Buku Pelajaran Bahasa Bali. Udiana Sastra. Untuk Kelas IX SMP

  • Author / Uploaded
  • coll.

Table of contents :
koverb
awal
BB 9 SMP
Kover IX (2)
BB 9 SMP
Buku Ajar SMP Kls IX

Citation preview

Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟

Udiana Sastra untuk Kelas IX SMP

Tim Penyusun

Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟

Udiana Sastra Kelas IX SMP

Pembina: TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M. Dr. Made Alit Mariana, M.Pd. Tim Penyusun/Editor: Dr. Wayan Suardiana, M.Hum. Dr. I Nyoman Suwija, M.Hum. Ketut Ardana, M.Pd. Gst Ngr Yoga, S.Kom. Ni Wayan Sariani, S.Pd., M.Hum. Nyoman Suka Ardiyasa, S.Pd.B, M.Pd., M.Fil.H. I Gde Nala Antara, M.Hum. Wayan Mudiarni, S.Pd, M.M. I Gusti Ayu Ngurah Artini, S.Pd. I Gede Gita Purnama Arsa Putra, S.S., M.Hum. Raka Prama Putra Ketut Irma Parwati, S.E., M.Pd. Ayu Putri Suryaningrat, S.S., M.Hum. Ida Bagus Surya Matra Atmaja, S.S., M.Pd. Wahyu Wirayuda, S.S. Layout dan Ilustrasi: Ida Bagus Komang Sudarma, S.Pd. I Dewa Gede Para Marta Gede Desar Yuartha Putra I Wayan Eka Sudam Bariana

PANGAKSAMA Om Swastyastu. Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan Siswa Basa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang materi ajah sané manut ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa miwah sastra Bali. Puniki pacang pinaka dasar kaweruhan miwah kawagedan, kanggén nglimbakang paplajahan ring sekolah-sekolah sane wénten ring Provinsi Bali. Saking buku puniki para guru miwah siswa sané jagi malajah, pacang molihang tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin basa miwah sastra Baliné prasida kamolihang. Buku puniki kasusun olih pangremba sané sampun waged ri sajeroning kawéntenan Basa Bali. Titiang pinaka manggalaning Dinas Pendidikan Pemuda dan Olah Raga ngaturang dahat suksma majeng ring angga tim penyusun bukuné puniki. Sinah sampun daging buku puniki kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget titiang mapinunas mangda lédang para guru miwah sujana basa Baliné ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna. Om Santih, Santih, Santih, Om. Dénpasar, 10 Oktober 2016 Kepala Dinas Pendidikan Pemuda dan Olahraga Provinsi Bali, TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M. (NIP. 195908221984032007)

iii

PANGAKSAMA Om Swastyastu Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku basa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiyagayang matéri ajah sané manut ring aab jagaté, taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa lan sastra Baliné. Buku puniki pacang prasida pinaka dasar kaweruhan lan kawagedan, sané kanggén nglimbakang paplajahan basa, aksara miwah susastra Bali ring sekolah menengah pertama wekasan. Ring buku puniki, para sisia pacang nincapang kawagedan gumanti prasida nglimbakang kaweruhan sareng sisia SMP sané jagi malajahin basa Bali. Antuk buku puniki para sisia kaaptiang mangda ngamolihang tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kalimbakang. Yadiastun kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar téori ilmu basa lan sastra Bali, nganuti kurikulum 2013 saha kajangkepin soal-soal pinaka latihan. Sang nyurat ngangkenin mungguing daging buku puniki sampun janten kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget katunasin mangda lédang sang sané ngwacén buku puniki miwah sang maraga sujana ring widang basa, aksara lan sastra Bali, ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida sayan paripurna. Om Santih, Santih, Santih, Om.

Dénpasar, 10 Oktober 2016 Tim Penyusun

iv

PETA KONSEP

I. Bebaosan 1. Nguratiang téks ugrawakya. 2. Binan téks ugrawakya sareng pidarta. 3. Wirasan kruna. 4. Makarya téks ugrawakya. 5. Maktayang téks ugrawakya.

II . Kawagedan Basa 1. Menganalisis anggah-ungguhing basa sajeroning wacana. 2. Wirasan kruna. 3. Makarya téks wacana nganutin anggah-ungguhing basa.

III. Paribasa Bali

IV. Ngwacén Aksara Bali

1. Nguratiang paribasa Bali sajeroning téks (tetingkesan sesonggan, sesenggakan, sloka, sesawangan, pepindan). 2. Teges paribasa. 3. Menganalisis suksman lengkara utawi wacana sané nganggén paribasa bali. 4. Makarya lengkara.

1. Tata Cara Ngwacén Aksara Bali 2. Ngrereh Suksman Kruna Maaksara Bali 3. Ngrereh Daging Wacana sané Maaksara Bali 4. Ngwacén Kruna-Kruna miwah Wacana sané Maaksara Bali

Materi Bahasa Bali Kelas IX

V. Ngrereh Sasuluh Saking Satua Ni Diah Tantri 1. Ngwacén Sajeroning Angen Sinambi Nguratiang Téks Carita Ni Diah Tantri 2. Ngrereh Teges Kruna Sajeroning Téks Carita Ni Diah Tantri 3. Ngrereh Struktur Intrinsik 4. Nyatuayang Carita Tantri

VI. Wira Carita

VII . Geguritan

1. Latihan Ngwacén Sinambi Nguratiang Wacana “Sang Sutasoma Dados Caru” 2. Ngrereh Sesuratan Kruna-Kruna Sukil 3. Ngrereh Struktur Intrinsik “Sang Sutasoma Dados Caru” 4. Ngwacén Wacana “Sang Sutasoma Dados Caru” ring Ajeng Kelas

1. Ngwacén Notasi 2. Padalingsa Pupuh Sinom 3. Ngrereh Suksman Pupuh Sinom 4. Ngendingang Pupuh sinom

v

VIII. Nyurat Aksara Bali 1. Sarana Nyurat Lontar 2. Tata Cara Nyurat Lontar 3. Ngwikanin indik Pasang Aksara Bali miwah Pasang Pageh 4. Ngrangkepang Aksara Ngwangun Kaligrafi 5. Nyurat Lontar utawi Kaligrafi

DAGING CAKEPAN Pangaksama saking Kepala Dinas Pendidikan, Pemuda dan Olahraga Provinsi Bali.................................iii Pangaksama................................................................... iv Peta Konsep..................................................................... v Daging Cakepan.............................................................. vi Bab I Bebaosan................................................................ 1 3.1.1 Nguratiang Téks Ugrawakya................................................................. 2 3.1.2 Binan Téks Ugrawakya Sareng Pidarta................................................ 3 3.1.3 Wirasan Kruna....................................................................................... 5 4.1.1 Makarya Téks Ugrawakya..................................................................... 8 4.1.2 Maktayang Téks Ugrawakya................................................................. 9

Bab II Kawagedan Basa.................................................. 13 3.2.1 Ngwikanin indik Kawagedan Mabasa Bali Nganutin Tata Basa lan Anggah-Ungguhing Basa.............................................................15 3.2.2 Nyelehing Tata Basa............................................................................15 3.2.3 Menganalisis Anggah-ungguhing Basa Sajeroning Wacana.........22 3.2.4 Wirasan Kruna....................................................................................27 4.2.1 Makarya Téks Wacana Nganutin Anggah-ungguhing Basa..........28 4.2.1 Ngwedar Bebaosan sané Kakaryanin olih Murid-muridé.............28

Bab III Paribasa Bali...................................................... 33 3.3.1 Nguratiang Paribasa Bali Sajeroning Téks (tetingkesan sesonggan, sesenggakan, sloka, sesawangan, Pepindan)....................................34 3.3.2 Teges Paribasa......................................................................................36 3.3.3 Menganalisis Suksman Lengkara utawi Wacana sané Nganggén Paribasa Bali.........................................................................................39 4.3.1 Makarya Lengkara..............................................................................40

vi

Bab IV Ngwacén Aksara Bali........................................... 43 3.4.1 Tata Cara Ngwacén Aksara Bali........................................................44 3.4.2 Ngrereh Suksman Kruna Maaksara Bali..........................................48 3.4.4 Ngrereh Daging Wacana sané Maaksara Bali..................................50 4.4.2 Ngwacén Kruna-Kruna miwah Wacana sané Maaksara Bali.......51

Bab V Ngrereh Sasuluh Saking Satua Ni Diah Tantri....... 57 3.5.1 Ngwacén Sajeroning Angen Sinambi Nguratiang Téks Carita Ni Diah Tantri.....................................................................................58 3.5.2 Ngrereh Teges Kruna Sajeroning Téks Carita Ni Diah Tantri.......61 3.5.3 Ngrereh Struktur Intrinsik.................................................................65 4.5.1 Nyatuayang Carita Tantri...................................................................65 4.5.2 Ngwedar (Présentasi) Asil Analisis Nilai Carita Tantri..................65

Bab VI Wira Carita......................................................... 69 3.6.1 Latihan Ngwacén Sinambi Nguratiang Wacana “Sang Sutasoma Dados Caru”........................................................................................70 3.6.2 Ngrereh Sesuratan Kruna-Kruna Sukil............................................73 3.6.3 Ngrereh Struktur Intrinsik “Sang Sutasoma Dados Caru”............75 4.6.1 Ngwacén Wacana “Sang Sutasoma Dados Caru” ring Ajeng Kelas......................................................................................................76

Bab VII Geguritan.......................................................... 79 3.7.1 Ngwacén Notasi..................................................................................80 3.7.2 Padalingsa Pupuh Sinom...................................................................81 3.7.3 Ngrereh Suksman Pupuh Sinom.......................................................82 4.7.1 Ngendingang Pupuh sinom...............................................................83

Bab VIII Nyurat Aksara Bali........................................... 85 3.8.1 Sarana Nyurat Lontar.........................................................................87 3.8.2 Tata Cara Nyurat Lontar....................................................................87 3.8.3 Ngwikanin indik Pasang Aksara Bali miwah Pasang Pageh.........90

vii

3.8.4 Ngrangkepang Aksara Ngwangun Kaligrafi....................................94 3.8.5 Nyurat Lontar utawi Kaligrafi...........................................................96

Daftar Pustaka............................................................ 100 Glosarium.................................................................... 103

viii

Bab 1

Bebaosan Kompetensi Dasar 3.1  Memahami téks pembawa acara berbahasa Bali 4.1 Mendemonstrasikan téks pembawa acara berbahasa Bali

Indikator 3.1.1  Nguratiang Téks Ugrawakya 3.1.2  Minayang Téks Ugrawakya ring Téks Pidarta 3.1.3  Wirasan Kruna 4.1.1  Makarya Téks Ugrawakya 4.1.2  Ngwacén utawi Maktayang Téks Ugrawakya

1

Udiana Sastra

3.1.1 Nguratiang Téks Ugrawakya Durusang wacén sinambi nguratiang téks ugrawakya ring sor puniki raris, raris catet untengunteng dagingipun! Salanturipun rereh kruna-kruna sané sukil!

Sumber: Dokumentasi Pribadi

Bebaosan Ugrawakya (MC) Inggih, Ida, Dané sané wangiang titiang, titiang nunas uratiané duaning acara pacang kakawitin. Om swastyastu, • Sané singgihin titiang Bapak kepala sekolah, • Bapak manggalaning komité sané wangiang titiang, • Bapak-bapak lan ibu-ibu guru punika taler staf sané wangiang titiang, • rauhing para pamilet lomba lan sisiané sami sané tresna sihin titiang. Swasti prapta aturang titiang majeng ring Ida, Dané sinamian, santukan sampun lédang ngrauhin parikrama Pamungkahan Lomba Nyastra Bali rahinané puniki, Soma, tanggal 28 Oktober 2013 ring SMP Negeri, nanging aksamaayang pisan antuk genah punika taler panyembrahma sané dahat kirang. Inggih, para atiti sané dahat wangiang titiang, ring pangawit acara puniki, ngiring riin ngadeg ajebos, ngaturang puja pangastuti majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, manut sradha druéné suang-suang utawi doa majeng ring sang sané ngwacén inggih durusang Inggih Ida, Dané sareng sami sané wangiang titiang, sajeroning acara pamungkah puniki pacang katur sasolahan Sekar Jagat. Majeng ring para pragina lan panabuh, inggih, durusang! Sasolahan Sekar Jagat Ida, Dané sinamian. Acara salanturipun, atur piuning saking manggala karya. Majeng ring manggala karya, inggih, durusang! Atur Piuning Inggih, para atiti sinamian, sané mangkin jagi nincap ring acara kaping tiga, inggih punika sambrama wacana saking Bapak Kepala Sekolah sané sapisan pacang mamungkah resmi acara Lomba Nyastra Bali ring SMP warsané puniki. Majeng ring Bapak kepala sekolah, inggih, durusang! Sembrama Wacana Ida, Dané sinamian sané wangiang titiang, kadi asapunika titiang prasida ngénterang acara pamungkahan puniki. Manawi ta wénten atur titiang sané nénten manut ring arsa, lugrayang titiang nglungsur agung rena pangampura. Pinaka pamuput atur, lugrayang titiang ngaturang paramasanti, Om Santih Santih Santih Om.

2

Bab I Bebaosan

3.1.2 Binan Téks Ugrawakya Sareng Pidarta Durusang wacén daging pidartané ring sor, raris tlatarang indik binanipun!

Ngukuhang Agama lan Budaya Bali Malarapan Subakti ring Guru Suksma aturang titiang, majeng ring ugrawakya antuk galah sané kapaica ring titiang. Sadurung titiang nglantur matur pinih riin titiang ngaturang pangastungkara “Om Swastyastu”. Para panuréksa sané dahat kusumayang titiang, Ida, Dané sareng sami sané wangiang titiang, punika taler para pamilet lomba pidarta sané tresna sihin titiang. Ring galah sané becik puniki angayu bagia pisan manah titiang duaning sangkaning asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa prasida titiang masadu ajeng sareng Ida, Dané sinamian tur pada ngmangguhang karahayuan. Ring galah sané becik puniki pidarta sané jagi atur uningayang titiang mamurda “Ngukuhang Agama lan Budaya Bali Malarapan Subakti Ring Guru”. Sakéwanten sadurung titiang mahbahang indik punika ampurayang titiang kari dahat wimuda, tuna kaweruhan, tuna basa. Wantah sangkaning meled manah titiang malajah nulad kadi patapan ijun, sané satata ngisep toya ring dija ipun kadagingin. Dumogi sangkaning nyarengin lomba mapidarta iriki akéh titiang ngamolihang kaweruhan, pratiwimba, sané prasida anggén titiang sasuluh rikalaning nincapang padéwékan. Ida, Dané sareng sami sané wangiang titiang, niténin kawéntenan aab jagat sané nyansan ngwayahang pastika sampun kahanan jagat Bali inggihan ring budaya, pagubugan, téknologi miwah sané siosan, nénten pacang prasida katawengin gencang panglimbak ipun, pradé iwang pamargi tur tuna tureksa iraga pinaka para yowana, pastika jagat Bali tan pendah kadi entikan taru, pacang nguredang meh mehan sayan puret pamuput bisa ngemasin padem. Antuk punika Ida, Dané, ring galahé puniki malih titiang nangiang matur inggih punika: “Asapunapi pidabdab sané patut kamargiang para yowana ngrajegang basa Bali ring jaman globalisasi sakadi mangkin?” Maosang indik pidabdab ngrajegang Bali, punika marupa pabuat sané dahat mautama pisan. Riantukan pawangunan jagat Bali kapungkur wekas, tan lémpas ring swadarma sané mapiranti antuk pikukuh parilaksana, sané kajiwapramanain antuk sastra Agama Hindu. Punika sami sida wredi tur limbak, majanten sangkaning kawéntenan adat lan budaya Baliné sané mentik ring désa-désa pakramané. Parilaksana punika marupa srana nyujur karahayuan urip kapungkur wekas, wastu sida moksartam jagat hita, malarapan antuk subakti ring sang maraga catur guru, bilih-bilih guru rupaka. Paras paros pasidikaran ring sesamén manusa miwah tresna asih ring sarwa mauripé. Sami punika mangda kadasarin antuk Tri Kaya Parisuda, saha kaetang maduluran antuk Catur Marga. Duaning asapunika, sandang pisan telebang anggén geguat lan sepat siku-siku pamatut niténin urip maka krama Bali bilih-bilih ring panglimbak aab jagaté sakadi mangkin, yan inargamayang titiang, tan bina luwir segara tanpa tepi, campuh awor tan pawates.

3

Udiana Sastra

Ida, Dané sané wangiang titiang. Pamekas iraga sareng sami mangkin, mangda sida ngayunin malarapan antuk mulat sarira. Iraga sareng sami maka pawaris, sakadi mangkiné kabaos putra bangsa, mangda yakti-yakti nyejerang rasa sutindih ring gumi, maka putra sané kasinanggeh suputra, putra sané satata mingsinggihang dharmaning agama lan dharmaning negara, sané gumanti kasungkemin tur kasinggihang ring jagaté. Mangda sida kinucap putra suputra sadu gunawan, patut subhakti ring sang sinanggeh catur guru, minakadi guru rupaka, guru pangajian, guru wisésa, lan guru swadiaya. Napi mawinan subhakti ring guru rupaka? Riantukan guru rupaka punika marupa sarira kret, sané ngardi iraga anadata lan pranadata, sané nguripin tur miara iraga, ngicénin bhoga, upabhoga, lan paribhoga, mawit saking telenging garba ngantos embas saha duwur dados putra sané becik. Punika mawinan iraga patut satinut ring sapituduh guru rupaka, sampunang langgana ring rerama, ngawinang tulah idup, alpaka guru. Bhaktiné ring guru pangajian, riantukan iraga kaicén kaweruhan, sida uning tatatiti aguron-guron, waged ring kadiatmikan, maka panuntun ngulati karahayuan urip wekasan. Asapunika taler bhaktiné ring guru swadiaya, riantukan Ida sané maraga sangkan paraning numadi, sané ngawawa sakala-niskala, ngupeti, stiti, lan mrelina sahanan sané wénten ring jagaté. Punika ngawinang iraga tan purun tempal ring asingasing kasinanggeh guru. Ida, Dané sané wangiang titiang, widya sastrané punika maka wiwéka, nimbangin becik kalawan kaon, waluyané suluh rikala kapetengan, wastu sida nyihnayang iwang patuté punika. Yan urip tan pasastra, nirdon urip ring jagaté. Para yowana sareng sami, punika anggén pratiwimba, nampa kahuripané mangda sida plapan, sampunang nenga-nenga malajah muruk sastra, yan sakadi pamarginé mangda sida rauh katanggu. Maka cutet masekolah mangda kantos ngamolihang ijasah, satsat panah pasupati pasuwécan Bhatara Siwa ring Arjuna rikala mancut Détya Niwatakawaca sadaweg nglurung Swarga Lokané, saha sida jayanti. Raris kaweruhané punika anggén nyanggra pawangunan jagaté, pamekas ring Bali, wastu sida ajeg, duaning punika marupa kapatutan iraga maprawerti, maka panrestian jadma Bali luwih guna. Ngajegang budaya lan agama antuk parilaksana becik olih sang sané embas ring Bali, sané gumanti patut ngertiang warisan leluhur, mapiranti antuk subakti ring guru rupaka. Yan saihang ring kawéntenan riin, para leluhuré matoh pati mélanin gumi, riantukan kabanda antuk wong corah, sané satata pangusak asik, marikosa, mati-mati wong tanpa dosa, sané dados meseh dahat madurgama. sané mangkin meseh asapunika ten wénten malih. Nanging panglahlah budaya dura negarané patut waspadain, mangda ten ngarubéda, riantukan punika sida ngawetuang jagat Baliné rusak. Adat, budaya, lan sastra agamané anggén panegulan nekekang kaajegang jagat Baliné sané sampun kaloktah rauh ka duranegara. Para yowana patut ngrajegang budaya lan agama antuk parilaksana becik. Indiké punika patut kacihnayang antuk pidabdab: 1. Patut maparilaksana becik soméh ring dija ja magenah. Duaning yéning iraga malaksana tan rahayu napiké nusa Bali puniki kantun kabaos Bali? Ngiring, ngiring pikayunin. Siosan ring punika 2. Para panglingsir, cendikiawan, tokoh adat agama patut ngicén conto ring kulawarga lan ring masyarakat, duaning yan kamanah antuk titiang asapunapi carané pacang nuladang parilaksana becik ring anaké alit-alit mangdané sakancan sané rahayu prasida nglimbak ring jagaté.

4

Bab I Bebaosan

Yan punika sida kaulati sareng sami, sinah jagat Bali landuh, gemah ripah loh jinawi, tata tentrem kerta raharja sakala niskala, sané kabaos moksartam jagadhita ya ca iti dharma.

Inggih Ida, Dané sané wangiang titiang

Inggih Ida, Dané sané wangiang titiang, yéning cutetang titiang daging pidartané puniki: Ngrajegang agama lan budaya patut setata kautsahayang malarapan antuk nyinahang subakti ring guru, indiké puniki dahat kabuatang sajeroning pamargin kauripané ngulati tetujon uripé. Inggih Ida, Dané sareng sami mustikannyané para angga panuréksa sané kusumayang titiang, wantah asapunika mungguwing atur pidartan titiang, mogi-mogi wénten pikenohipun. Manawi wénten atur titiang sané nénten manut ring arsa tan lali nglungsur geng rena sinampura, Maka wésananing atur, titiang ngaturang paramasanti: Om Santih, Santih, Santih Om.

3.1.3 Wirasan Kruna Risampuné wus nguratiang wacanané ring ajeng napiké wénten medal pitakén ring kayun alitalité ngeninin indik wangun, binan ugrawakya lan pidarta, semaliha kruna-kruna sané nénten kauningin artinipun sajeroning téks pidarta? Mangda alit-alité tatas uning durusang mangkin uratiang pula-pali punika ring sor puniki!

Resepang wirasan kruna ring sor, raris tulis basa Indonésiané! No.

Kruna Andap

Kruna Alus

Kruna BI

1

marep

majeng

...

2

nemuang

mangguhang

...

3

tamiu

atiti

...

4

kepala

manggala

...

5

pamukaan

pamungkahan

...

6

keneh

arsa

...

7

ulihan

sangkaning

...

8

lapuran

atur piunung

...

9

ningkat

nincap

...

10

sambutan

sambrama wacana

...

11

ngundukang

ngénterang

...

12

tusing cocok

nénten manut

...

13

baangin

lugrayang

...

14

ngidih

nunas, nglungsur

...

15

igel-igelan

sesolahan

...

5

Udiana Sastra

Salanturipun indayang rereh kruna-kruna sané nénten uningin artinipun raris bligbagang sareng sametoné! No.

Kruna Sukil

Artos Basa Bali

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Artos Bahasa Indonesia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Wangun Ugrawakya miwah Pidarta Ugrawakya pateh sakadi bebaosan sané tiosan taler karangan miwah surat sané ketah madaging pendahuluan, isi, miwah penutup. Pateh sakadi ring bahasa Indonésia, ugrawakya maderbé wangun utawi format sasuratan sané pastika. Ring sor punika pacang katlatarang wangun ugrawakya kasaihin antuk wangun pidarta sané kapalih dados tigang palet.

No. 1

Wangun Pamahbah

Ugrawakya

Inggih Ida, Dané sané wangiang titiang, Suksma aturang titiang, majeng ring titiang nunas uratiané duaning acara ugrawakya antuk galah sané kapaica pacang kakawitin. Om swastyastu ring titiang. Sadurung titiang nglantur matur pinih riin titiang ngaturang pangastungkara “Om Swastyastu”. • Sané singgihin titiang Bapak kepala sekolah, • Bapak manggalaning komité sané wangiang titiang, • Bapak-bapak lan ibu-ibu guru punika taler staf sané wangiang titiang, • rauhing para pamilet lomba lan sisiané sami sané trenasihin titiang. Inggih, para atiti sané dahat wangiang titiang, ring pangawit acara puniki, ngiring riin ngadeg ajebos, ngaturang puja pangastuti majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, manut sradha druéné suang-suang utawi doa majeng ring sang sané ngwacén inggih durusang.

6

Pidarta

Para panuréksa sané dahat kusumayang titiang, Ida, Dané sareng sami sané wangiang titiang, punika taler para pamilet lomba pidarta sané tresna sihin titiang.

Ring galah sané becik puniki angayu bagia pisan manah titiang duaning sangkaning asung kerta wara nugraha Ida Sang Hyang Widhi Wasa prasida titiang masadu ajeng sareng Ida, Dané sinamian tur pada ngmangguhang karahayuan.

Bab I Bebaosan

Inggih Ida, Dané sareng sami sané wangiang titiang, sajeroning acara pamungkah puniki pacang katur sasolahan Sekar Jagat. Majeng ring para pragina lan panabuh, inggih, durusang!

Ring galah sané becik puniki pidarta sané jagi atur uningayang titiang mamurda “Ngukuhang Agama lan Budaya Bali Malarapan Subakti Ring Guru”.

2

Daging

Inggih, para atiti sinamian, sané mangkin jagi nincap ring acara selanturipun, inggih punika sambrama wacana saking kepala SMP, sané sapisan pacang mamungkah resmi acara Lomba Nyastra Bali sekolah puniki warsané puniki. Majeng ring Bapak kepala sekolah, inggih, durusang!

Maosang indik pidabdab Ngukuhang Agama lan Budaya Bali Malarapan Subakti Ring Guru, punika marupa pabuat sané dahat mautama pisan. Riantukan pawangunan jagat Bali kapungkur wekas, tan lémpas ring swadarma sané mapiranti antuk pikukuh parilaksana, subakti ring guru sané kadasarin antuk sastra Agama Hindu. (cingak sajangkepipun ring téks pidarta ring ajeng).

3

Panyineb

Ida, Dané sinamian sané wangiang titiang, Kadi asapunika titiang prasida ngénterang acara puniki. Manawi ta wénten atur titiang sané nénten manut ring arsa, lugrayang titiang nglungsur agung rena pangampura. Maka wesananing atur puputang titiang antuk parama santi, Om Santih Santih Santih Om.

Inggih Ida, Dané sané wangiang titiang, yéning cutetang titiang daging pidartané puniki: Ngrajegang agama lan budaya patut setata kautsahayang malarapan antuk nyinahang subakti ring guru, indiké puniki dahat kabuatang sajeroning pamargin kauripané ngulati tetujon oripe. Inggih Ida, Dané sareng sami mustikannyané para angga panuréksa sané kusumayang titiang, wantah asapunika mungguwing atur pidartan titiang, mogi-mogi wénten pikenohipun. Manawi wénten atur titian sané nénten manut ring arsa tan lali nglungsur agung rena sinampura, Maka wésananing atur, titiang ngaturang paramasanti: Om Santih, Santih, Santih Om.

7

Udiana Sastra

Salanturipun indayang rereh kruna-kruna sané nénten uningin artinipun raris bligbagang sareng sametoné! No. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Kruna

masadu ajeng pratiwimba langgana ngamolihang kaweruhan nincapang pikenohipun subakti ring guru kaon nirdon kruna swadharma ngrebéda cutetang nglungsur agung rena pangampura ka pungkur wekas manah ledang sané wangiang titiag maka wesananing atur agung rena sinampura

Tegesipun ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

4.1.1 Makarya Téks Ugrawakya Ri sampuné wus matetegar ngrereh teges kruna-kruna sané mungguh ring wacanané ring ajeng sinah alit-alité sampun uning ring gambaran ugrawakya tur prasida nyaihin téks ugrawakya punika sané sampun sering uratiang alit-alité jawat ring désa pakraman utawi ring radio miwah ring televisi. Mangkin indayang alit-alité makarya téks ugrawakya nganggén tema manut gambar ring sor, karyanang sareng kelompok soang-soang!

Sumber: https://i.ytimg.com/vi/Ab9CzqjT4v0/hqdefault.jpg

8

Bab I Bebaosan

Genah Makarya

Tetikesan Mabebaosan Sajeroning maktayang ugrawakya utawi pidarta patut nganutin tetikesan, mangda napi sané kawedar prasida kauratiang saha mangda prasida nudut kayun sang sané miarsayang. Indayang uratiang tetikesan mabebaosan raris tegarang baktayang ugrawakya anutin ring daging sareng tetikesané! Mangda alit-alité tatas uning, binayang ring asapunapi maktayang pidarta! Sadurungé uratiang dumun tetikesan mabebaosan ring sor puniki! 1. Wicara inggih punika ngeninin indik topik utawi téma pidarta, sané prasida nudut kayun para pamiarsa. 2. Wiraga inggih punika semita, laras, agem, utawi bahasa tubuh sang sané maktayang pidarta. 3. Wirama inggih punika tata suara sané mapaiketan ring suara/vokal miwah intonasi sané anut ring punggelan lengkara mangda kapireng lengut. 4. Wirasa inggih punika rasa penghayatan ri tatkala maktayang pidarta mangda daging pidarta punika prasida nuek pikayunan sang sané mirengang.

4.1.2 Maktayang Téks Ugrawakya Ri sampuné alit-alité ngwikanin indik tetikesan mabebaosan tur sampun makarya téks ugrawakya, durusang wacén utawi baktayang téks ugrawakya punika ring ajeng kelas! 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Kawagedan napi alit-alité polih yéning mlajahin maktayang ugrawakya lan pidarta? Kaweruhan napi alit-alité polih ngeninin indik sikap sosial? Kaweruahan napi alit-alité polih ngeninin indik kemandirian? Kaweruahan napi alit-alité polih ngeninin indik tanggung jawab? Nlatarang indik napi ugrawakya sané kawedar ring ajeng? Napi suksman pidarta ring ajeng? Indayang tlatarang piteket sané prasida anggén sesuluh ring kauripané ngeninin indik matata krama miwah nyihnayang rasa subakti ring guru rupaka!

9

Udiana Sastra

Présentasi Ri sampun puput alit-alité ngaryanang pabligbagané sareng kelompok, durus mangkin wedar ring ajeng kelas!

Ngringkes Ngiring Mabligbagang Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab I, durusang bligbagang sareng timpal-timpalé pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng. Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alité.

No.

Pangresep lan Panglaksana

1

Titiang resep indik basa lan aksara Bali pinaka warisan budaya daerah lan Nasional madaging kaweruhan lan tuntunan budi pekerti. Titiang ngaturang parama suksma ring Ida Sang Hyang Widhi antuk sampun mapica tetamian utawi warisan budaya sané marupa basa Bali. Titiang sampun nglaksanayang sikap, sosial sakadi subakti ring guru manut kadi sané mungguh ring pidartané ring ajeng. Titiang sampun ngresep ngwacén ugrawakya lan pidarta nganutin tetikesanipun. Titiang sampun prasida ngrereh kruna-kruna, ngrereh daging lan suksman wacana sané mungguh ring wacanané ring ajeng. Titiang sampun nglaksanayang piteket sané kaunggahang ring wacanané ring ajeng.

2

3 4 5 6

Keterangan: 1 : ngresepang lan nglaksanayang. 2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang. 3 : nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

10

1

2

3

Bab I Bebaosan

Mulat Sarira Sesampuné mlajahin ngwacén wacana téks ugrawakya lan pidarta pastika alit-alité madué cutetang indik paplajahané puniki. Mangkin tegarang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité magda manut ring sikap, kaweruhan, lan kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajané puniki. Yéning alit-alité wikan ngwacén ugrawakya sinah prasida anggén ngruruh pangupa jiwa kapungkur wekas. Minab alit-alité uning ring dija kemanten prasida kamargiang kawagedané puniki? Salanturipun napi sané kapikayun antuk alit-alité ngeninin indik kawéntenan Basa Baliné pinaka tetamian para leluhur drewene, antuk waranugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa? Asapunapi sapatutné pamargi sané kalaksanayang antuk iraga dados generasi penerus ring Bali mangda basa Baliné setata rajeg?

11

Udiana Sastra

12

Bab 2

Kawagedan Basa Kompetensi Dasar 3.2  Memahami tata bahasa dan anggah-ungguhing basa dalam wacana. 4.2  Membuat wacana berbahasa Bali dan mempresentasikan di depan kelas.

Indikator 3.2.1 Ngwikanin indik kawagedan mabasa Bali nganutin tata basa lan anggah- ungguhing basa. 3.2.2 Wirasan kruna.

Sumber: http://cdn-2.tstatic.net/

3.2.3 Nyelehin tata basa sajeroning téks basa Bali. 3.2.4 Menganalisis anggah-ungguhing basa sajeroning wacana. 4.2.1 Makarya téks wacana nganutin anggah-ungguhing basa. 4.2.2 Ngwedar bebaosan sané kakaryanin olih muridmuridé.

13

Judul Buku

Ngresepang Satua I Manjangan Nyelselin Déwék Kacritayang I Manjangan ri sedek ipun maplalianan ring tengahing alasé. Subagia pisan manahipuné malaib-laiban ngiderin alasé sané kalintang bet punika. Jag tan pasangkan, rauh kocap ipun ring sisin telagané sané toyané ening pisan. Ring madianing telagané punika, wénten punyan sekar tunjung sané mawarna-warni. Ring sisin telagané akéh pisan wénten tetanduran sarwa sekar sané katon asri pisan. Duaning marasa kenyel lan bedak pisan, metu manahipuné i manjangan masandekan saha nginum toya. Lawatipuné makanten jenar pisan ring toyané. lpun bagia pisan ngantenang tandukipuné pacrénggah, bulunipuné gading, maweweh matanipuné jeling. Sué ipun nlektekang lawatné ring toyané. Nanging wénten sané kaselselin, duaning ipun marasa ring buntutnyané jelek, alit, panjang, miwah selem pisan. Ipun mamanah-manah sapuniki. “Dadi bebéki pesan betarané ngicén awaké batis jelék buka kené?” Ri sedek ipun bengong maseselan, sagét wénten suaran Macan ngelur, “Graauuuuuummm,....”. Gruéngan suran macané ngresresin pisan. I Manjangan makecos ngéncolang malaib. I Macan sahasa nguberin. Marasa déwékné kauber, sayan becat I Manjangan malaib macelep ka ebet-ebeté. Tandukipuné sering nyangkét ring carang kayuné mawinan nglantudin palaibnyané, tambis-tambis ipun keni kasagrep antuk I Macan. Ri sampuné sué saling uber, I Manjangan mrasidayang makelid, nyilib betén ebeté, mawinan nénten kakantenang antuk I Macan. Bagia manahné I Manjangan luput saking panca baya. Angkihanipuné kari ngangsur pisan. Eling ipun ring pariselselnyané, mungguing buntutipuné sané alit karasayang jelek, mapuara ipun luput saking pancabaya, nanging tandukipuné pacrénggah sané karasayang becik mapuara tambis keni kasagrep antuk I Macan. Punika mawinan patut kawikanin, jatinné nénten ja makasami sané makanten jelek/ kaon, pacang mapuara kaon ring i manusa. Taler nénten makasami sané karasayang becik pacang sida ngawinang kautaman. Puniki nyinahang, nénten wénten sarwa maurip ring jagaté puniki sané paripurna. Wantah Ida Sang Hyang Widhi sané kaucap nulus paripurna. Iraga patut nyuksmayang paican Ida Sang Hyang Widhi. Kaon miwah becik angga sarira druéné, tetep manusané kaucap mahluk utama duaning madué bayu miwah sabda, sané maweweh idep. Ngiring setata nglarang idep (mapikayun) sané becik gumanti prasida ngwetuang bebaos sané becik. Malarapan baosé becik punika pacang mawinan prasida maparilaksana sané rahayu. Sapasira ugi sané setata mapikayun, mabaos, lan malaksana ayu pacang kasidan nemu bagia, nanging sang malaksana kaon pacang mangguhin papa neraka (manut Hukum Karma Phala). Kaketus ring Satua Ni Diah Tantri

14

Bab II Kawagedan Basa

Widyatulayang pitakéné ring sor! 1. Dartayang napi daging wacana sané mamurda Manjangan nyelselin déwék punika? Cawisan:........................................... 2. Sapunapi penampen alit-alité ngenénin indik pariselsel I Manjangan? Cawisan:........................................... 3. Napi sané ngawinang I Manjangan wusan nyelsel déwék? Cawisan:........................................... 4. Napi sané prasida anggén sesuluh ngeninin satua ring ajeng! Cawisan:...........................................

3.2.1 Ngwikanin indik Kawagedan Mabasa Bali Nganutin Tata Basa lan Anggah-Ungguhing Basa Kawagedan basa punika wénten marupa kawagedan mirengang utawi miragiang basa, kawagedan nganggén basa, kawagedan ngwacén basa miwah kawagedan nulis basa punika. Pinih riin pisan saking dawegé i raga kantun alit sampun malajah mirengang basa saking memé bapa miwah aji lan biang. Sasampuné cacep mirengang basa, prasida tatas ngresep ring ucapan kruna miwah lengkara, wau raris muruk mabaos, nganggén basa sajeroning bebaosan, mangda prasida ngamedalang daging kayun utawi manah. Salantur ipun wau mlajah mamaca miwah nulis ring sekolahan sané kapica olih bapak guru miwah ibu guru. Kawagedan nganggén basa sajeroning mabebasoan wénten sané kasengguh bebaosan pakraman wiadin bebaosan pasawitran. Ri kala mabebaosan nganutin pakraman sakadi nyambrama tamiu, ring pasangkepan wiadin paruman, anggah-ungguhing basa sané kaanggén inggih punika basa alus. Yening mabaos nganut pasawitran, mabebaosan sareng nyama wiadin ring timpal-timpal sané sampun leket pisan ring jumah wiadin ring pisaga, basa sané kaanggén mabebaosan inggih punika basa kepara. Conto wacana kelian seka truna ri kala pasangkepan seka truna. Om swastyastu. Inggih Ida-dané krama seka truna sané dahat wangiang titiang. Riantuk sampun nepek panemaya, ngiring mangkin kawitin peparuman druéné!. Ri kanjekan patemon druéné wenginé mangkin, manut daging dedauhan sané sampun kaatur ring Ida-dané mangda lédang ngrauhin kadi mangkin, titiang pacang ngiring Ida-dané maosang indik pangrencana ngawéntenang gotong royong mabresih-bresih ring wewidangan désa puniki, duaning krama désané akéh sané katibén sungkan demam berdarah meh-meh wénten sané ngemasin lampus. Manut manah titiang, ngiring ngawit mangkin iraga mataki-taki, ngepah pakaryané antuk kelompok mangda pakaryané gelis mamargi tur dangan antuk ngamargiang. Pinunas titiang mangda sareng sami krama seka truna lédang arsa ngremba karya puniki.

3.2.2 Nyelehing Tata Basa Indayang uratiang tata basa sajeroning wacana kelian seka truna ring ajeng, punika taler ring satuaé sané mamurda “Manjangan Nyelselin Déwék”, raris rereh kruna lingga, kruna tiron, kruna dwilingga, miwah kruna aran, miwah kruna pangentos! Mangdané prasida ngamargiang pituduh ring ajeng, patut ngwikanin indik tata basa Bali. Indiké puniki pacang katlatarang ring sor puniki:

A. Wangun Kruna Kruna inggih punika pupulan suara (suara wiadin wianjana) sané madrué artos. Upama: tan, nyak, , malarapan, sesari, tambulilingan. Cutetipun , kruna ring basa Bali wénten sané kawangun antuk awanda, duang wanda, tigang wanda, petang wanda, limang wanda.

15

Udiana Sastra

Nganutin wangunipun, kruna punika kaepah dados: 1. Kruna Lingga 2. Kruna Tiron 3. Kruna Dwi Lingga 4. Kruna Polah Ring sajeroning midartayang indik materi wangun kruna, kapalih-palih panlatarannyané nganutin widangnyané soang-soang, sekadi ring sor: 1. Kruna Lingga Kruna Lingga inggih punika kruna sané durung polih wewehan. Kruna lingga nganutin kecap/wanda, kaepah dados: a. Kruna Lingga akecap/ awanda, Umpami: sing , bok, nah, yeh, juk, jun, tum, ron, mis, tua, sor msl. b. Kruna Lingga kalih kecap/ kalih wanda, Umpami: lakar, bawak, lamun, landung, lateng, bengu, pipis , tiuk, siap, kocap, selem, msl. c. Kruna Lingga tigang kecap/tigang wanda Umpami: kesela, purnama lascarya, semaya, semaga, semangka, celagi, lemari, pandita, msl. d. Kruna Lingga petang kecap/petang wanda, Umpami: jebugarum, kaliasem, katilampa kaliadrém, katibangbung, lelakut, msl. e. Kruna Lingga limang kecap/limang wanda, Umpami: katimumulan,katiwawalan, kalisasuan, msl. 2. Kruna Tiron Kruna tiron inggih punika: kruna sané sampun polih wewehan (afiks). Kruna tiron yéning selehin mawit saking kruna tiru miwah pangiring [- an], dadosnyané kruna tiron punika tiruan saking kruna lingga. Wewehan sané ngwangun kruna tiron punika luiré: pangater (préfiks), seselan, (infiks), Pangiring (sufiks), miwah gabungan wewehan (konfiks). a. Pangater Manut krunané, pangater punika magenah ring arép (ngater) kruna lingga. Luiré: N(anusuara), ma-, ka-, sa-, pa-, pi-, a-, pari-, pati-, maka-, saka, kuma-. b. Seselan Seselan magenah ring tengahing kruna lingga. Yéning kruna linggannyané mapurwa antuk suara (vokal), seselan punika magenah jeng ring ajeng kruna lingga . Yéning kruna linggannyané mapurwa antuk wianjana (konsonan), punika magenah ring pungkur wianjana kapertama ring kruna lingga punika, sakadi: Seselan [- in -], Seselan [ - um - ], Seselan [- ël-] miwah Seselan [- ër -] c. Pangiring Manut krunannyané, pangiring punika magenah ring pungkur (ngiring) kruna lingga, luiré: [-ang ], [ -in ],[-an ], [-a ], [ -n ], [-ing], [ -é ], [-né ] d. Gabungan Wewehan Luiré: [ ma-an ], [ ka-an ], [ bra-an ] Upami: masambatan, majaranan, makapalan, masileman, msl

16

Bab II Kawagedan Basa

Upami: kasengsaran, kasugihan, karahayuan, kadituan, msl Upami: bragedegan, brakapakan, msl 3. Kruna Dwi Lingga Kruna Duilingga inggih punika kruna lingga sané kapingkalihang. Wangun ipun mawarna-warni, sakadi ring sor! a. Kruna Dwi Sama Lingga Kruna lingga sané kapindoang. Upami: gedé-gedé, wacénik-wacénik, tua-tua. b. Kruna Dwi Samatra Lingga Kruna lingga sané kapindoang nanging salah tunggal mauah ucapannyané. Upami: kitakkituk, dengak-dengok, kecas-kecos. c. Kruna Dwi Maya Lingga Kruna lingga sané kaucapang ping kalih wau madrébé arti, nanging yéning kaucapang apisan nénten wénten tegesipun. Upami: katang-katang, kupu-kupu, kapu-kapu. d. Kruna Dwi Purwa Kruna lingga sané kecapné ring ajeng kaping kalihang. Upami: sésaté, gegaén, tetajén,bebanten,bebaos. e. Kruna Dwi Wesana Kruna lingga sané kecapé ring ungkur kaping kalihang tur satata kadulurin antuk pangater [pa- ]. Upami: pakecoscos, paketeltel, pakényitnyit. f. Kruna Polah Inggih punika kruna lingga sané polih anusuara (anunasika) sakadi: ny, m, n, ng. Pidabdab nganusuara wiadin nganunasika: Anusuara ny, ngobah sané ngobah aksara j, s, c, yéning wénten kruna-kruna aran sané mapangawit antuk j, s, c, manados kruna kria upaminipun: • jungkling → nyungkling • sampat → nyampat • cokot → nyokot Anusuara m, sané ngobah aksara p, b pacang ngobah Kruna Aran sané mapangawit antuk p, b, manados Kruna Kriya upaminipun: • pegat → megat • babar → mabar Anusuara n, sané ngobah aksara t,d pacang ngobah Kruna Aran sané mapangawit antuk aksara t, d manados Kruna Kriya upaminipun: • dakep → nakep • tikul → nikul Anusuara ng, sané ngobah aksara k, g, h, yening wénten Kruna Lingga mapangawit antuk aksara k, g, h, tur kruna lingga punika marupa Kruna Aran, kangkat Kruna aran punika sésampuné kanusuarayang dados Kruna Kriya minakadinipun: • kandik → gandik, • ogo → gogo • h(a) alih → galih

17

Udiana Sastra

Pituduh Indayang dagingin pangater [ ma - ], [ ka- ] miwah [ pra - ] 1. (jani) ia ngomong ané tawah – tawah. Cawisan: .......................................... 2. Ibi ia (jalan) di sisin pasihé. Cawisan: .......................................... 3. Ipun mangkin sampun dados (kanggo) ring puri. Cawisan: .......................................... 4. Saking alit sampun ida (angkat) santana olih ida anak agung. Cawisan: .......................................... 5. Ipun (gaé) dados pegawai ring koperasi sekolah. Cawisan: .......................................... 6. Satata ipun (jugjag) ajak nyamané magarang warisan. Cawisan: .......................................... 7. Ring Bancingah puriné akén sampun (ratuné) ngrauhin sewamara. Cawisan: .......................................... 8. Baan i beli titiang (gugul). Cawisan: .......................................... 9. I Mémé (dagang) di peken Badung. Cawisan: .......................................... 10. (mangkin) anaké ngruruh jinah BLT ring Kantor Pos. Cawisan: ..........................................

Dagingin cecek-cecek antuk nyangkepang silih sinunggil kruna sané wénten ring tengen !

18

1. Umahné ....pesan uli sekolah

a. bok

2. Titiang sareng kalih ....saidup samati

b. barak

3. Sawilang ....i bapa ngangon sampi ka tegalan

c. kuwir

4. Bajun tiangé mawarna ....malali ka pasih.

d. kaliasem

5. ....ngudiang ditu négak?

é. masemaya

6. Men Ganjréng ngadep lawar.... di Ketapian

f. peteng

7. Rasan buah ....masem sajan

g. joh

8. I Kadek nyuun ....misi yéh

h. jun

9. Lemah .... ia magadang ngalih gaé

i. ih

10. Nyén ngelah ....ané selem lantang-lantangné ?

j. peteng

Bab II Kawagedan Basa

Tegepang krunané sané ring tengah kuruné mangda patut ! 1. Wangunan paumahan punika (jajar) saking kangin ngauhang. Cawisan: .......................................... 2. Désa Bugbug taler (wastan) désa Bali Aga. Cawisan: .......................................... 3. Sabilang wai geginané pragat (kandik) saang. Cawisan: .......................................... 4. Gria batu aji (tampek) saking margi aspalé. Cawisan: .......................................... 5. Prabéa ngabén massal (telas) prabéa 500 yuta. Cawisan: ..........................................

Lengkara Lengkara inggih punika: pepupulaning kruna sané manut lintihan, sané mamuat teges inggih wénten wirasanipun. Lengkara punika marupa pupulan kruna, taler sering marupa kruna pinaka Cawisan lengkara sadurungnyané. Pinaka dasar pupulan kruna utawi krunané punika kabaos lengkara inggih punika: (a) runtutan ucapan utawi tulisan sané madaging unteng pikayunan sané jangkep manut uger-uger tata basa; (b) runtutan ucapan sané madaging alunan suara (nada) ring pamuput madaging panéges suara panguntat (intonasi final). Ring basa sané kasurat (basa tulis), lengkara ketahnyané kakawitin antuk aksara murda (huruf kapital) miwah ring panguntat madaging cecirén (tanda) gecek (titik), pitakén (tanya), miwah pakeengan (seru). Indayang cingakin conto ring sor puniki: • Nyen ento di warung? • Tiang. • Siapé ané belina ibi suba mati. Lengkara sané kabaos paripurna sakirangnyané madaging jejering lengkara (subjek) miwah linging lengkara (prédikat). Kawigunan (fungsi) lianan sakadi panandang (objek) miwah katerangan (keterangan) nénten ngwetuang lengkara punika nénten jangkep.

Wewangsan kruna Wewangsan kruna utawi soroh kruna basa Bali dados kasorohang antuk 10 wangsan kruna, sekadi ring sor: 1. Kruna Aran (kata benda) Kruna aran inggih punika kruna sané nyinahang barang, manusa, miwah sato beburon. Kruna aran kapalih dados kalih soroh: a. Kruna Aran Sakala Upami: manusa, kayu, kedis, méja, tasik, kayu, api, nasi, miwah sané lianan. b. Kruna Aran Niskala Upami: widhi, keneh, déwa, atma, ebo, keneh, suarga, néraka, samar, angin, munyi, gamang, miwah sané lianan.

19

Udiana Sastra

2. Kruna Kria (kata kerja) Kruna kria inggih punika kruna sané nyinahang solah, karya. Kruna kria kapalih dados kalih soroh: a. Kruna Kria Lumaksana Upami: ngetep, ngalap, nagih, mapayas, sumungsung, nyangkol, négul, mentil, nondén, sumaur, makecuh, nyaga, masuah, sumanggup, miwah sané lianan. b. Kruna Kria Linaksana Upami: kajemak, jaguranga, ginawé, kabrasta, aliha, tanjunga, abana, kajekjek, pasilihin, inucap miwah sané lianan. 3. Kruna Pangentos (kata ganti) Kruna pangentos inggih punika: kruna sané dados anggén ngentosin, barang, sato , manusa. Kruna Pangentos kapalih dados tigang soroh: a. Kruna Pangentos Jadma ka Pertama Upami: tiang, icang, titiang, iraga. b. Kruna Pangentos Jadma kaping Kalih Upami: cai, nyai, Ragané, ratu. c. Kruna Pangentos Jadma kaping Tiga Upami: dané, ipun, ia, ida. 4. Kruna Pangarep (kata depan) Kruna pangarep inggih punika: kruna sané nyinahang genah, dauh. Upami: ring , di, ba, ka, saking, uli, ri, olih, sig, duk. . 5. Kruna Kahanan (kata keadaan) Kruna kahanan inggih punika: kruna sané midartayang indik kruna aran (barang, manusa, sato), miwah sifat. Upami: cénik, selem, alap, mudah, sakit, éndép, kuning, bagus, kalem, bocok, bengkung, males, kuat, ajum, siteng miwah sané lianan. 6. Kruna Wilangan (kata bilangan) Kruna wilangan inggih punika: kruna sané manyinahang akéh wiadin akidik papupulan barang, sahananing maurip, miwah laksana pakaryan. Kruna wilangan kapalih dados papat inggih punika: a. Kruna Wilangan Ketékan Upami: sa, dua, telu, pat, lima ném, pitu, kutus miwah sané lianan. b. Kruna Wilangan Gebogan Upami: pasasur, setiman, lebak, satak, abangsit, telungatak, domas, sepaa, miwah sané lianan. c. Kruna Wilangan Pahan Upami: atenga, apah dasa, atugel, asibak, abagi. miwah sané lianan. d. Kruna Wilangan tan janten Upami: abedik, agetul, adésa, begeh, akéh, kuang, bek, miwah sané lianan. 7. Kruna Pidarta (kata keterangan) Kruna pidarta inggih punika kruna sané midartayang indik kruna kria, kruna kahanan, kruna wilangan. Kruna pidarta kapalih dados:

20

Bab II Kawagedan Basa

e. Kruna pidarta nyinahang kahanan Upami: enggal, adéng, endép, sebet, tegeh. f. Kruna pidarta nyinahang négésang Upami: jua, masih, koné. g. Kruna pidarta nyinahang pasti Upami: saja, bisa, niscaya, suba, tondén, kaliwat, mugi-mugi, benéh. h. Kruna pidarta nyinang tingkat Upami: sai-sai, kuang, lebih, hampir, keréng, bes. 8. Kruna Panyambung (kata sambung) Kruna panyambung inggih punika kruna sané kaanggén nyambungang makudangkudang kruna miwah lengkara. Upami: krana, kémaon, sakéwala, dugas, awinan, nanging, yadiastun, yadiapin, tur, buina, mangda, laut, raris. 9. Kruna Piteket (kata sandang) Kruna piteket inggih punika kruna sané makawinan kruna punika dados kruna aran utawi miteketang kruna aran punika. Kruna sandang kepah dados 6 soroh inggih punika: a. Kruna Piteket nyinahang wastan jalma I, Ni, Gede, I mémé, ngakan, Luh, I Nengah. b. Kruna Piteket nyinahang mautama Sang Bima, Sang Rama. c. Kruna Piteket nyinahang suci Dang Guru, Dang Acarya. d. Kruna Piteket nyinahang niskala. Hyang Widhi, Hyang Kawi, Hyang Murbéng Dumadi. e. Kruna Piteket nyinahang suci niskala. Danghyang Nirartha, Danghyang Drona. f. Kruna Piteket nyinahang utama niskala. Sanghyang Widhi, Sanghyang Wenang. 10. Kruna Panguuh (kata seru) Kruna panguuh utawi kruna sésambatan inggih punika kruna sané manyinahang suara utawi nyengguhang rasa (manah), sané marupa awanda. Kruna pangguuh punika kapalih dados kalih inggih punika: a. Kruna Panguuh nyinahang indik rasa. Upami: ah, hé, é, o, duh, béh, nah, yah, yé, dong, ja, na. b. Kruna Panguuh nyinahang munyi utawi suara. Upami: bur, dar, dor, bring, plok, siur, briak, tok, tik.

21

Udiana Sastra

Pituduh

a.

1. Indayang nyurat lengkara tunggal sané jangkep pada lelima! Cawisan:........................................... 2. Indayang sambatang soroh wewangsan krunané sané macetak sendeh ring sajeroning lengkara puniki! a. Bukuné ento suba kajemak tekén I Madé. Cawisan:........................................... b. Setiman tuah pangargan potloté ento. Cawisan:........................................... c. Sampunang sumanangsaya yadiapin séwalapatrané tan kapangguhin. Cawisan:........................................... d. Ibi I Mémé ngalap poh di tegalé. Cawisan:........................................... e. Sira sané nénten polih ngambil raport bénjang. Cawisan:...........................................

3.2.3 Menganalisis Anggah-ungguhing Basa Sajeroning Wacana Indayang baosang nganggén basa napi wacanané ring sor puniki manut kadi anggah-ungguhing basa? 1. Pupuh Ginada Eda ngadén awak bisa, depang anaké ngadanin, geginané buka nyampat, anak sai tumbuh luu, ilang luu buké katah, yadin ririh, liu enu paplajahan 2. “Ratu Padanda, makadi pranagata, nadak sara I Ratu ngutus sikian titiang mangda titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Punapi manawi wénten sané kabaosang? Inggih durus-durus Ratu mawecana!”. 3. Rajapala Jero jero Anak lanang bagus genjing, wantah titiang widiadari, Kén Sulasih parab titiang. Napi wénten … ngambil busanan tiangé, titiang nyadia mangentosin, antuk jinah mas tur mirah. Rajapala parab titiang truna lara, yéning suéca pakayunan makronan, ratu ayu sareng titiang truna lara. Mangkin wénten …

22

Bab II Kawagedan Basa

pinunas tiang ring beli, yéning wénten putra adiri, titiang mapamit ring beli. 4. Pupuh Sinom Titiang jadma suniantara, nista lacur manumadi, malarapan suka legawa, catur bekel titiang pasti, suka duka lara pati, nika wantah titiang tikul, titiang mawasta I Tamtam, nyadia titiang tangkil mangkin, ring Sang Ayu, sané telas tunas titiang. Punika atur I Tamtam majeng ring Diah Adnyasuari, putrining jagat Mesir. Duaning I Tamtam madéwék Jaba, ipun matur ring Sang Ayu Adnyasuari nganggén basa puniki, kaanggén ngasorang déwék ipuné.

Mangdané alit-alité prasida nyaurin pitakéné ring ajeng, durusang uratiang anggah-ungguhing basa ring sor puniki! Anggah-ungguhing Basa Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané kawangun antuk pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané kabaos lengkara. Yéning mirengang anak mabaos, bebaosan punika pacang makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané madia, wénten sané andap, taler wénten sané ,mawirasa kasar. Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1) basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa alus. 1. Basa Kasar Basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon, sering kanggén marebat miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka, brangti, wiroda (jengah), miwah kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih: (1) basa kasar pisan, miwah (2) basa kasar jabag. a. Basa Kasar Pisan Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané wirasannyané yukti-yukti kaon, saha sering kanggén marebat utawi mamisuh. Conto Basa Kasar Pisan: “Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah?” b. Basa Kasar Jabag Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané kawangun antuk basa andap, taler ring asapunapiné maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén mabaos ring sang singgih utawi kanggén maosang indik sang singgih. Dadosnyané, basa andap sané kanggén

Sumber: irasutoya.com

23

Udiana Sastra

mabaos ring sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih punika sané kabaos basa kasar jabag. Conto Basa Kasar Jabag: “Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu, ingetang liunang ngaba bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak sing ngelah pis, Aku kal meliang malu. Kuala ingetang nyen kamu ngulihang nah!” 2. Basa Andap Basa andap inggih punika basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler nénten halus. Biasané basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané linggihnyané pateh utawi papadan (sesamén wangsa), ngraos sareng timpa. Conto: Wayan kija tuni malali? 3. Basa Madia Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus, nanging wirasannyané kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus madia. Basa madia puniki pinih akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning pagubugan maparajana. Sapatutnyané maosang sampun, kabaos ampun, patutnyané maosang inggih kabaos nggih, patutnyané maosang nénten kabaos ten, miwah selanturnyané. Sajaba punika, basa madiané puniki sering kanggén mabebaosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal, sané ketah mabaos ma-tiang, ma-jero. Pinaka conto basa madia inggih punika lagu Pop sané mamurda Bungan Sandat sané kakawi olih A. A. Madé Cakra. 4. Basa Alus Basa Bali alus inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang. Manut tata krama mabaos Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané linggihnyané sor ring sang singgih. Basa Baliné sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh, inggih punika: (1) basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider. a. Basa Alus Singgih Basa alus singgih inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus saha kanggén nyinggihang sang singgih sané kairing mabaos utawi sané sedek kabaosang, sakadi para janané matur ring ida padanda. b. Basa Alus Sor Basa alus sor inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga utawi ngasorang sang sané Sumber: http://balilanguageservices.com patut kasorang. Sang sapasira ugi sané sedek mabebaosan ring bebaosan pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga nganggén basa alus sor.

24

Bab II Kawagedan Basa

Conto basa alus sor: “Ida Dané sané baktinin titiang, sadurung titiang nglantur matur ring Ida Dané sareng sami, lugrayang riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I Wayan Darma. Titiang wit saking Banjar Pasalakan, Désa Jimbaran, Kecamatan Kuta Selatan, Kabupaten Badung. Titiang manyama sareng kalih samaliha titiang mangkin kantun kelas 9 ring SMP. c. Basa Alus Mider Basa alus mider inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, sering kanggén mabebaosan sajeroning peparuman, matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan punika ngeninin sang mabaos miwah sang sané kairing mabaos. Kruna pangentos sané kanggén lumrahnyané kruna iraga utawi druéné. Conto basa alus mider kadi ring sor puniki: “Inggih Ida Dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning panamayané sampun nepek ring sané kacumawisang, ngiring mangkin kawitin paparuman druéné. Sakéwanten sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, nunas pasuécan Ida mangda asung ngicénin iraga karahajengan, gumanti punapa-punapi sané pacang kabaosang malih ajebos prasida sidaning don miwah labda karya. Ngiring sinarengan nyakupang kara kalih saha ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”.

Wacénan Bhagawan Domya

Kacarita wénten Sang Pandita, mapesengan Bhagawan Domya, madué pasraman ring jagat Ayodhya. Ida madué sisia tigang diri, soang-soang maparab: Sang Utamaniu, Sang Arunika, miwah Sang Wéda. Makatiga sisiané punika katureksa utawi kauji, napi ké sayuakti bhakti ring guru? Tata caranné nguji utawi mintonin, kapretama, Sang Arunika kandikayang makarya ring sawah. Sadurungé, Dang Guru Domya sampun micayang kaweruhan indik kadharman. Duaning asapunika, Ida Dang Guru nitahang mangda Sang Arunika ngamargiang pakaryan ring sawah praragan, nénten dados ngedih pitulung ring anak tiosan. Sang Arunika sampun nandur pantun ring sawah. Ri sampun lanus entik pantuné, wénten sabeh bales pisan sané kadulurin blabar ageng, mawinan telas embid pundukan cariké. Antuk ajerih idané, pantuné kalancah antuk toyané ageng, mautsaha ida ngempelin toyané punika. Kacrita durung sué, empelané punika sampun embid. Pingkuda-kuda kaempelin, malih kémanten embid. Antuk jengah kayunné, anggan idané kanggén ngempel toya, nyelémpang ida ngentungang angga ring toyané. Paindikan punika kaaksi olih Dang Guru Domya, raris ida ngandika: ”Cening

25

Udiana Sastra

Sang Arunika matangi idéwa, dahating pageh cening mayasa, kantos idéwa ngempel toyané antuk ragan ceningé. Jani bapa ngemaang cening adan Sang Udalaka, sawiréh cening elas ngentungang ragan ceningé ring toyané. Malarapan bhaktin ceningé, cening lakar mangguhin kasukan sekala sidhi mantra, sandi ngucap”. Mangkin Sang Utamaniu sané kapintonin, kandikayang ngangonang lembu. Kacrita sampun Ida Sang Utamanyu ngangon. Ri kala ngangon, ida kluwén pisan mawinan ida ngagéndong utawi ngidih-idih, utamanipun ngidih ajengan anggén ida pangupajiwa. Sakéwanten pikolih idané nénten pisan katurang ring dang guru. Indiké punika kawikanin olih Ida Bhagawan Domya. Raris Ida mawacana: ”Cening Sang Utamaniu, tata kraman anaké manadi sisia bhakti ring guru, patut ngaturang pikolihé ngidih-idih, sing patut ajengang cening padidi”. Sang Utamaniu ngaturang sembah kadulurin nunas pangampura, duaning marasa iwang. Bénjang semengané, malih ida ngangon, sinambi ngidih-idih. Pikolih punika katurang ring ida dang guru. Sawusan maturan, malih ida ngidih-idih. Duaning kaaksi Sang Arunika mingkalihin ngidih-idih, raris kawarah, déning kabaos lobha. Santukan kluwéné kalintang, raris ida nayub susu sareng godélé ring nyonyon lembuné. Duaning taler kauningin, mabaos ida dang guru sapuniki. ”Cening Sang Utamaniu, sing patut laksanan ceningé buka kéto, sawiréh ento madan nyuang druén nabé. Pramangkin Sang Utamaniu wusan nginum susu”. Ri kala wénten didih medal saking monmon godélé, punika sané dilat ida pinaka sangu ngangon. Taler kaiwangin malarapan baos sapuniki. “Cening Sang Utamaniu, pelih laksanan ceningé buka kéto, tusing dadi cening nyuwangin mertan ia i godél, sawireh lakar mapuara godélé berag akig”. Sang Utamaniu ngaturang sembah tur nunas pangampura. Bénjang pasemengan malih ida ngangon, nénten ngajengang punapa-punapi. Antuk kluwén idané ring tegalan, raris ida ngajengang getah daun madori. Santukan getah daun madori punika panes pisan, nyupsup rauh ring panyingakanidané, mawinan ida buta. Paling ida ngruruh lembuné, tan kaaksi wénten sémér, irika ida runtuh maclempung. Sasampuné soré, mawali lembuné ka badannyané nénten wénten ngatehang. Duaning nénten nyingakin Sang Utamaniu, paling ida peranda nabé ngruruhin. Bénjang semengané, kapanggihin Sang Utamaniu ring tengah séméré. Ri kala katakénin sané mawinan ida runtuh ring séméré, Sang Utamaniu nguningang ragané buta sangkaning ngajengang getah madori. Pariangen Ida Paranda Guru ngaksi sisiané ngemasin buta sangkaning dahat bhakti ring sang guru. Pamuput, Sang Utamaniu kapaica Mantra Aswinodéwa pinaka tamba mangda panyingakané waras kadi jati mula. Sangkaning kateleban Sang Utamaniu ngamargiang swadharmaning sisia, raris ida kaicén waranugraha marupa kawruhan miwah kawisésan olih Ida Bhagawan Domya. Mangkin Sang Wéda sané kapintonin. Sang Wéda kanikain mangda jenek ring pawaregan, ngaturang rayunan ring ida dang guru nyabran rahina. Malarapan antuk bhaktin Ida Sang Wéda ring dang guru, saha setata tinut ring saluir pituduh sang meraga guru, raris ida kaicén panugrahan pangweruhan miwah wéda mantra. Sang Wéda raris mapamit, mantuk ka patapanidané. Ida uning pisan mangkin ring pakéwuhé molihang kaweruhan utawi kawikanan, mawinan ida mapkayun ring angga. Daging pakayunanidané, ”Yan manian idéwék ngelah sisia, lakar baang ia ngidih sangyang

26

Bab II Kawagedan Basa

mantra, sing ja lakar idihin sesari, buina sing ja lakar uji buka Ida Bhagawan Domya nguji déwéké”. Asapunika pakayunan Ida Sang Wéda. Kaketus saking Adi Parwa

3.2.4 Wirasan Kruna A. Durusang rereh kruna-kruna sané sukil: No.

Kruna Sukil

Artos Basa Bali

Artos Bahasa Indonesia

1

...

...

...

2

...

...

...

3

...

...

...

4

...

...

...

5

...

...

...

6

...

...

...

7

...

...

...

8

...

...

...

9

...

...

...

10

...

...

...

11

...

...

...

12

...

...

...

13

...

...

...

14

...

...

...

15

...

...

...

B. Indayang bligbagang pitakéné ring sor puniki! 1. Napi ké murdan wacénan ba duur? Cawisan: ........................................... 2. Sapasira praginané sané kacritayang ring wacanané ring ajeng? Cawisan: ........................................... 3. Sapunapi parikraman ida Bagawan Domya nureksain para sisyane? Cawisan: ........................................... 4. Sapunai pamargin sang Utamaniu ngamargiang panuréksan gurun Idane? Cawisan: ........................................... 5. Napi piteket sané kaunggahang ring wacanané ring ajeng? Cawisan: ...........................................

27

Udiana Sastra

C. Napi teges kruna-krunané ring sor puniki? No.

Kruna

1

mintonin

2

bakti

3

embid

4

ngangon

5

ngempel

6

kaaksi

7

kadulurin

8

pangampura

9

katakenin

10

ngemasin

11

kawisesan

12

Katunasin

13

kateleban

14

kawisesan

15

tinut

Artos Basa Bali

Artos Bahasa Indonesia

4.2.1 Makarya Téks Wacana Nganutin Anggah-ungguhing Basa Indayang makarya wacana sareng kelompok nganggén basa alus malarapan gambar ring sor!

Sumber: http://images.wisegeek.com.

28

Bab II Kawagedan Basa

Indayang makarya bebaosan utawi dialog sareng kelompok nganggén basa nganutin tata basa miwah anggah-ungguhing basa malarapan gambar ring sor! Sajeroning ngaryanang tugasé puniki elingang taler nganggén wewangsang kruna sané kawedar ring ajeng! ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... Sumber: jpikjava.org

Sumber: http://kaliaja.blogspot.com

Sumber: http://blog.act.id

............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ...............................................................................................................................

Sumber: www.antaranews.com

29

Udiana Sastra

Sumber: http://www.kemendagri.go.id/

............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ...............................................................................................................................

Sumber: lutviavandi.com/

4.2.2 Ngwedar Bebaosan sané Kakaryanin olih Muridmuridé

Présentasi Ri sampuné wus alit-alité makarya wacana durusang baosang ring ajeng kelas!

Ngringkes Ngiring Mabligbagang Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab II, durusang bligbagang sareng timpaltimpalé pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng. Napi pikenoh mlajahin anggah-ungguhing basa nganutin sikap sosial sekadi tata krama, susila lan sikap pribadi andel utawi waged mabasa Bali nganutin anggah-ungguhing basa?

30

Bab II Kawagedan Basa

Ring dija iraga patut mareraosang nganggén anggah-ungguhing basa? Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alitalité.

No.

Pangresep lan Panglaksana

1

Titiang resep indik basa Bali sané madué anggah-ungguhing basa becik kanggén tuntunan malaksana madaging kaweruhan lan tuntunan kesusilan. Titiang resep ring ngawigunayang tata basa sajeroning wacana basa Bali. Titiang sampun nganggén basa Bali manut anggah-ungguhing basa nganutin parilaksana sikap sosial sakadi kasusilan, matata krama, samaliha rungu ring kawéntenan basa Baliné.

2 3

4

Titiang sampun ngresep ring pikenoh mlajahin anggah-ungguhing basa Bali.

5

Titiang sampun prasida ngrereh kruna-kruna nganutin anggahungguhing basa, tur suksman wacana sané nganggén anggahungguhing basa Titiang sampun prasida makarya wacana nganutin anggahungguhing basa, tur sampun nglaksanayang piteket sakadi wacana sané kakaryanin.

6

1

2

3

Keterangan: 1: ngresepang lan nglaksanayang. 2: kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang. 3: nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

Mulat Sarira Sesampuné mlajahin anggah-ungguhing basa Bali pastika alit-alité madué cutetang indik paplajahané puniki. Mangkin tegarang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab II puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité magda manut ring sikap sosial, etika moral, kemandirian, tanggung jawab, kaweruhan, lan kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajané puniki. Samaliha napi sané kapikayun indik kawéntenan Basa Baliné pinaka tetamian para leluhuré antuk waranugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa? Salanturipun asapunapi alit-alité mikayunin indik ngrajegang basa Bali utaminipun anggahungguhing basa maka tetamian leluhuré sané adi luhung?

31

Udiana Sastra

32

Bab 3

Paribasa Bali Kompetensi Dasar 3.3  Memahami makna paribasa Bali. 4.3 Menerapkan penggunaan paribasa Bali dalam kalimat secara lisan dan tulisan.

Indikator 3.3.1  Nguratiang paribasa Bali sajeroning téks (tetingkesan sesonggan, sesenggakan, sloka, sesawangan, pepindan). 3.3.2  Teges paribasa Bali miwah kawigunan paribasa Bali sajeroning kauripané. 3.3.3  Menganalisis suksman lengkara utawi wacana sané nganggén paribasa Bali 4.3.1  Makarya lengkara madaging paribasa Bali

Sumber: https://farm7.staticflickr.com

4.3.2  Mabebaosan nganggén paribasa Bali

33

Judul Buku

3.3.1 Nguratiang Paribasa Bali Sajeroning Téks (Tetingkesan Sesonggan, Sesenggakan, Sloka, Sesawangan, Pepindan) Durusang wacén punggelan cerpené ring sor puniki sinambi nguratiang paribasa Bali sané wénten ring cerpené puniki! KATEMU RING TAMPAK SIRING Sakadi nyawané ngababin, paseliab para wartawan belandané ngungsi pancorané ring jaban pura tirta empul, saha motrek anak kayeh miwah masiram. Daweg punika wauné pisan Ratu Juliana saking Kerajaan Belanda saha pangiring nyané rauh ring Istana Tampaksiring, sajeroning masesanjan ring Indonesia. Gumanti kasumbung pisan Istana Tampaksiring punika dados pakoleman para tamiu agung sané rauh ring Bali. Wénten adiri sané palas sareng kumpulannyané itep ipun medasin togog-togog kalih barang kesenian lianan sané padampiak majajar-jajar ring jaba pura Tirta Empul punika. Rauh ring ajeng kios paderben ipun Ni Luh Rai, tamiu punika majanggelan tumuli mapitakén “ Tabé nona……..apa boleh saya tanya sesuatu….?” “ Boleh tuan…..silahkan !” saur banban Ni Luh Rai “ Terima kasih…..apa arti patung ini ? ceritra apa ? “ sinambi ipun ngambil togog tulang pakaryan Tampaksiring ugi. “ Arjuna bertapa tuan…!” saur Ni Luh Rai sada gugup. “ Ooo ya ya….dari Arjuna Wiwaha. Itu Arjuna bertapa di gunung Indrakila, en digoda oleh tuju bidadari. Ia menang melawan godaan, tapi manusia sekarang suka nyerah sama itu godaan “ asapunika tamiu nutur ndéwék, sakadi anaké masatua. Cacep pisan tamiu punika ngraos Indonesia. Tabuhnyané caluh sakéwanten kadi wus kacunguh kedik, sakadi lumrah tetabuhan wangsa-wangsa eropa lianan. Ni Luh Rai angob pisan saantukan nembé ipun ngarepin tamiu sakadi punika. Ngawit punika nyaberan Van Steffan, asapunika wastan tamiu punika wénten kewanten ring kios Ni Luh Rainé. Yening Van Steffan sedek sareng ring timpal-timpalnyane, ipun sané dados juru basa santukan ipun naen kursus basa Indonesia ring mahasiswa Indonesia sané wénten ring negeri Belanda. Samaliha ipun oneng mamaca buku-buku indik Indonesia miwah satua pewayangan. Jagaté kantun semeng tur dingin. Sang hyang surya durung medal saking pakoleman. Nanging ring wetan ambarané sampun masemu bang. Warung lan kios-kios sané wénten ring jaba Pura Tirta Empul punika kantun matutup. Wénten asiki mebuka kios ipun Ni

Sumber: http://balihellotravel.com

34

Bab III Paribasa Bali

Luh Rai kewanten. Ni Luh Rai sedek nyapu mebersih-bersih. Saking alit kumalenjong ipun sampun malajah madolan togog nanging tan naan ipun metanjé kadi dagang-dagang lianan. Manut manah ipun Ni Luh Rai yening barangé katanjaang sinah kasengguh barang tan becik. Napimalih yen suksukang, janten kapitaen barang tan paaji. Yening wantah barang becik, yadiastun ring dijé ugi kagenahang sinah karuruh olih sang maperih. Asapunika manah ipun Ni Luh Rai. Naen ipun ngeling sengi-sengi manggihin turis pedih mamisuh, tur ngraos ngawag ngambung ngorahang Bali biadab, santukan turis punika kasuksukin togog, jantos limanyané matatu olih dagang-dagangé sané matanje, sané kadondonan antuk dolar nanging tan angetung argan gumi. “Halo…..selamat pagi non Rai…” “Oh…..selamat pagi tuan Steffan” Ni Luh Rai sané saking ituni itep ngelapin togog, kandugi tengkejut santukan tan naen ring sapengrauhnyané Van Steffan semeng pisan, biné ring dibi poané. “Kemana tuan sepagi ini…?” ngangsehang Ni Luh Rai matakon kaanggén ngicalang kabilbilnyane, santukan angob ngantenang Van Steffan ganteng mapayas ageng. Duk punika Van Steffan nganggé stelan jas putih bersih, nganggé dasi kupu-kupu pelung dongker. Jenar-bingar pakantenannyané Van Steffan semengé punika. Gumanti Van Stefan makanten bagusan yan saihang ring timpal-timpalnyané. Pengadeg ipun nyepek nyempaka, nénten jé landung agul-agul kadi timpal-timpalnyané lianan. Paningalan miwah boknyané selem, nanging timpal-timpal ipuné mapaningalan pelung tur mebok kadi bok jagung. “Pagi ini saya mau ikut Sri Ratu….ké Basuki…eh ké Besakih” Van Steffan nguntul kimud santukan iwang antuk nyambat Besakih. Ni Luh Rai uning ring indik tumuli nyedekang: “Ratu Juliana ké Pura Besakih…?” “Betul, nona Rai” “Oh, bagus sekali. Selamat jalan tuan Steffan. Pura Besakih sangat indahnya tuan” Olih: I Madé Sanggra Indayang wacén punggelan cerpen pakaryan Bapak I Madé Sanggra ring ajeng raris selehin paribasa Bali sané kaanggén ngiasin cerpené punika! Selanturipun saurin pitakéné ring sor puniki! 1. Sapasira tokoh utama ring cerpen baduur ? Cawisan: .......................................... 2. Cerpen baduur nganggé basa Bali napi ? Cawisan: .......................................... 3. Ring dijé latar utawi setting cerpené ring ajeng? Cawisan: .......................................... 4. Sapasiré tokoh Luh Rai punika ? Cawisan: .......................................... 5. Sapasira tokoh Van Steffan punika ? Cawisan: ..........................................

35

Udiana Sastra

3.3.2 Teges Paribasa Paribasa Bali inggih punika rerasmén basa pinaka panglengut bebaosan utawi gegonjakan sané kanggén piranti ngwedar daging pikayunan, nganggén imba-imba. Ri kala maosang kahanan jadma, kaimbayang antuk kahanan barang utawi buron. Puniki pacang prasida ngwetuang pakayunan senéng, jengah, duka, utawi éling. Kawéntenan paribasa Baliné ngranjing ring susastra tutur ‘lisan’, rauh mangkin kantun maurip ring pambyaran, sakéwanten pungkuran puniki sampun akéh sané kasurat mawangun sténsilan miwah cétakan. Ketut Ginarsa (1985) maosang nganggén murda Paribasa Bali sané kamedalang antuk Balai Penélitian Bahasa Singaraja. Wayan Simpen, A.B (1982) maosang nganggén murda Bhasita Paribasa, kamedalang antuk PT Mabakti Denpasar, Nengah Tinggen (1988) nganggén murda Anéka Rupa Paribasa Bali, kamedalang antuk Percétakan Rhika Déwata Singaraja. Majalaran kawéntenan buku-buku sané kabaos iwawu, rauh mangkin kawéntenan paribasa Baliné kepah dados némbelas, inggih punika: a. TETINGKESAN Tetingkesan punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala ngandapang raga. Tetingkesan lingganipun “tingkes”, sané madué arti ringkes, ngalitan (mengecil/merendahkan) sané polih pangiring “an” dados tetingkesan. Indayang wacén conto tetikesané ring sor, raris tegarang karyanang lengkara sané lianan nganutin indik tetikesan sakadi conto ring sor! 1. Mai medaar ka paon kangguang nasi ken uyah keres! 2. Kanggoang singgah polos nah, sing maan ngidih apa! 3. Lugrayang titiang nunas ampura riantuk genah titiangé kaon pisan! 4. Kanggoang nah umah uwug, tongos negak sing ja ada! 5. Ampura ratu titiang kamulan panjak kaliantang tambet! 6. Aksamang ukudan bapane, bapa belog anggon cening rerama! 7. Amoné ka ngelah rerama, kadi rasa liwat jlinjingan sing ja taena. 8. Dini luh ngayahin I Beli Made, kanggoang metapa lacur. Risampuné alit-alité ngwacén indik tetingkesané ring ajeng tur sampun makarya lengkara ngeninin indik tetingkesan, sinah alit-alité sampun uning ring kawigunan tetingkesané punika. indayang bligbagang napi kawigunan bladbadané punika ngeninin indik 1. Kaweruhan miwah kawagedan mabasa bali! 1. Sikap sosial utawi matata krama! 2. Etika moral, sopan santun! b. SESENGGAKAN (pepatah) Sasenggakan punika pateh sakadi ibarat, ring bahasa Indonesia. Sasenggakan, linggan iupn “senggak”, artiipun “singguk” utawi “sentil” antuk raos. Senggak polih pangiring “an” dados senggakan, kadwipurwayang dados sasenggakan. Sasenggakan punika sakadi

36

Bab III Paribasa Bali

palambang utawi sasimbing indik kahanan kalih polah janma sané kaimbangan ring kahanan kalih polah buronutawi barang. Puniki wénten mekudang-kudang sesenggakan rauhin suksmanipun, indayang karyanang lengkara nginutin sesenggakané ring sor! 1. Buka makpak tebune, ampasné kutang, suksmanipun: Sakadi anaké sané makurenan, ring kantun pangantenan, kalih sasuenné kantun bajang kasayangang tur kajungjung, risampuné tua tan mampuh kakutang. 2. Buka gowaké ngadanin ibane: sekadi anak corah sané nuturang kacorahan padidi 3. Buka naar krupuke, gedenan kroakan, suksmanipun: Sakadi anaké sané ngaku wanen kalih jaga muputang karya, sakéwanten nénten wénten buktinipun nglaksanayang. 4. Buka ngenjekin ikut cicinge, mabalik nyaplok, suksmanipun: Sakadi i bapa ngenken i pianak ngrereh napi-napi, raris i pianak mabalik ngenken bapanipuné ngerereh punika. 5. Buka payané disisi maukir, ditengahné masumbe: sekadi anak matiosan laksana tekén munyine 6. Buka siapé sambehin injin, kileng kileng; suksmanipun: sakadi janmané sané nambet, yening tunden ngambil punapa punapi ipun kilang kileng kemaon 7. Buka bantenne, masorohan; suksmanipun: sakadi janmané sané madué prusahan, sané utamayanga wantah panyaman ipuné kewanten c. SESONGGAN (pepatah) Sesonggan wit ipun saking kruna ‘ungguh’, sané mateges linggih, genah, wiadin nongos. Kruna ungguh polih paweweh merupa pangiring (akhiran) “an”, dados ungguhan sané mateges janji utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang (mengalami perubahan sandi suara) dados unggwan. Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan.Selantuir ipun kruna unggan puniki polih pangater (awalan) “sa” dados saunggan, taler kasandiang malih dados songgan. Kruna songgan puniki kadwipurwayang dados sesonggan. Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sané kaimbangang ring kahanan kalih polah barang wiadin buron.Umpami: “bedug pengoréngan”. Pengoréngan punika wantah wangun utawi kawéntenan ipun sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang mangda asah (lurus/datar). Dados ipun suksmannyané: kaucapang ring anak sané kalintang bengkung tur sigug, nénten dados ajahin. Puniki wénten mekudang-kudang sesonggan rauhin suksmanipun, indayang karyanang lengkara nginutin sesonggan ring sor! 1. Taluh apit batu, suksmannyané: kaucapang ring anaké sané magenah ring genahé sané sukil/keweh, singsal agulikan pacang nému baya. 2. Ada gula ada semut, suksmanipun: anaké sané sugih tur dana, irika janten akéh anaké sané rauh nunas pakaryan. 3. Ada andus ada apiné, suksmanipun: yening wénten orti ala wiadin ayu, sinah wénten sané jati (pasaja), diastun ipun akidik.

37

Udiana Sastra

4. Buta tumben kedat, suksmanipun: sakadi anaké sané pecak tiwas, kasuen raris ipun sugih, pramangkin ipun sombong, ngagu tur jerbu ring timpal miwah nyama braya. 5. Gedé ombaké gedé anginé, suksmanipun: ageng pikolih utawi asil anaké, janten ageng taler penelasipun. d. Sloka (bidal) Sloka yening ring bahasa Indonésia pateh sakadi “bidal”. Sloka puniki masaih ring sesonggan, kantun ilid artinipun, skola punika nggé lengkara: buka slokané…, kadi slokané…, buka slokané guminé…. Puniki wénten mekudang-kudang sloka rauhin suksmanipun, indayang karyanang lengkara nginutin sloka ring sor! 1. Buka slokané, apa ané pamula, keto ané kapupu, sulsmanipun: napi sané kakaryanin, sapunika taler pikolehipun; yening melaksana kaon, sinah sengkala sané jagi) Buka slokané, aji keteng mudah, aji dadua mael, suksmanipun: kaucapang ring anaké sané néten uning ngajinin pitrésnan kalih paweweh anak lianan (timpal). 2. Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahné, suksmanipun: yening purun ngambil pakaryan sané ageng tur abot, sampunang ajerih pacang manggihin pakeweh utawi kabean ageng. 3. Buka slokané, bantang busuk badingang, apa tuara misi, suksmanipun: kiwangané san elintang, yening mangkin malih medalang wiadin raosang, janten ngakéhang kanten kaiwangan ipun. 4. Buka slokané, tusing ada bangké mapilih sema; suksmanipun: nénten wénten maling (dusta) pacang ngitung anak, kalih nyama braya genah ipuné memaling, asal ipun sampun polih. 5. Buka slokané, kasur ceburin, dui langkahin; suksemanipun; sekancan pakaryan sané mapikolih becik patut marginin (karyanin), yening pakaryané sané mapikolih kaon patut impasin.

No.

Sesenggakan/Sesimbing

Sesonggan

Sloka/Bidal

1

buka gowaké ngadanin ibané

ada gula ada semut

buka slokané, apa ané pamula, keto ané kapupu

2

buka bantenné, masorohan

buta tumben kedat

buka slokané, kasur ceburin, dui langkahin

3

buka siapé sambehin injin

ada gula ada semut

buka slokané, adeng buin sepita, 

4

buka nyepeng yéhé.

kamus majalan

skadi slokan jagaté, sukeh anaké ngebatang banjar

5

buka naar krupuké, gedénan kroakan

Payuk prungpung misi berém

buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahné

e. SESAWANGAN (perumpamaan) Sesawangan, lingganipun “sawang”, artinipun: mirib, polih pangiring “an”, dados sesawangan, raris kadwipurwayang dados “sesawangan”, tegesipun: punapa-punapi ugi sané katon (kacingak), raris kalawatang (karasayang) ring kahiun, mirib sakadi solah kalih kahanan janma (mapawongan), upami: kedapan bunga nagasariné maelogan tempuh angin, kasawangan sakadi tangan anak istri ayu ngulapin.

38

Bab III Paribasa Bali

Puniki wénten mekudang-kudang tsesawangan, indayang karyanang lengkara ngeninin indik sesawangan! 1. 2. 3. 4. 5.

Betekan batisné kadi pudak sinungsang. Romanné selem kadi manggis. Isitné barak kadi kembang rijasa. Paningalané ngonjol kadi mata kidang. Alisné nyurarit kadi don intaran.

f. PEPINDAN (pengumpamaan) Gambaran buka, wiadin yan bandingan pateh mirib tekén…, upami: papindan kedis, teges ipun:wangun gambaran mirib kedis. Sané dados pepindan punika kruna aran sané polih anusuara, Papindan punika pateh sekadi sesawangan, kewanten binanipun papindan kruna punika polih “anusuara”, yening sesawangan karahinin antuk kruna “buka”, “kadi”, “luir”, “waluya kadi”, miwah sané lianan. Puniki wénten mekudang-kudang pepindan, rauhin suksmanipun luire: 1. 2. 3. 4. 5.

Boké membotan blayag, tegesipun: rambutné maombak-ombakan. Betekan batisé meling padi, tegesipun: sekadi beling padi. Cokoré mudak sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudaké sungsang. Cecapingané nyaling kidang, tegesipun: mirib caling kidang. Cecingakané natit, tegesipun: sledat-sledet manis.

Sesawangan

Artos

Pepindan

Artos

Bokné gading kadi bok jagung.

gading

Boké membotan blayag. Rambutné mombak-ombakan.

Jrijiné kadi pusuh jagung.

lurus

Jerijiné musuh bakung. Rurus ngancan mirib pusuh bakung. Kukuné mirip papah biu, sada Kukuné mapah biu. lengkung. Betekan batisé meling Sekadi beling padi. padi.

sada lengkung Batisné lantang kadi batis lantang cangak. Kukuné kadi papah biu.

3.3.3 Menganalisis Suksman Lengkara utawi Wacana sané Nganggén Paribasa Bali Ngrereh suksman paribasa Bali sajeroning wacana Indayang uratiang lagu pop Baliné ring sor puniki raris rereh paribasa sané ngwangun wacanané puniki raris baosang piteket sang pangawi gendingé punika!

BUNGAN SANDAT Yen gumanti bajang Tan bina ia pucuk nedeng kembang Disubané layu tan ada ngrunguang Ngemasin makutang Sumber: http://fincatranquilabocas.com

39

Udiana Sastra

Becik malaksana Da gumanti dadi kembang bintang Mentik di rurunge Makejang mangempok raris kaentungang Ia i bungan sandat Salayu-layu layunné miik To ia nyandang tulad Sauripé malaksana becik Para truna-truni Mangda saling asah asih asuh Manyama braya ‘to kukuhin Rahayu kapanggih A A Madé Cakra

Indayang bligbagang sareng kelompok napi suksma paribasa Baliné sané wénten ring wacanané ring sor punika! Sapasira sané kabaosang kadi paribasané punika? “Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan, angajap-ajap kritisan ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang sukalegan idep luhé apanga ia sida nu maurip dini di guminé. Tan péndah ia i tuké anyud, patigrépé ngalih paenjekan. Tulya i tabia dakep ané nyaratang tungguhan apanga sida nu idup di guminé”. “Puniki raos I Wayan Duria ring tunanganipun Luh Sunari”

4.3.1 Makarya Lengkara Indayang karyanang lengkara sané madaging sesonggan, sesenggakan, sloka, sesawangan, pepindan, miwah tetingkesan soang-soang pada kalih!

Ri sampun wus ngamargiang paplajahané ring ajeng indayang bligbagang sareng timpal-timpalé indik: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

40

Kawagedan napi alit-alité polih yening mlajahin paribasa Bali. Kaweruhan napi alit-alité polih ngeninin indik sikap sosial. Kaweruahan napi alit-alité polih ngeninin indik moral/etika. Ri kala makarya napi kemanten mabuat nganggén paribasa bali. Napi gunan paribasa Bali ngeninin indik mareraosan ring pagububgané. Napi gunan paribasa Bali ngeninin indik makarya kakawian susastrané. Napi pikenoh mlajahin paribasané, tur napi piteket sané prasida anggén sesuluh ring kauripané.

Bab III Paribasa Bali

4.3.2 Mabebaosan Nganggén Paribasa Bali

Présentasi Ri sampun wus nguratiang, tur mligbagang indik paribasané ring ajeng indayang baosang pikolih pabligbagané sareng timpal-timpalé ring ajeng kelas!

Ngringkes Ngiring Mabligbagang Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab III, durusang bligbagang sareng timpal-timpalé pikolih palajahan ring ajeng. Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alité.

No.

Pangresep lan Panglaksana

1

Titiang resep indik kawéntenan paribasa Bali sajeroning basa Bali pinaka warisan budaya daerah lan nasional sané madué nilai seni utawi nilai estetis prasida kaanggén panglengut basa. Titiang sampun naenin miragiang paribasa Bali sajeroning gending, pupuh, miwah ring wacana tiosan. Titiang sampun nganggén paribasa Bali sakadi tetingkesan sajeroning mabebaosan ring pagubugan, maka cihna ngmargiang sikap kemandirian miwah sosial. Titiang sampun ngresep ngwacén cerpen miwah wacana sané tiosan sané madaging paribasa Bali tur uning pikenohipun. Titiang sampun prasida ngrereh kruna-kruna indik paribasa Bali ngeninin indik daging miwah suksmanipun.

2 3

4 5

1

2

3

6

Titiang sampun prasida makarya lengkara sané madaging paribasa Bali. Keterangan: 1: ngresepang lan nglaksanayang. 2: kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang. 3: nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

41

Udiana Sastra

Mulat Sarira Sesampuné mlajahin paribasa Bali pastika alit-alité madué cutetang indik paplajahané puniki. Mangkin tegarang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab III puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité magda manut ring sikap sosial, etika moral, kemandirian, tanggung jawab, kaweruhan, lan kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajané puniki. Samaliha napi sané kapikayun indik kawéntenan basa Baliné pinaka tetamian para leluhuré antuk waranugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa? Salanturipun asapunapi alit-alité mikayunin indik ngrajegang basa Bali maka tetamian leluhuré sané adi luhung?

42

Bab 4

Ngwacén Aksara Bali `

Kompetensi Dasar

3.4 Memahami isi bacaan beraksara Bali. 4.4 Mempertunjukkan kemampuan membaca aksara Bali di depan kelas.

Indikator 3.4.1 Tata cara ngwacén aksara Bali. 3.4.2 Ngrereh suksman kruna maaksara Bali. 3.4.3 Ngrereh daging wacana sané maaksara Bali. 4.4.1 Ngwacén kruna-kruna miwah wacana sané maaksara Bali.

43

Udiana Sastra

Kaweruhané pinakasundih, ngancan ageng sunarané ngancan galang pamarginé nuju tetujon uripé.

3.4.1 Tata Cara Ngwacén Aksara Bali Minab alit-alité sampun uning kaweruhané punika waluya sundih rikala kapetengan. Ngancan ageng sundih sané kabakta sinah sayan galang antuk mamargi. asapunika kawigunan kaweruhané. Kaweruhan punika akéh wénten ring buku. Sampunké alit-alité naenin meireng utawi ngwacén “buku adalah jendela dunia”. Akéh pikenoh ngwacén luire: ngicalang belogé, nincapang kaweruhan, nincapang kewagedan mabebaosan, prasida ngawinang pikayun ening, nincapang kawicaksanan, ngicalang keangkaraamurkané. Mangda prasida kadi punika patut wikanin daging bukuné. Mangda uning daging bukuné punika patut madué kawagedan ngwacén. Ring Bali Buku punika lumbrah kasurat antu aksara Latin lan aksara Bali. Yening kasurat antuk aksara Latin janten dangan atuk ngwacén, nanging yening nganggén aksara Bali patut ngwikanin indik ngwacén aksara Bali. Sadurung ngwacén aksara Bali durusang uratiang dumun tuntunan ngwacén aksara Bali ring sor puniki a. Tuntunan Ngwacén Aksara Bali 1. Tata Cara Ngwacén Angkepan Panganggé Suara ring Aksara Wianjana Aksara Baliné sané durung polih sandangan suara kawastanin aksara lagna. Yéning kanggén nyurat kruna, aksara Baliné kawewehin panganggé. Panganggé suara inggih punika lambang huruf sané kanggén ngwewehin aksara Baliné mangda prasida masuara kadi sané kaaptiang. Aksara Baliné pacang mauah suaraipun yéning kadagingin pangangé suara sakadi ring sor puniki.

Aksara wianjana wénten 18 ᬳ᭞

ᬦ᭞

ᬘ᭞

ᬭ᭞

ᬓ᭞

ᬤ᭞

ᬢ᭞

ᬲ᭞

ᬯ᭞

ᬮ᭞

ᬫ᭞

ᬕ᭞

ᬩ᭞

ᬗ᭞

ᬧ᭞

ᬚ᭞

ᬬ᭞

ᬜ᭞

a

ta

ba

na sa

nga

ca

wa pa

Gantungan miwah gémpélan

la

ja

ka

ma ya

da ga

nya

... ᭄ᬳ

... ᭄ᬦ

... ᭄ᬘ

... ᭄ᬭ

... ᭄ᬓ

... ᭄ᬤ

a

na

ca

... ᭄ᬯ

ra

... ᭄ᬮ

ka

da

ta

sa

wa

...᭄ᬧ

la

... ᭄ᬚ

ma

ga

ba

nga

pa

ja

ya

nya

... ᭄ᬢ ... ᭄ᬩ

44

ra

...᭄ᬲ

... ᭄ᬗ

... ᭄ᬫ

...᭄ᬬ

... ᭄ᬕ ...᭄ᬜ᭞

Bab IV Ngwacén Aksara Bali

Panganggé Suara No. 1 2 3 4 5

Rupané

Wastané

Ngwetuang Suara

ulu

i

suku

u

taléng

é

taléng tedong

o

pepet

e

...ᬶ ...ᬸ

ᬾ ...

ᬾ ... ᬵ ...ᭂ

Aksarané h,n,c,r,k,d,t,s,w,l,m,g,b,\,p,j,y,Zÿ.mawasta aksara lagna duaning durung polih panganggé aksara. Yéning dagingin panganggé suara, suarané pacang mauwah kadi conto ring sor!

Aksara

Polih

Dados

Huruf Latinné

h, h, h, h, h, h,

¨¨¨o ¨¨¨i ¨¨¨u e¨¨¨ e¨¨¨o ¨¨¨)

ho, hi, hu, eh, eho, h),

ha hi hu hé ho he

Aksara suara pateh ring huruf vokal sajeroning huruf Latin. Vokal aksara Baliné sané mawasta aksara suara, luiripun:

Aksarané

h,

hi,

hu,

eh,

eho

h),

Wastané

ha

hi

hu



ho

he

Maka sami aksara Baliné, yéning dagingin panganggé sakadi panggén aksara suarané ba duur jagi mauah suara kadi punika. Wacén suaran akasarané ring sor puniki!

h

hi

hu

eh

eho

h)

a

i

u

é

o

e

n

ni

nu

en

eno

n)

na

ni

nu



no

ne

45

Udiana Sastra

c

ci

cu

ec

eco

c)

ca

ci

cu



co

ce

Salanturipun ring aksara Bali wénten panganggé tengenan sakadi ring sor puniki:

No. Rupané

Wastané

1

cecek

ng

bisah

h

surang

r

adeg-adeg

manut ring aksara sané neket

2 3 4

¨¨¨*¾ ¨¨¨;¾ ¨¨¨(¾ ¨¨¨/

Ngwetuang Suara

2. Ngwacén Aksara Swalalita Aksara Swalalita, aksara Baliné sané jangkep, kanggén nyuratang basa Bali sané maweweh aksara wit saking basa Kawi miwah Sansekerta. Sané ngranjing sorohing aksara Swalalita makasami aksara wrésastrané sané 18 (pelekutus), maweweh aksara Baliné sané ring sasuratan puniki:

PAWEWEH AKSARA SWALALITA

ᬡ᭄ᬡ ᬝ᭄ᬝ

ᬱ᭄ᬱ ᬖ᭄ᬖ

ᬨ᭄ᬨ

na rambat ta latik sa sapa gha ghora pha kapal

ᬥ᭄ᬥ

dha madu

ᬣ᭄ᬣ

tha tawa

ᬰ᭄ᬰ ᬪ᭄ᬪ

sa saga bha kembang



jha jera

Dadosnyané, akéh wilangan Aksara Swalalitané, 18 (aksara Wrésastra) dagingin 10 (adasa) aksara wayah, makatah 28 (ululikur) wiji, pateh ring makasami warga aksara Baliné sané munggah ring bagan ba duur. Conto sasuratan sané nganggén aksara Swalalita kadi ring sor.

k(x, 6) çiwa = ]Iw, 2) dharma = a(m, 7) gaghora = gefor, 3) katah = k`;, 8) wibhawa = wivw, 4) artha = h(q, 9) phala = 8l, 5) paksa = pk×, 10) niraiara = n^ür,

Upami: 1) karna =

46

Bab IV Ngwacén Aksara Bali

Sajeroning aksara Bali taler kaanggé panganggé suara kadi ring sor sané sering manggé ring kruna-kruna pasang pageh. durusang panganggé suara punika! ...ᬵ ...ᬶ ...ᬷ

... ᬸ ... ᬹ

ᬾ...

ᬾ...ᬵ ...ᭂ

....ᭃ

tedung atau tedong, untuk menunjukkan bunyi /a/panjang. ulu, untuk menunjukkan bunyi /i/. ulu sari/dirga, untuk menunjukkan bunyi /i/ panjang. suku, untuk menunjukkan bunyi /u/. suku ilut/dirga, untuk menunjukkan bunyi /u/ panjang. taleng, untuk menunjukkan bunyi /e/. taleng tedung/tedong, untuk menunjukkan bunyi /o/. pepet, untuk menunjukkan bunyi /e/. pepet metedung/tedong, untuk menunjukkan bunyi /o/ panjang.

Aksara Wianjana

Upami: ᬦ᭄᭞ (n/en), ᬓ᭄᭞ (k/ek), ᬩ᭄᭞ (b/eb),ᬕ᭄᭞ (g/eg), ᬮ᭄᭞​(l/el), ᬲ᭄᭞ (s/es), msl. Aksara Suara

Á, õ, ÷, ÷o, ú, úo, 6, ü, 3, 3o, a

ā

Angka

i

ī

u

ū

e

ai

o

au





















1

2

3

4

5

6

7

8

9

0

3. Tata Cara Ngwacén Aksara Magantungan Sajeroning ngwacén aksara Bali, yéning aksara punika polih gantungan utawi gémpélan, aksara punika kawacén padem utawi tan pasuara.

s\С :s

=

kawacén sa (madaging vokal) duaning nénten polih gantungan utawi gémpélan.

:\

=

kawacén ng (nénten madaging vokal) duaning polih gantungan

:¨¨¨Ð¡

=

kawacén ku (madaging vokal)duaning nénten polih gantungan utawi gémpélan.

¨¨¨Ð¡

Dados pacané: sa ng ku = sangku

47

Udiana Sastra

nmæ :n

=

kawacén na (madaging vokal) duaning nénten polih gantungan utawi gémpélan.

:m

=

kawacén m (nénten madaging vokal) duaning polih gémpélan ...

:¨¨¨æ

=

kawacén pa (madaging vokal) duaning nénten polih gantungan utawi gémpélan.

æ

Dados pacané: na m pa = nampa

kmæêl/ :k

=

kawacén na (madaging vokal) duaning nénten polih gantungan utawi gémpélan.

:m

=

kawacén m (nénten madaging vokal) duaning polih gémpélan ...

:¨¨¨æ

=

kawacén pa (madaging vokal) duaning nénten polih gémpélan.

:¨¨¨ê

=

kawacén ya (madaging vokal) duaning nénten polih gantungan utawi gémpélan.

:l/

=

kawacén l (nénten madaging vokal) duaning polih adeg-adeg.

æ

gantungan utawi

Dados pacané: ka m pya l = kampyal

3.4.2 Ngrereh Suksman Kruna Maaksara Bali Jagat Bali sampun kasub ka dura negara. Sané ngawinang kaasrian jagat, katreptian, lan budaya sané adiluhung. Kawéntenané puniki prasida kauningin olih para janané ring sajebag jagat majalaran ngwacén buku duaning sampun kasurat kasobiahang ring sajebag jagat mangda sang sané meled uning ring indiké puniki. Riantuk kasurat ngawinang kabudayaan Baliné kaloktah rauh mangkin. Sinalih tunggil kabudayaan Bali sané sampun kasub inggih punika sané wénten ring Désa Bedulu miwah Pejeng. Mangda alit-alité uning ring kawéntenan désa punika durusang uratiang wacanané ring sor, raris tegarang wacén wacana maaksara Bali ring sor puniki! Yéning durung uning ngwacén uratiang dumun tuntunan ngwacén baduur! Ri sampuné prasida alit-alité ngwacén raris rereh suksman kruna-kruna sané wénten ring wacanané ring sor!

. Rikalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sané kiwa. Lontar sané kagambel punika akéhnyané lebih saking asiki. Nyurat lontar nénten pisan dados sakadi nyurat ring buku tulis (neplék ring meja), nanging tangan sané ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-lungka (kasur alit). Lontar sané sasuratannyané kakawitin saking bolong C (dawanan) taler kawastanin lontar tulah. Lontar tulah punika kabangayang manten mangda rusak preragan. Dulang utawi meja sané kaanggén tatakan ri kalanyurat. Panyangihan sané marupa sakadi batu sané ketah kaanggén nyangihin pangrupak utawi lemat sané sampun puntul.

Sumber: http://balardenpasar.blogspot.co.id

87

Udiana Sastra

Sumber: http://assets.catawiki.nl

Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyané nganggé pasang jajar sambung nénten jajar palas. Jajar sambung inggih punika kruna-kruna sané kasurat dados lengkara kasurat saling kasambungin nénten wénten spasinnyané. Nyurat lontar punika kakawitin saking bidang 1b. sané kakawitin saking bolong A ngantos bolong C, yéning bidang kapertama sampun telas kasurat, raris lontar kabadingang saking sor kaluur nénten dados saking tengen ka kiwa, kalanturang ka bidang kaping 2a, 2b, 3a, 3b, miwah selanturipun. Soang-soang bidang madag-ing petang baris sesuratan. Sané pacang nyalin utawi nedun ring lontar mangda uning pisan ring pasang aksara Bali mangda nénten wénten kaiwangan tatujon daging lontaré punika. Makéh kruna-krunané sané ucapannyané pateh nanging sasuratannyané matiosan teller pangartosnyané matiosan. Wangun aksara Bali sané kasurat mangda mamatan titiran utawi ngawindhu. Ageng aksarané taler spasinnyané mangda pateh. Yéning iwang rikala nyurat, sampunang aksara punika kaurék utawi kacorét. Aksara sané iwang punika kapademang antuk nagingin suku ( u ) miwah ulu ( …i...). Yéning sampun puput nyurat wawu kaselemang nganggén tingkih, buah nagasari nasak sané manyayah, buah jarak sané nasak dipunya, utawi mangsi. Siagayang benang kemong kirang langkung 40-50 cm utawi manut akéh lepihan lontar. Sané kaanggén ngiket lontar sané sampun puput kasurat inggih punika benang lan jinah bolong. Sané kaanggén ngapit lontaré inggih punika kayu utawi tiing sané sampun kagetep manut dawan lontaré. Ketahnyané lontar sané magenah sané luur tur pinih sor gelis keni jamur utawi keset. Ring kalih muncuk benang kadagingin jinah bolong asiki-asiki anggén ngancing cakepan lontaré wus punika simpen ring keropak lontar mangda awét. Patut taler kaélingin inggih punika indik cecirénsakadi lelintihan lontar sané kasalin, duk napi puput kasurat miwah indik pangawinnyané, conto: Puput sinurat duk rahina Buda Kliwon Pagerwesi, , tanggal 17 Januari 2006, kasurat antuk I Putu Guna, magenah ri wewidangan banjar...désa..... Turunan lontar puniki wit druen Gedong Kirtya Singaraja, nomor keropak 761. Puput

÷ køôôô s m pÓ, pu pu tÐ su r t¾É&¾ ew , c, k, w r w y*, ÷ ³ k¾ w( ³¾,1937, t \á l¾ß es hø ,8,eNÿp)mã$¾,2015,eHÿlø;¾ôôôsk&¾ôôô\À&¾hmæunnwirUp¾n&¾Ák×erkøbopÐwÂ*. Ring sajeroning nyurat don ental, sasuratan aksara sané katuekang pada pateh utawi rata, inggih punika sesuratan saking soang-soang aksara madrué jarak sané rata, sané kawastanin natar. Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk : tetuek, kekuub, miwah natar, sané pinih utama patut uratiang inggih punika kekuub aksara. Indik kekuub aksara punika kaepah dados kalih soroh inggih punika : 1. Tebek Wayah 2. Tebek Nguda Sesuratan aksara sané kasorohang tebek wayah, pacang ngamedalang wangun ukiran aksara sané becik tur nglangenin, sané madruwé cihna sakadi : 1. Sane kabaos tebek wayah inggih punika sasuratan aksara sane kapikanten halus tur becik, tebel tipis rata samaliha bunter-bunter ketah kabaos ngatumbah utawi mamatan titiran.

88

Bab VIII Nyurat Aksara Bali

Sane kabaos tebek nguda inggih punika sesuratane sane durung becik sekadi sesuratang sang wawu mlajah, puniki nungkalik ring sesuratan tebek wayah. Conto gambar tebek wayah miwah tebek nguda, gambar ring sor:

Sesuratan Tebek Nguda (Sumber: Ni Wayan Sariani, 2016).

Sesuratan Tebek Wayah (Sumber: Ni Wayan Sariani, 2016).

Sasuratan Aksara ring Lontar Malajah nyurat Aksara Bali ring daun lontar, sané kapertama siagayang piranti-pirantinyané minakadi, lontar , pangrupak alat tulis sané marupa tiuk, nanging muncuk-muncuknyané sané mangan, gunanipun anggén nyurat ring daun lontar.

Sumber: archive.org

Tingkih utawi buah campung,utawi buah naga sari, dados angen tinta, mangda tulisané ring lontar prasida kawacén, santukan ritatkala iraga nyurat ring daun lontar tulisan iraga nénten jelas, duaning sané anggén nyurat wantah pangrupak sekadi ngukir. Yéning sampun puput wawu lontar punika kawarnin nganggé tingkih utawi buah naga sari sané sampun matunu. Risampuné akéh lepihan lontar sané kasurat raris lontar punika katusuk antu benang kaiket antuk jinah bolong, puniki sané mawasta cakepan.

Sumber: https://art.famsf.org

89

Udiana Sastra

3.8.3 Ngwikanin indik Pasang Aksara Bali miwah Pasang Pageh Aksara tegesipun lambang suara utawi gambar suara. Wénten taler maosang aksara inggih punika kruna serapan ring basa Bali, sané sampun ketah keanggé antuk ngentosin kruna huruf ring sajeroning basa Indonésia. Pasang aksara Bali tegesipun uger-uger sané kaangén nyurat ring sajeroning aksara Bali. Aksara punika wénten kalih warna kawastanin : 1. Aksara suara (vokal) 2. Aksara Wianjana (konsonan) Manut Bapak Simpen A.B., aksara Bali kaepah dados tigang soroh inggih punika: 1. Aksara wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang bahasa Bali lumrah, upami : urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan sakadi: h,ÿ¿¿¿n,ÿ¿¿¿c,ÿ¿¿¿r,ÿ¿¿¿k,ÿ¿¿¿d,ÿ¿¿¿t,¿¿¿¿¿s,ÿ¿¿¿¿w,ÿ¿¿¿l,ÿ¿¿¿m,¿¿¿¿¿g,ÿ¿¿¿b,ÿ¿¿¿\,¿¿¿¿¿p,ÿ¿¿¿j,ÿ¿¿¿y,¿¿ ¿¿Zÿ.

2. Aksara swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa kawi, Jawi Tengahan, Sanskerta. Upami : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka. conto aksara swalalita: Á,´,Œ,  miwah sané lianan. 3. Aksara modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami: Japa Mantra sakadi: ý, kawacén Om, ö, kawacén Ang. û, kawacén Ung. ½, kawacén Mang.

Sajeroning nyurat aksara Bali patut ngwikanin indik pasang aksara lan pasang pageh. Pasang aksara Bali tegesipun uger-uger sané kaangén nyurat ring sajeroning aksara Bali. pasang aksara punika akéh wilanganipun minakadi pasang panganggé tengenan. Tengenan inggih punika aksara wianjana sané suara vokalnyané nénten wénten utawi akasara wianjana sané néngen. Conto panganggé tengenan inggih punika bisah, cecek, surang lan adeg-adeg. mangdané alit-alité uning ring kawigunan panganggé tengenan durusan uratiang ring sor puniki b. Tengenan \, Tengenan \,ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (...ᬂ), upami: rendang = ÏnÑ*, barang = br*, miwah sané lianan. (a) Saluiring kruna lingga kalih kecap sané wianjanannyané pateh tur makakalih polih tengenan

\, makakalih dados cecek (...ᬂ), yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih seselan -ermiwah -el-, upami: kungkung = ku*ku*,Klungkung = kÞ¡*ku*,miwah sané lianan. (b) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna lingga sané aksara wianjanannyané mabinayan, kantun manggeh tengenan, \,upami: Bungsil = bu\Šil«, panggang = p\á*, blungking = bÞ¡*\Ð&, jangkrik = j\ÐÉik« miwah sané lianan. (c) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,...) anggén ngicalang pasang tumpuk tiga, upami: jungkling = ju*kÞ&, nyungkling = zu*kÞ&, miwah sané lianan.

90

Bab VIII Nyurat Aksara Bali

(d) Wastan genah ring sor puniki sinéngguh saking kalih kruna, upami:

Pangkungkarung = p\С*kru*, miwah sané lianan. c. Tengenan (r) r, Saluiring tengenan r, mauah dados surang (.......(), upami: karma =k(m, pidarta = pid(q, miwah sané lianan. d. Tengenan (h) h, (a) Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami: lebih = 2bi;, seseh = eses;, miwah sané lianan. (b) Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksara wianjanannyané pateh tur makakalih polih tengenan h,makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang, upami: cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;, kohkoh = ekoeko;, ngohkoh =e\o;eko;, (c) Tengenan h, ring kecap pangawit kruna lingga sané kecap aksara wianjanannyané mabinayan, kantun manggeh tengenan h, upami: lahru = lhɱ, bahni = bhÂi, miwah sané lianan. (d) Wastan genah ring sor puniki sinéngguh saking kalih kruna, upami: Asahgobleg = hs;egoebÞg/,

e. Adeg-adeg (......./ ) (a) Ring panguntat kruna, upami: malaib = mlhib/, kajengklok = kej*ekÞok/, miwah sané lianan. (b) Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami: Dugasé nulis lamaran, I Nyoman mecik pelengan. dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)ciekæel\n/. Emboké ngadep poh di peken. hieMãÿekÂ\d)epæo;dip)k)n/. (c) Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggén ngicalang pasang aksara tumpuk tiga, upami: tamblang = tm/bÞ*, gemblong = egm/ebÞ*o, samblung = sm/bÞ¡*, Tamblingan = tm/bÞi\n/, miwah sané lianan.

91

Udiana Sastra

(d) ring tengahing lengkara kanggén ngamanggehang pasang upami: I Nyoman Widia. hiezomn/widê. Watek ksatriané ngamuk. wt)k/k×tðen\muk/. Pakeling : Adeg-adeg kasurat ring tengahing lengkara kanggén nyinahang aksara ardasuara wianjana mangda nénten iwang ngwacén, upami: Sira sané ngemit rainidané? sirsen\)mit/rhinÀiden.

sakadi

Tengenan Majalan Tengenan majalan pacang wénten yéning kruna sané ring ajeng mapanguntat antuk aksara néngen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyané kakawitin antuk aksara suara, upami: mata (+n) + ai -> matanai = mtnhi, tegeh + an -> tegehan = t)g)hn/,

Yéning wénten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggén pepet. Nga + mitrain = mitra -> \mitÉhinid. Ngemitrain = ngemit -> \)mitÉhinid.



Pakeling : a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna dwilingga miwah kruna satma), upami: enggal-enggal = eh\áelÀ\ál/,eh\áel\ál/, jebugarum = j)bugÀrum/,/j)bugrum/, miwah sané lianan. b) Tengenan majalan ketahnyané wantah kanggén ngamanggehang guru-lagu ring sajeroning kekawin. d. Gantungan Lan Gémpélan Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih gantungan utawi gémpélan kasurat sakadi ring sor, upami: bakti = vkÓi, sampi = smæi, Yén tonden pragat gaéné = eyénÓoenÑnæÉgtáehen. miwah sané lianan. f. K  runa Lingga Tigang Kecap Suara é /ø/ ring kecap pangawit kruna lingga tigang kecap kasinahang antuk : (1) Lagna (ranah tradisional sané mawit saking basa Kawi/ Sanskerta), upami: segara = Sÿgr, negara = Nÿgr,

92

Bab VIII Nyurat Aksara Bali

semadi = sMÿai, semaya = smy, (2) pepet ....), (ranah modéren sané mawit saking basa Indonésia, basa daerah tiosan, miwah basa asing), upami: sekolah = s)ekol;, bendera = b)enÑr, sepeda = s)epd, sepatu = s)ptu, Pasang pageh tegesipun pasang aksara sané mula wantah asapunika nénten ja dados karobahrobah. Wénten makudang-kudang kruna sané nénten kasurat manut uger-uger, Sasuratan krunakruna sané nénten nginutin uger-uger pasang aksara, saha kemanggehang kadi asapunika (mula keto) kawastanin pasang pageh utawi pasang sané kapagehang. Pasang pageh punika nénten kanggén ring sinamian kruna. Wénten kruna – kruna sané patut nganggé sasuratan pasang pageh, upami: Indria : ÷nÑð¾ Madia : maê. Prabhu : pÉvU. Batara: vªor¾

Kruna-kruna kasuratan antuk pasang pageh, katah saking basa Jawa Kuna, miwah basa Sansekerta atawa basa saking nusantara. Ring sajeroning basa lan aksara Bali, indik kawéntenan pasang pageh punika taler nginutin antuk sané kawastanin Bina Arti, sané ring sajeroning kawéntennyané madaging indik, artos kruna miwah unteng kruna. Antuk parindikan punika yéning pacang natasang pisan indik kawéntenan Pasang Pageh wawu pacang prasida karesepang, tur sajabaning punika taler patut sampun wikan ring kawéntenan basa Jawa Kuna taler ring basa Sansekerta, nika sané wantah pinaka dasar mangdané ali-alité prasida resep ring sajeroning paplajahan indik sasuratan nyurat pasang pageh puniki. Riantukan kawéntenan pasang pageh punika banget mabuat pisan utamannyané rikala alit-alité nyurat aksara Bali. Ring sor puniki kaunggahang kruna-kruna pasang pageh sané marupa kruna bina arti. Kruna bina arti inggih punika kruna sané ring sajeroning pangucapanipin karasa tur kapirengin pateh, nanging ring sajeroning panyuratan pasang pagehipunné mabinayan antuk pamiteges saking tanda-tanda diakritik. Tanda-tanda diakritik inggih punika tanda-tanda sané kaanggén nagingin tanda dirga (panjang), hréswa (pendek), utawi sané tiosan manut basa sané kaanggén. Kruna-kruna sané pateh tur kabinayang olih tanda-tanda diakritik sakadi ring sor puniki:

No 1. 2. 3. 4. 5.

dn.

Tulisan Bali

don. an.

pd.

Pÿd.

Jawa Kuna Latin

Arti Kruna

dana

sungkan

dāna

punia

dhana

kasugihan

pada

tanah, gumi

pāda

cokor, batis, wangkong

93

Udiana Sastra

6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

pa.

huwus/. wuwus/. Á[Õ.

ÁsÓ. ÁsÔ.

hsÓ. sut.

suto. sUt.

hdi. Ádi. Áai.

Áoai.

paḍa

pateh

huwus

puput

wuwus

carita/kruna

aṣṭa

kutus

asta

inggih punika

astha

galih

hasta

tangan

suta

anak lanang

sutā

anak istri

suta

kusir

hadi

ari/anten

adi

miwah sané tiosan

adhi

utama

ādi

kapertama

Pituduh! 1. Indayang nyurat lengkara antuk Aksara Wrésastra petang soroh! Cawisan:........................................... 2. Indayang nyurat conto kruna kakalih sané nganggé Aksara Swalalita! Cawisan:........................................... 3. Napi kawigunan lontaré punika? Cawisan:........................................... 4. Indayang baosang napi punika pasang pageh? Cawisan:........................................... 5. Indayang karyanang conto kruna pasang pageh! Cawisan:...........................................

3.8.4 Ngrangkepang Aksara Ngwangun Kaligrafi Kruna kaligrafi kaambil saking kruna Latin “kalios” sané martos indah, tur “graph” martos tulisan aksara aksara. Raris kruna kaligrafi martos indik kaweruhan sané wangun aksara tunggal, raris karangkepan dados aksara masusun. Utawi sakancan sané katulis ring garis-garis sakadi nyurat punika miwah sané encen sané nénten perlu katulis, nguwah abjad sané perlu kauwah seamaliha nyantenang tata cara asapunapi nguwah punika. Sedangkan pengertian kaligrafi menurut Situmorang yaitu suatu corak atau bentuk seni menulis indah dan merupakan suatu bentuk keterampilan tangan serta dipadukan dengan rasa seni yang terkandung dalam hati setiap penciptanya.

94

Bab VIII Nyurat Aksara Bali

Conto kaligrafi: Modré ring ajeng rangkepan saking aksara: Aksara I Aksara Ha Aksara Ka Aksara Sa Aksara Ma Aksara Ra Aksara La Akarsa Wa Aksara Ya Aksara Ung

: pralambang : pralambang : pralambang : pralambang : pralambang : pralambang : pralambang : pralambang : pralambang : pralambang

Sadasiwa Wisnu Mahadéwa Brahma Sangkara Maheswara Rudra Sangkara Sambu Sadasiwa

Sumber: dokumentasi pribadi

Conto kaligrafi tiosan:

Sumber: dokumentasi pribadi.

Sumber: dokumentasi pribadi.

95

Udiana Sastra

3.8.5 Nyurat Lontar utawi Kaligrafi Ring palajahané ring ajeng sampun kawedar indik kaweruhan nyurat lintar miwah kaligrafi. Sané mangkin alit-alit dados milihin asiki napiké nyurat lontar, napiké makarya kaligrafi, utawi ali-alité dados milih pahan “a” utawi “b” uratiang pituduhé ring sor puniki! 2. Indayang surat ring lontar wacanané ring sor puniki! Sapuntul-puntulan besiné, yen sangih lakar mangan. Sesonggan puniki mateges, “Lamunapi ja belog utawi tambet anaké, yéning sampun jemet malajahang angga, majanten pacang dados anak wikan.” Puniki becik pisan kanggén miteketin alit-alité mangda percaya, nénten wénten anak belog/ tambet ring jagaté. Sané wénten wantah anak durung uning utawi sané telat uning. Sumingkin arang kayun malajah, sumingkin banget iraga telat uning. Sumingkin jemet utawi sering mlajahang angga, sayan ngakéhan sané pacang kawikanin. Duaning asapunika, sesonggan puniki madaging tuntunan karakter sané risaksat nguduhin jadmané mangda setata éling ring angga, mangda saking alit jemet-jemet malajahang angga. Duaning ri kantun yusané alit madué adnyana tajep anggén ngidepin saluir daging sastra aji. Bénjangan ri sampuné lingsir pacang dados tedung jagat sané prasida pinaka tetuladan, ngayomin miwah ngetisin jagaté puniki, sakadi patapan ambengané ri kantun alit ipun tajep tur mangan, ri sampuné wayah prasida kanggén panayuh. 3. Indayang alit-alité makarya kaligrafi malarapan aksara Bali

Ngringkes Ngiring Mabligbagang Ri sampuné wus mlajahin tur sampun ngresepang Bab VIII, durusang bligbagang sareng timpaltimpalé pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng. Icenin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alité.

96

No.

Pangresep lan Panglaksana

1

Titiang sampun uning tata cara nyurat lontar tur sampun malajahin nyurat lontar.

2

Titiang sampun latihan nyurat lontar manut urutan pamargin nyurat lontar.

3

Titiang sampun ngrencanayang tur nyayagayang srana sadurungé ngawit nyurat lontar.

4

Titiang sampun ngresep ring kaweruhan nyurat lontar tur uning kawigunan kaweruhan miwah kawagedané puniki.

5

Titiang sampun uning ring kaweruhan indik kaligrafi, tur sampun naenin manggihin kaligrafi.

1

2

3

Bab VIII Nyurat Aksara Bali

No. 6

Pangresep lan Panglaksana

1

2

3

Titiang sampun makarya kaligrafi.

Keterangan: 1 : ngresepang lan nglaksanayang. 2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang. 3 : nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.

Mulat Sarira Sesampuné mlajahin nyurat lontar miwah kaligrafi, pastika alit-alité madué cutetang indik paplajahané puniki. Mangkin tegarang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab VIII puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité magda manut ring sikap, kaweruhan, lan kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajané puniki.

97

Udiana Sastra

98

PAMUPUT Basa Bali pinaka sinalih tunggil kebudayaan sané adiluhung sané katamiang olih para leluhure, selanturipun swadharman para yoanané mangda nglestariang, ngwerdiang tur nglimbakang ring kauripané. Pamargi puniki patut polih uratian saking para panglingsiré ring kulawarga, ring pakraman, miwah saking para guru ring sekolah. Sareng sami patut mautsaha bilih-bilih para sisya ring sekolah mangda setata nincapang kaweruhan miwah kawagedan mangda prasida nglimbakang ajah-ajah gumanti para yowana utawi para sisia oneng mlajahin basa, aksara lan sastra Baliné. Buku puniki nartayang kapertama indik kawagedan mabasa Bali. Kaping kalih anggah-ungguhing basa. Kaping tiga paribasa (sesonggan,sesenggakan, sloka, sesawangan, papindan, tetingkesan). Kaping pat indik ngwacén aksara Bali. Kaping lima indik carita tantri. Kaping nemnem wacana meaksara Bali wiracarita. Kaping pitu nartayang indik geguritan. Kaping kutus nartayang indik nyurat lontar miwah kaligrafi. Malarapan Buku Basa Bali puniki kaptiang prasida mapakeling ring para sisia mangda peplajahan basa Bali setata katincapang gumanti basa Baliné setata nglimbak ring pagubugan para janane. Yan sampun basa, aksara lan sastra Bali setata kaplajahin, kawigunayang janten basa Baliné pacang setata ajeg.

99

DAFTAR PUSTAKA Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaa Kota Denpasar. Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II. Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian Antropologi”. Orasi Ilmiah. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana ������������1983. Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penulisan Aksara Bali. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana. Bagus Setiawan, A.A. 2001. Buku Panduan Pelestarian Lontar. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali. ������������2002. Skriftorium Naskah Tradisional Désa Sibang Kaja. Denpasar : Dinas Kebudayaan Provinsi Bali. ������������2014. Sekar Mahanten. Denpasar: Dwijaya Mandiri. Budha Gautama. 1983. Pralambang Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas. ������������2005. Tata Sukerta Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas. ������������2007. Kasusastraan Bali Cakepan Panuntun Mlajahin Kasusastraan Bali. Surabaya: Paramita. ������������2007. Panuntun Pelajaran Gending Bali. Denpasar: Kayu Mas. ������������2008. Pedoman uger-uger pasang aksara latin basa Bali dan pasang aksara Bali basa Bali. Denpasar: Kayu Mas. Djiré, I Wayan & I Wayan Roema. 2000. Kumpulan Gending-Gending Bali Jilid I & II. Denpasar: Cempaka. Dwipayana, Ade Bayu. 2011. “Kemampuan Mengarang pupuh Maskumambang dalam media rontal oleh siswa kelas X Sma Négeri 5 Denpasar”. Denpasar: Fak. Pendidikan Bahasa dan Seni IKIP. PGRI Bali. Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan Sabha Sastra Bali. Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Balai Penélitian Bahasa Cabang I. ������������.1985. Paribasa Bali. Denpasar: Kayu Mas. J. Kersten S V D. 1984. Bahasa Bali. Ende Floréa: Nusa Indah. Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku Ria. Ki Dusun. 2001. Majugjag. Denpasar: Yayasan Sabha Sastra Bali. Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Ende Florés: Nusa Indah. Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali. ������������. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sastra. Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Dinas Kebuadayaan Provinsi

100

Bali. Pasek, I Made. 1999. Carita Tantri. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra. Peréksi, I Made. 1995. Satua Pan Balang Tamak. Denpasar: Cempaka 2 Rémen, I Ketut . 1982. Penuntun Mempelajari Sekar Alit. Sadha, I Wayan. 2008. Leak Pemoroan. Denpasar: Balai Bahasa Denpasar. Sanggra , Made. 2001. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu. ������������dkk. 2007. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu. Shadeg. 1977. A Basic Balinése Vocabulary. Denpasar: Dharma Bhakti. Serégeg, I Wayan. 2003. Wyakarana Kawi. Grokgak Buleleng. Simpen, I Wayan. 1983. Babad Mengwi. Disesuaikan Dengan Ejaan EYD Oleh I Wayan Karji. Denpasar: Fak Sastra Univ Udayana. Simpen, I Wayan. 1979. Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Daerah Tingkat 1 Bali Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpasar: Fak. Sastra. ������������ 2004. Membaca Aksara Bali Dalam Perkembangan Pasang Aksara Bali. Denpasar: Fak. Sastra Univ Udayana. Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta Wacana University Préss. Subandia, I Made dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin Denpasar: Balai Bahasa. Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Sekolah-Sekolah Lanjutan. Denpasar: Mabhakti. Sura, I Gde & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA Hindu Négeri Denpasar. Suwija, I Nyoman. 2005. Kamus Anggah Ungguhing Basa Bali. Denpasar : Sanggar Ayu Suara. Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Kebudayaan Propinsi Bali. Tinggen, I Nengah. 1973. Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan (Huruf Latin). Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali. ������������1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya. ������������1984. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali Dengan Huruf Latin dan Huruf Bali. Singaraja: Rhika Déwata. ������������1986. Sor Singgih Basa Bali. Singaraja: Rhika Déwata. ������������1988. Anéka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Rhika. ������������1993. Tata Basa Bali Wrédi (Sintaksis Basa Bali). Singaraja: Toko Buku Indra Jaya. ������������1993. Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali. Bubunan: Indra Jaya. ������������2001. Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya. ������������2004. Petunjuk Lomba Cara Menulis Halus Dengan Aksara Bali. Bubunan: Indra Jaya. ������������2005. Cecimpedan Lan Beladbadan. Bubunan: Singaraja.

101

������������2005. Kamus Bali Modéren Eka Wakya. Bubunan: Singaraja. Zoetmulder, PJ. 1982. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Jakarta: Gramedia Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan Bentuk-Bentuk Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakultas Sastra Universitas Udayana. Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik Dan Mistik Dalam Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi Penutur Austronésia Di Bali (Makalah). Denpasar: Program Magister Linguistik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.

102

GLOSARIUM Agem – ageman

: tetikésan utawi uger-uger ring sajeroning paplajahan, sakadi: puisi, pidarta, lelampahan, miwah sané siosan. Aksara : pralambang suara. Aksara modré : inggih punika aksara kadiatmikan, minakadi: japa, mantra, prélambang (simbol) ring sajeroning upakara keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib. Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita nyantos wénten wicarawicara utawi konflik, sané kajangkepin antuk panguntat carita. Cerpén : karya sastra sané marupa wangun gancaran (prosa), sané pamargin caritannyané cutet sané nyaritayang indik kawéntënan kahuripan i manusa ring jagaté puniki antuk pamargin carita sané madaging wicara-wicara utawi konplik utawi insiden sané kajangkepin ring sajeroning pangawit carita nyantos ring kapanguntat carita. Folkloré : istilah bahasa inggris pateh sakadi pangertian satua. Geguritan : karya sastra sané kawagun antuk pupuh, sané kaiket olih pada lingsa. Insiden : wicara-wicara sané mabuat (sané marupa konplik), ring pamargin karya sastra sané kacaritayang olih sang kawi ring jeroning karya sastrannyané. Kolofon : catetan-catetan kapengarangan sané kasurat ring pamuput, sané kaunggahang ring panguntat sesuratan ental. Kropak : genah marupa kotak kayu anggén nyimpen ental sané sampun puput. Kruna tiron : inggih punika kruna sané sampun polih wewehan (afiksasi). Kruna tiron yéning selehin mawit saking kruna tiru miwah pangiring [- an], dadosnyané kruna tiron punika tiruan saking kruna lingga. Latar utawi setting : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kacaritayang ring sajeroning karya sastra. Lengkara : inggih punika kawangun antuk kalih kruna utawi lintangan sané madué ririgan sané pasti tur madué arti. Lontar : daun saking punyan ental / rontal sané sampun kaproses antuk reramon , sané dados anggén nyurat aksara Bali. Murda : judul. Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder. Nyastra : tradisi ngwacén lan mligbagang sastra ring sajeroning genah pasantian, mabebasan, miwah lomba. Panganggé aksara : busananing aksara, kaanggé négepang aksara legena mangda prasida kawacén sajangkepnyané. Pangrupak : piranti nyurat ental sané marupa lemat utawi pangutik sané landep, tur kaanggé mabading ri kala nyuratnyané

103

Pasang aksara Pasang pageh Pelik

: uger-uger nyurat aksara Bali. : sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nénten dados kaobah. : tiing alit sané panjangnyané kirang langkung 4,5 cm, sané kabolongin, tur kanggén nyaketin lontar mangda nénten goyah ri kala nyurat. Pidarta : sahanan daging pikayunan sané mabuat pacang kawedar tur katlatarang mantuka ring ajeng anak tiosan. Satua : carita sané nglimbak ring pakraman, sané kasatuayang antuk tradisi oral utawi tradisi nyatua. Sor singgih basa : anggah ungguhing basa Bali utawi tingkatan berbahasa Bali, nganutin genah lan sapa sira sané pacang nyarengin mabebaosan. Takepan : bilah kayu utawi tiing sané akéhnyané kalih, sané kanggén nyangkepin ental sané sampun puput mangda becik macakep. Tebek nguda : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng nuek utawi kirang becik. Tebek wayah : aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun aksarannyané sampun Tokoh carita Usada Wariga

nuek, nguub miwah sampun becik. : manusa utawi beburon sané pinaka pragina (tokoh) sané kacaritayang ring sajeroning karya sastra olih sang kawi : daging lontar indik pangweruhan matetamban (ilmu kedokteran tradisional). : waging lontar indik pangaweruhan palelintangan (astronomi) pinaka dasar nguruh déwasa hayu.

104