Bhagavad gita with Adi Shankaracharya's commentary (Shankara Bhashya). It has Sanskrit verses with Hindi translatio
2,107 221 4MB
Sanskrit, Hindi Pages 512
Table of contents :
श्रीमद्भगवद्गीता शांकरभाष्य
भूमिका
नम्र निवेदन
अध्याय सूचि
उपोद्घात
1. अर्जुनविषादयोग
2. सांख्ययोग
3. कर्मयोग
4. ज्ञानकर्मसंन्यासयोग
5. कर्मसंन्यासयोग
6. आत्मसंयमयोग
7. ज्ञानविज्ञानयोग
8. अक्षरब्रह्मयोग
9. राजविद्याराजगुह्ययोग
10. विभूतियोग
11. विश्वरूपदर्शनयोग
12. भक्तियोग
13. क्षेत्र-क्षेत्रज्ञविभागयोग
14. गुणत्रयविभागयोग
15. पुरुषोत्तमयोग
16. दैवासुरसम्पद्विभागयोग
17. श्रद्धात्रयविभागयोग
18. मोक्षसंन्यासयोग
वर्णानुक्रम
10
H ˙H
üÊË◊jªfleËÃÊ ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ Á„UãŒË-•ŸÈflÊŒ-‚Á„Uà ◊Í‹ ‡‹Ê∑§, ÷Êcÿ, ÷ÊcÿÊÕ¸, Á≈Uå¬áÊË ÃÕÊ ‡‹Ê∑§Ê∑ ¥ § ¬ŒÊ∑ ¥ §Ë •∑§Ê⁄UÊÁŒ∑˝§◊ ‚ÍøË‚Á„UÃ
àfl◊fl
◊ÊÃÊ
ø
Á¬ÃÊ
àfl◊fl
àfl◊fl
’ãœÈp
‚πÊ
àfl◊fl–
àfl◊fl
ÁfllÊ
º˝ÁfláÊ¢
àfl◊fl
àfl◊fl
‚flZ
◊◊
ŒflŒflH
•ŸÈflÊŒ∑§ó
üÊË„UÁ⁄U∑Χcáʌʂ ªÊÿãŒ∑§Ê
˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
÷ÍÁ◊∑§Ê üÊË◊jªfleËÃÊ ‚¢‚Ê⁄U∑§ •Ÿ∑§ÊŸ∑§ œ◊¸ª˝ãÕÊ¥◊¥ ∞∑§ Áfl‡Ê· SÕÊŸ ⁄UπÃË „ÒU– üÊË∑ΧcáÊ÷ªflÊŸ˜Ô Sflÿ¢ ß‚∑§ flQ§Ê „Ò¥U •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ê ∑§„UŸÊ „ÒU “ªËÃÊ ◊ NUŒÿ¢ ¬ÊÕ¸” •Ã∞fl ªËÃÊ ‚ŸÊßœ◊ʸfl‹Áê’ÿÊ¥∑§ NUŒÿ∑§Ë ⁄UÊ¡E⁄UË „UÊ, ß‚◊¥ ∑§Ê߸ •Êpÿ¸ Ÿ„UË¥– ‚ÊÕ „UË •ãÿ œ◊ʸfl‹Áê’ÿÊ¥ ∞fl¢ Œ‡Ê-Œ‡ÊÊãÃ⁄UflÊÁ‚ÿÊ¥mÊ⁄UÊ ÷Ë ÿ„U •Áà ¬˝‡Ê¢Á‚à „ÒU– ß‚∑§Ê ÁŒ√ÿ ‚ãŒ‡Ê Á∑§‚Ë ¡ÊÁà flÊ Œ‡ÊÁfl‡Ê·∑§ „UË Á‹ÿ ©U¬ÊŒÿ Ÿ„UË¥, ß‚∑§Ê •◊ÍÀÿ ©U¬Œ‡Ê ‚Êfl¸÷ÊÒ◊ „ÒU– •¬ŸË-•¬ŸË ÷ÊflŸÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •‚¢Åÿ ◊ŸÈcÿÊ¥Ÿ ªËÃÊ∑§ ©U¬Œ‡ÊÊ¥∑§Ê •ŸÈ‚⁄UáÊ ∑§⁄U ‚¢‚Ê⁄UÿÊòÊÊ∑§Ê ‚Èπ¬Ífl¸∑§ ¬Í⁄UÊ Á∑§ÿÊ „ÒU, ©U‚∑§ ŒÎ…∏U •Ê‹ê’Ÿ‚ fl ∑§fl‹ ÷fl‚ʪ⁄U „UË ¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ ©UÃ⁄U, •¬Ÿ •ÊÒ⁄U ◊ŸÊ⁄UÕÊ¥∑§Ë ÷Ë Á‚Áh ∑§⁄U ‚∑§ „Ò¥U– ªËÃÊ ‚fl¸‡ÊÊSòÊ◊ÿË „ÒU– ‚◊Sà ‡ÊÊSòÊÊ¥∑§Ê ◊ÕŸ ∑§⁄U •◊ÎÃ◊ÿË ªËÃÊ∑§Ê •ÊÁfl÷ʸfl „ÈU•Ê „ÒU– ‚fl¸Á‚hÊãÃÊ¥∑§Ê ¡Ò‚Ê ‚ÈãŒ⁄U •ÊÒ⁄U ÿÈÁQ§ÿÈQ§ ‚◊ãflÿ ªËÃÊ◊¥ Á◊‹ÃÊ „ÒU flÒ‚Ê •ãÿ Á∑§‚Ë ª˝ãÕ◊¥ ∑§ŒÊÁøÃ˜Ô „UË ©U¬‹éœ „UÊ– ◊Ã◊ÃÊãÃ⁄UÊ¥∑§ flÊŒÁflflÊŒ, ¬⁄U◊ ÁŸ—üÊÿ‚∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ ŸÊŸÊ ◊ʪÊZ∑§Ë ’ŒÊ’ŒË∑§Ê ∑§Ê‹Ê„U‹ ªËÃÊ∑§ ªê÷Ë⁄U ©U¬Œ‡Ê◊¥ ‡ÊÊãà „UÊ∑§⁄U ¬⁄US¬⁄U ‚„UÊÿ∑§ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ªËÃÊ◊¥ ŸÊŸÊ Á‚hÊãÃÊ¢∑§Ê ∞∑§Ë∑§⁄UáÊ ∞‚Ë ‚ÈãŒ⁄UÃÊ‚ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU Á∑§ Ãûfl-Á¡ôÊÊ‚È∑§Ê ‚◊Sà ¬Õ ∞∑ „U˧⁄UÊ¡◊ʪ¸∑§Ë •Ê⁄U ¬˝flÎûÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U– •Áœ∑§Ê⁄U •ÊÒ⁄U ÷ÊflŸÊ∑§ •ŸÈM§¬ „UË ‚ÊœŸ∑§Ê •ÊŒ‡Ê Á◊‹ ¡ÊÃÊ „ÒU– ∞∑§ •ÊÒ⁄U ÷Ë Áfl‡Ê·ÃÊ ß‚ ª˝ãÕ⁄U%◊¥ ŒπŸ∑§Ê Á◊‹ÃË „ÒU– ◊ŸÈcÿ∑§ Á‹ÿ ©UìÊÃ◊ •ÊŒ‡Ê¸∑§Ê ÁŸpÿ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ‚ÊÕ „UË ©U‚∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚È‹÷‚-‚È‹÷ ‚ÊœŸ ÷Ë ’ÃÊÿ ªÿ „Ò¥U– ÿ„UË ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU Á∑§ ß‚ ‚Êà ‚ÊÒ ‡‹Ê∑§∑§Ë ¿UÊ≈UË-‚Ë ªËÃÊ∑§Ê ∑§Ê◊œŸÈ •ÊÒ⁄U ∑§À¬flΡÊ∑§Ë ©U¬◊Ê ŒË ¡ÊÃË „ÒU– ◊„UÊà◊Ê•Ê¥Ÿ ß‚¬⁄U ÷Êcÿ ⁄Uø∑§⁄U •ÊøÊÿ¸∑§Ë ¬ŒflË ¬ÊÿË– •Ÿ∑§ ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄UÊ¥Ÿ •¬ŸË ’ÈÁh∑§Ê ß‚ ∑§‚ÊÒ≈Uˬ⁄U ∑§‚ ¬Áá«Uà •ÊÒ⁄U ôÊÊŸË∑§Ë ŒÈ‹¸÷ ÅÿÊÁà ¬ÊÿË •ÊÒ⁄U ôÊÊŸøˇÊÈ ¬˝ŒÊŸ∑§⁄U ß‚∑§ ÃûflÊŸÈ‚ãœÊŸ◊¥ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ªÁÃ∑§ ‹ÊªÊ¥∑§Ê ß‚∑§Ê ◊◊¸ NUŒÿXÔU◊ ∑§⁄UŸ◊¥ ‚„UÊÿÃÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§Ë– ÁfllÊ∑§Ê ¬⁄U◊‹Ê÷ ªËÃÊ∑§ ⁄U„USÿ∑§Ê ‚◊¤ÊŸÊ „UË ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU– •ÊøÊÿÊZŸ •¬Ÿ-•¬Ÿ Á‚hÊãÃÊ¥∑§Ë ¬˝Ê◊ÊÁáÊ∑§ÃÊ SÕʬŸ ∑§⁄UŸ◊¥ ªËÃÊ∑§Ê ∞∑§ ◊ÈÅÿ •ÊœÊ⁄U ◊ÊŸÊ „ÒU– ªËÃʬ⁄U ÷Êcÿ ⁄Uø •¬Ÿ Á‚hÊãÃÊ¥∑§Ê ªËÃÊ-‚ê◊à ’ÃÊŸÊ „UË ©UŸ∑§Ê ‹ˇÿ ⁄U„UÊ „ÒU– ªËÃÊ-Áfl⁄UÊœË Á∑§‚Ë œ◊¸ flÊ ‚ê¬˝ŒÊÿ∑§Ê ¬˝øÊ⁄U fl •‚ê÷fl ‚◊¤Êà •ÊÒ⁄U Á¡‚ œ◊¸, •ÊøÊ⁄U flÊ Á‚hÊãÃ∑§Ê ’˝rÊÔM§¬Ê ªËÃÊ‚ Á‚h ∑§⁄U ÁŒÿÊ, fl„U •fl‡ÿ „UË ‚fl¸‡ÊÊSòÊ •ÊÒ⁄U flŒ-‚ê◊à ◊ÊŸ Á‹ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ‚ê¬˝ŒÊÿ, ¡ÊÁà •ÊÒ⁄U Œ‡Ê∑§Ë Á÷ÛÊÃÊ∑§Ê ÁŸ⁄UÊ∑§⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ªËÃÊ ∞∑§ ‚Êfl¸÷ÊÒ◊ Á‚hÊãì˝Áìʌ∑§ ª˝ãÕ-⁄U% „ÒU– ©U‚∑§ ©U¬Œ‡Ê •ÊÒ⁄U ÁŸÌŒCÔU ‚ÊœŸÊ¥Ÿ ◊ÊŸfl-¡ÊÁÃ∑§ Á‹ÿ ∞∑§ ◊„UÊŸ˜Ô œ◊¸∑§Ë ŸË¥fl «UÊ‹Ë „ÒU, ©U‚∑§ ¬˝øÊ⁄U‚ ¬˝ÊÁáÊ◊ÊòÊ∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ ‚ê÷fl „ÒU– NUŒÿ-ŒÊÒ’¸Àÿ¬⁄U Áfl¡ÿË „UÊ∑§⁄U ªËÃÊQ§ ©U¬Œ‡Ê‚ ◊ŸÈcÿ ∑§◊¸⁄Uà „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU– fl„U ÷ÁQ§⁄U‚Ê◊ÎÃ∑§Ê •ÊSflÊŒŸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ôÊÊŸË ’Ÿ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ∞Á„U∑§ •ÊÒ⁄U ¬Ê⁄U◊ÊÁÕ¸∑§ ŒÊŸÊ¥ „UË ‚ÈπÊ¥∑§Ë ¬˝ÊÁ# ©U‚ •À¬ ¬˝ÿÊ‚‚ „UË ©U¬‹éœ „UÊŸ◊¥ ∑§Ê߸ ‚㌄U Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ– •ÊœÈÁŸ∑§ ∑§Ê‹◊¥ ¡Ê •Ÿ∑§ÊŸ∑§ ¡Á≈U‹ ¬˝oA ÁŸàÿ¬˝Áà ‚◊Ê¡ •ÊÒ⁄U √ÿÁQ§∑§ ‚◊ˇÊ ©U¬ÁSÕà „UÊà ⁄U„Uà „Ò¥U •ÊÒ⁄U ’ÈÁh∑§Ê ø∑§⁄UÊ
[4]
ŒÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§ ‚È‹¤ÊÊŸ∑§ Á‹ÿ ÷Ë ªËÃÊ◊¥ ¬ÿʸ# ‚Ê◊ª˝Ë Áfll◊ÊŸ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ πŒ ÃÊ ÿ„U „ÒU Á∑§ ∞‚ •fl‚⁄UÊ¥¬⁄U ªËÃÊ‚ ¬Íáʸ ‚„UÊÿÃÊ Ÿ„UË¥ ‹Ë ¡ÊÃË– ß‚ òÊÈÁ≈U∑§Ë ¬ÍÌÃ∑§ Á‹ÿ ªËÃÊ-¬˝øÊ⁄U „UË ∞∑§◊ÊòÊ ©U¬Êÿ „ÒU– ªËÃÊ∑§ •äÿÿŸ, üÊfláÊ •ÊÁŒ‚ ¡Ê ‹Ê÷ „UÊÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ê ÷ªflÊŸ˜ÔŸ Sflÿ¢ •¡¸ÈŸ∑§ ¬˝Áà •¬Ÿ ©U¬Œ‡Ê∑§Ë ‚◊ÊÁ#◊¥ ∑§„UÊ „ÒU; Á»§⁄U ªËÃÊ-¬˝øÊ⁄U‚ •Áœ∑§ ÷ªflà¬˝ËàÿÕ¸ •ÊÒ⁄U ∑§ÊÒŸ ∑§Êÿ¸ ◊ŸÈcÿ‚ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ÷ªflŒÊôÊÊ∑§Ê ÿÕʇÊÁQ§ ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸ •ÊÒ⁄U ©Uã„UË¥∑§ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄UË ©U¬Œ‡ÊÊ¥∑§ ¬˝øÊ⁄U∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ‚ ªËÃÊ∑§Ê ÿ„U ‚¢S∑§⁄UáÊ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÈU•Ê „ÒU– ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ∑§Ê ¿U¬Ê „ÈU•Ê ◊Í‹ ÃÊ ‚È‹÷¬˝Ê# „ÒU ¬⁄¢UÃÈ ◊Í‹∑§ ‚ÊÕ „UË ‚⁄U‹ Á„UãŒË-•ŸÈflÊŒ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ– Ÿfl‹Á∑§‡ÊÊ⁄U¬˝‚, ‹πŸ™§‚ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà “Ÿfl‹÷Êcÿ” ◊¥ ∑§ß¸ ‚¢S∑ΧÃ÷Êcÿ •ÊÒ⁄U ≈UË∑§Ê∞° ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÈU߸ ÕË¥, ¬⁄¢UÃÈ fl„U Á„UãŒË-•ŸÈflÊŒ SflÃãòÊ ÕÊ Á¬⁄U ÷Ë fl„U ª˝ãÕ •¬˝Êåÿ „ÒU •ÊÒ⁄U ◊ÍÀÿ •àÿÁœ∑§ „UÊŸ‚ ‚È‹÷ Ÿ„UË¥, ŒÍ‚⁄UÊ ª˝ãÕ Á¡‚◊¥ •mÒÃÁ‚hÊãÃ∑§Ë ≈UË∑§Ê∞° ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ∑§ ‚ÊÕ ¿U¬Ë ÕË¥ fl„U ∑§Êãÿ∑È§é¡ üÊË¡ªÛÊÊÕ ‡ÊÈÄ‹mÊ⁄UÊ ‚ê¬ÊÁŒÃ „UÊ∑§⁄U ∑§‹∑§ûÊ‚ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÈU•Ê ÕÊ– ‚¢flÃ˜Ô 1927 ∑§Ê ÁmÃËÿ ‚¢S∑§⁄UáÊ „U◊Ê⁄U ŒπŸ◊¥ •ÊÿÊ „ÒU– ß‚◊¥ ÷Ë Á„UãŒË-•ŸÈflÊŒ SflÃãòÊ „ÒU– ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ∑§Ê •ŸÈflÊŒ Ÿ„UË¥ „ÒU– •ÊÒ⁄U fl„U ¬ÈSÃ∑§ ÷Ë ŒÈc¬˝Êåÿ „ÒU– ªËÃÊ∑§Ê ∞∑§ ‚¢S∑§⁄UáÊ ©U¬ÊŒÿ ÕÊ– ©U‚∑§Ê ¬˝∑§Ê‡ÊŸ üÊËÖflʋʬ˝‚ÊŒ ÷ʪ¸flŸ •Êª⁄U‚ Á∑§ÿÊ ÕÊ– ß‚ ¬ÈSÃ∑§∑§Ê ∑§fl‹ ©UûÊ⁄U÷ʪ „U◊Ê⁄U ¬Ê‚ „ÒU– ‹ËÕÊ∑§Ë ¿U¬Ë ¬ÈSÃ∑§ „ÒU, ‚¢flÃ˜Ô ÁŒÿÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚◊¥ ‡ÊÊ¢∑§⁄U •ÊÒ⁄U ⁄UÊ◊ÊŸÈ¡÷Êcÿ∑§ ‚ÊÕ ÃËŸ ≈UË∑§Ê∞° ÷Ë ŒË „Ò¥U •ÊÒ⁄U ÷Ê·Ê-•ŸÈflÊŒ ‡Ê¢∑§⁄U∑§ •ÊœÊ⁄U¬⁄U „ÒU– üÊË÷ʪ¸fl¡Ë ’«∏U ÁflmÊŸ˜Ô Õ– ‚◊ª˝ ◊„UÊ÷Ê⁄UÃ∑§Ê ◊Í‹ •ÊÒ⁄U •ŸÈflÊŒ‚Á„Uà ©Uã„UÊ¥Ÿ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà Á∑§ÿÊ ÕÊ •ÊÒ⁄U flŒÊ¥∑§Ê ÷Ë •Õ¸‚Á„Uà ¿UÊ¬Ê ÕÊ– ©UŸ∑§ ¬˝Áà ∑ΧÃôÊÃÊ ¬˝∑§Ê‡Ê ∑§⁄UŸÊ „U◊Ê⁄UÊ œ◊¸ „ÒU– πŒ ÿ„UË „ÒU Á∑§ ©UŸ∑§ ª˝ãÕ ∑§„UË¥ πÊ¡Ÿ¬⁄U ÷Ë •’ Ÿ„UË¥ Á◊‹Ã– ߟ ’ÊÃÊ¥∑§ ©UÀ‹π‚ ∑§fl‹ ÿ„UË ÃÊà¬ÿ¸ „ÒU Á∑§ ¬˝SÃÈà ª˝ãÕ∑§Ë ©U¬ÊŒÿÃÊ „U◊∑§Ê SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸÊ •÷ËCÔU „ÒU– ◊Í‹ •ÊÒ⁄U Á„UãŒË-•ŸÈflÊŒ ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ∑§Ê ß‚‚ ¬„U‹ ∑§„UË¥ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÈU•Ê „ÒU, ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬«∏UÃÊ– Á„UãŒË-÷Ê·Ê-÷ÊÁ·ÿÊ¥∑§Ê ¬⁄U◊ ‚ÊÒ÷ÊÇÿ „ÒU ¡Ê •À¬ ◊ÍÀÿ◊¥ „UË fl ß‚ ©UìÊ ∑§ÊÁ≈U∑§ ª˝ãÕ∑§Ê, Á¡‚¬⁄U ßÃŸË ≈UË∑§Ê∞° „UÊ øÈ∑§Ë „Ò¥U, •’ ‚„U¡◊¥ ¬˝Ê# ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U– „U◊Ê⁄U œ◊¸ª˝ãÕÊ¥◊¥ ªËÃÊ∑§Ê ÄÿÊ SÕÊŸ „ÒU •ÊÒ⁄U •ãÿ ª˝ãÕÊ¥‚ ©U‚∑§Ê ÄÿÊ ‚ê’㜠„ÒU, ÁflôÊ ‚ȜˡŸ ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸÃ „Ò¥U, ©U‚∑§Ê ‚¢ÁˇÊ# fláʸŸ „UË ¬ÿʸ# „Uʪʖ •Áπ‹ œ◊ÊZ∑§Ê ◊Í‹ Á„UãŒÍ‹Êª flŒ∑§Ê ◊ÊŸÃ „Ò¥U– flŒ Sfl׬˝◊ÊáÊ •ÊÒ⁄U ߸E⁄U∑§Ë flÊáÊË „ÒU– flŒ∑§Ë •ÊôÊÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U œ◊¸ •ÊÒ⁄U •œ◊¸-∑§Êÿ¸∑§Ê •ÁãÃ◊ ÁŸáʸÿ „UÊÃÊ „ÒU– ߸E⁄UËÿ ôÊÊŸ ÷Ë „U◊∑§Ê flŒ‚ „UË ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU– •ãÿ œ◊¸ª˝ãÕ flŒÊQ§ •ÊÒ⁄U flŒ-¬˝ÁìÊÁŒÃ œ◊¸∑§Ê ‚È‹÷ ⁄UËÁ ‚◊¤ÊÊŸ∑§ Á‹ÿ ÁŸÌ◊à „ÈU∞ „Ò¥U– flŒ „UË ©UŸ∑§Ê •ÊœÊ⁄U „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ flŒ∑§ ŒÊ ÷ʪ „Ò¥Uó◊ãòÊ •ÊÒ⁄U ’˝ÊrÊÔáÊ– ’˝ÊrÊÔáÊ-÷ʪ∑§ •ãê¸Ã ÿôÊÊÁŒ ∑§◊¸∑§Êá«U „Ò¥U •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄UÊ •Ê⁄Uáÿ∑§ flÊ ôÊÊŸ∑§Êá«U „ÒU– ß‚Ë ôÊÊŸ∑§Êá«U◊¥ ©U¬ÁŸ·ŒÊ¥∑§Ë ªáÊŸÊ „ÒU– ¬˝ÊøËŸ ‡ÊÊSòÊ •ÊÒ⁄U ÁfllÊ•Ê¥◊¥ ¬˝Êÿ— ∞∑§ ©U¬ÁŸ·Œ˜Ô-÷ʪ „ÈU•Ê ∑§⁄UÃÊ ÕÊ ¡Ê ÃÁm·ÿ∑§ ⁄U„USÿ◊ÿ ôÊÊŸ∑§Ë Á‡ÊˇÊÊ ŒÃÊ ÕÊ– ©UìÊ ∑§ÊÁ≈U∑§ •Áœ∑§Ê⁄UË ©U‚∑§Ê ªÈL§◊Èπ‚ üÊfláÊ ∑§⁄U ¬˝Ê# ∑§⁄U ‚∑§Ã Õ– ‚ÊœÊ⁄UáÊ Á¡ôÊÊ‚È•Ê¥∑§Ê ©U‚ ⁄U„USÿ◊ÿ ÃÊÁûfl∑§ ôÊÊŸ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄UË Ÿ„UË¥ ‚◊¤ÊÊ ¡ÊÃÊ ÕÊ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ ªÈL§∑§Ê ©U¬Œ‡Ê ¬⁄U◊Êfl‡ÿ∑§ ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ ÕÊ– flŒÊãÃ-‡ÊÊSòÊ◊¥ ©U¬ÁŸ·Œ˜Ô∑§Ê ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ◊ÈÅÿ SÕÊŸ „ÒU– flŒÊ¥∑§Ê •ÁãÃ◊ ©U¬Œ‡Ê „UË flŒÊãà „ÒU– ∑§◊¸∑§Êá«UË∑§Ê ©U¬ÁŸ·Œ˜Ô∑§ ⁄U„USÿ◊ÿ •ÊäÿÊÁà◊∑§ ôÊÊŸ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄UË ’ŸŸ¬⁄U „UË ©U¬Œ‡Ê‚ ‹Ê÷ „UÊ ‚∑§ÃÊ
[5]
ÕÊ– ßÃŸÊ äÿÊŸ ⁄UπŸ∑§Ë ’Êà „ÒU Á∑§ ªÈsÔÁfllÊ ÿÊ ©U¬Œ‡Ê •ŸÁœ∑§Ê⁄UË∑§Ê Ÿ ŒŸ‚ ©U‚Ë∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ ÕÊ– SflÊÕ¸fl‡Ê ªÈ# ⁄UπŸÊ Á‚hÊãÃÊŸÈ∑ͧ‹ Ÿ„UË¥ ÕÊ– flŒÊãÃ∑§ ÃËŸ ¬˝SÕÊŸ „Ò¥U– üÊÊÒÃ-¬˝SÕÊŸ ©U¬ÁŸ·Œ˜Ô „ÒU¢ ¡Ê flŒ∑§ „UË •¢ª „Ò¥U, ŒÍ‚⁄UÊ S◊Êø-¬˝SÕÊŸ „ÒU ¡Ê ªËÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ÃË‚⁄UÊ ¬˝SÕÊŸ ŒÊ‡Ê¸ÁŸ∑§ „ÒU ¡Ê flŒ√ÿÊ‚-¬˝áÊËà ’˝rÊÔ‚ÍòÊ „ÒU– ߟ ¬˝SÕÊŸòÊÿ∑§ •ÊœÊ⁄U¬⁄U ‚◊Sà flŒÊãÃ-‚ÊÁ„Uàÿ∑§Ë ⁄UøŸÊ „ÈU߸ „ÒU– ßã„UË¥¬⁄U ÷Êcÿ Á‹π∑§⁄U ◊„UÊà◊Ê•Ê¥ •ÊÒ⁄U œ◊¸¬˝flø∑§Ê¥Ÿ •ÊøÊÿ¸-¬ŒflË ¬˝Ê# ∑§Ë „ÒU– Œ‡Ê∑§Ë ÿ„UË ¬˝áÊÊ‹Ë ÕË Á∑§ ¬˝SÕÊŸòÊÿ¬⁄U ÷Êcÿ ⁄Uø∑§⁄U •¬Ÿ Á‚hÊãÃÊ¥∑§Ë ¬ÈÁCÔU ∞fl¢ ¬˝øÊ⁄U Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ ÕÊ– ߟ∑§Ê ‚◊ãflÿ ÷ÊcÿÊ¥mÊ⁄UÊ Á∑§ÿ Á’ŸÊ Á∑§‚Ë Á‚hÊãÃ∑§Ê flŒ ÿÊ œ◊¸◊Í‹∑§ ∑§„UŸ∑§Ê ∑§Ê߸ ‚Ê„U‚ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ ÕÊ– ◊Ë’ ÿ„U Á∑§ Á‚hÊãì˝Áìʌ∑§ SflÃãòÊ ª˝ãÕ⁄UøŸÊ∑§Ë •¬ˇÊÊ ¬˝SÕÊŸòÊÿˬ⁄U ÷Êcÿ Á‹πŸ∑§Ê •Áœ∑§ ◊„Uûfl ÁŒÿÊ ªÿÊ ÕÊ •ÊÒ⁄U ÷ÊcÿÊ¥∑§ ‚◊ãflÿ‚ ◊Ã∑§Ë ¬ÈÁCÔU ∑§Ë ¡ÊÃË ÕË– ªËÃÊ∑§ •äÿÊÿÊ¥∑§Ë ‚◊ÊÁ#◊¥ “©U¬ÁŸ·à‚È” ‡ÊéŒ •ÊÃÊ „ÒU– ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ üÊË◊Èπ‚ ÿ„U ©U¬Œ‡Ê „ÈU•Ê „ÒU ÃÊ flŒ •ÊÒ⁄U ©U¬ÁŸ·Œ˜Ô∑§Ê Œ¡Ê¸ ©U‚ ÁŒÿÊ ªÿÊ ÃÊ ∑§Ê߸ •Êpÿ¸ Ÿ„UË¥, ¬⁄¢UÃÈ flŒ •¬ÊÒL§·ÿ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ©U¬ÁŸ·Œ˜Ô üÊÊÒà „Ò¥U– •Ã∞fl ªËÃÊ S◊Êø-¬˝SÕÊŸ∑§ „UË •ãê¸Ã „ÒU– ªËÃʬ⁄U •Ÿ∑§ ÷Êcÿ •ÊÒ⁄U ≈UË∑§Ê∞° ’ŸË „Ò¥U– •ÊÒ⁄U •’ ÷Ë ©U‚∑§ ÁflfløŸ◊¥ ¡Ê ‚ÊÁ„Uàÿ ’ŸÃÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U ÷Ë ©U¬ˇÊáÊËÿ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬⁄UãÃÈ ªËÃÊ∑§Ê •äÿÿŸ SflÃãòÊM§¬‚ ’„ÈUà ∑§◊ „ÈU•Ê „ÒU– Á‚hÊãì˝ÁìʌŸ •ÊÒ⁄U ‚Êê¬˝ŒÊÁÿ∑§ ŒÎÁCÔU‚ „UË ©U‚¬⁄U •Áœ∑§ ÁfløÊ⁄U „ÈU•Ê „ÒU– ©U‚∑§Ê ¬Á⁄UáÊÊ◊ ÿ„U „ÈU•Ê „ÒU Á∑§ ªËÃÊ∑§Ê flÊSÃÁfl∑§ •Õ¸ ∑§Á∆UŸÃÊ‚ ‚◊¤Ê◊¥ •ÊÃÊ „ÒU– ¬˝ÁÃ÷ʇÊÊ‹Ë •ÊøÊÿÊZ •ÊÒ⁄U ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄UÊ¥∑§ ◊ÃÁflÁ÷ÛÊÃÊ‚ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ’ÈÁh∑§ ‹Êª ÉÊ’«∏UÊ ¡Êà „Ò¥U– ◊„UÊ∑§Áfl •ÊÒ⁄ U©U‚∑§ ©Uà∑ΧCÔU ∑§Ê√ÿ◊¥ ∞‚Ë ‡ÊÁQ§ „UÊÃË „ÒU Á∑§ ‚◊Ê¡∑§Ë ¬˝ªÁÃ∑§ UÔ‚ÊÕ ©U‚◊¥ Ÿÿ •Õ¸ ÁŸ∑§Ê‹ ¡Êà „Ò¥U •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ mÊ⁄UÊ ŸflËŸ ÷ÊflŸÊ•Ê¥∑§Ë ¬ÍÌà „UÊÃË ⁄U„UÃË „ÒU– Á»§⁄U ªËÃÊ-¡Ò‚ •ÃÈ‹ŸËÿ ª˝ãÕ◊¥ ‚◊ÿ-‚◊ÿ¬⁄U •Êfl‡ÿ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄U •Ÿ∑§ •Ê‡Êÿ •ÊÒ⁄U •Õ¸ ÁŸ∑§Ê‹ ªÿ ÃÊ ∑§Ê߸ ŸÿË ’Êà Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚‚ ª˝ãÕ∑§Ë ◊Á„U◊Ê∑§Ê ¬Á⁄Uøÿ Á◊‹ÃÊ „ÒU– ¬⁄ãÃÈ ©U‚∑§ ◊Í‹ Á‚hÊãÃÊ¥∑§Ê ÿÕÊflÃ˜Ô ÁŸpÿ¬Ífl¸∑§ πÊ¡ ÁŸ∑§Ê‹ŸÊ •fl‡ÿ „UË •Áà ∑§Á∆UŸ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– Á¡‚ ª˝ãÕŸ •¬Ífl¸ ‚◊ãflÿ Á∑§ÿÊ „ÒU, fl„UË ◊Ã-ÁflÁ÷ÛÊÃÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬⁄US¬⁄UÁfl⁄UÊœË Á‚hÊãÃÊ¥∑§Ê ‚◊Õ¸∑§ ’ŸÊ Á‹ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ◊ŸÈcÿ∑§Ê ‚àÿ∑§Ê •¢‡Ê èÊË ’ÈÁhªêÿ „UÊ ¡Êÿ ÃÊ fl„U ∑ΧÃ∑Χàÿ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÷Êcÿ∑§Ê⁄UÊ¥Ÿ ¡Ò‚Ê •¬Ÿ •ŸÈ÷fl‚ ªËÃÊ∑§ Ãûfl∑§Ê ‚◊¤ÊÊ, flÒ‚Ê „UË fláʸŸ Á∑§ÿÊ „ÒU– ©UŸ∑§ ‚◊ãflÿ◊¥ ¡Ê •ÊŸãŒ „ÒU, fl„U ©UŸ∑§ ¬ˇÊ¬Êà •ÊÒ⁄U Áfl⁄UÊœ∑§Ë •Ê‹ÊøŸÊ◊¥ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ã∞fl ß‚ ’ÊÃ∑§Ë øøʸ ÿ„UÊ° •÷ËCÔU Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§ ªËÃÊ∑§ flÊSÃÁfl∑§ •Õ¸∑§Ë ⁄UˇÊÊ ÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄UÊøÊÿ¸Ÿ •¬Ÿ ÷Êcÿ◊¥ ∑§„UÊ°Ã∑§ ∑§Ë „ÒU– ¬˝øÊ⁄U∑§∑§Ê ‚ê÷fl× •àÿÈÁQ§∑§Ê •ÊüÊÿ •Êfl‡ÿ∑§ „UÊÃÊ „ÒU– ÿ„U ÷Ë ÿÊŒ ⁄UπŸÊ ©UÁøà „ÒUó ‡ÊVÔU⁄U— ‡ÊVÔU⁄U— ‚ÊˇÊÊŒ˜Ô √ÿÊ‚Ê ŸÊ⁄UÊÿáÊ— Sflÿ◊˜–Ô ÃÿÊÌflflÊŒ ‚ê¬˝Ê# Ÿ ¡ÊŸ Á∑¢§ ∑§⁄UÊêÿ„U◊˜ÔH ÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄UÊøÊÿ¸∑§ ∑ȧ¿U Á‚hÊãÃÊ¥∑§Ê SÕÍ‹M§¬‚ fláʸŸ ∑§⁄UŸÊ ÿÈÁQ§ÿÈQ§ „ÒU, Á¡‚‚ ªËÃÊ÷Êcÿ◊¥ ¡Ê ©UŸ∑§Ê ŒÎÁCÔUÁ’ãŒÈ „ÒU fl„U ‚„U¡◊¥ •flªÃ „UÊ ¡Êÿ– ß‚ ’ÊÃ∑§ ◊ÊŸŸ◊¥ „U◊¥ ∑§Ê߸ ‚¢∑§Êø Ÿ„UË¥ Á∑§ •Ÿ∑§
[6]
flÊÄÿ ªËÃÊ◊¥ ∞‚ Á◊‹ ‚∑§Ã „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§Ê mÒà •ÊÒ⁄U •mÒÃÁ‚hÊãÃË •¬ŸÊ ¬˝◊ÊáÊfløŸ ’ŸÊ ‚∑§Ã „Ò¥U, ªËÃÊ∑§ ∑§ß¸ ◊ÊÌ◊∑§ ‡‹Ê∑§ ŒÊŸÊ¥ ¬ˇÊÊ¥∑§ ‚◊Õ¸∑§ ‚◊¤Ê ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¥U– üÊˇʢ∑§⁄UÊøÊÿ¸‚ ¬Ífl¸ ¡Ê ªËÃʬ⁄U ÷Êcÿ Á‹π ªÿ ©UŸ◊¥‚ •’ ∞∑§ ÷Ë Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ– ÷øά˝¬@∑§ ÷Êcÿ∑§Ê üÊˇʢ∑§⁄UÊøÊÿ¸Ÿ ©UÀ‹π Á∑§ÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ê πá«UŸ ÷Ë Á∑§ÿÊ „ÒU– ÷øά˝¬@∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ∑§◊¸ •ÊÒ⁄U ôÊÊŸ ŒÊŸÊ¥‚ Á◊‹∑§⁄U ◊ÊˇÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÊÃË „ÒU, üÊˇʢ∑§⁄UÊøÊÿ¸ ∑§fl‹ Áfl‡ÊÈh ôÊÊŸ „UË ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#∑§Ê ©U¬Êÿ ’ÃÊà „Ò¥U– ÿ„UË ÷Œ ∞∑§ÊÿŸ-‚ê¬˝ŒÊÿ •ÊÒ⁄U ©U¬ÁŸ·Œ˜Ô◊¥ ÷Ë „ÒU– ∞∑§ÊÿŸ∑§ ◊Ã◊¥ •Êà◊Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§Ê •¢‡Ê „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚Ë∑§ •ÊÁüÊà „ÒU– ©U¬ÁŸ·Œ˜Ô •Êà◊Ê •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔ∑§Ë •Á÷ÛÊÃÊ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ ∑§⁄Uà „ÒU¥– ©U¬ÁŸ·Œ˜◊Ô ¥ ôÊÊŸ ◊ÊˇÊ∑§Ê ‚ÊœŸ „ÒU •ÊÒ⁄ ∞∑§ÊÿŸ ¬˝¬ÁûÊ‚ ◊ÊˇÊ ◊ÊŸÃ „Ò¥U– •ÊÒ⁄U ªËÃÊ◊¥ S¬CÔU ∞‚ fløŸ „Ò¥U Á∑§ ¡Ëfl ߸E⁄U∑§Ê ‚ŸÊß •¢‡Ê „ÒU “◊◊ÒflÊ¢‡ÊÊ ¡Ëfl‹Ê∑§ ¡Ëfl÷Í× ‚ŸÊß—” •ÊÒ⁄U ߸E⁄U∑§Ë ‡Ê⁄UáÊʪÁà •ÊÒ⁄U •ÊüÊÿ◊¥ „UË ©U‚∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ „ÒU, “◊Ê◊∑¢§ ‡Ê⁄UáÊ¢ fl˝¡” ÿ„U Á‚hÊãÃflÊÄÿ ¬˝¬ÁûÊ∑§Ê ¬Ê·∑§ „ÒU– ÷ÁQ§„UËŸ ∑§◊¸ √ÿÕ¸ „ÒU •ÊÒ⁄U ÷ÁQ§„UËŸ ôÊÊŸ ‡ÊÈc∑§ ∞fl¢ ŸË⁄U‚ „ÒU– ©U¬ÁŸ·Œ˜Ô∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ¬˝∑ΧÁà Á◊âÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ∞∑§ÊÿŸ ¬˝∑ΧÁÃ∑§Ê ÁŸàÿ ¬⁄UãÃÈ ¬⁄U◊E⁄U∑§ •œËŸ ◊ÊŸÃ „Ò¥U– ©U¬ÁŸ·Œ˜Ô∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ¬˝∑ΧÁà Áfl‹ËŸ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU •ÊÒ⁄U ∞∑§ÊÿŸ∑§Ê ◊à „ÒU Á∑§ ôÊÊŸË ¬˝∑ΧÁÃ∑§ π‹∑§Ê ŒπÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„U ôÊÊà „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ ¬Ê@⁄UÊòÊ •ÊÒ⁄U ∞∑§ÊÿŸ∑§ Á‚hÊãà ªËÃÊ◊¥ S¬CÔU Á◊‹Ã „Ò¥U– ¬⁄UãÃÈ ÿ„U ÷Ë ‚„U‚Ê Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ Á∑§ üÊˇʢ∑§⁄UÊøÊÿ¸∑§ Á‚hÊãÃÊ¥∑§Ê ÷Ë ‚◊Õ¸Ÿ ªËÃÊ ¬Íáʸ× Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃË– flÒ‚ ÃÊ ‡ÊÊ¢∑§⁄UÁ‚hÊãÃ∑§Ê ÁflSÃÎÃM§¬‚ ¬˝ÁìʌŸ ’˝rÊÔ‚ÍòÊ∑§ ‡ÊÊ⁄UË⁄U∑§ ŸÊ◊∑§ ÷Êcÿ◊¥ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, ¬⁄UãÃÈ ªËÃÊ-÷Êcÿ‚ ÷Ë fl„U ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U •flªÃ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– Á‚hÊãà •Áà ‚¢ˇÊ¬‚ ÿ„U „ÒU Á∑§ ◊ŸÈcÿ∑§Ê ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚ Sfl∑§◊¸◊¥ ¬˝flÎûÊ ⁄U„U∑§⁄U ÁøûʇÊÈÁh ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ– ÁøûʇÊÈÁh∑§Ê ©U¬Êÿ „UË »§‹Ê∑§Êæ˜U ˇÊÊ∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ „ÒU– ¡’Ã∑§ ÁøûʇÊÈÁh Ÿ „UʪË, Á¡ôÊÊ‚Ê ©Uà¬ÛÊ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË, Á’ŸÊ Á¡ôÊÊ‚Ê∑§ ◊ÊˇÊ∑§Ë ßë¿UÊ „UË •‚ê÷fl „ÒU– ¬pÊÃ˜Ô Áflfl∑§∑§Ê ©UŒÿ „UÊÃÊ „ÒU– Áflfl∑§∑§Ê •Õ¸ „ÒU ÁŸàÿ •ÊÒ⁄U •ÁŸàÿ flSÃÈ∑§Ê ÷Œ ‚◊¤ÊŸÊ– ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚÷Ë ¬ŒÊÕ¸ •ÁŸàÿ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ∑§fl‹ •Êà◊Ê ©UŸ‚ ¬ÎÕ∑˜§Ô ∞fl¢ ÁŸàÿ „ÒU, ∞‚Ê •ŸÈ÷fl „UÊŸ‚ Áflfl∑§◊¥ ŒÎ…∏UÃÊ „UÊÃË „ÒU, ŒÎ…∏U Áflfl∑§‚ flÒ⁄UÊÇÿ ©Uà¬ÛÊ „UÊÃÊ „ÒU– ‹Ê∑§¬⁄U‹Ê∑§∑§ ÿÊflÃ˜Ô ‚Èπ •ÊÒ⁄U ÷ʪʥ∑§ ¬˝Áà ¬Íáʸ Áfl⁄UÁQ§ Á’ŸÊ flÒ⁄UÊÇÿ ŒÎ…∏U Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– •ÁŸàÿ flSÃÈ•Ê¥◊¥ flÒ⁄UÊÇÿ ◊ÊˇÊ∑§Ê ¬˝Õ◊ ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ß‚Ë‚ ‡Ê◊, Œ◊, ÁÃÁÃˇÊÊ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸-àÿʪ ‚ê÷fl „UÊà „Ò¥U, ß‚∑§ ¬pÊÃ˜Ô ◊ÊˇÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ¡Ê ôÊÊŸ „ÒU; ©U‚∑§Ê ©UŒÿ „UÊÃÊ „ÒU– Á’ŸÊ Áfl‡ÊÈh ôÊÊŸ∑§ ◊ÊˇÊ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë Ÿ„UË¥ Á◊‹ ‚∑§ÃÊ– Ÿ ÿʪŸ Ÿ ‚Ê¢ÅÿŸ ∑§◊¸áÊÊ ŸÊ Ÿ ÁfllÿÊ– ’˝rÊÔÊà◊∑§’ÊœŸ ◊ÊˇÊ— Á‚hKÁà ŸÊãÿÕÊH Á¡Ÿ ‚ÊœŸÊ¥∑§Ê »§‹ •ÁŸàÿ „ÒU fl ◊ÊˇÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „UÊ „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§Ã– ◊ÊˇÊ∑§Ê SflM§¬ „ÒU ¡ËflÊà◊ʬ⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë •Á÷ÛÊÃÊ∑§Ê ôÊÊŸ– ŒÊŸÊ¥ ∞∑§ SflM§¬ „Ò¥U, ß‚Ë ôÊÊŸ∑§Ê ŸÊ◊ ◊ÊˇÊ „ÒU– ¡ËflÊà◊Ê-¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ¡Ê ÷Œ ◊Ê‹Í◊ „UÊÃÊ „ÒU fl„U ¬˝∑ΧÁÃ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ‚ „ÒU– ß‚ ÷˝ÊÁãÃ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ ôÊÊŸmÊ⁄UÊ „UÊÃË „ÒU– mÒà ¡Ê ÷Ê‚ÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ◊ÊÿÊ „ÒU– •ÊÒ⁄U fl„U ◊ÊÿÊ •ÁŸfl¸øŸËÿÊ „ÒU– Ÿ ÃÊ fl„U ‚Ã˜Ô „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ •‚Ã˜Ô „ÒU •ÊÒ⁄U ŒÊŸÊ¥„UË∑§ œ◊¸ ©U‚◊¥ ÷Ê‚Ã „Ò¥U– ß‚ËÁ‹ÿ ©U‚∑§Ê “•ÁŸfl¸øŸËÿÊ” Áfl‡Ê·áÊ ÁŒÿÊ ªÿÊ
[7]
„ÒU– flÊSÃfl◊¥ ◊ÊÿÊ ÷Ë Á◊âÿÊ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ‚ØԂ •‚ØÔ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ •ÊÒ⁄U ‚ØÔ-•‚ØÔ∑§Ê ◊‹ ÷Ë ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ •ÊÒ⁄U •‚ØÔ◊¥ ∑§Ê߸ ‡ÊÁQ§ „UË Ÿ„UË¥– •Ã∞fl ¡ªÃ˜Ô ∑§fl‹ ÷˝ÊÁãÃ◊ÊòÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Sfl¬AflÃ˜Ô „ÒU– ÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄UÊøÊÿ¸∑§Ê “◊ÊÿÊflʌ˔ ∑§„UŸÊ ãÿÊÿ‚¢ªÃ Ÿ„UË¥– ©Uã„UÊ¥Ÿ ◊ÊÿÊ∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ– ¡’ Áfl¬ˇÊË ŒÎ‡ÿ◊ÊŸ, ¬⁄UãÃÈ Á◊âÿÊ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ •Êª˝„U¬Ífl¸∑§ ¬Í¿UÃÊ „ÒU ÃÊ ◊ÊÿÊ∑§Ê, ¡Ê Sflÿ¢ Á◊âÿÊ „ÒU, ’ÃÊ ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿ„UË ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU Á∑§ ¡Ëfl÷Êfl flÊ ¡Ëfl∑§Ê ÿ„U •ŸÈ÷fl Á∑§ fl„U ’h „ÒU, flÊSÃfl◊¥ ∑§ÁÀ¬Ã „ÒU, •ôÊÊŸ∑§ •Êfl⁄UáÊ‚ ¡Ëfl •¬Ÿ SflM§¬∑§Ê ÷Í‹Ê „ÈU•Ê „ÒU •ÊÒ⁄U ôÊÊŸ „UË ß‚ •ôÊÊŸ∑§Ê ŸÊ‡Ê∑§ „ÒU– ÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄UÊøÊÿ¸ ÁŸflÎÁûÊ-◊ʪ¸∑§ ©U¬ŒCÔUÊ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ªËÃÊ∑§Ê ÷Ë ©Uã„UÊ¥Ÿ ÁŸflÎÁûÊ-◊ʪ¸-¬˝Áìʌ∑§ ª˝ãÕ ◊ÊŸÊ „ÒU– ©UŸ∑§ ◊ÃÊŸÈ‚Ê⁄U ‚¢ãÿÊ‚∑§ Á’ŸÊ ◊ÊˇÊ ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ– ÿ„UË ©UŸ∑§Ê ¬ÈŸ—-¬ÈŸ— ∑§ÕŸ „ÒU– ¬⁄UãÃÈ ßÃŸÊ äÿÊŸ ⁄UπŸÊ ©UÁøà „ÒU Á∑§ ∑§◊¸ flÊ ¬˝flÎÁûÊ◊ʪ¸∑§Ê fl ÁøûʇÊÈÁh∑§ Á‹ÿ •Êfl‡ÿ∑§ ‚◊¤Êà „Ò¥U– •Ã∞fl fl ‚÷Ë∑§Ê ‚¢ãÿÊ‚∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄UË Ÿ„UË¥ ◊ʟÖ ‚ìÊÊ ‚¢ãÿÊ‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô Áflmà‚¢ãÿÊ‚ fl„UË „ÒU Á¡‚◊¥ ◊ŸÈcÿ Á∑§‚Ë flSÃÈ∑§Ê àÿʪ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ fl⁄¢U ¬∑§ »§‹ ¡Ò‚ flÎˇÊ‚ •Ê¬ „UË Áª⁄U ¬«∏Uà „Ò¥U, ‚¢‚Ê⁄U‚ fl„U ‚fl¸ÕÊ ÁŸÌ‹# „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ‹Ê„U∑§ Ã# ªÊ‹∑§Ê „UÊÕ‚ ¿UÊ«∏U ŒŸ∑§ Á‹ÿ Á∑§‚∑§ •ÊŒ‡Ê∑§Ë ¬˝ÃˡÊÊ „UÊÃË „ÒU? ªËÃÊ÷Êcÿ◊¥ ÿ„UË Á‚hÊãà ÷ªflÊŸ˜Ô ‡Ê¢∑§⁄UÊøÊÿ¸Ÿ ¬˝ÁìÊÁŒÃ Á∑§ÿÊ „ÒU– •ÊœÈÁŸ∑§ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ßÁÄUÊ‚◊¥ ‡Ê¢∑§⁄U-¡Ò‚Ê ∑§Ê߸ ôÊÊŸË •ÊÒ⁄U ŒÊ‡Ê¸ÁŸ∑§ ŒÍ‚⁄UÊ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ– ©UŸ∑§ Á‚hÊãÃÊ¥∑§Ê ‚◊¤ÊŸ◊¥ ÿ„U Á„UãŒË-•ŸÈflÊŒ •àÿãà ‚„UÊÿ∑§ „UʪÊ, ß‚◊¥ ∑§Ê߸ ‚㌄U Ÿ„UË¥– •ŸÈflÊŒ∑§ ◊„UʇÊÿ∑§ ‚⁄UÊ„UŸËÿ ¬Á⁄UüÊ◊∑§Ë ‚»§‹ÃÊ ß‚Ë◊¥ „ÒU Á∑§ •ÊøÊÿ¸∑§ Á‚hÊãÃÊ¥‚ „U◊ ‚Ȫ◊ÃʬÍfl¸∑§ ¬Á⁄Uøÿ ¬˝Ê# ∑§⁄¥U •ÊÒ⁄U „U◊◊¥ ◊È◊ÈˇÊÈÃÊ∑§Ê ÷Êfl ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U ¡Êª˝Ã˜Ô „UÊ– ∑§Ê‡ÊË Á„UãŒÍÁflEÁfllÊ‹ÿ •ÊÁEŸ ‡ÊÈÄ‹ 4, ‚¢0 1988 ¡ËflŸ‡Ê¢∑§⁄U ÿÊÁôÊ∑§
}
U
ªËÃʬ˝‚, ªÊ⁄Uπ¬È⁄U
˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
Ÿ◊˝ ÁŸflŒŸ àfl◊fl ◊ÊÃÊ ø Á¬ÃÊ àfl◊fl àfl◊fl ’ãœÈp ‚πÊ àfl◊fl– àfl◊fl ÁfllÊ º˝ÁfláÊ¢ àfl◊fl àfl◊fl ‚flZ ◊◊ ŒflŒflH ◊Í∑¢§ ∑§⁄UÊÁà flÊøÊ‹¢ ¬XÔ‰¢U ‹YÔUÿà ÁªÁ⁄U◊˜Ô– ÿà∑Χ¬Ê Ã◊„¢U fl㌠¬⁄U◊ÊŸãŒ◊Êœfl◊˜ÔH
¬⁄U◊ •ÊŒ⁄UáÊËÿ ¡ªŒ˜ÔªÈL§ üÊËüÊË•Êl‡Ê¢∑§⁄UÊøÊÿ¸ ÷ªflÊŸ˜Ô∑Χà ÁflEÁflÅÿÊà üÊË◊jªfleËÃÊ÷Êcÿ∑§Ê ∑§ÊÒŸ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ? •Ê¡ ÿ„U ÷Êcÿ ªËÃÊ∑§ ‚◊Sà ÷Êcÿ •ÊÒ⁄U ≈UË∑§Ê•Ê¥◊¥ ◊È∑ȧ≈U◊ÁáÊ ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, flŒÊãÃ∑§ ¬ÁÕ∑§Ê¥∑§ Á‹ÿ ÃÊ ÿ„U ¬⁄U◊Êà∑ΧCÔU ¬Õ¬˝Œ‡Ê¸∑§ „ÒU, ß‚ËÁ‹ÿ ¬˝Êÿ— ‚÷Ë •mÒÃflÊŒË ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄UÊ¥Ÿ ß‚∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •ŸÈ‚⁄UáÊ Á∑§ÿÊ „ÒU– •ÊøÊÿ¸∑§ ∑§ÕŸ‚ ÿ„U Á‚h „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ ©UŸ∑§ ÷Êcÿ-ÁŸ◊ʸáÊ∑§ ‚◊ÿ üÊË◊jªfleËÃʬ⁄U •ãÿ ’„ÈUÃ-‚Ë ≈UË∑§Ê∞° ¬˝øÁ‹Ã ÕË¥, πŒ „ÒU Á∑§ •Ê¡ ©UŸ◊¥‚ ∞∑§ ÷Ë ©U¬‹éœ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ •ÊøÊÿ¸ ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ©UŸ‚ ª˝ãÕ∑§Ê ÿÕÊÕ¸ Ãûfl ÷‹Ë÷Ê°Áà ‚◊¤Ê◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ ÕÊ, ©U‚Ë ÿÕÊÕ¸ Ãûfl∑§Ê ÁŒπ‹ÊŸ∑§ Á‹ÿ •ÊøÊÿ¸∑§Ê SflÃãòÊ ÷Êcÿ-⁄UøŸÊ ∑§⁄UŸË ¬«∏UË– ß‚ ÷Êcÿ◊¥ •ÊøÊÿ¸Ÿ ’«∏UË ’ÈÁh◊ÊŸË∑§ ‚ÊÕ •¬Ÿ ◊Ã∑§Ë SÕʬŸÊ ∑§Ë „ÒU– SÕÊŸ-SÕÊŸ¬⁄U ‡ÊÊSòÊÊÕ¸∑§Ë ¬hÁ ÁflSÃÎà ÁflfløŸ ∑§⁄U •Õ¸∑§Ê ‚ÈS¬CÔU Á∑§ÿÊ „ÒU– ∑ȧ¿U ‚◊ÿ‚ ¡ªÃ˜Ô◊¥ üÊË◊jªfleËÃÊ∑§Ê ¬˝øÊ⁄U ¡Ê⁄U‚ ’…∏U ⁄U„UÊ „ÒU– ‚÷Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÁflmÊŸ˜Ô •¬ŸË-•¬ŸË ŒÎÁCÔU‚ ªËÃÊ∑§Ê ◊ŸŸ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ¬⁄UãÃÈ ªËÃÊ∑§Ê ◊ŸŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •ÊøÊÿ¸∑Χà ÷Êcÿ∑§Ê ‚◊¤ÊŸ∑§Ë ’«∏UË „UË •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ „ÒU– ß‚Ë‚ •Ÿ∑§ ÁflÁ÷ÛÊ ÷Ê·Ê•Ê¥◊¥ ÷Êcÿ∑§Ê •ŸÈflÊŒ ÷Ë „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU– Á„UãŒË◊¥ ÷Ë ŒÊ∞∑§ •ŸÈflÊŒ ß‚‚ ¬Ífl¸ ÁŸ∑§‹ Õ, ¬⁄ãÃÈ ∑§ß¸ ∑§Ê⁄UáÊÊ¥‚ ©UŸ‚ Á„UãŒË-¡ŸÃÊ Áfl‡Ê· ‹Ê÷ Ÿ„UË¥ ©U∆UÊ ‚∑§Ë, ß‚Ë‚ Á„UãŒË◊¥ ∞∑§ ∞‚ •ŸÈflÊŒ∑§ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „UÊŸ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ ¬˝ÃËà „UÊŸ ‹ªË, Á¡‚‚ ªËÃʬ˝◊Ë Á„UãŒË÷Ê·Ë ¬Ê∆U∑§ ‚Ȫ◊ÃÊ‚ •ÊøÊÿ¸∑§Ê ◊à ¡ÊŸ ‚∑¥§– ◊⁄U ¬Í¡ŸËÿ ÖÿDÔU ÷˝ÊÃÊ üÊË¡ÿŒÿÊ‹¡Ë ªÊÿãŒ∑§ÊŸ, Á¡Ÿ∑§ •Ÿfl⁄Uà ‚XÔU •ÊÒ⁄U ‚ŒÈ¬Œ‡ÊÊ¥‚ ◊⁄UË ß‚ •Ê⁄U Á∑§Á@Ã˜Ô ¬˝flÎÁûÊ „ÈU߸ •ÊÒ⁄U „UÊÃË „ÒU, ◊È¤Ê ÷Êcÿ∑§Ê •ŸÈflÊŒ ∑§⁄UŸ∑§Ë •ÊôÊÊ ŒË; ¬„U‹ ÃÊ •¬ŸË ÁfllÊ’ÈÁh∑§Ë •Ê⁄U Œπ∑§⁄U ◊⁄UÊ ‚Ê„U‚ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê, ¬⁄UãÃÈ ©UŸ∑§Ë ∑Χ¬Ê÷⁄UË ¬˝⁄UáÊÊŸ •ãÃ◊¥ ◊È¤Ê ß‚ ∑§Êÿ¸◊¥ ¬˝flÎûÊ ∑§⁄U „UË ÁŒÿÊ– ªÃ ‚¢0 1984 ∑§ ◊ʪ¸‡ÊË·¸-◊Ê‚◊¥ ◊Ò¥Ÿ √ÿʬÊ⁄U∑§ ∑§Ê◊‚ ¬˝ÁÃÁŒŸ ∑ȧ¿U ‚◊ÿ ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U •ŸÈflÊŒ ∑§⁄UŸÊ •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U ◊ÊÉÊ∑§ •ãÃÃ∑§ ‚Ã⁄U„Ufl¥ •äÿÊÿÃ∑§∑§Ê •ŸÈflÊŒ Á‹π ªÿÊ– ß‚∑§ ¬pÊÃ˜Ô •Ÿ∑§ ’Ê⁄U ª˝ãÕ∑§ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄UŸ∑§Ë ’Êà ©U∆UË ¬⁄UãÃÈ •¬ŸË •À¬ôÊÃÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Á∑§‚Ë •ë¿U ÁflmÊŸ˜Ô∑§Ê ÁŒπ‹Ê∑§⁄U ‚¢‡ÊÊœŸ ∑§⁄UflÊÿ Á’ŸÊ ¿U¬ÊŸ∑§Ê ‚Ê„U‚ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê– ß‚ ’Ê⁄U ◊⁄U ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U üÊËÁfl‡ÊÈhʟ㌠‚⁄USflÃË•S¬ÃÊ‹ ∑§‹∑§ûÊÊ∑§ ¬˝Á‚h flÒl ¬¢0 üÊË„UÁ⁄UflˇÊ¡Ë ¡Ê‡ÊË ∑§Ê√ÿ-‚Ê¢Åÿ-S◊ÎÁÃ-ÃËÕ¸ ◊„UÊŒÿŸ ¬˝Êÿ— ∞∑§ ◊Ê‚Ã∑§ ∑§Á∆UŸ ¬Á⁄UüÊ◊ ∑§⁄∑§ ‚◊Sà ª˝ãÕ∑§Ê ◊Í‹ ÷Êcÿ∑§ ‚ÊÕ •ˇÊ⁄U‡Ê— Á◊‹Ê∑§⁄U ÿÕÊÁøÃ˜Ô ‚¢‡ÊÊœŸ ∑§⁄U ŒŸ∑§Ë ∑Χ¬Ê ∑§Ë– ß‚Ë‚ •Ê¡ ÿ„U •Ê¬‹ÊªÊ¥∑§Ë ‚flÊ◊¥ ◊ÈÁº˝ÃM§¬◊¥ ©U¬ÁSÕà Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§Ê „ÒU– ß‚ ∑Χ¬Ê∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ‚ê◊Êãÿ üÊˡʇÊË¡Ë ◊„UÊ⁄UÊ¡∑§Ê NUŒÿ‚ ∑ΧÃôÊ „°ÍU–
[10]
•¬ŸË •À¬’ÈÁh •ÊÒ⁄U ‚ËÁ◊à ‚Ê◊âÿ¸∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÿÕÊ‚Êäÿ ◊Ò¥Ÿ ‚⁄U‹ Á„UãŒË◊¥ •ÊøÊÿ¸∑§Ê ÷Êfl ÖÿÊ¥-∑§Ê-àÿÊ¥ ⁄UπŸ∑§Ë øCÔUÊ ∑§Ë „ÒU, ÃÕÊÁ¬ ◊Ò¥ ÿ„U ∑§„U Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ, ◊Ò¥ ß‚◊¥ ‚ê¬ÍáʸÃÿÊ ‚»§‹ „ÈU•Ê „°ÍU– ∞∑§ ÃÊ ¬⁄U◊ ÃÊÁûfl∑§ Áfl·ÿ, ŒÍ‚⁄U •ÊøÊÿ¸∑§Ë Á‹πË „ÈU߸ ©U‚ ∑§Ê‹∑§Ë ∑§Á∆UŸ ‚¢S∑ΧÃ, Á¡‚◊¥ ’«∏U’«∏U ÁflmÊŸ˜Ô ÷Ë ªËÃÊ-‚ê’ãœË Áfl·ÿ∑§Ê •äÿÿŸ ∑§◊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÷˝◊◊¥ ¬«∏U ¡ÊÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ◊È¤Ê¡Ò‚Ê ‚ÊœÊ⁄UáÊ ◊ŸÈcÿ ‚fl¸ÕÊ ÷˝◊⁄UÁ„Uà „UÊŸ∑§Ê ŒÊflÊ ∑Ò§‚ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU? ÃÕÊÁ¬ ÷ªflà∑Χ¬Ê‚ ¡Ê ∑ȧ¿U „UÊ ‚∑§Ê „ÒU, fl„U •Ê¬∑§ ‚Ê◊Ÿ „ÒU– Áfl·ÿ∑§Ë ∑§Á∆UŸÃÊ‚ ∑§„UË¥-∑§„UË¥ flÊÄÿ⁄UøŸÊ◊¥ ∑§Á∆UŸÃÊ •Ê ªÿË „UÊ ÃÊ ‚NUŒÿ ¬Ê∆U∑§ ˇÊ◊Ê ∑§⁄¥U– ∞‚ ª˝ãÕ∑§ •ŸÈflÊŒ◊¥ Á∑§Ÿ-Á∑§Ÿ ∑§Á∆UŸÊßÿÊ¥∑§Ê ‚Ê◊ŸÊ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U •¬ŸË SflÃãòÊÃÊ∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ¬⁄Uʜ˟ÃÊ∑§ Á∑§Ÿ-Á∑§Ÿ ÁŸÿ◊Ê¥◊¥ ∑Ò§‚ ’°œ ¡ÊŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU, ß‚∑§Ê •ŸÈ÷fl ©Uã„UË¥ ¬Ê∆U∑§ •ÊÒ⁄U ‹π∑§ ◊„UÊŒÿÊ¥∑§Ê „ÒU ¡Ê ∑§÷Ë ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ∑§Êÿ¸ ∑§⁄U øÈ∑§ „Ò¥U, ÿÊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ÷ªflÊŸ˜Ô üÊË∑ΧcáÊ∑§ ¬⁄U◊ •ŸÈª˝„U‚ ◊ȤÊ-‚⁄UËπ √ÿÁQ§∑§Ê •ÊøÊÿ¸∑Χà ÷Êcÿ∑§ Á∑§Á@Ã˜Ô ◊ŸŸ∑§Ê ‚È•fl‚⁄U ¬˝Ê# „ÈU•Ê, ÿ„U ◊⁄U Á‹ÿ ’«∏U „UË ‚ÊÒ÷ÊÇÿ∑§Ê Áfl·ÿ „ÒU– üÊhÿ Áflmã◊á«U‹Ë •ÊÒ⁄U ªËÃʬ˝◊Ë ◊„UÊŸÈ÷ÊflÊ¥‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ „ÒU Á∑§ fl ’Ê‹∑§∑§ ß‚ ¬˝ÿÊ‚∑§Ê F„U¬Ífl¸∑§ Œπ¥ •ÊÒ⁄U ¡„UÊ° ∑§„UË¥ ¬˝◊ÊŒfl‡Ê ÷Í‹ ⁄U„U ªÿË „Ê, ©U‚ ’Ëʟ∑§Ë ∑Χ¬Ê •fl‡ÿ ∑§⁄¥U, Á¡‚‚ ◊È¤Ê •¬ŸË ÷Í‹Ê¥∑§Ê ‚ÈUœÊ⁄UŸ∑§Ê •fl‚⁄U Á◊‹ •ÊÒ⁄U ÿÁŒ ‚ê÷fl „UÊ ÃÊ •ÊªÊ◊Ë ‚¢S∑§⁄UáÊ◊¥ ÷Í‹¥ ‚ÈœÊ⁄U ŒË ¡Êÿ°– ÿlÁ¬ ◊Ò¥ ◊⁄UÊ∆UË Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ, ÃÕÊÁ¬ ¡„UÊ° ∑ȧ¿U Áfl‡Ê· ‚◊¤ÊŸ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ „ÈU߸ „ÒU fl„UÊ° ◊Ò¥Ÿ ¬ÍŸÊ •ÊøÊÿ¸∑ȧ‹∑§ •ÊøÊÿ¸ ÷Q§ ¬¢0 üÊËÁflcáÊÈ flÊ◊Ÿ flʬ≈U ‡ÊÊSòÊË¡Ë∑Χà ◊⁄UÊ∆UË ÷ÊcÿÊÕ¸‚ ‚„UÊÿÃÊ ‹Ë „ÒU, ß‚∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ¬Áá«UáË∑§Ê ∑ΧÃôÊ „°ÍU– ∞∑§ ’Êà äÿÊŸ◊¥ ⁄UπŸË øÊÁ„Uÿ– •ŸÈflÊŒ ∑Ò§‚Ê „UË ÄÿÊ¥ Ÿ „UÊ, ¡Ê •ÊŸãŒ •ÊÒ⁄U SflÊ⁄USÿ ◊Í‹ ª˝ãÕ◊¥ „UÊÃÊ „ÒU fl„U •ŸÈflÊŒ◊¥ Ÿ„UË¥ •Ê ‚∑§ÃÊ– ß‚Ë ÁfløÊ⁄U‚ ß‚◊¥ ◊Í‹ ÷Êcÿ ÷Ë ‚ÊÕ ⁄UπÊ ªÿÊ „ÒU– ‚ÊœÊ⁄UáÊ ‚¢S∑Χà ¡ÊŸŸflÊ‹ ‚îÊŸ ÷Ë •ÊøÊÿ¸∑§ ◊Í‹ ‹π∑§Ê ‚„U¡ „UË ‚◊¤Ê ‚∑¥§, ß‚∑§ Á‹ÿ ÷Êcÿ∑§ ¬Œ •‹ª•‹ª ∑§⁄U∑§ •ÊÒ⁄U flÊÄÿÊ¥∑§ ¿UÊ≈U-¿UÊ≈U ÷ʪ ∑§⁄U∑§ Á‹π ªÿ „Ò¥U– √ÿÊ∑§⁄UáÊ∑§ ÁŸÿ◊ÊŸÈ‚Ê⁄U ÿÁŒ ß‚◊¥ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë òÊÈÁ≈U ¡ÊŸ ¬«∏U ÃÊ ÁflmÊŸ˜Ô ◊„UÊŒÿªáÊ ˇÊ◊Ê ∑§⁄¥U– ¡„UÊ° ‡ÊÊSòÊÊÕ¸∑§Ë ¬hÁ ÷Êcÿ Á‹πÊ ªÿÊ „ÒU fl„UÊ° •ŸÈflÊŒ◊¥ ¬Ífl¸¬ˇÊ •ÊÒ⁄U ©UûÊ⁄U¬ˇÊ∑§Ë ∑§À¬ŸÊ ∑§⁄U∑§ “¬Í0” •ÊÒ⁄U “©U0”- ‡ÊéŒ Á‹π ÁŒÿ ªÿ „Ò¥U, •Ê‡ÊÊ „ÒU, ¬Ê∆U∑§Ê¥∑§Ê ß‚‚ Áfl·ÿ∑§ ‚◊¤ÊŸ◊¥ ’„ÈUà ‚ÈÁflœÊ „Uʪ˖ ÷Êcÿ◊¥ ◊Í‹ ‡‹Ê∑§∑§ ¡Ê ‡ÊéŒ •Êÿ „Ò¥U, fl ŒÍ‚⁄U ≈UÊ߬ʥ◊¥, ÃÕÊ ¡„UÊ° ¬˝ÃË∑§ •Êÿ „Ò¥U, fl ŒÍ‚⁄U ≈UÊ߬ʥ◊¥ ÁŒÿ ªÿ „Ò¥U– ◊Í‹ ‡‹Ê∑§∑§ ¬ŒÊ¥∑§Ê •Êª-¬Ë¿U∑§Ê ‚ê’㜠¡Ê«∏UŸ∑§ Á‹ÿ ÷Êcÿ∑§Ê⁄UŸ ¡Ò‚Ê Á‹πÊ „ÒU flÒ‚Ê „UË ∑§⁄U ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÒU, ¬⁄ãÃÈ ‚÷Ë ¡ª„U ÿ„U ’Êà Á„UãŒË◊¥ Á‹π∑§⁄U Ÿ„UË¥ ¡ŸÊÿË ¡Ê ‚∑§Ë, •Ã— ∑§„UË¥∑§„UË¥ ÃÊ Á≈Uå¬áÊË◊¥ ß‚∑§Ê S¬CÔUË∑§⁄UáÊ ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU, ∑§„UË¥ ‡‹Ê∑§∑§ •ãÃ◊¥ Á‹πÊ ªÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ∑§„UË¥ ©U‚∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ∑§Êÿ¸ ∑§⁄U ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÒU, ‡ÊéŒÊ¥∑§Ê •Õ¸ Ÿ„UË¥ ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÒU– •ÊøÊÿ¸Ÿ ‚◊Ê‚Ê¥∑§Ê ¡Ê Áflª˝„U ÁŒπÊÿÊ „ÒU, ©U‚∑§ ‚ê’ãœ◊¥ ÷Ë ÿ„UË ’Êà „ÒU– ¡„UÊ°Ã∑§ ’Ÿ ¬«∏UÊ „ÒU, ©U‚Ë ¬˝áÊÊ‹Ë‚ •ŸÈflÊŒ◊¥ ‚◊Ê‚∑§Ê Áflª˝„U ÁŒπ‹ÊŸ∑§Ë øCÔUÊ ∑§Ë ªÿË „ÒU, ¬⁄UãÃÈ ¡„UÊ° ÷Ê·Ê∑§Ë ‡ÊÒ‹Ë
[11]
Á’ª«∏UÃË ÁŒπ‹ÊÿË ŒË „ÒU fl„UÊ° ©U‚ Áflª˝„U∑§ •ŸÈ∑ͧ‹ ∑§fl‹ •Õ¸ Á‹π ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÒU, Áflª˝„U Ÿ„UË¥ ÁŒπ‹ÊÿÊ ªÿÊ „ÒU– ¬Ê∆U∑§ªáÊ ◊⁄UË ‚ÈÁflœÊ•Ê¥∑§Ê Œπ∑§⁄U ß‚∑§ Á‹ÿ ˇÊ◊Ê ∑§⁄¥Uª– •ÊøÊÿ¸Ÿ üÊÈÁÃ-S◊ÎÁÃ-¬È⁄UÊáÊ-ßÁÄUÊ‚Ê¥∑§ ¡Ê ¬˝◊ÊáÊ ©UhÎà Á∑§ÿ „Ò¥U, fl Á∑§‚ ª˝ãÕ∑§ Á∑§‚ SÕ‹∑§ „Ò¥U, ÿ„U ÷Ë ÁŒπ‹ÊŸ∑§Ë øCÔUÊ ∑§Ë ªÿË „ÒU– fl„UÊ° Á¡Ÿ ‚Ê¢∑§ÁÃ∑§ ÁøqÔUÊ¥∑§Ê ¬˝ÿʪ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, ©UŸ∑§Ë ‚ÍøË •‹ª ¿U¬Ë „ÒU– •ŸÈflÊŒ◊¥ ¬ÿʸÿ ’Ëʟ∑§ Á‹ÿ ∑§„UË¥ “•ÕʸØԔ ‡Ê錂 ÃÕÊ ∑§„UË¥ (ó) «Ò‡Ê‚ ∑§Ê◊ Á‹ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ‚◊Ê‚ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ (-) ¿UÊ≈UË ‹Êߟ ‹ªÊÿË ªÿË „ÒU– ¬˝∑§Ê‡Ê∑§∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ¬⁄U ∑§Ê‡ÊË Á„UãŒÍÁflEÁfllÊ‹ÿ∑§ ÁflmÊŸ˜Ô ¬˝Ê»§‚⁄U ‚ê◊Êãÿ ¬¢0 ¡ËflŸ‡Ê¢∑§⁄U¡Ë ÿÊÁôÊ∑§ ∞◊˜Ô0 ∞0 ◊„UÊŒÿŸ ß‚ ª˝ãÕ∑§Ë ‚ÈãŒ⁄U ÷ÍÁ◊∑§Ê Á‹πŸ∑§Ë ∑Χ¬Ê ∑§Ë „ÒU, ß‚∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ©UŸ∑§Ê NUŒÿ‚ ∑ΧÃôÊ „°ÍU– ÁflŸËÃ
„UÁ⁄U∑Χcáʌʂ ªÊÿãŒ∑§Ê
U
ÁŸflŒŸ ÃË‚⁄U ‚¢S∑§⁄UáÊ◊¥ •ŸÈflÊŒ∑§ ◊„UÊŒÿŸ ß‚◊¥ ÿòÊ-ÃòÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë •Êfl‡ÿ∑§ ‚¢‡ÊÊœŸ •ÊÒ⁄U ¬Á⁄UfløŸ ∑§⁄U ÁŒÿÊ– ‚¢‡ÊÊœŸ∑§ ‚ê’ãœ◊¥ Á¡Ÿ-Á¡Ÿ ‚îÊŸÊ¢Ÿ •¬ŸË ◊ÍÀÿflÊŸ˜Ô ‚ê◊Áà ŒË ÕË ©UŸ∑§ „U◊ •Ê÷Ê⁄UË „Ò¥U– ¬⁄U◊ÊÕ¸-Á¬˝ÿ ¬˝◊Ë ª˝Ê„U∑§Ê¥Ÿ ß‚ ¬ÈSÃ∑§∑§Ê •ÊŒ⁄U Œ∑§⁄U ß‚∑§ ¬Ê°ø ‚¢S∑§⁄UáÊ ¡ÀŒË Á’∑§ ¡ÊŸ◊¥ ¡Ê „U◊¥ ‚„UÊÿÃÊ ŒË ©U‚∑§ Á‹ÿ „U◊ ‚’∑§ ∑ΧÃôÊ „Ò¥U– ß‚ ‚¢S∑§⁄UáÊ∑§Ê ÷Ë ¬˝◊¬Ífl¸∑§ •¬ŸÊŸ∑§Ë ◊ŸŸ‡ÊË‹ ‚îÊŸÊ¥‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ „ÒU– ÁflŸËÃ
¬˝∑§Ê‡Ê∑§
U
•äÿÊÿ-‚ÍøË •äÿÊÿ ¬˝Õ◊Ê˘äÿÊÿ— ÁmÃËÿÊ˘äÿÊÿ— ÃÎÃËÿÊ˘äÿÊÿ— øÃÈÕʸ˘äÿÊÿ— ¬@◊Ê˘äÿÊÿ— cÊc∆UÊ˘äÿÊÿ— ‚#◊Ê˘äÿÊÿ— •CÔU◊Ê˘äÿÊÿ— Ÿfl◊Ê˘äÿÊÿ—
..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... .....
¬ÎDUÔ 17 24 76 106 142 167 196 211 226
•äÿÊÿ Œ‡Ê◊Ê˘äÿÊÿ— ∞∑§ÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ— mÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ— òÊÿÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ— øÃÈŒ¸‡ÊÊ˘äÿÊÿ— ¬@Œ‡ÊÊ˘äÿÊÿ— ·Ê«U‡ÊÊ˘äÿÊÿ— ‚#Œ‡ÊÊ˘äÿÊÿ— •CÔUÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... ..... .....
¬ÎDUÔ 245 260 285 298 350 365 380 392 404
U
‚Ê¢∑§ÁÃ∑§ ÁøqÔUÊ¥∑§Ê S¬CÔUË∑§⁄UáÊ ‚¢∑§Ã ’΄U0 ©U0 ¿UÊ0 ©U0 ŸÊ0 ©U0 ¡Ê’Ê0 ©U0 ÃÒ0 ‚¢0 ÃÒ0 ©U0 ∑§0 ©U0 ¬˝0 ©U0 ∑§0 ©U0 ߸0 ©U0 E0 ©U0
= = = = = = = = = = =
S¬CÔU ’΄UŒÊ⁄Uáÿ∑§Ê¬ÁŸ·Œ˜Ô ¿UÊãŒÊÇÿʬÁŸ·Œ˜Ô ŸÊ⁄UÊÿáÊʬÁŸ·Œ˜Ô ¡Ê’ʋʬÁŸ·Œ˜Ô ÃÒÁûÊ⁄UËÿ ‚¢Á„UÃÊ ÃÒÁûÊ⁄UËÿʬÁŸ·Œ˜Ô ∑§ŸÊ¬ÁŸ·Œ˜Ô ¬˝oAʬÁŸ·Œ˜Ô ∑§∆UʬÁŸ·Œ˜Ô ߸‡ÊʬÁŸ·Œ˜Ô EÃÊEÃ⁄UʬÁŸ·Œ˜Ô
‚¢∑§Ã ŸÎ0 ¬Í0 ©U0 ◊È0 ©U0 ÃÒ0 ’˝Ê0 ÃÒ0 •Ê⁄U0 ◊„UÊ0 ‡ÊÊÁãÃ0 ◊„UÊ0 SòÊË0 ◊ŸÈ0 ÁflcáÊȬÈ0 ’ÊœÊ0 S◊Î0 ªÊÒ0 S◊Î0 •Ê0 S◊Î0
U
= = = = = = = = = = =
S¬CÔU ŸÎ®‚„U¬Ífl¸ÃʬŸËÿʬÁŸ·Œ˜Ô ◊Èá«U∑§Ê¬ÁŸ·Œ˜Ô ÃÒÁûÊ⁄UËÿ ’˝ÊrÊÔáÊ ÃÒÁûÊ⁄UËÿ •Ê⁄Uáÿ∑§ ◊„UÊ÷Ê⁄Uà ‡ÊÊÁãìfl¸ ◊„UÊ÷Ê⁄Uà SòÊˬfl¸ ◊ŸÈS◊ÎÁà ÁflcáÊȬÈ⁄UÊáÊ ’ÊœÊÿŸS◊ÎÁà ªÊÒÃ◊S◊ÎÁà •Ê¬SÃê’S◊ÎÁÃ
13
üÊË„UÁ⁄U— ˙ Ãà‚Œ˜Ô’˝rÊÔáÊ Ÿ◊—
üÊË◊jªfleËÃÊ ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ
Á„UãŒË-÷Ê·ÊŸÈflÊŒ‚Á„Uà (©U¬ÊŒ˜ÔÉÊÊÃ)
˙ ŸÊ⁄UÊÿáÊ— ¬⁄UÊ˘ √ÿQ§ÊŒá«U◊√ÿQ§‚ê÷fl◊˜–Ô •á«USÿÊãÃÁSàfl◊ ‹Ê∑§Ê— ‚#mË¬Ê ø ◊ÁŒŸËH •√ÿQ§‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ÊÿÊ‚ üÊËŸÊ⁄UÊÿáÊó•ÊÁŒ¬ÈL§· ‚fl¸ÕÊ •ÃËà (•S¬ÎCÔU) „Ò¥U, ‚ê¬Íáʸ ’˝rÊÔÊá«U •√ÿQ§ó¬˝∑ΧÁ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê „ÒU, ÿ ÷Í—, ÷Èfl— •ÊÁŒ ‚’ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ‚Êà mˬʥflÊ‹Ë ¬ÎÁÕflË ’˝rÊÔÊá«U∑§ •ãê¸Ã „ÒU–
‚ ÷ªflÊŸ˜Ô ‚ζÔUÊ ßŒ¢ ¡ªÃ˜Ô ÃSÿ ø ÁSծà Áø∑§Ë·¸È— ◊⁄UËëÿʌ˟˜Ô •ª˝ ‚ζÔUÊ ¬˝¡Ê¬ÃËŸ˜Ô ¬˝flÎÁûÊ‹ˇÊáÊ¢ œ◊Z ª˝Ê„UÿÊ◊Ê‚ flŒÊQ§◊˜–Ô Ã× •ãÿÊŸ˜Ô ø ‚Ÿ∑§‚ŸãŒŸÊŒËŸ˜Ô ©Uà¬Êl ÁŸflÎÁûÊ‹ˇÊáÊ¢ œ◊Z ôÊÊŸflÒ⁄UÊÇÿ‹ˇÊáÊ¢ ª˝Ê„UÿÊ◊Ê‚– ÁmÁflœÊ Á„U flŒÊQ§Ê œ◊¸— ¬˝flÎÁûÊ‹ˇÊáÊÊ ÁŸflÎÁûÊ‹ˇÊáÊ— ø– ¡ªÃ— ÁSÕÁÃ∑§Ê⁄UáÊ¢ ¬˝ÊÁáÊŸÊ¢ ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô •èÿÈŒÿÁŸ—üÊÿ‚„UÃÈ— ÿ— ‚ œ◊ʸ ’˝ÊrÊÔáÊÊlÒ— flÌáÊÁ÷— •ÊüÊÁ◊Á÷— ø üÊÿÊ˘ÁÕ¸Á÷— •ŸÈDUÔ Ëÿ◊ÊŸ—–
©U‚ ÷ªflÊŸ˜ŸÔ ß‚ ¡ªÃ˜∑Ô §Ê ⁄Uø∑§⁄U ß‚∑§ ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸ∑ §Ë ßë¿UÊ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ¬„U‹ ◊⁄UËÁø •ÊÁŒ ¬˝¡Ê¬ÁÃÿÊ∑¥ §Ê ⁄Uø∑§⁄U ©UŸ∑§Ê flŒÊQ§ ¬˝flÎÁûÊM§¬ œ◊¸ (∑§◊¸ÿʪ) ª˝„UáÊ ∑§⁄UflÊÿÊ– Á»§⁄U ©UŸ‚ •‹ª ‚Ÿ∑§, ‚ŸãŒŸÊÁŒ ´§Á·ÿÊ¥∑§Ê ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄U∑§ ©UŸ∑§Ê ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U flÒ⁄UÊÇÿ Á¡‚∑§ ‹ˇÊáÊ „ÒU¥ ∞‚Ê ÁŸflÎÁûÊM§¬ œ◊¸ (ôÊÊŸÿʪ) ª˝„UáÊ ∑§⁄UflÊÿÊ– flŒÊQ§ œ◊¸ ŒÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê „ÒUó∞∑§ ¬˝flÎÁûÊM§¬, ŒÍ‚⁄UÊ ÁŸflÎÁûÊM§¬– ¡Ê ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ÁSÕÁÃ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ÃÕÊ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ë ©UÛÊÁÃ∑§Ê •ÊÒ⁄U ◊ÊˇÊ∑§Ê ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô „UÃÈ „ÒU ∞fl¢ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê◊Ë ’˝ÊrÊÔáÊÊÁŒ fláÊʸüÊ◊-•fl‹Áê’ÿÊ¥mÊ⁄UÊ Á¡‚∑§Ê •ŸÈDUÔ ÊŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ œ◊¸ „ÒU–
14
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ŒËÉʸáÊ ∑§Ê‹Ÿ •ŸÈDÔUÊÃÎÎáÊÊ¢ ∑§Ê◊ÊjflÊŒ˜Ô „UËÿ◊ÊŸÁflfl∑§ÁflôÊÊŸ„UÃÈ∑§Ÿ •œ◊¸áÊ •Á÷÷Íÿ◊ÊŸ œ◊¸ ¬˝flœ¸◊ÊŸ ø •œ◊¸, ¡ªÃ— ÁSÕÁâ
¬Á⁄UÁ¬¬Ê‹Áÿ·È—
ŸÊ⁄UÊÿáÊÊÅÿÊ
ÁflcáÊÈ—
‚ ÷ÊÒ◊Sÿ
•ÊÁŒ∑§Ãʸ ’˝rÊÔáÊÊ
’˝ÊrÊÔáÊàflSÿ ⁄UˇÊáÊÊÕZ ŒflÄÿÊ¢ fl‚ÈŒflÊŒ˜Ô •¢‡ÊŸ ∑ΧcáÊ— Á∑§‹ ‚ê’÷Ífl– ’˝ÊrÊÔáÊàflSÿ Á„U ⁄UˇÊáÊŸ ⁄UÁˇÊ× SÿÊŒ˜Ô flÒÁŒ∑§Ê œ◊¸— ÃŒœËŸàflÊŒ˜Ô fláÊʸüÊ◊÷ŒÊŸÊ◊˜–Ô ‚ ø ÷ªflÊŸ˜Ô ôÊÊŸÒEÿ¸‡ÊÁQ§’‹flËÿ¸Ã¡ÊÁ÷— ‚ŒÊ ‚ê¬ÛÊ— ÁòʪÈáÊÊÁà◊∑§Ê¢ flÒcáÊflË¥ SflÊ¢ ◊ÊÿÊ¢ ◊Í‹¬˝∑ΧÁâ fl‡ÊË∑Χàÿ •¡— •√ÿÿÊ ÷ÍÃÊŸÊ◊˜Ô ߸E⁄UÊ ÁŸàÿ‡ÊÈh’Èh◊ÈQ§Sfl÷Êfl— •Á¬ ‚Ÿ˜Ô Sfl◊ÊÿÿÊ Œ„UflÊŸ˜Ô ßfl ¡Êà ßfl ø ‹Ê∑§ÊŸÈª˝„¢ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô ßfl ‹ˇÿÖ Sfl¬˝ÿÊ¡ŸÊ÷Êfl •Á¬ ÷ÍÃÊŸÈÁ¡ÉÊΡÊÿÊ flÒÁŒ∑¢§ Á„U œ◊¸mÿ◊˜Ô •¡¸ÈŸÊÿ ‡ÊÊ∑§◊Ê„U◊„UÊŒœÊÒ ÁŸ◊ªAÊÿ ©U¬ÁŒŒ‡Ê, ªÈáÊÊÁœ∑Ò§— Á„U ªÎ„UË× •ŸÈDÔUËÿ◊ÊŸ— ø œ◊¸— ¬˝øÿ¢ ªÁ◊cÿÁà ßÁÖ â œ◊Z ÷ªflÃÊ ÿÕʬÁŒCÔ¢U flŒ√ÿÊ‚— ‚fl¸ôÊÊ ÷ªflÊŸ˜Ô ªËÃÊÅÿÒ— ‚#Á÷— ‡‹Ê∑§‡ÊÃÒ— ©U¬ÁŸ’’㜖 ÃŒ˜Ô ߌ¢ ªËÃʇÊÊSòÊ¢ ‚◊SÃflŒÊÕ¸‚Ê⁄U‚XÔU„U˝ ÷ÃÍ ¢ ŒÈÌflôÊÿÊÕ¸◊˜–Ô
’„ÈUà ∑§Ê‹∑§ ’ÊŒ ¡’ œ◊ʸŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§ •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê Áfl∑§Ê‚ „UÊŸ‚ Áflfl∑ ÁflôÊÊŸ∑§Ê OÔUÊ‚ „UÊ ¡ÊŸÊ „UË Á¡‚∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU ∞‚ •œ◊¸‚ œ◊¸ Œ’ÃÊ ¡ÊŸ ‹ªÊ •ÊÒ⁄U •œ◊¸∑§Ë flÎÁh „UÊŸ ‹ªË Ã’ ¡ªÃ˜∑Ô §Ë ÁSÕÁà ‚È⁄UÁˇÊà ⁄UπŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ fl •ÊÁŒ∑§Ãʸ ŸÊ⁄UÊÿáÊŸÊ◊∑§ üÊËÁflcáÊÈ÷ªflÊŸ˜Ô ÷Í‹Ê∑§∑§ ’˝rÊÔ∑§Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô ÷ÍŒflÊ¥ (’˝ÊrÊÔáÊÊ¥)-∑§ ’˝ÊrÊÔáÊàfl∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ üÊËfl‚ÈŒfl¡Ë‚ üÊËŒfl∑§Ë¡Ë∑§ ª÷¸◊¥ •¬Ÿ •¢‡Ê‚ (‹Ë‹ÊÁflª˝„U‚) üÊË∑ΧcáÊM§¬◊¥ ¬˝∑§≈U „ÈU∞– ÿ„U ¬˝Á‚h „ÒU–U ’˝ÊrÊÔáÊàfl∑§Ë ⁄UˇÊÊ‚ „UË flÒÁŒ∑§ œ◊¸ ‚È⁄UÁˇÊà ⁄U„U ‚∑§ÃÊ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ fláÊʸüÊ◊Ê¥∑§ ÷Œ ©U‚Ë∑§ •œËŸ „Ò¥U– ôÊÊŸ, ∞Eÿ¸, ‡ÊÁQ§, ’‹, flËÿ¸ •ÊÒ⁄U á •ÊÁŒ‚ ‚ŒÊ ‚ê¬ÛÊ fl ÷ªflÊŸ˜Ô ÿlÁ¬ •¡, •ÁflŸÊ‡ÊË, ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÊ¥∑§ ߸E⁄U •ÊÒ⁄U ÁŸàÿ ‡ÊÈh’Èh ◊ÈQ§ Sfl÷Êfl „Ò¥U, ÃÊ ÷Ë •¬ŸË ÁòʪÈáÊÊÁà◊∑§Ê ◊Í‹ ¬˝∑ΧÁà flÒcáÊflË ◊ÊÿÊ∑§Ê fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ •¬ŸË ‹Ë‹Ê‚ ‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UË∑§Ë Ã⁄U„U ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞-‚ •ÊÒ⁄U ‹ÊªÊ¥¬⁄U •ŸÈª˝„U ∑§⁄Uà „ÈU∞-‚ ŒËπà „Ò¥U– •¬ŸÊ ∑§Ê߸ ¬˝ÿÊ¡Ÿ Ÿ ⁄U„UŸ¬⁄U ÷Ë ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ÷ÍÃÊ¥¬⁄U ŒÿÊ ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚, ÿ„U ‚Êø∑§⁄U Á∑§ •Áœ∑§ ªÈáÊflÊŸ˜Ô ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ ª˝„UáÊ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê •ÊÒ⁄U •Êø⁄UáÊ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê œ◊¸ •Áœ∑§ ÁflSÃÊ⁄U∑§Ê ¬˝Ê# „UʪÊ, ‡ÊÊ∑§◊Ê„UM§¬ ◊„Uà‚◊Ⱥ˝◊¥ «ÍU’ „ÈU∞ •¡¸ÈŸ∑§Ê ŒÊŸÊ¥ „UË ¬˝∑§Ê⁄U∑§ flÒÁŒ∑§ œ◊ÊZ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê Á∑§ÿÊ– ©UQ§ ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ œ◊ÊZ∑§Ê ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ¡Ò‚¡Ò‚ ∑§„UÊ ÕÊ ∆UË∑§ flÒ‚ „UË ‚fl¸ôÊ ÷ªflÊŸ˜Ô flŒ√ÿÊ‚¡ËŸ ªËÃÊŸÊ◊∑§ ‚Êà ‚ÊÒ ‡‹Ê∑§Ê¥∑§ M§¬◊¥ ª˝ÁÕà Á∑§ÿÊ– ∞‚Ê ÿ„U ªËÃʇÊÊSòÊ ‚ê¬Íáʸ flŒÊÕ¸∑§Ê ‚Ê⁄U-‚¢ª„˝ UM§¬ „ÒU •ÊÒ⁄U ß‚∑§Ê •Õ¸ ‚◊¤ÊŸ◊¥ •àÿãà ∑§Á∆UŸ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ (©U¬ÊŒ˜ÔÉÊÊÃ)*
ÃŒÕʸÁflc∑§⁄UáÊÊÿ •Ÿ∑Ò§— ÁflflÎ쌬ŒÊÕ¸-
flÊÄÿÊÕ¸ãÿÊÿ◊˜Ô •Á¬ •àÿãÃÁflL§hÊŸ∑§ÊÕ¸àflŸ ‹ÊÒÁ∑§∑Ò§— ªÎsÔ◊ÊáÊ◊˜Ô ©U¬‹èÿ •„¢U Áflfl∑§Ã— •Õ¸ÁŸœÊ¸⁄UáÊÊÕZ ‚æ˜UÔˇÊ¬ÃÊ Áflfl⁄UáÊ¢ ∑§Á⁄UcÿÊÁ◊– ÃSÿ •Sÿ ªËÃʇÊÊSòÊSÿ ‚æ˜UÔˇÊ¬Ã— ¬˝ÿÊ¡Ÿ¢ ¬⁄¢U ÁŸ—üÊÿ‚¢ ‚„UÃÈ∑§Sÿ ‚¢‚Ê⁄USÿ •àÿãÃʬ⁄U◊‹ˇÊáÊ◊˜Ô– ÃÃ˜Ô ø ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚¬Ífl¸∑§ÊŒ˜Ô •Êà◊ôÊÊŸÁŸDÔUÊM§¬ÊŒ˜Ô œ◊ʸŒ˜Ô ÷flÁÖ ÃÕÊ ß◊◊˜Ô ∞fl ªËÃÊÕ¸œ◊¸◊Ô˜ ©UÁg‡ÿ ÷ªflÃÊ
15
ÿlÁ¬ ©U‚∑§Ê •Õ¸ ¬˝∑§≈U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •Ÿ∑§ ¬ÈL§·Ê¥Ÿ ¬Œë¿UŒ, ¬ŒÊÕ¸, flÊÄÿÊÕ¸ •ÊÒ⁄U •ÊˇÊ¬, ‚◊ʜʟ¬Ífl¸∑§ ©U‚∑§Ë ÁflSÃÎà √ÿÊÅÿÊ∞° ∑§Ë „Ò¥U, ÃÊ ÷Ë ‹ÊÒÁ∑§∑§ ◊ŸÈcÿÊ¥mÊ⁄UÊ ©U‚ ªËÃʇÊÊSòÊ∑§Ê •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ (¬⁄US¬⁄U) •àÿãà ÁflL§h •Ÿ∑§ •Õ¸ ª˝„UáÊ Á∑§ÿ ¡Êà Œπ∑§⁄U, ©U‚∑§Ê Áflfl∑§¬Ífl¸∑§ •Õ¸ ÁŸÁpà ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ‚¢ˇÊ¬‚ √ÿÊÅÿÊ ∑§M°§ªÊ– ‚¢ˇÊ¬◊¥ ß‚ ªËÃʇÊÊSòÊ∑§Ê ¬˝ÿÊ¡Ÿ ¬⁄U◊∑§ÀÿÊáÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§Ê⁄UáÊ‚Á„Uà ‚¢‚Ê⁄U∑§Ë •àÿãà ©U¬⁄UÁÃM§¬ „ÒU, ÿ„U (¬⁄U◊∑§ÀÿÊáÊ) ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚¬Ífl¸∑§ •Êà◊ôÊÊŸÁŸDÔUÊM§¬ œ◊¸‚ ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU– ß‚Ë ªËÃÊÕ¸M§¬ œ◊¸∑§Ê ‹ˇÿ ∑§⁄U∑§ Sflÿ¢ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ „UË •ŸÈªËÃÊ◊¥ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “’˝rÊÔ∑§
∞fl ©UQ§◊˜Ô “‚ Á„U œ◊¸— ‚Ȭÿʸ#Ê ’˝rÊÔáÊ— ¬⁄U◊¬Œ∑§Ê (◊ÊˇÊ∑§Ê) ¬˝Ê# ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ fl„U ¬ŒflŒŸ” ßÁà •ŸÈªËÃÊ‚È– (ªËÃÊQ§ ôÊÊŸÁŸDÔUÊM§¬) œ◊¸ „UË ‚È‚◊Õ¸ „ÒU–” ß‚∑§ Á‚flÊ ∑§„UË¥ ∞‚Ê ÷Ë ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “¡Ê Ÿ Á∑¢§ ø •ãÿŒÁ¬ ÃòÊÒfl ©UQ§◊˜Ôó œ◊˸, Ÿ •œ◊˸ •ÊÒ⁄U Ÿ ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷Ë „UÊÃ Ê „ÒU ÃÕÊ “ŸÒfl œ◊˸ Ÿ øÊœ◊˸ Ÿ øÒfl Á„U ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷Ë– ¡Ê ∑ȧ¿U ÷Ë Áøãß Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÃÍcáÊË÷Êfl‚ ∞∑§ ¡ªŒÊœÊ⁄U ’˝rÊÔ◊¥ ‹ËŸ „ÈU•Ê ⁄U„UÃÊ „ÒU (fl„UË ÿ— SÿÊŒ∑§Ê‚Ÿ ‹ËŸSÃÍcáÊË¥ Á∑§Á@ŒÁøãÃÿŸ˜ÔH” ©U‚∑§Ê ¬ÊÃÊ „ÒU)–” ÿ„U ÷Ë ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “ôÊÊŸ∑§Ê ‹ˇÊáÊ (ÁøqÔU) “ôÊÊŸ¢ ‚ÛÿÊ‚‹ˇÊáÊ◊˜Ô” ßÁà ø– ‚¢ãÿÊ‚ „ÒU–”
ÿ„UÊ° (ªËÃʇÊÊSòÊ◊)¥ ÷Ë •ãÃ◊¥ •¡¸ŸÈ ‚ ∑§„UÊ „ÒUó ß„U •Á¬ ø •ãà ©UQ§◊˜Ô •¡¸ŸÈ Êÿó“‚fl¸œ◊ʸŸÔ˜ “‚’ œ◊Ê∑Z §Ê ¿UÊ« U∏ ∑§⁄U ∞∑§◊ÊòÊ ◊⁄UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥ •Ê ¡Ê–” ¬Á⁄UàÿÖÿ ◊Ê◊∑¢§ ‡Ê⁄UáÊ¢ fl˝¡” ßÁÖ •èÿÈŒÿó‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ©UÛÊÁà „UË Á¡‚∑§Ê »§‹ •èÿÈŒÿÊÕ¸— •Á¬ ÿ— ¬˝flÎÁûÊ‹ˇÊáÊÊ œ◊ʸ fláÊʸüÊ◊ÊŸ˜Ô ø ©UÁg‡ÿ ÁflÁ„U× ‚ ŒflÊÁŒ- „ÒU ∞‚Ê ¡Ê ¬˝flÎÁûÊM§¬ œ◊¸, fláʸ •ÊÒ⁄U •ÊüÊ◊Ê¥∑§Ê ‹ˇÿ ∑§⁄U∑§ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU, fl„U ÿlÁ¬ SflªÊ¸ÁŒ∑§Ë
SÕÊŸ¬˝ÊÁ#„UÃÈ— •Á¬ ‚Ÿ˜Ô ߸E⁄Uʬ¸áÊ’ÈhKÊ ¬˝ÊÁ#∑§Ê „UË ‚ÊœŸ „ÒU ÃÊ ÷Ë »§‹-∑§Ê◊ŸÊ ¿UÊ«∏U∑§⁄U •ŸÈDÔUËÿ◊ÊŸ— ‚ûfl‡ÊÈhÿ ÷flÁà »§‹ÊÁ÷- ߸E⁄Uʬ¸áÊ’ÈÁh‚ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸ¬⁄U •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒU– ‚Áãœfl̡×– ÃÕÊ ‡ÊÈhÊã×∑§⁄UáÊ ¬ÈL§·∑§Ê ¬„U‹ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ∑§Ë ‡ÊÈh‚ûflSÿ ø ôÊÊŸÁŸDÔUÊÿÊÇÿÃʬ˝ÊÁ#mÊ⁄UáÊ ôÊÊŸÊà¬ÁûÊ„UÃÈàflŸ ø ÁŸ—üÊÿ‚„UÃÈàfl◊˜Ô •Á¬ ÿÊÇÿÃʬ˝ÊÁ# ∑§⁄UÊ∑§⁄U Á»§⁄U ôÊÊŸÊà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „UÊŸ - ‚ (fl„U ¬˝flÁÎ ûÊM§¬ œ◊¸) ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê ÷Ë „UÃÈ „ÊÃÊ „ÒU– ¬˝ÁìlÖ
16
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ß‚Ë •Õ¸∑§Ê ‹ˇÿ◊¥ ⁄Uπ∑§⁄U •Êª ∑§„¥Uª Á∑§, ÃÕÊ ø ß◊◊˜Ô ∞fl •Õ¸◊˜Ô •Á÷‚ãœÊÿ flˇÿÁÃó“’˝rÊÔáÿÊœÊÿ ∑§◊ʸÁáÊ” “ÿÊÁªŸ— ∑§◊¸ “∑§◊ÊZ∑§Ê ’˝rÊÔ◊¥ •¬¸áÊ ∑§⁄U” “ÿÊÁª¡Ÿ •Ê‚ÁQ§ ¿UÊ«∏U∑§⁄U •Êà◊‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§⁄Uà „Ò¥U” ßàÿÊÁŒ– ∑ȧfl¸Áãà ‚XÔ¢U àÿÄàflÊà◊‡ÊÈhÿ” ßÁÖ ¬⁄U◊∑§ÀÿÊáÊ „UË Á¡Ÿ∑§Ê ¬˝ÿÊ¡Ÿ „ÒU, ∞‚ ߟ ŒÊ ß◊¢ Ám¬˝∑§Ê⁄¢U œ◊Z ÁŸ—üÊÿ‚¬˝ÿÊ¡Ÿ¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl¢ ø flÊ‚ÈŒflÊÅÿ¢ ¬⁄U’˝rÊÔ •Á÷œÿ- ¬˝∑§Ê⁄U∑§ œ◊Ê∑Z §Ê •ÊÒ⁄U ‹ˇÿ÷Íà flÊ‚ÈŒfl ŸÊ◊∑§ ¬⁄U’r˝ ÊÔM§¬ ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl∑§Ê Áfl‡Ê·M§¬‚ •Á÷√ÿQ§ (¬˝∑§≈U)
÷Íâ Áfl‡Ê·Ã—ó•Á÷√ÿTÿŒ˜Ô ÁflÁ‡ÊCÔU¬˝ÿÊ¡Ÿ- ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê ÿ„U ªËÃʇÊÊSòÊ •‚ÊœÊ⁄UáÊ ¬˝ÿÊ¡Ÿ, ‚ê’㜠•ÊÒ⁄U Áfl·ÿflÊ‹Ê „ÒU– ‚ê’ãœÊÁ÷œÿflŒ˜Ô ªËÃʇÊÊSòÊ◊˜Ô– ÿ× Ìո ÁflôÊÊà ‚◊SìÈL§·ÊâʸÁ‚Áh—, •Ã— ÃÁmfl⁄UáÊ ÿ%— Á∑˝§ÿà ◊ÿÊ–
∞‚ ß‚ (ªËÃʇÊÊSòÊ)-∑§Ê •Õ¸ ¡ÊŸ ‹Ÿ¬⁄U ‚◊Sà ¬ÈL§·ÊÕÊZ∑§Ë Á‚Áh „UÊÃË „ÒU, •Ã∞fl ß‚∑§Ë √ÿÊÅÿÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ¬˝ÿ% ∑§⁄UÃÊ „°ÍU–
U
˙
üÊË◊jªfleËÃÊ ¬˝Õ◊Ê˘äÿÊÿ— œÎÃ⁄UÊCÔ˛U ©UflÊøó
œ◊¸ˇÊòÊ ∑ȧL§ˇÊòÊ ‚◊flÃÊ ÿÈÿÈà‚fl—– ◊Ê◊∑§Ê— ¬Êá«UflÊpÒfl Á∑§◊∑ȧfl¸Ã ‚TÿH 1 H œÎÃ⁄UÊCÔ˛U ’Ê‹ó„U ‚¢¡ÿ! œ◊¸÷ÍÁ◊ ∑ȧL§ˇÊòÊ◊¥ ÿÈh∑§Ë ßë¿UÊ‚ ß∑§_ÔU „UÊŸflÊ‹ ◊⁄U •ÊÒ⁄U ¬Êá«UÈ∑§ ¬ÈòÊÊ¥Ÿ ÄÿÊ Á∑§ÿÊ?H 1H ‚Tÿ ©UflÊøó
ŒÎ¶ÔUÊ ÃÈ ¬Êá«UflÊŸË∑¢§ √ÿÍ…¢U ŒÈÿʸœŸSÌʖ •ÊøÊÿ¸◊Ȭ‚XÔUêÿ ⁄UÊ¡Ê fløŸ◊’˝flËØÔH 2 H ‚¢¡ÿ ’Ê‹ó©U‚ ‚◊ÿ ⁄UÊ¡Ê ŒÈÿʸœŸ ¬Êá«UflÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ∑§Ê √ÿÍ„U⁄UøŸÊ‚ ÿÈQ§ Œπ∑§⁄U ªÈL§ º˝ÊáÊ∑§ ¬Ê‚ ¡Ê∑§⁄U ∑§„UŸ ‹ªÊH 2H
¬‡ÿÒÃÊ¢ ¬Êá«ÈU¬ÈòÊÊáÊÊ◊ÊøÊÿ¸ ◊„UÃË¥ ø◊Í◊˜Ô– √ÿÍ…UÊ¢ º˝È¬Œ¬ÈòÊáÊ Ãfl Á‡ÊcÿáÊ œË◊ÃÊH 3H ªÈL§¡Ë! •Ê¬∑§ ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô Á‡Êcÿ º˝È¬Œ¬ÈòÊ œÎCÔUlÈ◊AmÊ⁄UÊ √ÿÍ„U⁄UøŸÊ‚ ÿÈQ§ ∑§Ë „ÈU߸ ¬Êá«UflÊ¥∑§Ë ß‚ ’«∏UË ÷Ê⁄UË ‚ŸÊ∑§Ê ŒÁπÿH 3H
•òÊ ‡ÊÍ⁄UÊ ◊„UcflÊ‚Ê ÷Ë◊Ê¡¸ÈŸ‚◊Ê ÿÈÁœ– ÿÈÿÈœÊŸÊ Áfl⁄UÊ≈Up º˝È¬Œp ◊„UÊ⁄UÕ—H 4 H œÎCÔU∑§ÃÈpÁ∑§ÃÊŸ— ∑§ÊÁ‡Ê⁄UÊ¡p flËÿ¸flÊŸ˜Ô– ¬ÈL§Á¡à∑ȧÁãÃ÷Ê¡p ‡ÊÒéÿp Ÿ⁄U¬ÈXÔUfl—H 5 H ÿÈœÊ◊ãÿÈp Áfl∑˝§Êãà ©UûÊ◊ÊÒ¡Êp flËÿ¸flÊŸ˜Ô– ‚ÊÒ÷º˝Ê º˝ÊÒ¬ŒÿÊp ‚fl¸ ∞fl ◊„UÊ⁄UÕÊ—H 6 H ß‚ ‚ŸÊ◊¥ ◊„UÊœŸÈœ¸⁄U flË⁄U, ‹«∏UŸ◊¥ ÷Ë◊ •ÊÒ⁄U •¡¸ÈŸ∑§ ‚◊ÊŸ ‚ÊàÿÁ∑§, Áfl⁄UÊ≈U •ÊÒ⁄U ◊„UÊ⁄UÕË º˝È¬Œ, ’‹flÊŸ˜Ô œÎCÔU∑§ÃÈ, øÁ∑§ÃÊŸ ÃÕÊ ∑§ÊÁ‡Ê⁄UÊ¡ ∞fl¢ Ÿ⁄UüÊDÔU ¬ÈL§Á¡Ã˜Ô, ∑ȧÁãÃ÷Ê¡ •ÊÒ⁄U ‡ÊÒéÿ, ¬⁄UÊ∑˝§◊Ë ÿÈœÊ◊ãÿÈ, ’‹flÊŸ˜Ô ©UûÊ◊ÊÒ¡Ê, ‚È÷º˝Ê¬ÈòÊ •Á÷◊ãÿÈ •ÊÒ⁄U º˝ÊÒ¬ŒË∑§ ¬Ê°øÊ¥ ¬ÈòÊóÿ ‚÷Ë ◊„UÊ⁄UÕË „Ò¥UH 4ó6H
18
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
•S◊Ê∑¢§ ÃÈ ÁflÁ‡ÊCÔUÊ ÿ ÃÊÁÛÊ’Êœ Ám¡ÊûÊ◊– ŸÊÿ∑§Ê ◊◊ ‚ÒãÿSÿ ‚ÜôÊÊÕZ ÃÊã’˝flËÁ◊ ÃH 7H „U Ám¡ÊûÊ◊! „U◊Ê⁄U ¬ˇÊ∑§ ÷Ë ¡Ê ¬˝œÊŸ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê •Ê¬ ‚◊¤Ê ‹ËÁ¡ÿ– •Ê¬∑§Ë ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ©UŸ∑§ ŸÊ◊ ’ËÊÃÊ „°ÍU ¡Ê Á∑§ ◊⁄UË ‚ŸÊ∑§ ŸÃÊ „Ò¥UH 7H
÷flÊã÷Ëc◊p ∑§áʸp ∑Χ¬p ‚Á◊ÁÃTÿ—– •EàÕÊ◊Ê Áfl∑§áʸp ‚ÊÒ◊ŒÁûÊSÃÕÒfl øH 8H •Ê¬, Á¬ÃÊ◊„U ÷Ëc◊, ∑§áʸ •ÊÒ⁄U ⁄UáÊÁfl¡ÿË ∑Χ¬ÊøÊÿ¸, flÒ‚ „UË •EàÕÊ◊Ê, Áfl∑§áʸ •ÊÒ⁄U ‚Ê◊ŒûÊ∑§Ê ¬ÈòÊ (÷ÍÁ⁄UüÊflÊ)H 8H
•ãÿ ø ’„Ufl— ‡ÊÍ⁄UÊ ◊ŒÕ¸ àÿQ§¡ËÁflÃÊ—– ŸÊŸÊ‡ÊSòʬ˝„U⁄UáÊÊ— ‚fl¸ ÿÈhÁfl‡ÊÊ⁄UŒÊ—H 9H ߟ∑§ Á‚flÊ •ãÿ ÷Ë ’„ÈUÃ-‚ ‡ÊÍ⁄UflË⁄U ◊⁄U Á‹ÿ ¬˝ÊáÊ ŒŸ∑§Ê ÃÒÿÊ⁄U „Ò¥U, ¡Ê Á∑§ ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ‡ÊSòÊÊSòÊÊ¥∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ •ÊÒ⁄U ‚’-∑§-‚’ ÿÈhÁfllÊ◊¥ ÁŸ¬ÈáÊ „Ò¥UH 9H
•¬ÿʸ#¢ ÃŒS◊Ê∑¢§ ’‹¢ ÷Ëc◊ÊÁ÷⁄UÁˇÊÃ◊˜Ô– ¬ÿʸ#¢ ÁàflŒ◊÷ʢ ’‹¢ ÷Ë◊ÊÁ÷⁄UÁˇÊÃ◊˜ÔH 10H ∞‚Ë fl„U Á¬ÃÊ◊„U ÷Ëc◊mÊ⁄UÊ ⁄UÁˇÊà „U◊Ê⁄UË ‚ŸÊ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ •¡ÿ „ÒU •ÊÒ⁄U ÷Ë◊mÊ⁄UÊ ⁄UÁˇÊà ߟ ¬Êá«UflÊ¥∑§Ë ÿ„U ‚ŸÊ ‚„U¡ „UË ¡ËÃË ¡Ê ‚∑§ÃË „ÒUH 10H
•ÿŸ·È ø ‚fl¸·È ÿÕÊ÷ʪ◊flÁSÕÃÊ—– ÷Ëc◊◊flÊÁ÷⁄UˇÊãÃÈ ÷flã× ‚fl¸ ∞fl Á„UH 11H •Ã— •Ê¬‹Êª ‚’-∑§-‚’ ‚÷Ë ◊Ê⁄UøÊ¥¬⁄U •¬ŸË-•¬ŸË ¡ª„U «U≈U „ÈU∞, ∑§fl‹ Á¬ÃÊ◊„U ÷Ëc◊∑§Ë „UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄Uà ⁄U„¥UH 11H
ÃSÿ ‚TŸÿã„U·Z ∑ȧL§flÎh— Á¬ÃÊ◊„U—– Á‚¢„UŸÊŒ¢ ÁflŸlÊìÊÒ— ‡ÊWÔ¢U Œä◊ÊÒ ¬˝ÃʬflÊŸ˜H Ô 12H ß‚∑§ ’ÊŒ ∑ȧL§fl¢Á‡ÊÿÊ¥◊¥ flÎh ¬˝ÃÊ¬Ë Á¬ÃÊ◊„U ÷Ëc◊Ÿ ©U‚ ŒÈÿʸœŸ∑§ NUŒÿ◊¥ „U·¸ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ©UìÊ Sfl⁄U‚ Á‚¢„U∑§ ‚◊ÊŸ ª¡¸∑§⁄U ‡ÊWÔU ’¡ÊÿÊH 12H
Ã× ‡ÊWÔUÊp ÷ÿ¸p ¬áÊflÊŸ∑§ªÊ◊ÈπÊ—– ‚„U‚ÒflÊèÿ„Uãÿãà ‚ ‡ÊéŒSÃÈ◊È‹Ê˘÷flØÔH 13H Á»§⁄U ∞∑§ ‚ÊÕ „UË ‡ÊWÔU, ŸªÊ⁄U, …UÊ‹, ◊ÎŒ¢ª •ÊÒ⁄U ⁄UáÊÁ‚¢ªÊ •ÊÁŒ ’Ê¡ ’¡, fl„U ‡ÊéŒ ’«∏UÊ ÷ÿ¢∑§⁄U „ÈU•ÊH 13H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 1*
19
Ã× EÃÒ„¸UÿÒÿ¸ÈQ§ ◊„UÁà Sÿ㌟ ÁSÕÃÊÒ– ◊Êœfl— ¬Êá«UflpÒfl ÁŒ√ÿÊÒ ‡ÊWÔUÊÒ ¬˝Œä◊ÃÈ—H 14H Á»§⁄U ‚»§Œ ÉÊÊ«U∏Ê‚ ¥ ÿÈQ§ ’«∏U ÷Ê⁄UË ⁄UÕ◊¥ ’Ò∆U „ÈU∞ üÊË∑ΧcáÊ •ÊÒ⁄U •¡¸ŸÈ Ÿ ÷Ë •¬Ÿ •‹ÊÒÁ∑§∑§ ‡ÊWÔU ’¡ÊÿH 14H
¬Ê@¡ãÿ¢ NU·Ë∑§‡ÊÊ ŒflŒûÊ¢ œŸTÿ—– ¬ÊÒ᫲¢U Œä◊ÊÒ ◊„UʇÊWÔ¢ ÷Ë◊∑§◊ʸ flÎ∑§ÊŒ⁄U—H 15H üÊË∑ΧcáÊŸ ¬Ê@¡ãÿŸÊ◊∑§ •ÊÒ⁄U •¡¸ÈŸŸ ŒflŒûÊŸÊ◊∑§ ‡ÊWÔU ’¡ÊÿÊ– ÷ÿÊŸ∑§ ∑§◊¸∑§Ê⁄UË flÎ∑§ÊŒ⁄U ÷Ë◊Ÿ ¬ÊÒ᫲UŸÊ◊∑§ •¬ŸÊ ◊„UÊŸ˜Ô ‡ÊWÔU ’¡ÊÿÊH 15H
•ŸãÃÁfl¡ÿ¢ ⁄UÊ¡Ê ∑ȧãÃˬÈòÊÊ ÿÈÁœÁDÔU⁄U—– Ÿ∑ȧ‹— ‚„UŒflp ‚ÈÉÊÊ·◊ÁáʬÈc¬∑§ÊÒH 16H ∑ȧãÃˬÈòÊ ⁄UÊ¡Ê ÿÈÁœÁDÔU⁄UŸ •ŸãÃÁfl¡ÿ, Ÿ∑ȧ‹Ÿ ‚ÈÉÊÊ· •ÊÒ⁄U ‚„UŒfl Ÿ ◊ÁáʬÈc¬∑§ŸÊ◊flÊ‹Ê ‡ÊWÔU ’¡ÊÿÊH 16H
∑§Ê‡ÿp ¬⁄U◊cflÊ‚— Á‡Êπá«UË ø ◊„UÊ⁄UÕ—– œÎCÔUlÈ◊AÊ Áfl⁄UÊ≈Up ‚ÊàÿÁ∑§pʬ⁄UÊÁ¡Ã—H 17H º˝È¬ŒÊ º˝ÊÒ¬ŒÿÊp ‚fl¸‡Ê— ¬ÎÁÕflˬÖ ‚ÊÒ÷º˝p ◊„UÊ’Ê„ÈU— ‡ÊWÔUÊãŒä◊È— ¬ÎÕ∑˜§Ô ¬ÎÕ∑˜§H Ô 18 H „U ¬ÎâflËŸÊÕ! ◊„UÊœŸÈœÊ¸⁄UË ∑§ÊÁ‡Ê⁄UÊ¡, ◊„UÊ⁄UÕË Á‡Êπá«UË, œÎCÔUlÈ◊A •ÊÒ⁄U Áfl⁄UÊ≈UÔ, •¡ÿ ‚ÊàÿÁ∑§, º˝È¬Œ •ÊÒ⁄U º˝ÊÒ¬ŒË∑§ ¬Ê°øÊ¥ ¬ÈòÊ ÃÕÊ ◊„UÊ’Ê„ÈU ‚È÷º˝Ê¬ÈòÊ •Á÷◊ãÿÈóߟ ‚’Ÿ ÷Ë ‚’ •Ê⁄U‚ •‹ª-•‹ª ‡ÊWÔU ’¡ÊÿH 17-18H
‚ ÉÊÊ·Ê œÊø⁄UÊCÔ˛UÊáÊÊ¢ NUŒÿÊÁŸ √ÿŒÊ⁄UÿØԖ Ÿ÷p ¬ÎÁÕflË¥ øÒfl ÃÈ◊È‹Ê √ÿŸÈŸÊŒÿŸ˜ÔH 19H fl„U ÷ÿ¢∑§⁄U ‡ÊéŒ •Ê∑§Ê‡Ê •ÊÒ⁄U ¬ÎâflË∑§Ê ªÈ°¡ÊÃÊ „ÈU•Ê œÎÃ⁄UÊCÔ˛U-¬ÈòÊÊ¥∑§ NUŒÿ ÁflŒËáʸ ∑§⁄UŸ ‹ªÊH 19H
•Õ √ÿflÁSÕÃÊãŒÎ¶UÔ Ê œÊø⁄UÊCÔU˛ ÊŸ˜Ô ∑§Á¬äfl¡—– ¬˝flÎûÊ ‡ÊSòÊ‚ê¬Êà œŸÈL§lêÿ ¬Êá«Ufl—H 2 0H NU·Ë∑§‡Ê¢ ÃŒÊ flÊÄÿÁ◊Œ◊Ê„U ◊„UˬÖ •¡¸ÈŸ ©UflÊøó
‚ŸÿÊL§÷ÿÊ◊¸äÿ ⁄UÕ¢ SÕʬÿ ◊˘ëÿÈÃH 21H ÿÊflŒÃÊÁÛÊ⁄UËˇÊ˘„¢U ÿÊhÈ∑§Ê◊ÊŸflÁSÕÃÊŸ˜Ô– ∑Ò§◊¸ÿÊ ‚„U ÿÊh√ÿ◊ÁS◊ã⁄UáÊ‚◊Èl◊H 22H
20
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
„U ¬ÎâflËŸÊÕ! Á»§⁄U ©U‚ ‡ÊSòÊ ø‹Ÿ∑§Ë ÃÒÿÊ⁄UË∑§ ‚◊ÿ ÿÈh∑§ Á‹ÿ ‚¡∑§⁄U «U≈U „ÈU∞ œÎÃ⁄UÊCÔ˛U¬ÈòÊÊ¥∑§Ê Œπ∑§⁄U ∑§Á¬äfl¡ •¡¸ÈŸ œŸÈ· ©U∆UÊ∑§⁄U üÊË∑ΧcáÊ‚ ß‚ Ã⁄U„U ∑§„UŸ ‹ªÊ Á∑§ „U •ëÿÈÃ! ¡’Ã∑§ ◊Ò¥ ߟ π«∏U „ÈU∞ ÿÈhë¿UÈ∑§ flË⁄UÊ¥∑§Ê ÷‹Ë÷Ê°Áà Œπ°Í Á∑§ ß‚ ⁄UáÊ-©Ulʪ◊¥ ◊È¤Ê Á∑§Ÿ-Á∑§Ÿ∑§ ‚ÊâÊ ÿÈh ∑§⁄UŸÊ „ÒU Ã’Ã∑§ •Ê¬ ◊⁄U ⁄UÕ∑§Ê ŒÊŸÊ¥ ‚ŸÊ•Ê¥∑§ ’Ëø◊¥ π«∏UÊ ⁄UÁπÿH 20ó22H
ÿÊàSÿ◊ÊŸÊŸflˇÊ˘„¢U ÿ ∞Ã˘òÊ ‚◊ʪÃÊ—– œÊø⁄UÊCÔ˛USÿ ŒÈ’¸Èhÿ¸Èh Á¬˝ÿÁø∑§Ë·¸fl—H 23H (◊⁄UË ÿ„U ¬˝’‹ ßë¿UÊ „ÒU Á∑§) ŒÈ◊¸Áà ŒÈÿʸœŸ∑§Ê ÿÈh◊¥ ÷‹Ê øÊ„UŸflÊ‹ ¡Ê ÿ ⁄Uʡʋʪ ÿ„UÊ° •Êÿ „Ò¥U, ©UŸ ÿÈh ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§Ê ◊Ò¥ ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U Œπ°ÍH 23H ‚Tÿ ©UflÊøó
∞fl◊ÈQ§Ê NU·Ë∑§‡ÊÊ ªÈ«UÊ∑§‡ÊŸ ÷Ê⁄UÖ ‚ŸÿÊL§÷ÿÊ◊¸äÿ SÕʬÁÿàflÊ ⁄UÕÊûÊ◊◊˜ÔH 24H ÷Ëc◊º˝Êáʬ˝◊Èπ× ‚fl¸·Ê¢ ø ◊„UËÁˇÊÃÊ◊˜Ô– ©UflÊø ¬ÊÕ¸ ¬‡ÿÒÃÊŸ˜Ô ‚◊flÃÊã∑ȧM§ÁŸÁÃH 25H ‚¢¡ÿ ’Ê‹ó„U ÷Ê⁄UÃ! ÁŸº˝ÊÁ¡Ã˜Ô •¡¸ÈŸmÊ⁄UÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝Á⁄Uà „ÈU∞ üÊË∑ΧcáÊ ©U‚ ©UûÊ◊ ⁄UÕ∑§Ê ŒÊŸÊ¥ ‚ŸÊ•Ê¥∑§ ’Ëø◊¥ ÷Ëc◊ •ÊÒ⁄U º˝ÊáÊÊøÊÿ¸∑§ ÃÕÊ •ãÿ ‚’ ⁄UÊ¡Ê•Ê¥∑§ ‚Ê◊Ÿ π«∏UÊ ∑§⁄U∑§ ’Ê‹, „U ¬ÊÕ¸! ߟ ß∑§_ÔU „ÈU∞ ∑§ÊÒ⁄UflÊ¥∑§Ê ŒπH 24-25H
ÃòÊʬ‡ÿÁàSÕÃÊŸ˜Ô ¬ÊÕ¸— Á¬ÃÎŸÎ Õ Á¬ÃÊ◊„UÊŸ˜–Ô •ÊøÊÿʸã◊ÊÃÈ‹Êã÷˝ÊÃÎãÎ ¬ÈòÊÊã¬ÊÒòÊÊã‚πË¥SÃÕÊH 26H E‡ÊÈ⁄UÊã‚ÈNUŒpÒfl ‚ŸÿÊL§÷ÿÊ⁄UÁ¬– ÃÊã‚◊ˡÿ ‚ ∑§ÊÒãÃÿ— ‚flʸã’ãœÍŸflÁSÕÃÊŸ˜H Ô 27H ∑Χ¬ÿÊ ¬⁄UÿÊÁflCÔUÊ Áfl·ËŒÁÛÊŒ◊’˝flËØԖ ŒÎ¶ÔU◊¢ Sfl¡Ÿ¢ ∑ΧcáÊ ÿÈÿÈà‚¢È ‚◊ȬÁSÕÃ◊˜ÔH 28H ‚ËŒÁãà ◊◊ ªÊòÊÊÁáÊ ◊Èπ¢ ø ¬Á⁄U‡ÊÈcÿÁÖ fl¬ÕÈp ‡Ê⁄UË⁄U ◊ ⁄UÊ◊„Ucʸp ¡ÊÿÃH 29H Á»§⁄U fl„U ¬ÎÕʬÈòÊ •¡¸ÈŸ fl„UÊ° ŒÊŸÊ¥ ‚ŸÊ•Ê¥◊¥ π«∏U „ÈU∞ •¬Ÿ ÃÊ™§, øÊøÊ¥∑§Ê, ŒÊŒÊ¥∑§Ê, ªÈL§•Ê¥∑§Ê, ◊Ê◊Ê¥∑§Ê, ÷ÊßÿÊ¥∑§Ê, ¬ÈòÊÊ¥∑§Ê, ¬ÊÒòÊÊ¥∑§Ê, Á◊òÊÊ¥∑§Ê, ‚‚È⁄UÊ¥∑§Ê •ÊÒ⁄U ‚ÈNUŒ˜Ôflª¸∑§Ê ŒπŸ ‹ªÊ– fl„UÊ° ©UŸ ‚÷Ë ∑ȧ≈ÈUÁê’ÿÊ¥∑§Ê π«∏U „ÈU∞ Œπ∑§⁄U •àÿãà ∑§L§áÊÊ‚ ÁÉÊ⁄U∑§⁄U fl„U ∑ȧãÃˬÈòÊ •¡¸ÈŸ ‡ÊÊ∑§ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„UŸ ‹ªÊ, „U ∑ΧcáÊ! ‚Ê◊Ÿ π«∏U „ÈU∞ ÿÈhë¿ÈU∑§ Sfl¡Ÿ-‚◊ÈŒÊÿ∑§Ê Œπ∑§⁄U ◊⁄U ‚’ •XÔU Á‡ÊÁÕ‹ „UÊ ⁄U„U „Ò¥U, ◊Èπ ‚Íπ ⁄U„UÊ „ÒU, ◊⁄U ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ∑§ê¬ •ÊÒ⁄U ⁄UÊ◊Ê@ „UÊà „Ò¥UH 26ó29H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 1*
21
ªÊá«UËfl¢ d¢‚à „USÃÊûflBÒ§fl ¬Á⁄UŒsÔÖ Ÿ ø ‡Ê∑A§ÊêÿflSÕÊÃ¢È ÷˝◊ÃËfl ø ◊ ◊Ÿ—H 30H ªÊá«UËfl œŸÈ· „UÊÕ‚ Áπ‚∑§ ⁄U„UÊ „ÒU, àfløÊ ’„ÈUà ¡‹ÃË „ÒU, ‚ÊÕ „UË ◊⁄UÊ ◊Ÿ ÷˝Á◊Ã-‚Ê „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU, (•Áœ∑§ ÄÿÊ) ◊Ò¥ π«∏UÊ ⁄U„UŸ◊¥ ÷Ë ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „°ÍUH 30H
ÁŸÁ◊ûÊÊÁŸ ø ¬‡ÿÊÁ◊ Áfl¬⁄UËÃÊÁŸ ∑§‡Êfl– Ÿ ø üÊÿÊ˘ŸÈ¬‡ÿÊÁ◊ „UàflÊ Sfl¡Ÿ◊Ê„UflH 31H „U ∑§‡Êfl! ß‚∑§ Á‚flÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë ‚’ ‹ˇÊáÊ ◊È¤Ê Áfl¬⁄UËà „UË ÁŒπÊÿË ŒÃ „Ò¥U, ÿÈh◊¥ •¬Ÿ ∑ȧ‹∑§Ê ŸCÔU ∑§⁄U∑§ ◊Ò¥ ∑§ÀÿÊáÊ Ÿ„UË¥ ŒπÃÊH 31H
Ÿ ∑§Êæ˜UÔ ˇÊ Áfl¡ÿ¢ ∑ΧcáÊ Ÿ ø ⁄UÊÖÿ¢ ‚ÈπÊÁŸ ø– Á∑¢§ ŸÊ ⁄UÊÖÿŸ ªÊÁfl㌠Á∑¢§ ÷ʪҡ˸Áflß flÊH 32H „U ∑ΧcáÊ! ◊Ò¥ Ÿ Áfl¡ÿ „UË øÊ„UÃÊ „°ÍU •ÊÒ⁄U Ÿ ⁄UÊÖÿ ÿÊ ‚Èπ „UË øÊ„UÃÊ „°ÍU– „U ªÊÁflãŒ! „U◊¥ ⁄UÊÖÿ‚, ÷ʪʥ‚ ÿÊ ¡ËÁflà ⁄U„UŸ‚ ÄÿÊ ¬˝ÿÊ¡Ÿ „ÒU!H 32H
ÿ·Ê◊Õ¸ ∑§Êæ˜UÔ ÁˇÊâ ŸÊ ⁄UÊÖÿ¢ ÷ʪʗ ‚ÈπÊÁŸ ø– à ß◊˘flÁSÕÃÊ ÿÈh ¬˝ÊáÊÊ¢SàÿÄàflÊ œŸÊÁŸ ø H 33H •ÊøÊÿʸ— Á¬Ã⁄U— ¬ÈòÊÊSÃÕÒfl ø Á¬ÃÊ◊„UÊ—– ◊ÊÃÈ‹Ê— E‡ÊÈ⁄UÊ— ¬ÊÒòÊÊ— ‡ÿÊ‹Ê— ‚ê’Á㜟SÃÕÊH 34H „U◊¥ Á¡Ÿ∑§ Á‹ÿ ⁄UÊÖÿ, ÷ʪ •ÊÒ⁄U ‚Èπ •ÊÁŒ ßCÔU „Ò¥U, fl ÿ „U◊Ê⁄U ªÈL§, ÃÊ™§, øÊøÊ, ‹«∏U∑§, ŒÊŒÊ, ◊Ê◊Ê, ‚‚È⁄U, ¬ÊÃ, ‚Ê‹ •ÊÒ⁄U •ãÿ ∑ȧ≈ÈUê’Ë ‹Êª œŸ •ÊÒ⁄U ¬˝ÊáÊÊ¥∑§Ê àÿʪ∑§⁄U ÿÈh◊¥ π«∏U „Ò¥UH 33-34H
∞ÃÊÛÊ „UãÃÈÁ◊ë¿UÊÁ◊ ÉÊAÃÊ˘Á¬ ◊œÈ‚ÍŒŸ– •Á¬ òÊÒ‹ÊÄÿ⁄UÊÖÿSÿ „UÃÊ— Á∑¢§ ŸÈ ◊„UË∑ΧÃH 35H „U ◊œÈ‚ÍŒŸ! ◊Ȥʬ⁄U flÊ⁄U ∑§⁄Uà „ÈU∞ ÷Ë ßŸ ‚ê’ÁãäÊÿÊ¥∑§Ê ÁòÊ‹Ê∑§Ë∑§Ê ⁄UÊÖÿ ¬ÊŸ∑§ Á‹ÿ ÷Ë ◊Ò¥ ◊Ê⁄UŸÊ Ÿ„UË¥ øÊ„UÃÊ, Á»§⁄U ¡⁄UÊ-‚Ë ¬ÎâflË∑§ Á‹ÿ ÃÊ ∑§„UŸÊ „UË ÄÿÊ „ÒU?H 35H
ÁŸ„Uàÿ œÊø⁄UÊCÔ˛UÊÛÊ— ∑§Ê ¬˝ËÁ× SÿÊîÊŸÊŒ¸Ÿ– ¬Ê¬◊flÊüÊÿŒS◊Êã„UàflÒÃÊŸÊÃÃÊÁÿŸ— H 36H „U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! ߟ œÎÃ⁄UÊCÔ˛U-¬ÈòÊÊ¥∑§Ê ◊Ê⁄UŸ‚ „U◊¥ ÄÿÊ ¬˝‚ÛÊÃÊ „UʪË? ¬˝àÿÈà ߟ •ÊÃÃÊÁÿÿÊ¥∑§Ê ◊Ê⁄UŸ‚ „U◊¥ ¬Ê¬ „UË ‹ªªÊH 36H
ÃS◊ÊÛÊÊ„Uʸ flÿ¢ „UãÃ¢È œÊø⁄UÊCÔ˛UÊãSfl’ÊãœflÊŸ˜–Ô Sfl¡Ÿ¢ Á„U ∑§Õ¢ „UàflÊ ‚ÈÁπŸ— SÿÊ◊ ◊ÊœflH 37H
22
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ß‚Á‹ÿ „U ◊Êœfl! •¬Ÿ ∑ȧ≈ÈUê’Ë œÎÃ⁄UÊCÔ˛U-¬ÈòÊÊ¥∑§Ê ◊Ê⁄UŸÊ „U◊¥ ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ •¬Ÿ ∑ȧ≈ÈUê’∑§Ê ŸCÔU ∑§⁄∑§ „U◊ ∑Ò§‚ ‚ÈπË „UÊ¥ª?H 37H
ÿlåÿà Ÿ ¬‡ÿÁãà ‹Ê÷ʬ„UÃø—– ∑ȧ‹ˇÊÿ∑Χ⠌ʷ¢ Á◊òʺ˝Ê„U ø ¬ÊÃ∑§◊˜ÔH 38H ÿlÁ¬ ‹Ê÷∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Á¡Ÿ∑§Ê ÁøûÊ ÷˝CÔU „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU, ∞‚ ÿ ∑§ÊÒ⁄Ufl ∑ȧ‹ˇÊÿ¡ÁŸÃ ŒÊ·∑§Ê •ÊÒ⁄U Á◊òÊÊ¥∑§ ‚ÊÕ flÒ⁄U ∑§⁄UŸ◊¥ „UÊŸflÊ‹ ¬Ê¬∑§Ê Ÿ„UË¥ Œπ ⁄U„U „Ò¥UH 38H
∑§Õ¢ Ÿ ôÊÿ◊S◊ÊÁ÷— ¬Ê¬ÊŒS◊ÊÁÛÊflÌÃÃÈ◊˜Ô– ∑ȧ‹ˇÊÿ∑Χ⠌ʷ¢ ¬˝¬‡ÿÁj¡¸ŸÊŒ¸ŸH 39H ÃÊ ÷Ë „U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! ∑ȧ‹ŸÊ‡Ê¡ãÿ ŒÊ·∑§Ê ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸŸflÊ‹ „U◊‹ÊªÊ¥∑§Ê ß‚ ¬Ê¬‚ ’øŸ∑§Ê ©U¬Êÿ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ πÊ¡ŸÊ øÊÁ„Uÿ?H 39H
∑ȧ‹ˇÊÿ ¬˝áʇÿÁãà ∑ȧ‹œ◊ʸ— ‚ŸÊßʗ– œ◊¸ ŸCÔU ∑ȧ‹¢ ∑ΧàF◊œ◊ʸ˘Á÷÷flàÿÈÃH 40H (ÿ„U ÃÊ Á‚h „UË „ÒU Á∑§) ∑ȧ‹∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊŸ‚ ‚ŸÊß ∑ȧ‹œ◊¸ ŸCÔU „UÊ ¡Êà „Ò¥U •ÊÒ⁄U œ◊¸∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊŸ‚ ‚Ê⁄U ∑ȧ‹∑§Ê ‚’ •Ê⁄U‚ ¬Ê¬ Œ’Ê ‹ÃÊ „ÒUH 40H
•œ◊ʸÁ÷÷flÊà∑ΧcáÊ ¬˝ŒÈcÿÁãà ∑ȧ‹ÁSòÊÿ—– SòÊË·È ŒÈCÔUÊ‚È flÊcáʸÿ ¡Êÿà fláʸ‚VÔU⁄U—H 41H „U ∑ΧcáÊ! ß‚ Ã⁄U„U ¬Ê¬‚ ÁÉÊ⁄U ¡ÊŸ¬⁄U ©U‚ ∑ȧ‹∑§Ë ÁSòÊÿÊ° ŒÍÁ·Ã „UÊ ¡ÊÃË „Ò¥U, „U flÊcáʸÿ! ÁSòÊÿÊ¥∑§ ŒÍÁ·Ã „UÊŸ¬⁄U ©U‚ ∑ȧ‹◊¥ fláʸ‚¢∑§⁄UÃÊ •Ê ¡ÊÃË „ÒUH 41H
‚VÔU⁄UÊ Ÿ⁄U∑§ÊÿÒfl ∑ȧ‹ÉÊAÊŸÊ¢ ∑ȧ‹Sÿ ø– ¬ÃÁãà Á¬Ã⁄UÊ sÔ·Ê¢ ‹È#Á¬á«UÊŒ∑§Á∑˝§ÿÊ—H 42H fl„U fláʸ‚¢∑§⁄UÃÊ ©UŸ ∑ȧ‹ÉÊÊÁÃÿÊ¥∑§Ê •ÊÒ⁄U ∑ȧ‹∑§Ê Ÿ⁄U∑§◊¥ ‹ ¡ÊŸ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ’ŸÃË „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ ©UŸ∑§ Á¬Ã⁄U‹Êª Á¬á«UÁ∑˝§ÿÊ •ÊÒ⁄U ¡‹Á∑˝§ÿÊ ŸCÔU „UÊ ¡ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •¬Ÿ SÕÊŸ‚ ¬ÁÃà „UÊ ¡Êà „Ò¥UH 42H
ŒÊ·Ò⁄UÃÒ— ∑ȧ‹ÉÊAÊŸÊ¢ fláʸ‚VÔU⁄U∑§Ê⁄U∑Ò§—– ©Uà‚Êlãà ¡ÊÁÃœ◊ʸ— ∑ȧ‹œ◊ʸp ‡ÊÊEÃÊ—H 43H (ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U) fláʸ‚¢∑§⁄UÃÊ∑§Ê ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ŒÊ·Ê¥‚ ©UŸ ∑ȧ‹ÉÊÊÁÃÿÊ¥∑§ ‚ŸÊß ∑ȧ‹œ◊¸ •ÊÒ⁄U ¡ÊÁÃœ◊¸ ŸCÔU „UÊ ¡Êà „Ò¥UH 43H
©Uà‚ÛÊ∑ȧ‹œ◊ʸáÊÊ¢ ◊ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ¡ŸÊŒ¸Ÿ– Ÿ⁄U∑§ ÁŸÿâ flÊ‚Ê ÷flÃËàÿŸÈ‡ÊÈüÊÈ◊H 44H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 1*
23
„U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! Á¡Ÿ∑§ ∑ȧ‹œ◊¸ ŸCÔU „UÊ øÈ∑§ „Ò¥U, ∞‚ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ê ÁŸS‚㌄U Ÿ⁄U∑§◊¥ flÊ‚ „UÊÃÊ „ÒU, ∞‚Ê „U◊Ÿ ‚ÈŸÊ „ÒUH 44H
•„UÊ ’à ◊„Uà¬Ê¬¢ ∑§ÃÈZ √ÿflÁ‚ÃÊ flÿ◊˜Ô– ÿº˝ÊÖÿ‚Èπ‹Ê÷Ÿ „UãÃ¢È Sfl¡Ÿ◊ÈlÃÊ—H 45H •„UÊ! ‡ÊÊ∑§ „ÒU Á∑§ „U◊‹Êª ’«∏UÊ ÷Ê⁄UË ¬Ê¬ ∑§⁄UŸ∑§Ê ÁŸpÿ ∑§⁄U ’Ò∆U „Ò¥U, ¡Ê Á∑§ ß‚ ⁄UÊÖÿ‚Èπ∑§ ‹Ê÷‚ •¬Ÿ ∑ȧ≈ÈUê’∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÃÒÿÊ⁄U „UÊ ªÿ „Ò¥UH 45H
ÿÁŒ ◊Ê◊¬˝ÃË∑§Ê⁄U◊‡ÊSòÊ¢ ‡ÊSòʬÊáÊÿ—– œÊø⁄UÊCÔ˛UÊ ⁄UáÊ „UãÿÈSÃã◊ ˇÊ◊Ã⁄¢U ÷flØÔH 46H ÿÁŒ ◊È¤Ê ‡ÊSòÊ⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U ‚Ê◊ŸÊ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê ÿ ‡ÊSòÊœÊ⁄UË œÎÃ⁄UÊCÔ˛U¬ÈòÊ (ŒÈÿʸœŸ •ÊÁŒ) ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ ◊Ê⁄U «UÊ‹¥ ÃÊ fl„U ◊⁄U Á‹ÿ ’„ÈUà „UË •ë¿UÊ „UÊH 46H ‚Tÿ ©UflÊøó
∞fl◊ÈÄàflÊ¡¸ŸÈ —‚æ˜UÔ Åÿ ⁄UÕʬSÕ ©U¬ÊÁfl‡ÊØ–Ô Áfl‚ÎÖÿ ‚‡Ê⁄¢U øʬ¢ ‡ÊÊ∑§‚¢ÁflªA◊ÊŸ‚—H 47H ‚¢¡ÿ ’Ê‹ó©U‚ ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ fl„U •¡¸ÈŸ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„U∑§⁄U ’ÊáÊÊ¥‚Á„Uà œŸÈ·∑§Ê ¿UÊ«∏U ‡ÊÊ∑§Ê∑ȧ‹ ÁøûÊ „UÊ ⁄UÕ∑§ ™§¬⁄U (¬„U‹ ‚Òãÿ ŒπŸ∑§ Á‹ÿ ¡„UÊ° π«∏UÊ „ÈU•Ê ÕÊ fl„UË¥) ’Ò∆U ªÿÊH 47H ßÁà üÊË◊„UÊ÷Ê⁄Uà ‡ÊÂʄUdKÊ¢ ‚¢Á„UÃÊÿÊ¢ flÒÿÊÁ‚ÄÿÊ¢ ÷Ëc◊¬fl¸ÁáÊ üÊË◊jªfleËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿʪ‡ÊÊSòÊ üÊË∑ΧcáÊÊ¡¸ÈŸ‚¢flÊŒ˘¡¸ÈŸÁfl·ÊŒÿÊªÊ ŸÊ◊ ¬˝Õ◊Ê˘äÿÊÿ—H 1H
U
˙
ÁmÃËÿÊ˘äÿÊÿ— ‚Tÿ ©UflÊøó
â ÃÕÊ ∑Χ¬ÿÊÁflc≈U◊üÊȬÍáÊʸ∑ȧ‹ˇÊáÊ◊˜Ô– Áfl·ËŒãÃÁ◊Œ¢ flÊÄÿ◊ÈflÊø ◊œÈ‚ÍŒŸ—H 1H ‚¢¡ÿ ’Ê‹óß‚ Ã⁄U„U •Ê°‚Í÷⁄U ∑§ÊÃ⁄U ŸòÊÊ¥‚ ÿÈQ§ ∑§L§áÊÊ‚ ÁÉÊ⁄U „ÈU∞ ©U‚ ‡ÊÊ∑§ÊÃÈ⁄U •¡¸ÈŸ‚ ÷ªflÊŸ˜Ô ◊œÈ‚ÍŒŸ ÿ„U fløŸ ∑§„UŸ ‹ªH 1H üÊË÷ªflÊŸÈflÊøó
∑ȧÃSàflÊ ∑§‡◊‹Á◊Œ¢ Áfl·◊ ‚◊ȬÁSÕÃ◊˜Ô– •ŸÊÿ¸¡ÈCÔU◊SflÇÿ¸◊∑§ËÌÃ∑§⁄U◊¡¸ÈŸ H 2H üÊË÷ªflÊŸ˜ŸÔ ∑§„UÊ ó„U •¡¸ÈŸ! ÃÈ¤Ê ÿ„U üÊDUÔ ¬ÈL§·Ê¥‚ •‚ÁflÃ, Sflª¸∑§Ê Áfl⁄UÊœË •ÊÒ⁄U •¬∑§ËÌà ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ◊Ê„U ß‚ ⁄UáÊˇÊòÊ◊¥ ÄÿÊ¥ „ÈU•Ê?H 2H
Ä‹Òéÿ¢ ◊Ê S◊ ª◊— ¬ÊÕ¸ ŸÒÃûflƒÿȬ¬lÖ ˇÊȺ˝¢ NUŒÿŒÊÒ’¸Àÿ¢ àÿÄàflÊÁûÊDÔU ¬⁄UãìH 3H „U ¬ÊÕ¸! ∑§Êÿ⁄UÃÊ ◊à ‹Ê, ÿ„U ÃȤÊ◊¥ ‡ÊÊ÷Ê Ÿ„UË¥ ¬ÊÃË, „U ‡ÊòÊÈÃʬŸ! NUŒÿ∑§Ë ˇÊȺ˝ ŒÈ’¸‹ÃÊ∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ÿÈh∑§ Á‹ÿ π«∏UÊ „UÊH 3H •¡¸ÈŸ ©UflÊø ó
∑§Õ¢ ÷Ëc◊◊„¢U ‚æ˜UÔÅÿ º˝ÊáÊ¢ ø ◊œÈ‚ÍŒŸ– ß·ÈÁ÷— ¬˝Áà ÿÊàSÿÊÁ◊ ¬Í¡Ê„UʸflÁ⁄U‚ÍŒŸH 4H •¡¸ÈŸŸ ∑§„UÊó„U ◊œÈ‚ÍŒŸ! ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ Á¬ÃÊ◊„U ÷Ëc◊ •ÊÒ⁄U ªÈL§ º˝ÊáÊ∑§ ‚ÊÕ ◊Ò¥ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ’ÊáÊÊ¥‚ ÿÈh ∑§⁄U ‚∑°Í§ªÊÔ? ÄÿÊ¥Á∑§ „U •Á⁄U‚ÍŒŸ! fl ŒÊŸÊ¥ „UË ¬Í¡Ê∑§ ¬ÊòÊ „Ò¥UH 4H
ªÈM§Ÿ„UàflÊ Á„U ◊„UÊŸÈ÷ÊflÊŸ˜Ô üÊÿÊ ÷ÊQÈ¢ ÷Òˇÿ◊¬Ë„U ‹Ê∑§– „UàflÊÕ¸∑§Ê◊Ê¢SÃÈ ªÈM§ÁŸ„ÒUfl ÷ÈTËÿ ÷ʪʟ˜Ô L§Áœ⁄U¬˝ÁŒÇœÊŸ˜ÔH 5H ∞‚ ◊„UÊŸÈ÷Êfl ¬ÍÖÿÊ¥∑§Ê Ÿ ◊Ê⁄U∑§⁄U ß‚ ¡ªÃ˜Ô◊¥ ÷Ëπ ◊Ê°ª∑§⁄ πÊŸÊ ÷Ë •ë¿UÊ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ ߟ ªÈL§¡ŸÊ¥∑§Ê ◊Ê⁄U∑§⁄U ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ L§Áœ⁄U‚ ‚Ÿ „ÈU∞ •Õ¸ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊M§¬ ÷ʪʥ∑§Ê „UË ÃÊ ÷ʪͰªÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ∑§Ê ◊Ê⁄UŸ‚ ÷Ë ∑§fl‹ ÷ʪ „UË ÃÊ Á◊‹¥ªH 5H
25
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
Ÿ øÒÃÁmk— ∑§Ã⁄UÛÊÊ ª⁄UËÿÊ ÿmÊ ¡ÿ◊ ÿÁŒ flÊ ŸÊ ¡ÿÿÈ—– ÿÊŸfl „UàflÊ Ÿ Á¡¡ËÁfl·Ê◊SÃ˘flÁSÕÃÊ— ¬˝◊Èπ œÊø⁄UÊCÔ˛UÊ—H 6 H „U◊ ÿ„U Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ Á∑§ „U◊Ê⁄U Á‹ÿ ÄÿÊ ∑§⁄UŸÊ •ë¿UÊ „ÒU, (¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ß‚ ÿÈh◊¥) „U◊ ¡ËÃ¥ª ÿÊ fl „U◊∑§Ê ¡ËÃ¥ª– (•„UÊ!) Á¡Ÿ∑§Ê ◊Ê⁄U∑§⁄U „U◊ ¡ËÁflà ⁄U„UŸÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ øÊ„Uà fl „UË œÎÃ⁄UÊCÔ˛U∑§ ¬ÈòÊ „U◊Ê⁄U ‚Ê◊Ÿ π«∏U „Ò¥UH 6H
∑§Ê¬¸áÿŒÊ·Ê¬„UÃSfl÷Êfl— ¬Îë¿UÊÁ◊ àflÊ¢ œ◊¸‚ê◊Í…UøÃÊ—– ÿë¿˛Uÿ— SÿÊÁÛÊÁpâ ’˝ÍÁ„U Ãã◊ Á‡ÊcÿSÃ˘„¢ U‡ÊÊÁœ ◊Ê¢ àflÊ¢ ¬˝¬ÛÊ◊˜H Ô 7H ∑§Êÿ⁄UÃÊM§¬ ŒÊ·‚ ŸCÔU „ÈU∞ Sfl÷ÊflflÊ‹Ê •ÊÒ⁄U œ◊¸∑§Ê ÁŸáʸÿ ∑§⁄UŸ◊¥ ◊ÊÁ„UÃÁøûÊ „ÈU•Ê ◊Ò¥ •Ê¬‚ ¬Í¿UÃÊ „°ÍU, ¡Ê ÁŸÁpà ∑§Ë „ÈU߸ Á„UÃ∑§⁄U ’Êà „UÊ fl„U ◊È¤Ê ’ËÊßÿ– ◊Ò¥ •Ê¬∑§Ê Á‡Êcÿ „°ÍU, •Ê¬∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ◊¥ •Êÿ „ÈU∞ ◊È¤Ê ŒÊ‚∑§Ê ©U¬Œ‡Ê ŒËÁ¡ÿH 7H
Ÿ Á„U ¬˝¬‡ÿÊÁ◊ ◊◊ʬŸÈlÊlë¿UÊ∑§◊Èë¿UÊ·áÊÁ◊Áãº˝ÿÊáÊÊ◊˜Ô– •flÊåÿ ÷Í◊Êfl‚¬%◊Îh¢ ⁄UÊÖÿ¢ ‚È⁄UÊáÊÊ◊Á¬ øÊÁœ¬àÿ◊˜ÔH 8H ÄÿÊ¥Á∑§ ¬ÎâflË◊¥ ÁŸc∑§á≈U∑§ œŸ-œÊãÿ‚ê¬ÛÊ ⁄UÊÖÿ∑§Ê ÿÊ ŒflÃÊ•Ê¥∑§ SflÊÁ◊àfl∑§Ê ¬Ê∑§⁄U ÷Ë ◊Ò¥ ∞‚Ê ∑§Ê߸ ©U¬Êÿ Ÿ„UË¥ Œπ ⁄U„UÊ „°ÍU ¡Ê ◊⁄UË ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ ‚ÈπÊŸflÊ‹ ‡ÊÊ∑§∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄U ‚∑§H 8H ‚Tÿ ©UflÊøó
∞fl◊ÈÄàflÊ NU·Ë∑§‡Ê¢ ªÈ«UÊ∑§‡Ê— ¬⁄Uãì– Ÿ ÿÊàSÿ ßÁà ªÊÁflãŒ◊ÈÄàflÊ ÃÍcáÊË¥ ’÷Ífl „UH 9 H ‚¢¡ÿ ’Ê‹ó„U ‡ÊòÊÈÃʬŸ œÎÃ⁄UÊCÔ˛U! ÁŸº˝ÊÁfl¡ÿË •¡¸ÈŸ •ãÃÿʸ◊Ë ÷ªflÊŸ˜Ô üÊË∑ΧcáÊ‚ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„U øÈ∑§Ÿ∑§ ’ÊŒ ‚Ê»§-‚Ê»§ ÿ„U ’Êà ∑§„U∑§⁄U Á∑§ ◊Ò¥ ÿÈh Ÿ„UË¥ ∑§M°§ªÊ, øȬ „UÊ ªÿH 9H
Ã◊ÈflÊø NU·Ë∑§‡Ê— ¬˝„U‚ÁÛÊfl ‚ŸÿÊL§÷ÿÊ◊¸äÿ Áfl·ËŒãÃÁ◊Œ¢
÷Ê⁄UÖ flø—H 10H
„U ÷Ê⁄UÃ! ß‚ Ã⁄U„U ŒÊŸÊ¥ ‚ŸÊ•Ê¥∑§ ’Ëø◊¥ ‡ÊÊ∑§ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ©U‚ •¡¸ÈŸ‚ ÷ªflÊŸ˜Ô üÊË∑ΧcáÊ ◊È‚∑§⁄UÊ∑§⁄U ÿ„U fløŸ ∑§„UŸ ‹ªH 10H
U •òÊ øó“ŒÎ¶ÔUÊ ÃÈ ¬Êá«UflÊŸË∑§◊˜Ô” ßàÿÊ⁄Uèÿ “Ÿ ÿÊàSÿ ßÁà ªÊÁflãŒ◊ÈÄàflÊ ÃÍcáÊË¥ ’÷Ífl „”U ßÁà ∞ÃŒã× ¬˝ÊÁáÊŸÊ¢ ‡ÊÊ∑§◊Ê„UÊÁŒ‚¢‚Ê⁄U’Ë¡÷ÍÌʷÊjfl∑§Ê⁄Uáʬ˝Œ‡Ê¸ŸÊÕ¸àflŸ √ÿÊÅÿÿÊ ª˝ãÕ—–
ÿ„UÊ° “ŒÎ¶ÔUÊ ÃÈ ¬Êá«UflÊŸË∑§◊˜Ô” ß‚ ‡‹Ê∑§‚ ‹∑§⁄U “Ÿ ÿÊàSÿ ßÁà ªÊÁflãŒ◊ÈÄàflÊ ÃÍcáÊË¥ ’÷Ífl „U” ß‚ ‡‹Ê∑§Ã∑§∑§ ª˝ãÕ∑§Ë √ÿÊÅÿÊ ÿÊ¥ ∑§⁄U ‹ŸË øÊÁ„Uÿ Á∑§ ÿ„U ¬˝∑§⁄UáÊ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§ ‡ÊÊ∑§, ◊Ê„U •ÊÁŒ ¡Ê ‚¢‚Ê⁄U∑§ ’Ë¡÷Íà ŒÊ· „Ò¥U, ©UŸ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ÁŒπ‹ÊŸ∑§ Á‹ÿ „ÒU–
26
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃÕÊ Á„U •¡¸ÈŸŸ ⁄UÊÖÿªÈL§¬ÈòÊÁ◊òÊ‚ÈNUàSfl¡Ÿ‚ê’Á㜒Êãœfl·È “•„U◊˜Ô ∞·Ê¢ ◊◊ ∞Ô ßÁà ∞fl¢ ÷˝ÊÁãì˝àÿÿÁŸÁ◊ûÊF„UÁflë¿UŒÊÁŒÁŸÁ◊ûÊÊÒ •Êà◊Ÿ— ‡ÊÊ∑§◊Ê„UÊÒ ¬˝ŒÌ‡ÊÃÊÒ “∑§Õ¢ ÷Ëc◊◊„¢U ‚æ˜UÔÅÿ” ßàÿÊÁŒŸÊ– ‡ÊÊ∑§◊Ê„UÊèÿÊ¢ Á„U •Á÷÷ÍÃÁflfl∑§ÁflôÊÊŸ— Sflà ∞fl ˇÊÊòÊœ◊¸ ÿÈh ¬˝flÎûÊ— •Á¬ ÃS◊ÊŒ˜Ô ÿÈhÊŒ˜Ô ©U¬⁄U⁄UÊ◊– ¬⁄Uœ◊Z ø Á÷ˇÊÊ¡ËflŸÊÁŒ∑¢§ ∑§ÃZÈ ¬˝flflÎÖ ÃÕÊ ø ‚fl¸¬˝ÊÁáÊŸÊ¢ ‡ÊÊ∑§◊Ê„UÊÁŒŒÊ·ÊÁflCÔUøÂʢ Sfl÷Êflà ∞fl Sflœ◊¸¬Á⁄Uàÿʪ— ¬˝ÁÃÁ·h‚flÊ ø SÿÊØԖ Sflœ◊¸ ¬˝flÎûÊÊŸÊ◊˜Ô •Á¬ ÷ʢ flÊæ˜UÔ◊Ÿ—∑§Êÿʌ˟ʢ ¬˝flÎÁûÊ— »§‹ÊÁ÷‚Á㜬ÍÌfl∑§Ê ∞fl ‚Ê„UVÔUÊ⁄UÊ ø ÷flÁÖ ÃòÊ ∞fl¢ ‚Áà œ◊ʸœ◊ʸ¬øÿÊŒ˜Ô ßCÔUÊÁŸCÔU¡ã◊‚ÈπŒÈ—π‚ê¬˝ÊÁ#‹ˇÊáÊ— ‚¢‚Ê⁄U— •ŸÈ¬⁄UÃÊ ÷flÁÃ, ßàÿ× ‚¢‚Ê⁄U’Ë¡÷ÍÃÊÒ ‡ÊÊ∑§◊Ê„UÊÒ– ÃÿÊ— ø ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚¬Ífl∑¸ §ÊŒ˜Ô •Êà◊ôÊÊŸÊŒ˜Ô Ÿ •ãÿÃÊ ÁŸflÎÁûÊ— ßÁÃ, ÌȬÁŒÁŒˇÊÈ— ‚fl¸‹Ê∑§ÊŸÈª˝„UÊÕ¸◊˜Ô •¡¸ÈŸ¢ ÁŸÁ◊ûÊË∑Χàÿ •Ê„U ÷ªflÊŸ˜Ô flÊ‚ÈŒfl—󓕇ÊÊëÿÊŸ˜Ô” ßàÿÊÁŒ– ÃòÊ ∑§ÁøŒ˜Ô •Ê„ÈU—, ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚¬Ífl¸∑§ÊŒ˜Ô •Êà◊ôÊÊŸÁŸDÔUÊ◊ÊòÊÊŒ˜Ô ∞fl ∑§fl‹ÊÃ˜Ô ∑Ò§flÀÿ¢ Ÿ ¬˝Êåÿà ∞fl, Á∑¢§ ÃÌ„U •ÁªA„UÊòÊÊÁŒüÊÊÒÃS◊Êø∑§◊¸‚Á„UÃÊŒ˜Ô ôÊÊŸÊÃ˜Ô ∑Ò§flÀÿ¬˝ÊÁ#— ßÁà ‚flʸ‚È ªËÃÊ‚È ÁŸÁp× •Õ¸ ßÁÖ
ÄÿÊÁ¥ ∑§ “∑§Õ¢ ÷Ëc◊◊„¢U ‚æ˜UÔ Åÿ” ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§Êm¥ Ê⁄UÊ •¡¸ÈŸŸ ß‚Ë Ã⁄U„U ⁄UÊÖÿ, ªÈL§¬ÈòÊ, Á◊òÊ, ‚ÈNUŒ˜,Ô Sfl¡Ÿ, ‚ê’ãœË •ÊÒ⁄U ’ÊãœflÊ¥∑§ Áfl·ÿ◊¥ “ÿ„U ◊⁄U „Ò¥U, ◊Ò¥ ߟ∑§Ê „°ÍU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •ôÊÊŸ¡ÁŸÃ F„U-Áflë¿UŒ •ÊÁŒ ∑§Ê⁄UáÊÊ¥‚ „UÊŸflÊ‹ •¬Ÿ ‡ÊÊ∑§ •ÊÒ⁄U ◊Ê„U ÁŒπÊÿ „Ò¥U– ÿlÁ¬ (fl„U •¡¸ŸÈ ) Sflÿ¢ „UË ¬„U‹ ˇÊÊòÊœ◊¸M§¬ ÿÈh◊¥ ¬˝flûÎ Ê „ÈU•Ê ÕÊ ÃÊ ÷Ë ‡ÊÊ∑§-◊Ê„U∑§ mÊ⁄UÊ Áflfl∑§-ÁflôÊÊŸ∑§ Œ’ ¡ÊŸ¬⁄U (fl„U) ©U‚ ÿÈh‚ L§∑§ ªÿÊ •ÊÒ⁄U Á÷ˇÊÊmÊ⁄UÊ ¡ËflŸ-ÁŸflʸ„U ∑§⁄UŸÊ •ÊÁŒ ŒÍ‚⁄UÊ∑¥ § œ◊¸∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ ¬˝flûÎ Ê „UÊ ªÿÊ– ß‚Ë Ã⁄U„U ‡ÊÊ∑§-◊Ê„U •ÊÁŒ ŒÊ·Ê‚ ¥ Á¡Ÿ∑§Ê ÁøûÊ ÁÉÊ⁄UÊ „ÈU•Ê „UÊ, ∞‚ ‚÷Ë ¬˝ÊÁáÊÿÊ‚ ¥ Sflœ◊¸∑§Ê àÿʪ •ÊÒ⁄U ÁŸÁ·h œ◊¸∑§Ê ‚flŸ SflÊ÷ÊÁfl∑§ „UË „UÊÃ Ê „ÒU– ÿÁŒ fl Sflœ◊¸¬Ê‹Ÿ◊¥ ‹ª „ÈU∞ „UÊ¥ ÃÊ ÷Ë ©UŸ∑§ ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UÊÁŒ∑§Ë ¬˝flÎÁûÊ »§‹Ê∑§Ê¢ˇÊʬÍfl¸∑§ •ÊÒ⁄U •„¢U∑§Ê⁄U‚Á„Uà „UË „UÊÃË „ÒU– ∞‚Ê „UÊŸ‚ ¬Èáÿ-¬Ê¬ ŒÊŸÊ¥ ’…∏Uà ⁄U„UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •ë¿U-’È⁄U ¡ã◊ •ÊÒ⁄U ‚Èπ-ŒÈ—πÊ¥∑§Ë ¬˝ÊÁ#M§¬ ‚¢‚Ê⁄U ÁŸflÎûÊ Ÿ„UË¥ „UÊ ¬ÊÃÊ, •Ã— ‡ÊÊ∑§ •ÊÒ⁄U ◊Ê„U ÿ„U ŒÊŸÊ¥ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ’Ë¡M§¬ „Ò¥U– ߟ ŒÊŸÊ¥∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ ‚fl¸-∑§◊¸-‚¢ãÿÊ‚¬Ífl¸∑§ •Êà◊ôÊÊŸ∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ãÿ ©U¬Êÿ‚ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË– •Ã— ©U‚∑§Ê (•Êà◊ôÊÊŸ∑§Ê) ©U¬Œ‡Ê ∑§⁄UŸ∑ §Ë ßë¿UÊflÊ‹ ÷ªflÊŸ˜Ô flÊ‚ÈŒfl ‚’ ‹ÊªÊ¥¬⁄U •ŸÈª˝„U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •¡¸ÈŸ∑§Ê ÁŸÁ◊ûÊ ’ŸÊ∑§⁄U ∑§„UŸ ‹ª “•‡ÊÊëÿÊŸ˜Ô” ßàÿÊÁŒ– ß‚¬⁄U Á∑§ÃŸ „UË ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄U ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ∑§fl‹ ‚fl¸-∑§◊¸-‚¢ãÿÊ‚¬Ífl¸∑§ •Êà◊ôÊÊŸ-ÁŸDÔUÊ◊ÊòÊ‚ „UË ∑Ò§flÀÿ∑§Ë (◊ÊˇÊ∑§Ë) ¬˝ÊÁ# Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË, Á∑¢§ÃÈ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ üÊÊÒÃ-S◊Êø-∑§◊ÊZ‚Á„Uà ôÊÊŸ‚ ◊ÊˇÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÊÃË „ÒU, ÿ„UË ‚Ê⁄UË ªËÃÊ∑§Ê ÁŸÁpà •Á÷¬˝Êÿ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
ôÊʬ∑¢§ ø •Ê„ÈU— •Sÿ •Õ¸Sÿó“•Õ øûflÁ◊◊¢ œêÿZ ‚æ˜UÔª˝Ê◊¢ Ÿ ∑§Á⁄UcÿÁ‚” “∑§◊¸áÿflÊÁœ∑§Ê⁄USÔ “∑ȧL§ ∑§◊Ò¸fl ÃS◊Êûfl◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ– Á„¢U‚ÊÁŒÿÈQ§àflÊŒ˜Ô flÒÁŒ∑¢§ ∑§◊¸ •œ◊ʸÿ ßÁà ßÿ◊˜Ô •Á¬ •Ê‡ÊVÔUÊ Ÿ ∑§Êÿʸ, ∑§Õ◊˜Ô, ˇÊÊòÊ¢ ∑§◊¸ ÿÈh‹ˇÊáÊ¢ ªÈL§÷˝ÊÃάÈòÊÊÁŒÁ„¢U‚Ê‹ˇÊáÊ◊˜Ô •àÿãÃ∑˝Í§⁄U◊˜Ô •Á¬ Sflœ◊¸— ßÁà ∑ΧàflÊ Ÿ •œ◊ʸÿ, ÃŒ∑§⁄UáÊ ø “Ã× Sflœ◊Z ∑§ËÁÃZ ø Á„UàflÊ ¬Ê¬◊flÊåSÿÁ‚” ßÁà ’˝ÈflÃÊ ÿÊflîÊËflÊÁŒüÊÈÁÃøÊÁŒÃÊŸÊ¢ ¬EÊÁŒÁ„¢U‚Ê‹ˇÊáÊÊŸÊ¢ ø ∑§◊¸áÊÊ¢ ¬˝Êª˜Ô ∞fl Ÿ •œ◊¸àfl◊˜Ô ßÁà ‚ÈÁŸÁpÃ◊˜Ô ©UQ¢§ ÷flÁà ßÁÖ ÃŒ˜Ô •‚Ø,Ô ôÊÊŸ∑§◊¸ÁŸDÔUÿÊ— Áfl÷ʪfløŸÊŒ˜Ô ’ÈÁhmÿÊüÊÿÿÊ—– “•‡ÊÊëÿÊŸ˜Ô” ßàÿÊÁŒŸÊ ÷ªflÃÊ ÿÊflÃ˜Ô “Sflœ◊¸◊Á¬ øÊflˇÿ” ßÁà ∞ÃŒãß ª˝ãÕŸ ÿÃ˜Ô ¬⁄U◊ÊÕʸà◊ÃûflÁŸM§¬áÊ¢ ∑Χâ ÃÃ˜Ô ‚Êæ˜UÔÅÿ◊˜Ô, ÃÁm·ÿÊ ’ÈÁh— •Êà◊ŸÊ ¡ã◊ÊÁŒ·«˜UÔÁflÁ∑˝§ÿÊ÷ÊflÊŒ˜Ô •∑§Ãʸ •Êà◊Ê ßÁà ¬˝∑§⁄UáÊÊÕ¸ÁŸM§¬áÊÊŒ˜Ô ÿÊ ¡Êÿà ‚Ê ‚Êæ˜UÅÔ ÿ’ÈÁh—, ‚Ê ÿ·Ê¢ ôÊÊÁŸŸÊ◊˜Ô ©UÁøÃÊ ÷flÁà à ‚Êæ˜UÔÅÿÊ—– ∞ÃSÿÊ ’Èh— ¡ã◊Ÿ— ¬˝Êª˜Ô •Êà◊ŸÊ Œ„UÊÁŒ√ÿÁÃÁ⁄UQ§àfl∑§Ã¸Îàfl÷ÊQΧàflÊl¬ˇÊÊ œ◊ʸœ◊¸Áflfl∑§¬Ífl¸∑§Ê ◊ÊˇÊ‚ÊœŸÊŸÈDUÔ ÊŸÁŸM§¬áÊ‹ˇÊáÊÊ ÿʪ—, ÃÁm·ÿÊ ’ÈÁh— ÿʪ’ÈÁh—, ‚Ê ÿ·Ê¢ ∑§Ì◊áÊÊ◊˜Ô ©UÁøÃÊ ÷flÁà à ÿÊÁªŸ—–
27
ß‚ •Õ¸◊¥ fl ¬˝◊ÊáÊ ÷Ë ’ËÊà „Ò¥U, ¡Ò‚ó “•Õ øûflÁ◊◊¢ œêÿZ ‚æU˜Ôª˝Ê◊¢ Ÿ ∑§Á⁄UcÿÁ‚” “∑§◊¸áÿflÊÁœ∑§Ê⁄USÔ “∑ȧL§ ∑§◊¸Òfl ÃS◊Êûfl◊˜Ô”
ßàÿÊÁŒ– (fl ÿ„U ÷Ë ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§) Á„¢‚Ê •ÊÁŒ‚ ÿÈQ§ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ flÒÁŒ∑§ ∑§◊¸ •œ◊¸∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU, ∞‚Ë ‡Ê¢∑§Ê U÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ; ÄÿÊ¥Á∑§ ªÈL§, ÷˝ÊÃÊ •ÊÒ⁄U ¬ÈòÊÊÁŒ∑§Ë Á„¢U‚Ê „UË Á¡‚∑§Ê SflM§¬ „ÒU ∞‚Ê •àÿãà ∑˝Í§⁄U ÿÈhM§¬ ˇÊÊòÊ∑§◊¸ ÷Ë Sflœ◊¸ ◊ÊŸÊ ¡ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •œ◊¸∑§Ê „UÃÈ Ÿ„UË¥ „ÒU, ∞‚Ê ∑§„UŸflÊ‹ ÃÕÊ ©U‚∑§ Ÿ ∑§⁄UŸ◊¥ “Ã× Sflœ◊Z ∑§ËÁÃZ ø Á„UàflÊ ¬Ê¬◊flÊåSÿÁ‚” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒÊ· ’ËʟflÊ‹ ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ê ÿ„U ∑§ÕŸ ÃÊ ¬„U‹ „UË ‚ÈÁŸÁpà „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ “¡ËflŸ¬ÿ¸ãà ∑§◊¸ ∑§⁄¥U” ßàÿÊÁŒ üÊÈÁÃflÊÄÿÊ¥mÊ⁄UÊ flÌáÊà ¬‡ÊÈ •ÊÁŒ∑§Ë Á„¢U‚ÊM§¬ ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§⁄UŸÊ •œ◊¸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ fl„U (©UŸ ‹ÊªÊ¥∑§Ê ∑§„UŸÊ) ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ ŒÊ ’ÈÁhÿÊ¥∑§ •ÊÁüÊà ⁄U„UŸflÊ‹Ë ôÊÊŸÁŸDÔUÊ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÁŸDÔUÊ∑§Ê •‹ª-•‹ª fláʸŸ „ÒU– “•‡ÊÊëÿÊŸ˜”Ô ß‚ ‡‹Ê∑§‚ ‹∑§⁄ U“Sflœ◊¸◊Á¬ øÊflˇÿ” ß‚ ‡‹Ê∑§∑§ ¬„U‹∑ § ¬˝∑§⁄UáÊ‚ ÷ªflÊŸ˜ŸÔ Á¡‚ ¬⁄U◊ÊÕ¸-•Êà◊Ãûfl∑§Ê ÁŸM§¬áÊ Á∑§ÿÊ „ÒU fl„U ‚Ê¢Åÿ „ÒU, ÃÁm·ÿ∑§ ¡Ê ’ÈÁh „ÒU •ÕʸÃÔ˜ •Êà◊Ê◊¥ ¡ã◊ÊÁŒ ¿U„UÊ¥ Áfl∑§Ê⁄UÊ∑¥ §Ê •÷Êfl „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ •Êà◊Ê •∑§Ãʸ „ÒU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ¡Ê ÁŸpÿ ©UQ§ ¬˝∑§⁄UáÊ∑§ •Õ¸∑§Ê ÁflfløŸ ∑§⁄UŸ‚ ©Uà¬ÛÊ „UÊÃ Ê „ÒU, fl„U ‚Ê¢Åÿ’ÈÁh „ÒU, fl„U Á¡Ÿ ôÊÊÁŸÿÊ∑¥ § Á‹ÿ ©UÁøà „UÊÃ Ë „ÒU (¡Ê ©U‚∑§ •Áœ∑§Ê⁄UË „ÒU¥) fl ‚Ê¢ÅÿÿÊªË „ÒU¥– ß‚ (©U¬ÿ¸ÈQ§) ’ÈÁh∑§ ©Uà¬ÛÊ „UÊŸ‚ ¬„U‹¬„U‹, •Êà◊Ê∑§Ê Œ„UÊÁŒ‚ ¬ÎÕ∑˜Ô§¬Ÿ, ∑§Ãʸ¬Ÿ •ÊÒ⁄U ÷ÊQ§Ê¬Ÿ ◊ÊŸŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ ⁄UπŸflÊ‹Ê, ¡Ê œ◊¸•œ◊¸∑§ Áflfl∑§‚ ÿÈQ§ ◊ʪ¸ „ÒU, ◊ÊˇÊ‚ÊœŸÊ¥∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ øCÔUÊ ∑§⁄UŸÊ „UË Á¡‚∑§Ê SflM§¬ „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ÿʪ „ÒU •ÊÒ⁄U ÃÁm·ÿ∑§ ¡Ê ’ÈÁh „ÒU, fl„U ÿʪ-’ÈÁh „ÒU, fl„U Á¡Ÿ ∑§Ì◊ÿÊ¥∑§ Á‹ÿ ©UÁøà „UÊÃË „ÒU (¡Ê ©U‚∑§ •Áœ∑§Ê⁄UË „Ò¥U) fl ÿÊªË „Ò¥U–
28
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃÕÊ ø ÷ªflÃÊ Áfl÷Q§ m ’ÈhË ÁŸÌŒCÔUó ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜ÔŸ “∞·Ê Ã˘Á÷Á„UÃÊ ‚Êæ˜UÔ Åÿ “∞·Ê Ã˘Á÷Á„UÃÊ ‚Êæ˜UÔÅÿ ’ÈÁhÿʸª Áàfl◊Ê¢ oÎáÊÈ” ’ÈÁhÿʸª Áàfl◊Ê¢ oÎáÊÈ” ß‚ ‡‹Ê∑§‚ •‹ª-•‹ª ŒÊ ’ÈÁhÿÊ° ÁŒπ‹ÊÿË „Ò¥U– ßÁÖ ©UŸ ŒÊŸÊ¥ ’ÈÁhÿÊ¥◊¥‚ ‚Ê¢Åÿ’ÈÁh∑§ •ÊÁüÊà ⁄U„UŸflÊ‹Ë ‚Ê¢ÅÿÿÊÁªÿÊ¥∑§Ë ôÊÊŸÿʪ‚ („UÊŸflÊ‹Ë) ÁŸDÔUÊ¢ ‚Êæ˜UÔÅÿÊŸÊ¢ Áfl÷Q§Ê¢ flˇÿÁÃó“¬È⁄UÊ ÁŸDÔUÊ∑§Ê “¬È⁄UÊ flŒÊà◊ŸÊ ◊ÿÊ ¬˝ÊQ§Ê” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥‚ flŒÊà◊ŸÊ ◊ÿÊ ¬˝ÊQ§Ê” ßÁÖ •‹ª ∑§„¥Uª– ÃÕÊ ÿʪ’ÈÁh∑§ •ÊÁüÊà ⁄U„UŸflÊ‹Ë ∑§◊¸ÿʪ‚ ÃÕÊ ø ÿʪ’ÈhKÊüÊÿÊ¢ ∑§◊¸ÿʪŸ ÁŸDÔUÊ¢ („UÊŸflÊ‹Ë) ÁŸDÔUÊ∑§Ê “∑§◊¸ÿʪŸ ÿÊÁªŸÊ◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ Áfl÷Q§Ê¢ flˇÿÁÃó“∑§◊¸ÿʪŸ ÿÊÁªŸÊ◊˜Ô” ßÁÖ fløŸÊ¥‚ •‹ª ∑§„¥Uª–
ÃÿÊ— ø ‚Êæ˜UÔÅÿ’ÈhKÊüÊÿÊ¢ ôÊÊŸÿʪŸ
∞fl¢ ‚Êæ˜UÔÅÿ’ÈÁh¢ ÿʪ’ÈÁh¢ ø •ÊÁüÊàÿ m ÁŸDÔU Áfl÷Q§ ÷ªflÃÊ ∞fl ©UQ§ ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— ∑§Ã¸ÎàflÊ∑§Ã¸ÎàflÒ∑§àflÊŸ∑§àfl’ÈhKÊüÊÿÿÊ— ∞∑§¬ÈL§·ÊüÊÿàflÊ‚ê÷fl¢ ¬‡ÿÃÊ– ÿÕÊ ∞ÃŒ˜Ô Áfl÷ʪfløŸ¢ ÃÕÒfl ŒÌ‡Êâ ‡ÊÊìÕËÿ ’˝ÊrÊÔáÊó“∞Ã◊fl ¬˝fl˝ÊÁ¡ŸÊ ‹Ê∑§Á◊ë¿UãÃÊ ’˝ÊrÊÔáÊÊ— ¬˝fl˝¡ÁãÔ (’Î0 4– 4– 22) ßÁÖ ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚¢ ÁflœÊÿ Ãë¿U·áÊó“Á∑¢§ ¬˝¡ÿÊ ∑§Á⁄UcÿÊ◊Ê ÿ·Ê¢ ŸÊ˘ÿ◊Êà◊Êÿ¢ ‹Ê∑§—” (’Î0 4– 4– 22) ßÁÖ ÃòÊ ∞fl ø󓬽ÊÇŒÊ⁄U¬Á⁄Uª˝„UÊà¬ÈL§· •Êà◊Ê ¬˝Ê∑ΧÃÊ œ◊¸Á¡ôÊÊ‚ÊûÊ⁄U∑§Ê‹¢ ‹Ê∑§òÊÿ‚ÊœŸ¢ ¬ÈòÊ¢ Ám¬˝∑§Ê⁄¢U ø ÁflûÊ¢ ◊ÊŸÈ·¢ ŒÒfl¢ ø ÃòÊ ◊ÊŸÈ·¢ ÁflûÊ¢ ∑§◊¸M§¬¢ Á¬Ã΋Ê∑§¬˝ÊÁ#‚ÊœŸ¢ ÁfllÊ¢ ø ŒÒfl¢ ÁflûÊ¢ Œfl‹Ê∑§¬˝ÊÁ#‚ÊœŸ¢ ‚Ê˘∑§Ê◊ÿÔ (’Î0 1– 4– 17)–
∑§Ãʸ¬Ÿ-•∑§Ãʸ¬Ÿ •ÊÒ⁄U ∞∑§ÃÊ-•Ÿ∑§ÃÊ-¡Ò‚Ë Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ ’ÈÁh∑§ •ÊÁüÊà ⁄U„UŸflÊ‹ ¡Ê ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ „Ò¥U, ©UŸ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ∞∑§ ¬ÈL§·◊¥ „UÊŸÊ •‚ê÷fl ◊ÊŸŸflÊ‹ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ „UË Sflÿ¢ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ‚Ê¢Åÿ’ÈÁh •ÊÒ⁄U ÿʪ’ÈÁh∑§Ê •ÊüÊÿ ‹∑§⁄U •‹ª•‹ª ŒÊ ÁŸDÔUÊ∞° ∑§„UË „Ò¥U– Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U (ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥) ߟ ŒÊŸÊ¥ ÁŸDÔUÊ•Ê¥∑§Ê •‹ª-•‹ª fláʸŸ „ÒU, flÒ‚ „UË ‡ÊÃ¬Õ ’˝ÊrÊÔáÊ◊¥ ÷Ë ÁŒπ‹ÊÿÊ ªÿÊ „ÒU– (fl„UÊ°) “ß‚ •Êà◊‹Ê∑§∑§Ê „UË øÊ„UŸflÊ‹ flÒ⁄UÊÇÿ‡ÊË‹ ’˝ÊrÊÔáÊ ‚¢ãÿÊ‚ ‹Ã „Ò¥U” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚fl¸-∑§◊¸-‚¢ãÿÊ‚∑§Ê ÁflœÊŸ ∑§⁄U∑§ ©U‚Ë flÊÄÿ∑§ ‡Ê· flÊÄÿ‚ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “Á¡Ÿ „U◊‹ÊªÊ¥∑§Ê ÿ„U •Êà◊Ê „UË ‹Ê∑§ „ÒU (fl „U◊) ‚ãÃÁ ÄÿÊ (Á‚h) ∑§⁄¥Uª–”
fl„UË¥ ÿ„U ÷Ë ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “¬˝Ê∑Χà •Êà◊Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô •ôÊÊŸË ◊ŸÈcÿ œ◊¸Á¡ôÊÊ‚Ê∑§ ’ÊŒ •ÊÒ⁄U ÁflflÊ„U‚ ¬„U‹ ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ ‚ÊœŸM§¬ ¬ÈòÊ∑§Ë ÃÕÊ ŒÒfl •ÊÒ⁄U ◊ÊŸÈ·ó∞‚ ŒÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ œŸ∑§Ë ßë¿UÊ ∑§⁄UŸ ‹ªÊ– ߟ◊¥ Á¬Ã΋Ê∑§∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§Ê ‚ÊœŸM§¬ “∑§◊¸” ÃÊ ◊ÊŸÈ·œŸ „ÒU •ÊÒ⁄U Œfl‹Ê∑§∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§Ê ‚ÊœŸM§¬ “ÁfllÊ” ŒflœŸ „ÒU–”
ßÁà •ÁfllÊ∑§Ê◊flà ∞fl ‚flʸÁáÊ ∑§◊ʸÁáÊ ß‚ Ã⁄U„U (©U¬ÿ¸QÈ § üÊÈÁÃ◊)¥ •ÁfllÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ŸÊflÊ‹ ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ „UË üÊÊÒÃÊÁŒ ‚ê¬Íáʸ ∑§◊¸ ’ÃÊÿ ªÿ „Ò¥U– üÊÊÒÃÊŒËÁŸ ŒÌ‡ÊÃÊÁŸ–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
“ÃèÿÊ √ÿÈàÕÊÿ ¬˝fl˝¡ÁãÔ (’Î0 4– 4– 22)
29
“©UŸ ‚’ (∑§◊ÊZ)-‚ ÁŸflÎûÊ „UÊ∑§⁄U ‚¢ãÿÊ‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U” ß‚ ∑§ÕŸ‚ ∑§fl‹ •Êà◊‹Ê∑§∑§Ê
ßÁà √ÿÈàÕÊŸ◊˜Ô •Êà◊ÊŸ◊˜Ô ∞fl ‹Ê∑§◊˜Ô ßë¿U× øÊ„UŸflÊ‹ ÁŸc∑§Ê◊Ë ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ê „UË ÁflœÊŸ Á∑§ÿÊ „ÒU– •∑§Ê◊Sÿ ÁflÁ„UÃ◊˜Ô– ÃŒ˜Ô ∞ÃŒ˜Ô Áfl÷ʪfløŸ◊˜Ô •ŸÈ¬¬ÛÊ¢ SÿÊŒ˜Ô ÿÁŒ üÊÊÒÃ∑§◊¸ôÊÊŸÿÊ— ‚◊ÈìÊÿ— •Á÷¬˝Ã— SÿÊŒ˜Ô ÷ªfl×– Ÿ ø •¡¸ÈŸSÿ ¬˝oA ©U¬¬ÛÊÊ ÷flÁÖ “ÖÿÊÿ‚Ë øà∑§◊¸áÊSÔ ßàÿÊÁŒ—– ∞∑§¬ÈL§·ÊŸÈDÔUÿàflÊ‚ê÷fl¢ ’ÈÁh∑§◊¸áÊÊ— ÷ªflÃÊ ¬Ífl¸◊˜Ô •ŸÈQ¢§ ∑§Õ◊˜Ô •¡¸ÈŸ— •üÊÈâ ’Èh— ø ∑§◊¸áÊÊ ÖÿÊÿSàfl¢ ÷ªflÁà •äÿÊ⁄Uʬ ÿŒÔ˜ ◊Î·Ê ∞fl “ÖÿÊÿ‚Ë øà∑§◊¸áÊSà ◊ÃÊ ’ÈÁh—” ßÁÖ Á∑¢§ ø ÿÁŒ ’ÈÁh∑§◊¸áÊÊ— ‚fl¸·Ê¢ ‚◊ÈìÊÿ ©UQ§— SÿÊŒ˜Ô •¡¸ÈŸSÿ •Á¬ ‚ ©UQ§ ∞fl ßÁÃ; “ÿë¿˛Uÿ ∞ÃÿÊ⁄U∑¢§ Ãã◊ ’˝ÍÁ„U ‚ÈÁŸÁpÃ◊˜Ô” ßÁà ∑§Õ◊˜Ô ©U÷ÿÊ— ©U¬Œ‡Ê ‚Áà •ãÿÃ⁄UÁfl·ÿ— ∞fl ¬˝oA— SÿÊØԖ Ÿ Á„U Á¬ûʬ˝‡Ê◊ŸÊÌÕŸÊ flÒlŸ ◊œÈ⁄¢U ‡ÊËâ
ÿÁŒ (ß‚¬⁄U ÷Ë ÿ„U ’Êà ◊ÊŸË ¡ÊÿªË Á∑§) ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê üÊÊÒÃ∑§◊¸ •ÊÒ⁄U ôÊÊŸ∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ßCÔU „ÒU ÃÊ ÿ„U ©U¬ÿ¸ÈQ§ Áfl÷Q§ ÁflfløŸ •ÿÊÇÿ ∆U„U⁄UªÊ– ÃÕÊ (∞‚Ê ◊ÊŸ ‹Ÿ‚) “ÖÿÊÿ‚Ë øà∑§◊¸áÊSÔ ßàÿÊÁŒ ¡Ê •¡¸ÈŸ∑§Ê ¬˝oA „ÒU fl„U ÷Ë Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ– ÿÁŒ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ê ∞∑§ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ∞∑§ ‚ÊÕ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸÊ •‚ê÷fl •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ë •¬ˇÊÊ ôÊÊŸ∑§Ê üÊDUÔàfl ÷ªflÊŸ˜ŸÔ ¬„U‹ Ÿ ∑§„UÊ „UÊà Ê, ÃÊ ß‚ Ã⁄U„U •¡¸ŸÈ Á’ŸÊ ‚ÈŸË „ÈU߸ ’ÊÃ∑§Ê ¤ÊÍ∆U „UË ÷ªflÊŸ˜◊Ô ¥ •äÿÊ⁄Uʬ ∑Ò§‚ ∑§⁄UÃÊ Á∑§ “ÖÿÊÿ‚Ë øà∑§◊¸áÊSÃ
•Õ •¡¸ÈŸSÿ ÷ªflŒÈQ§fløŸÊÕ¸Áflfl∑§ÊŸflœÊ⁄UáÊÁŸÁ◊ûÊ— ¬˝oA— ∑§À¬ÿØÔ, ÃÕÊÁ¬ ÷ªflÃÊ ¬˝oAÊŸÈM§¬¢ ¬˝ÁÃfløŸ¢ Œÿ◊˜Ô, ◊ÿÊ ’ÈÁh∑§◊¸áÊÊ— ‚◊ÈìÊÿ ©UQ§— Á∑§◊Õ¸◊˜Ô ßàÕ¢ àfl¢ ÷˝Êã× •Á‚ ßÁÖ Ÿ ÃÈ ¬ÈŸ— ¬˝ÁÃfløŸ◊˜Ô •ŸŸÈM§¬¢ ¬ÎCÔUÊŒ˜Ô •ãÿŒ˜Ô ∞fl m ÁŸDÔU ◊ÿÊ ¬È⁄UÊ ¬˝ÊQ§ ßÁà flQ¢È§ ÿÈQ§◊˜Ô–
ÿÁŒ ∞‚Ë ∑§À¬ŸÊ ∑§Ë ¡Êÿ Á∑§ ÷ªflÊŸ˜mÔ Ê⁄UÊ ∑§„U „ÈU∞ fløŸ Ÿ ‚◊¤ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •¡¸ÈŸŸ ¬˝oA Á∑§ÿÊ „ÒU, ÃÊ Á»§⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ¬˝oA∑§ •ŸÈM§¬ „UË ÿ„U ©UûÊ⁄U ŒŸÊ øÊÁ„Uÿ ÕÊ Á∑§ ◊Ò¥Ÿ ÃÊ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ’ËÊÿÊ „ÒU, ÃÍ ∞‚Ê ÷˝Êãà ÄÿÊ¥ „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU? ¬⁄¢UÃÈ ¬˝oA‚ Áfl¬⁄UËà ŒÍ‚⁄UÊ „UË ©UûÊ⁄U ŒŸÊ Á∑§ ◊Ò¥Ÿ ŒÊ ÁŸDÔUÊ∞° ¬„U‹ ∑§„UË „Ò¥U (©U¬ÿ¸ÈQ§ ∑§À¬ŸÊ∑§) ©U¬ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ „ÒU–
◊ÃÊ ’ÈÁh—”–
ÿÁŒ ‚÷Ë∑§ Á‹ÿ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ∑§„UÊ „ÊÃÊ ÃÊ •¡¸ÈŸ∑§ Á‹ÿ ÷Ë fl„U ∑§„UÊ „UË ªÿÊ ÕÊ, Á»§⁄U ŒÊŸÊ¥∑§Ê ‚◊ÈÁøà ©U¬Œ‡Ê „UÊà „ÈU∞ “ÿë¿˛Uÿ ∞ÃÿÊ⁄U∑¢§ Ãã◊ ’˝ÍÁ„U ‚ÈÁŸÁpÃ◊˜Ô” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒÊŸÊ¥◊¥‚ ∞∑§∑§ „UË ‚ê’ãœ◊¥ ¬˝oA ∑Ò§‚ „UÊÃÊ? ÄÿÊ¥Á∑§ Á¬ûÊ∑§Ë ‡ÊÊÁãà øÊ„UŸflÊ‹∑§Ê flÒl∑§ mÊ⁄UÊ ÿ„U ©U¬Œ‡Ê ÁŒÿÊ ¡ÊŸ¬⁄U Á∑§ ◊œÈ⁄U •ÊÒ⁄U ‡ÊËà ø ÷ÊQ§√ÿ◊˜Ô ßÁà ©U¬ÁŒCÔU ÃÿÊ— •ãÿÃ⁄UÃ˜Ô ¬ŒÊÕ¸ ‚flŸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ⁄UʪË∑§Ê ÿ„U ¬˝oA Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ Á∑§ ©UŸ ŒÊŸÊ¥◊¥‚ Á∑§‚Ë ∞∑§∑§Ê Á¬ûʬ˝‡Ê◊Ÿ∑§Ê⁄UáÊ¢ ’˝ÍÁ„U ßÁà ¬˝oA— ‚ê÷flÁÖ „UË Á¬ûÊ∑§Ë ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ©U¬Êÿ ’ËÊßÿ–
30
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Ÿ •Á¬ S◊ÊøŸ ∞fl ∑§◊¸áÊÊ ’Èh— ‚◊ÈìÊÿ
ß‚∑§ Á‚flÊ ÿÁŒ ∑§fl‹ S◊Êø-∑§◊¸∑§ ‚ÊÕ „UË ôÊÊŸ∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ◊ÊŸÊ ¡Êÿ ÃÊ ÷Ë Áfl÷Q§ fláʸŸ •Á÷¬˝Ã Áfl÷ʪfløŸÊÁŒ ‚fl¸◊˜Ô ©U¬¬ÛÊ◊˜Ô– •ÊÁŒ ‚’ ©U¬ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ ∆U„U⁄UÖ ÃÕÊ ∞‚Ê ◊ÊŸŸ‚ ÿÈhM§¬ S◊Êø-∑§◊¸ ˇÊÁòÊÿ∑§Ê Á∑¢§ ø ˇÊÁòÊÿSÿ ÿÈh¢ S◊ÊÃZ ∑§◊¸ Sflœ◊¸ Sflœ◊¸ „ÒU, ÿ„U ¡ÊŸŸflÊ‹ •¡¸ÈŸ∑§Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ßÁà ¡ÊŸÃ— “ÃÁà∑¢§ ∑§◊¸ÁáÊ ÉÊÊ⁄U ◊Ê¢ ÁŸÿÊ¡ÿÁ‚” ©U‹Ê„UŸÊ ŒŸÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ Á∑§ “ÃÃ˜Ô Á∑¢§
ßÁà ©U¬Ê‹ê÷— •ŸÈ¬¬ÛÊ—– ÃS◊ÊŒ˜Ô ªËÃʇÊÊSòÊ ß¸·ã◊ÊòÊáÊ •Á¬ üÊÊÒß S◊ÊøŸ flÊ ∑§◊¸áÊÊ •Êà◊ôÊÊŸSÿ ‚◊ÈìÊÿÊ Ÿ ∑§ŸÁøŒ˜Ô Œ‡Ê¸ÁÿÃ¢È ‡ÊÄÿ—– ÿSÿ ÃÈ •ôÊÊŸÊŒ˜Ô ⁄UʪÊÁŒŒÊ·ÃÊ flÊ ∑§◊¸ÁáÊ ¬˝flÎûÊSÿ ÿôÊŸ ŒÊŸŸ ì‚Ê flÊ Áfl‡ÊÈh‚ûflSÿ ôÊÊŸ◊˜Ô ©Uà¬ÛÊ¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸ÃûflÁfl·ÿ◊˜Ô ∞∑§◊˜Ô ∞fl ߌ¢ ‚flZ ’˝rÊÔ •∑§Ã¸Î ø ßÁÖ ÃSÿ ∑§◊¸ÁáÊ ∑§◊¸¬˝ÿÊ¡Ÿ ø ÁŸflÎûÊ •Á¬ ‹Ê∑§‚æ˜UÔª˝„UÊÕZ ÿ%¬ÍflZ ÿÕÊ ¬˝flÎûÊ— ÃÕÊ ∞fl ∑§◊¸ÁáÊ ¬˝flÎûÊSÿ ÿÃ˜Ô ¬˝flÎÁûÊM§¬¢ ŒÎ‡ÿà Ÿ ÃÃ˜Ô ∑§◊¸ ÿŸ ’Èh— ‚◊ÈìÊÿ— SÿÊØԖ ÿÕÊ ÷ªflÃÊ flÊ‚ÈŒflSÿ ˇÊÊòÊ∑§◊¸øÁCÔUâ
Ÿ ôÊÊŸŸ ‚◊ÈìÊËÿà ¬ÈL§·ÊÕ¸Á‚hÿ ÃmÃ˜Ô »§‹ÊÁ÷‚ãäÿ„UVUÔ Ê⁄UÊ÷ÊflSÿ ÃÈÀÿàflÊŒ˜Ô ÁflŒÈ·—– ÃûflÁflÃ˜Ô ÃÈ Ÿ •„¢U ∑§⁄UÊÁ◊ ßÁà ◊ãÿà Ÿ ø Ã໧‹◊˜Ô •Á÷‚ãœûÊ– ÿÕÊ ø SflªÊ¸ÁŒ∑§Ê◊ÊÌÕŸ— •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ∑§Ê◊‚ÊœŸÊŸÈDÔUÊŸÊÿ •ÊÁ„UÃʪA— ∑§Êêÿ ∞fl •ÁªA„UÊòÊÊŒÊÒ ¬˝flÎûÊSÿ ‚ÊÁ◊∑Χà ÁflŸCÔU •Á¬ ∑§Ê◊ ÃŒ˜Ô ∞fl •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ •ŸÈÁÃDÔU× •Á¬ Ÿ Ãà∑§Êêÿ◊˜Ô •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ ÷flÁÖ
∑§◊¸ÁáÊ ÉÊÊ⁄U ◊Ê¢ ÁŸÿÊ¡ÿÁ‚”–
‚ÈÃ⁄UÊ¢ ÿ„U Á‚h „ÈU•Ê Á∑§ ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥ Á∑§Á@ã◊ÊòÊ ÷Ë üÊÊÒà ÿÊ S◊Êø Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§◊¸∑§ ‚ÊÕ •Êà◊ôÊÊŸ∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ∑§Ê߸ ÷Ë Ÿ„UË¥ ÁŒπÊ ‚∑§ÃÊ– •ôÊÊŸ‚ ÿÊ •Ê‚ÁQ§ •ÊÁŒ ŒÊ·Ê‚ ¥ ∑§◊¸◊¥ ‹ª „ÈU∞ Á¡‚ ¬ÈL§·∑§Ê ÿôÊ‚, ŒÊŸ‚ ÿÊ Ã¬‚ •ã×∑§⁄UáÊ ‡ÊÈh „UÊ∑ §⁄U ¬⁄U◊ÊÕ¸-ÃûflÁfl·ÿ∑§ ∞‚Ê ôÊÊŸ ¬˝Ê# „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U ‚’ ∞∑§ ’˝rÊÔ „UË „ÒU •ÊÒ⁄U fl„U •∑§Ãʸ „ÒU– ©U‚∑§ ∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸ •ÊÒ⁄U »§‹ ŒÊŸÊ¥ „UË ÿlÁ¬ ÁŸflÎûÊ „UÊ øÈ∑§Ã „ÒU¥ ÃÊ ÷Ë ‹Ê∑§‚¢ª„˝ U∑§ Á‹ÿ ¬„U‹∑ §Ë ÷Ê°Áà ÿ%¬Ífl∑¸ § ∑§◊Ê◊Z ¥ ‹ª ⁄U„UŸfl Ê‹ ¬ÈL§·∑§Ê ¡Ê ¬˝flÁÎ ûÊM§¬ ∑§◊¸ ÁŒπ‹ÊÿË ŒÃÊ „ÒU, fl„U flÊSÃfl◊¥ ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „ÒU, Á¡‚‚ Á∑§ ôÊÊŸ∑§ ‚ÊÕ ©U‚∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ „UÊ ‚∑§– ¡Ò‚ ÷ªflÊŸ˜Ô flÊ‚ÈŒflmÊ⁄UÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ˇÊÊòÊ∑§◊ÊZ∑§Ê ◊ÊˇÊ∑§Ë Á‚Áh∑§ Á‹ÿ ôÊÊŸ∑§ ‚ÊÕ ‚◊ÈìÊÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ flÒ‚ „UË »§‹ë¿UÊ •ÊÒ⁄U •„¢U∑§Ê⁄U∑§ •÷Êfl∑§Ë ‚◊ÊŸÃÊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ôÊÊŸË∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÷Ë (ôÊÊŸ∑§ ‚ÊÕ ‚◊ÈìÊÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ)– ÄÿÊÁ¥ ∑§ •Êà◊ôÊÊŸË Ÿ ÃÊ ∞‚Ê „UË ◊ÊŸÃÊ „ÒU Á∑§ ◊Ò¥ ∑§⁄UÃÊ „°UÍ •ÊÒ⁄U Ÿ ©UŸ ∑§◊Ê∑Z §Ê »§‹ „UË øÊ„UÃÊ „ÒU– ß‚∑§ Á‚flÊ ¡Ò‚ ∑§Ê◊-‚ÊœŸM§¬ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ ∑§◊ÊZ∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚∑§Ê◊ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ◊¥ ‹ª „ÈU∞ SflªÊ¸ÁŒ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊflÊ‹ •ÁªA„UÊòÊË∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ ÿÁŒ •ÊœÊ ∑§◊¸ ∑§⁄U øÈ∑§Ÿ¬⁄U ŸCÔU „UÊ ¡Êÿ •ÊÒ⁄U Á»§⁄U ÷Ë ©U‚∑§ mÊ⁄UÊ fl„UË •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ ∑§◊¸ „UÊÃÊ ⁄U„U, ÃÊ ÷Ë fl„U ∑§Êêÿ-∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ (flÒ‚ „UË ôÊÊŸË∑§ ∑§◊¸ ÷Ë ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „Ò¥U)–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
ÃÕÊ ø Œ‡Ê¸ÿÁà ÷ªflÊŸ˜Ô “∑ȧfl¸ÛÊÁ¬” “Ÿ ∑§⁄UÊÁà Ÿ Á‹åÿÔ ßÁà ÃòÊ ÃòÊ– ÿìÊ “¬ÍflÒ¸— ¬Ífl¸Ã⁄¢U ∑ΧÃ◊˜Ô” “∑§◊¸áÊÒfl Á„U ‚¢Á‚Áh◊ÊÁSÕÃÊ ¡Ÿ∑§ÊŒÿ—” ßÁà ÃÃ˜Ô ÃÈ ¬˝Áfl÷Öÿ ÁflôÊÿ◊˜–Ô ÃÃ˜Ô ∑§Õ◊˜Ô? ÿÁŒ ÃÊflÃ˜Ô ¬Ífl¸ ¡Ÿ∑§ÊŒÿ— ÃûflÁflŒ— •Á¬ ¬˝flÎûÊ∑§◊ʸáÊ— SÿÈ— à ‹Ê∑§‚æ˜UÔª˝„UÊÕZ “ªÈáÊÊ ªÈáÊ·È fløãÔ ßÁà ôÊÊŸŸ ∞fl ‚¢Á‚Áh◊˜Ô •ÊÁSÕÃÊ—, ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ ¬˝Ê# •Á¬ ∑§◊¸áÊÊ ‚„U ∞fl ‚¢Á‚Áh◊˜Ô •ÊÁSÕÃÊ Ÿ ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚¢ ∑ΧÃflãà ßÁà ∞·— •Õ¸—– •Õ Ÿ à ÃûflÁflŒ—, ߸E⁄U‚◊̬ß ∑§◊¸áÊÊ ‚ÊœŸ÷Íß ‚¢Á‚Áh¢ ‚ûfl‡ÊÈÁh¢ ôÊÊŸÊà¬ÁûÊ‹ˇÊáÊÊ¢ flÊ ‚¢Á‚Áh◊˜Ô •ÊÁSÕÃÊ ¡Ÿ∑§ÊŒÿ— ßÁà √ÿÊÅÿÿ◊˜Ô– ∞Ã◊˜Ô ∞fl •ÕZ flˇÿÁà ÷ªflÊŸ˜Ô “‚ûfl‡ÊÈhÿ ∑§◊¸ ∑ȧfl¸ÁãÔ ßÁÖ “Sfl∑§◊¸áÊÊ Ã◊èÿëÿ¸ Á‚Áh¢ ÁflãŒÁà ◊ÊŸfl—” ßÁà ©UÄàflÊ Á‚Áh¢ ¬˝Ê#Sÿ ø ¬ÈŸ— ôÊÊŸÁŸDÔUÊ¢ flˇÿÁà “Á‚Áh¢ ¬˝Ê#Ê ÿÕÊ ’˝rÊÔ” ßàÿÊÁŒŸÊ– ÃS◊ÊŒ˜Ô ªËÃÊ‚È ∑§fl‹ÊŒ˜Ô ∞fl ÃûflôÊÊŸÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#— Ÿ ∑§◊¸‚◊ÈÁìÊÃÊŒ˜Ô ßÁà ÁŸÁp× •Õ¸—– ÿÕÊ ø •ÿ◊˜Ô •Õ¸— ÃÕÊ ¬˝∑§⁄UáʇÊÊ Áfl÷Öÿ ÃòÊ ÃòÊ Œ‡Ê¸ÁÿcÿÊ◊—– ÃòÊ ∞fl¢ œ◊¸‚ê◊Í…UøÃ‚Ê ◊„UÁà ‡ÊÊ∑§‚ʪ⁄U ÁŸ◊ªASÿ •¡¸ÈŸSÿ •ãÿòÊ •Êà◊ôÊÊŸÊŒ˜Ô ©Uh⁄UáÊ◊˜Ô •¬‡ÿŸ˜Ô ÷ªflÊŸ˜Ô flÊ‚ÈŒfl— Ã× •¡¸ÈŸ◊˜Ô ©UÁgœÊ⁄UÁÿ·È— •Êà◊ôÊÊŸÊÿ •flÃÊ⁄UÿŸ˜Ô •Ê„Uó
31
“∑ȧfl¸ÛÊÁ¬ Ÿ Á‹åÿÔ “Ÿ ∑§⁄UÊÁà Ÿ Á‹åÿÔ
ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥‚ ÷ªflÊŸ˜Ô ÷Ë ¡ª„U-¡ª„U ÿ„UË ’Êà ÁŒπ‹Êà „Ò¥U– ß‚∑§ Á‚flÊ ¡Ê “¬ÍflÒ¸— ¬Ífl¸Ã⁄¢U ∑ΧÃ◊˜Ô” “∑§◊¸áÊÒfl Á„U ‚¢Á‚Áh◊ÊÁSÕÃÊ ¡Ÿ∑§ÊŒÿ—” ßàÿÊÁŒ fløŸ „Ò¥U ©UŸ∑§Ê Áfl÷ʪ¬Ífl¸∑§ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– ¬Í0ófl„U Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊¤Ê¥? ©U0óÿÁŒ fl ¬Ífl¸◊¥ „UÊŸflÊ‹ ¡Ÿ∑§ÊÁŒ ÃûflflûÊÊ „UÊ∑§⁄U ÷Ë ‹Ê∑§‚¢ª˝„U∑§ Á‹ÿ ∑§◊ÊZ◊¥ ¬˝flÎûÊ Õ, Ã’ ÃÊ ÿ„U •Õ¸ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ “ªÈáÊ „UË ªÈáÊÊ¥◊¥ ’⁄Uà ⁄U„U „Ò¥U” ß‚ ôÊÊŸ‚ „UË fl ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞ •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊¸-‚¢ãÿÊ‚∑§Ë ÿÊÇÿÃÊ ¬˝Ê# „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ, ∑§◊¸ ∑§⁄UÃ-∑§⁄Uà „UË ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ ªÿ– ÿÁŒ fl ¡Ÿ∑§ÊÁŒ ÃûflôÊÊŸË Ÿ„UË¥ Õ ÃÊ ∞‚Ë √ÿÊÅÿÊ ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ Á∑§ fl ߸E⁄U∑§ ‚◊¬¸áÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚ÊœŸM§¬ ∑§◊ÊZmÊ⁄UÊ ÁøûÊ-‡ÊÈÁhM§¬ Á‚Áh∑§Ê •ÕflÊ ôÊÊŸÊà¬ÁûÊM§¬ Á‚Áh∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞– ÿ„UË ’Êà ÷ªflÊŸ˜Ô ∑§„¥Uª Á∑§ “(ÿʪË) •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§⁄Uà „Ò¥U–” ÃÕÊ “Sfl∑§◊¸áÊÊ Ã◊èÿëÿ¸ Á‚Áh¢ ÁflãŒÁà ◊ÊŸfl—” ∞‚Ê ∑§„U∑§⁄U Á»§⁄U ©U‚ Á‚Áh¬˝Ê# ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ “Á‚Áh¢ ¬˝Ê#Ê ÿÕÊ ’˝rÊÔ” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ‚ ¥ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ ∑§„U¥ª–
‚ÈÃ⁄UÊ¢ ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥ ÁŸpÿ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê •Õ¸ ÿ„UË „ÒU Á∑§ ∑§fl‹ ÃûflôÊÊŸ‚ „UË ◊ÈÁQ§ „UÊÃË „ÒU, ∑§◊¸‚Á„Uà ôÊÊŸ‚ Ÿ„UË¥– ¡Ò‚Ê ÿ„U ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê •Á÷¬˝Êÿ „ÒU flÒ‚Ê „UË ¬˝∑§⁄UáÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U Áfl÷ʪ¬Ífl¸∑§ ©UŸ-©UŸ SÕÊŸÊ¥¬⁄U „U◊ •Êª ÁŒπ‹Êÿ¥ª– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U œ◊¸∑§ Áfl·ÿ◊¥ Á¡‚∑§Ê ÁøûÊ ◊ÊÁ„Uà „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê ◊„UÊŸ˜Ô ‡ÊÊ∑§‚ʪ⁄U◊¥ «UÍ’ ⁄U„UÊ „ÒU, ∞‚ •¡¸ÈŸ∑§Ê Á’ŸÊ •Êà◊ôÊÊŸ∑§ ©UhÊ⁄U „UÊŸÊ •‚ê÷fl ‚◊¤Ê∑§⁄U ©U‚ ‡ÊÊ∑§‚◊Ⱥ˝‚ •¡¸ÈŸ∑§Ê ©UhÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ ÷ªflÊŸ˜Ô flÊ‚ÈŒfl •Êà◊ôÊÊŸ∑§Ë ¬˝SÃÊflŸÊ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ’Ê‹ó
32
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
•‡ÊÊëÿÊŸãfl‡ÊÊøSàfl¢ ¬˝ôÊÊflʌʢp ÷Ê·‚– ªÃÊ‚ÍŸªÃÊ‚¢Íp ŸÊŸÈ‡ÊÊøÁãà ¬Áá«UÃÊ—H 11H Ÿ ‡ÊÊëÿÊ •‡ÊÊëÿÊ ÷Ëc◊º˝ÊáÊÊŒÿ— ¡Ê ‡ÊÊ∑§ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ Ÿ„UË¥ „UÊà ©Uã„¥U •‡ÊÊëÿ ‚Œ˜ÔflÎûÊàflÊÃ˜Ô ¬⁄U◊ÊÕ¸M§¬áÊ ø ÁŸàÿàflÊØÔ, ÃÊŸ˜Ô ∑§„Uà „ÒU¥, ÷Ëc◊, º˝Êá Ê •ÊÁŒ ‚ŒÊøÊ⁄UË •ÊÒ⁄U ¬⁄U◊ÊÕ¸M§¬‚ •‡ÊÊëÿÊŸ˜Ô •ãfl‡ÊÊø— •ŸÈ‡ÊÊÁøÃflÊŸ˜Ô •Á‚ à Á◊˝ÿãà ◊ÁÛÊÁ◊ûÊ◊˜Ô •„¢U ÃÒ— ÁflŸÊ÷Í× Á∑¢§ ∑§Á⁄UcÿÊÁ◊ ⁄UÊÖÿ‚ÈπÊÁŒŸÊ ßÁÖ àfl¢ ¬˝ôÊÊflʌʟ˜Ô ¬˝ôÊÊflÃÊ¢ ’ÈÁh◊ÃÊ¢ flʌʟ˜Ô ø fløŸÊÁŸ ø ÷Ê·‚– ÃŒ˜Ô ∞ÃŒ˜Ô ◊ÊÒ…K¢ ¬ÊÁá«Uàÿ¢ ø ÁflL§h◊˜Ô •Êà◊ÁŸ Œ‡Ê¸ÿÁ‚ ©Uã◊ûÊ ßfl ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—– ÿS◊ÊŒ˜Ô ªÃÊ‚ÍŸ˜Ô ªÃ¬˝ÊáÊÊŸ˜Ô ◊ÎÃÊŸ˜Ô •ªÃÊ‚ÍŸ˜Ô •ªÃ¬˝ÊáÊÊŸ˜Ô ¡Ëfl× ø Ÿ •ŸÈ‡ÊÊøÁãà ¬Áá«UÃÊ— •Êà◊ôÊÊ—– ¬á«UÊ •Êà◊Áfl·ÿÊ ’ÈÁh— ÿ·Ê¢ à Á„U ¬Áá«UÃÊ— “¬ÊÁá«Uàÿ¢ ÁŸÌfll” (’Î0 3– 5– 1) ßÁà üÊÈ×– ¬⁄U◊Êո× ÃÈ ÁŸàÿÊŸ˜Ô •‡ÊÊëÿÊŸ˜Ô •ŸÈ‡ÊÊøÁ‚ •ÃÊ ◊Í…U— •Á‚ ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—H 11H
ÁŸàÿ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •‡ÊÊëÿ „Ò¥U– ©UŸ Ÿ ‡ÊÊ∑§ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ ÷Ëc◊ÊÁŒ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ ÃÍ ‡ÊÊ∑§ ∑§⁄UÃÊ „ÒU Á∑§ fl ◊⁄U „UÊÕÊ¥ ◊Ê⁄U ¡Êÿ°ª; ◊Ò¥ ©UŸ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄ U⁄UÊÖÿ •ÊÒ⁄U ‚ÈπÊÁŒ∑§Ê ÄÿÊ ∑§M°§ªÊ? ÃÕÊ ÃÍ ¬˝ôÊÊflÊŸÊ¥∑§ •ÕÊ¸Ã˜Ô ’ÈÁh◊ÊŸÊ¥∑§ fløŸ ÷Ë ’Ê‹ÃÊ „ÒU, •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ ß‚ Ã⁄U„U ÃÍ ©Uã◊ûÊ∑§Ë ÷Ê°Áà ◊Íπ¸ÃÊ •ÊÒ⁄U ’ÈÁh◊ûÊÊ ßŸ ŒÊŸÊ¥ ¬⁄US¬⁄UÁflL§h ÷ÊflÊ¥∑§Ê •¬Ÿ◊¥ ÁŒπ‹ÊÃÊ „ÒU– ÄÿÊÁ¥ ∑§ Á¡Ÿ∑§ ¬˝ÊáÊ ø‹ ªÿ „ÒU¥ó¡Ê ◊⁄U ªÿ „ÒU¥ ©UŸ∑§ Á‹ÿ •ÊÒ⁄U Á¡Ÿ∑§ ¬˝ÊáÊ Ÿ„UË¥ ªÿ ó¡Ê ¡Ëà „Ò¥ U©UŸ∑§ Á‹ÿ ÷Ë ¬Áá«Uà ó•Êà◊ôÊÊŸË ‡ÊÊ∑§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÖ “¬ÊÁá«Uàÿ∑§Ê ‚ê¬ÊŒŸ ∑§⁄U∑§ ” ß‚ üÊÈÁÃflÊÄÿÊŸÈ‚Ê⁄U •Êà◊Áfl·ÿ∑§ ’ÈÁh∑§Ê ŸÊ◊ ¬á«UÊ „ÒU •ÊÒ⁄U fl„U ’ÈÁh Á¡Ÿ◊¥ „UÊ fl ¬Áá«Uà „Ò¥U– ¬⁄¢UÃÈ ¬⁄U◊ÊÕ¸ŒÎÁCÔU‚ ÁŸàÿ •ÊÒ⁄U •‡ÊÊøŸËÿ ÷Ëc◊ •ÊÁŒ üÊDÔU ¬ÈL§·Ê¥∑§ Á‹ÿ ÃÍ ‡ÊÊ∑§ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, •Ã— ÃÍ ◊Í…U „ÒU– ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒUH 11H
U ∑ȧ× à •‡ÊÊëÿÊ—, ÿÃÊ ÁŸàÿÊ—– fl ÷Ëc◊ÊÁŒ •‡ÊÊëÿ ÄÿÊ¥ „Ò¥U? ß‚Á‹ÿ Á∑§ fl ÁŸàÿ „Ò¥U– ÁŸàÿ ∑Ò§‚ „Ò¥U?ó ∑§Õ◊˜ó Ô
Ÿ àflflÊ„¢U ¡ÊÃÈ ŸÊ‚¢ Ÿ àfl¢ Ÿ◊ ¡ŸÊÁœ¬Ê—– Ÿ øÒfl Ÿ ÷ÁflcÿÊ◊— ‚fl¸ flÿ◊× ¬⁄U◊˜ÔH 12H Ÿ ÃÈ ∞fl ¡ÊÃÈ ∑§ŒÊÁøŒ˜Ô •„¢U Ÿ •Ê‚¢ Á∑§ãÃÈ
Á∑§‚Ë ∑§Ê‹◊¥ ◊Ò¥ Ÿ„UË¢ ÕÊ, ∞‚Ê Ÿ„UË¥ Á∑¢§ÃÈ •fl‡ÿ •Ê‚◊˜Ô ∞fl, •ÃËÃ·È Œ„UÊà¬ÁûÊÁflŸÊ‡Ê·È ÁŸàÿ◊˜Ô ÕÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ÷ÍìÍfl¸ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ •ÊÒ⁄ ÁflŸÊ‡Ê „UÊà „ÈU∞ ÷Ë ◊Ò¥ ‚ŒÊ „UË ÕÊ– ∞fl •„U◊˜Ô •Ê‚◊˜Ô ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—– flÒ‚ „UË ÃÍ Ÿ„UË¥ ÕÊ ‚Ê Ÿ„UË¥ Á∑¢§ÃÈ •fl‡ÿ ÃÕÊ Ÿ àfl¢ Ÿ •Ê‚Ë— Á∑§ãÃÈ •Ê‚Ë— ∞fl– ÃÕÊ Ÿ ß◊ ¡ŸÊÁœ¬Ê— Ÿ •Ê‚Ÿ˜Ô Á∑§ãÃÈ •Ê‚Ÿ˜Ô ÕÊ ÿ ⁄UʡʪáÊ Ÿ„UË¥ Õ ‚Ê Ÿ„UË¥ Á∑¢§ÃÈ ÿ ÷Ë •fl‡ÿ Õ–U ∞fl–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
ÃÕÊ Ÿ ø ∞fl Ÿ ÷ÁflcÿÊ◊—, Á∑§ãÃÈ ÷ÁflcÿÊ◊ ∞fl ‚fl¸ flÿ◊˜Ô •Ã— •S◊ÊŒ˜Ô Œ„UÁflŸÊ‡ÊÊÃ˜Ô ¬⁄U◊˜Ô ©UûÊ⁄U∑§Ê‹ •Á¬, ÁòÊcÊÈ •Á¬ ∑§Ê‹·È ÁŸàÿÊ •Êà◊SflM§¬áÊ ßÁà •Õ¸—– Œ„U÷ŒÊŸÈflÎûÿÊ ’„ÈUfløŸ¢ Ÿ •Êà◊÷ŒÊÁ÷¬˝ÊÿáÊH 12H
33
ß‚∑§ ’ÊŒ •ÕÊ¸Ã˜Ô ßŸ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊŸ∑§ ’ÊŒ ÷Ë „U◊ ‚’ Ÿ„UË¥ ⁄U„¥Uª ‚Ê Ÿ„UË¥ Á∑¢§ÃÈ •fl‡ÿ ⁄U„¥Uª– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ ÃËŸÊ¥ ∑§Ê‹Ê¥◊¥ „UË •Êà◊M§¬‚ ‚’ ÁŸàÿ „Ò¥U– ÿ„UÊ° ’„ÈUfløŸ∑§Ê ¬˝ÿʪ Œ„U÷Œ∑§ ÁfløÊ⁄U‚ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, •Êà◊÷Œ∑§ •Á÷¬˝Êÿ‚ Ÿ„UË¥H 12H
U
ÃòÊ ∑§Õ◊˜Ô ßfl ÁŸàÿ •Êà◊Ê ßÁà ŒÎCÔUÊãÃ◊˜Ô •Êà◊Ê Á∑§‚∑§ ‚ŒÎ‡Ê ÁŸàÿ „ÒU? ß‚¬⁄U ŒÎCÔUÊãà •Ê„Uó ∑§„Uà „Ò¥Uó
ŒÁ„UŸÊ˘ÁS◊ãÿÕÊ Œ„U ∑§ÊÒ◊Ê⁄¢U ÿÊÒflŸ¢ ¡⁄UÊ– ÃÕÊ Œ„UÊãÃ⁄U¬˝ÊÁ#œË¸⁄USÃòÊ Ÿ ◊ÈsÔÁÃH 13H Œ„U— •Sÿ •ÁSà ßÁà Œ„UË ÃSÿ ŒÁ„UŸÊ Œ„UflŒÊà◊Ÿ— •ÁS◊Ÿ˜Ô flø◊ÊŸ Œ„U ÿÕÊ ÿŸ ¬˝∑§Ê⁄UáÊ ∑§ÊÒ◊Ê⁄¢U ∑ȧ◊Ê⁄U÷ÊflÊ ’ÊÀÿÊflSÕÊ, ÿÊÒflŸ¢ ÿÍŸÊ ÷ÊflÊ ◊äÿ◊ÊflSÕÊ, ¡⁄UÊ flÿÊ „UÊÁŸ— ¡ËáÊʸflSÕÊ ßÁà ∞ÃÊ— ÁÃd— •flSÕÊ •ãÿÊãÿÁfl‹ˇÊáÊÊ—– ÃÊ‚Ê¢ ¬˝Õ◊ÊflSÕÊŸÊ‡Ê Ÿ ŸÊ‡ÊÊ ÁmÃËÿÊflSÕʬ¡ŸŸ Ÿ ©U¬¡ŸŸ◊˜Ô •Êà◊Ÿ—, Á∑¢§ ÃÌ„U, •ÁflÁ∑˝§ÿSÿ ∞fl ÁmÃËÿÃÎÃËÿÊflSÕʬ˝ÊÁ#— •Êà◊ŸÊ ŒÎCÔUÊ– ÃÕÊ ÃmŒ˜Ô ∞fl Œ„UÊŒ˜Ô •ãÿÊ Œ„UÊãÃ⁄U¢ ÃSÿ ¬˝ÊÁ#— Œ„UÊãÃ⁄U¬˝ÊÁ#— •ÁflÁ∑˝§ÿSÿ ∞fl •Êà◊Ÿ ßàÿÕ¸—– œË⁄UÊ œË◊ÊŸ˜Ô ÃòÊ ∞fl¢ ‚Áà Ÿ ◊ÈsÁÔ Ã Ÿ ◊Ê„U◊˜Ô •Ê¬lÃH 13H
Á¡‚∑§Ê Œ„U „ÒU fl„U Œ„UË „ÒU, ©U‚ Œ„UË∑§Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UË •Êà◊Ê∑§Ë ß‚óflø◊ÊŸ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ¡Ò‚ ∑§ÊÒ◊Ê⁄Uó’ÊÀÿÊflSÕÊ, ÿÊÒflŸóÃL§áÊÊflSÕÊ •ÊÒ⁄U ¡⁄UÊó flÎhÊflSÕÊóÿ ¬⁄US¬⁄U Áfl‹ˇÊáÊ ÃËŸÊ¥ •flSÕÊ∞° „UÊÃË „Ò¥U– ߟ◊¥ ¬„U‹Ë •flSÕÊ∑§ ŸÊ‡Ê‚ •Êà◊Ê∑§Ê ŸÊ‡Ê Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄UË •flSÕÊ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ‚ •Êà◊Ê∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃË; ÃÊ Á»§⁄U ÄÿÊ „UÊÃÊ „ÒU? Á∑§ ÁŸÌfl∑§Ê⁄U •Êà◊Ê∑§Ê „UË ŒÍ‚⁄UË •ÊÒ⁄U ÃË‚⁄UË •flSÕÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÊÃË „ÈU߸ ŒπË ªÿË „ÒU– flÒ‚ „UË ÁŸÌfl∑§Ê⁄U •Êà◊Ê∑§Ê „UË Œ„UÊãÃ⁄U∑§Ë ¬˝ÊÁ# •ÕÊ¸Ã˜Ô ß‚ ‡Ê⁄UË⁄U‚ ŒÍ‚⁄U ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ŸÊ◊ Œ„UÊãÃ⁄U „ÒU, ©U‚∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÊÃË „ÒU („UÊÃË „ÈU߸-‚Ë ŒËπÃË „ÒU)– ∞‚Ê „UÊŸ‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô •Êà◊Ê∑§Ê ÁŸÌfl∑§Ê⁄U •ÊÒ⁄ ÁŸàÿ ‚◊¤Ê ‹Ÿ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ œË⁄Uó’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ß‚ Áfl·ÿ◊¥ ◊ÊÁ„Uà Ÿ„UË¥ „UÊÃÊó◊Ê„U∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊH 13H
U
ÿlÁ¬ •Êà◊ÁflŸÊ‡ÊÁŸÁ◊ûÊÊ ◊Ê„UÊ Ÿ ‚ê÷flÁà ÁŸàÿ •Êà◊Ê ßÁà Áfl¡ÊŸÃ— ÃÕÊÁ¬ ‡ÊËÃÊcáÊ‚ÈπŒÈ—π¬˝ÊÁ#ÁŸÁ◊ûÊÊ ◊Ê„UÊ ‹ÊÒÁ∑§∑§Ê ŒÎ‡ÿÃ, ‚ÈπÁflÿʪÁŸÁ◊ûÊÊ ŒÈ—π‚¢ÿʪÁŸÁ◊ûÊ— ø ‡ÊÊ∑§ ßÁà ∞ÃŒ˜Ô •¡¸ÈŸSÿ fløŸ◊˜Ô •Ê‡ÊVÔUK •Ê„Uó
ÿlÁ¬ “•Êà◊Ê ÁŸàÿ „ÒU ∞‚ ¡ÊŸŸflÊ‹ ôÊÊŸË∑§Ê •Êà◊-ÁflŸÊ‡Ê-ÁŸÁ◊ûÊ∑§ ◊Ê„U „UÊŸÊ ÃÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥, ÃÕÊÁ¬ ‡ÊËÃ-©UcáÊ •ÊÒ⁄U ‚Èπ-ŒÈ—π-¬˝ÊÁ#-¡ÁŸÃ ‹ÊÒÁ∑§∑§ ◊Ê„U ÃÕÊ ‚Èπ-Áflÿʪ-¡ÁŸÃ •ÊÒ⁄U ŒÈ—π-‚¢ÿʪ¡ÁŸÃ ‡ÊÊ∑§ ÷Ë „UÊÃÊ „ÈU•Ê ŒπÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ∞‚ •¡¸ÈŸ∑§ fløŸÊ¥∑§Ë •Ê‡ÊVÔUÊ ∑§⁄U∑§ ÷ªflÊŸ˜Ô ∑§„Uà „Ò¥Uó
34
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
◊ÊòÊÊS¬‡ÊʸSÃÈ ∑§ÊÒãÃÿ ‡ÊËÃÊcáÊ‚ÈπŒÈ—πŒÊ—– •Êª◊ʬÊÁÿŸÊ˘ÁŸàÿÊSÃÊ¢ÁSÃÁÃˇÊSfl ÷Ê⁄UÃH 14H ◊ÊòÊÊ •ÊÁ÷— ◊Ëÿãà ‡ÊéŒÊŒÿ ßÁà üÊÊòÊÊŒËÁŸ ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, ◊ÊòÊÊáÊÊ¢ S¬‡Êʸ— ‡ÊéŒÊÁŒÁ÷— ‚¢ÿʪʗ à ‡ÊËÃÊcáÊ‚ÈπŒÈ—πŒÊ— ‡ÊËÃ◊˜Ô ©UcáÊ¢ ‚Èπ¢ ŒÈ—π¢ ø ¬˝ÿë¿UÁãà ßÁÖ •ÕflÊ S¬Î‡ÿãà ßÁà S¬‡Êʸ Áfl·ÿÊ— ‡ÊéŒÊŒÿ— ◊ÊòÊÊ— ø S¬‡Êʸ— ø ‡ÊËÃÊcáÊ‚ÈπŒÈ—πŒÊ—– ‡ÊËâ ∑§ŒÊÁøÃ˜Ô ‚Èπ¢ ∑§ŒÊÁøÃ˜Ô ŒÈ—π¢ ÃÕÊ ©UcáÊ◊˜Ô •Á¬ •ÁŸÿÃM§¬¢ ‚ÈπŒÈ—π ¬ÈŸ— ÁŸÿÃM§¬ ÿÃÊ Ÿ √ÿÁ÷ø⁄U× •Ã— ÃÊèÿÊ¢ ¬ÎÕ∑˜§Ô ‡ÊËÃÊcáÊÿÊ— ª˝„UáÊ◊˜Ô– ÿS◊ÊÃ˜Ô Ã ◊ÊòÊÊS¬‡ÊʸŒÿ •Êª◊ʬÊÁÿŸ •Êª◊ʬÊÿ‡ÊË‹Ê— ÃS◊ÊŒ˜Ô •ÁŸàÿÊ •Ã— ÃÊŸ˜Ô ‡ÊËÃÊcáÊʌ˟˜Ô ÁÃÁÃˇÊSfl ¬˝‚„USfl Ã·È „U·Z Áfl·ÊŒ¢ ø ◊Ê ∑§Ê·Ë¸— ßàÿÕ¸—H 14H
◊ÊòÊÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê Á¡Ÿ‚ ¡ÊŸÊ ¡Êÿ ∞‚Ë üÊÊòÊÊÁŒ ßÁãº˝ÿÊ° •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ S¬‡Ê¸ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿÊ¥∑§ ‚ÊÕ ©UŸ∑§ ‚¢ÿʪ, fl ‚’ ‡ÊËÃ-©UcáÊ •ÊÒ⁄U ‚Èπ-ŒÈ—π ŒŸflÊ‹ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡ÊËéUcáÊ •ÊÒ⁄U ‚Èπ-ŒÈ—π ŒÃ „Ò¥U– •ÕflÊ Á¡Ÿ∑§Ê S¬‡Ê¸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU fl S¬‡Ê¸ •ÕʸÃÔ˜ ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿ, (ß‚ √ÿÈà¬ÁûÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÿ„U •Õ¸ „Uʪ Ê Á∑§) ◊ÊòÊÊ •ÊÒ⁄U S¬‡Ê¸ ÿÊŸË üÊÊòÊÊÁŒ ßÁãº˝ÿÊ° •ÊÒ⁄U ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿ, (ÿ ‚’) ‡ÊËÃ-©UcáÊ •ÊÒ⁄U ‚Èπ-ŒÈ—π ŒŸfl Ê‹ „ÒU¥– ‡ÊËà ∑§÷Ë ‚ÈπM§¬ „UÊÃÊ „ÒU ∑§÷Ë ŒÈ—πM§¬, ß‚Ë Ã⁄U„U ©UcáÊ ÷Ë •ÁŸÁpÃM§¬ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ‚Èπ •ÊÒ⁄U ŒÈ—π ÁŸÁpÃM§¬ „Ò¥U, ÄÿÊ¥Á∑§ ©UŸ◊¥ √ÿÁ÷øÊ⁄U (»§⁄U»§Ê⁄U) Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ß‚Á‹ÿ ‚Èπ-ŒÈ—π‚ •‹ª ‡ÊËà •ÊÒ⁄U ©UcáÊ∑§Ê ª˝„UáÊ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– Á¡‚‚ Á∑§ fl ◊ÊòÊÊ-S¬‡ÊʸÁŒ (ßÁãº˝ÿÊ°, ©UŸ∑§ Áfl·ÿ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ‚¢ÿʪ) ©Uà¬ÁûÊ-ÁflŸÊ‡Ê‡ÊË‹ „Ò¥U, ß‚‚ •ÁŸàÿ „Ò¥U, •Ã— ©UŸ ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒ∑§Ê ÃÍ ‚„UŸ ∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ◊¥ „U·¸ •ÊÒ⁄U Áfl·ÊŒ ◊à ∑§⁄UH 14H
U
‡ÊËÃÊcáÊʌ˟˜Ô ‚„U× Á∑¢§ SÿÊŒ˜Ô ßÁà oÎáÊÈó
‡ÊËÃ-©UcáÊÊÁŒ ‚„UŸ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê ÄÿÊ (‹Ê÷) „ÊÃÊ „ÒU? ‚Ê ‚ÈŸó
ÿ¢ Á„U Ÿ √ÿÕÿãàÿà ¬ÈL§·¢ ¬ÈL§·cʸ÷– ‚◊ŒÈ—π‚Èπ¢ œË⁄¢U ‚Ê˘◊ÎÃàflÊÿ ∑§À¬ÃH 15H ÿ¢ Á„U ¬ÈL§·¢ ‚◊ŒÈ—π‚Èπ¢ ‚◊ ŒÈ—π‚Èπ ‚Èπ-ŒÈ—π∑§Ê ‚◊ÊŸ ‚◊¤ÊŸflÊ‹ •ÕʸÃÔ˜ Á¡‚∑§Ë ÿSÿ â ‚◊ŒÈ—π‚Èπ¢ ‚ÈπŒÈ—π¬˝Ê#ÊÒ „U·Á¸ fl·ÊŒ- ŒÎÁCÔU◊¥ ‚Èπ-ŒÈ—π ‚◊ÊŸ „ÒU¥ó‚Èπ-ŒÈ—π∑§Ë ¬˝ÊÁ#◊¥ ¡Ê ⁄UÁ„Uâ œË⁄¢U œË◊ãâ Ÿ √ÿÕÿÁãà Ÿ øÊ‹ÿÁãà ÁŸàÿÊà◊Œ‡Ê¸ŸÊŒ˜Ô ∞à ÿÕÊQ§Ê— ‡ÊËÃÊcáÊÊŒÿ—– ‚ ÁŸàÿÊà◊Œ‡Ê¸ŸÁŸDÔUÊ mãm‚Á„UcáÊÈ— •◊ÎÃàflÊÿ •◊ÎÃ÷ÊflÊÿ ◊ÊˇÊÊÿ ∑§À¬Ã ‚◊Õʸ ÷flÁÃH 15H
„U·-¸ Áfl·ÊŒ‚ ⁄UÁ„Uà ⁄U„UÃÊ „ÒU ∞‚ Á¡‚ œË⁄Uó’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ¬ÈL§·∑§Ê ÿ ©U¬ÿ¸QÈ § ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒ √ÿÕÊ Ÿ„UË¥ ¬„°UÈøÊ ‚∑§Ã •ÕʸÃÔ˜ ÁŸàÿ •Êà◊Œ‡Ê¸Ÿ‚ ÁfløÁ‹Ã Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã– fl„U ÁŸàÿ •Êà◊Œ‡Ê¸ŸÁŸDÔU •ÊÒ⁄U ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒ mãmÊ¥∑§Ê ‚„UŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ¬ÈL§· ◊ÎàÿÈ‚ •ÃËà „UÊ ¡ÊŸ∑§ Á‹ÿ ÿÊŸË ◊ÊˇÊ∑§ Á‹ÿ ‚◊Õ¸ „UÊÃÊ „ÒUH 15H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
35
ß‚Á‹ÿ ÷Ë ‡ÊÊ∑§ •ÊÒ⁄U ◊Ê„U Ÿ ∑§⁄U∑§ ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒ∑§Ê ß× ø ‡ÊÊ∑§◊Ê„UÊÒ •∑ΧàflÊ ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒ‚„UŸ ∑§⁄UŸÊ ©UÁøà „ÒU, Á¡‚‚ Á∑§ó ‚„UŸ¢ ÿÈQ¢§ ÿS◊ÊØÔó
ŸÊ‚ÃÊ Áfllà ÷ÊflÊ ŸÊ÷ÊflÊ Áfllà ‚×– ©U÷ÿÊ⁄UÁ¬ ŒÎCUÔÊ˘ ãÃSàflŸÿÊSÃûflŒÁ‡Ê¸Á÷—H 16H ŸÊ‚× •Áfll◊ÊŸSÿ ‡ÊËÃÊ c áÊÊŒ — ‚∑§Ê⁄UáÊSÿ Ÿ Áfllà ŸÊÁSà ÷ÊflÊ ÷flŸ◊˜Ô •ÁSÃÃÊ– Ÿ Á„U ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒ ‚∑§Ê⁄UáÊ¢ ¬˝◊ÊáÊÒ— ÁŸM§åÿ◊ÊáÊ¢ flSÃÈ ‚ê÷flÁÖ Áfl∑§Ê⁄UÊ Á„U ‚—– Áfl∑§Ê⁄U— ø √ÿÁ÷ø⁄UÁÃ, ÿÕÊ ÉÊ≈UÊÁŒ‚¢ S ÕÊŸ¢ øˇÊÈ · Ê ÁŸM§åÿ◊ÊáÊ¢ ◊ÎmKÁÃ⁄U∑§áÊ •ŸÈ¬‹éœ— •‚Ã˜Ô ÃÕÊ ‚flʸ Áfl∑§Ê⁄U— ∑§Ê⁄UáÊ√ÿÁÃ⁄U∑§áÊ •ŸÈ¬‹éœ— •‚Ÿ˜Ô– ¡ã◊¬˝äfl¢‚ÊèÿÊ¢ ¬˝Êª˜Ô ™§äflZ ø •ŸÈ¬‹éœ—– ◊ÎŒÊÁŒ∑§Ê⁄UáÊSÿ Ãà∑§Ê⁄UáÊSÿ ø Ãà∑§Ê⁄UáÊ√ÿÁÃ⁄U∑§áÊ •ŸÈ¬‹éœ— •‚ûfl◊˜Ô– ÃŒ‚ûfl ø ‚flʸ÷Êfl¬˝‚XÔU ßÁà øØԖ Ÿ, ‚fl¸òÊ ’ÈÁhmÿʬ‹éœ— ‚Œ˜’ Ô ÁÈ h— •‚Œ˜-Ô ’ÈÁh— ßÁÖ ÿÁm·ÿÊ ’ÈÁh— Ÿ √ÿÁ÷ø⁄UÁà ÃÃ˜Ô ‚ØÔ, ÿÁm·ÿÊ ’ÈÁh— √ÿÁ÷ø⁄UÁà Ì˜Ô •‚Œ˜Ô ßÁà ‚Œ‚Ám÷ʪ ’ÈÁhÃãòÊ ÁSÕÖ ‚fl¸òÊ m ’ÈhË ‚flÒ¸— ©U¬‹èÿà ‚◊ÊŸÊÁœ∑§⁄UáÊ– Ÿ ŸË‹ÊଋflÃ˜Ô ‚Ÿ˜Ô ÉÊ≈U— ‚Ÿ˜Ô ¬≈U— ‚Ÿ˜Ô „USÃË ßÁà ∞fl¢ ‚fl¸òÊ– ÃÿÊ— ’ÈhKÊ— ÉÊ≈UÊÁŒ’ÈÁh— √ÿÁ÷ø⁄UÁÃ,
flÊSÃfl◊¥ •Áfll◊ÊŸ ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒ∑§Ê •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊÊ¥∑§Ê ÷Êfló„UʟʬŸ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ÁSÃàfl „ÒU „UË Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ ¬˝◊ÊáÊÊ¥mÊ⁄UÊ ÁŸM§¬áÊ Á∑§ÿ ¡ÊŸ¬⁄U ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§Ê߸ ¬ŒÊÕ¸ „UË Ÿ„UË¥ ∆U„U⁄UÃ! ÄÿÊÁ¥ ∑§ fl ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒ ‚’ Áfl∑§Ê⁄U „ÒU¥, •ÊÒ⁄U Áfl∑§Ê⁄U ‚ŒÊ ’Œ‹ÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ øˇÊÈmÊ⁄UÊ ÁŸM§¬áÊ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸ¬⁄U ÉÊ≈UÊÁŒ∑§Ê •Ê∑§Ê⁄U Á◊^ÔUË∑§Ê ¿UÊ« U∏∑§⁄U •ÊÒ⁄U ∑ȧ¿U ÷Ë ©U¬‹éœ Ÿ„UË¥ „UÊÃ Ê ß‚Á‹ÿ •‚Ã˜Ô „ÒU, flÒ‚ „UË ‚÷Ë Áfl∑§Ê⁄U ∑§Ê⁄UáÊ∑§ Á‚flÊ ©U¬‹éœ Ÿ „UÊŸ ‚ •‚Ã˜Ô „ÒU¥– ÄÿÊÁ¥ ∑§ ©Uà¬ÁûÊ‚ ¬Ífl¸ •ÊÒ⁄U ŸÊ‡Ê∑§ ¬pÊÃ˜Ô ©UŸ ‚’∑§Ë ©U¬‹Áéœ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬Í0óÁ◊^ÔUË •ÊÁŒ ∑§Ê⁄UáÊ∑§Ë •ÊÒ⁄ U©U‚∑§ ÷Ë ∑§Ê⁄UáÊ∑§Ë •¬Ÿ ∑§Ê⁄UáÊ‚ ¬ÎÕ∑˜§Ô ©U¬‹Áéœ Ÿ„UË¥ „UÊŸ ‚ ©UŸ∑§Ê •÷Êfl Á‚h „ÈU•Ê, Á»§⁄U ß‚Ë Ã⁄U„U ©U‚∑§Ê ÷Ë •÷Êfl Á‚h „UÊŸ ‚ ‚’∑§ •÷Êfl∑§Ê ¬˝‚XÔU •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU– ©U0óÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË,¥ ÄÿÊÁ¥ ∑§ ‚fl¸òÊ ‚Ø-Ô ’ÈÁh •ÊÒ⁄U •‚Ø-Ô ’ÈÁh ∞‚Ë ŒÊ ’ÈÁhÿÊ° ©U¬‹éœ „UÊÃ Ë „ÒU¥– Á¡‚ ¬ŒÊÕ¸∑§Ë Áfl·ÿ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ë ’ÈÁh ’Œ‹ÃË Ÿ„UË¥ fl„U ¬ŒÊÕ¸ ‚Ã˜Ô „ÒU •ÊÒ⁄U Á¡‚∑§Ê Áfl·ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ’ÈÁh ’Œ‹ÃË „UÊ fl„U •‚Ã˜Ô „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚Ã˜Ô •ÊÒ⁄U •‚Ø∑Ô §Ê Áfl÷ʪ ’ÈÁh∑§ •œËŸ „ÒU– ‚÷Ë ¡ª„U ‚◊ÊŸÊÁœ∑§⁄UáÊ◊¥ (∞∑§ „UË •ÁœDÔUÊŸ◊)¥ ‚’∑§Ê ŒÊ ’ÈÁhÿÊ° ©U¬‹éœ „UÊÃË „Ò¥U– ŸË‹ ∑§◊‹∑§ ‚ŒÎ‡Ê Ÿ„UË¥, Á∑¢§ÃÈ ÉÊ«∏UÊ „ÒU, ∑§¬«∏UÊ „ÒU, „UÊÕË „ÒU, ß‚ Ã⁄U„U ‚’ ¡ª„U ŒÊ-ŒÊ ’ÈÁhÿÊ° ©U¬‹éœ „UÊÃË „Ò¥U–* ©UŸ ŒÊŸÊ¥ ’ÈÁhÿÊ¥‚ ÉÊ≈UÊÁŒ∑§Ê Áfl·ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ’ÈÁh ’Œ‹ÃË „ÒU, ÿ„U ¬„U‹ ÁŒπ‹ÊÿÊ ¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU ¬⁄¢UÃÈ ‚Ø-Ô ’ÈÁh ’Œ‹ÃË Ÿ„UË¥–
ÃÕÊ ø ŒÌ‡ÊÃ◊˜Ô– Ÿ ÃÈ ‚Œ˜Ô’ÈÁh—– * •ÕÊ¸Ã˜Ô “ŸË‹Êଋ◊˜Ô” ß‚ ôÊÊŸ◊¥ ¡Ò‚ ∑§◊‹◊¥ ∑§◊‹àfl∑§Ë •ÊÒ⁄U ŸË‹Ê¬Ÿ∑§Ë ŒÊ ’ÈÁhÿÊ° „UÊÃË „Ò¥U ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ªÈáʪÈáÊË-÷Êfl‚ ÿ„UÊ° ŒÊ ’ÈÁhÿÊ° Ÿ„UË¥ ‹Ë ªÿË „Ò¥U; Á∑¢§ÃÈ ◊ΪÃÎÁcáÊ∑§Ê◊¥ ÷˝ÊÁãÃ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¡Ò‚ •ÁœDÔUÊŸ‚ •ÁÃÁ⁄UQ§ ¡‹’ÈÁh ÷Ë ⁄U„UÃË „ÒU ©U‚Ë Ã⁄U„U∑§Ë ŒÊ ’ÈÁhÿÊ° ÁŒπÊÿË ªÿË „Ò¥U–
36
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃS◊ÊŒ˜Ô ÉÊ≈UÊÁŒ’ÈÁhÁfl·ÿ— •‚Ÿ˜Ô √ÿÁ÷-
•Ã— ÉÊ≈UÊÁŒ ’ÈÁh∑§Ê Áfl·ÿ (ÉÊ≈UÊÁŒ) •‚Ã˜Ô „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ ©U‚◊¥ √ÿÁ÷øÊ⁄U (¬Á⁄UfløŸ) „UÊÃÊ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ øÊ⁄UÊØÔ, Ÿ ÃÈ ‚Œ˜Ô’ÈÁhÁfl·ÿ— •√ÿÁ÷- ‚Ø-Ô ’ÈÁh∑§Ê Áfl·ÿ (•ÁSÃàfl) •‚Ã˜Ô Ÿ„UË¥ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ øÊ⁄UÊØԖ ©U‚◊¥ √ÿÁ÷øÊ⁄U (¬Á⁄UfløŸ) Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ¬Í0óÉÊ≈U∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ÉÊ≈UÁfl·ÿ∑§ ’ÈÁh∑§ ÉÊ≈U ÁflŸCÔU ÉÊ≈U’ÈhÊÒ √ÿÁ÷ø⁄UãàÿÊ¢ ‚Œ˜’ Ô ÈÁh— ŸCÔU „UÊà „UË ‚ØÔ-’ÈÁh ÷Ë ÃÊ ŸCÔU „UÊ ¡ÊÃË „ÒU– •Á¬ √ÿÁ÷ø⁄UÁà ßÁà øØԖ
Ÿ, ¬≈UÊŒÊÒ •Á¬ ‚Œ˜’ Ô ÁÈ hŒ‡Ê¸ŸÊØ–Ô Áfl‡Ê·áÊÁfl·ÿÊ ∞fl ‚Ê ‚Œ˜Ô’ÈÁh—– ‚Œ˜Ô’ÈÁhflŒ˜Ô ÉÊ≈U’ÈÁh— •Á¬ ÉÊ≈UÊãÃ⁄U ŒÎ‡ÿà ßÁà øØԖ Ÿ, ¬≈UÊŒÊÒ •Œ‡Ê¸ŸÊØԖ ‚Œ˜Ô’ÈÁh⁄UÁ¬ ŸCÔU ÉÊ≈U Ÿ ŒÎ‡ÿà ßÁà øØ–Ô Ÿ, Áfl‡ÊcÿÊ÷ÊflÊØԖ ‚Œ˜Ô’ÈÁh— Áfl‡Ê·áÊÁfl·ÿÊ ‚ÃË Áfl‡ÊcÿÊ÷Êfl Áfl‡Ê·áÊʟȬ¬ûÊÊÒ Á∑¢§ Áfl·ÿÊ SÿÊØ,Ô Ÿ ÃÈ ¬ÈŸ— ‚Œ˜’ Ô Èh— Áfl·ÿÊ÷ÊflÊØ–Ô ∞∑§ÊÁäÊ∑§⁄UáÊàfl¢ ÉÊ≈UÊÁŒÁfl‡ÊcÿÊ÷Êfl Ÿ ÿÈQ§◊˜Ô ßÁà øØԖ Ÿ; ߌ◊˜Ô ©UŒ∑§◊˜Ô ßÁà ◊⁄UËëÿÊŒÊÒ •ãÿÃ⁄UÊ÷Êfl •Á¬ ‚Ê◊ÊŸÊÁœ∑§⁄UáÿŒ‡Ê¸ŸÊØԖ ÃS◊ÊŒ˜Ô Œ„UÊŒ— mãmSÿ ø ‚∑§Ê⁄UáÊSÿ •‚ÃÊ Ÿ Áfllà ÷Êfl ßÁÖ ÃÕÊ ‚× ø •Êà◊Ÿ— •÷Êfl— •Áfll-
©U0óÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ flSòÊÊÁŒ •ãÿ
flSÃÈ•Ê¥◊¥ ÷Ë ‚ØÔ-’ÈÁh ŒπË ¡ÊÃË „ÒU– fl„U ‚ØÔ-’ÈÁh ∑§fl‹ Áfl‡Ê·áÊ∑§Ê „UË Áfl·ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „ÒU– ¬Í0ó‚ØÔ-’ÈÁh∑§Ë Ã⁄U„U ÉÊ≈U-’ÈÁh ÷Ë ÃÊ ŒÍ‚⁄U ÉÊ≈U◊¥ ŒËπÃË „ÒU– ©U0óÿ„U ∆UË∑§ Ÿ„UË;¥ ÄÿÊÁ¥ ∑§ flSòÊÊÁŒ◊¥ Ÿ„UË¥ ŒËπÃË– ¬Í0óÉÊ≈U∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ©U‚◊¥ ‚ØÔ-’ÈÁh ÷Ë ÃÊ Ÿ„UË¥ ŒËπÃË– ©U0óÿ„U ∆UË∑§ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ (fl„UÊ°) ÉÊ≈UM§¬ Áfl‡Êcÿ∑§Ê •÷Êfl „ÒU– ‚ØÔ-’ÈÁh Áfl‡Ê·áÊ∑§Ê Áfl·ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „ÒU, •Ã— ¡’ ÉÊ≈UM§¬ Áfl‡Êcÿ∑§Ê •÷Êfl „UÊ ªÿÊ Ã’ Á’ŸÊ Áfl‡Êcÿ∑§ Áfl‡Ê·áÊ∑§Ë •ŸÈ¬¬ÁûÊ „UÊŸ‚ fl„U (‚ØÔ-’ÈÁh) Á∑§‚∑§Ê Áfl·ÿ ∑§⁄U? ¬⁄U Áfl·ÿ∑§Ê •÷Êfl „UÊŸ‚ ‚ØÔ-’ÈÁh∑§Ê •÷Êfl Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ¬Í0óÉÊ≈UÊÁŒ Áfl‡Êcÿ∑§Ê •÷Êfl „UÊŸ‚ ∞∑§ÊÁœ∑§⁄UáÊÃÊ (ŒÊŸÊ¥ ’ÈÁhÿÊ¥∑§Ê ∞∑§ •ÁœDÔUÊŸ◊¥ „UÊŸÊ) ÿÈÁQ§ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ „UÊÃË– ©U0óÿ„U ∆UË∑§ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ ◊ΪÃÎÁcáÊ∑§ÊÁŒ◊¥ •ÁœDÔUÊŸ‚ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ãÿ flSÃÈ∑§Ê (¡‹∑§Ê) •÷Êfl „ÒU ÃÊ ÷Ë “ÿ„U ¡‹ „ÒU” ∞‚Ë ’ÈÁh „UÊŸ ‚ ‚◊ÊŸÊÁœ∑§⁄UáÊÃÊ ŒπË ¡ÊÃË „ÒU–* ß‚Á‹ÿ •‚Ã˜Ô ¡Ê ‡Ê⁄UË⁄UÊÁŒ ∞fl¢ ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒ mãm •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U ©UŸ∑§Ê Á∑§‚Ë∑§Ê ÷Ë ÷Êfló •ÁSÃàfl Ÿ„UË¥ „ÒU– flÒ‚ „UË ‚Ã˜Ô ¡Ê •Êà◊Ãûfl „ÒU ©U‚∑§Ê •÷Êfl •ÕÊ¸Ã˜Ô •Áfll◊ÊŸÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ fl„U ‚fl¸òÊ
◊ÊŸÃÊ Ÿ Áfllà ‚fl¸òÊ •√ÿÁ÷øÊ⁄UÊŒ˜Ô ßÁà •≈U‹ „ÒU ÿ„U ¬„U‹ ∑§„U •Êÿ „Ò¥U– •flÊøÊ◊– * ‚◊ÊŸÊÁœ∑§⁄UáÊÃÊ∑§Ê •Á÷¬˝Êÿ ŒÊ flSÃÈ•Ê¥∑§Ë ¬˝ÃËÁ „ÒU, flÊSÃÁfl∑§ ‚ûÊÊ‚ Ÿ„UË¥!
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
37
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ØÔ-•Êà◊Ê •ÊÒ⁄U •‚ØÔ-•ŸÊà◊Ê ßŸ ∞fl◊˜Ô •Êà◊ÊŸÊà◊ŸÊ— ‚Œ‚ÃÊ— ©U÷ÿÊ— •Á¬ ŒÎCÔU ©U¬‹éœ— •ãÃÊ ÁŸáʸÿ— ‚Ã˜Ô ‚Œ˜Ô ∞fl ŒÊŸÊ¥∑§Ê „UË ÿ„U ÁŸáʸÿ ÃûflŒÌ‡ÊÿÊ¥mÊ⁄UÊ ŒπÊ ªÿÊ „ÒU •‚Œ˜Ô •‚Œ˜Ô ∞fl ßÁà ÃÈ •ŸÿÊ— ÿÕÊQ§ÿÊ— •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬˝àÿˇÊ Á∑§ÿÊ ¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU Á∑§ ‚Ã˜Ô ‚Ã˜Ô „UË „ÒU •ÊÒ⁄U •‚Ã˜Ô •‚Ã˜Ô „UË „ÒU– ÃûflŒÌ‡ÊÁ÷—– “ÃØԔ ÿ„U ‚fl¸ŸÊ◊ „ÒU •ÊÒ⁄U ‚fl¸ ’˝rÊÔ „UË „ÒU– •Ã— ÃŒ˜Ô ßÁà ‚fl¸ŸÊ◊ ‚flZ ø ’˝rÊÔ ÃSÿ ŸÊ◊ ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “ÃØԔ „ÒU, ©U‚∑§ ÷Êfl∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ’˝rÊÔ∑§ ÃŒ˜Ô ßÁà ÃjÊfl— Ãûfl¢ ’˝rÊÔáÊÊ ÿÊÕÊàêÿ¢ ÃŒ˜Ô ÿÕÊÕ¸ SflM§¬∑§Ê Ãûfl ∑§„Uà „Ò¥U, ©U‚ Ãûfl∑§Ê ŒπŸÊ Á¡Ÿ∑§Ê Sfl÷Êfl „ÒU fl ÃûflŒ‡Ê˸ „Ò¥U, ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ©U¬ÿ¸ÈQ§ º˝CÈU¢Ô ‡ÊË‹¢ ÿ·Ê¢ à ÃûflŒÌ‡ÊŸ— ÃÒ— ÃûflŒÌ‡ÊÁ÷—– ÁŸáʸÿ ŒπÊ ªÿÊ „ÒU–
àfl◊˜Ô •Á¬ ÃûflŒÌ‡ÊŸÊ¢ ŒÎÁCÔU◊˜Ô •ÊÁüÊàÿ ‡ÊÊ∑§¢ ◊Ê„U¢ ø Á„UàflÊ ‡ÊËÃÊcáÊÊŒËÁŸ ÁŸÿÃÊÁŸÿÃM§¬ÊÁáÊ mãmÊÁŸ Áfl∑§Ê⁄U— •ÿ◊˜Ô •‚Ÿ˜Ô ∞fl ◊⁄UËÁø¡‹flÃ˜Ô Á◊âÿÊ •fl÷Ê‚Ã ßÁà ◊ŸÁ‚ ÁŸÁpàÿ ÁÃÁÃˇÊSfl ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—H 16H
ÃÍ ÷Ë ÃûflŒ‡Ê˸ ¬ÈL§·Ê¥∑§Ë ’ÈÁh∑§Ê •ÊüÊÿ ‹∑§⁄U ‡ÊÊ∑§ •ÊÒ⁄U ◊Ê„U∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ÃÕÊ ÁŸÿà •ÊÒ⁄U •ÁŸÿÃM§¬ ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒ mãmÊ¥∑§Ê, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ÿ◊¥ ‚◊¤Ê∑§⁄U Á∑§ ÿ ‚’ Áfl∑§Ê⁄ „Ò¥U, ÿ flÊSÃfl◊¥ Ÿ „UÊà „ÈU∞ „UË ◊ΪÃÎcáÊÊ∑§ ¡‹∑§Ë ÷Ê°Áà Á◊âÿÊ ¬˝ÃËà „UÊ ⁄U„U „Ò¥U, (ߟ∑§Ê) ‚„UŸ ∑§⁄U– ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒUH 16H
U ÃÊ, ¡Ê ÁŸS‚㌄U ‚Ã˜Ô „ÒU •ÊÒ⁄U ‚ŒÒfl ⁄U„UÃÊ „ÒU fl„U Á∑¢§ ¬ÈŸ— ÃŒ˜Ô ÿÃ˜Ô ‚Œ˜Ô ∞fl ‚fl¸ŒÊ ∞fl •ÁSà ÄÿÊ „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó ßÁà ©UëÿÃó
•ÁflŸÊÁ‡Ê ÃÈ ÃÁmÁh ÿŸ ‚fl¸Á◊Œ¢ ÃÃ◊˜–Ô ÁflŸÊ‡Ê◊√ÿÿSÿÊSÿ Ÿ ∑§Ápà∑§Ã¸◊ È „¸UÁÃH 17H ŸCÔU Ÿ „UÊŸ Ê Á¡‚∑§Ê Sfl÷Êfl „ÒU, fl„U •ÁflŸÊ‡ÊË „ÒU– •ÁflŸÊÁ‡Ê Ÿ ÁflŸCÔ¢UÈ ‡ÊË‹◊˜Ô •Sÿ ßÁÖ ÃÈ “ÃÈ” ‡ÊéŒ •‚Ø‚ Ô ‚Ø∑Ô §Ë Áfl‡Ê·ÃÊ ÁŒπÊŸ∑§ Á‹ÿ „ÒU– ‡Ê錗 •‚ÃÊ Áfl‡Ê·áÊÊÕ¸—– ÃŒ˜Ô ÁflÁh Áfl¡ÊŸËÁ„U– Á∑¢§ ÿŸ ‚flZ ߌ¢ ¡ªÃ˜Ô ©U‚∑§Ê ÃÍ (•ÁflŸÊ‡ÊË) ¡ÊŸó‚◊¤Ê, Á∑§‚∑§Ê? Ãâ √ÿÊ#¢ ‚ŒÊÅÿŸ ’˝rÊÔáÊÊ ‚Ê∑§Ê‡Ê◊˜Ô •Ê∑§Ê‡ÊŸ Á¡‚ ‚Ã˜Ô ‡ÊéŒflÊëÿ ’˝rÊÔ‚ ÿ„U •Ê∑§Ê‡Ê‚Á„Uà ‚ê¬Íáʸ ÁflE •Ê∑§Ê‡Ê‚ ÉÊ≈UÊÁŒ∑§ ‚ŒÎ‡Ê √ÿÊ# „ÒU– ßfl ÉÊ≈UÊŒÿ—– ÁflŸÊ‡Ê◊˜Ô •Œ‡Ê¸Ÿ◊˜Ô •÷Êfl◊˜Ô •√ÿÿSÿ Ÿ ß‚ •√ÿÿ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê √ÿÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ ¡Ê ÉÊ≈UÃÊ-’…∏UÃÊ Ÿ„UË¥ ©U‚ •√ÿÿ ∑§„Uà „Ò¥U, ©U‚∑§Ê
√ÿÁÃ, ©U¬øÿʬøÿÊÒ Ÿ ÿÊÁà ßÁà •√ÿÿ¢ ÁflŸÊ‡Ê-•÷Êfl (∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ∑§Ê߸ ÷Ë ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU)– ÃSÿ •√ÿÿSÿ– ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U ‚Ã˜Ô ŸÊ◊∑§ ’˝rÊÔ •flÿfl⁄UÁ„Uà „UÊŸ∑§ Ÿ ∞ÃÃ˜Ô ‚ŒÊÅÿ¢ ’˝rÊÔ SflŸ M§¬áÊ √ÿÁà √ÿÁ÷ø⁄UÁà ÁŸ⁄UflÿflàflÊŒ˜Ô Œ„UÊÁŒflØԖ
∑§Ê⁄UáÊ Œ„UÊÁŒ∑§Ë Ã⁄U„U •¬Ÿ SflM§¬‚ ŸCÔU Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ß‚∑§Ê √ÿÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ–
38
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Ÿ •Á¬ •Êà◊ËÿŸ •Êà◊ËÿÊ÷ÊflÊØÔ, ÿÕÊ ŒflŒûÊÊ œŸ„UÊãÿÊ √ÿÁà Ÿ ÃÈ ∞fl¢ ’˝rÊÔ √ÿÁÖ •Ã— •√ÿÿSÿ •Sÿ ’˝rÊÔáÊÊ ÁflŸÊ‡Ê¢ Ÿ ∑§ÁpÃ˜Ô ∑§Ã¸È◊˜Ô •„¸UÁà Ÿ ∑§ÁpŒ˜Ô •Êà◊ÊŸ¢ ÁflŸÊ‡ÊÁÿÃ¢È ‡Ê∑A§ÊÁà ߸E⁄U— •Á¬– •Êà◊Ê Á„U ’˝rÊÔ SflÊà◊ÁŸ ø Á∑˝§ÿÊÁfl⁄UÊœÊØÔH 17H
ÃÕÊ ß‚∑§Ê ∑§Ê߸ ÁŸ¡Ë ¬ŒÊÕ¸ Ÿ„UË¥ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÁŸ¡Ë ¬ŒÊÕÊZ∑§ ŸÊ‡Ê‚ ÷Ë ß‚∑§Ê ŸÊ‡Ê Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ¡Ò‚ ŒflŒûÊ •¬Ÿ œŸ∑§Ë „UÊÁŸ‚ „UÊÁŸflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒU, ∞‚ ’˝rÊÔ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ß‚Á‹ÿ ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ß‚ •ÁflŸÊ‡ÊË ’˝rÊÔ∑§Ê ÁflŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ∑§Ê߸ ÷Ë ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§Ê߸ ÷Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô ß¸E⁄U ÷Ë •¬Ÿ-•Ê¬∑§Ê ŸÊ‡Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ– ÄÿÊ¥Á∑§ •Êà◊Ê „UË Sflÿ¢ ’˝rÊÔ „ÒU •ÊÒ⁄U •¬Ÿ-•Ê¬◊¥ Á∑˝§ÿÊ∑§Ê Áfl⁄UÊœ „ÒUH 17H
U Á∑¢ § ¬È Ÿ — ÃŒ˜ Ô •‚Œ˜ Ô ÿØ Ô SflÊà◊‚ûÊÊ¢ √ÿÁ÷ø⁄UÁà ßÁà ©UëÿÃó
ÃÊ Á»§⁄U fl„U •‚Ã˜Ô ¬ŒÊÕ¸ ÄÿÊ „ÒU ¡Ê •¬ŸË ‚ûÊÊ∑§Ê ¿UÊ«∏U ŒÃÊ „ÒU? (Á¡‚∑§Ë ÁSÕÁà ’Œ‹ ¡ÊÃË „ÒU) ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
•ãÃflãà ß◊ Œ„UÊ ÁŸàÿSÿÊQ§Ê— ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊ—– •ŸÊÁ‡ÊŸÊ˘¬˝◊ÿ Sÿ ÃS◊ÊlÈäÿSfl ÷Ê⁄UÃH 18H •ãÃflã× •ãÃÊ ÁflŸÊ‡ÊÊ Áfllà ÿ·Ê¢
Á¡Ÿ∑§Ê •ãà „UÊÃÊ „ÒUóÁflŸÊ‡Ê „UÊÃÊ „ÒU fl ‚’ à •ãÃflãÃÊ ÿÕÊ ◊ΪÃÎÁcáÊ∑§ÊŒÊÒ ‚Œ˜Ô’ÈÁh— •ãÃflÊ‹ „Ò¥U– ¡Ò‚ ◊ΪÃÎcáÊÊÁŒ◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ë ¡‹Áfl·ÿ∑§ ‚ØÔ-’ÈÁh ¬˝◊ÊáÊmÊ⁄UÊ ÁŸM§¬áÊ ∑§Ë ¡ÊŸ∑§ •ŸÈflÎûÊÊ ¬˝◊ÊáÊÁŸM§¬áÊÊãà ÁflÁë¿Ulà ‚ ’ÊŒ ÁflÁë¿UÛÊ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU fl„UË ©U‚∑§Ê •ãà „ÒU, flÒ‚ „UË ÃSÿÊ •ã× ÃÕÊ ß◊ Œ„UÊ— Sfl¬A◊ÊÿÊŒ„UÊÁŒflÃ˜Ô ÿ ‚’ ‡Ê⁄UË⁄U •ãÃflÊŸ˜Ô „Ò¥U ÃÕÊ Sfl¬A •ÊÒ⁄U ◊ÊÿÊ∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÊÁŒ∑§Ë ÷Ê°Áà ÷Ë ÿ ‚’ ‡Ê⁄UË⁄U •ãÃflÊ‹ „Ò¥U– ø •ãÃflã×– ß‚Á‹ÿ ß‚ •ÁflŸÊ‡ÊË, •¬˝◊ÿ, ‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UË ÁŸàÿ ÁŸàÿSÿ ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊ— ‡Ê⁄UË⁄Ufl× •ŸÊÁ‡ÊŸ— •¬˝◊ÿSÿ •Êà◊Ÿ— •ãÃflã× ßÁà ©UQ§Ê •Êà◊Ê∑§ ÿ ‚’ ‡Ê⁄UË⁄U Áflfl∑§Ë ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ •ãÃflÊ‹ ∑§„U ªÿ „Ò¥U– ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒU– ÁflflÁ∑§Á÷— ßàÿÕ¸—–
ÁŸàÿSÿ •ŸÊÁ‡ÊŸ ßÁà Ÿ ¬ÈŸL§Q¢§ ÁŸàÿàflSÿ
“ÁŸàÿ” •ÊÒ⁄U “•ÁflŸÊ‡ÊË” ÿ„U ∑§„UŸÊ ¬ÈŸL§ÁQ§ Ÿ„UË¥ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ÁŸàÿàfl∑§ •ÊÒ⁄U ŸÊ‡Ê∑§ ŒÊ-ŒÊ ÷Œ ¬˝Á‚h „Ò¥U–
ÁmÁflœàflÊÃ˜Ô ‹Ê∑§ ŸÊ‡ÊSÿ ø– ¡Ò‚, ‡Ê⁄UË⁄U ¡‹∑§⁄U ÷S◊Ë÷Íà „ÈU•Ê •ŒÎ‡ÿ „UÊ∑§⁄U ÿÕÊ Œ„UÊ ÷S◊Ë÷Í× •Œ‡Ê¸Ÿ¢ ªÃÊ ŸCÔU ©Uëÿà Áfll◊ÊŸ— •Á¬ •ãÿÕÊ ¬Á⁄UáÊÃÊ ÷Ë “ŸCÔU „UÊ ªÿÊ” ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ⁄UʪÊÁŒ‚ ÿÈQ§ „ÈU•Ê √ÿÊäÿÊÁŒÿÈQ§Ê ¡ÊÃÊ ŸCÔU ©UëÿÖ
Áfl¬⁄UËà ¬Á⁄UáÊÊ◊∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ∑§⁄U Áfll◊ÊŸ ⁄U„UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë “ŸCÔU „UÊ ªÿÊ” ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
ÃòÊ •ŸÊÁ‡ÊŸÊ ÁŸàÿSÿ ßÁà ÁmÁflœŸ •Á¬ ŸÊ‡ÊŸ •‚ê’㜗 •Sÿ ßàÿÕ¸—– •ãÿÕÊ ¬ÎÁÕ√ÿÊÁŒflŒ˜Ô •Á¬ ÁŸàÿàfl¢ SÿÊŒ˜Ô •Êà◊Ÿ— ÃŒ˜Ô ◊Ê ÷ÍŒ˜Ô ßÁà ÁŸàÿSÿ •ŸÊÁ‡ÊŸ ßÁà •Ê„U– •¬˝◊ÿSÿ Ÿ ¬˝◊ÿSÿ ¬˝àÿˇÊÊÁŒ¬˝◊ÊáÊÒ— •¬Á⁄Uë¿UlSÿ ßàÿÕ¸—– ŸŸÈ •Êª◊Ÿ •Êà◊Ê ¬Á⁄UÁë¿Ulà ¬˝àÿˇÊÊÁŒŸÊ ø ¬Ífl¸◊˜Ô– Ÿ, •Êà◊Ÿ— Sfl×Á‚hàflÊØԖ Á‚h Á„U •Êà◊ÁŸ ¬˝◊ÊÃÁ⁄U ¬˝Á◊à‚Ê— ¬˝◊ÊáÊÊãfl·áÊÊ ÷flÁÖ Ÿ Á„U ¬Ífl¸◊˜Ô ßàÕ◊˜Ô •„U◊˜Ô ßÁà •Êà◊ÊŸ◊˜Ô •¬˝◊Êÿ ¬pÊÃ˜Ô ¬˝◊ÿ¬Á⁄Uë¿UŒÊÿ ¬˝fløÖ Ÿ Á„U •Êà◊Ê ŸÊ◊ ∑§SÿÁøŒ˜Ô •¬˝Á‚hÊ ÷flÁÖ ‡ÊÊSòÊ¢ ÃÈ •ãàÿ¢ ¬˝◊ÊáÊ◊˜Ô •Ãh◊ʸäÿÊ⁄Uʬ áÊ◊ÊòÊÁŸflø∑§àflŸ ¬˝◊ÊáÊàfl◊˜Ô •Êà◊ÁŸ ¬˝Áìlà Ÿ ÃÈ •ôÊÊÃÊÕ¸ôÊʬ∑§àflŸ– ÃÕÊ ø üÊÈÁ× “ÿà‚ÊˇÊÊŒ¬⁄UÊˇÊÊŒ˜Ô’˝rÊÔ ÿ •Êà◊Ê ‚flʸãÃ⁄U—” (’Î0 3– 4– 1) ßÁÖ
39
•Ã— “•ÁflŸÊ‡ÊË” •ÊÒ⁄U “ÁŸàÿ” ߟ ŒÊ Áfl‡Ê·áÊÊ¥∑§Ê ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒU Á∑§ ß‚ •Êà◊Ê∑§Ê ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ „UË ŸÊ‡Ê‚ ‚ê’㜠Ÿ„UË¥ „ÒU– ∞‚ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ ÃÊ •Êà◊Ê∑§Ê ÁŸàÿàfl ÷Ë ¬ÎâflË •ÊÁŒ ÷ÍÃÊ¥∑§ ‚ŒÎ‡Ê „UÊÃÊ– ¬⁄¢UÃÈ ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ ß‚Á‹ÿ ß‚∑§Ê “•ÁflŸÊ‡ÊË” •ÊÒ⁄U “ÁŸàÿ” ∑§„UÊ „ÒU– ¬˝àÿˇÊÊÁŒ ¬˝◊ÊáÊÊ¥‚ Á¡‚∑§Ê SflM§¬ ÁŸÁpà Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ fl„U •¬˝◊ÿ „ÒU– ¬Í0ó¡’ Á∑§ ‡ÊÊSòÊmÊ⁄UÊ •Êà◊Ê∑§Ê SflM§¬ ÁŸÁpà Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, Ã’ ¬˝àÿˇÊÊÁŒ ¬˝◊ÊáÊÊ‚ ¥ ©U‚∑§Ê ¡ÊŸ ‹ŸÊ ÃÊ ¬„U‹ „UË Á‚h „UÊ øÈ∑§Ê (Á»§⁄U fl„U •¬˝◊ÿ ∑Ò§‚ „ÒU?)– ©U0óÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ •Êà◊Ê Sfl× Á‚h „ÒU– ¬˝◊ÊÃÊM§¬ •Êà◊Ê∑§ Á‚h „UÊŸ∑§ ’ÊŒ „UË Á¡ôÊÊ‚È∑§Ë ¬˝◊ÊáÊÁfl·ÿ∑§ πÊ¡ (‡ÊÈM§) „UÊÃË „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ “◊Ò¥ •◊È∑§ „°ÍU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬„U‹ •¬Ÿ∑§Ê Á’ŸÊ ¡ÊŸ „UË •ãÿ ¡ÊŸŸÿÊÇÿ ¬ŒÊÕ¸∑§Ê ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ ∑§Ê߸ ¬˝flÎûÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ÃÕÊ •¬ŸÊ •Ê¬Ê Á∑§‚Ë‚ ÷Ë •¬˝àÿˇÊ (•ôÊÊÃ) Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ „ÒU– ‡ÊÊSòÊ ¡Ê Á∑§ •ÁãÃ◊ ¬˝◊ÊáÊ „ÒU* fl„U •Êà◊Ê◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ •ŸÊà◊¬ŒÊÕÊZ∑§ •äÿÊ⁄Uʬ∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ◊ÊòÊ‚ „UË •Êà◊Ê∑§ Áfl·ÿ◊¥ ¬˝◊ÊáÊM§¬ „UÊÃÊ „ÒU, •ôÊÊà flSÃÈ∑§Ê ôÊÊŸ ∑§⁄UflÊŸ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ‚ Ÿ„UË¥– ∞‚ „UË üÊÈÁà ÷Ë ∑§„UÃË „ÒU Á∑§ “¡Ê ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô •¬⁄ÊˇÊ „ÒU fl„UË ’˝rÊÔ „ÒU ¡Ê •Êà◊Ê ‚’∑§ NUŒÿ◊¥ √ÿÊ# „ÒU” ßàÿÊÁŒ–U
Á¡‚‚ Á∑§ •Êà◊Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁŸàÿ •ÊÒ⁄U ÁŸÌfl∑§Ê⁄U ÿS◊ÊŒ˜Ô ∞fl¢ ÁŸàÿ— •ÁflÁ∑˝§ÿ— ø •Êà◊Ê ÃS◊ÊŒ˜Ô ÿÈäÿSfl ÿÈhÊŒ˜Ô ©U¬⁄U◊¢ ◊Ê ∑§Ê·Ë¸— Á‚h „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU, ß‚Á‹ÿ ÃÍ ÿÈh ∑§⁄U, •ÕÊ¸Ã˜Ô ÿÈh‚ ßàÿÕ¸—– ©U¬⁄UÊ◊ Ÿ „UÊ–
* ¬˝àÿˇÊ, •ŸÈ◊ÊŸ •ÊÒ⁄U •Êª◊óߟ ÃËŸ ¬˝◊ÊáÊÊ¥◊¥ •Êª◊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡ÊÊSòÊ •ÁãÃ◊ ¬˝◊ÊáÊ „ÒU– ¡Ê flSÃÈ ‡ÊÊSòÊmÊ⁄UÊ ’ËÊÿË ¡ÊÃË „ÒU, fl„U ¬„U‹‚ Á∑§‚Ë-Ÿ-Á∑§‚ËmÊ⁄UÊ ¬˝àÿˇÊ ∑§Ë „ÈU߸ „UÊÃË „ÒU ÿÊ •ŸÈ◊ÊŸ‚ ‚◊¤ÊË „ÈU߸ „UÊÃË „ÒU, ÿ„U ÿÈÁQ§ÿÈQ§ ’Êà „ÒU, ß‚ ÿÈÁQ§∑§Ê ‹∑§⁄U „UË ©U¬ÿ¸ÈQ§ ‡Ê¢∑§Ê „ÒU– ©U‚∑§Ê ÿ„U ©UûÊ⁄U ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÒU–
40
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Ÿ Á„U •òÊ ÿÈh∑§Ã¸√ÿÃÊ ÁflœËÿÖ ÿÈh ÿ„UÊ° (©U¬ÿ¸QÈ § ∑§ÕŸ‚) ÿÈh∑§Ë ∑§Ã¸√ÿÃÊ∑§Ê ÁflœÊŸ ¬˝flÎûÊ ∞fl Á„U •‚ÊÒ ‡ÊÊ∑§◊Ê„U¬˝ÁÃ’h— ÃÍcáÊË◊˜Ô Ÿ„UË¥ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ ÿÈh◊¥ ¬˝flÎûÊ „ÈU•Ê „UË fl„U (•¡¸ÈŸ) ‡ÊÊ∑§-◊Ê„U‚ ¬˝ÁÃ’h „UÊ∑§⁄U øȬ „UÊ ªÿÊ ÕÊ, ©U‚∑§ ∑§Ã¸√ÿ∑§ ¬˝ÁÃ’ãœ◊ÊòÊ∑§Ê ÷ªflÊŸ˜Ô „U≈UÊà „Ò¥U– ß‚Á‹ÿ ÷ªflÃÊ Á∑˝§ÿÖ ÃS◊ÊÃ˜Ô “ÿÈäÿSfl” ßÁà “ÿÈh ∑§⁄U” ÿ„U ∑§„UŸÊ •ŸÈ◊ÊŒŸ◊ÊòÊ „ÒU, ÁflÁœ (•ÊôÊÊ) Ÿ„UË¥ „ÒUH 18H •ŸÈflÊŒ◊ÊòÊ¢ Ÿ ÁflÁœ—H 18H
•ÊSÃ
ÃSÿ
∑§Ã¸√ÿ¬˝ÁÃ’ãœÊ¬ŸÿŸ◊ÊòÊ¢
U ‡ÊÊ∑§◊Ê„UÊÁŒ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê⁄UáÊÁŸflÎûÿÕZ ªËÃʇÊÊSòÊ¢ Ÿ ¬˝flø∑§◊˜Ô ßÁÃ, ∞ÃSÿ •Õ¸Sÿ ‚ÊÁˇÊ÷Íà ´§øÊÒ •ÊÁŸŸÊÿ ÷ªflÊŸ˜Ô– ÿÃ˜Ô ÃÈ ◊ãÿ‚ ÿÈh ÷Ëc◊ÊŒÿÊ ◊ÿÊ „Uãÿãà •„U◊˜Ô ∞fl ÷ʢ „UãÃÊ ßÁà ∞·Ê ’ÈÁh— ◊Î·Ê ∞fl Ö ∑§Õ◊˜Ôó
ªËÃʇÊÊSòÊ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ‡ÊÊ∑§-◊Ê„U •ÊÁŒ∑§Ê ÁŸflÎûÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU, ¬˝flø∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚ •Õ¸∑§Ë ‚ÊÁˇÊ÷Íà ŒÊ ´§øÊ•Ê¥∑§Ê ÷ªflÊŸ˜Ô ©UŒ˜ÔœÎà ∑§⁄Uà „Ò¥U– ¡Ê ÃÍ ◊ÊŸÃÊ „ÒU Á∑§ “◊⁄U mÊ⁄UÊ ÿÈh◊¥ ÷Ëc◊ÊÁŒ ◊Ê⁄U ¡Êÿ°ª, ◊Ò¥ „UË ©Ÿ∑§Ê ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ê „°ÍU ”óÿ„U Ã⁄UË ’ÈÁh (÷ÊflŸÊ) ‚fl¸ÕÊ Á◊âÿÊ „ÒU– ∑Ò§‚?ó
ÿ ∞Ÿ¢ flÁûÊ „UãÃÊ⁄¢U ÿpÒŸ¢ ◊ãÿà „UÃ◊˜Ô– ©U÷ÊÒ ÃÊÒ Ÿ Áfl¡ÊŸËÃÊ ŸÊÿ¢ „UÁãà Ÿ „UãÿÃH 19H ÿ ∞Ÿ◊˜Ô ¬˝∑Χâ ŒÁ„UŸ¢ flÁûÊ ¡ÊŸÊÁÃ
Á¡‚∑§Ê fláʸŸ ™§¬⁄U‚ •Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ß‚ •Êà◊Ê∑§Ê „UãÃÊ⁄¢U „UŸŸÁ∑˝§ÿÊÿÊ— ∑§Ãʸ⁄U◊˜Ô, ÿ— ø ∞Ÿ◊˜Ô ¡Ê ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ê ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô „UŸŸÁ∑˝§ÿÊ∑§Ê ∑§Ãʸ ◊ÊŸÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê ŒÍ‚⁄UÊ (∑§Ê߸) ß‚ •Êà◊Ê∑§Ê Œ„U∑§ •ãÿÊ ◊ãÿà „Uâ Œ„U„UŸŸŸ “„U× •„U◊˜Ô ßÁÔ ŸÊ‡Ê‚ “◊Ò¥ ŸCÔU „UÊ ªÿÊ”ó∞‚ ŸCÔU „ÈU•Ê ◊ÊŸÃÊ „ÒUó •ÕÊ¸Ã˜Ô „UŸŸÁ∑˝§ÿÊ∑§Ê ∑§◊¸ ◊ÊŸÃÊ „ÒU– „UŸŸÁ∑˝§ÿÊÿÊ— ∑§◊¸÷ÍÃ◊˜Ô– fl ŒÊŸÊ¥ „UË •„¢U¬˝àÿÿ∑§ Áfl·ÿ÷Íà •Êà◊Ê∑§Ê ÃÊÒ ©U÷ÊÒ Ÿ Áfl¡ÊŸËÃÊ Ÿ ôÊÊÃflãÃÊÒ •Áflfl∑§Ÿ •Áflfl∑§∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ– •Êà◊ÊŸ◊˜Ô •„Uê¬˝àÿÿÁfl·ÿ◊˜Ô– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ¡Ê ‡Ê⁄UË⁄U∑§ ◊⁄UŸ‚ “•Êà◊Ê∑§Ê ◊Ò¥ “„UãÃÊ •„¢U „U× •ÁS◊ •„U◊”Ô˜ ßÁà Œ„U„UŸŸŸ •Êà◊ÊŸ¢ ÿÊÒ Áfl¡ÊŸË× ÃÊÒ •Êà◊SflM§¬ÊŸÁ÷ôÊÊÒ ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ê „°ÍU” “◊Ò¥ ◊Ê⁄UÊ ªÿÊ „°ÍU”óß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸÃ „Ò¥U fl ŒÊŸÊ¥ „UË •Êà◊SflM§¬‚ •ŸÁ÷ôÊ „Ò¥U– ßàÿÕ¸—– ÄÿÊÁ¥ ∑§ ÿ„U •Êà◊Ê Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„Uà „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ Ÿ ÃÊ ÿS◊ÊŒ˜Ô Ÿ •ÿ◊˜Ô •Êà◊Ê „UÁãà Ÿ „UŸŸÁ∑˝§ÿÊÿÊ— ∑§Ãʸ ÷flÁÃ, Ÿ „Uãÿà Ÿ ø ∑§◊¸ Á∑§‚Ë∑§Ê ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ ◊Ê⁄UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU •ÕʸÃÔ˜ Ÿ ÃÊ „UŸŸÁ∑˝§ÿÊ∑§Ê ∑§Ãʸ „UÊÃ Ê „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ ∑§◊¸ „UÊÃ Ê „ÒUH 19H ÷flÁà ßàÿÕ¸— •ÁflÁ∑˝§ÿàflÊØÔH 19H
U ∑§Õ◊˜Ô •ÁflÁ∑˝§ÿ •Êà◊Ê ßÁà ÁmÃËÿÊ •Êà◊Ê ÁŸÌfl∑§Ê⁄U ∑Ò§‚ „ÒU? ß‚¬⁄U ŒÍ‚⁄UÊ ◊ãòÊ (ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÒU)ó ◊ãòÊ—ó
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
41
Ÿ ¡Êÿà Á◊˝ÿà flÊ ∑§ŒÊÁøÛÊÊÿ¢ ÷ÍàflÊ˘÷ÁflÃÊ flÊ Ÿ ÷Íÿ—– •¡Ê ÁŸàÿ— ‡ÊÊEÃÊ˘ÿ¢ ¬È⁄UÊáÊÊ Ÿ „Uãÿà „Uãÿ◊ÊŸ ‡Ê⁄UË⁄UH 20H Ÿ ¡Êÿà Ÿ ©Uà¬là ¡ÁŸ‹ˇÊáÊÊ flSÃÈÁflÁ∑˝§ÿÊ Ÿ •Êà◊ŸÊ Áfllà ßàÿÕ¸—– Ÿ Á◊˝ÿà flÊ– flʇÊ錗 øÊÕ¸– Ÿ Á◊˝ÿà ø ßÁà •ãàÿÊ ÁflŸÊ‡Ê‹ˇÊáÊÊ ÁflÁ∑˝§ÿÊ ¬˝ÁÃÁcÊäÿÖ ∑§ŒÊÁøŒ˜Ô ‡Ê錗 ‚fl¸ÁflÁ∑˝§ÿʬ˝ÁÃcʜҗ ‚ê’äÿà Ÿ ∑§ŒÊÁøŒ˜Ô ¡ÊÿÃ, Ÿ ∑§ŒÊÁøŒ˜Ô Á◊˝ÿÃ, ßÁà ∞fl◊˜Ô–
ÿ„U •Êà◊Ê ©Uà¬ÛÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ©Uà¬ÁûÊM§¬ flSÃÈÁfl∑§Ê⁄U •Êà◊Ê◊¥ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÊÒ⁄U ÿ„U ◊⁄UÃÊ ÷Ë Ÿ„UË¥– “flÊ” ‡ÊéŒ ÿ„UÊ° “ø” ∑§ •Õ¸◊¥ „ÒU– “◊⁄UÃÊ ÷Ë Ÿ„UË¥” ß‚ ∑§ÕŸ‚ ÁflŸÊ‡ÊM§¬ •ÁãÃ◊ Áfl∑§Ê⁄U∑§Ê ¬˝ÁÃcÊœ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– “∑§ŒÊÁøØԔ ‡ÊéŒ ‚÷Ë Áfl∑§Ê⁄UÊ¥∑§ ¬˝Á÷œ∑§ ‚ÊÕ ‚ê’㜠⁄UπÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ ÿ„U •Êà◊Ê Ÿ ∑§÷Ë ¡ã◊ÃÊ „ÒU Ÿ ∑§÷Ë ◊⁄UÃÊ „ÒU ßàÿÊÁŒ–
ÿS◊ÊŒ˜Ô •ÿ◊˜Ô •Êà◊Ê ÷ÍàflÊ ÷flŸÁ∑˝§ÿÊ◊˜Ô
Á¡‚‚ Á∑§ ÿ„U •Êà◊Ê ©Uà¬ÛÊ „UÊ∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô •ŸÈ÷Íÿ ¬pÊŒ˜Ô •÷ÁflÃÊ •÷Êfl¢ ªãÃÊ Ÿ ÷Íÿ— ©Uà¬ÁûÊM§¬ Áfl∑§Ê⁄U∑§Ê •ŸÈ÷fl ∑§⁄U∑§ Á»§⁄ •÷Êfl∑§Ê ¬˝Ê# „UÊŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „ÒU ß‚Á‹ÿ ◊⁄UÃÊ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ ¡Ê ¬ÈŸ— ÃS◊ÊŒ˜Ô Ÿ Á◊˝ÿÖ ÿÊ Á„U ÷ÍàflÊ Ÿ ÷ÁflÃÊ ©Uà¬ÛÊ „UÊ∑§⁄U Á»§⁄U Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ fl„U “◊⁄UÃÊ „ÒU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‹Ê∑§◊¥ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ‚ Á◊˝ÿà ßÁà ©Uëÿà ‹Ê∑§– “flÊ” ‡Ê錂 •ÊÒ⁄U “Ÿ” ‡Ê錂 ÿ„U ÷Ë ¬ÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U •Êà◊Ê ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë ÷Ê°Áà ¬„U‹ Ÿ „UÊ∑§⁄U Á»§⁄U •÷ÍàflÊ ÷ÁflÃÊ flÊ Œ„UflŒ˜Ô Ÿ ÷Íÿ— ¬ÈŸ— ÃS◊ÊŒ˜Ô „UÊŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „ÒU ß‚Á‹ÿ ÿ„U ¡ã◊ÃÊ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ ¡Ê Ÿ ¡ÊÿÖ ÿÊ Á„U •÷ÍàflÊ ÷ÁflÃÊ ‚ ¡Êÿà Ÿ „UÊ∑§⁄U Á»§⁄U „UÊÃÊ „ÒU fl„UË “¡ã◊ÃÊ „ÒU” ÿ„U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ ßÁà ©UëÿÃ, Ÿ ∞fl◊˜Ô •Êà◊Ê •ÃÊ Ÿ ¡ÊÿÖ „ÒU– •Êà◊Ê ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU, ß‚Á‹ÿ Ÿ„UË¥ ¡ã◊ÃÊ–
flʇÊéŒÊŒ˜Ô Ÿ‡ÊéŒÊÃ˜Ô ø •ÿ◊˜Ô •Êà◊Ê
∞‚Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •Êà◊Ê •¡ „ÒU •ÊÒ⁄U ◊⁄UÃÊ Ÿ„UË¥, ÿS◊ÊŒ˜Ô ∞fl¢ ÃS◊ÊŒ˜Ô •¡—, ÿS◊ÊŒ˜Ô Ÿ Á◊˝ÿà ÃS◊ÊŒ˜Ô ÁŸàÿ— ø– ß‚Á‹ÿ ÁŸàÿ „ÒU–
ÿlÁ¬ •ÊlãÃÿÊ— ÁflÁ∑˝§ÿÿÊ— ¬˝Á÷œ
ÿlÁ¬ •ÊÁŒ •ÊÒ⁄U •ãÃ∑§ ŒÊ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥∑§ ¬˝ÁÃcÊœ‚
‚flʸ ÁflÁ∑˝§ÿÊ— ¬˝ÁÃÁ·hÊ ÷flÁãà ÃÕÊÁ¬ (’Ëø∑§) ‚÷Ë Áfl∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ê ¬˝Á÷œ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ÃÊ ÷Ë ◊äÿ÷ÊÁflŸËŸÊ¢ ÁflÁ∑˝§ÿÊáÊÊ¢ Sfl‡ÊéŒÒ— ∞fl ’Ëø◊¥ „UÊŸflÊ‹ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ê ÷Ë ©UŸ-©UŸ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥∑§ ¬˝Á÷œÊÕ¸∑§ πÊ‚-πÊ‚ ‡ÊéŒÊ¥mÊ⁄UÊ ¬˝Á÷œ ∑§⁄UŸÊ
ÃŒÕÒ¸— ¬˝Á÷œ— ∑§Ã¸√ÿ ßÁà •ŸÈQ§ÊŸÊ◊˜Ô •Á¬ ©UÁøà „ÒU– ß‚Á‹ÿ ™§¬⁄U Ÿ ∑§„U „ÈU∞ ¡Ê ÿÊÒflŸÊÁŒ ‚’
ÿÊÒflŸÊÁŒ‚◊SÃÁflÁ∑˝§ÿÊáÊÊ¢ ¬˝Á÷œÊ ÿÕÊ Áfl∑§Ê⁄U „ÒU¥ ©UŸ∑§Ê ÷Ë Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝Á÷œ „UÊ, ∞‚ ÷Êfl∑§Ê SÿÊŒ˜Ô ßÁà •Ê„U “‡ÊÊEÔ ßàÿÊÁŒŸÊ– “‡ÊÊEÔ ßàÿÊÁŒ ‡ÊéŒÊ¥‚ ∑§„Uà „Ò¥Uó
42
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
‡ÊÊEà ßÁà •¬ˇÊÿ‹ˇÊáÊÊ ÁflÁ∑˝§ÿÊ ¬˝ÁÃÁ·äÿà ‡ÊEjfl— ‡ÊÊE×– Ÿ •¬ˇÊËÿà SflM§¬áÊ ÁŸ⁄UflÿflàflÊŒ˜Ô ÁŸª¸ÈáÊàflÊÃ˜Ô ø Ÿ •Á¬ ªÈáÊˇÊÿáÊ •¬ˇÊÿ—– •¬ˇÊÿÁfl¬⁄UËÃÊ •Á¬ flÎÁh‹ˇÊáÊÊ ÁflÁ∑˝§ÿÊ ¬˝ÁÃÁ·äÿà ¬È⁄UÊáÊ ßÁÖ ÿÊ Á„U •flÿflʪ◊Ÿ ©U¬øËÿà ‚ flœ¸Ã •Á÷Ÿfl ßÁà ø ©UëÿÖ •ÿ¢ ÃÈ •Êà◊Ê ÁŸ⁄UflÿflàflÊÃ˜Ô ¬È⁄UÊ •Á¬ Ÿfl ∞fl ßÁà ¬È⁄UÊáÊÊ Ÿ flœ¸Ã ßàÿÕ¸—– ÃÕÊ Ÿ „Uãÿà Ÿ Áfl¬Á⁄UáÊêÿà „Uãÿ◊ÊŸ Áfl¬Á⁄UáÊêÿ◊ÊŸ •Á¬ ‡Ê⁄UË⁄U– „UÁã× •òÊ Áfl¬Á⁄UáÊÊ◊ÊÕʸ º˝CUÔ √ÿ— •¬ÈŸL§Q§ÃÊÿÒ Ÿ Áfl¬Á⁄UáÊêÿà ßàÿÕ¸—–
‚ŒÊ ⁄U„UŸflÊ‹∑§Ê ŸÊ◊ ‡ÊÊEà „ÒU, “‡ÊÊEÔ ‡Ê錂 •¬ˇÊÿ (ˇÊÿ „UÊŸÊ) M§¬ Áfl∑§Ê⁄U∑§Ê ¬˝Á÷œ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU ÄÿÊ¥Á∑§ •Êà◊Ê •flÿfl⁄UÁ„Uà „ÒU, ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ SflM§¬‚ ©U‚∑§Ê ˇÊÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÊÒ⁄U ÁŸª¸ÈáÊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ªÈáÊÊ¥∑§ ˇÊÿ‚ ÷Ë ©U‚∑§Ê ˇÊÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– “¬È⁄UÊáÊ” ß‚ ‡Ê錂, •¬ˇÊÿ∑§ Áfl¬⁄UËà ¡Ê flÎÁhM§¬ Áfl∑§Ê⁄U „ÒU ©U‚∑§Ê ÷Ë ¬˝Á÷œ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ¡Ê ¬ŒÊÕ¸ Á∑§‚Ë •flÿfl∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ‚ ¬ÈCÔU „UÊÃÊ „ÒU fl„U “’…∏UÃÊ „ÒU” “ŸÿÊ „ÈU•Ê „ÒU” ∞‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ÿ„U •Êà◊Ê ÃÊ •flÿfl⁄UÁ„Uà „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬„U‹ ÷Ë ŸÿÊ ÕÊ, •Ã— “¬È⁄UÊáÊ” „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ’…∏UÃÊ Ÿ„UË¥– ÃÕÊ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊŸ ¬ ⁄U ÿÊŸË Áfl¬⁄UËà ¬Á⁄UáÊÊ◊∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ÷Ë •Êà◊Ê ŸCÔU Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ŒÈ’¸‹ÃÊÁŒ •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ÿ„UÊ° „UÁãà Á∑˝§ÿÊ∑§Ê •Õ¸ ¬ÈŸL§ÁQ§ŒÊ·‚ ’øŸ∑§ Á‹ÿ Áfl¬⁄UËà ¬Á⁄UáÊÊ◊ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ, ß‚Á‹ÿ ÿ„U •Õ¸ „ÈU•Ê Á∑§ •Êà◊Ê •¬Ÿ SflM§¬‚ ’Œ‹ÃÊ Ÿ„UË¥–
•ÁS◊Ÿ˜Ô ◊ãòÊ ·«˜UÔ÷ÊflÁfl∑§Ê⁄UÊ ‹ÊÒÁ∑§∑§-
ß‚ ◊ãòÊ◊¢ ‹ÊÒÁ∑§∑§ flSÃÈ•Ê¥◊¥ „UÊŸflÊ‹ ¿U— ÷ÊflÁfl∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ê •Êà◊Ê◊¥ •÷Êfl ÁŒπ‹ÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– flSÃÈÁflÁ∑˝§ÿÊ •Êà◊ÁŸ ¬˝ÁÃÁ·äÿãÖ ‚fl¸- •Êà◊Ê ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU, ÿ„U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄UÁflÁ∑˝§ÿÊ⁄UÁ„Uà •Êà◊Ê ßÁà flÊÄÿÊÕ¸—– ◊ãòÊ∑§Ê flÊÄÿÊÕ¸ „ÒU– ∞‚Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl ŒÊŸÊ¥ „UË (•Êà◊SflM§¬∑§Ê) ÿS◊ÊŒ˜Ô ∞fl¢ ÃS◊ÊŒ˜Ô ©U÷ÊÒ ÃÊÒ Ÿ Áfl¡ÊŸËà Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬Ífl¸ ◊ãòÊ‚ ß‚∑§Ê ‚ê’㜠„ÒUH 20H ßÁà ¬Ífl¸áÊ ◊ãòÊáÊ •Sÿ ‚ê’㜗H 20H
U “ÿ ∞Ÿ¢ flÁûÊ „UãÃÊ⁄U◊˜Ô” ßÁà •ŸŸ ◊ãòÊáÊ “ÿ ∞Ÿ¢ flÁûÊ „UãÃÊ⁄U◊˜Ô”óß‚ ◊ãòÊ‚ “•Êà◊Ê „UŸŸÁ∑˝§ÿÊÿÊ— ∑§Ãʸ ∑§◊¸ ø Ÿ ÷flÁà ßÁà „UŸŸÁ∑˝§ÿÊ∑§Ê ∑§Ãʸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „ÒU”óÿ„U ¬˝ÁÃôÊÊ ¬˝ÁÃôÊÊÿ “Ÿ ¡ÊÿÔ ßÁà •ŸŸ •ÁflÁ∑˝§ÿàfl „UÃÈ◊˜Ô ©UÄàflÊ ¬˝ÁÃôÊÊÃÊÕ¸◊˜Ô ©U¬‚¢„U⁄UÁÃóU
∑§⁄U∑§, ÃÕÊ “Ÿ ¡ÊÿÔ ß‚ ◊ãòÊ‚ •Êà◊Ê∑§Ë ÁŸÌfl∑§Ê⁄UÃÊ∑§ „UÃÈ∑§Ê ’ËÊ∑§⁄U, •’ ¬˝ÁÃôÊʬÍfl¸∑§ ∑§„U „ÈU∞ •Õ¸∑§Ê ©U¬‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄Uà „Ò¥UóU
flŒÊÁflŸÊÁ‡ÊŸ¢ ÁŸàÿ¢ ÿ ∞Ÿ◊¡◊√ÿÿ◊˜Ô– ∑§Õ¢ ‚ ¬ÈL§·— ¬ÊÕ¸ ∑¢§ ÉÊÊÃÿÁà „UÁãà ∑§◊˜ÔH 21H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
flŒ Áfl¡ÊŸÊÁà •ÁflŸÊÁ‡ÊŸ◊˜Ô •ãàÿ÷Êfl-
Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„Uâ ÁŸàÿ¢ Áfl¬Á⁄UáÊÊ◊⁄UÁ„Uâ ÿÊ flŒ ßÁà ‚ê’㜠∞Ÿ¢ ¬Ífl¸áÊ ◊ãòÊáÊ ©UQ§‹ˇÊáÊ◊˜Ô •¡¢ ¡ã◊⁄UÁ„UÃ◊˜Ô •√ÿÿ◊˜Ô •¬ˇÊÿ⁄UÁ„UÃ◊˜Ô– ∑§Õ¢ ∑§Ÿ ¬˝∑§Ê⁄UáÊ ‚ ÁflmÊŸ˜Ô ¬ÈL§·— •Áœ∑ΧÃÊ „UÁãà „UŸŸÁ∑˝§ÿÊ¢ ∑§⁄UÊÁÖ ∑§Õ¢ flÊ ÉÊÊÃÿÁà „UãÃÊ⁄¢U ¬˝ÿÊ¡ÿÁÖ Ÿ ∑§ÕÁ@Ã˜Ô ∑§Á@Œ˜Ô „UÁãà Ÿ ∑§ÕÁ@Ã˜Ô ∑§Á@Œ˜Ô ÉÊÊÃÿÁà ßÁÖ ©U÷ÿòÊ •ÊˇÊ¬ ∞fl •Õ¸— ¬˝‡ŸÊÕʸ‚ê÷flÊØԖ „UàflÕ¸Sÿ •ÁflÁ∑˝§ÿàflSÿ ÃÈÀÿàflÊŒ˜Ô ÁflŒÈ·— ‚fl¸∑§◊¸¬˝Á÷œ ∞fl ¬˝∑§⁄UáÊÊÕ¸— •Á÷¬˝ÃÊ ÷ªfl×– „Uã× ÃÈ •ÊˇÊ¬ ©UŒÊ„U⁄UáÊÊÕ¸àflŸ– ÁflŒÈ·— ∑¢§ ∑§◊ʸ‚ê÷fl „UÃÈÁfl‡Ê·¢ ¬‡ÿŸ˜Ô ∑§◊ʸÁáÊ •ÊÁˇÊ¬Áà ÷ªflÊŸ˜Ô “∑§Õ¢ ‚ ¬ÈL§·—” ßÁÖ ŸŸÈ ©UQ§ ∞fl •Êà◊Ÿ— •ÁflÁ∑˝§ÿàfl¢ ‚fl¸∑§◊ʸ‚ê÷fl∑§Ê⁄UáÊÁfl‡Ê·—– ‚àÿ◊˜Ô ©UQ§Ê Ÿ ÃÈ ‚ ∑§Ê⁄UáÊÁfl‡Ê·—, •ãÿàflÊŒ˜Ô ÁflŒÈ·— •ÁflÁ∑˝§ÿÊŒ˜Ô •Êà◊Ÿ ßÁÃ, Ÿ Á„U •ÁflÁ∑˝§ÿ¢ SÕÊáÊ¢È ÁflÁŒÃfl× ∑§◊¸ Ÿ ‚ê÷flÁà ßÁà øØԖ
43
¬Ífl¸ ◊ãòÊ◊¥ ∑§„U „ÈU∞ ‹ˇÊáÊÊ¥‚ ÿÈQ§ ß‚ •Êà◊Ê∑§Ê ¡Ê •ÁflŸÊ‡ÊËó•ÁãÃ◊ ÷Êfl-Áfl∑§Ê⁄UM§¬ ◊⁄UáÊ‚ ⁄UÁ„UÃ, ÁŸàÿó⁄UʪÊÁŒ¡ÁŸÃ ŒÈ’¸‹ÃÊ, ˇÊËáÊÃÊ •ÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥‚ ⁄UÁ„UÃ, •¡ó¡ã◊⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U •√ÿÿó •¬ˇÊÿM§¬ Áfl∑§Ê⁄U‚ ⁄UÁ„Uà ¡ÊŸÃÊ „ÒU– fl„U •Êà◊Ãûfl∑§Ê ôÊÊÃÊ-•Áœ∑§Ê⁄UË ¬ÈL§· ∑Ò§‚ (Á∑§‚∑§Ê) ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ∑Ò§‚ (Á∑§‚∑§Ê) ◊⁄UflÊÃÊ „ÒU? •ÕÊ¸Ã˜Ô fl„U ∑Ò§‚ ÃÊ „UŸŸM§¬ Á∑˝§ÿÊ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ •ÊÒ⁄U ∑Ò§‚ Á∑§‚Ë ◊Ê⁄UŸflÊ‹∑§Ê ÁŸÿÈQ§ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU? •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ fl„U Ÿ Á∑§‚Ë∑§Ê Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ Á∑§‚Ë∑§Ê Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë ◊⁄UflÊÃÊ „ÒU– ߟ ŒÊŸÊ¥ ’ÊÃÊ¥◊¥ “Á∑§◊˜Ô” •ÊÒ⁄U “∑§Õ◊˜Ô” ‡ÊéŒ •ÊˇÊ¬∑§ ’Êœ∑§ „Ò¥U, ÄÿÊ¥Á∑§ ¬˝oA∑§ •Õ¸◊¥ ÿ„UÊ° ߟ∑§Ê ¬˝ÿʪ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ –* ÁŸÌfl∑§Ê⁄UÃÊM§¬ „UÃÈ∑§Ê ÃÊà¬ÿ¸ ‚÷Ë ∑§◊ÊZ∑§Ê ¬˝Á÷œ ∑§⁄UŸ◊¥ ‚◊ÊŸ „ÒU, ß‚‚ ß‚ ¬˝∑§⁄UáÊ∑§Ê •Õ¸ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÿ„UË ßCÔU „ÒU Á∑§ •Êà◊flûÊÊ Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§◊¸∑§Ê ∑§⁄UŸ, ∑§⁄UflÊŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– •∑§‹Ë „UŸŸÁ∑˝§ÿÊ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •ÊˇÊ¬ ∑§⁄UŸÊ ©UŒÊ„U⁄UáÊ∑§ M§¬◊¥ „ÒU–† ¬Í0ó∑§◊¸ Ÿ „UÊ ‚∑§Ÿ◊¥ ∑§ÊÒŸ-‚ πÊ‚ „UÃÈ∑§Ê Œπ∑§⁄U ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô “∑§Õ¢ ‚ ¬ÈL§·—” ß‚ ∑§ÕŸ‚ ∑§◊¸Áfl·ÿ∑§ •ÊˇÊ¬ ∑§⁄Uà „Ò¥U? ©U0ó¬„U‹ „UË ∑§„U •Êÿ „Ò¥U Á∑§ •Êà◊Ê∑§Ë ÁŸÌfl∑§Ê⁄UÃÊ „UË (ôÊÊŸË-∑§Ã¸Î∑§) ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZ∑§ Ÿ „UÊŸ∑§Ê πÊ‚ „UÃÈ „ÒU– ¬Í0ó∑§„UÊ „ÒU ‚„UË, ¬⁄¢UÃÈ •ÁflÁ∑˝§ÿ •Êà◊Ê‚ ©U‚∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹Ê Á÷ÛÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ (ÿ„U ™§¬⁄U ’ËÊÿÊ „ÈU•Ê) πÊ‚ ∑§Ê⁄UáÊ ©U¬ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ SÕÊáÊÈ∑§Ê •ÁflÁ∑˝§ÿ ¡ÊŸŸflÊ‹‚ ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „UÊÃ, ∞‚Ê Ÿ„UË¥ó∞‚Ë ‡ÊVÔUÊ ∑§⁄¥U ÃÊ?
* •ÕÊ¸Ã˜Ô •Êà◊Ê Á∑§‚Ë∑§Ê Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë ◊Ê⁄UŸ ÿÊ ◊⁄UflÊŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊóÿ„U ’Ëʟ∑§ Á‹ÿ „UË ÿ„UÊ° “Á∑§◊˜Ô” •ÊÒ⁄U “∑§Õ◊˜Ô” ‡ÊéŒ „Ò¥U, ¬˝oA∑§ ©Ug‡ÿ‚ Ÿ„UË¥– † •ÕÊ¸Ã˜Ô ôÊÊŸË ∑§fl‹ „UŸŸÁ∑˝§ÿÊ∑§Ê „UË ∑§Ãʸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ, ßÃŸÊ „UË Ÿ„UË¥, •Êà◊Ê ÁŸÌfl∑§Ê⁄U •ÊÒ⁄U ÁŸàÿ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl„U Á∑§‚Ë ÷Ë Á∑˝§ÿÊ∑§Ê ∑§Ãʸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ– ÿ„UÊ° ¡Ê ∑§fl‹ „UŸŸÁ∑˝§ÿÊ∑§Ê „UË ¬˝Á÷œ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, ©U‚ ©UŒÊ„U⁄UáÊ∑§ M§¬◊¥ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
44
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Ÿ, ÁflŒÈ· •Êà◊àflÊÃ˜Ô Ÿ Œ„UÊÁŒ‚YÔUÊÃSÿ
©U0óÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ •Êà◊Ê Sflÿ¢
„UË ¡ÊŸŸflÊ‹Ê „ÒU– Œ„U •ÊÁŒ ‚¢ÉÊÊÃ◊¥ (¡«U „UÊŸ∑§
ÁflmûÊÊ– •Ã— ¬ÊÁ⁄U‡ÊcÿÊŒ˜Ô •‚¢„Uà •Êà◊Ê ∑§Ê⁄UáÊ) ôÊÊÃʬŸ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ, ß‚Á‹ÿ •ãÃ◊¥ Œ„UÊÁŒ ‚¢ÉÊÊ Á÷ÛÊ •Êà◊Ê „UË •ÁflÁ∑˝§ÿ ∆U„U⁄UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U fl„UË ÁflmÊŸ˜Ô •ÁflÁ∑˝§ÿ ßÁÃ, ÃSÿ ÁflŒÈ·— ∑§◊ʸ- ¡ÊŸŸflÊ‹Ê „ÒU– ∞‚ ©U‚ ôÊÊŸË‚ ∑§◊¸ „UÊŸÊ •‚ê÷fl ‚ê÷flÊŒ˜Ô •ÊˇÊ¬Ê ÿÈQ§— “∑§Õ¢ ‚ ¬ÈL§·—” ßÁÖ „ÒU, •Ã— “∑§Õ¢ ‚ ¬ÈL§·—” ÿ„U •ÊˇÊ¬ ©UÁøà „UË „ÒU– ¡Ò‚ (flÊSÃfl◊¥) ÁŸÌfl∑§Ê⁄U „UÊŸ¬⁄U ÷Ë •Êà◊Ê, ’ÈÁhflÎÁûÊ •ÊÒ⁄U •Êà◊Ê∑§Ê ÷ŒôÊÊŸ Ÿ ⁄U„UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∞fl ‚Ÿ˜Ô ’ÈÁhflÎûÿÁflfl∑§ÁflôÊÊŸŸ •ÁfllÿÊ •ÁfllÊ∑§ ‚ê’㜂, ’ÈÁh •ÊÁŒ ßÁãº˝ÿÊ¥mÊ⁄UÊ ª˝„UáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê ª˝„UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ◊ÊŸ Á‹ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ©U¬‹éœÊ •Êà◊Ê ∑§ÀåÿÖ ∞‚ „UË •Êà◊-•ŸÊà◊Áfl·ÿ∑§ Áflfl∑§ôÊÊŸM§¬ ¡Ê ∞fl◊˜Ô ∞fl •Êà◊ÊŸÊà◊Áflfl∑§ôÊÊŸŸ ’ÈÁhflÎûÿÊ ’ÈÁhflÎÁûÊ „ÒU, Á¡‚ ÁfllÊ ∑§„Uà „ÒU¥, fl„U ÿlÁ¬ •‚Ø-Ô M§¬ ÁfllÿÊ •‚àÿM§¬ÿÊ ∞fl ¬⁄U◊Êո× •ÁflÁ∑˝§ÿ „ÒU, ÃÊ ÷Ë ©U‚∑§ ‚ê’㜂, flÊSÃfl◊¥ ¡Ê •Áfl∑§Ê⁄UË „ÒU, ∞‚Ê •Êà◊Ê „UË ÁflmÊŸ˜Ô ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ∞fl •Êà◊Ê ÁflmÊŸ˜Ô ©UëÿÖ ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ‚÷Ë ∑§◊¸ •‚ê÷fl ’ËÊÿ „Ò¥U, ß‚ ÁflŒÈ·— ∑§◊ʸ‚ê÷flfløŸÊŒ˜Ô ÿÊÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ ∑§Ê⁄UáÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÿ„U ÁŸpÿ ‚◊¤ÊÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ‡ÊÊSòÊáÊ ÁflœËÿãà ÃÊÁŸ •ÁflŒÈ·Ê ÁflÁ„UÃÊÁŸ ‡ÊÊSòÊmÊ⁄UÊ Á¡Ÿ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÁflœÊŸ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, fl ‚’ •ôÊÊÁŸÿÊ¥∑§ Á‹ÿ „UË ÁflÁ„Uà „Ò¥U– ßÁà ÷ªflÃÊ ÁŸpÿ— •flªêÿÖ ¬Í0óÁfllÊ ÷Ë •ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ „UË ÁflÁ„Uà „ÒU, ŸŸÈ ÁfllÊ •Á¬ •ÁflŒÈ· ∞fl ÁflœËÿÃ, ÄÿÊ¥Á∑§ Á¡‚Ÿ ÁfllÊ∑§Ê ¡ÊŸ Á‹ÿÊ ©U‚∑§ Á‹ÿ ÁflÁŒÃÁfllSÿ Á¬CÔU¬·áÊflŒ˜Ô ÁfllÊÁflœÊŸÊÁ¬‚∑§Ê ¬Ë‚Ÿ∑§Ë ÷Ê°Áà ÁfllÊ∑§Ê ÁflœÊŸ √ÿÕ¸ „ÒU– ŸÕ¸ÄÿÊØԖ ÃòÊ •ÁflŒÈ·— ∑§◊ʸÁáÊ ÁflœËÿãà •Ã— •ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§„U ªÿ „Ò¥U, ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ Ÿ„UË¥, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U Áfl÷ʪ ∑§⁄UŸÊ Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ– Ÿ ÁflŒÈ· ßÁà Áfl‡Ê·Ê Ÿ ©U¬¬lÖ ©U0óÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ ∑§Ã¸√ÿ∑§ Ÿ, •ŸÈDUÔ ÿSÿ ÷ÊflÊ÷ÊflÁfl‡Ê·Ê¬¬ûÊ—– •ÁªA„UÊòÊÊÁŒÁfläÿÕ¸ôÊÊŸÊûÊ⁄U∑§Ê‹◊˜Ô •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ∑§◊¸ ÷Êfl •ÊÒ⁄U •÷Êfl‚ Á÷ÛÊÃÊ Á‚h „UÊÃË „ÒU, •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÁflœÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹ •Ÿ∑§‚ÊœŸÊ¬‚¢„UÊ⁄U¬Ífl¸∑§◊˜Ô •ŸÈDÔUÿ◊˜Ô, “∑§Ãʸ ÁflÁœflÊÄÿÊ¥∑§ •Õ¸∑§Ê ¡ÊŸ ‹Ÿ∑§ ’ÊŒ “•Ÿ∑§ ‚ÊœŸ •ÊÒ⁄U ©U¬‚¢„UÊ⁄U∑§ ‚Á„Uà •◊È∑§ •ÁªA„UÊò ÊÊÁŒ ∑§◊¸ •ŸÈDUÔÊŸ •„¢U ◊◊ ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô” ßÁà ∞fl¢ ¬˝∑§Ê⁄UÁflôÊÊŸfl× ∑§⁄UŸ∑§ ÿÊÇÿ „ÒU”, “◊Ò¥ ∑§Ãʸ „°ÍU”, “◊⁄UÊ •◊È∑§ ∑§Ã¸√ÿ •ÁflŒÈ·Ê ÿÕÊ •ŸÈDÔUÿ¢ ÷flÁà Ÿ ÃÈ ÃÕÊ “Ÿ „ÒU”óß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸŸflÊ‹ •ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ¡Ò‚ ∑§Ã¸√ÿ ’ŸÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU flÒ‚ “Ÿ ¡ÊÿÔ ßàÿÊÁŒ •Êà◊SflM§¬∑§Ê ¡ÊÿÔ ßàÿÊÁŒ •Êà◊SflM§¬ÁfläÿÕ¸ôÊÊŸÊûÊ⁄UÁflœÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹ flÊÄÿÊ¥∑§ •Õ¸∑§Ê ¡ÊŸ ‹Ÿ∑§ ’ÊŒ ∑§Ê‹÷ÊÁfl Á∑§Á@Œ˜Ô •ŸÈDÔUÿ¢ ÷flÁÖ ©U‚ ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ∑ȧ¿U ∑§Ã¸√ÿ ‡Ê· Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ–
ÿÕÊ ’ÈhKÊlÊNUÃàÿ ‡ÊéŒÊlÕ¸Sÿ •ÁflÁ∑˝§ÿ
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
45
Á∑§ãÃÈ “Ÿ •„¢U ∑§Ãʸ Ÿ ÷ÊQ§Ê” ßàÿÊÁŒ
ÄÿÊ¥Á∑§ (ôÊÊŸË∑§Ê) “◊Ò¥ Ÿ ∑§Ãʸ „°ÍU, Ÿ ÷ÊQ§Ê „°ÍU” ßàÿÊÁŒ ¡Ê •Êà◊Ê∑§ ∞∑§àfl •ÊÒ⁄U •∑§Ã¸àÎ fl •ÊÁŒÁfl·ÿ∑§ ôÊÊŸ „ÒU ß‚‚ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ãÿ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ÷Ë ôÊÊŸ •Êà◊Ò∑§àflÊ∑§Ã¸ÎàflÊÁŒÁfl·ÿôÊÊŸÊŒ˜Ô •ãÿŒ˜Ô Ÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„U (ôÊÊŸË •ÊÒ⁄U •ôÊÊŸË∑§ ∑§Ã¸√ÿ∑§Ê) Áfl÷ʪ Á‚h „UÊÃÊ „ÒU–* ©Uà¬là ßÁà ∞· Áfl‡Ê· ©U¬¬lÖ
ÿ— ¬ÈŸ— “∑§Ãʸ •„U◊˜Ô” ßÁà flÁûÊ •Êà◊ÊŸ¢ ÃSÿ “◊◊ ߌ¢ ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô” ßÁà •fl‡ÿê÷ÊÁflŸË ’ÈÁh— SÿÊØÔ, ÃŒ¬ˇÊÿÊ ‚— •ÁœÁ∑˝§ÿà ßÁà â ¬˝Áà ∑§◊ʸÁáÊ– ‚ ø •ÁflmÊŸ˜Ôó“©U÷ÊÒ ÃÊÒ Ÿ Áfl¡ÊŸË×” ßÁà fløŸÊØԖ Áfl‡ÊÁcÊÃSÿ ø ÁflŒÈ·— ∑§◊ʸˇÊ¬fløŸÊÃ˜Ô “∑§Õ¢ ‚ ¬ÈL§·—” ßÁÖ ÃS◊ÊŒ˜Ô Áfl‡ÊÁ·ÃSÿ •ÁflÁ∑˝§ÿÊà◊ŒÌ‡ÊŸÊ ÁflŒÈ·Ê ◊È◊ÈˇÊÊ— ø ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ ∞fl •Áœ∑§Ê⁄U—– •Ã ∞fl ÷ªflÊŸ˜Ô ŸÊ⁄UÊÿáÊ— ‚Êæ˜UÔÅÿÊŸ˜Ô ÁflŒÈ·— •ÁflŒÈ·— ø ∑§Ì◊áÊ— ¬˝Áfl÷Öÿ m ÁŸDÔU ª˝Ê„UÿÁÃó“ôÊÊŸÿʪŸ ‚Êæ˜UÔÅÿÊŸÊ¢ ∑§◊¸ÿʪŸ ÿÊÁªŸÊ◊˜Ô” ßÁÖ ÃÕÊ ø ¬ÈòÊÊÿ •Ê„U ÷ªflÊŸ˜Ô √ÿÊ‚—ó “mÊÁfl◊ÊflÕ ¬ãÕÊŸÊÒ” (◊„UÊ0 ‡ÊÊ0 241– 6) ßàÿÊÁŒ– ÃÕÊ ø “Á∑˝§ÿʬÕpÒfl ¬È⁄USÃÊà¬pÊÃ˜Ô ‚ÛÿÊ‚p” ßÁÖ ∞Ã◊˜Ô ∞fl Áfl÷ʪ¢ ¬ÈŸ— ¬ÈŸ— Œ‡Ê¸ÁÿcÿÁà ÷ªflÊŸ˜Ô– “•ÃûflÁflûÊÈ •„UVÔUÊ⁄UÁfl◊Í…UÊà◊Ê ∑§Ãʸ •„U◊˜Ô ßÁà ◊ãÿÃ,” “ÃûflÁflûÊÈ Ÿ •„¢U ∑§⁄UÊÁ◊” ßÁÖ ÃÕÊ ø “‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ◊Ÿ‚Ê ‚ÛÿSÿÊSÔ ßàÿÊÁŒ–
¡Ê •¬Ÿ∑§Ê ∞‚Ê ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU Á∑§ “◊Ò¥ ∑§Ãʸ „°ÍU” ©U‚∑§Ë ÿ„U ’ÈÁh •fl‡ÿ „UË „UÊªË Á∑§ “◊⁄UÊ •◊È∑§ ∑§Ã¸√ÿ „ÒU” ©U‚ ’ÈÁh∑§Ë •¬ˇÊÊ‚ fl„U ∑§◊Ê∑Z §Ê •Áœ∑§Ê⁄UË „UÊÃÊ „ÒU, ß‚Ë‚ ©U‚∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ „Ò¥U– •ÊÒ⁄U “©U÷ÊÒ ÃÊÒ Ÿ Áfl¡ÊŸË×” ß‚ fløŸ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U fl„UË •ôÊÊŸË „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ¬ÍflʸQ§ Áfl‡Ê·áÊÊ¥mÊ⁄UÊ flÌáÊà ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ÃÊ “∑§Õ¢ ‚ ¬ÈL§·—” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊ÊZ∑§Ê ÁŸ·œ ∑§⁄UŸflÊ‹ fløŸ „Ò¥U– ‚ÈÃ⁄UÊ¢ (ÿ„U Á‚h „ÈU•Ê Á∑§) •Êà◊Ê∑§Ê ÁŸÌfl∑§Ê⁄U ¡ÊŸŸflÊ‹ ÁflÁ‡ÊCÔU ÁflmÊŸ˜Ô∑§Ê •ÊÒ⁄U ◊È◊ÈˇÊÈ∑§Ê ÷Ë ‚fl¸∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚◊¥ „UË •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU– ß‚ËÁ‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô ŸÊ⁄UÊÿáÊ “ôÊÊŸÿʪŸ ‚Êæ˜UÔÅÿÊŸÊ¢ ∑§◊¸ÿʪŸ ÿÊÁªŸÊ◊˜Ô” ß‚ ∑§ÕŸ‚ ‚Ê¢ÅÿÿʪËó ôÊÊÁŸÿÊ¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊˸ó•ôÊÊÁŸÿÊ¥∑§Ê Áfl÷ʪ ∑§⁄U∑§ •‹ª-•‹ª ŒÊ ÁŸDÔUÊ ª˝„UáÊ ∑§⁄UflÊà „Ò¥U– ∞‚ „UË •¬Ÿ ¬ÈòÊ‚ ÷ªflÊŸ˜Ô flŒ√ÿÊ‚¡Ë ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ “ÿ ŒÊ ◊ʪ¸ „Ò¥U” ßàÿÊÁŒ, ÃÕÊ ÿ„U ÷Ë ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ “¬„U‹ Á∑˝§ÿÊ◊ʪ¸ •ÊÒ⁄U ¬Ë¿U ‚¢ãÿÊ‚–”
ß‚Ë Áfl÷ʪ∑§Ê ’Ê⁄¢U’Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô ÁŒπ‹Êÿ¥ª– ¡Ò‚ “•„¢U∑§Ê⁄U‚ ◊ÊÁ„Uà „ÈU•Ê •ôÊÊŸË ◊Ò¥ ∑§Ãʸ „°ÍU, ∞‚ ◊ÊŸÃÊ „ÒU” “ÃûflflûÊÊ ◊Ò¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ ∞‚ ◊ÊŸÃÊ „ÒU” ÃÕÊ “‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê ◊Ÿ‚ àÿʪ∑§⁄U ⁄U„UÃÊ „ÒU” ßàÿÊÁŒ–
* •ÕÊ¸Ã˜Ô •ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ∑§Ã¸√ÿ ‡Ê· ⁄U„UÃÊ „ÒU, ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ∑§Ê߸ ∑§Ã¸√ÿ ‡Ê· Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ– ß‚Á‹ÿ ôÊÊŸË∑§Ê ∑§◊ÊZ◊¥ •Áœ∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU •ÊÒ⁄U •ôÊÊŸË∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U „ÒUóÿ„U ÷Œ ∑§⁄UŸÊ ©UÁøà „UË „ÒU–
46
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃòÊ ∑§ÁøÃ˜Ô ¬Áá«UÃê◊ãÿÊ flŒÁãà ¡ã◊ÊÁŒ·«˜UÔ÷ÊflÁflÁ∑˝§ÿÊ⁄UÁ„U× •ÁflÁ∑˝§ÿ— •∑§Ãʸ ∞∑§— •„U◊˜Ô •Êà◊Ê ßÁà Ÿ ∑§SÿÁøÖôÊÊŸ◊˜Ô ©Uà¬lÃ, ÿÁS◊Ÿ˜Ô ‚Áà ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ ©U¬ÁŒ‡ÿÖ Ÿ, “Ÿ ¡ÊÿÔ ßàÿÊÁŒ ‡ÊÊSòÊʬŒ‡ÊÊŸÕ¸ÄÿÊØԖ ÿÕÊ ø ‡ÊÊSòÊʬŒ‡Ê‚Ê◊âÿʸŒ˜Ô œ◊ʸÁSÃàflÁflôÊÊŸ¢ ∑§Ã¸È— ø Œ„UÊãÃ⁄U‚ê’ÁãœôÊÊŸ¢ ø ©Uà¬lÃ, ÃÕÊ ‡ÊÊSòÊÊÃ˜Ô ÃSÿ ∞fl •Êà◊Ÿ— •ÁflÁ∑˝§ÿàflÊ∑§Ã¸ÎàflÒ∑§àflÊÁŒÁflôÊÊŸ¢ ∑§S◊ÊÃ˜Ô Ÿ ©Uà¬là ßÁà ¬˝CÔU√ÿÊ—– ∑§⁄UáÊʪÊø⁄UàflÊŒ˜Ô ßÁà øØԖ
ß‚ Áfl·ÿ◊¥ Á∑§ÃŸ „UË •¬Ÿ∑§Ê ¬Áá«Uà ‚◊¤ÊŸflÊ‹ ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ¡ã◊ÊÁŒ ¿U— ÷ÊflÁfl∑§Ê⁄UÊ¥‚ ⁄UÁ„Uà ÁŸÌfl∑§Ê⁄U, •∑§Ãʸ, ∞∑§ •Êà◊Ê ◊Ò¥ „UË „°ÍUó∞‚Ê ôÊÊŸ Á∑§‚Ë∑§Ê „UÊÃÊ „UË Ÿ„UË¥ Á∑§ Á¡‚∑§ „UÊŸ‚ ‚fl¸∑§◊ÊZ∑§ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ê ©U¬Œ‡Ê Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§– ÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥– ÄÿÊ¥Á∑§ (∞‚Ê ◊ÊŸ ‹Ÿ‚) “Ÿ ¡ÊÿÔ ßàÿÊÁŒ ‡ÊÊSòÊ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê √ÿÕ¸ „Uʪʖ ©UŸ‚ ÿ„U ¬Í¿UŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ¡Ò‚ ‡ÊÊSòÊʬŒ‡Ê∑§Ë ‚Ê◊âÿ¸‚ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊ŸÈcÿ∑§Ê œ◊¸∑§ •ÁSÃàfl∑§Ê ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U Œ„UÊãÃ⁄U∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§Ê ôÊÊŸ „UÊÃÊ „ÒU, ©U‚Ë Ã⁄U„U ©U‚Ë ¬ÈL§·∑§Ê ‡ÊÊSòÊ‚ •Êà◊Ê∑§Ë ÁŸÌfl∑§Ê⁄UÃÊ, •∑§Ã¸Îàfl •ÊÒ⁄U ∞∑§àfl •ÊÁŒ∑§Ê ÁflôÊÊŸ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ! ÿÁŒ fl ∑§„U¥ Á∑§ (◊Ÿ-’ÈÁh •ÊÁŒ) ∑§⁄UáÊÊ‚ ¥ •Êà◊Ê •ªÊø⁄U „ÒU ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ (©U‚∑§Ê ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ)– ÃÊ ÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË–¥ ÄÿÊÁ¥ ∑§ “◊Ÿ∑§ mÊ⁄UÊ ©U‚ Ÿ, “◊Ÿ‚ÒflʟȺ˝CÔU√ÿ◊˜Ô” (’Î0 4– 4– 19) •Êà◊Ê∑§Ê ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ” ÿ„U üÊÈÁà „ÒU, •Ã— ‡ÊÊSòÊ •ÊÒ⁄U ßÁà üÊÈ×– ‡ÊÊSòÊÊøÊÿʸ¬Œ‡Ê‡Ê◊Œ◊ÊÁŒ‚¢S∑Χâ •ÊøÊÿ¸∑§ ©U¬Œ‡ÊmÊ⁄UÊ ∞fl¢ ‡Ê◊, Œ◊ •ÊÁŒ ‚ÊœŸÊm¥ Ê⁄UÊ ‡ÊÈh Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ◊Ÿ •Êà◊Œ‡Ê¸Ÿ◊¥ “∑§⁄UáÊ” (‚ÊœŸ) „ÒU– ◊Ÿ •Êà◊Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UáÊ◊˜Ô– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ©U‚ ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#∑§ Áfl·ÿ◊¥ •ŸÈ◊ÊŸ •ÊÒ⁄U ÃÕÊ ø ÃŒÁœª◊Êÿ •ŸÈ◊ÊŸ •Êª◊ ø •Êª◊¬˝◊ÊáÊÊ¥∑§ ⁄U„Uà „ÈU∞ ÷Ë ÿ„U ∑§„UŸÊ Á∑§ ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ ‚Áà ôÊÊŸ¢ Ÿ ©U¬¬là ßÁà ‚Ê„U‚◊˜Ô ∞ÃØԖ „UÊÃÊ, ‚Ê„U‚◊ÊòÊ „ÒU– ÿ„U ÃÊ ◊ÊŸ „UË ‹ŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê ôÊÊŸ ôÊÊŸ¢ ø ©Uà¬l◊ÊŸ¢ ÃÁm¬⁄UËÃ◊˜Ô •ôÊÊŸ◊˜Ô •¬Ÿ‚ Áfl¬⁄UËà •ôÊÊŸ∑§Ê •fl‡ÿ ŸCÔU ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– •fl‡ÿ¢ ’ʜà ßÁà •èÿȬªãÃ√ÿ◊˜Ô–
fl„U •ôÊÊŸ “◊Ò¥ ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ê „°ÍU” “◊Ò¥ ◊Ê⁄UÊ ªÿÊ „°ÍU” “∞‚ ◊Ê⁄UŸflÊ‹ ŒÊŸÊ¥ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ” ߟ fløŸÊ¥mÊ⁄UÊ ßÁÖ “©U÷ÊÒ ÃÊÒ Ÿ Áfl¡ÊŸË×” ßÁà •òÊ ø ¬„U‹ ÁŒπ‹ÊÿÊ „UË ÕÊ, Á»§⁄U ÿ„UÊ° ÷Ë ÿ„U ’Êà •Êà◊ŸÊ „UŸŸÁ∑˝§ÿÊÿÊ— ∑§Ã¸Îàfl¢ ∑§◊¸àfl¢ ÁŒπÊÿË ªÿË „ÒU Á∑§ •Êà◊Ê◊¥ „UŸŸÁ∑˝§ÿÊ∑§Ê ∑§Ã¸Îàfl, ∑§◊¸àfl •ÊÒ⁄U „UÃÈ∑§Ã¸Îàfl •ôÊÊŸ¡ÁŸÃ „ÒU– „UÃÈ∑§Ã¸Îàfl¢ ø •ôÊÊŸ∑Χ⠌̇ÊÃ◊˜Ô–
ÃÃ˜Ô ø •ôÊÊŸ¢ ŒÌ‡Êâ „UãÃÊ •„¢U „U× •ÁS◊
•Êà◊Ê ÁŸÌfl∑§Ê⁄U „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ “∑§Ã¸Îàfl” •ÊÁŒ •ÁfllÊ∑ΧÃàfl◊˜Ô •ÁflÁ∑˝§ÿàflÊŒ˜Ô •Êà◊Ÿ—– ÷ÊflÊ¥∑§Ê •ÁfllÊ◊Í‹∑§ „UÊŸÊ ‚÷Ë Á∑˝§ÿÊ•Ê¥◊¥ ‚◊ÊŸ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ Áfl∑§Ê⁄UflÊŸ˜Ô „UË (Sflÿ¢) ∑§Ãʸ (’Ÿ∑§⁄U) ÁflÁ∑˝§ÿÊflÊŸ˜Ô Á„U ∑§Ãʸ •Êà◊Ÿ— ∑§◊¸÷ÍÃ◊˜Ô •¬Ÿ ∑§◊¸M§¬ ŒÍ‚⁄U∑§Ê ∑§◊¸◊¥ ÁŸÿÈQ§ ∑§⁄UÃÊ „ÒU Á∑§ “ÃÍ •◊È∑§ ∑§◊¸ ∑§⁄–” •ãÿ¢ ¬˝ÿÊ¡ÿÁà ∑ȧL§ ßÁÖ
ÃÃ˜Ô ø ‚fl¸Á∑˝§ÿÊ‚È •Á¬ ‚◊ÊŸ¢ ∑§Ã¸ÎàflÊŒ—
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
47
‚ÈÃ⁄UÊ¢ ôÊÊŸË∑§Ê ∑§◊ÊZ◊¥ •Áœ∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU ÿ„U ÃŒ˜Ô ∞ÃŒ˜Ô •Áfl‡Ê·áÊ ÁflŒÈ·— ‚fl¸Á∑˝§ÿÊ‚È ∑§Ã¸Îàfl¢ „UÃÈ∑§Ã¸Îàfl¢ ø ¬˝Á÷œÁà ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflŒÈ·— ÁŒπÊŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô “flŒÊÁflŸÊÁ‡ÊŸ◊˜Ô” “∑§Õ¢ ‚ ¬ÈL§·—” ßàÿÊÁŒ flÊÄÿÊ¥‚ ‚÷Ë Á∑˝§ÿÊ•Ê¥◊¥ ‚◊ÊŸ
∑§◊ʸÁœ∑§Ê⁄UÊ÷Êfl¬˝Œ‡Ê¸ŸÊÕZ “flŒÊÁflŸÊÁ‡ÊŸ◊˜”Ô , “∑§Õ¢ ‚ ¬ÈL§·—” ßàÿÊÁŒŸÊ– `§ ¬ÈŸ— ÁflŒÈ·— •Áœ∑§Ê⁄U ßÁà ∞ÃŒ˜Ô ©UQ¢§ ¬Ífl¸◊˜Ô ∞fl “ôÊÊŸÿʪŸ ‚Êæ˜UÔÅÿÊŸÊ◊˜Ô” ßÁÖ ÃÕÊ ø ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚¢ flˇÿÁà “‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ◊Ÿ‚Ê” ßàÿÊÁŒŸÊ– ŸŸÈ ◊Ÿ‚Ê ßÁà fløŸÊŒ˜Ô Ÿ flÊÁø∑§ÊŸÊ¢ ∑§ÊÁÿ∑§ÊŸÊ¢ ø ‚ÛÿÊ‚ ßÁà øØԖ Ÿ, ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ßÁà Áfl‡ÊÁ·ÃàflÊØԖ
÷Êfl‚ ÁflmÊŸ˜Ô∑§ ∑§Ãʸ •ÊÒ⁄U ¬˝ÿÊ¡∑§ ∑§Ãʸ „UÊŸ∑§Ê ¬˝Á÷œ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ôÊÊŸË∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U Á∑§‚◊¥ „ÒU? ÿ„U ÃÊ “ôÊÊŸÿʪŸ ‚Ê¢ÅÿÊŸÊ◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥mÊ⁄UÊ ¬„U‹ „UË ’ËÊÿÊ ¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU flÒ‚ „UË Á»§⁄U ÷Ë “‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ◊Ÿ‚Ê” ßàÿÊÁŒ flÊÄÿÊ¥‚ ‚fl¸∑§◊ÊZ∑§Ê ‚¢ãÿÊ‚ (÷ªflÊŸ˜Ô) ∑§„¥Uª– ¬Í0ó(©UQ§ ‡‹Ê∑§◊¥) “◊Ÿ‚Ê” ÿ„U ‡ÊéŒ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ◊ÊŸÁ‚∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê „UË àÿʪ ’ËÊÿÊ „ÒU, ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U flÊáÊË‚ê’ãœË ∑§◊ÊZ∑§Ê Ÿ„UË¥– ©U0óÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥– ÄÿÊ¥Á∑§ “‚fl¸∑§◊ÊZ∑§Ê
¿UÊ«∏U∑§⁄U” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊ÊZ∑§ ‚ÊÕ “‚fl¸” Áfl‡Ê·áÊ „ÒU– ¬Í0óÿÁŒ ◊Ÿ‚ê’ãœË ‚fl¸∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ ◊ÊŸ ◊ÊŸ‚ÊŸÊ◊˜Ô ∞fl ‚fl¸∑§◊¸áÊÊ◊˜Ô ßÁà øØԖ Á‹ÿÊ ¡Êÿ ÃÊ? Ÿ, ◊ŸÊ√ÿʬÊ⁄U¬Ífl¸∑§àflÊŒ˜Ô flÊÄ∑§Êÿ©U0ó∆UË∑§ Ÿ„UË¥– ÄÿÊ¥Á∑§ flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë Á∑˝§ÿÊ ◊ŸÊ√ÿʬÊ⁄U¬Ífl¸∑§ „UË „UÊÃË „ÒU– ◊ŸÊ√ÿʬÊ⁄U∑§ √ÿʬÊ⁄UÊáÊÊ¢ ◊ŸÊ√ÿʬÊ⁄UÊ÷Êfl ÃŒŸÈ¬¬ûÊ—– •÷Êfl◊¥ ©UŸ∑§Ë Á∑˝§ÿÊ ’Ÿ Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃË–
‡ÊÊSòÊËÿÊáÊÊ¢ flÊÄ∑§Êÿ∑§◊¸áÊÊ¢ ∑§Ê⁄UáÊÊÁŸ ¬Í0ó‡ÊÊSòÊÁflÁ„Uà ∑§ÊÁÿ∑§-flÊÁø∑§ ∑§◊ÊZ∑§ ◊ÊŸ‚ÊÁŸ fl¡¸ÁÿàflÊ •ãÿÊÁŸ ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ◊ÊŸÁ‚∑§ ∑§◊ÊZ∑§ Á‚flÊ •ãÿ ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê ◊Ÿ‚ ‚¢ãÿÊ‚ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ ÿ„U ◊ÊŸ Á‹ÿÊ ¡Êÿ ÃÊ? ◊Ÿ‚Ê ‚Ûÿ‚Œ˜Ô ßÁà øØԖ ©U0ó∆UË∑§ Ÿ„UË¥– ÄÿÊ¥Á∑§ “Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê •ÊÒ⁄U Ÿ Ÿ, Ÿ ∞fl ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô Ÿ ∑§Ê⁄UÿŸ˜Ô ßÁà Áfl‡Ê·áÊÊØԖ ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚— •ÿ¢ ÷ªflà ◊Á⁄UcÿÃÊ Ÿ ¡Ëflà ßÁà øØԖ Ÿ, ŸflmÊ⁄U ¬È⁄U Œ„UË •ÊSÃ, Áfl‡Ê·áÊʟȬ¬ûÊ—– Ÿ Á„U ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚Ÿ ◊ÎÃSÿ •Ê‚Ÿ¢ ‚ê÷flÁà •∑ȧfl¸Ã— •∑§Ê⁄Uÿ×
∑§⁄UflÊÃÊ „ÈU•Ê” ÿ„U Áfl‡Ê·áÊ ‚ÊÕ◊¥ „ÒU (ß‚Á‹ÿ ÃËŸÊ¥ Ã⁄U„U ∑§◊ÊZ∑§Ê ‚¢ãÿÊ‚ Á‚h „UÊÃÊ „ÒU–) ¬Í0óÿ„U ÷ªflÊŸ˜ÔmÊ⁄UÊ ∑§„UÊ „ÈU•Ê ‚fl¸∑§◊ÊZ∑§Ê ©UQ§Ê ‚¢ãÿÊ‚ ÃÊ ◊È◊ÍcʸÈ∑§ Á‹ÿ „ÒU, ¡Ëà „ÈU∞∑§ Á‹ÿ Ÿ„UË¥, ÿ„U ◊ÊŸÊ ¡Êÿ ÃÊ? ßÁà ©U0ó∆UË∑§ Ÿ„UË¥– ÄÿÊ¥Á∑§ ∞‚Ê ◊ÊŸ ‹Ÿ‚ “ŸÊÒ mÊ⁄UflÊ‹ ‡Ê⁄UË⁄UM§¬ ¬È⁄U◊¥ •Êà◊Ê ⁄U„UÃÊ „ÒU” ß‚ Áfl‡Ê·áÊ∑§Ë ©U¬ÿÊÁªÃÊ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃË– ∑§Ê⁄UáÊ, ¡Ê ‚fl¸∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚ ∑§⁄U∑§ ◊⁄U øÈ∑§Ê „ÒU, Ãg„U ©U‚∑§Ê Ÿ ∑§⁄Uà „ÈU∞ •ÊÒ⁄U Ÿ ∑§⁄UflÊà „ÈU∞ ©U‚ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ø– ⁄U„UŸÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥–
48
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Œ„U ‚ÛÿSÿ ßÁà ‚ê’ãœÊ Ÿ Œ„U •ÊSà ßÁà øØԖ Ÿ, ‚fl¸òÊ •Êà◊Ÿ— •ÁflÁ∑˝§ÿàflÊflœÊ⁄UáÊÊØ–Ô •Ê‚ŸÁ∑˝§ÿÊÿÊ— ø •Áœ∑§⁄UáÊʬˇÊàflÊÃ˜Ô ÃŒŸ¬ˇÊàflÊÃ˜Ô ø ‚ÛÿÊ‚Sÿ, ‚¢¬Ífl¸— ÃÈ ãÿÊ‚‡ÊéŒ ß„U àÿʪÊÕʸ Ÿ ÁŸˇÊ¬ÊÕ¸—– ÃS◊ÊŒ˜Ô ªËÃʇÊÊSòÊ •Êà◊ôÊÊŸfl× ‚ÛÿÊ‚ ∞fl •Áœ∑§Ê⁄UÊ Ÿ ∑§◊¸ÁáÊ ßÁà ÃòÊ ÃòÊ ©U¬Á⁄UCUÔ ÊŒ˜Ô •Êà◊ôÊÊŸ¬˝∑§⁄UáÊ Œ‡Ê¸ÁÿcÿÊ◊—H 21H
¬Í0ó©UQ§ flÊÄÿ◊¥ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ∑§◊ÊZ∑§Ê ⁄Uπ∑§⁄U, ß‚
Ã⁄U„U ‚ê’㜠„ÒU “‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ê’㜠Ÿ„UË¥ „ÒU, ∞‚Ê ◊ÊŸ¥ ÃÊ? ©U0ó∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ‚÷Ë ¡ª„U •Êà◊Ê∑§Ê ÁŸÌfl∑§Ê⁄U ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU– ÃÕÊ “•Ê‚Ÿ” Á∑˝§ÿÊ∑§Ê •ÊœÊ⁄U∑§Ë •¬ˇÊÊ „ÒU •ÊÒ⁄U “‚¢ãÿÊ‚” ∑§Ê ©U‚∑§Ë •¬ˇÊÊ Ÿ„UË¥ „ÒU ∞fl¢ “‚◊˜Ô” ¬Ífl¸∑§ “ãÿÊ‚” ‡ÊéŒ∑§Ê •Õ¸ ÿ„UÊ° àÿʪŸÊ „ÒU, ÁŸˇÊ¬ (⁄Uπ ŒŸÊ) Ÿ„UË¥– ‚ÈÃ⁄UÊ¢ ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥ •Êà◊ôÊÊŸË∑§Ê ‚¢ãÿÊ‚◊¥ „UË •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, ∑§◊ÊZ◊¥ Ÿ„UË¥ – ÿ„UË ’Êà •Êª ø‹∑§⁄U •Êà◊ôÊÊŸ∑§ ¬˝∑§⁄UáÊ◊¥ „U◊ ¡ª„U-¡ª„U ÁŒπ‹Êÿ¥ªH 21H
U ¬˝∑Χâ ÃÈ flˇÿÊ◊—, ÃòÊ •Êà◊Ÿ— •ÁflŸÊÁ‡Êàfl¢ ¬˝ÁÃôÊÊâ ÃÃ˜Ô Á∑§◊˜Ô ßfl ©UëÿÃó
•’ „U◊ ¬˝∑§Î à Áfl·ÿ fláʸŸ ∑§⁄U¥ª– ÿ„UÊ° (¬˝∑§⁄UáÊ◊)¥ •Êà◊Ê∑§ •ÁflŸÊÁ‡Êàfl∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ ∑§Ë ªÿË „ÒU fl„U Á∑§‚∑§ ‚ŒÎ‡Ê „ÒU? ‚Ê ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
flÊ‚Ê¢Á‚ ¡ËáÊʸÁŸ ÿÕÊ Áfl„UÊÿ ŸflÊÁŸ ªÎˆUÔÊÁà Ÿ⁄UÊ˘ ¬⁄UÊÁáÊ– ÃÕÊ ‡Ê⁄UË⁄UÊÁáÊ Áfl„UÊÿ ¡ËáÊʸãÿãÿÊÁŸ ‚¢ÿÊÁà ŸflÊÁŸ Œ„UËH 22H flÊ‚Ê¢Á‚ flSòÊÊÁáÊ ¡ËáÊʸÁŸ ŒÈ’¸‹ÃÊ¢ ªÃÊÁŸ ÿÕÊ ‹Ê∑§ Áfl„UÊÿ ¬Á⁄UàÿÖÿ ŸflÊÁŸ •Á÷ŸflÊÁŸ ªÎˆÔUÊÁà ©U¬ÊŒûÊ Ÿ⁄U— ¬ÈL§·— •¬⁄UÊÁáÊ •ãÿÊÁŸ ÃÕÊ ÃmŒ˜Ô ∞fl ‡Ê⁄UË⁄UÊÁáÊ Áfl„UÊÿ ¡ËáÊʸÁŸ •ãÿÊÁŸ ‚¢ÿÊÁà ‚XÔUë¿UÁà ŸflÊÁŸ Œ„UË •Êà◊Ê ¬ÈL§·flŒ˜Ô •ÁflÁ∑˝§ÿ ∞fl ßàÿÕ¸—H 22H
¡Ò‚ ¡ªÃ˜◊Ô ¥ ◊ŸÈcÿ ¬È⁄UÊŸó¡Ëáʸ flSòÊÊ¥∑§Ê àÿʪ∑§⁄U •ãÿ ŸflËŸ flSòÊÊ¥∑§Ê ª˝„UáÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, flÒ‚ „UË ¡ËflÊà◊Ê ¬È⁄UÊŸ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U •ãÿÊãÿ ŸflËŸ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄UÃÊ „ÒU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ (¬È⁄UÊŸ flSòÊÊ¥∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U Ÿÿ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹) ¬ÈL§·∑§Ë ÷Ê°Áà ¡ËflÊà◊Ê ‚ŒÊ ÁŸÌfl∑§Ê⁄U „UË ⁄U„UÃÊ „ÒUH 22H
U ∑§S◊ÊŒ˜Ô •ÁflÁ∑˝§ÿ ∞fl ßÁÖ •Ê„Uó
•Êà◊Ê ‚ŒÊ ÁŸÌfl∑§Ê⁄U Á∑§‚ ∑§Ê⁄UáÊ‚ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
ŸÒŸ¢ Á¿UãŒÁãà ‡ÊSòÊÊÁáÊ ŸÒŸ¢ Œ„UÁà ¬Êfl∑§—– Ÿ øÒŸ¢ Ä‹ŒÿãàÿÊ¬Ê Ÿ ‡ÊÊ·ÿÁà ◊ÊL§Ã—H 23H ß‚ ©U¬ÿ¸ÈQ§ •Êà◊Ê∑§Ê ‡ÊSòÊ Ÿ„UË¥ ∑§Ê≈UÃ, •Á÷¬˝Êÿ ∞Ÿ¢ ¬˝∑Χâ ŒÁ„UŸ¢ Ÿ Á¿UãŒÁãà ‡ÊSòÊÊÁáÊ ÁŸ⁄UflÿflàflÊÃ˜Ô Ÿ •flÿflÁfl÷ʪ¢ ∑ȧfl¸Áãà ÿ„U Á∑§ •flÿfl⁄UÁ„Uà „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Ã‹flÊ⁄U •ÊÁŒ ‡ÊSòÊ ß‚∑§ •XÔUÊ¥∑§ ≈ÈU∑§«∏U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã– ‡ÊSòÊÊÁáÊ •SÿÊŒËÁŸ–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
ÃÕÊ Ÿ ∞Ÿ¢ Œ„UÁà ¬Êfl∑§— •ÁªA— •Á¬ Ÿ ÷S◊Ë∑§⁄UÊÁÖ ÃÕÊ Ÿ ∞Ÿ¢ Ä‹ŒÿÁãà •Ê¬—– •¬Ê¢ Á„U ‚ÊflÿflSÿ flSÃÈŸ •Êº˝Ë¸÷Êfl∑§⁄UáÊŸ •flÿflÁfl‡‹·Ê¬ÊŒŸ ‚Ê◊âÿZ ÃŒ˜Ô Ÿ ÁŸ⁄Uflÿfl •Êà◊ÁŸ ‚ê÷flÁÖ ÃÕÊ F„UflŒ˜Ô º˝√ÿ¢ F„U‡ÊÊ·áÊŸ ŸÊ‡ÊÿÁà flÊÿÈ— ∞Ÿ¢ SflÊà◊ÊŸ¢ Ÿ ‡ÊÊ·ÿÁà ◊ÊL§Ã— •Á¬H 23H
49
flÒ‚ „UË •ÁªA ß‚∑§Ê ¡‹Ê Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ÁªA ÷Ë ß‚∑§Ê ÷S◊Ë÷Íà Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ– ¡‹ ß‚∑§Ê Á÷ªÊ Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ‚Êflÿfl flSÃÈ∑§Ê „UË Á÷ªÊ∑§⁄U ©U‚∑§ •XÔUÊ¥∑§Ê ¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ∑§⁄U ŒŸ◊¥ ¡‹∑§Ë ‚Ê◊âÿ¸ „ÒU– ÁŸ⁄Uflÿfl •Êà◊Ê◊¥ ∞‚Ê „UÊŸÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥– ©U‚Ë Ã⁄U„U flÊÿÈ •ÊŒ¸˝ º˝√ÿ∑§Ê ªË‹Ê¬Ÿ ‡ÊÊ·áÊ ∑§⁄U∑§ ©U‚∑§Ê ŸCÔU ∑§⁄UÃÊ „ÒU, •Ã— fl„U flÊÿÈ ÷Ë ß‚ Sfl-SflM§¬ •Êà◊Ê∑§Ê ‡ÊÊ·áÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊH 23H
U
∞‚Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊó
ÿà ∞fl¢ ÃS◊ÊØÔó
•ë¿UlÊ˘ÿ◊ŒÊsÔÊ˘ÿ◊Ä‹lÊ˘‡ÊÊcÿ ∞fl ø– ÁŸàÿ— ‚fl¸ªÃ— SÕÊáÊÈ⁄Uø‹Ê˘ÿ¢ ‚ŸÊß—H 24H ÿS◊ÊŒ˜Ô •ãÿÊãÿŸÊ‡Ê„UÃÍÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ∞Ÿ◊˜Ô •Êà◊ÊŸ¢ ŸÊ‡ÊÁÿÃÈ¢ Ÿ ©Uà‚„Uãà – ÃS◊ÊŒ˜Ô ÁŸàÿ—– ÁŸàÿàflÊÃ˜Ô ‚fl¸ªÃ— ‚fl¸ªÃàflÊÃ˜Ô SÕÊáÊÈ— SÕÊáÊÈ— ßfl ÁSÕ⁄U ßÁà ∞ÃØ–Ô ÁSÕ⁄UàflÊŒ˜Ô •ø‹— •ÿ◊˜Ô •Êà◊Ê •Ã— ‚ŸÊß— Áø⁄UãÃŸÊ Ÿ ∑§Ê⁄UáÊÊÃ˜Ô ∑ȧÃÁpŒ˜Ô ÁŸc¬ÛÊ— •Á÷Ÿfl ßàÿÕ¸—– Ÿ ∞÷ʢ ‡‹Ê∑§ÊŸÊ¢ ¬ÊÒŸL§Äàÿ¢ øÊŒŸËÿ◊˜Ô– ÿŒ˜Ô ∞∑§Ÿ ∞fl ‡‹Ê∑§Ÿ •Êà◊ŸÊ ÁŸàÿàfl◊˜Ô •ÁflÁ∑˝§ÿàfl¢ ø ©UQ§◊˜Ô “Ÿ ¡Êÿà Á◊˝ÿà flÊ” ßàÿÊÁŒŸÊ– ÃòÊ ÿŒ˜Ô ∞fl •Êà◊Áfl·ÿ¢ Á∑§Á@Œ˜Ô ©Uëÿà Ãà ∞ÃS◊ÊÃ˜Ô ‡‹Ê∑§ÊÕʸŒ˜Ô Ÿ •ÁÃÁ⁄Uëÿà Á∑§Á@Ã˜Ô ‡ÊéŒÃ— ¬ÈŸL§Q¢§ Á∑§Á@Œ˜Ô •Õ¸Ã ßÁÖ ŒÈ’ʸœàflÊŒ˜Ô •Êà◊flSÃÈŸ— ¬ÈŸ— ¬ÈŸ— ¬˝‚XÔU◊˜Ô •Ê¬Êl ‡ÊéŒÊãÃ⁄UáÊ ÃŒ˜Ô ∞fl¢ flSÃÈ ÁŸM§¬ÿÁà ÷ªflÊŸ˜Ô flÊ‚ÈŒfl— ∑§Õ¢ ŸÈ ŸÊ◊ ‚¢‚ÊÁ⁄UáÊÊ◊˜Ô •√ÿQ¢§ Ãûfl¢ ’ÈÁhªÊø⁄UÃÊ◊˜Ô •Ê¬ÛÊ¢ ‚Ã˜Ô ‚¢‚Ê⁄UÁŸflÎûÊÿ SÿÊŒ˜Ô ßÁÃH 24H
(ÿ„U •Êà◊Ê Ÿ ∑§≈UŸflÊ‹Ê, Ÿ ¡‹ŸflÊ‹Ê, Ÿ ª‹ŸflÊ‹Ê •ÊÒ⁄U Ÿ ‚ÍπŸflÊ‹Ê „ÒU)– •Ê¬‚◊¥ ∞∑§ŒÍ‚⁄U∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ŒŸflÊ‹ ¬@÷Íà ߂ •Êà◊Ê∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ß‚Á‹ÿ ÿ„U ÁŸàÿ „ÒU– ÁŸàÿ „UÊŸ ‚ ‚fl¸ªÃ „ÒU– ‚fl¸√ÿÊ¬Ë „UÊŸ ‚ SÕÊáÊÈ „ÒU •ÕʸÃÔ˜ SÕÊáÊÈ (∆ÍU°∆U)-∑§Ë ÷Ê°Áà ÁSÕ⁄U „ÒU– ÁSÕ⁄U „UÊŸ ‚ ÿ„U •Êà◊Ê •ø‹ „ÒU •ÊÒ⁄U ß‚ËÁ‹ÿ ‚ŸÊß „ÒU •ÕʸÃÔ˜ Á∑§‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ‚ ŸÿÊ ©Uà¬ÛÊ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê „ÒU, ¬È⁄UÊŸÊ „ÒU– ߟ ‡‹Ê∑§Ê¥◊¥ ¬ÈŸL§ÁQ§∑§ ŒÊ·∑§Ê •Ê⁄Uʬ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÄÿÊ¥Á∑§ “Ÿ ¡Êÿà Á◊˝ÿà flÊ” ß‚ ∞∑§ ‡‹Ê∑§∑§ mÊ⁄UÊ „UË •Êà◊Ê∑§Ë ÁŸàÿÃÊ •ÊÒ⁄U ÁŸÌfl∑§Ê⁄UÃÊ ÃÊ ∑§„UË ªÿË, Á»§⁄U •Êà◊Ê∑§ Áfl·ÿ◊¥ ¡Ê ÷Ë ∑ȧ¿U ∑§„UÊ ¡Êÿ fl„U ß‚ ‡‹Ê∑§∑§ •Õ¸‚ •ÁÃÁ⁄UQ§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§Ê߸ ‡Ê錂 ¬ÈŸL§Q§ „ÒU •ÊÒ⁄U ∑§Ê߸ •Õ¸‚ (¬ÈŸL§Q§ „Ò )U– ¬⁄¢UÃÈ •Êà◊Ãûfl ’«∏UÊ ŒÈ’ʸœ „ÒUó‚„U¡ „UË ‚◊¤Ê◊¥ •ÊŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ’Ê⁄¢U’Ê⁄U ¬˝‚¢ª ©U¬ÁSÕà ∑§⁄U∑§ ŒÍ‚⁄U-ŒÍ‚⁄U ‡ÊéŒÊ¥‚ ÷ªflÊŸ˜Ô flÊ‚ÈŒfl ©U‚Ë Ãûfl∑§Ê ÁŸM§¬áÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ÿ„U ‚Êø∑§⁄U Á∑§ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄U„U fl„U •√ÿQ§ Ãûfl ߟ ‚¢‚Ê⁄UË ¬ÈL§·Ê¥∑§ ’ÈÁhªÊø⁄U „UÊ∑§⁄U ‚¢‚Ê⁄U∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „UÊH 24H
U
50
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃÕÊó
Á∑¢§ øó
•√ÿQ§Ê˘ÿ◊ÁøãàÿÊ˘ÿ◊Áfl∑§Êÿʸ˘ÿ◊Èëÿà – ÃS◊ÊŒfl¢ ÁflÁŒàflÒŸ¢ ŸÊŸÈ‡ÊÊÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H 25H •√ÿQ§— ‚fl¸∑§⁄UáÊÊÁfl·ÿàflÊŒ˜Ô Ÿ √ÿÖÿà ßÁà •√ÿQ§— •ÿ◊˜Ô •Êà◊Ê– •Ã ∞fl •Áøãàÿ— •ÿ◊˜Ô– ÿŒ˜Ô Á„U ßÁãº˝ÿªÊø⁄¢U flSÃÈ ÃÃ˜Ô ÁøãÃÊÁfl·ÿàfl◊˜Ô •Ê¬là •ÿ¢ ÃÈ •Êà◊Ê •ÁŸÁãº˝ÿªÊø⁄UàflÊŒ˜Ô •Áøãàÿ—– •Áfl∑§Êÿ¸— •ÿ◊˜Ô ÿÕÊ ˇÊË⁄¢U ŒäÿÊÃ@ŸÊ-
ÿ„U •Êà◊Ê ’ÈÁh •ÊÁŒ ‚’ ∑§⁄UáÊÊ¥∑§Ê Áfl·ÿ Ÿ„UË¥ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ √ÿQ§ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ (¡ÊŸÊ Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§ÃÊ) ß‚Á‹ÿ •√ÿQ§ „ÒU– ß‚ËÁ‹ÿ ÿ„U •Áøãàÿ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ ¡Ê ¬ŒÊÕ¸ ßÁãº˝ÿªÊø⁄U „UÊÃÊ „ÒU fl„UË Áøãß∑§Ê Áfl·ÿ „UÊÃÊ „ÒU– ÿ„U •Êà◊Ê ßÁãº˝ÿªÊø⁄U Ÿ „UÊŸ‚ •Áøãàÿ „ÒU– ÿ„U •Êà◊Ê •Áfl∑§Ê⁄UË „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ò‚ Œ„UË∑§ ¡ÊflŸ •ÊÁŒ‚ ŒÍœ Áfl∑§Ê⁄UË „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU flÒ‚ ÿ„U Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ÃÕÊ •flÿfl⁄UÁ„Uà (ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U) „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ ÷Ë •Êà◊Ê •ÁflÁ∑˝§ÿ „ÒU, ÄÿÊÁ¥ ∑§ ∑§Ê߸ ÷Ë •flÿfl⁄UÁ„Uà (ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U) ¬ŒÊÕ¸, Áfl∑§Ê⁄UflÊŸ˜Ô Ÿ„UË¥ ŒπÊ ªÿÊ– •Ã— Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„Uà „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„U •Êà◊Ê •Áfl∑§Ê⁄UË ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
ÁŒŸÊ Áfl∑§ÊÁ⁄U Ÿ ÃÕÊ •ÿ◊˜Ô •Êà◊Ê– ÁŸ⁄UflÿflàflÊÃ˜Ô ø •ÁflÁ∑˝§ÿ— – Ÿ Á„U ÁŸ⁄Uflÿfl¢ Á∑§Á@Œ˜Ô ÁflÁ∑˝§ÿÊà◊∑¢§ ŒÎCÔU◊˜Ô– •ÁflÁ∑˝§ÿàflÊŒ˜Ô •Áfl∑§Êÿ¸— •ÿ◊˜Ô •Êà◊Ê ©UëÿÖ ‚ÈÃ⁄UÊ¢ ß‚ •Êà◊Ê∑§Ê ©U¬ÿ¸ÈQ§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ‚◊¤Ê∑§⁄U ÃS◊ÊŒ˜Ô ∞fl¢ ÿÕÊQ§¬˝∑§Ê⁄UáÊ ∞Ÿ◊˜Ô •Êà◊ÊŸ¢ ÁflÁŒàflÊ àfl¢ Ÿ •ŸÈ‡ÊÊÁøÃÈ◊˜Ô •„¸UÁ‚ „UãÃÊ •„U◊˜Ô ÃÈ¤Ê ÿ„U ‡ÊÊ∑§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ “◊Ò¥ ߟ∑§Ê ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ê „°ÍU” “◊Ȥʂ ÿ ◊Ê⁄U ¡Êà „Ò¥U” ßàÿÊÁŒH 25H ∞·Ê¢ ◊ÿÊ ∞à „Uãÿãà ßÁÃH 25H
U •ÊÒ¬øÊÁ⁄U∑§ M§¬‚ •Êà◊Ê∑§Ë •ÁŸàÿÃÊ SflË∑§Ê⁄U •Êà◊Ÿ— •ÁŸàÿàfl◊˜Ô •èÿȬªêÿ ߌ◊˜Ô ∑§⁄U∑§ ÿ„U ∑§„Uà „Ò¥Uó ©UëÿÃó
•Õ øÒŸ¢ ÁŸàÿ¡Êâ ÁŸàÿ¢ flÊ ◊ãÿ‚ ◊ÎÃ◊˜Ô– ÃÕÊÁ¬ àfl¢ ◊„UÊ’Ê„UÊ ŸÒfl¢ ‡ÊÊÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H 26H •Õ ø ßÁà •èÿȬª◊ÊÕ¸—–
“•Õ” “ø” ÿ ŒÊŸÊ¥ •√ÿÿ •ÊÒ¬øÊÁ⁄U∑§ SflË∑ΧÁÃ∑§ ’Êœ∑§ „Ò¥U– ÿÁŒ ÃÍ ß‚ •Êà◊Ê∑§Ê ‚ŒÊ ¡ã◊ŸflÊ‹Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ∞Ÿ¢ ¬˝∑§Î Ã◊˜Ô •Êà◊ÊŸ¢ ÁŸàÿ¡Êâ ‹Ê∑§¬˝Á‚hKÊ ¬˝àÿŸ∑§‡Ê⁄UË⁄UÊà¬ÁûÊ¢ ¡ÊÃÊ ¡Êà ßÁà ◊ãÿ‚– ‹Ê∑§¬˝Á‚Áh∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •Ÿ∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÊ∑¥ §Ë ¬˝àÿ∑§ ©Uà¬ÁûÊ∑§ ÃÕÊ ¬˝ÁÃÃÁmŸÊ‡Ê¢ ÁŸàÿ¢ flÊ ◊ãÿ‚ ◊Îâ ◊ÎÃÊ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê ◊ÊŸ ÃÕÊ ©UŸ∑§ ¬˝àÿ∑§ ÁflŸÊ‡Ê∑§ ◊Îà ßÁÖ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ‚ŒÊ ŸCÔU „ÈU•Ê ◊ÊŸ–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
51
ÃÊ ÷Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô ∞‚ ÁŸàÿ ¡ã◊Ÿ •ÊÒ⁄U ÁŸàÿ ÃÕÊÁ¬ ÃÕÊ÷ÊÁflÁŸ •Á¬ •Êà◊ÁŸ àfl¢ ◊„UÊ’Ê„UÊ ∞fl¢ Ÿ ‡ÊÊÁøÃÈ◊˜Ô •„¸UÁ‚, ¡ã◊flÃÊ ◊⁄UŸflÊ‹ •Êà◊Ê∑§ ÁŸÁ◊ûÊ ÷Ë „U ◊„UÊ’Ê„UÊ! ÃÈ¤Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊÊ∑§ ∑§⁄UŸÊ ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§
ŸÊ‡ÊÊ ŸÊ‡ÊflÃÊ ¡ã◊ ø ßÁà ∞ÃÊÒ •fl‡ÿ¢ ¡ã◊ŸflÊ‹∑§Ê ◊⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ◊⁄UŸflÊ‹∑§Ê ¡ã◊, ÿ„U ÷ÊÁflŸÊÒ ßÁÃH 26H ŒÊŸÊ¥ •fl‡ÿ „UË „UÊŸflÊ‹ „Ò¥UH 26H
U
ÃÕÊ ø ‚ÁÃó
∞‚Ê „UÊŸ‚ó
¡ÊÃSÿ Á„U œ˝ÈflÊ ◊ÎàÿÈœ¸˝Èfl¢ ¡ã◊ ◊ÎÃSÿ ø– ÃS◊ÊŒ¬Á⁄U„UÊÿ¸˘Õ¸ Ÿ àfl¢ ‡ÊÊÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H 27H Á¡‚Ÿ ¡ã◊ Á‹ÿÊ „ÒU ©U‚∑§Ê ◊⁄UáÊ œ˝ÈflóÁŸÁpà „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê ◊⁄U ªÿÊ „ÒU ©U‚∑§Ê ¡ã◊ œ˝ÈflóÁŸÁpà „ÒU, ◊ÎàÿÈ— ◊⁄UáÊ¢ œ˝Èfl¢ ¡ã◊ ◊ÎÃSÿ ø ÃS◊ÊŒ˜Ô ß‚Á‹ÿ ÿ„U ¡ã◊-◊⁄UáÊM§¬ ÷Êfl •¬Á⁄U„UÊÿ¸ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô •¬Á⁄U„UÊÿ¸— •ÿ¢ ¡ã◊◊⁄UáÊ‹ˇÊáÊ— •Õ¸— ÃÁS◊Ÿ˜Ô Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë ß‚∑§Ê ¬˝ÁÃ∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ, ß‚ •¬Á⁄U„UÊÿ¸ Áfl·ÿ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ ÃÈ¤Ê ‡ÊÊ∑§ •¬Á⁄U„UÊÿ¸ •Õ¸ Ÿ àfl¢ ‡ÊÊÁøÃÈ◊˜Ô •„¸UÁ‚H 27H ∑§⁄UŸÊ ©UÁøà Ÿ„UË¥H 27H
¡ÊÃSÿ Á„U ‹éœ¡ã◊ŸÊ œ˝Èfl— •√ÿÁ÷øÊ⁄UË
U ∑§Êÿ¸-∑§⁄UáÊ∑§ ‚¢ÉÊÊÃM§¬ „UË ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ◊ÊŸ ÃÊ ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊ‚YÔUÊÃÊà◊∑§ÊÁŸ •Á¬ ÷ÍÃÊÁŸ ©UŸ∑§ ©Ug‡ ÿ‚ ÷Ë ‡ÊÊ∑§ ∑§⁄UŸÊ ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU, ÄÿÊÁ¥ ∑§ó ©UÁg‡ÿ ‡ÊÊ∑§Ê Ÿ ÿÈQ§— ∑§ÃZÈ ÿ×ó
•√ÿQ§ÊŒËÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ √ÿQ§◊äÿÊÁŸ ÷Ê⁄UÖ •√ÿQ§ÁŸœŸÊãÿfl ÃòÊ ∑§Ê ¬Á⁄UŒflŸÊH 28H •√ÿQ§ÊÁŸ •√ÿQ§◊˜Ô •Œ‡Ê¸Ÿ◊˜Ô •ŸÈ¬‹Á霗 •ÊÁŒ— ÿ·Ê¢ ÷ÍÃÊŸÊ¢ ¬ÈòÊÁ◊òÊÊÁŒ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊ‚YÔUÊÃÊà◊∑§ÊŸÊ¢ ÃÊÁŸ •√ÿQ§ÊŒËÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ¬˝Êª˜Ô ©Uà¬ûÊ—– ©Uà¬ÛÊÊÁŸ ø ¬˝Êª˜Ô ◊⁄UáÊÊŒ˜Ô √ÿQ§◊äÿÊÁŸ– •√ÿQ§ÁŸœŸÊÁŸ ∞fl ¬ÈŸ— •√ÿQ§◊˜Ô •Œ‡Ê¸Ÿ¢ ÁŸœŸ¢ ◊⁄UáÊ¢ ÿ·Ê¢ ÃÊÁŸ •√ÿQ§ÁŸœŸÊÁŸ ◊⁄UáÊÊŒ˜Ô ™§äfl¸◊˜Ô •Á¬ •√ÿQ§ÃÊ◊˜Ô ∞fl ¬˝Áìlãà ßàÿÕ¸—– ÃÕÊ ø ©UQ§◊˜ó Ô “•Œ‡Ê¸ŸÊŒÊ¬ÁÃ× ¬ÈŸpÊŒ‡Ê¸Ÿ¢ ªÃ—– ŸÊ‚ÊÒ Ãfl Ÿ ÃSÿ àfl¢ flÎÕÊ ∑§Ê ¬Á⁄UŒflŸÊH” (◊„UÊ0 SòÊË0 2– 13) ßÁÖ
•√ÿQ§ ÿÊŸË Ÿ ŒËπŸÊó©U¬‹éœ Ÿ „UÊŸÊ „UË Á¡Ÿ∑§Ë •ÊÁŒ „ÒU ∞‚ ÿ ∑§Êÿ¸-∑§⁄UáÊ∑§ ‚¢ÉÊÊÃM§¬ ¬ÈòÊ, Á◊òÊ •ÊÁŒ ‚◊Sà ÷Íà •√ÿQ§ÊÁŒ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡ã◊‚ ¬„U‹ ÿ ‚’ •ŒÎ‡ÿ Õ– ©Uà¬ÛÊ „UÊ∑§⁄U ◊⁄UáÊ‚ ¬„U‹-¬„U‹ ’Ëø◊¥ √ÿQ§ „Ò¥UóŒÎ‡ÿ „Ò¥U– •ÊÒ⁄U ¬ÈŸ— •√ÿQ§ÁŸœŸ „Ò ¢, •ŒÎ‡ÿ „UÊŸ Ê „UË Á¡Ÿ∑§Ê ÁŸœŸ ÿÊŸË ◊⁄UáÊ „ÒU ©UŸ∑§Ê •√ÿQ§ÁŸœŸ ∑§„Uà „Ò¥U, •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ◊⁄UŸ∑§ ’ÊŒ ÷Ë ÿ ‚’ •ŒÎ‡ÿ „UÊ „UË ¡Êà „Ò¥U– ∞‚ „UË ∑§„UÊ ÷Ë „ÒU Á∑§ “ÿ„U ÷Í¢ÉÊÊà •Œ‡Ê¸Ÿ‚ •ÊÿÊ •ÊÒ⁄U ¬ÈŸ— •ŒÎ‡ÿ „UÊ ªÿÊ– Ÿ fl„U Ã⁄UÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ ÃÍ ©U‚∑§Ê „ÒU, √ÿÕ¸ „UË ‡ÊÊ∑§ Á∑§‚ Á‹ÿ?”
52
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃòÊ ∑§Ê ¬Á⁄UŒflŸÊ ∑§Ê flÊ ¬˝‹Ê¬— •ŒÎCÔUŒÎCÔU¬˝áÊCÔU÷˝ÊÁãÃ÷ÍÃ·È ÷ÍÃ·È ßàÿÕ¸—H 28H
‚ÈÃ⁄UÊ¢ ߟ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô Á’ŸÊ „ÈU∞ „UË ŒËπŸ •ÊÒ⁄U ŸCÔU „UÊŸflÊ‹ ÷˝ÊÁãÃM§¬ ÷ÍÃÊ¥∑§ Áfl·ÿ◊¥ ÁøãÃÊ „UË ÄÿÊ „ÒU? ⁄UÊŸÊ-¬Ë≈UŸÊ ÷Ë Á∑§‚ Á‹ÿ „ÒU?H 28H
U ŒÈÌflôÊÿ— •ÿ¢ ¬˝∑Χà •Êà◊Ê Á∑¢§ àflÊ◊˜Ô ∞fl
Á¡‚∑§Ê ¬˝∑§⁄UáÊ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU ÿ„U •Êà◊Ãûfl ŒÈÌflôÊÿ ∞∑§◊˜Ô ©U¬Ê‹÷ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ÷˝ÊÁãÃÁŸÁ◊ûÊ– ∑§Õ¢ „ÒU– ‚fl¸‚ÊœÊ⁄UáÊ∑§Ê ÷˝ÊÁãà ∑§⁄UÊ ŒŸflÊ‹ Áfl·ÿ◊¥ ∑§fl‹ ∞∑§ ÃÈ¤Ê „UË ÄÿÊ ©U‹Ê„UŸÊ Œ°Í? ÿ„U •Êà◊Ê ŒÈÌflôÊÿ ŒÈÌflôÊÿ— •ÿ◊˜Ô •Êà◊Ê ßÁà •Ê„Uó ∑Ò§‚ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
•Êpÿ¸flଇÿÁà ∑§ÁpŒŸ◊Êpÿ¸flmŒÁà ÃÕÒfl øÊãÿ—– •Êpÿ¸flìÊÒŸ◊ãÿ— oÎáÊÊÁà üÊÈàflÊåÿŸ¢ flŒ Ÿ øÒfl ∑§ÁpØH Ô 29H •Êpÿ¸flŒ˜Ô •Êpÿ¸◊˜Ô •ŒÎCÔU¬Ífl¸◊˜Ô •jÈÃ◊˜Ô •∑§S◊ÊŒ˜Ô ŒÎ‡ÿ◊ÊŸ¢ ß ÃÈÀÿ◊˜Ô •Êpÿ¸flŒ˜Ô •Êpÿ¸◊˜Ô ßfl ∞Ÿ◊˜Ô •Êà◊ÊŸ¢ ¬‡ÿÁà ∑§ÁpØԖ •Êpÿ¸flŒ˜Ô ∞Ÿ¢ flŒÁà ÃÕÊ ∞fl ø •ãÿ—– •Êpÿ¸flÃ˜Ô ø ∞Ÿ◊˜Ô •ãÿ— oÎáÊÊÁÖ üÊÈàflÊ ŒÎ¶ÔUÊ ©UÄàflÊ •Á¬ ∞Ÿ¢ flŒ Ÿ ø ∞fl ∑§ÁpØԖ •Õ flÊ ÿ— •ÿ◊˜Ô •Êà◊ÊŸ¢ ¬‡ÿÁà ‚ •Êpÿ¸ÃÈÀÿÊ ÿÊ flŒÁÃ, ÿ— ø oÎáÊÊÁÃ, ‚— •Ÿ∑§‚„Ud·È ∑§ÁpŒ˜Ô ∞fl ÷flÁÃ, •ÃÊ ŒÈ’ʸœ •Êà◊Ê ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—H 29H
¬„U‹ ¡Ê Ÿ„UË¥ ŒπÊ ªÿÊ „UÊ •∑§S◊ÊŒ˜Ô ŒÎÁCÔUªÊø⁄U „ÈU•Ê „UÊ ∞‚ •jÈà ¬ŒÊÕ¸∑§Ê ŸÊ◊ •Êpÿ¸ „ÒU, ©U‚∑§ ‚ŒÎ‡Ê∑§Ê ŸÊ◊ •Êpÿ¸flÃ˜Ô „ÒU, ß‚ •Êà◊Ê∑§Ê ∑§Ê߸ (◊„UʬÈL§·) „UË •Êpÿ¸◊ÿ flSÃÈ∑§Ë ÷Ê°Áà ŒπÃÊ „ÒU– flÒ‚ „UË ŒÍ‚⁄UÊ (∑§Ê߸ ∞∑§) ß‚∑§Ê •Êpÿ¸flÃ˜Ô ∑§„UÃÊ „ÒU, •ãÿ (∑§Ê߸) ß‚∑§Ê •Êpÿ¸flÃ˜Ô ‚ÈŸÃÊ „ÒU ∞fl¢ ∑§Ê߸ ß‚ •Êà◊Ê∑§Ê ‚ÈŸ∑§⁄U, Œπ∑§⁄U •ÊÒ⁄U ∑§„U∑§⁄U ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ– •ÕflÊ ¡Ê ß‚ •Êà◊Ê∑§Ê ŒπÃÊ „ÒU fl„U •Êpÿ¸∑§ ÃÈÀÿ „ÒU, ¡Ê ∑§„UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê ‚ÈŸÃÊ „ÒU fl„U ÷Ë (•Êpÿ¸∑§ ÃÈÀÿ „ÒU)– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ •Ÿ∑§ ‚„UdÊ¥◊¥‚ ∑§Ê߸ ∞∑§ „UË ∞‚Ê „UÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ •Êà◊Ê ’«∏UÊ ŒÈ’ʸœ „ÒUH 29H
U •Õ ߌʟ˥ ¬˝∑§⁄UáÊÊÕ¸◊˜Ô ©U¬‚¢„U⁄UŸ˜Ô ’˝ÍÃó
•’ ÿ„UÊ° ¬˝∑§⁄UáÊ∑§ Áfl·ÿ∑§Ê ©U¬‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄Uà „ÈU∞ ∑§„Uà „Ò¥Uó
Œ„UË ÁŸàÿ◊fläÿÊ˘ÿ¢ Œ„U ‚fl¸Sÿ ÷Ê⁄UÖ ÃS◊Êà‚flʸÁáÊ ÷ÍÃÊÁŸ Ÿ àfl¢ ‡ÊÊÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H 30H ÿ„U ¡ËflÊà◊Ê ‚fl¸√ÿÊ¬Ë „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚’∑§ Œ„UË ‡Ê⁄UË⁄UË ÁŸàÿ¢ ‚fl¸ŒÊ ‚flʸflSÕÊ‚È •fläÿÊ ÁŸ⁄UflÿflàflÊŒ˜Ô ÁŸàÿàflÊÃ˜Ô ø ÃòÊ •fläÿ— •ÿ¢ SÕÊfl⁄U-¡¢ª◊ •ÊÁŒ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥◊¥ ÁSÕà „ÒU ÃÊ ÷Ë Œ„U ‡Ê⁄UË⁄U ‚fl¸Sÿ ‚fl¸ªÃàflÊÃ˜Ô SÕÊfl⁄UÊÁŒ·È •flÿfl⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U ÁŸàÿ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚ŒÊó‚’ •flSÕÊ•Ê¥◊¥ •fläÿ „UË „ÒU– ÁSÕ× •Á¬–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
53
Á¡‚‚ Á∑§ ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê Á∑§ÿ ‚fl¸Sÿ ¬˝ÊÁáÊ¡ÊÃSÿ Œ„U fläÿ◊ÊŸ •Á¬ •ÿ¢ Œ„UË Ÿ fläÿÊ ÿS◊ÊÃ˜Ô ÃS◊ÊŒ˜Ô ÷Ëc◊ÊŒËÁŸ ¡ÊŸ¬⁄U ÷Ë ß‚ •Êà◊Ê∑§Ê ŸÊ‡Ê Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ, ‚flʸÁáÊ ÷ÍÃÊÁŸ ©UÁg‡ÿ Ÿ àfl¢ ‡ÊÊÁøÃÈ◊˜Ô ß‚Á‹ÿ ÷Ëc◊ÊÁŒ ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§ ©Ug‡ÿ‚ ÃÈ¤Ê ‡ÊÊ∑§ •„¸UÁ‚H 30H ∑§⁄UŸÊ ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒUH 30H
U
ÿ„UÊ° ÿ„U ∑§„UÊ ªÿÊ Á∑§ ¬⁄U◊ÊÕ¸-Ãûfl∑§Ë •¬ˇÊÊ‚ ‡ÊÊ∑§ ÿÊ ◊Ê„U ∑§⁄UŸÊ Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ– ∑§fl‹ ßÃŸÊ „UË ‚ê÷flÁà ßÁà ©UQ§◊˜Ô, Ÿ ∑§fl‹¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸- Ÿ„UË¥ Á∑§ ¬⁄U◊ÊÕ¸-Ãûfl∑§Ë •¬ˇÊÊ‚ ‡ÊÊ∑§ •ÊÒ⁄U ◊Ê„U Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§Ã, Á∑¢§ÃÈó ÃûflʬˇÊÊÿÊ◊˜Ô ∞fl Á∑§ãÃÈó
ß„U ¬⁄U◊ÊÕ¸ÃûflʬˇÊÊÿÊ¢ ‡ÊÊ∑§Ê ◊Ê„UÊ flÊ Ÿ
Sflœ◊¸◊Á¬ øÊflˇÿ Ÿ Áfl∑§Áê¬ÃÈ◊„¸UÁ‚– œêÿʸÁh ÿÈhÊë¿˛UÿÊ˘ãÿàˇÊÁòÊÿSÿ Ÿ ÁfllÃH 31H Sflœ◊¸◊˜Ô •Á¬ SflÊ œ◊¸— ˇÊÁòÊÿSÿ ÿÈh¢ Ã◊˜Ô •Á¬ •flˇÿ àfl¢ Ÿ Áfl∑§Áê¬Ã¢È ¬˝øÁ‹Ã¢È Ÿ •„¸UÁ‚; SflÊ÷ÊÁfl∑§ÊŒ˜Ô œ◊ʸŒ˜Ô •Êà◊SflÊ÷Ê√ÿÊŒ˜Ô ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—– ÃÃ˜Ô ø ÿÈh¢ ¬ÎÁÕflË¡ÿmÊ⁄UáÊ œ◊ʸÕZ ¬˝¡Ê⁄UˇÊáÊÊÕZ ø ßÁà œ◊ʸŒ˜Ô •Ÿ¬Ã¢ ¬⁄¢U œêÿZ ÃS◊ÊŒ˜Ô œêÿʸŒ˜Ô ÿÈhÊÃ˜Ô üÊÿ— •ãÿÃ˜Ô ˇÊÁòÊÿSÿ Ÿ Áfllà Á„U ÿS◊ÊØÔH 31H
ˇÊÁòÊÿ∑§ Á‹ÿ ¡Ê ÿÈhM§¬ Sflœ◊¸ „ÒU ©U‚ Œπ∑§⁄U ÷Ë ÃÈ¤Ê ∑§Áê¬Ã „UÊŸÊ ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU, •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ •¬Ÿ SflÊ÷ÊÁfl∑§ œ◊¸‚ ÁfløÁ‹Ã „UÊŸÊ („U≈UŸÊ) ÷Ë ÃÈ¤Ê ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU– ÄÿÊÁ¥ ∑§ fl„U ÿÈh ¬ÎâflË-Áfl¡ÿmÊ⁄UÊ œ◊¸-¬Ê‹Ÿ •ÊÒ⁄U ¬˝¡Ê-⁄UˇÊáÊ∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ œ◊¸‚ •Êì˝Êà ¬⁄U◊ œêÿ¸ „ÒU, •Ã— ©U‚ œ◊¸◊ÿ ÿÈh∑§ Á‚flÊ ŒÍ‚⁄UÊ ∑ȧ¿U ˇÊÁòÊÿ∑§ Á‹ÿ ∑§ÀÿÊáʬ˝Œ Ÿ„UË¥ „ÒUH 31H
U ∑ȧ× ø ÃŒ˜Ô ÿÈh¢ ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÃó
•ÊÒ⁄U ÷Ë fl„U ÿÈh Á∑§‚Á‹ÿ ∑§Ã¸√ÿ „ÒU ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥ó
ÿŒÎë¿UÿÊ øʬ¬ÛÊ¢ Sflª¸mÊ⁄U◊¬ÊflÎÃ◊˜Ô– ‚ÈÁπŸ— ˇÊÁòÊÿÊ— ¬ÊÕ¸ ‹÷ãà ÿÈh◊ˌ·Ê◊˜ÔH 32H „U ¬ÊÕ¸! •ÁŸë¿UÊ‚ ¬˝Ê#óÁ’ŸÊ ◊Ê°ª Á◊‹ „ÈU∞ ÿŒÎë¿UÿÊ ø •¬˝ÊÌÕÃÿÊ ©U¬¬ÛÊ◊˜Ô •ÊªÃ¢ Sflª¸mÊ⁄U◊˜Ô •¬ÊflÎÃ◊˜Ô ©fÊÁ≈Uâ ÿ ÃŒ˜Ô ߸ŒÎ‡Ê¢ ÿÈh¢ ∞‚ πÈ‹ „ÈU∞ Sflª¸mÊ⁄UM§¬ ÿÈh∑§Ê ¡Ê ˇÊÁòÊÿ ¬Êà „Ò¥U, ‹÷ãà ˇÊÁòÊÿÊ— „U ¬ÊÕ¸ Á∑¢§ Ÿ ‚ÈÁπŸ— ÃH 32H ÄÿÊ fl ‚ÈπË Ÿ„UË¥ „Ò¥U?H 32H
U ∞fl¢ ∑§Ã¸√ÿÃʬ˝Ê#◊˜Ô •Á¬ó
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ã¸√ÿM§¬‚ ¬˝Ê# „UÊŸ¬⁄U ÷Ëó
•Õ øûflÁ◊◊¢ œêÿZ ‚æ˜UÔ ª˝Ê◊¢ Ÿ ∑§Á⁄UcÿÁ‚– Ã× Sflœ◊Z ∑§ËÏà ø Á„UàflÊ ¬Ê¬◊flÊåSÿÁ‚H 33H
54
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿÁŒ ÃÍ ÿ„U œ◊¸ÿÈQ§óœ◊¸‚ •Êì˝Êà ÿÈh Ÿ„UË¥ •Õ øÃ˜Ô àfl◊˜Ô ß◊¢ œêÿZ œ◊ʸŒ˜Ô •Ÿ¬Ã¢ ‚æ˜UÔ ª˝Ê◊¢ ÿÈh¢ Ÿ ∑§Á⁄UcÿÁ‚ øÃ˜Ô Ã× ÃŒ∑§⁄UáÊÊÃ˜Ô ∑§⁄UªÊ, ÃÊ ©U‚ ÿÈh∑§ Ÿ ∑§⁄UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •¬Ÿ œ◊¸∑§Ê Sflœ◊Z ∑§ËÏà ø ◊„UÊŒflÊÁŒ‚◊ʪ◊ÁŸÁ◊ûÊÊ¢ •ÊÒ⁄U ◊„UÊŒfl •ÊÁŒ∑§ ‚ÊÕ ÿÈh ∑§⁄UŸ‚ ¬˝Ê# „ÈU߸ ∑§ËÌÃ∑§Ê ŸCÔU ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ¬Ê¬∑§Ê „UË ¬˝Ê# „UʪÊH 33H Á„UàflÊ ∑§fl‹¢ ¬Ê¬◊˜Ô •flÊåSÿÁ‚H 33H
U
Ÿ ∑§fl‹¢ Sflœ◊¸∑§ËÌìÁ⁄Uàÿʪ—ó
∑§fl‹ Sflœ◊¸ •ÊÒ⁄U ∑§ËÌÃ∑§Ê àÿʪ „UʪÊ, ßÃŸÊ „UË Ÿ„UË¥ó
•∑§ËÏà øÊÁ¬ ÷ÍÃÊÁŸ ∑§ÕÁÿcÿÁãÃ Ã˘√ÿÿÊ◊˜Ô– ‚ê÷ÊÁflÃSÿ øÊ∑§ËÌÃ◊¸⁄UáÊÊŒÁÃÁ⁄UëÿÃH 34H •∑§ËÏà ø •Á¬ ÷ÍÃÊÁŸ ∑§ÕÁÿcÿÁãà à Ãfl •√ÿÿÊ¢ ŒËÉʸ∑§Ê‹Ê◊˜Ô– œ◊ʸà◊Ê ‡ÊÍ⁄U ßÁà ∞fl◊ÊÁŒÁ÷— ªÈáÊÒ— ‚ê÷ÊÁflÃSÿ ø •∑§ËÌ× ◊⁄UáÊÊŒ˜Ô •ÁÃÁ⁄UëÿÖ ‚ê÷ÊÁflÃSÿ ø •∑§Ëø— fl⁄¢U ◊⁄UáÊ◊˜Ô ßàÿÕ¸—H 34H
‚’ ‹Êª Ã⁄UË ’„ÈUà ÁŒŸÊ¢Ã∑§ SÕÊÿË ⁄U„UŸflÊ‹Ë •¬∑§ËÌà (ÁŸãŒÊ) ÷Ë Á∑§ÿÊ ∑§⁄¥Uª– œ◊ʸà◊Ê ‡ÊÍ⁄UflË⁄U ßàÿÊÁŒ ªÈáÊÊ¥‚ ¬˝ÁÃDÔUÊ ¬Êÿ „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ •¬∑§ËÌÃ, ◊⁄UáÊ‚ ÷Ë •Áœ∑§ „UÊÃË „ÒU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ ‚¢÷ÊÁflà (ßîÊÃŒÊ⁄U) ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ •¬∑§ËÌÃ∑§Ë •¬ˇÊÊ ◊⁄UŸÊ •ë¿UÊ „ÒUH 34H
U
Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
÷ÿʺ˝áÊʌȬ⁄Uâ ◊¢Sÿãà àflÊ¢ ◊„UÊ⁄UÕÊ—– ÿ·Ê¢ ø àfl¢ ’„ÈU◊ÃÊ ÷ÍàflÊ ÿÊSÿÁ‚ ‹ÊÉÊfl◊˜ÔH 35H ÷ÿÊÃ˜Ô ∑§áÊʸÁŒèÿÊ ⁄UáÊÊŒ˜Ô ÿÈhÊŒ˜Ô ©U¬⁄Uâ ÁŸflÎûÊ¢ ◊¢Sÿãà ÁøãÃÁÿcÿÁãà Ÿ ∑Χ¬ÿÊ ßÁà àflÊ¢ ◊„UÊ⁄UÕÊ ŒÈÿʸœŸ¬˝÷ÎÃÿ—– ÿ·Ê¢ ø àfl¢ ŒÈÿʸœŸÊŒËŸÊ¢ ’„ÈU◊ÃÊ ’„ÈUÁ÷— ªÈáÊÒ— ÿÈQ§ ßÁà ∞fl¢ ’„ÈU◊ÃÊ ÷ÍàflÊ ¬ÈŸ— ÿÊSÿÁ‚ ‹ÊÉÊfl¢ ‹ÉÊÈ÷Êfl◊˜ÔH 35H
Á¡Ÿ ŒÈÿʸœŸÊÁŒ∑§ ◊Ã◊¥ ÃÍ ¬„U‹ ’„ÈU◊à •ÕÊ¸Ã˜Ô ’„ÈUà ªÈáÊÊ¥‚ ÿÈQ§ ◊ÊŸÊ ¡Ê∑§⁄U •’ ‹ÉÊÈÃÊ∑§Ê ¬˝Ê# „UʪÊ, fl ŒÈÿʸœŸ •ÊÁŒ ◊„UÊ⁄UÕ˪áÊ ÃÈ¤Ê ∑§áÊʸÁŒ∑§ ÷ÿ‚ „UË ÿÈh‚ ÁŸflÎûÊ „ÈU•Ê ◊ÊŸ¥ª, “ŒÿÊ ∑§⁄U∑§ „U≈U ªÿÊ „ÒU” ∞‚Ê Ÿ„UË¥H 35H
U
Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
•flÊëÿflʌʢp ’„ÍUãflÁŒcÿÁãà ÃflÊÁ„UÃÊ—– ÁŸãŒãÃSàÊfl ‚Ê◊âÿZ ÃÃÊ ŒÈ—πÃ⁄¢U ŸÈ Á∑§◊˜ÔH 36H fl Ã⁄U ‡ÊòÊȪáÊ, ÁŸflÊÃ∑§fløÊÁŒ∑§ ‚ÊÕ ÿÈh •flÊëÿflʌʟ˜Ô •flQ§√ÿflʌʟ˜Ô ø ’„ÍUŸ˜Ô •Ÿ∑§¬˝∑§Ê⁄UÊŸ˜Ô flÁŒcÿÁãà Ãfl •Á„UÃÊ— ‡ÊòÊflÊ ∑§⁄UŸ◊¥ ÁŒπ‹Êÿ „ÈU∞ Ã⁄U ‚Ê◊âÿ¸∑§Ë ÁŸãŒÊ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ÁŸãŒã× ∑ȧà‚ÿã× Ãfl àflŒËÿ¢ ‚Ê◊âÿZ ’„ÈUÃ-‚ó•Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ Ÿ ∑§„UŸ ÿÊÇÿ flÊÄÿ ÷Ë ÁŸflÊÃ∑§fløÊÁŒÿÈhÁŸÁ◊ûÊ◊˜Ô– ÃÈ¤Ê ∑§„¥Uª–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
55
©U‚ ÁŸãŒÊ¡ÁŸÃ ŒÈ—π‚ •Áœ∑§ ’«∏UÊ ŒÈ—π ÄÿÊ „ÒU? •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚‚ •Áœ∑§ ∑§CÔU∑§⁄U ∑§Ê߸ ÷Ë ŒÈ—π Á∑§◊˜–Ô Ã× ∑§CÔUÃ⁄¢U ŒÈ—π¢ Ÿ •ÁSà ßàÿÕ¸—H 36H Ÿ„UË¥ „ÒUH 36H
ÃS◊ÊÃ˜Ô ÃÃÊ ÁŸãŒÊ¬˝Ê#— ŒÈ—πÊŒ˜Ô ŒÈ—πÃ⁄¢U ŸÈ
U
ÿÈh ¬ÈŸ— Á∑˝§ÿ◊ÊáÊ ∑§áÊʸÁŒÁ÷—ó
¬ˇÊÊãÃ⁄U◊¥ ∑§áʸ •ÊÁŒ ‡ÊÍ⁄UflË⁄UÊ∑¥ § ‚ÊÕ ÿÈh ∑§⁄UŸ¬ ⁄Uó
„UÃÊ flÊ ¬˝ÊåSÿÁ‚ SflªZ Á¡àflÊ flÊ ÷Êˇÿ‚ ◊„UË◊˜Ô– ÃS◊ÊŒÈÁûÊDÔU ∑§ÊÒãÃÿ ÿÈhÊÿ ∑ΧÃÁŸpÿ—H 37H óÿÊ ÃÊ ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ◊Ê⁄UÊ ¡Ê∑§⁄U (ÃÍ) Sflª¸∑§Ê „UÃÊ flÊ ¬˝ÊåSÿÁ‚ SflªZ „U× ‚Ÿ˜Ô SflªZ ¬˝ÊåSÿÁ‚ Á¡àflÊ flÊ ∑§áÊʸŒËŸ˜Ô ‡ÊÍ⁄UÊŸ˜Ô ÷Êˇÿ‚ ¬˝Ê# ∑§⁄UªÊ •ÕflÊ ∑§áÊʸÁŒ ‡ÊÍ⁄UflË⁄UÊ¥∑§Ê ¡ËÃ∑§⁄U ◊„UË◊˜Ô– ©U÷ÿÕÊ •Á¬ Ãfl ‹Ê÷ ∞fl ßÁà ¬ÎÁÕflË∑§Ê ⁄UÊÖÿ ÷ʪªÊ– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ŒÊŸÊ¥ •Á÷¬˝Êÿ—– Ã⁄U„U‚ Ã⁄UÊ ‹Ê÷ „UË „ÒU– ÿà ∞fl¢ ÃS◊ÊŒ˜Ô ©UÁûÊDÔU ∑§ÊÒãÃÿ ÿÈhÊÿ ¡’ Á∑§ ÿ„U ’Êà „ÒU, ß‚Á‹ÿ „U ∑§ÊÒãÃÿ! ÿÈh∑§
∑ΧÃÁŸpÿÊ ¡cÿÊÁ◊ ‡ÊòÊÍŸ˜Ô ◊Á⁄UcÿÊÁ◊ flÊ ßÁà Á‹ÿ ÁŸpÿ ∑§⁄U∑§ π«∏UÊ „UÊ ¡Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô “◊Ò¥ ÿÊ ÃÊ ÁŸpÿ¢ ∑ΧàflÊ ßàÿÕ¸—H 37H
‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ¡ËÃ°ÍªÊ ÿÊ ◊⁄U „UË ¡Ê™°§ªÊ” ∞‚Ê ÁŸpÿ ∑§⁄U∑§ π«∏UÊ „UÊ ¡ÊH 37H
U
ÃòÊ ÿÈh¢ Sflœ◊¸ ßÁà ∞fl¢ ÿÈäÿ◊ÊŸSÿ “ÿÈh Sflœ◊¸ „ÒU” ÿ„U ◊ÊŸ∑§⁄U ÿÈh ∑§⁄UŸflÊ‹∑§ ©U¬Œ‡Ê◊˜Ô ß◊¢ oÎáÊÈó Á‹ÿ ÿ„U ©U¬Œ‡Ê „ÒU, ‚ÈŸó
‚ÈπŒÈ—π ‚◊ ∑ΧàflÊ ‹Ê÷Ê‹Ê÷ÊÒ ¡ÿÊ¡ÿÊÒ– ÃÃÊ ÿÈhÊÿ ÿÈÖÿSfl ŸÒfl¢ ¬Ê¬◊flÊåSÿÁ‚H 38H ‚ÈπŒÈ—π ‚◊ ÃÈÀÿ ∑ΧàflÊ ⁄Uʪm·ÊÒ •∑ΧàflÊ ßÁà ∞ÃØԖ ÃÕÊ ‹Ê÷Ê‹Ê÷ÊÒ ¡ÿÊ¡ÿÊÒ ø ‚◊ÊÒ ∑ΧàflÊ, ÃÃÊ ÿÈhÊÿ ÿÈÖÿSfl ÉÊ≈USfl– Ÿ ∞fl¢ ÿÈh¢ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô ¬Ê¬◊˜Ô •flÊåSÿÁ‚ ßÁà ∞· ©U¬Œ‡Ê— ¬˝Ê‚ÁXÔU∑§—H 38H
‚Èπ-ŒÈ—π∑§Ê ‚◊ÊŸóÃÈÀÿ ‚◊¤Ê∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô (©UŸ◊¥) ⁄Uʪ-m· Ÿ ∑§⁄U∑§ ÃÕÊ ‹Ê÷-„UÊÁŸ∑§Ê •ÊÒ⁄U ¡ÿ-¬⁄UÊ¡ÿ∑§Ê ‚◊ÊŸ ‚◊¤Ê∑§⁄U, ©U‚∑§ ’ÊŒ ÃÍ ÿÈh∑§ Á‹ÿ øCÔUÊ ∑§⁄U, ß‚ Ã⁄U„U ÿÈh ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÃÍ ¬Ê¬∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „Uʪʖ ÿ„U ¬˝Ê‚ÁXÔU∑§ ©U¬Œ‡Ê „ÒUH 38H
U
“Sflœ◊¸◊Á¬ øÊflˇÿ” ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§Ê¥mÊ⁄UÊ ‡ÊÊ∑§ ‡ÊÊ∑§◊Ê„UʬŸÿŸÊÿ ‹ÊÒÁ∑§∑§Ê ãÿÊÿ— “Sflœ◊¸◊Á¬ øÊflˇÿ” ßàÿÊlÒ— ‡‹Ê∑Ò§— ©UQ§Ê •ÊÒ⁄U ◊Ê„U∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‹ÊÒÁ∑§∑§ ãÿÊÿ ’ËÊÿÊ ªÿÊ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ¬Ê⁄U◊ÊÌÕ∑§ ŒÎÁCÔU‚ ÿ„U ’Êà Ÿ„UË¥ „ÒU– Ÿ ÃÈ ÃÊà¬ÿ¸áÊ– ÿ„UÊ° ¬˝∑§⁄UáÊ ¬⁄U◊ÊÕ¸-Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ê „ÒU, ¡Ê Á∑§ ¬„U‹ ¬⁄U◊ÊÕ¸Œ‡Ê¸Ÿ¢ ÃÈ ß„U ¬˝∑Χâ ÃÃ˜Ô ø ©UQ§◊˜Ô
©U¬‚¢„U⁄UÁà “∞·Ê Ã˘Á÷Á„UÃÊ” ßÁà ‡ÊÊSòÊÁfl·ÿÁfl÷ʪ¬˝Œ‡Ê¸ŸÊÿ–
(‡‹Ê∑§ 30) Ã∑§ ∑§„UÊ ªÿÊ „Ò– •’ ‡ÊÊSòÊ∑§ Áfl·ÿ∑§Ê Áfl÷ʪ ÁŒπ‹ÊŸ∑§ Á‹ÿ “∞·Ê Ã˘Á÷Á„UÃÊ” ß‚ ‡‹Ê∑§mÊ⁄UÊ ©U‚ (¬⁄U◊ÊÕ¸-Œ‡Ê¸Ÿ)-∑§Ê ©U¬‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄Uà „Ò¥U–
56
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ß„U Á„U ŒÌ‡Êà ¬ÈŸ— ‡ÊÊSòÊÁfl·ÿÁfl÷ʪ ©U¬Á⁄UCÔUÊÃ˜Ô “ôÊÊŸÿʪŸ ‚Êæ˜UÔÅÿÊŸÊ¢ ∑§◊¸ÿʪŸ ÿÊÁªŸÊ◊˜Ô” ßÁà ÁŸDÔUÊmÿÁfl·ÿ¢ ‡ÊÊSòÊ¢ ‚Èπ¢ ¬˝flÌÃcÿà üÊÊÃÊ⁄U— ø Áfl·ÿÁfl÷ʪŸ ‚Èπ¢ ª˝„UËcÿÁãà ßÁà •Ã •Ê„Uó
ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„UÊ° ‡ÊÊSòÊ∑§ Áfl·ÿ∑§Ê Áfl÷ʪ ÁŒπ‹ÊÿÊ ¡ÊŸ‚ ÿ„U „Uʪ Ê Á∑§ •Êª ø‹∑§⁄U “ôÊÊŸÿʪŸ ‚ÊæU˜ ÅÿÊŸÊ¢ ∑§◊¸ÿʪŸ ÿÊÁªŸÊ◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ ¡Ê ŒÊ ÁŸDÔUÊ•Ê¥∑§Ê ’ÃÊŸflÊ‹Ê ‡ÊÊSòÊ „ÒU fl„U ‚Èπ¬Ífl¸∑§ ‚◊¤ÊÊÿÊ ¡Ê ‚∑§ªÊ •ÊÒ⁄U üÊÊÃʪáÊ ÷Ë Áfl·ÿÁfl÷ʪ¬Ífl¸∑§ •ŸÊÿÊ‚ „UË ©U‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄U ‚∑¥§ª– ß‚Á‹ÿ ∑§„Uà „Ò¥Uó
∞·Ê Ã˘Á÷Á„UÃÊ ‚Êæ˜UÔÅÿ ’ÈÁhÿʸª Áàfl◊Ê¢ oÎáÊÈ– ’ÈhKÊ ÿÈQ§Ê ÿÿÊ ¬ÊÕ¸ ∑§◊¸’㜢 ¬˝„UÊSÿÁ‚H 39H ◊ÒŸ¥ ÃȤʂ ‚Ê¢Åÿ •ÕʸÃÔ˜ ¬⁄U◊ÊÕ¸ flSÃÈ∑§Ë ¬Á„UøÊŸ∑§ Áfl·ÿ◊¥ ÿ„U ’ÈÁh ÿÊŸË ôÊÊŸ ∑§„U ‚ÈŸÊÿÊ– ÿ„U ôÊÊŸ, ¬⁄U◊ÊÕ¸flSÃÈÁflfl∑§Áfl·ÿ ’ÈÁh— ôÊÊŸ¢ ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ‚¢‚Ê⁄U∑§ „UÃÈ ¡Ê ‡ÊÊ∑§, ◊Ê„U •ÊÁŒ ŒÊ· „Ò¥U, ©UŸ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ∑§Ê ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU– ‡ÊÊ∑§◊Ê„UÊÁŒ‚¢‚Ê⁄U„UÃȌʷÁŸflÎÁûÊ∑§Ê⁄UáÊ◊˜–Ô
∞·Ê à ÃÈèÿ◊˜Ô •Á÷Á„UÃÊ ©UQ§Ê ‚Êæ˜UÔÅÿ
ß‚∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ ©U¬ÊÿM§¬ ÿʪ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô ÿʪ ÃÈ Ãà¬˝ÊåàÿȬÊÿ ÁŸ—‚XÔUÃÿÊ mãm¬˝„UÊáʬÍfl¸∑§◊˜Ô ߸E⁄UÊ⁄UÊœŸÊÕ¸ ∑§◊¸ÿʪ •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ‚Èπ-ŒÈ—π •ÊÁŒ mãmÊ¥∑§ àÿʪ¬Ífl¸∑§ ߸E⁄UÊ⁄UÊœŸ∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ ‚◊ÊÁœÿʪ ø ß◊Ê◊˜Ô •ŸãÃ⁄U◊˜Ô ∞fl ∑§◊¸ÿʪ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •ÊÒ⁄U ‚◊ÊÁœÿʪ∑§ Áfl·ÿ◊¥ ß‚ ©Uëÿ◊ÊŸÊ¢ ’ÈÁh¢ oÎáÊÈ– ’ÈÁh∑§Ê ¡Ê Á∑§ •÷Ë •Êª ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU, ‚ÈŸó
ÃÊ¢ ’ÈÁh¢ SÃÊÒÁà ¬˝⁄UÊøŸÊÕ¸◊˜Ôó
L§Áø ’…∏UÊŸ∑§ Á‹ÿ ©U‚ ’ÈÁh∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄Uà „Ò¥Uó
’ÈhKÊ ÿÿÊ ÿʪÁfl·ÿÿÊ ÿÈQ§Ê „U ¬ÊÕ¸ „U •¡¸ÈŸ! Á¡‚ ÿʪÁfl·ÿ∑§ ’ÈÁh‚ ÿÈQ§ „ÈU•Ê ÃÍ ∑§◊¸’㜢 ∑§◊¸ ∞fl œ◊ʸœ◊ʸÅÿÊ ’㜗 ∑§◊¸’㜗 œ◊ʸœ◊¸ ŸÊ◊∑§ ∑§◊¸M§¬ ’㜟∑§Ê ߸E⁄U∑Χ¬Ê‚ â ¬˝„UÊSÿÁ‚ ߸E⁄U¬˝‚ÊŒÁŸÁ◊ûÊôÊÊŸ¬˝Ê#— ßÁà „UÊŸflÊ‹Ë ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#mÊ⁄UÊ ŸÊ‡Ê ∑§⁄U «UÊ‹ªÊóÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒUH 39H •Á÷¬˝Êÿ—H 39H
U Á∑¢§ ø •ãÿØÔó
ß‚∑§ Á‚flÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë ‚ÈŸó
Ÿ„UÊÁ÷∑˝§◊ŸÊ‡ÊÊ˘ÁSà ¬˝àÿflÊÿÊ Ÿ ÁfllÖ SflÀ¬◊åÿSÿ œ◊¸Sÿ òÊÊÿà ◊„UÃÊ ÷ÿÊØÔH 40H •Ê⁄Uê÷∑§Ê ŸÊ◊ •Á÷∑˝§◊ „ÒU, ß‚ ∑§◊¸ÿʪM§¬ Ÿ ß„U ◊ÊˇÊ◊ʪ¸ ∑§◊¸ÿʪ •Á÷∑˝§◊ŸÊ‡Ê— •Á÷∑˝§◊áÊ◊˜Ô •Á÷∑˝§◊— ¬˝Ê⁄Uê÷— ÃSÿ ŸÊ‡ÊÊ Ÿ ◊ÊˇÊ◊ʪ¸◊¥ •Á÷∑˝§◊∑§Ê ÿÊŸË ¬˝Ê⁄Uê÷∑§Ê ∑ΧÁ· •ÊÁŒ∑§ •ÁSà ÿÕÊ ∑ΧcÿÊŒ—– ÿʪÁfl·ÿ ¬˝Ê⁄Uê÷Sÿ Ÿ ‚ŒÎ‡Ê ŸÊ‡Ê Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ÿʪÁfl·ÿ∑§ ¬˝Ê⁄Uê÷∑§Ê »§‹ •ŸÒ∑§ÊÁãÃ∑§ (‚¢‡ÊÿÿÈQ§) Ÿ„UË¥ „ÒU– •ŸÒ∑§ÊÁãÃ∑§»§‹àfl◊˜Ô ßàÿÕ¸—–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
57
ÃÕÊ ÁøÁ∑§à‚ÊÁŒ∑§Ë Ã⁄U„U (ß‚◊¥) ¬˝àÿflÊÿ Á∑¢§ ø Ÿ •Á¬ ÁøÁ∑§à‚ÊflÃ˜Ô ¬˝àÿflÊÿÊ (Áfl¬⁄UËà »§‹) ÷Ë Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ „ÒU– ÁfllÖ ÃÊ ÄÿÊ „UÊÃÊ „ÒU? ß‚ ∑§◊¸ÿʪM§¬ œ◊¸∑§Ê ÕÊ«∏UÊÁ∑¢§ ÃÈ ÷flÁÖ SflÀ¬◊˜Ô •Á¬ •Sÿ ÿʪœ◊¸Sÿ •ŸÈÁDÔUâ òÊÊÿà ⁄UˇÊÁà ◊„U× ‚¢‚Ê⁄UèÊÿÊÃ˜Ô ‚Ê ÷Ë •ŸÈDÔUÊŸ (‚ÊœŸ) ¡ã◊-◊⁄UáÊM§¬ ◊„UÊŸ˜Ô ‚¢‚Ê⁄U÷ÿ‚ ⁄UˇÊÊ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 40H ¡ã◊◊⁄UáÊÊÁŒ‹ˇÊáÊÊØÔH 40H
U ¡Ê ÿ„U ’ÈÁh ‚Ê¢Åÿ∑§ Áfl·ÿ◊¥ ∑§„UË ªÿË „ÒU •ÊÒ⁄U ÿÊ ßÿ¢ ‚Êæ˜UÔÅÿ ’ÈÁh— ©UQ§Ê ÿʪ ø ¡Ê ÿʪ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •’ ∑§„UË ¡ÊŸflÊ‹Ë „ÒU fl„Uó flˇÿ◊ÊáÊ‹ˇÊáÊÊ ‚Êó
√ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh⁄U∑§„U ∑ȧL§ŸãŒŸ– ’„ÈU‡ÊÊπÊ sÔŸãÃÊp ’ÈhÿÊ˘√ÿfl‚ÊÁÿŸÊ◊˜ÔH 41H √ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê ÁŸpÿSfl÷ÊflÊ ∞∑§Ê ∞fl ’ÈÁh— ßÃ⁄UÁfl¬⁄UËÃ’ÈÁh‡ÊÊπÊ÷ŒSÿ ’ÊÁœ∑§Ê ‚êÿĬ˝◊ÊáÊ¡ÁŸÃàflÊŒ˜Ô ß„U üÊÿÊ◊ʪ¸ „U ∑ȧL§ŸãŒŸ– ÿÊ— ¬ÈŸ— ßÃ⁄UÊ ’ÈhÿÊ ÿÊ‚Ê¢ ‡ÊÊπÊ÷Œ¬˝øÊ⁄Ufl‡ÊÊŒ˜Ô •Ÿã× •¬Ê⁄U— •ŸÈ¬⁄U× ‚¢‚Ê⁄UÊ ÁŸàÿ¬˝ÃÃÊ ÁflSÃËáÊʸ ÷flÁÃ, ¬˝◊ÊáÊ¡ÁŸÃÁflfl∑§’ÈÁhÁŸÁ◊ûÊfl‡ÊÊÃ˜Ô ø ©U¬⁄UÃÊ‚È •ŸãÃ÷Œ’ÈÁh·È ‚¢‚Ê⁄U— •Á¬ ©U¬⁄U◊Ö ÃÊ ’ÈhÿÊ ’„ÈU‡ÊÊπÊ ’uÔUK— ‡ÊÊπÊ ÿÊ‚Ê¢ ÃÊ¢ ’„ÈU‡ÊÊπÊ ’„ÈU÷ŒÊ ßÁà ∞ÃØԖ ¬˝ÁÇÊÊπÊ÷ŒŸ Á„U •ŸãÃÊ— ø ’Èhÿ—, ∑§·Ê◊˜Ô •√ÿfl‚ÊÁÿŸÊ¢ ¬˝◊ÊáÊ¡ÁŸÃÁflfl∑§’ÈÁh⁄UÁ„UÃÊŸÊ◊˜Ô ßàÿÕ¸—H 41H
„U ∑ȧL§ŸãŒŸ ! ß‚ ∑§ÀÿÊáÊ-◊ʪ¸◊¥ √ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§ÊóÁŸpÿ Sfl÷ÊflflÊ‹Ë ’ÈÁh ∞∑§ „UË „ÒU, ÿÊŸË ÿÕÊÕ¸ ¬˝◊ÊáÊ¡ÁŸÃ „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ •ãÿ Áfl¬⁄UËà ’ÈÁhÿÊ¥∑§ ‡ÊÊπÊ÷ŒÊ¥∑§Ë ’Êœ∑§ „ÒU– ¡Ê ßÃ⁄U (ŒÍ‚⁄UË) ’ÈÁhÿÊ° „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§ ‡ÊÊπÊ÷Œ∑§ ÁflSÃÊ⁄U‚ ‚¢‚Ê⁄U •ŸãÃ, •¬Ê⁄U •ÊÒ⁄U •ŸÈ¬⁄Uà „UÊÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁŸ⁄UãÃ⁄U •àÿãà ÁflSÃÎà „UÊÃÊ „ÒU, ©UŸ •Ÿãà ÷ŒÊ¥flÊ‹Ë ’ÈÁhÿÊ¥∑§Ê, ¬˝◊ÊáÊ¡ÁŸÃ Áflfl∑§’ÈÁh∑§ ’‹‚, •ãà „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ÷Ë •ãà „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ ¡Ê •√ÿfl‚ÊÿË „Ò¥U, ¡Ê ¬˝◊ÊáÊ¡ÁŸÃ Áflfl∑§’ÈÁh‚ ⁄UÁ„Uà „Ò¥U ©UŸ∑§Ë fl ’ÈÁhÿÊ° ’„ÈUà ‡ÊÊπÊ •ÕʸÃÔ˜ ’„ÈUà ÷ŒÊfl¥ Ê‹Ë •ÊÒ⁄U ¬˝ÁÃ-‡ÊÊπÊ÷Œ‚ •Ÿãà „UÊÃË „Ò¥UH 41H
U
ÿ·Ê¢ √ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh— ŸÊÁSà Ãó
Á¡Ÿ◊¥ ÁŸpÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh Ÿ„UË¥ „ÒU fló
ÿÊÁ◊◊Ê¢ ¬ÈÁc¬ÃÊ¢ flÊø¢ ¬˝flŒãàÿÁfl¬Áp×– flŒflÊŒ⁄UÃÊ— ¬ÊÕ¸ ŸÊãÿŒSÃËÁà flÊÁŒŸ—H 42H ß‚ •Êª ∑§„UË ¡ÊŸflÊ‹Ë, ¬ÈÁc¬Ã flΡÊÊ¥-¡Ò‚Ë ÿÊ◊˜Ô ß◊Ê¢ flˇÿ◊ÊáÊÊ¢ ¬ÈÁc¬ÃÊ¢ ¬ÈÁc¬ÃflÎˇÊ ßfl ‡ÊÊ÷◊ÊŸÊ¢ üÊÍÿ◊ÊáÊ⁄U◊áÊËÿÊ¢ flÊø¢ flÊÄÿ‹ˇÊáÊÊ¢ ‡ÊÊÁ÷Ãó‚ÈŸŸ◊¥ „UË ⁄U◊áÊËÿ Á¡‚ flÊáÊË∑§Ê ∑§„UÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ¬˝flŒÁãÖ
58
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
∑§, •Áfl¬Áp× •À¬◊œ‚— •ÁflflÁ∑§Ÿ ßàÿÕ¸—– flŒflÊŒ⁄UÃÊ ’uÔUÕ¸flÊŒ»§‹‚ÊœŸ¬˝∑§Ê‡Ê∑§·È flŒflÊÄÿ·È ⁄UÃÊ—– „U ¬ÊÕ¸ Ÿ •ãÿÃ˜Ô Sflª¸¬˝ÊåàÿÊÁŒ»§‹‚ÊœŸèÿ— ∑§◊¸èÿ— •ÁSà ßÁà ∞fl¢ flÊÁŒŸÊ flŒŸ‡ÊË‹Ê—H 42H
∑§ÊÒŸ ∑§„UÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U? •ôÊÊŸË •ÕÊ¸Ã˜Ô •À¬’ÈÁhflÊ‹ •Áflfl∑§Ë, ¡Ê Á∑§ ’„ÈUà •Õ¸flÊŒ •ÊÒ⁄U »§‹‚ÊœŸÊ¥∑§Ê ¬˝∑§Ê‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹ flŒflÊÄÿÊ¥◊¥ ⁄Uà „Ò¥U– ÃÕÊ „U ¬ÊÕ¸! ¡Ê ∞‚ ÷Ë ∑§„UŸflÊ‹ „Ò¥U Á∑§ Sflª¸¬˝ÊÁ# •ÊÁŒ »§‹∑§ ‚ÊœŸM§¬ ∑§◊ÊZ‚ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ãÿ ∑ȧ¿U „ÒU „UË Ÿ„UË¥H 42H
U Ã øó
ÃÕÊ fló
∑§Ê◊Êà◊ÊŸ— Sflª¸¬⁄UÊ ¡ã◊∑§◊¸»§‹¬˝ŒÊ◊˜Ô– Á∑˝§ÿÊÁfl‡Ê·’„ÈU‹Ê¢ ÷ʪÒEÿ¸ªÁâ ¬˝ÁÃH 43H ∑§Ê◊Êà◊ÊŸ—
∑§Ê◊Sfl÷ÊflÊ—
∑§Ê◊¬⁄UÊ
ßàÿÕ¸—– Sflª¸¬⁄UÊ— Sflª¸— ¬⁄U— ¬ÈL§·ÊÕʸ ÿ·Ê¢ à Sflª¸¬⁄UÊ— Sflª¸¬˝œÊŸÊ ¡ã◊∑§◊¸»§‹¬˝ŒÊ¢ ∑§◊¸áÊ— »§‹¢ ∑§◊¸»§‹¢ ¡ã◊ ∞fl ∑§◊¸»§‹¢
∑§Ê◊Êà◊ÊóÁ¡ã„UÊ¥Ÿ ÷ʪ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê „UË •¬ŸÊ Sfl÷Êfl ’ŸÊ Á‹ÿÊ „ÒU ∞‚ ÷ʪ¬⁄UÊÿáÊ •ÊÒ⁄U Sflª¸∑§Ê ¬˝œÊŸ ◊ÊŸŸflÊ‹ ÿÊŸË Sflª¸ „UË Á¡Ÿ∑§Ê ¬⁄U◊ ¬ÈL§·ÊÕ¸ „ÒU ∞‚ ¬ÈL§· ¡ã◊M§¬ ∑§◊¸»§‹∑§Ê ŒŸflÊ‹Ë „UË ’ÊÃ¥ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ∑§◊¸∑§ »§‹∑§Ê ŸÊ◊ “∑§◊¸»§‹” „ÒU, ¡ã◊M§¬ ∑§◊¸»§‹ “¡ã◊∑§◊¸»§‹” ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ŒŸflÊ‹Ë flÊáÊË “¡ã◊∑§◊¸»§‹¬˝ŒÊ” ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU– ∞‚Ë flÊáÊË ∑§„UÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ʪ •ÊÒ⁄U ∞Eÿ¸∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ ¡Ê Á∑˝§ÿÊ•Ê¥∑§ ÷Œ „ÒU¥ fl Á¡‚ flÊáÊË◊¥ ’„ÈUà „UÊ¥ •ÕʸÃÔ˜ Sflª¸, ¬‡ÊÈ, ¬ÈòÊ •ÊÁŒ •Ÿ∑§ ¬ŒÊÕ¸ Á¡‚ flÊáÊËmÊ⁄UÊ •Áœ∑§ÃÊ‚
¡ã◊∑§◊¸»§‹¢ ÃÃ˜Ô ¬˝ŒŒÊÁà ßÁà ¡ã◊∑§◊¸»§‹¬˝ŒÊ ÃÊ¢ flÊø¢ ¬˝flŒÁãà ßÁà •ŸÈ·ÖÿÖ Á∑˝§ÿÊÁfl‡Ê·’„ÈU‹Ê¢ Á∑˝§ÿÊáÊÊ¢ Áfl‡Ê·Ê— Á∑˝§ÿÊÁfl‡Ê·Ê— à ’„ÈU‹Ê ÿSÿÊ¢ flÊÁø ÃÊ¢ Sflª¸¬‡ÊȬÈòÊÊlÕʸ ÿÿÊ flÊøÊ ’Ê„ÈUÀÿŸ ¬˝∑§Ê‡ÿãÖ ÷ʪÒEÿ¸ªÁâ ¬˝Áà ÷ʪ— ø ∞EÿZ ø ÷ʪÒEÿ¸ ÃÿÊ— ªÁ× ¬˝ÊÁ#— ÷ʪÒEÿ¸ªÁ× ’ËÊÿ ¡Êà „UÊ¥, ∞‚Ë ’„ÈUÃ-‚ Á∑˝§ÿÊ÷ŒÊ¥∑§Ê ÃÊ¢ ¬˝Áà ‚ÊœŸ÷ÍÃÊ ÿ Á∑˝§ÿÊÁfl‡Ê·Ê— Ãi„ÈU‹Ê¢ ’ËʟflÊ‹Ë flÊáÊË∑§Ê ’Ê‹ŸflÊ‹ fl ◊Í…U∏ ’Ê⁄¢U’Ê⁄ ‚¢‚Ê⁄UÃÊ¢ flÊø¢ ¬˝flŒãÃÊ ◊Í…UÊ— ‚¢‚Ê⁄U ¬Á⁄Ufløãà ø∑˝§◊¥ ÷˝◊áÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒUH 43H ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—H 43H
U
÷ʪÒEÿ¸¬˝‚Q§ÊŸÊ¢ ÃÿʬNUÃøÂÊ◊˜Ô– √ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh— ‚◊ÊœÊÒ Ÿ ÁflœËÿÃH 44H ¡Ê ÷ʪ •ÊÒ⁄U ∞Eÿ¸◊¥ •Ê‚Q§ „ÒU¥ •ÕʸÃÔ˜ ÷ʪ •ÊÒ⁄U ÷ʢ øó÷ʪÒEÿ¸¬˝‚Q§ÊŸÊ¢ ÷ʪ— ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ∞EÿZ ø ßÁà ÷ʪÒEÿ¸ÿÊ— ∞fl ¬˝áÊÿflÃÊ¢ ∞Eÿ¸ „UË ¬ÈL§·ÊÕ¸ „ÒU ∞‚ ◊ÊŸ∑§⁄U ©UŸ◊¥ „UË Á¡Ÿ∑§Ê ¬˝◊ „UÊ
ªÿÊ „ÒU ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ê ú˝¬Í „UÊ ⁄U„U „ÒU¥, ÃÕÊ Á∑˝§ÿÊ÷ŒÊ∑¥ §Ê ÃŒÊà◊÷ÍÃÊŸÊ¢ ÃÿÊ Á∑˝§ÿÊÁfl‡Ê·’„ÈU‹ÿÊ flÊøÊ ÁflSÃÊ⁄U¬flÍ ∑¸ § ’ËʟflÊ‹Ë ©U‚ ©U¬ÿ¸QÈ § flÊáÊËmÊ⁄UÊ Á¡Ÿ∑§Ê •¬NUÃøÂÊ◊˜Ô •Êë¿UÊÁŒÃÁflfl∑§¬˝ôÊÊŸÊ¢ ÁøûÊ „U⁄U Á‹ÿÊ ªÿÊ „ÒU •ÕʸÃÔ˜ (Á¡Ÿ∑§Ë) Áflfl∑§’ÈÁh •Êë¿UÊÁŒÃ „UÊ ⁄U„UË „ÒU; ©UŸ∑§Ë ‚◊ÊÁœ◊¥ ‚Ê¢ÅÿÁfl·ÿ∑§ √ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê ‚Êæ˜UÅÿ ÿʪ flÊ ’ÈÁh— ‚◊ÊœÊÒ ÿÊ ÿʪÁfl·ÿ∑§ ÁŸpÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh (Ÿ„UË¥ ∆U„U⁄UÃË)–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
59
‚◊ÊœËÿà •ÁS◊Ÿ˜Ô ¬ÈL§·Ê¬÷ʪÊÿ ‚fl¸◊˜Ô ßÁà “¬ÈL§·∑§ ÷ʪ∑§ Á‹ÿ Á¡‚◊¥ ‚’ ∑ȧ¿U SÕÊÁ¬Ã Á∑§ÿÊ ‚◊ÊÁœ— •ã×∑§⁄UáÊ¢ ’ÈÁh— ÃÁS◊Ÿ˜Ô ‚◊ÊœÊÒ Ÿ ÁflœËÿà Ÿ ÷flÁà ßàÿÕ¸—H 44H
¡ÊÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ‚◊ÊÁœ „ÒU–” ß‚ √ÿÈà¬ÁûÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‚◊ÊÁœ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ê ŸÊ◊ „ÒU, ©U‚◊¥ ’ÈÁh Ÿ„UË¥ ∆U„U⁄UÃË •ÕÊ¸Ã˜Ô ©Uà¬ÛÊ „UË Ÿ„UË¥ „UÊÃËH 44H
U ÿ ∞fl¢ Áflfl∑§’ÈÁh⁄UÁ„UÃÊ— ∑§Ê◊Êà◊ŸÊ◊˜ó Ô
÷ʢ
¡Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U Áflfl∑§-’ÈÁh‚ ⁄UÁ„Uà „Ò¥U, ©UŸ ∑§Ê◊¬⁄UÊÿáÊ ¬ÈL§·Ê¥∑§ó
òÊÒªÈáÿÁfl·ÿÊ flŒÊ ÁŸSòÊÒªÈáÿÊ ÷flÊ¡¸ÈŸ– ÁŸm¸ãmÊ ÁŸàÿ‚ûflSÕÊ ÁŸÿʸªˇÊ◊ •Êà◊flÊŸ˜ÔH 45H flŒ òÊÒªÈáÿÁfl·ÿ∑§ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ÃËŸÊ¥ ªÈáÊÊ¥∑§ òÊÒªÈáÿÁfl·ÿÊ— òÊÒªÈáÿ¢ ‚¢‚Ê⁄UÊ Áfl·ÿ— ¬˝∑§Ê‡ÊÁÿÃ√ÿÊ ÿ·Ê¢ à flŒÊ— òÊÒªÈáÿÁfl·ÿÊ— àfl¢ ∑§Êÿ¸M§¬ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê „UË ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U– ¬⁄¢UÃÈ ÃÈ ÁŸSòÊÒªÈáÿÊ ÷fl •¡¸ÈŸ ÁŸc∑§Ê◊Ê ÷fl ßàÿÕ¸—– „U •¡¸ÈŸ! ÃÍ •‚¢‚Ê⁄UË „UÊóÁŸc∑§Ê◊Ë „UÊ– ÃÕÊ ÁŸm¸ãm „UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚Èπ-ŒÈ—π∑§ „UÃÈ ¡Ê ÁŸm¸ãm— ‚ÈπŒÈ—π„UÃÍ ‚¬˝ÁìˇÊÊÒ ¬ŒÊÕÊÒ¸ ¬⁄US¬⁄U Áfl⁄UÊœË (ÿÈÇ◊) ¬ŒÊÕ¸ „Ò¥U ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊ mãm „ÒU,
mãm‡ÊéŒflÊëÿÊÒ ÃÃÊ ÁŸª¸ÃÊ ÁŸm¸ãmÊ ÷fl– àfl¢ ©UŸ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ •ÊÒ⁄U ÁŸàÿ ‚ûflSÕ „UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚ŒÊ ‚ûflªÈáÊ∑§ •ÊÁüÊà „UÊ– ÁŸàÿ‚ûflSÕ— ‚ŒÊ ‚ûflªÈáÊÊÁüÊÃÊ ÷fl– ÃÕÊ ÁŸÿʸªˇÊ◊ „UÊ– •¬˝Ê# flSÃÈ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄UŸ∑§Ê ÃÕÊ ÁŸÿʸªˇÊ◊— •ŸÈ¬ÊûÊSÿ ©U¬ÊŒÊŸ¢ ÿʪ ©U¬ÊûÊSÿ ⁄UˇÊáÊ¢ ˇÊ◊—, ÿʪˇÊ◊¬˝œÊŸSÿ ŸÊ◊ ÿʪ „ÒU •ÊÒ⁄U ¬˝Ê# flSÃÈ∑§ ⁄UˇÊáÊ∑§Ê ŸÊ◊ ˇÊ◊ „ÒU, ÿʪˇÊ◊∑§Ê ¬˝œÊŸ ◊ÊŸŸflÊ‹∑§Ë ∑§ÀÿÊáÊ◊ʪ¸◊¥
üÊÿÁ‚ ¬˝flÎÁûÊ— ŒÈc∑§⁄UÊ ßÁà •ÃÊ ÁŸÿʸªˇÊ◊Ê ¬˝flÎÁûÊ „UÊŸË •àÿãà ∑§Á∆UŸ „ÒU, •Ã— ÃÍ ÿʪˇÊ◊∑§Ê Ÿ ÷fl– øÊ„UŸflÊ‹Ê „UÊ– ÃÕÊ •Êà◊flÊŸ˜Ô „UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô (•Êà◊Áfl·ÿÊ¥◊¥) •Êà◊flÊŸ˜Ô •¬˝◊ûÊ— ø ÷fl – ∞· Ãfl ©U¬Œ‡Ê— Sflœ◊¸◊˜Ô •ŸÈÁÃDÔU×H 45H
¬˝◊ÊŒ⁄UÁ„Uà „UÊ– ÃÈ¤Ê Sflœ◊ʸŸÈDÔUÊŸ◊¥ ‹ª „ÈU∞∑§ Á‹ÿ ÿ„U ©U¬Œ‡Ê „ÒUH 45H
U ‚fl¸·È flŒÊQ§·È ∑§◊¸‚È ÿÊÁŸ •ŸãÃÊÁŸ ‚ê¬Íáʸ flŒÊQ§ ∑§◊ÊZ∑§ ¡Ê •Ÿãà »§‹ „Ò¥U, ©UŸ »§‹ÊÁŸ ÃÊÁŸ Ÿ •¬ˇÿãà øÃ˜Ô Á∑§◊ÕZ »§‹Ê¥∑§Ê ÿÁŒ ∑§Ê߸ Ÿ øÊ„UÃÊ „UÊ ÃÊ fl„U ©UŸ ÃÊÁŸ ߸E⁄UÊÿ ßÁà •ŸÈDÔUËÿãà ßÁÃ, ©Uëÿà ∑§◊ÊZ∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ ߸E⁄U∑§ Á‹ÿ ÄÿÊ¥ ∑§⁄U? ß‚¬⁄U oÎáÊÈó ∑§„Uà „Ò¥U, ‚ÈŸó
ÿÊflÊŸÕ¸ ÃÊflÊã‚fl¸·È
©UŒ¬ÊŸ ‚fl¸Ã—‚êå‹ÈÃÊŒ∑§– flŒ·È ’˝ÊrÊÔáÊSÿ Áfl¡ÊŸÃ—H 46H
60
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿÕÊ ‹Ê∑§ ∑ͧ¬Ã«UʪÊlŸ∑§ÁS◊Ÿ˜Ô ©UŒ¬ÊŸ ¬Á⁄UÁë¿UÛÊÊŒ∑§ ÿÊflÊŸ˜Ô ÿÊflà¬Á⁄U◊ÊáÊ— FÊŸ¬ÊŸÊÁŒ— •Õ¸— »§‹¢ ¬˝ÿÊ¡Ÿ¢ ‚ ‚fl¸— •Õ¸— ‚fl¸Ã—‚êå‹ÈÃÊŒ∑§ ÃÊflÊŸ˜Ô ∞fl ‚ê¬là ÃòÊ •ãÃ÷¸flÁà ßàÿÕ¸—– ∞fl¢ ÃÊflÊŸ˜Ô ÃÊflà¬Á⁄U◊ÊáÊ ∞fl ‚ê¬là ‚fl¸·È flŒ·È flŒÊQ§·È ∑§◊¸‚È ÿ— •Õʸ ÿÃ˜Ô ∑§◊¸»§‹◊˜Ô– ‚— •Õʸ ’˝ÊrÊÔáÊSÿ ‚ÛÿÊÁ‚Ÿ— ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl¢ Áfl¡ÊŸÃÊ ÿ— •Õʸ ÁflôÊÊŸ»§‹¢ ‚fl¸Ã—‚êå‹ÈÃÊŒ∑§SÕÊŸËÿ¢ ÃÁS◊Ÿ˜Ô ÃÊflÊŸ˜Ô ∞fl ‚ê¬là ÃòÊ ∞fl •ãÃ÷¸flÁà ßàÿÕ¸—– “‚flZ ÃŒÁ÷‚◊Áà ÿÁà∑§@ ¬˝¡Ê— ‚ÊœÈ
¡Ò‚ ¡ªÃ˜Ô◊¥ ∑ͧ¬, ÃÊ‹Ê’ •ÊÁŒ •Ÿ∑§ ¿UÊ≈U¿UÊ≈ U ¡‹Ê‡ÊÿÊ◊¥ ¥ Á¡ÃŸÊ FÊŸ¬ÊŸ •ÊÁŒ ¬˝ÿÊ¡Ÿ Á‚h „UÊÃÊ „ÒU, fl„U ‚’ ¬˝ÿÊ¡Ÿ ‚’ •Ê⁄U‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ ◊„UÊŸ˜Ô ¡‹Ê‡Êÿ◊¥ ©Uß „UË ¬Á⁄U◊ÊáÊ◊¥ (•ŸÊÿÊ‚) Á‚h „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚◊¥ ©UŸ∑§Ê •ãÃ÷ʸfl „ÒU– ß‚Ë Ã⁄U„U ‚ê¬Íáʸ flŒÊ¥◊¥ ÿÊŸË flŒÊQ§ ∑§◊ÊZ‚ ¡Ê ¬˝ÿÊ¡Ÿ Á‚h „UÊÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ∑ȧ¿U ©UŸ ∑§◊ÊZ∑§Ê »§‹ Á◊‹ÃÊ „ÒU, fl„U ‚◊Sà ¬˝ÿÊ¡Ÿ ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹ ’˝ÊrÊÔáÊ∑§Ê ÿÊŸË ‚¢ãÿÊ‚Ë∑§Ê ¡Ê ‚’ •Ê⁄U‚ ¬Á⁄U¬áÍ Ê¸ ◊„UÊŸ˜Ô ¡‹Ê‡ÊÿSÕÊŸËÿ ÁflôÊÊŸ •ÊŸãŒM§¬ »§‹ „ÒU, ©U‚◊¥ ©Uß „UË ¬Á⁄U◊ÊáÊ◊¥ (•ŸÊÿÊ‚) Á‚h „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚◊¥ ©U‚∑§Ê •ãÃ÷ʸfl „ÒU– üÊÈÁÃ◊¥ ÷Ë ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ó“Á¡‚∑§Ê fl„U (⁄ÒU`§)
¡ÊŸÃÊ „ÒU ©U‚ (¬⁄U’˝rÊÔ)-∑§Ê ¡Ê ÷Ë ∑§Ê߸ ¡ÊŸÃÊ „ÒU, fl„U ©UŸ ‚’∑§ »§‹∑§Ê ¬Ê ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ¡Ê ∑ȧ¿U ¬˝¡Ê ßÁà üÊÈ×– “‚flZ ∑§◊ʸÁπ‹◊˜Ô” ßÁà ø •ë¿UÊ ∑§Êÿ¸ ∑§⁄UÃË „ÒU–” •Êª ªËÃÊ◊¥ ÷Ë ∑§„¥Uª Á∑§ “‚ê¬Íáʸ ∑§◊¸ ôÊÊŸ◊¥ ‚◊Ê# „UÊ ¡Êà „Ò¥U–” ßàÿÊÁŒ– flˇÿÁÖ
∑ȧfl¸Áãà ÿSÃmŒ ÿà‚ flŒ” (¿UÊ0 4– 1– 4)
‚ÈÃ⁄UÊ¢ ÿlÁ¬ ∑ͧ¬, ÃÊ‹Ê’ •ÊÁŒ ¿UÊ≈U ¡‹Ê‡ÊÿÊ¥∑§Ë ÷Ê°Áà ∑§◊¸ •À¬ »§‹ ŒŸflÊ‹ „Ò¥U ÃÊ ÷Ë •Áœ∑Χß ∑ͧ¬Ã«UʪÊlÕ¸SÕÊŸËÿ◊˜Ô •Á¬ ∑§◊¸ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U Á◊‹Ÿ‚ ¬„U‹-¬„U‹ ∑§◊ʸÁœ∑§Ê⁄UË∑§Ê ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„UÿH 46H ∑§Ã¸√ÿ◊˜ÔH 46H
ÃS◊ÊÃ˜Ô ¬˝Êª˜Ô ôÊÊŸÁŸDÔUÊÁœ∑§Ê⁄U¬˝Ê#— ∑§◊¸ÁáÊ
U
∑§◊¸áÿflÊÁœ∑§Ê⁄USà ◊Ê »§‹·È ∑§ŒÊøŸ– ◊Ê ∑§◊¸»§‹„UÃÈ÷¸Í◊ʸ à ‚XÔUÊ˘Sàfl∑§◊¸ÁáÊH 47H Ã⁄UÊ ∑§◊¸◊¥ „UË •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, ôÊÊŸÁŸDÔUÊ◊¥ Ÿ„UË¥– fl„UÊ° ∑§◊¸ÁáÊ ∞fl •Áœ∑§Ê⁄UÊ Ÿ ôÊÊŸÁŸDÔUÊÿÊ¢ à Ãfl– ÃòÊ ø ∑§◊¸ ∑ȧfl¸ÃÊ ◊Ê »§‹·È •Áœ∑§Ê⁄U— (∑§◊¸◊ʪ¸◊¥) ∑§◊¸ ∑§⁄Uà „ÈU∞ Ã⁄UÊ »§‹◊¥ ∑§÷Ë •Áœ∑§Ê⁄U
•SÃÈ ∑§◊¸»§‹ÃÎcáÊÊ ◊Ê ÷ÍÃÔ˜ ∑§ŒÊøŸ ∑§SÿÊÁ@Ã˜Ô Ÿ „UÊ, •ÕÊ¸Ã˜Ô ÃÈ¤Ê Á∑§‚Ë ÷Ë •flSÕÊ◊¥ ∑§◊¸»§‹∑§Ë •Á¬ •flSÕÊÿÊ◊˜Ô ßàÿÕ¸—– ßë¿UÊ Ÿ„UË¥ „UÊŸË øÊÁ„Uÿ– ÿÁŒ ∑§◊¸»§‹◊¥ Ã⁄UË ÃÎcáÊÊ „UÊªË ÃÊ ÃÍ ∑§◊¸»§‹ÿŒÊ ∑§◊¸»§‹ ÃÎcáÊÊ Ã SÿÊÃ˜Ô ÃŒÊ ∑§◊¸¬˝ÊÁ#∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „Uʪʖ •Ã— ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊¸»§‹¬˝ÊÁ#∑§Ê »§‹¬˝Ê#— „UÃÈ— SÿÊ—, ∞fl¢ ◊Ê ∑§◊¸»§‹„UÃÈ— ÷Í—– ∑§Ê⁄UáÊ ÃÍ ◊à ’Ÿ–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
61
ÄÿÊ¥Á∑§ ¡’ ◊ŸÈcÿ ∑§◊¸»§‹∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ‚ ¬˝Á⁄Uà ÿŒÊ Á„U ∑§◊¸»§‹ÃÎcáÊʬ˝ÿÈQ§— ∑§◊¸ÁáÊ ¬˝flÃ¸Ã ÃŒÊ ∑§◊¸»§‹Sÿ ∞fl ¡ã◊ŸÊ „UÃÈ— „UÊ∑§⁄U ∑§◊¸◊¥ ¬˝flÎûÊ „UÊÃÊ „ÒU Ã’ fl„U ∑§◊¸»§‹M§¬ ÷flÖ˜Ô ¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ê „UÃÈ ’Ÿ „UË ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿÁŒ ∑§◊¸»§‹¢ Ÿ ßcÿà Á∑¢§ ∑§◊¸áÊÊ “ÿÁŒ ∑§◊¸»§‹∑§Ë ßë¿UÊ Ÿ ∑§⁄¥U ÃÊ ŒÈ—πM§¬
ŒÈ—πM§¬áÊ ßÁà ◊Ê Ã Ãfl ‚XÔU— •SÃÈ •∑§◊¸ÁáÊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§Ë ÄÿÊ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ „ÒU?” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ◊¥ ÷Ë Ã⁄UË •Ê‚ÁQ§ó¬˝ËÁà Ÿ„UË¥ „UÊŸË øÊÁ„UÿH 47H
•∑§⁄UáÊ ¬˝ËÁ× ◊Ê ÷ÍØÔH 47H
U ÿÁŒ ∑§◊¸»§‹¬˝ÿÈQ§Ÿ Ÿ ∑§Ã¸√ÿ¢ ∑§◊¸ ∑§Õ¢ ÃÌ„U ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÃó
ÿÁŒ ∑§◊¸»§‹‚ ¬˝Á⁄Uà „UÊ∑§⁄U ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸ øÊÁ„Uÿ ÃÊ Á»§⁄U Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸ øÊÁ„Uÿ? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
ÿʪSÕ— ∑ȧL§ ∑§◊ʸÁáÊ ‚XÔ¢U àÿÄàflÊ œŸTÿ– Á‚hKÁ‚hKÊ— ‚◊Ê ÷ÍàflÊ ‚◊àfl¢ ÿʪ ©UëÿÃH 48H „U œŸ¢¡ÿ! ÿʪ◊¥ ÁSÕà „UÊ∑§⁄U ∑§fl‹ ߸E⁄U∑§ Á‹ÿ ÿʪSÕ— ‚Ÿ˜Ô ∑ȧL§ ∑§◊ʸÁáÊ ∑§fl‹◊˜Ô ߸E⁄UÊÕZ ÃòÊ •Á¬ ߸E⁄UÊ ◊ ÃÈcÿÃÈ ßÁà ‚XÔ¢U ∑§◊¸ ∑§⁄U– ©UŸ◊¥ ÷Ë “߸E⁄U ◊Ȥʬ⁄U ¬˝‚ÛÊ „UÊ¥–” ß‚ •Ê‡ÊÊM§¬ •Ê‚ÁQ§∑§Ê ÷Ë ¿UÊ«∏U∑§⁄U ∑§⁄U– àÿÄàflÊ œŸTÿ! »§‹ÃÎcáÊÊ⁄UÁ„Uà ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ∑§◊¸ Á∑§ÿ ¡ÊŸ¬⁄U »§‹ÃÎcáÊʇÊÍãÿŸ Á∑˝§ÿ◊ÊáÊ ∑§◊¸ÁáÊ ‚ûfl-
‡ÊÈÁh¡Ê ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#‹ˇÊáÊÊ Á‚Áh— ÃÁm¬ÿ¸ÿ¡Ê •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh‚ ©Uà¬ÛÊ „UÊŸflÊ‹Ë ôÊÊŸ¬˝ÊÁ# ÃÊ Á‚Áh „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚‚ Áfl¬⁄UËà (ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#∑§Ê Ÿ „UÊŸÊ) •Á‚Áh— ÃÿÊ— Á‚hKÁ‚hKÊ— •Á¬ ‚◊— •Á‚Áh „ÒU, ∞‚Ë Á‚Áh •ÊÒ⁄U •Á‚Áh◊¥ ÷Ë ‚◊ „UÊ∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ŒÊŸÊ¥∑§Ê ÃÈÀÿ ‚◊¤Ê∑§⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄U– ÃÈÀÿÊ ÷ÍàflÊ ∑ȧL§ ∑§◊ʸÁáÊ– fl„U ∑§ÊÒŸ-‚Ê ÿʪ „ÒU, Á¡‚◊¥ ÁSÕà „UÊ∑§⁄U ∑§◊¸ ∑§— •‚ÊÒ ÿÊªÊ ÿòÊSÕ— ∑ȧL§ ßÁà ©UQ§◊˜Ô ߌ◊˜Ô ∞fl ÃÃ˜Ô Á‚hKÁ‚hKÊ— ‚◊àfl¢ ÿʪ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ∑§„UÊ „ÒU? ÿ„UË ¡Ê Á‚Áh •ÊÒ⁄U •Á‚Áh◊¥ ‚◊àfl „ÒU, ß‚Ë∑§Ê ÿʪ ∑§„Uà „Ò¥UH 48H ©UëÿÃH 48H
U ÿÃ˜Ô ¬ÈŸ— ‚◊àfl’ÈÁhÿÈQ§◊˜Ô ߸E⁄UÊ⁄UÊœŸÊÕZ ∑§◊¸ ∞ÃS◊ÊÃ˜Ô ∑§◊¸áÊ—–
ŒÍ⁄UáÊ ’ÈhÊÒ
¡Ê ‚◊àfl’ÈÁh‚ ߸E⁄UÊ⁄UÊœŸÊÕ¸ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊¸ „Ò¥U ©UŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ (‚∑§Ê◊ ∑§◊¸ ÁŸ∑ΧCÔU „Ò¥U, ÿ„U ÁŒπ‹Êà „Ò¥U)ó
sÔfl⁄¢U ∑§◊¸ ’ÈÁhÿʪÊhŸTÿ– ‡Ê⁄UáÊ◊Áãflë¿U ∑Χ¬áÊÊ— »§‹„UÃfl—H 49H
62
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ŒÍ⁄UáÊ •ÁÃÁfl¬˝∑§·¸áÊ Á„U •fl⁄¢U ÁŸ∑ΧCÔ¢U ∑§◊¸
„U œŸ¢¡ÿ! ’ÈÁhÿʪ∑§Ë •¬ˇÊÊ, •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚◊àfl’ÈÁh‚ ÿÈQ§ „UÊ∑§⁄ UÁ∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊ÊZ∑§Ë •¬ˇÊÊ, »§‹ÊÌÕŸÊ Á∑˝§ÿ◊ÊáÊ¢ ’ÈÁhÿʪÊÃ˜Ô ‚◊àfl’ÈÁh- ∑§◊¸»§‹ øÊ„UŸflÊ‹ ‚∑§Ê◊Ë ◊ŸÈcÿÊ¥mÊ⁄UÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§◊¸, ¡ã◊-◊⁄UáÊ •ÊÁŒ∑§ „UÃÈ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •àÿãà ÿÈQ§ÊÃ˜Ô ∑§◊¸áÊÊ ¡ã◊◊⁄UáÊÊÁŒ„UÃÈàflÊŒ˜Ô œŸTÿ! „UË ÁŸ∑ΧCÔU „Ò¥U–
ÿà ∞fl¢ ÿʪÁfl·ÿÊÿÊ¢ ’ÈhÊÒ Ãà¬Á⁄U¬Ê∑§¡ÊÿÊ¢ flÊ ‚Êæ˜UÔÅÿ’ÈhÊÒ ‡Ê⁄UáÊ◊˜Ô •ÊüÊÿ◊˜Ô •÷ÿ¬˝ÊÁ#∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô •Áãflë¿U ¬˝ÊÕ¸ÿSfl ¬⁄U◊ÊÕ¸ôÊÊŸ‡Ê⁄UáÊÊ ÷fl ßàÿÕ¸—– ÿ× •fl⁄¢U ∑§◊¸ ∑ȧflʸáÊÊ— ∑Χ¬áÊÊ ŒËŸÊ— »§‹„UÃfl— »§‹ÃÎcáÊʬ˝ÿÈQ§Ê— ‚ã× “ÿÊ flÊ ∞ÃŒˇÊ⁄¢U ªÊÇÿ¸ÁflÁŒàflÊS◊ÊÀ‹Ê∑§Êà¬˝ÒÁà ‚ ∑Χ¬áÊ—” (’Î0 3– 8– 10) ßÁà üÊÈ×H 49H
ß‚Á‹ÿ ÃÍ ÿʪÁfl·ÿ∑§ ’ÈÁh◊¥ ÿÊ ©‚∑§ ¬Á⁄U¬Ê∑§‚ ©Uà¬ÛÊ „UÊŸflÊ‹Ë ‚Ê¢Åÿ’ÈÁh◊¥, ‡Ê⁄UáÊó •ÊüÊÿ •ÕʸÃÔ˜ •÷ÿ¬˝ÊÁ#∑§ „UÃ∑È §Ê ¬ÊŸ∑§Ë ßë¿UÊ ∑§⁄U– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ¬⁄U◊ÊÕ¸ôÊÊŸ∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ¡Ê– ÄÿÊ¥Á∑§ »§‹ÃÎcáÊÊ‚ ¬˝Á⁄Uà „UÊ∑§⁄U ‚∑§Ê◊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ∑Χ¬áÊ „Ò¥UóŒËŸ „Ò¥U– üÊÈÁÃ◊¥ ÷Ë ∑§„UÊ „ÒUó“„U ªÊªË¸! ¡Ê ß‚ •ˇÊ⁄U ’˝rÊÔ∑§Ê Ÿ ¡ÊŸ∑§⁄U ß‚ ‹Ê∑§‚ ¡ÊÃÊ „ÒU fl„U ∑Χ¬áÊ „ÒU”H 49H
U ‚◊àfl’ÈÁh‚ ÿÈQ§ „UÊ∑§⁄U Sflœ◊ʸø⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ‚◊àfl’ÈÁhÿÈQ§— ‚Ÿ˜Ô Sflœ◊¸◊˜Ô •ŸÈÁÃDÔUŸ˜Ô ¬ÈL§·, Á¡‚ »§‹∑§Ê ¬ÊÃÊ „ÒU fl„U ‚ÈŸó ÿÃ˜Ô »§‹¢ ¬˝Ê¬AÊÁà ÃÃ˜Ô oÎáÊÈó
’ÈÁhÿÈQ§Ê ¡„UÊÃË„U ©U÷ ‚È∑ΧÌÈc∑ΧÖ ÃS◊ÊlʪÊÿ ÿÈÖÿSfl ÿʪ— ∑§◊¸‚È ∑§Ê҇ʋ◊˜ÔH 50H ‚◊àflÿʪÁfl·ÿ∑§ ’ÈÁh‚ ÿÈQ§ „ÈU•Ê ¬ÈL§·, •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ •ÊÒ⁄U ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#∑§ mÊ⁄UÊ ‚È∑§Î ÃŒÈc∑ΧÃ∑§Êó¬Èáÿ-¬Ê¬ ŒÊŸÊ∑¥ §Ê ÿ„UË¥ àÿʪ ŒÃÊ „ÒU, ß‚Ë ‹Ê∑§◊¥ ∑§◊¸’㜟‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ÃÍ ‚◊àfl’ÈÁhM§¬ ÿʪ∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ ÿ% ∑§⁄UóøCUÔÊ ∑§⁄U– ÄÿÊ¥Á∑§ ÿʪ „UË ÃÊ ∑§◊ÊZ◊¥ ∑ȧ‡Ê‹ÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô Sflœ◊¸M§¬ ∑§◊¸◊¥ ‹ª „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§Ê ¡Ê ߸E⁄U‚◊̬à flø◊ÊŸSÿ ÿÊ Á‚hKÁ‚hKÊ— ‚◊àfl’ÈÁh— ’ÈÁh‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê, Á‚Áh-•Á‚ÁhÁfl·ÿ∑§ ‚◊àfl÷Êfl ߸E⁄UÊ̬ÃøÃSÃÿÊ ÃÃ˜Ô ∑§Ê҇ʋ¢ ∑ȧ‡Ê‹÷Êfl—– „ÒU, fl„UË ∑ȧ‡Ê‹ÃÊ „ÒU–
’ÈÁhÿÈQ§— ‚◊àflÁfl·ÿÿÊ ’ÈhKÊ ÿÈQ§Ê ’ÈÁhÿÈQ§Ê ¡„UÊÁà ¬Á⁄Uàÿ¡Áà ߄U •ÁS◊Ÿ˜Ô ‹Ê∑§ ©U÷ ‚È∑ΧÌÈc∑Χà ¬Èáÿ¬Ê¬ ‚ûfl‡ÊÈÁhôÊÊŸ¬˝ÊÁ#mÊ⁄UáÊ ÿ×, ÃS◊ÊÃ˜Ô ‚◊àfl’ÈÁhÿʪÊÿ ÿÈÖÿSfl ÉÊ≈USfl– ÿÊªÊ Á„U ∑§◊¸‚È ∑§Ê҇ʋ¢ Sflœ◊ʸÅÿ·È ∑§◊¸‚È
ÃŒ˜Ô Á„U ∑§Ê҇ʋ¢ ÿŒ˜Ô ’ãœSfl÷ÊflÊÁŸ •Á¬
ÿ„UË ß‚◊¥ ∑§Ê҇ʋ „ÒU Á∑§ Sfl÷Êfl‚ „UË ’㜟 ∑§◊ʸÁáÊ ‚◊àfl’ÈhKÊ Sfl÷ÊflÊŒ˜Ô ÁŸfløãÖ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¡Ê ∑§◊¸ „Ò¥U fl ÷Ë ‚◊àfl’ÈÁh∑§ ¬˝÷Êfl‚ •¬Ÿ Sfl÷Êfl∑§Ê ¿UÊ«∏U ŒÃ „Ò¥U, •Ã— ÃÍ ‚◊àfl’ÈÁh‚ ÃS◊ÊÃ˜Ô ‚◊àfl’ÈÁhÿÈQ§Ê ÷fl àfl◊˜ÔH 50H ÿÈQ§ „UÊH 50H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
63
ÄÿÊ¥Á∑§ó
ÿS◊ÊØó Ô
∑§◊¸¡¢ ’ÈÁhÿÈQ§Ê Á„U »§‹¢ àÿÄàflÊ ◊ŸËÁ·áÊ—– ¡ã◊’ãœÁflÁŸ◊¸ÈQ§Ê— ¬Œ¢ ªë¿UãàÿŸÊ◊ÿ◊˜ÔH 51H ∑§◊¸¡¢ »§‹¢ àÿÄàflÊ ßÁà √ÿflÁ„Uß ‚ê’㜗– ßCÔUÊÁŸCÔUŒ„U¬˝ÊÁ#— ∑§◊¸¡¢ »§‹¢ ∑§◊¸èÿÊ ¡Êâ ’ÈÁhÿÈQ§Ê— ‚◊àfl’ÈÁhÿÈQ§Ê Á„U ÿS◊ÊÃ˜Ô »§‹¢ àÿÄàflÊ ¬Á⁄UàÿÖÿ ◊ŸËÁ·áÊÊ ôÊÊÁŸŸÊ ÷ÍàflÊ ¡ã◊’ãœÁflÁŸ◊¸ÈQ§Ê ¡ã◊ ∞fl ’ãœÊ ¡ã◊’㜗 ß ÁflÁŸ◊¸ÈQ§Ê ¡Ëflãà ∞fl ¡ã◊’ãœÁflÁŸ◊¸ÈQ§Ê— ‚ã× ¬Œ¢ ¬⁄U◊¢ ÁflcáÊÊ— ◊ÊˇÊÊÅÿ¢ ªë¿UÁãà •ŸÊ◊ÿ¢ ‚flʸ¬º˝fl⁄UÁ„UÃ◊˜Ô ßàÿÕ¸—– •ÕflÊ “’ÈÁhÿʪÊhŸTÿ” ßÁà •Ê⁄Uèÿ ¬⁄U◊ÊÕ¸Œ‡Ê¸Ÿ‹ˇÊáÊÊ ∞fl ‚fl¸Ã— ‚êå‹ÈÃÊŒ∑§-
“∑§◊¸¡◊˜Ô” ß‚ ¬Œ∑§Ê “»§‹¢ àÿÄàflÊ” ß‚ •ª‹
¬Œ‚ ‚ê’㜠„ÒU– ∑§◊ÊZ‚ ©Uà¬ÛÊ „UÊŸflÊ‹Ë ¡Ê ßCÔUÊÁŸCÔUŒ„U¬˝ÊÁ# „ÒU fl„UË ∑§◊¸¡ »§‹ ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU, ‚◊àfl’ÈÁhÿÈQ§ ¬ÈL§·, ©U‚ ∑§◊¸»§‹∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ◊ŸË·Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô ôÊÊŸË „UÊ∑§⁄U ¡ËÁflà •flSÕÊ◊¥ „UË ¡ã◊’㜟‚ ÁŸ◊¸ÈQ§ „UÊ∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡ã◊ ŸÊ◊∑§ ’㜟‚ ¿ÍU≈U∑§⁄U ÁflcáÊÈ∑§ ◊ÊˇÊ ŸÊ◊∑§ •ŸÊ◊ÿó‚flʸ¬º˝fl⁄UÁ„Uà ¬⁄U◊¬Œ∑§Ê ¬Ê ‹Ã „Ò¥U– •ÕflÊ (ÿÊ¥ ‚◊¤ÊÊ Á∑§) “’ÈÁhÿʪÊhŸTÿ” ß‚ ‡‹Ê∑§‚ ‹∑§⁄U (ÿ„UÊ°Ã∑§ ’ÈÁh ‡Ê錂) ∑§◊¸ÿʪ¡ÁŸÃ ‚ûfl‡ÊÈÁh‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU߸ ¡Ê ‚fl¸Ã—‚¢å‹ÈÃÊŒ∑§SÕÊŸËÿ SÕÊŸËÿÊ ∑§◊¸ÿʪ¡‚ûfl‡ÊÈÁh¡ÁŸÃÊ ’ÈÁh— ¬⁄U◊ÊÕ¸ôÊÊŸM§¬Ê ’ÈÁh „ÒU fl„UË ÁŒπ‹ÊÿË ªÿË „ÒU; ÄÿÊÁ¥ ∑§ ŒÌ‡ÊÃÊ ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ‚È∑ΧÌÈc∑Χì˝„UÊáÊÊÁŒ„UÃÈàfl- (ÿ„UÊ°) ÿ„U ’ÈÁh ¬Èáÿ-¬Ê¬∑§ ŸÊ‡Ê◊¥ ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô „UÃÈM§¬‚ flÌáÊà „ÒUH 51H üÊfláÊÊØÔH 51H
U ÿʪʟÈDÔUÊŸ¡ÁŸÃ‚ûfl‡ÊÈÁh¡Ê ’ÈÁh— ∑§ŒÊ ÿʪʟÈDUÔ ÊŸ¡ÁŸÃ ‚ûfl‡ÊÈÁh‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU߸ ’ÈÁh ∑§’ ¬˝Êåÿà ßÁà ©UëÿÃó ¬˝Ê# „UÊÃË „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
ÿŒÊ à ◊Ê„U∑§Á‹‹¢ ’ÈÁh√ÿ¸ÁÃÃÁ⁄UcÿÁÖ ÃŒÊ ªãÃÊÁ‚ ÁŸfl¸Œ¢ üÊÊÃ√ÿSÿ üÊÈÃSÿ øH 52H ÿŒÊ ÿÁS◊ã∑§Ê‹ à Ãfl ◊Ê„U∑§Á‹‹¢ ◊Ê„UÊà◊∑§◊˜Ô •Áflfl∑§M§¬¢ ∑§Ê‹Ècÿ¢ ÿŸ •Êà◊ÊŸÊà◊Áflfl∑§’Êœ¢ ∑§‹È·Ë∑Χàÿ Áfl·ÿ¢ ¬˝Áà •ã×∑§⁄UáÊ¢ ¬˝fløà ÃÃ˜Ô Ãfl ’ÈÁh— √ÿÁÃÃÁ⁄UcÿÁà √ÿÁÃ∑˝§Á◊cÿÁà ‡ÊÈÁh÷Êfl¢ •Ê¬àSÿà ßàÿÕ¸—– ÃŒÊ ÃÁS◊ã∑§Ê‹ ªãÃÊÁ‚ ¬˝ÊåSÿÁ‚ ÁŸfl¸Œ¢ flÒ⁄UÊÇÿ¢ üÊÊÃ√ÿSÿ üÊÈÃSÿ ø ÃŒÊ üÊÊÃ√ÿ¢ üÊÈâ
¡’ Ã⁄UË ’ÈÁh ◊Ê„U∑§Á‹‹∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§ mÊ⁄UÊ •Êà◊ÊŸÊà◊∑§ Áflfl∑§ÁflôÊÊŸ∑§Ê ∑§‹ÈÁ·Ã ∑§⁄U∑§ •ã×∑§⁄UáÊ Áfl·ÿÊ◊¥ ¥ ¬˝flûÎ Ê Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU ©U‚ ◊Ê„UÊà◊∑§ •Áflfl∑§∑§ÊÁ‹◊Ê∑§Ê ©UÀ‹YÔUŸ ∑§⁄U ¡ÊÿªË •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡’ Ã⁄UË ’ÈÁh Á’‹∑ȧ‹ ‡ÊÈh „UÊ ¡ÊÿªË– Ã’ ©U‚ ‚◊ÿ ÃÍ ‚ÈŸŸÿÊÇÿ‚ •ÊÒ⁄U ‚ÈŸ „ÈU∞‚ flÒ⁄UÊÇÿ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ ¡ÊÿªÊ– •ÕʸÃÔ˜ Ã’ Ã⁄U Á‹ÿ ‚ÈŸŸÿÊÇÿ •ÊÒ⁄U ‚ÈŸ „ÈU∞ (‚’ Áfl·ÿ) ÁŸc»§‹ „UÊ ¡Êÿ°ª, ø ÁŸc»§‹¢ ¬˝Áìlà ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—H 52H ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒUH 52H
U
64
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿÁŒ ÃÍ ¬Í¿U Á∑§ ◊Ê„UM§¬ ◊Á‹ŸÃÊ‚ ¬Ê⁄U „UÊ∑§⁄U •Êà◊Áflfl∑§¡ãÿ ’ÈÁh∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU•Ê ◊Ò¥, ∑§◊¸ÿʪ∑§ ¬˝ôÊ— ∑§ŒÊ ∑§◊¸ÿʪ¡¢ »§‹¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸ÿʪ◊˜Ô »§‹M§¬ ¬⁄U◊ÊÕ¸ÿʪ∑§Ê (ôÊÊŸ∑§Ê) ∑§’ ¬Ê™°§ªÊ? ÃÊ ‚ÈŸó •flÊåSÿÊÁ◊ ßÁà øÃ˜Ô ÃÃ˜Ô oÎáÊÈó
◊Ê„U∑§Á‹‹ÊàÿÿmÊ⁄UáÊ ‹éœÊà◊Áflfl∑§¡-
üÊÈÁÃÁfl¬˝ÁìÛÊÊ Ã ÿŒÊ SÕÊSÿÁà ÁŸp‹Ê– ‚◊ÊœÊflø‹Ê ’ÈÁhSÃŒÊ ÿʪ◊flÊåSÿÁ‚H 53H üÊÈÁÃÁfl¬˝ÁìÛÊÊ •Ÿ∑§‚Êäÿ‚ÊœŸ‚ê’㜬˝∑§Ê‡ÊŸüÊÈÁÃÁ÷— üÊfláÊÒ— Áfl¬˝ÁìÛÊÊ ŸÊŸÊ¬˝ÁìÛÊÊ üÊÈÁÃÁfl¬˝ÁìÛÊÊ ÁflÁˇÊ#Ê ‚ÃË Ã Ãfl ’ÈÁh— ÿŒÊ ÿÁS◊ã∑§Ê‹ SÕÊSÿÁà ÁSÕ⁄UË÷ÍÃÊ ÷ÁflcÿÁà ÁŸp‹Ê ÁflˇÊ¬ø‹ŸflÌ¡ÃÊ ‚ÃË ‚◊ÊœÊÒ ‚◊ÊœËÿà ÁøûÊ◊˜Ô •ÁS◊Ÿ˜Ô ßÁà ‚◊ÊÁœ— •Êà◊Ê ÃÁS◊Ÿ˜Ô •Êà◊ÁŸ ßÁà ∞ÃØԖ •ø‹Ê ÃòÊÊÁ¬ Áfl∑§À¬flÌ¡ÃÊ ßÁà ∞ÃØԖ ’ÈÁh— •ã×∑§⁄UáÊ◊˜,Ô ÃŒÊ ÃÁS◊ã∑§Ê‹ ÿʪ◊˜Ô •flÊåSÿÁ‚ Áflfl∑§¬˝ôÊÊ¢ ‚◊ÊÁœ¢ ¬˝ÊåSÿÁ‚H 53H
•Ÿ ∑ § ‚Êäÿ, ‚ÊœŸ •ÊÒ ⁄ U ©U Ÿ ∑§Ê ‚ê’㜠’ËʟflÊ‹Ë üÊÈÁÃÿÊ¥‚ Áfl¬˝ÁìÛÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ŸÊŸÊ ÷ÊflÊ¥∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU߸óÁflÁˇÊ# „ÈU߸ Ã⁄UË ’ÈÁh ¡’ ‚◊ÊÁœ◊¥ ÿÊŸË Á¡‚◊¥ ÁøûÊ∑§Ê ‚◊ʜʟ Á∑§ÿÊ ¡Êÿ fl„U ‚◊ÊÁœ „ÒU, ß‚ √ÿÈà¬ÁûÊ‚ •Êà◊Ê∑§Ê ŸÊ◊ ‚◊ÊÁœ „ÒU, ©U‚◊¥ •ø‹ •ÊÒ⁄U ŒÎ…∏U ÁSÕ⁄U „UÊ ¡ÊÿªË ÿÊŸË ÁflˇÊ¬M§¬ ø‹Ÿ‚ •ÊÒ⁄U Áfl∑§À¬‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ÁSÕ⁄U „UÊ ¡ÊÿªË– Ã’ ÃÍ ÿʪ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊªÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô Áflfl∑§¡ÁŸÃ ’ÈÁhM§¬ ‚◊ÊÁœÁŸDÔUÊ∑§Ê ¬ÊflªÊH 53H
U
¬˝‡Ÿ’Ë¡¢ ¬˝ÁËèÿ •¡¸ÈŸ ©UflÊø ¬˝‡Ÿ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ∑§Ê ¬Ê∑§⁄U, ‚◊ÊÁœ¬˝ôÊÊ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞ ‹éœ‚◊ÊÁœ¬˝ôÊSÿ ‹ˇÊáÊ’È÷Èà‚ÿÊó ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ ¡ÊŸŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ •¡¸ÈŸ ’Ê‹Êó
ÁSÕì˝ôÊSÿ ∑§Ê ÷Ê·Ê ‚◊ÊÁœSÕSÿ ∑§‡Êfl– ÁSÕÜ˗ Á∑¢§ ¬˝÷Ê·Ã Á∑§◊Ê‚Ëà fl˝¡Ã Á∑§◊˜ÔH 54H Á¡‚∑§Ë ’ÈÁh ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝ÁÃÁDÔUà „UÊ ªÿË „ÒU Á∑§ ÁSÕÃÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊ •„U◊˜Ô •ÁS◊ ¬⁄¢U ’˝rÊÔ ßÁà ¬˝ôÊÊ ÿSÿ ‚ ÁSÕì˝ôÊ— ÃSÿ ∑§Ê ÷Ê·Ê “◊Ò¥ ¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê „UË „°ÍU”, fl„U ÁSÕì˝ôÊ „ÒU– „U ∑§‡Êfl!
Á∑¢§ ÷Ê·áÊ¢ fløŸ¢ ∑§Õ◊˜Ô •‚ÊÒ ¬⁄ÒU— ÷Êcÿà ‚◊ÊÁœSÕSÿ ‚◊ÊœÊÒ ÁSÕÃSÿ ∑§‡Êfl– ÁSÕÜ˗ ÁSÕì˝ôÊ— Sflÿ¢ flÊ Á∑¢§ ¬˝÷ÊcÊÖ Á∑§◊˜Ô •Ê‚Ëà fl˝¡Ã Á∑§◊˜Ô– •Ê‚Ÿ¢ fl˝¡Ÿ¢ flÊ ÃSÿ ∑§Õ◊˜Ô ßàÿÕ¸—– ÁSÕì˝ôÊSÿ ‹ˇÊáÊ◊˜Ô •ŸŸ ‡‹Ê∑§Ÿ ¬Îë¿UÁÃH 54H
∞‚ ‚◊ÊÁœ◊¥ ÁSÕà „ÈU∞ ÁSÕì˝ôÊ ¬ÈL§·∑§Ë ÄÿÊ ÷Ê·Ê „UÊÃË „ÒU? ÿÊŸË fl„U •ãÿ ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄Uó Á∑§Ÿ ‹ˇÊáÊÊ¥‚ ’ËÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU? ÃÕÊ fl„U ÁSÕì˝ôÊ ¬ÈL§cÊ Sflÿ¢ Á∑§‚ Ã⁄U„U ’Ê‹ÃÊ „ÒU? ∑Ò§‚ ’Ò∆UÃÊ „ÒU? •ÊÒ⁄U ∑Ò§‚ ø‹ÃÊ „ÒU? •ÕʸÃÔ˜ ©U‚∑§Ê ’Ò∆UŸÊ, ø‹ŸÊ Á∑§‚ Ã⁄U„U∑§Ê „UÊÃÊ „ÒU? ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ß‚ ‡‹Ê∑§‚ •¡¸ÈŸ ÁSÕì˝ôÊ ¬ÈL§cÊ∑§ ‹ˇÊáÊ ¬Í¿UÃÊ „ÒUH 54H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
65
¡Ê ¬„U‹‚ „UË ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ∑§⁄U ôÊÊŸÁŸDÔUÊ◊¥ ÁSÕà „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê ∑§◊¸ÿʪ‚ (ôÊÊŸÁŸDÔUÊ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU•Ê „ÒU) ©UŸ ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÁSÕì˝ôÊÊ¥∑§ ‹ˇÊáÊ •ÊÒ⁄U ‚ÊœŸ “¬˝¡„UÊÁÔ ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§‚ ‹∑§⁄U •äÿÊÿ∑§Ë ‚◊ÊÁ#¬ÿ¸ãà ∑§„U ¡Êà „Ò¥U– •äÿÊà◊‡ÊÊSòÊ◊¥ ‚÷Ë ¡ª„U ∑ΧÃÊÕ¸ ¬ÈL§·∑§ ¡Ê ÿÊÁŸ ÃÊÁŸ ∞fl ‚ÊœŸÊÁŸ ©U¬ÁŒ‡ÿãà ‹ˇÊáÊ „UÊà „Ò¥U, fl „UË ÿ%mÊ⁄UÊ ‚Êäÿ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ (ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§ Á‹ÿ) ‚ÊœŸM§¬‚ ©U¬Œ‡Ê Á∑§ÿ ¡Êà „Ò¥U– ÿ%‚ÊäÿàflÊØԖ ÿÊÁŸ ÿ%‚ÊäÿÊÁŸ ‚ÊœŸÊÁŸ ¡Ê ÿ%‚Êäÿ ‚ÊœŸ „UÊà „Ò¥U fl „UË (Á‚h ¬ÈL§·∑§ SflÊ÷ÊÁfl∑§) ‹ˇÊáÊ „UÊà „Ò¥U– ‹ˇÊáÊÊÁŸ ø ÷flÁãà ÃÊÁŸ– üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó üÊË÷ªflÊŸÈflÊøó
ÿÊ Á„U •ÊÁŒÃ ∞fl ‚ÛÿSÿ ∑§◊ʸÁáÊ ôÊÊŸÿʪÁŸDÔUÊÿÊ¢ ¬˝flÎûÊÊ ÿ— ø ∑§◊¸ÿʪŸ,ÃÿÊ— ÁSÕì˝ôÊSÿ “¬˝¡„UÊÁÔ ßÁà •Ê⁄Uèÿ •äÿÊÿ¬Á⁄U‚◊ÊÁ#¬ÿ¸ãâ ÁSÕì˝ôÊ‹ˇÊáÊ¢ ‚ÊœŸ¢ ø ©U¬ÁŒ‡ÿÖ ‚fl¸òÊ ∞fl Á„U •äÿÊà◊‡ÊÊSòÊ ∑ΧÃÊÕ¸‹ˇÊáÊÊÁŸ
¬˝¡„UÊÁà ÿŒÊ •Êà◊ãÿflÊà◊ŸÊ
∑§Ê◊Êã‚flʸã¬ÊÕ¸ ◊ŸÊªÃÊŸ˜Ô– ÃÈCÔU— ÁSÕì˝ôÊSÃŒÊëÿÃH 55H
„U ¬ÊÕ¸! ¡’ ◊ŸÈcÿ ◊Ÿ◊¥ ÁSÕÃóNUŒÿ◊¥ ¬˝ÁflCÔU ¬˝¡„UÊÁà ¬˝∑§·¸áÊ ¡„UÊÁà ¬Á⁄Uàÿ¡Áà ÿŒÊ ÿÁS◊ã∑§Ê‹ ‚flʸŸ˜Ô ‚◊SÃÊŸ˜Ô ∑§Ê◊ÊŸ˜Ô ßë¿UÊ÷ŒÊŸ˜Ô– „U ¬ÊÕ¸ ◊ŸÊªÃÊŸ˜Ô ◊ŸÁ‚ ¬˝ÁflCÔUÊŸ˜Ô ‚ê¬Íáʸ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Êó‚Ê⁄U ßë¿UÊ-÷ŒÊ¥∑§Ê ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U àÿʪ ŒÃÊ „ÒUó¿UÊ«∏U ŒÃÊ „ÒU– NUÁŒ ¬˝ÁflCÔUÊŸ˜Ô– ‚Ê⁄UË ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U ŒŸ¬⁄U ÃÈÁCÔU∑§ ‚fl¸∑§Ê◊¬Á⁄Uàÿʪ ÃÈÁCÔU∑§Ê⁄UáÊÊ÷ÊflÊØÔ
‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UáÊÁŸÁ◊ûʇʷ ø ‚Áà ©Uã◊ûʬ˝◊ûÊSÿ ßfl ¬˝flÎÁûÊ— ¬˝Ê#Ê ßÁà •Ã ©UëÿÃó •Êà◊ÁŸ ∞fl ¬˝àÿªÊà◊SflM§¬ ∞fl •Êà◊ŸÊ SflŸ ∞fl ’ÊsÔ‹Ê÷ÁŸ⁄U¬ˇÊ— ÃÈCÔU— ¬⁄U◊ÊÕ¸Œ‡Ê¸ŸÊ◊ÎÃ⁄U‚‹Ê÷Ÿ •ãÿS◊ÊŒ˜Ô •‹ê¬˝àÿÿflÊŸ˜Ô ÁSÕì˝ôÊ— ÁSÕÃÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊ •Êà◊ÊŸÊà◊Áflfl∑§¡Ê ¬˝ôÊÊ ÿSÿ ‚ ÁSÕì˝ôÊÊ ÁflmÊŸ˜Ô ÃŒÊ ©UëÿÖ àÿQ§¬ÈòÊÁflûÊ‹Ê∑Ò§·áÊ— ‚ÛÿÊ‚Ë •Êà◊Ê⁄UÊ◊ •Êà◊∑˝§Ë«U— ÁSÕì˝ôÊ ßàÿÕ¸—H 55H
∑§Ê⁄UáÊÊ¥∑§Ê •÷Êfl „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UáÊ∑§Ê „UÃÈ ¡Ê ¬˝Ê⁄Uéœ „ÒU, ©U‚∑§Ê •÷Êfl „UÊÃÊ Ÿ„UË¥, •Ã— ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ∑§ Á‹ÿ ©U‚ ◊ŸÈcÿ∑§Ë ©Uã◊ûÊó¬Í⁄U ¬Êª‹∑§ ‚ŒÎ‡Ê ¬˝flÎÁûÊ „UʪË, ∞‚Ë ‡ÊVÔUÊ ¬˝Ê# „UÊŸ¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó Ã’ fl„U •¬Ÿ •ãÃ⁄UÊà◊SflM§¬◊¥ „UË Á∑§‚Ë ’ÊsÔ ‹Ê÷∑§Ë •¬ˇÊÊ Ÿ ⁄Uπ∑§⁄U •¬Ÿ-•Ê¬ ‚¢ÃCÈ UÔ ⁄U„UŸfl Ê‹Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬⁄U◊ÊÕ¸Œ‡Ê¸ŸM§¬ •◊ÎÃ⁄U‚‹Ê÷‚ ÃÎ#, •ãÿ ‚’ •ŸÊà◊¬ŒÊÕÊZ‚ •‹¢’ÈÁhflÊ‹Ê ÃÎcáÊÊ⁄UÁ„Uà ¬ÈL§· ÁSÕì˝ôÊ ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU •ÕʸÃÔ˜ Á¡‚∑§Ë •Êà◊-•ŸÊà◊∑§ Áflfl∑§‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU߸ ’ÈÁh ÁSÕà „UÊ ªÿË „ÒU, fl„U ÁSÕì˝ôÊ ÿÊŸË ôÊÊŸË ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ¬ÈòÊ, œŸ •ÊÒ⁄U ‹Ê∑§∑§Ë ‚◊Sà ÃÎcáÊÊ•Ê¥∑§Ê àÿʪ ŒŸflÊ‹Ê ‚¢ãÿÊ‚Ë „UË •Êà◊Ê⁄UÊ◊, •Êà◊∑˝§Ë«U •ÊÒ⁄U ÁSÕì˝ôÊ „ÒUH 55H
U
66
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Á∑¢§ øó
ŒÈ—πcflŸÈÁmªA◊ŸÊ— flËÃ⁄Uʪ÷ÿ∑˝§Êœ—
ÃÕÊó
‚Èπ·È ÁflªÃS¬Î„U—– ÁSÕÃœË◊¸ÈÁŸL§ëÿÃH 56H
•ÊäÿÊÁà◊∑§ •ÊÁŒ ÃËŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ŒÈ—πÊ¥∑§ ¬˝Ê# ŒÈ—π·È •ÊäÿÊÁà◊∑§ÊÁŒ·È ¬˝Ê#·È Ÿ ©UÁmªA¢ Ÿ ¬˝ˇÊÈÁ÷⠌ȗπ¬˝Ê#ÊÒ ◊ŸÊ ÿSÿ ‚— •ÿ◊˜Ô „UÊŸ◊¥ Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ ©UÁmªA Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ˇÊÈÁ÷à Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ ©U‚ “•ŸÈÁmªA◊ŸÊ” ∑§„Uà „Ò¥U– •ŸÈÁmªA◊ŸÊ—– ÃÕÊ ‚ÈπÊ¢∑§Ë ¬˝ÊÁ#◊¥ Á¡‚∑§Ë S¬Î„UÊ-ÃÎcáÊÊ ŸCÔU ÃÕÊ ‚Èπ·È ¬˝Ê#·È ÁflªÃÊ S¬Î„UÊ ÃÎcáÊÊ
ÿSÿ Ÿ •ÁªA— ßfl ß㜟Êlʜʟ ‚ÈπÊÁŸ •ŸÈÁflflœ¸Ã ‚ ÁflªÃS¬Î„U—– flËÃ⁄Uʪ÷ÿ∑˝§ÊœÊ ⁄Uʪ— ø ÷ÿ¢ ø ∑˝§Êœ— ø flËÃÊ ÁflªÃÊ ÿS◊ÊÃ˜Ô ‚ flËÃ⁄Uʪ÷ÿ∑˝§Êœ—, ÁSÕÜ˗ ÁSÕì˝ôÊÊ ◊ÈÁŸ— ‚ÛÿÊ‚Ë ÃŒÊ ©UëÿÃH 56H
„UÊ ªÿË „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ßZœŸ «UÊ‹Ÿ‚ ¡Ò‚ •ÁªA ’…∏UÃË „ÒU flÒ‚ „UË ‚Èπ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ Á¡‚∑§Ë ‹Ê‹‚Ê Ÿ„UË¥ ’…∏UÃË fl„U “ÁflªÃS¬Î„U” ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU– ∞fl¢ •Ê‚ÁQ§, ÷ÿ •ÊÒ⁄U ∑˝§Êœ Á¡‚∑§ ŸCÔU „UÊ ªÿ „Ò¥U, fl„U “flËÃ⁄Uʪ÷ÿ∑˝§Êœ” ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU, ∞‚ ªÈáÊÊ¥‚ ÿÈQ§ ¡’ ∑§Ê߸ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Ã’ fl„U ÁSÕÃœË ÿÊŸË ÁSÕì˝ôÊ •ÊÒ⁄U ◊ÈÁŸ ÿÊŸË ‚¢ãÿÊ‚Ë ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒUH 56H
U
Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
ÿ— ‚fl¸òÊÊŸÁ÷F„USÃûÊà¬˝Êåÿ ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷◊˜Ô– ŸÊÁ÷ŸãŒÁà Ÿ mÁCÔU ÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊH 57H ÿÊ ◊ÈÁŸ— ‚fl¸òÊ Œ„U¡ËÁflÃÊÁŒ·È •Á¬ •ŸÁ÷F„U— •Á÷F„Uflʡ× ÃûÊà¬˝Êåÿ ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷¢ ÃÃ˜Ô ÃÃ˜Ô ‡ÊÈ÷◊˜Ô •‡ÊÈ÷¢ flÊ ‹éäflÊ Ÿ •Á÷ŸãŒÁà Ÿ mÁCÔU ‡ÊÈ÷¢ ¬˝Êåÿ Ÿ ÃÈcÿÁà Ÿ NUcÿÁà •‡ÊÈ÷¢ ø ¬˝Êåÿ Ÿ mÁCÔU ßàÿÕ¸—– ÃSÿ ∞fl¢ „U·¸Áfl·ÊŒflÌ¡ÃSÿ Áflfl∑§¡Ê ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊ ÷flÁÃH 57H
¡Ê ◊ÈÁŸ ‚fl¸òÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡Ê⁄UË⁄U, ¡ËflŸ •ÊÁŒÃ∑§◊¥ ÷Ë F„U‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU ÃÕÊ ©UŸ-©UŸ ‡ÊÈ÷ ÿÊ •‡ÊÈ÷∑§Ê ¬Ê∑§⁄U Ÿ ¬˝‚ÛÊ „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ m· „UË ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡ÊÈ÷∑§Ê ¬Ê∑§⁄U ¬˝‚ÛÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÊÒ⁄U •‡ÊÈ÷∑§Ê ¬Ê∑§⁄U ©U‚‚ m· Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ– ¡Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „U·¸-Áfl·ÊŒ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU ©U‚∑§Ë Áflfl∑§¡ÁŸÃ ’ÈÁh ¬˝ÁÃÁDÔUà „UÊÃË „ÒUH 57H
U
Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
ÿŒÊ ‚¢„U⁄Uà øÊÿ¢ ∑ͧ◊ʸ˘XÔUÊŸËfl ‚fl¸‡Ê—– ßÁãº˝ÿÊáÊËÁãº˝ÿÊÕ¸èÿSÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊH 58H ¡’ ÿ„U ôÊÊŸÁŸDÔUÊ◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê ‚¢ãÿÊ‚Ë ∑§¿ÈU∞∑§ ÿŒÊ ‚¢„U⁄Uà ‚êÿª˜Ô ©U¬‚¢„U⁄Uà ø •ÿ¢ ôÊÊŸÁŸDÔUÊÿÊ¢ ¬˝flÎûÊÊ ÿÁ× ∑ͧ◊¸— •XÔUÊÁŸ ßfl •XÔUÊ¥∑§Ë ÷Ê°Áà •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ò‚ ∑§¿ÈU•Ê ÷ÿ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚’ ‚fl¸‡ÊÊ ÿÕÊ ∑ͧ◊ʸ èÊÿÊÃ˜Ô SflÊÁŸ •XÔUÊÁŸ •Ê⁄U‚ •¬Ÿ •XÔUÊ¥∑§Ê ‚¢∑ȧÁøà ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU, ©U‚Ë Ã⁄U„U ©U¬‚¢„U⁄UÁà ‚fl¸Ã ∞fl¢ ôÊÊŸÁŸDÔU ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ‚ê¬Íáʸ Áfl·ÿÊ¥‚ ‚’ •Ê⁄U‚ ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê πË¥ø ‹ÃÊ „ÒUó ßÁãº˝ÿÊÕ¸èÿ— ‚fl¸Áfl·ÿèÿ ©U¬‚¢„U⁄UÖ ÃSÿ ¬˝ôÊÊ ÷‹Ë÷Ê°Áà ⁄UÊ∑§ ‹ÃÊ „ÒU Ã’ ©U‚∑§Ë ’ÈÁh ¬˝ÁÃÁDÔUà „UÊÃË „ÒU– ß‚ flÊÄÿ∑§Ê •Õ¸ ¬„U‹ ∑§„UÊ „ÈU•Ê „ÒUH 58H ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊ ßÁà ©UQ§ÊÕZ flÊÄÿ◊˜ÔH 58H U
67
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
ÃòÊ Áfl·ÿÊŸ˜Ô •ŸÊ„U⁄Uà •ÊÃÈ⁄USÿ •Á¬
Áfl·ÿÊ¥∑§Ê ª˝„UáÊ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ ⁄UÊªË ◊ŸÈcÿ∑§Ë ÷Ë ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ÁŸfløãà ∑ͧ◊ʸXÔUÊÁŸ ßfl ‚¢ÁOÔUÿÃ, Ÿ ßÁãº˝ÿÊ° ÃÊ Áfl·ÿÊ‚¢ „U≈U ¡ÊÃË „ÒU¥, ÿÊŸË ∑§¿ÈU∞∑§ •XÔUÊ∑¥ §Ë ÷Ê°Áà ‚¢∑ȧÁøà „UÊ ¡ÊÃË „Ò¥U, ¬⁄¢UÃÈ Áfl·ÿ‚ê’ãœË ⁄Uʪ ÃÈ ÃÁm·ÿÊ ⁄Uʪ—, ‚ ∑§Õ¢ ‚¢ÁOÔUÿÃ, ßÁà (•Ê‚ÁQ§) ŸCÔU Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ©U‚∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑Ò§‚ „UÊÃÊ ©UëÿÃó „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
Áfl·ÿÊ ⁄U‚fl¡Z
ÁflÁŸfløãà ⁄U‚Ê˘åÿSÿ
ÁŸ⁄UÊ„UÊ⁄USÿ ¬⁄¢U ŒÎ¶ÔUÊ
ŒÁ„UŸ—– ÁŸfløÃH 59H
ÿlÁ¬ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê ª˝„UáÊ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹, ∑§CÔU∑§⁄U ì◊¥ ÁSÕÃ, Œ„UÊÁ÷◊ÊŸË •ôÊÊŸË ¬ÈL§·∑§Ë ÷Ë Áfl·ÿ-‡ÊéŒflÊëÿ ßÁãº˝ÿÊ° •ÕflÊ ∑§fl‹ ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿ ÃÊ ÁŸflÎûÊ „UÊ ¡Êà „Ò¥U; ¬⁄¢UÃÈ ©UŸ Áfl·ÿÊ¥◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ê ¡Ê ⁄U‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô •Ê‚ÁQ§ „ÒU ©U‚∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ÁŸflÎûÊ „UÊà „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ◊¥ Œ„Ufl×, ⁄U‚fl¡Z ⁄U‚Ê ⁄UÊªÊ Áfl·ÿ·È ÿ— â fl¡¸ÁÿàflÊ– ⁄U„UŸflÊ‹Ë •Ê‚ÁQ§ ÁŸflÎûÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃË– ⁄U‚ ‡ÊéŒ ⁄Uʪ (•Ê‚ÁQ§)-∑§Ê flÊø∑§ ¬˝Á‚h „ÒU, ⁄U‚‡ÊéŒÊ ⁄Uʪ ¬˝Á‚h— “Sfl⁄U‚Ÿ ¬˝flÎûÊÊ ÄÿÊ¥Á∑§ “Sfl⁄U‚Ÿ ¬˝flÎûÊÊ ⁄UÁ‚∑§Ê ⁄U‚ôÊ—” ßàÿÊÁŒ ⁄UÁ‚∑§Ê ⁄U‚ôÊ—” ßàÿÊÁŒŒ‡Ê¸ŸÊØԖ flÊÄÿ Œπ ¡Êà „Ò¥U–
ÿlÁ¬ Áfl·ÿʬ‹ÁˇÊÃÊÁŸ Áfl·ÿ‡ÊéŒflÊëÿÊÁŸ ßÁãº˝ÿÊÁáÊ •Õ flÊ Áfl·ÿÊ ∞fl ÁŸ⁄UÊ„UÊ⁄USÿ •ŸÊÁOÔUÿ◊ÊáÊÁfl·ÿSÿ ∑§CÔU ìÁ‚ ÁSÕÃSÿ ◊Íπ¸Sÿ •Á¬ ÁflÁŸfløãà ŒÁ„UŸÊ
‚— •Á¬ ⁄U‚Ê ⁄UTŸM§¬— ‚͡◊— •Sÿ ÿ× ¬⁄¢U ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl¢ ’˝rÊÔ ŒÎ¶ÔUÊ ©U¬‹èÿ •„U◊˜Ô ∞fl ÃŒ˜Ô ßÁà flø◊ÊŸSÿ ÁŸfløà ÁŸ’˸¡¢ ÁflcÊÿÁflôÊÊŸ¢ ‚ê¬là ßàÿÕ¸—– Ÿ •‚Áà ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ ⁄U‚Sÿ ©Uë¿UŒ—, ÃS◊ÊÃ˜Ô ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÊÁà◊∑§ÊÿÊ— ¬˝ôÊÊÿÊ— SÕÒÿZ ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—H 59H
fl„U ⁄UʪÊà◊∑§ ‚͡◊ •Ê‚ÁQ§ ÷Ë ß‚ ÿÁÃ∑§Ë ¬⁄U◊ÊÕ¸ÃûflM§¬ ’˝rÊÔ∑§Ê ¬˝àÿˇÊ Œ‡Ê¸Ÿ „UÊŸ¬⁄U ÁŸflÎûÊ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô “◊Ò¥ „UË fl„U ’˝rÊÔ „°ÍU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ÷Êfl ŒÎ…∏U „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ©U‚∑§Ê Áfl·ÿ-ÁflôÊÊŸ ÁŸ’˸¡ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ „ÈU∞ Á’ŸÊ ⁄Uʪ∑§Ê ◊Í‹Êë¿UŒ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, •Ã— ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸM§¬ ’ÈÁh∑§Ë ÁSÕ⁄UÃÊ ∑§⁄U ‹ŸË øÊÁ„UÿH 59H
U ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ‹ˇÊáʬ˝ôÊÊSÕÒÿZ Áø∑§Ë·¸ÃÊ •ÊŒÊÒ
ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸM§¬ ’ÈÁh∑§Ë ÁSÕ⁄UÃÊ øÊ„UŸflÊ‹ ¬ÈL§cÊÊ¥∑§Ê ¬„U‹ ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U ‹ŸÊ ßÁãº˝ÿÊÁáÊ Sflfl‡Ê SâÊʬÁÿÃ√ÿÊÁŸ ÿS◊ÊÃ˜Ô øÊÁ„Uÿ; ÄÿÊ¥Á∑§ ©UŸ∑§Ê fl‡Ê◊¥ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ŒÊ· ’ËÊà „Ò¥Uó ÃŒŸflSÕʬŸ ŒÊcÊ◊˜Ô •Ê„Uó
ÿÃÃÊ sÔÁ¬ ∑§ÊÒãÃÿ ¬ÈL§cÊSÿ Áfl¬Áp×– ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ¬˝◊ÊÕËÁŸ „U⁄UÁãà ¬˝‚÷¢ ◊Ÿ—H 60H
68
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿÃ× ¬˝ÿ%¢ ∑ȧfl¸Ã— •Á¬ Á„U ÿS◊ÊÃ˜Ô ∑§ÊÒãÃÿ ¬ÈL§·Sÿ Áfl¬ÁpÃÊ ◊œÊÁflŸ— •Á¬ ßÁà √ÿflÁ„Uß ‚ê’㜗– ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ¬˝◊ÊÕËÁŸ ¬˝◊ÕŸ‡ÊË‹ÊÁŸ Áfl·ÿÊÁ÷◊Èπ¢ Á„U ¬ÈL§·¢ ÁflˇÊÊ÷ÿÁãà •Ê∑ȧ‹Ë∑ȧfl¸ÁãÖ •Ê∑ȧ‹Ë∑Χàÿ ø „U⁄UÁãà ¬˝‚÷¢ ¬˝‚sÔ ¬˝∑§Ê‡Ê◊˜Ô ∞fl ¬‡ÿÃÊ Áflfl∑§ÁflôÊÊŸÿÈQ¢§ ◊Ÿ—H 60H
„U ∑§ÊÒãÃÿ! Á¡‚‚ Á∑§ ¬˝ÿ% ∑§⁄UŸfl Ê‹ ÁfløÊ⁄U‡ÊË‹ó ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ¬ÈL§·∑§Ë ÷Ë ¬˝◊ÕŸ‡ÊË‹ ßÁãº˝ÿÊ°, ©U‚ Áfl·ÿÊÁ÷◊Èπ „ÈU∞ ¬ÈL§cÊ∑§Ê ˇÊÈéœ ∑§⁄U ŒÃË „Ò¥Uó √ÿÊ∑ȧ‹ ∑§⁄U ŒÃË „Ò¥U •ÊÒ⁄U √ÿÊ∑ȧ‹ ∑§⁄U∑§, (©U‚) ∑§fl‹ ¬˝∑§Ê‡Ê∑§Ê „UË ŒπŸflÊ‹ ÁflmÊŸ˜Ô∑§ Áflfl∑§ÁflôÊÊŸ-ÿÈQ§ ◊Ÿ∑§Ê (÷Ë) ’‹ÊÃ˜Ô ÁfløÁ‹Ã ∑§⁄U ŒÃË „Ò¥UH 60H
U ÿ× ÃS◊ÊØÔó
¡’ Á∑§ ÿ„U ’Êà „ÒU, ß‚Á‹ÿó
ÃÊÁŸ ‚flʸÁáÊ ‚¢ÿêÿ ÿÈQ§ •Ê‚Ëà ◊à¬⁄U—– fl‡Ê Á„U ÿSÿÁãº˝ÿÊÁáÊ ÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊH 61H ÃÊÁŸ ‚flʸÁáÊ ‚¢ÿêÿ ‚¢ÿ◊Ÿ¢ fl‡ÊË∑§⁄UáÊ¢ ©UŸ ‚’ ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê ⁄UÊ∑§∑§⁄U ÿÊŸË fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ •ÊÒ⁄U ∑ΧàflÊ ÿÈQ§— ‚◊ÊÁ„U× ‚Ÿ˜Ô •Ê‚Ëà ◊à¬⁄U— ÿÈQ§ó‚◊ÊÁ„UÃÁøûÊ „UÊ ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „UÊ∑ §⁄U ’Ò∆UŸÊ øÊÁ„Uÿ– •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚’∑§Ê •ãÃ⁄UÊà◊ÊM§¬ ◊Ò¥ flÊ‚ÈŒfl „UË Á¡‚∑§Ê ‚’‚ ¬⁄U „°ÍU, fl„U ◊à¬⁄U „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊Ò¥ ©U‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê‚ •ãÿ— •„¢U ÃS◊ÊŒ˜Ô ßÁà •Ê‚Ëà Á÷ÛÊ Ÿ„UË¥ „°UÍ– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ȥʂ •¬Ÿ∑§Ê •Á÷ÛÊ ◊ÊŸŸflÊ‹Ê „UÊ∑§⁄U ’Ò∆UŸÊ øÊÁ„Uÿ– •Ê‚ËŸSÿ ÿ× fl‡Ê Á„U ÿSÿ ÄÿÊ¥Á∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ’Ò∆UŸflÊ‹ Á¡‚ ÿÁÃ∑§Ë ßÁãº˝ÿÊ° fløãà •èÿÊ‚’‹ÊÃ˜Ô ÃSÿ ¬˝ôÊÊ •èÿÊ‚-’‹‚ (©U‚∑§) fl‡Ê◊¥ „Ò¥U ©U‚∑§Ë ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁDÔUà „ÒUH 61H 61H
•„¢U flÊ‚ÈŒfl— ‚fl¸¬˝àÿªÊà◊Ê ¬⁄UÊ ÿSÿ ‚ ◊à¬⁄UÊ Ÿ ßàÿÕ¸—– ∞fl◊˜Ô ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊH
U •Õ ߌʟ˥ ¬⁄UÊ÷Áflcÿ× ‚flʸŸÕ¸◊Í‹◊˜Ô ßÃŸÊ ∑§„UŸ∑§ ©U¬⁄UÊãà •’ ÿ„U ¬ÃŸÊÁ÷◊Èπ ߌ◊˜Ô ©UëÿÃó ¬ÈL§·∑§ ‚◊Sà •ŸÕÊZ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ’ËÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
äÿÊÿÃÊ Áfl·ÿÊ㬢Ȃ— ‚XÔUS÷ͬ¡ÊÿÖ ‚XÔUÊà‚TÊÿà ∑§Ê◊— ∑§Ê◊Êà∑˝§ÊœÊ˘Á÷¡ÊÿÃH 62H Áfl·ÿÊ∑¥ §Ê äÿÊŸóÁøãß ∑§⁄UŸfl Ê‹ ¬ÈL§·∑§Ë •ÕʸÃÔ˜ äÿÊÿ× ÁøãÃÿÃÊ Áfl·ÿÊŸ˜Ô ‡ÊéŒÊÁŒÁfl·ÿÁfl‡Ê·ÊŸ˜Ô •Ê‹Êøÿ× ¬¢È‚— ¬ÈL§·Sÿ ‚XÔU ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿÊ∑¥ § ÷ŒÊ∑¥ §Ë ’Ê⁄¢U’Ê⁄U •Ê‹ÊøŸÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹ ¬ÈL§·∑§Ë ©UŸ Áfl·ÿÊ¥◊¥ •Ê‚ÁQ§ó¬˝ËÁà ©Uà¬ÛÊ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU– •Ê‚ÁQ§‚ ∑§Ê◊ŸÊóÃÎcáÊÊ ©Uà¬ÛÊ „UÊÃË „ÒU– ¬˝Ë× ‚TÊÿà ‚◊Èà¬là ∑§Ê◊— ÃÎcáÊÊ– ∑§Ê◊ÊÃ˜Ô ∑§Ê◊‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§Ê⁄UáÊfl‡Ê ÁflÁë¿UÛÊ „ÈU߸ ∑ȧÃÁpÃ˜Ô ¬˝ÁÄUÃÊÃ˜Ô ∑˝§Êœ— •Á÷¡ÊÿÃH 62H ßë¿UÊ‚ ∑˝§Êœ ©Uà¬ÛÊ „UÊÃÊ „ÒUH 62H
•Ê‚ÁQ§— ¬˝ËÁ× Ã·È ÁflcÊÿcÊÈ ©U¬¡ÊÿÖ ‚XÔUÊØÔ
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
69
∑˝§ÊœÊjflÁà ‚ê◊Ê„U— ‚ê◊Ê„UÊàS◊ÎÁÃÁfl÷˝◊—– S◊ÎÁÃ÷˝¢‡ÊÊŒ˜Ô ’ÈÁhŸÊ‡ÊÊ ’ÈÁhŸÊ‡ÊÊà¬˝áʇÿÁÃH 63H ∑˝§ÊœÊŒ˜Ô ÷flÁà ‚ê◊Ê„U— •Áflfl∑§— ∑§Êÿʸ∑˝§Êœ‚ ‚¢◊Ê„U •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§Ã¸√ÿ-•∑§Ã¸√ÿÁfl·ÿ∑§ ∑§Êÿ¸Áfl·ÿ—– ∑˝È§hÊ Á„U ‚ê◊Í…U— ‚Ÿ˜Ô ªÈL§◊˜Ô •Áflfl∑§ ©Uà¬ÛÊ „UÊÃÊ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ ∑˝§ÊœË ◊ŸÈcÿ ◊ÊÁ„Uà •Á¬ •Ê∑˝§Ê‡ÊÁÖ „UÊ∑§⁄U ªÈL§∑§Ê (’«∏U∑§Ê) ÷Ë ªÊ‹Ë Œ ÁŒÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ◊Ê„U‚ S◊ÎÁÃ∑§Ê Áfl÷˝◊ „UÊÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡ÊÊSòÊ ‚ê◊Ê„UÊÃ˜Ô S◊ÎÁÃÁfl÷˝◊— ‡ÊÊSòÊÊøÊÿʸ¬Œ‡ÊÊÁ„U¢S∑§Ê⁄U¡ÁŸÃÊÿÊ— S◊Î× SÿÊŒ˜Ô Áfl÷˝◊Ê ÷˝‡¢ Ê— S◊ÎàÿÈà¬ÁûÊÁŸÁ◊ûʬ˝Ê#ÊÒ •ŸÈà¬ÁûÊ—– Ã× S◊ÎÁÃ÷˝¢‡ÊÊŒ˜Ô ’Èh— ŸÊ‡Ê—– ∑§Êÿʸ∑§Êÿ¸Áfl·ÿÁflfl∑§ÊÿÊÇÿÃÊ •ã×∑§⁄UáÊSÿ ’Èh— ŸÊ‡Ê ©UëÿÖ ’ÈÁhŸÊ‡ÊÊÃ˜Ô ¬˝áʇÿÁÖ ÃÊflŒ˜Ô ∞fl Á„U ¬ÈL§·Ê ÿÊflŒ˜Ô •ã×∑§⁄UáÊ¢ ÃŒËÿ¢ ∑§Êÿʸ∑§Êÿ¸Áfl·ÿÁflfl∑§ÿÊÇÿ¢ ÃŒÿÊÇÿàfl ŸCÔU ∞fl ¬ÈL§·Ê ÷flÁÖ •Ã— ÃSÿ •ã×∑§⁄UáÊSÿ ’Èh— ŸÊ‡ÊÊÃ˜Ô ¬˝áʇÿÁà ¬ÈL§·ÊÕʸÿÊÇÿÊ ÷flÁà ßàÿÕ¸—H 63H
•ÊÒ⁄U •ÊøÊÿ¸mÊ⁄UÊ ‚ÈŸ „ÈU∞ ©U¬Œ‡Ê∑§ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥‚ ¡Ê S◊ÎÁà ©Uà¬ÛÊ „UÊÃË „ÒU ©U‚∑§ ¬˝∑§≈U „UÊŸ∑§Ê ÁŸÁ◊ûÊ ¬˝Ê# „UÊŸ¬⁄U fl„U ¬˝∑§≈U Ÿ„UË¥ „UÊÃË– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U S◊ÎÁÃÁfl÷˝◊ „UÊŸ‚ ’ÈÁh∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ∑§Êÿ¸-•∑§Êÿ¸Áfl·ÿ∑§ ÁflfløŸ∑§Ë ÿÊÇÿÃÊ∑§Ê Ÿ ⁄U„UŸÊ, ’ÈÁh∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ’ÈÁh∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊŸ‚ (ÿ„U ◊ŸÈcÿ) ŸCÔU „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ fl„U Ã’Ã∑§ „UË ◊ŸÈcÿ „ÒU ¡’Ã∑§ ©U‚∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ ∑§Êÿ¸-•∑§Êÿ¸∑§ ÁflfløŸ◊¥ ‚◊Õ¸ „ÒU, ∞‚Ë ÿÊÇÿÃÊ Ÿ ⁄U„UŸ¬⁄U ◊ŸÈcÿ ŸCÔU¬˝Êÿ (◊ŸÈcÿÃÊ‚ „UËŸ) „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– •Ã— ©U‚ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë (Áflfl∑§-‡ÊÁQ§M§¬) ’ÈÁh∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊŸ‚ ¬ÈL§·∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚ ∑§ÕŸ∑§Ê ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒU Á∑§ fl„U ¬ÈL§·ÊÕ¸∑§ •ÿÊÇÿ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 63H
U
‚flʸŸÕ¸Sÿ ◊Í‹◊˜Ô ©UQ¢§ Áfl·ÿÊÁ÷äÿÊŸ◊˜Ô Áfl·ÿÊ¥∑§ Áøãß∑§Ê ‚’ •ŸÕÊZ∑§Ê ◊Í‹ ’ËÊÿÊ •Õ ߌʟ˥ ◊ÊˇÊ∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô ߌ◊˜Ô ©UëÿÃó ªÿÊ– •’ ÿ„U ◊ÊˇÊ∑§Ê ‚ÊœŸ ’ËÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
⁄Uʪm·ÁflÿÈQÒ§SÃÈ •Êà◊fl‡ÿÒÌflœÿÊà◊Ê
Áfl·ÿÊÁŸÁãº˝ÿÒp⁄UŸ˜Ô– ¬˝‚ÊŒ◊Áœªë¿UÁÃH 64H
•Ê‚ÁQ§ •ÊÒ⁄U m·∑§Ê ⁄Uʪ-mcÊ ∑§„Uà „Ò¥U, ߟ ⁄Uʪm·ÁflÿÈQ§Ò — ⁄Uʪp m·p ⁄Uʪm·ÊÒ– Ãà¬È⁄U—‚⁄UÊ Á„U ßÁãº˝ÿÊáÊÊ¢ ¬˝flÎÁûÊ— SflÊ÷ÊÁfl∑§Ë– ÃòÊ ÿÊ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ‹∑§⁄U „UË ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ë SflÊ÷ÊÁfl∑§ ¬˝flÎÁûÊ „ÈU•Ê ◊È◊ˇÈ ÊÈ— ÷flÁà ‚ ÃÊèÿÊ¢ ÁflÿÈQ§Ò — üÊÊòÊÊÁŒÁ÷— ∑§⁄UÃË „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ ¡Ê ◊È◊ÈˇÊÈ „UÊÃÊ „ÒU fl„U Sflʜ˟ ßÁãº˝ÿÒ— Áfl·ÿÊŸ˜Ô •fl¡¸ŸËÿÊŸ˜Ô ø⁄UŸ˜Ô ©U¬‹÷◊ÊŸ •ã×∑§⁄UáÊflÊ‹Ê •ÕʸÃÔ˜ Á¡‚∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ ßë¿UÊŸÈ‚Ê⁄U •Êà◊fl‡ÿÒ— •Êà◊ŸÊ fl‡ÿÊÁŸ fl‡ÊË÷ÍÃÊÁŸ ÃÒ— fl‡Ê◊¥ „ÒU, ∞‚Ê ¬ÈL§· ⁄Uʪ-m·‚ ⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U •¬Ÿ •Êà◊fl‡ÿÒ— ÁflœÿÊà◊Ê ßë¿UÊÃÊ Áflœÿ •Êà◊Ê fl‡Ê◊¥ ∑§Ë „ÈU߸ üÊÊòÊÊÁŒ ßÁãº˝ÿÊ¥mÊ⁄UÊ •ÁŸflÊÿ¸ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ¢ ÿSÿ ‚— •ÿ¢ ¬˝‚ÊŒ◊˜Ô •Áœªë¿UÁÖ ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ¬˝‚ÊŒ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU– ¬˝‚ÛÊÃÊ •ÊÒ⁄U SflÊSâÿ∑§Ê ¬˝‚ÊŒ ∑§„Uà „Ò¥UH 64H ¬˝‚ÊŒ— ¬˝‚ÛÊÃÊ SflÊSâÿ◊˜ÔH 64H U
70
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
¬˝‚ÊŒ ‚Áà Á∑¢§ SÿÊØÔ, ßÁà ©UëÿÃó
¬˝‚ÛÊÃÊ „UÊŸ‚ ÄÿÊ „UÊÃÊ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
¬˝‚ÊŒ ‚fl¸ŒÈ—πÊŸÊ¢ „UÊÁŸ⁄USÿʬ¡ÊÿÖ ¬˝‚ÛÊøÃ‚Ê sÔʇÊÈ ’ÈÁh— ¬ÿ¸flÁÃDÔUÃH 65H ¬˝‚ÊŒ ‚fl¸ŒÈ—πÊŸÊ◊˜Ô •ÊäÿÊÁà◊∑§ÊŒËŸÊ¢ „UÊÁŸ— ÁflŸÊ‡Ê— •Sÿ ÿ× ©U¬¡ÊÿÖ Á∑¢§ ø ¬˝‚ÛÊø— SflSÕÊã×∑§⁄UáÊSÿ Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô •Ê‡ÊÈ ‡ÊËÉÊ˝¢ ’ÈÁh— ¬ÿ¸flÁÃDÔUà •Ê∑§Ê‡Ê◊˜Ô ßfl ¬Á⁄U ‚◊ãÃÊŒ˜Ô •flÁÃDÔUà •Êà◊SflM§¬áÊ ∞fl ÁŸp‹Ë÷flÁà ßàÿÕ¸—– ∞fl¢ ¬˝‚ÛÊø— •flÁSÕÃ’Èh— ∑ΧÃ∑ΧàÿÃÊ ÿ× ÃS◊ÊŒ˜Ô ⁄Uʪm·ÁflÿÈQÒ§— ßÁãº˝ÿÒ— ‡ÊÊSòÊÊ-
¬˝‚ÛÊÃÊ ¬˝Ê# „UÊŸ¬⁄U ß‚ ÿÁÃ∑§ •ÊäÿÊÁà◊∑§ÊÁŒ ÃËŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ‚◊Sà ŒÈ—πÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ (©U‚) ¬˝‚ÛÊÁøûÊflÊ‹∑§Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô SflSÕ •ã×∑§⁄UáÊflÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ë ’ÈÁh ‡ÊËÉÊ˝ „UË ‚’ •Ê⁄U‚ •Ê∑§Ê‡Ê∑§Ë ÷Ê°Áà ÁSÕ⁄U „UÊ ¡ÊÃË „ÒUó∑§fl‹ •Êà◊M§¬‚ ÁŸp‹ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU– ß‚ flÊÄÿ∑§Ê •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝‚ÛÊÁøûÊ •ÊÒ⁄U ÁSÕ⁄U’ÁÈ hflÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ê ∑ΧÃ∑ΧàÿÃÊ Á◊‹ÃË „ÒU, ß‚Á‹ÿ ‚Êœ∑§ ¬ÈL§·∑§Ê øÊÁ„Uÿ Á∑§ ⁄Uʪ-m·‚ ÁflL§h·È •fl¡¸ŸËÿ·È ÿÈQ§— ‚◊Êø⁄UŒ˜Ô ßÁà ⁄UÁ„Uà ∑§Ë „ÈU߸ ßÁãº˝ÿÊ¥mÊ⁄UÊ ‡ÊÊSòÊ∑§ •Áfl⁄UÊœË •ÁŸflÊÿ¸ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê ‚flŸ ∑§⁄UH 65H flÊÄÿÊÕ¸—H 65H
U
‚Ê ßÿ¢ ¬˝‚ÛÊÃÊ SÃÍÿÃó
©U‚ ¬˝‚ÛÊÃÊ∑§Ë SÃÈÁà ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒUó
ŸÊÁSà ’ÈÁh⁄UÿÈQ§Sÿ Ÿ øÊÿÈQ§Sÿ ÷ÊflŸÊ– Ÿ øÊ÷Êflÿ× ‡ÊÊÁãÃ⁄U‡ÊÊãÃSÿ ∑ȧ× ‚Èπ◊˜ÔH 66H Ÿ •ÁSà Ÿ Áfllà Ÿ ÷flÁà ßàÿÕ¸—, ’ÈÁh— •ÿÈQ§ ¬ÈL§·◊¥ •ÕʸÃÔ˜ Á¡‚∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ ‚◊ÊÁ„Uà •Êà◊SflM§¬Áfl·ÿÊ •ÿÈQ§Sÿ •‚◊ÊÁ„UÃÊã×- Ÿ„UË¥ „ÒU, ∞‚ ¬ÈL§cÊ◊¥ •Êà◊SflM§¬Áfl·ÿ∑§ ’ÈÁh Ÿ„UË¥ ∑§⁄UáÊSÿ– Ÿ ø •ÁSà •ÿÈQ§Sÿ ÷ÊflŸÊ •Êà◊ôÊÊŸÊÁ÷ÁŸfl‡Ê—– ÃÕÊ Ÿ ø •ÁSà •÷Êflÿà •Êà◊ôÊÊŸÊÁ÷ÁŸfl‡Ê◊˜Ô •∑ȧfl¸Ã— ‡ÊÊÁã× ©U¬‡Ê◊—– •‡ÊÊãÃSÿ ∑ȧ× ‚Èπ◊˜Ô, ßÁãº˝ÿÊáÊÊ¢ Á„U Áfl·ÿ‚flÊÃÎcáÊÊÃÊ ÁŸflÎÁûÊ— ÿÊ ÃÃ˜Ô ‚Èπ◊˜Ô, Ÿ ÁflcÊÿÁfl·ÿÊ ÃÎcáÊÊ, ŒÈ—π◊˜Ô ∞fl Á„U ‚Ê– Ÿ ÃÎcáÊÊÿÊ¢ ‚àÿÊ¢ ‚ÈπSÿ ªãœ◊ÊòÊ◊˜Ô •Á¬ ©U¬¬là ßàÿÕ¸—H 66H
„UÊÃË •ÕÊ¸Ã˜Ô Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃË •ÊÒ⁄U ©U‚ •ÿÈQ§ ¬ÈL§·◊¥ ÷ÊflŸÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô •Êà◊ôÊÊŸ◊¥ ¬˝ªÊ…U ¬˝fl‡Êó•ÁÇÊÿ ¬˝ËÁà ÷Ë Ÿ„UË¥ „UÊÃË– ÃÕÊ ÷ÊflŸÊ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô •Êà◊ôÊÊŸ∑§ ‚ÊœŸ◊¥ ¬˝ËÁìÍfl¸∑§ ‚¢‹ªA Ÿ „UÊŸflÊ‹∑§Ê ‡ÊÊÁãà •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U¬‡Ê◊ÃÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃË– ‡ÊÊÁãÃ⁄UÁ„Uà ¬ÈL§·∑§Ê ÷‹Ê ‚Èπ ∑§„UÊ°? ÄÿÊ¥Á∑§ Áfl·ÿ-‚flŸ‚ê’ãœË ÃÎcáÊÊ‚ ¡Ê ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê ÁŸflÎûÊ „UÊŸÊ „ÒU, fl„UË ‚Èπ „ÒU, Áfl·ÿ-‚ê’ãœË ÃÎcáÊÊ ∑§ŒÊÁ¬ ‚Èπ Ÿ„UË¥ „ÒU, fl„U ÃÊ ŒÈ—π „UË „ÒU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ÃÎcáÊÊ∑§ ⁄U„Uà „ÈU∞ ÃÊ ‚Èπ∑§Ë ªãœ◊ÊòÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃËH 66H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
71
•ÿÈQ§Sÿ ∑§S◊ÊŒ˜Ô ’ÈÁh— Ÿ •ÁSà ßÁà •ÿÈQ§ ¬ÈL§·◊¥ ’ÈÁh ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ „UÊÃË? ß‚¬⁄U ©UëÿÃó ∑§„Uà „Ò¥Uó
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ¢ Á„U ÃŒSÿ „U⁄UÁÃ
ø⁄UÃÊ¢ ÿã◊ŸÊ˘ŸÈÁflœËÿÖ ¬˝ôÊÊ¢ flÊÿȟʸflÁ◊flÊê÷Á‚H 67H
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ¢ Á„U ÿS◊ÊÃ˜Ô ø⁄UÃÊ¢ SflSflÁfl·ÿ·È ¬˝flø◊ÊŸÊŸÊ¢ ÿŒ˜Ô ◊Ÿ— •ŸÈÁflœËÿà •ŸÈ¬˝fløà Ì˜Ô ßÁãº˝ÿÁfl·ÿÁfl∑§À¬Ÿ ¬˝flÎûÊ¢ ◊Ÿ— •Sÿ ÿ× „U⁄UÁà ¬˝ôÊÊ◊˜Ô •Êà◊ÊŸÊà◊Áflfl∑§¡Ê¢ ŸÊ‡ÊÿÁÖ ∑§Õ◊˜Ô, flÊÿÈ— ŸÊfl◊˜Ô ßfl •ê÷Á‚ ©UŒ∑§ Á¡ªÁ◊·ÃÊ¢ ◊ʪʸŒ˜Ô ©UŒ˜ÔœÎàÿ ©Uã◊ʪ¸ ÿÕÊ flÊÿÈ— ŸÊfl¢ ¬˝fløÿÁà ∞fl◊˜Ô •Êà◊ÁflcÊÿÊ¢ ¬˝ôÊÊ¢ NUàflÊ ◊ŸÊ Áfl·ÿÁfl·ÿÊ¢ ∑§⁄UÊÁÃH 67H
ÄÿÊ¥Á∑§ •¬Ÿ-•¬Ÿ Áfl·ÿ◊¥ Áflø⁄UŸflÊ‹Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô Áfl·ÿÊ¥◊¥ ¬˝flÎûÊ „ÈU߸ ßÁãº˝ÿÊ¥◊¥‚ Á¡‚∑§ ¬Ë¿U-¬Ë¿U ÿ„U ◊Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒUóÁfl·ÿÊ¥◊¥ ¬˝flÎûÊ „UÊÃÊ „ÒU fl„U ©U‚ ßÁãº˝ÿ∑§ Áfl·ÿ∑§Ê Áfl÷ʪ¬Ífl¸∑§ ª˝„UáÊ ∑§⁄UŸ◊¥ ‹ªÊ „ÈU•Ê ◊Ÿ ß‚ ‚Êœ∑§∑§Ë •Êà◊-•ŸÊà◊‚ê’ãœË Áflfl∑§-ôÊÊŸ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU߸ ’ÈÁh∑§Ê „U⁄U ‹ÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ŸCÔU ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– ∑Ò§‚? ¡Ò‚ ¡‹◊¥ ŸÊÒ∑§Ê∑§Ê flÊÿÈ „U⁄U ‹ÃÊ „ÒU flÒ‚ „UË, •ÕʸÃÔ˜ ¡Ò‚ ¡‹◊¥ ø‹Ÿ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ ¬ÈL§·Ê∑¥ §Ë ŸÊÒ∑§Ê∑§Ê flÊÿÈ ªãÃ√ÿ ◊ʪ¸‚ „U≈UÊ∑§⁄U ©‹≈U ◊ʪ¸¬⁄U ‹ ¡ÊÃÊ „ÒU flÒ‚ „UË ÿ„U ◊Ÿ •Êà◊Áfl·ÿ∑§ ’ÈÁh∑§Ê ÁfløÁ‹Ã ∑§⁄U∑§ Áfl·ÿÁfl·ÿ∑§ ’ŸÊ ŒÃÊ „ÒUH 67H
U
“ÿÃÃÊ sÔÁ¬” ß‚ ‡‹Ê∑§‚ ¬˝ÁìÊÁŒÃ •Õ¸∑§Ë “ÿÃÃÊ sÔÁ¬” ßÁà ©U¬ãÿSÃSÿ •Õ¸Sÿ •Ÿ∑§œÊ ©U¬¬ÁûÊ◊˜Ô ©UÄàflÊ Ã¢ ø •Õ¸◊˜Ô ©U¬¬Êl •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ©U¬¬ÁûÊ ’ËÊ∑§⁄U ©U‚ •Á÷¬˝Êÿ∑§Ê Á‚h ∑§⁄U∑§ •’ ©U‚∑§Ê ©U¬‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄Uà „Ò¥Uó ©U¬‚¢„U⁄UÁÃó
ÃS◊ÊlSÿ ◊„UÊ’Ê„UÊ ÁŸªÎ„UËÃÊÁŸ ‚fl¸‡Ê—– ßÁãº˝ÿÊáÊËÁãº˝ÿÊÕ¸èÿSÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊH 68H ßÁãº˝ÿÊáÊÊ¢ ¬˝flÎûÊÊÒ ŒÊ· ©U¬¬ÊÁŒÃÊ ÿS◊ÊØó Ô ÃS◊ÊŒ˜Ô ÿSÿ ÿ× „U ◊„UÊ’Ê„UÊ ÁŸªÎ„UËÃÊÁŸ ‚fl¸‡Ê— ‚fl¸¬˝∑§Ê⁄ÒU— ◊ÊŸ‚ÊÁŒ÷ŒÒ— ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ßÁãº˝ÿÊÕ¸èÿ— ‡ÊéŒÊÁŒèÿ— ÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊH 68H
ÄÿÊÁ¥ ∑§ ßÁãº˝ÿÊ∑¥ §Ë ¬˝flÁÎ ûÊ◊¥ ŒÊ· Á‚h Á∑§ÿÊ ¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU, ß‚Á‹ÿ „U ◊„UÊ’Ê„UÊ! Á¡‚ ‚Êœ∑§∑§Ë ßÁãº˝ÿÊ° •¬Ÿ-•¬Ÿ ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿÊ‚ ¥ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ •ÕʸÃÔ˜ ◊ÊŸÁ‚∑§ •ÊÁŒ ÷ŒÊ‚ ¥ ÁŸªÎ„UËà ∑§Ë ¡Ê øÈ∑§Ë „ÒU¥ (fl‡Ê◊¥ ∑§Ë „ÈU߸ „ÒU¥) ©U‚∑§Ë ’ÈÁh ¬˝ÁÃÁDÔUà „ÒUH 68H
U
ÿ„U ¡Ê ‹ÊÒÁ∑§∑§ •ÊÒ⁄U flÒÁŒ∑§ √ÿfl„UÊ⁄U „ÒU fl„U ‚’ÿ— •ÿ¢ ‹ÊÒÁ∑§∑§Ê flÒÁŒ∑§— ø √ÿfl„UÊ⁄U— ‚ ©Uà¬ÛÊÁflfl∑§ôÊÊŸSÿ ÁSÕì˝ôÊSÿ •ÁfllÊ∑§Êÿ¸- ∑§Ê-‚’ •ÁfllÊ∑§Ê ∑§Êÿ¸ „ÒU, •Ã— Á¡‚∑§Ê Áflfl∑§-
ôÊÊŸ ¬˝Ê# „UÊ ªÿÊ „ÒU, ∞‚ ÁSÕì˝ôÊ∑§ Á‹ÿ •ÁfllÊ∑§Ë àflÊŒ˜Ô •ÁfllÊÁŸflÎûÊÊÒ ÁŸfløÖ •ÁfllÊÿÊ— ÁŸflÎÁûÊ∑§ ‚ÊÕ-„UË-‚ÊÕ (ÿ„U √ÿfl„UÊ⁄U ÷Ë) ÁŸflÎûÊ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U •ÁfllÊ∑§Ê ÁfllÊ∑§ ‚ÊÕ Áfl⁄UÊœ „UÊŸ ∑ § ø ÁfllÊÁfl⁄Uʜʌ˜Ô ÁŸflÎÁûÊ— ßÁà ∞Ã◊˜Ô •ÕZ ∑§Ê⁄UáÊ ©U‚∑§Ë ÷Ë ÁŸflÎÁûÊ „UÊ ¡ÊÃË „ÒU– ß‚ •Á÷¬˝Êÿ∑§Ê S»È§≈UË∑ȧfl¸Ÿ˜Ô •Ê„Uó S¬CÔU ∑§⁄Uà „ÈU∞ ∑§„Uà „ÒU¥ó
72
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿÊ ÁŸ‡ÊÊ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ÃSÿÊ¢ ¡ÊªÌà ‚¢ÿ◊Ë– ÿSÿÊ¢ ¡Êª˝Áà ÷ÍÃÊÁŸ ‚Ê ÁŸ‡ÊÊ ¬‡ÿÃÊ ◊ÈŸ—H 69H ÿÊ ÁŸ‡ÊÊ ⁄UÊÁòÊ— ‚fl¸¬ŒÊÕʸŸÊ◊˜Ô •Áflfl∑§∑§⁄UË Ã◊—Sfl÷ÊflàflÊÃ˜Ô ‚fl¸·Ê¢ ÷ÍÃÊŸÊ¢ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜Ô– Á∑¢§ ÃØÔ, ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl¢ ÁSÕì˝ôÊSÿ Áfl·ÿ—– ÿÕÊ ŸQ§@⁄UÊáÊÊ◊˜Ô •„U— ∞fl ‚Œ˜Ô •ãÿ·Ê¢ ÁŸ‡ÊÊ ÷flÁà ÃmŒ˜Ô ŸQ§@⁄USÕÊŸËÿÊŸÊ◊˜Ô •ôÊÊŸÊ¢
ÃÊ◊‚ Sfl÷Êfl∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚’ ¬ŒÊÕÊZ∑§Ê •Áflfl∑§ ∑§⁄UÊŸflÊ‹Ë ⁄UÊÁòÊ∑§Ê ŸÊ◊ ÁŸ‡ÊÊ „ÒU– ‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§Ë ¡Ê ÁŸ‡ÊÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ⁄UÊÁòÊ „ÒUó fl„U (ÁŸ‡ÊÊ) ÄÿÊ „ÒU? (©U0) ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl, ¡Ê Á∑§ ÁSÕì˝ôÊ∑§Ê Áfl·ÿ „ÒU (ôÊÿ „ÒU)– ¡Ò‚ ©UÀ‹Í •ÊÁŒ ⁄U¡ŸËø⁄UÊ¥∑§ Á‹ÿ ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§Ê ÁŒŸ ÷Ë ⁄UÊà „UÊÃË „ÒU flÒ‚ „UË ÁŸ‡ÊÊø⁄USÕÊŸËÿ ¡Ê ‚ê¬Íáʸ •ôÊÊŸË ◊ŸÈcÿ „Ò¥U, Á¡Ÿ◊¥ ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl-Áfl·ÿ∑§ ’ÈÁh Ÿ„UË¥ „ÒU,©UŸ ‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§ Á‹ÿ •ôÊÊà „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„U ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl ⁄UÊÁòÊ∑§Ë ÷Ê°Áà ⁄UÊÁòÊ „ÒU– ©U‚ ¬⁄U◊ÊÕ¸ÃûflM§¬ ⁄UÊÁòÊ◊¥ •ôÊÊŸÁŸº˝Ê‚ ¡ªÊ
‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ÁŸ‡ÊÊ ßfl ÁŸ‡ÊÊ ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl◊˜Ô •ªÊø⁄UàflÊŒ˜Ô •ÃŒ˜Ô’ÈhËŸÊ◊˜Ô– ÃSÿÊ¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl‹ˇÊáÊÊÿÊ◊˜Ô •ôÊÊŸÁŸº˝ÊÿÊ— ¬˝’ÈhÊ ¡ÊªÌà ‚¢ÿ◊Ë ‚¢ÿ◊flÊŸ˜Ô „ÈU•Ê ‚¢ÿ◊Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡ÃÁãº˝ÿóÿÊªË ¡ÊªÃÊ „ÒU– Á¡ÃÁãº˝ÿÊ ÿÊªË ßàÿÕ¸—– ª˝ÊsÔ-ª˝Ê„U∑§÷ŒM§¬ Á¡‚ •ÁfllÊ⁄UÊÁòÊ◊¥ ‚Êà ÿSÿÊ¢ ª˝ÊsÔª˝Ê„U∑§÷Œ‹ˇÊáÊÊÿÊ◊˜Ô •ÁfllÊ-
„ÈU∞ ÷Ë ‚’ ¬˝ÊáÊË ¡ÊªÃ „Ò¥U ∞‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚ ⁄UÊÁòÊ◊¥ ‚’ ¬˝ÊáÊË ‚Êà „ÈU∞ Sfl¬A ŒπŸflÊ‹Ê¥∑§ ‚ŒÎ‡Ê ¡ÊªÃ „Ò¥U– fl„U (‚Ê⁄UÊ ŒÎ‡ÿ)•ÁfllÊM§¬ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹ ◊ÈÁŸ∑§ Á‹ÿ ⁄UÊÁòÊ „ÒU– ‚ÈÃ⁄UÊ¢ (ÿ„U Á‚h „ÈU•Ê Á∑§) •ÁfllÊ-•flSÕÊ◊¥ „UË (◊ŸÈcÿ∑§ Á‹ÿ) ∑§◊ÊZ∑§Ê ÁflœÊŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, Ÿ ÁfllÊflSÕÊÿÊ◊˜Ô– ÁfllÊÿÊ¢ Á„U ‚àÿÊ◊˜Ô ©UÁŒÃ ÁfllÊflSÕÊ◊¥ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ ¡Ò‚ ‚Íÿ¸∑§ ©UŒÿ „UÊŸ¬⁄U ‚ÁflÃÁ⁄U ‡ÊÊfl¸⁄U◊˜Ô ßfl Ã◊— ¬˝áÊʇÊ◊˜Ô ©U¬ªë¿UÁà ⁄UÊÁòÊ‚ê’ãœË •ãœ∑§Ê⁄U ŒÍ⁄U „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ôÊÊŸ ©UŒÿ „UÊŸ¬⁄U •ôÊÊŸ ŸCÔU „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– •ÁfllÊ–
ÁŸ‡ÊÊÿÊ¢ ¬˝‚È#ÊÁŸ ∞fl ÷ÍÃÊÁŸ ¡Êª˝Áà ßÁà ©Uëÿà ÿSÿÊ¢ ÁŸ‡ÊÊÿÊ¢ ¬˝‚È#Ê ßfl Sfl¬AŒÎ‡Ê— ‚Ê ÁŸ‡ÊÊ •ÁfllÊM§¬àflÊÃ˜Ô ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl¢ ¬‡ÿÃÊ ◊ÈŸ—– •Ã— ∑§◊ʸÁáÊ •ÁfllÊflSÕÊÿÊ◊˜Ô ∞fl øÊlãÃ
¬˝Êª˜Ô ÁfllÊà¬ûÊ— •ÁfllÊ ¬˝◊ÊáÊ’ÈhKÊ ªÎsÔ◊ÊáÊÊ
Á∑˝§ÿÊ∑§Ê⁄U∑§»§‹÷ŒM§¬Ê
‚ÃË
ôÊÊŸÊà¬ÁûÊ‚ ¬„U‹-¬„U‹ ¬˝◊ÊáÊ’ÈÁh‚ ª˝„UáÊ ∑§Ë „ÈU߸ •ÁfllÊ „UË Á∑˝§ÿÊ, ∑§Ê⁄U∑§ •ÊÒ⁄U »§‹ •ÊÁŒ∑§ ÷ŒÊ¥◊¥ ¬Á⁄UáÊà „UÊ∑§⁄U ‚’ ∑§◊¸ ∑§⁄UflÊŸ∑§Ê „UÃÈ ’Ÿ
‚fl¸∑§◊¸„UÃÈàfl¢ ¬˝ÁìlÖ Ÿ •¬˝◊ÊáÊ’ÈhKÊ ‚∑§ÃË „ÒU, •¬˝◊ÊáÊ’ÈÁh‚ ª˝„UáÊ ∑§Ë „ÈU߸ (•ÁfllÊ) ªÎsÔ◊ÊáÊÊÿÊ— ∑§◊¸„UÃÈàflʬ¬ÁûÊ—–
∑§◊¸ ∑§⁄UflÊŸ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃË–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
¬˝◊ÊáÊ÷Íß flŒŸ ◊◊ øÊÁŒÃ¢ ∑§Ã¸√ÿ¢ ∑§◊¸ ßÁà Á„U ∑§◊¸ÁáÊ ∑§Ãʸ ¬˝fløà Ÿ •ÁfllÊ◊ÊòÊ◊˜Ô ߌ¢ ‚flZ ÁŸ‡ÊÊ ßfl ßÁÖ ÿSÿ ¬ÈŸ— ÁŸ‡ÊÊ ßfl •ÁfllÊ◊ÊòÊ◊˜Ô ߌ¢ ‚flZ ÷Œ¡ÊÃ◊˜Ô ßÁà ôÊÊŸ¢ ÃSÿ •Êà◊ôÊSÿ ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ ∞fl •Áœ∑§Ê⁄UÊ Ÿ ¬˝flÎûÊÊÒ– ÃÕÊ ø Œ‡Ê¸ÁÿcÿÁÃó“ÃŒ˜’Ô ÈhÿSÃŒÊà◊ÊŸ—” ßàÿÊÁŒŸÊ ôÊÊŸÁŸDÔUÊÿÊ◊˜Ô ∞fl ÃSÿ •Áœ∑§Ê⁄U◊˜Ô– ÃòÊ •Á¬ ¬˝flø∑§¬˝◊ÊáÊÊ÷Êfl ¬˝flÎûÿŸÈ¬¬ÁûÊ— ßÁà øØԖ Ÿ, SflÊà◊Áfl·ÿàflÊŒ˜Ô •Êà◊ôÊÊŸSÿ– Ÿ Á„U •Êà◊Ÿ—
SflÊà◊ÁŸ
¬˝flø∑§¬˝◊ÊáÊʬˇÊÃÊ
•Êà◊àflÊŒ˜Ô ∞fl ÃŒãÃàflÊÃ˜Ô ø ‚fl¸¬˝◊ÊáÊÊŸÊ¢ ¬˝◊ÊáÊàflSÿ– Ÿ Á„U •Êà◊SflM§¬ÊÁœª◊ ‚Áà ¬ÈŸ— ¬˝◊Êáʬ˝◊ÿ√ÿfl„UÊ⁄U— ‚ê÷flÁÖ ¬˝◊ÊÃÎàfl¢ Á„U •Êà◊ŸÊ ÁŸfløÿÁà •ãàÿ¢ ¬˝◊ÊáÊ◊˜Ô– ÁŸfløÿŒ˜Ô ∞fl ø •¬˝◊ÊáÊË÷flÁà Sfl¬A∑§Ê‹¬˝◊ÊáÊ◊˜Ô ßfl ¬˝’Êœ– ‹Ê∑§ ø flSàflÁœª◊ ¬˝flÎÁûÊ„UÃÈàflÊŒ‡Ê¸ŸÊÃ˜Ô ¬˝◊ÊáÊSÿ– ÃS◊ÊŒ˜Ô Ÿ •Êà◊ÁflŒ— ∑§◊¸ÁáÊ •Áœ∑§Ê⁄U ßÁà Á‚h◊˜ÔH 69H
73
ÄÿÊ¥Á∑§ ¬˝◊ÊáÊSflM§¬ flŒŸ ◊⁄U Á‹ÿ •◊È∑§ ∑§Ã¸√ÿ-∑§◊ÊZ∑§Ê ÁflœÊŸ Á∑§ÿÊ „ÒU, ∞‚Ê ◊ÊŸ∑§⁄U „UË ∑§Ãʸ ∑§◊¸◊¥ ¬˝flÎûÊ „UÊÃÊ „ÒU, ÿ„U ‚’ ⁄UÊÁòÊ∑§Ë ÷Ê°Áà •ÁfllÊ◊ÊòÊ „ÒU, ß‚ Ã⁄U„U ‚◊¤Ê∑§⁄U Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– Á¡‚∑§Ê ∞‚Ê ôÊÊŸ ¬˝Ê# „UÊ ªÿÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U ‚Ê⁄UÊ ŒÎ‡ÿ ⁄UÊÁòÊ∑§Ë ÷Ê°Áà •ÁfllÊ◊ÊòÊ „UË „ÒU, ©U‚ •Êà◊ôÊÊŸË∑§Ê ÃÊ ‚fl¸ ∑§◊ÊZ∑§ ‚¢ãÿÊ‚◊¥ „UË •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, ¬˝flÎÁûÊ◊¥ Ÿ„UË¥– È ÿSÃŒÊà◊ÊŸ—” ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§Ê‚ ¥ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U “ÃŒ˜’Ô h ©U‚ ôÊÊŸË∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U ôÊÊŸÁŸDÔUÊ◊¥ „UË ÁŒπ‹Êÿ¥ª– ¬Í0ó©U‚ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ◊¥ ÷Ë (ÃûflflûÊÊ∑§Ê) ¬˝flÎûÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬˝◊ÊáÊ∑§Ê (ÁflÁœflÊÄÿ∑§Ê) •÷Êfl „ÒU, ß‚Á‹ÿ ©U‚◊¥ ÷Ë ©U‚∑§Ë ¬˝flÎÁûÊ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË– ©U0óÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ •Êà◊ôÊÊŸ •¬Ÿ SflM§¬∑§Ê Áfl·ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU, •Ã— •¬Ÿ SflM§¬ôÊÊŸ∑§ Áfl·ÿ◊¥ ¬˝flÎûÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬˝◊ÊáÊ∑§Ë •¬ˇÊÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃË– fl„U •Êà◊ôÊÊŸ Sflÿ¢ •Êà◊Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Sfl×Á‚h „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚Ë◊¥ ‚’ ¬˝◊ÊáÊÊ¥∑§ ¬˝◊ÊáÊàfl∑§Ê •ãà „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô •Êà◊ôÊÊŸ „UÊŸÃ∑§ „UË ¬˝◊ÊáÊÊ¥∑§Ê ¬˝◊ÊáÊàfl „ÒU, •Ã— •Êà◊SflM§¬∑§Ê ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô „UÊŸ∑§ ’ÊŒ ¬˝◊ÊáÊ •ÊÒ⁄U ¬˝◊ÿ∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄U Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ– (•Êà◊ôÊÊŸM§¬) •ÁãÃ◊ ¬˝◊ÊáÊ, •Êà◊Ê∑§ ¬˝◊ÊÃʬŸ∑§Ê ÷Ë ÁŸflÎûÊ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– ©U‚∑§Ê ÁŸflÎûÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê fl„U Sflÿ¢ ÷Ë ¡ÊªŸ∑§ ’ÊŒ Sfl¬A∑§Ê‹∑§ ¬˝◊ÊáÊ∑§Ë ÷Ê°Áà •¬˝◊ÊáÊË „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ‹È# „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ √ÿfl„UÊ⁄U◊¥ ÷Ë flSÃÈ ¬˝Ê# „UÊŸ∑§ ’ÊŒ ∑§Ê߸ ¬˝◊ÊáÊ (©U‚ flSÃÈ∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ) ¬˝flÎÁûÊ∑§Ê „UÃÈ „UÊÃÊ Ÿ„UË¥ ŒπÊ ¡ÊÃÊ– ß‚Á‹ÿ ÿ„U Á‚h „ÈU•Ê Á∑§ •Êà◊ôÊÊŸË∑§Ê ∑§◊ÊZ◊¥ •Áœ∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥ „ÒUH 69H
U
74
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÁflŒÈ·— àÿQÒ§·áÊSÿ ÁSÕì˝ôÊSÿ ÿ× ∞fl
Á¡‚Ÿ ÃËŸÊ¥ ∞·áÊÊ•Ê¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU, ∞‚ ÁSÕì˝ôÊ ÁflmÊŸ˜Ô ‚¢ãÿÊ‚Ë∑§Ê „UË ◊ÊˇÊ Á◊‹ÃÊ „ÒU, ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#— Ÿ ÃÈ •‚ÛÿÊÁ‚Ÿ— ∑§Ê◊∑§ÊÁ◊Ÿ ÷ʪʥ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ •‚¢ãÿÊ‚Ë∑§Ê Ÿ„UË¥– ß‚ •Á÷¬˝Êÿ∑§Ê ŒÎCÔUÊãÃmÊ⁄UÊ ¬˝ÁìʌŸ ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊ ßÁà ∞Ã◊˜Ô •ÕZ ŒÎCUÔ Êãß ¬˝ÁìʌÁÿcÿŸ˜Ô •Ê„Uó ∑§⁄Uà „ÈU∞ ÷ªflÊŸ˜Ô ∑§„Uà „Ò¥Uó
•Ê¬Íÿ¸◊ÊáÊ◊ø‹¬˝ÁÃDÔ¢U ‚◊Ⱥ˝◊ʬ— ¬˝Áfl‡ÊÁãà ÿmØԖ Ãmà∑§Ê◊Ê ÿ¢ ¬˝Áfl‡ÊÁãà ‚fl¸ ‚ ‡ÊÊÁãÃ◊ʬAÊÁ à Ÿ ∑§Ê◊∑§Ê◊ËH 70H •Ê¬Íÿ◊¸ ÊáÊ◊˜Ô •Áj— •ø‹¬˝ÁÃDÔU◊Ô˜ •ø‹ÃÿÊ ¬˝ÁÃDÔUÊ •flÁSÕÁ× ÿSÿ Ã◊˜Ô •ø‹¬˝ÁÃDÔU¢ ‚◊Ⱥ◊˝ ˜Ô •Ê¬— ‚fl¸ÃʪÃÊ— ¬˝Áfl‡ÊÁãà SflÊà◊SÕ◊˜Ô •ÁflÁ∑˝§ÿ◊˜Ô ∞fl ‚ãâ ÿmØÔ, ÃmÃ˜Ô ∑§Ê◊Ê Áfl·ÿ‚ÁÛÊœÊÒ •Á¬ ‚fl¸Ã ßë¿UÊÁfl‡Ê·Ê ÿ¢ ¬ÈL§cÊ¢ ‚◊Ⱥ˝◊˜Ô ßfl •Ê¬— •Áfl∑ȧfl¸ã× ¬˝Áfl‡ÊÁãà ‚fl¸ •Êà◊ÁŸ ∞fl ¬˝‹Ëÿãà Ÿ SflÊà◊fl‡Ê¢ ∑ȧfl¸ÁãÖ ‚ ‡ÊÊÁãâ ◊ÊˇÊ◊˜Ô •Ê¬AÊÁà Ÿ ßÃ⁄U— ∑§Ê◊∑§Ê◊Ë ∑§Êêÿãà ßÁà ∑§Ê◊Ê Áfl·ÿÊ— ÃÊŸ˜Ô ∑§Ê◊ÁÿÃ¢È ‡ÊË‹¢ ÿSÿ
‚
∑§Ê◊∑§Ê◊Ë
ßàÿÕ¸—H 70H ÿS◊ÊŒ˜Ô ∞fl¢ ÃS◊ÊØÔó
Ÿ
∞fl
¬˝Ê¬AÊÁ Ã
Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U, ¡‹‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ •ø‹ ¬˝ÁÃDÔUÊflÊ‹ ‚◊Ⱥ˝◊¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ø‹ ÷Êfl‚ Á¡‚∑§Ë ¬˝ÁÃDÔUÊóÁSÕÁà „ÒU ∞‚ •¬ŸË ◊ÿʸŒÊ◊¥ ÁSÕÃ, ‚◊Ⱥ˝◊¥ ‚’ •Ê⁄U‚ ªÿ „ÈU∞ ¡‹, ©U‚◊¥ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê Áfl∑§Ê⁄U ©Uà¬ÛÊ Á∑§ÿ Á’ŸÊ „UË ‚◊Ê ¡Êà „Ò¥U– ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U Áfl·ÿÊ¥∑§Ê ‚XÔU „UÊŸ¬⁄U ÷Ë Á¡‚ ¬ÈL§·◊¥ ‚◊Sà ßë¿UÊ∞° ‚◊Ⱥ˝◊¥ ¡‹∑§Ë ÷Ê°Áà ∑§Ê߸ ÷Ë Áfl∑§Ê⁄U ©Uà¬ÛÊ Ÿ ∑§⁄UÃË „ÈU߸ ‚’ •Ê⁄U‚ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U ¡ÊÃË „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ë ‚◊Sà ∑§Ê◊ŸÊ∞° •Êà◊Ê◊¥ ‹UËŸ „UÊ ¡ÊÃË „Ò¥U , ©U‚∑§Ê •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃË¥ó ©U‚ ¬ÈL§·∑§Ê ‡ÊÊÁãà •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ÊˇÊ Á◊‹ÃÊ „ÒU, ŒÍ‚⁄U∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ÷ʪʥ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ Á¡Ÿ∑§Ê ¬ÊŸ∑§ Á‹ÿ ßë¿UÊ ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU ©UŸ ÷ʪʥ∑§Ê ŸÊ◊ ∑§Ê◊ „ÒU, ©UŸ∑§Ê ¬ÊŸ∑§Ë ßë¿UÊ ∑§⁄UŸÊ Á¡‚∑§Ê Sfl÷Êfl „ÒU fl„U ∑§Ê◊∑§Ê◊Ë „ÒU, fl„U ©U‚ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ¬ÊÃÊH 70H
U ÄÿÊ¥Á∑§ ∞‚Ê „ÒU ß‚Á‹ÿó
Áfl„UÊÿ ∑§Ê◊Êãÿ— ‚flʸã¬È◊Ê¢p⁄UÁà ÁŸ—S¬Î„U—– ÁŸ◊¸◊Ê ÁŸ⁄U„UVÔUÊ⁄U— ‚ ‡ÊÊÁãÃ◊Áœªë¿UÁÃH 71H Áfl„UÊÿ ¬Á⁄UàÿÖÿ ∑§Ê◊ÊŸ˜Ô ÿ— ‚ÛÿÊ‚Ë ¡Ê ‚¢ãÿÊ‚Ë ¬ÈL§·, ‚ê¬Íáʸ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê •ÊÒ⁄U ¬È◊ÊŸ˜Ô ‚flʸŸ˜Ô •‡Ê·Ã— ∑§ÊàSãÿ¸Ÿ ø⁄UÁà ÷ʪʥ∑§Ê •‡Ê·Ã— àÿʪ∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§fl‹ ¡ËflŸ◊ÊòÊ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ „UË øCÔUÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊ∑§⁄U Áflø⁄UÃÊ „ÒU– ¡ËflŸ◊ÊòÊøCÔUʇʷ— ¬ÿ¸≈UÁà ßàÿÕ¸—– ÁŸ—S¬Î„U— ‡Ê⁄UË⁄U¡ËflŸ◊ÊòÊ •Á¬ ÁŸª¸ÃÊ S¬Î„UÊ ÃÕÊ ¡Ê S¬Î„UÊ‚ ⁄UÁ„Uà „ÈU•Ê „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡Ê⁄UË⁄UÿSÿ ‚ ÁŸ—S¬Î„U— ‚Ÿ˜Ô– ¡ËflŸ◊ÊòÊ◊¥ ÷Ë Á¡‚∑§Ë ‹Ê‹‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 2*
ÁŸ◊¸◊— ‡Ê⁄UË⁄U¡ËflŸ◊ÊòÊÊÁˇÊ#¬Á⁄Uª˝„U •Á¬ ◊◊ ߌ◊˜Ô ßÁà •Á÷ÁŸfl‡Êfl̡×– ÁŸ⁄U„UVUÔÊ⁄UÊ ÁfllÊflûflÊÁŒÁŸÁ◊ûÊÊà◊‚ê÷ÊflŸÊ⁄UÁ„Uà ßàÿÕ¸—– ‚ ∞flê÷Í× ÁSÕì˝ôÊÊ ’˝rÊÔÁflÃ˜Ô ‡ÊÊÁãâ ‚fl¸‚‚ ¢ Ê⁄UŒ—È πʬ⁄U◊‹ˇÊáÊÊ¢ ÁŸflʸáÊÊÅÿÊ◊˜Ô •Áœªë¿UÁà ¬˝Ê¬AÊÁ à ’˝rÊÔ÷ÃÍ Ê ÷flÁà ßàÿÕ¸—H 71H
75
◊◊ÃÊ‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡Ê⁄UË⁄U-¡ËflŸ◊ÊòÊ∑§ Á‹ÿ •Êfl‡ÿ∑§ ¬ŒÊÕÊZ∑§ ‚¢ª˝„U◊¥ ÷Ë “ÿ„U ◊⁄UÊ „ÒU” ∞‚ ÷Êfl‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU– ÃÕÊ •„¢U∑§Ê⁄U‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁflmûÊÊ •ÊÁŒ∑§ ‚ê’㜂 „UÊŸflÊ‹ •Êà◊ÊÁ÷◊ÊŸ‚ ÷Ë ⁄UÁ„Uà „ÒU– fl„U ∞‚Ê ÁSÕì˝ôÊ, ’˝rÊÔflûÊÊóôÊÊŸË ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚fl¸ŒÈ—πÊ¥∑§Ë ÁŸflÎÁûÊM§¬ ◊ÊˇÊ ŸÊ◊∑§ ¬⁄U◊ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ¬ÊÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ’˝rÊÔM§¬ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 71H
U ‚Ê ∞·Ê ôÊÊŸÁŸDÔUÊ SÃÍÿÃó
(•’) ©U‚ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ∑§Ë SÃÈÁà ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒUó
∞·Ê ’˝ÊrÊÔË ÁSÕÁ× ¬ÊÕ¸ ŸÒŸÊ¢ ¬˝Êåÿ Áfl◊ÈsÔÁÖ ÁSÕàflÊSÿÊ◊ãÃ∑§Ê‹˘Á¬ ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊Îë¿UÁÃH 72H ∞·Ê ÿÕÊQ§Ê ’˝ÊrÊÔË ’˝rÊÔÁáÊ ÷flÊ ßÿ¢ ÁSÕÁ× ‚flZ ∑§◊¸ ‚ÛÿSÿ ’˝rÊÔM§¬áÊ ∞fl •flSÕÊŸ◊˜Ô ßÁà ∞ÃØԖ „U ¬ÊÕ¸ Ÿ ∞ŸÊ¢ ÁSÕÁâ ¬˝Êåÿ ‹éäflÊ Áfl◊ÈsÁÔ Ã Ÿ ◊Ê„¢U ¬˝Ê¬AÊÁÖ ÁSÕàflÊ •SÿÊ¢ ÁSÕÃÊÒ ’˝ÊrÊÔKÊ¢ ÿÕÊQ§ÊÿÊ◊˜Ô •ãÃ∑§Ê‹ •Á¬ •ãà flÿÁ‚ •Á¬ ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ¢ ’˝rÊÔÁŸfl¸ÎÁâ ◊ÊˇÊ¢ ´§ë¿UÁà ªë¿UÁÃ, Á∑§◊È flQ§√ÿ¢ ’˝rÊÔøÿʸŒ˜Ô ∞fl ‚ÛÿSÿ ÿÊflîÊËfl¢ ÿÊ ’˝rÊÔÁáÊ ∞fl •flÁÃDÔUà ‚ ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊˜Ô ´§ë¿UÁà ßÁÃH 72H
ÿ„U ©U¬ÿ¸ÈQ§ •flSÕÊ ’˝ÊrÊÔË ÿÊŸË ’˝rÊÔ◊¥ „UÊŸflÊ‹Ë ÁSÕÁà „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚fl¸∑§◊ÊZ∑§Ê ‚¢ãÿÊ‚ ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ’˝rÊÔM§¬‚ ÁSÕà „UÊ ¡ÊŸÊ „ÒU– „U ¬ÊÕ¸! ß‚ ÁSÕÁÃ∑§Ê ¬Ê∑§⁄U ◊ŸÈcÿ Á»§⁄U ◊ÊÁ„Uà Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊Ê„U∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– •ãÃ∑§Ê‹◊¥ó•ãÃ∑§ flÿ◊¥ ÷Ë ß‚ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ’˝ÊrÊÔË ÁSÕÁÃ◊¥ ÁSÕà „UÊ∑§⁄U ◊ŸÈcÿ, ’˝rÊÔ◊¥ ‹ËŸÃÊM§¬ ◊ÊˇÊ∑§Ê ‹Ê÷ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– Á»§⁄U ¡Ê ’˝rÊÔøÿʸüÊ◊‚ „UË ‚¢ãÿÊ‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§ ¡ËflŸ¬ÿ¸ãà ’˝rÊÔ◊¥ ÁSÕà ⁄U„UÃÊ „ÒU fl„U ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU, ß‚◊¥ ÃÊ ∑§„UŸÊ „UË ÄÿÊ „ÒU?H 72H
ßÁà üÊË◊„UÊ÷Ê⁄Uà ‡ÊÂʄUdKÊ¢ ‚¢Á„UÃÊÿÊ¢ flÒÿÊÁ‚ÄÿÊ¢ ÷Ëc◊¬fl¸ÁáÊ üÊË◊jªfleËÃʂͬÁŸcÊà‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿʪ‡ÊÊSòÊ üÊË∑ΧcáÊÊ¡¸ÈŸ‚¢flÊŒ ‚Êæ˜UÔÅÿÿÊªÊ ŸÊ◊ ÁmÃËÿÊ˘äÿÊÿ—H 2H
U
76
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
˙
ÃÎÃËÿÊ˘äÿÊÿ— ‡ÊÊSòÊSÿ ¬˝flÎÁûÊÁŸflÎÁûÊÁfl·ÿ÷Íà m ’ÈhË ÷ªflÃÊ ÁŸÌŒCÔU, ‚Êæ˜UÔÅÿ ’ÈÁh— ÿʪ ’ÈÁh— ßÁà ø– ÃòÊ “¬˝¡„UÊÁà ÿŒÊ ∑§Ê◊ÊŸ˜Ô” ßÁà •Ê⁄Uèÿ •Ê-•äÿÊÿ¬Á⁄U‚◊Ê#— ‚Êæ˜UÔÅÿ’ÈhKÊÁüÊÃÊŸÊ¢ ‚ÛÿÊ‚¢ ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ©UÄàflÊ Ã·Ê¢ ÃÁÛÊDÔUÃÿÊ ∞fl ø ∑ΧÃÊÕ¸ÃÊ ©UQ§Êó“∞·Ê ’˝ÊrÊÔË ÁSÕÁ×” ßÁÖ •¡¸ÈŸÊÿ ø “∑§◊¸áÿflÊÁœ∑§Ê⁄USÔ “◊Ê Ã ‚XÔUÊ˘Sàfl∑§◊¸ÁáÊ” ßÁà ∑§◊¸ ∞fl ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ©UQ§flÊŸ˜Ô ÿʪ’ÈÁh◊˜Ô •ÊÁüÊàÿ, Ÿ Ãà ∞fl üÊÿ—¬˝ÊÁ#◊˜Ô ©UQ§flÊŸ˜Ô– ÃŒ˜Ô ∞ÃŒ˜Ô •Ê‹ˇÿ ¬ÿʸ∑§È ‹Ë÷ÍÃ’ÈÁh— •¡¸ŸÈ ©UflÊøó ∑§Õ¢ ÷Q§Êÿ üÊÿÊ˘ÌÕŸ ÿÃ˜Ô ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô üÊÿ—‚ÊœŸ¢ ‚Êæ˜UÔÅÿ’ÈÁhÁŸDÔUÊ¢ üÊÊflÁÿàflÊ ◊Ê¢ ∑§◊¸ÁáÊ ŒÎCÔUÊŸ∑§ÊŸÕ¸ÿÈQ§ ¬Ê⁄Uê¬ÿ¸áÊ •Á¬ •ŸÒ∑§ÊÁãÃ∑§üÊÿ—¬˝ÊÁ#»§‹ ÁŸÿÈÜÖÿÊŒ˜Ô ßÁà ÿÈQ§— ¬ÿʸ∑ȧ‹Ë÷Êfl— •¡¸ÈŸSÿ– ÃŒŸÈM§¬— ø ¬˝‡Ÿ— “ÖÿÊÿ‚Ë øÔ˜Ô ßàÿÊÁŒ—– ¬˝oAʬÊ∑§⁄UáÊflÊÄÿ¢ ø ÷ªflÃÊ ©UQ¢§ ÿÕÊQ§Áfl÷ʪÁflcÊÿ ‡ÊÊSòÊ–
ß‚ ªËÃʇÊÊSòÊ∑§ ŒÍ‚⁄U •äÿÊÿ◊¥ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ¬˝flÁÎ ûÊÁfl·ÿ∑§ ÿʪ’ÈÁh •ÊÒ⁄U ÁŸflÎÁûÊÁfl·ÿ∑§ ‚Ê¢Åÿ’ÈÁh∞‚Ë ŒÊ ’ÈÁhÿÊ° ÁŒπ‹ÊÿË „Ò¥U– fl„UÊ° ‚Ê¢Åÿ’ÈÁh∑§Ê •ÊüÊÿ ‹ŸflÊ‹Ê¥∑§ Á‹ÿ “¬˝¡„UÊÁà ÿŒÊ ∑§Ê◊ÊŸ˜Ô” ß‚ ‡‹Ê∑§‚ ‹∑§⁄U •äÿÊÿ‚◊ÊÁ#Ã∑§, ‚fl¸∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ ∑§Ã¸√ÿ ’ËÊ∑§⁄U “∞·Ê ’˝ÊrÊÔË ÁSÕÁ×” ß‚ ‡‹Ê∑§◊¥ ©U‚Ë ôÊÊŸÁŸDÔUÊ‚ ©UŸ∑§Ê ∑ΧÃÊÕ¸ „UÊŸÊ ’ËÊÿÊ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ •¡¸ÈŸ∑§Ê “Ã⁄UÊ ∑§◊¸◊¥ „UË •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU” “∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ◊¥ Ã⁄UË ¬˝ËÁà Ÿ „UÊŸË øÊÁ„Uÿ” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥‚ (∞‚Ê ∑§„UÊ Á∑§) ÿʪ’ÈÁh∑§Ê •ÊüÊÿ ‹∑§⁄U ÃÈ¤Ê ∑§◊¸ „UË ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, (¬⁄U) ©U‚Ë‚ ◊ÈÁQ§∑§Ë ¬˝ÊÁ# Ÿ„UË¥ ’ËÊÿË– ß‚ ’ÊÃ∑§Ê ÁfløÊ⁄U∑§⁄U •¡¸ÈŸ∑§Ë ’ÈÁh √ÿÊ∑ȧ‹ „UÊ ªÿË •ÊÒ⁄U flU ’Ê‹ó(“ÖÿÊÿ‚Ë øØԔ ßàÿÊÁŒ)– ∑§ÀÿÊáÊ øÊ„UŸflÊ‹ ÷Q§∑§ Á‹ÿ ◊ÊˇÊ∑§Ê ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ‚ÊœŸ ¡Ê ‚Ê¢Åÿ’ÈÁh-ÁŸDÔUÊ „ÒU ©U‚ ‚ÈŸÊ∑§⁄U ÷Ë ¡Ê ¬˝àÿˇÊË∑Χà •Ÿ∑§ •ŸÕÊZ‚ ÿÈQ§ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ∑˝§◊‚ •Êª ’…∏UŸ¬⁄U ÷Ë (ß‚Ë ¡ã◊◊¥) ∞∑§◊ÊòÊ ◊ÊˇÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ#M§¬ »§‹ Á¡Ÿ∑§Ê ÁŸÁpà Ÿ„UË¥ „ÒU ∞‚ ∑§◊ÊZ◊¥ ◊È¤Ê ÷ªflÊŸ˜Ô ÄÿÊ¥ ‹ªÊà „Ò¥U– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡¸ÈŸ∑§Ê √ÿÊ∑ȧ‹ „UÊŸÊ ©UÁøà „UË „ÒU– •ÊÒ⁄U ©U‚ √ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ∑§ •ŸÈ∑ͧ‹ „UË ÿ„U “ÖÿÊÿ‚Ë øØԔ ßàÿÊÁŒ ¬˝oA „ÒU– ß‚ ¬˝oA∑§Ê ÁŸflÎûÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ fløŸ ÷Ë ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ¬ÍflʸQ§ Áfl÷ʪÁfl·ÿ∑§ ‡ÊÊSòÊ◊¥ (¡„UÊ° ôÊÊŸÁŸDÔUÊ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÁŸDÔUÊ∑§Ê •‹ª-•‹ª fláʸŸ „ÒU) ∑§„U „Ò¥U–
∑§ÁøÃ˜Ô ÃÈ •¡¸ÈŸSÿ ¬˝oAÊÕ¸◊˜Ô •ãÿÕÊ ÃÊ ÷Ë Á∑§ÃŸ „UË ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄U •¡¸ÈŸ∑§ ¬˝oA∑§Ê ∑§À¬ÁÿàflÊ Ãà¬˝ÁÃ∑ͧ‹¢ ÷ªfl× ¬˝ÁÃfløŸ¢ ¬˝ÿÊ¡Ÿ ŒÍ‚⁄UË Ã⁄U„U ◊ÊŸ∑§⁄U ©U‚‚ Áfl¬⁄UËà ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ê
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
77
fláʸÿÁãÖ ÿÕÊ ø •Êà◊ŸÊ ‚ê’㜪˝ãÕ ©UûÊ⁄U ’ËÊà „Ò¥U ÃÕÊ ¬„U‹ ÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ Sflÿ¢ ¡Ò‚Ê ªËÃÊÕʸ ÁŸM§Á¬Ã— Ãà¬˝ÁÃ∑ͧ‹¢ ø ß„U ¬ÈŸ— ªËÃÊ∑§Ê ÃÊà¬ÿ¸ ’Ã‹Ê •Êÿ „Ò¥U, ©U‚‚ ÷Ë ÿ„UÊ° ¬˝oA ¬˝oA¬˝ÁÃfløŸÿÊ— •ÕZ ÁŸM§¬ÿÁãÖ •ÊÒ⁄U ©UûÊ⁄U∑§Ê •Õ¸ Áfl¬⁄UËà ¬˝ÁìʌŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ∑§Õ◊˜Ô, ÃòÊ ‚ê’㜪˝ãÕ ÃÊflØÔó‚fl¸·Ê◊˜Ô •ÊüÊÁ◊áÊÊ¢ ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— ‚◊ÈìÊÿÊ ªËÃʇÊÊSòÊ ÁŸM§Á¬Ã— •Õ¸ ßÁà ©UQ§◊˜Ô, ¬ÈŸ— Áfl‡ÊÁ·Ã¢ ø ÿÊflîÊËflüÊÈÁÃøÊÁŒÃÊÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ ¬Á⁄UàÿÖÿ ∑§fl‹ÊŒ˜Ô ∞fl ôÊÊŸÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊ— ¬˝Êåÿà ßÁà ∞ÃŒ˜Ô ∞∑§Êãß ∞fl ¬˝ÁÃÁ·h◊˜Ô ßÁÖ ß„U ÃÈ •ÊüÊ◊Áfl∑§À¬¢ Œ‡Ê¸ÿÃÊ ÿÊflîÊËflüÊÈÁÃøÊÁŒÃÊŸÊ◊˜Ô ∞fl ∑§◊¸áÊÊ¢ ¬Á⁄Uàÿʪ ©UQ§—– ÃÃ˜Ô ∑§Õ◊˜Ô ߸ŒÎ‡Ê¢ ÁflL§h◊˜Ô •Õ¸◊˜Ô •¡¸ÈŸÊÿ ’˝ÍÿÊÃ˜Ô ÷ªflÊŸ˜Ô, üÊÊÃÊ flÊ ∑§Õ¢ ÁflL§h◊˜Ô •Õ¸◊˜Ô •flœÊ⁄UÿØԖ ÃòÊ ∞ÃÃ˜Ô SÿÊŒ˜Ô ªÎ„USÕÊŸÊ◊˜Ô ∞fl üÊÊÒÃ∑§◊¸¬Á⁄UàÿʪŸ ∑§fl‹ÊŒ˜Ô ∞fl ôÊÊŸÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊ— ¬˝ÁÃÁ·äÿà Ÿ ÃÈ •ÊüÊ◊ÊãÃ⁄UÊáÊÊ◊˜Ô ßÁÖ ∞ÃŒ˜Ô •Á¬ ¬ÍflʸûÊ⁄UÁflL§h◊˜Ô ∞fl– ∑§Õ◊˜Ô, ‚flʸüÊÁ◊áÊÊ¢ ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— ‚◊ÈìÊÿÊ ªËÃʇÊÊSòÊ ÁŸÁp× •Õ¸ ßÁà ¬˝ÁÃôÊÊÿ ß„U ∑§Õ¢ ÃÁmL§h¢ ∑§fl‹ÊŒ˜Ô ∞fl ôÊÊŸÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊ¢ ’˝ÍÿÊŒ˜Ô •ÊüÊ◊ÊãÃ⁄UÊáÊÊ◊˜–Ô •Õ ◊â üÊÊÒÃ∑§◊ʸ¬ˇÊÿÊ ∞ÃŒ˜Ô fløŸ¢ ∑§fl‹ÊŒ˜Ô ∞fl ôÊÊŸÊÃ˜Ô üÊÊÒÃ∑§◊¸⁄UÁ„UÃÊŒ˜Ô ªÎ„USÕÊŸÊ¢ ◊ÊˇÊ— ¬˝ÁÃÁ·äÿà ßÁÖ ÃòÊ ªÎ„USÕÊŸÊ¢ Áfll◊ÊŸ◊˜Ô •Á¬ S◊ÊÃZ ∑§◊¸ •Áfll◊ÊŸflŒ˜Ô ©U¬ˇÿ ôÊÊŸÊŒ˜Ô ∞fl ∑§fl‹ÊŒ˜Ô Ÿ ◊ÊˇÊ ßÁà ©Uëÿà ßÁÖ
∑Ò§‚? (‚Ê ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§)ófl„UÊ° ÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ ÃÊ (©UŸ ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄UÊ¥Ÿ) ∞‚ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥ ‚’ •ÊüÊ◊flÊ‹Ê¥∑§ Á‹ÿ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ÁŸM§¬áÊ Á∑§ÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Áfl‡Ê·M§¬‚ ÿ„U ÷Ë ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “¡’Ã∑§ ¡Ëfl •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ ⁄U„U” ßàÿÊÁŒ üÊÈÁÃÁflÁ„Uà ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ôÊÊŸ‚ ◊ÊˇÊ ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU, ß‚ Á‚hÊãÃ∑§Ê ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥ ÁŸÁpÃM§¬‚ ÁŸ·œ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ ÿ„UÊ° (ÃË‚⁄U •äÿÊÿ◊¥) ©Uã„UÊ¥Ÿ •ÊüÊ◊Ê¥∑§Ê Áfl∑§À¬ ÁŒπ‹Êà „ÈU∞ “¡’Ã∑§ ¡Ëfl” ßàÿÊÁŒ üÊÈÁÃÁflÁ„Uà ∑§◊ÊZ∑§Ê „UË àÿʪ ’ËÊÿÊ „ÒU– ß‚‚ ÿ„U ‡ÊVÔUÊ „UÊÃË „ÒU Á∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÁflL§h •Õ¸flÊ‹ fløŸ ÷ªflÊŸ˜Ô •¡¸ÈŸ‚ ∑Ò§‚ ∑§„Uà •ÊÒ⁄U ‚ÈŸŸflÊ‹Ê (•¡¸ÈŸ) ÷Ë ∞‚ ÁflL§h •Õ¸∑§Ê ∑Ò§‚ SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃÊ? ¬Í0óÿÁŒ fl„UÊ° (÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥) ∞‚Ê •Á÷¬˝Êÿ „UÊ Á∑§ ªÎ„USÕ∑§ Á‹ÿ „UË üÊÊÒÃ-∑§◊¸∑§ àÿʪ¬Ífl¸∑§ ∑§fl‹ ôÊÊŸ‚ ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#∑§Ê ÁŸ·œ Á∑§ÿÊ „ÒU, ŒÍ‚⁄U •ÊüÊ◊flÊ‹Ê∑¥ § Á‹ÿ Ÿ„UË¥, ÃÊ? ©U0óÿ„U ÷Ë ¬Íflʸ¬⁄UÁflL h „UË „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ‚÷Ë •ÊüÊ◊flÊ‹Ê¥∑§ Á‹ÿ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ªËÃʇÊÊSòÊ∑§Ê ÁŸÁpà •Á÷¬˝Êÿ „ÒU” ∞‚Ë ¬˝ÁÃôÊÊ ∑§⁄U∑§ ©U‚∑§ Áfl¬⁄UËà ÿ„UÊ° ŒÍ‚⁄U •ÊüÊ◊flÊ‹Ê¥∑§ Á‹ÿ fl ∑§fl‹ ôÊÊŸ‚ ◊ÊˇÊ ∑Ò§‚ ’ËÊÃ? ¬Í0ó∑§ŒÊÁøÃ˜Ô ∞‚Ê ◊ÊŸ ‹¥ Á∑§ ÿ„U ∑§„UŸÊ üÊÊÒÃ∑§◊¸∑§Ë •¬ˇÊÊ‚ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô üÊÊÒÃ∑§◊¸‚ ⁄UÁ„Uà ∑§fl‹ ôÊÊŸ‚ ªÎ„USÕÊ¥∑§ Á‹ÿ ◊ÊˇÊ∑§Ê ÁŸ·œ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, ©U‚◊¥ ¡Ê, ∑§fl‹ ôÊÊŸ‚ ªÎ„USÕÊ¥∑§Ê ◊ÊˇÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ∞‚Ê ∑§„UÊ „ÒU fl„U Áfll◊ÊŸ S◊Êø-∑§◊¸∑§Ë ÷Ë •Áfll◊ÊŸ∑§ ‚ŒÎ‡Ê ©U¬ˇÊÊ ∑§⁄U∑§ ∑§„UÊ „ÒU–
78
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
∞ÃŒ˜Ô •Á¬ ÁflL§h◊˜Ô– ∑§Õ◊˜Ô, ªÎ„USÕSÿ ©U0óÿ„U ÷Ë ÁflL§h „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ “ªÎ„USÕ∑§ Á‹ÿ ∞fl S◊Êø∑§◊¸áÊÊ ‚◊ÈÁìÊÃÊŒ˜Ô ôÊÊŸÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊ— „UË ∑§fl‹ S◊Êø∑§◊¸∑§ ‚ÊÕ Á◊‹ „ÈU∞ ôÊÊŸ‚ ◊ÊˇÊ∑§Ê ¬˝ÁÃÁ·äÿà Ÿ ÃÈ •ÊüÊ◊ÊãÃ⁄UÊáÊÊ◊˜Ô ßÁà ∑§Õ¢ ¬˝Á÷œ Á∑§ÿÊ „ÒU, ŒÍ‚⁄U •ÊüÊ◊flÊ‹Ê¥∑§ Á‹ÿ Ÿ„UË¥”ó ÿ„U ÁfløÊ⁄UflÊŸ˜Ô ◊ŸÈcÿ ∑Ò§‚ ◊ÊŸ ‚∑§Ã „Ò¥U? ÁflflÁ∑§Á÷— ‡ÊÄÿ◊˜Ô •flœÊ⁄UÁÿÃÈ◊˜Ô– ŒÍ‚⁄UË ’Êà ÿ„U ÷Ë „ÒU Á∑§ ÿÁŒ ™§äfl¸⁄‘UÃÊ•Ê¥∑§Ê Á∑¢§ ø ÿÁŒ ◊ÊˇÊ‚ÊœŸàflŸ S◊ÊÃʸÁŸ ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ ôÊÊŸ∑§ ‚ÊÕ ∑§fl‹ S◊Êø-∑§◊¸∑§ ‚◊ÈìÊÿ∑§Ë „UË •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ „ÒU ÃÊ ß‚ ãÿÊÿ‚ ªÎ„USÕÊ¥∑§ Á‹ÿ ÷Ë ∑§fl‹ S◊Êø-∑§◊ÊZ∑§ ‚ÊÕ „UË ªÎ„USÕSÿ •Á¬ ßcÿÃÊ¢ S◊ÊÃÒ¸— ∞fl ‚◊ÈìÊÿÊ ôÊÊŸ∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ •Êfl‡ÿ∑§ ‚◊¤ÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ, Ÿ üÊÊÒÃÒ—– üÊÊÒÃ∑§◊ÊZ∑§ ‚ÊÕ Ÿ„UË¥–
∑§◊ʸÁáÊ
™§äfl¸⁄‘UÂʢ
‚◊ÈìÊËÿãÃ
ÃÕÊ
•Õ üÊÊÒÃ—Ò S◊ÊÃÒ—¸ ø ªÎ„USÕSÿ ∞fl ‚◊ÈìÊÿÊ
¬Í0óÿÁŒ ∞‚Ê ◊ÊŸ¢¢ Á∑§ ªÎ„USÕ∑§Ê „UË ◊ÊˇÊ∑§
Á‹ÿ üÊÊÒà •ÊÒ⁄U S◊Êø ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ∑§◊ÊZ∑§ ‚ÊÕ
◊ÊˇÊÊÿ ™§äfl¸⁄‘UÂʢ ÃÈ S◊Êø∑§◊¸◊ÊòÊ‚◊ÈÁìÊÃÊŒ˜Ô ôÊÊŸ∑§ ‚◊ÈìÊÿ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ „ÒU, ™§äfl¸⁄‘UÃÊ•Ê¥∑§Ê ÃÊ ôÊÊŸÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊ ßÁÖ ∑§fl‹ S◊Êø-∑§◊¸ÿÈQ§ ôÊÊŸ‚ ◊ÊˇÊ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU? ©U0ó∞‚Ê ◊ÊŸ ‹Ÿ‚ ÃÊ ªÎ„USÕ∑§ „UË Á‚⁄U¬⁄U ÃòÊ ∞fl¢ ‚Áà ªÎ„USÕSÿ •ÊÿÊ‚’Ê„ÈUÀÿ¢ üÊÊÒâ S◊ÊÃZ ø ’„ÈUŒ—È πM§¬¢ ∑§◊¸ Á‡Ê⁄UÁ‚ •⁄UÊÁ ¬Ã¢ Áfl‡Ê· ¬Á⁄UüÊ◊ÿÈQ§ •ÊÒ⁄U •Áà ŒÈ—πM§¬ üÊÊÒÃ-S◊Êø ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê ’Ê¤Ê ‹ÊŒŸÊ „ÈU•Ê– SÿÊØ– ¬Í0óÿÁŒ ∑§„UÊ ¡Êÿ Á∑§ ’„ÈUà ¬Á⁄UüÊ◊ „UÊŸ∑§ • Ô Õ ªÎ„USÕSÿ ∞fl •ÊÿÊ‚’Ê„ÈUÀÿ∑§Ê⁄UáÊÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊ— SÿÊŒ˜Ô Ÿ •ÊüÊ◊ÊãÃ⁄UÊáÊÊ¢ üÊÊÒÃÁŸàÿ∑§◊¸- ∑§Ê⁄UáÊ ªÎ„USâÊ∑§Ë „UË ◊ÈÁQ§ „UÊÃË „ÒU, (•ãÿ •ÊüÊ◊Ê¥◊¥) ⁄UÁ„UÃàflÊŒ˜Ô ßÁÖ ÃŒ˜Ô •Á¬ •‚ØԖ ‚flʸ¬ÁŸ·à‚È ßÁÄUÊ‚¬È⁄UÊáÊÿʪ‡ÊÊSòÊ ø ôÊÊŸÊXÔUàflŸ ◊È◊ÈˇÊÊ— ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÁflœÊŸÊŒ˜Ô •ÊüÊ◊Áfl∑§À¬‚◊ÈìÊÿÁflœÊŸÊÃ˜Ô ø üÊÈÁÃS◊ÎàÿÊ—– Á‚h— ÃÌ„U ‚flʸüÊÁ◊áÊÊ¢ ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— ‚◊ÈìÊÿ—– Ÿ, ◊È◊ÈˇÊÊ— ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÁflœÊŸÊØԖ
üÊÊÒà ÁŸàÿ∑§◊ÊZ∑§Ê •÷Êfl „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •ãÿ •ÊüÊ◊flÊ‹Ê¥∑§Ê ◊ÊˇÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ ÃÊ? ©U0óÿ„U ÷Ë ∆UË∑§ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ ‚’ ©U¬ÁŸ·Œ˜Ô, ßÁÄUÊ‚, ¬È⁄UÊáÊ •ÊÒ⁄U ÿʪ‡ÊÊSòÊÊ¥◊¥ ◊È◊ÈˇÊÈ∑§ Á‹ÿ ôÊÊŸ∑§Ê •¢ª ◊ÊŸ∑§⁄U ‚’ ∑§◊ÊZ∑§ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ê ÁflœÊŸ Á∑§ÿÊ „ÒU ÃÕÊ üÊÈÁÃ-S◊ÎÁÃÿÊ¥◊¥ •ÊüÊ◊Ê¥∑§ Áfl∑§À¬ •ÊÒ⁄U ‚◊ÈìÊÿ∑§Ê ÷Ë ÁflœÊŸ „ÒU–* ¬Í0óÃ’ ÃÊ ‚÷Ë •ÊüÊ◊flÊ‹Ê¥∑§ Á‹ÿ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ Á‚h „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ©U0óŸ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ ◊È◊ÈˇÊÈ∑§ Á‹ÿ ‚fl¸ ∑§◊ÊZ∑§ àÿʪ∑§Ê ÁflœÊŸ „ÒU–
* ’˝rÊÔøÿ¸‚ ªÎ„USÕ, ªÎ„USÕ‚ flÊŸ¬˝SÕ •ÊÒ⁄U flÊŸ¬˝SÕ‚ ‚¢ãÿÊ‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ; ÿ„U ‚◊ÈìÊÿ∑§Ê ÁflœÊŸ „ÒU •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔøÿ¸‚ •ÕflÊ ªÎ„USÕ‚ ÿÊ flÊŸ¬˝SÕ‚ ‚¢ãÿÊ‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄U, ÿ„U •ÊüÊ◊Ê¥∑§ Áfl∑§À¬∑§Ê ÁflœÊŸ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
“√ÿÈàÕÊÿÊÕ Á÷ˇÊÊøÿZ ø⁄UÁãÖ” (’΄U0 ©U0 3– 5– 1) “ÃS◊Êà‚ÛÿÊ‚◊·Ê¢ ì‚Ê◊ÁÃÁ⁄UQ§◊Ê„ÈU—–” (ŸÊ0 ©U0 2– 79) “ãÿÊ‚ ∞flÊàÿ⁄UøÿØԔ (ŸÊ0 ©U0 2– 78) ßÁà “Ÿ ∑§◊¸áÊÊ Ÿ ¬˝¡ÿÊ œŸŸ àÿʪŸÒ∑§˘◊ÎÃàfl◊ÊŸ‡ÊÈ—” (ŸÊ0 ©U0 2– 12) ßÁà ø– “’˝rÊÔøÿʸŒfl ¬˝fl¡ ˝ à ”Ô˜ (¡Ê’Ê0 ©U0 4) ßàÿÊlÊ— üÊÈÃÿ—– àÿ¡ œ◊¸◊œ◊Z ø ©U÷ ‚àÿÊŸÎà àÿ¡– ©U÷ ‚àÿÊŸÎà àÿÄàflÊ ÿŸ àÿ¡Á‚ Ãûÿ¡H ‚¢‚Ê⁄U◊fl ÁŸ—‚Ê⁄¢U ŒÎ¶ÔUÊ ‚Ê⁄UÁŒŒÎˇÊÿÊ– ¬˝fl˝¡ãàÿ∑ΧÃÊmÊ„UÊ— ¬⁄¢U flÒ⁄UÊÇÿ◊ÊÁüÊÃÊ—H ßÁà ’΄US¬Á× •Á¬ ∑§ø¢ ¬˝ÁÖ ∑§◊¸áÊÊ ’äÿà ¡ãÃÈÌfllÿÊ ø Áfl◊ÈëÿÖ ÃS◊Êà∑§◊¸ Ÿ ∑ȧfl¸Áãà ÿÃÿ— ¬Ê⁄UŒÌ‡ÊŸ—H (◊„UÊ0 ‡ÊÊÁãÃ0 241– 7) ßÁà ‡ÊÈ∑§ÊŸÈ‡ÊÊ‚Ÿ◊˜–Ô ß„U •Á¬ “‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ◊Ÿ‚Ê ‚ÛÿSÿ” ßàÿÊÁŒ– ◊ÊˇÊSÿ ø •∑§Êÿ¸àflÊŒ˜Ô ◊È◊ÈˇÊÊ— ∑§◊ʸŸÕ¸Äÿ◊˜–Ô ÁŸàÿÊÁŸ ¬˝àÿflÊÿ¬Á⁄U„UÊ⁄UÊÕ¸◊˜Ô •ŸÈDÔUÿÊÁŸ ßÁà øØԖ Ÿ, •‚ÛÿÊÁ‚Áfl·ÿàflÊÃ˜Ô ¬˝àÿflÊÿ¬˝Ê#—,
79
“‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷ʪʂ ¥ Áfl⁄UQ§ „UÊ∑ §⁄U Á÷ˇÊÊflÎÁûÊ∑§Ê •fl‹ê’Ÿ ∑§⁄Uà „Ò¥U–” “ß‚Á‹ÿ ߟ ‚’ ìʥ◊¥ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ê „UË üÊDÔU ∑§„Uà „Ò¥U–” “‚¢ãÿÊ‚ „UË üÊDÔU ’ÃÊÿÊ ªÿÊ „ÒU” “Ÿ ∑§◊¸‚, Ÿ ¬˝¡Ê‚, Ÿ œŸ‚, ¬⁄U ∑§fl‹ àÿʪ‚ „UË ∑§ß¸ ∞∑§ ◊„UʬÈL§· •◊ÎÃàfl∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞ „Ò¥U–” “’˝rÊÔøÿ¸‚ „UË ‚¢ãÿÊ‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄¥U–”
ßàÿÊÁŒ üÊÈÁÃfløŸ „Ò¥U– ’΄US¬Áß ÷Ë ∑§ø‚ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “œ◊¸ •ÊÒ⁄U •œ◊¸∑§Ê ¿UÊ«∏U, ‚àÿ •ÊÒ⁄U ¤ÊÍ∆U ŒÊŸÊ¥∑§Ê ¿UÊ«∏U, ‚àÿ •ÊÒ⁄U ¤ÊÍ∆U ŒÊŸÊ¥∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U Á¡‚ (•„¢U∑§Ê⁄U) ‚ ߟ∑§Ê ¿UÊ«∏UÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ê ÷Ë ¿UÊ«∏U–” “‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ‚Ê⁄U⁄UÁ„Uà Œπ∑§⁄U ¬⁄UflÒ⁄UÊÇÿ∑§ •ÊÁüÊà „ÈU∞ ¬ÈL§·, ‚Ê⁄U flSÃÈ∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë ßë¿UÊ‚ ÁflflÊ„U Á∑§ÿ Á’ŸÊ (’˝rÊÔøÿ¸-•ÊüÊ◊‚) „UË ‚¢ãÿÊ‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U–”
√ÿÊ‚¡ËŸ ÷Ë ‡ÊÈ∑§Œfl¡Ë∑§Ê Á‡ÊˇÊÊ ŒÃ ‚◊ÿ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “¡Ëfl ∑§◊ÊZ‚ ’°œÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ôÊÊŸ‚ ◊ÈQ§ „UÊÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ •Êà◊Ãûfl∑§ ôÊÊÃÊ ÿÁà ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÖ”
ÿ„UÊ° (ªËÃÊ◊¥) ÷Ë “‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê ◊Ÿ‚ ¿UÊ«∏U∑§⁄U” ßàÿÊÁŒ fløŸ ∑§„U „Ò¥U– ◊ÊˇÊ •∑§Êÿ¸ „ÒU •ÕʸÃÔ˜ Á∑§‚Ë Á∑˝§ÿÊ‚ ¬˝Ê# „UÊŸ fl Ê‹Ê Ÿ„UË¥ „ÒU, ß‚‚ ÷Ë ◊È◊ÈˇÊÈ∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ √ÿÕ¸ „ÒU– ¬Í0óÿÁŒ ∞‚Ê ∑§„U¥ Á∑§ ¬˝àÿflÊÿ* ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ∑ §
Á‹ÿ ÁŸàÿ∑§◊Ê∑Z §Ê •ŸÈDUÔÊŸ ∑§⁄UŸÊ •Êfl‡ÿ∑§ „ÒU, ÃÊ? ©U0óÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ ¬˝àÿflÊÿ∑§Ë
¬˝ÊÁ# ‚¢ãÿÊ‚Ë∑§ Á‹ÿ Ÿ„UË¥, •‚¢ãÿÊ‚Ë∑§ Á‹ÿ „ÒU– ¡Ê Ÿ Á„U •ÁªA∑§Êÿʸl∑§⁄UáÊÊÃ˜Ô ‚ÛÿÊÁ‚Ÿ— ¬˝àÿflÊÿ— ‚¢ãÿÊ‚Ë Ÿ„UË¥ „ÒU, ∞‚ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ªÎ„USÕÊ¥∑§Ê •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔøÊÁ⁄UÿÊ¥∑§Ê ÷Ë Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁflÁ„Uà ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ∑§À¬ÁÿÃ¢È ‡ÊÄÿÊ ÿÕÊ ’˝rÊÔøÊÁ⁄UáÊÊ◊˜Ô ¬˝àÿflÊÿ „UÊÃÊ „ÒU, flÒ‚ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ‚¢ãÿÊ‚Ë∑§ Á‹ÿ ¬˝àÿflÊÿ-¬˝ÊÁ#∑§Ë ∑§À¬ŸÊ Ÿ„UË¥ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË– •‚ÛÿÊÁ‚ŸÊ◊˜Ô •Á¬ ∑§Ì◊áÊÊ◊˜Ô– * ÁflÁ„Uà ∑§◊ÊZ∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ¡Ê ¬Ê¬ ‹ªÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ¬˝àÿflÊÿ „ÒU–
80
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Ÿ ÃÊflŒ˜Ô ÁŸàÿÊŸÊ¢ ∑§◊¸áÊÊ◊˜Ô •÷ÊflÊŒ˜Ô ∞fl ÃÕÊ ÁŸàÿ∑§◊Ê∑Z § •÷Êfl‚ „UË ÷ÊflM§¬ ¬˝àÿflÊÿ∑§ ÷ÊflM§¬Sÿ ¬˝àÿflÊÿSÿ ©Uà¬ÁûÊ— ∑§À¬ÁÿÃ¢È ©Uà¬ÛÊ „UÊŸ∑§Ë ÷Ë ∑§À¬ŸÊ Ÿ„UË¥ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË,
•Á¬ ©UQ§Ê ∞fl ßÁà “ÃÁà∑¢§ ∑§◊¸ÁáÊ ÉÊÊ⁄U ◊Ê¢ ÁŸÿÊ¡ÿÁ‚ ∑§‡Êfl” ßÁà ¬˝oAÊ Ÿ ∑§Õ@Ÿ
ÄÿÊ¥Á∑§ “•‚ØԂ ‚ØÔ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ ∑Ò§‚ „UÊ ‚∑§ÃË „ÒU?” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •÷Êfl‚ ÷Êfl∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê •‚ê÷fl ’ËʟflÊ‹ üÊÈÁÃ∑§ fløŸ „Ò¥U– ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ (∑§◊Ê∑Z § •÷Êfl‚ ÷ÊflM§¬ ¬˝àÿflÊÿ) •‚ê÷fl „UÊŸ ¬ ⁄U ÷Ë ÁflÁ„Uà ∑§◊Ê∑Z § Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ¬˝àÿflÊÿ∑§Ê „UÊŸ Ê flŒ ’ËÊÃÊ „ÒU, Ã’ ÃÊ ÿ„U ∑§„UŸÊ „ÈU•Ê Á∑§ flŒ •ŸÕ¸∑§Ê⁄U∑§ •ÊÒ⁄U •¬˝Ê◊ÊÁáÊ∑§ „ÒU– ÄÿÊÁ¥ ∑§ (∞‚Ê ◊ÊŸŸ‚) flŒÁflÁ„Uà ∑§◊Ê∑Z § ∑§⁄UŸ •ÊÒ⁄U Ÿ ∑§⁄UŸ ŒÊŸÊ„¥ UË◊¥ ∑§fl‹ ŒÈ—π „UË »§‹ „ÈU•Ê– ß‚∑§ Á‚flÊ ‡ÊÊSòÊ ôÊʬ∑§ Ÿ„UË¥ ’ÁÀ∑§ ∑§Ê⁄U∑§ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô •¬Ífl¸ ‡ÊÁQ§ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU, ∞‚Ê ÿÈÁQ§‡ÊÍãÿ •Õ¸ ÷Ë ◊ÊŸŸÊ „ÈU•Ê*– ÿ„U Á∑§‚Ë∑§Ê ßCÔU Ÿ„UË¥ „ÒU– ‚ÈÃ⁄UÊ¢ ÿ„U Á‚h „ÈU•Ê Á∑§ ‚¢ãÿÊÁ‚ÿÊ¥∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „ÒU, •Ã∞fl ôÊÊŸ-∑§◊¸∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ÷Ë ÿÈÁQ§ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÃÕÊ “ÖÿÊÿ‚Ë øÃ˜Ô ∑§◊¸áÊSà ◊ÃÊ ’ÈÁh—” ßàÿÊÁŒ •¡¸ÈŸ∑§ ¬˝oAÊ¥∑§Ë ‚¢ªÁà Ÿ„UË¥ ’Ò∆UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÷Ë ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ– ÄÿÊ¥Á∑§ ÿÁŒ ŒÍ‚⁄U •äÿÊÿ◊¥ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ •¡¸ÈŸ‚ ÿ„U ∑§„UÊ „UÊÃÊ Á∑§ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ÃÈ¤Ê ∞∑§ ‚ÊÕ •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ ÃÊ Á»§⁄U •¡¸ÈŸ∑§Ê ÿ„U ¬Í¿UŸÊ Ÿ„UË¥ ’ŸÃÊ Á∑§ “„U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! ÿÁŒ ∑§◊ÊZ∑§Ë •¬ˇÊÊ •Ê¬ ôÊÊŸ∑§Ê üÊDÔU ◊ÊŸÃ „Ò¥U” ßàÿÊÁŒ– ÿÁŒ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ •¡¸ÈŸ‚ ÿ„U ∑§„UÊ „UÊ Á∑§ ÃÈ¤Ê ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ê ∞∑§ ‚ÊÕ •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, Ã’ ¡Ê ∑§◊ÊZ∑§Ë •¬ˇÊÊ üÊDÔU „ÒU, ©U‚ ôÊÊŸ∑§Ê (‚ê¬ÊŒŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ) ÷Ë ∑§„U „UË ÁŒÿÊ ªÿÊ, Á»§⁄U ÿ„U ¬Í¿UŸÊ Á∑§‚Ë Ã⁄U„U ÷Ë Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ Á∑§ “ÃÊ
©U¬¬lÖ
„U ∑§‡Êfl! ◊È¤Ê ÉÊÊ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ÄÿÊ¥ ‹ªÊà „Ò¥U–”
‡ÊÄÿÊ “∑§Õ◊‚× ‚îÊÊÿÔ (¿UÊ0 ©U0 6– 2– 2) ßÁà •‚× ‚îÊã◊Ê‚ê÷flüÊÈ×– ÿÁŒ ÁflÁ„UÃÊ∑§⁄UáÊÊŒ˜Ô •‚ê÷Ê√ÿ◊˜Ô •Á¬ ¬˝àÿflÊÿ¢ ’˝ÍÿÊŒ˜Ô flŒ— ÃŒÊ •ŸÕ¸∑§⁄UÊ flŒ— •¬˝◊ÊáÊ◊˜Ô ßÁà ©UQ¢§ SÿÊØԖ ÁflÁ„UÃSÿ ∑§⁄UáÊÊ∑§⁄UáÊÿÊ— ŒÈ—π◊ÊòÊ»§‹àflÊØԖ ÃÕÊ ø ∑§Ê⁄U∑¢§ ‡ÊÊSòÊ¢ Ÿ ôÊʬ∑§◊˜Ô ßÁà •ŸÈ¬¬ÛÊÊÕZ ∑§ÁÀ¬Ã¢ SÿÊØԖ Ÿ ø ∞ÃŒ˜Ô ßCÔU◊–Ô˜ ÃS◊ÊŒ˜Ô Ÿ ‚ÛÿÊÁ‚ŸÊ¢ ∑§◊ʸÁáÊ •ÃÊ ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— ‚◊ÈìÊÿʟȬ¬ÁûÊ—– “ÖÿÊÿ‚Ë øà∑§◊¸áÊSà ◊ÃÊ ’ÈÁh—” ßÁÖ •¡¸ÈŸSÿ ¬˝oAʟȬ¬ûÊ— ø– ÿÁŒ Á„U ÷ªflÃÊ ÁmÃËÿ •äÿÊÿ ôÊÊŸ¢ ∑§◊¸ ø ‚◊ÈìÊÿŸ àflÿÊ •ŸÈDÔUÿ◊˜Ô ßÁà ©UQ¢§ SÿÊÃ˜Ô Ã× •¡¸ÈŸSÿ ¬˝oA— •ŸÈ¬¬ÛÊÊ “ÖÿÊÿ‚Ë øà∑§◊¸áÊSà ◊ÃÊ ’ÈÁh— ¡ŸÊŒ¸Ÿ” ßÁÖ •¡¸ÈŸÊÿ øŒ˜Ô ’ÈÁh∑§◊¸áÊË àflÿÊ •ŸÈDÔUÿ ßÁà ©UQ§ ÿÊ ∑§◊¸áÊÊ ÖÿÊÿ‚Ë ’ÈÁh— ‚Ê
* flÊSÃfl◊¥ ‡ÊÊSòÊ ∑§fl‹ ¬ŒÊÕÊZ∑§Ë ‡ÊÁQ§∑§Ê ’ËʟflÊ‹Ê „ÒU, ©U‚◊¥ ŸflËŸ ‡ÊÁQ§ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
81
Ÿ ø •¡¸ÈŸSÿ ∞fl ÖÿÊÿ‚Ë ’ÈÁh— Ÿ ∞‚Ë ÃÊ ∑§À¬ŸÊ ∑§Ë „UË Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§ÃË Á∑§ •ŸÈDÔUÿÊ ßÁà ÷ªflÃÊ ©UQ¢§ ¬Ífl¸◊˜Ô ßÁà ÷ªflÊŸ˜ŸÔ ¬„U‹ ∞‚Ê ∑§„U ÁŒÿÊ ÕÊ Á∑§ ©U‚ üÊDUÔ ∑§À¬ÁÿÃ¢È ÿÈQ§◊˜Ô, ÿŸ “ÖÿÊÿ‚Ë øØԔ ßÁà ¬˝oA— ôÊÊŸ∑§Ê •ŸÈDUÔÊŸ •¡¸ŸÈ ∑§Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, Á¡‚‚ SÿÊØԖ Á∑§ •¡¸ŸÈ ∑§Ê “ÖÿÊÿ‚Ë øÔԘ ßàÿÊÁŒ ¬˝oA ’Ÿ ‚∑§– „UÊ°, ÿÁŒ ∞‚Ê „UÊ Á∑§ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ê ¬⁄US¬⁄U ÿÁŒ ¬ÈŸ— ∞∑§Sÿ ¬ÈL§·Sÿ ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— Áfl⁄Uʜʌ˜Ô ÿȪ¬Œ˜Ô •ŸÈDÔUÊŸ¢ Ÿ ‚ê÷flÁà ßÁà Áfl⁄UÊœ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∞∑§ ¬ÈL§·‚ ∞∑§ ∑§Ê‹◊¥ (ŒÊŸÊ¥∑§Ê) •ŸÈDÔUÊŸ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥, ß‚Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ŒÊŸÊ¥∑§Ê Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸ∑§ ÿÊÇÿ Ã× •ÿ¢ ¬˝oA ©U¬¬ÛÊ— “ÖÿÊÿ‚Ë øØԔ ¬„U‹ ’ËÊÿÊ „ÒU ÃÊ “ÖÿÊÿ‚Ë øØԔ ßàÿÊÁŒ ¬˝oA ’Ÿ ßàÿÊÁŒ—– ‚∑§ÃÊ „ÒU–
Á÷ÛʬÈL§·ÊŸÈDÔUÿàfl¢ ÷ªflÃÊ ¬Ífl¸◊˜Ô ©UQ¢§ SÿÊØÔ
ÿÁŒ ∞‚Ë ∑§À¬ŸÊ ∑§⁄¥U Á∑§ “•¡¸ÈŸŸ ÿ„U ¬˝oA •Áflfl∑§‚ Á∑§ÿÊ „ÒU” ÃÊ ÷Ë ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ê ÿ„U ©UûÊ⁄U ŒŸÊ ÿÈÁQ§ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ ∆U„U⁄UÃÊ Á∑§ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÁŸDÔUÊ ¬ÈL§·ÊŸÈDUÔ ÿàflŸ ÷ªfl× ¬˝ÁÃfløŸ¢ Ÿ ©U¬¬lÖ ŒÊŸÊ¥ Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ •ŸÈDUÔ ÊŸ ∑§Ë ¡ÊŸÿÊÇÿ „Ò¥U–
•Áflfl∑§Ã— ¬˝oA∑§À¬ŸÊÿÊ◊˜Ô •Á¬ Á÷ÛÊ-
÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ©UûÊ⁄U∑§Ê •ôÊÊŸ◊Í‹∑§ ◊ÊŸŸÊ ÃÊ Ÿ ø •ôÊÊŸÁŸÁ◊ûÊ¢ ÷ªflà¬˝ÁÃfløŸ¢ ∑§Àåÿ◊˜–Ô (‚fl¸ÕÊ) •ŸÈÁøà „ÒU–
•S◊ÊÃ˜Ô ø Á÷ÛʬÈL§·ÊŸÈDÔUÿàflŸ ôÊÊŸ∑§◊¸-
•Ã∞fl ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ß‚ ©UûÊ⁄U∑§Ê Á∑§ “ôÊÊŸÁŸDÔUÊ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÁŸDÔUÊ∑§Ê •ŸÈDUÔ ÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹ •Áœ∑§Ê⁄UË Á÷ÛÊÁŸDÔUÿÊ— ÷ªfl× ¬˝ÁÃfløŸŒ‡Ê¸ŸÊØ,Ô ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— Á÷ÛÊ „Ò¥U,” ŒπŸ‚ ÿ„U Á‚h „UÊÃÊ „Ò Á∑§ ôÊÊŸ∑§◊¸∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥– ‚◊ÈìÊÿʟȬ¬ÁûÊ—–
ÃS◊ÊÃ˜Ô ∑§fl‹ÊŒ˜Ô ∞fl ôÊÊŸÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊ ßÁà ߂Á‹ÿ ªËÃÊ◊¥ •ÊÒ⁄U ‚’ ©U¬ÁŸ·ŒÊ¥◊¥ ÿ„UË ÁŸÁpà ∞·— •Õʸ ÁŸÁpÃÊ ªËÃÊ‚È ‚flʸ¬ÁŸ·à‚È ø– •Á÷¬˝Êÿ „ÒU Á∑§ ∑§fl‹ ôÊÊŸ‚ „UË ◊ÊˇÊ „UÊÃÊ „ÒU– ÿÁŒ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ‚ê÷fl „UÊÃÊ ÃÊ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— ∞∑¢§ flŒ ÁŸÁpàÿ ßÁà ø ∞∑§Áfl·ÿÊ ∞fl ¬˝ÊÕ¸ŸÊ •ŸÈ¬¬ÛÊÊ ©U÷ÿÊ— ‚◊ÈìÊÿ‚ê÷fl–
∑§◊¸ ߟ ŒÊŸÊ¥◊¥‚ ∞∑§∑§Ê ÁŸpÿ ∑§⁄U∑§ ∑§„UÊ, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∞∑§ „UË ’Êà ∑§„UŸ∑§ Á‹ÿ •¡¸ÈŸ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃË–
ß‚∑§ Á‚flÊ “∑ȧL§ ∑§◊¸Òfl ÃS◊Êûfl◊˜Ô” ß‚ ÁŸÁpà “∑ȧL§ ∑§◊¸Òfl ÃS◊Êûfl◊˜Ô” ßÁà ø ôÊÊŸÁŸDÔUÊ‚ê÷fl◊˜Ô •¡¸ÈŸSÿ •flœÊ⁄UáÊŸ ∑§ÕŸ‚ ÷ªflÊŸ˜Ô ÷Ë •¡¸ÈŸ∑§ Á‹ÿ (•Êª) ôÊÊŸÁŸDÔUÊ •‚ê÷fl ÁŒπ‹Êÿ¥ª– Œ‡Ê¸ÁÿcÿÁÖ
82
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
•¡¸ÈŸ ©UflÊøó
•¡¸ÈŸ ’Ê‹ó
ÖÿÊÿ‚Ë øà∑§◊¸áÊSà ◊ÃÊ ’ÈÁh¡¸ŸÊŒ¸Ÿ– ÃÁà∑¢§ ∑§◊¸ÁáÊ ÉÊÊ⁄U ◊Ê¢ ÁŸÿÊ¡ÿÁ‚ ∑§‡ÊflH 1H ÖÿÊÿ‚Ë üÊÿ‚Ë øŒ˜Ô ÿÁŒ ∑§◊¸áÊ— ‚∑§Ê‡ÊÊÃ˜Ô Ã Ãfl ◊ÃÊ •Á÷¬˝ÃÊ ’ÈÁh— ôÊÊŸ¢ „U ¡ŸÊŒ¸Ÿ– ÿÁŒ ’ÈÁh∑§◊¸áÊË ‚◊ÈÁìÊà ßCÔU ÃŒÊ ∞∑¢§ üÊÿ—‚ÊœŸ◊˜Ô ßÁà ∑§◊¸áÊÊ ÖÿÊÿ‚Ë ’ÈÁh— ßÁà ∑§◊¸áÊ— •ÁÃÁ⁄UQ§∑§⁄UáÊ¢ ’Èh— •ŸÈ¬¬ÛÊ◊˜Ô •¡¸ÈŸŸ ∑Χâ SÿÊØԖ Ÿ Á„U ÃŒ˜Ô ∞fl ÃS◊ÊÃ˜Ô »§‹Ã— •ÁÃÁ⁄UQ¢§ SÿÊØԖ ÃÕÊ ∑§◊¸áÊ— üÊÿS∑§⁄UË ÷ªflÃÊ ©UQ§Ê ’ÈÁh— •üÊÿS∑§⁄¢U ø ∑§◊¸ ∑ȧL§ ßÁà ◊Ê¢ ¬˝ÁìʌÿÁà ÃÃ˜Ô Á∑¢§ ŸÈ ∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô ßÁà ÷ªflà ©U¬Ê‹ê÷◊˜Ô ßfl ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô ÃÃ˜Ô Á∑¢§ ∑§S◊ÊÃ˜Ô ∑§◊¸ÁáÊ ÉÊÊ⁄U ∑˝Í§⁄U Á„¢U‚Ê‹ˇÊáÊ ◊Ê¢ ÁŸÿÊ¡ÿÁ‚ ∑§‡Êfl ßÁà ø ÿŒ˜Ô •Ê„U ÃÃ˜Ô ø Ÿ ©U¬¬lÖ •Õ S◊ÊøŸ ∞fl ∑§◊¸áÊÊ ‚◊ÈìÊÿ— ‚fl¸·Ê¢ ÷ªflÃÊ ©UQ§— •¡¸ÈŸŸ ø •flœÊÁ⁄U× øÃ˜Ô ÃÃ˜Ô Á∑¢§ ∑§◊¸ÁáÊ ÉÊÊ⁄U ◊Ê¢ ÁŸÿÊ¡ÿÁ‚ ßàÿÊÁŒ ∑§Õ¢ ÿÈQ¢§ fløŸ◊˜ÔH 1H Á∑¢§ øó
„U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! ÿÁŒ ∑§◊ÊZ∑§Ë •¬ˇÊÊ ôÊÊŸ∑§Ê •Ê¬ üÊDÔU ◊ÊŸÃ „Ò¥U (ÃÊ „U ∑§‡Êfl! ◊È¤Ê ß‚ Á„¢‚ÊM§¬ ∑˝Í§⁄U ∑§◊¸◊¥ ÄÿÊ¥ ‹ªÊà „Ò¥U?) ÿÁŒ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ‚ê◊à „UÊÃ Ê ÃÊ Á»§⁄U “∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê fl„U ∞∑§ ‚ÊœŸ ∑§Á„Uÿ” “∑§◊ÊZ‚ ôÊÊŸ üÊDÔU „ÒU” ßàÿÊÁŒ flÊÄÿÊ¥mÊ⁄UÊ •¡¸ÈŸ∑§Ê ôÊÊŸ‚ ∑§◊ÊZ∑§Ê ¬ÎÕ∑˜§Ô ∑§⁄UŸÊ •ŸÈÁøà „UÊÃÊ– ÄÿÊ¥Á∑§ (‚◊ÈìÊÿ-¬ˇÊ◊¥) ∑§◊¸∑§Ë •¬ˇÊÊ ©U‚ (ôÊÊŸ)-∑§Ê »§‹∑§ ŸÊà üÊDÔU „UÊŸÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥– ÃÕÊ ÷ªflÊŸ˜ŸÔ ∑§◊ÊZ∑§Ë •¬ˇÊÊ ôÊÊŸ∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ ’ËÊÿÊ •ÊÒ⁄U ◊Ȥʂ ∞‚Ê ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ “ÃÍ •∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ ∑§◊¸ „UË ∑§⁄U” ß‚◊¥ ÄÿÊ ∑§Ê⁄UáÊ „ÒUóÿ„U ‚Êø∑§⁄U •¡¸ÈŸŸ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ©U‹Ê„UŸÊ-‚Ê ŒÃ „ÈU∞ ¡Ê ∞‚Ê ∑§„UÊ Á∑§ “ÃÊ Á»§⁄U „U ∑§‡Êfl! ◊È¤Ê ß‚ Á„¢‚ÊM§¬ ÉÊÊ⁄U ∑˝Í§⁄U ∑§◊¸◊¥ ÄÿÊ¥ ‹ªÊà „Ò¥U?” fl„U ÷Ë ©UÁøà Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ÿÁŒ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ S◊Êø-∑§◊¸∑§ ‚ÊÕ „UË ôÊÊŸ∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ‚’∑§ Á‹ÿ ∑§„UÊ „UÊÃÊ ∞fl¢ •¡¸ÈŸŸ ÷Ë ∞‚Ê „UË ‚◊¤ÊÊ „UÊÃÊ, ÃÊ ©U‚∑§Ê ÿ„U ∑§„UŸÊ Á∑§ “Á»§⁄U „U ∑§‡Êfl! ◊È¤Ê ÉÊÊ⁄U ∑§◊¸◊¥ ÄÿÊ¥ ‹ªÊà „Ò¥U?” ∑Ò§‚ ÿÈÁQ§ÿÈQ§ „UÊ ‚∑§ÃÊÔ?H 1H
U ÃÕÊó
√ÿÊÁ◊üÊáÊfl flÊÄÿŸ ’ÈÁh¢ ◊Ê„Uÿ‚Ëfl ◊– ÃŒ∑¢§ flŒ ÁŸÁpàÿ ÿŸ üÊÿÊ˘„U◊ʬAÈÿÊ◊˜ÔH 2H √ÿÊÁ◊üÊáÊ ßfl ÿlÁ¬ ÁflÁflQ§ÊÁ÷œÊÿË ÿlÁ¬ ÷ªflÊŸ˜Ô S¬CÔU ∑§„UŸflÊ‹ „Ò¥U ÃÊ ÷Ë ◊È¤Ê ÷ªflÊŸ˜Ô ÃÕÊÁ¬ ◊◊ ◊㌒Èh— √ÿÊÁ◊üÊ◊˜Ô ◊㌒ÈÁh∑§Ê ÷ªflÊŸ˜∑Ô § flÊÄÿ Á◊‹ „ÈU∞-‚ ¬˝ÃËà „UÊà ßfl ÷ªflmÊÄÿ¢ ¬˝ÁÃ÷ÊÁÖ ß ◊◊ ’ÈÁh¢ „Ò¥U, ©UŸ Á◊‹ „ÈU∞-‚ fløŸÊ¥‚ •Ê¬ ◊ÊŸÊ ◊⁄UË ’ÈÁh∑§Ê ◊Ê„UÿÁ‚ ßfl– ◊ÊÁ„Uà ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
◊◊ ’ÈÁh√ÿÊ◊Ê„UʬŸÿÊÿ Á„U ¬˝flÎûÊ— àfl¢ ÃÈ ∑§Õ¢ ◊Ê„UÿÁ‚ •ÃÊ ’˝flËÁ◊ ’ÈÁh¢ ◊Ê„UÿÁ‚ ßfl ◊ ◊◊ ßÁÖ àfl¢ ÃÈ Á÷ÛÊ∑§Ã¸Î∑§ÿÊ— ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— ∞∑§¬ÈL§·ÊŸÈDÔUÊŸÊ‚ê÷fl¢ ÿÁŒ ◊ãÿ‚ ÃòÊ ∞fl¢ ‚Áà ÃÃ˜Ô ÃÿÊ— ∞∑¢§ ’ÈÁh¢ ∑§◊¸ flÊ ßŒ◊˜Ô ∞fl •¡¸ÈŸSÿ ÿÊÇÿ¢ ’ÈÁh‡ÊÄàÿflSÕÊŸÈM§¬◊˜Ô ßÁà ÁŸÁpàÿ flŒ ’˝ÍÁ„U– ÿŸ ôÊÊŸŸ ∑§◊¸áÊÊ flÊ •ãÿÃ⁄UáÊ üÊÿ— •„U◊˜Ô •Ê¬AÈÿÊ¢ ¬˝Ê¬AÈÿÊ◊˜Ô– ÿÁŒ Á„U ∑§◊¸ÁŸDÔUÊÿÊ¢ ªÈáÊ÷ÍÃ◊˜Ô •Á¬ ôÊÊŸ¢ ÷ªflÃÊ ©UQ¢§ SÿÊÃ˜Ô ÃÃ˜Ô ∑§Õ¢ ÃÿÊ— ∞∑¢§ flŒ ßÁà ∞∑§Áfl·ÿÊ ∞fl •¡¸ÈŸSÿ ‡ÊÈüÊÍ·Ê SÿÊØԖ Ÿ Á„U ÷ªflÃÊ ©UQ§◊˜Ô •ãÿÃ⁄UŒ˜Ô ∞fl ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— flˇÿÊÁ◊ Ÿ ∞fl mÿ◊˜Ô ßÁÖ ÿŸ ©U÷ÿ¬˝Êåàÿ‚ê÷fl◊˜Ô •Êà◊ŸÊ ◊ãÿ◊ÊŸ ∞∑§◊˜Ô ∞fl ¬˝ÊÕ¸ÿØÔH 2H
83
flÊSÃfl◊¥ •Ê¬ ÃÊ ◊⁄UË ’ÈÁh∑§Ê ◊Ê„U ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝flÎûÊ „ÈU∞ „Ò¥U, Á»§⁄U ◊È¤Ê ◊ÊÁ„Uà ∑Ò§‚ ∑§⁄UÃ! ß‚ËÁ‹ÿ ∑§„UÃÊ „°ÍU Á∑§ •Ê¬ ◊⁄UË ’ÈÁh∑§Ê ◊ÊÁ„UÃ‚Ë ∑§⁄Uà „Ò¥U– •Ê¬ ÿÁŒ •‹ª-•‹ª •Áœ∑§ÊÁ⁄UÿÊ¥mÊ⁄UÊ Á∑§ÿ ¡ÊŸ ÿÊÇÿ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ ∞∑§ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸÊ •‚ê÷fl ◊ÊŸÃ „Ò¥U ÃÊ ©UŸ ŒÊŸÊ¥◊¥‚ “ôÊÊŸ ÿÊ ∑§◊¸ ÿ„UË ∞∑§ ’ÈÁh, ‡ÊÁQ§ •ÊÒ⁄U •flSÕÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •¡¸ÈŸ∑§ Á‹ÿ ÿÊÇÿ „ÒU”ó∞‚Ê ÁŸpÿ ∑§⁄U∑§ ◊Ȥʂ ∑§Á„Uÿ, Á¡‚ ôÊÊŸ ÿÊ ∑§◊¸ Á∑§‚Ë ∞∑§‚ ◊Ò¥ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄U ‚∑°Í§– ÿÁŒ ∑§◊¸ÁŸDÔUÊ◊¥ ªÊÒáÊM§¬‚ ÷Ë ôÊÊŸ∑§Ê ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ∑§„UÊ „UÊÃÊ ÃÊ “ŒÊŸÊ¥◊¥‚ ∞∑§ ∑§Á„Uÿ” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∞∑§„UË∑§Ê ‚ÈŸŸ∑§Ë •¡¸ÈŸ∑§Ë ßë¿UÊ ∑Ò§‚ „UÊÃË? ÄÿÊ¥Á∑§ “ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ ߟ ŒÊŸÊ¥◊¥‚ ◊Ò¥ ÃȤʂ ∞∑§ „UË ∑§„°ÍUªÊ, ŒÊŸÊ¥ Ÿ„UË¥”ó∞‚Ê ÷ªflÊŸ˜ŸÔ ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ Á∑§ Á¡‚‚ •¡¸ÈŸ •¬Ÿ Á‹ÿ ŒÊŸÊ¥∑§Ë ¬˝ÊÁ# •‚ê÷fl ◊ÊŸ∑§⁄U ∞∑§∑§ Á‹ÿ „UË ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UÃÊH 2H
U ¬˝oAÊŸÈM§¬◊˜Ô ∞fl ¬˝ÁÃfløŸ◊˜Ôó üÊË÷ªflÊŸÈflÊøó
¬˝oA∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U „UË ©UûÊ⁄U ŒÃ „ÈU∞ó üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó
‹Ê∑§˘ÁS◊ÁãmÁflœÊ ÁŸDÔUÊ ¬È⁄UÊ ¬˝ÊQ§Ê ◊ÿÊŸÉÊ– ôÊÊŸÿʪŸ ‚Êæ˜UÔÅÿÊŸÊ¢ ∑§◊¸ÿʪŸ ÿÊÁªŸÊ◊˜ÔH 3H ‹Ê∑§
•ÁS◊Ÿ˜Ô
‡ÊÊSòÊÊŸÈDÔUÊŸÊÁœ∑ΧÃÊŸÊ¢
òÊÒflÌáÊ∑§ÊŸÊ¢ ÁmÁflœÊ Ám¬˝∑§Ê⁄UÊ ÁŸDÔUÊ ÁSÕÁ× •ŸÈDÔUÿÃÊà¬ÿZ ¬È⁄UÊ ¬ÍflZ ‚ªÊ¸ŒÊÒ ¬˝¡Ê— ‚ζÔUÊ ÃÊ‚Ê◊˜Ô •èÿÈŒÿÁŸ—üÊÿ‚¬˝ÊÁ#‚ÊœŸ¢ flŒÊÕ¸‚ê¬˝ŒÊÿ◊˜Ô •ÊÁflc∑ȧfl¸ÃÊ ¬˝ÊQ§Ê ◊ÿÊ ‚fl¸ôÊŸ ߸E⁄UáÊ „U •ŸÉÊ •¬Ê¬–
„U ÁŸc¬Ê¬ •¡¸ÈŸ! ß‚ ◊ŸÈcÿ‹Ê∑§◊¥ ‡ÊÊSòÊÊQ§ ∑§◊¸ •ÊÒ⁄U ôÊÊŸ∑§ ¡Ê •Áœ∑§Ê⁄UË „Ò¥U, ∞‚ ÃËŸÊ¥ fláʸflÊ‹Ê¥∑§ Á‹ÿ (•ÕÊ¸Ã˜Ô ’˝ÊrÊÔáÊ, ˇÊÁòÊÿ •ÊÒ⁄U flÒ‡ÿÊ¥∑§ Á‹ÿ) ŒÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ÁŸDÔUÊóÁSÕÁà •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§Ã¸√ÿÃà¬⁄UÃÊ, ¬„U‹ó‚ÎÁCÔU∑§ •ÊÁŒ∑§Ê‹◊¥ ¬˝¡Ê∑§Ê ⁄Uø∑§⁄U ©UŸ∑§Ë ‹ÊÒÁ∑§∑§ ©UÛÊÁà •ÊÒ⁄U ◊ÊˇÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ ‚ÊœŸM§¬ flÒÁŒ∑§ ‚ê¬˝ŒÊÿ∑§Ê •ÊÁflc∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊È¤Ê ‚fl¸ôÊ ß¸E⁄UmÊ⁄UÊ ∑§„UË ªÿË „Ò¥U–
84
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃòÊ ∑§Ê ‚Ê ÁmÁflœÊ ÁŸDÔUÊ ßÁà •Ê„Uó fl„U ŒÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ÁŸDÔUÊ ∑§ÊÒŸ-‚Ë „ÒU¥? ‚Ê ∑§„Uà „ÒU¥ó ôÊÊŸÿʪŸ ôÊÊŸ◊˜Ô ∞fl ÿʪ— ß ‚Êæ˜UÔÅÿÊŸÊ◊˜Ô ¡Ê •Êà◊-•ŸÊà◊∑§ Áfl·ÿ◊¥ Áflfl∑§¡ãÿ ôÊÊŸ‚ •Êà◊ÊŸÊà◊Áfl·ÿÁflfl∑§ôÊÊŸflÃÊ¢ ’˝rÊÔøÿʸ- ‚ê¬ÛÊ „Ò¥U, Á¡ã„UÊ¥Ÿ ’˝rÊÔøÿ¸-•ÊüÊ◊‚ „UË ‚¢ãÿÊ‚ üÊ◊ÊŒ˜Ô ∞fl ∑ΧÂÛÿÊ‚ÊŸÊ¢ flŒÊãÃÁflôÊÊŸ‚ÈÁŸÁpÃÊÕʸŸÊ¢ ¬⁄U◊„¢U‚¬Á⁄Ufl˝Ê¡∑§ÊŸÊ¢ ’˝rÊÔÁáÊ ∞fl •flÁSÕÃÊŸÊ¢ ÁŸDÔUÊ ¬˝ÊQ§Ê– ∑§◊¸ÿʪŸ ∑§◊¸ ∞fl ÿʪ— ∑§◊¸ÿʪ— ß ∑§◊¸ÿʪŸ ÿÊÁªŸÊ¢ ∑§Ì◊áÊÊ¢ ÁŸDÔUÊ ¬˝ÊQ§Ê ßàÿÕ¸—– ÿÁŒ ø ∞∑§Ÿ ¬ÈL§·áÊ ∞∑§S◊Ò ¬ÈL§·ÊÕʸÿ ôÊÊŸ¢ ∑§◊¸ ø ‚◊ÈÁìÊàÿ •ŸÈDÔUÿ¢ ÷ªflÃÊ ßCÔU◊˜Ô ©UQ§ flˇÿ◊ÊáÊ¢ flÊ ªËÃÊ‚È flŒ·È ø ©UQ§◊˜Ô– ∑§Õ◊˜Ô ß„U •¡¸ÈŸÊÿ ©U¬‚ÛÊÊÿ Á¬˝ÿÊÿ ÁflÁ‡ÊCÔUÁ÷ÛʬÈL§·∑§Ã¸Î∑§ ∞fl ôÊÊŸ∑§◊¸ÁŸDÔU ’˝ÍÿÊØԖ ÿÁŒ ¬ÈŸ— •¡¸ÈŸÊ ôÊÊŸ¢ ∑§◊¸ ø mÿ¢ üÊÈàflÊ Sflÿ◊˜Ô ∞fl •ŸÈDÔUÊSÿÁà •ãÿ·Ê¢ ÃÈ Á÷ÛʬÈL§·ÊŸÈc∆UÿÃÊ¢ flˇÿÊÁ◊ ßÁà ◊â ÷ªfl× ∑§ÀåÿÖ ÃŒÊ ⁄Uʪm·flÊŸ˜Ô •¬˝◊ÊáÊ÷ÍÃÊ ÷ªflÊŸ˜Ô ∑§ÁÀ¬Ã— SÿÊØԖ ÃÃ˜Ô ø •ÿÈQ§◊˜Ô– ÃS◊ÊÃ˜Ô ∑§ÿÊ •Á¬ ÿÈÄàÿÊ Ÿ ‚◊ÈìÊÿÊ ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ—– ÿŒ˜Ô •¡¸ÈŸŸ ©UQ¢§ ∑§◊¸áÊÊ ÖÿÊÿSàfl¢ ’Èh— ÃÃ˜Ô ø ÁSÕÃ◊˜Ô •ÁŸ⁄UÊ∑§⁄UáÊÊØԖ ÃSÿÊ— ø ôÊÊŸÁŸDÔUÊÿÊ— ‚ÛÿÊÁ‚ŸÊ◊˜Ô ∞fl •ŸÈDÔUÿàfl¢
Á÷ÛʬÈL§·ÊŸÈDÔUÿàflfløŸÊØÔ
ø
÷ªflà ∞fl◊˜Ô ∞fl •ŸÈ◊Ã◊˜Ô ßÁà ªêÿÃH 3H
ª˝„UáÊ ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU, Á¡ã„UÊ¥Ÿ flŒÊãÃ∑§ ÁflôÊÊŸmÊ⁄UÊ •Êà◊Ãûfl∑§Ê ÷‹Ë÷Ê°Áà ÁŸpÿ ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU, ¡Ê ¬⁄U◊„¢U‚ ‚¢ãÿÊ‚Ë „Ò¥U, ¡Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U ’˝rÊÔ◊¥ ÁSÕà „Ò¥U ∞‚ ‚Ê¢ÅÿÿÊÁªÿÊ¥∑§Ë ÁŸDÔUÊ ôÊÊŸM§¬ ÿʪ‚ ∑§„UË „ÒU– ÃÕÊ ∑§◊¸ÿʪ‚ ∑§◊¸ÿÊÁªÿÊ¥∑§Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§Ë ÁŸDÔUÊ ∑§„UË „ÒU– ÿÁŒ ∞∑§ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ∞∑§ „UË ¬˝ÿÊ¡Ÿ∑§Ë Á‚Áh∑§ Á‹ÿ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ ŒÊŸÊ¥ ∞∑§ ‚ÊÕ •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸ ÿÊÇÿ „Ò¥U, ∞‚Ê •¬ŸÊ •Á÷¬˝Êÿ ÷ªflÊŸ˜ÔmÊ⁄UÊ ªËÃÊ◊¥ ¬„U‹ ∑§„UË¥ ∑§„UÊ ªÿÊ „UÊÃÊ, ÿÊ •Êª ∑§„UÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê „UÊÃÊ, •ÕflÊ flŒ◊¥ ∑§„UÊ ªÿÊ „UÊÃÊ ÃÊ ‡Ê⁄UáÊ◊¥ •Êÿ „ÈU∞ Á¬˝ÿ •¡¸ÈŸ∑§Ê ÿ„UÊ° ÷ªflÊŸ˜Ô ÿ„U ∑Ò§‚ ∑§„Uà Á∑§ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÁŸDÔUÊ •‹ª-•‹ª Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ •Áœ∑§ÊÁ⁄UÿÊ¥mÊ⁄UÊ „UË •ŸÈDÔUÊŸ ∑§Ë ¡ÊŸÿÊÇÿ „Ò¥U– ÿÁŒ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ ◊ÊŸ Á‹ÿÊ ¡Êÿ Á∑§ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ‚ÈŸ∑§⁄U •¡¸ÈŸ Sflÿ¢ „UË ŒÊŸÊ¥∑§Ê •ŸÈc∆UÊŸ ∑§⁄U ‹ªÊ, ŒÊŸÊ¥∑§Ê Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ ÃÊ ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§ Á‹ÿ ∑§„°Uͪʖ Ã’ ÃÊ ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ê ⁄Uʪm·ÿÈQ§ •ÊÒ⁄U •¬˝Ê◊ÊÁáÊ∑§ ◊ÊŸŸÊ „ÈU•Ê– ∞‚Ê ◊ÊŸŸÊ ‚fl¸ÕÊ •ŸÈÁøà „ÒU– ß‚Á‹ÿ Á∑§‚Ë ÷Ë ÿÈÁQ§‚ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ– ∑§◊ÊZ∑§Ë •¬ˇÊÊ ôÊÊŸ∑§Ë üÊDÔUÃÊ ¡Ê •¡¸ÈŸŸ ∑§„UË ÕË fl„U ÃÊ Á‚h „ÒU „UË, ÄÿÊ¥Á∑§ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ©U‚∑§Ê ÁŸ⁄UÊ∑§⁄UáÊ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ– ©U‚ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ∑§ •ŸÈDUÔÊŸ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U ‚¢ãÿÊÁ‚ÿÊ∑¥ §Ê „UË „ÒU; ÄÿÊÁ¥ ∑§ ŒÊŸÊ¥ ÁŸDÔUÊ Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ ¬ÈL§·Êm¥ Ê⁄UÊ •ŸÈDUÔÊŸ ∑§⁄UŸÿ ÊÇÿ ’ËÊÿË ªÿË „Ò¥U– ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ë ÿ„UË ‚ê◊Áà „ÒU– ÿ„U ¬˝ÃËà „UÊÃ Ê „ÒUH 3H
U
85
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
◊Ê¢ ø ’ãœ∑§Ê⁄UáÊ ∑§◊¸ÁáÊ ∞fl ÁŸÿÊ¡ÿÁ‚ ’㜟∑§ „UÃÈM§¬ ∑§◊ÊZ◊¥ „UË ÷ªflÊŸ˜Ô ◊È¤Ê ‹ªÊà ßÁà Áfl·ááÊ◊Ÿ‚◊˜Ô •¡¸ÈŸ¢ ∑§◊¸ Ÿ •Ê⁄U÷ „Ò¥Uó∞‚Ê ‚◊¤Ê∑§⁄U √ÿÁÕÃÁøûÊ „ÈU∞ •ÊÒ⁄U ◊Ò¥ ∑§◊¸ ßÁà ∞fl¢ ◊ãflÊŸ◊˜Ô •Ê‹ˇÿ •Ê„U ÷ªflÊŸ˜Ôó Ÿ„UË¥ ∑§M°§ªÊ, ∞‚Ê ◊ÊŸŸflÊ‹ •¡¸ÈŸ∑§Ê Œπ∑§⁄U “Ÿ ∑§◊¸áÊÊ◊ŸÊ⁄Uê÷ÊØԔóßÁÖ ÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó“Ÿ ∑§◊¸áÊÊ◊ŸÊ⁄Uê÷ÊØԔ ßÁÖ •Õ flÊ ôÊÊŸ∑§◊¸ÁŸDÔUÿÊ— ¬⁄US¬⁄UÁfl⁄Uʜʌ˜Ô •ÕflÊ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ∑§Ê •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÁŸDÔUÊ∑§Ê ¬⁄US¬⁄U ∞∑§Ÿ ¬ÈL§·áÊ ÿȪ¬Œ˜Ô •ŸÈDÔUÊÃÈ◊˜Ô •‡ÊÄÿàfl ‚Áà ßÃ⁄UÃ⁄UÊŸ¬ˇÊÿÊ— ∞fl ¬ÈL§·ÊÕ¸„U ÃàÈ fl ¬˝Ê#ó ∑§◊¸ÁŸDÔUÊÿÊ ôÊÊŸÁŸDÔUʬ˝ÊÁ#„UÃÈàflŸ ¬ÈL§·ÊÕ¸„UÃÈàfl¢ Ÿ SflÊÃãòÿáÊ, ôÊÊŸÁŸDÔUÊ ÃÈ ∑§◊¸ÁŸDÔUʬÊÿ‹éœÊÁà◊∑§Ê ‚ÃË SflÊÃãòÿáÊ ¬ÈL§·ÊÕ¸„UÃÈ— •ãÿÊŸ¬ˇÊÊ ßÁà ∞Ã◊˜Ô •ÕZ ¬˝Œ‡Ê¸ÁÿcÿŸ˜Ô •Ê„U ÷ªflÊŸ˜Ôó
Ÿ Ÿ
Áfl⁄UÊœ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∞∑§ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ∞∑§ ∑§Ê‹◊¥ ŒÊŸÊ¥∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ– ß‚‚ ∞∑§ ŒÍ‚⁄U∑§Ë •¬ˇÊÊ Ÿ ⁄Uπ∑§⁄U ŒÊŸÊ¥ •‹ª-•‹ª ◊ÊˇÊ◊¥ „UÃÈ „Ò¥U, ∞‚Ë ‡Ê¢∑§Ê „UÊŸ¬⁄Uó ÿ„U ’Êà S¬CÔU ¬˝∑§≈U ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ Á∑§ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ#◊¥ ‚ÊœŸ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§◊¸ÁŸDÔUÊ ◊ÊˇÊM§¬ ¬ÈL§·ÊÕ¸◊¥ „UÃÈ „ÒU, SflÃãòÊ Ÿ„UË¥ „ÒU; •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÁŸDÔUÊM§¬ ©U¬Êÿ‚ Á‚h „UÊŸflÊ‹Ë ôÊÊŸÁŸDÔUÊ •ãÿ∑§Ë •¬ˇÊÊ Ÿ ⁄Uπ∑§⁄U SflÃãòÊ „UË ◊ÈÁQ§◊¥ „UÃÈ „ÒU, ÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó
∑§◊¸áÊÊ◊ŸÊ⁄Uê÷ÊÛÊÒc∑§êÿZ ø ‚Ûÿ‚ŸÊŒfl Á‚Áh¢
Ÿ ∑§◊¸áÊÊ◊˜Ô •ŸÊ⁄Uê÷ÊŒ˜Ô •¬˝Ê⁄Uê÷ÊÃ˜Ô ∑§◊¸áÊÊ¢
¬ÈL§·Ê˘‡ŸÈÖ ‚◊Áœªë¿UÁÃH 4H
∑§◊ÊZ∑§Ê •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿ Á’ŸÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ÿôÊÊÁŒ ∑§◊¸
Á∑˝§ÿÊáÊÊ¢ ÿôÊʌ˟Ê◊˜Ô ß„U ¡ã◊ÁŸ ¡ã◊ÊãÃ⁄U flÊ ¡Ê Á∑§ ß‚ ¡ã◊ ÿÊ ¡ã◊ÊãÃ⁄U◊¥ Á∑§ÿ ¡Êà „Ò¥U •ÊÒ⁄U •ŸÈÁDÔUÃÊŸÊ◊˜Ô
©U¬ÊûÊŒÈÁ⁄UÃˇÊÿ„UÃÈàflŸ ‚Á@à ¬Ê¬Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸ∑§ mÊ⁄UÊ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë
‚ûfl‡ÊÈÁh∑§Ê⁄UáÊÊŸÊ¢ ôÊÊŸÊà¬ÁûÊmÊ⁄UáÊ
Ãà∑§Ê⁄UáÊàflŸ
ø ‡ÊÈÁh◊¥ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U ∞fl¢ “¬Ê¬-∑§◊ÊZ∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊŸ¬⁄U
ôÊÊŸÁŸDÔUÊ„UÃÍŸÊ◊˜Ôó“ôÊÊŸ- ◊ŸÈcÿÊ¥∑§ (•ã×∑§⁄UáÊ◊¥) ôÊÊŸ ¬˝∑§≈U „UÊÃÊ „ÒU” ß‚
◊Èà¬là ¬¢‚ È Ê¢ ˇÊÿÊà¬Ê¬Sÿ ∑§◊¸áÊ—” (◊„UÊ0 ‡ÊÊÁãÃ0 S◊ÎÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ¡Ê •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh◊¥ ∑§Ê⁄UáÊ 204– 8) •ŸÈDUÔ ÊŸÊØó Ô
ßàÿÊÁŒS◊⁄UáÊÊŒ˜Ô
•ŸÊ⁄Uê÷ÊŒ˜Ô „UÊŸ‚ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ∑§ ÷Ë „UÃÈ „Ò¥, ©UŸ ÿôÊÊÁŒ ∑§◊ÊZ∑§Ê •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿ Á’ŸÊó
ŸÒc∑§êÿZ ÁŸc∑§◊¸÷Êfl¢ ∑§◊¸‡ÊÍãÿÃÊ¢ ôÊÊŸÿʪŸ ◊ŸÈcÿ ÁŸc∑§◊¸÷Êfl∑§Êó∑§◊¸‡ÊÍãÿ ÁSÕÁÃ∑§Ê, •ÕʸÃÔ˜ ÁŸDÔUÊ¢ ÁŸÁc∑˝§ÿÊà◊SflM§¬áÊ ∞fl •flSÕÊŸ◊˜Ô ßÁà ¡Ê ÁŸÁc∑˝§ÿ •Êà◊SflM§¬◊¥ ÁSÕà „UÊŸÊM§¬ ôÊÊŸÿʪ‚ ¬˝Ê# „UÊŸflÊ‹Ë ÁŸDÔUÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê Ÿ„UË¥ ¬ÊÃÊ– ÿÊflØ,Ô ¬ÈL§·Ê Ÿ •‡ŸÈà Ÿ ¬˝Ê¬AÊÁ à ßàÿÕ¸—–
86
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
∑§◊¸áÊÊ◊˜Ô •ŸÊ⁄Uê÷ÊŒ˜Ô ŸÒc∑§êÿZ Ÿ •‡ŸÈà ßÁà fløŸÊÃ˜Ô ÃÁm¬ÿ¸ÿÊÃ˜Ô Ã·Ê◊˜Ô •Ê⁄Uê÷ÊŒ˜Ô ŸÒc∑§êÿ¸◊˜Ô •‡ŸÈà ßÁà ªêÿÖ ∑§S◊ÊÃ˜Ô ¬ÈŸ— ∑§Ê⁄UáÊÊÃ˜Ô ∑§◊¸áÊÊ◊˜Ô •ŸÊ⁄Uê÷ÊŒ˜Ô ŸÒc∑§êÿZ Ÿ •‡ŸÈà ßÁÖ ©UëÿÃ, ∑§◊ʸ⁄Uê÷Sÿ ∞fl ŸÒc∑§êÿʸ¬ÊÿàflÊØԖ Ÿ Á„U ©U¬Êÿ◊˜Ô •ãÃ⁄UáÊ ©U¬ÿ¬˝ÊÁ#— •ÁSÖ ∑§◊¸ÿʪʬÊÿàfl¢ ø ŸÒc∑§êÿ¸‹ˇÊáÊSÿ ôÊÊŸÿʪSÿ üÊÈÃÊÒ ß„U ø ¬˝ÁìʌŸÊØԖ üÊÈÃÊÒ ÃÊflÃ˜Ô ¬˝∑ΧÃSÿ •Êà◊‹Ê∑§Sÿ fllSÿ flŒŸÊ¬ÊÿàflŸ “Ã◊â flŒÊŸÈfløŸŸ ’˝ÊrÊÔáÊÊ ÁflÁflÁŒ·Áãà ÿôÊŸ” (’΄U0 ©U0 4– 4– 22) ßàÿÊÁŒŸÊ ∑§◊¸ÿʪSÿ ôÊÊŸÿʪʬÊÿàfl¢ ¬˝ÁìÊÁŒÃ◊˜–Ô ß„U •Á¬ øó “‚ÛÿÊ‚SÃÈ ◊„UÊ’Ê„UÊ ŒÈ—π◊Ê#È◊ÿʪ×” “ÿÊÁªŸ— ∑§◊¸ ∑ȧfl¸Áãà ‚XÔ¢U àÿÄàflÊà◊‡ÊÈhÿ” “ÿôÊÊ ŒÊŸ¢ ìpÒfl ¬ÊflŸÊÁŸ ◊ŸËÁ·áÊÊ◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ ¬˝ÁìʌÁÿcÿÁÖ ŸŸÈ øó“•÷ÿ¢ ‚fl¸÷ÍÃèÿÊ ŒûflÊ ŸÒc∑§êÿ¸◊Êø⁄UØԔ ßàÿÊŒÊÒ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÊŒ˜Ô •Á¬ ŸÒc∑§êÿ¸¬˝ÊÁ#¢ Œ‡Ê¸ÿÁà ‹Ê∑§ ø ∑§◊¸áÊÊ◊˜Ô •ŸÊ⁄Uê÷ÊŒ˜Ô ŸÒc∑§êÿ¸◊˜Ô ßÁà ¬˝Á‚hÃ⁄U◊˜Ô •Ã— ø ŸÒc∑§êÿʸÌÕŸ— Á∑¢§ ∑§◊ʸ⁄Uê÷áÊ ßÁà ¬˝Ê#◊˜Ô •Ã •Ê„Uó Ÿ ø ‚Ûÿ‚ŸÊŒ˜Ô ∞fl ßÁÖ Ÿ •Á¬ ‚Ûÿ‚ŸÊŒ˜Ô ∞fl ∑§fl‹ÊÃ˜Ô ∑§◊¸¬Á⁄Uàÿʪ◊ÊòÊÊŒ˜Ô ∞fl ôÊÊŸ⁄UÁ„UÃÊÃ˜Ô Á‚Áh¢ ŸÒc∑§êÿ¸‹ˇÊáÊÊ¢ ôÊÊŸÿʪŸ ÁŸDÔUÊ¢ ‚◊Áœªë¿UÁà Ÿ ¬˝Ê¬AÊÁÃH 4H
¬Í0ó∑§◊Ê∑Z §Ê •Ê⁄Uê÷ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸ‚ ÁŸc∑§◊¸÷Êfl∑§Ê
¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊóß‚ ∑§ÕŸ‚ ÿ„U ¬ÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ß‚∑§ Áfl¬⁄UËà ∑§⁄UŸ‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊ÊZ∑§Ê •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸ‚ ◊ŸÈcÿ ÁŸc∑§◊¸÷Êfl∑§Ê ¬ÊÃÊ „ÒU, ‚Ê (ß‚◊¥) ÄÿÊ ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU Á∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿ Á’ŸÊ ◊ŸÈcÿ ÁŸc∑§◊¸ÃÊ∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ? ©U0óÄÿÊ¥Á∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê •Ê⁄Uê÷ „UË ÁŸc∑§◊¸ÃÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§Ê ©U¬Êÿ „ÒU •ÊÒ⁄U ©U¬Êÿ∑§ Á’ŸÊ ©U¬ÿ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÊ Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃË, ÿ„U ¬˝Á‚h „UË „ÒU– ÁŸc∑§◊¸ÃÊM§¬ ôÊÊŸÿʪ∑§Ê ©U¬Êÿ ∑§◊¸ÿʪ „ÒU, ÿ„U ’Êà üÊÈÁÃ◊¥ •ÊÒ⁄U ÿ„UÊ° ªËÃÊ◊¥ ÷Ë ¬˝ÁìÊÁŒÃ „ÒU– üÊÈÁÃ◊¥ ¬˝SÃÈà ôÊÿM§¬ •Êà◊‹Ê∑§∑§ ¡ÊŸŸ∑§Ê ©U¬Êÿ ’ËÊà „ÈU∞ “©U‚ •Êà◊Ê∑§Ê ’˝ÊrÊÔáÊ flŒÊäÿÿŸ •ÊÒ⁄U ÿôÊ‚ ¡ÊŸŸ∑§Ë ßë¿UÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U”
ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥‚ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê ôÊÊŸÿʪ∑§Ê ©U¬Êÿ ’ËÊÿÊ „ÒU– ÃÕÊ ÿ„UÊ° (ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥) ÷Ëó“„U ◊„UÊ’Ê„UÊ! Á’ŸÊ ∑§◊¸ÿʪ∑§ ‚¢ãÿÊ‚ ¬˝Ê# ∑§⁄UŸÊ ∑§Á∆UŸ „ÒU”, “ÿÊªË ‹Êª •Ê‚ÁQ§ ¿UÊ«∏U∑§⁄U •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U”, “ÿôÊ, ŒÊŸ •ÊÒ⁄U ì ’ÈÁh◊ÊŸÊ¥∑§Ê ¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥‚
•Êª ¬˝ÁìÊÁŒÃ ∑§⁄¥Uª– ÿ„UÊ° ÿ„U ‡Ê¢∑§Ê „UÊÃË „ÒU Á∑§ “‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§Ê •÷ÿŒÊŸ Œ∑§⁄U ‚¢ãÿÊ‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄U, ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥◊¥ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊Ê∑Z § àÿʪmÊ⁄UÊ ÷Ë ÁŸc∑§◊¸ÃÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ# ÁŒπ‹ÊÿË „ÒU •ÊÒ⁄U ‹Ê∑§◊¥ ÷Ë ∑§◊ÊZ∑§Ê •Ê⁄Uê÷ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ÁŸc∑§◊¸ÃÊ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊŸÊ •àÿãà ¬˝Á‚h „ÒU– Á»§⁄U ÁŸc∑§◊¸ÃÊ øÊ„UŸfl Ê‹∑§Ê ∑§◊Ê∑Z § •Ê⁄Uê÷‚ ÄÿÊ ¬˝ÿÊ¡Ÿ? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó ∑§fl‹ ‚¢ãÿÊ‚‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô Á’ŸÊ ôÊÊŸ∑§ ∑§fl‹ ∑§◊¸¬Á⁄Uàÿʪ◊ÊòÊ‚ ◊ŸÈcÿ ÁŸc∑§◊¸ÃÊM§¬ Á‚Áh∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ôÊÊŸÿʪ‚ „UÊŸflÊ‹Ë ÁSÕÁÃ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¬ÊÃÊH 4H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
87
∑§S◊ÊÃ˜Ô ¬ÈŸ— ∑§Ê⁄UáÊÊÃ˜Ô ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚◊ÊòÊÊŒ˜Ô Á’ãÊÊ ôÊÊŸ∑§ ∑§fl‹ ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚◊ÊòÊ‚ ◊ŸÈcÿ ∞fl ôÊÊŸ⁄UÁ„UÃÊÃ˜Ô Á‚Áh¢ ŸÒc∑§êÿ¸‹ˇÊáÊÊ¢ ¬ÈL§·Ê ÁŸc∑§◊¸ÃÊM§¬ Á‚Áh∑§Ê ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ¬ÊÃÊ? ß‚∑§Ê Ÿ •Áœªë¿UÁà ßÁà „UàflÊ∑§Êæ˜UÔˇÊÊÿÊ◊˜Ô •Ê„Uó ∑§Ê⁄UáÊ ¡ÊŸŸ∑§Ë ßë¿UÊ „UÊŸ¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
Ÿ Á„U ∑§ÁpàˇÊáÊ◊Á¬ ¡ÊÃÈ ÁÃDÔUàÿ∑§◊¸∑ΧØԖ ∑§Êÿ¸Ã sÔfl‡Ê— ∑§◊¸ ‚fl¸— ¬˝∑ΧÁáҪ¸ÈáÊÒ—H 5H Ÿ Á„U ÿS◊ÊÃ˜Ô ˇÊáÊ◊˜Ô •Á¬ ∑§Ê‹¢ ¡ÊÃÈ ∑§ŒÊ∑§Ê߸ ÷Ë ◊ŸÈcÿ ∑§÷Ë ˇÊáÊ◊ÊòÊ ÷Ë ∑§◊¸ Á∑§ÿ Á’ŸÊ ÁøÃ˜Ô ∑§ÁpÃ˜Ô ÁÃDÔUÁà •∑§◊¸∑§Î Ã˜Ô ‚Ÿ˜–Ô ∑§S◊ÊÃ˜Ô Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ; ÄÿÊÁ¥ ∑§ “‚÷Ë ¬˝ÊáÊË” ¬˝∑§Î Á ©Uà¬ÛÊ ‚ûfl, ∑§Êÿ¸Ã Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô •fl‡Ê ∞fl ∑§◊¸ ‚fl¸— ¬˝ÊáÊË ⁄U¡ •ÊÒ⁄U Ã◊óߟ ÃËŸ ªÈáÊÊm¥ Ê⁄UÊ ¬⁄Ufl‡Ê „ÈU∞ •fl‡ÿ ¬˝∑§Î Ááҗ ¬˝∑§Î ÁÃÃÊ ¡ÊÃÒ— ‚ûfl⁄U¡SÃ◊ÊÁ÷— ªÈáÊÒ—– „UË ∑§◊Ê◊Z ¥ ¬˝flûÎ Ê ∑§⁄U ÁŒÿ ¡Êà „ÒU¥– •ôÊ ßÁà flÊÄÿ‡Ê·Ê ÿÃÊ flˇÿÁÃó“ªÈáÊÒÿʸ ÿ„UÊ° ‚÷Ë ¬˝ÊáÊË∑§ ‚ÊÕ •ôÊÊŸË (‡ÊéŒ) •ÊÒ⁄U ¡Ê«U∏ŸÊ øÊÁ„Uÿ (•ÕʸÃÔ˜ “‚÷Ë •ôÊÊŸË ¬˝ÊáÊË” ∞‚ ¬…∏UŸÊ øÊÁ„Uÿ) ; ÄÿÊÁ¥ ∑§ •Êª “¡Ê ªÈáÊÊ‚ ¥ ÁfløÁ‹Ã Ÿ„UË¥ Ÿ ÁfløÊÀÿÔ ßÁà ‚Êæ˜UÅÿÊŸÊ¢ ¬ÎÕÄ∑§⁄UáÊÊŒ˜Ô Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ” ß‚ ∑§ÕŸ‚ ôÊÊÁŸÿÊ∑¥ §Ê •‹ª Á∑§ÿÊ „ÒU, •Ã— •ôÊÊÁŸÿÊ∑¥ § Á‹ÿ „UË ∑§◊¸ÿʪ „ÒU, ôÊÊÁŸÿÊ∑¥ § •ôÊÊŸÊ◊˜Ô ∞fl Á„U ∑§◊¸ÿÊªÊ Ÿ ôÊÊÁŸŸÊ◊˜Ô– Á‹ÿ Ÿ„UË–¥ ôÊÊÁŸŸÊ¢ ÃÈ ªÈáÊÒ— •øÊÀÿ◊ÊŸÊŸÊ¢ Sfl× ÄÿÊ¥Á∑§ ¡Ê ªÈáÊÊ¥mÊ⁄UÊ ÁfløÁ‹Ã Ÿ„UË¥ Á∑§ÿ ¡Ê ‚∑§Ã, ©UŸ ôÊÊÁŸÿÊ¥◊¥ Sfl× Á∑˝§ÿÊ∑§Ê •÷Êfl „UÊŸ‚ ø‹ŸÊ÷ÊflÊÃ˜Ô ∑§◊¸ÿÊªÊ Ÿ ©U¬¬lÖ ©UŸ∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ÿʪ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ „ÒU– ∞‚ „UË “flŒÊÁflŸÊÁ‡ÊŸ◊˜”Ô ß‚ ‡‹Ê∑§∑§Ë √ÿÊÅÿÊ◊¥ ÃÕÊ ø √ÿÊÅÿÊâ flŒÊÁflŸÊÁ‡ÊŸ◊˜Ô ßÁà ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 5H •òÊH 5H
U
ÿ— ÃÈ •ŸÊà◊ôÊ— øÊÁŒÃ¢ ∑§◊¸ Ÿ •Ê⁄U÷à ßÁà Ì˜Ô •‚Œ˜Ô ∞fl ßÁà •Ê„Uó
¡Ê •Êà◊ôÊÊŸË Ÿ „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ‡ÊÊSòÊÁflÁ„Uà ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ, ©U‚∑§Ê fl„U ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸÊ ’È⁄UÊ „ÒU; ÿ„U ∑§„Uà „Ò¥Uó
∑§◊¸Áãº˝ÿÊÁáÊ ‚¢ÿêÿ ÿ •ÊSà ◊Ÿ‚Ê S◊⁄UŸ˜Ô– ßÁãº˝ÿÊÕʸÁãfl◊Í…UÊà◊Ê Á◊âÿÊøÊ⁄U— ‚ ©UëÿÃH 6H ¡Ê ◊ŸÈcÿ „UÊÕ, ¬Ò⁄U •ÊÁŒ ∑§◊¸Áãº˝ÿÊ¥∑§Ê ⁄UÊ∑§∑§⁄U ∑§◊¸Áãº˝ÿÊÁáÊ „USÃÊŒËÁŸ ‚¢ÿêÿ ‚¢NUàÿ ÿ •ÊSà ÁÃDÔUÁà ◊Ÿ‚Ê S◊⁄UŸ˜Ô ÁøãÃÿŸ˜Ô ßÁãº˝ÿÊÕʸŸ˜Ô ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ ÷ʪʥ∑§Ê ◊Ÿ‚ Áøãß ∑§⁄UÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, fl„U
Áfl·ÿÊŸ˜Ô Áfl◊Í…UÊà◊Ê Áfl◊Í…UÊã×∑§⁄UáÊÊ Á◊âÿÊøÊ⁄UÊ Áfl◊Í…UÊà◊Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ÊÁ„Uà •ã×∑§⁄UáÊflÊ‹Ê Á◊âÿÊøÊ⁄UË, ◊ηÊøÊ⁄U— ¬Ê¬ÊøÊ⁄U— ‚ ©UëÿÃH 6H
…UÊ¥ªË, ¬Ê¬ÊøÊ⁄UË ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 6H
U
88
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿÁSàflÁãº˝ÿÊÁáÊ ◊Ÿ‚Ê ÁŸÿêÿÊ⁄U÷Ã˘¡¸ÈŸ– ∑§◊¸Áãº˝ÿÒ— ∑§◊¸ÿʪ◊‚Q§— ‚ ÁflÁ‡ÊcÿÃH 7H ÿ— ÃÈ ¬ÈŸ— ∑§◊¸ÁáÊ •Áœ∑Χ× •ôÊÊ ¬⁄¢UÃÈ „U •¡¸ÈŸ! ¡Ê ∑§◊ÊZ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄UË •ôÊÊŸË, ’ÈhËÁãº˝ÿÊÁáÊ ◊Ÿ‚Ê ÁŸÿêÿ •Ê⁄U÷à •¡¸ÈŸ ôÊÊŸÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê ◊Ÿ‚ ⁄UÊ∑§∑§⁄U flÊáÊË, „UÊÕ ßàÿÊÁŒ ∑§◊¸Áãº˝ÿÒ— flÊĬÊáÿÊÁŒÁ÷—– ∑§◊¸Áãº˝ÿÊ¥‚ •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– Á∑§◊˜Ô •Ê⁄U÷à ßÁà •Ê„Uó Á∑§‚∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ ∑§◊¸ÿʪ◊˜Ô •‚Q§— ‚Ÿ˜Ô ‚ ÁflÁ‡Êcÿà ßÃ⁄US◊ÊŒ˜Ô „ÒU, fl„U (∑§◊¸ÿʪË) ŒÍ‚⁄U∑§Ë •¬ˇÊÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô Á◊âÿÊøÊÁ⁄UÿÊ¥∑§Ë •¬ˇÊÊ üÊDÔU „ÒUH 7H
Á◊âÿÊøÊ⁄UÊØÔH 7H
U ÿà ∞fl◊˜Ô •Ã—ó
∞‚Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊó
ÁŸÿâ ∑ȧL§ ∑§◊¸ àfl¢ ∑§◊¸ ÖÿÊÿÊ sÔ∑§◊¸áÊ—– ‡Ê⁄UË⁄UÿÊòÊÊÁ¬ ø à Ÿ ¬˝Á‚hKŒ∑§◊¸áÊ—H 8H ÁŸÿâ ÁŸàÿ¢ ÿÊ ÿÁS◊Ÿ˜Ô ∑§◊¸ÁáÊ •Áœ∑Χ× »§‹Êÿ ø •üÊÈâ ÃŒ˜Ô ÁŸÿâ ∑§◊¸ ÃÃ˜Ô ∑ȧL§ àfl¢ „U •¡¸ÈŸ! ÿ× ∑§◊¸ ÖÿÊÿ— •Áœ∑§Ã⁄¢U »§‹ÃÊ Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô •∑§◊¸áÊ— •∑§⁄UáÊÊŒ˜Ô •ŸÊ⁄Uê÷ÊØԖ ∑§Õ¢ ‡Ê⁄UË⁄UÿÊòÊÊ ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁ× •Á¬ ø à Ãfl Ÿ ¬˝Á‚hKÃ˜Ô ¬˝Á‚Áh¢ Ÿ ªë¿UŒ˜Ô •∑§◊¸áÊ— •∑§⁄UáÊÊØԖ •ÃÊ ŒÎCÔU— ∑§◊ʸ∑§◊¸áÊÊ— Áfl‡Ê·Ê ‹Ê∑§H 8H
„U •¡¸ÈŸ! ¡Ê ∑§◊¸ üÊÈÁÃ◊¥ Á∑§‚Ë »§‹∑§ Á‹ÿ Ÿ„UË¥ ’ÃÊÿÊ ªÿÊ „ÒU, ∞‚ Á¡‚ ∑§◊¸∑§Ê ¡Ê •Áœ∑§Ê⁄UË „ÒU ©U‚∑§ Á‹ÿ fl„U ÁŸÿà ∑§◊¸ „ÒU, ©U‚ ÁŸÿà •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁŸàÿ ∑§◊¸∑§Ê ÃÍ •Êø⁄UáÊ ∑§⁄U; ÄÿÊ¥Á∑§ ∑§◊ÊZ∑§ Ÿ ∑§⁄UŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥ ’„ÈUà üÊDÔU „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ÃÊ Ã⁄UË ‡Ê⁄UË⁄UÿÊòÊÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ ø‹ªË •ÕÊ¸Ã˜Ô Ã⁄U ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ÁŸflʸ„U ÷Ë Ÿ„UË¥ „Uʪʖ ß‚Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ •ÊÒ⁄U Ÿ ∑§⁄UŸ◊¥ ¡Ê •ãÃ⁄U „ÒU fl„U ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ¬˝àÿˇÊ „ÒUH 8H
U ÿÃ˜Ô ø ◊ãÿ‚ ’ãœÊÕ¸àflÊÃ˜Ô ∑§◊¸ Ÿ ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ßÁà Ì˜Ô •Á¬ •‚ØÔ, ∑§Õ◊˜Ôó
¡Ê ÃÍ ∞‚Ê ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ’㜟∑§Ê⁄U∑§ „UÊŸ‚ ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ ÃÊ ÿ„U ‚◊¤ÊŸÊ ÷Ë ÷Í‹ „ÒU– ∑Ò§‚?
ÿôÊÊÕʸà∑§◊¸áÊÊ˘ãÿòÊ ‹Ê∑§Ê˘ÿ¢ ∑§◊¸’㜟—– ÃŒÕZ ∑§◊¸ ∑§ÊÒãÃÿ ◊ÈQ§‚XÔU— ‚◊Êø⁄UH 9H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
“ÿôÊÊ flÒ ÁflcáÊÈ—” (ÃÒ0 ‚¢0 1– 7– 4) ßÁà üÊÈÃÿ¸ôÊ ß¸E⁄U— ÃŒÕZ ÿÃ˜Ô Á∑˝§ÿà Ì˜Ô ÿôÊÊÕZ ∑§◊¸ ÃS◊ÊÃ˜Ô ∑§◊¸áÊ— •ãÿòÊ •ãÿŸ ∑§◊¸áÊÊ ‹Ê∑§— •ÿ◊˜Ô •Áœ∑Χ× ∑§◊¸∑Î§Ã˜Ô ∑§◊¸’㜟— ∑§◊¸ ’㜟¢ ÿSÿ ‚— •ÿ¢ ∑§◊¸’ãœŸÊ ‹Ê∑§Ê Ÿ ÃÈ ÿôÊÊÕʸŒ˜Ô •Ã— ÃŒÕZ ÿôÊÊÕZ ∑§◊¸ ∑§ÊÒãÃÿ ◊ÈQ§‚XÔU— ∑§◊¸»§‹‚XÔUfl̡× ‚Ÿ˜Ô ‚◊Êø⁄U ÁŸfl¸Ã¸ÿH 9H
89
“ÿôÊ „UË ÁflcáÊÈ „ÒU” ß‚ üÊÈÁì˝◊ÊáÊ‚ ÿôÊ ß¸E⁄U „ÒU
•ÊÒ⁄U ©U‚∑§ Á‹ÿ ¡Ê ∑§◊¸ Á∑§ÿÊ ¡Êÿ fl„U “ÿôÊÊÕ¸ ∑§◊¸” „ÒU, ©U‚ (߸E⁄UÊÕ¸) ∑§◊¸∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ŒÍ‚⁄U ∑§◊ÊZ‚, ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê •Áœ∑§Ê⁄UË ◊ŸÈcÿ‚◊ÈŒÊÿ, ∑§◊¸’㜟ÿÈQ§ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ¬⁄U ߸E⁄UÊÕ¸ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊¸‚ Ÿ„UË¥– ß‚Á‹ÿ „U ∑§ÊÒãÃÿ! ÃÍ ∑§◊¸»§‹ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ߸E⁄UÊÕ¸ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UH 9H
U ß× ø •Áœ∑Χß ∑§◊¸ ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ôó
ß‚ •Êª ’ËÊÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§Ê⁄UáÊ‚ ÷Ë •Áœ∑§Ê⁄UË∑§Ê ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿó
‚„UÿôÊÊ— ¬˝¡Ê— ‚ζÔUÊ ¬È⁄UÊflÊø ¬˝¡Ê¬Á×– •ŸŸ ¬˝‚Áflcÿäfl◊· flÊ˘ÁSàflCÔU∑§Ê◊œÈ∑˜§ÔH 10H ‚„UÿôÊÊ ÿôÊ‚Á„UÃÊ— ¬˝¡Ê òÊÿÊ fláÊʸ— ÃÊ— ‚ζÔUÊ ©Uà¬Êl, ¬È⁄UÊ ‚ªÊ¸ŒÊÒ ©UflÊø ©UQ§flÊŸ˜Ô ¬˝¡Ê¬Á× ¬˝¡ÊŸÊ¢ dCÔUÊ, •ŸŸ ÿôÊŸ ¬˝‚Áflcÿäfl¢ ¬˝‚flÊ flÎÁh— ©Uà¬ÁûÊ— ÃÊ¢ ∑ȧL§äfl◊˜Ô– ∞· ÿôÊÊ flÊ ÿÈc◊Ê∑§◊˜Ô •SÃÈ ÷flÃÈ ßCÔU∑§Ê◊œÈ∑˜§Ô ßCÔUÊŸ˜Ô •Á÷¬˝ÃÊŸ˜Ô ∑§Ê◊ÊŸ˜Ô »§‹Áfl‡Ê·ÊŸ˜Ô ŒÊÁÇœ ßÁà ßCÔU∑§Ê◊œÈ∑˜§ÔH 10H
‚ÎÁCÔU∑§ •ÊÁŒ∑§Ê‹◊¥ ÿôÊ‚Á„Uà ¬˝¡Ê∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô (’˝ÊrÊÔáÊ, ˇÊÁòÊÿ •ÊÒ⁄U flÒ‡ÿóߟ) ÃËŸÊ¥ fláÊÊZ∑§Ê ⁄Uø∑§⁄U ¡ªÃ˜Ô∑§ ⁄UøÁÿÃÊ ¬˝¡Ê¬Áß ∑§„UÊ Á∑§ ß‚ ÿôÊ‚ ÃÈ◊‹Êª ¬˝‚fló©Uà¬ÁûÊ, ÿÊŸË flÎÁh‹Ê÷ ∑§⁄UÊ– ÿ„U ÿôÊ ÃÈ◊‹ÊªÊ¥∑§Ê ßCÔU ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê ŒŸflÊ‹Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ßÁë¿Uà »§‹M§¬ ŸÊŸÊ ÷ʪʥ∑§Ê ŒŸflÊ‹Ê „UÊH 10H
U ∑§Õ◊˜ó Ô
ŒflÊã÷ÊflÿÃÊŸŸ à ¬⁄US¬⁄¢U ÷Êflÿã×
∑Ò§‚ ó
ŒflÊ ÷ÊflÿãÃÈ fl—– üÊÿ— ¬⁄U◊flÊåSÿÕH 11H
ŒflÊŸ˜Ô ßãº˝ÊŒËŸ˜Ô ÷Êflÿà flœ¸ÿà •ŸŸ ÿôÊŸ à ŒflÊ ÷ÊflÿãÃÈ •ÊåÿÊÿÿãÃÈ flÎCÔUKÊÁŒŸÊ flÊ ÿÈc◊ÊŸ˜Ô ∞fl¢ ¬⁄US¬⁄U◊˜Ô •ãÿÊãÿ¢ ÷Êflÿã× üÊÿ— ¬⁄¢U ◊ÊˇÊ‹ˇÊáÊ¢ ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#∑˝§◊áÊ •flÊåSÿÕ SflªZ flÊ ¬⁄¢U üÊÿ— •flÊåSÿÕH 11H
ÃÈ◊‹Êª ß‚ ÿôÊmÊ⁄UÊ ßãº˝ÊÁŒ ŒflÊ¥∑§Ê ’…∏UÊ•Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ∑§Ë ©UÛÊÁà ∑§⁄UÊ– fl Œfl flÎÁC •ÊÁŒmÊ⁄UÊ ÃÈ◊‹ÊªÊ∑¥ §Ê ’…∏UÊfl¢ •ÕʸÃÔ˜ ©UÛÊà ∑§⁄U¥– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∞∑§ŒÍ‚⁄U∑§Ê ©UÛÊà ∑§⁄Uà „ÈU∞ (ÃÈ◊‹Êª) ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#mÊ⁄UÊ ◊ÊˇÊM§¬ ¬⁄U◊üÊÿ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄Uʪ– •ÕflÊ Sflª¸M§¬ ¬⁄U◊üÊÿ∑§Ê „UË ¬˝Ê# ∑§⁄UʪH 11HÔU
U
90
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Á∑¢§ øó
ŒÍ‚⁄UË ’Êà ÿ„U ÷Ë „ÒU Á∑§ó
ßCÔUÊã÷ʪÊÁã„U flÊ ŒflÊ ŒÊSÿãà ÿôÊ÷ÊÁflÃÊ—– ÃÒŒ¸ûÊÊŸ¬˝ŒÊÿÒèÿÊ ÿÊ ÷ÈæU˜ÔQ§ Sß ∞fl ‚—H 12H ßCÔUÊŸ˜Ô •Á÷¬˝ÃÊŸ˜Ô ÷ʪʟ˜Ô Á„U flÊ ÿÈc◊èÿ¢ ŒflÊ ÿôÊmÊ⁄UÊ ’…∏UÊÿ „ÈU∞ó‚¢ÃÈCÔU Á∑§ÿ „ÈU∞ ŒflÃÊ ŒÊSÿãà ÁflÃÁ⁄UcÿÁãà SòÊˬ‡ÊȬÈòÊʌ˟˜Ô ÿôÊ÷ÊÁflÃÊ ‹Êª ÃÈ◊‹ÊªÊ¥∑§Ê SòÊË, ¬‡ÊÈ, ¬ÈòÊ •ÊÁŒ ßÁë¿Uà ÿôÊÒ— flÌœÃÊ— ÃÊÁ·ÃÊ ßàÿÕ¸—– ÷ʪ Œ¥ª– ÃÒ— ŒflÒ— ŒûÊÊŸ˜Ô ÷ʪʟ˜Ô •¬˝ŒÊÿ •ŒûflÊ ©UŸ ŒflÊ¥mÊ⁄UÊ ÁŒÿ „ÈU∞ ÷ʪʥ∑§Ê ©Uã„¥U Ÿ Œ∑§⁄U •ÊŸÎáÿ◊˜Ô •∑ΧàflÊ ßàÿÕ¸— ∞èÿÊ Œflèÿ—, ÿÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ∑§Ê ´§áÊ Ÿ øÈ∑§Ê∑§⁄U, ¡Ê πÊÃÊ „ÒUó ∑§fl‹ •¬Ÿ ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê „UË ÃÎ#
÷Èæ˜UÔQ§ SflŒ„UÁãº˝ÿÊÁáÊ ∞fl ì¸ÿÁÃ, Sß ∞fl ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ŒflÃÊ•Ê¥∑§ Sflàfl∑§Ê „U⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÃS∑§⁄U ∞fl ‚ ŒflÊÁŒSflʬ„UÊ⁄UËH 12H øÊ⁄U „UË „ÒUH 12H
U
ÿ ¬ÈŸ—ó
¬⁄¢UÃÈ ¡Êó
ÿôÊÁ‡ÊCÔUÊÁ‡ÊŸ— ‚ãÃÊ ◊Èëÿãà ‚fl¸Á∑§ÁÀ’·Ò—– ÷ÈTà à àflÉÊ¢ ¬Ê¬Ê ÿ ¬øãàÿÊà◊∑§Ê⁄UáÊÊØÔH 13H ŒflÿôÊʌ˟˜Ô ÁŸfl¸àÿ¸ ÃÁë¿UCÔU◊˜Ô •‡ÊŸ◊˜Ô ÿôÊÁ‡ÊCÔU •ÛÊ∑§Ê ÷Ê¡Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ üÊDÔU ¬ÈL§· „Ò¥U •◊ÎÃÊÅÿ◊˜Ô •Á‡ÊÃ¢È ‡ÊË‹¢ ÿ·Ê¢ à ÿôÊÁ‡ÊCÔUÊÁ‡ÊŸ— •ÕÊ¸Ã˜Ô ŒflÿôÊÊÁŒ ∑§⁄U∑§ ©U‚‚ ’ø „ÈU∞ •◊Îà ŸÊ◊∑§ •ÛÊ∑§Ê ÷ˇÊáÊ ∑§⁄UŸÊ Á¡Ÿ∑§Ê Sfl÷Êfl „ÒU, fl ‚’ ¬Ê¬Ê¥‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô ªÎ„USÕ◊¥ „UÊŸflÊ‹ øÄ∑§Ë, øÍÀ„U ¬@‚ÍŸÊ∑ΧÃÒ— ¬˝◊ÊŒ∑ΧÃÁ„¢U‚ÊÁŒ¡ÁŸÃÒ— ø •ÊÁŒ∑§ ¬Ê°ø ¬Ê¬Ê‚¥ * •ÊÒ⁄U ¬˝◊ÊŒ‚ „UÊŸ fl Ê‹ Á„¢‚ÊÁŒ¡ÁŸÃ •ãÿ ¬Ê¬Ê¥‚ ÷Ë ¿ÍU≈U ¡Êà „Ò¥U– •ãÿÒ—– ÃÕÊ ¡Ê ©UŒ⁄U¬⁄UÊÿáÊ ‹Êª ∑§fl‹ •¬Ÿ Á‹ÿ ÿ ÃÈ •Êà◊ê÷⁄UÿÊ ÷ÈTà à ÃÈ •ÉÊ¢ ¬Ê¬¢ Sflÿ◊˜Ô •Á¬ ¬Ê¬Ê ÿ ¬øÁãà ¬Ê∑¢§ ÁŸfl¸Ã¸ÿÁãà „UË •ÛÊ ¬∑§Êà „Ò¥U fl Sflÿ¢ ¬Ê¬Ë „Ò¥U •ÊÒ⁄U ¬Ê¬ „UË πÊà „Ò¥UH 13H •Êà◊∑§Ê⁄UáÊÊŒ˜Ô •Êà◊„UÃÊ—H 13H
‚ã×, ◊Èëÿãà ‚fl¸Á∑§ÁÀ’·Ò— ‚fl¸¬Ê¬Ò— øÈÀÿÊÁŒ-
U ß× ø •Áœ∑Χß ∑§◊¸ ∑§Ã¸√ÿ◊˜–Ô ¡ªìÊ∑˝§¬˝flÎÁûÊ„UÃÈ— Á„U ∑§◊¸– ∑§Õ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÃó
ß‚Á‹ÿ ÷Ë •Áœ∑§Ê⁄UË∑§Ê ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÄÿÊ¥Á∑§ ∑§◊¸ ¡ªÃ˜Ô-ø∑˝§∑§Ë ¬˝flÎÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU– ∑Ò§‚? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
•ÛÊÊjflÁãà ÷ÍÃÊÁŸ ¬¡¸ãÿÊŒÛÊ‚ê÷fl—– ÿôÊÊjflÁà ¬¡¸ãÿÊ ÿôÊ— ∑§◊¸‚◊Èjfl—H 14H * ∑§á«UŸ¢ ¬·áÊ¢ øÈÀ‹Ë ©UŒ∑ȧê÷‡ø ◊Ê¡¸ŸË– ¬@‚ÍŸÊ ªÎ„USÕSÿ ¬@ÿôÊÊÃ˜Ô ¬˝áʇÿÁÃH
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
91
÷ˇÊáÊ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê •ÛÊ ⁄UQ§ •ÊÒ⁄U flËÿ¸∑§ M§¬◊¥ •ÛÊÊŒ˜Ô ÷ÈQ§ÊŒ˜Ô ‹ÊÁ„UÃ⁄U׬Á⁄UáÊÃÊÃ˜Ô ¬˝àÿˇÊ¢ ÷flÁãà ¡Êÿãà ÷ÍÃÊÁŸ– ¬¡¸ãÿÊŒ˜Ô flÎCÔU— ¬Á⁄UáÊà „UÊŸ¬⁄U ©U‚‚ ¬˝àÿˇÊ „UË ¬˝ÊáÊË ©Uà¬ÛÊ „UÊà „Ò¥U– •ÛÊSÿ ‚ê÷fl— •ÛÊ‚ê÷fl—, ÿôÊÊŒ˜Ô ÷flÁà ¬¡¸ãÿ‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô flÎÁCÔU‚ •ÛÊ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ „UÊÃË „ÒU •ÊÒ⁄U ÿôÊ‚ flÎÁCÔU „UÊÃË „ÒU– ¬¡¸ãÿ—ó “•ªAÊÒ ¬˝ÊSÃÊ„ÈUÁ× ‚êÿªÊÁŒàÿ◊ȬÁÃDÔUÖ “•ÁªA◊¥ ÁflÁœ¬Ífl¸∑§ ŒË „ÈU߸ •Ê„ÈUÁà ‚Íÿ¸◊¥ ÁSÕÃ
•ÊÁŒàÿÊîÊÊÿà flÎÁCÔUfl¸ÎCÔU⁄UÛÊ¢ Ã× ¬˝¡Ê—H”
„UÊÃË „ÒU, ‚Íÿ¸‚ flÎÁCÔU „UÊÃË „ÒU, flÎÁCÔU‚ •ÛÊ „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U •ÛÊ‚ ¬˝¡Ê ©Uà¬ÛÊ „UÊÃË „ÒU” ß‚ S◊ÎÁÃflÊÄÿ‚
(◊ŸÈ0 3– 76) ßÁà S◊Î×– ÷Ë ÿ„UË ’Êà ¬ÊÿË ¡ÊÃË „ÒU– ´§Áàfl∑˜§Ô •ÊÒ⁄U ÿ¡◊ÊŸ∑§ √ÿʬÊ⁄U∑§Ê ŸÊ◊ ∑§◊¸ „ÒU ÿôÊ— •¬ÍflZ ‚ ø ÿôÊ— ∑§◊¸‚◊Èjfl ´§Áàflª˜-Ô ÿ¡◊ÊŸÿÊ— ø √ÿʬÊ⁄U— ∑§◊¸ Ã× ‚◊ÈjflÊ ÿSÿ •ÊÒ⁄U ©U‚ ∑§◊¸‚ Á¡‚∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ „UÊÃË „ÒU fl„U •¬Ífl¸M§¬ ÿôÊ ∑§◊¸‚◊Èjfl „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô fl„U •¬Ífl¸M§¬ ÿôÊSÿ •¬ÍflS¸ ÿ ‚ ÿôÊ— ∑§◊¸‚◊Èjfl—H 14H ÿôÊ ∑§◊¸‚ ©Uà¬ÛÊ „UÊÃÊ „ÒUH 14H
U ÃÃ˜Ô øó
•ÊÒ⁄U ©U‚ ó
∑§◊¸ ’˝rÊÔÊjfl¢ ÁflÁh ’˝rÊÔÊˇÊ⁄U‚◊Èjfl◊˜Ô– ÃS◊Êà‚fl¸ªÃ¢ ’˝rÊÔ ÁŸàÿ¢ ÿôÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃ◊˜ÔH 15H ∑§◊¸ ’˝rÊÔÊjfl¢ ’˝rÊÔ flŒ— ‚ ©Ujfl— ∑§Ê⁄UáÊ¢ ÿSÿ ÃÃ˜Ô ∑§◊¸ ’˝rÊÔÊjfl¢ ÁflÁh ¡ÊŸËÁ„U– ’˝rÊÔ ¬ÈŸ— flŒÊÅÿ◊˜Ô •ˇÊ⁄U‚◊Èjfl◊˜Ô •ˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚◊ÈjflÊ ÿSÿ ÃŒ˜Ô •ˇÊ⁄U‚◊Èjfl¢ ’˝rÊÔ flŒ ßàÿÕ¸—– ÿS◊ÊÃ˜Ô ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ¬⁄U◊Êà◊ÊÅÿÊŒ˜Ô •ˇÊ⁄UÊØÔ
Á∑˝§ÿÊM§¬ ∑§◊¸∑§Ê ÃÍ flŒM§¬ ’˝rÊÔ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê ¡ÊŸ, •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊¸∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ flŒ „ÒU, ∞‚ ¡ÊŸ •ÊÒ⁄U flŒM§¬ ’˝rÊÔ •ˇÊ⁄U‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô •ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê flŒ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU– flŒM§¬ ’˝rÊÔ ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ¬⁄U◊Êà◊Ê ŸÊ◊∑§ •ˇÊ⁄U‚ ¬ÈL§·∑§ ÁŸ—EÊ‚∑§Ë ÷Ê°Áà ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê „ÒU, ß‚Á‹ÿ ¬ÈL§·ÁŸ—EÊ‚flÃ˜Ô ‚◊ÈjÍâ ’˝rÊÔ, ÃS◊ÊÃ˜Ô ‚flʸո- fl„U ‚’ •ÕÊZ∑§Ê ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚fl¸ªÃ „ÒU– ¬˝∑§Ê‡Ê∑§àflÊÃ˜Ô ‚fl¸ªÃ◊˜Ô– ÃÕÊ ÿôÊ-ÁflÁœ◊¥ flŒ∑§Ë ¬˝œÊŸÃÊ „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ fl„U ‚fl¸ªÃ◊˜Ô •Á¬ ‚Œ˜Ô ÁŸàÿ¢ ‚ŒÊ ÿôÊÁflÁœ‚fl¸ªÃ „UÊÃ Ê „ÈU•Ê „UË ‚ŒÊ ÿôÊ◊¥ ¬˝ÁÃÁDÔUà „ÒUH 15H ¬˝œÊŸàflÊŒ˜Ô ÿôÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃ◊˜ÔH 15H
U
∞fl¢ ¬˝flÌÃâ ø∑˝¢§ ŸÊŸÈfløÿÃË„U ÿ—– •ÉÊÊÿÈÁ⁄UÁãº˝ÿÊ⁄UÊ◊Ê ◊ÊÉÊ¢ ¬ÊÕ¸ ‚ ¡ËflÁÃH 16H
92
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
∞fl◊˜Ô ߸E⁄UáÊ flŒÿôʬÍfl¸∑¢§ ¡ªÃ˜Ô ø∑˝¢§ flÌÃâ Ÿ •ŸÈfløÿÁà ߄U ‹Ê∑§ ÿ— ∑§◊¸ÁáÊ •Áœ∑Χ× ‚Ÿ˜Ô •ÉÊÊÿÈ— •ÉÊ¢ ¬Ê¬◊˜Ô •ÊÿÈ— ¡ËflŸ¢ ÿSÿ ‚— •ÉÊÊÿÈ— ¬Ê¬¡ËflŸ ßÁà ÿÊflØÔ, ßÁãº˝ÿÊ⁄UÊ◊ ßÁãº˝ÿÒ— •Ê⁄UÊ◊ •Ê⁄U◊áÊ◊˜Ô •Ê∑˝§Ë«UÊ Áfl·ÿ·È ÿSÿ ‚ ßÁãº˝ÿÊ⁄UÊ◊—, ◊ÊÉÊ¢ flÎÕÊ „U ¬ÊÕ¸ ‚ ¡ËflÁÖ
ß‚ ‹Ê∑§◊¥ ¡Ê ◊ŸÈcÿ ∑§◊ʸÁœ∑§Ê⁄UË „UÊ∑§⁄U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ߸E⁄UmÊ⁄UÊ flŒ •ÊÒ⁄U ÿ%¬Ífl¸∑§ ø‹Êÿ „ÈU∞ ß‚ ¡ªÃ˜Ô-ø∑˝§∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U (flŒÊäÿÿŸ-ÿôÊÊÁŒ) ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ, „U ¬ÊÕ¸! fl„U ¬Ê¬ÊÿÈ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬Ê¬◊ÿ ¡ËflŸflÊ‹Ê •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ⁄UÊ◊Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô ßÁãº˝ÿÊ¥mÊ⁄UÊ Áfl·ÿÊ¥◊¥ ⁄U◊áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê √ÿÕ¸ „UË ¡ËÃÊ „ÒUó©U‚ ¬Ê¬Ë∑§Ê ¡ËŸÊ √ÿÕ¸ „UË „ÒU–
ß‚Á‹ÿ ß‚ ¬˝∑§⁄UáÊ∑§Ê •Õ¸ ÿ„U „ÈU•Ê Á∑§ ÃS◊ÊŒ˜Ô •ôÊŸ •Áœ∑Χß ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ∞fl •ôÊÊŸË •Áœ∑§Ê⁄UË∑§Ê ∑§◊¸ •fl‡ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ∑§◊¸ ßÁà ¬˝∑§⁄UáÊÊÕ¸—–
¬˝Êª˜Ô •Êà◊ôÊÊŸÁŸDÔUÊÿÊÇÿÃʬ˝Ê#— ÃÊŒâÿ¸Ÿ ∑§◊¸ÿʪʟÈDUÔ ÊŸ◊˜Ô •Áœ∑Χß •ŸÊà◊ôÊŸ ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ∞fl ßÁà ∞ÃÃ˜Ô “Ÿ ∑§◊¸áÊÊ◊ŸÊ⁄Uê÷ÊØԔ ßàÿà •Ê⁄Uèÿ “‡Ê⁄UË⁄UÿÊòÊÊÁ¬ ø à Ÿ ¬˝Á‚hKŒ∑§◊¸áÊ—” ßÁà ∞fl◊˜Ô •ãß ¬˝ÁìÊló “ÿôÊÊÕʸà∑§◊¸áÊÊ˘ãÿòÊ” ßàÿÊÁŒŸÊ “◊ÊÉÊ¢ ¬ÊÕ¸ ‚ ¡ËflÁÔ ßÁà ∞fl◊˜Ô •ãß •Á¬ ª˝ãÕŸ ¬˝Ê‚ÁXÔU∑§◊˜Ô •Áœ∑ΧÃSÿ •ŸÊà◊ÁflŒ— ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ ’„ÈU∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô ©UQ¢§ ÃŒ∑§⁄UáÊ ø ŒÊ·-‚VÔUËøŸ¢ ∑ΧÃ◊˜ÔH 16H
•ŸÊà◊ôÊ •Áœ∑§Ê⁄UË ¬ÈL§·∑§Ê •Êà◊ôÊÊŸ∑§Ë ÿÊÇÿÃÊ ¬˝Ê# „UÊŸ∑§ ¬„U‹ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ-¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê •ŸÈDUÊÔ Ÿ •fl‡ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÿ„U “Ÿ ∑§◊¸áÊÊ◊ŸÊ⁄Uê÷ÊØ”Ô ÿ„UÊ°‚ ‹∑§⁄U “‡Ê⁄UË⁄UÿÊòÊÊÁ¬ ø à Ÿ ¬˝Á‚hKŒ∑§◊¸áÊ—” ß‚ ‡‹Ê∑§Ã∑§∑§ fláʸŸ‚ ¬˝ÁìʌŸ ∑§⁄U∑§ó “ÿôÊÊÕʸà∑§◊¸áÊÊ˘ãÿòÊ” ‚ ‹∑§⁄U “◊ÊÉÊ¢ ¬ÊÕ¸ ‚ ¡ËflÁÔ Ã∑§∑§ ª˝ãÕ‚ ÷Ë •Êà◊ôÊÊŸ‚ ⁄UÁ„UÃ
∑§◊ʸÁœ∑§Ê⁄UË∑§ Á‹ÿ ∑§◊ÊZ∑§ •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸ◊¥ ’„ÈU ¬˝‚XÔUÊŸÈ∑ͧ‹ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§„U ªÿ ÃÕÊ ©UŸ ∑§◊ÊZ∑§ Ÿ ∑§⁄UŸ◊¥ ’„ÈUÃ-‚ ŒÊ· ÷Ë ’ËÊÿ ªÿH 16H
U ∞fl¢ ÁSÕà Á∑§◊˜Ô ∞fl¢ ¬˝flÌÃâ ø∑˝¢§ ‚fl¸áÊ •ŸÈfløŸËÿ◊˜Ô •Ê„UÊÁSflÃ˜Ô ¬ÍflʸQ§∑§◊¸ÿʪʟÈDUÔ ÊŸÊ¬Êÿ¬˝ÊåÿÊ◊˜Ô •ŸÊà◊ÁflŒÊ ôÊÊŸÿʪŸ ∞fl ÁŸDÔUÊ◊˜Ô •Êà◊ÁflÁj— ‚Êæ˜UÅÿÒ— •ŸÈDUÔÿÊ◊˜Ô •¬˝Ê#Ÿ ∞fl ßÁà ∞fl◊˜Ô •Õ¸◊Ô˜ •¡¸ŸÈ Sÿ ¬˝o◊A Ô˜ •Ê‡Êæ˜UÔ Äÿ,
ÿÁŒ ∞‚Ê „ÒU ÃÊ ÄÿÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ø‹Êÿ „ÈU∞ ß‚ ‚ÎÁCÔU-ø∑˝§∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‚÷Ë∑§Ê ø‹ŸÊ øÊÁ„Uÿ? •ÕflÊ ¬ÍflʸQ§ ∑§◊¸ÿʪʟÈDUÔ ÊŸM§¬ ©U¬Êÿ‚ ¬˝Ê# „UÊŸflÊ‹Ë •ÊÒ⁄U •Êà◊ôÊÊŸË ‚Ê¢ÅÿÿÊÁªÿÊ¥mÊ⁄UÊ ‚flŸ Á∑§ÿ ¡ÊŸ ÿÊÇÿ ôÊÊŸÿʪ‚ „UË Á‚h „UÊŸflÊ‹Ë ÁŸDÔUÊ∑§Ê Ÿ ¬˝Ê# „ÈU∞ •ŸÊà◊ôÊ∑§Ê „UË ß‚∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ’øŸÊ øÊÁ„Uÿ? (ÿÊ ÃÊ) ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡¸ÈŸ∑§ ¬˝‡Ÿ∑§Ë •Ê‡ÊVÔUÊ ∑§⁄U∑§ (÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó)
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
Sflÿ◊˜Ô ∞fl flÊ ‡ÊÊSòÊÊÕ¸Sÿ Áflfl∑§¬˝ÁìûÿÕ¸◊Ô˜ “∞â flÒ Ã◊Êà◊ÊŸ¢ ÁflÁŒàflÊ ÁŸflÎûÊÁ◊âÿÊôÊÊŸÊ— ‚ãÃÊ ’˝ÊrÊÔáÊÊ Á◊âÿÊôÊÊŸflÁj⁄Ufl‡ÿ¢ ∑§Ã¸√ÿèÿ— ¬ÈòÊÒ·áÊÊÁŒèÿÊ √ÿÈàÕÊÿÊÕ Á÷ˇÊÊøÿZ ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ◊Êòʬ˝ÿQÈ §¢ ø⁄UÁãÃ, Ÿ ÷Ê◊Êà◊ôÊÊŸÁŸDÔUÊ√ÿÁÃ⁄U∑§ áÊÊãÿÃ˜Ô ∑§Êÿ¸◊ÁSÔ (’΄U0 ©U0 3– 5– 1) ßÁà ∞fl¢ üÊÈàÿÕ¸◊˜Ô ß„U ªËÃʇÊÊSòÊ ¬˝ÁÃÁ¬¬ÊŒÁÿÁ·Ã◊˜Ô •ÊÁflc∑ȧfl¸Ÿ˜Ô •Ê„U ÷ªflÊŸ˜Ôó
93
•ÕflÊ Sflÿ¢ „UË ÷ªflÊŸ˜Ô ‡ÊÊSòÊ∑§ •Õ¸∑§Ê ÷‹Ë÷Ê°Áà ‚◊¤ÊÊŸ∑§ Á‹ÿ “ÿ„U ¡Ê ¬˝Á‚h •Êà◊Ê „ÒU ©U‚∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U Á¡Ÿ∑§Ê Á◊âÿÊ ôÊÊŸ ÁŸflÎûÊ „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU, ∞‚ ¡Ê ◊„UÊà◊Ê ’˝ÊrÊÔáʪáÊ •ôÊÊÁŸÿÊ¥mÊ⁄UÊ •fl‡ÿ ∑§Ë ¡ÊŸflÊ‹Ë ¬ÈòÊÊÁŒ∑§Ë ßë¿UÊ•Ê¥‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ∑§fl‹ ‡Ê⁄UË⁄U-ÁŸflʸ„U∑§ Á‹ÿ Á÷ˇÊÊ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê •Êà◊ôÊÊŸÁŸDÔUÊ‚ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ãÿ ∑ȧ¿U ÷Ë ∑§Ã¸√ÿ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ” ∞‚Ê üÊÈÁÃ∑§Ê ÃÊà¬ÿ¸ ¡Ê
Á∑§ ß‚ ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥ ¬˝ÁìʌŸ ∑§⁄UŸÊ ©UŸ∑§Ê ßCÔU „ÒU, ©U‚ (üÊÈÁÃ-•Õ¸) ∑§Ê ¬˝∑§≈U ∑§⁄Uà „ÈU∞ ’Ê‹ó
ÿSàflÊà◊⁄UÁÃ⁄Ufl SÿÊŒÊà◊ÃÎ#p ◊ÊŸfl—– •Êà◊ãÿfl ø ‚ãÃÈCÔUSÃSÿ ∑§ÊÿZ Ÿ ÁfllÃH 17H ÿ— ÃÈ ‚Êæ˜UÔÅÿ •Êà◊ôÊÊŸÁŸDÔU •Êà◊⁄UÁ× •Êà◊ÁŸ ∞fl ⁄UÁ× Ÿ ÁflcÊÿ·È ÿSÿ ‚ •Êà◊⁄UÁ× ∞fl SÿÊŒ˜Ô ÷flŒ˜Ô •Êà◊ÃÎ#— ø •Êà◊ŸÊ ∞fl ÃÎ#Ê Ÿ •ÛÊ⁄U‚ÊÁŒŸÊ ◊ÊŸflÊ ◊ŸÈcÿ— ‚ÛÿÊ‚Ë •Êà◊ÁŸ ∞fl ø ‚ãÃÈCUÔ —– ‚ãÃÊ·Ê Á„U ’ÊsÔÊÕ¸‹Ê÷ ‚fl¸Sÿ ÷flÁà Ã◊˜Ô •Ÿ¬ˇÿ •Êà◊ÁŸ ∞fl ø ‚ãÃÈCÔU— ‚fl¸ÃÊ flËÃÃÎcáÊ ßÁà ∞ÃØԖ ÿ ߸ŒÎ‡Ê •Êà◊ÁflÃ˜Ô ÃSÿ ∑§ÊÿZ ∑§⁄UáÊËÿ¢ Ÿ Áfllà Ÿ •ÁSà ßàÿÕ¸—H 17H
¬⁄¢UÃÈ ¡Ê •Êà◊ôÊÊŸÁŸDÔU ‚Ê¢ÅÿÿʪË, ∑§fl‹ •Êà◊Ê◊¥ „UË ⁄UÁÃflÊ‹Ê „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê •Êà◊Ê◊¥ „UË ¬˝◊ „ÒU, Áfl·ÿÊ¥◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÒ⁄U ¡Ê ◊ŸÈcÿ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚¢ãÿÊ‚Ë •ÊàêÊÊ‚ „UË ÃÎ# „ÒUóÁ¡‚∑§Ë ÃÎÁ# •ÛÊ-⁄U‚ÊÁŒ∑§ •œËŸ Ÿ„UË¥ ⁄U„U ªÿË „ÒU ÃÕÊ ¡Ê •Êà◊Ê◊¥ „UË ‚ãÃÈCÔU „ÒU, ’ÊsÔ Áfl·ÿÊ¥∑§ ‹Ê÷‚ ÃÊ ‚’∑§Ê ‚ãÃÊ· „UÊÃÊ „UË „ÒU, ¬⁄U ©UŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ Ÿ ∑§⁄U∑§ ¡Ê •Êà◊Ê◊¥ „UË ‚ãÃÈCÔU „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚’ •Ê⁄U‚ ÃÎcáÊÊ⁄UÁ„Uà „ÒU– ¡Ê ∑§Ê߸ ∞‚Ê •Êà◊ôÊÊŸË „ÒU ©U‚∑§ Á‹ÿ ∑ȧ¿U ÷Ë ∑§Ã¸√ÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 17H
U
ÄÿÊ¥Á∑§ó
Á∑¢§ øó
ŸÒfl ÃSÿ Ÿ øÊSÿ
∑ΧßÊÕʸ ‚fl¸÷Í÷È
Ÿ ∞fl ÃSÿ ¬⁄U◊Êà◊⁄U× ∑Χß ∑§◊¸áÊÊ •Õ¸— ¬˝ÿÊ¡Ÿ◊˜Ô •ÁSÖ •SÃÈ ÃÌ„U •∑Χß •∑§⁄UáÊŸ ¬˝àÿflÊÿÊÅÿ— •ŸÕ¸—– Ÿ •∑Χß ß„U ‹Ê∑§ ∑§pŸ ∑§ÁpŒ˜Ô •Á¬ ¬˝àÿflÊÿ¬˝ÊÁ#M§¬ •Êà◊„UÊÁŸ‹ˇÊáÊÊ flÊ Ÿ ∞fl •ÁSÖ Ÿ ø •Sÿ ‚fl¸÷ÍÃ·È ’˝rÊÔÊÁŒSÕÊfl⁄UÊãÃ·È ÷ÍÃ·È ∑§ÁpŒ˜Ô •Õ¸√ÿ¬ÊüÊÿ—–
ŸÊ∑Χß„U ∑§pŸ– ∑§ÁpŒÕ¸√ÿ¬ÊüÊÿ—H 18H ©U‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ¬˝ËÁÃflÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ê ß‚ ‹Ê∑§◊¥ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ‚ ∑§Ê߸ ¬˝ÿÊ¡Ÿ „UË Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ÃÊ Á»§⁄U ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ©U‚∑§Ê ¬˝àÿflÊÿM§¬ •ŸÕ¸∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÊÃË „UʪË? (ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó) ©U‚∑§ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ÷Ë ©U‚ ß‚ ‹Ê∑§◊¥ ∑§Ê߸ ¬˝àÿflÊÿ¬˝ÊÁ#M§¬ ÿÊ •Êà◊„UÊÁŸM§¬ •ŸÕ¸∑§Ë ¬˝ÊÁ# Ÿ„UË¥ „UÊÃ Ë ÃÕÊ ’˝rÊÊÔ‚ ‹∑§⁄U SÕÊfl⁄UÃ∑§ ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ◊¥ ¥ ©U‚∑§Ê ∑ȧ¿U ÷Ë •Õ¸-√ÿ¬ÊüÊÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ–
94
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
¬˝ÿÊ¡ŸÁŸÁ◊ûÊÁ∑˝§ÿÊ‚ÊäÿÊ √ÿ¬ÊüÊÿÊ Á∑§‚Ë »§‹∑§ Á‹ÿ (Á∑§‚Ë ¬˝ÊÁáÊÁfl‡Ê·∑§Ê) ¡Ê √ÿ¬ÊüÊÿáÊ◊˜–Ô ∑§Á@Œ˜Ô ÷ÍÃÁfl‡Ê·◊˜Ô •ÊÁüÊàÿ Ÿ Á∑˝§ÿÊ‚Êäÿ •ÊüÊÿ „ÒU ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ •Õ¸-√ÿ¬ÊüÊÿ „ÒU ‚Êäÿ— ∑§ÁpŒ˜Ô •Õ¸— •ÁSÖ ÿŸ ÃŒÕʸ Á∑˝§ÿÊ ‚Ê ß‚ •Êà◊ôÊÊŸË∑§Ê, Á∑§‚Ë ¬˝ÊÁáÊÁfl‡Ê·∑§Ê ‚„UÊ⁄UÊ ‹∑§⁄U ∑§Ê߸ ¬˝ÿÊ¡Ÿ Á‚h Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU Á¡‚‚ Á∑§ •ŸÈDÔUÿÊ SÿÊØԖ ©U‚ Ìո∑§ Á∑§‚Ë Á∑˝§ÿÊ∑§Ê •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏U– Ÿ àfl◊˜Ô ∞ÃÁS◊Ÿ˜Ô ‚fl¸Ã— ‚êå‹ÈÃÊŒ∑§SÕÊŸËÿ ¬⁄U¢ÃÈ ÃÍ ß‚ ‚’ •Ê⁄U‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ ¡‹Ê‡ÊÿSÕÊŸËÿ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ◊¥ ÁSÕà Ÿ„UË¥ „ÒUH 18H ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ flø‚H 18H
U ÿà ∞fl◊˜Ôó
¡’ Á∑§ ∞‚Ë ’Êà „ÒUó
ÃS◊ÊŒ‚Q§— ‚Ãâ ∑§ÊÿZ ∑§◊¸ ‚◊Êø⁄U– •‚Q§Ê sÔÊø⁄Uã∑§◊¸ ¬⁄U◊ʬAÊÁà ¬ÍL§·—H 19H ÃS◊ÊŒ˜Ô •‚Q§— ‚XÔUfl̡× ‚Ãâ ‚fl¸ŒÊ ∑§ÊÿZ ∑§Ã¸√ÿ¢ ÁŸàÿ¢ ∑§◊¸ ‚◊Êø⁄U ÁŸfl¸Ã¸ÿ– •‚Q§Ê Á„U ÿS◊ÊÃ˜Ô ‚◊Êø⁄UŸ˜Ô ߸E⁄UÊÕZ ∑§◊¸ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô ¬⁄¢U ◊ÊˇÊ◊˜Ô •Ê¬AÊÁà ¬ÍL§·— ‚ûfl‡ÊÈÁhmÊ⁄UáÊ ßàÿÕ¸—H 19H
ß‚Á‹ÿ ÃÍ •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ∑§Ã¸√ÿó ÁŸàÿ∑§◊ÊZ∑§Ê ‚ŒÊ ÷‹Ë÷Ê°Áà •Êø⁄UáÊ Á∑§ÿÊ ∑§⁄U– ÄÿÊ¥Á∑§ •ŸÊ‚Q§ „UÊ∑§⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ß¸E⁄UÊÕ¸ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ¬ÈL§·, •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁhmÊ⁄UÊ ◊ÊˇÊM§¬ ¬⁄U◊¬Œ ¬Ê ‹ÃÊ „ÒUH 19H
U ÿS◊ÊÃ˜Ô øó
∞∑§ •ÊÒ⁄U ÷Ë ∑§Ê⁄UáÊ „ÒUó
∑§◊¸áÊÒfl Á„U ‚¢Á‚Áh◊ÊÁSÕÃÊ ¡Ÿ∑§ÊŒÿ—– ‹Ê∑§‚æ˜UÔª˝„U◊flÊÁ¬ ‚꬇ÿã∑§Ã¸È◊„¸UÁ‚H 20H ∑§◊¸áÊÊ ∞fl Á„U ÿS◊ÊÃ˜Ô ¬Ífl¸ ˇÊÁòÊÿÊ ÁflmÊ¢‚— ÄÿÊ¥Á∑§ó¬„U‹ ¡Ÿ∑§-•E¬Áà ¬˝÷ÎÁà ÁflmÊŸ˜Ô ‚¢Á‚Áh¢ ◊ÊˇÊ¢ ªãÃÈ◊˜Ô •ÊÁSÕÃÊ— ¬˝flÎûÊÊ ¡Ÿ∑§ÊŒÿÊ ˇÊÁòÊÿ ‹Êª ∑§◊ÊZmÊ⁄UÊ „UË ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ ¬˝flÎûÊ „ÈU∞ Õ– ¡Ÿ∑§ÊE¬Áì˝÷ÎÃÿ—– ÿÁŒ à ¬˝Ê#‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÊ— ÃÃÊ ‹Ê∑§‚æ˜UÔ ª„˝ UÊÕZ ¬˝Ê⁄Uéœ∑§◊¸àflÊÃ˜Ô ∑§◊¸áÊÊ ‚„U ∞fl •‚ÛÿSÿ ∞fl ∑§◊¸ ‚¢Á‚Áh◊˜Ô •ÊÁSÕÃÊ ßàÿÕ¸—– •Õ •¬˝Ê#‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÊ ¡Ÿ∑§ÊŒÿ— ÃŒÊ ∑§◊¸áÊÊ ‚ûfl‡ÊÈÁh‚ÊœŸ÷Íß ∑˝§◊áÊ ‚¢Á‚Áh◊˜Ô •ÊÁSÕÃÊ ßÁà √ÿÊÅÿÿ— ‡‹Ê∑§—–
ÿ„UÊ° ß‚ ‡‹Ê∑§∑§Ë √ÿÊÅÿÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ Á∑§ ÿÁŒ fl ¡Ÿ∑§ÊÁŒ, ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ øÈ∑§ Õ Ã’ ÃÊ fl ¬˝Ê⁄Uéœ∑§◊ʸ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‹Ê∑§‚¢ª˝„U∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§⁄Uà „ÈU∞ „UË •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚¢ãÿÊ‚ ª˝„UáÊ Á∑§ÿ Á’ŸÊ „UË ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞, •ÊÒ⁄U ÿÁŒ fl ¡Ÿ∑§ÊÁŒ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ Õ, ÃÊ fl •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ ‚ÊœŸM§¬ ∑§◊ÊZ‚ ∑˝§◊‡Ê— ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
95
•Õ ◊ãÿ‚ ¬ÍflÒ¸— •Á¬ ¡Ÿ∑§ÊÁŒÁ÷— •Á¬ •¡ÊŸÁj— ∞fl ∑§Ã¸√ÿ¢ ∑§◊¸ ∑Χâ ÃÊflÃÊ Ÿ •fl‡ÿ◊˜Ô •ãÿŸ ∑§Ã¸√ÿ¢ ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸflÃÊ ∑ΧÃÊÕ¸Ÿ ßÁÖ ÃÕÊÁ¬ ¬˝Ê⁄Uéœ∑§◊ʸÿûÊ— àfl¢ ‹Ê∑§‚æU˜Ôª˝„U◊˜Ô ∞fl •Á¬ ‹Ê∑§Sÿ ©Uã◊ʪ¸¬˝flÎÁûÊÁŸflÊ⁄UáÊ¢
ÿÁŒ ÃÍ ÿ„U ◊ÊŸÃÊ „UÊ Á∑§ •Êà◊Ãûfl∑§Ê Ÿ ¡ÊŸŸflÊ‹ ¡Ÿ∑§ÊÁŒ ¬Ífl¸¡Ê¥mÊ⁄UÊ ∑§Ã¸√ÿ-∑§◊¸ Á∑§ÿ ªÿ „Ò¥U, ß‚‚ ÿ„U Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ Á∑§ ŒÍ‚⁄U •Êà◊ôÊÊŸË ∑ΧÃÊÕ¸ ¬ÈL§·Ê¥∑§Ê ÷Ë ∑§◊¸ •fl‡ÿ ∑§⁄UŸ øÊÁ„Uÿ– ÃÊ ÷Ë ÃÍ ¬˝Ê⁄Uéœ-∑§◊¸∑§ •œËŸ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ÃÈ¤Ê ‹Ê∑§‚¢ª˝„U∑§Ë Ã⁄U»§ Œπ∑§⁄U ÷Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô ‹ÊªÊ¥∑§Ë ©U‹≈U ◊ʪ¸◊¥ ¡ÊŸflÊ‹Ë ¬˝flÎÁûÊ∑§Ê ÁŸflÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊM§¬ ‹Ê∑§‚æ˜UÔª˝„U— Ã◊˜Ô ∞fl •Á¬ ¬˝ÿÊ¡Ÿ¢ ‚꬇ÿŸ˜Ô ¡Ê ‹Ê∑§‚¢ª˝„U „ÒU, ©U‚ ‹Ê∑§‚¢ª˝„UM§¬ ¬˝ÿÊ¡Ÿ∑§Ê Œπà „ÈU∞ ÷Ë, ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„UÿH 20H ∑§Ã¸È◊˜Ô •„¸UÁ‚H 20H
U ‹Ê∑§‚æ˜UªÔ ˝„¢U ∑§— ∑§Ã¸È◊˜Ô •„¸UÁà ∑§Õ¢ ø ßÁà ‹Ê∑§‚¢ª˝„U Á∑§‚∑§Ê ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ •ÊÒ⁄U Á∑§‚Á‹ÿ ©UëÿÃó ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
ÿlŒÊø⁄UÁà ‚ ÿà¬˝◊ÊáÊ¢
üÊDÔUSÃûÊŒflÃ⁄UÊ ¡Ÿ—– ∑ȧL§Ã ‹Ê∑§SÃŒŸÈfløÃH 21H
ÿŒ˜Ô ÿÃ˜Ô ∑§◊¸ •Êø⁄UÁà ÿ·È ÿ·È üÊDÔU—
üÊDÔU ¬ÈL§· ¡Ê-¡Ê ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬˝œÊŸ ◊ŸÈcÿ Á¡‚-Á¡‚ ∑§◊¸◊¥ ’øÃÊ „ÒU, ŒÍ‚⁄U ‹Êª ©U‚∑§ ¬˝œÊŸ— ÃÃ˜Ô ÃŒ˜Ô ∞fl ∑§◊¸ •Êø⁄UÁà ßÃ⁄U— •ãÿÊ •ŸÈÿÊÿË „UÊ∑§⁄U ©U‚-©U‚ ∑§◊¸∑§Ê „UË •Êø⁄UáÊ Á∑§ÿÊ ¡Ÿ— ÃŒŸÈªÃ—– ∑§⁄Uà „Ò¥U– ÃÕÊ fl„U üÊDUÔ ¬ÈL§· Á¡‚-Á¡‚ ‹ÊÒÁ∑§∑§ ÿÊ flÒÁŒ∑§ Á∑¢§ ø ‚ üÊDÔUÊ ÿÃ˜Ô ¬˝◊ÊáÊ¢ ∑ȧL§Ã ‹ÊÒÁ∑§∑¢§ flÒÁŒ∑¢§ flÊ ‹Ê∑§— ÃŒ˜Ô •ŸÈfløà Ì˜Ô ∞fl ¬˝ÕÊ∑§Ê ¬˝Ê◊ÊÁáÊ∑§ ◊ÊŸÃÊ „ÒU, ‹Êª ©U‚Ë∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ø‹Ã „ÒU¥ •ÕʸÃÔ˜ ©U‚Ë∑§Ê ¬˝◊ÊáÊ ◊ÊŸÃ „ÒU¥H 21H ¬˝◊ÊáÊË∑§⁄UÊÁà ßàÿÕ¸—H 21H
U ÿÁŒ •òÊ Ã ‹Ê∑§‚æ˜UÔª˝„U∑§Ã¸√ÿÃÊÿÊ¢ ÿÁŒ ß‚ ‹Ê∑§‚¢ª˝„U∑§Ë ∑§Ã¸√ÿÃÊ◊¥ ÃÈ¤Ê ∑ȧ¿U Áfl¬˝ÁìÁûÊ— ÃÌ„U ◊Ê¢ Á∑¢§ Ÿ ¬‡ÿÁ‚ó ‡Ê¢∑§Ê „UÊ ÃÊ ÃÍ ◊È¤Ê ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ŒπÃÊó
Ÿ ◊ ¬ÊÕʸÁSà ∑§Ã¸√ÿ¢ ÁòÊ·È ‹Ê∑§·È Á∑§@Ÿ– ŸÊŸflÊ#◊flÊ#√ÿ¢ flø ∞fl ø ∑§◊¸ÁáÊH 22H „U ¬ÊÕ¸! ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ◊⁄UÊ ∑ȧ¿U ÷Ë ∑§Ã¸√ÿ Ÿ„UË¥ Ÿ ◊ ◊◊ ¬ÊÕ¸ Ÿ •ÁSà Ÿ Áfllà ∑§Ã¸√ÿ¢ ÁòÊ·È •Á¬ ‹Ê∑§ ·È Á∑§@Ÿ Á∑§Á@Œ˜Ô •Á¬– ∑§S◊ÊŒ˜Ô „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊È¤Ê ∑ȧ¿U ÷Ë ∑§⁄UŸÊ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ◊È¤Ê Ÿ •ŸflÊ#◊˜Ô •¬˝Ê#◊˜Ô •flÊ#√ÿ¢ ¬˝Ê¬áÊËÿ¢ ÃÕÊÁ¬ ∑§Ê߸ ÷Ë •¬˝Ê# flSÃÈ ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸË „ÒU ÃÊ ÷Ë ◊Ò¥ ∑§◊ÊZ◊¥ ’øÃÊ „UË „°ÍUH 22H flø ∞fl ø ∑§◊¸ÁáÊ •„U◊˜ÔH 22H
U
96
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿÁŒ sÔ„¢U Ÿ fløÿ¢ ¡ÊÃÈ ∑§◊¸áÿÃÁãº˝Ã—– ◊◊ flà◊ʸŸÈfløãà ◊ŸÈcÿÊ— ¬ÊÕ¸ ‚fl¸‡Ê—H 23H ÿÁŒ ¬ÈŸ— •„¢U Ÿ fløÿ¢ ¡ÊÃÈ ∑§ŒÊÁøÃ˜Ô ÿÁŒ ◊Ò¥ ∑§ŒÊÁøÃ˜Ô •Ê‹Sÿ⁄UÁ„UÃó‚ÊflœÊŸ „UÊ∑§⁄U ∑§◊¸ÁáÊ •ÃÁãº˝Ã— •Ÿ‹‚— ‚Ÿ˜Ô ◊◊ üÊDÔUSÿ ∑§◊ÊZ◊¥ Ÿ ’⁄UðÍ, ÃÊ „U ¬ÊÕ¸! ÿ ◊ŸÈcÿ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ‚ÃÊ flà◊¸ ◊ʪ¸◊˜Ô •ŸÈfløãà ◊ŸÈcÿÊ „U ¬ÊÕ¸ ◊È¤Ê üÊDÔU∑§ ◊ʪ¸∑§Ê •ŸÈ∑§⁄UáÊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥UH 23H ‚fl¸‡Ê— ‚fl¸¬˝∑§Ê⁄ÒU—H 23H
U
ÃÕÊ ø ∑§Ê ŒÊ· ßÁà •Ê„Uó
∞‚Ê „UÊŸ ‚ ÄÿÊ ŒÊ· „UÊ ¡ÊÿªÊ? ‚Ê ∑§„Uà „ÒU¥ó
©Uà‚ËŒÿÈÁ⁄U◊ ‹Ê∑§Ê Ÿ ∑ȧÿÊZ ∑§◊¸ øŒ„U◊˜Ô– ‚VÔU⁄USÿ ø ∑§Ãʸ SÿÊ◊Ȭ„UãÿÊÁ◊◊Ê— ¬˝¡Ê—H 24H ©Uà‚ËŒÿÈ— ÁflŸ‡ÿÿÈ— ß◊ ‚fl¸ ‹Ê∑§Ê ‹Ê∑§ÁSÕÁÃÁŸÁ◊ûÊSÿ ∑§◊¸áÊ— •÷ÊflÊØÔ, Ÿ ∑ȧÿÊZ ∑§◊¸ øŒ˜Ô •„U◊˜Ô, Á∑¢§ ø ‚VÔU⁄USÿ ø ∑§Ãʸ SÿÊ◊˜Ô– ß ∑§Ê⁄UáÊŸ ©U¬„UãÿÊ◊˜Ô ß◊Ê— ¬˝¡Ê— ¬˝¡ÊŸÊ◊˜Ô •ŸÈª„˝ UÊÿ ¬˝flûÎ Ê— ÃŒ˜Ô ©U¬„UÁÃ◊˜Ô ©U¬„UŸŸ¢ ∑ȧÿʸ◊˜Ô ßàÿÕ¸—– ◊◊ ߸E⁄USÿ •ŸŸÈM§¬◊˜Ô •Ê¬lÃH 24H
ÿÁŒ ◊Ò¥ ∑§◊¸ Ÿ ∑§M°§ ÃÊ ‹Ê∑§ÁSÕÁÃ∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊ÊZ∑§Ê •÷Êfl „UÊ ¡ÊŸ‚ ÿ„U ‚’ ‹Ê∑§ ŸCÔU „UÊ ¡Êÿ°ª •ÊÒ⁄U ◊Ò¥ fláʸ‚¢∑§⁄U∑§Ê ∑§Ãʸ „UÊ™°§ªÊ, ß‚Á‹ÿ ß‚ ¬˝¡Ê∑§Ê ŸÊ‡Ê ÷Ë ∑§M°§ªÊ, •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬˝¡Ê¬⁄U •ŸÈª˝„U ∑§⁄UŸ◊¥ ‹ªÊ „ÈU•Ê ◊Ò¥ ߟ∑§Ê „UŸŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ’Ÿ°ÍªÊ– ÿ„U ‚’ ◊È¤Ê ß¸E⁄U∑§ •ŸÈM§¬ Ÿ„UË¥ „UʪÊH 24H
U
ÿÁŒ ¬ÈŸ— •„U◊˜Ô ßfl àfl¢ ∑ΧÃÊÕ¸’ÈÁh—
ÿÁŒ ◊⁄UË Ã⁄U„U ÃÍ ÿÊ ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ê߸ ∑ΧÃÊÕ¸’ÈÁh •Êà◊ÁflŒ˜Ô •ãÿÊ flÊ ÃSÿ •Á¬ •Êà◊Ÿ— •Êà◊flûÊÊ „UÊ, ÃÊ ©U‚∑§Ê ÷Ë •¬Ÿ Á‹ÿ ∑§Ã¸√ÿ∑§Ê •÷Êfl „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ∑§fl‹ ŒÍ‚⁄UÊ¥¬⁄U •ŸÈª˝„U (∑§⁄UŸ∑§ ∑§Ã¸√ÿÊ÷Êfl •Á¬ ¬⁄UʟȪ˝„U ∞fl ∑§Ã¸√ÿ ßÁÃó Á‹ÿ ∑§◊¸) ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿó
‚Q§Ê— ∑§◊¸áÿÁflmÊ¢‚Ê ÿÕÊ ∑ȧfl¸Áãà ÷Ê⁄UÖ ∑ȧÿʸÁmmÊ¢SÃÕÊ‚Q§Áp∑§Ë·¸È‹Ê¸∑§‚æU˜Ôª˝„U◊˜Ô H 25H „U ÷Ê⁄UÃ! “ß‚ ∑§◊¸∑§Ê »§‹ ◊È¤Ê Á◊‹ªÊ” ß‚ ‚Q§Ê— ∑§◊¸ÁáÊ •Sÿ ∑§◊¸áÊ— »§‹¢ ◊◊ ÷ÁflcÿÁà ßÁà ∑§ÁøŒ˜Ô •ÁflmÊ¢‚Ê ÿÕÊ ∑ȧfl¸Áãà ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ •Ê‚Q§ „ÈU∞ ∑§ß¸ •ôÊÊŸË ◊ŸÈcÿ ¡Ò‚ ÷Ê⁄UÃ, ∑ȧÿʸŒ˜Ô ÁflmÊŸ˜Ô •Êà◊ÁflÃ˜Ô ÃÕÊ •‚Q§— ∑§◊¸ ∑§⁄Uà „Ò¥U •Êà◊flûÊÊ ÁflmÊŸ˜Ô∑§Ê ÷Ë •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ©U‚Ë Ã⁄U„U ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ‚Ÿ˜Ô– •Êà◊ôÊÊŸË ©U‚∑§Ë Ã⁄U„U ∑§◊¸ ÄÿÊ¥ ∑§⁄UÃÊ „ÒU? ‚Ê ÃmÃ˜Ô Á∑§◊ÕZ ∑§⁄UÊÁà ÃÃ˜Ô oÎáÊÈ, Áø∑§Ë·¸È—
∑§Ã¸È◊˜Ô ßë¿ÈU— ‹Ê∑§‚æ˜UÔª˝„U◊˜ÔH 25H
‚ÈŸófl„U ‹Ê∑§‚¢ª„˝ U ∑§⁄UŸ∑ §Ë ßë¿UÊflÊ‹Ê „ÒU (ß‚Á‹ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU)H 25H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
97
∞fl¢ ‹Ê∑§‚æ˜UÔ ª˝„U¢ Áø∑§Ë·Ê—¸ Ÿ ◊◊ •Êà◊ÁflŒ—
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‹Ê∑§‚¢ª˝„U ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ ◊È¤Ê ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô •ÁSà •ãÿSÿ flÊ ‹Ê∑§‚æ˜UÔ ª˝„U¢ ◊ÈÄàflÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ÿÊ ŒÍ‚⁄U •Êà◊ôÊÊŸË∑§Ê, ‹Ê∑§‚¢ª˝„U∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ê߸ ∑§Ã¸√ÿ Ÿ„UË¥ ⁄U„U ªÿÊ „ÒU– •Ã— Ã× ÃSÿ •Êà◊ÁflŒ ߌ◊˜Ô ©U¬ÁŒ‡ÿÃó ©U‚ •Êà◊flûÊÊ∑§ Á‹ÿ ÿ„U ©U¬Œ‡Ê Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
Ÿ ’ÈÁh÷Œ¢ ¡ŸÿŒôÊÊŸÊ¢ ∑§◊¸‚ÁXÔUŸÊ◊˜Ô– ¡Ê·ÿà‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ÁflmÊãÿÈQ§— ‚◊Êø⁄UŸ˜ÔH 26H ’Èh— ÷ŒÊ ’ÈÁh÷ŒÊ ◊ÿÊ ßŒ¢ ∑§Ã¸√ÿ¢ ÷ÊQ§√ÿ¢ ø •Sÿ ∑§◊¸áÊ— »§‹◊˜Ô ßÁà ÁŸÁpÃM§¬ÊÿÊ ’Èh— ÷ŒŸ¢ øÊ‹Ÿ¢ ’ÈÁh÷Œ— â Ÿ ¡ŸÿŒ˜Ô Ÿ ©Uà¬ÊŒÿŒ˜Ô •ôÊÊŸÊ◊˜Ô •ÁflflÁ∑§ŸÊ¢ ∑§◊¸‚ÁXÔUŸÊ¢ ∑§◊¸ÁáÊ •Ê‚Q§ÊŸÊ◊˜Ô •Ê‚XÔUflÃÊ◊˜–Ô Á∑¢§ ÃÈ ∑ȧÿʸØÔ, ¡Ê·ÿÃ˜Ô ∑§Ê⁄UÿÃ˜Ô ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ÁflmÊŸ˜Ô Sflÿ¢ ÃŒ˜Ô ∞fl •ÁflŒÈ·Ê¢ ∑§◊¸ ÿÈQ§— •Á÷ÿÈQ§— ‚◊Êø⁄UŸ˜ÔH 26H
’ÈÁh∑§Ê ÁfløÁ‹Ã ∑§⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊ ’ÈÁh÷Œ „ÒU, (ôÊÊŸË∑§Ê øÊÁ„Uÿ Á∑§) ∑§◊ÊZ◊¥ •Ê‚ÁQ§flÊ‹ó Áflfl∑§⁄UÁ„Uà •ôÊÊÁŸÿÊ¥∑§Ë ’ÈÁh◊¥ ÷Œ ©Uà¬ÛÊ Ÿ ∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô “◊⁄UÊ ÿ„U ∑§Ã¸√ÿ „ÒU, ß‚ ∑§◊¸∑§Ê »§‹ ◊È¤Ê ÷ʪŸÊ „ÒU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ê ©UŸ∑§Ë ÁŸÁpÃM§¬Ê ’ÈÁh ’ŸË „ÈU߸ „ÒU, ©U‚∑§Ê ÁfløÁ‹Ã ∑§⁄UŸÊ ’ÈÁh÷Œ ∑§⁄UŸÊ „ÒU ‚Ê Ÿ ∑§⁄U– ÃÊ Á»§⁄U ÄÿÊ ∑§⁄U? ‚◊ÊÁ„UÃÁøûÊ ÁflmÊŸ˜Ô Sflÿ¢ •ôÊÊÁŸÿÊ¥∑§ „UË (‚ŒÎ‡Ê) ©UŸ ∑§◊ÊZ∑§Ê (‡ÊÊSòÊÊŸÈ∑ͧ‹) •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ©UŸ‚ ‚’ ∑§◊¸ ∑§⁄UÊflH 26H
U
◊Íπ¸ •ôÊÊŸË ◊ŸÈcÿ ∑§◊ÊZ◊¥ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U •Ê‚Q§ •ÁflmÊŸ˜Ô •ôÊ— ∑§Õ¢ ∑§◊¸‚È ‚îÊà ßÁà „UÊÃÊ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó •Ê„Uó
¬˝∑Χ× Á∑˝§ÿ◊ÊáÊÊÁŸ ªÈáÊÒ— ∑§◊ʸÁáÊ ‚fl¸‡Ê—– •„UVÔUÊ⁄UÁfl◊Í…UÊà◊Ê ∑§Ãʸ„UÁ◊Áà ◊ãÿÃH 27H ¬˝∑§Î × ¬˝∑§Î Á× ¬˝œÊŸ¢ ‚ûfl⁄U¡SÃ◊‚Ê¢ ªÈáÊÊŸÊ¢ ‚ÊêÿÊflSÕÊ ÃSÿÊ— ¬˝∑Χ× ªÈáÊÒ— Áfl∑§Ê⁄ÒU— ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊM§¬Ò— Á∑˝§ÿ◊ÊáÊÊÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ ‹ÊÒÁ∑§∑§ÊÁŸ ‡ÊÊSòÊËÿÊÁáÊ ø ‚fl¸‡Ê— ‚fl¸¬˝∑§Ê⁄ÒU—– •„UVÔUÊ⁄UÁfl◊Í…UÊà◊Ê ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊ‚YÔUÊÃÊà◊¬˝àÿÿ— •„UVÔUÊ⁄U— ß ÁflÁflœ¢ ŸÊŸÊÁflœ¢ ◊Í…U •Êà◊Ê •ã×∑§⁄UáÊ¢ ÿSÿ ‚— •ÿ◊˜Ô– ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊœ◊ʸ ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊÊÁ÷◊ÊŸË •ÁfllÿÊ ∑§◊ʸÁáÊ •Êà◊ÁŸ ◊ãÿ◊ÊŸ— ÃûÊà∑§◊¸áÊÊ◊˜Ô •„¢U ∑§Ãʸ ßÁà ◊ãÿÃH 27H
‚ûfl, ⁄U¡‚˜Ô •ÊÒ⁄U Ã◊‚˜Ôóߟ ÃËŸÊ¥ ªÈáÊÊ¥∑§Ë ¡Ê ‚ÊêÿÊflSÕÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ¬˝œÊŸ ÿÊ ¬˝∑ΧÁà „ÒU, ©U‚ ¬˝∑ΧÁÃ∑§ ªÈáÊÊ¥‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§Êÿ¸ •ÊÒ⁄U ∑§⁄UáÊM§¬* ‚◊Sà Áfl∑§Ê⁄UÊ‚ ¥ ‹ÊÒÁ∑§∑§ •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊËÿ ‚ê¬Íáʸ ∑§◊¸ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ Á∑§ÿ ¡Êà „Ò¥U– ¬⁄¢UÃÈ •„¢U∑§Ê⁄UÁfl◊Í…UÊà◊Êó∑§Êÿ¸ •ÊÒ⁄U ∑§⁄UáÊ∑§ ‚¢ÉÊÊÃM§¬ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ •Êà◊÷Êfl∑§Ë ¬˝ÃËÁÃ∑§Ê ŸÊ◊ •„¢U∑§Ê⁄U „ÒU, ©U‚ •„¢U∑§Ê⁄U‚ Á¡‚∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ◊ÊÁ„Uà „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU ∞‚ÊóŒ„UÁãº˝ÿ∑§ œ◊¸∑§Ê •¬ŸÊ œ◊¸ ◊ÊŸŸflÊ‹Ê, Œ„UÊÁ÷◊ÊŸË ¬ÈL§· •ÁfllÊfl‡Ê ¬˝∑ΧÁÃ∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê •¬Ÿ◊¥ ◊ÊŸÃÊ „ÈU•Ê ©UŸ-©UŸ ∑§◊ÊZ∑§Ê “◊Ò¥ ∑§Ãʸ „°ÍU” ∞‚Ê ◊ÊŸ ’Ò∆UÃÊ „ÒUH 27H
U
* •Ê∑§Ê‡Ê, flÊÿÈ, •ÁªA, ¡‹ •ÊÒ⁄U ¬ÎÁÕflË ÃÕÊ ‡ÊéŒ, S¬‡Ê¸, M§¬, ⁄U‚ •ÊÒ⁄U ªãœóߟ∑§Ê ŸÊ◊ ∑§Êÿ¸ „ÒU– ’ÈÁh, •„¢U∑§Ê⁄U •ÊÒ⁄U ◊Ÿ ÃÕÊ üÊÊòÊ, àfløÊ, ⁄U‚ŸÊ, ŸòÊ •ÊÒ⁄U ÉÊ˝ÊáÊ ∞fl¢ flÊ∑˜§Ô, „USÃ, ¬ÊŒ, ©U¬SÕ •ÊÒ⁄U ªÈŒÊó ߟ∑§Ê ŸÊ◊ ∑§⁄UáÊ „ÒU–
98
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿ— ¬ÈŸ— ÁflmÊŸ˜Ôó
¬⁄¢UÃÈ ¡Ê ôÊÊŸË „ÒUó
ÃûflÁflûÊÈ ◊„UÊ’Ê„UÊ ªÈáÊ∑§◊¸Áfl÷ʪÿÊ—– ªÈáÊÊ ªÈáÊ·È fløãà ßÁà ◊àflÊ Ÿ ‚îÊÃH 28H ÃûflÁflÃ˜Ô ÃÈ ◊„UÊ’Ê„UÊ ∑§Sÿ ÃûflÁflŒ˜Ô ªÈáÊ∑§◊¸Áfl÷ʪÿÊ— ªÈáÊÁfl÷ʪSÿ ∑§◊¸Áfl÷ʪSÿ ø ÃûflÁflŒ˜Ô ßàÿÕ¸—– ªÈáÊÊ— ∑§⁄UáÊÊà◊∑§Ê ªÈáÊ·È Áfl·ÿÊà◊∑§·È fløãà Ÿ •Êà◊Ê ßÁà ◊àflÊ Ÿ ‚îÊÖ ‚ÁQ¢§ Ÿ ∑§⁄UÊÁÃH 28H
„U ◊„UÊ’Ê„UÊ! fl„U ÃûflflûÊÊ, Á∑§‚∑§Ê ÃûflflûÊÊ? ªÈáÊ-∑§◊¸-Áfl÷ʪ∑§Ê, •ÕÊ¸Ã˜Ô ªÈáÊÁfl÷ʪ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸Áfl÷ʪ∑§* Ãûfl∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹Ê ôÊÊŸË, “ßÁãº˝ÿÊÁŒM§¬ ªÈáÊ „UË Áfl·ÿM§¬ ªÈáÊÊ¥◊¥ ’ø ⁄U„U „Ò¥U, •Êà◊Ê Ÿ„UË¥ ’øÃÊ” ∞‚ ◊ÊŸ∑§⁄U •Ê‚Q§ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ©UŸ ∑§◊ÊZ◊¥ ¬˝ËÁà Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊH 28H
U ÿ ¬ÈŸ—ó
¬⁄¢UÃÈ ¡Êó
¬˝∑Χê¸ÈáÊ‚ê◊Í…UÊ— ‚îÊãà ÃÊŸ∑ΧàFÁflŒÊ ◊ãŒÊã∑ΧàFÁflÛÊ ¬˝∑Χ× ªÈáÊÒ— ‚êÿæ˜UÔ◊Í…UÊ— ‚ê◊ÊÁ„UÃÊ— ‚ã× ‚îÊãà ªÈáÊÊŸÊ¢ ∑§◊¸‚È ªÈáÊ∑§◊¸‚È flÿ¢ ∑ ◊¸ ∑ȧ◊¸— »§‹Êÿ ßÁÖ ÃÊŸ˜Ô ∑§◊¸‚ÁXÔUŸ— •∑ΧàFÁflŒ—, ∑§◊¸»§‹◊ÊòÊŒÌ‡ÊŸÊ ◊ãŒÊŸ˜Ô ◊㌬˝ôÊÊŸ˜Ô ∑ΧàFÁflŒ˜Ô •Êà◊ÁflÃ˜Ô Sflÿ¢ Ÿ ÁfløÊ‹ÿØ–Ô ’ÈÁh÷Œ∑§⁄UáÊ◊˜Ô ∞fl øÊ‹Ÿ¢ ÃŒ˜Ô Ÿ ∑ȧÿʸŒ˜Ô ßàÿÕ¸—H 29H
ªÈáÊ∑§◊¸‚È– ÁfløÊ‹ÿØÔH 29H
¬˝∑ΧÁÃ∑§ ªÈáÊÊ¥‚ •àÿãà ◊ÊÁ„Uà „ÈU∞ ¬ÈL§· “„U◊ •◊È∑§ »§‹∑§ Á‹ÿ ÿ„U ∑§◊¸ ∑§⁄Uà „Ò¥U” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ªÈáÊÊ¥∑§ ∑§◊ÊZ◊¥ •Ê‚Q§ „UÊà „Ò¥U– ©UŸ ¬ÍáʸM§¬‚ Ÿ ‚◊¤ÊŸflÊ‹, ∑§◊¸»§‹◊ÊòÊ∑§Ê „UË ŒπŸflÊ‹ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ •Ê‚Q§ ◊㌒ÈÁh ¬ÈL§·Ê¥∑§Ê •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊Sà Ãûfl∑§Ê ‚◊¤ÊŸflÊ‹Ê •Êà◊ôÊÊŸË ¬ÈL§· Sflÿ¢ ø‹Êÿ◊ÊŸ Ÿ ∑§⁄U– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ’ÈÁh÷Œ ∑§⁄UŸÊ „UË ©UŸ∑§Ê ø‹Êÿ◊ÊŸ ∑§⁄UŸÊ „ÒU, ‚Ê Ÿ ∑§⁄UH 29H
U ∑§Õ¢ ¬ÈŸ— ∑§◊¸ÁáÊ •Áœ∑Χß •ôÊŸ ◊È◊ˇÈ ÊÈáÊÊ ÃÊ Á»§⁄U ∑§◊ʸÁœ∑§Ê⁄UË •ôÊÊŸË ◊È◊ÈˇÊÈ∑§Ê Á∑§‚ ∑§◊¸ ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÃó ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
◊Áÿ ‚flʸÁáÊ ∑§◊ʸÁáÊ ‚ÛÿSÿÊäÿÊà◊øÂʖ ÁŸ⁄UʇÊËÁŸ¸◊¸◊Ê ÷ÍàflÊ ÿÈäÿSfl ÁflªÃÖfl⁄U—H 30H * ÁòʪÈáÊÊÁà◊∑§Ê ◊ÊÿÊ∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ¬Ê°ø ◊„UÊ÷Íà •ÊÒ⁄U ◊Ÿ, ’ÈÁh, •„¢U∑§Ê⁄U ÃÕÊ ¬Ê°ø ôÊÊŸÁãº˝ÿÊ°, ¬Ê°ø ∑§◊¸Áãº˝ÿÊ° •ÊÒ⁄U ‡ÊéŒÊÁŒ ¬Ê°ø Áfl·ÿó ߟ ‚’∑§ ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ê ŸÊ◊ “ªÈáÊÁfl÷ʪ” „ÒU •ÊÒ⁄U ߟ∑§Ë ¬⁄US¬⁄U∑§Ë øCÔUÊ•Ê¥∑§Ê ŸÊ◊ “∑§◊¸Áfl÷ʪ” „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
◊Áÿ flÊ‚ÈŒfl ¬⁄U◊E⁄U ‚fl¸ôÊ ‚flʸà◊ÁŸ ‚flʸÁáÊ ∑§◊ʸÁáÊ ‚ÛÿSÿ ÁŸÁˇÊåÿ •äÿÊà◊øÃ‚Ê Áflfl∑§’ÈhKÊ •„¢U ∑§Ãʸ ߸E⁄UÊÿ ÷ÎàÿflÃ˜Ô ∑§⁄UÊÁ ◊ ßÁà •ŸÿÊ ’ÈhKÊ, Á∑¢§ ø ÁŸ⁄UʇÊË— àÿQ§Ê‡ÊË— ÁŸ◊¸◊Ê ◊◊÷Êfl— ø ÁŸª¸ÃÊ ÿSÿ Ãfl ‚ àfl¢ ÁŸ◊¸◊Ê ÷ÍàflÊ ÿÈäÿSfl ÁflªÃÖfl⁄UÊ ÁflªÃ‚ãÃÊ¬Ê ÁflªÃ‡ÊÊ∑§— ‚Ÿ˜Ô ßàÿÕ¸—H 30H
99
◊È¤Ê ‚flʸà◊M§¬ ‚fl¸ôÊ ¬⁄U◊E⁄U flÊ‚ÈŒfl◊¥ Áflfl∑§’ÈÁh‚ ‚’ ∑§◊¸ ¿UÊ«∏U∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô “◊Ò¥ ‚’ ∑§◊¸ ߸E⁄U∑§ Á‹ÿ ‚fl∑§∑§Ë Ã⁄U„U ∑§⁄U ⁄U„UÊ „°ÍU” ß‚ ’ÈÁh‚ ‚’ ∑§◊¸ ◊ȤÊ◊¥ •¬¸áÊ ∑§⁄U∑§, ÃÕÊ ÁŸ⁄UʇÊËó•Ê‡ÊÊ⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U ÁŸ◊¸◊ ÿÊŸË Á¡‚∑§Ê ◊⁄UʬŸ ‚fl¸ÕÊ ŸCÔU „UÊ øÈ∑§Ê „UÊ ©U‚ ÁŸ◊¸◊ ∑§„Uà „Ò¥U, ∞‚Ê „UÊ∑§⁄U ÃÍ ‡ÊÊ∑§⁄UÁ„Uà „ÈU•Ê ÿÈh ∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁøãÃÊ-‚¢Ãʬ‚ ⁄UÁ„Uà „ÈU•Ê ÿÈh ∑§⁄UH 30H
U ÿŒ˜Ô ∞ÃŒ˜Ô ◊â ∑§◊¸ ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ßÁà ‚¬˝◊ÊáÊ◊˜Ô “∑§◊¸ ∑§⁄UŸ øÊÁ„Uÿ” ∞‚Ê ¡Ê ÿ„U ◊à ¬˝◊ÊáÊ‚Á„Uà ©UQ¢§ ÃÃ˜Ô ÃÕÊó ∑§„UÊ ªÿÊ fl„U ÿÕÊÕ¸ „ÒU (∞‚Ê ◊ÊŸ∑§⁄U)ó
ÿ ◊ ◊ÃÁ◊Œ¢ ÁŸàÿ◊ŸÈÁÃDÔUÁãà ◊ÊŸflÊ—– üÊhÊflãÃÊ˘Ÿ‚ÍÿãÃÊ ◊ÈëÿãÃ Ã˘Á¬ ∑§◊¸Á÷—H 31H ÿ ◊ ◊ŒËÿ◊˜Ô ߌ¢ ◊Ã◊˜Ô •ŸÈÁÃDÔUÁãà •ŸÈfløãà ◊ÊŸflÊ ◊ŸÈcÿÊ— üÊhÊflã× üÊgœÊŸÊ •Ÿ‚Íÿã× •‚ÍÿÊ ø ◊Áÿ ªÈ⁄UÊÒ flÊ‚ÈŒfl •∑ȧfl¸ã×, ◊Èëÿãà à •Á¬ ∞flê÷ÍÃÊ— ∑§◊¸Á÷— œ◊ʸœ◊ʸÅÿÒ—H 31H
¡Ê üÊhÊÿÈQ§ ◊ŸÈcÿ ªÈL§SflM§¬ ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl◊¥ •‚ÍÿÊ Ÿ ∑§⁄Uà „ÈU∞ (◊⁄U ªÈáÊÊ¥◊¥ ŒÊ· Ÿ ŒÅÊà „ÈU∞) ◊⁄U ß‚ ◊Ã∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ø‹Ã „Ò¥U, fl ∞‚ ◊ŸÈcÿ ÷Ë ¬Èáÿ-¬Ê¬M§¬ ∑§◊ÊZ‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡Êà „Ò¥UH 31H
U
ÿ àflÃŒèÿ‚ÍÿãÃÊ ŸÊŸÈÁÃDÔUÁãà ◊ ◊Ã◊˜Ô– ‚fl¸ôÊÊŸÁfl◊Í…UÊ¢SÃÊÁãflÁh ŸCÔUÊŸø—H 32H ÿ ÃÈ ÃÁm¬⁄UËÃÊ ∞ÃŒ˜Ô ◊◊ ◊Ã◊˜Ô •èÿ‚ÍÿãÃÊ Ÿ •ŸÈÁÃDÔUÁãà Ÿ •ŸÈfløãà ◊ ◊â ‚fl¸·È ôÊÊŸ·È ÁflÁflœ¢ ◊Í…UÊ— Ö ‚fl¸ôÊÊŸÁfl◊Í…UÊŸ˜Ô ÃÊŸ˜Ô ÁflÁh ŸCÔUÊŸ˜Ô ŸÊ‡Ê¢ ªÃÊŸ˜Ô •ø— •ÁflflÁ∑§Ÿ—H 32H
¬⁄¢UÃÈ ¡Ê ©UŸ‚ Áfl¬⁄UËà „Ò¥U, ◊⁄U ß‚ ◊Ã∑§Ê ÁŸãŒÊ ∑§⁄Uà „ÈU∞ ß‚ ◊⁄U ◊Ã∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •Êø⁄UáÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ, fl ‚◊Sà ôÊÊŸÊ¥◊¥ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ◊Í…∏U „Ò¥U– ‚’ ôÊÊŸÊ¥◊¥ ◊ÊÁ„Uà „ÈU∞ ©UŸ •ÁflflÁ∑§ÿÊ¥∑§Ê ÃÊ ÃÍ ŸÊ‡Ê∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞ „UË ¡ÊŸH 32H
U
ÃÊ Á»§⁄U fl (‹Êª) Á∑§‚ ∑§Ê⁄UáÊ‚ •Ê¬∑§ ◊Ã∑§ ∑§S◊ÊÃ˜Ô ¬ÈŸ— ∑§Ê⁄UáÊÊÃ˜Ô àflŒËÿ¢ ◊â Ÿ •ŸÈÁÃDÔUÁãà ¬⁄Uœ◊¸◊˜Ô •ŸÈÁÃDÔUÁãà Sflœ◊Z ø Ÿ •ŸÈ‚Ê⁄U Ÿ„UË¥ ø‹Ã? ŒÍ‚⁄U∑§ œ◊¸∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U •ÊÒ⁄U Sflœ◊ʸø⁄UáÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ? •Ê¬∑§ ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ „UÊ∑§⁄U
•ŸÈfløãÃ, àflà¬˝ÁÃ∑ͧ‹Ê— ∑§Õ¢ Ÿ Á’èÿÁà •Ê¬∑§ ‡ÊÊ‚Ÿ∑§Ê ©UÀ‹YÔUŸ ∑§⁄UŸ∑§ ŒÊ·‚ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ àflë¿UÊ‚ŸÊÁÃ∑˝§◊ŒÊ·ÊØÔ, ÃòÊ •Ê„Uó «U⁄UÃ, ß‚◊¥ ÄÿÊ ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
100
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
‚ŒÎ‡Ê¢ øCÔUà SflSÿÊ— ¬˝∑ΧÃôÊʸŸflÊŸÁ¬– ¬˝∑ΧÁâ ÿÊÁãà ÷ÍÃÊÁŸ ÁŸª˝„U— Á∑¢§ ∑§Á⁄UcÿÁÃH 33H ‚ŒÎ‡Ê◊˜Ô •ŸÈM§¬¢ øCÔUà ∑§SÿÊ— SflSÿÊ— ‚÷Ë ¬˝ÊáÊË ∞fl¢ ôÊÊŸflÊŸ˜Ô ÷Ë •¬ŸË ¬˝∑ΧÁÃ∑§ Sfl∑§ËÿÊÿÊ— ¬˝∑Χ×, ¬˝∑ΧÁ× ŸÊ◊ ¬Ífl¸∑ΧÃ- •ŸÈ‚Ê⁄U „UË øCÔUÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ¬Ífl¸∑Χà ¬Èáÿ¬Ê¬ •ÊÁŒ∑§Ê ‚¢S∑§Ê⁄U flø◊ÊŸ ¡ã◊ÊÁŒ◊¥ ¬˝∑§≈U „UÊÃÊ
œ◊ʸœ◊ʸÁŒ‚¢S∑§Ê⁄UÊ flø◊ÊŸ¡ã◊ÊŒÊÒ •Á÷√ÿQ§— „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ¬˝∑ΧÁà „ÒU, ©U‚∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ôÊÊŸflÊŸ˜Ô ÷Ë ‚Ê ¬˝∑ΧÁ× ÃSÿÊ— ‚ŒÎ‡Ê◊˜Ô ∞fl ‚flʸ ¡ãÃÈ— øCÔUÊ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– Á»§⁄U ◊Íπ¸∑§Ë ÃÊ ’Êà „UË ÄÿÊ „ÒU? ôÊÊŸflÊŸ˜Ô •Á¬ Á∑¢§ ¬ÈŸ— ◊Íπ¸—– ß‚Á‹ÿ ‚÷Ë ¬˝ÊáÊË (•¬ŸË) ¬˝∑ΧÁà •ÕÊ¸Ã˜Ô ÃS◊ÊÃ˜Ô ¬˝∑ΧÁâ ÿÊÁãà ÷ÍÃÊÁŸ ÁŸª˝„U— Á∑¢§ Sfl÷Êfl∑§Ë •Ê⁄U ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U, ß‚◊¥ ◊⁄UÊ ÿÊ ŒÍ‚⁄U∑§Ê ‡ÊÊ‚Ÿ ÄÿÊ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU?H 33H
∑§Á⁄UcÿÁà ◊◊ flÊ •ãÿSÿ flÊH 33H
U ÿÁŒ ‚flʸ ¡ãÃÈ— •Êà◊Ÿ— ¬˝∑ΧÁŒ·Ê◊˜Ô UÿÁŒ ‚÷Ë ¡Ëfl •¬ŸË-•¬ŸË ¬˝∑ΧÁÃ∑§ •ŸÈM§¬ ∞fl øCÔUà Ÿ ø ¬˝∑ΧÁÇÊÍãÿ— ∑§ÁpŒ˜Ô •ÁSÃ, „UË øCÔUÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ¬˝∑ΧÁ ⁄UÁ„Uà ∑§Ê߸ „ÒU „UË Ÿ„UË¥, Ã’ ÃÊ ¬ÈL§·∑§ ¬˝ÿ%∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ Ÿ ⁄U„UŸ‚ ÁflÁœ-
Ã× ¬ÈL§·∑§Ê⁄USÿ Áfl·ÿʟȬ¬ûÊ—, ‡ÊÊSòÊÊ- ÁŸ·œ ’ËʟflÊ‹Ê ‡ÊÊSòÊ ÁŸ⁄UÕ¸∑§ „UʪÊ? ß‚¬⁄U ÿ„U ŸÕ¸Äÿ¬˝Ê#ÊÒ ßŒ◊˜Ô ©UëÿÃó ∑§„Uà „Ò¥Uó
ßÁãº˝ÿSÿÁãº˝ÿSÿÊÕ¸ ⁄Uʪm·ÊÒ ÃÿÊŸ¸ fl‡Ê◊ʪë¿UûÊÊÒ sÔSÿ ßÁãº˝ÿSÿ ßÁãº˝ÿSÿ •Õ¸ ‚fl¸Áãº˝ÿÊáÊÊ◊˜Ô •Õ¸ ‡ÊéŒÊÁŒÁfl·ÿ ßCÔU ⁄Uʪ— •ÁŸCÔU m· ßÁà ∞fl¢ ¬˝ÃËÁãº˝ÿÊÕ¸ ⁄Uʪm·ÊÒ •fl‡ÿê÷ÊÁflŸÊÒ– ÃòÊ •ÿ¢ ¬ÈL§·∑§Ê⁄USÿ ‡ÊÊSòÊÊÕ¸Sÿ ø Áfl·ÿ ©UëÿÃó ‡ÊÊSòÊÊÕ¸ ¬˝flÎûÊ— ¬Ífl¸◊˜Ô ∞fl ⁄Uʪm·ÿÊ— fl‡Ê¢ Ÿ •Êªë¿UØԖ ÿÊ Á„U ¬ÈL§·Sÿ ¬˝∑ΧÁ× ‚Ê ⁄Uʪm·¬È⁄U—‚⁄UÊ ∞fl Sfl∑§Êÿ¸ ¬ÈL§·¢ ¬˝fløÿÁÃ ÃŒÊ Sflœ◊¸¬Á⁄Uàÿʪ— ¬⁄Uœ◊ʸŸÈDÔUÊŸ¢ ø ÷flÁÖ
√ÿflÁSÕÃÊÒ– ¬Á⁄U¬ÁãÕŸÊÒH 34H
ßÁãº˝ÿ, ßÁãº˝ÿ∑§ •Õ¸◊¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚÷Ë ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿÊ¥◊¥ ⁄Uʪ •ÊÒ⁄U m· ÁSÕà „Ò¥U, •ÕÊ¸Ã˜Ô ßCÔU◊¢ ⁄Uʪ •ÊÒ⁄U •ÁŸCÔU◊¥ mcÊó∞‚ ¬˝àÿ∑§ ßÁãº˝ÿ∑§ Áfl·ÿ◊¥ ⁄Uʪ •ÊÒ⁄U m· ŒÊŸÊ¥ •fl‡ÿ ⁄U„Uà „Ò¥U– fl„UÊ° ¬ÈL§·-¬˝ÿ%∑§Ë •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ∑§Ê Áfl·ÿ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ’ËÊà „Ò¥Uó ‡ÊÊSòÊÊŸÈ‚Ê⁄U fløŸ◊¥ ‹ª „ÈU∞ ◊ŸÈcÿ∑§Ê øÊÁ„Uÿ Á∑§ fl„U ¬„U‹‚ „UË ⁄Uʪ-mcÊ∑§ fl‡Ê◊¥ Ÿ „UÊ– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ◊ŸÈcÿ∑§Ë ¡Ê ¬˝∑ΧÁà „ÒU fl„U ⁄Uʪ-m·¬Ífl¸∑§ „UË •¬Ÿ ∑§Êÿ¸◊¥ ◊ŸÈcÿ∑§Ê ÁŸÿÈQ§ ∑§⁄UÃË „ÒU– Ã’ SflÊ÷ÊÁfl∑§ „UË Sflœ◊¸∑§Ê àÿʪ •ÊÒ⁄U ¬⁄Uœ◊¸∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ „UÊÃÊ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
101
¬⁄¢UÃÈ ¡’ ÿ„U ¡Ëfl ¬˝ÁìˇÊ-÷ÊflŸÊ‚ ⁄UʪÿŒÊ ¬ÈŸ— ⁄Uʪm·ÊÒ Ãà¬˝ÁìˇÊáÊ ÁŸÿ◊ÿÁÃ, ÃŒÊ ‡ÊÊSòÊŒÎÁCÔU— ∞fl ¬ÈL§·Ê ÷flÁÃ, Ÿ m·∑§Ê ‚¢ÿ◊ ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU, Ã’ ∑§fl‹ ‡ÊÊSòÊŒÎÁCÔUflÊ‹Ê „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, Á»§⁄U ÿ„U ¬˝∑ΧÁÃ∑§ fl‡Ê◊¥ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ– ¬˝∑ΧÁÃfl‡Ê—– ß‚Á‹ÿ (∑§„Uà „Ò¥U Á∑§) ◊ŸÈcÿ∑§Ê ⁄Uʪ-m·∑§ ÃS◊ÊÃ˜Ô ÃÿÊ ⁄Uʪm·ÿÊ— fl‡Ê¢ Ÿ •Êªë¿UØԖ
ÿ× ÃÊÒ Á„U •Sÿ ¬ÈL§·Sÿ ¬Á⁄U¬ÁãÕŸÊÒ üÊÿÊ- fl‡Ê◊¥ Ÿ„UË¥ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ; ÄÿÊ¥Á∑§ fl (⁄Uʪ-m·) „UË ß‚ ¡Ëfl∑§ ¬Á⁄U¬ãÕË „ÒU¥ •ÕʸÃÔ˜ øÊ⁄U∑§Ë ÷Ê°Áà ∑§ÀÿÊáÊ◊ʪ¸◊¥ ◊ʪ¸Sÿ ÁflÉÊA∑§Ãʸ⁄UÊÒ ÃS∑§⁄UÊÒ ßfl ßàÿÕ¸—H 34H ÁflÉÊA ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥UH 34H
U ÃòÊ ⁄Uʪm·¬˝ÿÈQ§Ê ◊ãÿà ‡ÊÊSòÊÊÕ¸◊˜Ô •Á¬
⁄Uʪm·ÿÈQ§ ◊ŸÈcÿ ÃÊ ‡ÊÊSòÊ∑§ •Õ¸∑§Ê ÷Ë ©U‹≈UÊ •ãÿÕÊ ¬⁄Uœ◊¸— •Á¬ œ◊¸àflÊŒ˜Ô •ŸÈDÔUÿ ∞fl ◊ÊŸ ‹ÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ¬⁄Uœ◊¸∑§Ê ÷Ë œ◊¸ „UÊŸ∑§ ŸÊà •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ ◊ÊŸ ’Ò∆UÃÊ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ ©U‚∑§Ê ∞‚Ê ßÁà Ì˜Ô •‚ØÔó ◊ÊŸŸÊ ÷Í‹ „ÒUó
üÊÿÊãSflœ◊ʸ ÁflªÈáÊ— Sflœ◊¸ ÁŸœŸ¢ üÊÿ— üÊÿÊŸ˜Ô ¬˝‡ÊSÿÃ⁄U— SflÊ œ◊¸— Sflœ◊ʸ ÁflªÈáÊ— •Á¬ ÁflªÃªÈáÊ— •Á¬ •ŸÈDÔUËÿ◊ÊŸ— ¬⁄Uœ◊Ê¸Ã˜Ô SflŸÈÁDÔUÃÊÃ˜Ô ‚ÊŒ˜ÔªÈáÿŸ ‚ê¬ÊÁŒÃÊŒ˜Ô •Á¬– Sflœ◊¸ ÁSÕÃSÿ ÁŸœŸ¢ ◊⁄UáÊ◊˜Ô •Á¬ üÊÿ— ¬⁄Uœ◊¸ ÁSÕÃSÿ ¡ËÁflÃÊØÔ, ∑§S◊ÊØÔ, ¬⁄Uœ◊ʸ ÷ÿÊfl„UÊ Ÿ⁄U∑§ÊÁŒ‹ˇÊáÊ¢ ÷ÿ◊˜Ô •Êfl„UÁà ÿ×H 35H
¬⁄Uœ◊ʸàSflŸÈÁDÔUÃÊØԖ ¬⁄Uœ◊ʸ ÷ÿÊfl„U—H 35H •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U •ŸÈDÔUÊŸ Á∑§ÿ ªÿ •ÕÊ¸Ã˜Ô •¢ª¬˝àÿ¢ªÊ¥‚Á„Uà ‚ê¬ÊŒŸ Á∑§ÿ ªÿ ÷Ë ¬⁄U-œ◊¸∑§Ë •¬ˇÊÊ ªÈáÊ⁄UÁ„Uà ÷Ë •ŸÈDÔUÊŸ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê •¬ŸÊ œ◊¸ ∑§ÀÿÊáÊ∑§⁄U „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô •Áœ∑§ ¬˝‡Ê¢‚ŸËÿ „ÒU– ¬⁄U-œ◊¸◊¥ ÁSÕà ¬ÈL§·∑§ ¡ËflŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ Sflœ◊¸◊¥ ÁSÕà ¬ÈL§·∑§Ê ◊⁄UáÊ ÷Ë üÊDÔU „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ ŒÍ‚⁄U∑§Ê œ◊¸ ÷ÿŒÊÿ∑§ „ÒUóŸ⁄U∑§ •ÊÁŒ M§¬ ÷ÿ∑§Ê ŒŸflÊ‹Ê „ÒUH 35H
U •¡¸ÈŸ ©UflÊøó ÿlÁ¬ •ŸÕ¸◊Í‹¢ “äÿÊÿÃÊ Áfl·ÿÊŸ˜Ô ¬È¢‚—”, “⁄Uʪm·ÊÒ sÔSÿ ¬Á⁄U¬ÁãÕŸÊÒ” ßÁà ø ©UQ¢§ ÁflÁˇÊ#◊˜Ô •ŸflœÊÁ⁄Uâ ø ÃŒ˜Ô ©UQ§◊˜Ô, ÃÃ˜Ô ‚¢ÁˇÊ#¢ ÁŸÁpâ ø ߌ◊˜Ô ∞fl ßÁà ôÊÊÃÈ◊˜Ô ßë¿UŸ˜Ô •¡¸ÈŸ ©UflÊø ôÊÊà Á„U ÃÁS◊Ÿ˜Ô ÃŒÈë¿UŒÊÿ ÿ%¢ ∑ȧÿʸ◊˜Ô ßÁÃó
•¡¸ÈŸ ’Ê‹ó ÿlÁ¬ “äÿÊÿÃÊ Áfl·ÿÊŸ˜Ô ¬¢È‚—”, “⁄Uʪm·ÊÒ sÔSÿ ¬Á⁄U¬ÁãÕŸÊÒ” ßàÿÊÁŒ ¬˝∑§⁄UáÊÊ¥◊¥ •ŸÕ¸∑§Ê ◊Í‹ ∑§Ê⁄UáÊ ’ËÊÿÊ ªÿÊ, ¬⁄U fl„U Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ ¬˝∑§⁄UáÊÊ¥◊¥ •ÊÒ⁄U •ÁŸÁpÃM§¬‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ fl„U “•ŸÕÊZ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ∆UË∑§ ÿ„UË „ÒU–” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁŸpÿ¬Ífl¸∑§ •ÊÒ⁄U ‚¢ˇÊ¬‚ ¡ÊŸŸ◊¥ •Ê ¡Êÿ ÃÊ ◊Ò¥ ©U‚∑§ ©Uë¿UŒ∑§ Á‹ÿ ¬˝ÿ% ∑§M°§, ß‚ ÁfløÊ⁄U‚ ©U‚∑§ ¡ÊŸŸ∑§Ë ßë¿UÊ ∑§⁄Uà „ÈU∞ •¡¸ÈŸ ’Ê‹ó
102
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
•Õ ∑§Ÿ ¬˝ÿÈQ§Ê˘ÿ¢ ¬Ê¬¢ ø⁄UÁà ¬ÍL§·—– •ÁŸë¿UÛÊÁ¬ flÊcáʸÿ ’‹ÊÁŒfl ÁŸÿÊÁ¡Ã—H 36H •Õ ∑§Ÿ „UÃÈ÷Íß ¬˝ÿÈQ§— ‚Ÿ˜Ô ⁄UÊôÊÊ ßfl ÷Îàÿ— •ÿ¢ ¬Ê¬¢ ∑§◊¸ ø⁄UÁà •Êø⁄UÁà ¬ÍL§·— Sflÿ◊˜Ô •ÁŸë¿UŸ˜Ô •Á¬ „U flÊcáʸÿ flÎÁcáÊ∑ȧ‹¬˝‚Íà ’‹ÊŒ˜Ô ßfl ÁŸÿÊÁ¡ÃÊ ⁄UÊôÊÊ ßfl ßÁà ©UQ§Ê ŒÎCÔUÊã×H 36H
„U flÎÁcáÊ∑ȧ‹◊¥ ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ ∑ΧcáÊ! Á∑§‚ ¬˝œÊŸ ∑§Ê⁄UáÊ‚ ¬˝ÿÈQ§ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ÿ„U ¬ÈL§· Sflÿ¢ Ÿ øÊ„UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ⁄UÊ¡Ê‚ ¬˝ÿÈQ§ Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚fl∑§∑§Ë Ã⁄U„U ’‹¬Ífl¸∑§ ‹ªÊÿÊ „ÈU•Ê-‚Ê ¬Ê¬-∑§◊¸∑§Ê •Êø⁄UáÊ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU?H 36H
U oÎáÊÈ àfl¢ â flÒÁ⁄UáÊ¢ ‚flʸŸÕ¸∑§⁄¢U ÿ¢ àfl¢ Á¡‚∑§Ê ÃÍ ¬Í¿UÃÊ „ÒU, ‚fl¸ •ŸÕÊZ∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ©U‚ ¬Îë¿UÁ‚óüÊË÷ªflÊŸÈflÊøó flÒ⁄UË∑§ Áfl·ÿ◊¥ ‚ÈŸ (ß‚ ©Ug‡ÿ‚) ÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó “∞Eÿ¸Sÿ ‚◊ª˝Sÿ œ◊¸Sÿ ÿ‡Ê‚— ÁüÊÿ—–
[•ÊøÊÿ¸ ¬„U‹ ÷ªflÊŸ˜Ô ‡ÊéŒ∑§Ê •Õ¸ ∑§⁄Uà „Ò¥U–]
flÒ⁄UÊÇÿSÿÊÕ ◊ÊˇÊSÿ ·ááÊÊ¢ ÷ª ßÃË⁄UáÊÊH”
“‚ê¬Íáʸ ∞Eÿ¸, œ◊¸, ÿ‡Ê, ‹ˇ◊Ë, flÒ⁄UÊÇÿ •ÊÒ⁄U (ÁflcáÊȬÈ0 6– 5– 74) ◊ÊˇÊóߟ ¿U—∑§Ê ŸÊ◊ ÷ª „ÒU” ÿ„U ∞Eÿ¸ •ÊÁŒ
∞EÿʸÁŒ·≈˜UÔ∑¢§ ÿÁS◊Ÿ˜Ô flÊ‚ÈŒfl ÁŸàÿ◊˜Ô ¿U„UÊ¥ ªÈáÊ Á’ŸÊ ¬˝ÁÃ’ãœ∑§, ‚ê¬ÍáʸÃÊ‚ Á¡‚ flÊ‚ÈŒfl ◊¥ •¬˝ÁÃ’hàflŸ ‚Ê◊SàÿŸ ø fløÖ ‚ŒÊ ⁄U„Uà „Ò¥U– “©Uà¬ÁûÊ¢ ¬˝‹ÿ¢ øÒfl ÷ÍÃÊŸÊ◊ʪÁÃ¥ ªÁÃ◊˜Ô–
ÃÕÊ “©Uà¬ÁûÊ •ÊÒ⁄U ¬˝‹ÿ∑§Ê, ÷ÍÃÊ¥∑§ •ÊŸ •ÊÒ⁄U
flÁûÊ ÁfllÊ◊ÁfllÊ¢ ø ‚ flÊëÿÊ ÷ªflÊÁŸÁÃH”
¡ÊŸ∑§Ê ∞fl¢ ÁfllÊ •ÊÒ⁄U •ÁfllÊ∑§Ê ¡Ê ¡ÊŸÃÊ „ÒU, (ÁflcáÊȬÈ0 6– 5– 78) ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ÷ªflÊŸ˜Ô „ÒU” •Ã— ©Uà¬ÁûÊ •ÊÁŒ ‚’
©Uà¬ûÿÊÁŒÁfl·ÿ¢ ø ÁflôÊÊŸ¢ ÿSÿ ‚ flÊ‚ÈŒfl Ê Áfl·ÿÊ¥∑§Ê ¡Ê ÷‹Ë÷Ê°Áà ¡ÊŸÃ „Ò¥U, fl flÊ‚ÈŒfl flÊëÿÊ ÷ªflÊŸ˜Ô ßÁÖ “÷ªflÊŸ˜Ô” ŸÊ◊‚ flÊëÿ „Ò¥U–
∑§Ê◊ ∞· ∑˝§Êœ ∞· ⁄U¡ÊªÈáÊ‚◊Èjfl—– ◊„UÊ‡ÊŸÊ ◊„UʬÊå◊Ê ÁflhKŸÁ◊„U flÒÁ⁄UáÊ◊˜ÔH 37H ∑§Ê◊
∞·
‚fl¸‹Ê∑§‡ÊòÊÈ—
ÿÁÛÊÁ◊ûÊÊ
‚flʸŸÕ¸¬Ê˝ Á#— ¬˝ÊÁáÊŸÊ◊˜,Ô ‚ ∞· ∑§Ê◊— ¬˝ÁÄU× ∑§ŸÁøÃ˜Ô ∑˝§ÊœàflŸ ¬Á⁄UáÊ◊Ö •Ã— ∑˝§Êœ— •Á¬ ∞· ∞fl– ⁄U¡ÊªÈáÊ‚◊ÈjflÊ ⁄U¡ÊªÈáÊÊÃ˜Ô ‚◊ÈjflÊ ÿSÿ ‚ ∑§Ê◊Ê ⁄U¡ÊªÈáÊ‚◊ÈjflÊ ⁄U¡ÊªÈáÊSÿ flÊ ‚◊Èjfl—– ∑§Ê◊Ê Á„U ©UjÍÃÊ ⁄U¡— ¬˝fløÿŸ˜Ô ¬ÈL§·¢ ¬˝fløÿÁÖ
ÿ„U ∑§Ê◊ ¡Ê ‚’ ‹ÊªÊ¥∑§Ê ‡ÊòÊÈ „ÒU, Á¡‚∑§ ÁŸÁ◊ûÊ‚ ¡ËflÊ¥∑§Ê ‚’ •ŸÕÊZ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÊÃË „ÒU, fl„UË ÿ„U ∑§Ê◊ Á∑§‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ‚ ’ÊÁœÃ „UÊŸ¬⁄U ∑˝§Êœ∑§ M§¬◊¥ ’Œ‹ ¡ÊÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ∑˝§Êœ ÷Ë ÿ„UË „ÒU– ÿ„U ∑§Ê◊ ⁄U¡ÊªÈáÊ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê „ÒU •ÕflÊ ÿÊ¥ ‚◊¤ÊÊ Á∑§ ⁄U¡ÊªÈáÊ∑§Ê ©Uà¬ÊŒ∑§ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê ∑§Ê◊ „UË ⁄U¡ÊªÈáÊ∑§Ê ¬˝∑§≈U ∑§⁄U∑§ ¬ÈL§·∑§Ê ∑§◊¸◊¥ ‹ªÊÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
103
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
ÃÎcáÊÿÊ Á„U •„¢U ∑§ÊÁ⁄Uà ßÁà ŒÈ—ÁπÃÊŸÊ¢
ÃÕÊ ⁄U¡ÊªÈáÊ∑§ ∑§Êÿ¸ó‚flÊ •ÊÁŒ◊¥ ‹ª „ÈU∞ ŒÈ—Áπà ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ê „UË ÿ„U ¬˝‹Ê¬ ‚ÈŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ⁄U¡—∑§Êÿ¸ ‚flÊŒÊÒ ¬˝flÎûÊÊŸÊ¢ ¬˝‹Ê¬— üÊÍÿÖ “ÃÎcáÊÊ „UË „U◊‚ •◊È∑§ ∑§Ê◊ ∑§⁄UflÊÃË „ÒU” ßàÿÊÁŒ– ◊„UÊ‡ÊŸÊ ◊„UŒ˜Ô •‡ÊŸ◊˜Ô •Sÿ ßÁà ◊„Uʇʟ— ÃÕÊ ÿ„U ∑§Ê◊ ’„ÈUà πÊŸflÊ‹Ê „ÒU– ß‚Á‹ÿ •Ã ∞fl ◊„UʬÊå◊Ê– ∑§Ê◊Ÿ Á„U ¬˝Á⁄UÃÊ ¡ãÃÈ— ◊„UÊ¬Ê¬Ë ÷Ë „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ ∑§Ê◊‚ „UË ¬˝Á⁄Uà „ÈU•Ê ¡Ëfl ¬Ê¬¢ ∑§⁄UÊÁÖ •ÃÊ ÁflÁh ∞Ÿ¢ ∑§Ê◊◊˜Ô ß„U ‚¢‚Ê⁄U ¬Ê¬ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ß‚ ∑§Ê◊∑§Ê „UË ÃÍ ß‚ flÒÁ⁄UáÊ◊˜ÔH 37H ‚¢‚Ê⁄U◊¥ flÒ⁄UË ¡ÊŸH 37H
U ∑§Õ¢ flÒ⁄UË ßÁà ŒÎCÔUÊãÃÒ— ¬˝àÿÊÿÿÁÃó
ÿ„U ∑§Ê◊ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U flÒ⁄UË „ÒU, ‚Ê ŒÎCÔUÊãÃÊ¥‚ ‚◊¤ÊÊà „Ò¥Uó
œÍ◊ŸÊÁfl˝ÿà flÁqÔUÿ¸ÕÊŒ‡Êʸ ÿÕÊÀ’ŸÊflÎÃÊ ª÷¸SÃÕÊ
◊‹Ÿ ø– ߌ◊ÊflÎÃ◊˜ÔH 38H
¡Ò‚ ¬˝∑§Ê‡ÊSflM§¬ •ÁªA •¬Ÿ ‚ÊÕ ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ œÍ◊Ÿ ‚„U¡Ÿ •ÊÁfl˝ÿà flÁqÔU— ¬˝∑§Ê‡ÊÊà◊∑§— •¬˝∑§Ê‡ÊÊà◊∑§Ÿ ÿÕÊ flÊ •ÊŒ‡Êʸ ◊‹Ÿ ø, •ãœ∑§Ê⁄UM§¬ œÍ∞°‚ •ÊÒ⁄U Œ¬¸áÊ ¡Ò‚ ◊‹‚ •Êë¿UÊÁŒÃ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU ÃÕÊ ¡Ò‚ ª÷¸ •¬Ÿ •Êfl⁄UáÊM§¬ ¡⁄U‚
ÿÕÊ ©UÀ’Ÿ ª÷¸flCÔUŸŸ ¡⁄UÊÿÈáÊÊ •ÊflÎà •Êë¿UÊÁŒÃ „UÊÃÊ „ÒU flÒ‚ „UË ©U‚ ∑§Ê◊‚ ÿ„U (ôÊÊŸ) •Êë¿UÊÁŒÃÊ ª÷¸— ÃÕÊ ÃŸ ߌ◊˜Ô •ÊflÎÃ◊˜ÔH 38H …U∑§Ê „ÈU•Ê „ÒUH 38H
U Á∑¢§ ¬ÈŸ— ÃŒ˜Ô ߌ¢‡ÊéŒflÊëÿ¢ ÿÃ˜Ô ∑§Ê◊Ÿ •ÊflÎÃ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÃó
Á¡‚∑§Ê (©U¬ÿ¸ÈQ§ ‡‹Ê∑§◊¥) “ߌ◊˜Ô” ‡Ê錂 ‚¢∑§Ã Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒUó¡Ê ∑§Ê◊‚ •Êë¿UÊÁŒÃ „ÒU, fl„U ∑§ÊÒŸ „ÒU? ‚Ê ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
•ÊflÎâ ôÊÊŸ◊ß ôÊÊÁŸŸÊ ÁŸàÿflÒÁ⁄UáÊÊ– ∑§Ê◊M§¬áÊ ∑§ÊÒãÃÿ ŒÈc¬Í⁄UáÊÊŸ‹Ÿ øH 39H •ÊflÎÃ◊˜Ô ∞ß ôÊÊŸ¢ ôÊÊÁŸŸÊ ÁŸàÿflÒÁ⁄UáÊÊ– ôÊÊŸË Á„U ¡ÊŸÊÁà •ŸŸ •„U◊˜Ô •ŸÕ¸ ¬˝ÿÈQ§— ¬Ífl¸◊˜Ô ∞fl ßÁÖ ŒÈ—πË ø ÷flÁà ÁŸàÿ◊˜Ô ∞fl– •Ã— •‚ÊÒ ôÊÊÁŸŸÊ ÁŸàÿflÒ⁄UË Ÿ ÃÈ ◊Íπ¸Sÿ– ‚ Á„U ∑§Ê◊¢ ÃÎcáÊÊ∑§Ê‹ Á◊òÊ◊˜Ô ßfl ¬‡ÿŸ˜Ô Ãà∑§Êÿ¸ ŒÈ—π ¬˝Ê# ¡ÊŸÊÁÃ, ÃÎcáÊÿÊ •„¢U ŒÈ—Áπàfl◊˜Ô •Ê¬ÊÁŒÃ ßÁÃ, Ÿ ¬Ífl¸◊˜Ô ∞fl •ÃÊ ôÊÊÁŸŸ ∞fl ÁŸàÿflÒ⁄UË–
ôÊÊŸË∑§ (Áflfl∑§Ë∑§) ß‚ ∑§Ê◊M§¬ ÁŸàÿ flÒ⁄UË‚ ôÊÊŸ …U∑§Ê „ÈU•Ê „ÒU– ôÊÊŸË „UË ¬„U‹‚ ¡ÊŸÃÊ „ÒU Á∑§ ß‚∑§ mÊ⁄UÊ ◊Ò¥ •ŸÕÊZ◊¥ ÁŸÿÈQ§ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „°ÍU– ß‚‚ fl„U ‚ŒÊ ŒÈ—πË ÷Ë „UÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ÿ„U ôÊÊŸË∑§Ê „UË ÁŸàÿ flÒ⁄UË „ÒU ◊Íπ¸∑§Ê Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ fl„U ◊Íπ¸ ÃÊ ÃÎcáÊÊ∑§ ‚◊ÿ ©U‚∑§Ê Á◊òÊ∑§ ‚◊ÊŸ ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU– Á»§⁄U ¡’ ©U‚∑§Ê ¬Á⁄UáÊÊ◊M§¬ ŒÈ—π ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU Ã’ ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU Á∑§ “ÃÎcáÊÊ∑§ mÊ⁄UÊ ◊Ò¥ ŒÈ—πË Á∑§ÿÊ ªÿÊ „°ÍU” ¬„U‹ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ, ß‚Á‹ÿ ÿ„U “∑§Ê◊” ôÊÊŸË∑§Ê „UË ÁŸàÿ flÒ⁄UË „ÒU–
104
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Á∑¢§M§¬áÊ, ∑§Ê◊M§¬áÊ ∑§Ê◊ ßë¿UÊ ∞fl M§¬◊˜Ô •Sÿ ßÁà ∑§Ê◊M§¬— ß ŒÈc¬Í⁄UáÊ ŒÈ—πŸ ¬Í⁄UáÊ◊˜Ô •Sÿ ßÁà ŒÈc¬Í⁄U— ß •Ÿ‹Ÿ Ÿ •Sÿ •‹¢ ¬ÿʸÁ#— Áfllà ßÁà •Ÿ‹— ßH 39H
∑Ò§‚ ∑§Ê◊∑§ mÊ⁄UÊ (ôÊÊŸ •Êë¿UÊÁŒÃ „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó) ∑§Ê◊ŸÊóßë¿UÊ „UË Á¡‚∑§Ê SflM§¬ „ÒU, ¡Ê •Áà ∑§CÔU‚ ¬Íáʸ „UÊÃÊ „ÒU ÃÕÊ ¡Ê •Ÿ‹ „ÒU, ÷ʪʥ‚ ∑§÷Ë ÷Ë ÃÎ# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ∞‚ ∑§Ê◊ŸÊM§¬ flÒ⁄UËmÊ⁄UÊ (ôÊÊŸ •Êë¿UÊÁŒÃ „ÒU)H 39H
U
ôÊÊŸ∑§Ê •Êë¿UÊÁŒÃ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¡Ê Á∑§◊ÁœDÔUÊŸ— ¬ÈŸ— ∑§Ê◊Ê ôÊÊŸSÿ •Êfl⁄UáÊàflŸ flÒ⁄UË ‚fl¸Sÿ ßÁà •¬ˇÊÊÿÊ◊˜Ô •Ê„U ôÊÊà Á„U ‚’∑§Ê flÒ⁄UË „ÒU fl„U ∑§Ê◊ ∑§„UÊ° ⁄U„UŸflÊ‹Ê „ÒU? •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚∑§Ê •ÊüÊÿ ÄÿÊ „ÒU? ÄÿÊ¥Á∑§ ‡ÊòÊÈ∑§ ⁄U„UŸ∑§Ê SÕÊŸ ‡ÊòÊÊ— •ÁœDÔUÊŸ ‚ÈπŸ ‡ÊòÊÈÁŸ’„¸UáÊ¢ ∑§ÃZÈ ‡ÊÄÿà ¡ÊŸ ‹Ÿ¬⁄U ‚„U¡◊¥ „UË ©U‚∑§Ê ŸÊ‡Ê Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó ßÁÃó
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ◊ŸÊ ’ÈÁh⁄USÿÊÁœDÔUÊŸ◊ÈëÿÖ ∞ÃÒÌfl◊Ê„Uÿàÿ· ôÊÊŸ◊ÊflÎàÿ ŒÁ„UŸ◊˜ÔH 40H ßÁãº˝ÿÊ°, ◊Ÿ •ÊÒ⁄U ’ÈÁh ÿ„U ‚’ ß‚ ∑§Ê◊∑§ ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ◊ŸÊ ’ÈÁh— ø •Sÿ ∑§Ê◊Sÿ •ÁœDÔUÊŸ◊˜Ô •ÊüÊÿ ©UëÿÖ ∞ÃÒ— ßÁãº˝ÿÊÁŒÁ÷— •ÁœDÔUÊŸ •ÕÊ¸Ã˜Ô ⁄U„UŸ∑§ SÕÊŸ ’ËÊÿ ¡Êà „Ò¥U– ÿ„U ∑§Ê◊ ߟ •ÊüÊÿ÷Íà ßÁãº˝ÿÊÁŒ∑§ mÊ⁄UÊ ôÊÊŸ∑§Ê •Êë¿UÊÁŒÃ
•ÊüÊÿÒ— Áfl◊Ê„UÿÁà ÁflÁflœ¢ ◊Ê„UÿÁà ∞· ∑§Ê◊Ê ∑§⁄U∑§ ß‚ ¡ËflÊà◊Ê∑§Ê ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ◊ÊÁ„Uà Á∑§ÿÊ ôÊÊŸ◊˜Ô •ÊflÎàÿ •Êë¿UÊl ŒÁ„UŸ¢ ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊ◊˜H Ô 40H ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 40H
U ÿà ∞fl◊˜Ôó
¡’ Á∑§ ∞‚Ê „ÒUó
ÃS◊ÊûflÁ◊Áãº˝ÿÊáÿÊŒÊÒ ÁŸÿêÿ ÷⁄U÷¸÷– ¬Êå◊ÊŸ¢ ¬˝¡Á„U sÔŸ¢ ôÊÊŸÁflôÊÊŸŸÊ‡ÊŸ◊˜ÔH 41H ß‚Á‹ÿ „U ÷⁄U÷¸÷! ÃÍ ¬„U‹ ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê fl‡Ê◊¥ ÃS◊ÊÃ˜Ô àfl◊˜Ô ßÁãº˝ÿÊÁáÊ •ÊŒÊÒ ¬ÍflZ ÁŸÿêÿ fl‡ÊË∑Χàÿ ÷⁄U÷¸÷ ¬Êå◊ÊŸ¢ ¬Ê¬ÊøÊ⁄¢U ∑§Ê◊¢ ¬˝¡Á„ UÁ„U ¬Á⁄Uàÿ¡, ∞Ÿ¢ ¬˝∑Χâ flÒÁ⁄UáÊ¢ ôÊÊŸ- ∑§⁄U∑§ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ÁflôÊÊŸ∑§ ŸÊ‡Ê∑§ ß‚ ™§¬⁄U ’ËÊÿ „ÈU∞ flÒ⁄UË ¬Ê¬ÊøÊ⁄UË ∑§Ê◊∑§Ê ¬Á⁄Uàÿʪ ∑§⁄U– ÁflôÊÊŸŸÊ‡ÊŸ◊˜Ô– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ‡ÊÊSòÊ •ÊÒ⁄U •ÊøÊÿ¸∑§ ôÊÊŸ¢ ‡ÊÊSòÊà •ÊøÊÿ¸Ã— ø •Êà◊ʌ˟Ê◊˜Ô ©U¬Œ‡Ê‚ ¡Ê •Êà◊Ê-•ŸÊà◊Ê •ÊÒ⁄U ÁfllÊ-•ÁfllÊ
•fl’Êœ—, ÁflôÊÊŸ¢ Áfl‡Ê·Ã— ÃŒŸÈ÷fl— ÃÿÊ— •ÊÁŒ ¬ŒÊÕÊZ∑§Ê ’Êœ „UÊÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “ôÊÊŸ” „ÒU, ∞fl¢ ©U‚∑§Ê ¡Ê Áfl‡Ê·M§¬‚ •ŸÈ÷fl „ÒU ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ôÊÊŸÁflôÊÊŸÿÊ— üÊÿ—¬˝ÊÁ#„UàflÊ— ŸÊ‡ÊŸ¢ ¬˝¡Á„ ÁflôÊÊŸ „ÒU, •¬Ÿ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ©UŸ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ÁflôÊÊŸ∑§Ê ÿ„U ∑§Ê◊ ŸCÔU ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU, ß‚Á‹ÿ ß‚∑§Ê ¬Á⁄Uàÿʪ ∑§⁄UH 41H Á„U •Êà◊Ÿ— ¬Á⁄Uàÿ¡ ßàÿÕ¸—H 41H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 3*
105
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ •ÊŒÊÒ ÁŸÿêÿ ∑§Ê◊¢ ‡ÊòÊ¢È ¬„U‹ ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ ∑§Ê◊M§¬ ‡ÊòÊÈ∑§Ê ¡Á„ UÁ„U ßÁà ©UQ¢§ ÃòÊ Á∑§◊ÊüÊÿ— ∑§Ê◊¢ àÿʪ ∑§⁄Uó∞‚Ê ∑§„UÊ, ‚Ê Á∑§‚∑§Ê •ÊüÊÿ ‹∑§⁄U ¡sÔÊŒ˜Ô ßÁà ©UëÿÃó ß‚∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÿ„U ’ËÊà „Ò¥Uó
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ¬⁄UÊáÿÊ„ÈUÁ⁄UÁãº˝ÿèÿ— ¬⁄¢U ◊Ÿ—– ◊Ÿ‚SÃÈ ¬⁄UÊ ’ÈÁhÿʸ ’Èh— ¬⁄UÃSÃÈ ‚—H 42H ßÁãº˝ÿÊÁáÊ üÊÊòÊÊŒËÁŸ ¬@ Œ„¢U SÕÍ‹¢ ’ÊsÔ¢ ¬Á⁄UÁë¿UÛÊ¢ ø •¬ˇÿ ‚ÊÒˇêÿÊãÃ⁄USÕàfl√ÿÊÁ¬àflÊÁŒ •¬ˇÿ ¬⁄UÊÁáÊ ¬˝∑ΧCÔUÊÁŸ •Ê„ÈU— ¬Áá«UÃÊ—– ÃÕÊ ßÁãº˝ÿèÿ— ¬⁄¢U ◊Ÿ— ‚VÔUÀ¬Áfl∑§À¬Êà◊∑§◊˜–Ô ÃÕÊ ◊Ÿ‚— ÃÈ ¬⁄UÊ ’ÈÁh— ÁŸpÿÊÁà◊∑§Ê– ÃÕÊ ÿ— ‚fl¸Œ‡Î ÿèÿÊ ’ÈŒäÔ˜ ÿãÃèÿ— •èÿãÃ⁄U—, ÿ¢ ŒÁ„UŸ◊˜Ô ßÁãº˝ÿÊÁŒÁ÷— •ÊüÊÿÒ— ÿÈQ§— ∑§Ê◊Ê ôÊÊŸÊfl⁄UáÊmÊ⁄UáÊ ◊Ê„UÿÁà ßÁà ©UQ§◊˜Ô, ‚ ’Èh— º˝CÔUÊ ¬⁄U◊Êà◊ÊH 42H
¬Áá«U០’ÊsÔ, ¬Á⁄UÁë¿UÛÊ •ÊÒ⁄U SÕÍ‹ Œ„U∑§Ë •¬ˇÊÊ ‚͡◊ •ãÃ⁄USÕ •ÊÒ⁄U √ÿʬ∑§ •ÊÁŒ ªÈáÊÊ¥‚ ÿÈQ§ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ üÊÊòÊÊÁŒ ¬@ ôÊÊŸÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê ¬⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô üÊDÔU ∑§„Uà „Ò¥U– ÃÕÊ ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ë •¬ˇÊÊ ‚¢∑§À¬-Áfl∑§À¬Êà◊∑§ ◊Ÿ∑§Ê üÊDUÔ ∑§„Uà „Ò¥U •ÊÒ⁄U ◊Ÿ∑§Ë •¬ˇÊÊ ÁŸpÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh∑§Ê üÊDÔU ’ÃÊà „Ò¥U– ∞fl¢ ¡Ê ’ÈÁh¬ÿ¸ãà ‚◊Sà ŒÎ‡ÿ ¬ŒÊÕÊ∑Z § •ãÃ⁄U√ÿÊ¬Ë „ÒU, Á¡‚∑§ Áfl·ÿ◊¥ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ ©U‚ •Êà◊Ê∑§Ê ßÁãº˝ÿÊÁŒ •ÊüÊÿÊ¥‚ ÿÈQ§ ∑§Ê◊ ôÊÊŸÊfl⁄UáÊmÊ⁄UÊ ◊ÊÁ„Uà Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ’ÈÁh∑§Ê (÷Ë) º˝CÔUÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê (‚’‚ üÊDÔU) „ÒUH 42H
U
∞fl¢ ’Èh— ¬⁄¢U ’ÈŒ˜ÔäflÊ ‚¢SÃèÿÊà◊ÊŸ◊Êà◊ŸÊ– ¡Á„U ‡ÊòÊÈ¢ ◊„UÊ’Ê„UÊ ∑§Ê◊M§¬¢ ŒÈ⁄UÊ‚Œ◊˜ÔH 43H ∞fl¢ ’Èh— ¬⁄U◊˜Ô •Êà◊ÊŸ¢ ’ÈŒä˜Ô flÊ ôÊÊàflÊ ‚¢SÃèÿ ‚êÿ∑˜§Ô SÃê÷Ÿ¢ ∑ΧàflÊ SflŸ ∞fl •Êà◊ŸÊ ‚¢S∑Χß ◊Ÿ‚Ê ‚êÿ∑˜§Ô ‚◊ÊœÊÿ ßàÿÕ¸—– ¡Á„U ∞Ÿ¢ ‡ÊòÊ¢È „U ◊„UÊ’Ê„UÊ ∑§Ê◊M§¬¢ ŒÈ⁄UÊ‚Œ◊˜Ô ŒÈ—πŸ •Ê‚Œ •Ê‚ÊŒŸ¢ ¬˝ÊÁ#— ÿSÿ â ŒÈ⁄UÊ‚Œ¢ ŒÈÌflôÊÿÊŸ∑§Áfl‡Ê·◊˜Ô ßÁÃH 43H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ’ÈÁh‚ •Áà üÊDUÔ •Êà◊Ê∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U •ÊÒ⁄U •Êà◊Ê‚ „UË •Êà◊Ê∑§Ê SÃê÷Ÿ ∑§⁄U∑§ •ÕʸÃÔ˜ ‡ÊÈh ◊Ÿ‚ •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U •Êà◊Ê∑§Ê ‚◊ÊÁœSÕ ∑§⁄U∑§ , „U ◊„UÊ’Ê„UÊ! ß‚ ∑§Ê◊M§¬ ŒÈ¡ÿ¸ ‡ÊòÊÈ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U •ÕʸÃÔ˜ ¡Ê ŒÈ—π‚ fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU ©U‚ •Ÿ∑§ ŒÈÌflôÊÿ Áfl‡Ê·áÊÊ‚ ¥ ÿÈQ§ ∑§Ê◊∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U ŒH 43H
ßÁà üÊË◊„UÊ÷Ê⁄Uà ‡ÊÂʄUdKÊ¢ ‚¢Á„UÃÊÿÊ¢ flÒÿÊÁ‚ÄÿÊ¢ ÷Ëc◊¬fl¸ÁáÊ üÊË◊jªfleËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿʪ‡ÊÊSòÊ üÊË∑ΧcáÊÊ¡¸ÈŸ‚¢flÊŒ ∑§◊¸ÿÊªÊ ŸÊ◊ ÃÎÃËÿÊ˘äÿÊÿ—H 3H
U
106
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
˙
øÃÈÕÊ˘ ¸ äÿÊÿ— ÿ— •ÿ¢ ÿʪ— •äÿÊÿmÿŸ ©UQ§Ê ôÊÊŸÁŸDÔUÊ‹ˇÊáÊ— ‚‚ÛÿÊ‚— ∑§◊¸ÿʪʬÊÿ—, ÿÁS◊Ÿ˜Ô flŒÊÕ¸— ¬Á⁄U‚◊Ê#— ¬˝flÎÁûÊ‹ˇÊáÊÊ ÁŸflÎÁûÊ‹ˇÊáÊ— ø, ªËÃÊ‚È ø ‚flʸ‚È •ÿ◊˜Ô ∞fl ÿÊªÊ ÁflflÁˇÊÃÊ ÷ªflÃÊ •Ã— ¬Á⁄U‚◊Ê#¢ flŒÊÕZ ◊ãflÊŸ— â fl¢‡Ê∑§ÕŸŸ SÃÊÒÁà üÊË÷ªflÊŸ˜Ôó
∑§◊¸ÿʪ Á¡‚∑§Ê ©U¬Êÿ „ÒU ∞‚Ê ¡Ê ÿ„U ‚¢ãÿÊ‚‚Á„Uà ôÊÊŸÁŸDÔUÊM§¬ ÿʪ ¬Ífl¸∑§ ŒÊ •äÿÊÿÊ¥◊¥ (ŒÍ‚⁄U •ÊÒ⁄U ÃË‚⁄U◊)¥ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU, Á¡‚◊¥ Á∑§ flŒ∑§Ê ¬˝flÁÎ ûÊœ◊¸M§¬ •ÊÒ⁄U ÁŸflÎÁûÊœ◊¸M§¬ ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ‚ê¬Íáʸ ÃÊà¬ÿ¸ •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU, •Êª ‚Ê⁄UË ªËÃÊ◊¥ ÷Ë ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê “ÿʪ” ‡Ê錂 ÿ„UË (ôÊÊŸÿʪ) ÁflflÁˇÊà „ÒU, ß‚Á‹ÿ flŒ∑§ •Õ¸∑§Ê (ôÊÊŸÿʪ◊¥) ¬Á⁄U‚◊Ê# ÿÊŸË ¬ÍáʸM§¬‚ •Ê ªÿÊ ‚◊¤Ê∑§⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô fl¢‡Ê¬⁄Uê¬⁄UÊ∑§ÕŸ‚ ©U‚ (ôÊÊŸÁŸDÔUÊM§¬ ÿʪ)-∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄Uà „Ò¥Uó üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó
üÊË÷ªflÊŸÈflÊøó
ß◊¢ ÁflflSflà ÿʪ¢ ¬˝ÊQ§flÊŸ„U◊√ÿÿ◊˜Ô– ÁflflSflÊã◊Ÿfl ¬˝Ê„U ◊ŸÈÁ⁄UˇflÊ∑§fl˘’˝flËØÔH 1H ß◊◊˜Ô •äÿÊÿmÿŸ ©UQ¢§ ÿʪ¢ ÁflflSflà •ÊÁŒàÿÊÿ ‚ªÊ¸ŒÊÒ ¬˝ÊQ§flÊŸ˜Ô •„¢U ¡ªà¬Á⁄U¬Ê‹ÁÿÃÎáÎ ÊÊ¢ ˇÊÁòÊÿÊáÊÊ¢ ’‹ÊœÊŸÊÿ– ß ÿʪ’‹Ÿ ÿÈQ§Ê— ‚◊Õʸ ÷flÁãà ’˝rÊÔ ¬Á⁄U⁄UÁˇÊÃÈ◊˜Ô– ’˝rÊÔˇÊòʬÁ⁄U¬ÊÁ‹Ã ¡ªà¬Á⁄U¬Ê‹ÁÿÃÈ◊˜Ô •‹◊˜Ô– •√ÿÿ◊˜Ô •√ÿÿ»§‹àflÊØԖ Ÿ Á„U •Sÿ ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÁŸDÔUÊ‹ˇÊáÊSÿ ◊ÊˇÊÊÅÿ¢ »§‹¢ √ÿÁÖ ‚ ø ÁflflSflÊŸ˜Ô ◊Ÿfl ¬˝Ê„U ◊ŸÈ— ߡflÊ∑§fl Sfl¬ÈòÊÊÿ •ÊÁŒ⁄UÊ¡Êÿ •’˝flËØH Ô 1H
¡ªÃ˜Ô-¬˝Áìʋ∑§ ˇÊÁòÊÿÊ¥◊¥ ’‹ SÕʬŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥Ÿ ©UQ§ ŒÊ •äÿÊÿÊ¥◊¥ ∑§„U „ÈU∞ ß‚ ÿʪ∑§Ê ¬„U‹ ‚ÎÁCÔU∑§ •ÊÁŒ∑§Ê‹◊¥ ‚Íÿ¸‚ ∑§„UÊ ÕÊ; (ÄÿÊ¥Á∑§) ©U‚ ÿʪ’‹‚ ÿÈQ§ „ÈU∞ ˇÊÁòÊÿ, ’˝rÊÔàfl∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸ◊¥ ‚◊Õ¸ „UÊà „Ò¥U ÃÕÊ ’˝ÊrÊÔáÊ •ÊÒ⁄U ˇÊÁòÊÿÊ¥∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∆UË∑§ Ã⁄U„U „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ÿ ŒÊŸÊ¥ ‚’ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ¬Ê‹Ÿ •ŸÊÿÊ‚ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U– ß‚ ÿʪ∑§Ê »§‹ •ÁflŸÊ‡ÊË „ÒU, ß‚Á‹ÿ ÿ„U •√ÿÿ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ß‚ ‚êÿ∑˜§Ô ôÊÊŸÁŸDÔUÊM§¬ ÿʪ∑§Ê ◊ÊˇÊM§¬ »§‹ ∑§÷Ë ŸCÔU Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ©U‚ ‚Íÿ¸Ÿ ÿ„U ÿʪ •¬Ÿ ¬ÈòÊ ◊ŸÈ‚ ∑§„UÊ •ÊÒ⁄U ◊ŸÈŸ •¬Ÿ ¬ÈòÊ ‚’‚ ¬„U‹ ⁄UÊ¡Ê ’ŸŸflÊ‹ ߡflÊ∑ȧ‚ ∑§„UÊH 1H
U
∞fl¢ ¬⁄Uê¬⁄Uʬ˝Ê#Á◊◊¢ ⁄UÊ¡·¸ÿÊ ‚ ∑§Ê‹Ÿ„U ◊„UÃÊ ÿÊªÊ ŸCÔU—
ÁflŒÈ—– ¬⁄UãìH 2H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
∞fl¢ ˇÊÁòÊÿ¬⁄Uê¬⁄Uʬ˝Ê#◊˜Ô ß◊¢ ⁄UÊ¡·¸ÿÊ ⁄UÊ¡ÊŸ— ø à ´§·ÿ— ø ⁄UÊ¡·¸ÿÊ ÁflŒÈ— ß◊¢ ÿʪ◊˜Ô– ‚ ÿʪ— ∑§Ê‹Ÿ ß„U ◊„UÃÊ ŒËÉʸáÊ ŸCÔUÊ ÁflÁë¿UÛÊ‚ê¬˝ŒÊÿ— ‚¢flÎûÊÊ „U ¬⁄Uãì, •Êà◊ŸÊ Áfl¬ˇÊ÷ÍÃÊ— ¬⁄U ©Uëÿãà ÃÊŸ˜Ô ‡ÊÊÒÿ¸Ã¡Êª÷ÁSÃÁ÷— ÷ÊŸÈ— ßfl ÃʬÿÁà ßÁà ¬⁄Uãì— ‡ÊòÊÈÃʬŸ ßàÿÕ¸—H 2H
107
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ˇÊÁòÊÿÊ¥∑§Ë ¬⁄Uê¬⁄UÊ‚ ¬˝Ê# „ÈU∞ ß‚ ÿʪ∑§Ê ⁄UÊ¡Ì·ÿÊ¥Ÿó¡Ê Á∑§ ⁄UÊ¡Ê •ÊÒ⁄U ´§Á· ŒÊŸÊ¥ Õó¡ÊŸÊ– „U ¬⁄¢Uì! (•’) fl„U ÿʪ ß‚ ◊ŸÈcÿ‹Ê∑§◊¥ ’„ÈUà ∑§Ê‹‚ ŸCÔU „UÊ ªÿÊ „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚∑§Ë ‚ê¬˝ŒÊÿ-¬⁄Uê¬⁄UÊ ≈ÍU≈U ªÿË „ÒU– •¬Ÿ Áfl¬ÁˇÊÿÊ¥∑§Ê ¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥U, ©Uã„¥U ¡Ê ‡ÊÊÒÿ¸M§¬ á∑§Ë Á∑§⁄UáÊÊ¥∑§ mÊ⁄UÊ ‚Íÿ¸∑§ ‚◊ÊŸ ìÃÊ „ÒU fl„U ¬¬Êì ÿÊŸË ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ìʟflÊ‹Ê ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 2H
U
ŒÈ’¸‹ÊŸ˜Ô •Á¡ÃÁãº˝ÿÊŸ˜Ô ¬˝Êåÿ ŸCÔ¢U ÿʪ◊˜Ô
•Á¡ÃÁãº˝ÿ •ÊÒ⁄U ŒÈ’¸‹ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§ „UÊÕ◊¥ ¬«∏U∑§⁄U ÿ„U ÿʪ ŸCÔU „UÊ ªÿÊ „ÒU, ÿ„U Œπ∑§⁄U •ÊÒ⁄U ‚ÊÕ „UË ‹ÊªÊ¥∑§Ê ¬ÈL§·ÊÕ¸⁄UÁ„Uà „ÈU∞ Œπ∑§⁄Uó ß◊◊˜Ô ©U¬‹èÿ ‹Ê∑§¢ ø •¬ÈL§·ÊÕ¸‚ê’Á㜟◊˜ó Ô
‚ ∞flÊÿ¢ ◊ÿÊ Ã˘l ÿʪ— ¬˝ÊQ§— ¬È⁄UÊß—– ÷Q§Ê˘Á‚ ◊ ‚πÊ øÁà ⁄U„USÿ¢ sÔÃŒÈûÊ◊◊˜ÔH 3H ‚ ∞fl •ÿ¢ ◊ÿÊ Ã ÃÈèÿ◊˜Ô •l ߌʟ˥ fl„UË ÿ„U ¬È⁄UÊŸÊ ÿʪ, ÿ„U ‚Êø∑§⁄U Á∑§ ÃÍ ◊⁄UÊ ÿʪ— ¬˝ÊQ§— ¬È⁄UÊß—– ÷Q§— •Á‚ ◊ ‚πÊ ø ÷Q§ •ÊÒ⁄U Á◊òÊ „ÒU, •’ ◊Ò¥Ÿ ÃȤʂ ∑§„UÊ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ •Á‚ ßÁÖ ⁄U„USÿ¢ Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô ∞ÃŒ˜Ô ©UûÊ◊¢ ÿÊªÊ ôÊÊŸ◊˜Ô ßàÿÕ¸—H 3H ÿ„U ôÊÊŸM§¬ ÿʪ ’«∏UÊ „UË ©UûÊ◊ ⁄U„USÿ „ÒUH 3H
U ÷ªflÃÊ Áfl¬˝ÁÃÁ·h◊˜Ô ©UQ§◊˜Ô ßÁà ◊Ê ÷ÍÃ˜Ô ÷ªflÊŸ˜ÔŸ •‚XÔUà ∑§„UÊ, ∞‚Ë œÊ⁄UáÊÊ Á∑§‚Ë∑§Ë ∑§SÿÁøŒ˜Ô ’ÈÁh— ßÁà ¬Á⁄U„UÊ⁄UÊÕZ øÊl◊˜Ô ßfl Ÿ „UÊ ¡Êÿ, •Ã— ©U‚∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‡ÊVÔUÊ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ôó ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê-‚Êó •¡¸ÈŸ ©UflÊøó •¡¸ÈŸ ’Ê‹ó
•¬⁄¢U ÷flÃÊ ¡ã◊ ¬⁄¢U ¡ã◊ ÁflflSfl×– ∑§Õ◊ÃÁm¡ÊŸËÿÊ¢ àfl◊ÊŒÊÒ ¬˝ÊQ§flÊÁŸÁÃH 4H •¬⁄U◊˜Ô •flʸª˜Ô fl‚ÈŒflªÎ„U ÷flÃÊ ¡ã◊, ¬⁄¢U ¬ÍflZ ‚ªÊ¸ŒÊÒ ¡ã◊ ©Uà¬ÁûÊ— ÁflflSflà •ÊÁŒàÿSÿ– ÃÃ˜Ô ∑§Õ◊˜Ô ∞ÃŒ˜Ô Áfl¡ÊŸËÿÊ◊˜Ô •ÁflL§hÊÕ¸ÃÿÊ ÿ— àfl◊˜Ô ∞fl •ÊŒÊÒ ¬˝ÊQ §flÊŸ˜Ô ß◊¢ ÿʪ◊˜,Ô ‚ ∞fl àfl◊˜Ô ߌʟ˥ ◊sÔ¢ ¬˝ÊQ §flÊŸ˜Ô •Á‚ ßÁÃH 4H
•Ê¬∑§Ê ¡ã◊ ÃÊ •flʸøËŸ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô •÷Ë fl‚ÈŒfl∑§ ÉÊ⁄U◊¥ „ÈU•Ê „ÒU •ÊÒ⁄U ‚Íÿ¸∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ ¬„U‹ ‚ÎÁCÔU∑§ •ÊÁŒ◊¥ „ÈU߸ ÕË– Ã’ ◊Ò¥ ß‚ ’ÊÃ∑§Ê •ÁflL§hÊÕ¸ÿÈQ§ (‚È‚XÔUÃ) ∑Ò§‚ ‚◊¤Ê°Í Á∑§ Á¡Ÿ •Ê¬Ÿ ß‚ ÿʪ∑§Ê •ÊÁŒ∑§Ê‹◊¥ ∑§„UÊ ÕÊ, fl„UË •Ê¬ ◊Ȥʂ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥UH 4H
U
108
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿÊ flÊ‚ÈŒfl •ŸËE⁄UÊ‚fl¸ôÊʇÊVÔUÊ ◊ÍπʸáÊÊ¢
÷ªflÊŸ˜Ô üÊËflÊ‚ÈŒfl∑§ Áfl·ÿ◊¥ ◊ÍπÊZ∑§Ë ¡Ê ∞‚Ë ÃÊ¢ ¬Á⁄U„U⁄UŸ˜Ô üÊË÷ªflÊŸÈflÊø ÿŒÕʸ Á„U •¡¸ÈŸSÿ ‡ÊVÔUÊ „ÒU Á∑§ ÿ ߸E⁄U Ÿ„UË¥ „Ò¥U , ‚fl¸ôÊ Ÿ„UË¥ „ÒU¢ ÃÕÊ Á¡‚ ‡ÊVÔUÊ∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ „UË •¡¸ŸÈ ∑§Ê ÿ„U ¬˝‡Ÿ „ÒU, ¬˝‡Ÿ—ó ©U‚∑§Ê ÁŸflÊ⁄UáÊ ∑§⁄Uà „ÈU∞ üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó
’„ÍUÁŸ ◊ √ÿÃËÃÊÁŸ ¡ã◊ÊÁŸ Ãfl øÊ¡¸ÈŸ– ÃÊãÿ„¢U flŒ ‚flʸÁáÊ Ÿ àfl¢ flàÕ ¬⁄UãìH 5H ’„ÍUÁŸ ◊ ◊◊ √ÿÃËÃÊÁŸ •ÁÃ∑˝§ÊãÃÊÁŸ ¡ã◊ÊÁŸ Ãfl ø „U •¡¸ÈŸ ÃÊÁŸ •„¢U flŒ ¡ÊŸ ‚flʸÁáÊ Ÿ àfl¢ flàÕ ¡ÊŸË·, œ◊ʸœ◊ʸÁŒ¬˝ÁÃ’hôÊÊŸ‡ÊÁQ§àflÊØԖ •„¢U ¬ÈŸ— ÁŸàÿ‡ÊÈh’Èh◊ÈQ§Sfl÷ÊflàflÊŒ˜Ô •ŸÊfl⁄UáÊôÊÊŸ‡ÊÁQ§— ßÁà flŒ •„¢U „U ¬⁄UãìH 5H
„U •¡¸ÈŸ! ◊⁄U •ÊÒ⁄U Ã⁄U ¬„U‹ ’„ÈUà ¡ã◊ „UÊ øÈ∑§ „Ò¥U– ©UŸ ‚’∑§Ê ◊Ò¥ ¡ÊŸÃÊ „°ÍU, ÃÍ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ¬Èáÿ-¬Ê¬ •ÊÁŒ∑§ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ‚ ¥ Ã⁄UË ôÊÊŸ‡ÊÁQ§ •Êë¿UÊÁŒÃ „UÊ ⁄U„UË „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ ◊Ò¥ ÃÊ ÁŸàÿ-‡ÊÈh-’Èh-◊ÈQ§-Sfl÷ÊflflÊ‹Ê „°ÍU, ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ ◊⁄UË ôÊÊŸ‡ÊÁQ§ •Êfl⁄UáÊ⁄UÁ„Uà „ÒU, ß‚Á‹ÿ „U ¬⁄Uãì! ◊Ò¥ (‚’ ∑ȧ¿U) ¡ÊŸÃÊ „°ÍUH 5H
U ∑§Õ¢ ÃÌ„U Ãfl ÁŸàÿE⁄USÿ œ◊ʸœ◊ʸ÷Êfl ÃÊ Á»§⁄U •Ê¬ ÁŸàÿ ߸E⁄U∑§Ê ¬Èáÿ-¬Ê¬‚ ‚ê’㜠Ÿ •Á¬ ¡ã◊ ßÁà ©UëÿÃó „UÊŸ ¬ ⁄U ÷Ë ¡ã◊ ∑Ò§‚ „UÊÃ Ê „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
•¡Ê˘Á¬ ‚ÛÊ√ÿÿÊà◊Ê ÷ÍÃÊŸÊ◊ËE⁄UÊ˘Á¬ ‚Ÿ˜Ô– ¬˝∑ΧÁâ SflÊ◊ÁœDÔUÊÿ ‚ê÷flÊêÿÊà◊◊ÊÿÿÊH 6H •¡— •Á¬ ¡ã◊⁄UÁ„U× •Á¬ ‚Ÿ˜Ô ÃÕÊ •√ÿÿÊà◊Ê •ˇÊËáÊôÊÊŸ‡ÊÁQ§Sfl÷Êfl— •Á¬ ‚Ÿ˜Ô ÃÕÊ ÷ÍÃÊŸÊ¢ ’˝rÊÔÊÁŒSÃê’¬ÿ¸ãÃÊŸÊ◊˜Ô ߸E⁄U ߸‡ÊŸ‡ÊË‹— •Á¬ ‚Ÿ˜Ô, ¬˝∑ΧÁâ SflÊ¢ ◊◊ flÒcáÊflË¥ ◊ÊÿÊ¢ ÁòʪÈáÊÊÁà◊∑§Ê¢ ÿSÿÊ fl‡Ê ‚flZ ¡ªŒ˜Ô fløà ÿÿÊ ◊ÊÁ„Uâ ‚Ã˜Ô Sfl◊˜Ô •Êà◊ÊŸ¢ flÊ‚ÈŒfl¢ Ÿ ¡ÊŸÊÁÃ, ÃÊ¢ ¬˝∑ΧÁâ SflÊ◊˜Ô •ÁœDÔUÊÿ fl‡ÊË∑Χàÿ ‚ê÷flÊÁ◊ Œ„UflÊŸ˜Ô ßfl ÷flÊÁ◊ ¡Êà ßfl •Êà◊◊ÊÿÿÊ •Êà◊ŸÊ ◊ÊÿÿÊ Ÿ ¬⁄U◊ÊÕ¸ÃÊ ‹Ê∑§flØÔH 6H
ÿlÁ¬ ◊Ò¥ •¡ã◊Êó¡ã◊⁄UÁ„UÃ, •√ÿÿÊà◊Êó •ˇÊËáÊ ôÊÊŸ‡ÊÁQ -Sfl÷ÊflflÊ‹Ê •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔÊ‚ ‹∑§⁄U SÃê’¬ÿ¸ãà ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÊ¥∑§Ê ÁŸÿ◊Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ß¸E⁄U ÷Ë „°ÍU, ÃÊ ÷Ë •¬ŸË ÁòʪÈáÊÊÁà◊∑§Ê flÒcáÊflË ◊ÊÿÊ∑§Ê, Á¡‚∑§ fl‡Ê◊¥ ‚’ ¡ªÃ˜Ô ’øÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Á¡‚‚ ◊ÊÁ„Uà „ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ flÊ‚ÈŒflM§¬ •¬Ÿ-•Ê¬∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ, ©U‚ •¬ŸË ¬˝∑ΧÁÃ∑§Ê •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ ⁄Uπ∑§⁄U ∑§fl‹ •¬ŸË ‹Ë‹Ê‚ „UË ‡Ê⁄UË⁄UflÊ‹Ê-‚Ê ¡ã◊ Á‹ÿÊ „ÈU•Ê‚Ê „UÊ ¡ÊÃÊ „°ÍU; •ãÿ ‹ÊªÊ¥∑§Ë ÷Ê°Áà flÊSÃfl◊¥ ¡ã◊ Ÿ„UË¥ ‹ÃÊH 6H
U
ÃÃ˜Ô ø ¡ã◊ ∑§ŒÊ Á∑§◊ÕZ ø ßÁà fl„U ¡ã◊ ∑§’ •ÊÒ⁄U Á∑§‚Á‹ÿ „UÊÃÊ „ÒU? ‚Ê ©UëÿÖ ∑§„Uà „Ò¥U ó
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
109
ÿŒÊ ÿŒÊ Á„U œ◊¸Sÿ Ç‹ÊÁŸ÷¸flÁà ÷Ê⁄UÖ •èÿÈàÕÊŸ◊œ◊¸Sÿ ÃŒÊà◊ÊŸ¢ ‚ΡÊêÿ„U◊˜ÔH 7H ÿŒÊ ÿŒÊ Á„U œ◊¸Sÿ Ç‹ÊÁŸ— „UÊÁŸ— fláÊʸüÊ◊ÊÁŒ‹ˇÊáÊSÿ ¬˝ÊÁáÊŸÊ◊˜Ô •èÿÈŒÿÁŸ—üÊÿ‚‚ÊœŸSÿ ÷flÁà ÷Ê⁄UÃ, •èÿÈàÕÊŸ◊˜Ô ©Ujfl— •œ◊¸Sÿ ÃŒÊ •Êà◊ÊŸ¢ ‚ΡÊÁ◊ •„¢U ◊ÊÿÿÊH 7H
„U ÷Ê⁄UÃ! fláÊʸüÊ◊ •ÊÁŒ Á¡‚∑§ ‹ˇÊáÊ „Ò¥U ∞fl¢ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ë ©UÛÊÁà •ÊÒ⁄U ¬⁄U◊ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê ¡Ê ‚ÊœŸ „ÒU, ©U‚ œ◊¸∑§Ë ¡’-¡’ „UÊÁŸ „UÊÃË „ÒU •ÊÒ⁄U •œ◊¸∑§Ê •èÿÈàÕÊŸ •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UÛÊÁà „UÊÃË „ÒU, Ã’-Ã’ „UË ◊Ò¥ ◊ÊÿÊ‚ •¬Ÿ SflM§¬∑§Ê ⁄UøÃÊ „°ÍUH 7H
U
Á∑§◊Õ¸◊ó ˜Ô
Á∑§‚Á‹ÿ?ó
¬Á⁄UòÊÊáÊÊÿ ‚ʜ͟ʢ ÁflŸÊ‡ÊÊÿ ø ŒÈc∑ΧÃÊ◊˜Ô– œ◊¸‚¢SÕʬŸÊÕʸÿ ‚ê÷flÊÁ◊ ÿȪ ÿȪH 8H ¬Á⁄UòÊÊáÊÊÿ ¬Á⁄U⁄UˇÊáÊÊÿ ‚ʜ͟ʢ ‚ã◊ʪ¸SÕÊŸÊ¢ ‚ØÔ-◊ʪ¸◊¥ ÁSÕà ‚ʜȕʥ∑§Ê ¬Á⁄UòÊÊáÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁflŸÊ‡ÊÊÿ ø ŒÈc∑ΧÃÊ¢ ¬Ê¬∑§ÊÁ⁄UáÊÊ◊˜Ô– Á∑¢§ ø (©UŸ∑§Ë) ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ, ¬Ê¬∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ŒÈCÔUÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •ÊÒ⁄U œ◊¸∑§Ë •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U
œ◊¸‚¢SÕʬŸÊÕʸÿ œ◊¸Sÿ ‚êÿ∑˜§Ô SÕʬŸ¢ ÃŒÕZ SÕʬŸÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ÿȪ-ÿȪ◊¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬˝àÿ∑§ ‚ê÷flÊÁ◊ ÿȪ ÿȪ ¬˝ÁÃÿȪ◊˜ÔH 8H ÿȪ◊¥ ¬˝∑§≈U „ÈU•Ê ∑§⁄UÃÊ „°ÍUH 8H
U ÃØÔó
fl„Uó
¡ã◊ ∑§◊¸ ø ◊ ÁŒ√ÿ◊fl¢ ÿÊ flÁûÊ Ãûfl×– àÿÄàflÊ Œ„¢U ¬ÈŸ¡¸ã◊ ŸÒÁà ◊Ê◊Áà ‚Ê˘¡¸ÈŸH 9H ¡ã◊ ◊ÊÿÊM§¬◊˜Ô, ∑§◊¸ ø ‚ʜȬÁ⁄UòÊÊáÊÊÁŒ, ◊ ◊◊ ÁŒ√ÿ◊˜Ô •¬˝Ê∑ΧÃ◊˜Ô ∞E⁄U◊˜Ô ∞fl¢ ÿÕÊQ¢§ ÿÊ flÁûÊ Ãûfl× ÃûflŸ ÿÕÊflØԖ àÿÄàflÊ Œ„U◊˜Ô ß◊¢ ¬ÈŸ¡¸ã◊ ¬ÈŸL§à¬ÁûÊ¢ Ÿ ∞Áà Ÿ ¬˝Ê¬AÊÁà ◊Ê◊˜Ô ∞Áà •Êªë¿UÁà ‚ ◊Èëÿà „U •¡¸ÈŸH 9H
◊⁄UÊ ◊ÊÿÊ◊ÿ ¡ã◊ •ÊÒ⁄U ‚ÊœÈ⁄UˇÊáÊ •ÊÁŒ ∑§◊¸ ÁŒ√ÿ „ÒU¥, •ÕʸÃÔ˜ •‹ÊÒÁ∑§∑§ „ÒU¥óÿÊŸË ∑§fl‹ ߸E⁄U‡ÊÁQ§‚ „UË „UÊŸ fl Ê‹ „ÒU¥– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ê Ãûfl‚ ÿÕÊÕ¸ ¡ÊŸÃÊ „ÒU– „U •¡¸ÈŸ! fl„U ß‚ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ¬ÈŸ¡¸ã◊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬ÈŸ— ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, (’ÁÀ∑§) ◊⁄U ¬Ê‚ •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 9H
U
Ÿ ∞· ◊ÊˇÊ◊ʪ¸ ߌʟ˥ ¬˝flÎûÊ— Á∑¢§ ÃÁ„¸U ÿ„U ◊ÊˇÊ-◊ʪ¸ •÷Ë •Ê⁄Uê÷ „ÈU•Ê „ÒU, ∞‚Ë ’Êà ¬Ífl¸◊˜Ô •Á¬ó Ÿ„UË¥, Á∑¢§ÃÈ ¬„U‹ ÷Ëó
flËÃ⁄Uʪ÷ÿ∑˝§ÊœÊ ◊ã◊ÿÊ ’„UflÊ ôÊʟì‚Ê ¬ÍÃÊ
◊Ê◊ȬÊÁüÊÃÊ—– ◊jÊfl◊ʪÃÊ—H 10H
110
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
flËÃ⁄Uʪ÷ÿ∑˝§ÊœÊ ⁄Uʪ— ø ÷ÿ¢ ø ∑˝§Êœ— ø flËÃÊ ÁflªÃÊ ÿèÿ— à flËÃ⁄Uʪ÷ÿ∑˝§ÊœÊ—, ◊ã◊ÿÊ ’˝rÊÔÁflŒ ߸E⁄UÊ÷ŒŒÌ‡ÊŸ—, ◊Ê◊˜Ô ∞fl ¬⁄U◊E⁄U◊˜Ô ©U¬ÊÁüÊÃÊ— ∑§fl‹ôÊÊŸÁŸDÔUÊ ßàÿÕ¸—– ’„Ufl— •Ÿ∑§ ôÊʟì‚Ê ôÊÊŸ◊˜Ô ∞fl ø ¬⁄U◊Êà◊Áfl·ÿ¢ ì— ß ôÊʟì‚Ê ¬ÍÃÊ— ¬⁄UÊ¢ ‡ÊÈÁh¢ ªÃÊ— ‚ãÃÊ ◊jÊfl◊˜Ô ߸E⁄U÷Êfl¢ ◊ÊˇÊ◊˜Ô •ÊªÃÊ— ‚◊ŸÈ¬˝Ê#Ê—– ßÃ⁄UìÊÁŸ⁄U¬ˇÊôÊÊŸÁŸDÔUÊ ßÁà •Sÿ Á‹XÔ¢U ôÊʟì‚Ê ßÁà Áfl‡Ê·áÊ◊˜ÔH 10H
Á¡Ÿ∑§ ⁄Uʪ, ÷ÿ •ÊÒ⁄U ∑˝§Êœóø‹ ªÿ „Ò¥U ∞‚ ⁄UʪÊÁŒ ŒÊ·Ê¥‚ ⁄UÁ„UÃ, ߸E⁄U◊¥ Ãã◊ÿ „ÈU∞ó߸E⁄U‚ •¬ŸÊ •÷Œ ‚◊¤ÊŸflÊ‹ó’˝rÊÔflû ÊÊ •ÊÒ⁄U ◊È¤Ê ¬⁄U◊E ⁄U∑§ „UË •ÊÁüÊÃó∑§fl‹ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ◊¥ ÁSÕà ∞‚ ’„ÈUÃ-‚ ◊„UʬÈL§· ¬⁄U◊Êà◊Áfl·ÿ∑§ ôÊÊŸM§¬ ì‚ ¬⁄U◊‡ÊÈÁh∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ∑§⁄U ◊È¤Ê ß¸E⁄U∑ ÷Êfl∑§Êó◊ÊˇÊ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ ªÿ „Ò¥U– “ôÊʟì‚Ê” ÿ„U Áfl‡Ê·áÊ ß‚ ’ÊÃ∑§Ê lÊÃ∑§ „ÒU Á∑§ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ •ãÿ ìÊ∑¥ §Ë •¬ˇÊÊ Ÿ„UË¥ ⁄UπÃËH 10H
U
Ãfl ÃÌ„U ⁄Uʪm·ÊÒ S× ÿŸ ∑§èÿÁpŒ˜Ô Ã’ ÄÿÊ •Ê¬◊¥ ⁄Uʪm· „Ò¥U, Á¡‚‚ Á∑§ •Ê¬ ∞fl •Êà◊÷Êfl¢ ¬˝ÿë¿UÁ‚ Ÿ ‚fl¸èÿ ßÁà Á∑§‚Ë-Á∑§‚Ë∑§Ê „UË •Êà◊÷Êfl ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ‚’∑§Ê ©UëÿÃó Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ! ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
ÿ ÿÕÊ ◊Ê¢ ¬˝¬lãà ÃÊ¢SÃÕÒfl ÷¡Êêÿ„U◊˜Ô– ◊◊ flà◊ʸŸÈfløãà ◊ŸÈcÿÊ— ¬ÊÕ¸ ‚fl¸‡Ê—H 11H ÿ ÿÕÊ ÿŸ ¬˝∑§Ê⁄UáÊ ÿŸ ¬˝ÿÊ¡ŸŸ ÿ໧‹ÊÌÕÃÿÊ ◊Ê¢ ¬˝¬lãÃ, ÃÊŸ˜Ô ÃÕÊ ∞fl Ã໧‹ŒÊŸŸ ÷¡ÊÁ◊ •ŸÈªÎˆÔUÊÁ◊ •„U◊˜Ô ßÁà ∞ÃØԖ ÷ʢ ◊ÊˇÊ¢ ¬˝Áà •ŸÌÕàflÊØԖ Ÿ Á„U ∞∑§Sÿ ◊È◊ÈˇÊÈàfl¢ »§‹ÊÌÕàfl¢ ø ÿȪ¬Ã˜Ô ‚ê÷flÁÖ •ÃÊ ÿ »§‹ÊÌÕŸ— ÃÊŸ˜Ô »§‹¬˝ŒÊŸŸ, ÿ ÿÕÊQ§∑§ÊÁ⁄UáÊ— ÃÈ •»§‹ÊÌÕŸÊ ◊È◊ÈˇÊfl— ø ÃÊŸ˜Ô ôÊÊŸ¬˝ŒÊŸŸ, ÿ ôÊÊÁŸŸ— ‚ÛÿÊÁ‚ŸÊ ◊È◊ˇÈ Êfl— ø ÃÊŸ˜Ô ◊ÊˇÊ¬˝ŒÊŸŸ; ÃÕÊ •ÊÃʸŸ˜Ô •ÊÌÄU⁄UáÊŸ ßÁà ∞fl¢ ÿÕÊ ¬˝¬lãà ÿ ÃÊŸ˜Ô ÃÕÊ ∞fl ÷¡ÊÁ◊ ßàÿÕ¸—–
¡Ê ÷Q§ Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚óÁ¡‚ ¬˝ÿÊ¡Ÿ‚óÁ¡‚ »§‹¬˝ÊÁ#∑§Ë ßë¿UÊ‚ ◊È¤Ê ÷¡Ã „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ◊Ò¥ ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷¡ÃÊ „°ÍU •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U „UË »§‹ Œ∑§⁄U ◊Ò¥ ©UŸ¬⁄U •ŸÈª˝„U ∑§⁄UÃÊ „°ÍU, ÄÿÊ¥Á∑§ ©Uã„¥U ◊ÊˇÊ∑§Ë ßë¿UÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃË– ∞∑§ „UË ¬ÈL§·◊¥ ◊È◊ˇÈ ÊÈàfl •ÊÒ⁄U »§‹ÊÌÕàfl (»§‹∑§Ë ßë¿UÊ ∑§⁄UŸÊ) ÿ„U ŒÊŸÊ¥ ∞∑§ ‚ÊÕ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§Ã– ß‚Á‹ÿ ¡Ê »§‹∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ „ÒU¥ ©Uã„U¥ »§‹ Œ∑§⁄U, ¡Ê »§‹∑§Ê Ÿ øÊ„Uà „ÈU∞ ‡ÊÊSòÊÊQ§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸfl Ê‹ •ÊÒ⁄U ◊È◊ˇÈ ÊÈ „ÒU¥, ©UŸ∑§Ê ôÊÊŸ Œ∑§⁄U, ¡Ê ôÊÊŸË, ‚¢ãÿÊ‚Ë •ÊÒ⁄U ◊È◊ˇÈ ÊÈ „ÒU¥, ©Uã„U¥ ◊ÊˇÊ Œ∑§⁄U ÃÕÊ •ÊÃÊ∑Z §Ê ŒÈ—π ŒÍ⁄U ∑§⁄U∑§ , ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ê Á¡‚ Ã⁄U„U‚ ◊È¤Ê ÷¡Ã „ÒU¥, ©UŸ∑§Ê ◊Ò¥ ÷Ë flÒ‚ „UË ÷¡ÃÊ „°UÍ–
⁄Uʪ-m·∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÿÊ ◊Ê„U∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÃÊ ◊Ò¥ Ÿ ¬ÈŸ— ⁄Uʪm·ÁŸÁ◊ûÊ¢ ◊Ê„UÁŸÁ◊ûÊ¢ flÊ ∑§Á@Œ˜Ô Á∑§‚Ë∑§Ê ÷Ë Ÿ„UË¥ ÷¡ÃÊ– ÷¡ÊÁ◊–
111
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
„U ¬ÊÕ¸! ◊ŸÈcÿ ‚’ Ã⁄U„U‚ ’øà „ÈU∞ ÷Ë ‚fl¸òÊ ‚fl¸ÕÊ •Á¬* ‚flʸflSÕSÿ ◊◊ ߸E⁄USÿ flà◊¸ ◊ʪ¸◊˜Ô •ŸÈfløãà ◊ŸÈcÿÊ—– ÿ໧‹ÊÌÕÃÿÊ ÁSÕà ◊È¤Ê ß¸E⁄U∑§ „UË ◊ʪ¸∑§Ê ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ •ŸÈ‚⁄UáÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ¡Ê Á¡‚ »§‹∑§Ë ßë¿UÊ‚ Á¡‚ ∑§◊¸∑§
ÿÁS◊Ÿ˜Ô ∑§◊¸ÁáÊ •Áœ∑ΧÃÊ ÿ ¬˝ÿÃãà à ◊ŸÈcÿÊ •Áœ∑§Ê⁄UË ’Ÿ „ÈU∞ (©U‚ ∑§◊¸∑§ •ŸÈM§¬) ¬˝ÿ% ∑§⁄Uà ©Uëÿãà „U ¬ÊÕ¸ ‚fl¸‡Ê— ‚fl¸¬˝∑§Ê⁄ÒU—H 11H „Ò¥U, fl „UË ◊ŸÈcÿ ∑§„U ¡Êà „Ò¥UH 11H
U
ÿÁŒ Ãfl ߸E⁄USÿ ⁄UʪÊÁŒŒÊ·Ê÷ÊflÊÃ˜Ô ‚fl¸¬˝ÊÁáÊ·È •ŸÈÁ¡ÉÊΡÊÊÿÊ¢ ÃÈÀÿÊÿÊ¢ ‚fl¸»§‹¬˝ŒÊŸ‚◊Õ¸ ø àflÁÿ ‚ÁÃ, flÊ‚ÈŒfl— ‚fl¸◊˜Ô ßÁà ôÊÊŸŸ ∞fl ◊È◊ÈˇÊfl— ‚ã× ∑§S◊ÊÃ˜Ô àflÊ◊˜Ô ∞fl ‚fl¸ Ÿ ¬˝Áìlãà ßÁà oÎáÊÈ ÃòÊ ∑§Ê⁄UáÊ◊˜ó Ô
ÿÁŒ ⁄UʪÊÁŒ ŒÊ·Ê¥∑§Ê •÷Êfl „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚÷Ë ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥¬⁄U •Ê¬ ߸E⁄U∑§Ë ŒÿÊ ‚◊ÊŸ „ÒU ∞fl¢ •Ê¬ ‚’ »§‹ ŒŸ◊¥ ‚◊Õ¸ ÷Ë „Ò¥U ÃÊ Á»§⁄U ‚÷Ë ◊ŸÈcÿ ◊È◊ÈˇÊÈ „UÊ∑§⁄Uóÿ„U ‚Ê⁄UÊ ÁflE flÊ‚ÈŒflM§¬ „ÒUóß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ôÊÊŸ‚ ∑§fl‹ •Ê¬∑§Ê „UË ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ÷¡Ã? ß‚∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ‚ÈŸó
∑§Êæ˜UÔˇÊã× ∑§◊¸áÊÊ¢ Á‚Áh¢ ÿ¡ãà ߄U ŒflÃÊ—– ÁˇÊ¬˝¢ Á„U ◊ÊŸÈ· ‹Ê∑§ Á‚Áh÷¸flÁà ∑§◊¸¡ÊH 12H ∑§◊ÊZ∑§Ë Á‚Áh øÊ„UŸflÊ‹ •ÕÊ¸Ã˜Ô »§‹¬˝ÊÁ#∑§Ë ∑§Êæ˜UÔˇÊã× •÷Ëå‚ã× ∑§◊¸áÊÊ¢ Á‚Áh¢ »§‹ÁŸc¬Áû¢Ê ¬˝ÊÕ¸ÿã×, ÿ¡ãà ߄U •ÁS◊Ÿ˜Ô ‹Ê∑§ ∑§Ê◊ŸÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊ŸÈcÿ ß‚ ‹Ê∑§◊¥ ßãº˝, •ÁªA •ÊÁŒ ŒflÊ¥∑§Ë ¬Í¡Ê Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ŒflÃÊ ßãº˝ÊÇãÿÊlÊ—ó üÊÈÁÃ◊¥ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “¡Ê •ãÿ ŒflÃÊ∑§Ë ß‚ ÷Êfl‚ “•Õ ÿÊ˘ãÿÊ¢ ŒflÃÊ◊ȬÊSÃ˘ãÿÊ˘‚ÊflãÿÊ˘„U©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU Á∑§ fl„U (ŒflÃÊ) ŒÍ‚⁄UÊ „ÒU •ÊÒ⁄U
◊S◊ËÁà Ÿ ‚ flŒ ÿÕÊ ¬‡ÊÈ⁄Ufl¢ ‚ ŒflÊŸÊ◊˜Ô” (’Î0 ◊Ò¥ (©U¬Ê‚∑§) ŒÍ‚⁄UÊ „°UÍ fl„U ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ, ¡Ò‚ ©U0 1– 4– 10) ßÁà üÊÈ×– ¬‡ÊÈ „UÊÃ Ê „ÒU flÒ‚ „UË fl„U ŒflÃÊ•Ê∑¥ §Ê ¬‡ÊÈ „ÒU–” ∞‚ ©UŸ Á÷ÛÊM§¬‚ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ ÷ʢ Á„U Á÷ÛÊŒflÃÊÿÊÁ¡ŸÊ¢ »§‹Ê∑§Êæ˜UÔ ÁˇÊáÊÊ¢
»§‹ë¿UÈ∑§ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ë ß‚ ◊ŸÈcÿ‹Ê∑§◊¥ (∑§◊¸‚ ©Uà¬ÛÊ
ÁˇÊ¬˝¢ ‡ÊËÉÊ¢˝ Á„U ÿS◊ÊÃ˜Ô ◊ÊŸÈ· ‹Ê∑§, ◊ŸÈcÿ‹Ê∑§ „ÈU߸) Á‚Áh ‡ÊËÉÊ˝ „UË „UÊ ¡ÊÃË „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ◊ŸÈcÿÁ„U ‡ÊÊSòÊÊÁœ∑§Ê⁄U—– ‹Ê∑§◊¥ ‡ÊÊSòÊ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU (ÿ„U Áfl‡Ê·ÃÊ „ÒU)– “ÁˇÊ¬˝¢ Á„U ◊ÊŸÈ· ‹Ê∑§” ß‚ flÊÄÿ◊¥ ÁˇÊ¬˝ ÁˇÊ¬˝¢ Á„U ◊ÊŸÈ· ‹Ê∑§ ßÁà Áfl‡Ê·áÊÊŒ˜Ô •ãÿ·È •Á¬ ∑§◊¸»§‹Á‚Áh¢ Œ‡Ê¸ÿÁà ÷ªflÊŸ˜Ô– ◊ÊŸÈ· ‹Ê∑§ fláÊʸüÊ◊ÊÁŒ∑§◊ʸÁœ∑§Ê⁄U ßÁà Áfl‡Ê·—, ÷ʢ fláÊʸüÊ◊ÊlÁœ∑§ÊÁ⁄U∑§◊¸áÊÊ¢ »§‹Á‚Áh— ÁˇÊ¬˝¢ ÷flÁà ∑§◊¸¡Ê ∑§◊¸áÊÊ ¡ÊÃÊH 12H
Áfl‡Ê·áÊ‚ ÷ªflÊŸ˜Ô •ãÿ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ÷Ë ∑§◊¸»§‹∑§Ë Á‚Áh ÁŒπ‹Êà „Ò¥U– ¬⁄U ◊ŸÈcÿ-‹Ê∑§◊¥ fláʸ-•ÊüÊ◊ •ÊÁŒ∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, ÿ„U Áfl‡Ê·ÃÊ „ÒU– ©UŸ fláÊʸüÊ◊ •ÊÁŒ◊¥ •Áœ∑§Ê⁄U ⁄UπŸflÊ‹Ê¥∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ë ∑§◊¸¡ÁŸÃ »§‹Á‚Áh ‡ÊËÉÊ˝ „UÊÃË „ÒUH 12H
U
* ÿ„UÊ° “‚fl¸ÕÊÁ¬” ß‚ ∑§ÕŸ‚ ÷Êcÿ∑§Ê⁄U∑§Ê ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ ‚◊¤Ê◊¥ •ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ∑§◊¸◊ʪ¸, ÷ÁQ§◊ʪ¸ •ÊÁŒ Á∑§‚Ë ÷Ë Á∑§‚Ë ÷Ë ŒflÃÊÁfl‡Ê·∑§ •ÊÁüÊà „UÊ∑§⁄U ’øŸflÊ‹ ÷Ë ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ◊ʪ¸∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ’øà „Ò¥U (ŒÁπÿ, ªËÃÊ 9– 23-24)–
◊ʪ¸◊¥‚
112
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
◊ÊŸÈcÊ ∞fl ‹Ê∑§ fláÊʸüÊ◊ÊÁŒ∑§◊ʸÁœ∑§Ê⁄UÊ Ÿ •ãÿ·È ‹Ê∑§·È ßÁà ÁŸÿ◊— Á∑§ÁÛÊÁ◊ûÊ ßÁÖ •ÕflÊ fláÊʸüÊ◊ÊÁŒ¬˝Áfl÷ʪʬÃÊ ◊ŸÈcÿÊ
◊ŸÈcÿ‹Ê∑§◊¥ „UË fláÊʸüÊ◊ •ÊÁŒ∑§ ∑§◊Ê∑Z §Ê •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, •ãÿ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ Ÿ„UË¥, ÿ„U ÁŸÿ◊ Á∑§‚ ∑§Ê⁄UáÊ‚ „ÒU? ÿ„U ’ÃÊŸ∑§ Á‹ÿ (•ª‹Ê ‡‹Ê∑§ ∑§„Uà „Ò¥U)ó
•ÕflÊ fláÊʸüÊ◊ •ÊÁŒ Áfl÷ʪ‚ ÿÈQ§ „ÈU∞ ◊ŸÈcÿ ◊◊ flà◊¸ •ŸÈfløãà ‚fl¸‡Ê ßÁà ©UQ¢§ ∑§S◊ÊÃ˜Ô ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ◊⁄U ◊ʪ¸∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ’øà „Ò¥Uó∞‚Ê •Ê¬Ÿ ∑§„UÊ, ‚Ê ÁŸÿ◊¬Ífl¸∑§ fl •Ê¬∑§ „UË ◊ʪ¸∑§Ê ¬ÈŸ— ∑§Ê⁄UáÊÊŒ˜Ô ÁŸÿ◊Ÿ Ãfl ∞fl flà◊¸ •ŸÈfløãà •ŸÈ‚⁄UáÊ ÄÿÊ¥ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ŒÍ‚⁄U∑§ ◊ʪ¸∑§Ê ÄÿÊ¢ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó Ÿ •ãÿSÿ ßÁà ©UëÿÃó
øÊÃÈfl¸áÿZ ◊ÿÊ ÃSÿ ∑§Ãʸ⁄U◊Á¬
‚ÎCÔ¢U ªÈáÊ∑§◊¸Áfl÷ʪ‡Ê—– ◊Ê¢ ÁflhK∑§Ãʸ⁄U◊√ÿÿ◊˜ÔH 13H
øÊÃÈfl¸áÿZ øàflÊ⁄U ∞fl fláÊʸ— øÊÃÈfl¸áÿZ
(’˝ÊrÊÔáÊ, ˇÊÁòÊÿ, flÒ‡ÿ •ÊÒ⁄U ‡Êͺ˝óߟ) øÊ⁄UÊ¥ ◊ÿÊ ß¸E⁄UáÊ ‚ÎCÔU◊˜Ô ©Uà¬ÊÁŒÃ◊˜Ô, “’˝ÊrÊÔáÊÊ˘Sÿ fláÊÊZ∑§Ê ŸÊ◊ øÊÃÈfl¸áÿ¸ „ÒU– ‚ûfl, ⁄U¡, Ã◊óߟ ÃËŸÊ¥ ªÈáÊÊ¥∑§ Áfl÷ʪ‚ ÃÕÊ ∑§◊ÊZ∑§ Áfl÷ʪ‚ ÿ„U øÊ⁄UÊ¥ fláʸ ◊Èπ◊Ê‚ËØԔ ßàÿÊÁŒüÊÈ×, ªÈáÊ∑§◊¸Áfl÷ʪ‡ÊÊ ◊È¤Ê ß¸E⁄UmÊ⁄UÊ ⁄Uø „ÈU∞ó©Uà¬ÛÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ „Ò¥U– ªÈáÊÁfl÷ʪ‡Ê— ∑§◊¸Áfl÷ʪ‡Ê— ø ªÈáÊÊ— “’˝ÊrÊÔáÊ ß‚ ¬ÈL§·∑§Ê ◊Èπ „ÈU•Ê” ßàÿÊÁŒ üÊÈÁÃÿÊ¥‚ ÿ„U ¬˝◊ÊÁáÊà „ÒU– ‚ûfl⁄U¡SÃ◊Ê¢Á‚–
ÃòÊ ‚ÊÁûfl∑§Sÿ ‚ûfl¬˝œÊŸSÿ ’˝ÊrÊÔáÊSÿ ‡Ê◊Ê Œ◊— ì ßàÿÊŒËÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ– ‚ûflʬ‚¡¸Ÿ⁄U¡—¬˝œÊŸSÿ ˇÊÁòÊÿSÿ ‡ÊÊÒÿ¸Ã¡—¬˝÷ÎÃËÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ– Ã◊©U¬‚¡¸Ÿ⁄U¡—¬˝œÊŸSÿ flÒ‡ÿSÿ ∑ΧcÿÊŒËÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ– ⁄U¡©U¬‚¡¸ŸÃ◊—¬˝œÊŸSÿ ‡ÊͺS˝ ÿ ‡ÊÈüÊÍ·Ê ∞fl ∑§◊¸– ßÁà ∞fl¢ ªÈáÊ∑§◊¸Áfl÷ʪ‡Ê— øÊÃÈfl¸áÿZ ◊ÿÊ ‚ÎCÔU◊˜Ô ßàÿÕ¸—– ÃÃ˜Ô ø ߌ¢ øÊÃÈfl¸áÿZ Ÿ •ãÿ·È ‹Ê∑§·È •ÃÊ ◊ÊŸÈ· ‹Ê∑§ ßÁà Áfl‡Ê·áÊ◊˜Ô–
©UŸ◊¥‚ ‚ÊÁûfl∑§ó‚ûflªÈáʬ˝œÊŸ ’˝ÊrÊÔáÊ∑§ ‡Ê◊, Œ◊, ì ßàÿÊÁŒ ∑§◊¸ „Ò¥U– Á¡‚◊¥ ‚ûflªÈáÊ ªÊÒáÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ⁄U¡ÊªÈáÊ ¬˝œÊŸ „ÒU, ©U‚ ˇÊÁòÊÿ∑§ ‡ÊÍ⁄UflË⁄UÃÊ, á ¬˝÷ÎÁà ∑§◊¸ „Ò¥U– Á¡‚◊¥ Ã◊ʪÈáÊ ªÊÒáÊ •ÊÒ⁄U ⁄U¡ÊªÈáÊ ¬˝œÊŸ „ÒU, ∞‚ flÒ‡ÿ∑§ ∑ΧÁ· •ÊÁŒ ∑§◊¸ „Ò¥U– ÃÕÊ Á¡‚◊¥ ⁄U¡ÊªÈáÊ ªÊÒáÊ •ÊÒ⁄U Ã◊ʪÈáÊ ¬˝œÊŸ „ÒU, ©U‚ ‡Êͺ˝∑§Ê ∑§fl‹ ‚flÊ „UË ∑§◊¸ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ªÈáÊ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ∑§ Áfl÷ʪ‚ øÊ⁄UÊ¥ fláʸ ◊⁄U mÊ⁄UÊ ©Uà¬ÛÊ Á∑§ÿ ªÿ „Ò¥U, ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒU– ∞‚Ë ÿ„U øÊ⁄U fláÊÊZ∑§Ë •‹ª-•‹ª √ÿflSÕÊ ŒÍ‚⁄U ‹Ê∑§Ê¥◊¥ Ÿ„UË¥ „ÒU, ß‚Á‹ÿ (¬Ífl¸‡‹Ê∑§◊¥) “◊ÊŸÈ· ‹Ê∑§” ÿ„U Áfl‡Ê·áÊ ‹ªÊÿÊ ªÿÊ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
113
ÿÁŒ øÊÃÈfl¸áÿ¸∑§Ë ⁄UøŸÊ •ÁÊŒ ∑§◊¸∑§ •Ê¬ ∑§Ãʸ „Ò¥U, Ã’ ÃÊ ©U‚∑§ »§‹‚ ÷Ë •Ê¬∑§Ê ‚ê’㜠„UÊÃÊ Ã໧‹Ÿ ÿÈÖÿ‚ •ÃÊ Ÿ àfl¢ ÁŸàÿ◊ÈQ§Ê ÁŸàÿE⁄U „UË „UʪÊ, ß‚Á‹ÿ •Ê¬ ÁŸàÿ◊ÈQ§ •ÊÒ⁄U ÁŸàÿ-߸E⁄U ÷Ë Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§Ã? ß‚¬⁄U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó ßÁà ©UëÿÃó ÿlÁ¬ ◊ÊÁÿ∑§ √ÿfl„UÊ⁄U‚ ◊Ò¥ ©U‚ ∑§◊¸∑§Ê ∑§Ãʸ „°UÍ, ÿlÁ¬ ◊ÊÿÊ‚¢√ÿfl„UÊ⁄UáÊ ÃSÿ ∑§◊¸áÊ— ∑§Ãʸ⁄U◊Ô˜ •Á¬ ‚ãâ ◊Ê¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸ÃÊ ÁflÁh •∑§Ãʸ⁄U◊˜Ô •Ã ÃÊ ÷Ë flÊSÃfl◊¥ ◊È¤Ê ÃÍ •∑§Ãʸ „UË ¡ÊŸ; ÃÕÊ ß‚ËÁ‹ÿ ∞fl •√ÿÿ◊˜Ô •‚¢‚ÊÁ⁄UáÊ¢ ø ◊Ê¢ ÁflÁhH 13H ◊È¤Ê •√ÿÿ •ÊÒ⁄U •‚¢‚Ê⁄UË „UË ‚◊¤ÊH 13H
„Uãà ÃÌ„U øÊÃÈflḠÿ¸‚ªÊ¸Œ— ∑§◊¸áÊ— ∑§Ã¸àÎ flÊØÔ
U ÿ·Ê¢ ÃÈ ∑§◊¸áÊÊ¢ ∑§Ãʸ⁄¢U ◊Ê¢ ◊ãÿ‚, ¬⁄U◊Êո× Á¡Ÿ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÃÍ ◊È¤Ê ∑§Ãʸ ◊ÊŸÃÊ „ÒU, flÊSÃfl◊¥ ÷Ê◊˜Ô •∑§Ãʸ ∞fl •„¢U ÿ×ó ◊Ò¥ ©UŸ∑§Ê •∑§Ãʸ „UË „°ÍU, ÄÿÊ¥Á∑§ó
Ÿ ◊Ê¢ ∑§◊ʸÁáÊ Á‹ê¬Áãà Ÿ ◊ ∑§◊¸»§‹ S¬Î„UÊ– ßÁà ◊Ê¢ ÿÊ˘Á÷¡ÊŸÊÁà ∑§◊¸Á÷Ÿ¸ ‚ ’äÿÃH 14H Ÿ ◊Ê¢ ÃÊÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ Á‹ê¬Áãà Œ„UÊlÊ⁄Uê÷∑§àflŸ •„UVÔUÊ⁄UÊ÷ÊflÊØԖ Ÿ ø ÷ʢ ∑§◊¸áÊÊ¢ »§‹·È ◊ S¬Î„UÊ ÃÎcáÊÊ– ÿ·Ê¢ ÃÈ ‚¢‚ÊÁ⁄UáÊÊ◊˜Ô •„¢U ∑§Ãʸ ßÁà •Á÷◊ÊŸ—, ∑§◊¸‚È S¬Î„UÊ Ã໧‹·È ø, ÃÊŸ˜Ô ∑§◊ʸÁáÊ Á‹ê¬Áãà ßÁà ÿÈQ§◊˜Ô, ÃŒ÷ÊflÊŒ˜Ô Ÿ ◊Ê¢ ∑§◊ʸÁáÊ Á‹ê¬ÁãÖ ßÁà ∞fl¢ ÿ— •ãÿ— •Á¬ ◊Ê◊˜Ô •Êà◊àflŸ •Á÷¡ÊŸÊÁà Ÿ •„¢U ∑§Ãʸ Ÿ ◊ ∑§◊¸»§‹ S¬Î„UÊ ßÁÃ, ‚ ∑§◊¸Á÷— Ÿ ’äÿÖ ÃSÿ •Á¬ Ÿ Œ„UÊlÊ⁄Uê÷∑§ÊÁáÊ ∑§◊ʸÁáÊ ÷flÁãà ßàÿÕ¸—H 14H
◊ȤÊ◊¥ •„¢U∑§Ê⁄U∑§Ê •÷Êfl „ÒU, ß‚Á‹ÿ fl ∑§◊¸ Œ„UÊÁŒ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ’Ÿ∑§⁄U ◊È¤Ê Á‹# Ÿ„UË¥ ∑§⁄Uà •ÊÒ⁄U ©UŸ ∑§◊ÊZ∑§ »§‹◊¥ ◊⁄UË ‹Ê‹‚Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ÃÎcáÊÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– Á¡Ÿ ‚¢‚Ê⁄UË ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ê ∑§◊ÊZ◊¥ “◊Ò¥ ∑§Ãʸ „°ÍU” ∞‚Ê •Á÷◊ÊŸ ⁄U„UÃÊ „ÒU, ∞fl¢ Á¡Ÿ∑§Ë ©UŸ ∑§◊ÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ »§‹Ê¥◊¥ ‹Ê‹‚Ê ⁄U„UÃË „ÒU, ©UŸ∑§Ê ∑§◊¸ Á‹# ∑§⁄Uà „Ò¥U ÿ„U ∆UË∑§ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ©UŸ ŒÊŸÊ¥∑§Ê •÷Êfl „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl (∑§◊¸) ◊È¤Ê Á‹# Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ê ∑§Ê߸ ŒÍ‚⁄UÊ ÷Ë ◊È¤Ê •Êà◊M§¬‚ ¡ÊŸ ‹ÃÊ „ÒU Á∑§ “◊Ò¥ ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§Ãʸ Ÿ„UË¥ „°ÍU” “◊⁄UË ∑§◊¸»§‹◊¥ S¬Î„UÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU” fl„U ÷Ë ∑§◊ÊZ‚ Ÿ„UË¥ ’°œÃÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚∑§ ÷Ë ∑§◊¸ Œ„UÊÁŒ∑§ ©Uà¬ÊŒ∑§ Ÿ„UË¥ „UÊÃH 14H
U Ÿ •„¢U ∑§Ãʸ Ÿ ◊ ∑§◊¸»§‹ S¬Î„UÊó
◊Ò¥ Ÿ ÃÊ ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§Ãʸ „UË „°ÍU •ÊÒ⁄U Ÿ ◊È¤Ê ∑§◊¸»§‹∑§Ë øÊ„UŸÊ „UË „ÒUó
∞fl¢ ôÊÊàflÊ ∑Χâ ∑§◊¸ ¬ÍflÒ¸⁄UÁ¬ ◊È◊ÈˇÊÈÁ÷—– ∑ȧL§ ∑§◊Ò¸fl ÃS◊Êûfl¢ ¬ÍflÒ¸— ¬Ífl¸Ã⁄¢U ∑ΧÃ◊˜ÔH 15H
114
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
∞fl¢ ôÊÊàflÊ ∑Χâ ∑§◊¸ ¬Ífl¸— •Á¬ •ÁÃ∑˝§ÊãÃÒ— ◊È◊ÈˇÊÈÁ÷—, ∑ȧL§ ß ∑§◊¸ ∞fl àfl¢ Ÿ ÃÍcáÊË◊˜Ô •Ê‚Ÿ¢ Ÿ •Á¬ ‚ÛÿÊ‚— ∑§Ã¸√ÿ—– ÃS◊ÊÃ˜Ô àfl¢ ¬ÍflÒ¸— •Á¬ •ŸÈÁDÔUÃàflÊŒ˜Ô ÿÁŒ •ŸÊà◊ôÊ— àfl¢ ÃŒÊ •Êà◊‡ÊÈhKÕZ ÃûflÁflÃ˜Ô øŒ˜Ô ‹Ê∑§‚æ˜UÔª˝„UÊÕZ ¬ÍflÒ¸— ¡Ÿ∑§ÊÁŒÁ÷— ¬Ífl¸Ã⁄¢U ∑Χâ Ÿ •œÈŸÊߢ ∑Χâ ÁŸfl¸ÌÃÃ◊˜ÔH 15H
∞‚Ê ‚◊¤Ê∑§⁄U „UË ¬Ífl¸∑§Ê‹∑§ ◊È◊ÈˇÊÈ ¬ÈL§·Ê¥Ÿ ÷Ë ∑§◊¸ Á∑§ÿ Õ– ß‚Á‹ÿ ÃÍ ÷Ë ∑§◊¸ „UË ∑§⁄U– Ã⁄U Á‹ÿ øȬøʬ ’Ò∆U ⁄U„UŸÊ ÿÊ ‚¢ãÿÊ‚ ‹ŸÊ ÿ„U ŒÊŸÊ¥ „UË ∑§Ã¸√ÿ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ¬Ífl¸¡Ê¥Ÿ ÷Ë ∑§◊¸∑§Ê •Êø⁄UáÊ Á∑§ÿÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ÿÁŒ ÃÍ •Êà◊ôÊÊŸË Ÿ„UË¥ „ÒU Ã’ ÃÊ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ •ÊÒ⁄U ÿÁŒ ÃûflôÊÊŸË „ÒU ÃÊ ‹Ê∑§‚¢ª˝„U∑§ Á‹ÿ ¡Ÿ∑§ÊÁŒ ¬Ífl¸¡Ê¥mÊ⁄UÊ ‚ŒÊ‚ Á∑§ÿ „ÈU∞ (¬˝∑§Ê⁄U‚ „UË) ∑§◊¸ ∑§⁄U, Ÿÿ …¢Uª‚ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊¸ ◊à ∑§⁄U*H 15H
U ÃòÊ ∑§◊¸ øÃ˜Ô ∑§Ã¸√ÿ¢ àflŒ˜ÔfløŸÊŒ˜Ô ∞fl ÿÁŒ ∑§◊¸ „UË ∑§Ã¸√ÿ „ÒU ÃÊ ◊Ò¥ •Ê¬∑§Ë •ÊôÊÊ‚ ∑§⁄UÊÁ◊ •„¢U Á∑¢§ Áfl‡ÊÁ·ÃŸ ¬ÍflÒ¸— ¬Ífl¸Ã⁄¢U ∑ΧÃ◊˜Ô „UË ∑§⁄UŸ∑§Ê ÃÒÿÊ⁄U „°ÍU Á»§⁄U “¬ÍflÒ¸— ¬Ífl¸Ã⁄¢U ∑ΧÃ◊˜Ô” Áfl‡Ê·áÊ ŒŸ∑§Ë ÄÿÊ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„UÃ
ßÁÃ, ©Uëÿà ÿS◊ÊŒ˜Ô ◊„UŒ˜Ô flÒ·êÿ¢ ∑§◊¸ÁáÊ, „Ò¥U Á∑§ ∑§◊¸∑§ Áfl·ÿ◊¥ ’«∏UË ÷Ê⁄UË Áfl·◊ÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊¸∑§Ê Áfl·ÿ ’«∏UÊ ª„UŸ „ÒU– ‚Ê Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄Uó ∑§Õ◊˜ó Ô
Á∑¢§ ∑§◊¸ Á∑§◊∑§◊¸Áà ∑§flÿÊ˘åÿòÊ ◊ÊÁ„UÃÊ—– ÃûÊ ∑§◊¸ ¬˝flˇÿÊÁ◊ ÿÖôÊÊàflÊ ◊Êˇÿ‚˘‡ÊÈ÷ÊØÔH 16H Á∑¢§ ∑§◊¸ Á∑¢§ ø •∑§◊¸ ßÁà ∑§flÿÊ ◊œÊÁflŸ— •Á¬ •òÊ •ÁS◊Ÿ˜Ô ∑§◊ʸÁŒÁfl·ÿ ◊ÊÁ„UÃÊ ◊Ê„¢U ªÃÊ—– •Ã— à ÃÈèÿ◊˜Ô •„¢U ∑§◊¸ •∑§◊¸ ø ¬˝flˇÿÊÁ◊ ÿŒ˜Ô ôÊÊàflÊ ÁflÁŒàflÊ ∑§◊ʸÁŒ ◊Êˇÿ‚ •‡ÊÈ÷ÊÃ˜Ô ‚¢‚Ê⁄UÊØÔH 16H
∑§◊¸ ÄÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U •∑§◊¸ ÄÿÊ „ÒU, ß‚ ∑§◊ʸÁŒ∑§ Áfl·ÿ◊¥ ’«∏U-’«∏U ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ÷Ë ◊ÊÁ„Uà „UÊ øÈ∑§ „Ò¥U, ß‚Á‹ÿ ◊Ò¥ ÃÈ¤Ê fl„U ∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸ ’Ëʙ°§ªÊ Á¡‚ ∑§◊ʸÁŒ∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U ÃÍ •‡ÊÈ÷‚ ÿÊŸË ‚¢‚Ê⁄U‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÿªÊH 16H
U ÃÈ¤Ê ÿ„U Ÿ„UË¥ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ∑§fl‹ Ÿ ø ∞ÃÃ˜Ô àflÿÊ ◊ãÃ√ÿ◊˜Ô, ∑§◊¸ ŸÊ◊ Œ„UÊÁŒøCÔUÊ ‹Ê∑§¬˝Á‚h◊˜Ô •∑§◊¸ ÃŒÁ∑˝§ÿÊ Œ„UÊÁŒ∑§Ë øCÔUÊ∑§Ê ŸÊ◊ ∑§◊¸ „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚ Ÿ ∑§⁄U∑§ øȬøʬ ’Ò∆U ⁄U„UŸ∑§Ê ŸÊ◊ •∑§◊¸ „ÒU, ©U‚◊¥ ¡ÊŸŸ∑§Ë ÃÍcáÊË◊˜Ô •Ê‚Ÿ¢ Á∑¢§ ÃòÊ ’Êh√ÿ◊˜Ô ßÁÖ ’Êà „UË ÄÿÊ „ÒU? ÿ„U ÃÊ ‹Ê∑§◊¥ ¬˝Á‚h „UË „ÒU– ÄÿÊ¥ (∞‚Ê Ÿ„UË¥ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ?) ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó ∑§S◊ÊØÔ, ©UëÿÃó
∑§◊¸áÊÊ sÔÁ¬ ’Êh√ÿ¢ ’Êh√ÿ¢ ø Áfl∑§◊¸áÊ—– •∑§◊¸áÊp ’Êh√ÿ¢ ª„UŸÊ ∑§◊¸áÊÊ ªÁ×H 17H * •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡Ÿ ∑§◊ÊZ‚ Ÿ ÃÊ •ã×∑§⁄UáÊ „UË ‡ÊÈh „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ ‹Ê∑§‚¢ª˝„U „UË „UÊÃÊ „ÒU, ∞‚ •ÊœÈÁŸ∑§ (‹ÊÒÁ∑§∑§) ◊ŸÈcÿÊ¥mÊ⁄UÊ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊¸ ◊à ∑§⁄U–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
115
∑§◊¸áÊ— ‡ÊÊSòÊÁflÁ„UÃSÿ Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô •Á¬ •ÁSà ’Êh√ÿ¢ ’Êh√ÿ¢ ø •ÁSà ∞fl Áfl∑§◊¸áÊ— ¬˝ÁÃÁ·hSÿ ÃÕÊ •∑§◊¸áÊ— ø ÃÍcáÊËê÷ÊflSÿ ’Êh√ÿ◊˜Ô •ÁSà ßÁà ÁòÊ·È •Á¬ •äÿÊ„UÊ⁄U— ∑§Ã¸√ÿ—– ÿS◊ÊŒ˜Ô ª„UŸÊ Áfl·◊Ê ŒÈôÊʸŸÊ, ∑§◊¸áÊ ßÁà ©U¬‹ˇÊáÊÊÕZ ∑§◊ʸŒËŸÊ¢ ∑§◊ʸ∑§◊¸Áfl∑§◊¸áÊÊ¢ ªÁ× ÿÊÕÊàêÿ¢ Ãûfl◊˜Ô ßàÿÕ¸—H 17H
∑§◊¸∑§Êó‡ÊÊSòÊÁflÁ„Uà Á∑˝§ÿÊ∑§Ê ÷Ë (⁄U„USÿ) ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ, Áfl∑§◊¸∑§Êó‡ÊÊSòÊflÌ¡Ã ∑§◊¸∑§Ê ÷Ë (⁄U„USÿ) ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô øȬøʬ ’Ò∆U ⁄U„UŸ∑§Ê ÷Ë (⁄U„USÿ) ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÄÿÊÁ¥ ∑§ ∑§◊Ê∑Z §Ë •ÕʸÃÔ˜ ∑§◊¸, •∑§◊¸ •ÊÒ⁄U Áfl∑§◊¸∑§Ë ªÁÃó©UŸ∑§Ê ÿÕÊÕ¸ SflM§¬óÃûfl ’«∏UÊ ª„UŸ „ÒU, ‚◊¤ÊŸ◊¥ ’«∏UÊ „UË ∑§Á∆UŸ „ÒUH 17H
Á∑¢§ ¬ÈŸ— Ãûfl¢ ∑§◊ʸŒ— ÿŒ˜Ô ’Êh√ÿ¢ flˇÿÊÁ◊
∑§◊ʸÁŒ∑§Ê fl„U Ãûfl ÄÿÊ „ÒU ¡Ê Á∑§ ¡ÊŸŸÿÊÇÿ „ÒU, Á¡‚∑§ Á‹ÿ •Ê¬Ÿ ÿ„U ¬˝ÁÃôÊÊ ∑§Ë ÕË Á∑§ “∑§„°ÍUªÊ”– ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
U
ßÁà ¬˝ÁÃôÊÊÃ◊˜Ô ©UëÿÃó
∑§◊¸áÿ∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿŒ∑§◊¸ÁáÊ ø ∑§◊¸ ÿ—– ‚ ’ÈÁh◊Êã◊ŸÈcÿ·È ‚ ÿÈQ§— ∑ΧàF∑§◊¸∑ΧÃH 18H ∑§◊¸ÁáÊ ∑§◊¸ Á∑˝§ÿà ßÁà √ÿʬÊ⁄U◊ÊòÊ¢ ÃÁS◊Ÿ˜Ô ∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ∑§◊ʸ÷Êfl¢ ÿ— ¬‡ÿŒ˜Ô •∑§◊¸ÁáÊ
ø
∑§◊ʸ÷Êfl
∑§Ã¸ÎÃãòÊàflÊØÔ
¬˝flÎÁûÊÁŸflÎûÿÊ— flSÃÈ •¬˝Êåÿ ∞fl Á„U ‚fl¸ ∞fl Á∑˝§ÿÊ∑§Ê⁄U∑§ÊÁŒ√ÿfl„UÊ⁄U— •ÁfllÊ÷Í◊ÊÒ ∞fl ∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿÃ˜Ô ¬‡ÿÁÖ ‚ ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ◊ŸÈcÿ·È ‚ ÿÈQ§Ê ÿÊªË ∑ΧàF∑§◊¸∑Î§Ã˜Ô ‚◊SÃ∑§◊¸∑Î§Ã˜Ô ø ‚ ßÁà SÃÍÿà ∑§◊ʸ∑§◊¸áÊÊ— ßÃ⁄UÃ⁄UŒ‡Ê˸– ŸŸÈ Á∑§◊˜Ô ߌ¢ ÁflL§h◊˜Ô ©Uëÿà “∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿŒ˜Ô ßÁà •∑§◊¸ÁáÊ ø ∑§◊¸ ßÁÖ” Ÿ Á„U ∑§◊¸ •∑§◊¸ SÿÊŒ˜Ô •∑§◊¸ flÊ ∑§◊¸ ÃòÊ ÁflL§h¢ ∑§Õ¢ ¬‡ÿŒ˜Ô º˝CÔUÊ–
¡Ê ∑ȧ¿U Á∑§ÿÊ ¡Êÿ ©U‚ øCÔUÊ◊ÊòÊ∑§Ê ŸÊ◊ ∑§◊¸ „ÒU– ©U‚ ∑§◊¸◊¥ ¡Ê •∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊¸∑§Ê •÷Êfl ŒπÃÊ „ÒU ÃÕÊ •∑§◊¸◊¥ó‡Ê⁄UË⁄UÊÁŒ∑§Ë øCÔUÊ∑§ •÷Êfl◊¥ ¡Ê ∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊¸∑§Ê ∑§⁄UŸÊ •ÊÒ⁄U Ÿ ∑§⁄UŸÊ ŒÊŸÊ¥ „UË ∑§Ãʸ∑§ •œËŸ „Ò¥U– ÃÕÊ •Êà◊Ãûfl∑§Ë ¬˝ÊÁ#‚ ¬Ífl¸ •ôÊÊŸÊflSÕÊ◊¥ „UË ‚’ Á∑˝§ÿÊ-∑§Ê⁄U∑§ •ÊÁŒ √ÿfl„UÊ⁄U „ÒU, (ß‚ËÁ‹ÿ ∑§◊¸∑§Ê àÿʪ ÷Ë ∑§◊¸ „UË „ÒU*) ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ê •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU– fl„U ◊ŸÈcÿÊ¥◊¥ ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô „ÒU, fl„U ÿÊªË „ÒU •ÊÒ⁄U fl„U ‚◊Sà ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸ ŒπŸflÊ‹∑§Ë SÃÈÁà ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU– ¬Í0ó“¡Ê ∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU, ÿ„U ÁflL§h ’Êà Á∑§‚ ÷Êfl‚ ∑§„UË ¡Ê ⁄U„UË „ÒU?” ÄÿÊ¥Á∑§ ∑§◊¸ ÃÊ •∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸ ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ, Ã’ ŒπŸflÊ‹Ê ÁflL§h ∑Ò§‚ Œπ?
* ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§⁄UŸÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ ŒÊŸÊ¥ „UË ∑§Ãʸ∑§ √ÿʬÊ⁄Uʜ˟ „Ò¥U; Á¡‚◊¥ ∑§Ãʸ∑§Ê √ÿʬÊ⁄U „ÒU, fl„U ¬˝flÎÁûÊ „UÊ øÊ„U ÁŸflÎÁûÊ, flÊSÃfl◊¥ ∑§◊¸ „UË „ÒU; ß‚Á‹ÿ •„¢U∑§Ê⁄U¬Ífl¸∑§ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ∑§◊¸àÿʪ ÷Ë flÊSÃfl◊¥ ∑§◊¸ „UË „ÒU–
116
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ŸŸÈ •∑§◊¸ ∞fl ¬⁄U◊Êո× ‚Ã˜Ô ∑§◊¸flŒ˜Ô ©U0óflÊSÃfl◊¥ ¡Ê •∑§◊¸ „ÒU fl„UË ◊Í…U◊Áà ‹ÊªÊ∑¥ §Ê •fl÷Ê‚Ã ◊Í…UŒÎCÔU— ‹Ê∑§Sÿ ÃÕÊ ∑§◊¸ ∞fl ∑§◊¸∑§ ‚ŒÎ‡Ê ÷Ê‚ ⁄U„UÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚Ë Ã⁄U„U ∑§◊¸ •∑§◊¸∑§ •∑§◊¸flÃ˜Ô ÃòÊ ÿÕÊ÷ÍÃŒ‡Ê¸ŸÊÕ¸◊˜Ô •Ê„U ÷ªflÊŸ˜Ô “∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿØԔ ßàÿÊÁŒ– •ÃÊ Ÿ ÁflL§h◊˜Ô– ’ÈÁh◊ûflÊlȬ¬ûÊ— ø– ’Êh√ÿ◊˜Ô ßÁà ø ÿÕÊ ÷ÍÃŒ‡Ê¸Ÿ◊˜Ô ©UëÿÖ Ÿ ø Áfl¬⁄UËÃôÊÊŸÊŒ˜Ô •‡ÊÈ÷ÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊáÊ¢ SÿÊÃ˜Ô “ÿÖôÊÊàflÊ ◊Êˇÿ‚˘‡ÊÈ÷ÊØԔ ßÁà ø ©UQ§◊˜Ô– ÃS◊ÊÃ˜Ô ∑§◊ʸ∑§◊¸áÊË Áfl¬ÿ¸ÿáÊ ªÎ„UËà ¬˝ÊÁáÊÁ÷— ÃÁm¬ÿ¸ÿª˝„UáÊÁŸflÎûÿÕZ ÷ªflÃÊ fløŸ◊˜Ô “∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ÿ—” ßàÿÊÁŒ– Ÿ ø •òÊ ∑§◊ʸÁœ∑§⁄UáÊ◊˜Ô •∑§◊¸ •ÁSà ∑ȧá«U ’Œ⁄UÊÁáÊ ßfl Ÿ •Á¬ •∑§◊ʸÁœ∑§⁄UáÊ¢ ∑§◊¸ •ÁSà ∑§◊ʸ÷ÊflàflÊŒ˜Ô •∑§◊¸áÊ—– •ÃÊ Áfl¬⁄UËê΄UËà ∞fl ∑§◊ʸ∑§◊¸áÊË ‹ÊÒÁ∑§∑Ò§— ÿÕÊ ◊ΪÃÎÁcáÊ∑§ÊÿÊ◊˜Ô ©UŒ∑¢§ ‡ÊÈÁQ§∑§ÊÿÊ¢ flÊ ⁄U¡Ã◊˜–Ô ŸŸÈ ∑§◊¸ ∑§◊¸ ∞fl ‚fl¸·Ê¢ Ÿ `§ÁøŒ˜Ô √ÿÁ÷ø⁄UÁÖ ÃŒ˜Ô Ÿ, ŸÊÒSÕSÿ ŸÊÁfl ªë¿UãàÿÊ¢ Ã≈USÕ·È •ªÁÃ·È Ÿª·È ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ªÁÃŒ‡Ê¸ŸÊŒ˜Ô ŒÍ⁄U·È øˇÊÈ·Ê •‚ÁÛÊ∑ΧCÔU·È ªë¿Uà‚È ªàÿ÷ÊflŒ‡Ê¸ŸÊØԖ
‚ŒÎ‡Ê ÷Ê‚ ⁄U„UÊ „ÒU, ©U‚◊¥ ÿÕÊÕ¸ Ãûfl ŒπŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ “∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿØԔ ßàÿÊÁŒ flÊÄÿ ∑§„U „ÒU¥, ß‚Á‹ÿ (©UŸ∑§Ê ∑§„UŸÊ) ÁflL§h Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊÁ¥ ∑§ ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô •ÊÁŒ Áfl‡Ê·áÊ ÷Ë Ã÷Ë ‚ê÷fl „UÊ ‚∑§Ã „Ò¥U– ß‚∑§ Á‚flÊ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§Ê „UË ¡ÊŸŸÿÊÇÿ ∑§„UÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU (Á◊âÿÊ ôÊÊŸ∑§Ê Ÿ„UË¥)– ÃÕÊ “Á¡‚∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U •‡ÊÈ÷‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÿªÊ–” ÿ„U ÷Ë ∑§„UÊ „ÒU ‚Ê Áfl¬⁄UËà ôÊÊŸmÊ⁄UÊ (¡ã◊◊⁄UáÊM§¬) •‡ÊÈ÷‚ ◊ÈÁQ§ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË– ‚ÈÃ⁄UÊ¢ ¬˝ÊÁáÊÿÊŸ¥ ¡Ê ∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸∑§Ê Áfl¬⁄UËÃM§¬‚ ‚◊¤Ê ⁄UπÊ „ÒU, ©U‚ Áfl¬⁄UËà ôÊÊŸ∑§Ê „U≈UÊŸ∑§ Á‹ÿ „UË ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ “∑§◊¸áÿ∑§◊¸ ÿ—” ßàÿÊÁŒ fløŸ „Ò¥U– ÿ„UÊ° “∑ȧá«U◊¥ ’⁄UÊ¥∑§Ë Ã⁄U„U” ∑§◊¸∑§Ê •ÊœÊ⁄U •∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚Ë Ã⁄U„U •∑§◊¸∑§Ê •ÊœÊ⁄U ∑§◊¸ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ∑§◊¸∑§ •÷Êfl∑§Ê ŸÊ◊ •∑§◊¸ „ÒU– ß‚Á‹ÿ (ÿ„UË Á‚h „ÈU•Ê Á∑§) ◊ΪÃÎcáÊÊ◊¥ ¡‹∑§Ë ÷Ê°Áà ∞fl¢ ‚ˬ◊¥ øÊ°ŒË∑§Ë Ã⁄U„U ‹ÊªÊ¥Ÿ ∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸∑§Ê Áfl¬⁄UËà ◊ÊŸ ⁄UπÊ „ÒU– ¬Í0ó∑§◊¸∑§Ê ‚’ ∑§◊¸ „UË ◊ÊŸÃ „Ò¥U, ß‚◊¥ ∑§÷Ë »§⁄U»§Ê⁄U Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ©U0óÿ„U ’Êà Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ ŸÊfl ø‹Ã ‚◊ÿ ŸÊÒ∑§Ê◊¥ ’Ò∆U „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§Ê Ã≈U∑§ •ø‹ flΡÊÊ¥◊¥ ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ ªÁà ŒËπÃË „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô fl flÎˇÊ ©U‹≈U ø‹Ã „ÈU∞ ŒËπà „ÒU¢ •ÊÒ⁄U ¡Ê (ŸˇÊòÊÊÁŒ) ¬ŒÊÕ¸ ŸòÊÊ¥∑§ ¬Ê‚ Ÿ„UË¥ „UÊÃ, ’„ÈUà ŒÍ⁄U „UÊà „Ò¥U, ©UŸ ø‹Ã „ÈU∞ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ ÷Ë ªÁÃ∑§Ê •÷Êfl ŒË𠬫∏UÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô fl •ø‹ ŒËπà „Ò¥U–
ß‚Ë Ã⁄U„U ÿ„UÊ° ÷Ë •∑§◊¸◊¥ (Á∑˝§ÿÊ⁄UÁ„Uà •Êà◊Ê◊)¥ “◊Ò¥ ∑§⁄UÃÊ „°ÍU” ÿ„U ∑§◊¸∑§Ê ŒπŸÊ •ÊÒ⁄ (àÿʪM§¬) ∑§◊¸Œ‡Ê¸Ÿ¢ ∑§◊¸ÁáÊ ø •∑§◊¸Œ‡Ê¸Ÿ¢ Áfl¬⁄UËÃŒ‡Ê¸Ÿ¢ ∑§◊¸◊¥ (◊Ò¥ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ ß‚) •∑§◊¸∑§Ê ŒπŸÊ ÿŸ ÃÁÛÊ⁄UÊ∑§⁄UáÊÊÕ¸◊˜Ô ©Uëÿà “∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ∞‚ Áfl¬⁄UËà ŒπŸÊ „UÊÃÊ „ÒU, •Ã— ©U‚∑§Ê ÁŸ⁄UÊ∑§⁄UáÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ “∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿØԔ ßàÿÊÁŒ ÿ— ¬‡ÿØԔ ßàÿÊÁŒ– fløŸ ÷ªflÊŸ˜Ô ∑§„Uà „Ò¥U–U
∞fl◊˜Ô ß„U •Á¬ •∑§◊¸ÁáÊ •„¢U ∑§⁄UÊÁ◊ ßÁÃ
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
117
ÃŒ˜Ô ∞ÃŒ˜Ô ©UQ§¬˝ÁÃfløŸ◊˜Ô •Á¬ •‚∑ΧŒ˜Ô •àÿãÃÁfl¬⁄UËÃŒ‡Ê¸Ÿ÷ÊÁflÃÃÿÊ ◊Ê◊ÈsÔ◊ÊŸÊ ‹Ê∑§— üÊÈÃ◊˜Ô •Á¬ •‚∑Î§Ã˜Ô Ãûfl¢ ÁflS◊Îàÿ Á◊âÿʬ˝‚XÔU◊˜Ô •flÃÊÿ¸ •flÃÊÿ¸ øÊŒÿÁà ßÁà ¬ÈŸ— ¬ÈŸ— ©UûÊ⁄U◊Ô˜ •Ê„U ÷ªflÊŸ˜Ô ŒÈÌflôÊÿàfl¢ ø •Ê‹ˇÿ flSÃÈŸ—– “•√ÿQ§Ê˘ÿ◊ÁøãàÿÊ˘ÿ◊˜”Ô “Ÿ ¡Êÿà Á◊˝ÿÔ
ÿlÁ¬ ÿ„U Áfl·ÿ •Ÿ∑§ ’Ê⁄U ‡Ê¢∑§Ê-‚◊ʜʟʢmÊ⁄UÊ Á‚h Á∑§ÿÊ ¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU ÃÊ ÷Ë •àÿãà Áfl¬⁄UËà ôÊÊŸ∑§Ë ÷ÊflŸÊ‚ •àÿãà ◊ÊÁ„Uà „ÈU∞ ‹Êª •Ÿ∑§ ’Ê⁄U ‚ÈŸ „ÈU∞ Ãûfl∑§Ê ÷Ë ÷Í‹∑§⁄U Á◊âÿÊ ¬˝‚¢ª ‹Ê‹Ê∑§⁄U ‡Ê¢∑§Ê ∑§⁄UŸ ‹ª ¡Êà „Ò¥U, ß‚Á‹ÿ ÃÕÊ •Êà◊Ãûfl∑§Ê ŒÈÌflôÊÿ ‚◊¤Ê∑§⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô ¬ÈŸ—-¬ÈŸ— ©UûÊ⁄U ŒÃ „Ò¥U– üÊÈÁÃ, S◊ÎÁà •ÊÒ⁄U ãÿÊÿÁ‚h ¡Ê •Êà◊Ê◊¥ ∑§◊ÊZ∑§Ê •÷Êfl „ÒU fl„U “•√ÿQ§Ê˘ÿ◊ÁøãàÿÊ˘ÿ◊˜Ô” “Ÿ ¡Êÿà ßàÿÊÁŒŸÊ •Êà◊ÁŸ ∑§◊ʸ÷Êfl— üÊÈÁÃS◊ÎÁÃ- Á◊˝ÿÔ ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§Ê¥‚ ∑§„UÊ ¡Ê øÈ∑§Ê •ÊÒ⁄U •Êª ÷Ë ∑§„UÊ ¡ÊÿªÊ– ãÿÊÿ¬˝Á‚h ©UQ§Ê flˇÿ◊ÊáÊ— ø– ©U‚ Á∑˝§ÿÊ⁄UÁ„Uà •Êà◊Ê◊¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸∑§Ê ÃÁS◊Ÿ˜Ô •Êà◊ÁŸ ∑§◊ʸ÷Êfl •∑§◊¸ÁáÊ ŒπŸÊM§¬ ¡Ê Áfl¬⁄UËà Œ‡Ê¸Ÿ „ÒU, ÿ„U ‹ÊªÊ¥◊¥ •àÿãà SflÊ÷ÊÁfl∑§-‚Ê „UÊ ªÿÊ „ÒU– ∑§◊¸Áfl¬⁄UËÃŒ‡Ê¸Ÿ◊˜Ô •àÿãÃÁŸM§…U◊˜Ô– ÄÿÊ¥Á∑§ “∑§◊¸ ÄÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U •∑§◊¸ ÄÿÊ „ÒU, ß‚ ÿ× “Á∑¢§ ∑§◊¸ Á∑§◊∑§◊¸Áà ∑§flÿÊ˘åÿòÊ
◊ÊÁ„UÃÊ—–” Œ„UÊlÊüÊÿ¢ ∑§◊¸ •Êà◊ÁŸ •äÿÊ⁄UÊåÿ •„¢U ∑§Ãʸ ◊◊ ∞ÃÃ˜Ô ∑§◊¸ ◊ÿÊ •Sÿ »§‹¢ ÷ÊQ§√ÿ◊˜Ô ßÁà ø– ÃÕÊ •„¢U ÃÍcáÊË¥ ÷flÊÁ◊ ÿŸ •„¢U ÁŸ⁄UÊÿÊ‚— •∑§◊ʸ ‚ÈπË SÿÊ◊˜Ô ßÁà ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊÊüÊÿ√ÿʬÊ⁄Uʬ⁄U◊¢ Ãà∑Χâ ø ‚ÈÁπàfl◊˜Ô •Êà◊ÁŸ •äÿÊ⁄UÊåÿ Ÿ ∑§⁄UÊÁ◊ Á∑§Á@Ã˜Ô ÃÍcáÊË¥ ‚Èπ◊˜Ô •Ê‚◊˜Ô ßÁà •Á÷◊ãÿà ‹Ê∑§—– ÃòÊ ßŒ¢ ‹Ê∑§Sÿ Áfl¬⁄UËÃŒ‡Ê¸ŸÊ¬ŸÿŸÊÿ •Ê„U ÷ªflÊŸ˜Ô “∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿØԔ ßàÿÊÁŒ– •òÊ ø ∑§◊¸ ∑§◊¸ ∞fl ‚Ã˜Ô ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊÊüÊÿ¢ ∑§◊¸⁄UÁ„Uà •ÁflÁ∑˝§ÿ •Êà◊ÁŸ ‚flÒ¸— •äÿSâ ÿ× ¬Áá«U× •Á¬ •„¢U ∑§⁄UÊÁ◊ ßÁà ◊ãÿÖ
Áfl·ÿ◊¥ ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ÷Ë ◊ÊÁ„Uà „Ò¥U–”
•ÕÊ¸Ã˜Ô Œ„U-ßÁãº˝ÿÊÁŒ‚ „UÊŸflÊ‹ ∑§◊ÊZ∑§Ê •Êà◊Ê◊¥ •äÿÊ⁄Uʬ ∑§⁄U∑§ “◊Ò¥ ∑§Ãʸ „°ÍU” “◊⁄UÊ ÿ„U ∑§◊¸ „ÒU” “◊È¤Ê ß‚∑§Ê »§‹ ÷ʪŸÊ „ÒU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U (‹Êª ◊ÊŸÃ „Ò¥U–) ÃÕÊ “◊Ò¥ øȬ „UÊ∑§⁄U ’Ò∆UÃÊ „°ÍU Á¡‚‚ Á∑§ ¬Á⁄UüÊ◊⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U ∑§◊¸⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ‚ÈπË „UÊ ¡Ê™°§” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U Œ„U-ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ √ÿʬÊ⁄U∑§Ë ©U¬⁄UÊ◊ÃÊ∑§Ê •ÊÒ⁄U ©U‚‚ „UÊŸflÊ‹ ‚ÈπˬŸ∑§Ê •Êà◊Ê◊¥ •äÿÊ⁄Uʬ ∑§⁄U∑§ “◊Ò¥ ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „°ÍU” “øȬøʬ ‚Èπ‚ ’Ò∆UÊ „°ÍU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‹Êª ◊ÊŸÃ „Ò¥U– ‹ÊªÊ¥∑§ ß‚ Áfl¬⁄UËà ôÊÊŸ∑§Ê „U≈UÊŸ∑§ Á‹ÿ “∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿØԔ ßàÿÊÁŒ fløŸ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ∑§„U „Ò¥U– ÿ„UÊ° Œ„UÁãº˝ÿÊÁŒ∑§ •ÊüÊÿ‚ „UÊŸflÊ‹Ê ∑§◊¸ ÿlÁ¬ Á∑˝§ÿÊM§¬ „ÒU ÃÊ ÷Ë ©U‚∑§Ê ‹ÊªÊŸ¥ ∑§◊¸⁄UÁ„Uà •ÁflÁ∑˝§ÿ •Êà◊Ê◊¥ •äÿÊ⁄Uʬ ∑§⁄U ⁄UπÊ „ÒU; ÄÿÊÁ¥ ∑§ ‡ÊÊSòÊôÊ ÁflmÊŸ˜Ô ÷Ë “◊Ò¥ ∑§⁄UÃÊ „°UÍ” ∞‚Ê ◊ÊŸ ’Ò∆UÃÊ „ÒU–
118
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
•Ã •Êà◊‚◊flÃÃÿÊ ‚fl¸‹Ê∑§¬˝Á‚h ∑§◊¸ÁáÊ ŸŒË∑ͧ‹SÕ·È ßfl flÎˇÊ·È ªÁ× ¬˝ÊÁËÊêÿŸ •∑§◊¸ ∑§◊ʸ÷Êfl¢ ÿÕÊ÷Íâ ªàÿ÷Êfl◊˜Ô ßfl flÎˇÊ·È ÿ— ¬‡ÿØÔ, •∑§◊¸ÁáÊ ø ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊ√ÿʬÊ⁄Uʬ ⁄U◊ ∑§◊¸flŒ˜Ô •Êà◊ÁŸ •äÿÊ⁄UÊÁ¬Ã ÃÍcáÊË◊˜Ô •∑ȧfl¸Ÿ˜Ô ‚Èπ◊˜Ô •Ê‚ ßÁà •„UVÔUÊ⁄UÊÁ÷‚Á㜄UÃÈàflÊÃ˜Ô ÃÁS◊Ÿ˜Ô •∑§◊¸ÁáÊ ø ∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿØԖ ÿ ∞fl¢ ∑§◊ʸ∑§◊¸Áfl÷ʪôÊ— ‚ ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ¬Áá«UÃÊ ◊ŸÈcÿ·È ‚ ÿÈQ§Ê ÿÊªË ∑ΧàF∑§◊¸∑Î§Ã˜Ô ø ‚— •‡ÊÈ÷ÊŒ˜Ô ◊ÊÁˇÊ× ∑ΧÃ∑ΧàÿÊ ÷flÁà ßàÿÕ¸—– •ÿ¢ ‡‹Ê∑§— •ãÿÕÊ √ÿÊÅÿÊ× ∑Ò§ÁpØÔ, ∑§Õ◊˜Ô, ÁŸàÿÊŸÊ¢ Á∑§‹ ∑§◊¸áÊÊ◊˜Ô ߸E⁄UÊÕ¸ •ŸÈc∆UËÿ◊ÊŸÊŸÊ¢ Ã໧‹Ê÷ÊflÊŒ˜Ô •∑§◊ʸÁáÊ ÃÊÁŸ ©Uëÿãà ªÊÒáÿÊ flÎûÿÊ– ÷ʢ ø •∑§⁄UáÊ◊˜Ô •∑§◊¸ ÃÃ˜Ô ø ¬˝àÿflÊÿ»§‹àflÊÃ˜Ô ∑§◊¸ ©Uëÿà ªÊÒáÿÊ ∞fl flÎûÿÊ– ÃòÊ ÁŸàÿ ∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿÃ˜Ô »§‹Ê÷ÊflÊØÔ, ÿÕÊ œŸÈ— •Á¬ ªÊÒ— •ªÊÒ— ©Uëÿà ˇÊË⁄UÊÅÿ¢ »§‹¢ Ÿ ¬˝ÿë¿UÁà ßÁà ÃmØԖ ÃÕÊ ÁŸàÿÊ∑§⁄UáÊ ÃÈ •∑§◊¸ÁáÊ ø ∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿŒ˜Ô Ÿ⁄U∑§ÊÁŒ¬˝àÿflÊÿ»§‹¢ ¬˝ÿë¿UÁà ßÁÖ Ÿ ∞ÃŒ˜Ô ÿÈQ§¢ √ÿÊÅÿÊŸ◊˜Ô ∞fl¢ ôÊÊŸÊŒ˜Ô •‡ÊÈ÷ÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊʟȬ¬ûÊ— ÿÖôÊÊàflÊ ◊Êˇÿ‚˘‡ÊÈ÷ÊØԖ” ßÁà ÷ªflÃÊ ©UQ¢§ fløŸ¢ ’ÊäÿÖ
•Ã— ŸŒË-ÃË⁄USÕ flΡÊÊ¥◊¥ ÷˝◊‚ ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ ªÁà ¬˝ÃËà „UÊŸ∑§Ë ÷Ê° Áà •ôÊÊŸ‚ •Êà◊Ê∑§ ÁŸàÿ ‚ê’ãœË ◊ÊŸ ¡Ê∑§⁄U ¡Ê ‹Ê∑§◊¥ ∑§◊¸ ŸÊ◊‚ ¬˝Á‚h „UÊ ⁄U„U „Ò¥U, ©UŸ ∑§◊ÊZ◊¥ flSÃÈ× ŸŒË-ÃË⁄USÕ flΡÊÊ¥◊¥ ªÁÃ∑§Ê •÷Êfl ŒπŸ∑§Ë ÷Ê°Áà ¡Ê •∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊ʸ÷Êfl ŒπÃÊ „ÒU, ÃÕÊ ∑§◊¸∑§Ë ÷Ê°Áà •Êà◊Ê◊¥ •ôÊÊŸ‚ •Ê⁄UÊÁ¬Ã Á∑§ÿ „ÈU∞ ‡Ê⁄UË⁄U, ßÁãº˝ÿ •ÊÁŒ∑§Ë ©U¬⁄UÊ◊ÃÊM§¬ •∑§◊¸◊,¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô Á∑˝§ÿÊ∑§ àÿʪ◊¥ ÷Ë “◊Ò¥ ∑ȧ¿U Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê øȬøʬ ‚Èπ¬Ífl¸∑§ ’Ò∆UÊ „°ÍU” ß‚ •„¢U∑§Ê⁄U∑§Ê ‚ê’㜠„UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¡Ê ∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU ÿÊŸË ©U‚ àÿʪ∑§Ê ÷Ë ¡Ê ∑§◊¸ ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ê ∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸∑§ Áfl÷ʪ∑§Ê (Ãûfl‚) ¡ÊŸŸflÊ‹Ê „ÒU, fl„U ◊ŸÈcÿÊ¥◊¥ ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ôó ¬Áá«Uà „ÒU, fl„U ÿÈQ§óÿÊªË „ÒU •ÊÒ⁄U ‚ê¬Íáʸ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÷Ë fl„UË „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô fl„U ¬Èáÿ-¬Ê¬M§¬ •‡ÊÈ÷‚ ◊ÈQ§ „ÈU•Ê ∑ΧÃ∑Χàÿ „ÒU– ∑§ß¸ ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄U ß‚ ‡‹Ê∑§∑§Ë ŒÍ‚⁄UË Ã⁄U„U‚ „UË √ÿÊÅÿÊ ∑§⁄Uà „ÒU¥– ∑Ò§‚? ߸E⁄U∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ¡Ê (¬@◊„UÊÿôÊÊÁŒ) ÁŸàÿ∑§◊¸ „ÒU¥, ©UŸ∑§Ê »§‹ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ fl ªÊÒáÊË flÎÁûÊ‚ •∑§◊¸ ∑§„U ¡Êà „ÒU¥? (ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U) ©UŸ ÁŸàÿ∑§◊Ê∑Z § Ÿ ∑§⁄UŸ∑ §Ê ŸÊ◊ •∑§◊¸ „ÒU, fl„U ÷Ë ¬Ê¬M§¬ »§‹∑§ ŒŸfl Ê‹Ê „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ ªÊÒáÊM§¬‚ „UË ∑§◊¸ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ ∑§Ê߸ ªÊÒ éÿÊÿË „ÈU߸ „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ÿÁŒ ŒÍœM§¬ »§‹ Ÿ„UË¥ ŒÃË ÃÊ fl„U •ªÊÒ ∑§„U ŒË ¡ÊÃË „ÒU, flÒ‚ „UË ÁŸàÿ∑§◊¸◊¥, ©U‚∑§ »§‹∑§Ê •÷Êfl „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¡Ê •∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ÁŸàÿ∑§◊¸∑§Ê Ÿ ∑§⁄UŸÊM§¬ ¡Ê •∑§◊¸ „ÒU ©U‚◊¥ ∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ fl„U Ÿ⁄U∑§ÊÁŒ Áfl¬⁄UËà »§‹ ŒŸflÊ‹Ê „ÒU– ÿ„U √ÿÊÅÿÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU ÄÿÊÁ¥ ∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸŸ‚ •‡ÊÈ÷‚ ◊ÈÁQ§ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË •ÕʸÃÔ˜ ¡ã◊◊⁄UáÊ-’㜟 Ÿ„UË¥ ≈ÍU≈U ‚∑§ÃÊ– •Ã— ÿ„U •Õ¸ ◊ÊŸ ‹Ÿ‚ ÷ªflÊŸ˜∑Ô § ∑§„U „ÈU∞ ÿ fløŸ Á∑§ “Á¡‚∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U ÃÍ •‡ÊÈ÷‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÿªÊ–” ∑§≈U ¡Êÿ°ª–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
∑§Õ◊˜,Ô ÁŸàÿÊŸÊ◊˜Ô •ŸÈDUÔ ÊŸÊŒ˜Ô •‡ÊÈ÷ÊÃ˜Ô SÿÊŒ˜Ô ŸÊ◊ ◊ÊˇÊáÊ¢ Ÿ ÃÈ Ã·Ê¢ »§‹Ê÷ÊflôÊÊŸÊØԖ Ÿ Á„U ÁŸàÿÊŸÊ¢ »§‹Ê÷ÊflôÊÊŸ◊˜Ô •‡ÊÈ÷◊ÈÁQ§»§‹àflŸ øÊÁŒÃ¢ ÁŸàÿ∑§◊¸ôÊÊŸ¢ flÊ– Ÿ ø ÷ªflÃÊ ∞fl ß„U ©UQ§◊˜Ô– ∞ß •∑§◊¸ÁáÊ ∑§◊¸Œ‡Ê¸Ÿ¢ ¬˝àÿÈQ§◊˜Ô– Ÿ Á„U •∑§◊¸ÁáÊ ∑§◊¸ ßÁà Œ‡Ê¸Ÿ¢ ∑§Ã¸√ÿÃÿÊ ß„U øÊlÃ, ÁŸàÿSÿ ÃÈ ∑§Ã¸√ÿÃÊ◊ÊòÊ◊˜Ô– Ÿ ø •∑§⁄UáÊÊŒ˜Ô ÁŸàÿSÿ ¬˝àÿflÊÿÊ ÷flÁà ßÁà ÁflôÊÊŸÊÃ˜Ô Á∑§Á@Ã˜Ô »§‹¢ SÿÊØԖ Ÿ •Á¬ ÁŸàÿÊ∑§⁄UáÊ¢ ôÊÿàflŸ øÊÁŒÃ◊˜Ô– Ÿ •Á¬ ∑§◊¸ •∑§◊¸ ßÁà Á◊âÿÊŒ‡Ê¸ŸÊŒ˜Ô •‡ÊÈ÷ÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊáÊ¢ ’ÈÁh◊ûfl¢ ÿÈQ§ÃÊ ∑ΧàF∑§◊¸∑ΧûflÊÁŒ ø »§‹◊˜Ô ©U¬¬là SÃÈÁ× flÊ– Á◊âÿÊôÊÊŸ◊˜Ô ∞fl Á„U ‚ÊˇÊÊŒ˜Ô •‡ÊÈ÷M§¬¢ ∑ȧ× •ãÿS◊ÊŒ˜Ô •‡ÊÈ÷ÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊáÊ◊˜,Ô Ÿ Á„U Ã◊— Ã◊‚Ê ÁŸflø∑¢§ ÷flÁÖ ŸŸÈ ∑§◊¸ÁáÊ ÿŒ˜Ô •∑§◊¸Œ‡Ê¸Ÿ◊˜Ô •∑§◊¸ÁáÊ flÊ ∑§◊¸Œ‡Ê¸Ÿ¢ Ÿ ÃŒ˜Ô Á◊âÿÊôÊÊŸ¢ Á∑¢§ ÃÌ„U ªÊÒáÊ¢ »§‹÷ÊflÊ÷ÊflÁŸÁ◊ûÊ◊˜–Ô Ÿ, ∑§◊ʸ∑§◊¸ÁflôÊÊŸÊŒ˜Ô •Á¬ ªÊÒáÊÊÃ˜Ô »§‹Sÿ •üÊfláÊÊØԖ Ÿ •Á¬ üÊÈÄUÊãÿüÊÈìÁ⁄U∑§À¬ŸÿÊ ∑§ÁpŒ˜Ô Áfl‡Ê·Ê ‹èÿÖ
119
ÄÿÊ¥Á∑§ ÁŸàÿ∑§◊ÊZ∑§ •ŸÈDUÔ ÊŸ‚ ÃÊ ‡ÊÊÿŒ •‡ÊÈ÷‚ ¿ÈU≈U∑§Ê⁄UÊ „UÊ ÷Ë ¡Êÿ, ¬⁄¢UÃÈ ©UŸ ÁŸàÿ∑§◊ÊZ∑§Ê »§‹ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ß‚ ôÊÊŸ‚ ÃÊ ◊ÊˇÊ „UÊ „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ– ÄÿÊ¥Á∑§ ÁŸàÿ∑§◊ÊZ∑§Ê »§‹ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ÿ„U ôÊÊŸ ÿÊ ÁŸàÿ∑§◊ÊZ∑§Ê ôÊÊŸ •‡ÊÈ÷‚ ◊ÈQ§ ∑§⁄U ŒŸflÊ‹Ê „ÒU, ∞‚Ê ‡ÊÊSòÊÊ¥◊¥ ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ •ÊÒ⁄U Ÿ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ „UË ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥ ∑§„UË¥ ∞‚Ê ∑§„UÊ „ÒU– ß‚Ë ÿÈÁQ§‚ (©UŸ∑§ ’ËÊÿ „ÈU∞) •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ê ÷Ë πá«UŸ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„UÊ° (ªËÃÊ◊¥) ÁŸàÿ∑§◊ÊZ∑§ •÷ÊflM§¬ •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸ ŒπŸ∑§Ê ∑§„UË¥ ∑§Ã¸√ÿM§¬‚ ÁflœÊŸ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ, ∑§fl‹ ÁŸàÿ∑§◊¸∑§Ë ∑§Ã¸√ÿÃÊ∑§Ê ÁflœÊŸ „ÒU– ß‚∑§ Á‚flÊ “ÁŸàÿ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ¬Ê¬ „UÊÃÊ „ÒU” ∞‚Ê ¡ÊŸ ‹Ÿ‚ „UË ∑§Ê߸ »§‹ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ– •ÊÒ⁄U ÿ„U ÁŸàÿ∑§◊¸∑§Ê Ÿ ∑§⁄UŸÊM§¬ •∑§◊¸ ‡ÊÊSòÊÊ¥◊¥ ∑§Ê߸ ¡ÊŸŸÿÊÇÿ Áfl·ÿ ÷Ë Ÿ„UË¥ ’ÃÊÿÊ ªÿÊ „ÒU– ÃÕÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒÍ‚⁄U ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄UÊ¥∑§ ◊ÊŸ „ÈU∞ “∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸Œ‡Ê¸Ÿ” M§¬ ß‚ Á◊âÿÊŒ‡Ê¸Ÿ‚ “•‡ÊÈ÷‚ ◊ÈÁQ§” “’ÈÁh◊ûÊÊ” “ÿÈQ§ÃÊ” “‚fl¸-∑§◊¸∑§Ã¸Îàfl” ßàÿÊÁŒ »§‹ ÷Ë ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ •ÊÒ⁄U ∞‚ Á◊âÿÊôÊÊŸ∑§Ë SÃÈÁà ÷Ë Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃË– ¡’ Á∑§ Á◊âÿÊôÊÊŸ Sflÿ¢ „UË •‡ÊÈ÷M§¬ „ÒU, Ã’ fl„U ŒÍ‚⁄U •‡ÊÈ÷‚ Á∑§‚Ë∑§Ê ∑Ò§‚ ◊ÈQ§ ∑§⁄U ‚∑§ªÊ? ÄÿÊ¥Á∑§ •ãœ∑§Ê⁄U (∑§÷Ë) •ãœ∑§Ê⁄U∑§Ê ŸÊ‡Ê∑§ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ– ¬Í0óÿ„UÊ° ¡Ê ∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ ŒπŸÊ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸ ŒπŸÊ (©UŸ ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄UÊ¥Ÿ) ’ËÊÿÊ „ÒU, fl„U Á◊âÿÊôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑¢§ÃÈ »§‹∑§ „UÊŸ •ÊÒ⁄U Ÿ „UÊŸ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ‚ ªÊÒáÊM§¬‚ ŒπŸÊ „ÒU– ©U0óÿ„U ∑§„UŸÊ ÷Ë ∆UË∑§ Ÿ„UË;¥ ÄÿÊÁ¥ ∑§ ªÊÒáÊM§¬‚ ∑§◊¸∑§Ê •∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸∑§Ê ∑§◊¸ ¡ÊŸ ‹Ÿ‚ ÷Ë ∑§Ê߸ ‹Ê÷ Ÿ„UË¥ ‚ÈŸÊ ªÿÊ– ß‚∑§ Á‚flÊ üÊÈÁÃÁ‚h ’ÊÃ∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U üÊÈÁÃÁflL§h ’ÊÃ∑§Ë ∑§À¬ŸÊ ∑§⁄UŸ◊¥ ∑§Ê߸ Áfl‡Ê·ÃÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ ÁŒπ‹ÊÿË ŒÃË–
120
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Sfl‡Ê錟 •Á¬ ‡ÊÄÿ¢ flQ¢È§ ÁŸàÿ∑§◊¸áÊÊ¢ »§‹¢ Ÿ •ÁSà •∑§⁄UáÊÊÃ˜Ô ø ÷ʢ Ÿ⁄U∑§¬Ê× SÿÊŒ˜Ô
ßÁÖ ÃòÊ √ÿÊ¡Ÿ ¬⁄U√ÿÊ◊Ê„UM§¬áÊ
∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿŒ˜Ô ßàÿÊÁŒŸÊ Á∑§◊˜Ô– ÃòÊ ∞fl¢ √ÿÊøˇÊÊáÊŸ ÷ªflÃÊ ©UQ¢§ flÊÄÿ¢ ‹Ê∑§√ÿÊ◊Ê„UÊÕ¸◊˜Ô ßÁà √ÿQ¢§ ∑§ÁÀ¬Ã¢ SÿÊØԖ Ÿ ø ∞ÃÃ˜Ô ¿UkM§¬áÊ flÊÄÿŸ ⁄UˇÊáÊËÿ¢ flSÃÈ, Ÿ •Á¬ ‡ÊéŒÊãÃ⁄UáÊ ¬ÈŸ— ¬ÈŸ— ©Uëÿ◊ÊŸ¢ ‚È’Êœ SÿÊŒ˜Ô ßàÿfl¢ flQ¢È§ ÿÈQ§◊˜Ô– “∑§◊¸áÿflÊÁœ∑§Ê⁄USÔ ßÁà •òÊ Á„U S»È§≈UÃ⁄U ©UQ§— •Õʸ Ÿ ¬ÈŸ— flQ§√ÿÊ ÷flÁÖ ‚fl¸òÊ ø ¬˝‡ÊSâ ’Êh√ÿ¢ ø ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ∞fl Ÿ ÁŸc¬˝ÿÊ¡Ÿ¢ ’Êh√ÿ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÖ Ÿ ø Á◊âÿÊôÊÊŸ¢ ’Êh√ÿ¢ ÷flÁà Ãà¬˝àÿȬSÕÊÁ¬Ã¢ flÊ flSàflÊ÷Ê‚◊˜Ô– Ÿ •Á¬ ÁŸàÿÊŸÊ◊˜Ô •∑§⁄UáÊÊŒ˜Ô •÷ÊflÊØÔ
(÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ê ÿÁŒ ÿ„UË •÷ËCÔU „UÊÃ Ê ÃÊ fl) ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ‡ÊéŒÊ¥‚ ÷Ë S¬CÔU ∑§„U ‚∑§Ã Õ Á∑§ “ÁŸàÿ∑§◊Ê∑Z §Ê ∑§Ê߸ »§‹ Ÿ„UË¥ „ÒU •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ Ÿ⁄U∑§¬˝ÊÁ# „UÊÃ Ë „ÒU–” Á»§⁄U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U “∑§◊¸◊¥ ¡Ê •∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU” ßàÿÊÁŒ ŒÍ‚⁄UÊ∑¥ §Ê ◊ÊÁ„Uà ∑§⁄UŸfl Ê‹ ◊ÊÿÊÿÈQ§ fløŸ ∑§„UŸ‚ ÄÿÊ ¬˝ÿÊ¡Ÿ ÕÊ– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ©U¬ÿ¸ÈQ§ •Õ¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§Ê ÃÊ S¬CÔU „UË ÿ„U ◊ÊŸŸÊ „ÈU•Ê Á∑§ “÷ªflÊŸ˜ÔmÊ⁄UÊ ∑§„U „ÈU∞ fløŸ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ◊ÊÁ„Uà ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ „Ò¥U–” ß‚∑§ Á‚flÊ Ÿ ÃÊ ÿ„U ∑§„UŸÊ „UË ©UÁøà „ÒU Á∑§ ÿ„U ÁŸàÿ∑§◊¸-•ŸÈDÔUÊŸM§¬ Áfl·ÿ ◊ÊÿÊÿÈQ§ fløŸÊ¥‚ ªÈ# ⁄UπŸÿÊÇÿ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ ÿ„UË ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ „ÒU Á∑§ (ÿ„U Áfl·ÿ ’«∏UÊ ª„UŸ „ÒU ß‚Á‹ÿ) ’Ê⁄¢U’Ê⁄U ŒÍ‚⁄UŒÍ‚⁄U ‡ÊéŒÊ¥mÊ⁄UÊ ∑§„UŸ‚ ‚È’Êœ „Uʪʖ ÄÿÊ¥Á∑§ “∑§◊¸áÿflÊÁœ∑§Ê⁄USÔ ß‚ ‡‹Ê∑§◊¥ S¬CÔU ∑§„U „ÈU∞ •Õ¸∑§Ê Á»§⁄U ∑§„UŸ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃË– ÃÕÊ ‚÷Ë ¡ª„U ¡Ê ’Êà ∑§⁄UŸÿ ÊÇÿ „UÊÃ Ë „ÒU, fl„UË ¬˝‡Ê¢‚ŸËÿ •ÊÒ⁄U ¡ÊŸŸÿÊÇÿ ’ËÊÿË ¡ÊÃË „ÒU– ÁŸ⁄UÕ∑¸ § ’ÊÃ∑§Ê “¡ÊŸŸÿÊÇÿ „ÒU” ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ– Á◊âÿÊôÊÊŸ ÿÊ ©U‚∑§ mÊ⁄UÊ SÕÊÁ¬Ã ∑§Ë „ÈU߸ •Ê÷Ê‚◊ÊòÊ flSÃÈ ¡ÊŸŸÿÊÇÿ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË–
ß‚∑§ Á‚flÊ ÁŸàÿ∑§◊ÊZ∑§ Ÿ ∑§⁄UŸM§¬ •÷Êfl‚ ¬˝àÿflÊÿM§¬ ÷Êfl∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË– ¬˝àÿflÊÿ÷ÊflÊà¬ÁûÊ— “ŸÊ‚ÃÊ Áfllà ÷Êfl—” ßÁà ÄÿÊ¥Á∑§ “ŸÊ‚ÃÊ Áfllà ÷Êfl—” ßàÿÊÁŒ ÷ªflÊŸ˜∑Ô § flÊÄÿ fløŸÊØԖ “∑§Õ◊‚× ‚îÊÊÿÔ (¿UÊ0 ©U0 6– „Ò¥U ÃÕÊ “•‚ØԂ ‚Ã˜Ô ∑Ò§‚ ©Uà¬ÛÊ „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU?” ßàÿÊÁŒ üÊÈÁÃflÊÄÿ ÷Ë ¬„U‹ ÁŒπ‹Êÿ ¡Ê øÈ∑§ „Ò¥U– 2– 2) ßÁà ø ŒÌ‡ÊÃ◊˜Ô–
•‚× ‚îÊã◊¬˝Á÷œÊŒ˜Ô •‚× ‚ŒÈà¬ÁûÊ¢ ’˝ÈflÃÊ •‚Œ˜Ô ∞fl ‚Œ˜Ô ÷flÃ˜Ô ‚Ã˜Ô ø •‚Œ˜Ô
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •‚ØԂ ‚ØÔ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ÁŸ·œ ∑§⁄U ÁŒÿÊ ¡ÊŸ¬⁄U ÷Ë ¡Ê •‚ØԂ ‚ØÔ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ ’ËÊà „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ÃÊ ÿ„U ∑§„UŸÊ „ÈU•Ê Á∑§ •‚Ã˜Ô ÃÊ ‚Ã˜Ô „UÊÃÊ
÷flŒ˜Ô ßÁà ©UQ¢§ SÿÊØԖ ÃÃ˜Ô ø •ÿÈQ¢§ „ÒU •ÊÒ⁄U ‚Ã˜Ô •‚Ã˜Ô „UÊÃÊ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ÿ„U ‚’ ¬˝◊ÊáÊÊ¥‚ ‚fl¸¬˝◊ÊáÊÁfl⁄UÊœÊØԖ
ÁflL§h „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •ÿÈQ§ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
Ÿ ø ÁŸc»§‹¢ ÁflŒäÿÊÃ˜Ô ∑§◊¸ ‡ÊÊSòÊ¢ ŒÈ—πSflM§¬àflÊŒ˜Ô ŒÈ—πSÿ ø ’ÈÁh¬Ífl¸∑§ÃÿÊ ∑§Êÿ¸àflʟȬ¬ûÊ—– ÃŒ∑§⁄UáÊ ø Ÿ⁄U∑§¬ÊÃÊèÿȬª◊ •ŸÕʸÿ ∞fl ©U÷ÿÕÊ •Á¬ ∑§⁄UáÊ •∑§⁄UáÊ ø ‡ÊÊSòÊ¢ ÁŸc»§‹¢ ∑§ÁÀ¬Ã¢ SÿÊØԖ SflÊèÿȬª◊Áfl⁄UÊœ— ø ÁŸàÿ¢ ÁŸc»§‹¢ ∑§◊¸ ßÁà •èÿȬªêÿ ◊ÊˇÊ»§‹Êÿ ßÁà ’˝Èfl×– ÃS◊ÊŒ˜Ô ÿÕÊüÊÈà ∞fl •Õ¸— “∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ÿ—” ßàÿÊŒ—, ÃÕÊ ø √ÿÊÅÿÊ× •S◊ÊÁ÷— ‡‹Ê∑§—H 18H ÃŒ˜Ô ∞ÃÃ˜Ô ∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊ʸÁŒŒ‡Ê¸Ÿ¢
121
ÃÕÊ ‡ÊÊSòÊ ÷Ë ÁŸ⁄UÕ¸∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÁflœÊŸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ, ÄÿÊ¥Á∑§ ‚÷Ë ∑§◊¸ (¬Á⁄UüÊ◊∑§Ë ŒÎÁCÔU‚) ŒÈ—πM§¬ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ¡ÊŸ-’ͤÊ∑§⁄U (Á’ŸÊ ¬˝ÿÊ¡Ÿ) Á∑§‚Ë∑§Ê ÷Ë ŒÈ—π◊¥ ¬˝flÎûÊ „UÊŸÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥– ÃÕÊ ©UŸ ÁŸàÿ∑§◊Ê∑Z §Ê Ÿ ∑§⁄UŸ‚ Ÿ⁄U∑§¬˝ÊÁ# „UÊÃ Ë „ÒU, ∞‚Ê ‡ÊÊSòÊ∑§Ê •Ê‡Êÿ ◊ÊŸ ‹Ÿ¬ ⁄U ÃÊ ÿ„U ◊ÊŸŸÊ „ÈU•Ê Á∑§ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ •ÊÒ⁄U Ÿ ∑§⁄UŸ◊ ¥ ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ‡ÊÊSòÊ •ŸÕ¸∑§Ê „UË ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU, •Ã— √ÿÕ¸ „ÒU– ß‚∑§ Á‚flÊ, “ÁŸàÿ∑§◊Ê∑Z §Ê »§‹ Ÿ„UË¥ „ÒU”, ∞‚Ê ◊ÊŸ∑§⁄U Á»§⁄U ©UŸ∑§Ê ◊ÊˇÊM§¬ »§‹∑§ ŒŸfl Ê‹Ê ∑§„UŸ‚ ©UŸ √ÿÊÅÿÊ∑§Ê⁄UÊ∑¥ § ◊Ã◊¥ SflfløÊÁfl⁄UÊœ ÷Ë „UÊÃ Ê „ÒU– ‚ÈÃ⁄UÊ¢ “∑§◊¸ÁáÊ •∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿÔԘ ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§∑§Ê •Õ¸ ¡Ò‚Ê (ªÈL§¬⁄Uê¬⁄UÊ‚) ‚ÈŸÊ ªÿÊ „ÒU, fl„UË ∆UË∑§ „ÒU •ÊÒ⁄U „U◊Ÿ ÷Ë ©U‚Ë∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ß‚ ‡‹Ê∑§∑§Ë √ÿÊÅÿÊ ∑§Ë „ÒUH 18H
U SÃÍÿÃó
©U¬ÿ¸ÈQ§ ∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄Uà „Ò¥Uó
ÿSÿ ‚fl¸ ‚◊Ê⁄Uê÷Ê— ∑§Ê◊‚VÔUÀ¬flÌ¡ÃÊ—– ôÊÊŸÊÁªAŒÇœ∑§◊ʸáÊ¢ Ã◊Ê„ÈU— ¬Áá«Uâ ’ȜʗH 19H ÿSÿ ÿÕÊQ§ŒÌ‡ÊŸ— ‚fl¸ ÿÊflã× ‚◊Ê⁄Uê÷Ê— ∑§◊ʸÁáÊ ‚◊Ê⁄Uèÿãà ßÁà ‚◊Ê⁄Uê÷Ê— ∑§Ê◊‚VÔUÀ¬flÌ¡ÃÊ— ∑§Ê◊Ò— Ãà∑§Ê⁄UáÊÒ— ø ‚VÔUÀ¬Ò— flÌ¡ÃÊ ◊ÈœÊ ∞fl øCUÔ Ê◊ÊòÊÊ •ŸÈDUÔ ËÿãÃ, ¬˝flÎûÊŸ øÃÔ˜ ‹Ê∑§‚æ˜UÔ ª˝„UÊÕZ ÁŸflÎûÊŸ øÃÔ˜ ¡ËflŸ◊ÊòÊÊÕ¸◊,Ô˜ â ôÊÊŸÊÁªAŒÇœ∑§◊ʸáÊ¢ ∑§◊ʸŒÊÒ •∑§◊ʸÁŒŒ‡Ê¸Ÿ¢ ôÊÊŸ¢ ÃŒ˜Ô ∞fl •ÁªA— ß ôÊÊŸÊÁªAŸÊ ŒÇœÊÁŸ ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷‹ˇÊáÊÊÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ ÿSÿ Ã◊˜Ô •Ê„ÈU— ¬⁄U◊Êո× ¬Áá«Uâ ’ÈœÊ ’˝rÊÔÁflŒ—H 19H
Á¡Ÿ∑§Ê ¬˝Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊ ‚◊Ê⁄Uê÷ „ÒU, ß‚ √ÿÈà¬ÁûÊ‚ ‚ê¬Íáʸ ∑§◊Ê∑Z §Ê ŸÊ◊ ‚◊Ê⁄Uê÷ „ÒU– ©U¬ÿ¸ÈQ§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ “∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸” ŒπŸflÊ‹ Á¡‚ ¬ÈL§·∑§ ‚◊Sà ‚◊Ê⁄Uê÷ (∑§◊¸) ∑§Ê◊ŸÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ŸÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ‚¢∑§À¬Ê‚ ¥ ÷Ë ⁄UÁ„Uà „UÊ ¡Êà „ÒU¥ •ÕʸÃÔ˜ Á¡‚∑§ mÊ⁄UÊ Á’ŸÊ „UË Á∑§‚Ë •¬Ÿ ¬˝ÿÊ¡Ÿ∑§óÿÁŒ fl„U ¬˝flÎÁûÊ◊ʪ¸flÊ‹Ê „ÒU ÃÊ ‹Ê∑§‚¢ª„˝ U∑§ Á‹ÿ •ÊÒ⁄U ÁŸflÎÁûÊ◊ʪ¸flÊ‹Ê „ÒU ÃÊ ¡ËflŸÿÊòÊÊÁŸflʸ„U∑§ Á‹ÿó∑§fl‹ øCUÔÊ◊ÊòÊ „UË Á∑˝§ÿÊ „UÊÃ Ë „ÒU, ÃÕÊ ∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸Œ‡Ê¸ŸM§¬ ôÊÊŸÊÁªA‚ Á¡‚∑§ ¬Èáÿ-¬Ê¬M§¬ ‚ê¬Íáʸ ∑§◊¸ ŒÇœ „UÊ ªÿ „Ò¥U, ∞‚ ôÊÊŸÊÁªAŒÇœ∑§◊ʸ ¬ÈL§·∑§Ê ’˝rÊÔflûÊÊ¡Ÿ flÊSÃfl◊¥ ¬Áá«Uà ∑§„Uà „Ò¥UH 19H
U
122
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿ— ÃÈ •∑§◊ʸÁŒŒ‡Ê˸ ‚— •∑§◊ʸÁŒŒ‡Ê¸ŸÊŒ˜Ô ∞fl ÁŸc∑§◊ʸ ‚ÛÿÊ‚Ë ¡ËflŸ◊ÊòÊÊÕ¸øCÔU— ‚Ÿ˜Ô ∑§◊¸ÁáÊ Ÿ ¬˝fløà ÿlÁ¬ ¬˝Êª˜Ô Áflfl∑§Ã— ¬˝flÎûÊ—– ÿ— ÃÈ ¬˝Ê⁄Uéœ∑§◊ʸ ‚Ÿ˜Ô ©UûÊ⁄U∑§Ê‹◊˜Ô ©Uà¬ÛÊÊà◊‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ— SÿÊÃ˜Ô ‚ ∑§◊¸ÁáÊ ¬˝ÿÊ¡Ÿ◊˜Ô •¬‡ÿŸ˜Ô ‚‚ÊœŸ¢ ∑§◊¸ ¬Á⁄Uàÿ¡Áà ∞fl– ‚ ∑ȧÃÁpÃ˜Ô ÁŸÁ◊ûÊÊÃ˜Ô ∑§◊¸¬Á⁄Uàÿʪʂê÷fl ‚Áà ∑§◊¸ÁáÊ Ã໧‹ ø ‚XÔU⁄UÁ„UÃÃÿÊ Sfl¬˝ÿÊ¡ŸÊ÷ÊflÊÃ˜Ô ‹Ê∑§‚æ˜UÔ ª˝„UÊÕZ ¬Ífl¸flÃ˜Ô ∑§◊¸ÁáÊ ¬˝flÎûÊ— •Á¬ Ÿ ∞fl Á∑§Á@Ã˜Ô ∑§⁄UÊÁÖ ôÊÊŸÊÁªAŒÇœ∑§◊¸àflÊÃ˜Ô ÃŒËÿ¢ ∑§◊¸ •∑§◊¸ ∞fl ‚ê¬là ßÁà ∞Ã◊˜Ô •ÕZ Œ‡Ê¸ÁÿcÿŸ˜Ô •Ê„Uó
¡Ê ∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸ ŒπŸflÊ‹Ê „ÒU, fl„U ÿÁŒ Áflfl∑§ „UÊŸ‚ ¬Ífl¸ ∑§◊ÊZ◊¥ ‹ªÊ „UÊ ÃÊ ÷Ë ∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ •ÊÒ⁄U •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸∑§Ê ôÊÊŸ „UÊ ¡ÊŸ‚ ∑§fl‹ ¡ËflŸ-ÁŸflʸ„U◊ÊòÊ∑§ Á‹ÿ øCÔUÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ∑§◊¸⁄UÁ„Uà ‚¢ãÿÊ‚Ë „UË „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, Á»§⁄U ©U‚∑§Ë ∑§◊ÊZ◊¥ ¬˝flÎÁûÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃË– •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ¬„U‹ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊ •ÊÒ⁄U ¬Ë¿U Á¡‚∑§Ê •Êà◊Ê∑§Ê ‚êÿ∑˜§Ô ôÊÊŸ „ÈU•Ê „UÊ, ∞‚Ê ¬ÈL§· ∑§◊ÊZ◊¥ ∑§Ê߸ ¬˝ÿÊ¡Ÿ Ÿ Œπ∑§⁄U ‚ÊœŸÊ¥‚Á„Uà ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U „UË ŒÃÊ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ Á∑§‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ‚ ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ •‚ê÷fl „UÊŸ¬⁄U ∑§Ê߸ ∞‚Ê ¬ÈL§· ÿÁŒ ∑§◊ÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ »§‹◊¥ •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ∑§fl‹ ‹Ê∑§‚¢ª˝„U∑§ Á‹ÿ ¬„U‹∑§ ‚ŒÎ‡Ê ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU ÃÊ ÷Ë ÁŸ¡∑§Ê ¬˝ÿÊ¡Ÿ Ÿ ⁄U„UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ (flÊSÃfl◊¥) fl„U ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ– ÄÿÊ¥Á∑§ ôÊÊŸM§¬ •ÁªAmÊ⁄UÊ ÷S◊Ë÷Íà „UÊ ¡ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©U‚∑§ ∑§◊¸ •∑§◊¸ „UË „UÊ ¡Êà „Ò¥U– ß‚Ë •Ê‡Êÿ∑§Ê ÁŒπÊŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ ÷ªflÊŸ˜Ô ∑§„Uà „Ò¥Uó
àÿÄàflÊ ∑§◊¸»§‹Ê‚XÔ¢U ÁŸàÿÃÎ#Ê ÁŸ⁄UÊüÊÿ—– ∑§◊¸áÿÁ÷¬˝flÎûÊÊ˘Á¬ ŸÒfl Á∑§Á@à∑§⁄UÊÁà ‚—H 20H ©U¬ÿ¸ÈQ§ ôÊÊŸ∑§ ¬˝÷Êfl‚ ∑§◊ÊZ◊¥ •Á÷◊ÊŸ •ÊÒ⁄U àÿÄàflÊ ∑§◊¸‚È •Á÷◊ÊŸ¢ »§‹Ê‚XÔ¢U ø ÿÕÊQ§Ÿ ôÊÊŸŸ ÁŸàÿÃÎ#Ê ÁŸ⁄UÊ∑§ÊæUÔ˜ ˇÊÊ Áfl·ÿ·È »§‹Ê‚ÁQ§∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ ¡Ê ÁŸàÿÃÎ# „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô Áfl·ÿ-∑§Ê◊ŸÊ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ ªÿÊ „ÒU, ßàÿÕ¸—– ÃÕÊ •ÊüÊÿ‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU– Á¡‚ »§‹∑§Ê •ÊüÊÿ ÁŸ⁄UÊüÊÿ •ÊüÊÿ⁄UÁ„U×– •ÊüÊÿÊ ŸÊ◊ ‹∑§⁄U ◊ŸÈcÿ ¬ÈL§·ÊÕ¸ Á‚h ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊ Á∑§ÿÊ
ÿŒÊÁüÊàÿ ¬ÈL§·ÊÕZ Á‚‚ÊœÁÿ·ÁÃ, ŒÎCÔUÊŒÎCÔUCÔU- ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ •ÊüÊÿ „ÒU, ∞‚ ß‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§∑§ ßCÔU»§‹-‚ÊœŸM§¬ •ÊüÊÿ‚ ¡Ê ⁄UÁ„Uà „ÒU, »§‹‚ÊœŸÊüÊÿ⁄UÁ„Uà ßàÿÕ¸—– ©U‚ ôÊÊŸËmÊ⁄UÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§◊¸ flÊSÃfl◊¥ •∑§◊¸ „UË ÁflŒÈ·Ê Á∑˝§ÿ◊ÊáÊ¢ ∑§◊¸ ¬⁄U◊Êո× •∑§◊¸ „ÒU¢; ÄÿÊÁ¥ ∑§ fl„U ÁŸÁc∑˝§ÿ •Êà◊Ê∑§ ôÊÊŸ‚ ‚ê¬ÛÊ „ÒU– ∞fl ÃSÿ ÁŸÁc∑˝§ÿÊà◊Œ‡Ê¸Ÿ‚ê¬ÛÊàflÊØԖ •¬ŸÊ ∑§Ê߸ ¬˝ÿÊ¡Ÿ Ÿ ⁄U„UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∞‚ ß ∞fl¢ ÷Íß ¬˝ÿÊ¡ŸÊ÷ÊflÊÃ˜Ô ‚‚ÊœŸ¢ ∑§◊¸ ¬Á⁄UàÿQ§√ÿ◊˜Ô ∞fl ßÁà ¬˝Ê#–
¬ÈL§·∑§Ê ‚ÊœŸÊ¥‚Á„Uà ∑§◊ÊZ∑§Ê ¬Á⁄Uàÿʪ ∑§⁄U „UË ŒŸÊ øÊÁ„Uÿ, ∞‚Ë ∑§Ã¸√ÿÃÊ ¬˝Ê# „UÊŸ¬⁄U ÷Ë–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
123
ÃÃÊ ÁŸª¸◊Ê‚ê÷flÊÃ˜Ô ‹Ê∑§‚æ˜UÔ ª˝„UÁø∑§Ë·¸ÿÊ
©UŸ ∑§◊ÊZ‚ ÁŸflÎûÊ „UÊŸÊ •‚ê÷fl „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‹Ê∑§‚¢ª˝„U∑§Ë ßë¿UÊ‚ ÿÊ üÊDUÔ ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ ∑§Ë ¡ÊŸflÊ‹Ë Á‡ÊCÔUÁflª„¸UáÊʬÁ⁄UÁ¡„UË·¸ÿÊ flÊ ¬Ífl¸flÃ˜Ô ∑§◊¸ÁáÊ ÁŸãŒÊ∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ ÿÁŒ (∑§Ê߸ ôÊÊŸË) •Á÷¬˝flÎûÊ— •Á¬ ÁŸÁc∑˝§ÿÊà◊Œ‡Ê¸Ÿ‚ê¬ÛÊàflÊŒ˜Ô ¬„U‹∑§Ë Ã⁄U„U ∑§◊ÊZ◊¥ ¬˝flÎûÊ „ÒU ÃÊ ÷Ë fl„U ÁŸÁc∑˝§ÿ •Êà◊Ê∑§ ôÊÊŸ‚ ‚ê¬ÛÊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ flÊSÃfl◊¥ ∑ȧ¿U Ÿ ∞fl Á∑§Á@Ã˜Ô ∑§⁄UÊÁà ‚—H 20H ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊH 20H
U
ÿ— ¬ÈŸ— ¬ÍflʸQ§Áfl¬⁄UË× ¬˝Êª˜Ô ∞fl ∑§◊ʸ⁄Uê÷ÊŒ˜Ô ’˝rÊÔÁáÊ ‚flʸãÃ⁄U ¬˝àÿªÊà◊ÁŸ ÁŸÁc∑˝§ÿ ‚TÊÃÊà◊Œ‡Ê¸Ÿ—, ‚ ŒÎCÔUÊŒÎCÔUCÔUÁfl·ÿʇÊËÌflflÌ¡ÃÃÿÊ ŒÎCUÔ ÊŒÎCUÔ ÊÕ¸ ∑§◊¸ÁáÊ ¬˝ÿÊ¡Ÿ◊˜Ô •¬‡ÿŸ˜Ô ‚‚ÊœŸ¢ ∑§◊¸
‚ÛÿSÿ
‡Ê⁄UË⁄UÿÊòÊÊ◊ÊòÊøCÔUÊ
ÿÁ×
ôÊÊŸÁŸDÔUÊ ◊Èëÿà ßÁà ∞Ã◊˜Ô •ÕZ Œ‡Ê¸ÁÿÃÈ◊˜Ô •Ê„Uó
¬⁄U¢ÃÈ ¡Ê ©U‚‚ Áfl¬⁄UËà „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U¬ÿ¸ÈQ§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „ÒU, ∑§◊ÊZ∑§Ê •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸ‚ ¬„U‹ (ªÎ„USÕË Ÿ ’Ÿ∑§⁄U ’˝rÊÔøÿ¸ •ÊüÊ◊◊¥) „UË Á¡‚∑§Ê ‚’∑§ •ãŒ⁄U √ÿʬ∑§ •ãÃ⁄UÊà◊ÊM§¬ ÁŸÁc∑˝§ÿ ’˝rÊÔ◊¥ •Êà◊÷Êfl ¬˝àÿˇÊ „UÊ ªÿÊ „ÒU, fl„U ∑§fl‹ ‡Ê⁄UË⁄UÿÊòÊÊ∑§ Á‹ÿ øCUÔÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê ôÊÊŸÁŸDÔU ÿÁÃ, ß‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§∑§ ‚◊Sà ßÁë¿Uà ÷ʪʥ∑§Ê •Ê‡ÊÊ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ, ß‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§∑§ ÷ʪM§¬ »§‹ ŒŸflÊ‹ ∑§◊ÊZ◊¥ •¬ŸÊ ∑§Ê߸ ÷Ë ¬˝ÿÊ¡Ÿ Ÿ Œπ∑§⁄U ∑§◊ÊZ∑§Ê •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ∑§ ‚ÊœŸÊ¥∑§Ê àÿʪ∑§⁄U ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚Ë ÷Êfl∑§Ê ÁŒπ‹ÊŸ∑§ Á‹ÿ (•ª‹Ê ‡‹Ê∑§) ∑§„Uà „Ò¥Uó
ÁŸ⁄UʇÊËÿ¸ÃÁøûÊÊà◊Ê àÿQ§‚fl¸¬Á⁄Uª˝„U—– ‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§fl‹¢ ∑§◊¸ ∑ȧfl¸ÛÊʬAÊÁà Á∑§ÁÀ’·◊˜ÔH 21H ÁŸ⁄UʇÊË— ÁŸª¸ÃÊ •ÊÁ‡Ê·Ê ÿS◊ÊÃ˜Ô ‚ ÁŸ⁄UʇÊË— Á¡‚∑§Ë ‚ê¬Íáʸ •Ê‡ÊÊ∞° ŒÍ⁄U „UÊ ªÿË „Ò¥U, fl„U ÿÃÁøûÊÊà◊Ê ÁøûÊ◊˜Ô •ã×∑§⁄UáÊ◊˜Ô •Êà◊Ê ’ÊsÔ— “ÁŸ⁄UʇÊË—” „ÒU, Á¡‚Ÿ ÁøûÊ ÿÊŸË •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ê •ÊÒ⁄U ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊ‚YÔUÊ× ÃÊÒ ©U÷ÊÒ •Á¬ ÿÃÊÒ ‚¢ÿÃÊÒ ÿŸ ‚ ÿÃÁøûÊÊà◊Ê, àÿQ§‚fl¸¬Á⁄Uª˝„U— àÿQ§— ‚fl¸— ¬Á⁄Uª˝„UÊ ÿŸ ‚ àÿQ§‚fl¸¬Á⁄Uª˝„U—– ‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ◊Êòʬ˝ÿÊ¡Ÿ¢ ∑§fl‹¢ ÃòÊ •Á¬ •Á÷◊ÊŸfl̜â ∑§◊¸ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô Ÿ •Ê¬AÊÁà Ÿ ¬˝Ê¬AÊÁà Á∑§ÁÀ’·◊˜Ô •ÁŸCÔUM§¬¢ ¬Ê¬¢ œ◊Z ø– œ◊¸— •Á¬ ◊È◊ÈˇÊÊ— Á∑§ÁÀ’·◊˜Ô ∞fl ’ãœÊ¬ÊŒ∑§àflÊØԖ Á∑¢§ ø ‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§fl‹¢ ∑§◊¸ ßàÿòÊ Á∑¢§ ‡Ê⁄UË⁄UÁŸfl¸àÿZ ‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§◊¸ •Á÷¬˝Ã◊˜Ô •Ê„UÊÁSflÃ˜Ô ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ◊Êòʬ˝ÿÊ¡Ÿ¢ ‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§◊¸ ßÁÖ
•Êà◊Ê ÿÊŸË ’ÊsÔ ∑§Êÿ¸-∑§⁄UáÊ∑§ ‚¢ÉÊÊÃM§¬ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Êó ߟ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU fl„U “ÿÃÁøûÊÊà◊Ê” ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU, Á¡‚Ÿ ‚◊Sà ¬Á⁄Uª˝„U∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ÷ʪʥ∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿʪ ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU, fl„U “àÿQ§‚fl¸¬Á⁄Uª˝„U” „ÒU– ∞‚Ê ¬ÈL§· ∑§fl‹ ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ◊ÊòÊ∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ •ÊÒ⁄U •Á÷◊ÊŸ⁄UÁ„Uà ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ¬Ê¬∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô •ÁŸCÔUM§¬ ¬Èáÿ-¬Ê¬ ŒÊŸÊ¥∑§Ê Ÿ„UË¥ ¬˝Ê# „UÊÃÊ– ’㜟∑§Ê⁄U∑§ „UÊŸ‚ œ◊¸ ÷Ë ◊È◊ÈˇÊÈ∑§ Á‹ÿ ÃÊ ¬Ê¬ „UË „ÒU– ÿ„UÊ° “‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§fl‹¢ ∑§◊¸” ß‚ ¬Œ◊¥ ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „UÊŸflÊ‹ ∑§◊¸ ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ∑§◊¸ ◊ÊŸ ªÿ „Ò¥U, ÿÊ ‡Ê⁄UË⁄UÁŸflʸ„U◊ÊòÊ∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊¸ ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ∑§◊¸ ◊ÊŸ ªÿ „Ò¥U?
124
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Á∑¢§ ø •ÃÊ ÿÁŒ ‡Ê⁄UË⁄UÁŸfl¸àÿZ ‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§◊¸ ÿÁŒ flÊ ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ◊Êòʬ˝ÿÊ¡Ÿ¢ ‡ÊÊ⁄UË⁄U◊˜Ô ßÁÃ, ©UëÿÃó ÿŒÊ ‡Ê⁄UË⁄UÁŸfl¸àÿZ ∑§◊¸ ‡ÊÊ⁄UË⁄U◊˜Ô •Á÷¬˝Ã¢ SÿÊÃ˜Ô ÃŒÊ ŒÎCÔUÊŒÎCÔU¬˝ÿÊ¡Ÿ¢ ∑§◊¸ ¬˝ÁÃÁ·h◊˜Ô •Á¬ ‡Ê⁄UË⁄UáÊ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô Ÿ •Ê¬AÊÁà Á∑§ÁÀ’·◊˜Ô ßÁà ’˝ÈflÃÊ ÁflL§hÊÁ÷œÊŸ¢ ¬˝‚ÖÿÖ ‡ÊÊSòÊËÿ¢ ø ∑§◊¸ ŒÎCÔUÊŒÎCÔU¬˝ÿÊ¡Ÿ¢ ‡Ê⁄UË⁄UáÊ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô Ÿ •Ê¬AÊÁà Á∑§ÁÀ’·◊˜Ô ßÁà •Á¬ ’È˝fl× •¬˝Ê#¬˝Á÷œ¬˝‚XÔU—– ‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§◊¸ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô ßÁà Áfl‡Ê·áÊÊÃ˜Ô ∑§fl‹‡Ê錬˝ÿʪÊÃ˜Ô ø flÊæU˜Ô ◊Ÿ‚ÁŸfl¸àÿZ ∑§◊¸ ÁflÁœ¬˝Á÷œÁfl·ÿ¢ œ◊ʸœ◊¸‡ÊéŒflÊëÿ¢ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô ¬˝Ê¬AÊÁà Á∑§ÁÀ’·◊˜Ô ßÁà ©UQ¢§ SÿÊØԖ ÃòÊ •Á¬ flÊæ˜UÔ ◊Ÿ‚ÊèÿÊ¢ ÁflÁ„UÃÊŸÈDÔUÊŸ¬ˇÊ Á∑§ÁÀ’·¬˝ÊÁ#fløŸ¢ ÁflL§h◊˜Ô •Ê¬lÖ ¬˝ÁÃÁ·h‚flʬˇÊ •Á¬ ÷ÍÃÊÕʸŸÈflÊŒ◊ÊòÊ◊˜Ô •ŸÕ¸∑¢§ SÿÊØԖ ÿŒÊ ÃÈ ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ◊Êòʬ˝ÿÊ¡Ÿ¢ ‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§◊¸ •Á÷¬˝Ã¢ ÷flÃ˜Ô ÃŒÊ ŒÎCÔUÊŒÎCÔU¬˝ÿÊ¡Ÿ¢ ∑§◊¸ ÁflÁœ¬˝Á÷œªêÿ¢
‡Ê⁄UË⁄UflÊæUÔ˜ ◊Ÿ‚ÁŸfl¸àÿ¸◊˜Ô
•ãÿŒ˜Ô •∑ȧfl¸Ÿ˜Ô ÃÒ— ∞fl ‡Ê⁄UË⁄UÊÁŒÁ÷— ‡Ê⁄UË⁄ÁSÕÁÃ◊Êòʬ˝ÿÊ¡Ÿ¢ ∑§fl‹‡Ê錬˝ÿʪʌ˜Ô •„¢U ∑§⁄UÊÁ◊ ßÁà •Á÷◊ÊŸfl̡× ‡Ê⁄UË⁄UÊÁŒøCÔUÊ◊ÊòÊ¢ ‹Ê∑§ŒÎCÔUKÊ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô Ÿ •Ê¬AÊÁà Á∑§ÁÀ’·◊˜Ô–
øÊ„U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „UÊŸflÊ‹ ∑§◊¸ ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ∑§◊¸ ◊ÊŸ ¡Êÿ° ÿÊ ‡Ê⁄UË⁄UÁŸflʸ„U◊ÊòÊ∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊¸ “‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ∑§◊¸” ◊ÊŸ ¡Êÿ°, ß‚ ÁflfløŸ‚ ÄÿÊ ¬˝ÿÊ¡Ÿ „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó ¡Ê ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „UÊŸflÊ‹ ∑§◊ÊZ∑§Ê ŸÊ◊ ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ∑§◊¸ ◊ÊŸ Á‹ÿÊ ¡Êÿ ÃÊ ß‚ ‹Ê∑§◊¥ ÿÊ ¬⁄U‹Ê∑§◊¥ »§‹ ŒŸflÊ‹ ÁŸÁ·h ∑§◊ÊZ∑§Ê ÷Ë ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ ¬Ê¬∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ∞‚Ê ∑§„UŸ‚ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ∑§ÕŸ◊¥ ÁflL§h ÁflœÊŸ∑§Ê ŒÊ· •ÊÃÊ „ÒU– •ÊÒ⁄U ß‚ ‹Ê∑§ ÿÊ ¬⁄U‹Ê∑§◊¥ »§‹ ŒŸfl Ê‹, ‡ÊÊSòÊÁflÁ„Uà ∑§◊ÊZ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ ¬Ê¬∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ∞‚Ê ∑§„UŸ‚ ÷Ë Á’ŸÊ ¬˝Ê# „ÈU∞ ŒÊ·∑§ ¬˝Á÷œ ∑§⁄UŸ∑§Ê ¬˝‚XÔU •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU– ÃÕÊ “‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê” ß‚ Áfl‡Ê·áÊ‚ •ÊÒ⁄U “∑§fl‹” ‡ÊéŒ∑§ ¬˝ÿʪ‚ (©U¬ÿ¸ÈQ§ ◊ÊãÿÃÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U) ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÿ„U ∑§„UŸÊ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ (‡Ê⁄UË⁄U∑§ Á‚flÊ) ◊Ÿ-flÊáÊËmÊ⁄UÊ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ÁflÁ„Uà •ÊÒ⁄U ¬˝ÁÃÁ·h ∑§◊ÊZ∑§Ê, ¡Ê Á∑§ œ◊¸ •ÊÒ⁄U •œ◊¸ ŸÊ◊‚ ∑§„U ¡Êà „Ò¥U, ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ ¬Ê¬∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU– ©U‚◊¥ ÷Ë “◊Ÿ-flÊáÊËmÊ⁄UÊ ÁflÁ„Uà ∑§◊Ê∑Z §Ê ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ¬Ê¬∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃ Ê „ÒU,” ÿ„U ∑§„UŸÊ ÃÊ ÁflL§h ÁflœÊŸ „Uʪ Ê, •ÊÒ⁄U “ÁŸÁ·h ∑§◊Ê∑Z §Ê ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ¬Ê¬∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃ Ê „ÒU,” ÿ„U ∑§„UŸÊ •ŸÈflÊŒ◊ÊòÊ „UÊŸ ‚ √ÿÕ¸ „Uʪ Ê– ¬⁄¢UÃÈ ¡’ ‡Ê⁄UË⁄UÁŸflʸ„U◊ÊòÊ∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊¸ ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ∑§◊¸ ◊ÊŸ Á‹ÿ ¡Êÿ°ª, Ã’ ß‚∑§Ê ÿ„U •Õ¸ „UÊ ¡ÊÿªÊ Á∑§ ß‚ ‹Ê∑§ ÿÊ ¬⁄U‹Ê∑§∑§ ÷ʪ „UË Á¡Ÿ∑§Ê ¬˝ÿÊ¡Ÿ „ÒU, ¡Ê ÁflÁœ-ÁŸ·œÊà◊∑§ ‡ÊÊSòÊÊm¥ Ê⁄UÊ ¡ÊŸ ¡Êà „ÒU¥, ¡Ê ‡Ê⁄UË⁄U, ◊Ÿ ÿÊ flÊáÊËmÊ⁄UÊ Á∑§ÿ ¡Êà „ÒU¥, ∞‚ •ãÿ ∑§◊Ê∑Z §Ê Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ©UŸ ‡Ê⁄UË⁄U, ◊Ÿ ÿÊ flÊáÊË‚ ∑§fl‹ ‡Ê⁄UË⁄UÁŸflʸ„U∑§ Á‹ÿ •Êfl‡ÿ∑§ ∑§◊¸ ‹Ê∑§ŒÎÁCÔU‚ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ¬ÈL§· Á∑§ÁÀ’·∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊà ʖ ÿ„UÊ° “∑§fl‹” ‡ÊéŒ∑§ ¬˝ÿʪ‚ ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒU Á∑§ fl„U “◊Ò¥ ∑§⁄UÃÊ „°ÍU” ß‚ •Á÷◊ÊŸ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ∑§fl‹ ‹Ê∑§ŒÎÁCÔU‚ „UË ‡Ê⁄UË⁄U, flÊáÊË •ÊÁŒ∑§Ë øCUÔÊ◊ÊòÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
125
∞flê÷ÍÃSÿ ¬Ê¬‡ÊéŒflÊëÿÁ∑§ÁÀ’·¬˝Êåàÿ-
∞‚ ¬ÈL§·∑§Ê ¬Ê¬M§¬ Á∑§ÁÀ’· ¬˝Ê# „UÊŸÊ ÃÊ •‚ê÷fl „ÒU, ß‚Á‹ÿ ÿ„UÊ° ÿ„U ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ‚ê÷flÊÃ˜Ô Á∑§ÁÀ’·¢ ‚¢‚Ê⁄¢U Ÿ •Ê¬AÊÁÖ fl„U Á∑§ÁÀ’·∑§Ê ÿÊŸË ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ôÊÊŸM§¬ •ÁªAmÊ⁄UÊ ©U‚∑§ ‚◊Sà ∑§◊ÊZ∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ ôÊÊŸÊÁªAŒÇœ‚fl¸∑§◊¸àflÊŒ˜Ô •¬˝ÁÒ㜟 ¡ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl„U Á’ŸÊ Á∑§‚Ë ¬˝ÁÃ’ãœ∑§ ◊ÈQ§ „UË ◊Èëÿà ∞fl ßÁÖ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿ„U ¬„U‹ ∑§„U „ÈU∞ ÿÕÊÕ¸ •Êà◊ôÊÊŸ∑§ »§‹∑§Ê ¬ÍflÊQ ¸ §‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ»§‹ÊŸÈflÊŒ ∞fl ∞·—– ∞fl◊˜Ô •ŸÈflÊŒ◊ÊòÊ „ÒU– “‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§fl‹¢ ∑§◊¸” ß‚ flÊÄÿ∑§Ê “‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§fl‹¢ ∑§◊¸” ßÁà •Sÿ •Õ¸¬Á⁄Uª˝„U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •Õ¸ ◊ÊŸ ‹Ÿ‚ fl„U •Õ¸ ÁŸŒÊ¸· Á‚h „ÊÃÊ „ÒUH 21H
ÁŸ⁄Ufll¢ ÷flÁÃH 21H
U
àÿQ§‚fl¸¬Á⁄Uª˝„USÿ ÿ× •ÛÊÊŒ— ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÄUÃÊ— ¬Á⁄Uª˝„USÿ •÷ÊflÊŒ˜Ô ÿÊøŸÊÁŒŸÊ ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÃÊÒ ∑§Ã¸√ÿÃÊÿÊ¢ ¬˝Ê#ÊÿÊ◊˜Ô •ÿÊÁøÃ◊‚æ˜UÔ Ä‹Î#◊Ȭ¬ÛÊ¢ ÿŒÎë¿UÿÊ” (’ÊœÊ0 S◊Î0 21– 8– 12) ßàÿÊÁŒŸÊ fløŸŸ •ŸÈôÊÊâ ÿ× ‡Ê⁄UË⁄ÁSÕÁÄUÃÊ— •ÛÊÊŒ— ¬˝ÊÁ#mÊ⁄U◊˜Ô •ÊÁflc∑ȧfl¸Ÿ˜Ô •Ê„Uó
Á¡‚Ÿ ‚◊Sà ‚¢ª„˝ U∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU, ∞‚ ‚¢ãÿÊ‚Ë∑§ ¬Ê‚ ‡Ê⁄UË⁄UÁŸflʸ„U∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ •ÛÊÊÁŒ∑§Ê ‚¢ª„˝ U Ÿ„UË¥ „UÊà Ê, ß‚Á‹ÿ ©U‚∑§Ê ÿÊøŸÊÁŒmÊ⁄UÊ ‡Ê⁄UË⁄UÁŸflʸ„U ∑§⁄UŸ∑ §Ë ÿÊÇÿÃÊ ¬˝Ê# „ÈUß–¸ ß‚¬⁄U “Á’ŸÊ ÿÊøŸÊ Á∑§ÿ”, “Á’ŸÊ ‚¢∑§À¬∑§ •ÕflÊ Á’ŸÊ ßë¿UÊ Á∑§ÿ ¬˝Ê# „ÈU∞” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ‚ ¥ ¡Ê ‡ÊÊSòÊ◊¥ ‚¢ãÿÊ‚Ë∑§
‡Ê⁄UË⁄UÁŸflʸ„U∑§ Á‹ÿ •ÛÊÊÁŒ∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ mÊ⁄U ’ËÊÿ ªÿ „ÒU¥, ©UŸ∑§Ê ¬˝∑§≈U ∑§⁄Uà „ÈU∞ ∑§„Uà „ÒU¥ó
ÿŒÎë¿UÊ‹Ê÷‚ãÃÈCÔUÊ mãmÊÃËÃÊ Áfl◊à‚⁄U—– ‚◊— Á‚hÊflÁ‚hÊÒ ø ∑ΧàflÊÁ¬ Ÿ ÁŸ’äÿÃH 22H ÿŒÎë¿UÊ‹Ê÷‚ãÃÈCÔU— •¬˝ÊÌÕÃʬŸÃÊ ‹Ê÷Ê ÿŒÎë¿UÊ‹Ê÷— ß ‚ãÃÈCÔU— ‚TÊÃÊ‹ê¬˝àÿÿ—– mãmÊÃËÃÊ mãm— ‡ÊËÃÊcáÊÊÁŒÁ÷— „Uãÿ◊ÊŸ— •Á¬ •Áfl·ááÊÁøûÊÊ mãmÊÃËà ©UëÿÖ Áfl◊à‚⁄UÊ ÁflªÃ◊à‚⁄UÊ ÁŸflÒ¸⁄U’ÈÁh— ‚◊— ÃÈÀÿÊ ÿŒÎë¿UÊ‹Ê÷Sÿ Á‚hÊÒ •Á‚hÊÒ ø– ÿ ∞flê÷ÍÃÊ ÿÁ× •ÛÊÊŒ— ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÄUÃÊ— ‹Ê÷Ê‹Ê÷ÿÊ— ‚◊Ê „U·¸Áfl·ÊŒfl̡× ∑§◊ʸŒÊÒ •∑§◊ʸÁŒŒ‡Ê˸ ÿÕÊ÷ÍÃÊà◊Œ‡Ê¸ŸÁŸDÔU— ‡Ê⁄UË⁄-
¡Ê Á’ŸÊ ◊Ê°ª •¬Ÿ-•Ê¬ Á◊‹ „ÈU∞ ¬ŒÊÕ¸‚ ‚¢ÃÈCÔU „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚Ë◊¥ Á¡‚∑§ ◊Ÿ∑§Ê ÿ„U ÷Êfl „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ÿ„UË ¬ÿʸ# „ÒU, ¡Ê mãmÊ‚ ¥ •ÃËà „ÒU •ÕʸÃÔ˜ ‡ÊËÃ-©UcáÊ •ÊÁŒ mãmÊ‚ ¥ ‚ÃÊÿ ¡ÊŸ¬⁄U ÷Ë Á¡‚∑§ ÁøûÊ◊¥ Áfl·ÊŒ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ¡Ê ߸cÿʸ‚ ⁄UÁ„Uà •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁŸflÒ¸⁄U-’ÈÁhflÊ‹Ê „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê •¬Ÿ-•Ê¬ ¬˝Ê# „È∞ ‹Ê÷∑§Ë Á‚Áh-•Á‚Áh◊¥ ÷Ë ‚◊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, ¡Ê ∞‚Ê ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ∑§ „UÃÈM§¬ •ÛÊÊÁŒ∑§ ¬˝Ê# „UÊŸ ÿÊ Ÿ „UÊŸ◊¥ ÷Ë „U·¸-‡ÊÊ∑§‚ ⁄UÁ„UÃ, ‚◊Œ‡Ê˸ „ÒU •ÊÒ⁄U ∑§◊ʸÁŒ◊¥ •∑§◊ʸÁŒ ŒπŸflÊ‹Ê, ÿÕÊÕ¸ •Êà◊Œ‡Ê¸ŸÁŸDÔU ∞fl¢ ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ◊ÊòÊ∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹
126
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÁSÕÁÃ◊Êòʬ˝ÿÊ¡Ÿ Á÷ˇÊÊ≈UŸÊÁŒ∑§◊¸ÁáÊ ‡Ê⁄UË⁄UÊÁŒÁŸfl¸àÿ¸ Ÿ ∞fl Á∑§Á@Ã˜Ô ∑§⁄UÊÁ◊ •„U◊˜Ô ªÈáÊÊ ªÈáÊ·È fløãÔ ßÁà ∞fl¢ ‚ŒÊ ‚ê¬Á⁄UøˇÊÊáÊ •Êà◊Ÿ— ∑§Ã¸ÎàflÊ÷Êfl¢ ¬‡ÿŸ˜Ô Ÿ ∞fl Á∑§Á@Œ˜Ô Á÷ˇÊÊ≈UŸÊÁŒ∑¢§ ∑§◊¸ ∑§⁄UÊÁÖ ‹Ê∑§√ÿfl„UÊ⁄U‚Ê◊ÊãÿŒ‡Ê¸ŸŸ ÃÈ ‹ÊÒÁ∑§∑Ò§— •Ê⁄UÊÁ ¬Ã∑§Ã¸àÎ fl Á÷ˇÊÊ≈UŸÊŒÊÒ ∑§◊¸ÁáÊ ∑§Ãʸ ÷flÁÃ
•ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UÊÁŒmÊ⁄UÊ „UÊŸ fl Ê‹ Á÷ˇÊÊ≈UŸÊÁŒ ∑§◊Ê◊Z ¥ ÷Ë ◊Ò¥ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ “ªÈáÊ „UË ªÈáÊÊ◊¥ ¥ ’ø ⁄U„U „ÒU¥ ” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ŒÊ ŒπŸflÊ‹Ê „ÒU fl„U ÿÁà •¬Ÿ◊¥ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§Ê •÷Êfl ŒπŸ‚ •ÕʸÃÔ˜ •Êà◊Ê∑§Ê •∑§Ãʸ ‚◊¤Ê ‹Ÿ‚ flÊSÃfl◊¥ Á÷ˇÊÊ≈UŸÊÁŒ ∑ȧ¿U ÷Ë ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ∞‚Ê ¬ÈL§· ‹Ê∑§√ÿfl„UÊ⁄U∑§Ë ‚ÊœÊ⁄UáÊ ŒÎÁCÔU‚ ÃÊ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ •Ê⁄UÊÁ¬Ã Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Á÷ˇÊÊ≈UŸÊÁŒ ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§Ãʸ „UÊÃÊ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ ‡ÊÊSòʬ˝◊ÊáÊ •ÊÁŒ‚ ©Uà¬ÛÊ •¬Ÿ •ŸÈ÷fl‚ (flSÃÈ×) fl„U •∑§Ãʸ „UË ⁄U„UÃÊ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒÍ‚⁄UÊm¥ Ê⁄UÊ Á¡‚¬⁄U ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§Ê •äÿÊ⁄Uʬ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, ∞‚Ê fl„U ¬ÈL§· ‡Ê⁄UË⁄U-ÁŸflʸ„U◊ÊòÊ∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ Á÷ˇÊÊ≈UŸÊÁŒ ∑§◊Ê∑Z §Ê ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë Ÿ„UË¥ ’°œÃÊ; ÄÿÊÁ¥ ∑§ ôÊÊŸM§¬ •ÁªAmÊ⁄UÊ ©U‚∑§ (‚◊SÃ) ’㜟∑§Ê⁄U∑§ ∑§◊¸ „UÂ È Á„Uà ÷S◊ „UÊ øÈ∑§ „ÒU¥– ÿ„U ¬„U‹ ∑§„U „ÈU∞∑§Ê „UË •ŸÈflÊŒ◊ÊòÊ „ÒUH 22H
SflÊŸÈ÷flŸ ÃÈ ‡ÊÊSòʬ˝◊ÊáÊÊÁŒ¡ÁŸÃŸ •∑§Ãʸ ∞fl– ‚ ∞fl¢ ¬⁄UÊäÿÊ⁄UÊÁ¬Ã∑§Ã¸Îàfl— ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ◊Êòʬ˝ÿÊ¡Ÿ¢ Á÷ˇÊÊ≈UŸÊÁŒ∑¢§ ∑§◊¸ ∑ΧàflÊ •Á¬ Ÿ ÁŸ’äÿÃ, ’㜄UÃÊ— ∑§◊¸áÊ— ‚„UÃÈ∑§Sÿ ôÊÊŸÊÁªAŸÊ ŒÇœàflÊŒ˜Ô ßÁà ©UQ§ÊŸÈflÊŒ ∞fl ∞·—H 22H U “àÿÄàflÊ ∑§◊¸»§‹Ê‚XÔU◊”Ô˜ ßÁà •ŸŸ ‡‹Ê∑§ Ÿ ÿ— ¬˝Ê⁄Uéœ∑§◊ʸ ‚Ÿ˜Ô ÿŒÊ ÁŸÁc∑˝§ÿ’˝rÊÔÊà◊Œ‡Ê¸Ÿ‚ê¬ÛÊ— SÿÊÃ˜Ô ÃŒÊ ÃSÿ •Êà◊Ÿ— ∑§Ã¸Î∑§◊¸¬˝ÿÊ¡ŸÊ÷ÊflŒÌ‡ÊŸ— ∑§◊¸¬Á⁄Uàÿʪ ¬˝Ê# ∑ȧÃÁpŒ˜Ô ÁŸÁ◊ûÊÊÃ˜Ô ÃŒ‚ê÷fl ‚Áà ¬Íflfl ¸ Ã˜Ô ÃÁS◊Ÿ˜Ô ∑§◊¸ÁáÊ •Á÷¬˝flÎûÊ— •Á¬ Ÿ ∞fl Á∑§Á@Ã˜Ô ∑§⁄UÊÁà ‚ ßÁà ∑§◊ʸ÷Êfl— ¬˝ŒÌ‡Ê×– ÿSÿ ∞fl¢ ∑§◊ʸ÷ÊflÊ ŒÌ‡Ê× ÃSÿ ∞fló
ªÃ‚XÔUSÿ ÿôÊÊÿÊø⁄U×
◊ÈQ§Sÿ ∑§◊¸
¡Ê ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ ¬˝Ê⁄Uê÷ ∑§⁄U øÈ∑§Ê „ÒU, ∞‚Ê ¬ÈL§· ¡’ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃ-∑§⁄Uà ߂ ôÊÊŸ‚ ‚ê¬ÛÊ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ “ÁŸÁc∑˝§ÿ ’˝rÊÔ „UË •Êà◊Ê „ÒU” Ã’ •¬Ÿ ∑§Ãʸ, ∑§◊¸ •ÊÒ⁄U ¬˝ÿÊ¡ŸÊÁŒ∑§Ê •÷Êfl ŒπŸflÊ‹ ©U‚ ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U ŒŸÊ „UË ©UÁøà „UÊÃÊ „ÒU– Á∑¢§ÃÈ Á∑§‚Ë ∑§Ê⁄UáÊfl‡Ê ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ •‚ê÷fl „UÊŸ¬⁄U ÿÁŒ fl„U ¬„U‹∑§Ë Ã⁄U„U ©UŸ ∑§◊ÊZ◊¥ ‹ªÊ ⁄U„U ÃÊ ÷Ë, flÊSÃfl◊¥ ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U “àÿÄàflÊ ∑§◊¸»§‹Ê‚XÔU◊˜Ô” ß‚ ‡‹Ê∑§‚ (ôÊÊŸË∑§) ∑§◊ÊZ∑§Ê •÷Êfl (•∑§◊¸àfl) ÁŒπ‹ÊÿÊ ¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU– Á¡‚ ¬ÈL§·∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •÷Êfl ÁŒπÊÿÊ ªÿÊ „ÒU, ©U‚Ë∑§ (Áfl·ÿ◊¥ •ª‹Ê ‡‹Ê∑§ ∑§„Uà „Ò¥U)ó
ôÊÊŸÊflÁSÕÃø—– ‚◊ª˝¢ ¬˝Áfl‹ËÿÃH 23H
ªÃ‚XÔUSÿ ‚fl¸ÃÊ ÁŸflÎûÊÊ‚Q§— ◊ÈQ§Sÿ
Á¡‚ ¬ÈL§·∑§Ë ‚’ •Ê⁄U‚ •Ê‚ÁQ§ ÁŸflÎûÊ „UÊ ÁŸflÎûÊœ◊ʸœ◊ʸÁŒ’㜟Sÿ ôÊÊŸÊflÁSÕÃøÃ‚Ê øÈ∑§Ë „ÒU, Á¡‚∑§ ¬Èáÿ-¬Ê¬M§¬ ’㜟 ¿ÍU≈U ªÿ „Ò¥U, Á¡‚∑§Ê ÁøûÊ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ôÊÊŸ◊¥ „UË ÁSÕà „ÒU, ∞‚ ∑§fl‹ ôÊÊŸ ∞fl •flÁSÕâ øÃÊ ÿSÿ ‚— •ÿ¢ ÿôÊ‚ê¬ÊŒŸ∑§ Á‹ÿ „UË ∑§◊ÊZ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
127
ôÊÊŸÊflÁSÕÃøÃÊ— ÃSÿ ÿôÊÊÿ ÿôÊÁŸfl¸ÎàÿÕ¸◊˜Ô ©U‚ ‚XÔU„UËŸ ◊ÈQ§ •ÊÒ⁄U ôÊÊŸÊflÁSÕÃÁøûÊ ¬ÈL§cÊ∑§ •Êø⁄UÃÊ ÁŸfl¸Ã¸ÿ× ∑§◊¸ ‚◊ª˝¢ ‚„Uʪ˝áÊ »§‹Ÿ ‚◊ª˝ ∑§◊¸ Áfl‹ËŸ „UÊ ¡Êà „Ò¥U– “•ª˝” ‡ÊéŒ »§‹∑§Ê flÊø∑§ „ÒU– ©U‚∑§ ‚Á„Uà ∑§◊ÊZ∑§Ê ‚◊ª˝ ∑§◊¸ ∑§„UÃ
fløà ßÁà ‚◊ª˝¢ ∑§◊¸ ÃÃ˜Ô ‚◊ª˝¢ ¬˝Áfl‹Ëÿà „Ò¥U, •Ã— ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÈU•Ê Á∑§ ©U‚∑§ »§‹‚Á„Uà ÁflŸ‡ÿÁà ßàÿÕ¸—H 23H ‚◊Sà ∑§◊¸ ŸCÔU „UÊ ¡Êà „Ò¥UH 23H
U
∑§S◊ÊÃ˜Ô ¬ÈŸ— ∑§Ê⁄UáÊÊÃ˜Ô Á∑˝§ÿ◊ÊáÊ¢ ∑§◊¸ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊¸ •¬ŸÊ ∑§Êÿ¸ •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿ Sfl∑§Êÿʸ⁄Uê÷◊˜Ô •∑ȧfl¸Ã˜Ô ‚◊ª˝¢ ¬˝Áfl‹Ëÿà ßÁà Á’ŸÊ „UË (∑ȧ¿U »§‹ ÁŒÿ Á’ŸÊ „UË) Á∑§‚ ∑§Ê⁄UáÊ‚ »§‹‚Á„Uà Áfl‹ËŸ „UÊ ¡Êà „Ò¥U? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó ©Uëÿà ÿ×ó
’˝rÊÔʬ¸áÊ¢ ’˝rÊÔ „UÁfl’¸˝rÊÔʪAÊÒ ’˝rÊÔáÊÊ „ÈUÃ◊˜Ô– ’˝rÊÔÒfl ß ªãÃ√ÿ¢ ’˝rÊÔ∑§◊¸‚◊ÊÁœŸÊH 24H ’˝rÊÔflû ÊÊ ¬ÈL§· Á¡‚ ‚ÊœŸmÊ⁄UÊ •ÁªA◊¥ „UÁfl •¬¸áÊ ’˝rÊÔ •¬¸áÊ¢ ÿŸ ∑§⁄UáÊŸ ’˝rÊÔÁflŒ˜Ô „UÁfl— •ªAÊÒ •¬¸ÿÁà Ì˜Ô ’˝rÊÔ ∞fl ßÁà ¬‡ÿÁà ÃSÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚ ‚ÊœŸ∑§Ê ’˝rÊÔM§¬ „UË ŒπÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, •ÕʸÃÔ˜ •Êà◊Ê∑§ Á‚flÊ ©U‚∑§Ê •÷Êfl ŒπÃÊ „ÒU– •Êà◊√ÿÁÃ⁄U∑§áÊ •÷Êfl¢ ¬‡ÿÁÖ ¡Ò‚ (‚ˬ∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹Ê) ‚ˬ◊¥ øÊ°ŒË∑§Ê ÿÕÊ ‡ÊÈÁQ§∑§ÊÿÊ¢ ⁄U¡ÃÊ÷Êfl¢ ¬‡ÿÁà ̘Ô
©Uëÿà ’˝rÊÔ ∞fl •¬¸áÊ◊˜Ô ßÁÃ, ÿÕÊ ÿŒ˜Ô ⁄U¡Ã¢ ÃÃ˜Ô ‡ÊÈÁQ§∑§Ê ∞fl ßÁÖ ’˝rÊÔ, •¬¸áÊ◊˜Ô ßÁà •‚◊Sà ¬Œ– ÿŒ˜Ô •¬¸áÊ’ÈhKÊ ªÎsÔà ‹Ê∑§ ÃŒ˜Ô •Sÿ ’˝rÊÔÁflŒÊ ’˝rÊÔ ∞fl ßàÿÕ¸—– ’˝rÊÔ „UÁfl— ÃÕÊ ÿŒ˜Ô „UÁfl’¸ÈhKÊ ªÎsÔ◊ÊáÊ¢ ÃŒ˜Ô ’˝rÊÔ ∞fl •Sÿ– ÃÕÊ ’˝rÊÔʪAÊÒ ßÁà ‚◊Sâ ¬Œ◊˜Ô– •ÁªA— •Á¬ ’˝rÊÔ ∞fl ÿòÊ „ÍUÿà ’˝rÊÔáÊÊ ∑§òÊʸ ’˝rÊÔ ∞fl ∑§Ãʸ ßàÿÕ¸—– ÿÃ˜Ô ÃŸ „ÈUâ „UflŸÁ∑˝§ÿÊ ÃŒ˜Ô ’˝rÊÔ ∞fl– ÿÃ˜Ô ÃŸ ªãÃ√ÿ¢ »§‹¢ ÃŒ˜Ô •Á¬ ’˝rÊÔ ∞fl– ’˝rÊÔ∑§◊¸‚◊ÊÁœŸÊ, ’˝rÊÔ ∞fl ∑§◊¸ ’˝rÊÔ∑§◊¸ ÃÁS◊Ÿ˜Ô
•÷Êfl ŒπÃÊ „ÒU, “’˝rÊÔ „UË •¬¸áÊ „ÒU” ß‚ ¬Œ‚ ÷Ë fl„UË ’Êà ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ò‚ ÿ„U ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ¡Ê øÊ°ŒË∑§ M§¬◊¥ ŒËπ ⁄U„UË „ÒU fl„U ‚ˬ „UË „ÒU– (flÒ‚ „UË ’˝rÊÔflûÊÊ ÷Ë ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ¡Ê •¬¸áÊ ŒËπÃÊ „ÒU fl„U ’˝rÊÔ „UË „ÒU) ’˝rÊÔ •ÊÒ⁄U •¬¸áÊóÿ„U ŒÊŸÊ¥ ¬Œ •‹ª-•‹ª „Ò¥U– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ¡Ê •¬¸áÊ ◊ÊŸ ¡Êà „Ò¥U fl dÈ∑˜§Ô, dÈfl •ÊÁŒ ‚’ ¬ŒÊÕ¸ ©U‚ ’˝rÊÔflûÊÊ∑§Ë ŒÎÁCÔU◊¥ ’˝rÊÔ „UË „Ò¥U– flÒ‚ „UË ¡Ê flSÃÈ „UÁflM§¬‚ ◊ÊŸË ¡ÊÃË „ÒU fl„U ÷Ë ©U‚∑§Ë ŒÎÁCÔU◊¥ ’˝rÊÔ „UË „UÊÃÊ „ÒU– “’˝rÊÔʪAÊÒ” ÿ„U ¬Œ ‚◊Ê‚ÿÈQ§ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ÿ„U •Õ¸ „ÈU•Ê Á∑§ ’˝rÊÔM§¬ ∑§ÃʸmÊ⁄UÊ Á¡‚◊¥ „UflŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU fl„U •ÁªA ÷Ë ’˝rÊÔ „UË „ÒU •ÊÒ⁄U fl„U ∑§Ãʸ ÷Ë ’˝rÊÔ „UË „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê ©U‚∑§ mÊ⁄UÊ „UflŸM§¬ Á∑˝§ÿÊ ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU fl„U ÷Ë ’˝rÊÔ „UË „ÒU– ©U‚ ’˝rÊÔ∑§◊¸◊¥ ÁSÕà „ÈU∞ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ¬˝Ê# ∑§⁄UŸÿ ÊÇÿ ¡Ê »§‹ „ÒU fl„U ÷Ë ’˝rÊÔ „UË „ÒU– •ÕʸÃÔ˜ ’˝rÊÔM§¬ ∑§◊¸◊¥
128
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
‚◊ÊÁœ— ÿSÿ ‚ ’˝rÊÔ∑§◊¸‚◊ÊÁœ— ß Á¡‚∑§ ÁøûÊ∑§Ê ‚◊ʜʟ „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU ©U‚ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ’˝rÊÔ∑§◊¸‚◊ÊÁœŸÊ ’˝rÊÔ ∞fl ªãÃ√ÿ◊˜Ô– ¬˝Ê# Á∑§ÿ ¡ÊŸÿÊÇÿ ¡Ê »§‹ „ÒU fl„U ÷Ë ’˝rÊÔ „UË „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‹Ê∑§‚¢ª˝„U ∑§⁄UŸÊ øÊ„UŸflÊ‹ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ∞fl¢ ‹Ê∑§‚æ˜UÔ ª˝„U¢ Áø∑§Ë·¸áÈ ÊÊ •Á¬ Á∑˝§ÿ◊ÊáÊ¢ ∑§◊¸ ¬⁄U◊Êո× •∑§◊¸ ’˝rÊÔ’ÈhKȬ◊ÎÁŒÃàflÊØԖ ∞fl¢ ‚Áà ÁŸflÎûÊ∑§◊¸áÊ— •Á¬ ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊÁ‚Ÿ— ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸSÃÈàÿÕZ ÿôÊàfl‚ê¬ÊŒŸ¢ ôÊÊŸSÿ ‚ÈÃ⁄UÊ◊˜Ô ©U¬¬lÃ, ÿŒ˜Ô •¬¸áÊÊÁŒ •ÁœÿôÊ ¬˝Á‚h¢ ÃŒ˜Ô •Sÿ •äÿÊà◊¢ ’˝rÊÔ ∞fl ¬⁄U◊ÊÕ¸ŒÌ‡ÊŸ ßÁÖ •ãÿÕÊ ‚fl¸Sÿ ’˝rÊÔàfl •¬¸áÊʌ˟Ê◊˜Ô ∞fl Áfl‡Ê·ÃÊ ’˝rÊÔàflÊÁ÷œÊŸ◊˜Ô •ŸÕ¸∑¢§ SÿÊØԖ ÃS◊ÊŒ˜Ô ’˝rÊÔ ∞fl ߌ¢ ‚fl¸◊˜Ô ßÁà •Á÷¡ÊŸÃÊ ÁflŒÈ·— ‚fl¸∑§◊ʸ÷Êfl—– ∑§Ê⁄U∑§’ÈhK÷ÊflÊÃ˜Ô ø– Ÿ Á„U ∑§Ê⁄U∑§’ÈÁh-
⁄UÁ„Uâ ÿôÊÊÅÿ¢ ∑§◊¸ ŒÎCÔU◊˜Ô– ‚fl¸◊Ô˜ ∞fl •ÁªA„UÊò ÊÊÁŒ∑¢§ ∑§◊¸ ‡Ê錂◊̬ÌflÃÊÁfl‡Ê·‚ê¬˝ŒÊŸÊÁŒ∑§Ê⁄U∑§’ÈÁh◊Ã˜Ô ∑§òʸÁ÷◊ÊŸ»§‹ÊÁ÷‚Áãœ◊Ã˜Ô ø ŒÎCÔU◊˜Ô– Ÿ ©U¬◊ÎÁŒÃÁ∑˝§ÿÊ∑§Ê⁄U∑§»§‹÷Œ’ÈÁh◊Ã˜Ô ∑§Ã¸ÎàflÊÁ÷◊ÊŸ»§‹ÊÁ÷‚Áãœ⁄UÁ„Uâ flÊ– ߌ¢ ÃÈ ’˝rÊÔ’È hKȬ◊ÎÁŒÃʬ¸áÊÊÁŒ∑§Ê⁄U∑§Á∑˝§ÿÊ»§‹÷Œ’ÈÁh ∑§◊¸ •Ã— •∑§◊¸ ∞fl ÃØԖ
Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§◊¸ ÷Ë ’˝rÊÔ’ÈÁh‚ ’ÊÁœÃ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô »§‹ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸ∑§Ë ‡ÊÁQ§‚ ⁄UÁ„Uà ∑§⁄U ÁŒÿ ¡ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ flÊSÃfl◊¥ •∑§◊¸ „UË „Ò¥U– ∞‚Ê •Õ¸ ◊ÊŸ ‹Ÿ¬⁄U ∑§◊ÊZ∑§Ê ¿UÊ«∏U ŒŸflÊ‹ ∑§◊¸ ‚¢ãÿÊ‚Ë∑§ ôÊÊŸ∑§Ê ÷Ë ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§Ë SÃÈÁÃ∑§ Á‹ÿ ÿôÊM§¬ ‚◊¤ÊŸÊ ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U ’Ÿ ‚∑§ÃÊ „ÒU, •ÁœÿôÊ◊¥ ¡Ê dÈflÊÁŒ flSÃÈ∞° ¬˝Á‚h „Ò¥U fl ‚’ ß‚ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸË ‚¢ãÿÊ‚Ë∑§ (‚êÿ∑˜Ô§-ôÊÊŸM§¬) •äÿÊà◊ÿôÊ◊¥ ’˝rÊÔ „UË „Ò¥U– ©U¬ÿ¸ÈQ§ •Õ¸ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸŸ‚ flÊSÃfl◊¥ ‚’ „UË ’˝rÊÔM§¬ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§fl‹ dÈfl •ÊÁŒ∑§Ê „UË Áfl‡Ê·ÃÊ‚ ’˝rÊÔM§¬ ’Ã‹ÊŸÊ √ÿÕ¸ „Uʪʖ ‚ÈÃ⁄UÊ¢ “ÿ„U ‚’ ∑ȧ¿U ’˝rÊÔ „UË „ÒU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊¤ÊŸflÊ‹ ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ flÊSÃfl◊¥ ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê •÷Êfl „UË „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÃÕÊ ©U‚∑§ •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ (Á∑˝§ÿÊ, »§‹ •ÊÁŒ) ∑§Ê⁄U∑§‚ê’ãœË ÷Œ’ÈÁh∑§Ê •÷Êfl „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ ÷Ë ÿ„UË Á‚h „UÊÃ Ê „ÒU; ÄÿÊÁ¥ ∑§ ∑§Ê߸ ÷Ë ÿôÊ ŸÊ◊∑§ ∑§◊¸ ∑§Ê⁄U∑§‚ê’ãœË ÷Œ’ÈÁh‚ ⁄UÁ„Uà Ÿ„UË¥ ŒπÊ ªÿÊ– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ ‚÷Ë ∑§◊¸, (ßãº˝Êÿ, flL§áÊÊÿ •ÊÁŒ) ‡ÊéŒÊ¥mÊ⁄UÊ „UÁfl •ÊÁŒ º˝√ÿ Á¡Ÿ∑§ •¬¸áÊ Á∑§ÿ ¡Êà „Ò¥U, ©UŸ ŒflÃÊÁfl‡Ê·M§¬ ‚ê¬˝ŒÊŸ •ÊÁŒ ∑§Ê⁄U∑§’ÈÁhflÊ‹ ÃÕÊ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§ •Á÷◊ÊŸ‚ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ‚ ÿÈQ§ Œπ ªÿ „Ò¥U– Á¡‚◊‚ ¥ Á∑˝§ÿÊ, ∑§Ê⁄U∑§ •ÊÒ⁄U »§‹‚ê’ãœË ÷Œ’ÈÁh ŸCÔU „UÊ ªÿË „UÊ ÃÕÊ ¡Ê ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§ •Á÷◊ÊŸ‚ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ ∞‚Ê ÿôÊ Ÿ„UË¥ ŒπÊ ªÿÊ– ¬⁄¢UÃÈ ÿ„U ©U¬ÿ¸ÈQ§ ∑§◊¸ ÃÊ ∞‚Ê „ÒU Á∑§ Á¡‚◊¥ ‚fl¸òÊ ’˝rÊÔ’ÈÁh „UÊ ¡ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ, •¬¸áÊÊÁŒ ∑§Ê⁄U∑§, Á∑˝§ÿÊ •ÊÒ⁄U »§‹‚ê’ãœË ÷Œ’ÈÁh ŸCÔU „UÊ ªÿË „ÒU– ß‚Á‹ÿ ÿ„U •∑§◊¸ „UË „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
129
ÃÕÊ ø ŒÌ‡ÊÃ◊˜Ô “∑§◊¸áÿ∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿØԔ ÿ„UË ’ÊÃ, “∑§◊¸áÿ∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿÔԘ “∑§◊¸áÿÁ÷¬˝flÎûÊÊ˘Á¬ ŸÒfl Á∑§Á@à∑§⁄UÊÁà ‚—” “∑§◊¸áÿÁ÷¬˝flûÎ ÊÊ˘Á¬ ŸÒfl Á∑§Á@à∑§⁄UÊÁ à ‚—” “ªÈáÊÊ “ªÈáÊÊ ªÈáÊ·È fløãÔ “ŸÒfl Á∑§Á@à∑§⁄UÊ◊ËÁà ÿÈQ§Ê ªÈáÊ·È fløãÔ “ŸÒfl Á∑§Á@à∑§⁄UÊ◊ËÁà ÿÈQ§Ê ◊ãÿà ÃûflÁflØ”Ô ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§Êm¥ Ê⁄UÊ ÷Ë ÁŒπ‹ÊÿË ªÿË „ÒU– ◊ãÿà ÃûflÁflØԔ ßàÿÊÁŒÁ÷—– •ÊÒ⁄U ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÁŒπ‹Êà „ÈU∞ ÷ªflÊŸ˜Ô ¡ª„UÃÕÊ ø Œ‡Ê¸ÿŸ˜Ô ÃòÊ ÃòÊ Á∑˝§ÿÊ∑§Ê⁄U∑§»§‹÷Œ’ÈhKȬ◊ŒZ ∑§⁄UÊÁÖ ŒÎCÔUÊ ø ∑§ÊêÿÊÁªA„UÊòÊÊŒÊÒ ∑§Ê◊ʬ◊Œ¸Ÿ ∑§ÊêÿÊÁªA„UÊòÊÊÁŒ„UÊÁŸ—– ÃÕÊ ◊ÁìÍfl¸∑§Ê◊ÁìÍfl¸∑§ÊŒËŸÊ¢ ∑§◊¸áÊÊ¢
∑§Êÿ¸Áfl‡Ê·Sÿ •Ê⁄Uê÷∑§àfl¢ ŒÎCÔU◊˜Ô– ÃÕÊ ß„U •Á¬ ’˝rÊÔ’ÈhKȬ◊ÎÁŒÃʬ¸áÊÊÁŒ∑§Ê⁄U∑§Á∑˝§ÿÊ»§‹÷Œ’Èh— ’ÊsÔøCUÔ Ê◊ÊòÊáÊ ∑§◊¸ •Á¬ ÁflŒÈ·— •∑§◊¸ ‚ê¬lÖ •Ã ©UQ¢§ ‚◊ª˝¢ ¬˝Áfl‹Ëÿà ßÁÖ •òÊ ∑§ÁøŒ˜Ô •Ê„ÈU— ÿŒ˜Ô ’˝rÊÔ ÃŒ¬¸áÊÊŒËÁŸ– ’˝rÊÔ ∞fl Á∑§‹ •¬¸áÊÊÁŒŸÊ ¬@ÁflœŸ ∑§Ê⁄U∑§Êà◊ŸÊ √ÿflÁSÕâ ‚Ã˜Ô ÃŒ˜Ô ∞fl ∑§◊¸ ∑§⁄UÊÁÖ ÃòÊ Ÿ •¬¸áÊÊÁŒ’ÈÁh— ÁŸflàÿ¸Ã Á∑¢§ ÃÈ •¬¸áÊÊÁŒ·È ’˝rÊÔ’ÁÈ h— •ÊœËÿÖ ÿÕÊ ¬˝ÁÃ◊ÊŒÊÒ ÁflcáflÊÁŒ’ÈÁh— ÿÕÊ flÊ ŸÊ◊ÊŒÊÒ ’˝rÊÔ’ÈÁh— ßÁÖ ‚àÿ◊˜Ô ∞fl◊˜Ô •Á¬ SÿÊŒ˜Ô ÿÁŒ ôÊÊŸÿôÊSÃÈàÿÕZ ¬˝∑§⁄UáÊ¢ Ÿ SÿÊØԖ
¡ª„U Á∑˝§ÿÊ, ∑§Ê⁄U∑§ •ÊÒ⁄U »§‹‚ê’ãœË ÷Œ’ÈÁh∑§Ê ÁŸ·œ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ŒπÊ ÷Ë ªÿÊ „ÒU Á∑§ ‚∑§Ê◊ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ◊¥ ∑§Ê◊ŸÊ Ÿ ⁄U„UŸ¬⁄U fl ‚∑§Ê◊ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÖ (©UŸ∑§Ë ‚∑§Ê◊ÃÊ ŸCÔU „UÊ ¡ÊÃË „ÒU–) ÃÕÊ ÿ„U ÷Ë ŒπÊ ªÿÊ „ÒU Á∑§ ¡ÊŸ-’ͤÊ∑§⁄U Á∑§ÿ „ÈU∞ •ÊÒ⁄U •Ÿ¡ÊŸ◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§◊¸ Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ ∑§ÊÿÊZ∑§ •Ê⁄Uê÷∑§ „UÊà „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ∑§Ê »§‹ •‹ª-•‹ª „UÊÃÊ „ÒU– flÒ‚ „UË ÿ„UÊ° ÷Ë Á¡‚ ¬ÈL§·∑§Ë ‚fl¸òÊ ’˝rÊÔ’ÈÁh „UÊ ¡ÊŸ‚ (dÈfl, „UÁfl •ÊÁŒ◊¥) Á∑˝§ÿÊ, ∑§Ê⁄U∑§ •ÊÒ⁄U »§‹‚ê’ãœË ÷Œ’ÈÁh ŸCÔU „UÊ ªÿË „ÒU, ©U‚ ôÊÊŸË ¬ÈL§·∑§ ’ÊsÔ øCÔUÊ◊ÊòÊ‚ „UÊŸflÊ‹ ∑§◊¸ ÷Ë •∑§◊¸ „UÊ ¡Êà „Ò¥U– ß‚ËÁ‹ÿ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “©U‚∑§ »§‹‚Á„Uà ∑§◊¸ Áfl‹ËŸ „UÊ ¡Êà „Ò¥U–” ß‚ Áfl·ÿ◊¥ ∑§Ê߸-∑§Ê߸ ≈UË∑§Ê∑§Ê⁄U ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ¡Ê ’˝rÊÔ „ÒU fl„UË dÈfl •ÊÁŒ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ’˝rÊÔ „UË dÈfl •ÊÁŒ ¬Ê°ø ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ∑§Ê⁄U∑§Ê¥∑§ M§¬◊¥ ÁSÕà „Ò •ÊÒ⁄U fl„UË ∑§◊¸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, (©UŸ∑§ Á‚hÊãÃÊŸÈ‚Ê⁄U) ©U¬ÿ¸ÈQ§ ÿôÊ◊¥ dÈfl •ÊÁŒ ’ÈÁh ÁŸflÎûÊ Ÿ„UË¥ ∑§Ë ¡ÊÃË; Á∑¢§ÃÈ dÈfl •ÊÁŒ◊¥ ’˝rÊÔ’ÈÁh SÕÊÁ¬Ã ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU, ¡Ò‚ Á∑§ ◊ÍÌà •ÊÁŒ◊¥ ÁflcáÊÈ •ÊÁŒ Œfl’ÈÁh ÿÊ ŸÊ◊ •ÊÁŒ◊¥ ’˝rÊÔ’ÈÁh ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU– ∆UË∑§ „ÒU, ÿÁŒ ÿ„U ¬˝∑§⁄UáÊ ôÊÊŸÿôÊ∑§Ë SÃÈÁÃ∑§ Á‹ÿ Ÿ „UÊÃÊ ÃÊ ÿ„U •Õ¸ ÷Ë „UÊ ‚∑§ÃÊ ÕÊ–
¬⁄¢UÃÈ ß‚ ¬˝∑§⁄UáÊ◊¥ ÃÊ ÿôÊ ŸÊ◊‚ ∑§„U ¡ÊŸflÊ‹ •‹ª-•‹ª ’„ÈUÃ-‚ Á∑˝§ÿÊ-÷ŒÊ¥∑§Ê ∑§„U∑§⁄U Á»§⁄U •Ÿ∑§ÊŸ˜Ô ÿôʇÊÁéŒÃÊŸ˜Ô Á∑˝§ÿÊÁfl‡Ê·ÊŸ˜Ô “º˝√ÿ◊ÿ ÿôÊ∑§Ë •¬ˇÊÊ ôÊÊŸÿôÊ ∑§ÀÿÊáÊ∑§⁄U „ÒU” ß‚ ©U¬ãÿSÿ “üÊÿÊãº˝√ÿ◊ÿÊlôÊÊÖôÊÊŸÿôÊ—” ßÁà ∑§ÕŸmÊ⁄UÊ ôÊÊŸÿôÊ ‡Ê錂 ∑§ÁÕà ‚êÿ∑˜§Ô Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄Uà „Ò¥U– ôÊÊŸ¢ SÃÊÒÁÖ
•òÊ ÃÈ ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ¢ ôÊÊŸÿôʇÊÁéŒÃ◊˜Ô
130
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
•òÊ ø ‚◊Õ¸◊Ô˜ ߌ¢ fløŸ¢ ’˝rÊÔʬ¸áÊ◊˜Ô ßàÿÊÁŒ ôÊÊŸSÿ ÿôÊàfl‚ê¬ÊŒŸ •ãÿÕÊ ‚fl¸Sÿ ’˝rÊÔàfl •¬¸áÊʌ˟Ê◊˜Ô ∞fl Áfl‡Ê·ÃÊ ’˝rÊÔàflÊÁ÷œÊŸ◊˜Ô •ŸÕ¸∑¢§ SÿÊØԖ ÿ ÃÈ •¬¸áÊÊÁŒ·È ¬˝ÁÃ◊ÊÿÊ¢ ÁflcáÊÈŒÎÁCÔUflŒ˜Ô ’˝rÊÔŒÎÁCÔU— ÁˇÊåÿà ŸÊ◊ÊÁŒ·È ßfl ø ßÁà ’˝Èflà Ÿ ÷ʢ ’˝rÊÔÁfllÊ ©UQ§Ê ß„U ÁflflÁˇÊÃÊ SÿÊŒ˜Ô •¬¸áÊÊÁŒÁfl·ÿàflÊŒ˜Ô ôÊÊŸSÿ– Ÿ ø ŒÎÁCÔU‚ê¬ÊŒŸôÊÊŸŸ ◊ÊˇÊ»§‹¢ ¬˝Êåÿà “’˝rÊÔÒfl ß ªãÃ√ÿ◊˜Ô” ßÁà ø ©UëÿÖ ÁflL§h¢ ø ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ◊˜Ô •ãÃ⁄UáÊ ◊ÊˇÊ»§‹¢ ¬˝Êåÿà ßÁÖ ¬˝∑ΧÃÁfl⁄UÊœ— ø– ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ¢ ø ¬˝∑ΧÃ◊˜Ô– “∑§◊¸áÿ∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿØԔ ßàÿòÊ •ãà ø ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ¢ ÃSÿ ∞fl ©U¬‚¢„UÊ⁄UÊØԖ “üÊÿÊãº˝√ÿ◊ÿÊlôÊÊÖôÊÊŸÿôÊ—” “ôÊÊŸ¢ ‹éäflÊ
ÃÕÊ ß‚ ¬˝∑§⁄UáÊ◊¥ ¡Ê “’˝rÊÔʬ¸áÊ◊˜”Ô ßàÿÊÁŒ fløŸ „ÒU, ÿ„U ôÊÊŸ∑§Ê ÿôÊM§¬‚ ‚ê¬ÊŒŸ ∑§⁄UŸ◊¥ ‚◊Õ¸ ÷Ë „ÒU, Ÿ„UË¥ ÃÊ flÊSÃfl◊¥ ‚’ ∑ȧ¿U ’˝rÊÔM§¬ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§fl‹ •¬¸áÊ (dÈfl) •ÊÁŒ∑§Ê „UË •‹ª ∑§⁄U∑§ ’˝rÊÔM§¬‚ ÁflœÊŸ ∑§⁄UŸÊ √ÿÕ¸ „Uʪʖ ¡Ê ∞‚Ê ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ÿ„UÊ° ◊ÍÌÃ◊¥ ÁflcáÊÈ •ÊÁŒ∑§Ë ŒÎÁCÔU∑§ ‚ŒÎ‡Ê ÿÊ ŸÊ◊ÊÁŒ◊¥ ’˝rÊÔ’ÈÁh∑§Ë ÷Ê°Áà •¬¸áÊ (‚È˝fl) •ÊÁŒ ÿôÊ∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë◊¥ ’˝rÊÔ’ÈÁh SÕʬŸ ∑§⁄UÊÿË ªÿË „ÒU, ©UŸ∑§Ë ŒÎÁCÔU‚ ‚ê÷fl× ß‚ ¬˝∑§⁄UáÊ◊¥ ’˝rÊÔÁfllÊ Ÿ„UË¥ ∑§„UË ªÿË „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ (©UŸ∑§ ◊ÃÊŸÈ‚Ê⁄U) ôÊÊŸ∑§Ê Áfl·ÿ dÈfl •ÊÁŒ ÿôÊ∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë „UË „ÒU, ’˝rÊÔ Ÿ„UË¥– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§fl‹ ’˝rÊÔŒÁÎ CÔU ‚ê¬ÊŒŸM§¬ ôÊÊŸ‚ ◊ÊˇÊM§¬ »§‹ Ÿ„UË¥ Á◊‹ ‚∑§ÃÊ •ÊÒ⁄U ÿ„UÊ° (S¬CÔU „UË) ÿ„U ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ ©U‚∑§ mÊ⁄UÊ ¬˝Ê# Á∑§ÿÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê »§‹ ’˝rÊÔ „UË „ÒU, Á»§⁄U Á’ŸÊ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§ ◊ÊˇÊM§¬ »§‹ Á◊‹ÃÊ „ÒUóÿ„U ∑§„UŸÊ ‚fl¸ÕÊ Áfl¬⁄UËà „ÒU– ß‚∑§ Á‚flÊ (∞‚Ê ◊ÊŸ ‹Ÿ‚) ¬˝∑§⁄UáÊ◊¥ ÷Ë Áfl⁄UÊœ •ÊÃÊ „ÒU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ “¡Ê ∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„UÊ° •Ê⁄Uê÷◊¥ ‚êÿ∑˜§Ô ôÊÊŸ∑§Ê „UË ¬˝∑§⁄UáÊ „ÒU ÃÕÊ ©U‚Ë◊¥ ©U¬‚¢„UÊ⁄U „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •ãÃ◊¥ ÷Ë ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§Ê „UË ¬˝∑§⁄UáÊ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ “º˝√ÿ◊ÿ ÿôÊ∑§Ë •¬ˇÊÊ ôÊÊŸÿôÊ üÊDÔUÃ⁄U „ÒU” “ôÊÊŸ∑§Ê ¬Ê∑§⁄U ¬⁄U◊ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ÃÈ⁄ãà „UË ¬˝Ê# „UÊ
¬⁄UÊ¢ ‡ÊÊÁãÃ◊˜Ô” ßàÿÊÁŒŸÊ ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸSÃÈÁÃ◊˜Ô ∞fl ¡ÊÃÊ „ÒU” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥‚ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄Uà „ÈU∞ „UË ÿ„U •äÿÊÿ ‚◊Ê# „ÈU•Ê „ÒU– ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô ©U¬ˇÊËáÊ— •äÿÊÿ—– Á»§⁄U Á’ŸÊ ¬˝∑§⁄UáÊ •∑§S◊ÊÃ˜Ô ◊ÍÁø◊¥ ÁflcáÊÈŒÎÁCÔU∑§Ë ÃòÊ •∑§S◊ÊŒ˜Ô •¬¸áÊÊŒÊÒ ’˝rÊÔŒÎÁCÔU— •¬˝∑§⁄UáÊ ¬˝ÁÃ◊ÊÿÊ◊˜Ô ßfl ÁflcáÊÈŒÎÁCÔU— ©Uëÿà ÷Ê°Áà dÈfl •ÊÁŒ◊¥ ’˝rÊÔŒÎÁCÔU∑§Ê ÁflœÊŸ ’Ã‹ÊŸÊ ©U¬ÿÈQ§ Ÿ„UË¥– ßÁà •ŸÈ¬¬ÛÊ◊˜Ô– ÃS◊ÊŒ˜Ô ÿÕÊ√ÿÊÅÿÊÃÊÕ¸ ‡‹Ê∑§—H 24H
∞fl
•ÿ¢
‚ÈÃ⁄UÊ¢ Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ß‚∑§Ë √ÿÊÅÿÊ ∑§Ë ªÿË „ÒU ß‚ ‡‹Ê∑§∑§Ê •Õ¸ flÒ‚Ê „UË „ÒUH 24H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
131
ÃòÊ •œÈŸÊ ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸSÿ ÿôÊàfl¢ ‚ê¬Êl
©U¬ÿ¸QÈ § ‡‹Ê∑§◊¥ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§Ê ÿôÊM§¬‚ ‚ê¬ÊŒŸ ÃàSÃÈàÿÕ¸◊˜Ô •ãÿ •Á¬ ÿôÊÊ ©U¬ÁˇÊåÿãà ŒÒfl◊˜Ô ∑§⁄U∑§ •’ ©U‚∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ “ŒÒfl◊˜Ô ∞fl” ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§Ê¥‚ ŒÍ‚⁄U-ŒÍ‚⁄U ÿôÊÊ¢∑§Ê ÷Ë ©UÀ‹π Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó ∞fl ßàÿÊÁŒŸÊó
ŒÒfl◊flʬ⁄U ’˝rÊÔʪAÊfl¬⁄U
ÿôÊ¢
ÿÊÁªŸ— ¬ÿ¸È¬Ê‚Ö ÿôÊ¢ ÿôÊŸÒflʬ¡ÈuÔUÁÃH 25H
Á¡‚ ÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ ŒflÊ¥∑§Ê ¬Í¡Ÿ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU fl„U Œfl‚ê’ãœË ÿôÊ „ÒU, •ãÿ (Á∑§ÃŸ „UË) ÿÊªË ÿôÊ— Ã◊˜Ô ∞fl •¬⁄U ÿôÊ¢ ÿÊÁªŸ— ∑§Ì◊áÊ— •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ‹Êª ©U‚ ŒÒfl-ÿôÊ∑§Ê „UË ¬ÿ¸È¬Ê‚à ∑ȧfl¸Áãà ßàÿÕ¸—– •ŸÈDÔUÊŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U– •ãÿ (’˝rÊÔflûÊÊ ¬ÈL§·) ’˝rÊÔÊÁªA◊¥ („UflŸ ∑§⁄Uà ’˝rÊÔʪAÊÒ “‚àÿ¢ ôÊÊŸ◊Ÿãâ ’˝rÊÔ” (ÃÒÁûÊ0 „Ò¥U) •ÕÊ¸Ã˜Ô “’˝rÊÔ ‚àÿ-ôÊÊŸ-•ŸãÃSflM§¬ „ÒU” “ÁflôÊÊŸ
ŒÒfl◊˜Ô ∞fl ŒflÊ ßÖÿãà ÿŸ ÿôÊŸ •‚ÊÒ ŒÒflÊ
©U0 2– 1) “ÁflôÊÊŸ◊ʟ㌢ ’˝rÊÔ” (’΄U0 ©U0
•ÊÒ⁄U •ÊŸãŒ „UË ’˝rÊÔ „ÒU” “¡Ê ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô •¬⁄UÊˇÊ 3– 9– 28) “ÿà‚ÊˇÊÊŒ¬⁄UÊˇÊÊŒ˜Ô ’˝rÊÔ ÿ •Êà◊Ê (¬˝àÿˇÊ) „ÒU fl„U ’˝rÊÔ „ÒU” “¡Ê ‚flʸãÃ⁄U •Êà◊Ê „ÒU fl„U ‚flʸãÃ⁄U—” (’΄U0 ©U0 3– 4– 1) ßàÿÊÁŒ- ’˝rÊÔ „ÒU” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥‚ Á¡‚∑§Ê fláʸŸ Á∑§ÿÊ ªÿÊ
„ÒU, ¡Ê ÷Íπ-åÿÊ‚ •ÊÁŒ ‚◊Sà ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ œ◊ÊZ‚
fløŸÊQ§◊˜Ô •‡ÊŸÊÿÊÁŒ‚fl¸‚¢‚Ê⁄Uœ◊¸flÌ¡Ã◊˜Ô, ⁄UÁ„Uà „ÒU, ¡Ê “∞‚Ê Ÿ„UË¥” “∞‚Ê Ÿ„UË¥” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŸÁà ŸÁà ßÁà ÁŸ⁄USÃʇʷÁfl‡Ê·¢ ’˝rÊÔ‡Ê錟 flŒflÊÄÿÊ¥mÊ⁄UÊ ‚’ Áfl‡Ê·áÊÊ¥‚ ¬⁄U ’ËÊÿÊ ªÿÊ „ÒU, fl„U ’˝rÊÔ ‡Ê錂 ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ©UëÿÖ ’˝rÊÔ ø ÃŒ˜Ô •ÁªA— ø ‚ „UÊ◊ÊÁœ∑§⁄UáÊàfl„UflŸ∑§Ê •Áœ∑§⁄UáÊ ’Ëʟ∑§ Á‹ÿ ©U‚ ’˝rÊÔ∑§Ê ÁflflˇÊÿÊ ’˝rÊÔÊÁªA— ÃÁS◊Ÿ˜Ô ’˝rÊÔʪAÊÒ •¬⁄U •ãÿ „UË ÿ„UÊ° •ÁªA ∑§„U ÁŒÿÊ „ÒU– ©U‚ ’˝rÊÔM§¬ •ÁªA◊¥ ’˝rÊÔÁflŒ—, ÿôÊ¢ ÿôʇÊéŒflÊëÿ •Êà◊Ê •Êà◊- Á∑§ÃŸ „UË ’˝rÊÔflûÊÊóôÊÊŸË ÿôÊmÊ⁄UÊ ÿôÊ∑§Ê „UflŸ ŸÊ◊‚È ÿôʇÊéŒSÿ ¬Ê∆UÊÃ˜Ô Ã◊˜Ô •Êà◊ÊŸ¢ ÿôÊ¢ ∑§⁄Uà „Ò¥U– •Êà◊Ê∑§ ŸÊ◊Ê¥◊¥ ÿôÊ ‡ÊéŒ∑§Ê ¬Ê∆U „UÊŸ‚ ¬⁄U◊Êո× ¬⁄U◊˜Ô ∞fl ’˝rÊÔ ‚ãâ ’ÈhKÊlȬÊÁœ- •Êà◊Ê∑§Ê ŸÊ◊ ÿôÊ „ÒU ¡Ê Á∑§ flÊSÃfl◊¥ ¬⁄U’˝rÊÔ „UË ‚¢ÿÈQ¢§ •äÿSÂflʸ¬ÊÁœœ◊¸∑§◊˜Ô •Ê„ÈUÁÃM§¬¢ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ’ÈÁh •ÊÁŒ ©U¬ÊÁœÿÊ¥‚ ÿÈQ§ „ÈU•Ê ©U¬ÊÁœÿÊ¥∑§ ÿôÊŸ ∞fl •Êà◊ŸÊ ∞fl ©UQ§‹ˇÊáÊŸ ©U¬¡ÈuÔUÁà œ◊Ê∑Z §Ê •¬Ÿ◊¥ ◊ÊŸ ⁄U„UÊ „ÒU– ©U‚ •Ê„ÈUÁÃM§¬ •Êà◊Ê∑§Ê ¬˝ÁˇÊ¬ÁãÖ ©U¬ÿ¸ÈQ§ •Êà◊ÊmÊ⁄UÊ „UË „UflŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ‚ʬÊÁœ∑§Sÿ •Êà◊ŸÊ ÁŸL§¬ÊÁœ∑§Ÿ ‚Ê⁄UÊ¢‡Ê ÿ„U Á∑§ ©U¬ÊÁœÿÈQ§ •Êà◊Ê∑§Ê ¡Ê ©U¬ÊÁœ¬⁄U’˝rÊÔSflM§¬áÊ ∞fl ÿŒ˜Ô Œ‡Ê¸Ÿ¢ ‚ ÃÁS◊Ÿ˜Ô ⁄UÁ„Uà ¬⁄U’˝rÊÔM§¬‚ ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ∑§⁄UŸÊ „ÒU, fl„UË ©U‚∑§Ê ©U‚◊¥ „UflŸ ∑§⁄UŸÊ „ÒU; ’˝rÊÔ •ÊÒ⁄U •Êà◊Ê∑§ ∞∑§àflôÊÊŸ◊¥ „UÊ◊— â ∑ȧfl¸Áãà ’˝rÊÔÊà◊Ò∑§àflŒ‡Ê¸ŸÁŸDÔUÊ— ÁSÕà „ÈU∞ fl ‚¢ãÿÊ‚Ë ‹Êª ∞‚Ê „UflŸ Á∑§ÿÊ ‚ÛÿÊÁ‚Ÿ ßàÿÕ¸—– ∑§⁄Uà „Ò¥U–
132
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
“üÊÿÊãº˝√ÿ◊ÿÊlôÊÊÖôÊÊŸÿôÊ— ¬⁄Uãì” ßàÿÊÁŒ ‚— •ÿ¢ ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ‹ˇÊáÊÊ ÿôÊÊ ŒÒflÿôÊÊÁŒ·È ÿôÊ·È ©U¬ÁˇÊåÿà “’˝rÊÔʬ¸áÊ◊˜”Ô ßàÿÊÁŒ‡‹Ê∑§Ò — ‡‹Ê∑§Ê¥‚ SÃÈÁà ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÿ„U ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸM§¬ ÿôÊ “üÊÿÊãº˝√ÿ◊ÿÊlôÊÊÖôÊÊŸÿôÊ— ¬⁄Uãì” ßàÿÊÁŒŸÊ “’˝rÊÔʬ¸áÊ◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§Ê¥mÊ⁄UÊ ŒÒflÿôÊ •ÊÁŒ ÿôÊÊ¥◊¥ ‚Áê◊Á‹Ã Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 25H SÃÈàÿÕ¸◊H Ô˜ 25H U
üÊÊòÊʌ˟ËÁãº˝ÿÊáÿãÿ ‡ÊéŒÊŒËÁãfl·ÿÊŸãÿ
‚¢ÿ◊ÊÁªA·È ßÁãº˝ÿÊÁªA·È
üÊÊòÊÊŒËÁŸ ßÁãº˝ÿÊÁáÊ •ãÿ ÿÊÁªŸ— ‚¢ÿ◊ÊÁªA·È ¬˝ÃËÁãº˝ÿ¢ ‚¢ÿ◊Ê Á÷là ßÁà ’„ÈUfløŸ◊˜Ô– ‚¢ÿ◊Ê ∞fl •ªAÿ— Ã·È ¡ÈuUÔ Áà ßÁãº˝ÿ‚¢ÿ◊◊˜Ô ∞fl ∑ȧfl¸Áãà ßàÿÕ¸—– ‡ÊéŒÊŒËŸ˜Ô Áfl·ÿÊŸ˜Ô •ãÿ ßÁãº˝ÿÊÁªA·È ¡ÈuUÔÁà ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ∞fl •ªAÿ— Ã·È ßÁãº˝ÿÊÁªA·È ¡ÈuUÔÁà üÊÊòÊÊÁŒÁ÷— •ÁflL§hÁfl·ÿª˝„UáÊ¢ „UÊ◊ ¢ ◊ãÿãÃH 26H
•ãÿ ÿʪˡŸ ‚¢ÿ◊M§¬ •ÁªAÿÊ◊¥ ¥ üÊÊòÊÊÁŒ ßÁãº˝ÿÊ∑¥ §Ê „UflŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ‚¢ÿ◊ „UË •ÁªAÿÊ° „Ò¥U, ©Uã„UË¥◊¥ „UflŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê ‚¢ÿ◊ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ¬˝àÿ∑§ ßÁãº˝ÿ∑§Ê ‚¢ÿ◊ Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ÿ„UÊ° ’„ÈUfløŸ∑§Ê ¬˝ÿʪ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– •ãÿ (‚Êœ∑§‹Êª) ßÁãº˝ÿM§¬ •ÁªAÿÊ¥◊¥ ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê „UflŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ßÁãº˝ÿÊ° „UË •ÁªAÿÊ° „Ò¥U, ©UŸ ßÁãº˝ÿÊÁªAÿÊ¥◊¥ „UflŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ üÊÊòÊÊÁŒ ßÁãº˝ÿÊ¥mÊ⁄UÊ ‡ÊÊSòÊ‚ê◊à Áfl·ÿÊ¥∑§ ª˝„UáÊ ∑§⁄UŸ∑§Ê „UË „UÊ◊ ◊ÊŸÃ „Ò¥UH 26H
U ÃÕÊó
Á∑¢§ øó
‚flʸáÊËÁãº˝ÿ∑§◊ʸÁáÊ •Êà◊‚¢ÿ◊ÿʪʪAÊÒ
¡ÈuÔUÁÖ ¡ÈuÔUÁÃH 26H
¬˝ÊáÊ∑§◊ʸÁáÊ øʬ⁄U– ¡ÈuÔUÁà ôÊÊŸŒËÁ¬ÃH 27H
‚flʸÁáÊ ßÁãº˝ÿ∑§◊ʸÁáÊ ßÁãº˝ÿÊáÊÊ¢ ∑§◊ʸÁáÊ ßÁãº˝ÿ∑§◊ʸÁáÊ ÃÕÊ ¬˝ÊáÊ∑§◊ʸÁáÊ ¬˝ÊáÊÊ flÊÿÈ— •ÊäÿÊÁà◊∑§— ÃÃ˜Ô ∑§◊ʸÁáÊ •Ê∑ȧ@Ÿ¬˝‚Ê⁄UáÊÊ-ŒËÁŸ ÃÊÁŸ ø •¬⁄U •Êà◊‚¢ÿ◊ÿʪʪAÊÒ •Êà◊ÁŸ ‚¢ÿ◊ •Êà◊‚¢ÿ◊— ‚ ∞fl ÿʪÊÁªA— ÃÁS◊Ÿ˜Ô •Êà◊‚¢ÿ◊ÿʪʪAÊÒ ¡ÈuÔUÁà ¬˝ÁˇÊ¬Áãà ôÊÊŸŒËÁ¬Ã F„UŸ ßfl ¬˝ŒËÁ¬Ã Áflfl∑§ÁflôÊÊŸŸ ©UÖÖfl‹÷Êfl◊˜Ô •Ê¬ÊÁŒÃ ¬˝Áfl‹Ê¬ÿÁãà ßàÿÕ¸—H 27H
ŒÍ‚⁄U ‚Êœ∑§ ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZ∑§Ê •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U∑§ ÷ËÃ⁄U ⁄U„UŸflÊ‹Ê flÊÿÈ ¡Ê ¬˝ÊáÊ ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU, ©U‚∑§ “‚¢∑ȧÁøà „UÊŸ”, “»Ò§‹Ÿ” •ÊÁŒ ∑§◊ÊZ∑§Ê, ôÊÊŸ‚ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÈU߸ •Êà◊‚¢ÿ◊M§¬ ÿʪÊÁªA◊¥ „UflŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U– •Êà◊Áfl·ÿ∑§ ‚¢ÿ◊∑§Ê ŸÊ◊ •Êà◊‚¢ÿ◊ „ÒU, fl„UË ÿ„UÊ° ÿʪÊÁªA „ÒU– ÉÊÎÃÊÁŒ Áø∑§ŸË flSÃÈ‚ ¬˝ÖflÁ‹Ã „ÈU߸ •ÁªA∑§Ë ÷Ê°Áà Áflfl∑§ÁflôÊÊŸ‚ ©UÖÖfl‹ÃÊ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU߸ (œÊ⁄UáÊÊ-äÿÊŸ-‚◊ÊÁœM§¬) ©U‚ •Êà◊-‚¢ÿ◊ ÿʪÊÁªA◊¥ (fl ¬˝ÊáÊ •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê) Áfl‹ËŸ ∑§⁄U ŒÃ „Ò¥UH 27H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
º˝√ÿÿôÊÊSìÊÿôÊÊ SflÊäÿÊÿôÊÊŸÿôÊÊp
133
ÿʪÿôÊÊSÃÕʬ⁄U– ÿÃÿ— ‚¢Á‡ÊÃfl˝ÃÊ—H 28H
º˝√ÿÿôÊÊ— ÃËÕ¸·È º˝√ÿÁflÁŸÿʪ¢ ÿôÊ’ÈhKÊ ∑ȧfl¸Áãà ÿ à º˝√ÿÿôÊÊ—– ìÊÿôÊÊ ÿ ìÁSflŸ— à ìÊÿôÊÊ—, ÿʪÿôÊÊ— ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¬˝àÿÊ„UÊ⁄UÊÁŒ‹ˇÊáÊÊ ÿÊªÊ ÿôÊÊ ÿ·Ê¢ à ÿʪÿôÊÊ—– ÃÕÊ •¬⁄U SflÊäÿÊÿôÊÊŸÿôÊÊ— ø SflÊäÿÊÿÊ ÿÕÊÁflÁœ ´§ªÊlèÿÊ‚Ê ÿôÊÊ ÿ·Ê¢ Ã
¡Ê ÿôÊ’ÈÁh‚ ÃËÕʸÁŒ◊¥ º˝√ÿ ‹ªÊà „Ò¥U fl º˝√ÿÿôÊÊ ÿÊŸË º˝√ÿ-‚ê’ãœË ÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U– ¡Ê ìSflË „Ò¥U fl ìÊÿôÊÊ ÿÊŸË Ã¬M§¬ ÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U– ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊-¬˝àÿÊ„UÊ⁄UM§¬ ÿʪ „UË Á¡Ÿ∑§Ê ÿôÊ „ÒU fl ÿʪÿôÊÊ ÿÊŸË ÿʪM§¬ ÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U– flÒ‚ „UË •ãÿ ∑§ß¸ SflÊäÿÊÿÿôÊ •ÊÒ⁄U ôÊÊŸÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ÷Ë „Ò¥U– Á¡Ÿ∑§Ê ÿÕÊÁflÁœ ´§ÇflŒ •ÊÁŒ∑§Ê •èÿÊ‚M§¬ SflÊäÿÊÿ „UË ÿôÊ „ÒU, fl SflÊäÿÊÿÿôÊ SflÊäÿÊÿÿôÊÊ ôÊÊŸÿôÊÊ ôÊÊŸ¢ ‡ÊÊSòÊÊÕ¸¬Á⁄UôÊÊŸ¢ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊÊ¥∑§Ê •Õ¸ ¡ÊŸŸÊM§¬ ôÊÊŸ ÿôÊÊ ÿ·Ê¢ à ôÊÊŸÿôÊÊ— ø– Á¡Ÿ∑§Ê ÿôÊ „ÒU fl ôÊÊŸÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U– ÿÃÿÊ ÿ߇ÊË‹Ê— ‚¢Á‡ÊÃfl˝ÃÊ— ‚êÿÁćÊÃÊÁŸ ß‚Ë Ã⁄U„U ∑§ß¸ ÿ%‡ÊË‹ ‚¢Á‡Êà fl˝ÃflÊ‹ „Ò¥U– ßÍ∑ΧÃÊÁŸ ÃˡáÊË∑ΧÃÊÁŸ fl˝ÃÊÁŸ ÿ·Ê¢ à Á¡Ÿ∑§ fl˝Ã-ÁŸÿ◊ •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U ÃˡáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ÿÊŸË ‚͡◊-‡ÊÈh Á∑§ÿ „ÈU∞ „UÊà „Ò¥U fl ¬ÈL§· ‚¢Á‡ÊÃfl˝Ã ∑§„U‹Êà „Ò¥UH 28H ‚¢Á‡ÊÃfl˝ÃÊ—H 28H
U Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
•¬ÊŸ ¡ÈuÔUÁà ¬˝ÊáÊ¢ ¬˝ÊáÊ˘¬ÊŸ¢ ÃÕʬ⁄U– ¬˝ÊáÊʬʟªÃË L§Œ˜ÔäflÊ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¬⁄UÊÿáÊÊ—H 29H •¬ÊŸ •¬ÊŸflÎûÊÊÒ ¡ÈuÔUÁà ¬˝ÁˇÊ¬Áãà ¬˝ÊáÊ (∑§Ê߸) •¬ÊŸflÊÿÈ◊¥ ¬˝ÊáÊflÊÿÈ∑§Ê „UflŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U ¬˝ÊáÊflÎÁûÊ¢ ¬Í⁄U∑§ÊÅÿ¢ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¢ ∑ȧfl¸Áãà ßàÿÕ¸—– •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬Í⁄U∑§ ŸÊ◊∑§ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ¬˝ÊáÊ •¬ÊŸ¢ ÃÕÊ •¬⁄U ¡ÈuÔUÁà ⁄Uø∑§ÊÅÿ¢ ø flÒ‚ „UË •ãÿ ∑§Ê߸ ¬˝ÊáÊ◊¥ •¬ÊŸ∑§Ê „UflŸ ∑§⁄Uà ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¢ ∑ȧfl¸Áãà ßÁà ∞ÃØԖ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ⁄Uø∑§ ŸÊ◊∑§ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ¬˝ÊáÊʬʟªÃË ◊ÈπŸÊÁ‚∑§ÊèÿÊ¢ flÊÿÊ— ÁŸª¸◊Ÿ¢ ¬˝ÊáÊSÿ ªÁ× ÃÁm¬ÿ¸ÿá Ê •œÊª◊Ÿ◊˜Ô •¬ÊŸSÿ à ¬˝ÊáÊʬʟªÃË ∞à L§Œ˜ÔäflÊ ÁŸL§äÿ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¬⁄UÊÿáÊÊ— ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊Ãà¬⁄UÊ— ∑ȧê÷∑§ÊÅÿ¢ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¢ ∑ȧfl¸Áãà ßàÿÕ¸—H 29H
◊Èπ •ÊÒ⁄U ŸÊÁ‚∑§Ê∑§ mÊ⁄UÊ flÊÿÈ∑§Ê ’Ê„U⁄U ÁŸ∑§‹ŸÊ ¬˝ÊáÊ∑§Ë ªÁà „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ Áfl¬⁄UËà (¬≈U◊)¥ ŸËø∑§Ë •Ê⁄U ¡ÊŸÊ •¬ÊŸ∑§Ë ªÁà „ÒU– ©UŸ ¬˝ÊáÊ •ÊÒ⁄U •¬ÊŸ ŒÊŸÊ∑¥ §Ë ªÁÃÿÊ∑¥ §Ê ⁄UÊ∑ §∑§⁄U ∑§Ê߸ •ãÿ ‹Êª ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¬⁄UÊÿáÊ „UÊà „ÒU¥ •ÕʸÃÔ˜ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊◊¥ Ãà¬⁄U „ÈU∞ fl ∑§fl‹ ∑ȧê÷∑§ ŸÊ◊∑§ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „ÒU¥H 29H
U
134
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
•¬⁄U ÁŸÿÃÊ„UÊ⁄UÊ— ¬˝ÊáÊÊã¬˝ÊáÊ·È ¡ÈuÔUÁÖ ‚fl¸˘åÿà ÿôÊÁflŒÊ ÿôÊˇÊÁ¬Ã∑§À◊·Ê—H 30H •¬⁄U ÁŸÿÃÊ„UÊ⁄UÊ ÁŸÿ× ¬Á⁄UÁ◊à •Ê„UÊ⁄UÊ ÿ·Ê¢ à ÁŸÿÃÊ„UÊ⁄UÊ— ‚ã×, ¬˝ÊáÊÊŸ˜Ô flÊÿÈ÷ŒÊŸ˜Ô ¬˝ÊáÊ·È ∞fl ¡ÈuÔUÁà ÿSÿ ÿSÿ flÊÿÊ— ¡ÿ— Á∑˝§ÿà ßÃ⁄UÊŸ˜Ô flÊÿÈ÷ŒÊŸ˜Ô ÃÁS◊Ÿ˜Ô ÃÁS◊Ÿ˜Ô ¡ÈuUÔ Áà à ÃòÊ ¬˝ÁflCÔUÊ ßfl ÷flÁãÖ ‚fl¸ •Á¬ ∞à ÿôÊÁflŒÊ ÿôÊˇÊÁ¬Ã∑§À◊·Ê— ÿôÊÒ— ÿÕÊQÒ§— ˇÊÁ¬ÃÊ ŸÊÁ‡Ê× ∑§À◊·Ê ÿ·Ê¢ à ÿôÊˇÊÁ¬Ã∑§À◊·Ê—H 30H
•ãÿ Á∑§ÃŸ „UË ÁŸÿÃÊ„UÊ⁄UË •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡Ÿ∑§Ê •Ê„UÊ⁄U ÁŸÿÁ◊à Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê „ÒU ∞‚ ¬Á⁄UÁ◊à ÷Ê¡Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬˝ÊáÊÊ¥∑§Ê ÿÊŸË flÊÿÈ∑§ Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ ÷ŒÊ¥∑§Ê ¬˝ÊáÊÊ¥◊¥ „UË „UflŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ÷Êfl ÿ„U „ÒU Á∑§ fl Á¡‚-Á¡‚ flÊÿÈ∑§Ê ¡Ëà ‹Ã „ÒU¥ ©U‚Ë◊¥ flÊÿÈ∑§ ŒÍ‚⁄U ÷ŒÊ∑¥ §Ê „UflŸ ∑§⁄U ŒÃ „ÒU¥ ÿÊŸË fl ‚’ flÊÿÈ-÷Œ ©U‚◊¥ Áfl‹ËŸ-‚ „UÊ ¡Êà „ÒU¥– ÿ ‚÷Ë ¬ÈL§· ÿôÊÊ∑¥ §Ê ¡ÊŸŸflÊ‹ •ÊÒ⁄U ÿôÊÊm¥ Ê⁄UÊ ÁŸc¬Ê¬ „UÊ ªÿ „UÊà „ÒU¥ •ÕʸÃÔ˜ ©U¬ÿ¸QÈ § ÿôÊÊm¥ Ê⁄UÊ Á¡Ÿ∑§ ‚’ ¬Ê¬ ŸCÔU „UÊ ªÿ „ÒU¥, fl “ÿôÊˇÊÁ¬Ã∑§À◊·” ∑§„U‹Êà „ÒU¥H 30H
U ∞fl¢ ÿÕÊQ§ÊŸ˜Ô ÿôÊÊŸ˜Ô ÁŸfl¸àÿ¸ó
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ©U¬ÿ¸ÈQ§ ÿôÊÊ¥∑§Ê ‚ê¬ÊŒŸ ∑§⁄U∑§ó
ÿôÊÁ‡ÊCÔUÊ◊ÎÃ÷È¡Ê ÿÊÁãà ’˝rÊÔ ‚ŸÊß◊˜Ô– ŸÊÿ¢ ‹Ê∑§Ê˘SàÿÿôÊSÿ ∑ȧÃÊ˘ãÿ— ∑ȧL§‚ûÊ◊H 31H ÿôÊÁ‡ÊCÔUÊ◊ÎÃ÷È¡Ê ÿôÊÊŸÊ¢ Á‡ÊCÔU¢ ÿôÊÁ‡ÊCÔU¢ ÿôÊÁ‡ÊCÔU¢ ø ÃŒ˜Ô •◊Îâ ø ÿôÊÁ‡ÊCÔUÊ◊Îâ ÃŒ˜Ô ÷ÈTà ßÁà ÿôÊÁ‡ÊCÔUÊ◊ÎÃ÷È¡Ê ÿÕÊQ§ÊŸ˜Ô ÿôÊÊŸ˜Ô ∑ΧàflÊ ÃÁë¿UCUÔŸ ∑§Ê‹Ÿ ÿÕÊÁflÁœ øÊÁŒÃ◊˜Ô •ÛÊ◊˜Ô •◊ÎÃÊÅÿ¢ ÷ÈTà ßÁà ÿôÊÁ‡ÊCÔUÊ◊ÎÃ÷È¡Ê ÿÊÁãà ªë¿UÁãà ’˝rÊÔ ‚ŸÊߢ Áø⁄Uãß◊˜Ô– ◊È◊ÈˇÊfl— øÃ˜Ô ∑§Ê‹ÊÁÃ∑˝§◊ʬˇÊÿÊ ßÁÃ
ÿôÊÊ¥∑§ ‡Ê·∑§Ê ŸÊ◊ ÿôÊÁ‡ÊCÔU „ÒU, fl„UË •◊Îà „ÒU ©U‚∑§Ê ¡Ê ÷ʪà „Ò¥U, fl ÿôÊÁ‡ÊCÔU •◊ÎÃ÷Ê¡Ë „Ò¥U– ©U¬ÿ¸ÈQ§ ÿôÊÊ¥∑§Ê ∑§⁄U∑§ ©U‚‚ ’ø „ÈU∞ ‚◊ÿmÊ⁄UÊ ÿÕÊÁflÁœ ¬˝Ê# •◊ÎÃM§¬ ÁflÁ„Uà •ÛÊ∑§Ê ÷ˇÊáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ÿôÊÁ‡ÊCÔU •◊ÎÃ÷Ê¡Ë ¬ÈL§·, ‚ŸÊß ÿÊŸË Áø⁄Uãß ’˝rÊÔ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊà „Ò¥U– ÿ„UÊ° ÿÊÁãà ߂ ªÁÃÁfl·ÿ∑§ ‡ÊéŒ∑§Ë ‡ÊÁQ§‚ ÿ„U ¬ÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ÿÁŒ ÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊È◊ÈˇÊÈ „UÊà „Ò¥U ÃÊ ∑§Ê‹ÊÁÃ∑˝§◊∑§Ë •¬ˇÊÊ‚ (◊⁄UŸ∑§ ’ÊŒ Á∑§ÃŸ „UË ∑§Ê‹Ã∑§ ’˝rÊÔ‹Ê∑§◊¥ ⁄U„U∑§⁄U Á»§⁄U ¬˝‹ÿ∑§ ‚◊ÿ ‚Ê◊âÿʸŒ˜Ô ªêÿÖ ’˝rÊÔ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊà „Ò¥U)– „U ∑ȧL§üÊDÔU! ¡Ê ◊ŸÈcÿ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ÿôÊÊ¥◊¥‚ ∞∑§ ÷Ë Ÿ •ÿ¢ ‹Ê∑§— ‚fl¸¬˝ÊÁáÊ‚ÊœÊ⁄UáÊ— •Á¬ •ÁSà ÿÕÊQ§ÊŸÊ¢ ÿôÊÊŸÊ◊˜Ô ∞∑§— •Á¬ ÿôÊÊ ÿôÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ, ©U‚ ÿôÊ⁄UÁ„Uà ¬ÈL§·∑§Ê, ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§ Á‹ÿ ¡Ê ‚ÊœÊ⁄UáÊ „ÒU, ∞‚Ê ÿ„U ‹Ê∑§ ÷Ë Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ, ÿSÿ Ÿ •ÁSà ‚ •ÿôÊ— ÃSÿ ∑ȧ× •ãÿÊ Á»§⁄U Áfl‡Ê· ‚ÊœŸÊ¥mÊ⁄UÊ ¬˝Ê# „UÊŸflÊ‹Ê •ãÿ ‹Ê∑§ ÃÊ ÁflÁ‡ÊCÔU‚ÊœŸ‚Êäÿ— ∑ȧL§‚ûÊ◊H 31H Á◊‹ „UË ∑Ò§‚ ‚∑§ÃÊ „ÒU?H 31H
U
135
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
∞fl¢ ’„ÈUÁflœÊ ÿôÊÊ ÁflÃÃÊ ’˝rÊÔáÊÊ ◊Èπ– ∑§◊¸¡ÊÁãflÁh ÃÊã‚flʸŸfl¢ ôÊÊàflÊ Áfl◊Êˇÿ‚H 32H ∞fl¢ ÿÕÊQ§Ê ’„ÈUÁflœÊ ’„ÈU¬˝∑§Ê⁄UÊ ÿôÊÊ ÁflÃÃÊ ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ©U¬ÿ¸ÈQ§ ’„ÈUà ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÿôÊ ’˝rÊÔ∑§ ÁflSÃËáÊʸ ’˝rÊÔáÊÊ flŒSÿ ◊Èπ mÊ⁄U– ÿÊŸË flŒ∑§ ◊Èπ◊¥ ÁflSÃÎà „Ò¥U– flŒmÊ⁄UÊ „UË ‚’ ÿôÊ ¡ÊŸŸ◊¥ •Êà „ÒU¥ ß‚Ë •Á÷¬˝ÊÿflŒmÊ⁄UáÊ •flªêÿ◊ÊŸÊ ’˝rÊÔáÊÊ ◊Èπ ÁflÃÃÊ ‚ “’˝rÊÔ∑§ ◊Èπ◊¥ ÁflSÃÊÁ⁄Uà „Ò¥U” ∞‚Ê ∑§„UÊ „ÒU– ¡Ò‚
©UëÿãÃ, ÃŒ˜Ô ÿÕÊ “flÊÁø Á„U ¬˝ÊáÊ¢ ¡È„ÈU◊” “„U◊ flÊáÊË◊¥ „UË ¬˝ÊáÊÊ¥∑§Ê „UflŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U” ßàÿÊÁŒ ßàÿÊŒÿ—– (ß‚Ë Ã⁄U„U •ãÿ ‚’ ÿôÊÊ¥∑§Ê ÷Ë flŒ◊¥ ÁflœÊŸ „ÒU)– ©UŸ ‚’ ÿôÊÊ¥∑§Ê ÃÍ ∑§◊¸¡ó∑§ÊÁÿ∑§, flÊÁø∑§ ∑§◊¸¡ÊŸ˜Ô ∑§ÊÁÿ∑§flÊÁø∑§◊ÊŸ‚∑§◊ʸjflÊŸ˜Ô ÁflÁh ÃÊŸ˜Ô ‚flʸŸ˜Ô •ŸÊà◊¡ÊŸ˜Ô– ÁŸ√ÿʸ¬Ê⁄UÊ Á„U •Êà◊Ê– •Ã ∞fl¢ ôÊÊàflÊ Áfl◊Êˇÿ‚ •‡ÊÈ÷ÊØԖ Ÿ ◊Œ˜Ô√ÿʬÊ⁄UÊ ß◊ ÁŸ√ÿʸ¬Ê⁄U— •„U◊˜Ô ©UŒÊ‚ËŸ ßÁà ∞fl¢ ôÊÊàflÊ •S◊ÊÃ˜Ô ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÊŒ˜Ô ◊Êˇÿ‚ ‚¢‚Ê⁄U’㜟ʌ˜Ô ßàÿÕ¸—H 32H
•ÊÒ⁄U ◊ÊŸÁ‚∑§ Á∑˝§ÿÊmÊ⁄UÊ „UË „UÊŸflÊ‹ ¡ÊŸ, fl ÿôÊ •Êà◊Ê‚ „UÊŸflÊ‹ Ÿ„UË¥ „Ò¥U, ÄÿÊ¥Á∑§ •Êà◊Ê „U‹Ÿø‹Ÿ •ÊÁŒ Á∑˝§ÿÊ•Ê¥‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU– ‚ÈÃ⁄UÊ¢ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸ∑§⁄U ÃÍ •‡ÊÈ÷‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÿªÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ÿ„U ‚’ ∑§◊¸ ◊⁄U mÊ⁄UÊ ‚ê¬ÊÁŒÃ Ÿ„UË¥ „Ò¥U , ◊Ò¥ ÃÊ ÁŸÁc∑˝§ÿ •ÊÒ⁄U ©UŒÊ‚ËŸ „°ÍU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸ∑§⁄U ß‚ ‚êÿ∑˜§Ô ôÊÊŸ∑§ ¬˝÷Êfl‚ ÃÍ ‚¢‚Ê⁄U’㜟‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÿªÊH 32H
“’˝rÊÔʬ¸áÊ◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ‡‹Ê∑§Ÿ ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸSÿ
“’˝rÊÔʬ¸áÊ◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§mÊ⁄UÊ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§Ê
U
ÿôÊM§¬‚ ‚ê¬ÊŒŸ Á∑§ÿÊ, Á»§⁄U ’„ÈUÃ-‚ ÿôÊÊ¥∑§Ê fláʸŸ
ÿôÊàfl¢ ‚ê¬ÊÁŒÃ¢ ÿôÊÊ— ø •Ÿ∑§ ©U¬ÁŒCÔUÊ— ÃÒ— Á∑§ÿÊ– •’ ¬ÈL§·∑§Ê ßÁë¿Uà ¬˝ÿÊ¡Ÿ Á¡Ÿ ÿôÊÊ¥‚ Á‚h „UÊÃÊ „ÒU, ©UŸ ©U¬ÿ¸ÈQ§ •ãÿ ÿôÊÊ¥∑§Ë •¬ˇÊÊ ôÊÊŸÿôÊ∑§Ë Á‚h¬ÈL§·ÊÕ¸¬˝ÿÊ¡ŸÒ— ôÊÊŸ¢ SÃÍÿÖ ∑§Õ◊˜Ôó SÃÈÁà ∑§⁄Uà „Ò¥U– ∑Ò§‚? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
üÊÿÊãº˝√ÿ◊ÿÊlôÊÊÖôÊÊŸÿôÊ— ‚flZ ∑§◊ʸÁπ‹¢ ¬ÊÕ¸ ôÊÊŸ
¬⁄Uãì– ¬Á⁄U‚◊ÊåÿÃH 33H
„U ¬⁄Uãì! º˝√ÿ◊ÿ ÿôÊ∑§Ë •¬ˇÊÊ •ÕʸÃÔ˜ º˝√ÿM§¬ ‚ÊœŸmÊ⁄UÊ Á‚h „UÊŸflÊ‹ ÿôÊ∑§Ë •¬ˇÊÊ ôÊÊŸÿôÊ ôÊÊŸÿôÊÊ „U ¬⁄Uãì– üÊDÔUÃ⁄U „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ º˝√ÿ◊ÿ ÿôÊ »§‹∑§Ê •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê º˝√ÿ◊ÿÊ Á„U ÿôÊ— »§‹Sÿ •Ê⁄Uê÷∑§Ê ôÊÊŸÿôÊÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ôÊÊŸÿôÊ (¡ã◊ÊÁŒ) »§‹ ŒŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– Ÿ »§‹Ê⁄Uê÷∑§— •Ã— üÊÿÊŸ˜Ô ¬˝‡ÊSÿÃ⁄U—– ß‚Á‹ÿ fl„U üÊDÔUÃ⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô •Áœ∑§ ¬˝‡Ê¢‚ŸËÿ „Ò– ÄÿÊÁ¥ ∑§ „U ¬ÊÕ¸! ‚’-∑§-‚’ ∑§◊¸ ◊ÊˇÊ‚ÊœŸM§¬ ∑§Õ¢ ÿ× ‚flZ ∑§◊¸ ‚◊SÃ◊˜Ô •Áπ‹◊˜Ô ôÊÊŸ◊¥, ¡Ê Á∑§ ‚’ •Ê⁄U‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ ¡‹Ê‡Êÿ∑§ ‚◊ÊŸ •¬˝ÁÃ’h¢ ¬ÊÕ¸ ôÊÊŸ ◊ÊˇÊ‚ÊœŸ ‚fl¸Ã—‚êå‹ÈÃÊŒ∑§- „ÒU, ‚◊Ê# „UÊ ¡Êà „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ ‚’∑§Ê ôÊÊŸ◊¥ SÕÊŸËÿ ¬Á⁄U‚◊Êåÿà •ãÃ÷¸flÁà ßàÿÕ¸—– •ãÃ÷ʸfl „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
üÊÿÊŸ˜Ô º˝√ÿ◊ÿÊŒ˜Ô º˝√ÿ‚ÊœŸ‚ÊäÿÊŒ˜Ô ÿôÊÊŒ˜Ô
136
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
“ÿÕÊ ∑ΧÃÊÿ ÁflÁ¡ÃÊÿÊœ⁄UÿÊ— ‚¢ÿãàÿfl◊Ÿ¢
“¡Ò‚ (øÊÒ¬«∏U∑§ π‹◊¥ ∑ΧÃÿȪ, òÊÃÊ, mʬ⁄U •ÊÒ⁄U ∑§Á‹ÿȪ ∞‚ ŸÊ◊flÊ‹ ¡Ê øÊ⁄U ¬Ê‚ „UÊà „Ò¥U ‚flZ ÃŒÁ÷‚◊Áà ÿÁà∑¢§ ø ¬˝¡Ê— ‚ÊœÈ ∑ȧfl¸Áãà ©UŸ◊¥‚) ∑ΧÃÿȪ ŸÊ◊∑§ ¬Ê‚∑§Ê ¡Ëà ‹Ÿ¬⁄U ŸËøflÊ‹ ‚’ ¬Ê‚ •¬Ÿ-•Ê¬ „UË ¡Ëà Á‹ÿ ¡Êà „Ò¥U, ∞‚ „UË Á¡‚∑§Ê fl„U ⁄ÒUÄfl ¡ÊŸÃÊ „ÒU ©U‚ ’˝rÊÔ∑§Ê ÿSÃmŒ ÿà‚ flŒ” (¿UÊ0 ©U0 4– 1– 4) ßÁà ¡Ê ∑§Ê߸ ÷Ë ¡ÊŸ ‹ÃÊ „ÒU, ¬˝¡Ê ¡Ê ∑ȧ¿U ÷Ë •ë¿U ∑§◊¸ ∑§⁄UÃË „ÒU ©UŸ ‚’∑§Ê »§‹ ©U‚ •¬Ÿ-•Ê¬ „UË Á◊‹ üÊÈ×H 33H ¡ÊÃÊ „ÒU–” ß‚ üÊÈÁ ÷Ë ÿ„UË Á‚h „UÊÃ Ê „ÒUH 33H
U
ÃŒ˜Ô ∞ÃŒ˜Ô ÁflÁ‡ÊCÔ¢U ôÊÊŸ¢ ÃÌ„U ∑§Ÿ ¬˝Êåÿà ߂ ¬˝∑§Ê⁄U‚ üÊDÔU ’ËÊÿÊ „ÈU•Ê fl„U ôÊÊŸ Á∑§‚ ßÁà ©UëÿÃó ©U¬Êÿ‚ Á◊‹ÃÊ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
ÃÁmÁh ¬˝ÁáʬÊß ¬Á⁄U¬˝‡ŸŸ ‚flÿÊ– ©U¬ŒˇÿÁãà à ôÊÊŸ¢ ôÊÊÁŸŸSÃûflŒÌ‡ÊŸ—H 34H ÃŒ˜Ô ÁflÁh Áfl¡ÊŸËÁ„U ÿŸ ÁflÁœŸÊ ¬˝Ê# ßÁà •ÊøÊÿʸŸ˜Ô •Á÷ªêÿ ¬˝ÁáʬÊß ¬˝∑§·¸áÊ ŸËøÒ— ¬ÃŸ¢ ¬˝ÁáʬÊÃÊ ŒËÉʸŸ◊S∑§Ê⁄U— ß ∑§Õ¢ ’㜗 ∑§Õ¢ ◊ÊˇÊ— ∑§Ê ÁfllÊ ∑§Ê ø •ÁfllÊ ßÁà ¬Á⁄U¬˝‡ŸŸ ‚flÿÊ ªÈL§‡ÊÈüÊÍ·ÿÊ– ∞fl◊˜Ô •ÊÁŒŸÊ ¬˝üÊÿáÊ •ÊflÌ¡ÃÊ •ÊøÊÿʸ ©U¬ŒˇÿÁãà ∑§ÕÁÿcÿÁãà à ôÊÊŸ¢ ÿÕÊQ§Áfl‡Ê·áÊ◊˜Ô, ôÊÊÁŸŸ—– ôÊÊŸflã× •Á¬ ∑§ÁøŒ˜Ô ÿÕÊflÃ˜Ô ÃûflŒ‡Ê¸Ÿ‡ÊË‹Ê •¬⁄U Ÿ •ÃÊ ÁflÁ‡ÊŸÁCÔU ÃûflŒÌ‡ÊŸ ßÁÖ ÿ ‚êÿnj̇ʟ— ÃÒ— ©U¬ÁŒCÔ¢U ôÊÊŸ¢ ∑§Êÿ¸ˇÊ◊¢
÷flÁà Ÿ ßÃ⁄UŒ˜Ô ßÁà ÷ªflÃÊ ◊Ã◊˜ÔH 34H
fl„U ôÊÊŸ Á¡‚ ÁflÁœ‚ ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU fl„U ÃÍ ¡ÊŸ ÿÊŸË ‚ÈŸ! •ÊøÊÿ¸∑§ ‚◊ˬ ¡Ê∑§⁄U ÷‹Ë÷Ê°Áà Œá«UflÃ˜Ô ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄UŸ‚ ∞fl¢ “Á∑§‚ Ã⁄U„U ’㜟 „ÈU•Ê?” “∑Ò§‚ ◊ÈÁQ§ „UʪË?” “ÁfllÊ ÄÿÊ „ÒU?” “•ÁfllÊ ÄÿÊ „ÒU?” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U (ÁŸc∑§¬≈U ÷Êfl‚) ¬˝‡Ÿ ∑§⁄UŸ‚ •ÊÒ⁄U ªÈL§∑§Ë ÿÕÊÿÊÇÿ ‚flÊ ∑§⁄UŸ‚ (fl„ UôÊÊŸ ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU)– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚flÊ •ÊÒ⁄U ÁflŸÿ •ÊÁŒ‚ ¬˝‚ÛÊ „ÈU∞ ÃûflŒ‡Ê˸ ôÊÊŸË •ÊøÊÿ¸ ÃÈ¤Ê ©U¬ÿ¸ÈQ§ Áfl‡Ê·áÊÊ¥flÊ‹ ôÊÊŸ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê ∑§⁄¥Uª– ôÊÊŸflÊŸ˜Ô ÷Ë ∑§Ê߸-∑§Ê߸ „UË ÿÕÊÕ¸ Ãûfl∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹ „UÊà „Ò¥U, ‚’ Ÿ„UË¥ „UÊÖ ß‚Á‹ÿ ôÊÊŸË∑§ ‚ÊÕ “ÃûflŒ‡Ê˸” ÿ„U Áfl‡Ê·áÊ ‹ªÊÿÊ „ÒU– ß‚‚ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒU Á∑§ ¡Ê ÿÕÊÕ¸ Ãûfl∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹ „UÊà „Ò¥U, ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ©U¬Œ‡Ê Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê „UË ôÊÊŸ •¬Ÿ ∑§Êÿ¸∑§Ê Á‚h ∑§⁄UŸ◊¥ ‚◊Õ¸ „UÊÃÊ „ÒU ŒÍ‚⁄UÊ Ÿ„UË¥H 34H
U
ÃÕÊ ø ‚Áà ߌ◊˜Ô •Á¬ ‚◊ÕZ fløŸ◊˜Ôó
∞‚Ê „UÊŸ¬⁄U ÿ„U ∑§„UŸÊ ÷Ë ∆UË∑§ „ÒUó
ÿÖôÊÊàflÊ Ÿ ¬ÈŸ◊ʸ„U◊fl¢ ÿÊSÿÁ‚ ¬Êá«Ufl– ÿŸ ÷ÍÃÊãÿ‡Ê·áÊ º˝ˇÿSÿÊà◊ãÿÕÊ ◊ÁÿH 35H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
137
ÿŒ˜Ô ôÊÊàflÊ ÿŒ˜Ô ôÊÊŸ¢ ÃÒ— ©U¬ÁŒCÔU◊˜Ô •Áœªêÿ ¬˝Êåÿ ¬ÈŸ— ÷ÍÿÊ ◊Ê„U◊˜Ô ∞fl¢ ÿÕÊ ßŒÊŸË¥ ◊Ê„¢U ªÃ— •Á‚ ¬ÈŸ— ∞fl¢ Ÿ ÿÊSÿÁ‚ „U ¬Êá«Ufl– ®∑§ ø ÿŸ ôÊÊŸŸ ÷ÍÃÊÁŸ •‡Ê·áÊ ’˝rÊÔÊŒËÁŸ SÃê’¬ÿ¸ãÃÊÁŸ º˝ˇÿÁ‚ ‚ÊˇÊÊŒ˜Ô •Êà◊ÁŸ ¬˝àÿªÊà◊ÁŸ ◊à‚¢SÕÊÁŸ ß◊ÊÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ßÁÃ, •ÕÊ •Á¬ ◊Áÿ flÊ‚ÈŒfl ¬⁄U◊E⁄U ø ß◊ÊÁŸ ßÁÃ, ˇÊòÊôÊE⁄ÒU∑§àfl¢ ‚flʸ¬ÁŸ·à¬˝Á‚h¢ º˝ˇÿÁ‚ ßàÿÕ¸—H
„U ¬Êá«Ufl! ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ’ËÊÿ „ÈU∞ Á¡‚ ôÊÊŸ∑§Ê ¬Ê∑§⁄U Á»§⁄U ÃÍ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ê„U∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UʪÊ, ¡Ò‚ Á∑§ •’ „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ÃÕÊ Á¡‚ ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ ÃÍ ‚ê¬ÍáʸÃÊ‚ ‚’ ÷ÍÃÊ∑¥ §Ê •ÕʸÃÔ˜ ’˝rÊÔÊ‚ ‹∑§⁄U SÃê’¬ÿ¸ãà ‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊÿÊ∑¥ §Ê “ÿ„U ‚’ ÷Íà ◊ȤÊ◊¥ ÁSÕà „ÒU¥” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô •¬Ÿ •ãÃ⁄UÊà◊Ê◊¥ „UË Œπª Ê •ÊÒ⁄U ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl ¬⁄U◊E ⁄U◊¥ ÷Ë ßŸ ‚’ ÷ÍÃÊ∑¥ §Ê ŒπªÊ– •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚÷Ë ©U¬ÁŸ·ŒÊ¥◊¥ ¡Ê ¡ËflÊà◊Ê •ÊÒ⁄U ߸E⁄U∑§Ë ∞∑§ÃÊ ¬˝Á‚h „ÒU ©U‚∑§Ê ¬˝àÿˇÊ •ŸÈ÷fl ∑§⁄UªÊH 35H
®∑§ ø ∞ÃSÿ ôÊÊŸSÿ ◊Ê„UÊàêÿ◊˜Ôó
ß‚ ôÊÊŸ∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ ÄÿÊ „ÒU (‚Ê ‚ÈŸ)ó
U
•Á¬ øŒÁ‚ ¬Ê¬èÿ— ‚fl¸èÿ— ¬Ê¬∑ΧûÊ◊—– ‚flZ ôÊÊŸå‹flŸÒfl flÎÁ¡Ÿ¢ ‚ãÃÁ⁄UcÿÁ‚H 36H •Á¬ øŒ˜Ô •Á‚ ¬Ê¬èÿ— ¬Ê¬∑ΧŒ˜Ôèÿ— ‚fl¸èÿ •ÁÇÊÿŸ ¬Ê¬∑Î§Ã˜Ô ¬Ê¬∑ΧûÊ◊—, ‚flZ ôÊÊŸå‹flŸ ∞fl ôÊÊŸ◊˜ ∞fl å‹fl¢ ∑ΧàflÊ flÎÁ¡Ÿ¢ flÎÁ¡ŸÊáʸfl¢ ¬Ê¬¢ ‚ãÃÁ⁄UcÿÁ‚, œ◊¸— •Á¬ ß„U ◊È◊ÈˇÊÊ— ¬Ê¬◊˜Ô ©UëÿÃH 36H
ÿÁŒ ÃÍ ¬Ê¬ ∑§⁄UŸflÊ‹ ‚’ ¬ÊÁ¬ÿÊ¥‚ •Áœ∑§ ¬Ê¬ ∑§⁄UŸflÊ‹Êó•Áà ¬Ê¬Ë ÷Ë „ÒU ÃÊ ÷Ë ôÊÊŸM§¬ ŸÊÒ∑§ÊmÊ⁄UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ôÊÊŸ∑§Ê „UË ŸÊÒ∑§Ê ’ŸÊ∑§⁄U ‚◊Sà ¬Ê¬M§¬ ‚◊Ⱥ˝‚ •ë¿UË Ã⁄U„U ¬Ê⁄U ©UÃ⁄U ¡ÊÿªÊ– ÿ„UÊ° ◊È◊ÈˇÊÈ∑§ Á‹ÿ œ◊¸ ÷Ë ¬Ê¬ „UË ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 36H
U
ôÊÊŸ¢ ∑§Õ¢ ŸÊ‡ÊÿÁà ¬Ê¬◊˜Ô ßÁà ‚ŒÎCÔUÊãÃ◊˜Ô ôÊÊŸ ¬Ê¬∑§Ê Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŸCÔU ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU ‚Ê ©UëÿÃó ŒÎCÔUÊãÂÁ„Uà ∑§„Uà „Ò¥Uó
ÿÕҜʢÁ‚ ‚Á◊hÊ˘ÁªA÷¸S◊‚Êà∑ȧL§Ã˘¡¸ÈŸ– ôÊÊŸÊÁªA— ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ÷S◊‚Êà∑ȧL§Ã ÃÕÊH 37H ÿÕÊ ∞œÊ¢Á‚ ∑§ÊDÔUÊÁŸ ‚Á◊h— ‚êÿª˜Ô ßhÊ ŒË#— •ÁªA— ÷S◊‚ÊŒ˜Ô ÷S◊Ë÷Êfl¢ ∑ȧL§Ã •¡¸ÈŸ, ôÊÊŸ◊˜Ô ∞fl •ÁªA— ôÊÊŸÊÁªA— ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ÷S◊‚ÊÃ˜Ô ∑ȧL§Ã ÃÕÊ ÁŸ’˸¡Ë∑§⁄UÊÁà ßàÿÕ¸—– Ÿ Á„U ‚ÊˇÊÊŒ˜Ô ∞fl ôÊÊŸÊÁªA— ∑§◊ʸÁáÊ ß㜟flŒ˜Ô ÷S◊Ë∑§ÃZÈ ‡Ê∑A§ÊÁÃ, ÃS◊ÊÃ˜Ô ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ¢ ‚fl¸∑§◊¸áÊÊ¢ ÁŸ’˸¡àfl ∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—–
„U •¡¸ÈŸ! ¡Ò‚ •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U‚ ¬˝ŒË# ÿÊŸË ¬˝ÖflÁ‹Ã „ÈU•Ê •ÁªA ßZœŸ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§ÊDÔU∑§ ‚◊Í„U∑§Ê ÷S◊M§¬ ∑§⁄ UŒÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ôÊÊŸM§¬ •ÁªA ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÷S◊M§¬ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁŸ’˸¡ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ßZœŸ∑§Ë ÷Ê°Áà ôÊÊŸM§¬ •ÁªA ∑§◊ÊZ∑§Ê ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ÷S◊M§¬ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ; ß‚Á‹ÿ ß‚∑§Ê ÿ„UË •Áèʬ˝Êÿ „ÒU Á∑§ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÁŸ’˸¡ ∑§⁄UŸ∑§Ê „UÃÈ „ÒU–
138
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
‚Ê◊âÿʸŒ˜Ô ÿŸ ∑§◊¸áÊÊ ‡Ê⁄UË⁄U◊˜Ô •Ê⁄U霢
Á¡‚ ∑§◊¸‚ ‡Ê⁄UË⁄U ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê „ÒU, fl„U »§‹ ŒŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝flÎûÊ „UÊ øÈ∑§Ê, ß‚Á‹ÿ ©U‚∑§Ê ŸÊ‡Ê ÃÊ ÃØ ¬˝flÎûÊ»§‹àflÊŒ˜Ô ©U¬÷ʪŸ ∞fl ˇÊËÿÖ ©U¬÷ʪmÊ⁄UÊ „UË „Uʪʖ ÿ„U ÿÈÁQ§Á‚h ’Êà „ÒU– •Ã— ß‚ ¡ã◊◊¥ ôÊÊŸ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ‚ ¬„U‹ •ÊÒ⁄U •ÃÊ ÿÊÁŸ •¬˝flÎûÊ»§‹ÊÁŸ ôÊÊŸÊà¬ûÊ— ¬˝Ê∑˜§Ô ôÊÊŸ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ Á∑§ÿ „ÈU∞ ∞fl¢ ¬È⁄UÊŸ •Ÿ∑§ ¡ã◊Ê◊¥ ¥ ∑ΧÃÊÁŸ ôÊÊŸ‚„U÷ÊflËÁŸ ø •ÃËÃÊŸ∑§¡ã◊∑ΧÃÊÁŸ Á∑§ÿ „ÈU∞, ¡Ê ∑§◊¸ •÷ËÃ∑§ »§‹ ŒŸ∑ § Á‹ÿ ¬˝flûÎ Ê Ÿ„UË¥ „ÈU∞ „ÒU¥, ©UŸ ‚’ ∑§◊Ê∑Z §Ê „UË ôÊÊŸÊÁªA ÷S◊ ∑§⁄UÃÊ ø ÃÊÁŸ ∞fl ‚flʸÁáÊ ÷S◊‚ÊÃ˜Ô ∑ȧL§ÃH 37H „ÒU (¬˝Ê⁄Uéœ-∑§◊Ê∑Z §Ê Ÿ„UË)¥ H 37H
U
ÿà ∞fl◊˜Ô •Ã—ó
ÄÿÊ¥Á∑§ ôÊÊŸ∑§Ê ßÃŸÊ ¬˝÷Êfl „Ò ß‚Á‹ÿó
Ÿ Á„U ôÊÊŸŸ ‚ŒÎ‡Ê¢ ¬ÁflòÊÁ◊„U ÁfllÖ ÃàSflÿ¢ ÿʪ‚¢Á‚h— ∑§Ê‹ŸÊà◊ÁŸ ÁflãŒÁÃH 38H Ÿ Á„U ôÊÊŸŸ ‚ŒÎ‡Ê¢ ÃÈÀÿ¢ ¬ÁflòÊ¢ ¬ÊflŸ¢ ‡ÊÈÁh∑§⁄U◊˜Ô ß„U ÁfllÖ ÃŒ˜Ô ôÊÊŸ¢ Sflÿ◊˜Ô ∞fl ÿʪ‚¢Á‚hÊ ÿʪŸ ∑§◊¸ÿʪŸ ‚◊ÊÁœÿʪŸ ø ‚¢Á‚h— ‚¢S∑ΧÃÊ ÿÊÇÿÃÊ◊˜Ô •Ê¬ÛÊÊ ◊È◊ÈˇÊÈ— ∑§Ê‹Ÿ ◊„UÃÊ •Êà◊ÁŸ ÁflãŒÁà ‹÷à ßàÿÕ¸—H 38H
ôÊÊŸ∑§ ‚◊ÊŸ ¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Êó‡ÊÈh ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ß‚ ‹Ê∑§◊¥ (ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ê߸) Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§◊¸ÿʪ ÿÊ ‚◊ÊÁœÿʪmÊ⁄UÊ ’„ÈUà ∑§Ê‹◊¥ ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊÈhÊã×∑§⁄UáÊ „ÈU•Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô flÒ‚Ë ÿÊÇÿÃÊ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU•Ê ◊È◊ÈˇÊÈ Sflÿ¢ •¬Ÿ •Êà◊Ê◊¥ „UË ©U‚ ôÊÊŸ∑§Ê ¬ÊÃÊ „ÒU ÿÊŸË ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 38H
U
ÿŸ ∞∑§Êãß ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#— ÷flÁà ‚ ©U¬Êÿ Á¡‚∑§ mÊ⁄UÊ ÁŸpÿ „UË ôÊÊŸ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÊ ¡ÊÃË ©U¬ÁŒ‡ÿÃó „ÒU fl„U ©U¬Êÿ ’ËÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
üÊhÊflÊ°À‹÷à ôÊÊŸ¢ Ãà¬⁄U— ‚¢ÿÃÁãº˝ÿ—– ôÊÊŸ¢ ‹éäflÊ ¬⁄UÊ¢ ‡ÊÊÁãÃ◊Áø⁄UáÊÊÁœªë¿UÁÃH 39H üÊhÊflÊŸ˜Ô üÊhÊ‹È— ‹÷à ôÊÊŸ◊˜Ô– üÊhÊ‹Èàfl •Á¬ ÷flÁà ∑§ÁpŒ˜Ô ◊㌬˝SÕÊŸ— •Ã •Ê„U Ãà¬⁄UÊ ªÈM§¬Ê‚ŸÊŒÊÒ •Á÷ÿÈQ§—, ôÊÊŸ‹éäÿȬÊÿ– üÊhÊflÊŸ˜Ô Ãà¬⁄U— •Á¬ •Á¡ÃÁãº˝ÿ— SÿÊŒ˜Ô ßÁà •Ã •Ê„U ‚¢ÿÃÁãº˝ÿ— ‚¢ÿÃÊÁŸ Áfl·ÿèÿÊ ÁŸflÌÃÃÊÁŸ ÿSÿ ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ‚ ‚¢ÿÃÁãº˝ÿ—–
üÊhÊflÊŸ˜ó Ô üÊhÊ‹È ◊ŸÈcÿ ôÊÊŸ ¬˝Ê# Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– üÊhÊ‹È „UÊ∑§⁄U ÷Ë ÃÊ ∑§Ê߸ ◊㌠¬˝ÿ%flÊ‹Ê „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ Ãà¬⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#∑§ ªÈL§‡ÊÈüÊÍ·ÊÁŒ ©U¬ÊÿÊ¥◊¥ ¡Ê •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U ‹ªÊ „ÈU•Ê „UÊ– üÊhÊflÊŸ˜Ô •ÊÒ⁄U Ãà¬⁄U „UÊ∑§⁄U ÷Ë ∑§Ê߸ •Á¡ÃÁãº˝ÿ „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ‚¢ÿÃÁãº˝ÿ ÷Ë „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– Á¡‚∑§Ë ßÁãº˝ÿÊ° fl‡Ê◊¥ ∑§Ë „ÈU߸ „UÊ¥ ÿÊŸË Áfl·ÿÊ¥‚ ÁŸflÎûÊ ∑§⁄U ‹Ë ªÿË „UÊ¥, fl„U ‚¢ÿÃÁãº˝ÿ ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
139
ÿ ∞flê÷Í× üÊhÊflÊŸ˜Ô Ãà¬⁄U— ‚¢ÿÃÁãº˝ÿ— ¡Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U üÊhÊflÊŸ˜,Ô Ãà¬⁄U •ÊÒ⁄U ‚¢ÿÃÁãº˝ÿ ÷Ë ø ‚— •fl‡ÿ¢ ôÊÊŸ¢ ‹÷Ö „UÊÃ Ê „ÒU fl„U •fl‡ÿ „UË ôÊÊŸ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU– ¬˝ÁáʬÊÃÊÁŒ— ÃÈ ’ÊsÔ— •ŸÒ∑§ÊÁãÃ∑§— •Á¬ ¡Ê Œá«UflØÔ-¬˝áÊÊ◊ÊÁŒ ©U¬Êÿ „Ò¥U fl ÃÊ ’ÊsÔ ÷flÁà ◊ÊÿÊÁflàflÊÁŒ‚ê÷flÊŒ˜Ô Ÿ ÃÈ ÃÃ˜Ô üÊhÊflûflÊŒÊÒ ßÁà ∞∑§ÊãÃÃÊ ôÊÊŸ‹éäÿȬÊÿ—– Á∑¢§ ¬ÈŸ— ôÊÊŸ‹Ê÷ÊÃ˜Ô SÿÊŒ˜Ô ßÁà ©UëÿÃó ôÊÊŸ¢ ‹éäflÊ ¬⁄UÊ¢ ◊ÊˇÊÊÅÿÊ¢ ‡ÊÊÁãÃ◊˜Ô ©U¬⁄UÁÃ◊˜Ô •Áø⁄UáÊ ÁˇÊ¬˝◊˜Ô ∞fl •Áœªë¿UÁÖ ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÊÃ˜Ô ÁˇÊ¬˝¢ ◊ÊˇÊÊ ÷flÁà ßÁà ‚fl¸‡ÊÊSòÊãÿÊÿ¬˝Á‚h— ‚ÈÁŸÁp× •Õ¸—H 39H
„Ò¥U, •ÊÒ⁄U ∑§¬≈UË ◊ŸÈcÿmÊ⁄UÊ ÷Ë Á∑§ÿ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¥,U ß‚Á‹ÿ fl (ôÊÊŸM§¬ »§‹ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸ◊¥) •ÁŸÁpà ÷Ë „UÊ ‚∑§Ã „Ò¥U– ¬⁄¢UÃÈ üÊhÊ‹ÈÃÊ •ÊÁŒ ©U¬ÊÿÊ¥◊¥ ∑§¬≈U Ÿ„UË¥ ø‹ ‚∑§ÃÊ, ß‚Á‹ÿ ÿ ÁŸpÿM§¬‚ ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#∑§ ©U¬Êÿ „Ò¥U– ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#‚ ÄÿÊ „UʪÊ? ‚Ê (©UûÊ⁄UÊœ¸◊¥) ∑§„Uà „Ò¥Uó ôÊÊŸ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ∑§⁄U ◊ŸÈcÿ ◊ÊˇÊM§¬ ¬⁄U◊ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ÿÊŸË ©U¬⁄UÊ◊ÃÊ∑§Ê ’„ÈUà ‡ÊËÉÊ˝óÃà∑§Ê‹ „UË ¬˝Ê# „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ‚ ÃÈ⁄U¢Ã „UË ◊ÊˇÊ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU; ÿ„U ‚’ ‡ÊÊSòÊÊ¥ •ÊÒ⁄U ÿÈÁQ§ÿÊ‚ ¥ Á‚h ‚ÈÁŸÁpà ’Êà „ÒUH 39H
U •òÊ ‚¢‡ÊÿÊ Ÿ ∑§Ã¸√ÿ— ¬ÊÁ¬DÔUÊ Á„U ‚¢‡Êÿ—, ß‚ Áfl·ÿ◊¥ ‚¢‡Êÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÄÿÊ¥Á∑§ ∑§Õ◊˜Ô, ©UëÿÃó ‚¢‡Êÿ ’«∏UÊ ¬Ê¬Ë „ÒU– ∑Ò§‚? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
•ôÊpÊüÊgœÊŸp ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê ÁflŸ‡ÿÁÖ ŸÊÿ¢ ‹Ê∑§Ê˘ÁSà Ÿ ¬⁄UÊ Ÿ ‚Èπ¢ ‚¢‡ÊÿÊà◊Ÿ—H 40H •ôÊ— ø •ŸÊà◊ôÊ— •üÊgœÊŸ— ø ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê ¡Ê •ôÊ ÿÊŸË •Êà◊ôÊÊŸ‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU, ¡Ê •üÊhÊ‹È „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê „ÒUóÿ ÃËŸÊ¥ ŸCÔU „UÊ ¡Êà „Ò¥U– ø ÁflŸ‡ÿÁÖ ÿlÁ¬ •ôÊÊŸË •ÊÒ⁄U •üÊhÊ‹È ÷Ë ŸCÔU „UÊà „Ò¥U; •ôÊÊüÊgœÊŸÊÒ ÿlÁ¬ ÁflŸ‡ÿ× ÃÕÊÁ¬ Ÿ ÃÕÊ ÿÕÊ ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê, ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê ÃÈ ¬ÊÁ¬DÔU— ¬⁄¢UÃÈ ¡Ò‚Ê ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê ŸCÔU „UÊÃÊ „ÒU, flÒ‚ Ÿ„UË¥, ÄÿÊ¥Á∑§ ߟ ‚’◊¥ ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê •Áœ∑§ ¬Ê¬Ë „ÒU– ‚fl¸·Ê◊˜–Ô •Áœ∑§ ¬Ê¬Ë ∑Ò§‚ „Ò? (‚Ê ∑§„Uà „ÒU¥) ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê∑§Ê ∑§Õ◊˜Ô, Ÿ •ÿ¢ ‚ÊœÊ⁄UáÊ— •Á¬ ‹Ê∑§— •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§ ÁøûÊ◊¥ ‚¢‡Êÿ „ÒU ©U‚ ¬ÈL§·∑§Ê Ÿ ÃÊ ÿ„U ‚ÊœÊ⁄UáÊ ◊ŸÈcÿ‹Ê∑§ Á◊‹ÃÊ „ÒU, Ÿ ¬⁄U‹Ê∑§ ‚¢‡Êÿʬ¬ûÊ— ‚¢‡ÊÿÊà◊Ÿ— ‚¢‡ÊÿÁøûÊSÿ– ÃS◊ÊÃ˜Ô Á◊‹ÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ ‚Èπ „UË Á◊‹ÃÊ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ fl„UÊ° ÷Ë ‚¢‡Êÿ „UÊŸÊ ‚ê÷fl „ÒU, ß‚Á‹ÿ ‚¢‡Êÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„UÿH 40H ‚¢‡ÊÿÊ Ÿ ∑§Ã¸√ÿ—H 40H
•ÁSà ÃÕÊ Ÿ ¬⁄UÊ ‹Ê∑§Ê Ÿ ‚Èπ◊˜Ô, ÃòÊ •Á¬
U
140
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
∑§S◊ÊØó Ô
∑Ò§‚?
ÿʪ‚ÛÿSÃ∑§◊ʸáÊ¢ ôÊÊŸ‚ÁÜ¿UÛÊ‚¢‡Êÿ◊˜Ô– •Êà◊flãâ Ÿ ∑§◊ʸÁáÊ ÁŸ’œAÁãà œŸTÿH 41H Á¡‚ ¬⁄◊ÊÕ¸Œ‡Ê˸ ¬ÈL§·Ÿ ¬⁄U◊ÊÕ¸ôÊÊŸM§¬ ÿʪ∑§ mÊ⁄UÊ ÿʪ‚ÛÿSÃ∑§◊ʸáÊ¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸Œ‡Ê¸Ÿ‹ˇÊáÊŸ ÿʪŸ ‚ÛÿSÃÊÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ ÿŸ ¬⁄U◊ÊÕ¸ŒÌ‡ÊŸÊ ¬Èáÿ-¬Ê¬M§¬ ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U ÁŒÿÊ „UÊ, fl„U ÿʪ‚¢ãÿSÃ∑§◊ʸ „ÒU– (©U‚∑§Ê ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ ’Ê°œÃ–) œ◊ʸœ◊ʸÅÿÊÁŸ â ÿʪ‚ÛÿSÃ∑§◊ʸáÊ◊˜Ô– fl„U ÿʪ‚¢ãÿSÃ∑§◊ʸ ∑Ò§‚ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó ∑§Õ¢ ÿʪ‚ÛÿSÃ∑§◊ʸ ßÁà •Ê„Uó •Êà◊Ê •ÊÒ⁄U ߸E⁄U∑§Ë ∞∑§ÃÊ-Œ‡Ê¸ŸM§¬ ôÊÊŸmÊ⁄UÊ ôÊÊŸŸ •Êà◊E⁄ÒU∑§àflŒ‡Ê¸Ÿ‹ˇÊáÊŸ ‚ÁÜ¿UÛÊ— Á¡‚∑§Ê ‚¢‡Êÿ •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U ŸCÔU „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU, fl„U “ôÊÊŸ‚¢Á¿UÛÊ‚¢‡Êÿ” ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU– (ß‚ËÁ‹ÿ fl„U ÿʪ‚¢ãÿSÃ∑§◊ʸ „ÒU–) ‚¢‡ÊÿÊ ÿSÿ ‚ ôÊÊŸ‚ÁÜ¿UÛÊ‚¢‡Êÿ—– ¡Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿʪ‚¢ãÿSÃ∑§◊ʸ „ÒU, ©U‚ •Êà◊flÊŸ˜Ô ÿ ∞fl¢ ÿʪ‚ÛÿSÃ∑§◊ʸ Ã◊˜Ô •Êà◊flãÃ◊˜Ô ÿÊŸË •Êà◊’‹‚ ÿÈQ§ ¬˝◊ÊŒ⁄UÁ„Uà ¬ÈL§·∑§Ê „U œŸ¢¡ÿ! •¬˝◊ûÊ¢ ªÈáÊøCÔUÊM§¬áÊ ŒÎCÔUÊÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ Ÿ (ªÈáÊ „UË ªÈáÊÊ¥◊¥ ’øà „Ò¥U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U) ªÈáÊÊ¥∑§Ë ÁŸ’œAÁãà •ÁŸCÔUÊÁŒM§¬¢ »§‹¢ Ÿ •Ê⁄U÷ãà „U øCÔUÊ◊ÊòÊ∑§ M§¬◊¥ ‚◊¤Ê „ÈU∞ ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ ’Ê°œÃ, •ÕÊ¸Ã˜Ô ßCÔU, •ÁŸCÔU •ÊÒ⁄U Á◊üÊóߟ ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ »§‹Ê¥∑§Ê ÷ʪ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÊ ‚∑§ÃH 41H œŸTÿH 41H
U
ÿS◊ÊÃ˜Ô ∑§◊¸ÿʪʟÈDÔUÊŸÊŒ˜Ô •‡ÊÈÁhˇÊÿ-
ÄÿÊÁ¥ ∑§ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê •ŸÈDUÔÊŸ ∑§⁄UŸ‚ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë •‡ÊÈÁh∑§Ê ˇÊÿ „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ©Uà¬ÛÊ „UÊŸ fl Ê‹ •Êà◊ôÊÊŸ‚ „UÃÈ∑§ôÊÊŸ‚ÁÜ¿UÛÊ‚¢‡ÊÿÊ Ÿ ÁŸ’äÿÃ, ∑§◊¸Á÷— Á¡‚∑§Ê ‚¢‡Êÿ ŸCÔU „UÊ ªÿÊ „ÒU ∞‚Ê ¬ÈL§· ÃÊ ôÊÊŸÊÁªAŒÇœ∑§◊¸àflÊŒ˜Ô ∞fl– ÿS◊ÊÃ˜Ô ø ôÊÊŸÊÁªAmÊ⁄UÊ ©U‚∑§ ∑§◊¸ ŒÇœ „UÊ ¡ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§◊ÊZ‚ Ÿ„UË¥ ’°œÃÊ; ÃÕÊ ôÊÊŸÿʪ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§ ôÊÊŸ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸÁfl·ÿ ‚¢‡ÊÿflÊŸ˜Ô ÁflŸ‡ÿÁÃó •ŸÈDÔUÊŸ◊¥ ‚¢‡Êÿ ⁄UπŸflÊ‹Ê ŸCÔU „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
ÃS◊ÊŒôÊÊŸ‚ê÷Íâ Á¿UûflÒŸ¢ ‚¢‡Êÿ¢
NUàSÕ¢ ôÊÊŸÊÁ‚ŸÊà◊Ÿ—– ÿʪ◊ÊÁÃDÔUÊÁûÊDÔU ÷Ê⁄UÃH 42H
ÃS◊ÊÃ˜Ô ¬ÊÁ¬DÔU◊˜Ô •ôÊÊŸ‚ê÷ÍÃ◊˜Ô •ôÊÊŸÊŒ˜Ô •Áflfl∑§ÊŒ˜Ô ¡Êâ NUàSÕ¢ NUÁŒ ’ÈhÊÒ ÁSÕâ ôÊÊŸÊÁ‚ŸÊ ‡ÊÊ∑§◊Ê„UÊÁŒŒÊ·„U⁄¢U ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ¢ ôÊÊŸ¢ ÃŒ˜Ô ∞fl •Á‚— π«˜Uª— ß ôÊÊŸÊÁ‚ŸÊ •Êà◊Ÿ— SflSÿ– •Êà◊Áfl·ÿàflÊÃ˜Ô ‚¢‡ÊÿSÿ–
ß‚Á‹ÿ •ôÊÊŸ ÿÊŸË •Áflfl∑§‚ ©Uà¬ÛÊ •ÊÒ⁄U •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹ (•¬Ÿ ŸÊ‡Ê∑§∑§ „UÃÈ÷ÍÃ) ß‚ •àÿãà ¬Ê¬Ë •¬Ÿ ‚¢‡Êÿ∑§Ê ôÊÊŸπ«˜UÔªmÊ⁄UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡ÊÊ∑§-◊Ê„U •ÊÁŒ ŒÊŸÊ∑¥ §Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê ÿÕÊÕ¸ Œ‡Ê¸ŸM§¬ ¡Ê ôÊÊŸ „ÒU fl„UË π«˜UªÔ „ÒU ©U‚ SflM§¬ôÊÊŸM§¬ π«˜UªÔ mÊ⁄UÊ (¿UŒŸ ∑§⁄U∑§ ∑§◊¸ÿʪ◊¥ ÁSÕà „UÊ)– ÿ„UÊ° ‚¢‡Êÿ •Êà◊Áfl·ÿ∑§ „ÒU ß‚Á‹ÿ (©U‚∑§ ‚ÊÕ “•Êà◊Ÿ—” Áfl‡Ê·áÊ ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÒU)–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 4*
Ÿ Á„U ¬⁄USÿ ‚¢‡Êÿ— ¬⁄UáÊ ¿UûÊ√ÿÃÊ¢ ¬˝Ê#Ê
141
ÄÿÊ¥Á∑§ ∞∑§∑§Ê ‚¢‡Êÿ ŒÍ‚⁄U∑§ mÊ⁄UÊ ¿UŒŸ ∑§⁄UŸ∑§Ë ‡ÊVÔUÊ ÿ„UÊ° ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃË Á¡‚‚ Á∑§ (∞‚Ë ‡ÊVÔUÊ∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸ∑ ©Ug‡ÿ‚) “•Êà◊Ÿ—” ÿŸ SflSÿ ßÁà ÁflÁ‡Êcÿà •Ã •Êà◊Áfl·ÿ— Áfl‡Ê·áÊ ÁŒÿÊ ¡Êfl, •Ã— (ÿ„UË ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§) •Êà◊Áfl·ÿ∑§ „UÊŸ‚ ÷Ë •¬ŸÊ ∑§„UÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– (‚ÈÃ⁄UÊ¢ ‚¢‡Êÿ∑§Ê “•¬ŸÊ” ’Ã‹ÊŸÊ •‚¢ªÃ Ÿ„UË¥ „ÒU–) •Á¬ SflSÿ ∞fl ÷flÁÖ •Ã— •¬Ÿ ŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ß‚ ‚¢‡Êÿ∑§Ê Á¿UûflÊ ∞Ÿ¢ ‚¢‡Êÿ¢ SflÁflŸÊ‡Ê„UÃÈ÷Íâ ÿʪ¢ (©U¬ÿ¸ÈQ§ ¬˝∑§Ê⁄U‚) ∑§Ê≈U∑§⁄U ¬Íáʸ ôÊÊŸ∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÊ¬Êÿ∑§◊ʸŸDÈ UÔÊŸ◊˜Ô •ÊÁÃDÔU ∑ȧL§ ßàÿÕ¸—– ©U¬ÊÿM§¬ ∑§◊¸ÿʪ◊¥ ÁSÕà „UÊ •ÊÒ⁄U „U ÷Ê⁄UÃ! •’ ÿÈh∑§ Á‹ÿ π«∏UÊ „UÊ ¡ÊH 42H ©UÁûÊDÔU ߌʟ˥ ÿÈhÊÿ ÷Ê⁄Uà ßÁÃH 42H ßÁà üÊË◊„UÊ÷Ê⁄Uà ‡ÊÂʄUdKÊ¢ ‚¢Á„UÃÊÿÊ¢ flÒÿÊÁ‚ÄÿÊ¢ ÷Ëc◊¬fl¸ÁáÊ üÊË◊jªfleËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿʪ‡ÊÊSòÊ üÊË∑ΧcáÊÊ¡¸ÈŸ‚¢flÊŒ ôÊÊŸ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÿÊªÊ ŸÊ◊ øÃÈÕʸ˘äÿÊÿ—H 4H ßÁà üÊË◊à¬⁄U◊„¢U‚¬Á⁄Ufl˝Ê¡∑§ÊøÊÿ¸ªÊÁflãŒ÷ªflà¬ÍÖÿ¬ÊŒÁ‡ÊcÿüÊË◊ë¿¢U∑§⁄U÷ªfl× ∑ΧÃÊÒ üÊË÷ªfleËÃÊ÷Êcÿ ’˝rÊÔÿôʬ˝‡Ê¢‚Ê ŸÊ◊ øÃÈÕʸ˘äÿÊÿ—H 4H
U
142
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
˙
¬@◊Ê˘äÿÊÿ— “∑§◊¸áÿ∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿØԔ ßàÿÊ⁄Uèÿ “‚ ÿÈQ§— ∑ΧàF∑§◊¸∑§Î Ø”Ô “ôÊÊŸÊÁªAŒÇœ∑§◊ʸáÊ◊˜”Ô “‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§fl‹¢ ∑§◊¸ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô” “ÿŒÎë¿UÊ‹Ê÷‚ãÃÈCÔU—” “’˝rÊÔʬ¸áÊ¢ ’˝rÊÔ „UÁfl—” “∑§◊¸¡ÊÁãflÁh ÃÊã‚flʸŸ˜Ô” “‚flZ ∑§◊ʸÁπ‹¢ ¬ÊÕ¸” “ôÊÊŸÊÁªA— ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ” “ÿʪ‚ÛÿSÃ∑§◊ʸáÊ◊˜”Ô ßàÿãÃÒ— fløŸÒ— ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚◊˜Ô •flÊøŒ˜Ô ÷ªflÊŸ˜–Ô “Á¿UûflÒŸ¢ ‚¢‡Êÿ¢ ÿʪ◊ÊÁÃDÔU” ßÁà •ŸŸ fløŸŸ ÿʪ¢ ø ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ‹ˇÊáÊ◊˜Ô •ŸÈÁÃDÔU ßÁà ©UQ§flÊŸ˜Ô– ÃÿÊ— ©U÷ÿÊ— ø ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÿÊ— ÁSÕÁêÁÃflÃ˜Ô ¬⁄US¬⁄UÁfl⁄Uʜʌ˜Ô ∞∑§Ÿ ‚„U ∑§Ã¸È◊˜Ô
•‡ÊÄÿàflÊØÔ
•ŸÈDÔUÊŸÁflœÊŸÊ÷ÊflÊŒ˜Ô
∑§Ê‹÷ŒŸ •ÕʸŒ˜Ô
ø ∞ÃÿÊ—
•ãÿÃ⁄U∑§Ã¸√ÿÃʬ˝Ê#ÊÒ ‚àÿÊ◊˜Ô, ÿÃ˜Ô ¬˝‡ÊSÿÃ⁄U◊˜Ô ∞ÃÿÊ— ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÿÊ— ÃÃ˜Ô ∑§Ã¸√ÿ¢ Ÿ ßÃ⁄UŒ˜Ô ßÁà ∞fl¢ ◊ãÿ◊ÊŸ— ¬˝‡ÊSÿÃ⁄U’È÷Èà‚ÿÊ •¡¸ŸÈ ©UflÊø “‚ÛÿÊ‚¢ ∑§◊¸áÊÊ¢ ∑ΧcáÊ” ßàÿÊÁŒŸÊ– ŸŸÈ ø •Êà◊ÁflŒÊ ôÊÊŸÿʪŸ ÁŸDÔUÊ¢ ¬˝ÁÃÁ¬¬ÊŒÁÿ·Ÿ˜Ô ¬ÍflʸŒÊNUÃÒ— fløŸÒ— ÷ªflÊŸ˜Ô ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚◊˜Ô •flÊøŒ˜Ô Ÿ ÃÈ •ŸÊà◊ôÊSÿ •Ã— ø ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÿÊ— Á÷ÛʬÈL§·Áfl·ÿàflÊŒ˜Ô •ãÿÃ⁄USÿ ¬˝‡ÊSÿÃ⁄Uàfl’È÷Èà‚ÿÊ ¬˝‡Ÿ— •ŸÈ¬¬ÛÊ—–
“∑§◊¸áÿ∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿØԔ ß‚ ¬Œ‚ ‹∑§⁄U “‚ ÿÈQ§— ∑ΧàF∑§◊¸∑ΧØԔ “ôÊÊŸÊÁªAŒÇœ∑§◊ʸáÊ◊˜Ô” “‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§fl‹¢ ∑§◊¸ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô” “ÿŒÎë¿UÊ‹Ê÷‚ãÃÈCÔU—” “’˝rÊÔʬ¸áÊ¢ ’˝rÊÔ „UÁfl—” “∑§◊¸¡ÊÁãflÁh ÃÊã‚flʸŸ”˜Ô “‚flZ ∑§◊ʸÁπ‹¢ ¬ÊÕ¸” “ôÊÊŸÊÁªA— ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ” “ÿʪ‚¢ãÿSÃ∑§◊ʸáÊ◊˜Ô”
ÿ„UÊ°Ã∑§∑§ fløŸÊ¥‚ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ‚’ ∑§◊ÊZ∑§ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ê fláʸŸ Á∑§ÿÊ– ÃÕÊ “Á¿UûflÒŸ¢ ‚¢‡Êÿ¢ ÿʪ◊ÊÁÃDÔU” ß‚ fløŸ‚ ÿ„U ÷Ë ∑§„UÊ Á∑§ ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸM§¬ ÿʪ◊¥ ÁSÕà „UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊¸ ∑§⁄U– ©UŸ ŒÊŸÊ¥∑§Ê, •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊¸ÿʪ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚∑§Ê, ÁSÕÁà •ÊÒ⁄U ªÁÃ∑§Ë ÷Ê°Áà ¬⁄US¬⁄U Áfl⁄UÊœ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ, ∞∑§ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ∞∑§ ‚ÊÕ (©UŸ∑§Ê) •ŸÈDÔUÊŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸÊ •‚ê÷fl „ÒU •ÊÒ⁄U ∑§Ê‹∑§ ÷Œ‚ •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸ∑§Ê ÁflœÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU, ß‚Á‹ÿ Sfl÷Êfl‚ „UË ßŸ ŒÊŸÊ¥◊¥‚ Á∑§‚Ë ∞∑§∑§Ë „UË ∑§Ã¸√ÿÃÊ ¬˝Ê# „UÊÃË „ÒU, •Ã∞fl ∑§◊¸ÿʪ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚óߟ ŒÊŸÊ¥◊¢ ¡Ê üÊDÔUÃ⁄U „UÊ, fl„UË ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ ŒÍ‚⁄UÊ Ÿ„UË¥, ∞‚Ê ◊ÊŸÃÊ „ÈU•Ê •¡¸ÈŸ, ŒÊŸÊ¥◊¥‚ üÊDÔUÃ⁄U ‚ÊœŸ ¬Í¿UŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ “‚¢ãÿÊ‚¢ ∑§◊¸áÊÊ¢ ∑ΧcáÊ” ßàÿÊÁŒ fløŸ ’Ê‹Êó ¬Í0ó¬ÍflʸQ§ fløŸÊ¥‚ ÃÊ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ôÊÊŸÿʪmÊ⁄UÊ •Êà◊ôÊÊŸË∑§Ë ÁŸDÔUÊ∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ ∑§fl‹ •Êà◊ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ „UË ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê ‚¢ãÿÊ‚ ∑§„UÊ „ÒU, •Êà◊Ãûfl∑§Ê Ÿ ¡ÊŸŸflÊ‹∑§ Á‹ÿ Ÿ„UË¥– •Ã— ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚óÿ„U ŒÊŸÊ¥ Á÷ÛÊÁ÷ÛÊ ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ •ŸÈDÔUÊŸ Á∑§ÿ ¡ÊŸÿÊÇÿ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ŒÊŸÊ¥◊¥‚ Á∑§‚Ë ∞∑§∑§Ë üÊDÔUÃ⁄UÃÊ ¡ÊŸŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ ¬˝‡Ÿ ∑§⁄UŸÊ Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
143
‚àÿ◊˜Ô ∞fl àflŒÁ÷¬˝ÊÿáÊ ¬˝‡ŸÊ Ÿ ©U¬©U0ó ∆UË∑§ „ÒU, ÃÈê„UÊ⁄U •Á÷¬˝Êÿ‚ ÃÊ ¬˝‡Ÿ Ÿ„UË¥ ¬là ¬˝CÈU — SflÊÁ÷¬˝ÊÿáÊ ¬ÈŸ— ¬˝‡ŸÊ ÿÈÖÿà ’Ÿ ‚∑§ÃÊ; ¬⁄¢UÃÈ ß‚◊¥ „U◊Ê⁄UÊ ÿ„U ∑§„UŸÊ „ÒU Á∑§ ¬˝‡Ÿ∞fl ßÁà flŒÊ◊—– ∑§Ãʸ∑§ •¬Ÿ •Á÷¬˝Êÿ‚ ÃÊ ¬˝‡Ÿ ’Ÿ „UË ‚∑§ÃÊ „ÒU– ∑§Õ◊˜ó Ô ¬Í0ó‚Ê ∑Ò§‚? ¬ÍflʸŒÊNUÃÒ— fløŸÒ— ÷ªflÃÊ ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚Sÿ ∑§Ã¸√ÿÃÿÊ ÁflflÁˇÊÃàflÊÃ˜Ô ¬˝ÊœÊãÿ◊˜Ô, •ãÃ⁄UáÊ ø ∑§Ãʸ⁄¢U ÃSÿ ∑§Ã¸√ÿàflÊ‚ê÷flÊØÔ, •ŸÊà◊ÁflŒ˜Ô •Á¬ ∑§Ãʸ ¬ˇÊ ¬˝Ê#— •ŸÍlà ∞fl Ÿ ¬ÈŸ— •Êà◊Áflà∑§Ã¸Î∑§àfl◊˜Ô ∞fl ‚ÛÿÊ‚Sÿ ÁflflÁˇÊÃ◊˜Ô ßÁÖ ∞fl¢ ◊ãflÊŸSÿ •¡¸ÈŸSÿ ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÿÊ— •Áflmà¬ÈL§·∑§Ã¸Î∑§àfl◊˜Ô •Á¬ •ÁSà ßÁà ¬ÍflʸQ§Ÿ ¬˝∑§Ê⁄UáÊ ÃÿÊ— ¬⁄US¬⁄UÁfl⁄Uʜʌ˜Ô •ãÿÃ⁄USÿ ∑§Ã¸√ÿàfl ¬˝Ê# ¬˝‡ÊSÿÃ⁄¢U ø ∑§Ã¸√ÿ¢ Ÿ ßÃ⁄UŒ˜Ô ßÁà ¬˝‡ÊSÿÃ⁄UÁflÁflÁŒ·ÿÊ ¬˝‡ŸÊ Ÿ •ŸÈ¬¬ÛÊ—– ¬˝ÁÃfløŸflÊÄÿÊÕ¸ÁŸM§¬áÊŸ •Á¬ ¬˝CÈU— •Á÷¬˝Êÿ ∞fl◊˜Ô ∞fl ßÁà ªêÿÖ ∑§Õ◊˜ó Ô ‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪÊÒ ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄UÊÒ ÃÿÊ— ÃÈ ∑§◊¸ÿÊªÊ ÁflÁ‡Êcÿà ßÁà ¬˝ÁÃfløŸ◊˜Ô– ∞ÃŒ˜Ô ÁŸM§åÿ¢ Á∑§◊˜Ô •ŸŸ •Êà◊Áflà∑§Ã¸∑Î §ÿÊ— ‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪÿÊ— ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄Uàfl¢ ¬˝ÿÊ¡Ÿ◊˜Ô ©UÄàflÊ ÃÿÊ— ∞fl ∑ȧÃÁpŒ˜Ô Áfl‡Ê·ÊÃ˜Ô ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÊÃ˜Ô ∑§◊¸ÿʪSÿ ÁflÁ‡ÊCÔUàfl◊˜Ô ©Uëÿà •Ê„UÊÁSflŒ˜Ô •ŸÊà◊Áflà∑§Ã¸Î∑§ÿÊ— ‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪÿÊ— ÃŒ˜Ô ©U÷ÿ◊˜Ô ©Uëÿà ßÁÖ
©U0ó ¬ÍflÊQ ¸ § fløŸÊ‚ ¥ ÷ªflÊŸ˜ŸÔ ∑§◊¸‚㢠ÿÊ‚∑§Ê
∑§Ã¸√ÿM§¬‚ fláʸŸ Á∑§ÿÊ „ÒU– ß‚‚ ©U‚∑§Ë ¬˝œÊŸÃÊ Á‚h „UÊÃ Ë „ÒU– Á∑¢§ÃÈ Á’ŸÊ ∑§Ãʸ∑§ ©U‚∑§Ë ∑§Ã¸√ÿÃÊ •‚ê÷fl „ÒU [ß‚Á‹ÿ ∞∑§ ¬ˇÊ◊¥ •ôÊÊŸË ÷Ë ‚¢ãÿÊ‚∑§Ê ∑§Ãʸ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, (‚ÈÃ⁄UÊ)¢ ©U‚Ë∑§Ê •ŸÈ◊ÊŒŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU,] ∑§fl‹ •Êà◊ôÊÊŸË-∑§Ã¸∑Î § „UË ‚¢ãÿÊ‚ „UÊÃ Ê „ÒU, ÿ„U ∑§„UŸÊ •÷ËCÔU Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚óÿ„U ŒÊŸÊ¥ •ôÊÊŸËmÊ⁄UÊ ÷Ë Á∑§ÿ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¥U, ∞‚Ê ◊ÊŸŸflÊ‹ •¡¸ÈŸ∑§Ê, ŒÊŸÊ¥◊¥‚ ∞∑§ üÊDÔUÃ⁄U ‚ÊœŸ ¡ÊŸŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ ¬˝‡Ÿ ∑§⁄UŸÊ, •ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ¬ÍflʸQ§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ©UŸ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ¬⁄US¬⁄U Áfl⁄UÊœ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ŒÊŸÊ¥◊¥‚ Á∑§‚Ë ∞∑§∑§Ë „UË ∑§Ã¸√ÿÃÊ ¬˝Ê# „UÊÃË „ÒU– ∞‚Ê „UÊŸ‚ ¡Ê üÊDÔUÃ⁄U „UÊ ©U‚ „UË ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ŒÍ‚⁄U∑§Ê Ÿ„UË¥– ©UûÊ⁄U◊¥ ∑§„U „ÈU∞ ÷ªflÊŸ˜∑Ô § fløŸÊ∑¥ §Ê •Õ¸ ÁŸM§¬áÊ ∑§⁄UŸ‚ ÷Ë, ¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ∑§Ê ÿ„UË •Á÷¬˝Êÿ ¬˝ÃËà „UÊÃÊ „ÒU– ¬Í0ó ∑Ò§‚? ©U0ó ‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ ÿ„U ŒÊŸÊ¥ „UË ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ©UŸ ŒÊŸÊ¥◊¥‚ ∑§◊¸ÿʪ üÊDÔU „ÒUóÿ„U ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ©UûÊ⁄U „ÒU– ß‚◊¥ ÁfløÊ⁄UŸ∑§Ë ’Êà ÿ„U „ÒU Á∑§ ß‚ ¬˝ÁÃfløŸ‚ •Êà◊ôÊÊŸËmÊ⁄UÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ÃÊM§¬ ¬˝ÿÊ¡Ÿ ’ËÊ∑§⁄U ©UŸ ŒÊŸÊ¥◊¥‚ „UË Á∑§‚Ë Áfl‡Ê·ÃÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ, ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ë üÊDÔUÃÊ ∑§„UË ªÿË „ÒU– •ÕflÊ •ôÊÊŸËmÊ⁄UÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§ Áfl·ÿ◊¥ ÿ„U ŒÊŸÊ¥ ’ÊÃ¥ ∑§„UË ªÿË „Ò¥U–
144
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Á∑¢§ ø •ÃÊ ÿÁŒ •Êà◊Áflà∑§Ã¸Î∑§ÿÊ—
¬Í0óß‚‚ ÄÿÊ ◊Ë’? øÊ„U •Êà◊flûÊÊmÊ⁄UÊ
‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪÿÊ— ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄Uàfl¢ ÃÿÊ— ÃÈ Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§Ë ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ÃÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ ŒÊŸÊ¥◊¥ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ë üÊDUÔ ÃÊ ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÊÃ˜Ô ∑§◊¸ÿʪSÿ ÁflÁ‡ÊCÔUàfl◊˜Ô ©Uëÿà ∑§„UË ªÿË „UÊ •ÕflÊ øÊ„U •ôÊÊŸËmÊ⁄UÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ÿÁŒ flÊ •ŸÊà◊Áflà∑§Ã¸Î∑§ÿÊ— ‚ÛÿÊ‚∑§◊¸- ‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§ Áfl·ÿ◊¥ „UË fl ŒÊŸÊ¥ ’ÊÃ¥ ÿʪÿÊ— ÃŒ˜Ô ©U÷ÿ◊˜Ô ©Uëÿà ßÁÖ ∑§„UË ªÿË „UÊ¥–
•òÊ ©UëÿÃ, •Êà◊Áflà∑§Ã¸Î∑§ÿÊ— ‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪÿÊ— •‚ê÷flÊÃ˜Ô ÃÿÊ— ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄UàflfløŸ¢ ÃŒËÿÊÃ˜Ô ø ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÊÃ˜Ô ∑§◊¸ÿʪSÿ ÁflÁ‡ÊCÔUàflÊÁ÷œÊŸ◊˜Ô ßÁà ∞ÃŒ˜Ô ©U÷ÿ◊˜Ô •ŸÈ¬¬ÛÊ◊˜–Ô
„UÊŸ Ê •‚ê÷fl „ÒU, ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ ©UŸ ŒÊŸÊ∑¥ §Ê ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ ∑§„UŸÊ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê üÊDÔU ’ËʟÊ, ÿ ŒÊŸÊ¥ ’ÊÃ¥ „UË Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃË¥–
ÿÁŒ •ŸÊà◊ÁflŒ— ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚— Ãà¬˝ÁÃ∑ͧ‹— ø ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ‹ˇÊáÊ— ∑§◊¸ÿʪ— ‚ê÷flÃÊ¢ ÃŒÊ ÃÿÊ— ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄UàflÊÁQ§— ∑§◊¸ÿʪSÿ ø ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÊŒ˜Ô ÁflÁ‡ÊCÔUàflÊÁ÷œÊŸ◊˜Ô ßÁà ∞ÃŒ˜Ô ©U÷ÿ◊˜Ô ©U¬¬lÖ
ÿÁŒ ∑§◊¸‚㢠ÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ ÁflL§h ∑§◊ʸŸDÈ UÔÊŸM§¬ ∑§◊¸ÿʪ ߟ ŒÊŸÊ¥∑§Ê •ôÊÊŸË∑§Ãθ∑§ ◊ÊŸ Á‹ÿÊ ¡Êÿ ÃÊ Á»§⁄U ߟ ŒÊŸÊ¥ ‚Êœ∑§Ê¥∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ ’ÃÊŸÊ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸‚㢠ÿÊ‚∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê üÊDUÔ ’ËʟÊó ÿ ŒÊŸÊ¥ ’ÊÃ¥ „UË ’Ÿ ‚∑§ÃË „Ò¥U–
©U0ó•Êà◊ôÊÊŸË∑§Ã¸∑Î § ∑§◊¸‚㢠ÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê
¬⁄¢UÃÈ •Êà◊ôÊÊŸË∑§ mÊ⁄UÊ ∑§◊¸‚㢠ÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê •Êà◊ÁflŒ— ÃÈ ‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪÿÊ— •‚ê÷flÊÃ˜Ô ÃÿÊ— ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄UàflÊÁ÷œÊŸ¢ „UÊŸÊ •‚ê÷fl „ÒU, ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ ©Uã„¥U ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÊÃ˜Ô ø ∑§◊¸ÿÊªÊ ÁflÁ‡Êcÿà ßÁà ∑§„UŸÊ ∞fl¢ ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê üÊDÔU ’ËʟÊóÿ ŒÊŸÊ¥ ’ÊÃ¥ Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃË¥– ø •ŸÈ¬¬ÛÊ◊˜Ô– ¬Í0ó•Êà◊ôÊÊŸË∑§ mÊ⁄UÊ ∑§◊¸‚㢠ÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ
•òÊ •Ê„U, Á∑§◊˜Ô, •Êà◊ÁflŒ— ‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪÿÊ— •Á¬ •‚ê÷fl •Ê„UÊÁSflŒ˜Ô •ãÿÃ⁄USÿ •‚ê÷flÊ ÿŒÊ ø •ãÿÃ⁄USÿ •‚ê÷fl— ÃŒÊ Á∑¢§ ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚Sÿ ©Uà ∑§◊¸ÿʪSÿ ßÁà •‚ê÷fl ∑§Ê⁄UáÊ¢ ø flQ§√ÿ◊˜Ô ßÁÖ
ŒÊŸÊ¥∑§Ê „UË „UÊŸÊ •‚ê÷fl „ÒU •ÕflÊ ŒÊŸÊ¥◊¥‚ Á∑§‚Ë ∞∑§∑§Ê „UË „UÊŸÊ •‚ê÷fl „ÒU? ÿÁŒ Á∑§‚Ë ∞∑§∑§Ê „UÊŸÊ „UË •‚ê÷fl „ÒU ÃÊ ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚∑§Ê „UÊŸÊ •‚ê÷fl „ÒU ÿÊ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê? ‚ÊÕ „UË ©U‚∑§ •‚ê÷fl „UÊŸ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ÷Ë ’Ã‹ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
©U0ó•Êà◊ôÊÊŸË∑§Ê Á◊âÿÊ ôÊÊŸ ÁŸflÎûÊ „UÊ ¡ÊÃÊ •òÊ ©UëÿÃ, •Êà◊ÁflŒÊ ÁŸflÎûÊÁ◊âÿÊôÊÊŸàflÊÃ˜Ô Áfl¬ÿ¸ÿôÊÊŸ◊Í‹Sÿ ∑§◊¸ÿʪSÿ •‚ê÷fl— „ÒU, •Ã— ©U‚∑§ mÊ⁄UÊ Áfl¬ÿ¸ÿ-ôÊÊŸ◊Í‹∑§ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê „UÊŸÊ „UË •‚ê÷fl „ÒU– SÿÊØԖ
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
145
¡ã◊ÊÁŒ‚fl¸ÁflÁ∑˝§ÿÊ⁄UÁ„UÃàflŸ ÁŸÁc∑˝§ÿ◊˜Ô ÄÿÊ¥Á∑§, ¡Ê ¡ã◊ •ÊÁŒ ‚◊Sà Áfl∑§Ê⁄UÊ¥‚ ⁄UÁ„Uà •Êà◊ÊŸ◊˜Ô •Êà◊àflŸ ÿÊ flÁûÊ ÿSÿ •Êà◊ÁflŒ— ÁŸÁc∑˝§ÿ •Êà◊Ê∑§Ê •¬ŸÊ SflM§¬ ‚◊¤Ê ‹ÃÊ „ÒU, ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸŸ •¬ÊSÃÁ◊âÿÊôÊÊŸSÿ ÁŸÁc∑˝§ÿÊà◊- Á¡‚Ÿ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸmÊ⁄UÊ Á◊âÿÊôÊÊŸ∑§Ê „U≈UÊ ÁŒÿÊ „ÒU, SflM§¬ÊflSÕÊŸ‹ˇÊáÊ¢
‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚◊˜Ô
©UÄàflÊ, ÃÁm¬⁄UËÃSÿ Á◊âÿÊôÊÊŸ◊Í‹∑§Ã¸ÎàflÊÁèUÊ◊ÊŸ¬È⁄U—‚⁄USÿ ‚Á∑˝§ÿÊà◊SflM§¬ÊflSÕÊŸM§¬Sÿ ∑§◊¸ÿʪSÿ
ß„U
‡ÊÊSòÊ
ÃòÊ
ÃòÊ
•Êà◊SflM§¬ÁŸM§¬áʬ˝Œ‡Ê·È ‚êÿÇôÊÊŸÁ◊âÿÊôÊÊŸÃà∑§Êÿ¸Áfl⁄Uʜʌ˜Ô
•÷Êfl—
¬˝ÁìÊlÃ,
ÿS◊ÊØÔ, ÃS◊ÊÃ˜Ô •Êà◊ÁflŒÊ ÁŸflÎûÊÁ◊âÿÊôÊÊŸSÿ Áfl¬ÿ¸ÿôÊÊŸ◊Í‹— ∑§◊¸ÿÊªÊ Ÿ ‚ê÷flÁà ßÁà ÿÈQ§◊˜Ô ©UQ¢§ SÿÊØԖ ∑§·È ∑§·È ¬ÈŸ— •Êà◊SflM§¬ÁŸM§¬áʬ˝Œ‡Ê·È •Êà◊ÁflŒ— ∑§◊ʸ÷Êfl— ¬˝ÁìÊlà ßÁÖ •òÊ ©Uëÿà “•ÁflŸÊÁ‡Ê ÃÈ ÃÁmÁh” ßÁÃ
©U‚ •Êà◊ôÊÊŸË ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ ÁŸÁc∑˝§ÿ •Êà◊SflM§¬‚ ÁSÕà „UÊ ¡ÊŸÊM§¬ ‚fl¸ ∑§◊ÊZ∑§Ê ‚¢ãÿÊ‚ ’ËÊ∑§⁄U, ß‚ ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥ ¡„UÊ°-ÄUÊ° •Êà◊SflM§¬‚ê’ãœË ÁŸM§¬áÊ∑§ ¬˝∑§⁄UáÊÊ¥◊¥, ÿÕÊÕ¸ôÊÊŸ, Á◊âÿÊôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Êÿ¸∑§Ê ¬⁄US¬⁄U Áfl⁄UÊœ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ, ©U¬ÿ¸ÈQ§ ‚¢ãÿÊ‚‚ Áfl¬⁄UËà Á◊âÿÊôÊÊŸ◊Í‹∑§ ∑§Ã¸àÎ fl-•Á÷◊ÊŸ¬Ífl∑¸ § ‚Á∑˝§ÿ •Êà◊SflM§¬◊¥ ÁSÕà „UÊŸÊM§¬ ∑§◊¸ÿʪ∑§ •÷Êfl∑§Ê „UË ¬˝ÁìʌŸ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ Á¡‚∑§Ê Á◊âÿÊôÊÊŸ ÁŸflÎûÊ „UÊ ªÿÊ „ÒU, ∞‚ •Êà◊ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ Á◊âÿÊôÊÊŸ◊Í‹∑§ ∑§◊¸ÿʪ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥, ÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ „UË „ÒU– ¬Í0ó•Êà◊SflM§¬∑§Ê ÁŸM§¬áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ Á∑§Ÿ-
Á∑§Ÿ ¬˝∑§⁄UáÊÊ¥◊¥ ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ∑§◊ÊZ∑§Ê •÷Êfl ’ÃÊà „Ò¥U?
©U0ó“©U‚ •Êà◊Ê∑§Ê ÃÍ •ÁflŸÊ‡ÊË ‚◊¤Ê” ¬˝∑Χàÿ “ÿ ∞Ÿ¢ flÁûÊ „UãÃÊ⁄U◊˜Ô” “flŒÊÁflŸÊÁ‡ÊŸ¢ ÿ„UÊ°‚ ¬˝∑§⁄UáÊ •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄U∑§ “¡Ê ß‚ •Êà◊Ê∑§Ê ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ê ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU” “¡Ê ß‚ •ÁflŸÊ‡ÊË ÁŸàÿ ÁŸàÿ◊˜Ô” ßàÿÊŒÊÒ ÃòÊ ÃòÊ •Êà◊ÁflŒ— ∑§◊ʸ÷Êfl •Êà◊Ê∑§Ê ¡ÊŸÃÊ „ÒU” ßàÿÊÁŒ flÊÄÿÊ¥◊¥ ¡ª„U-¡ª„U
©UëÿÖ ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ∑§◊ÊZ∑§Ê •÷Êfl ∑§„UÊ „ÒU– ŸŸÈ ø ∑§◊¸ÿʪ— •Á¬ •Êà◊SflM§¬¬Í0óß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÃÊ •Êà◊SflM§¬ ÁŸM§¬áÊ ÁŸM§¬áʬ˝Œ‡Ê·È ÃòÊ ÃòÊ ¬˝ÁìÊlà ∞fl ÃŒ˜Ô
∑§⁄UŸfl Ê‹ SÕÊŸÊ◊¥ ¥ ¡ª„U-¡ª„U ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê ÷Ë ¬˝ÁìʌŸ Á∑§ÿÊ „UË „ÒU, ¡Ò‚ “ß‚Á‹ÿ „U ÷Ê⁄UÃ! ÃÍ ÿÈh ∑§⁄U”
ÿÕÊ “ÃS◊ÊlÈäÿSfl ÷Ê⁄UÔ “Sflœ◊¸◊Á¬ øÊflˇÿ” “Sflœ◊¸∑§Ë •Ê⁄U Œπ∑§⁄U ÷Ë ÃÈ¤Ê ÿÈh‚ «U⁄UŸÊ ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU” “Ã⁄UÊ ∑§◊¸◊¥ „UË •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU” ßàÿÊÁŒ–
“∑§◊¸áÿflÊÁœ∑§Ê⁄USÔ ßàÿÊŒÊÒ– •Ã— ø ∑§Õ◊˜Ô •Ã— •Êà◊ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê „UÊŸÊ •‚ê÷fl •Êà◊ÁflŒ— ∑§◊¸ÿʪSÿ •‚ê÷fl— SÿÊŒ˜Ô ßÁÖ ∑Ò§‚ „UʪÊ? •òÊ ©Uëÿà ‚êÿÇôÊÊŸÁ◊âÿÊôÊÊŸÃà∑§Êÿ¸©U0óÄÿÊÁ¥ ∑§ ‚êÿ∑˜§-Ô ôÊÊŸ, Á◊âÿÊôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ Áfl⁄UÊœÊØ–Ô ∑§Êÿ¸∑§Ê ¬⁄US¬⁄U Áfl⁄UÊœ „ÒU–
146
“ôÊÊŸÿʪŸ
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
‚Êæ˜UÔÅÿÊŸÊ◊˜Ô” ßÁà •ŸŸ
‚Êæ˜UÔ ÅÿÊŸÊ◊˜Ô •Êà◊ÃûflÁflŒÊ◊˜Ô •ŸÊà◊Áflà∑§Ã¸∑Î §∑§◊¸ÿʪÁŸDÔUÊÃÊ ÁŸÁc∑˝§ÿÊà◊SflM§¬ÊflSÕÊŸ‹ˇÊáÊÊÿÊ ôÊÊŸÿʪÁŸDÔUÊÿÊ— ¬ÎÕ∑˜§Ô∑§⁄UáÊÊØԖ ∑ΧÃ∑ΧàÿàflŸ •Êà◊ÁflŒ— ¬˝ÿÊ¡ŸÊãÃ⁄UÊ÷ÊflÊØ–Ô “ÃSÿ ∑§ÊÿZ Ÿ ÁfllÔ ßÁà ∑§Ã¸√ÿÊãÃ⁄UÊ÷ÊflfløŸÊÃ˜Ô ø– “Ÿ ∑§◊¸áÊÊ◊ŸÊ⁄Uê÷ÊØԔ “‚ÛÿÊ‚SÃÈ ◊„UÊ’Ê„UÊ
•Êà◊Ãûfl∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹ ‚Ê¢ÅÿÿÊÁªÿÊ¥∑§Ë ÁŸÁc∑˝§ÿ •Êà◊SflM§¬‚ ÁSÕÁÃM§¬ ôÊÊŸÿʪÁŸDÔUÊ∑§Ê “ôÊÊŸÿʪŸ ‚Êæ˜U ÅÿÊŸÊ◊˜Ô” ß‚ fløŸmÊ⁄UÊ •ôÊÊÁŸÿÊ¥mÊ⁄UÊ ∑§Ë ¡ÊŸflÊ‹Ë ∑§◊¸ÿʪÁŸDÔUÊ‚ ¬ÎÕ∑˜§Ô ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU– ∑ΧÃ∑Χàÿ „UÊ ¡ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •Êà◊ôÊÊŸË∑§ •ãÿ ‚’ ¬˝ÿÊ¡ŸÊ¥∑§Ê •÷Êfl „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– “©U‚∑§Ê ∑§Ê߸ ∑§Ã¸√ÿ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ” ß‚ ∑§ÕŸ‚ ôÊÊŸË∑§ •ãÿ ∑§Ã¸√ÿÊ¥∑§Ê •÷Êfl ’ÃÊÿÊ ªÿÊ „ÒU–
“∑§◊ÊZ∑§Ê •Ê⁄Uê÷ Á’ŸÊ Á∑§ÿ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃË” “„U ◊„UÊ’Ê„UÊ! Á’ŸÊ ∑§◊¸ÿʪ∑§ ‚¢ãÿÊ‚ ŒÈ—π◊Ê#È◊ÿʪ×” ßàÿÊÁŒŸÊ ø •Êà◊ôÊÊŸÊXÔU- ¬˝Ê# ∑§⁄UŸÊ ∑§Á∆UŸ „ÒU” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥‚ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê
àflŸ ∑§◊¸ÿʪSÿ ÁflœÊŸÊØԖ •Êà◊ôÊÊŸ∑§Ê •XÔU ’ÃÊÿÊ ªÿÊ „ÒU– “ÿʪÊM§…USÿ ÃSÿÒfl ‡Ê◊— ∑§Ê⁄UáÊ◊ÈëÿÔ ßÁà “©U‚Ë ÿʪÊM§…∏U∑§Ê ©U¬‡Ê◊ ∑§Ã¸√ÿ „ÒU” ß‚ •ŸŸ ø ©Uà¬ÛÊ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸSÿ fløŸ‚ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ÿʪ∑§ •÷Êfl∑§Ê ∑§◊¸ÿʪÊ÷ÊflfløŸÊØԖ fláʸŸ „ÒU– “‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§fl‹¢ ∑§◊¸ ∑ȧfl¸ÛÊʬAÊÁà Á∑§ÁÀ’·◊˜Ô” “∑§fl‹ ‡Ê⁄UË⁄U‚ê’ãœË ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ ¬Ê¬∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ” ÿ„UÊ° ÷Ë ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ
ßÁà ø ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ∑§Ê⁄UáÊÊÁÃÁ⁄UQ§Sÿ ∑§◊¸áÊÊ ‡Ê⁄UË⁄U-ÁSÕÁÃ∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ∑§◊ÊZ‚ •ÁÃÁ⁄UQ§ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÁŸflÊ⁄UáÊÊØԖ ÁŸflÊ⁄UáÊ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– “ŸÒfl Á∑§Á@à∑§⁄UÊ◊ËÁà ÿÈQ§Ê ◊ãÿà ÃûflÁflØԔ ÃÕÊ “ÃûflflûÊÊ ÿÊªË ∞‚Ê ◊ÊŸ Á∑§ ◊Ò¥ ∑ȧ¿U ÷Ë ßÁà •ŸŸ ø ‡Ê⁄UË⁄UÁSÕÁÃ◊Êòʬ˝ÿÈQ§·È •Á¬ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ” ß‚ ∑§ÕŸ‚ ∑§fl‹ ‡Ê⁄UË⁄U-ÿÊòÊÊ∑§ Á‹ÿ Œ‡Ê¸ŸüÊfláÊÊÁŒ∑§◊¸‚È •Êà◊ÿÊÕÊàêÿÁflŒ— Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ Œ‡Ê¸Ÿ, üÊfláÊ •ÊÁŒ ∑§◊ÊZ◊¥ ÷Ë ∑§⁄UÊÁ◊ ßÁà ¬˝àÿÿSÿ ‚◊ÊÁ„UÃøÃSÃÿÊ ‚ŒÊ ÿÕÊÕ¸Œ‡Ê˸∑§ Á‹ÿ “◊Ò¥ ∑§⁄UÃÊ „°ÍU” ß‚ ¬˝àÿÿ∑§Ê •∑§Ã¸√ÿàflʬŒ‡ÊÊØ–Ô ‚◊ÊÁ„UÃÁøûÊmÊ⁄UÊ „U≈UÊŸ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê „ÒU– •Êà◊ÃûflÁflŒ— ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÁflL§hÊ Á◊âÿÊߟ ‚’ ∑§Ê⁄UáÊÊ‚ ¥ •Êà◊flûÊÊ ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ ÿÕÊÕ¸ôÊÊŸ„UÃÈ∑§— ∑§◊¸ÿʪ— Sfl¬A •Á¬ Ÿ ‚ê÷ÊflÁÿÃÈ¢ Œ‡Ê¸Ÿ‚ ÁflL§h ÃÕÊ Á◊âÿÊôÊÊŸ‚ „UÊŸflÊ‹Ê ∑§◊¸ÿʪ ‡ÊÄÿà ÿS◊ÊØԖ Sfl¬A◊¥ ÷Ë ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ– ß‚Á‹ÿ ÿ„UÊ° •ôÊÊŸË∑§ ‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê ÃS◊ÊŒ˜Ô •ŸÊà◊Áflà∑§Ã¸Î∑§ÿÊ— ∞fl ‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪÿÊ—
ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄UàflfløŸ¢ „UË ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ ’ÃÊÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚ •ôÊÊŸË∑§ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ë •¬ˇÊÊ „UË (∑§◊¸ÿʪ∑§Ë üÊDÔUÃÊ∑§Ê ÁflœÊŸ
ÃŒËÿÊÃ˜Ô ø ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÊÃ˜Ô ¬ÍflÊQ ¸ §Êà◊Áflà∑§Ã¸∑Î §- „ÒU)– •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ¬„U‹ ∑§„U „ÈU∞ •Êà◊ôÊÊŸË∑§ ‚¢ãÿÊ‚‚ ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚Áfl‹ˇÊáÊÊÃ˜Ô ‚Áà ∞fl ∑§Ã¸Îàfl- Áfl‹ˇÊáÊ „ÒU ÃÕÊ ¡Ê ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§ ôÊÊŸ‚ ÿÈQ§ „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
147
ÁflôÊÊŸ ∑§◊Ò∑¸ §Œ‡ÊÁfl·ÿÊŒ˜Ô ÿ◊ÁŸÿ◊ÊÁŒ‚Á„UÃàflŸ ∞∑§Œ‡ÊËÿ* ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚ „ÒU •ÊÒ⁄U ÿ◊-ÁŸÿ◊ÊÁŒ ‚ÊœŸÊ¥‚ ÿÈQ§ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •ŸÈDUÔ ÊŸ ∑§⁄UŸ◊¥ ∑§Á∆UŸ „ÒU,
ø ŒÈ⁄UŸÈDÔUÿàflÊÃ˜Ô ‚È∑§⁄UàflŸ ø ∑§◊¸ÿʪSÿ ∞‚ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊¸ÿʪ ‚È∑§⁄U „ÒU, •Ã— ©U‚∑§Ë üÊDÔUÃÊ∑§Ê ÁflœÊŸ „ÒU– ÁflÁ‡ÊCÔUàflÊÁ÷œÊŸ◊˜Ô ßÁÖ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜ÔmÊ⁄UÊ ÁŒÿ „ÈU∞ ©UûÊ⁄U∑§ •Õ¸∑§Ê ∞fl¢ ¬˝ÁÃfløŸflÊÄÿÊÕ¸ÁŸM§¬áÊŸ •Á¬ ÁŸM§¬áÊ ∑§⁄UŸ‚ ÷Ë ¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ∑§Ê •Á÷¬˝Êÿ ¬„U‹ ¬ÍflʸQ§— ¬˝CÈU— •Á÷¬˝ÊÿÊ ÁŸpËÿà ßÁà ÁSÕÃ◊˜–Ô ’ËÊÿÊ „ÈU•Ê „UË ÁŸÁpà „UÊÃÊ „ÒU, ÿ„U Á‚h „ÈU•Ê– “ÖÿÊÿ‚Ë øà∑§◊¸áÊSÔ ß‚ ‡‹Ê∑§‚ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U “ÖÿÊÿ‚Ë øà∑§◊¸áÊSÔ ßÁà •òÊ ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— ‚„UÊ‚ê÷fl ÿÃ˜Ô üÊÿ ∞ÃÿÊ— ÃŒ˜Ô ◊ ’Í˝Á„U ßÁà ∑§◊¸∑§Ê ∞∑§ ‚ÊÕ ‚ÊœŸ „UÊŸ Ê •‚ê÷fl ‚◊¤Ê∑§⁄U ߟ ŒÊŸÊ◊¥ ¥ ¡Ê ∑§ÀÿÊáÊ∑§⁄U „ÒU, fl„U ◊Ȥʂ ∑§Á„Uÿ, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∞fl¢ ¬ÎCUÔ— •¡¸ŸÈ Ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô ‚Êæ˜UÔ ÅÿÊŸÊ¢ ‚ÛÿÊÁ‚ŸÊ¢ •¡¸ŸÈ mÊ⁄UÊ ¬Í¿U ¡ÊŸ¬⁄U ÷ªflÊŸ˜ŸÔ ÿ„U ÁŸáʸÿ Á∑§ÿÊ Á∑§ ôÊÊŸÿʪŸ ÁŸDÔUÊ ¬ÈŸ— ∑§◊¸ÿʪŸ ÿÊÁªŸÊ¢ ÁŸDÔUÊ ‚Ê¢ÅÿÿÊÁªÿÊ∑¥ §Ë •ÕʸÃÔ˜ ‚¢ãÿÊÁ‚ÿÊ∑¥ §Ë ÁŸDÔUÊ ôÊÊŸÿʪ‚ •ÊÒ⁄U ÿÊÁªÿÊ∑¥ §Ë ÁŸDÔUÊ ∑§◊¸ÿʪ‚ ∑§„UË ªÿË „ÒU– ¬˝ÊQ§Ê ßÁà ÁŸáʸÿ¢ ø∑§Ê⁄U– ∑§fl‹ ‚¢ãÿÊ‚ ∑§⁄UŸ◊ÊòÊ‚ „UË Á‚Áh∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ Ÿ ø ‚Ûÿ‚ŸÊŒ˜Ô ∞fl ∑§fl‹ÊÃ˜Ô Á‚Áh¢ ‚◊Áœªë¿UÁà ßÁà fløŸÊŒ˜Ô ôÊÊŸ‚Á„UÃSÿ „UÊÃÊ „ÒU, ß‚ fløŸ‚ ôÊÊŸ‚Á„Uà ‚¢ãÿÊ‚∑§Ê „UË Á‚Áh‚ÊœŸàfl◊˜Ô ßCÔ¢U ∑§◊¸ÿʪSÿ ø ÁflœÊŸÊØ–Ô Á‚Áh∑§Ê ‚ÊœŸ ◊ÊŸÊ „ÒU, ‚ÊÕ „UË ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê ÷Ë ôÊÊŸ⁄UÁ„U× ‚ÛÿÊ‚— üÊÿÊŸ˜Ô Á∑¢§flÊ ∑§◊¸ÿʪ— ÁflœÊŸ Á∑§ÿÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ôÊÊŸ⁄UÁ„Uà ‚¢ãÿÊ‚ ∑§ÀÿÊáÊ∑§⁄U „ÒU •ÕflÊ ∑§◊¸ÿʪ, ߟ ŒÊŸÊ¥∑§Ë Áfl‡Ê·ÃÊ ¡ÊŸŸ∑§Ë üÊÿÊŸ˜Ô ßÁà ∞ÃÿÊ— Áfl‡Ê·’È÷Èà‚ÿÊó ßë¿UÊ‚ •¡¸ÈŸ ’Ê‹ó •¡¸ÈŸ ©UflÊøó
‚ÛÿÊ‚¢ ∑§◊¸áÊÊ¢ ∑ΧcáÊ ¬ÈŸÿʸª¢ ø ‡Ê¢‚Á‚– ÿë¿˛Uÿ ∞ÃÿÊ⁄U∑¢§ Ãã◊ ’˝ÍÁ„U ‚ÈÁŸÁpÃ◊˜ÔH 1H ‚ÛÿÊ‚¢ ¬Á⁄Uàÿʪ¢ ∑§◊¸áÊÊ¢ ‡ÊÊSòÊËÿÊáÊÊ◊˜Ô •Ê¬ ¬„U‹ ÃÊ ‡ÊÊSòÊÊQ§ ’„ÈUà ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •ŸÈDUÔÊŸM§¬ •ŸÈDÔUÊŸÁfl‡Ê·ÊáÊÊ¢ ‡Ê¢‚Á‚ ∑§ÕÿÁ‚ ßÁà ∞ÃØԖ ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ∑§„Uà „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U¬Œ‡Ê ¬ÈŸ— ÿʪ¢ ø ÷Ê◊˜Ô ∞fl •ŸÈDÔUÊŸ◊˜Ô •fl‡ÿ- ∑§⁄Uà „Ò¥U •ÊÒ⁄U Á»§⁄U ©UŸ∑§ •ŸÈDÔUÊŸ∑§Ë •fl‡ÿ∑§Ã¸√ÿàfl¢ ‡Ê¢‚Á‚– ∑§Ã¸√ÿÃÊM§¬ ÿʪ∑§Ê ÷Ë ’ËÊà „Ò¥U– •ÃÊ ◊ ∑§Ã⁄UÃ˜Ô üÊÿ ßÁà ‚¢‡Êÿ— Á∑¢§ ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ¢ üÊÿ— Á∑¢§flÊ ÃhÊŸ◊˜Ô ßÁÖ
ß‚Á‹ÿ ◊È¤Ê ÿ„U ‡ÊVÔUÊ „UÊÃË „ÒU Á∑§ ߟ◊¥‚ ∑§ÊÒŸ-‚Ê üÊÿS∑§⁄U „ÒU– ∑§◊Ê∑Z §Ê •ŸÈDUÊÔ Ÿ ∑§⁄UŸÊ ∑§ÀÿÊáÊ∑§⁄U „ÒU •âÊflÊ ©UŸ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ?
* ∞‚ ‚¢ãÿÊ‚◊¥ ªÎ„USÕÊüÊ◊∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÃÊ àÿʪ „ÒU, ¬⁄U ‚ÊÕ „UË ‚¢ãÿÊ‚-•ÊüÊ◊∑§ ∑§◊ÊZ◊¥ •Á÷◊ÊŸ ⁄U„UÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ÿ„U ∞∑§Œ‡ÊËÿ ‚¢ãÿÊ‚ „ÒU–
148
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
¬˝‡ÊSÿÃ⁄¢U ø •ŸÈDÔUÿ◊˜Ô •Ã— ø ÿÃ˜Ô üÊÿ— ¬˝‡ÊSÿÃ⁄U◊˜Ô ∞ÃÿÊ— ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸÿÊ— ÿŒŸÈDÔUÊŸÊÃ˜Ô üÊÿÊ˘flÊÁ#— ◊◊ SÿÊŒ˜Ô ßÁà ◊ãÿ‚ ÃŒ˜Ô ∞∑§◊˜Ô •ãÿÃ⁄UÃ˜Ô ‚„ÒU∑§¬ÈL§·ÊŸÈDÔUÿàflÊ‚ê÷flÊŒ˜Ô ◊ ’˝ÍÁ„U ‚ÈÁŸÁpÃ◊˜Ô •Á÷¬˝Ã¢ Ãfl ßÁÃH 1H
¡Ê üÊDÔUÃ⁄U „UÊ ©U‚Ë∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ß‚Á‹ÿ ߟ ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ◊¥ ¡Ê üÊDÔU „UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸ‚ •Ê¬ ÿ„U ◊ÊŸÃ „Ò¥U Á∑§ ◊È¤Ê ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UʪË, ©U‚ ÷‹Ë÷Ê°Áà ÁŸpÿ Á∑§ÿ „ÈU∞ ∞∑§ „UË •Á÷¬˝Êÿ∑§Ê •‹ª ∑§⁄U∑§ ∑§Á„Uÿ; ÄÿÊ¥Á∑§ ∞∑§ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ∞∑§ ‚ÊÕ ŒÊŸÊ¥∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ „UÊŸÊ •‚ê÷fl „ÒUH 1H
U SflÊÁ÷¬˝Êÿ◊˜Ô •ÊøˇÊÊáÊÊ ÁŸáʸÿÊÿó üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ©UflÊøó
‚ÛÿÊ‚— ÃÿÊSÃÈ
•¡¸ÈŸ∑§ ¬˝‡Ÿ∑§Ê ÁŸáʸÿ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô •¬ŸÊ •Á÷¬˝Êÿ ’ËÊà „ÈU∞ ’Ê‹ó
∑§◊¸ÿʪp ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄UÊflÈ÷ÊÒ– ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚Êà∑§◊¸ÿÊªÊ ÁflÁ‡ÊcÿÃH 2H
‚ÛÿÊ‚— ∑§◊¸áÊÊ¢ ¬Á⁄Uàÿʪ— ∑§◊¸ÿʪ— ø ÷Ê◊˜Ô •ŸÈDÔUÊŸ¢ ÃÊÒ ©U÷ÊÒ •Á¬ ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄UÊÒ ÁŸ—üÊÿ‚¢ ◊ÊˇÊ¢ ∑ȧflʸÖ ôÊÊŸÊà¬ÁûÊ„UÃàÈ flŸ ©U÷ÊÒ ÿlÁ¬ ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄UÊÒ ÃÕÊÁ¬ ÃÿÊ— ÃÈ ÁŸ—üÊÿ‚„UàflÊ— ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÊÃ˜Ô ∑§fl‹ÊÃ˜Ô ∑§◊¸ÿÊªÊ ÁflÁ‡Êcÿà ßÁà ∑§◊¸ÿʪ¢ SÃÊÒÁÃH 2H
‚¢ãÿÊ‚ó∑§◊ÊZ∑§Ê ¬Á⁄Uàÿʪ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ ©UŸ∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄UŸÊ, ÿ ŒÊŸÊ¥ „UË ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ÈÁQ§∑§ ŒŸflÊ‹ „Ò¥U– ÿlÁ¬ ôÊÊŸ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ◊¥ „UÃÈ „UÊŸ ‚ ÿ ŒÊŸÊ¥ „UË ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ „ÒU¥ ÃÕÊÁ¬ ∑§ÀÿÊáÊ∑§ ©UŸ ŒÊŸÊ¥ ∑§Ê⁄UáÊÊ◊¥ ¥ ôÊÊŸ⁄UÁ„Uà ∑§fl‹ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊¸ÿʪ üÊDUÔ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô ∑§◊¸ÿʪ∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄Uà „ÒU¥H 2H
U ∑§S◊ÊØÔ, ßÁà •Ê„Uó
(∑§◊¸ÿʪ üÊDÔU) ∑Ò§‚ „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
ôÊÿ— ‚ ÁŸàÿ‚ÛÿÊ‚Ë ÿÊ Ÿ mÁCÔU Ÿ ∑§Êæ˜UÔˇÊÁÖ ÁŸm¸ãmÊ Á„U ◊„UÊ’Ê„UÊ ‚Èπ¢ ’ãœÊà¬˝◊ÈëÿÃH 3H ôÊÿÊ ôÊÊÃ√ÿ— ‚ ∑§◊¸ÿÊªË ÁŸàÿ‚ÛÿÊ‚Ë
©U‚ ∑§◊¸ÿʪË∑§Ê ‚ŒÊ ‚¢ãÿÊ‚Ë „UË ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ¡Ê Ÿ ÃÊ m· ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ Á∑§‚Ë ßÁÃ, ÿÊ Ÿ mÁCÔU Á∑§Á@Œ˜Ô Ÿ ∑§ÊæU˜ÔˇÊÁÃ, ŒÈ—π‚Èπ flSÃÈ∑§Ë •Ê∑§Êæ˜UÔˇÊÊ „UË ∑§⁄UÃÊ „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ‚Èπ, ŒÈ—π •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ‚ÊœŸÊ¥◊¥ ©UQ§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ⁄UʪÃà‚ÊœŸ ø ∞fl¢ÁflœÊ ÿ— ∑§◊¸ÁáÊ flø◊ÊŸ— m·⁄UÁ„Uà „UÊ ªÿÊ „ÒU, fl„U ∑§◊¸◊¥ ’øÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ‚ŒÊ •Á¬ ‚ ÁŸàÿ‚ÛÿÊ‚Ë ßÁà ôÊÊÃ√ÿ ßàÿÕ¸—– ‚¢ãÿÊ‚Ë „UË „ÒU ∞‚ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÁŸm¸ãmÊ mãmflÌ¡ÃÊ Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô ◊„UÊ’Ê„UÊ ÄÿÊ¥Á∑§ „U ◊„UÊ’Ê„Ê! ⁄Uʪ-m·ÊÁŒ mãmÊ¥‚ ⁄UÁ„Uà „ÈU•Ê ¬ÈL§· ‚Èπ¬Ífl¸∑§ó•ŸÊÿÊ‚ „UË ’㜟‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 3H ‚Èπ¢ ’ãœÊŒ˜Ô •ŸÊÿÊ‚Ÿ ¬˝◊ÈëÿÃH 3H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
149
‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪÿÊ— Á÷ÛʬÈL§·ÊŸÈDÔUÿÿÊ— Á÷ÛÊ ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ •ŸÈDUÔ ÊŸ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ ¬⁄US¬⁄-UÁflL§h ÁflL§hÿÊ— »§‹ •Á¬ Áfl⁄UÊœÊ ÿÈQ§Ê Ÿ ÃÈ ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§ »§‹◊¥ ÷Ë Áfl⁄UÊœ „UÊŸÊ ©U÷ÿÊ— ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄Uàfl◊˜Ô ∞fl ßÁà ¬˝Ê# ߌ◊˜Ô øÊÁ„Uÿ, ŒÊŸÊ¥∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊM§¬ ∞∑§ „UË »§‹ ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ ©UëÿÃó Ÿ„UË¥, ß‚ ‡ÊVÔUÊ∑§ ¬˝Ê# „UÊŸ¬⁄U ÿ„U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
‚Êæ˜UÔ ÅÿÿʪÊÒ ¬ÎÕÇ’Ê‹Ê— ¬˝flŒÁãà Ÿ ¬Áá«UÃÊ—– ∞∑§◊åÿÊÁSÕ× ‚êÿªÈ÷ÿÊÌflãŒÃ »§‹◊˜ÔH 4H ‚ÊæUÅ˜Ô ÿÿʪÊÒ ¬ÎÕª˜Ô ÁflL§hÁ÷ÛÊ»§‹ÊÒ ’Ê‹Ê— ¬˝flŒÁãà Ÿ ¬Áá«UÃÊ—– ¬Áá«UÃÊ— ÃÈ ôÊÊÁŸŸ ∞∑¢§ »§‹◊˜Ô •ÁflL§h◊˜Ô ßë¿UÁãÖ ∑§Õ◊˜Ô ∞∑§◊˜Ô •Á¬ ‚Êæ˜UÔÅÿÿʪÿÊ— ‚êÿª˜Ô •ÊÁSÕ× ‚êÿª˜Ô •ŸÈÁDÔUÃflÊŸ˜Ô ßàÿÕ¸—, ©U÷ÿÊ— ÁflãŒÃ »§‹◊˜Ô– ©U÷ÿÊ— ÃŒ˜Ô ∞fl Á„U ÁŸ—üÊÿ‚¢ »§‹◊˜Ô •ÃÊ Ÿ »§‹ Áfl⁄UÊœ— •ÁSÖ ŸŸÈ ‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪ‡Ê錟 ¬˝SÃÈàÿ ‚Êæ˜UÔÅÿÿʪÿÊ— »§‹Ò∑§àfl¢ ∑§Õ◊˜Ô ß„U •¬˝∑Χâ ’˝flËÁÖ Ÿ ∞· ŒÊ·—, ÿlÁ¬ •¡¸ŸÈ Ÿ ‚ÛÿÊ‚¢ ∑§◊¸ÿʪ¢ ø ∑§fl‹◊˜Ô •Á÷¬˝àÿ ¬˝oA— ∑Χ×, ÷ªflÊŸ˜Ô ÃÈ ÃŒ¬Á⁄UàÿʪŸ ∞fl SflÊÁ÷¬˝Ã¢ ø Áfl‡Ê·¢ ‚¢ÿÊÖÿ ‡ÊéŒÊãÃ⁄UflÊëÿÃÿÊ ¬˝ÁÃfløŸ¢ ŒŒÊÒ, ‚Êæ˜UÔÅÿÿʪÊÒ ßÁÖ ÃÊÒ ∞fl ‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪÊÒ ôÊʟÌȬÊÿ‚◊’ÈÁhàflÊÁŒ‚¢ÿÈQ§ÊÒ
‚Êæ˜UÔÅÿÿʪ‡ÊéŒflÊëÿÊÒ
ßÁà ÷ªflÃÊ ◊Ã◊˜Ô •ÃÊ Ÿ •¬˝∑Χì˝Á∑˝§ÿÊ ßÁÃH 4H
’Ê‹’ÈÁhflÊ‹ „UË ‚Ê¢Åÿ •ÊÒ⁄U ÿʪóߟ ŒÊŸÊ¥∑§Ê •‹ª-•‹ª ÁflL§h »§‹ŒÊÿ∑§ ’ËÊà „Ò¥U, ¬Áá«Uà Ÿ„UË¥– ôÊÊŸËó¬Áá«U០ÃÊ ŒÊŸÊ¥∑§Ê •ÁflL§h •ÊÒ⁄U ∞∑§ „UË »§‹ ◊ÊŸÃ „Ò¥U– ÄÿÊ¥Á∑§ ‚Ê¢Åÿ •ÊÒ⁄U ÿʪóߟ ŒÊŸÊ¥◊¥‚ ∞∑§∑§Ê ÷Ë ÷‹Ë÷Ê°Áà •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄U ‹ŸflÊ‹Ê ¬ÈL§· ŒÊŸÊ¥∑§Ê »§‹ ¬Ê ‹ÃÊ „ÒU– ∑§Ê⁄UáÊ ŒÊŸÊ∑¥ §Ê fl„UË (∞∑§) ∑§ÀÿÊáÊM§¬ (¬⁄U◊¬Œ) »§‹ „ÒU, ß‚Á‹ÿ »§‹◊¥ Áfl⁄UÊœ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬Í0ó“‚¢ãÿÊ‚” •ÊÒ⁄U “∑§◊¸ÿʪ” ߟ ‡ÊéŒÊ¥‚ ¬˝∑§⁄UáÊ ©U∆UÊ∑§⁄U Á»§⁄U ÿ„UÊ° ¬˝∑§⁄UáÊÁflL§h ‚Ê¢Åÿ •ÊÒ⁄U ÿʪ∑§ »§‹∑§Ë ∞∑§ÃÊ ∑Ò§‚ ∑§„Uà „Ò¥U? ©U0óÿ„U ŒÊ· Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿlÁ¬ •¡¸ÈŸŸ ∑§fl‹ ‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê ¬Í¿UŸ∑§ •Á÷¬˝Êÿ‚ „UË ¬˝‡Ÿ Á∑§ÿÊ ÕÊ, ¬⁄¢UÃÈ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ©U‚∑§ •Á÷¬˝Êÿ∑§Ê Ÿ ¿UÊ«∏U∑§⁄ U„UË •¬ŸÊ Áfl‡Ê· •Á÷¬˝Êÿ ¡Ê«∏Uà „ÈU∞ “‚Ê¢Åÿ” •ÊÒ⁄U “ÿʪ” ∞‚ ߟ ŒÍ‚⁄U ‡ÊéŒÊ¥‚ ©UŸ∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄U∑§ ©UûÊ⁄U ÁŒÿÊ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ fl ‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ „UË (∑˝§◊ÊŸÈ‚Ê⁄U) ôÊÊŸ‚ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ ©U¬ÊÿM§¬ ‚◊’ÈÁh •ÊÁŒ ÷ÊflÊ¥‚ ÿÈQ§ „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ‚Ê¢Åÿ •ÊÒ⁄U ÿʪ∑§ ŸÊ◊‚ ∑§„U ¡Êà „ÒU¥, ÿ„U ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ê ◊à „ÒU, •Ã— ÿ„U fláʸŸ ¬˝∑§⁄UáÊÁflL§h Ÿ„UË¥ „ÒUH 4H
U
150
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
∞∑§Sÿ •Á¬ ‚êÿª˜Ô •ŸÈDÔUÊŸÊÃ˜Ô ∑§Õ◊˜Ô ∞∑§∑§Ê ÷Ë ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄U ‹Ÿ‚ ŒÊŸÊ¥©U÷ÿÊ— »§‹¢ ÁflãŒÃ, ßÁà ©UëÿÃó ∑§Ê »§‹ ∑Ò§‚ ¬Ê ‹ÃÊ „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
ÿà‚Êæ˜UÔ ÅÿÒ— ¬˝Êåÿà SÕÊŸ¢ ÃlʪÒ⁄UÁ¬ ªêÿÖ ∞∑¢§ ‚Êæ˜UÔ Åÿ¢ ø ÿʪ¢ ø ÿ— ¬‡ÿÁà ‚ ¬‡ÿÁÃH 5H ÿÃ˜Ô ‚Êæ˜UÔÅÿÒ— ôÊÊŸÁŸDÔÒU— ‚ÛÿÊÁ‚Á÷— ¬˝Êåÿà SÕÊŸ¢ ◊ÊˇÊÊÅÿ¢ ÃŒ˜Ô ÿʪҗ •Á¬– ôÊÊŸ¬˝ÊåàÿȬÊÿàflŸ ߸E⁄U ‚◊åÿ¸ ∑§◊ʸÁáÊ •Êà◊Ÿ— »§‹◊˜Ô •ŸÁ÷‚ãœÊÿ •ŸÈÁÃDÔUÁãà ÿ à ÿÊÁªŸ— ÃÒ— •Á¬ ¬⁄U◊ÊÕ¸ôÊÊŸ‚ÛÿÊ‚¬˝ÊÁ#mÊ⁄UáÊ ªêÿà ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—– •Ã ∞∑¢§ ‚Êæ˜UÔÅÿ¢ ÿʪ¢ ø ÿ— ¬‡ÿÁà »§‹Ò∑§àflÊÃ˜Ô ‚ ‚êÿ∑˜§Ô ¬‡ÿÁà ßàÿÕ¸—H 5H
‚Ê¢ÅÿÿÊÁªÿÊ¥mÊ⁄UÊ •ÕʸÃÔ˜ ôÊÊŸÁŸDÔUÊÿÈQ§ ‚¢ãÿÊÁ‚ÿÊ¥mÊ⁄UÊ ¡Ê ◊ÊˇÊ ŸÊ◊∑§ SÕÊŸ ¬˝Ê# Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU fl„UË ∑§◊¸ÿÊÁªÿÊ¥mÊ⁄UÊ ÷Ë (¬˝Ê# Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU)– ¡Ê ¬ÈL§· •¬Ÿ Á‹ÿ (∑§◊Ê∑Z §Ê) »§‹ Ÿ øÊ„U∑§⁄U ‚’ ∑§◊¸ ߸E⁄U◊¥ •¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ •ÊÒ⁄U ©U‚ ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#∑§Ê ©U¬Êÿ ◊ÊŸ∑§⁄U ©UŸ∑§Ê •ŸÈDUÔÊŸ ∑§⁄Uà „ÒU¥ fl ÿÊªË „ÒU¥, ©UŸ∑§Ê ÷Ë ¬⁄U◊ÊÕ¸-ôÊÊŸM§¬ ‚¢ãÿÊ‚¬˝ÊÁ#∑§ mÊ⁄UÊ (fl„UË ◊ÊˇÊM§¬ »§‹) Á◊‹ÃÊ „ÒU– ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒU– ß‚Á‹ÿ »§‹◊¥ ∞∑§ÃÊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¡Ê ‚Ê¢Åÿ •ÊÒ⁄U ÿʪ∑§Ê ∞∑§ ŒπÃÊ „ÒU fl„UË ÿÕÊÕ¸ ŒπÃÊ „ÒUH 5H
U ∞fl¢ ÃÌ„U ÿʪÊÃ˜Ô ‚ÛÿÊ‚ ∞fl ÁflÁ‡ÊcÿÃ, ¬Í0óÿÁŒ ∞‚Ê „ÒU Ã’ ÃÊ ∑§◊¸ÿʪ‚ ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚ ∑§Õ¢ ÃÌ„U ߌ◊˜Ô ©UQ§◊˜Ô “ÃÿÊSÃÈ ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÊÃ˜Ô „UË üÊDÔU „ÒU, Á»§⁄U ÿ„U ∑Ò§‚ ∑§„UÊ Á∑§ “©UŸ ŒÊŸÊ¥◊¥ ∑§◊¸ÿÊªÊ ÁflÁ‡ÊcÿÔ ßÁÖ ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊¸ÿʪ üÊDÔU „ÒU?” oÎáÊÈ ÃòÊ ∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô– àflÿÊ ¬ÎCÔ¢U ∑§fl‹¢ ©U0ó©U‚◊¥ ¡Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU ‚Ê ‚ÈŸÊ, ÃÈ◊Ÿ ∑§fl‹ ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚¢ ∑§◊¸ÿʪ¢ ø •Á÷¬˝à ÿ ÃÿÊ— •ãÿÃ⁄U— ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ∑§fl‹ ∑§◊¸ÿʪ∑§ •Á÷¬˝Êÿ‚ ∑§— üÊÿÊŸ˜Ô– ÃŒŸÈM§¬¢ ¬˝ÁÃfløŸ¢ ◊ÿÊ ©UQ¢§ ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÊÃ˜Ô ∑§◊¸ÿÊªÊ ÁflÁ‡Êcÿà ßÁà ôÊÊŸ◊˜Ô •Ÿ¬ˇÿ– ôÊʟʬˇÊ— ÃÈ ‚ÛÿÊ‚— ‚Êæ˜UÔÅÿ◊˜Ô ßÁà ◊ÿÊ •Á÷¬˝Ã—– ¬⁄U◊ÊÕ¸ÿʪ— ø ‚ ∞fl– ÿ— ÃÈ ∑§◊¸ÿÊªÊ flÒÁŒ∑§— ‚ ÃÊŒâÿʸŒ˜Ô ÿʪ— ‚ÛÿÊ‚ ßÁà ø ©U¬øÿ¸Ã– ∑§Õ¢ ÃÊŒâÿ¸◊˜Ô, ßÁà ©UëÿÃó
¬Í¿UÊ ÕÊ Á∑§ ©UŸ ŒÊŸÊ¥◊¥ ∑§ÊÒŸ-‚Ê ∞∑§ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ „ÒU? ©U‚Ë∑§ •ŸÈM§¬ ◊Ò¥Ÿ ÿ„U ©UûÊ⁄U ÁŒÿÊ Á∑§ ôÊÊŸ⁄UÁ„Uà ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚∑§Ë •¬ˇÊÊ ÃÊ ∑§◊¸ÿʪ „UË üÊDÔU „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ôÊÊŸ‚Á„Uà ‚¢ãÿÊ‚∑ Ê ÃÊ ◊Ò¥ ‚Ê¢Åÿ ◊ÊŸÃÊ „°ÍU •ÊÒ⁄U fl„UË ¬⁄U◊ÊÕ¸ÿʪ ÷Ë „ÒU– ¡Ê flÒÁŒ∑§ (ÁŸc∑§Ê◊) ∑§◊¸ÿʪ „ÒU fl„U ÃÊ ©U‚Ë ôÊÊŸÿʪ∑§Ê ‚ÊœŸ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ªÊÒáÊM§¬‚ ÿʪ •ÊÒ⁄U ‚¢ãÿÊ‚ ∑§„UÊ ¡ÊŸ ‹ªÊ „ÒU– fl„U ©U‚Ë∑§Ê ‚ÊœŸ ∑Ò§‚ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
‚ÛÿÊ‚SÃÈ ÿʪÿÈQ§Ê
◊„UÊ’Ê„UÊ ◊ÈÁŸ’¸˝rÊÔ Ÿ
‚ÛÿÊ‚— ÃÈ ¬Ê⁄U◊ÊÌÕ∑§Ê ŒÈ—π◊˜Ô •Ê#¢È ¬˝Ê#È◊˜Ô •ÿʪÃÊ ÿʪŸ ÁflŸÊ– ÿʪÿÈQ§Ê flÒÁŒ∑§Ÿ ∑§◊¸ÿʪŸ ߸E⁄U‚◊̬ÃM§¬áÊ »§‹ÁŸ⁄U¬ˇ ÊáÊ ÿÈQ§Ê ◊ÈÁŸ— ◊ŸŸÊŒ˜Ô ߸E⁄USflM§¬Sÿ ◊ÈÁŸ— ’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊ôÊÊŸ‹ˇÊáÊàflÊÃ˜Ô ¬˝∑Χ× ‚ÛÿÊ‚Ê ’˝rÊÔ ©Uëÿà “ãÿÊ‚ ßÁà ’˝rÊÔ ’˝rÊÔ Á„U ¬⁄U—” (ŸÊ0 ©U0 2– 78) ßÁà üÊÈ×– ’˝rÊÔ ¬⁄U◊ÊÕ¸‚ÛÿÊ‚¢ ¬⁄U◊Êà◊ôÊÊŸÁŸDÔUÊ ‹ˇÊáÊ¢ Ÿ Áø⁄UáÊ ÁˇÊ¬˝◊Ô˜ ∞fl •Áœªë¿UÁà ¬˝Ê¬AÊÁ à •ÃÊ ◊ÿÊ ©UQ§◊˜Ô “∑§◊¸ÿÊªÊ ÁflÁ‡ÊcÿÔ ßÁÃH 6H
151
ŒÈ—π◊Ê#È◊ÿʪ×– Áø⁄UáÊÊÁœªë¿UÁÃH 6H Á’ŸÊ ∑§◊¸ÿʪ∑§ ¬Ê⁄U◊ÊÌÕ∑§ ‚¢ãÿÊ‚ ¬˝Ê# „UÊŸÊ ∑§Á∆UŸ „ÒUóŒÈc∑§⁄U „ÒU– ÃÕÊ »§‹ Ÿ øÊ„U∑§⁄U ߸E⁄U-‚◊¬¸áÊ∑§ ÷Êfl‚ Á∑§ÿ „ÈU∞ flÒÁŒ∑§ ∑§◊¸ÿʪ‚ ÿÈQ§ „ÈU•Ê, ߸E⁄U∑§ SflM§¬∑§Ê ◊ŸŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ◊ÈÁŸ, ’˝rÊÔ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬⁄U◊Êà◊ôÊÊŸÁŸDÔUÊM§¬ ¬Ê⁄U◊ÊÌÕ∑§ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ê, ‡ÊËÉÊ˝ „UË ¬˝Ê# ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ “∑§◊¸ÿʪ üÊDÔU „ÒU”– ¬⁄U◊Êà◊ôÊÊŸ∑§Ê ‚Íø∑§ „UÊŸ‚ ¬˝∑§⁄UáÊ◊¥ flÌáÊà ‚¢ãÿÊ‚ „UË ’˝rÊÔ ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU, ÃÕÊ “‚¢ãÿÊ‚ „UË ’˝rÊÔ „ÒU •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔ „UË ¬⁄U „ÒU” ß‚ üÊÈÁ ÷Ë ÿ„UË ’Êà Á‚h „UÊÃË „ÒUH 6H
U ÿŒÊ ¬ÈŸ— •ÿ¢ ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ¬˝ÊåàÿȬÊÿàflŸó
¡’ ÿ„U ¬ÈL§· ‚êÿ∑˜§Ô ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#∑§ ©U¬ÊÿM§¬ó
ÿʪÿÈQ§Ê Áfl‡ÊÈhÊà◊Ê ÁflÁ¡ÃÊà◊Ê Á¡ÃÁãº˝ÿ—– ‚fl¸÷ÍÃÊà◊÷ÍÃÊà◊Ê ∑ȧfl¸ÛÊÁ¬ Ÿ Á‹åÿÃH 7H ÿʪŸ ÿÈQ§Ê ÿʪÿÈQ§Ê Áfl‡ÊÈhÊà◊Ê Áfl‡ÊÈh‚ûflÊ ÁflÁ¡ÃÊà◊Ê ÁflÁ¡ÃŒ„UÊ Á¡ÃÁãº˝ÿ— ø, ‚fl¸÷ÍÃÊà◊÷ÍÃÊà◊Ê ‚fl¸·Ê¢ ’˝rÊÔʌ˟ʢ SÃê’¬ÿ¸ãÃÊŸÊ¢ ÷ÍÃÊŸÊ◊˜Ô •Êà◊÷Íà •Êà◊Ê ¬˝àÿÄøÃŸÊ ÿSÿ ‚ ‚fl¸÷ÍÃÊà◊÷ÍÃÊà◊Ê ‚êÿÇŒ‡Ê˸ ßàÿÕ¸—– ‚ ÃòÊ ∞fl¢ flø◊ÊŸÊ ‹Ê∑§‚æ˜UÔª˝„UÊÿ ∑§◊¸ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô •Á¬ Ÿ Á‹åÿà Ÿ ∑§◊¸Á÷— ’äÿà ßàÿÕ¸—H 7H
ÿʪ‚ ÿÈQ§, Áfl‡ÊÈh •ã×∑§⁄UáÊflÊ‹Ê, ÁflÁ¡ÃÊà◊ʇÊ⁄UË⁄UÁfl¡ÿË, Á¡ÃÁãº˝ÿ •ÊÒ⁄U ‚’ ÷ÍÃÊ¥◊¥ •¬Ÿ •Êà◊Ê∑§Ê ŒπŸflÊ‹Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê •ãÃ⁄UÊà◊Ê ’˝rÊÔÊ‚ ‹∑§⁄U SÃê’¬ÿ¸ãà ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÊ¥∑§Ê •Êà◊M§¬ „UÊ ªÿÊ „UÊ; ∞‚Ê, ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸË „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– Ã’ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁSÕà „ÈU•Ê fl„U ¬ÈL§· ‹Ê∑§‚¢ª˝„U∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ©UŸ‚ Á‹# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊ÊZ‚ Ÿ„UË¥ ’°œÃÊH 7H
U Ÿ ø •‚ÊÒ ¬⁄U◊Êո× ∑§⁄UÊÁà •Ã—ó
flÊSÃfl◊¥ fl„U ∑ȧ¿U ∑§⁄UÃÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU, ß‚Á‹ÿó
ŸÒfl Á∑§Á@à∑§⁄UÊ◊ËÁà ÿÈQ§Ê ◊ãÿà ÃûflÁflØԖ
152
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Ÿ ∞fl Á∑§Á@Ã˜Ô ∑§⁄UÊÁ◊ ßÁà ÿÈQ§— ‚◊ÊÁ„U× •Êà◊Ê∑§ ÿÕÊÕ¸ SflM§¬∑§Ê ŸÊ◊ Ãûfl „ÒU ©U‚∑§Ê ‚Ÿ˜Ô ◊ãÿà ÁøãÃÿÃ˜Ô ÃûflÁflŒ˜Ô •Êà◊ŸÊ ÿÊÕÊàêÿ¢ ¡ÊŸŸflÊ‹Ê ÃûflôÊÊŸË-¬⁄U◊ÊÕ¸Œ‡Ê˸, ‚◊ÊÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ∞‚ Ãûfl¢ flÁûÊ ßÁà ÃûflÁflÃ˜Ô ¬⁄U◊ÊÕ¸Œ‡Ê˸ ßàÿÕ¸—– ◊ÊŸ Á∑§ ◊Ò¥ ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ–
U
∑§ŒÊ ∑§Õ¢ flÊ Ãûfl◊˜Ô •flœÊ⁄UÿŸ˜Ô ◊ãÿà Ãûfl∑§Ê ‚◊¤Ê∑§⁄U ∑§’ •ÊÒ⁄U Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∞‚ ßÁà ©UëÿÃó ◊ÊŸ? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
¬‡ÿÜoÎáflãS¬Î‡ÊÁTÉÊ˝ÛʇŸãªë¿UãSfl¬ÜE‚Ÿ˜Ô H 8H ¬˝‹¬Áãfl‚ΡãªÎˆÔUÛÊÈÁã◊·ÁÛÊÁ◊·ÛÊÁ¬ – ßÁãº˝ÿÊáÊËÁãº˝ÿÊÕ¸·È fløãà ßÁà œÊ⁄UÿŸ˜ÔH 9H ◊ãÿà ßÁà ¬Ífl¸áÊ ‚ê’㜗–
ÿSÿ ∞fl¢ ÃûflÁflŒ— ‚fl¸∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊøCÔUÊ‚È ∑§◊¸‚È •∑§◊¸ ∞fl ¬‡ÿ× ‚êÿnj̇ʟ— ÃSÿ ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ ∞fl •Áœ∑§Ê⁄U— ∑§◊¸áÊ— •÷ÊflŒ‡Ê¸ŸÊØ–Ô Ÿ Á„U ◊ΪÃÎÁcáÊ∑§ÊÿÊ◊˜Ô ©UŒ∑§’ÈhKÊ ¬ÊŸÊÿ ¬˝flÎûÊ ©UŒ∑§Ê÷ÊflôÊÊŸ •Á¬ ÃòÊ ∞fl ¬ÊŸ¬˝ÿÊ¡ŸÊÿ ¬˝fløÃH 8-9H
(ŒπÃÊ, ‚ÈŸÃÊ, ¿ÍUÃÊ, ‚°ÍÉÊÃÊ, πÊÃÊ, ø‹ÃÊ, ‚ÊÃÊ, EÊ‚ ‹ÃÊ, ’Ê‹ÃÊ, àÿʪ ∑§⁄UÃÊ, ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃÊ ÃÕÊ •Ê°πÊ¥∑§Ê πÊ‹ÃÊ •ÊÒ⁄U ◊°ÍŒÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ßÁãº˝ÿÊ° ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ Áfl·ÿ◊¥ ’ø ⁄U„UË „Ò¥U ∞‚ ‚◊¤Ê∑§⁄U) ∞‚ ◊ÊŸ Á∑§ “◊Ò¥ ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ–” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ß‚∑§Ê ¬„U‹∑§ •Êœ ‡‹Ê∑§‚ ‚ê’㜠„ÒU– ¡Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÃûflôÊÊŸË „ÒU •ÕʸÃÔ˜ ‚’ ßÁãº˝ÿÊ° •ÊÒ⁄U •ã×∑§⁄UáÊÊ∑¥ §Ë øCUÔÊM§¬ ∑§◊Ê◊Z ¥ •∑§◊¸ ŒπŸflÊ‹Ê „ÒU, fl„U •¬Ÿ◊¥ ∑§◊Ê∑Z §Ê •÷Êfl ŒπÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ©U‚ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸË∑§Ê ‚fl¸∑§◊¸‚㢠ÿÊ‚◊¥ „UË •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ◊ΪÃÎÁcáÊ∑§Ê◊¥ ¡‹ ‚◊¤Ê∑§⁄U ©U‚∑§Ê ¬ËŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝flûÎ Ê „ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ ©U‚◊¥ ¡‹∑§ •÷Êfl∑§Ê ôÊÊŸ „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U Á»§⁄U ÷Ë fl„UË ¡‹ ¬ËŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝flÎûÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊH 8-9H
U
ÿ— ÃÈ ¬ÈŸ— •ÃûflÁflÃ˜Ô ¬˝flÎûÊ— ø ¬⁄¢UÃÈ ¡Ê ÃûflôÊÊŸË Ÿ„UË¥ „ÒU •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ◊¥ ‹ªÊ ∑§◊¸ÿʪó „ÈU•Ê „ÒU (ÿÊŸË)ó
’˝rÊÔáÿÊœÊÿ ∑§◊ʸÁáÊ ‚XÔ¢U àÿÄàflÊ ∑§⁄UÊÁà ÿ—– Á‹åÿà Ÿ ‚ ¬Ê¬Ÿ ¬k¬òÊÁ◊flÊê÷‚ÊH 10H ’˝rÊÔÁáÊ ß¸E⁄U •ÊœÊÿ ÁŸÁˇÊåÿ ÃŒÕZ ∑§⁄UÊÁ◊
¡Ê “SflÊ◊Ë∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ŸÊÒ∑§⁄U∑§Ë ßÁà ÷Îàÿ ßfl SflÊêÿÕZ ‚flʸÁáÊ ∑§◊ʸÁáÊ ◊ÊˇÊ ÷Ê°Áà ◊Ò¥ ߸E⁄U∑§ Á‹ÿ ∑§⁄UÃÊ „°ÍU” ß‚ ÷Êfl‚ ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê ߸E⁄U◊¥ •¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ ÿ„UÊ°Ã∑§ Á∑§ ◊ÊˇÊM§¬ •Á¬ »§‹ ‚XÔ¢U àÿÄàflÊ ∑§⁄UÊÁà ÿ— ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ– »§‹∑§Ë ÷Ë •Ê‚ÁQ§ ¿UÊ«∏U∑§⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
Á‹åÿà Ÿ ‚ ¬Ê¬Ÿ Ÿ ‚ê’äÿà ¬k¬òÊ◊˜ ßfl •ê÷‚Ê ©UŒ∑§ŸH 10H
153
fl„U, ¡Ò‚ ∑§◊‹∑§Ê ¬ûÊÊ ¡‹◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ÷Ë ©U‚‚ Á‹# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, flÒ‚ „UË ¬Ê¬Ê¥‚ Á‹# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊH 10H
U ∑§fl‹¢ ‚ûfl‡ÊÈÁh◊ÊòÊ»§‹◊˜Ô ∞fl ÃSÿ ∑§◊¸áÊ— ©U‚∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê »§‹ ÃÊ ∑§fl‹ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë SÿÊØÔ, ÿS◊ÊØÔó ‡ÊÈÁh◊ÊòÊ „UË „UÊÃÊ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ó
∑§ÊÿŸ ◊Ÿ‚Ê ’ÈhKÊ ∑§fl‹ÒÁ⁄UÁãº˝ÿÒ⁄UÁ¬– ÿÊÁªŸ— ∑§◊¸ ∑ȧfl¸Áãà ‚XÔ¢U àÿÄàflÊà◊‡ÊÈhÿH 11H ∑§ÊÿŸ Œ„UŸ ◊Ÿ‚Ê ’ÈhKÊ ø ∑§fl‹Ò— ◊◊àflflÌ¡ÃÒ— ߸E⁄UÊÿ ∞fl ∑§◊¸ ∑§⁄UÊÁ◊ Ÿ ◊◊ »§‹Êÿ ßÁà ◊◊àfl’ÈÁh‡ÊÍãÿÒ— ßÁãº˝ÿÒ— •Á¬, ∑§fl‹‡Ê錗 ∑§ÊÿÊÁŒÁ÷— •Á¬ ¬˝àÿ∑§¢ ‚ê’äÿà ‚fl¸√ÿʬÊ⁄U·È ◊◊ÃÊfl¡¸ŸÊÿ, ÿÊÁªŸ— ∑§Ì◊áÊ— ∑§◊¸ ∑ȧfl¸Áãà ‚XÔU¢ àÿÄàflÊ »§‹Áfl·ÿ◊˜Ô •Êà◊‡ÊÈhÿ ‚ûfl‡ÊÈhÿ ßàÿÕ¸—– ÃS◊ÊÃ˜Ô ÃòÊ ∞fl Ãfl •Áœ∑§Ê⁄U ßÁà ∑ȧL§ ∑§◊¸ ∞flH 11H
ÿÊªË ‹Êª ∑§fl‹ ÿÊŸË “◊Ò¥ ‚’ ∑§◊¸ ߸E⁄U∑§ Á‹ÿ „UË ∑§⁄UÃÊ „°ÍU, •¬Ÿ »§‹∑§ Á‹ÿ Ÿ„UË¥–” ß‚ ÷Êfl‚ Á¡Ÿ◊¥ ◊◊àfl’ÈÁh Ÿ„UË¥ ⁄U„UË „ÒU ∞‚ ‡Ê⁄UË⁄U, ◊Ÿ, ’ÈÁh •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥‚ »§‹Áfl·ÿ∑§ •Ê‚ÁQ§∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U •Êà◊‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§⁄Uà „Ò¥U– ‚÷Ë Á∑˝§ÿÊ•Ê¥◊¥ ◊◊ÃÊ∑§Ê ÁŸ·œ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ “∑§fl‹” ‡ÊéŒ∑§Ê ∑§ÊÿÊ •ÊÁŒ ‚÷Ë ‡ÊéŒÊ¥∑§ ‚ÊÕ ‚ê’㜠„ÒU– Ã⁄UÊ ÷Ë ©U‚Ë◊¥ •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, ß‚Á‹ÿ ÃÍ ÷Ë ∑§◊¸ „UË ∑§⁄UH 11H
U ÿS◊ÊÃ˜Ô øó
ÄÿÊ¥Á∑§ó
ÿÈQ§— ∑§◊¸»§‹¢ àÿÄàflÊ ‡ÊÊÁãÃ◊ʬAÊÁà ŸÒÁDÔU∑§Ë◊˜Ô– •ÿÈQ§— ∑§Ê◊∑§Ê⁄UáÊ »§‹ ‚Q§Ê ÁŸ’äÿÃH 12H “‚’ ∑§◊¸ ߸E⁄U∑§ Á‹ÿ „UË „Ò¥U, ◊⁄U »§‹∑§ Á‹ÿ ÿÈQ§ ߸E⁄UÊÿ ∑§◊ʸÁáÊ Ÿ ◊◊ »§‹Êÿ ßÁà ∞fl¢ ‚◊ÊÁ„U× ‚Ÿ˜Ô ∑§◊¸»§‹¢ àÿÄàflÊ ¬Á⁄UàÿÖÿ Ÿ„UË¥” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁŸpÿflÊ‹Ê ÿʪË, ∑§◊¸»§‹∑§Ê àÿʪ ‡ÊÊÁãâ ◊ÊˇÊÊÅÿÊ◊˜Ô •Ê¬AÊÁà ŸÒÁDÔU∑§Ë¥ ÁŸDÔUÊÿÊ¢ ∑§⁄U∑§ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ◊¥ „UÊŸflÊ‹Ë ◊ÊˇÊM§¬ ¬⁄U◊ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÷flÊ◊˜–Ô ÿ„UÊ° ¬„U‹ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh, Á»§⁄U ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#, ‚ûfl‡ÊÈÁhôÊÊŸ¬˝ÊÁ#‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ôÊÊŸ-
ÁŸDÔUÊ∑˝§◊áÊ ßÁà flÊÄÿ‡Ê·—–
Á»§⁄U ‚fl¸-∑§◊¸-‚¢ãÿÊ‚M§¬ ôÊÊŸÁŸDÔUÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ#óß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑˝§◊‚ ¬⁄U◊ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU, ßÃŸÊ flÊÄÿ •Áœ∑§ ‚◊¤Ê ‹ŸÊ øÊÁ„Uÿ–
154
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿ— ÃÈ ¬ÈŸ— •ÿÈQ§— •‚◊ÊÁ„U× ∑§Ê◊∑§Ê⁄UáÊ
¬⁄¢UÃÈ ¡Ê •ÿÈQ§ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U¬ÿ¸ÈQ§ ÁŸpÿflÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „ÒU fl„U ∑§Ê◊∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ‚ “•¬Ÿ »§‹∑§ Á‹ÿ ÿ„U ∑§⁄UáÊ¢ ∑§Ê⁄U— ∑§Ê◊Sÿ ∑§Ê⁄U— ∑§Ê◊∑§Ê⁄U— ß ∑§◊¸ ◊Ò¥ ∑§⁄UÃÊ „°ÍU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U »§‹◊¥ •Ê‚Q§ „UÊ∑§⁄U ∑§Ê◊∑§Ê⁄UáÊ ∑§Ê◊¬˝Á⁄UÃÃÿÊ ßàÿÕ¸—– ◊◊ »§‹Êÿ ’°œÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ÃÍ ÿÈQ§ „UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U¬ÿ¸ÈQ§ ÁŸpÿflÊ‹Ê „UÊ, ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒU– ∑§⁄UáÊ∑§Ê ŸÊ◊ ∑§Ê⁄U ߌ¢ ∑§⁄UÊÁ◊ ∑§◊¸ ßÁà ∞fl¢ »§‹ ‚Q§Ê ÁŸ’äÿÖ „ÒU, ∑§Ê◊∑§ ∑§⁄UáÊ∑§Ê ŸÊ◊ ∑§Ê◊∑§Ê⁄U „ÒU, ©U‚◊¥ ÃÎÃËÿÊ Áfl÷ÁQ§ ¡Ê«∏UŸ‚ ∑§Ê◊∑§ ∑§Ê⁄UáÊ‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô “∑§Ê◊∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ‚” ÿ„U •Õ¸ „ÈU•ÊH 12H •Ã— àfl¢ ÿÈQ§Ê ÷fl ßàÿÕ¸—H 12H
U
ÿ— ÃÈ ¬⁄U◊ÊÕ¸Œ‡Ê˸ ‚—ó
¬⁄¢UÃÈ ¡Ê ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸË „ÒU fl„Uó
‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ◊Ÿ‚Ê ‚ÛÿSÿÊSà ‚Èπ¢ fl‡ÊË– ŸflmÊ⁄U ¬È⁄U Œ„UË ŸÒfl ∑ȧfl¸ÛÊ ∑§Ê⁄UÿŸ˜ÔH 13H ‚flʸÁáÊ ∑§◊ʸÁáÊ ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ‚ÛÿSÿ ¬Á⁄UàÿÖÿ (fl‡ÊËóÁ¡ÃÁãº˝ÿ ¬ÈL§·) ‚◊Sà ∑§◊ÊZ∑§Ê ◊Ÿ‚ ÁŸàÿ¢ ŸÒÁ◊ÁûÊ∑¢§ ∑§Êêÿ¢ ¬˝ÁÃÁ·h¢ ø ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ¿UÊ« U∏∑§⁄U •ÕʸÃÔ˜ ÁŸàÿ, ŸÒÁ◊ÁûÊ∑§, ∑§Êêÿ •ÊÒ⁄U ÁŸÁ·hó ÃÊÁŸ ◊Ÿ‚Ê Áflfl∑§’ÈhKÊ ∑§◊ʸŒÊÒ •∑§◊¸- ߟ ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§◊ʸÁŒ◊¥ •∑§◊¸-Œ‡Ê¸ŸM§¬ Áflfl∑§‚㌇ʸŸŸ ‚ãàÿÖÿ ßàÿÕ¸—, •ÊSà ÁÃDÔUÁà ‚Èπ◊˜–Ô ’ÈÁh∑§ mÊ⁄UÊ àÿʪ∑§⁄U ‚Èπ¬Ífl¸∑§ ÁSÕà „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– àÿQ§flÊæ˜U ◊Ô Ÿ—∑§Êÿøc≈UÊ ÁŸ⁄UÊÿÊ‚— ¬˝‚ÛÊÁøûÊ ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë øCÔUÊ∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U, •Êà◊Ÿ— •ãÿòÊ ÁŸflÎûÊ’ÊsÔ‚fl¸¬˝ÿÊ¡Ÿ ßÁà ‚Èπ◊˜Ô •ÊSà ßÁà ©UëÿÖ fl‡ÊË Á¡ÃÁãº˝ÿ ßàÿÕ¸—, Äfl ∑§Õ◊˜Ô •ÊSà ßÁà •Ê„Uó ŸflmÊ⁄U ¬È⁄U ‚# ‡ÊË·¸áÿÊÁŸ •Êà◊Ÿ ©U¬‹ÁéœmÊ⁄UÊÁáÊ •flʸª˜Ô m ◊ÍòʬÈ⁄UË·Áfl‚ªÊ¸Õ¸ ÃÒ— mÊ⁄UÒ— ŸflmÊ⁄¢U ¬È⁄U◊˜Ô ©UëÿÖ ‡Ê⁄UË⁄¢U ¬È⁄U◊˜Ô ßfl ¬È⁄U◊˜Ô •Êà◊Ò∑§SflÊÁ◊∑§◊˜Ô, Ìո¬˝ÿÊ¡ŸÒ— ø ßÁãº˝ÿ◊ŸÊ’ÈÁhÁfl·ÿÒ—
•Ÿ∑§»§‹ÁflôÊÊŸSÿ
©Uà¬ÊŒ∑Ò§— ¬ÊÒ⁄ÒU— ßfl •ÁœÁDÔUÃ◊˜,Ô ÃÁS◊Ÿ˜Ô ŸflmÊ⁄U ¬È⁄U Œ„UË ‚flZ ∑§◊¸ ‚ÛÿSÿ •ÊSÖ
¬Á⁄UüÊ◊⁄UÁ„UÃ, ¬˝‚ÛÊÁøûÊ •ÊÒ⁄U •Êà◊Ê‚ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ãÿ ‚’ ’ÊsÔ ¬˝ÿÊ¡ŸÊ¥‚ ÁŸflÎûÊ „ÈU•Ê (fl„U) ‚Èπ¬Ífl¸∑§ ÁSÕà „UÊÃÊ „ÒU, ∞‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– fl‡ÊËóÁ¡ÃÁãº˝ÿ ¬ÈL§cÊ ∑§„UÊ° •ÊÒ⁄U ∑Ò§‚ ⁄U„UÃÊ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó ŸÊÒ mÊ⁄UflÊ‹ ¬È⁄U◊¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ŒÊ ∑§ÊŸ, ŒÊ ŸòÊ, ŒÊ ŸÊÁ‚∑§Ê •ÊÒ⁄U ∞∑§ ◊Èπó‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê ©U¬‹éœ ∑§⁄UŸ∑§ ÿ ‚Êà mÊ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U∑§ ™§¬⁄UË ÷ʪ◊¥ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ◊‹-◊ÍòÊ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ŒÊ ŸËø∑§ •XÔU◊¥ „Ò¥U, ߟ ŸÊÒ mÊ⁄UÊ¥flÊ‹Ê ‡Ê⁄UË⁄U ¬È⁄U ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU– ‡Ê⁄UË⁄U ÷Ë ∞∑§ ¬È⁄U∑§Ë ÷Ê°Áà ¬È⁄U „ÒU, Á¡‚∑§Ê SflÊ◊Ë •Êà◊Ê „ÒU, ©U‚ •Êà◊Ê∑§ Á‹ÿ „UË Á¡Ÿ∑§ ‚’ ¬˝ÿÊ¡Ÿ „Ò¥U ∞fl¢ ¡Ê •Ÿ∑§ »§‹ •ÊÒ⁄U ÁflôÊÊŸ∑§ ©Uà¬ÊŒ∑§ „Ò¥U, ©UŸ ßÁãº˝ÿ, ◊Ÿ, ’ÈÁh •ÊÒ⁄U Áfl·ÿM§¬ ¬È⁄UflÊÁ‚ÿÊ¥‚ ¡Ê ÿÈQ§ „ÒU, ©U‚ ŸÊÒ mÊ⁄UflÊ‹ ¬È⁄U◊¥ Œ„UË ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ⁄U„UÃÊ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
155
Á∑¢§ Áfl‡Ê·áÊŸ, ‚flʸ Á„U Œ„UË ‚ÛÿÊ‚Ë ¬Í0óß‚ Áfl‡Ê·áÊ‚ ÄÿÊ Á‚h „ÈU•Ê? ‚¢ãÿÊ‚Ë •‚ÛÿÊ‚Ë flÊ Œ„U ∞fl •ÊSÃ, ÃòÊ •ŸÕ¸∑¢§ „UÊ øÊ„U •‚¢ãÿÊ‚Ë, ‚÷Ë ¡Ëfl ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ „UË ⁄U„Uà „Ò¥U– Áfl‡Ê·áÊ◊˜Ô ßÁÖ ß‚ SÕ‹◊¥ Áfl‡Ê·áÊ ŒŸÊ √ÿÕ¸ „ÒU– ©Uëÿà ÿ— ÃÈ •ôÊÊ Œ„UË Œ„UÁãº˝ÿ‚YÔUÊéU0ó¡Ê •ôÊÊŸË ¡Ëfl ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ ‚¢ÉÊÊÃ◊ÊòÊ∑§Ê •Êà◊Ê ◊ÊŸŸflÊ‹ „Ò¥U– fl ‚’ “ÉÊ⁄U◊¥
◊ÊòÊÊà◊Œ‡Ê˸ ‚ ‚flʸ ª„ ÷Í◊ÊÒ •Ê‚Ÿ flÊ •Ê‚ ÷ÍÁ◊¬⁄U ÿÊ •Ê‚Ÿ¬⁄U ’Ò∆UÃÊ „°ÍU” ∞‚ „UË ◊ÊŸÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U; ÄÿÊ¥Á∑§ Œ„U◊ÊòÊ◊¥ •Êà◊’ÈÁhÿÈQ§ •ôÊÊÁŸÿÊ¥∑§Ê
ßÁà ◊ãÿÖ Ÿ Á„U Œ„U◊ÊòÊÊà◊ŒÌ‡ÊŸÊ ª„U ßfl “ÉÊ⁄U∑§Ë ÷Ê°Áà ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ⁄U„UÃÊ „°ÍU” ÿ„U ôÊÊŸ „UÊŸÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥– Œ„U •Ê‚ ßÁà ¬˝àÿÿ— ‚ê÷flÁÖ ¬⁄¢UÃÈ “Œ„UÊÁŒ‚¢ÉÊÊ •Êà◊Ê Á÷ÛÊ „ÒU” ∞‚Ê Œ„UÊÁŒ‚YÔUÊÃ√ÿÁÃÁ⁄UQ§Êà◊ŒÌ‡ÊŸ— ÃÈ Œ„U •Ê‚ ßÁà ¬˝àÿÿ ©U¬¬lÖ ¬⁄U∑§◊¸áÊÊ¢ ø ¬⁄UÁS◊Ÿ˜Ô •Êà◊ÁŸ •ÁfllÿÊ •äÿÊ⁄UÊÁ¬ÃÊŸÊ¢ ÁfllÿÊ Áflfl∑§ôÊÊŸŸ ◊Ÿ‚Ê ‚ÛÿÊ‚ ©U¬¬lÖ ©Uà¬ÛÊÁflfl∑§ôÊÊŸSÿ ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊÁ‚Ÿ— •Á¬ ª„U ßfl Œ„U ∞fl ŸflmÊ⁄U ¬È⁄U •Ê‚Ÿ◊˜Ô ¬˝Ê⁄U霻§‹∑§◊¸‚¢S∑§Ê⁄U‡Ê·ÊŸÈflÎûÿÊ Œ„U ∞fl Áfl‡Ê·ÁflôÊÊŸÊà¬ûÊ—– Œ„U ∞fl •ÊSà ßÁà •ÁSà ∞fl Áfl‡Ê·áÊ»§‹¢ ÁflmŒÁflmà¬˝àÿÿ÷ŒÊ¬ˇÊàflÊØ–Ô ÿlÁ¬ ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊ∑§◊ʸÁáÊ •ÁfllÿÊ •Êà◊ÁŸ •äÿÊ⁄UÊÁ¬ÃÊÁŸ ‚ÛÿSÿ •ÊSà ßÁà ©UQ¢§ ÃÕÊÁ¬
¡ÊŸŸflÊ‹ Áflfl∑§Ë∑§Ê “◊Ò¥ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ⁄U„UÃÊ „°ÍU” ÿ„U ¬˝ÃËÁà „UÊ ‚∑§ÃË „ÒU– ÃÕÊ ÁŸ‹¸¬ •Êà◊Ê◊¥ •ÁfllÊ‚ •Ê⁄UÊÁ ¬Ã ¡Ê ¬⁄U∑§Ëÿ (Œ„U-ßÁãº˝ÿÊÁŒ∑§) ∑§◊¸ „ÒU¥, ©UŸ∑§Ê Áflfl∑§-ÁflôÊÊŸM§¬ ÁfllÊmÊ⁄UÊ ◊Ÿ‚ ‚¢ãÿÊ‚ „UÊŸ Ê ÷Ë ‚ê÷fl „ÒU– Á¡‚‚ Áflfl∑§-ÁflôÊÊŸ ©Uà¬ÛÊ „UÊ ªÿÊ „ÒU ∞‚ ‚fl¸∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚Ë∑§Ê ÷Ë ÉÊ⁄U◊¥ ⁄U„UŸ∑§Ë ÷Ê°Áà ŸÊÒ mÊ⁄UflÊ‹ ‡Ê⁄UË⁄UM§¬ ¬È⁄U◊¥ ⁄U„UŸÊ ¬˝Ê⁄Uéœ-∑§◊ÊZ∑§ •flÁ‡ÊCÔU ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ë •ŸÈflÎÁûÊ‚ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ „UË ¬˝Ê⁄U霻§‹÷ʪ∑§Ê Áfl‡Ê· ôÊÊŸ „UÊŸÊ ‚ê÷fl „ÒU– •Ã— ôÊÊŸË •ÊÒ⁄U •ôÊÊŸË∑§Ë ¬˝ÃËÁÃ∑§ ÷Œ∑§Ë •¬ˇÊÊ‚ “Œ„U ∞fl •ÊSÔ ß‚ Áfl‡ÊcÊáÊ∑§Ê »§‹ •fl‡ÿ „UË „ÒU– ÿlÁ¬ “∑§Êÿ¸, ∑§⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ ¡Ê •ÁfllÊ‚ •Êà◊Ê◊¥ •Ê⁄UÊÁ¬Ã „Ò¥U ©Uã„¥U ¿UÊ«∏U∑§⁄U ⁄U„UÃÊ „ÒU” ∞‚Ê ∑§„UÊ „ÒU ÃÕÊÁ¬ •Êà◊Ê‚ ÁŸàÿ ‚ê’㜠⁄UπŸflÊ‹
•Êà◊‚◊flÊÁÿ ÃÈ ∑§Ã¸Îàfl¢ ∑§Ê⁄UÁÿÃÎàfl¢ ø SÿÊŒ˜Ô ∑§Ãʸ¬Ÿ •ÊÒ⁄U ∑§⁄UÊŸ∑§Ë ¬˝⁄U∑§ÃÊóÿ ŒÊŸÊ¥ ÷Êfl ÃÊ ©U‚ (•Êà◊Ê)-◊¥ ⁄U„¥Uª „UË– ß‚ ‡ÊVÔUʬ⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó ßÁà •Ê‡ÊVÔUK •Ê„Uó Ÿ ∞fl ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô Sflÿ¢ Ÿ ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊÊÁŸ ∑§Ê⁄UÿŸ˜Ô Á∑˝§ÿÊ‚È ¬˝fløÿŸ˜Ô–
Sflÿ¢ Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U-ßÁãº˝ÿÊÁŒ‚ Ÿ ∑§⁄UflÊÃÊ „ÈU•Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ∑§Ê ∑§◊ÊZ◊¥ ¬˝flÎûÊ Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê (⁄U„UÃÊ „ÒU)–
156
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Á∑¢§ ÿÃ˜Ô ÃÃ˜Ô ∑§Ã¸Îàfl¢ ∑§Ê⁄UÁÿÃÎàfl¢ ø ŒÁ„UŸ— SflÊà◊‚◊flÊÁÿ ‚Ã˜Ô ‚ÛÿÊ‚ÊŒ˜Ô Ÿ ÷flÁà ÿÕÊ ªë¿UÃÊ ªÁ× ª◊Ÿ√ÿʬÊ⁄U¬Á⁄Uàÿʪ Ÿ SÿÊÃ˜Ô ÃmØÔ, Á∑¢§ flÊ Sflà ∞fl •Êà◊ŸÊ ŸÊÁSà ßÁÖ •òÊ ©Uëÿà Ÿ •ÁSà •Êà◊Ÿ— Sfl× ∑§Ã¸àÎ fl¢ ∑§Ê⁄UÁÿÃÎàfl¢ ø– ©UQ§¢ Á„Uó“•Áfl∑§ÊÿÊ˘¸ ÿ◊ÈëÿÔ
¬Í0ó¡Ò‚ ª◊Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ë ªÁà ª◊ŸM§¬
√ÿʬÊ⁄U∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸ‚ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃË, flÒ‚ „UË •Êà◊Ê◊¥ ¡Ê ∑§Ã¸Îàfl •ÊÒ⁄U ∑§Ê⁄UÁÿÃÎàfl „Ò¥U fl„U ÄÿÊ •Êà◊Ê∑§ ÁŸàÿ ‚ê’ãœË „UÊà „ÈU∞ „UË ‚¢ãÿÊ‚‚ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃ? •ÕflÊ Sfl÷Êfl‚ „UË •Êà◊Ê◊¥ Ÿ„UË¥ „Ò¥U? ©U0ó•Êà◊Ê◊¥ ∑§Ã¸àÎ fl •ÊÒ⁄U ∑§Ê⁄UÁÿÃÎàfl Sfl÷Êfl‚ „UË Ÿ„UË¥ „Ò¥U; ÄÿÊÁ¥ ∑§ “ÿ„U •Êà◊Ê Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„Uà ∑§„UÊ
¡ÊÃÊ „ÒU–” “„U ∑§ÊÒãÃÿ! ÿ„U •Êà◊Ê ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê ÷Ë Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ Á‹# „UÊÃ Ê „ÒU–” ∞‚Ê ∑§„U øÈ∑§ “äÿÊÿÃËfl ‹‹ÊÿÃËfl” (’Î0 ©U0 4– 3– 4) ßÁà „ÒU¥ ∞fl¢ “äÿÊŸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê-‚Ê, Á∑˝§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê‚Ê–” ß‚ üÊÈÁ ÷Ë ÿ„UË Á‚h „UÊÃ Ê „ÒUH 13H ø üÊÈ× H 13H
“‡Ê⁄UË⁄USÕÊ˘Á¬ ∑§ÊÒãÃÿ Ÿ ∑§⁄UÊÁ à Ÿ Á‹åÿÔ ßÁÖ
U
Ÿ ∑§Ã¸Îàfl¢ Ÿ ∑§◊ʸÁáÊ ‹Ê∑§Sÿ ‚ΡÁà ¬˝÷È—– Ÿ ∑§◊¸»§‹‚¢ÿʪ¢ Sfl÷ÊflSÃÈ ¬˝fløÃH 14H Ÿ ∑§Ã¸Îàfl¢ ∑ȧL§ ßÁà Ÿ •Á¬ ∑§◊ʸÁáÊ ⁄UÕÉÊ≈U¬˝Ê‚ʌʌËÁŸ ߸Áå‚ÃÃ◊ÊÁŸ ‹Ê∑§Sÿ ‚ΡÁà ©Uà¬ÊŒÿÁà ¬˝÷È— •Êà◊Ê, Ÿ •Á¬ ⁄UÕÊÁŒ∑ΧÃfl× Ã໧‹Ÿ ‚¢ÿʪ¢ Ÿ ∑§◊¸»§‹‚¢ÿʪ◊˜Ô– ÿÁŒ Á∑§Á@Œ˜Ô •Á¬ SflÃÊ Ÿ ∑§⁄UÊÁà Ÿ ∑§Ê⁄UÿÁà ø Œ„UË ∑§— ÃÌ„U ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô ∑§Ê⁄UÿŸ˜Ô ø ¬˝fløà ßÁà ©UëÿÖ Sfl÷Êfl— ÃÈ SflÊ ÷Êfl— Sfl÷Êfl— •ÁfllÊ‹ˇÊáÊÊ ¬˝∑ΧÁ× ◊ÊÿÊ ¬˝fløà “ŒÒflË Á„U” ßàÿÊÁŒŸÊ flˇÿ◊ÊáÊÊH 14H
Œ„UÊÁŒ∑§Ê SflÊ◊Ë •Êà◊Ê Ÿ ÃÊ “ÃÍ •◊È∑§ ∑§◊¸ ∑§⁄U” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‹ÊªÊ¥∑§ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§Ê ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, •ÊÒ⁄U Ÿ ⁄UÕ, ÉÊ≈U,◊„U‹ •ÊÁŒ ∑§◊¸ ¡Ê •àÿãà ßCÔU „Ò¥U ©UŸ∑§Ê ⁄UøÃÊ „ÒU ÃÕÊ Ÿ ⁄UÕÊÁŒ ’ŸÊŸflÊ‹∑§Ê ©U‚∑§ ∑§◊¸-»§‹∑§ ‚ÊÕ ‚¢ÿʪ „UË ⁄UøÃÊ „ÒUó ÿÁŒ ÿ„U Œ„UÊÁŒ∑§Ê SflÊ◊Ë •Êà◊Ê Sflÿ¢ ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ-∑§⁄UÊÃÊ, ÃÊ Á»§⁄U ÿ„U ‚’ ∑§ÊÒŸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ •ÊÒ⁄U ∑§⁄UÊ ⁄U„UÊ „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó Sfl÷Êfl „UË ’øÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê •¬ŸÊ ÷Êfl „ÒU, •ÁfllÊ Á¡‚∑§Ê SflM§¬ „ÒU, ¡Ê “ŒÒflË Á„U” ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§Ê¥‚ •Êª ∑§„UË ¡ÊŸflÊ‹Ë „ÒU, fl„U ¬˝∑ΧÁà ÿÊŸË ◊ÊÿÊ „UË ‚’ ∑ȧ¿U ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒUH 14H
U ¬⁄U◊Êո× ÃÈó
flÊSÃfl◊¥ ÃÊó
ŸÊŒûÊ ∑§SÿÁøà¬Ê¬¢ Ÿ øÒfl ‚È∑Χâ Áfl÷È—– •ôÊÊŸŸÊflÎâ ôÊÊŸ¢ ß ◊ÈsÔÁãà ¡ãÃfl—H 15H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
Ÿ •ÊŒûÊ Ÿ ø ªÎˆÔUÊÁà ÷Q§Sÿ •Á¬ ∑§SÿÁøÃ˜Ô ¬Ê¬¢ Ÿ ø ∞fl •ÊŒûÊ ‚È∑Χâ ÷QÒ§— ¬˝ÿÈQ¢§ Áfl÷È—– Á∑§◊ÕZ ÃÌ„U ÷QÒ§— ¬Í¡ÊÁŒ‹ˇÊáÊ¢ ÿʪŒÊŸ„UÊ◊ÊÁŒ∑¢§ ø ‚È∑Χâ ¬˝ÿÈÖÿÃ, ßÁà •Ê„Uó •ôÊÊŸŸ •ÊflÎâ ôÊÊŸ¢ Áflfl∑§ÁflôÊÊŸ¢ ß ◊ÈsÔÁãà ∑§⁄UÊÁ◊ ∑§Ê⁄UÿÊÁ◊ ÷Êˇÿ ÷Ê¡ÿÊÁ◊ ßÁà ∞fl¢ ◊Ê„¢U ªë¿UÁãà •ÁflflÁ∑§Ÿ— ‚¢‚ÊÁ⁄UáÊÊ ¡ãÃfl—H 15H
157
Áfl÷È (‚fl¸√ÿÊ¬Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê) Á∑§‚Ë ÷Q§∑§ ¬Ê¬∑§Ê ÷Ë ª˝„UáÊ Ÿ„Ë¥ ∑§⁄UÃÊ •ÊÒ⁄U ÷Q§Ê¥mÊ⁄UÊ •¬¸áÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚È∑ΧÃ∑§Ê ÷Ë fl„U Ÿ„Ë¥ ‹ÃÊ– ÃÊ Á»§⁄U ÷Q§Ê¥mÊ⁄UÊ ¬Í¡Ê •ÊÁŒ •ë¿U ∑§◊¸ ∞fl¢ ÿôÊ, ŒÊŸ, „UÊ◊ •ÊÁŒ ‚È∑Χà ∑§◊¸ Á∑§‚ Á‹ÿ •¬¸áÊ Á∑§ÿ ¡Êà „Ò¥U? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó ¡ËflÊ¥∑§Ê Áflfl∑§-ÁflôÊÊŸ •ôÊÊŸ‚ …U∑§Ê „ÈU•Ê „ÒU– ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ •Áflfl∑§Ë󂢂Ê⁄UË ¡Ëfl „UË “∑§⁄UÃÊ „°ÍU”, “∑§⁄UÊÃÊ „°ÍU”, “πÊÃÊ „°ÍU”, “Áπ‹ÊÃÊ „°ÍU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ê„U∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ ⁄U„U „Ò¥UH 15H
U
ôÊÊŸŸ ÃÈ ÃŒôÊÊŸ¢ ÿ·Ê¢ ŸÊÁ‡ÊÃ◊Êà◊Ÿ—– ÷Ê◊ÊÁŒàÿflÖôÊÊŸ¢ ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁà Ãà¬⁄U◊˜ÔH 16H ôÊÊŸŸ ÃÈ ÿŸ •ôÊÊŸŸ •ÊflÎÃÊ ◊ÈsÔÁãà ¡ãÃfl— ÃŒ˜Ô •ôÊÊŸ¢ ÿ·Ê¢ ¡ãÃÍŸÊ¢ Áflfl∑§ôÊÊŸŸ •Êà◊Áfl·ÿáÊ ŸÊÁ‡ÊÃ◊˜Ô •Êà◊ŸÊ ÷flÁÃ, ÷Ê◊˜Ô •ÊÁŒàÿflŒ˜Ô ÿÕÊ •ÊÁŒàÿ— ‚◊Sâ M§¬¡ÊÃ◊˜Ô •fl÷Ê‚ÿÁà ÃmŒ˜Ô ôÊÊŸ¢ ôÊÿ¢ flSÃÈ ‚flZ ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁà Ãà¬⁄¢U ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl◊˜ÔH 16H
Á¡Ÿ ¡ËflÊ¥∑§ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ê fl„U •ôÊÊŸ, Á¡‚ •ôÊÊŸ‚ •Êë¿UÊÁŒÃ „ÈU∞ ¡Ëfl ◊ÊÁ„Uà „UÊà „Ò¥U, •Êà◊Áfl·ÿ∑§ Áflfl∑§-ôÊÊŸmÊ⁄UÊ ŸCÔU „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ©UŸ∑§Ê fl„U ôÊÊŸ ‚Íÿ¸∑§Ë ÷Ê°Áà ©U‚ ¬⁄U◊ ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl∑§Ê ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ò‚ ‚Íÿ¸ ‚◊Sà M§¬◊ÊòÊ∑§Ê ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU flÒ‚ „UË ©UŸ∑§Ê ôÊÊŸ ‚◊Sà ôÊÿ flSÃÈ∑§Ê ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒUH 16H
U ÿÃ˜Ô ¬⁄¢U ôÊÊŸ¢ ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ◊˜Ôó
¡Ê ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÈU•Ê ¬⁄U◊ôÊÊŸ „ÒUó
ÃŒ˜Ô’ÈhÿSÃŒÊà◊ÊŸSÃÁÛÊDÔUÊSÃà¬⁄UÊÿáÊÊ— – ªë¿Uãàÿ¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûÊ¢ ôÊÊŸÁŸœ¸ÍÃ∑§À◊·Ê—H 17H ÃÁS◊Ÿ˜Ô ªÃÊ ’ÈÁh— ÿ·Ê¢ à ̘ԒÈhÿ— ÃŒÊà◊ÊŸ— ÃŒ˜Ô ∞fl ¬⁄¢U ’˝rÊÔ •Êà◊Ê ÿ·Ê¢ à ÌÊà◊ÊŸ— ÃÁÛÊDÔUÊ ÁŸDÔUÊ •Á÷ÁŸfl‡Ê— ÃÊà¬ÿZ ‚flʸÁáÊ ∑§◊ʸÁáÊ ‚ÛÿSÿ ’˝rÊÔÁáÊ ∞fl •flSÕÊŸ¢ ÿ·Ê¢ à ÃÁÛÊDÔUÊ—–
©U‚ ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl◊¥ Á¡Ÿ∑§Ë ’ÈÁh ¡Ê ¬„°ÈUøË „ÒU fl “ÃŒ˜Ô’ÈÁh” „Ò¥U, fl„U ¬⁄U’˝rÊÔ „UË Á¡Ÿ∑§Ê •Êà◊Ê „ÒU fl “ÃŒÊà◊Ê” „Ò¥U, ©U‚ ’˝rÊÔ◊¥ „UË Á¡Ÿ∑§Ë ÁŸDÔUÊóŒÎ…∏U •Êà◊÷ÊflŸÊóÃà¬⁄UÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê ‚¢ãÿÊ‚ ∑§⁄U∑§ ’˝rÊÔ◊¥ „UË ÁSÕà „UÊ ªÿ „Ò¥U fl “ÃÁÛÊDÔU” „Ò¥U–
158
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Ãà¬⁄UÊÿáÊÊ— ø ÃŒ˜Ô ∞fl ¬⁄U◊˜Ô •ÿŸ ¬⁄UÊ ªÁ× ÿ·Ê¢ ÷flÁà à Ãà¬⁄UÊÿáÊÊ— ∑§fl‹Êà◊⁄UÃÿ ßàÿÕ¸—– ÿ·Ê¢ ôÊÊŸŸ ŸÊÁ‡ÊÃ◊˜Ô •Êà◊Ÿ— •ôÊÊŸ¢ à ªë¿UÁãà ∞fl¢ÁflœÊ •¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûÊ◊˜Ô •¬ÈŸŒ¸„U‚ê’㜢 ôÊÊŸÁŸœ¸ÍÃ∑§À◊·Ê ÿÕÊQ§Ÿ ôÊÊŸŸ ÁŸœ¸ÍÃÊ ŸÊÁ‡Ê× ∑§À◊·— ¬Ê¬ÊÁŒ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê⁄UáÊŒÊ·Ê ÿ·Ê¢ à ôÊÊŸÁŸœ¸ÍÃ∑§À◊·Ê ÿÃÿ ßàÿÕ¸—H 17H
fl„U ¬⁄U’˝rÊÔ „UË Á¡Ÿ∑§Ê ¬⁄U◊ •ÿŸ-•ÊüÊÿó ¬⁄U◊ªÁà „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ∑§fl‹ •ÊàêÊÊ◊¥ „UË ⁄Uà „Ò¥U fl “Ãà¬⁄UÊÿáÊ” „Ò¥U, (ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U) Á¡Ÿ∑§ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ê •ôÊÊŸ ôÊÊŸmÊ⁄UÊ ŸCÔU „UÊ ªÿÊ „ÒU ∞fl¢ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ôÊÊŸmÊ⁄UÊ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ¬Ê¬ÊÁŒ ŒÊ· Á¡Ÿ∑§ ŸCÔU „UÊ øÈ∑§ „Ò¥U, ∞‚ ôÊÊŸÁŸœ¸ÍÃ∑§À◊· ‚¢ãÿÊ‚Ë •¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûÊ∑§Ê •ÕʸØÔ, Á¡‚ •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄ ‹Ÿ¬⁄U Á»§⁄U Œ„U‚ ‚ê’㜠„UÊŸÊ ¿ÍU≈U ¡ÊÃÊ „ÒU, ∞‚Ë •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊà „Ò¥UH 17H
U
ÿ·Ê¢ ôÊÊŸŸ ŸÊÁ‡ÊÃ◊˜Ô •Êà◊Ÿ— •ôÊÊŸ¢ Ã
Á¡Ÿ∑§ •Êà◊Ê∑§Ê •ôÊÊŸ ôÊÊŸmÊ⁄UÊ ŸCÔU „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU, fl ¬Áá«U០¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl∑§Ê ∑Ò§‚ Œπà „Ò¥U? ‚Ê ¬Áá«UÃÊ— ∑§Õ¢ Ãûfl¢ ¬‡ÿÁãÃ, ßÁà ©UëÿÃó ∑§„Uà „Ò¥Uó
ÁfllÊÁflŸÿ‚ê¬ÛÊ ’˝ÊrÊÔáÊ ªÁfl „UÁSÃÁŸ– ‡ÊÈÁŸ øÒfl E¬Ê∑§ ø ¬Áá«UÃÊ— ‚◊ŒÌ‡ÊŸ—H 18H ÁfllÊÁflŸÿ‚ê¬ÛÊ ÁfllÊ ø ÁflŸÿ— ø ÁfllÊÁflŸÿÊÒ ÁfllÊ •Êà◊ŸÊ ’ÊœÊ ÁflŸÿ ©U¬‡Ê◊— ÃÊèÿÊ¢ ÁfllÊÁflŸÿÊèÿÊ¢ ‚ê¬ÛÊÊ ÁfllÊÁflŸÿ‚ê¬ÛÊÊ ÁflmÊŸ˜Ô ÁflŸË× ø ÿÊ ’˝ÊrÊÔáÊ— ÃÁS◊Ÿ˜Ô ’˝ÊrÊÔáÊ ªÁfl „UÁSÃÁŸ ‡ÊÈÁŸ ø ∞fl E¬Ê∑§ ø ¬Áá«UÃÊ— ‚◊ŒÌ‡ÊŸ—– ÁfllÊÁflŸÿ‚ê¬ÛÊ ©UûÊ◊‚¢S∑§Ê⁄UflÁà ’˝ÊrÊÔáÊ ‚ÊÁûfl∑§ ◊äÿ◊ÊÿÊ¢ ø ⁄UÊ¡SÿÊ¢ ªÁfl ‚¢S∑§Ê⁄U„UËŸÊÿÊ◊˜Ô •àÿãÃ◊˜Ô ∞fl ∑§fl‹ÃÊ◊‚ „USàÿÊŒÊÒ ø ‚ûflÊÁŒªÈáÊÒ— ÃîÊÒ— ø ‚¢S∑§Ê⁄ÒU— ÃÕÊ ⁄UÊ¡‚Ò— ÃÕÊ ÃÊ◊‚Ò— ø ‚¢S∑§Ê⁄ÒU— •àÿãÃ◊˜Ô ∞fl •S¬ÎCÔ¢U ‚◊◊˜Ô ∞∑§◊˜Ô •ÁflÁ∑˝§ÿ¢ ’˝rÊÔ º˝CÈ¢U ‡ÊË‹¢ ÿ·Ê¢ à ¬Áá«UÃÊ— ‚◊ŒÌ‡ÊŸ—H 18H
ÁfllÊ •ÊÒ⁄U ÁflŸÿÿÈQ§ ’˝ÊrÊÔáÊ◊¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁfllÊó •Êà◊’Êœ •ÊÒ⁄U ÁflŸÿó©U¬⁄UÊ◊ÃÊóߟ ŒÊŸÊ¥ ªÈáÊÊ¥‚ ‚ê¬ÛÊ ¡Ê ÁflmÊŸ˜Ô •ÊÒ⁄U ÁflŸËà ’˝ÊrÊÔáÊ „ÒU, ©U‚ ’˝ÊrÊÔáÊ◊¥, ªÊÒ◊¥, „UÊÕË◊¥, ∑ȧûÊ •ÊÒ⁄U øÊá«UÊ‹◊¥ ÷Ë ¬Áá«U០‚◊÷Êfl‚ ŒπŸflÊ‹ („UÊà „Ò¥U)– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ©UûÊ◊ ¬˝ÊáÊËó‚¢S∑§Ê⁄UÿÈQ§ ÁfllÊÁflŸÿ‚ê¬ÛÊ ‚ÊÁûfl∑§ ’˝ÊrÊÔáÊ◊¥, ◊äÿ◊ ¬˝ÊáÊË‚¢S∑§Ê⁄U⁄UÁ„Uà ⁄U¡ÊªÈáÊÿÈQ§ ªÊÒ◊¥ •ÊÒ⁄U (∑§ÁŸDÔU ¬˝ÊáÊË)ó •ÁÇÊÿ ◊Í…∏U ∑§fl‹ Ã◊ʪÈáÊÿÈQ§ „UÊÕË •ÊÁŒ◊¥ ‚ûflÊÁŒ ªÈáÊÊ¥‚ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥‚ ÃÕÊ ⁄UÊ¡‚ •ÊÒ⁄U ÃÊ◊‚ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥‚ ‚fl¸ÕÊ „UË ÁŸ‹¸¬ ⁄U„UŸflÊ‹, ‚◊, ∞∑§ ÁŸÌfl∑§Ê⁄U ’˝rÊÔ∑§Ê ŒπŸÊ „UË Á¡Ÿ∑§Ê Sfl÷Êfl „ÒU fl ¬Áá«Uà ‚◊Œ‡Ê˸ „Ò¥UH 18H
U ŸŸÈ •÷ÊÖÿÊÛÊÊ— à ŒÊ·flã× “‚◊Ê‚◊ÊèÿÊ¢
¬Í0ófl (ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒπŸflÊ‹) ŒÊcÊÿÈQ§ „Ò¥U,
©UŸ∑§Ê •ÛÊ ÷Ê¡Ÿ ∑§⁄UŸ ÿÊÇÿ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U Áfl·◊‚◊ ¬Í¡Ê×” (ªÊÒ0 S◊Î0 17– 20) ßÁà S◊ÎÁÃ∑§Ê ¬˝◊ÊáÊ „ÒU Á∑§ “‚◊ÊŸ ªÈáʇÊË‹flÊ‹Ê¥∑§Ë
S◊Î×–
Áfl·◊ ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸ‚ •ÊÒ⁄U Áfl·◊ ªÈáʇÊË‹flÊ‹Ê¥∑§Ë ‚◊ ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸ‚ (ÿ¡◊ÊŸ ŒÊ·Ë „UÊÃÊ „ÒU)–”
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
Ÿ à ŒÊ·flã×– ∑§Õ◊˜Ôó
159
©U0ófl ŒÊ·Ë Ÿ„UË¥ „Ò¥U; ÄÿÊ¥Á∑§ó
ß„ÒUfl ÃÒ̡× ‚ªÊ¸ ÿ·Ê¢ ‚Êêÿ ÁSÕâ ◊Ÿ—– ÁŸŒÊ¸·¢ Á„U ‚◊¢ ’˝rÊÔ ÃS◊ÊŒ˜Ô’˝rÊÔÁáÊ Ã ÁSÕÃÊ—H 19H ß„ ∞fl ¡ËflÁj— ∞fl ÃÒ— ‚◊ŒÌ‡ÊÁ÷— ¬Áá«UÃÒ— Á¡ÃÊ fl‡ÊË∑Χ× ‚ªÊ¸ ¡ã◊ ÿ·Ê¢ ‚Êêÿ ‚fl¸÷ÍÃ·È ’˝rÊÔÁáÊ ‚◊÷Êfl ÁSÕâ ÁŸp‹Ë÷Íâ ◊Ÿ— •ã×∑§⁄UáÊ◊˜Ô– ÁŸŒÊ¸·¢ ÿlÁ¬ ŒÊ·flà‚È E¬Ê∑§ÊÁŒ·È ◊Í…ÒU— ÃgÊ·Ò— ŒÊ·flŒ˜Ô ßfl Áfl÷Ê√ÿà ÃÕÊÁ¬ ÃgÊ·Ò— •S¬ÎCÔU◊˜Ô ßÁÖ ÁŸŒÊ¸·¢ ŒÊcÊfl̡â Á„U ÿS◊ÊØԖ Ÿ •Á¬ SflªÈáÊ÷ŒÁ÷ÛÊ¢ ÁŸª¸ÈáÊàflÊÃ˜Ô øÒÃãÿSÿ, flˇÿÁà ø ÷ªflÊŸ˜Ô ßë¿Uʌ˟ʢ ˇÊòÊœ◊¸àfl◊˜Ô “•ŸÊÁŒàflÊŒ˜Ô ÁŸª¸ÈáÊàflÊØԔ ßÁà ø– Ÿ •Á¬ •ãàÿÊ Áfl‡ÊcÊÊ •Êà◊ŸÊ ÷Œ∑§Ê— ‚Áãà ¬˝ÁÇÊ⁄UË⁄¢U ÷ʢ ‚ûfl ¬˝◊ÊáÊʟȬ¬ûÊ—– •Ã— ‚◊¢ ’˝rÊÔ ∞∑¢§ ø ÃS◊ÊŒ˜Ô ’˝rÊÔÁáÊ ∞fl à ÁSÕÃÊ— ÃS◊ÊŒ˜Ô Ÿ ŒÊ·ªãœ◊ÊòÊ◊˜Ô •Á¬ ÃÊŸ˜Ô S¬Î‡ÊÁÃ, Œ„UÊÁŒ‚YÔUÊÃÊà◊Œ‡Ê¸ŸÊÁ÷◊ÊŸÊ÷ÊflÊØ–Ô Œ„UÊÁŒ‚YÔUÊÃÊà◊Œ‡Ê¸ŸÊÁ÷◊ÊŸflÁmcÊÿ¢ ÃÈ ÃÃ˜Ô ‚ÍòÊ◊˜Ô “‚◊Ê‚◊ÊèÿÊ¢ Áfl·◊‚◊ ¬Í¡Ê×” ßÁà ¬Í¡ÊÁfl·ÿàflÁfl‡Ê·áÊÊØԖ
Á¡Ÿ∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ ‚◊ÃÊ◊¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§ •ãê¸Ã ’˝rÊÔM§¬ ‚◊÷Êfl◊¥ ÁSÕà ÿÊŸË ÁŸp‹ „UÊ ªÿÊ „ÒU, ©UŸ ‚◊Œ‡Ê˸ ¬Áá«UÃÊ¥Ÿ ÿ„UÊ° ¡ËÁflÃÊflSÕÊ◊¥ „UË ‚ª¸∑§Ê ÿÊŸË ¡ã◊∑§Ê ¡Ëà Á‹ÿÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚ •¬Ÿ •œËŸ ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ’˝rÊÔ ÁŸŒÊ¸· (•ÊÒ⁄U ‚◊) „ÒU– ÿlÁ¬ ◊Íπ¸ ‹ÊªÊ¥∑§Ê ŒÊ·ÿÈQ§ øÊá«UÊ‹ÊÁŒ◊¥ ©UŸ∑§ ŒÊ·Ê¥∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •Êà◊Ê ŒÊ·ÿÈQ§-‚Ê ¬˝ÃËà „UÊÃÊ „ÒU, ÃÊ ÷Ë flÊSÃfl◊¥ fl„U (•Êà◊Ê) ©UŸ∑§ ŒÊ·Ê¥‚ ÁŸÌ‹# „UË „ÒU– øß •Êà◊Ê ÁŸª¸ÈáÊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •¬Ÿ ªÈáÊ∑§ ÷Œ‚ ÷Ë Á÷ÛÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÷ªflÊŸ˜Ô ÷Ë ßë¿UÊÁŒ∑§Ê ˇÊòÊ∑§ „UË œ◊¸ ’ËÊfl¥ª ÃÕÊ “•ŸÊÁŒ •ÊÒ⁄U ÁŸª¸ÈáÊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ” (•Êà◊Ê Á‹# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ) ÿ„U ÷Ë ∑§„¥Uª– (flÒ‡ÊÁ·∑§ ‡ÊÊSòÊ◊¥ ’ËÊÿ „ÈU∞ ÁŸàÿ º˝√ÿªÃ) “•ãàÿ Áfl‡Ê·” ÷Ë •Êà◊Ê◊¥ ÷Œ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ Ÿ„UË¥ „Ò¥U; ÄÿÊ¥Á∑§ ¬˝àÿ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ©UŸ •ãàÿ Áfl‡Ê·Ê¥∑§ „UÊŸ∑§Ê ∑§Ê߸ ¬˝◊ÊáÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ã— (ÿ„U Á‚h „ÈU•Ê Á∑§) ’˝rÊÔ ‚◊ „ÒU •ÊÒ⁄U ∞∑§ „UË „ÒU– ß‚Á‹ÿ fl ‚◊Œ‡Ê˸ ¬ÈL§· ’˝rÊÔ◊¥ „UË ÁSÕà „Ò¥U, ß‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ ©UŸ∑§Ê ŒÊ·∑§Ë ªãœ ÷Ë S¬‡Ê¸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬ÊÃË; ÄÿÊÁ¥ ∑§ ©UŸ◊‚ ¥ Œ„UÊÁŒ ‚¢ÉÊÊÃ∑§Ê •Êà◊ÊM§¬‚ ŒπŸ∑§Ê •Á÷◊ÊŸ ¡ÊÃÊ ⁄U„UÊ „ÒU– “‚◊Ê‚◊ÊèÿÊ¢ Áfl·◊‚◊ ¬Í¡Ê×” ÿ„U ‚ÍòÊ ¬Í¡ÊÁfl·ÿ∑§ Áfl‡Ê·áÊ‚ ÿÈQ§ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Œ„UÊÁŒ ‚¢ÉÊÊÃ◊¥ •Êà◊ŒÎÁCÔU∑§ •Á÷◊ÊŸflÊ‹ ¬ÈL§·Ê¥∑§ Áfl·ÿ◊¥ „ÒU–
160
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ŒÎ‡ÿà Á„U ’˝rÊÔÁflÃ˜Ô ·«UXÔUÁflÃ˜Ô øÃÈfl¸ŒÁflŒ˜Ô
ßÁà ¬Í¡ÊŒÊŸÊŒÊÒ ªÈáÊÁfl‡Ê·‚ê’㜗 ∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô– ’˝rÊÔ ÃÈ ‚fl¸ªÈáʌʷ‚ê’ãœflÌ¡Ã◊˜Ô ßÁà •ÃÊ ’˝rÊÔÁáÊ Ã ÁSÕÃÊ ßÁà ÿÈQ§◊˜Ô– ∑§Ì◊Áfl·ÿ¢ ø “‚◊Ê‚◊ÊèÿÊ◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ, ߌ¢ ÃÈ ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊÁ‚Áfl·ÿ¢ ¬˝SÃÈÃ◊˜Ô “‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ◊Ÿ‚Ê” ßÁà •Ê⁄Uèÿ •Ê•äÿÊÿ¬Á⁄U‚◊Ê#—H 19H
ÄÿÊ¥Á∑§ ¬Í¡Ê, ŒÊŸ •ÊÁŒ ∑§◊ÊZ◊¥ (÷Œ’ÈÁh∑§Ê) ∑§Ê⁄UáÊ “’˝rÊÔflûÊÊ” “¿U•Ê¥ •XÔUÊ¥∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹Ê” “øÊ⁄UÊ¥ flŒÊ¥∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹Ê” ßàÿÊÁŒ Áfl‡Ê· ªÈáÊÊ¥∑§Ê ‚ê’㜠ŒπÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ ’˝rÊÔ ‚ê¬Íáʸ ªÈáÊ-ŒÊ·Ê¥∑§ ‚ê’㜂 ⁄UÁ„Uà „ÒU, ß‚Á‹ÿ ÿ„U (∑§„UŸÊ) ∆UË∑§ „ÒU Á∑§ fl ’˝rÊÔ◊¥ ÁSÕà „Ò¥U– ß‚∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ “‚◊Ê‚◊ÊèÿÊ◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ ∑§ÕŸ ÃÊ ∑§Ì◊ÿÊ¥∑§ Áfl·ÿ◊¥ „ÒU •ÊÒ⁄U ÿ„U “‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ◊Ÿ‚Ê” ß‚ ‡‹Ê∑§‚ ‹∑§⁄U •äÿÊÿ‚◊ÊÁ#Ã∑§ ‚Ê⁄UÊ ¬˝∑§⁄UáÊ ‚fl¸-∑§◊¸-‚¢ãÿÊ‚Ë∑§ Áfl·ÿ◊¥ „ÒUH 19H
U
ÿS◊ÊŒ˜Ô ÁŸŒÊ¸·¢ ‚◊¢ ’˝rÊÔ •Êà◊Ê ÃS◊ÊØÔó
ÄÿÊ¥Á∑§ ÁŸŒÊ¸· •ÊÒ⁄U ‚◊ ’˝rÊÔ „UË •Êà◊Ê „ÒU, ß‚Á‹ÿó
Ÿ ¬˝NUcÿÁà¬˝ÿ¢ ¬˝Êåÿ ŸÊÁm¡à¬˝Êåÿ øÊÁ¬˝ÿ◊˜Ô– ÁSÕ⁄U’ÈÁh⁄U‚ê◊Í…UÊ ’˝rÊÔÁflŒ˜Ô’˝rÊÔÁáÊ ÁSÕ×H 20H Ÿ ¬˝NUcÿŒ˜Ô Ÿ ¬˝„U·Z ∑ȧÿÊ¸Ã˜Ô Á¬˝ÿ◊˜Ô ßCÔ¢U ¬˝Êåÿ Á¬˝ÿ flSÃÈ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄U∑§ ÃÊ „UÌ·Ã Ÿ „UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‹éäflÊ, Ÿ ©UÁm¡Ã˜Ô ¬˝Êåÿ ∞fl ø •Á¬˝ÿ◊˜Ô ßCÔUflSÃÈ ¬Ê∑§⁄U ÃÊ „U·¸ Ÿ ◊ÊŸ •ÊÒ⁄U •Á¬˝ÿó•ÁŸCÔU •ÁŸCÔU¢ ‹éäflÊ– ¬ŒÊÕ¸∑§ Á◊‹Ÿ¬⁄U ©Umª Ÿ ∑§⁄U– Œ„U◊ÊòÊÊà◊ŒÌ‡ÊŸÊ¢ Á„U Á¬˝ÿÊÁ¬˝ÿ¬˝Ê#Ë „U·¸-
Áfl·ÊŒSÕÊŸ
Ÿ
∑§fl‹Êà◊ŒÌ‡ÊŸ—
ÃSÿ
Á¬˝ÿÊÁ¬˝ÿ¬˝Êåàÿ‚ê÷flÊØԖ Á∑¢§ ø ‚fl¸÷ÍÃ·È ∞∑§— ‚◊Ê ÁŸŒÊ¸· •Êà◊Ê ßÁà ÁSÕ⁄UÊ ÁŸÌflÁøÁ∑§à‚Ê ’ÈÁh— ÿSÿ ‚ ÁSÕ⁄U’ÈÁh— •‚ê◊Í…U— ‚ê◊Ê„Ufl̡× ø SÿÊŒ˜Ô ÿÕÊQ§Ê ’˝rÊÔÁflŒ˜Ô ’˝rÊÔÁáÊ ÁSÕ× •∑§◊¸∑Î§Ã˜Ô ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚Ë ßàÿÕ¸—H 20H
ÄÿÊ¥Á∑§ Œ„U◊ÊòÊ◊¥ •Êà◊’ÈÁhflÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ê „UË Á¬˝ÿ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „U·¸ ŒŸflÊ‹Ë •ÊÒ⁄U •Á¬˝ÿ∑§Ë ¬˝ÊÁ# ‡ÊÊ∑§ ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „ÈU•Ê ∑§⁄UÃË „ÒU, ∑§fl‹ ©U¬ÊÁœ⁄UÁ„Uà •Êà◊Ê∑§Ê ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ê Ÿ„UË¥– ∑§Ê⁄UáÊ, ©U‚∑§ Á‹ÿ (flÊSÃfl◊¥) Á¬˝ÿ •ÊÒ⁄U •Á¬˝ÿ∑§Ë ¬˝ÊÁ# •‚ê÷fl „ÒU– ‚’ ÷ÍÃÊ¥◊¥ •Êà◊Ê ∞∑§ „ÒU, ‚◊ „ÒU •ÊÒ⁄U ÁŸŒÊ¸· „ÒU, ∞‚Ë ‚¢‡Êÿ-⁄UÁ„Uà ’ÈÁh Á¡‚∑§Ë ÁSÕ⁄U „UÊ øÈ∑§Ë „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê ◊Ê„Uó•ôÊÊŸ‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU, fl„U ÁSÕ⁄U’ÁÈ h ’˝rÊÔôÊÊŸË ’˝rÊÔ◊¥ „UË ÁSÕà „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô fl„U ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Êó‚fl¸ ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿÊªË „UË „ÒUH 20H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
Á∑¢§ ø ’˝rÊÔÁáÊ ÁSÕ×ó
161
•ÊÒ⁄U ÷Ë fl„U ’˝rÊÔ◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê ¬ÈL§· (∑Ò§‚Ê „UÊÃÊ „ÒU ‚Ê ’ÃÊà „Ò¥U)ó
’ÊsÔS¬‡Ê¸cfl‚Q§Êà◊Ê ÁflãŒàÿÊà◊ÁŸ ÿà‚Èπ◊˜Ô– ‚ ’˝rÊÔÿʪÿÈQ§Êà◊Ê ‚Èπ◊ˇÊÿ◊‡ŸÈÃH 21H ’ÊsÔS¬‡Ê·¸ È ’ÊsÔÊ— ø S¬‡Êʸ— ø à ’ÊsÔS¬‡Êʸ— S¬Î‡ÿãà ßÁà S¬‡Êʸ— ‡ÊéŒÊŒÿÊ Áfl·ÿÊ— Ã·È ’ÊsÔS¬‡Ê·¸ È •‚Q§ •Êà◊Ê •ã×∑§⁄UáÊ¢ ÿSÿ ‚— •ÿ◊˜Ô •‚Q§Êà◊Ê Áfl·ÿ·È ¬˝ËÁÃfl̡× ‚Ÿ˜Ô ÁflãŒÁà ‹÷à •Êà◊ÁŸ ÿÃ˜Ô ‚Èπ¢ ÃŒ˜Ô ÁflãŒÁà ßÁà ∞ÃØԖ ‚ ’˝rÊÔÿʪÿÈQ§Êà◊Ê ’˝rÊÔÁáÊ ÿʪ— ‚◊ÊÁœ— ’˝rÊÔÿʪ— ß ’˝rÊÔÿʪŸ ÿÈQ§— ‚◊ÊÁ„U× ÃÁS◊Ÿ˜Ô √ÿʬÎà •Êà◊Ê •ã×∑§⁄UáÊ¢ ÿSÿ ‚ ’˝rÊÔÿʪÿÈQ§Êà◊Ê ‚Èπ◊˜Ô •ˇÊÿ◊˜Ô •‡ŸÈà ¬˝Ê¬AÊÁÖ ÃS◊ÊŒ˜Ô ’ÊsÔÁfl·ÿ¬˝Ë× ˇÊÁáÊ∑§ÊÿÊ ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ÁŸfløÿŒ˜Ô •Êà◊ÁŸ •ˇÊÿ‚ÈπÊÕ˸ ßàÿÕ¸—H 21H
“Á¡Ÿ∑§Ê ßÁãº˝ÿÊ¥mÊ⁄UÊ S¬‡Ê¸ (ôÊÊŸ) Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ fl S¬‡Ê¸ „Ò¥U”óß‚ √ÿÈà¬ÁûÊ‚ ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê ŸÊ◊ S¬‡Ê¸ „ÒU, (fl ‚’ •¬Ÿ ÷ËÃ⁄U Ÿ„UË¥ „Ò¥U ß‚Á‹ÿ ’ÊsÔ „Ò¥U) ©U‚ ’ÊsÔ S¬‡ÊÊZ◊¥ Á¡‚∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ •Ê‚Q§ Ÿ„UË¥ „ÒU, ∞‚Ê Áfl·ÿ¬˝ËÁ ⁄UÁ„Uà ¬ÈL§· ©U‚ ‚Èπ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU ¡Ê •¬Ÿ ÷ËÃ⁄U „ÒU– ÃÕÊ fl„U “’˝rÊÔÿʪÿÈQ§Êà◊Ê”ó’˝rÊÔ◊¥ ¡Ê ‚◊ÊÁœ „ÒU ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ’˝rÊÔÿʪ „ÒU, ©U‚ ’˝rÊÔÿʪ‚ Á¡‚∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ ÿÈQ§ „ÒUó•ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U ©U‚◊¥ ‚◊ÊÁ„Uà „ÒUó‹ªÊ „ÈU•Ê „ÒU, ∞‚Ê ¬ÈL§· •ˇÊÿ ‚Èπ∑§Ê •ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃÊ „ÒUó¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ •¬Ÿ-•Ê¬ •ˇÊÿ ‚Èπ øÊ„UŸflÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ê øÊÁ„Uÿ Á∑§ fl„U ˇÊÁáÊ∑§ ’ÊsÔ Áfl·ÿÊ¥∑§Ë ¬˝ËÁ ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê „U≈UÊ ‹– ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒUH 21H
U ß× ø ÁŸfløÿØÔó
ß‚Á‹ÿ ÷Ë (ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê Áfl·ÿÊ¥‚) „U≈UÊ ‹ŸÊ øÊÁ„Uÿó
ÿ Á„U ‚¢S¬‡Ê¸¡Ê ÷ÊªÊ ŒÈ—πÿÊŸÿ ∞fl Ö •ÊlãÃflã× ∑§ÊÒãÃÿ Ÿ Ã·È ⁄U◊à ’Èœ—H 22H ÿ Á„U ÿS◊ÊÃ˜Ô ‚¢S¬‡Ê¸¡Ê Áfl·ÿÁãº˝ÿ-
ÄÿÊ¥Á∑§ Áfl·ÿ •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ ‚ê’㜂 ©Uà¬ÛÊ ‚¢S¬‡Ê¸èÿÊ ¡ÊÃÊ ÷ÊªÊ ÷ÈQ§ÿÊ ŒÈ—πÿÊŸÿ ¡Ê ÷ʪ „Ò¥U, fl ‚’ •ÁfllÊ¡ãÿ „UÊŸ‚ ∑§fl‹ ŒÈ—π∑§ „UË ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U; ÄÿÊ¥Á∑§ •ÊäÿÊÁà◊∑§ •ÊÁŒ ∞fl à •ÁfllÊ∑ΧÃàflÊØԖ ŒÎ‡ÿãà Á„U •ÊäÿÊ- (ÃËŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§) ŒÈ—π ©UŸ∑§ „UË ÁŸÁ◊ûÊ‚ „UÊà „ÈU∞ Œπ ¡Êà „Ò¥U– Áà◊∑§ÊŒËÁŸ ŒÈ—πÊÁŸ ÃÁÛÊÁ◊ûÊÊÁŸ ∞fl– “∞fl” ‡Ê錂 ÿ„U ÷Ë ¬˝∑§≈U „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ ÿ ÿÕÊ ß„U ‹Ê∑§ ÃÕÊ ¬⁄U‹Ê∑§ •Á¬ ßÁà ¡Ò‚ ß‚ ‹Ê∑§◊¥ ŒÈ—π¬˝Œ „Ò¥U, flÒ‚ „UË ¬⁄U‹Ê∑§◊¥ ÷Ë ŒÈ—πŒ „Ò¥U– ªêÿà ∞fl‡ÊéŒÊØԖ
162
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Ÿ ‚¢‚Ê⁄U ‚ÈπSÿ ªãœ◊ÊòÊ◊˜Ô •Á¬ •ÁSÃ, ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ‚Èπ∑§Ë ªãœ◊ÊòÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU, ÿ„U ßÁà ’ÈŒ˜äflÊ Áfl·ÿ◊ΪÃÎÁcáÊ∑§ÊÿÊ ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ‚◊¤Ê∑§⁄U Áfl·ÿM§¬ ◊ΪÃÎÁcáÊ∑§Ê‚ ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê „U≈UÊ ÁŸfløÿØԖ ‹ŸÊ øÊÁ„Uÿ– Ÿ ∑§fl‹¢ ŒÈ—πÿÊŸÿ •ÊlãÃflã× ø ÿ Áfl·ÿ-÷ʪ ∑§fl‹ ŒÈ—π∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U, ßÃŸÊ „UË Ÿ„UË¥, Á∑¢§ÃÈ ÿ •ÊÁŒ-•ãÃflÊ‹ ÷Ë „Ò¥U, Áfl·ÿ •ÊÒ⁄U
•ÊÁŒ— Áfl·ÿÁãº˝ÿ‚¢ÿÊªÊ ÷ʪʟÊ◊˜Ô •ã× ø ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê ‚¢ÿʪ „UÊŸÊ ÷ʪʥ∑§Ê •ÊÁŒ „ÒU •ÊÒ⁄U Áflÿʪ „UÊŸÊ „UË •ãà „ÒU– ÃÁmÿʪ ∞fl– ß‚Á‹ÿ ¡Ê •ÊÁŒ-•ãÃflÊ‹ „Ò¥U fl ∑§fl‹ ’Ëø∑§ •Ã •ÊlãÃflã× •ÁŸàÿÊ ◊äÿˇÊáÊˇÊáÊ◊¥ „UË ¬˝ÃËÁÃflÊ‹ „UÊŸ‚ •ÁŸàÿ „Ò¥U– ÷ÊÁflàflÊŒ˜Ô ßàÿÕ¸—– ∑§ÊÒãÃÿ Ÿ Ã·È ÷ʪ·È ⁄U◊à ’ÈœÊ Áflfl∑§Ë „U ∑§ÊÒãÃÿ! ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹Ê Áflfl∑§‡ÊË‹ •flªÃ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl—, •àÿãÃ◊Í…UÊŸÊ◊˜Ô ∞fl Á„U ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ¬ÈL§· ©UŸ ÷ʪʥ◊¥ Ÿ„UË¥ ⁄U◊Ê ∑§⁄UÃÊ– ÄÿÊ¥Á∑§ ÁflcÊÿ·È ⁄UÁ× ŒÎ‡ÿÃ, ÿÕÊ ¬‡ÊȬ˝÷ÎÃË- ∑§fl‹ •àÿãà ◊Í…∏U ¬ÈL§·Ê¥∑§Ë „UË ¬‡ÊÈ •ÊÁŒ∑§Ë ÷Ê°Áà ŸÊ◊˜ÔH 22H Áfl·ÿÊ¥◊¥ ¬˝ËÁà ŒπË ¡ÊÃË „ÒUH 22H
U •ÿ¢ ø üÊÿÊ◊ʪ¸¬˝ÁìˇÊË ∑§CÔUÃ◊Ê ŒÊ·—
∑§ÀÿÊáÊ∑§ ◊ʪ¸∑§Ê ¬˝ÁìˇÊË ÿ„U (∑§Ê◊-∑˝§Êœ∑§Ê flªM§¬) ŒÊ· ’«∏UÊ ŒÈ—πŒÊÿ∑§ „ÒU, ‚’ •ŸÕÊZ∑§Ë ‚flʸŸÕ¸¬˝ÊÁ#„UÃÈ— ŒÈÌŸflÊÿ¸— ø ßÁà Ãà¬Á⁄U„UÊ⁄U ¬˝ÊÁ#∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ÁŸflÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ◊¥ •Áà ∑§Á∆UŸ ÷Ë „ÒU– ß‚Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ ß‚∑§Ê ŸCÔU ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ πÍ’ ¬˝ÿ% ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÿ%ÊÁœÄÿ¢ ∑§Ã¸√ÿ◊˜Ô ßÁà •Ê„U ÷ªflÊŸ˜Ôó
‡Ê∑A§ÊÃË„ÒUfl ÿ— ‚Ê…¢ÈU ¬˝ÊćÊ⁄UË⁄UÁfl◊ÊˇÊáÊÊØԖ ∑§Ê◊∑˝§ÊœÊjfl¢ flª¢ ‚ ÿÈQ§— ‚ ‚ÈπË Ÿ⁄U—H 23H ‡Ê∑A§ÊÁà ©Uà‚„Uà ߄U ∞fl ¡ËflŸ˜Ô ∞fl ÿ— ‚Ê…¢ÈU ¬˝‚Á„UÃ¢È ¬˝Ê∑˜§Ô ¬ÍflZ ‡Ê⁄UË⁄UÁfl◊ÊˇÊáÊÊÃ˜Ô •Ê◊⁄UáÊÊØ–Ô ◊⁄UáÊ‚Ë◊Ê∑§⁄UáÊ¢ ¡Ëfl× •fl‡ÿê÷ÊflË Á„U ∑§Ê◊∑˝§ÊœÊjflÊ
flª—
•ŸãÃÁŸÁ◊ûÊflÊŸ˜Ô
Á„U ‚ ßÁÃ, ÿÊflŒ˜Ô ◊⁄UáÊ¢ ÃÊflŒ˜Ô Ÿ ÁflüÊê÷áÊËÿ ßàÿÕ¸—–
¡Ê ◊ŸÈcÿ ÿ„UÊó ° ¡ËÁflÃÊflSÕÊ◊¥ „UË ‡Ê⁄UË⁄U ¿ÍU≈UŸ‚ ¬„U‹- ¬„U‹ •ÕʸÃÔ˜ ◊⁄Uáʬÿ¸ãà (∑§Ê◊-∑˝§Êœ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ flª∑§Ê) ‚„UŸ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU •ÕʸÃÔ˜ ‚„UŸ ∑§⁄UŸ∑ §Ê ©Uà‚Ê„U ⁄UπÃÊ „ÒU (fl„UË ÿÈQ§ •ÊÒ⁄U ‚ÈπË „ÒU)– ¡ËÁflà ¬ÈL§·∑§ •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ∑§Ê◊-∑˝§Êœ∑§Ê flª •fl‡ÿ „UË „UÊÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ◊⁄Uáʬÿ¸ãÃ∑§Ë ‚Ë◊Ê ∑§Ë ªÿË „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ fl„U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ-¡ÁŸÃ flª •Ÿ∑§ ÁŸÁ◊ûÊÊ¥‚ ¬˝∑§≈U „UÊŸflÊ‹Ê „ÒU, •Ã— ◊⁄UŸÃ∑§ ©U‚∑§Ê ÁflEÊ‚ Ÿ ∑§⁄U– (‚ŒÒfl ©U‚‚ ‚ÊflœÊŸ ⁄U„U) ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
∑§Ê◊ ßÁãº˝ÿªÊø⁄U¬˝Ê# ßCÔU Áfl·ÿ üÊÍÿ◊ÊáÊ S◊ÿ¸◊ÊáÊ flÊ •ŸÈ÷Íà ‚Èπ„UÃÊÒ ÿÊ ªÌœ— ÃÎcáÊÊ ‚ ∑§Ê◊—– ∑˝§Êœ— ø •Êà◊Ÿ— ¬˝ÁÃ∑ͧ‹·È ŒÈ—π„UÃÈ·È ŒÎ‡ÿ◊ÊŸ·È üÊÍÿ◊ÊáÊ·È S◊ÿ¸◊ÊáÊ·È flÊ ÿÊ mcÊ— ‚ ∑˝§Êœ—– ÃÊÒ ∑§Ê◊∑˝§ÊœÊÒ ©UjflÊÒ ÿSÿ flªSÿ ‚ ∑§Ê◊∑˝§ÊœÊjflÊ flª— ⁄UÊ◊Ê@ŸNUCÔUŸòÊflŒŸÊÁŒÁ‹XÔU— •ã×∑§⁄Uáʬ˝ˇÊÊ÷M§¬— ∑§Ê◊ÊjflÊ flª—– ªÊòʬ˝∑§ê¬¬˝SflŒ‚ãŒCÔUÊÒDÔU¬È≈U⁄UQ§ŸòÊÊÁŒÁ‹XÔU— ∑˝§ÊœÊjflÊ flª—– â ∑§Ê◊∑˝§ÊœÊjfl¢ flª¢ ÿ ©Uà‚„Uà ¬˝‚„Uà ‚Ê…¢ÈU ¬˝‚Á„UÃ¢È ‚ ÿÈQ§Ê ÿÊªË ‚ÈπË ø ß„U ‹Ê∑§ Ÿ⁄U—H 23H
163
Á∑§‚Ë •ŸÈ÷fl Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚ÈπŒÊÿ∑§ ßCÔU-Áfl·ÿ∑§ ßÁãº˝ÿªÊø⁄U „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ÿÊŸË ‚ÈŸ ¡ÊŸ¬⁄U ÿÊ S◊⁄UáÊ „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U ©U‚∑§Ê ¬ÊŸ∑§Ë ¡Ê ‹Ê‹‚ÊóÃÎcáÊÊ „UÊÃË „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ∑§Ê◊ „ÒU– flÒ‚ „UË •¬Ÿ ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ ŒÈ—πŒÊÿ∑§ Áfl·ÿÊ¥∑§ ŒËπŸ, ‚ÈŸÊÿË ŒŸ ÿÊ S◊⁄UáÊ „UÊŸ¬⁄U ©UŸ◊¥ ¡Ê m· „UÊÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ∑˝§Êœ „ÒU– fl ∑§Ê◊ •ÊÒ⁄U ∑˝§Êœ Á¡‚ flª∑§ ©Uà¬ÊŒ∑§ „UÊà „Ò¥U fl„U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê flª ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU– ⁄UÊ◊Ê@ „UÊŸÊ, ◊Èπ •ÊÒ⁄U ŸòÊÊ¥∑§Ê ¬˝»È§ÁÀ‹Ã „UÊŸÊ ßàÿÊÁŒ ÁøqÔUÊ¥flÊ‹Ê ¡Ê •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ê ˇÊÊ÷ „ÒU, fl„U ∑§Ê◊‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê flª „ÒU– ÃÕÊ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ∑§Ê°¬ŸÊ, ¬‚ËŸÊ •Ê ¡ÊŸÊ, „UÊ∆UÊ¥∑§Ê ø’ÊŸ ‹ªŸÊ, ŸòÊÊ¥∑§Ê ‹Ê‹ „UÊ ¡ÊŸÊ ßàÿÊÁŒ ÁøqÔUÊ¥flÊ‹Ê flª ∑˝§Êœ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê flª „ÒU– ∞‚ ∑§Ê◊ •ÊÒ⁄U ∑˝§Êœ∑§ flª∑§Ê ¡Ê ‚„UŸ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ‚„UŸ ∑§⁄UŸ∑§Ê ©Uà‚Ê„U ⁄UπÃÊ „ÒU fl„U ◊ŸÈcÿ ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ÿÊªË „ÒU •ÊÒ⁄U fl„UË ‚ÈπË „ÒUH 23H
U ’˝rÊÔ◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê ∑Ò§‚Ê ¬ÈL§· ’˝rÊÔ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ ∑§Õê÷Í× ø ’˝rÊÔÁáÊ ÁSÕÃÊ ’˝rÊÔ ¬˝Ê¬AÊÁà „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó ßÁà •Ê„Uó
ÿÊ˘ãׂÈπÊ˘ãÃ⁄UÊ⁄UÊ◊SÃÕÊãÃÖÿʸÁÃ⁄Ufl ÿ—– ‚ ÿÊªË ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ¢ ’˝rÊÔ÷ÍÃÊ˘Áœªë¿UÁÃH 24H ÿ— •ãׂÈπ—•ãÃ⁄UÊà◊ÁŸ ‚Èπ¢ ÿSÿ ‚—
¡Ê ¬ÈL§· •ãÃ⁄UÊà◊Ê◊¥ ‚ÈπflÊ‹Ê „ÒUóÁ¡‚∑§Ê
•ãׂÈπ— ÃÕÊ •ãÃ⁄Ufl •Êà◊ÁŸ •Ê⁄UÊ◊ •ãÃ⁄UÊà◊Ê◊¥ „UË ‚Èπ „ÒU fl„U •ãׂÈπflÊ‹Ê „ÒU ÃÕÊ ¡Ê •ãÃ⁄UÊà◊Ê◊¥ ⁄U◊áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒUóÁ¡‚∑§Ë ∑˝§Ë«∏UÊ
•Ê∑˝§Ë«UÊ ÿSÿ ‚— •ãÃ⁄UÊ⁄UÊ◊— ÃÕÊ ∞fl (π‹) •ãÃ⁄UÊà◊Ê◊¥ „UË „UÊÃË „ÒU fl„U •ãÃ⁄UÊ⁄UÊ◊Ë „ÒU
•ãÃ⁄UÊà◊Ê ∞fl ÖÿÊÁ× ¬˝∑§Ê‡ÊÊ ÿSÿ ‚— •ãÃÖÿʸÁ× ∞fl–
•ÊÒ⁄U •ãÃ⁄UÊà◊Ê „UË Á¡‚∑§Ë ÖÿÊÁÃó¬˝∑§Ê‡Ê „ÒU fl„U •ãÃÖÿʸÁà „ÒU–
164
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿ ߸ŒÎ‡Ê— ‚ ÿÊªË ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ¢ ’˝rÊÔÁáÊ ¡Ê ∞‚Ê ÿÊªË „ÒU fl„U ÿ„UÊ° ¡ËÁflÃÊflSÕÊ◊¥ „UË ÁŸfl¸ÎÁâ ◊ÊˇÊ◊˜Ô ß„U ¡ËflŸ˜Ô ∞fl ’˝rÊÔ÷Í× ‚Ÿ˜Ô ’˝rÊÔM§¬ „ÈU•Ê ’˝rÊÔ◊¥ ‹ËŸ „UÊŸÊM§¬ ◊ÊˇÊ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ •Áœªë¿UÁà ¬˝Ê¬AÊÁÃH 24H ¡ÊÃÊ „ÒUH 24H
U Á∑¢§ øó
•ÊÒ⁄U ÷Ëó
‹÷ãà ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊ηÿ— ˇÊËáÊ∑§À◊·Ê—– Á¿UÛÊmÒœÊ ÿÃÊà◊ÊŸ— ‚fl¸÷ÍÃÁ„Uà ⁄UÃÊ—H 25H ‹÷ãà ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ¢ ◊ÊˇÊ◊˜Ô ´§·ÿ— ‚êÿnj̇ʟ— ‚ÛÿÊÁ‚Ÿ— ˇÊËáÊ∑§À◊·Ê— ˇÊËáʬʬÊÁŒŒÊ·Ê— Á¿UÛÊmҜʗ Á¿UÛÊ‚¢‡ÊÿÊ ÿÃÊà◊ÊŸ— ‚¢ÿÃÁãº˝ÿÊ— ‚fl¸÷ÍÃÁ„Uà ⁄UÃÊ— ‚fl¸·Ê¢ ÷ÍÃÊŸÊ¢ Á„Uà •ÊŸÈ∑ͧÀÿ ⁄UÃÊ •Á„¢U‚∑§Ê ßàÿÕ¸—H 25H
Á¡Ÿ∑§ ¬Ê¬ÊÁŒ ŒÊ· ŸCÔU „UÊ ªÿ „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§ ‚’ ‚¢‡Êÿ ˇÊËáÊ „UÊ ªÿ „Ò¥U, ¡Ê Á¡ÃÁãº˝ÿ „Ò¥U, ¡Ê ‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§ Á„UÃ◊¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ŸÈ∑ͧ‹ •Êø⁄UáÊ◊¥ ⁄Uà „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô •Á„¢‚∑§ „Ò¥U, ∞‚ ´§Á·¡Ÿó‚êÿ∑˜§Ô ôÊÊŸËó ‚¢ãÿÊ‚Ë ‹Êª ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ÊˇÊ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊà „Ò¥UH 25H
U
Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
∑§Ê◊∑˝§ÊœÁflÿÈQ§ÊŸÊ¢ ÿÃËŸÊ¢ ÿÃøÂÊ◊˜Ô– •Á÷ÃÊ ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ¢ fløà ÁflÁŒÃÊà◊ŸÊ◊˜ÔH 26H ∑§Ê◊∑˝§ÊœÁflÿÈQ§ÊŸÊ¢ ∑§Ê◊— ø ∑˝§Êœ— ø ∑§Ê◊∑˝§ÊœÊÒ ÃÊèÿÊ¢ ÁflÿÈQ§ÊŸÊ¢ ÿÃËŸÊ¢ ‚ÛÿÊÁ‚ŸÊ¢ ÿÃøÂʢ ‚¢ÿÃÊã×∑§⁄UáÊÊŸÊ◊˜Ô •Á÷à ©U÷ÿÃÊ ¡ËflÃÊ¢ ◊ÎÃÊŸÊ¢ ø ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ¢ ◊ÊˇÊÊ fløà ÁflÁŒÃÊà◊ŸÊ¢ ÁflÁŒÃÊ ôÊÊà •Êà◊Ê ÿ·Ê¢ à ÁflÁŒÃÊà◊ÊŸ— ÷ʢ ÁflÁŒÃÊà◊ŸÊ¢ ‚êÿnj̇ʟÊ◊˜Ô ßàÿÕ¸—H 26H
¡Ê ∑§Ê◊ •ÊÒ⁄U ∑˝§Êœóߟ ŒÊŸÊ¥ ŒÊ·Ê¥‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ øÈ∑§ „Ò¥U, Á¡ã„UÊ¥Ÿ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ê •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU, Á¡ã„UÊ¥Ÿ •Êà◊Ê∑§Ê ¡ÊŸ Á‹ÿÊ „ÒU, ∞‚ •Êà◊ôÊÊŸË ‚êÿª˜ÔŒ‡Ê˸ ÿÃËó‚¢ãÿÊÁ‚ÿÊ¥∑§Ê ŒÊŸÊ¥ •Ê⁄U‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡ËÁflà ⁄U„Uà „ÈU∞ ÷Ë •ÊÒ⁄U ◊⁄UŸ∑§ ¬pÊÃ˜Ô ÷Ë ŒÊŸÊ¥ •flSÕÊ•Ê¥◊¥ ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ ÿÊŸË ◊ÊˇÊ ¬˝Ê# ⁄U„UÃÊ „ÒUH 26H
U
‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÁŸDÔUÊŸÊ¢
‚ÛÿÊÁ‚ŸÊ¢
‚lÊ-
ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ◊¥ ÁŸDÔUÊflÊ‹ ‚¢ãÿÊÁ‚ÿÊ¥∑§ Á‹ÿ ‚l— ◊ÈÁQ§— ©UQ§Ê ∑§◊¸ÿʪ— ø ߸E⁄UÊ̬Ã- (ÃÈ⁄¢Uà „UË „UÊŸflÊ‹Ë) ◊ÈÁQ§ ’ËÊÿË ªÿË „ÒU ÃÕÊ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U ߸E⁄UÊ̬Ã÷Êfl‚ ¬Íáʸ ’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ‚’ ‚fl¸÷ÊflŸ ߸E⁄U ’˝rÊÔÁáÊ •ÊœÊÿ Á∑˝§ÿ◊ÊáÊ— ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ∑§◊¸ÿʪ ÷Ë ‚ûfl‡ÊÈÁhôÊÊŸ¬˝ÊÁ#‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚∑˝§◊áÊ ◊ÊˇÊÊÿ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh, ôÊÊŸ¬˝ÊÁ# •ÊÒ⁄U ‚fl¸∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚∑§ ∑˝§◊‚ ◊ÊˇÊŒÊÿ∑§ „ÒUóÿ„U ’Êà ÷ªflÊŸ˜ŸÔ ¬Œ-¬Œ¬⁄U ßÁà ÷ªflÊŸ˜Ô ¬Œ ¬Œ •’˝flËŒ˜Ô flˇÿÁà ø– ∑§„UË „ÒU •ÊÒ⁄U (•Êª ÷Ë) ∑§„¥Uª–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 5*
165
•Õ ߌʟ˥ äÿÊŸÿʪ¢ ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸSÿ •ãÃ⁄UXU¢Ô •’ ‚êÿ∑˜§Ô ôÊÊŸ∑§ •ãÃ⁄UXUÔ ‚ÊœŸM§¬ äÿÊŸÿʪ∑§Ê ÁflSÃ⁄UáÊ flˇÿÊÁ◊ ßÁÃ, ÃSÿ ‚ÍòÊSÕÊŸËÿÊŸ˜Ô ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ∑§„°ÍUªÊ, ÿ„U ÁfløÊ⁄U∑§⁄U, ©U‚ äÿÊŸÿʪ∑§ ‡‹Ê∑§ÊŸ˜Ô ©U¬ÁŒ‡ÊÁà S◊ó ‚ÍòÊSÕÊŸËÿ ‡‹Ê∑§Ê¥∑§Ê ©U¬Œ‡Ê ∑§⁄Uà „Ò¥Uó
S¬‡Êʸã∑ΧàflÊ ’Á„U’ʸsÔÊ¢pˇÊÈpÒflÊãÃ⁄U ÷˝ÈflÊ—– ¬˝ÊáÊʬʟÊÒ ‚◊ÊÒ ∑ΧàflÊ ŸÊ‚ÊèÿãÃ⁄UøÊÁ⁄UáÊÊÒH 27H S¬‡ÊʸŸ˜Ô ‡ÊéŒÊŒËŸ˜Ô ∑ΧàflÊ ’Á„U— ’ÊsÔÊŸ˜Ô ‡ÊéŒÊÁŒ ’ÊsÔ Áfl·ÿÊ∑¥ §Ê ’Ê„U⁄U ∑§⁄U∑§ ÿÊŸË ¡Ê üÊÊòÊÊÁŒmÊ⁄UáÊ •ãÃ’¸ÈhÊÒ ¬˝flÁ‡ÊÃÊ— ‡ÊéŒÊŒÿÊ ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿ üÊÊòÊÊÁŒ ßÁãº˝ÿÊm¥ Ê⁄UÊ •ã×∑§⁄UáÊ∑§ ÷ËÃ⁄U ¬˝ÁflCÔU ∑§⁄U Á‹ÿ ªÿ „ÒU¥, ©UŸ∑§Ê Áøãß Ÿ ∑§⁄UŸÊ „UË
Áfl·ÿÊ— ÃÊŸ˜Ô •ÁøãÃÿÃÊ ’ÊsÔÊ ’Á„U— ∞fl ∑ΧÃÊ ’ÊsÔ Áfl·ÿÊ∑¥ §Ê ÁŸ∑§Ê‹ ’Ê„U⁄U ∑§⁄UŸÊ „ÒU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷flÁãÖ ÃÊŸ˜Ô ∞fl¢ ’Á„U— ∑ΧàflÊ øˇÊÈ— ø ∞fl ©UŸ∑§Ê ’Ê„U⁄U ∑§⁄U∑§ ∞fl¢ ŒÊŸÊ¥ ŸòÊÊ¥ (-∑§Ë ŒÎÁCÔU)-∑§Ê ÷Î∑§È Á≈U∑§ ◊äÿSÕÊŸ◊¥ ÁSÕà ∑§⁄U∑§ ÃÕÊ ŸÊÁ‚∑§Ê (•ÊÒ⁄U
•ãÃ⁄U ÷˝ÈflÊ— ∑ΧàflÊ ßÁà •ŸÈ·ÖÿÖ ÃÕÊ ∑§á∆UÊÁŒ •ÊèÿãÃ⁄U ÷ʪÊ)¥ -∑§ ÷ËÃ⁄U Áflø⁄UŸfl Ê‹ ¬˝ÊáÊ ¬˝ÊáÊʬʟÊÒ ŸÊ‚ÊèÿãÃ⁄UøÊÁ⁄UáÊÊÒ ‚◊ÊÒ ∑ΧàflÊH 27H •ÊÒ⁄U •¬ÊŸ∑§Ê ‚◊ÊŸ ∑§⁄U∑§ H 27H
U
ÿÃÁãº˝ÿ◊ŸÊ’ÈÁh◊¸ÈÁŸ◊ʸˇÊ¬⁄UÊÿáÊ— – ÁflªÃë¿UÊ÷ÿ∑˝§ÊœÊ ÿ— ‚ŒÊ ◊ÈQ§ ∞fl ‚—H 28H ÿÃÁãº˝ÿ◊ŸÊ’ÈÁh— ÿÃÊÁŸ ‚¢ÿÃÊÁŸ ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ◊ŸÊ ’ÈÁh— ø ÿSÿ ‚ ÿÃÁãº˝ÿ◊ŸÊ’ÈÁh— ◊ŸŸÊŒ˜Ô ◊ÈÁŸ— ‚ÛÿÊ‚Ë ◊ÊˇÊ¬⁄UÊÿáÊ ∞fl¢ Œ„U‚¢SÕÊŸÊ ◊ÊˇÊ¬⁄UÊÿáÊÊ ◊ÊˇÊ ∞fl ¬⁄U◊˜Ô •ÿŸ¢ ¬⁄UÊ ªÁ× ÿSÿ ‚— •ÿ¢ ◊ÊˇÊ¬⁄UÊÿáÊÊ ◊ÈÁŸ— ÷flØԖ ÁflªÃë¿UÊ÷ÿ∑˝§Êœ ßë¿UÊ ø ÷ÿ¢ ø ∑˝§Êœ— ø ßë¿UÊ÷ÿ∑˝§ÊœÊ— à ÁflªÃÊ ÿS◊ÊÃ˜Ô ‚ ÁflªÃë¿UÊ÷ÿ∑˝§Êœ—– ÿ ∞fl¢ fløà ‚ŒÊ ‚ÛÿÊ‚Ë ◊ÈQ§ ∞fl ‚ Ÿ ÃSÿ ◊ÊˇÊ— •ãÿ— ∑§Ã¸√ÿ— •ÁSÃH 28H
Á¡‚∑§ ßÁãº˝ÿ, ◊Ÿ •ÊÒ⁄U ’ÈÁh fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ „Ò¥U, ¡Ê ߸E⁄U∑§ SflM§¬∑§Ê ◊ŸŸ ∑§⁄UŸ‚ ◊ÈÁŸ ÿÊŸË ‚¢ãÿÊ‚Ë „ÒU, ¡Ê ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ⁄U„UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ◊ÊˇÊ¬⁄UÊÿáÊ „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ◊ÊˇÊ∑§Ê „UË ¬⁄U◊ •ÊüÊÿó¬⁄U◊ ªÁà ‚◊¤ÊŸflÊ‹Ê ◊ÈÁŸ „ÒU ÃÕÊ ¡Ê ßë¿UÊ, ÷ÿ •ÊÒ⁄U ∑˝§Êœ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ øÈ∑§Ê „ÒUóÁ¡‚∑§ ßë¿UÊ, ÷ÿ •ÊÒ⁄U ∑˝§Êœ ø‹ ªÿ „Ò¥Uó¡Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ’øÃÊ „ÒU fl„U ‚¢ãÿÊ‚Ë ‚ŒÊ ◊ÈQ§ „UË „ÒU, ©U‚ ∑§Ê߸ ŒÍ‚⁄UË ◊ÈÁQ§ ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸË „ÒUH 28H
U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊ÊÁ„UÃ-ÁøûÊ „ÈU∞ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ¡ÊŸŸÿÊÇÿ ∞fl¢ ‚◊ÊÁ„UÃÁøûÊŸ Á∑¢§ ÁflôÊÿ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÃó ÄÿÊ „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
166
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
÷ÊQ§Ê⁄¢U ÿôÊì‚Ê¢ ‚fl¸‹Ê∑§◊„UE⁄U◊˜Ô– ‚ÈNUŒ¢ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ôÊÊàflÊ ◊Ê¢ ‡ÊÊÁãÃ◊Îë¿UÁÃH 29H ÷ÊQ§Ê⁄¢U ÿôÊÊŸÊ¢ ì‚Ê¢ ø ∑§Ã¸ÎM§¬áÊ (◊ŸÈcÿ) ◊È¤Ê ŸÊ⁄UÊÿáÊ∑§Ê ∑§ÃʸM§¬‚ •ÊÒ⁄U ŒflM§¬‚ ŒflÃÊM§¬áÊ ø ‚fl¸‹Ê∑§◊„UE⁄¢U ‚fl¸·Ê¢ ‹Ê∑§ÊŸÊ¢ ‚◊Sà ÿôÊÊ¥ •ÊÒ⁄U ìʥ∑§Ê ÷ÊQ§Ê, ‚fl¸‹Ê∑§◊„UÊãÃ◊˜Ô ߸E⁄¢U ‚fl¸‹Ê∑§◊„UE⁄U◊,Ô˜ ‚ÈNUŒ¢ ‚fl¸÷ÃÍ ÊŸÊ¢ ◊„UE⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚’ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê ◊„UÊŸ˜Ô ߸E⁄U, ‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊÿÊ∑¥ §Ê ‚ÈNUŒó Ô˜ ¬˝àÿȬ∑§Ê⁄U Ÿ øÊ„U∑§⁄U ©UŸ∑§Ê ©U¬∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê, ‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§ NUŒÿ◊¥ ÁSÕÃ, ‚’ ∑§◊ÊZ∑§ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ NUŒÿ‡Êÿ¢ ‚fl¸∑§◊¸»§‹ÊäÿˇÊ¢ »§‹Ê¥∑§Ê SflÊ◊Ë •ÊÒ⁄U ‚’ ‚¢∑§À¬Ê¥∑§Ê ‚ÊˇÊË ¡ÊŸ∑§⁄U ‚fl¸¬˝àÿÿ‚ÊÁˇÊáÊ¢ ◊Ê¢ ŸÊ⁄UÊÿáÊ¢ ôÊÊàflÊ ‡ÊÊÁãâ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚’ ‚¢‚Ê⁄U‚ ©U¬⁄UÊ◊ÃÊ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ ‚fl¸‚¢‚Ê⁄Uʬ⁄UÁÃ◊˜Ô ´§ë¿UÁà ¬˝Ê¬AÊÁÃH 29H ¡ÊÃÊ „ÒUH 29H
‚fl¸¬Ê˝ ÁáÊŸÊ¢ ¬˝àÿȬ∑§Ê⁄UÁŸ⁄U¬ˇ ÊÃÿÊ ©U¬∑§ÊÁ⁄UáÊ◊˜,Ô
ßÁà üÊË◊„UÊ÷Ê⁄Uà ‡ÊÂʄUdKÊ¢ ‚¢Á„UÃÊÿÊ¢ flÒÿÊÁ‚ÄÿÊ¢ ÷Ëc◊¬fl¸ÁáÊ üÊË◊jªfleËÃʂͬÁŸcÊà‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿʪ‡ÊÊSòÊ üÊË∑ΧcáÊÊ¡¸ÈŸ‚¢flÊŒ ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÿÊªÊ ŸÊ◊ ¬@◊Ê˘äÿÊÿ—H 5H ßÁà üÊË◊à¬⁄U◊„¢U‚¬Á⁄Ufl˝Ê¡∑§ÊøÊÿ¸ªÊÁflãŒ÷ªflà¬ÍÖÿ¬ÊŒÁ‡ÊcÿüÊË◊ë¿¢U∑§⁄U÷ªfl× ∑ΧÃÊÒ üÊË◊jªfleËÃÊ÷Êcÿ ¬˝∑ΧÁê÷ʸ ŸÊ◊ ¬@◊Ê˘äÿÊÿ—H 5H
U
167
˙
·DÔUÊ˘ äÿÊÿ— •ÃËÃÊãÃ⁄UÊäÿÊÿÊãà äÿÊŸÿʪSÿ ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ¢ ¬˝Áà •ãÃ⁄UXUÔ Sÿ ‚ÍòÊ÷ÍÃÊ— ‡‹Ê∑§Ê— “S¬‡Êʸã∑ΧàflÊ ’Á„U—” ßàÿÊŒÿ ©U¬ÁŒCÔUÊ— ÷ʢ flÎÁûÊSÕÊŸËÿ— •ÿ¢ ·DÔU— •äÿÊÿ •Ê⁄UèÿÖ ÃòÊ äÿÊŸÿʪSÿ ’Á„U⁄UXÔ¢U ∑§◊¸ ßÁà ÿÊflŒ˜Ô äÿÊŸÿʪÊ⁄UÊ„ UáÊÊ‚◊Õ¸— ÃÊflŒ˜Ô ªÎ„USÕŸ •Áœ∑Χß ∑§Ã¸√ÿ¢ ∑§◊¸ ßÁà •Ã— ÃÃ˜Ô SÃÊÒÁÖ ŸŸÈ Á∑§◊ÕZ äÿÊŸÿʪÊ⁄UÊ„UáÊ‚Ë◊Ê∑§⁄UáÊ¢ ÿÊflÃÊ •ŸÈDÔUÿ◊˜Ô ∞fl ÁflÁ„Uâ ∑§◊¸ ÿÊflîÊËfl◊˜–Ô Ÿ, “•ÊL§L§ˇÊÊ— ◊ÈŸÿʸª¢ ∑§◊¸ ∑§Ê⁄UáÊ◊ÈëÿÔ
ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§ Á‹ÿ ¡Ê •ãÃ⁄UXÔU ‚ÊœŸ „ÒU ©U‚ äÿÊŸÿʪ∑§ ‚ÍòÊM§¬ Á¡Ÿ “S¬‡Êʸã∑ΧàflÊ ’Á„U—” ßàÿÊÁŒ ‡‹Ê∑§Ê¥∑§Ê ¬ÍflʸäÿÊÿ∑§ •ãÃ◊¥ ©U¬Œ‡Ê Á∑§ÿÊ „ÒU, ©UŸ ‡‹Ê∑§Ê¥∑§Ê √ÿÊÅÿÊM§¬ ÿ„U ¿U∆UÊ •äÿÊÿ •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ äÿÊŸÿʪ∑§Ê ’Á„U⁄UXUÔ ‚ÊœŸ ∑§◊¸ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ¡’Ã∑§ äÿÊŸÿʪ¬⁄U •ÊM§…U „UÊŸ◊¥ ‚◊Õ¸ Ÿ „UÊ, Ã’Ã∑§ •Áœ∑§Ê⁄UË ªÎ„USÕ∑§Ê ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, •Ã— ©U‚ (∑§◊¸)-∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄Uà „Ò¥U– ¬Í0óäÿÊŸÿʪ¬⁄U •ÊM§…U „UÊŸÃ∑§∑§Ë ‚Ë◊Ê ÄÿÊ¥ ’Ê°œË ªÿË? ¡’Ã∑§ ¡Ëfl Ã’Ã∑§ ÁflÁ„Uà ∑§◊ÊZ∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ ÃÊ ‚’∑§Ê ∑§⁄Uà „UË ⁄U„UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ©U0óÿ„U ∆UË∑§ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ “ÿʪ¬⁄U •ÊM§…∏U
„UÊŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ ◊ÈÁŸ∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§Ã¸√ÿ ∑§„U ßÁà Áfl‡Ê·áÊÊŒ˜Ô •ÊM§…USÿ ø ‡Ê◊Ÿ ∞fl ªÿ „Ò¥U” ∞‚Ê ∑§„UÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ÿʪÊM§…U ÿʪË∑§Ê ∑§fl‹
©U¬‡Ê◊‚ „UË ‚ê’㜠’ËÊÿÊ ªÿÊ „ÒU– ‚ê’ãœ∑§⁄UáÊÊØԖ ÿÁŒ •ÊL§L§ˇÊÈ •ÊÒ⁄U •ÊM§…U ŒÊŸÊ¥„UË∑§ Á‹ÿ ‡Ê◊ •ÊL§L§ˇÊÊ— •ÊM§…USÿ ø ‡Ê◊— ∑§◊¸ ø
©U÷ÿ¢ ∑§Ã¸√ÿàflŸ •Á÷¬˝Ã¢ øÃ˜Ô SÿÊÃ˜Ô ÃŒÊ •ÊL§L§ˇÊÊ— •ÊM§…USÿ ø ßÁà ‡Ê◊∑§◊¸Áfl·ÿ÷ŒŸ Áfl‡Ê·áÊ¢ Áfl÷ʪ∑§⁄UáÊ¢ ø •ŸÕ¸∑¢§ SÿÊØԖ ÃòÊ •ÊüÊÁ◊áÊÊ¢ ∑§ÁpŒ˜Ô ÿʪ◊˜Ô •ÊL§L§ˇÊÈ— ÷flÁà •ÊM§…U— ø ∑§ÁpŒ˜Ô •ãÿ Ÿ •ÊL§L§ˇÊflÊ Ÿ ø •ÊM§…UÊ— ÃÊŸ˜Ô •¬ˇÿ •ÊL§L§ˇÊÊ— •ÊM§…USÿ ø ßÁà Áfl‡Ê·áÊ¢ Áfl÷ʪ∑§⁄UáÊ¢ ø ©U¬¬là ∞fl ßÁà øØԖ
•ÊÒ⁄U ∑§◊¸ ŒÊŸÊ¥ „UË ∑§Ã¸√ÿM§¬‚ ◊ÊŸ ªÿ „UÊ¥ ÃÊ •ÊL§L§ˇÊÈ •ÊÒ⁄U •ÊM§…U∑§ ‡Ê◊ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ •‹ª-•‹ª Áfl·ÿ ’ËÊ∑§⁄U Áfl‡Ê·áÊ ŒŸÊ •ÊÒ⁄U Áfl÷ʪ ∑§⁄UŸÊ √ÿÕ¸ „Uʪʖ ¬Í0ó©UŸ •ÊüÊ◊flÊ‹Ê¥◊¥ ∑§Ê߸ ÿʪÊM§…U „UÊŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ∑§Ê߸ •ÊM§…U „UÊÃÊ „Ò,U ¬⁄¢UÃÈ ∑ȧ¿U ŒÍ‚⁄U Ÿ ÃÊ •ÊM§…U „UÊà „Ò¥U •ÊÒ⁄U Ÿ •ÊL§L§ˇÊÈ „UË „UÊà „Ò¥U– ©UŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ‚ “•ÊL§L§ˇÊÈ” •ÊÒ⁄U “•ÊM§…U” ÿ„U Áfl‡Ê·áÊ ŒŸÊ •ÊÒ⁄U (©UŸ ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÿÊÁªÿÊ¥∑§Ê ‚ÊœÊ⁄UáÊ üÊáÊË∑§ ‹ÊªÊ¥‚ ¬ÎÕ∑˜§Ô ∑§⁄U∑§) ©UŸ∑§Ê Áfl÷ʪ ∑§⁄UŸÊ, ÿ ŒÊŸÊ¥ ’ÊÃ¥ „UË ’Ÿ ‚∑§ÃË „Ò¥U–
168
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Ÿ, “ÃSÿÒfl” ßÁà fløŸÊØԖ ¬ÈŸ— ÿʪª˝„UáÊÊÃ˜Ô ø “ÿʪÊM§…USÿ” ßÁà ÿ •Ê‚ËÃ˜Ô ¬ÍflZ
©U0óÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ “ÃSÿÒfl” ß‚ ¬Œ∑§Ê ¬˝ÿʪ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ∞fl¢ “ÿʪÊM§…USÿ”
ß‚ Áfl‡Ê·áÊ◊¥ ÿʪ ‡ÊéŒ ÷Ë ª˝„UáÊ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ÿʪ◊˜Ô •ÊL§L§ˇÊÈ— ÃSÿ ∞fl •ÊM§…USÿ ‡Ê◊ ∞fl •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ¬„U‹ ÿʪ∑§Ê •ÊL§L§ˇÊÈ ÕÊ fl„UË ¡’ ∑§Ã¸√ÿ¢ ∑§Ê⁄UáÊ¢ ÿʪ»§‹¢ ¬˝Áà ©Uëÿà ßÁÖ ÿʪ¬⁄U •ÊM§…U „UÊ ªÿÊ ÃÊ ©U‚Ë ÿʪÊM§…U∑§Ê ÿʪ»§‹∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ ‡Ê◊ „UË ∑§Ê⁄UáÊ ÿÊŸË ∑§Ã¸√ÿ •ÃÊ Ÿ ÿÊflîÊËfl¢ ∑§Ã¸√ÿàfl¬˝ÊÁ#— ∑§SÿÁøŒ˜Ô ’ÃÊÿÊ ªÿÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§◊¸∑§ Á‹ÿ ¡ËflŸ¬ÿ¸ãà ∑§Ã¸√ÿÃÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ# Ÿ„UË¥ „UÊÃË– •Á¬ ∑§◊¸áÊ—– ÃÕÊ ÿʪ÷˝CÔUÁfl·ÿ∑§ fláʸŸ‚ ÷Ë ÿ„UË ’Êà Á‚h „UÊÃË „ÒU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ÿÁŒ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ∑§Ì◊áÊÊ ÿÊªÊ ÁflÁ„U× ·DÔU •äÿÊÿ ‚ ÿʪÁfl÷˝CUÔ— ªÎ„USÕ∑§ Á‹ÿ ÷Ë ¿U∆U •äÿÊÿ◊¥ ∑§„UÊ „ÈU•Ê ÿʪ ÁflÁ„Uà „UÊ, ÃÊ fl„U ÿʪ‚ ÷˝CÔU „ÈU•Ê ÷Ë ∑§◊ÊZ∑§Ë •Á¬ ∑§◊¸ªÁâ ∑§◊¸»§‹¢ ¬˝Ê¬AÊÁà ßÁà ÃSÿ ªÁÃ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊ÊZ∑§ »§‹∑§Ê ÃÊ ¬˝Ê# „UÊÃÊ „UË „ÒU, ß‚Á‹ÿ ©U‚∑§ ŸÊ‡Ê∑§Ë •Ê‡ÊVÔUÊ ÿÈÁQ§ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ ⁄U„U ¡ÊÃË– ŸÊ‡ÊʇÊVÔUÊ •ŸÈ¬¬ÛÊÊ SÿÊØԖ
ÿʪÁfl÷˝CÔUfløŸÊÃ˜Ô ø– ªÎ„USÕSÿ øØÔ
•fl‡ÿ¢ Á„U ∑Χâ ∑§◊¸ ∑§Êêÿ¢ ÁŸàÿ¢ flÊ
ÄÿÊ¥Á∑§ ÁŸàÿ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊ÊˇÊ ÃÊ ∑§◊ÊZ‚ ¬˝Ê# „UÊ „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ– ß‚Á‹ÿ Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§Êêÿ ◊ÊˇÊSÿ ÁŸàÿàflÊŒ˜Ô •ŸÊ⁄Uèÿàfl Sfl¢ »§‹◊˜Ô •Ê⁄U÷à ÿÊ ÁŸàÿ ∑§◊¸ •¬Ÿ »§‹∑§Ê •Ê⁄Uê÷ •fl‡ÿ „UË ∑§⁄¥Uª– ∞fl– ÁŸàÿ∑§◊¸ ÷Ë flŒ¬˝◊ÊáÊmÊ⁄UÊ ÁflôÊÊà „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÁŸàÿSÿ ø ∑§◊¸áÊÊ flŒ¬˝◊ÊáÊÊfl’ÈhàflÊÃ˜Ô »§‹Ÿ ÷ÁflÃ√ÿ◊˜Ô ßÁà •flÊøÊ◊ •ãÿÕÊ flŒSÿ •fl‡ÿ „UË »§‹ ŒŸflÊ‹ „UÊà „Ò¥U, Ÿ„UË¥ ÃÊ flŒ∑§Ê ÁŸ⁄UÕ¸∑§ ◊ÊŸŸ∑§Ê ¬˝‚XÔU •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU, ÿ„U ¬„U‹ ∑§„U
•ÊŸÕ¸Äÿ¬˝‚XÔUÊŒ˜Ô ßÁÖ Ÿ ø ∑§◊¸ÁáÊ øÈ∑§ „Ò¥U– ∑§◊ÊZ∑§ ŸÊ‡Ê∑§ Á∑§‚Ë „UÃÈ∑§Ë ∑§Ê߸ ‚ê÷ÊflŸÊ ‚Áà ©U÷ÿÁfl÷˝CÔUfløŸ◊˜Ô •Õ¸flÃ˜Ô ∑§◊¸áÊÊ Ÿ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§◊ÊZ∑§ ⁄U„Uà „ÈU∞ (ªÎ„USÕ∑§Ê) ©U÷ÿ÷˝CÔU ∑§„UŸÊ ÿÈÁQ§ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ– Áfl÷˝¢‡Ê∑§Ê⁄UáÊʟȬ¬ûÊ—– ∑§◊¸ ∑ΧÃ◊˜Ô ߸E⁄U ‚¢ãÿSÿ ßÁà •Ã— ∑§Ã¸Á⁄U ¬Í0óÿÁŒ ∞‚Ê ◊ÊŸ¥ Á∑§ “fl ∑§◊¸ ߸E⁄U◊¥ •¬¸áÊ ∑§◊¸ »§‹¢ Ÿ •Ê⁄U÷à ßÁà øØԖ Ÿ, ߸E⁄U ‚¢ãÿÊ‚Sÿ •Áœ∑§Ã⁄U»§‹„UÃÈàflʬ¬ûÊ—–
∑§⁄U∑§” Á∑§ÿ ªÿ „Ò¥U, ß‚Á‹ÿ fl ∑§Ãʸ∑§ Á‹ÿ »§‹∑§Ê •Ê⁄Uê÷ Ÿ„UË¥ ∑§⁄¥Uª– ©U0óÿ„U ∆UË∑§ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ ߸E⁄U◊¥ •¬¸áÊ Á∑§ÿ
„ÈU∞ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÃÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë •Áœ∑§ »§‹ ŒŸflÊ‹Ê „UÊŸÊ „UË ÿÈÁQ§‚¢ªÃ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
◊ÊˇÊÊÿ ∞fl ßÁà øÃ˜Ô Sfl∑§◊¸áÊÊ¢ ∑ΧÃÊŸÊ◊˜Ô
169
¬Í0óÿÁŒ ∞‚ ◊ÊŸ¥ Á∑§ fl ∑§◊¸ ∑§fl‹ ◊ÊˇÊ∑§
Á‹ÿ „UË „UÊà „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô •¬Ÿ Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§◊ÊZ∑§Ê ¡Ê
߸E⁄U ãÿÊ‚Ê ◊ÊˇÊÊÿ ∞fl Ÿ »§‹ÊãÃ⁄UÊÿ ߸E⁄U◊¥ ÿʪ‚Á„Uà (‚◊ÃʬÍfl¸∑§) ‚¢ãÿÊ‚ „ÒU fl„U ∑§fl‹ ◊ÊˇÊ∑§ Á‹ÿ „UË „UÊÃÊ „ÒU, ŒÍ‚⁄U »§‹∑§ Á‹ÿ
ÿʪ‚Á„UÃÊ ÿʪÊÃ˜Ô ø Áfl÷˝CÔU ßÁà •Ã— â ¬˝Áà Ÿ„UË¥ •ÊÒ⁄U fl„U ©U‚ ÿʪ‚ (‚◊àfl‚) ÷˝CÔU „UÊ ªÿÊ „ÒU, •Ã— ©U‚∑§ Á‹ÿ ŸÊ‡Ê∑§Ë •Ê‡ÊVÔUÊ ∆UË∑§ „UË „ÒU– ŸÊ‡ÊʇÊVÔUÊ ÿÈQ§Ê ∞fl ßÁà øØԖ ©U0óÿ„U ÷Ë ∆UË∑§ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ “∞∑§Ê∑§Ë Ÿ, “∞∑§Ê∑§Ë ÿÃÁøûÊÊà◊Ê ÁŸ⁄UʇÊË⁄U¬Á⁄Uª˝„U—” ÿÃÁøûÊÊà◊Ê ÁŸ⁄UʇÊË⁄U¬Á⁄Uª˝„U—” “’˝rÊÔøÊÁ⁄Ufl˝Ã ÁSÕ×” •ÊÁŒ fløŸÊ¥mÊ⁄UÊ ∑§◊¸-‚¢ãÿÊ‚∑§Ê ÁflœÊŸ
“’˝rÊÔøÊÁ⁄Ufl˝Ã ÁSÕ×” ßÁà ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÁflœÊŸÊØ–Ô Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– Ÿ ø •òÊ äÿÊŸ∑§Ê‹ SòÊË‚„UÊÿàflʇÊVÔUÊ ÿ„UÊ° äÿÊŸ∑§Ê‹◊¥ SòÊË∑§Ë ‚„UÊÿÃÊ∑§Ë ÃÊ ∑§Ê߸ ÿŸ ∞∑§ÊÁ∑§àfl¢ ÁflœËÿÖ Ÿ ø ªÎ„USÕSÿ “ÁŸ⁄UʇÊË⁄U¬Á⁄Uª˝„U—” ßàÿÊÁŒfløŸ◊˜Ô •ŸÈ∑ͧ‹◊˜Ô ©U÷ÿÁfl÷˝CÔU¬˝‡ŸÊŸÈ¬¬ûÊ— ø– “•ŸÊÁüÊ×” ßÁà •ŸŸ ∑§Ì◊áÊ ∞fl ‚ÛÿÊÁ‚àfl¢ ÿÊÁªàfl¢ ø ©UQ¢§ ¬˝ÁÃÁ·h¢ ø ÁŸ⁄UªA— •Á∑˝§ÿSÿ ø ‚ÛÿÊÁ‚àfl¢ ÿÊÁªàfl¢ ø ßÁà øØԖ Ÿ, äÿÊŸÿʪ¢ ¬˝Áà ’Á„U⁄UXUÔ Sÿ ‚× ∑§◊¸áÊ—
»§‹Ê∑§Êæ˜UÔ ˇÊÊ‚ÛÿÊ‚SÃÈÁì⁄UàflÊØԖ Ÿ ∑§fl‹¢ ÁŸ⁄UÁªA— •Á∑˝§ÿ ∞fl ‚ÛÿÊ‚Ë ÿÊªË ø Á∑¢§ ÃÁ„¸U ∑§◊˸ •Á¬ ∑§◊¸»§‹Ê‚XÔ¢U ‚ÛÿSÿ ∑§◊¸ÿʪ◊˜Ô •ŸÈÁÃDÔUŸ˜Ô ‚ûfl‡ÊÈhKÕZ ‚ ‚ÛÿÊ‚Ë ø ÿÊªË ø ÷flÁà ßÁà SÃÍÿÖ Ÿ ø ∞∑§Ÿ flÊÄÿŸ ∑§◊¸»§‹Ê‚XÔU‚ÛÿÊ‚SÃÈÁ× øÃÈÕʸüÊ◊¬˝Á÷œ— ø ©U¬¬lÖ
•Ê‡ÊVÔUÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃË Á∑§ Á¡‚‚ ªÎ„USÕ∑§ Á‹ÿ ∞∑§Ê∑§Ë∑§Ê ÁflœÊŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ– “ÁŸ⁄UʇÊË⁄U¬Á⁄Uª˝„U—” ßàÿÊÁŒ fløŸ ÷Ë ªÎ„USÕ∑§ •ŸÈ∑ͧ‹ Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÕÊ ©U÷ÿ÷˝CÔUÁfl·ÿ∑§ ¬˝‡Ÿ∑§Ë ©U¬¬ÁûÊ Ÿ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÷Ë (©U¬ÿ¸ÈQ§ ◊ÊãÿÃÊ) ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬Í0ó“•ŸÊÁüÊ×” ß‚ ‡‹Ê∑§‚ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸfl Ê‹∑§Ê „UË ‚¢ãÿÊ‚Ë •ÊÒ⁄U ÿÊªË ∑§„UÊ „ÒU, •ÁªA⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U Á∑˝§ÿÊ⁄UÁ„UÃ∑§ ‚¢ãÿÊÁ‚àfl •ÊÒ⁄U ÿÊÁªàfl∑§Ê ÁŸ·œ Á∑§ÿÊ „ÒU– ©U0óÿ„U ∑§„UŸÊ ÷Ë ∆UË∑§ Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U ‡‹Ê∑§ ∑§fl‹ äÿÊŸÿʪ∑§ Á‹ÿ ’Á„U⁄¢Uª ‚ÊœŸM§¬ ∑§◊ÊZ∑§ »§‹Ê∑§Êæ˜UÔ ˇÊÊ‚ê’ãœË ‚¢ãÿÊ‚∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄UŸ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ „UË „ÒU– ∑§fl‹ •ÁªA⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U Á∑˝§ÿÊ⁄UÁ„Uà „UË ‚¢ãÿÊ‚Ë •ÊÒ⁄U ÿÊªË „UÊÃÊ „ÒU; ∞‚Ê Ÿ„UË¥, Á∑¢§ÃÈ ¡Ê ∑§Ê߸ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÷Ë ∑§◊¸»§‹ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ÿʪ◊¥ ÁSÕà „ÒU fl„U ÷Ë ‚¢ãÿÊ‚Ë •ÊÒ⁄U ÿÊªË „ÒU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊¸ÿʪË∑§Ë SÃÈÁà ∑§Ë ªÿË „ÒU– ∞∑§ „UË flÊÄÿ‚ ∑§◊¸»§‹Áfl·ÿ∑§ •Ê‚ÁQ§∑§ àÿʪM§¬ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ë SÃÈÁà •ÊÒ⁄U øÃÈÕ¸ •ÊüÊ◊∑§Ê ¬˝Á÷œ Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ–
170
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Ÿ ø ¬˝Á‚h¢ ÁŸ⁄UªA— •Á∑˝§ÿSÿ ¬⁄U◊ÊÕ¸-
•ÁªA⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U Á∑˝§ÿÊ⁄UÁ„Uà flÊSÃÁfl∑§ ‚¢ãÿÊ‚Ë∑§Ê ‚ÛÿÊÁ‚Ÿ— üÊÈÁÃS◊ÎÁìÈ⁄UÊáÊÁÄUÊ‚ÿʪ- ‚¢ãÿÊÁ‚àfl •ÊÒ⁄U ÿÊÁªàfl ¡Ê üÊÈÁÃ, S◊ÎÁÃ, ¬È⁄UÊáÊ, ßÁÄUÊ‚ •ÊÒ⁄U ÿʪ‡ÊÊSòÊ‚ ÁflÁ„Uà ÃÕÊ ‚fl¸òÊ ¬˝Á‚h ‡ÊÊSòÊÁflÁ„Uâ ‚ÛÿÊÁ‚àfl¢ ÿÊÁªàfl¢ ø ¬˝Á÷œÁà „ÒU ©U‚∑§Ê ÷ªflÊŸ˜Ô ¬˝Á÷œ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ; ÄÿÊ¥Á∑§ ß‚‚ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ •¬Ÿ ∑§ÕŸ◊¥ ÷Ë Áfl⁄UÊœ •ÊÃÊ „ÒU– ÷ªflÊŸ˜Ô– SflfløŸÁfl⁄UÊœÊÃ˜Ô ø– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ “‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê ◊Ÿ‚ “‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ◊Ÿ‚Ê ‚ÛÿSÿ” “ŸÒfl ∑ȧfl¸ÛÊ
∑§Ê⁄UÿŸ˜Ô •ÊSÔ “◊ÊÒŸË ‚ãÃÈCÔUÊ ÿŸ ∑§ŸÁøØԔ ¿UÊ«∏U∑§⁄U” “Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê Ÿ ∑§⁄UflÊÃÊ „ÈU•Ê ⁄U„UÃÊ „ÒU” “◊ÊÒŸ ÷ÊflflÊ‹Ê Á¡‚ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÷Ë ‚ŒÊ “•ÁŸ∑§Ã— ÁSÕ⁄U◊Á×” “Áfl„UÊÿ ∑§Ê◊Êãÿ— ‚¢ÃÈCÔU” “Á’ŸÊ ÉÊ⁄U-mÊ⁄UflÊ‹Ê ÁSÕ⁄U’ÈÁh” “¡Ê ¬ÈL§· ‚◊Sà ∑§Ê◊ŸÊ•Ê∑¥ §Ê ¿UÊ« U∏ ∑§⁄U ÁŸ—S¬Î„U ÷Êfl‚ Áflø⁄UÃÊ ‚flʸã¬È◊Ê¢p⁄UÁà ÁŸ—S¬Î„U—” “‚flʸ⁄Uê÷¬Á⁄Uàÿʪ˔ „ÒU” “‚◊Sà •Ê⁄Uê÷Ê¥∑§Ê àÿʪ˔ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ª„U-
ßÁà ø ÃòÊ ÃòÊ ÷ªflÃÊ SflfløŸÊÁŸ ŒÌ‡ÊÃÊÁŸ ¡ª„U ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ¡Ê •¬Ÿ fløŸ ¬˝ŒÌ‡Êà Á∑§ÿ „Ò¥U, ©UŸ‚ øÃÈÕ¸ •ÊüÊ◊∑§ ¬˝Á÷œ∑§Ê Áfl⁄UÊœ „ÒU– ÃÒ— ÁflL§äÿà øÃÈÕʸüÊ◊¬˝Á÷œ—– ß‚Á‹ÿ (ÿ„U Á‚h „ÈU•Ê Á∑§) ¡Ê ªÎ„USÕÊüÊ◊◊¥ ÃS◊ÊŒ˜Ô ◊ÈŸ— ÿʪ◊˜Ô •ÊL§L§ˇÊÊ— ¬˝ÁìÛʪʄ¸USâÿSÿ
ÁSÕà ¬ÈL§· ÿʪÊM§…U „UÊŸ ∑ §Ë ßë¿UÊflÊ‹Ê •ÊÒ⁄U ◊ŸŸ‡ÊË‹
•ÁªA„UÊòÊÊÁŒ
»§‹ÁŸ⁄U¬ˇÊ◊˜Ô „ÒU, ©U‚∑§ »§‹ Ÿ øÊ„U∑§⁄U •ŸÈDÔUÊŸ Á∑§ÿ „ÈU∞ •ŸÈDÔUËÿ◊ÊŸ¢ äÿÊŸÿʪÊ⁄UÊ„UáÊ‚ÊœŸàfl¢ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ ∑§◊¸ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁhmÊ⁄UÊ äÿÊŸÿʪ◊¥ •ÊM§…U „UÊŸ∑§ ‚ÊœŸ ’Ÿ ‚∑§Ã „Ò¥U– ‚ûfl‡ÊÈÁhmÊ⁄UáÊ ¬˝ÁìlÖ ß‚Ë ÷Êfl‚ “fl„U ‚¢ãÿÊ‚Ë •ÊÒ⁄U ÿÊªË „ÒU” ß‚ ßÁà ‚ ‚ÛÿÊ‚Ë ø ÿÊªË ø ßÁà SÃÍÿÃó ¬˝∑§Ê⁄U ©U‚∑§Ë SÃÈÁà ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒUó
U üÊË÷ªflÊŸÈflÊøó
÷ªflÊŸ˜Ô üÊË∑ΧcáÊ ’Ê‹ó
•ŸÊÁüÊ× ∑§◊¸»§‹¢ ∑§ÊÿZ ∑§◊¸ ∑§⁄UÊÁà ÿ—– ‚ ‚ÛÿÊ‚Ë ø ÿÊªË ø Ÿ ÁŸ⁄UÁªAŸ¸ øÊÁ∑˝§ÿ—H 1H •ŸÊÁüÊÃÊ Ÿ •ÊÁüÊ× •ŸÊÁüÊ× Á∑¢§ ∑§◊¸»§‹¢ ∑§◊¸áÊ— »§‹¢ ∑§◊¸»§‹¢ ÿÃ˜Ô ÃŒ˜Ô •ŸÊÁüÊ× ∑§◊¸»§‹ÃÎcáÊÊ⁄UÁ„Uà ßàÿÕ¸—– ÿÊ Á„U ∑§◊¸»§‹ÃÎcáÊÊflÊŸ˜Ô ‚ ∑§◊¸»§‹◊˜Ô •ÊÁüÊÃÊ ÷flÁà •ÿ¢ ÃÈ ÃÁm¬⁄UË× •Ã— •ŸÊÁüÊ× ∑§◊¸»§‹◊˜Ô– ∞flê÷Í× ‚Ÿ˜Ô ∑§ÊÿZ ∑§Ã¸√ÿ¢ ÁŸàÿ¢ ∑§ÊêÿÁfl¬⁄UËÃ◊˜Ô •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ∑¢§ ∑§⁄UÊÁà ÁŸfl¸Ã¸ÿÁÃ,
Á¡‚Ÿ •ÊüÊÿ Ÿ„UË¥ Á‹ÿÊ „UÊ, fl„U •ŸÊÁüÊà „ÒU, Á∑§‚∑§Ê? ∑§◊¸»§‹∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ∑§◊ÊZ∑§ »§‹∑§Ê •ÊüÊÿ Ÿ ‹ŸflÊ‹Ê ∑§◊¸»§‹∑§Ë ÃÎcáÊÊ‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ¡Ê ∑§◊¸»§‹∑§Ë ÃÎcáÊÊflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒU fl„UË ∑§◊¸»§‹∑§Ê •ÊüÊÿ ‹ÃÊ „ÒU, ÿ„U ©U‚‚ Áfl¬⁄UËà „ÒU, ß‚Á‹ÿ ∑§◊¸»§‹∑§Ê •ÊüÊÿ Ÿ ‹ŸflÊ‹Ê „ÒU– ∞‚Ê (∑§◊¸»§‹∑§ •ÊüÊÿ‚ ⁄UÁ„UÃ) „UÊ∑§⁄U ¡Ê ¬ÈL§· ∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÊZ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§Êêÿ∑§◊ÊZ‚ Áfl¬⁄UËà ÁŸàÿ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ ∑§◊ÊZ∑§Ê ¬Í⁄UÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
ÿ— ∑§ÁpŒ˜Ô ߸ŒÎ‡Ê— ∑§◊˸ ‚ ∑§êÿ¸ãÃ⁄UèÿÊ ÁflÁ‡Êcÿà ßÁà ∞fl◊˜Ô •Õ¸◊˜Ô •Ê„U ‚ ‚ÛÿÊ‚Ë ø ÿÊªË ø ßÁÖ ‚ÛÿÊ‚— ¬Á⁄Uàÿʪ— ‚ ÿSÿ •ÁSà ‚ ‚ÛÿÊ‚Ë ø ÿÊªË ø ÿʪ— ÁøûÊ‚◊ʜʟ¢ ‚ ÿSÿ •ÁSà ‚ ÿÊªË ø ßÁà ∞fl¢ªÈáÊ‚ê¬ÛÊ— •ÿ¢ ◊ãÃ√ÿ—– Ÿ ∑§fl‹¢ ÁŸ⁄UÁªA— •Á∑˝§ÿ ∞fl ‚ÛÿÊ‚Ë ÿÊªË ø ßÁà ◊ãÃ√ÿ—– ÁŸª¸ÃÊ •ªAÿ— ∑§◊ʸXUÔ÷ÃÍ Ê ÿS◊ÊÃ˜Ô ‚ ÁŸ⁄UÁªA— •Á∑˝§ÿ— ø •ŸÁªA‚ÊœŸÊ •Á¬ •Áfll◊ÊŸÊ— Á∑˝§ÿÊ— ìʌʟÊÁŒ∑§Ê ÿSÿ •‚ÊÒ •Á∑˝§ÿ—H 1H
171
∞‚Ê ¡Ê ∑§Ê߸ ∑§◊˸ „ÒU fl„U ŒÍ‚⁄U ∑§Ì◊ÿÊ¥∑§Ë •¬ˇÊÊ üÊDUÔ „ÒU, ß‚Ë •Á÷¬˝Êÿ‚ ÿ„U ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ fl„U ‚¢ãÿÊ‚Ë ÷Ë „ÒU •ÊÒ⁄U ÿÊªË ÷Ë „ÒU– ‚¢ãÿÊ‚ ŸÊ◊ àÿʪ∑§Ê „ÒU, fl„U Á¡‚◊¥ „UÊ fl„UË ‚¢ãÿÊ‚Ë „ÒU •ÊÒ⁄U ÁøûÊ∑§ ‚◊ʜʟ∑§Ê ŸÊ◊ ÿʪ „ÒU, fl„U Á¡‚◊¥ „UÊ fl„UË ÿÊªË „ÒU; •Ã— fl„U ∑§◊¸ÿÊªË ÷Ë ßŸ ªÈáÊÊ¥‚ ‚ê¬ÛÊ ◊ÊŸÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– ∑§fl‹ •ÁªA⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U Á∑˝§ÿÊ⁄UÁ„Uà ¬ÈL§· „UË ‚¢ãÿÊ‚Ë •ÊÒ⁄U ÿÊªË „ÒU, ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ◊ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– ∑§◊ÊZ∑§ •XÔU÷Íà ªÊ„¸U¬àÿÊÁŒ •ÁªA Á¡‚‚ ¿ÍU≈U ªÿ „Ò¥U, fl„U ÁŸ⁄UÁªA „ÒU •ÊÒ⁄U Á’ŸÊ •ÁªA∑§ „UÊŸflÊ‹Ë Ã¬-ŒÊŸÊÁŒ Á∑˝§ÿÊ ÷Ë ¡Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ fl„U •Á∑˝§ÿ „ÒUH 1H
U ŸŸÈ ø ÁŸ⁄UªA— •Á∑˝§ÿSÿ ∞fl üÊÈÁÃS◊ÎÁÃÿʪ‡ÊÊSòÊ·È ‚ÛÿÊÁ‚àfl¢ ÿÊÁªàfl¢ ø ¬˝Á‚h¢ ∑§Õ◊˜Ô ß„U ‚ʪA— ‚Á∑˝§ÿSÿ ‚ÛÿÊÁ‚àfl¢ ÿÊÁªàfl¢ ø •¬˝Á‚h◊˜Ô ©Uëÿà ßÁÖ Ÿ ∞· ŒÊ·— – ∑§ÿÊÁøŒ˜Ô ªÈáÊflÎûÿÊ
©U÷ÿSÿ ‚ÁꬬʌÁÿÁ·ÃàflÊØԖ ÃÃ˜Ô ∑§Õ◊˜Ô? ∑§◊¸»§‹‚VÔUÀ¬‚ÛÿÊ‚ÊØÔ
‚ÛÿÊÁ‚àfl¢
ÿʪÊXÔUàflŸ ø ∑§◊ʸŸÈDUÔ ÊŸÊÃ˜Ô ∑§◊¸»§‹‚VÔUÀ¬Sÿ flÊ ÁøûÊÁflˇÊ¬„UÃÊ— ¬Á⁄Uàÿʪʌ˜Ô ÿÊÁªàfl¢ ø ßÁà ªÊÒáÊ◊˜Ô ©U÷ÿ◊˜Ô– Ÿ ¬ÈŸ— ◊ÈÅÿ¢ ‚ÛÿÊÁ‚àfl¢ ÿÊÁªàfl¢ ø •Á÷¬˝Ã◊˜Ô ßÁà ∞Ã◊˜Ô •ÕZ Œ‡Ê¸ÁÿÃÈ◊˜Ô •Ê„Uó
¬Í0ó¡’ Á∑§ ÁŸ⁄UÁªA •ÊÒ⁄U •Á∑˝§ÿ ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ
„UË üÊÈÁÃ, S◊ÎÁà •ÊÒ⁄U ÿʪ‡ÊÊSòÊÊ¥◊¥ ‚¢ãÿÊÁ‚àfl •ÊÒ⁄U ÿÊÁªàfl ¬˝Á‚h „ÒU, Ã’ ÿ„UÊ° •ÁªAÿÈQ§ •ÊÒ⁄U Á∑˝§ÿÊÿÈQ§ ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ •¬˝Á‚h ‚¢ãÿÊÁ‚àfl •ÊÒ⁄U ÿÊÁªàfl∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ ∑Ò§‚ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU? ©U0óÿ„U ŒÊ· Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ Á∑§‚Ë ∞∑§ ªÈáÊflÎÁûÊ‚ (Á∑§‚Ë ∞∑§ ªÈáÊÁfl‡Ê·∑§Ê ‹∑§⁄U) ‚¢ãÿÊÁ‚àfl •ÊÒ⁄U ÿÊÁªàflóߟ ŒÊŸÊ¥ ÷ÊflÊ¥∑§Ê ©U‚◊¥ (ªÎ„USÕ◊¥) ‚ê¬ÊŒŸ ∑§⁄UŸÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ßCÔU „ÒU– ¬Í0ófl„U ∑Ò§‚? ©U0ó∑§◊¸»§‹∑§ ‚¢∑§À¬Ê¥∑§Ê àÿʪ „UÊŸ‚ “‚¢ãÿÊÁ‚àfl” „ÒU •ÊÒ⁄U ÿʪ∑§ •XÔUM§¬‚ ∑§◊ÊZ∑§Ê •ŸÈDUÔ ÊŸ „UÊŸ‚ ÿÊ ÁøûÊÁflˇÊ¬∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ∑§◊¸»§‹∑§ ‚¢∑§À¬Ê¥∑§Ê ¬Á⁄Uàÿʪ „UÊŸ‚ “ÿÊÁªàfl” „ÒU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒÊŸÊ¥ ÷Êfl „UË ªÊÒáÊM§¬‚ ◊ÊŸ ªÿ „Ò¥U– ß‚‚ ◊ÈÅÿ ‚¢ãÿÊÁ‚àfl •ÊÒ⁄U ÿÊÁªàfl ßCÔU Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚Ë ÷Êfl∑§Ê ÁŒπ‹ÊŸ∑§ Á‹ÿ ∑§„Uà „Ò¥Uó
172
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿ¢ ‚ÛÿÊ‚Á◊Áà ¬˝Ê„ÈUÿʸª¢ â ÁflÁh ¬Êá«Ufl– Ÿ sÔ‚ÛÿSÂVÔUÀ¬Ê ÿÊªË ÷flÁà ∑§pŸH 2H ÿ¢ ‚fl¸∑§◊¸Ã໧‹¬Á⁄Uàÿʪ‹ˇÊáÊ¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸-
üÊÈÁÃ-S◊ÎÁÃ∑§ ôÊÊÃÊ ¬ÈL§· ‚fl¸∑§◊¸ •ÊÒ⁄U ‚ÛÿÊ‚◊˜Ô ßÁà ¬˝Ê„ÈU— üÊÈÁÃS◊ÎÁÃÁflŒ—, ÿʪ¢ ©UŸ∑§ »§‹∑§ àÿʪM§¬ Á¡‚ ÷Êfl∑§Ê flÊSÃÁfl∑§ ‚¢ãÿÊ‚ ∑§„Uà „Ò¥U, „U ¬Êá«Ufl! ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸM§¬ ÿʪ∑§Ê ∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ‹ˇÊáÊ¢ â ¬⁄U◊ÊÕ¸‚ÛÿÊ‚¢ ÁflÁh (ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ê) ÷Ë ÃÍ fl„UË flÊSÃÁfl∑§ ‚¢ãÿÊ‚ ¡ÊŸ– ¡ÊŸËÁ„U „U ¬Êá«Ufl– ¬˝flÎÁûÊM§¬ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ë ©U‚‚ Áfl¬⁄UËà ÁŸflÎÁûÊM§¬ ∑§◊¸ÿʪSÿ ¬˝flÎÁûÊ‹ˇÊáÊSÿ ÃÁm¬⁄UËß ÁŸflÎÁûÊ‹ˇÊáÊŸ ¬⁄U◊ÊÕ¸‚ÛÿÊ‚Ÿ ∑§ËŒÎ‡Ê¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸-‚¢ãÿÊ‚∑§ ‚ÊÕ ∑Ò§‚Ë ‚◊ÊŸÃÊ SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄U∑§ ‚Ê◊Êãÿ◊˜Ô •XÔUË∑Χàÿ ÃjÊfl ©Uëÿà ßÁà ∞∑§ÃÊ ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU? ∞‚Ê ¬˝‡Ÿ „UÊŸ¬⁄U ÿ„U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó •¬ˇÊÊÿÊ◊˜Ô ߌ◊˜Ô ©UëÿÃó
•ÁSà ¬⁄U◊ÊÕ¸‚ÛÿÊ‚Ÿ ‚ʌ·ÿ¢ ∑§Ã¸ÎmÊ⁄U∑¢§ ∑§◊¸ÿʪSÿ– ÿÊ Á„U ¬⁄U◊ÊÕ¸‚ÛÿÊ‚Ë ‚ àÿQ§‚fl¸∑§◊¸‚ÊœŸÃÿÊ ‚fl¸∑§◊¸Ã໧‹Áfl·ÿ¢ ‚VÔUÀ¬¢ ¬˝flÎÁûÊ„UÃÈ∑§Ê◊∑§Ê⁄UáÊ¢ ‚ÛÿSÿÁÖ •ÿ◊˜Ô •Á¬ ∑§◊¸ÿÊªË ∑§◊¸ ∑ȧflʸáÊ ∞fl »§‹Áfl·ÿ¢ ‚VÔUÀ¬ ‚ÛÿSÿÁà ßÁà ∞Ã◊˜Ô •ÕZ Œ‡Ê¸ÿŸ˜Ô •Ê„Uó Ÿ Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô •‚ÛÿSÂVÔUÀ¬— •‚ÛÿS× •¬Á⁄UàÿQ§— »§‹Áfl·ÿ— ‚VÔUÀ¬— •Á÷‚Á㜗 ÿŸ ‚— •‚ÛÿSÂVÔUÀ¬—, ∑§pŸ ∑§ÁpŒ˜Ô •Á¬ ∑§◊˸ ÿÊªË ‚◊ʜʟflÊŸ˜Ô ÷flÁÃ, Ÿ ‚ê÷flÁà ßàÿÕ¸—– »§‹‚VÔUÀ¬Sÿ ÁøûÊÁflˇÊ¬„UÃÈàflÊØԖ ÃS◊ÊŒ˜Ô ÿ— ∑§pŸ ∑§◊˸ ‚ÛÿSû§‹‚VÔUÀ¬Ê
¬⁄U◊ÊÕ¸-‚¢ãÿÊ‚∑§ ‚ÊÕ ∑§◊¸ÿʪ∑§Ë ∑§Ã¸ÎÁfl·ÿ∑§ ‚◊ÊŸÃÊ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ¡Ê ¬⁄U◊ÊÕ¸-‚¢ãÿÊ‚Ë „ÒU fl„U ‚’ ∑§◊¸‚ÊœŸÊ¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U øÈ∑§ÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ »§‹Áfl·ÿ∑§ ‚¢∑§À¬Ê¥∑§Ê, ¡Ê Á∑§ ¬˝flÎÁûÊ„UÃÈ∑§ ∑§Ê◊∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U, àÿʪ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– •ÊÒ⁄U ÿ„U ∑§◊¸ÿÊªË ÷Ë ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê »§‹Áfl·ÿ∑§ ‚¢∑§À¬Ê¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UÃÊ „UË „ÒU (ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒÊŸÊ¥∑§Ë ‚◊ÊŸÃÊ „ÒU), ß‚ •Á÷¬˝Êÿ∑§Ê ÁŒπ‹Êà „ÈU∞ ∑§„Uà „Ò¥Uó Á¡‚Ÿ »§‹Áfl·ÿ∑§ ‚¢∑§À¬Ê¥∑§Ê ÿÊŸË ßë¿UÊ•Ê¥∑§Ê àÿʪ Ÿ Á∑§ÿÊ „UÊ, ∞‚Ê ∑§Ê߸ ÷Ë ∑§◊˸, ÿÊªË Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ– •ÕÊ¸Ã˜Ô ∞‚ ¬ÈL§·∑§Ê ÁøûÊ ‚◊ÊÁœSÕ „UÊŸÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ »§‹∑§Ê ‚¢∑§À¬ „UË ÁøûÊ∑§ ÁflˇÊ¬∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU–
ß‚Á‹ÿ ¡Ê ∑§Ê߸ ∑§◊˸ »§‹Áfl·ÿ∑§ ‚¢∑§À¬Ê¥∑§Ê ÷flÃ˜Ô ‚ ÿÊªË ‚◊ʜʟflÊŸ˜Ô •ÁflÁˇÊ#ÁøûÊÊ àÿʪ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU fl„UË ÿÊªË „UÊÃÊ „ÒU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ ÁøûÊÁflˇÊ¬∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ¡Ê »§‹Áfl·ÿ∑§ ‚¢∑§À¬ ÷flÃ˜Ô ÁøûÊÁflˇÊ¬„UÃÊ— »§‹‚VÔUÀ¬Sÿ ‚ÛÿSÃ- „ÒU ©U‚∑§ àÿʪ‚ „UË ◊ŸÈcÿ ‚◊ʜʟÿÈQ§ ÿÊŸË àflÊŒ˜Ô ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—– ÁøûÊÁflˇÊ¬‚ ⁄UÁ„Uà ÿÊªË „UÊÃÊ „ÒU–
173
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
∞fl¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸‚ÛÿÊ‚∑§◊¸ÿʪÿÊ— ∑§Ã¸ÎmÊ⁄U∑¢§
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬⁄U◊ÊÕ¸-‚¢ãÿÊ‚∑§Ë •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿʪ∑§Ë ‚ÛÿÊ‚‚Ê◊Êãÿ◊˜Ô •¬ˇÿ “ÿ¢ ‚ÛÿÊ‚Á◊Áà ∑§ûÊʸ∑§ ÷Êfl‚ ‚ê’㜠⁄UπŸflÊ‹Ë ¡Ê àÿʪÁfl·ÿ∑§ ‚◊ÊŸÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ë •¬ˇÊÊ‚ „UË ∑§◊¸ÿʪ∑§Ë SÃÈÁà ¬˝Ê„ÈUÿʸª¢ â ÁflÁh ¬Êá«Ufl” ßÁà ∑§◊¸ÿʪSÿ ∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ “ÿ¢ ‚ÛÿÊ‚Á◊Áà ¬˝Ê„ÈUÿʪ¸ ¢ â ÁflÁh ¬Êá«Ufl” ß‚ ‡‹Ê∑§◊¥ ©U‚ ‚¢ãÿÊ‚ ’ËÊÿÊ „ÒUH 2H SÃÈàÿÕZ ‚ÛÿÊ‚àfl◊˜Ô ©UQ§◊˜ÔH 2H
U »§‹ë¿UÊ‚ ⁄UÁ„Uà ¡Ê ∑§◊¸ÿʪ „ÒU fl„U äÿÊŸÿʪ∑§Ê äÿÊŸÿʪSÿ »§‹ÁŸ⁄U¬ˇÊ— ∑§◊¸ÿÊªÊ ’Á„U⁄UXÔ¢U ‚ÊœŸ◊˜Ô ßÁà â ‚ÛÿÊ‚àflŸ SÃÈàflÊ ’Á„U⁄¢Uª ‚ÊœŸ „ÒU, ß‚ ©Ug‡ÿ‚ ©U‚∑§Ë ‚¢ãÿÊ‚M§¬‚ •œÈŸÊ ∑§◊¸ÿʪSÿ äÿÊŸÿʪ‚ÊœŸàfl¢ SÃÈÁà ∑§⁄U∑§ •’ ÿ„U ÷Êfl ÁŒπ‹Êà „Ò¥U Á∑§ ∑§◊¸ÿʪ äÿÊŸÿʪ∑§Ê ‚ÊœŸ „ÒUó Œ‡Ê¸ÿÁÃó
•ÊL§L§ˇÊÊ◊¸ÈŸÿʸª¢ ∑§◊¸ ÿʪÊM§…USÿ ÃSÿÒfl ‡Ê◊—
∑§Ê⁄UáÊ◊ÈëÿÖ ∑§Ê⁄UáÊ◊ÈëÿÃH 3H
•ÊL§L§ˇÊÊ— •Ê⁄UÊ…ÈU◊˜Ô ßë¿U× •ŸÊM§…USÿ äÿÊŸÿʪ •flSÕÊÃÈ◊˜Ô •‡ÊQ§Sÿ ∞fl ßàÿÕ¸—, ∑§Sÿ •ÊL§L§ˇÊÊ— ◊ÈŸ— ∑§◊¸»§‹‚ÛÿÊÁ‚Ÿ ßàÿÕ¸—– Á∑§◊˜Ô •ÊL§L§ˇÊÊ— ÿʪ¢ ∑§◊¸ ∑§Ê⁄UáÊ¢ ‚ÊœŸ◊˜Ô ©UëÿÖ ÿʪÊM§…USÿ ¬ÈŸ— ÃSÿ ∞fl ‡Ê◊ ©U¬‡Ê◊—
¡Ê äÿÊŸÿʪ◊¥ •ÊM§…∏U Ÿ„UË¥óäÿÊŸÿʪ◊¥ ÁSÕà Ÿ„UË¥ ⁄U„U ‚∑§ÃÊ „ÒU, ∞‚ ÿʪÊM§…∏U „UÊŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ ◊ÈÁŸ •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊¸»§‹àÿÊªË ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ äÿÊŸÿʪ¬⁄U •ÊM§…∏U „UÊŸ∑§Ê ‚ÊœŸ “∑§◊¸” ’ËÊÿÊ ªÿÊ „ÒU– ÃÕÊ fl„UË ¡’ ÿʪÊM§…∏U „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU ÃÊ ©U‚∑§ Á‹ÿ ÿʪÊM§…∏UÃÊ (äÿÊŸÿʪ◊¥ ‚ŒÊ ÁSÕà ⁄U„UŸ∑§Ê) ‚fl¸∑§◊¸èÿÊ ÁŸflÎÁûÊ— ∑§Ê⁄UáÊ¢ ÿʪÊM§…UàflSÿ ‚ÊœŸ ‡Ê◊ó©U¬‡Ê◊ ÿÊŸË “‚fl¸ ∑§◊ÊZ‚ ÁŸflÎûÊ „UÊŸÊ” ’ËÊÿÊ ªÿÊ „ÒU– ‚ÊœŸ◊˜Ô ©Uëÿà ßàÿÕ¸—– (◊ŸÈcÿ) Á¡ÃŸÊ-Á¡ÃŸÊ ∑§◊ÊZ‚ ©U¬⁄Uà „UÊÃÊ ÿÊflŒ˜Ô ÿÊflÃ˜Ô ∑§◊¸èÿ ©U¬⁄U◊à ÃÊflÃ˜Ô ÃÊflŒ˜Ô ¡ÊÃÊ „ÒU, ©UßÊ-©UÃŸÊ „UË ©U‚ ¬Á⁄UüÊ◊⁄UÁ„Uà Á¡ÃÁãº˝ÿ ÁŸ⁄UÊÿÊ‚Sÿ Á¡ÃÁãº˝ÿSÿ ÁøûÊ¢ ‚◊ÊœËÿÖ ¬ÈL§·∑§Ê ÁøûÊ ‚◊ÊÁ„Uà „UÊÃÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ∞‚Ê „UÊŸ‚ fl„U ¤Ê≈U¬≈U ÿʪÊM§…∏U „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÃÕÊ ‚Áà ‚ ¤ÊÁ≈UÁà ÿʪÊM§…UÊ ÷flÁÖ √ÿÊ‚¡ËŸ ÷Ë ÿ„UË ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ “’˝ÊrÊÔáÊ∑§ Á‹ÿ ÃÕÊ ø ©UQ¢§ √ÿÊ‚Ÿó
“ŸÒÃʌ·ʢ ’˝ÊrÊÔáÊSÿÊÁSà ÁflûÊ¢ ÿÕÒ∑§ÃÊ ‚◊ÃÊ ŒÍ‚⁄UÊ ∞‚Ê ∑§Ê߸ œŸ Ÿ„UË¥ „ÒU, ¡Ò‚Ê Á∑§ ∞∑§ÃÊ, ‚àÿÃÊ ø– ‡ÊË‹¢ ÁSÕÁÃŒ¸á«UÁŸœÊŸ◊Ê¡¸fl¢ ‚◊ÃÊ, ‚àÿÃÊ, ‡ÊË‹, ÁSÕÁÃ, •Á„¢U‚Ê, •Ê¡¸fl •ÊÒ⁄U ÃÃSÃÃpʬ⁄U◊— Á∑˝§ÿÊèÿ—H” (◊„UÊ0 ‡ÊÊÁãÃ0 175– 37) ßÁà H 3H ©UŸ-©UŸ Á∑˝§ÿÊ•Ê¥‚ ©U¬⁄UÊ◊ „UÊŸÊ „ÒU”H 3H
U
174
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
•Õ ߌʟ˥ ∑§ŒÊ ÿʪÊM§…UÊ ÷flÁà ßÁà ‚Êœ∑§ ∑§’ ÿʪÊM§…∏U „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ÿ„U •’ ©UëÿÃó ’ËÊà „Ò¥Uó
ÿŒÊ Á„U ŸÁãº˝ÿÊÕ¸·È ‚fl¸‚VÔUÀ¬‚ÛÿÊ‚Ë
Ÿ ∑§◊¸SflŸÈ·îÊÖ ÿʪÊM§…USÃŒÊëÿÃH 4H
ÿŒÊ ‚◊ÊœËÿ◊ÊŸÁøûÊÊ ÿÊªË Á„U ßÁãº˝ÿÊÕ¸·È ÁøûÊ∑§Ê ‚◊ʜʟ ∑§⁄U ‹ŸflÊ‹Ê ÿÊªË ¡’ ßÁãº˝ÿÊáÊÊ◊˜Ô •Õʸ— ‡ÊéŒÊŒÿ— Ã·È ßÁãº˝ÿÊÕ¸·È ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ •ÕÊZ◊¥, •ÕÊ¸Ã˜Ô ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ Áfl·ÿ ¡Ê ‡ÊéŒÊÁŒ ∑§◊¸‚È
ø
ÁŸàÿŸÒÁ◊ÁûÊ∑§∑§Êêÿ¬˝ÁÃÁ·h·È
¬˝ÿÊ¡ŸÊ÷Êfl’ÈhKÊ Ÿ •ŸÈcÊîÊà •ŸÈ·XÔ¢U ∑§Ã¸√ÿÃÊ’ÈÁh¢ Ÿ ∑§⁄UÊÁà ßàÿÕ¸—– ‚fl¸‚VÔUÀ¬‚ÛÿÊ‚Ë ‚flʸŸ˜Ô ‚VÔUÀ¬ÊŸ˜Ô ß„UÊ◊ÈòÊÊÕ¸∑§Ê◊„UÃÍŸ˜Ô ‚ãÿÁ‚ÃÈ ‡ÊË‹◊˜Ô •Sÿ ßÁà ‚fl¸‚VÔUÀ¬‚ÛÿÊ‚Ë, ÿʪÊM§…U— ¬˝Ê#ÿʪ ßÁà ∞ÃÃ˜Ô ÃŒÊ ÃÁS◊Ÿ˜Ô ∑§Ê‹ ©UëÿÖ ‚fl¸‚VÔUÀ¬‚ÛÿÊ‚Ë ßÁà fløŸÊÃ˜Ô ‚flʸŸ˜Ô ø ∑§Ê◊ÊŸ˜Ô ‚flʸÁáÊ ø ∑§◊ʸÁáÊ ‚ãÿ‚Œ˜Ô ßàÿÕ¸—– ‚VÔUÀ¬◊Í‹Ê Á„U ‚fl¸ ∑§Ê◊Ê—ó “‚VÔUÀ¬◊Í‹— ∑§Ê◊Ê flÒ ÿôÊÊ— ‚VÔUÀ¬‚ê÷flÊ—–” (◊ŸÈ0 2– 3) “∑§Ê◊ ¡ÊŸÊÁ◊ à ◊Í‹¢ ‚VÔUÀ¬ÊÃ˜Ô Á∑§‹ ¡Êÿ‚H” “Ÿ àflÊ¢ ‚VÔUÀ¬ÁÿcÿÊÁ◊ ‚◊Í‹Ê Ÿ ÷ÁflcÿÁ‚H” (◊„UÊ0 ‡ÊÊÁãÃ0 177– 25) ßàÿÊÁŒS◊Î×– ‚fl¸∑§Ê◊¬Á⁄Uàÿʪ ø ‚fl¸∑§◊¸‚ÛÿÊ‚— Á‚hÊ
„Ò¥U ©UŸ◊¥ ∞fl¢ ÁŸàÿ, ŸÒÁ◊ÁûÊ∑§, ∑§Êêÿ •ÊÒ⁄U ÁŸÁ·h ∑§◊ÊZ◊¥ •¬ŸÊ ∑ȧ¿U ÷Ë ¬˝ÿÊ¡Ÿ Ÿ Œπ∑§⁄U •Ê‚Q§ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ©UŸ◊¥ •Ê‚ÁQ§ ÿÊŸË ÿ ◊È¤Ê ∑§⁄UŸ øÊÁ„Uÿ ∞‚Ë ’ÈÁh Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ– Ã’ó©U‚ ‚◊ÿ fl„U ‚’ ‚¢∑§À¬Ê¥∑§Ê àÿÊªË •ÕÊ¸Ã˜Ô ß‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§∑§ ÷ʪʥ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ‚’ ‚¢∑§À¬Ê¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ Á¡‚∑§Ê Sfl÷Êfl „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU, ∞‚Ê ¬ÈL§·, ÿʪÊM§…∏U ÿÊŸË ÿʪ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU, ∞‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– “‚fl¸‚VÔUÀ¬‚ÛÿÊ‚Ë” ß‚ ∑§ÕŸ∑§Ê ÿ„U •Ê‡Êÿ „ÒU Á∑§ ‚’ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê •ÊÒ⁄U ‚◊Sà ∑§◊ÊZ∑§Ê ¿UÊ«∏U ŒŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÄÿÊ¥Á∑§ ‚’ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê ◊Í‹ ‚¢∑§À¬ „UË „ÒU– S◊ÎÁÃ◊¥ ÷Ë ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ó“∑§Ê◊∑§Ê ◊Í‹ ∑§Ê⁄UáÊ ‚¢∑§À¬ „UË „ÒU– ‚◊Sà ÿôÊ ‚¢∑§À¬‚ ©Uà¬ÛÊ „UÊà „Ò¥U–” “„U ∑§Ê◊! ◊Ò¥ Ã⁄U ◊Í‹ ∑§Ê⁄UáÊ∑§Ê ¡ÊŸÃÊ „°ÍU– ÃÍ ÁŸ—‚㌄U ‚¢∑§À¬‚ „UË ©Uà¬ÛÊ „UÊÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ Ã⁄UÊ ‚¢∑§À¬ Ÿ„UË¥ ∑§M°§ªÊ, •Ã— Á»§⁄U ÃÍ ◊È¤Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „Uʪʖ”
‚’ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§ ¬Á⁄Uàÿʪ‚ „UË ‚fl¸ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÷flÁà “‚ ÿÕÊ∑§Ê◊Ê ÷flÁà Ãà∑˝§ÃÈ÷¸flÁà àÿʪ Á‚h „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿ„U ’Êà “fl„U ¡Ò‚Ë ∑§Ê◊ŸÊflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒU flÒ‚ „UË ÁŸpÿflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒU, ÿà∑˝§ÃÈ÷¸flÁà Ãà∑§◊¸ ∑ȧL§Ã” (’Î0 ©U0 4– 4– 5) ¡Ò‚ ÁŸpÿflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒU fl„UË ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU” ßàÿÊÁŒ üÊÈÁ ¬˝◊ÊÁáÊà „ÒU •ÊÒ⁄U “¡Ëfl ¡Ê-¡Ê ∑§◊¸ ßàÿÊÁŒüÊÈÁÃèÿ— “ÿlÁh ∑ȧL§Ã ∑§◊¸ ÃûÊà∑§Ê◊Sÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU fl„U ‚’ ∑§Ê◊∑§Ë „UË øCÔUÊ „ÒU–” ßàÿÊÁŒ
øÁCÔUÃ◊˜Ô” (◊ŸÈ0 2– 4) ßàÿÊÁŒS◊ÎÁÃèÿ— ø– S◊ÎÁ ÷Ë ¬˝◊ÊÁáÊà „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
175
ãÿÊÿÊÃ˜Ô ø– Ÿ Á„U ‚fl¸‚VÔUÀ¬‚ÛÿÊ‚ ∑§ÁpØÔ
ÿÈÁQ§‚ ÷Ë ÿ„UË ’Êà Á‚h „UÊÃË „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ‚’ ‚¢∑§À¬Ê¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U ŒŸ¬⁄U ÃÊ ∑§Ê߸ ¡⁄UÊ-‚Ê Á„U‹ ÷Ë Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ– S¬ÁãŒÃÈ◊˜Ô •Á¬ ‡ÊQ§—– ‚ÈÃ⁄UÊ¢ “‚fl¸‚VÔUÀ¬‚¢ÛÿÊ‚Ë” ∑§„U∑§⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô ‚◊Sà ÃS◊ÊÃ˜Ô ‚fl¸‚VÔUÀ¬‚ÛÿÊ‚Ë ßÁà fløŸÊÃ˜Ô ‚flʸŸ˜Ô ∑§Ê◊ÊŸ˜Ô ‚flʸÁáÊ ∑§◊ʸÁáÊ ø àÿÊ¡ÿÁà ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê •ÊÒ⁄U ‚◊Sà ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UÊà „Ò¥UH 4H ÷ªflÊŸ˜ÔH 4H
U ÿŒÊ ∞fl¢ ÿʪÊM§…U— ÃŒÊ ÃŸ •Êà◊Ê ¡’ ◊ŸÈcÿ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿʪÊM§…∏U „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Ã’ •Êà◊ŸÊ ©UŒ˜ÔœÎÃÊ ÷flÁà ‚¢‚Ê⁄UÊŒ˜Ô •ŸÕ¸fl˝ÊÃÊŒ˜Ô fl„U •ŸÕÊZ∑§ ‚◊Í„U ß‚ ‚¢‚Ê⁄U‚◊Ⱥ˝‚ Sflÿ¢ •¬ŸÊ •Ã—ó ©UhÊ⁄U ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿó
©Uh⁄UŒÊà◊ŸÊà◊ÊŸ¢ •Êà◊Òfl sÔÊà◊ŸÊ
ŸÊà◊ÊŸ◊fl‚ÊŒÿØԖ ’ãœÈ⁄UÊà◊Òfl Á⁄U¬È⁄UÊà◊Ÿ—H 5H
©Uh⁄UÃ˜Ô ‚¢‚Ê⁄U‚ʪ⁄U ÁŸ◊ªA◊˜Ô •Êà◊ŸÊ •Êà◊ÊŸ¢ Ãà ©UŒÔ˜ ™§äflZ „U⁄UŒÔ˜ ©Uh⁄UŒÔ˜ ÿʪÊM§…UÃÊ¢ •Ê¬ÊŒÿŒÔ˜ ßàÿÕ¸—– Ÿ •Êà◊ÊŸ◊˜Ô •fl‚ÊŒÿŒ˜Ô Ÿ •œÊ ŸÿŒ˜Ô Ÿ •œÊ ª◊ÿØԖ •Êà◊Ê ∞fl Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô •Êà◊ŸÊ ’ãœÈ—– Ÿ Á„U •ãÿ— ∑§ÁpŒ˜Ô ’ãœÈ— ÿ— ‚¢‚Ê⁄U◊ÈQ§ÿ ÷flÁÖ ’ãœÈ— •Á¬ ÃÊflŒ˜Ô ◊ÊˇÊ¢ ¬˝Áà ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ ∞fl F„UÊÁŒ’㜟ÊÿßàflÊŒ˜Ô ÃS◊ÊŒ˜Ô ÿÈQ§◊˜Ô •flœÊ⁄UáÊ◊˜Ô “•Êà◊Ê ∞fl Á„U •Êà◊ŸÊ ’ãœÈ—” ßÁÖ
‚¢‚Ê⁄U-‚ʪ⁄U◊¥ «ÍU’ ¬«∏U „ÈU∞ •¬Ÿ-•Ê¬∑§Ê ©U‚ ‚¢‚Ê⁄U‚◊Ⱥ˝‚ •Êà◊’‹∑§ mÊ⁄UÊ ™°§øÊ ©U∆UÊ ‹ŸÊ øÊÁ„Uÿ •ÕÊ¸Ã˜Ô ÿʪÊM§…∏U •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄U ‹ŸÊ øÊÁ„Uÿ– •¬ŸÊ •œ—¬ÃŸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ •ÕÊ¸Ã˜Ô •¬Ÿ •Êà◊Ê∑§Ê ŸËø Ÿ„UË¥ Áª⁄UŸ ŒŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U •Ê¬ „UË •¬ŸÊ ’ãœÈ „ÒU– ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ê߸ (∞‚Ê) ’ãœÈ Ÿ„UË¥ „ÒU ¡Ê ‚¢‚Ê⁄U‚ ◊ÈQ§ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊ– ¬˝◊ÊÁŒ ÷Êfl ’㜟∑§ SÕÊŸ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ’ãœÈ ÷Ë (flÊSÃfl◊¥) ◊ÊˇÊ◊ʪ¸∑§Ê ÃÊ Áfl⁄UÊœË „UË „UÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ÁŸpÿ¬Ífl¸∑§ ÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ „UË „ÒU Á∑§ •Ê¬ „UË •¬ŸÊ ’ãœÈ „ÒU–
•Êà◊Ê ∞fl Á⁄U¬È— ‡ÊòÊÈ— ÿ— •ãÿ— •¬∑§Ê⁄UË
ÃÕÊ •Ê¬ „UË •¬ŸÊ ‡ÊòÊÈ „ÒU– ¡Ê ∑§Ê߸ ŒÍ‚⁄UÊ ’ÊsÔ— ‡ÊòÊÈ— ‚— •Á¬ •Êà◊¬˝ÿÈQ§ ∞fl ßÁÃ, •ÁŸCÔU ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ’ÊsÔ ‡ÊòÊÈ „ÒU fl„U ÷Ë •¬ŸÊ „UË ’ŸÊÿÊ „ÈU•Ê „UÊÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ •Ê¬ „UË •¬ŸÊ ‡ÊòÊÈ ÿÈQ§◊˜Ô ∞fl •flœÊ⁄UáÊ◊˜Ô •Êà◊Ê ∞fl Á⁄U¬È— „ÒU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§fl‹ •¬Ÿ∑§Ê „UË ‡ÊòÊÈ ’Ã‹ÊŸÊ ÷Ë •Êà◊Ÿ ßÁÃH 5H ∆UË∑§ „UË „ÒUH 5H
U
176
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
•Êà◊Ê ∞fl ’ãœÈ— •Êà◊Ê ∞fl Á⁄U¬È—
•Ê¬ „UË •¬ŸÊ Á◊òÊ „ÒU •ÊÒ⁄U •Ê¬ „UË •¬ŸÊ •Êà◊Ÿ ßÁà ©UQ§◊˜,Ô ÃòÊ Á∑¢§‹ˇÊáÊ ‡ÊòÊÈ „ÒU ÿ„U ’Êà ∑§„UË ªÿË, ©U‚◊¥ Á∑§Ÿ ‹ˇÊáÊÊ¥flÊ‹Ê ¬ÈL§· ÃÊ (•Ê¬ „UË) •¬ŸÊ Á◊òÊ „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U •Êà◊ŸÊ ’ãœÈ— Á∑¢§‹ˇÊáÊÊ flÊ •Êà◊ŸÊ Á⁄U¬È— ∑§ÊÒŸ (•Ê¬ „UË) •¬ŸÊ ‡ÊòÊÈ „UÊÃÊ „ÒU? ‚Ê ∑§„UÊ ßÁà ©UëÿÃó ¡ÊÃÊ „ÒUó
’ãœÈ⁄UÊà◊Êà◊ŸSÃSÿ ÿŸÊà◊ÒflÊà◊ŸÊ •ŸÊà◊ŸSÃÈ ‡ÊòÊÈàfl fløÃÊà◊Òfl ’ãœÈ— •Êà◊Ê •Êà◊Ÿ— ÃSÿ ÃSÿ •Êà◊Ÿ— ‚ •Êà◊Ê ’ãœÈ— ÿŸ •Êà◊ŸÊ •Êà◊Ê ∞fl Á¡Ã— •Êà◊Ê ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊ‚YÔUÊÃÊ ÿŸ fl‡ÊË∑ΧÃÊ Á¡ÃÁãº˝ÿ ßàÿÕ¸—– •ŸÊà◊Ÿ— ÃÈ •Á¡ÃÊà◊Ÿ— ÃÈ ‡ÊòÊÈàfl ‡ÊòÊÈ÷Êfl fløà •Êà◊Ê ∞fl ‡ÊòÊÈflØÔ, ÃÕÊ •ŸÊà◊Ê ‡ÊòÊÈ— •Êà◊Ÿ— •¬∑§Ê⁄UË ÃÕÊ •Êà◊Ê •Êà◊Ÿ— •¬∑§Ê⁄U fløà ßàÿÕ¸—H 6H
Á¡Ã—– ‡ÊòÊÈflØÔH 6H
©U‚ ¡ËflÊà◊Ê∑§Ê ÃÊ fl„UË •Ê¬ Á◊òÊ „ÒU Á∑§ Á¡‚Ÿ Sflÿ◊fl ∑§Êÿ¸-∑§⁄UáÊ∑§ ‚◊ÈŒÊÿ ‡Ê⁄UË⁄UM§¬ •Êà◊Ê∑§Ê •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U Á‹ÿÊ „UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê Á¡ÃÁãº˝ÿ „UÊ– Á¡‚Ÿ (∑§Êÿ¸-∑§⁄UáÊ∑§ ‚¢ÉÊÊÃ) ‡Ê⁄UË⁄UM§¬ •Êà◊Ê∑§Ê •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ©U‚∑§Ê fl„U •Ê¬ „UË ‡ÊòÊÈ∑§Ë ÷Ê°Áà ‡ÊòÊÈ÷Êfl◊¥ ’øÃÊ „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ò‚ ŒÍ‚⁄UÊ ‡ÊòÊÈ •¬ŸÊ •ÁŸCÔU ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË fl„U •Ê¬ „UË •¬ŸÊ •ÁŸCÔU ∑§⁄UŸ◊¥ ‹ªÊ ⁄U„UÃÊ „ÒUH 6H
U
Á¡ÃÊà◊Ÿ— ¬˝‡ÊÊãÃSÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚◊ÊÁ„U×– ‡ÊËÃÊcáÊ‚ÈπŒÈ—π·È ÃÕÊ ◊ʟʬ◊ÊŸÿÊ—H 7H Á¡ÃÊà◊Ÿ— ∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊÊÁŒ‚YÔUÊà •Êà◊Ê Á¡ÃÊ ÿŸ ‚ Á¡ÃÊà◊Ê, ÃSÿ Á¡ÃÊà◊Ÿ—, ¬˝‡ÊÊãÃSÿ ¬˝‚ÛÊÊã×∑§⁄UáÊSÿ ‚× ‚ÛÿÊÁ‚Ÿ— ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚◊ÊÁ„U× ‚ÊˇÊÊŒ˜Ô •Êà◊÷ÊflŸ fløà ßàÿÕ¸—– Á∑¢§ ø ‡ÊËÃÊcáÊ‚ÈπŒÈ—π·È ÃÕÊ ◊ÊŸ •¬◊ÊŸ ø ◊ʟʬ◊ÊŸÿÊ— ¬Í¡Ê¬Á⁄U÷flÿÊ—H 7H
Á¡‚Ÿ ◊Ÿ, ßÁãº˝ÿ •ÊÁŒ∑§ ‚¢ÉÊÊÃM§¬ ß‚ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê ¬˝‡ÊÊãà „ÒUó Á¡‚∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ ‚ŒÊ ¬˝‚ÛÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU ©U‚ ‚¢ãÿÊ‚Ë∑§Ê ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U‚ ‚fl¸òÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê ¬˝Ê# „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô •Êà◊÷Êfl‚ Áfll◊ÊŸ „ÒU– ÃÕÊ fl„U ‚ŒË¸-ª◊˸ •ÊÒ⁄U ‚Èπ-ŒÈ—π◊¥ ∞fl¢ ◊ÊŸ •ÊÒ⁄U •¬◊ÊŸ◊¥ ÿÊŸË ¬Í¡Ê •ÊÒ⁄U ÁÃ⁄US∑§Ê⁄U◊¥ ÷Ë (‚◊ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU)H 7H
U
ôÊÊŸÁflôÊÊŸÃÎ#Êà◊Ê ∑ͧ≈USÕÊ ÁflÁ¡ÃÁãº˝ÿ—– ÿÈQ§ ßàÿÈëÿà ÿÊªË ‚◊‹ÊCÔUʇ◊∑§Ê@Ÿ—H 8H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
ôÊÊŸÁflôÊÊŸÃÎ#Êà◊Ê ôÊÊŸ¢ ‡ÊÊSòÊÊQ§¬ŒÊÕʸŸÊ¢ ¬Á⁄UôÊÊŸ¢ ÁflôÊÊŸ¢ ÃÈ ‡ÊÊSòÊÃÊ ôÊÊÃÊŸÊ¢ ÃÕÊ ∞fl SflÊŸÈ÷fl∑§⁄UáÊ¢ ÃÊèÿÊ¢ ôÊÊŸÁflôÊÊŸÊèÿÊ¢ ÃÎ#— ‚TÊÃÊ‹ê¬˝àÿÿ •Êà◊Ê •ã×∑§⁄UáÊ¢ ÿSÿ ‚ ôÊÊŸÁflôÊÊŸÃÎ#Êà◊Ê ∑ͧ≈USÕ— •¬˝∑§êåÿÊ ÷flÁà ßàÿÕ¸—– ÁflÁ¡ÃÁãº˝ÿ— ø– ÿ ߸ŒÎ‡ÊÊ ÿÈQ§— ‚◊ÊÁ„Uà ßÁà ‚ ©Uëÿà ∑§âÿÖ ‚ ÿÊªË ‚◊‹ÊCÔUʇ◊∑§Ê@ŸÊ ‹ÊCÔUʇ◊∑§Ê@ŸÊÁŸ ‚◊ÊÁŸ ÿSÿ ‚ ‚◊‹ÊCÔUʇ◊∑§Ê@Ÿ—H 8H
177
‡ÊÊSòÊÊQ§ ¬ŒÊÕÊZ∑§Ê ‚◊¤ÊŸ∑§Ê ŸÊ◊ “ôÊÊŸ” „ÒU •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊ‚ ‚◊¤Ê „ÈU∞ ÷ÊflÊ¥∑§Ê flÒ‚ „UË •¬Ÿ •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ¬˝àÿˇÊ •ŸÈ÷fl ∑§⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “ÁflôÊÊŸ” „ÒU, ∞‚ “ôÊÊŸ” •ÊÒ⁄U “ÁflôÊÊŸ” ‚ Á¡‚∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ ÃÎ# „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§ •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ∞‚Ê ÁflEÊ‚ ©Uà¬ÛÊ „UÊ ªÿÊ „ÒU Á∑§ “’‚” •’ ∑ȧ¿U ÷Ë ¡ÊŸŸÊ ’Ê∑§Ë Ÿ„UË¥ „ÒU, ∞‚Ê ¡Ê ôÊÊŸ-ÁflôÊÊŸ‚ ÃÎ# „ÈU∞ •ã×∑§⁄UáÊflÊ‹Ê „ÒU ÃÕÊ ¡Ê ∑ͧ≈USÕ ÿÊŸË •Áflø‹ •ÊÒ⁄U Á¡ÃÁãº˝ÿ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U ÿÈQ§ ÿÊŸË ‚◊ÊÁ„Uà (‚◊ÊÁœSÕ) ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿ„U ÿÊªË Á◊^ÔUË, ¬àÕ⁄U •ÊÒ⁄U ‚Èfláʸ∑§Ê ‚◊ÊŸ ‚◊¤ÊŸflÊ‹Ê „UÊÃ Ê „ÒU •ÕʸÃÔ˜ ©U‚∑§Ë ŒÎÁCÔU◊¥ Á◊^ÔUË, ¬àÕ⁄U •ÊÒ⁄U ‚ÊŸÊ ‚’ ‚◊ÊŸ „ÒU¥ (∞∑§ ’˝rÊÔM§¬ „ÒU)H 8H
U Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
‚ÈNUÁã◊òÊÊÿ¸ÈŒÊ‚ËŸ◊äÿSÕmcÿ’ãœÈ·È – ‚ÊœÈcflÁ¬ ø ¬Ê¬·È ‚◊’ÈÁhÌflÁ‡ÊcÿÃH 9H ‚ÈNUÁŒàÿÊÁŒ‡‹Ê∑§Êœ¸◊˜Ô ∞∑¢§ ¬Œ◊˜Ô– ‚ÈNUŒ˜Ô ßÁà ¬˝àÿȬ∑§Ê⁄U◊˜Ô •Ÿ¬ˇÿ ©U¬∑§Ãʸ– Á◊òÊ¢ F„UflÊŸ˜Ô– •Á⁄U— ‡ÊòÊÈ—– ©UŒÊ‚ËŸÊ Ÿ ∑§SÿÁøÃ˜Ô ¬ˇÊ¢ ÷¡Ã– ◊äÿSÕÊ ÿÊ ÁflL§hÿÊ— ©U÷ÿÊ— Á„UÃÒ·Ë– mcÿ •Êà◊Ÿ— •Á¬˝ÿ—– ’ãœÈ— ‚ê’ãœË ßÁà ∞Ã·È ‚ÊœÈ·È ‡ÊÊSòÊÊŸÈflÌÃ·È •Á¬ ø ¬Ê¬·È ¬˝ÁÃÁ·h∑§ÊÁ⁄U·È ‚fl¸·È ∞Ã·È ‚◊’ÈÁh— ∑§— Á∑¢§∑§◊ʸ ßÁà •√ÿʬÎÃ’ÈÁh— ßàÿÕ¸—– ÁflÁ‡Êcÿà Áfl◊Èëÿà ßÁà flÊ ¬Ê∆UÊãÃ⁄U◊–˜Ô ÿʪÊM§…UÊŸÊ¢ ‚fl¸·Ê◊˜Ô •ÿ◊˜Ô ©UûÊ◊ ßàÿÕ¸—H 9H
“‚ÈNUØԔ ‡Ê錂 ‹∑§⁄U •ÊœÊ ‡‹Ê∑§ ∞∑§ ¬Œ „ÒU– “‚ÈNUÔԘ ó¬˝àÿȬ∑§Ê⁄U Ÿ øÊ„U∑§⁄U ©U¬∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê, “Á◊òÊ”ó¬˝◊ Ë, “•Á⁄U”ó‡ÊòÊÈ, “©UŒÊ‚ËŸ”ó¬ˇÊ¬ÊÃ⁄UÁ„UÃ, “◊äÿSÕ”ó¡Ê ¬⁄US¬⁄U Áfl⁄UÊœ ∑§⁄UŸfl Ê‹ ŒÊŸÊ∑¥ §Ê Á„UÃ·Ò Ë „UÊ, “mcÿ”ó•¬ŸÊ •Á¬˝ÿ •ÊÒ⁄U “’ãœÈ”ó•¬ŸÊ ∑ȧ≈ÈUê’Ë, ߟ ‚’◊¥ ÃÕÊ ‡ÊÊSòÊÊŸÈ‚Ê⁄U ø‹ŸflÊ‹ üÊDUÔ ¬ÈL§·Ê◊¥ ¥ •ÊÒ⁄U ÁŸÁ·h ∑§◊¸ ∑§⁄UŸfl Ê‹ ¬ÊÁ¬ÿÊ◊¥ ¥ ÷Ë ¡Ê ‚◊’ÈÁhflÊ‹Ê „ÒU, ߟ ‚’◊¥ ∑§ÊÒŸ ∑Ò§‚Ê ÄÿÊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ∞‚ ÁfløÊ⁄U◊¥ Á¡‚∑§Ë ’ÈÁh Ÿ„UË¥ ‹ªÃË „ÒU fl„U üÊDUÔ „ÒU– •ÕʸÃÔ˜ ∞‚Ê ÿÊªË ‚’ ÿʪÊM§…∏U ¬ÈL§·Ê◊¥ ¥ ©UûÊ◊ „ÒU– ÿ„UÊ° “ÁflÁ‡ÊcÿÔ ∑§ SÕÊŸ◊¥ “Áfl◊ÈëÿÔ (◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU) ∞‚Ê ¬Ê∆UÊãÃ⁄U ÷Ë „ÒUH 9H
U
178
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
•Ã ∞fl◊˜Ô ©UûÊ◊»§‹¬˝Ê#ÿó
•Ã— ∞‚ ©UûÊ◊ »§‹∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿó
ÿÊªË ÿÈTËà ‚ÃÃ◊Êà◊ÊŸ¢ ⁄U„UÁ‚ ÁSÕ×– ∞∑§Ê∑§Ë ÿÃÁøûÊÊà◊Ê ÁŸ⁄UʇÊË⁄U¬Á⁄Uª˝„U—H 10H ÿÊªË äÿÊÿË ÿÈTËà ‚◊ÊŒäÿÊÃ˜Ô ‚Ãâ ‚fl¸ŒÊ •Êà◊ÊŸ◊˜Ô •ã×∑§⁄UáÊ¢ ⁄U„UÁ‚ ∞∑§Êãà ÁªÁ⁄UªÈ„UÊŒÊÒ ÁSÕ× ‚Ÿ˜Ô ∞∑§Ê∑§Ë •‚„UÊÿ—– ⁄U„UÁ‚ ÁSÕà ∞∑§Ê∑§Ë ø ßÁà Áfl‡ÊcÊáÊÊÃ˜Ô ‚ÛÿÊ‚¢ ∑ΧàflÊ ßàÿÕ¸—– ÿÃÁøûÊÊà◊Ê ÁøûÊ◊˜Ô •ã×∑§⁄UáÊ◊˜Ô •Êà◊Ê Œ„U— ø ‚¢ÿÃÊÒ ÿSÿ ‚ ÿÃÁøûÊÊà◊Ê ÁŸ⁄UʇÊË— flËÃÃÎcáÊ— •¬Á⁄Uª˝„U— ø ¬Á⁄Uª˝„U⁄UÁ„U×– ‚¢ãÿÊÁ‚àfl •Á¬ àÿQ§‚fl¸¬Á⁄Uª˝„U— ‚Ÿ˜Ô ÿÈTËà ßàÿÕ¸—H 10H
äÿÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÿÊªË •∑§‹ÊóÁ∑§‚Ë∑§Ê ‚ÊÕ Ÿ ‹∑§⁄U ¬„UÊ«∏U∑§Ë ªÈ»§Ê •ÊÁŒ ∞∑§Êãà SÕÊŸ◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê, ÁŸ⁄UãÃ⁄U •¬Ÿ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ê äÿÊŸ◊¥ ÁSÕ⁄U Á∑§ÿÊ ∑§⁄U– “∞∑§Êãà SÕÊŸ◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê” •ÊÒ⁄U “•∑§‹Ê” ߟ Áfl‡Ê·áÊÊ¥‚ ÿ„U ÷Êfl ¬ÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ‚¢ãÿÊ‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§ ÿʪ∑§Ê ‚ÊœŸ ∑§⁄U– Á¡‚∑§Ê ÁøûÊó•ã×∑§⁄UáÊ •ÊÒ⁄U •Êà◊Êó‡Ê⁄UË⁄U (ŒÊŸÊ¥) ¡Ëà „ÈU∞ „Ò¥U ∞‚Ê ÿÃÁøûÊÊà◊Ê, ÁŸ⁄UʇÊËó ÃÎcáÊÊ„UËŸ •ÊÒ⁄U ‚¢ª˝„U⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚¢ãÿÊ‚Ë „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ‚’ ‚¢ª˝„U∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ ÿʪ∑§Ê •èÿÊ‚ ∑§⁄UH 10H
U
•Õ ߌʟ˥ ÿʪ¢ ÿÈTà •Ê‚ŸÊ„UÊ⁄UÁfl„UÊ⁄Uʌ˟ʢ
ÿʪÊèÿÊ‚ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§ Á‹ÿ ÿʪ∑§ ‚ÊœŸM§¬ •Ê‚Ÿ, •Ê„UÊ⁄U •ÊÒ⁄U Áfl„UÊ⁄U •ÊÁŒ∑§Ê ÁŸÿ◊ ’Ã‹ÊŸÊ ÿʪ‚ÊœŸàflŸ ÁŸÿ◊Ê flQ§√ÿ— ¬˝Ê#ÿʪ‹ˇÊáÊ¢ ©UÁøà „ÒU ∞fl¢ ÿʪ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§Ê ‹ˇÊáÊ •ÊÒ⁄U ÿ໧‹ÊÁŒ ø ßÁà •Ã •Ê⁄UèÿÖ ÃòÊ •Ê‚Ÿ◊˜Ô ©U‚∑§Ê »§‹ •ÊÁŒ ÷Ë ∑§„UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ß‚Á‹ÿ •’ (ÿ„U ¬˝∑§⁄UáÊ) •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ©U‚◊¥ ¬„U‹ ∞fl ÃÊflÃ˜Ô ¬˝Õ◊◊˜Ô ©UëÿÃó •Ê‚Ÿ∑§Ê „UË fláʸŸ ∑§⁄Uà „Ò¥Uó
‡ÊÈøÊÒ Œ‡Ê ¬˝ÁÃDÔUÊåÿ ÁSÕ⁄U◊Ê‚Ÿ◊Êà◊Ÿ—– ŸÊàÿÈÁë¿˛Uâ ŸÊÁßËø¢ øÒ‹ÊÁ¡Ÿ∑ȧ‡ÊÊûÊ⁄U◊˜ÔH 11H ‡ÊÈøÊÒ ‡ÊÈh ÁflÁflQ§ Sfl÷Êfl× ‚¢S∑§Ê⁄UÃÊ flÊ Œ‡Ê SÕÊŸ, ¬˝ÁÃDÔUÊåÿ ÁSÕ⁄U◊Ô˜ •ø‹◊˜Ô •Êà◊Ÿ •Ê‚Ÿ¢ Ÿ •àÿÈÁë¿˛Uâ Ÿ •ÃËfl ©UÁë¿˛Uâ Ÿ •Á¬ •ÁßËø¢ ÃÃ˜Ô ø øÒ‹ÊÁ¡Ÿ∑ȧ‡ÊÊûÊ⁄U◊˜Ô, øÒ‹◊˜Ô •Á¡Ÿ¢ ∑ȧ‡ÊÊ— ø ©UûÊ⁄U ÿÁS◊Ÿ˜Ô •Ê‚Ÿ ÃŒ˜Ô •Ê‚Ÿ¢ øÒ‹ÊÁ¡Ÿ∑ȧ‡ÊÊûÊ⁄¢U ¬Ê∆U∑˝§◊ÊŒ˜Ô Áfl¬⁄UË× •òÊ ∑˝§◊— øҋʌ˟Ê◊˜ÔH 11H
‡ÊÈh SÕÊŸ◊¥ •ÕʸÃÔ˜ ¡Ê Sfl÷Êfl‚ •ÕflÊ ¤ÊÊ«∏UŸ- ’È„UÊ⁄UŸ •ÊÁŒ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ‚ ¥ ‚Ê»§ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ¬ÁflòÊ •ÊÒ⁄U ∞∑§Êãà SÕÊŸ „UÊ, ©U‚◊¥ •¬Ÿ •Ê‚Ÿ∑§Ê ¡Ê Ÿ •Áà ™°§øÊ „UÊ •ÊÒ⁄U Ÿ •Áà ŸËøÊ „UÊ •ÊÒ⁄U Á¡‚¬⁄U ∑˝§◊‚ flSòÊ, ◊Ϊø◊¸ •ÊÒ⁄U ∑ȧ‡ÊÊ Á’¿UÊÿ ªÿ „UÊ,¥ •Áflø‹÷Êfl‚ SÕʬŸ ∑§⁄U∑§ – ÿ„UÊ° ¬Ê∆U∑§˝ ◊‚ ©UŸ flSòÊÊÁŒ∑§Ê ∑˝§◊ ©U‹≈UÊ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ •ÕʸÃÔ˜ ¬„U‹ ∑ȧ‡ÊÊ, ©U‚¬⁄U ◊Ϊø◊¸ •ÊÒ⁄U Á»§⁄U ©U‚¬⁄U flSòÊ Á’¿UÊflH 11H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
¬˝ÁÃDÔUÊåÿ Á∑§◊˜Ôó
ÃòÊÒ∑§Êª˝¢ ◊Ÿ— ©U¬Áfl‡ÿÊ‚Ÿ
179
(•Ê‚Ÿ∑§Ê) ÁSÕ⁄U SÕʬŸ ∑§⁄U∑§ ÄÿÊ ∑§⁄U (‚Ê ∑§„Uà „Ò¥U)ó
∑ΧàflÊ ÿÃÁøûÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿ—– ÿÈÜÖÿÊlʪ◊Êà◊Áfl‡ÊÈhÿH 12H
ÃòÊ ÃÁS◊Ÿ˜Ô •Ê‚Ÿ ©U¬Áfl‡ÿ ÿʪ¢ ÿÈÜÖÿÊØԖ ∑§Õ◊˜Ô, ‚fl¸Áfl·ÿèÿ ©U¬‚¢NUàÿ ∞∑§Êª˝¢ ◊Ÿ—
©U‚ •Ê‚Ÿ¬⁄U ’Ò∆U∑§⁄U ÿʪ∑§Ê ‚ÊœŸ ∑§⁄U– ∑Ò§‚ ∑§⁄U? ◊Ÿ∑§Ê ‚’ Áfl·ÿÊ‚ ¥ „U≈UÊ∑§⁄U ∞∑§Êª˝ ∑ΧàflÊ ÿÃÁøûÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿ— ÁøûÊ¢ ø ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ø ∑§⁄U∑§ ÃÕÊ ÿÃÁøûÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿ ÿÊŸË ÁøûÊ •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ∑¥ §Ë Á∑˝§ÿÊ•Ê∑¥ §Ê ¡ËßflÊ‹Ê „UÊ∑ §⁄U ÿʪ∑§Ê ‚ÊœŸ ∑§⁄U– ÁøûÊÁãº˝ÿÊÁáÊ Ã·Ê¢ Á∑˝§ÿÊ— ‚¢ÿÃÊ ÃSÿ ‚ Á¡‚Ÿ ◊Ÿ •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ∑¥ §Ë Á∑˝§ÿÊ•Ê∑¥ §Ê ‚¢ÿ◊ ∑§⁄U Á‹ÿÊ „UÊ ©U‚∑§Ê ÿÃÁøûÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿ ∑§„Uà „ÒU¥– ÿÃÁøûÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿ—– fl„U Á∑§‚Á‹ÿ ÿʪ∑§Ê ‚ÊœŸ ∑§⁄U? ‚Ê ∑§„Uà „ÒU¥ó ‚ Á∑§◊ÕZ ÿʪ¢ ÿÈÜÖÿÊŒ˜Ô ßÁà •Ê„Uó •Êà◊‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ •Êà◊Áfl‡ÊÈhÿ •ã×∑§⁄UáÊSÿ Áfl‡ÊÈhKÕ¸◊˜Ô Á‹ÿ ∑§⁄UH 12H ßÁà ∞ÃØÔH 12H
U ’ÊsÔ◊˜Ô •Ê‚Ÿ◊˜Ô ©UQ§◊˜Ô •œÈŸÊ ‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UáÊ¢ ’ÊsÔ •Ê‚Ÿ∑§Ê fláʸŸ Á∑§ÿÊ, •’ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ∑Ò§‚ ∑§Õ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÃó ⁄UπŸÊ øÊÁ„Uÿ? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
‚◊¢ ∑§ÊÿÁ‡Ê⁄Uʪ˝Ëfl¢ œÊ⁄UÿÛÊø‹¢ ÁSÕ⁄U—– ‚ê¬˝ˇÿ ŸÊÁ‚∑§Êª˝¢ Sfl¢ ÁŒ‡ÊpÊŸfl‹Ê∑§ÿŸ˜ÔH 13H ‚◊¢ ∑§ÊÿÁ‡Ê⁄Uʪ˝Ëfl¢ ∑§Êÿ— ø Á‡Ê⁄U— ø ª˝ËflÊ ∑§ÊÿÊ, Á‚⁄U •ÊÒ⁄U ª⁄UŒŸ∑§Ê ‚◊ •ÊÒ⁄U •ø‹ ø ∑§ÊÿÁ‡Ê⁄Uʪ˝Ëfl¢ ÃÃ˜Ô ‚◊¢ œÊ⁄UÿŸ˜Ô •ø‹¢ ø ÷Êfl‚ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ÁSÕ⁄U „UÊ∑§⁄U ’Ò∆– ‚◊ÊŸ÷Êfl‚ ‚◊¢ œÊ⁄Uÿ× ø‹Ÿ¢ ‚ê÷flÁà •ÃÊ ÁflÁ‡ÊŸÁCÔU œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§ÊÿÊÁŒ∑§Ê ÷Ë ø‹Ÿ „UÊŸÊ ‚ê÷fl •ø‹◊˜ ßÁÖ ÁSÕ⁄U— ÁSÕ⁄UÊ ÷ÍàflÊ ßàÿÕ¸—– „ÒU, ß‚Á‹ÿ “•ø‹◊˜Ô” ÿ„U Áfl‡Ê·áÊ ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÒU– Sfl¢ ŸÊÁ‚∑§Êª˝¢ ‚ê¬˝ˇÿ ‚êÿ∑˜§Ô ¬˝ˇÊáÊ¢ ÃÕÊ •¬ŸË ŸÊÁ‚∑§Ê∑§ •ª˝÷ʪ∑§Ê ŒπÃÊ „ÈU•Ê ÿÊŸË ◊ÊŸÊ fl„U ©Uœ⁄U „UË •ë¿UË Ã⁄U„U Œπ ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒÎÁCÔU ∑§⁄U∑§– Œ‡Ê¸Ÿ¢ ∑ΧàflÊ ßfl– ÿ„UÊ° “‚¢¬˝ˇÿ” ∑§ ‚ÊÕ “ßfl” ‡ÊéŒ ‹È# ‚◊¤ÊŸÊ ßÁà ßfl‡ÊéŒÊ ‹È#Ê º˝CÔU√ÿ— – Ÿ Á„U øÊÁ„Uÿ; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„UÊ° •¬ŸË ŸÊÁ‚∑§Ê∑§ •ª˝÷ʪ∑§Ê SflŸÊÁ‚∑§Êª˝‚ê¬˝ˇÊáÊ◊˜Ô ß„U ÁflÁœÁà‚Ã◊˜Ô– ŒπŸ∑§Ê ÁflœÊŸ ∑§⁄UŸÊ •Á÷◊à Ÿ„UË¥ „ÒU– ÃÊ ÄÿÊ „ÒU? ’‚, ŸòÊÊ¥∑§Ë ŒÎÁc≈U∑§Ê (Áfl·ÿÊ¥∑§Ë Á∑¢§ ÃÌ„U øˇÊÈ·Ê— ŒÎÁCÔU‚ÁÛʬÊ×– •Ê⁄U‚ ⁄UÊ∑§∑§⁄U) fl„UÊ° SÕʬŸ ∑§⁄UŸÊ „UË ßCÔU „ÒU–
180
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
‚ ø •ã×∑§⁄UáÊ‚◊ʜʟʬˇÊÊ ÁflÁflÁˇÊ× SflŸÊÁ‚∑§Êª˝‚ê¬˝ˇÊáÊ◊˜Ô ∞fl øŒ˜Ô ÁflflÁˇÊâ ◊Ÿ— ÃòÊ ∞fl ‚◊ÊœËÿà Ÿ •Êà◊ÁŸ– •Êà◊ÁŸ Á„U ◊Ÿ‚— ‚◊ʜʟ¢ flˇÿÁà “•Êà◊‚¢SÕ¢ ◊Ÿ— ∑ΧàflÊ” ßÁÖ ÃS◊ÊŒ˜Ô ßfl‡Ê錋ʬŸ •ˇáÊÊ— ŒÎÁCÔU‚ÁÛʬÊà ∞fl ‚ê¬˝ˇ ÿ ßÁà ©UëÿÖ ÁŒ‡Ê— ø •Ÿfl‹Ê∑§ÿŸ˜Ô ÁŒ‡ÊÊ¢ ø •fl‹Ê∑§Ÿ◊˜Ô
•ãÃ⁄UÊ •∑ȧfl¸ŸÔ˜ ßÁà ∞ÃØH Ô 13H
fl„U (ß‚ Ã⁄U„U ŒÎÁCÔUSÕʬŸÊ ∑§⁄UŸÊ) ÷Ë •ã×∑§⁄UáÊ∑§ ‚◊ʜʟ∑§ Á‹ÿ •Êfl‡ÿ∑§ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÷Ë •÷ËCÔU „ÒU– ÄÿÊ¥Á∑§ ÿÁŒ •¬ŸË ŸÊÁ‚∑§Ê∑§ •ª˝÷ʪ∑§Ê ŒπŸÊ „UË Áflœÿ ◊ÊŸÊ ¡Êÿ ÃÊ Á»§⁄U ◊Ÿ fl„UË¥ ÁSÕà „UʪÊ, •Êà◊Ê◊¥ Ÿ„UË¥– ¬⁄¢UÃÈ (•Êª ø‹∑§⁄U) “•Êà◊‚¢SÕ¢ ◊Ÿ— ∑ΧàflÊ” ß‚ ¬Œ‚ •Êà◊Ê◊¥ „UË ◊Ÿ∑§Ê ÁSÕà ∑§⁄UŸÊ ’ËÊÿ¥ª– ß‚Á‹ÿ “ßfl” ‡ÊéŒ∑§ ‹Ê¬mÊ⁄UÊ ŸòÊÊ¥∑§Ë ŒÎÁCÔU∑§Ê ŸÊÁ‚∑§Ê∑§ •ª˝÷ʪ¬⁄U ‹ªÊŸÊ „UË “‚ê¬˝ˇÿ” ß‚ ¬Œ‚ ∑§„UÊ ªÿÊ– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U (ŸòÊÊ¥∑§Ë ŒÎÁCÔU∑§Ê ŸÊÁ‚∑§Ê∑§ •ª˝÷ʪ¬⁄U ‹ªÊ∑§⁄U) ÃÕÊ •ãÿ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥∑§Ê Ÿ ŒπÃÊ „ÈU•Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ’Ëø-’Ëø◊¥ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥∑§Ë •Ê⁄U ŒÎÁCÔU Ÿ «UÊ‹ÃÊ „ÈU•ÊH 13H
U Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
¬˝‡ÊÊãÃÊà◊Ê ÁflªÃ÷Ë’¸˝rÊÔøÊÁ⁄Ufl˝Ã ÁSÕ×– ◊Ÿ— ‚¢ÿêÿ ◊ÁìÊûÊÊ ÿÈQ§ •Ê‚Ëà ◊à¬⁄U—H 14H ¬˝‡ÊÊãÃÊà◊Ê ¬˝∑§·¸á Ê ‡ÊÊãà •Êà◊Ê •ã×∑§⁄UáÊ¢ ÿSÿ ‚— •ÿ¢ ¬˝‡ÊÊãÃÊà◊Ê ÁflªÃ÷Ë— ÁflªÃ÷ÿÊ ’˝rÊÔøÊÁ⁄Ufl˝Ã ÁSÕÃÊ ’˝rÊÔøÊÁ⁄UáÊÊ fl˝Ã¢ ’˝rÊÔøÿZ ªÈL§‡ÊÈüÊÍ·ÊÁ÷ˇÊÊ÷ÈÄàÿÊÁŒ ÃÁS◊Ÿ˜Ô ÁSÕ× ÃŒŸÈDÔUÊÃÊ èÊflŒ˜Ô ßàÿÕ¸—– Á∑¢§ ø ◊Ÿ— ‚¢ÿêÿ ◊Ÿ‚Ê flÎÁûÊ— ©U¬‚¢NUàÿ ßÁà ∞ÃŒ˜Ô ◊ÁìÊûÊÊ ◊Áÿ ¬⁄U◊E⁄U ÁøûÊ¢ ÿSÿ ‚— •ÿ¢ ◊ÁìÊûÊÊ ÿÈQ§— ‚◊ÊÁ„U× ‚Ÿ˜Ô •Ê‚Ëà ©U¬Áfl‡ÊŒ˜Ô ◊à¬⁄U— •„¢U ¬⁄UÊ ÿSÿ ‚— •ÿ¢ ◊à¬⁄U—– ÷flÁà ∑§ÁpŒ˜Ô ⁄UÊªË SòÊËÁøûÊÊ Ÿ ÃÈ ÁSòÊÿ◊˜Ô
¬˝‡ÊÊãÃÊà◊Êó•ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U‚ ‡ÊÊãà „ÈU∞ •ã×∑§⁄UáÊflÊ‹Ê, ÁflªÃ÷ËóÁŸ÷¸ÿ •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔøÊÁ⁄UÿÊ∑¥ § fl˝Ã◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê •ÕʸÃÔ˜ ’˝rÊÔøÿ¸, ªÈL§‚flÊ, Á÷ˇÊÊ-÷Ê¡Ÿ •ÊÁŒ ¡Ê ’˝rÊÔøÊ⁄UË∑§ fl˝Ã „ÒU¥ ©UŸ◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê ©UŸ∑§Ê •ŸÈDUÔÊŸ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê „UÊ∑ §⁄U •ÊÒ⁄U ◊Ÿ∑§Ê ‚¢ÿ◊ ∑§⁄U∑§ •ÕʸÃÔ˜ ◊Ÿ∑§Ë flÎÁûÊÿÊ∑¥ §Ê ©U¬‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄U∑§ ÃÕÊ ◊ȤÊ◊¥ ÁøûÊflÊ‹Ê •ÕʸÃÔ˜ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E ⁄U◊¥ „UË Á¡‚∑§Ê ÁøûÊ ‹ª ªÿÊ „ÒU ∞‚Ê ◊ÁìÊûÊ „UÊ∑ §⁄U ÃÕÊ ‚◊ÊÁ„UÃÁøûÊ „UÊ∑ §⁄U •ÊÒ⁄U ◊È¤Ê „UË ‚fl¸üÊDUÔ ◊ÊŸŸflÊ‹Ê, •ÕʸÃÔ˜ ◊Ò¥ „UË Á¡‚∑§ ◊Ã◊¥ ‚’‚ üÊDUÔ „°UÍ, ∞‚Ê „UÊ∑ §⁄U ’Ò∆U– ∑§Ê߸ SòÊˬ˝◊Ë SòÊË◊¥ ÁøûÊflÊ‹Ê „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU; ¬⁄¢UÃÈ fl„U SòÊË∑§Ê ‚’‚ üÊDÔU Ÿ„UË¥ ‚◊¤ÊÃÊ– ÃÊ ∞fl ¬⁄UàflŸ ªÎˆÔUÊÁÃ, Á∑¢§ ÃÌ„U ⁄UÊ¡ÊŸ¢ ◊„UÊŒfl¢ Á∑§‚∑§Ê ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU? fl„U ⁄UÊ¡Ê∑§Ê ÿÊ ◊„UÊŒfl∑§Ê SòÊË∑§Ë •¬ˇÊÊ üÊDÔU ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU? ¬⁄¢UÃÈ ÿ„U ‚Êœ∑§ ÃÊ ÁøûÊ ÷Ë ◊ȤÊ◊¥ „UË ⁄UπÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ◊È¤Ê „UË ‚’‚ •Áœ∑§ üÊDÔU ÷Ë ‚◊¤ÊÃÊ „ÒUH 14H flÊ •ÿ¢ ÃÈ ◊ÁìÊûÊÊ ◊à¬⁄U— øH 14H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
•Õ ߌʟ˥ ÿʪ»§‹◊˜Ô ©UìÊÃó
181
•’ ÿʪ∑§Ê »§‹ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
ÿÈTÛÊfl¢ ‚ŒÊà◊ÊŸ¢ ÿÊªË ÁŸÿÃ◊ÊŸ‚—– ‡ÊÊÁãâ ÁŸflʸáʬ⁄U◊Ê¢ ◊à‚¢SÕÊ◊Áœªë¿UÁÃH 15H ÿÈTŸ˜Ô ‚◊ʜʟ¢ ∑ȧfl¸ŸÔ˜ ∞fl¢ ÿÕÊQ§ Ÿ ÁflœÊŸŸ ‚ŒÊ •Êà◊ÊŸ¢ ÿÊªË ÁŸÿÃ◊ÊŸ‚Ê ÁŸÿâ ‚¢ÿâ ◊ÊŸ‚¢ ◊ŸÊ ÿSÿ ‚— •ÿ¢ ÁŸÿÃ◊ÊŸ‚—, ‡ÊÊÁãÃ◊˜Ô ©U¬⁄UÁâ ÁŸflʸáʬ⁄U◊Ê¢ ÁŸflʸáÊ¢ ◊ÊˇÊ— Ãà¬⁄U◊Ê ÁŸDÔUÊ ÿSÿÊ— ‡ÊÊã× ‚Ê ÁŸflʸáʬ⁄U◊Ê ÃÊ¢ ÁŸflʸáʬ⁄U◊Ê¢ ◊à‚¢SÕÊ¢ ◊ŒœËŸÊ◊˜Ô •Áœªë¿UÁà ¬˝Ê¬AÊÁÃH 15H
ÁŸÿà ◊ŸflÊ‹Ê ÿÊªË •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ ¡ËÃÊ „ÈU•Ê „ÒU ∞‚Ê ÿÊªË ©U¬ÿ¸ÈQ§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ‚ŒÊ •Êà◊Ê∑§Ê ‚◊ʜʟ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊Ÿ∑§Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ÁSÕ⁄U ∑§⁄UÃÊ-∑§⁄UÃÊ ◊ȤÊ◊¥ ÁSÕà ÁŸflʸáÊŒÊÁÿŸË ‡ÊÊÁãÃ∑§Êó©U¬⁄UÁÃ∑§Ê ¬ÊÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ë ¬⁄U◊ÁŸDÔUÊó•ÁãÃ◊ ÁSÕÁà ◊ÊˇÊ „ÒU ∞fl¢ ¡Ê ◊ȤÊ◊¥ ÁSÕà „ÒUó◊⁄U •œËŸ „ÒU ∞‚Ë ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒUH 15H
U ߌʟ˥ ÿÊÁªŸ •Ê„UÊ⁄UÊÁŒÁŸÿ◊ ©UëÿÃó
•’ ÿʪË∑§ •Ê„UÊ⁄U •ÊÁŒ∑§ ÁŸÿ◊ ∑§„U ¡Êà „Ò¥Uó
ŸÊàÿoAÃSÃÈ ÿÊªÊ˘ÁSà Ÿ øÒ∑§ÊãÃ◊ŸoA×– Ÿ øÊÁÃSfl¬A‡ÊË‹Sÿ ¡Êª˝ÃÊ ŸÒfl øÊ¡¸ÈŸH 16H Ÿ •àÿ‡ŸÃ •Êà◊‚Áê◊Ã◊˜Ô •ÛʬÁ⁄U◊ÊáÊ◊˜Ô
•Áœ∑§ πÊŸflÊ‹∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô •¬ŸË ‡ÊÁQ§∑§Ê ©UÀ‹YÔUŸ ∑§⁄U∑§ ‡ÊÁQ§‚ •Áœ∑§ ÷Ê¡Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê •ÃËàÿ •‡ŸÃ— •àÿ‡ŸÃÊ Ÿ ÿʪ— •ÁSÃ, Ÿ ÿʪ Á‚h Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÊÒ⁄U Á’‹∑ȧ‹ Ÿ πÊŸflÊ‹∑§Ê ø ∞∑§ÊãÃ◊˜Ô •Ÿ‡ŸÃÊ ÿʪ— •ÁSà “ÿŒÈ „U flÊ ÷Ë ÿʪ Á‚h Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U üÊÈÁà „ÒU Á∑§ “¡Ê •¬Ÿ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë ‡ÊÁQ§∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •ÛÊ πÊÿÊ •Êà◊‚Áê◊Ã◊ÛÊ¢ ÃŒflÁà ÃÛÊ Á„UŸÁSÔ “ÿŒ˜Ô÷ÍÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU fl„U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ∑§CÔU Ÿ„UË¥ ŒÃÊ (Á’ªÊ«∏U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ); ¡Ê ©U‚‚ •Áœ∑§ „UÊÃÊ „ÒU Á„UŸÁSà Ãlà∑§ŸËÿÊ Ÿ ÃŒflÁÔ (‡ÊìÕ) fl„U ∑§CÔU ŒÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê ¬˝◊ÊáÊ‚ ∑§◊ „UÊÃÊ „ÒU fl„U ⁄UˇÊÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ–” ßÁà üÊÈ×–
ß‚Á‹ÿ ÿʪË∑§Ê øÊÁ„Uÿ Á∑§ •¬Ÿ Á‹ÿ Á¡ÃŸÊ ÃS◊ÊŒ˜Ô ÿÊªË Ÿ •Êà◊‚Áê◊ÃÊŒ˜Ô •ÛÊÊŒ˜Ô ©U¬ÿÈQ§ „UÊ ©U‚‚ ∑§◊ ÿÊ ÖÿÊŒÊ •ÛÊ Ÿ πÊÿ– •Áœ∑¢§ ãÿÍŸ¢ flÊ •‡ŸËÿÊØԖ •ÕflÊ ÿ„U •Õ¸ ‚◊¤ÊÊ Á∑§ ÿʪË∑§ Á‹ÿ •Õ flÊ ÿÊÁªŸÊ ÿʪ‡ÊÊSòÊ ¬Á⁄U¬Á∆UÃÊŒ˜Ô •ÛʬÁ⁄U◊ÊáÊÊŒ˜Ô •ÁÃ◊ÊòÊ◊˜Ô •‡ŸÃÊ ÿÊªÊ Ÿ ÿʪ‡ÊÊSòÊ◊¥ ’ËÊÿÊ „ÈU•Ê ¡Ê •ÛÊ∑§Ê ¬Á⁄U◊ÊáÊ „ÒU ©U‚‚ •Áœ∑§ πÊŸflÊ‹∑§Ê ÿʪ Á‚h Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– •ÁSÖ
182
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
©UQ¢§
Á„U
“•œ¸◊‡ÊŸSÿ
‚√ÿTŸSÿ
fl„UÊ° ÿ„U ¬Á⁄U◊ÊáÊ ’ËÊÿÊ „ÒU Á∑§ “¬≈U∑§Ê •ÊœÊ
÷ʪ •ÕʸÃÔ˜ ŒÊ Á„US‚ ÃÊ ‡ÊÊ∑§-¬Êà •ÊÁŒ √ÿTŸÊ‚ ¥ Á„Uà ÃÎÃËÿ◊ÈŒ∑§Sÿ ÃÈ– flÊÿÊ— ‚@⁄UáÊÊÕZ ÃÈ øÃÈÕ¸- ÷Ê¡Ÿ‚ •ÊÒ⁄U ÃË‚⁄UÊ Á„US‚Ê ¡‹‚ ¬Íáʸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ ÃÕÊ øÊÒÕÊ flÊÿÈ∑§ •ÊŸ-¡ÊŸ∑§ Á‹ÿ πÊ‹Ë ⁄UπŸÊ øÊÁ„Uÿ” ßàÿÊÁŒ– ◊fl‡Ê·ÿØÔH” ßàÿÊÁŒ ¬Á⁄U◊ÊáÊ◊˜Ô–
ÃÕÊ „U •¡¸ÈŸ! Ÿ ÃÊ ’„ÈUà ‚ÊŸflÊ‹∑§Ê „UË ÿʪ ÃÕÊ Ÿ ø •ÁÃSfl¬A‡ÊË‹Sÿ ÿÊªÊ ÷flÁà Ÿ ∞fl ø •ÁÃ◊ÊòÊ¢ ¡Êª˝ÃÊ ÿÊªÊ ÷flÁà ø Á‚h „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ •Áœ∑§ ¡ÊªŸflÊ‹∑§Ê „UË ÿʪÁ‚Áh ¬˝Ê# „UÊÃË „ÒUH 16H •¡¸ÈŸH 16H
U ∑§Õ¢ ¬ÈŸ— ÿÊªÊ ÷flÁà ßÁà ©UëÿÃó
ÿÈQ§Ê„UÊ⁄UÁfl„UÊ⁄USÿ ÿÈQ§Sfl¬AÊfl’ÊœSÿ
ÃÊ Á»§⁄U ÿʪ ∑Ò§‚ Á‚h „UÊÃÊ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
ÿÈQ§øCÔUSÿ ÿÊªÊ ÷flÁÃ
∑§◊¸‚È– ŒÈ—π„UÊH 17H
ÿÈQ§Ê„UÊ⁄UÁfl„UÊ⁄USÿ •ÊÁOÔUÿà ßÁà •Ê„UÊ⁄U— •ÛÊ¢ Áfl„U⁄UáÊ¢ Áfl„UÊ⁄U— ¬ÊŒ∑˝§◊— ÃÊÒ ÿÈQ§ÊÒ ÁŸÿìÁ⁄U◊ÊáÊÊÒ ÿSÿ ÃÕÊ ÿÈQ§øCÔUSÿ ÿÈQ§Ê ÁŸÿÃÊ øCÔUÊ ÿSÿ ∑§◊¸‚È ÃÕÊ ÿÈQ§Sfl¬AÊfl’ÊœSÿ ÿÈQ§ÊÒ Sfl¬A— ø •fl’Êœ— ø ÃÊÒ ÁŸÿÃ∑§Ê‹ÊÒ ÿSÿ, ÃSÿ ÿÈQ§Ê„UÊ⁄UÁfl„UÊ⁄USÿ ÿÈQ§øCÔUSÿ ∑§◊¸‚È ÿÈQ§Sfl¬AÊfl’ÊœSÿ ÿÊÁªŸÊ ÿÊªÊ ÷flÁà ŒÈ—π„UÊ– ŒÈ—πÊÁŸ ‚flʸÁáÊ „UÁãà ßÁà ŒÈ—π„UÊ– ‚fl¸-
¡Ê πÊÿÊ ¡Êÿ fl„U •Ê„UÊ⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô •ÛÊ •ÊÒ⁄U ø‹ŸÊ-Á»§⁄UŸÊM§¬ ¡Ê ¬Ò⁄UÊ¥∑§Ë Á∑˝§ÿÊ „ÒU fl„U Áfl„UÊ⁄U, ÿ„U ŒÊŸÊ¥ Á¡‚∑§ ÁŸÿÁ◊à ¬Á⁄U◊ÊáÊ‚ „UÊà „Ò¥U •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ Á¡‚∑§Ë øCÔUÊ ÁŸÿÁ◊à ¬Á⁄U◊ÊáÊ‚ „UÊÃË „ÒU, Á¡‚∑§Ê ‚ÊŸÊ •ÊÒ⁄U ¡ÊªŸÊ ÁŸÿÃ-∑§Ê‹◊¥ ÿÕÊÿÊÇÿ „UÊÃÊ „ÒU, ∞‚ ÿÕÊÿÊÇÿ •Ê„UÊ⁄U-Áfl„UÊ⁄UflÊ‹ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ÿÕÊÿÊÇÿ øCUÔ Ê ∑§⁄UŸflÊ‹ ÃÕÊ ÿÕÊÿÊÇÿ ‚ÊŸ •ÊÒ⁄U ¡ÊªŸflÊ‹ ÿʪË∑§Ê ŒÈ—πŸÊ‡Ê∑§ ÿʪ Á‚h „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ‚’ ŒÈ—πÊ¥∑§Ê „U⁄UŸflÊ‹∑§Ê ŸÊ◊ “ŒÈ—π„UÊ” „ÒU– ∞‚Ê ‚’ ‚¢‚Ê⁄UM§¬ ŒÈ—πÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÿʪ (©U‚ ÿʪË∑§Ê) Á‚h „UÊÃÊ „ÒU ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ ‚¢‚Ê⁄UŒÈ—πˇÊÿ∑ΧŒ˜Ô ÿÊªÊ ÷flÁà ßàÿÕ¸—H 17H „ÒUH 17H
U •Õ •œÈŸÊ ∑§ŒÊ ÿÈQ§Ê ÷flÁà ßÁà ©UëÿÃó
•’ ÿ„U ’ËÊà „Ò¥U Á∑§ (‚Êœ∑§ ¬ÈL§·) ∑§’ ÿÈQ§ (‚◊ÊÁœSÕ) „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
ÿŒÊ ÁflÁŸÿâ ÁøûÊ◊Êà◊ãÿflÊflÁÃDÔUÖ ÁŸ—S¬Î„U— ‚fl¸∑§Ê◊èÿÊ ÿÈQ§ ßàÿÈëÿà ÌÊH 18H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
ÿŒÊ ÁflÁŸÿâ ÁøûÊ¢ Áfl‡Ê·áÊ ÁŸÿâ ‚¢ÿÃ◊˜Ô ∞∑§Êª˝ÃÊ◊˜Ô •Ê¬ÛÊ¢ ÁøûÊ◊˜Ô, Á„UàflÊ ’ÊsÔÁøãÃÊ◊˜Ô •Êà◊ÁŸ ∞fl ∑§fl‹ •flÁÃDÔUà SflÊà◊ÁŸ ÁSÕÁâ ‹÷à ßàÿÕ¸—– ÁŸ—S¬Î„U— ‚fl¸∑§Ê◊èÿÊ ÁŸª¸ÃÊ ŒÎCÔUÊŒÎCÔUÁfl·ÿèÿ— S¬Î„UÊ ÃÎcáÊÊ ÿSÿ ÿÊÁªŸ— ‚ ÿÈQ§— ‚◊ÊÁ„Uà ßÁà ©UëÿÃ ÃŒÊ ÃÁS◊Ÿ˜Ô ∑§Ê‹H 18H
183
fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ÁøûÊ ÿÊŸË Áfl‡Ê·M§¬‚ ∞∑§Êª˝ÃÊ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU•Ê ÁøûÊ, ¡’ ’ÊsÔ Áøãß∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ∑§fl‹ •Êà◊Ê◊¥ „UË ÁSÕà „UÊÃÊ „ÒU󕬟 SflM§¬◊¥ ÁSÕÁà ‹Ê÷ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– Ã’ó©U‚ ‚◊ÿ ‚’ ÷ʪÊ∑¥ §Ë ‹Ê‹‚Ê‚ ⁄UÁ„Uà „ÈU•Ê ÿÊªË •ÕʸÃÔ˜ ŒÎCUÔ •ÊÒ⁄U •ŒÎCUÔ ‚◊Sà ÷ʪʂ ¥ Á¡‚∑§Ë ÃÎcáÊÊ ŸCÔU „UÊ ªÿË „ÒU ∞‚Ê ÿÊªË ÿÈQ§ „ÒUó‚◊ÊÁœSÕ (¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ÁSÕÁÃflÊ‹Ê) „ÒU, ∞‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 18H
U ÃSÿ ÿÊÁªŸ— ‚◊ÊÁ„Uâ ÿÃ˜Ô ÁøûÊ¢ ÃSÿ ©U‚ ÿʪË∑§Ê ¡Ê ‚◊ÊÁœSÕ ÁøûÊ „ÒU ©U‚∑§Ë ©U¬◊Ê ©UëÿÃó ©U¬◊Ê ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒUó
ÿÕÊ ŒË¬Ê ÁŸflÊÃSÕÊ ŸXÔUà ‚ʬ◊Ê S◊ÎÃÊ– ÿÊÁªŸÊ ÿÃÁøûÊSÿ ÿÈTÃÊ ÿʪ◊Êà◊Ÿ—H 19H ÿÕÊ ŒË¬— ¬˝ŒË¬Ê ÁŸflÊÃSÕÊ ÁŸflÊà flÊÃflÌ¡Ã Œ‡Ê ÁSÕÃÊ Ÿ ßXÔUà Ÿ ø‹ÁÃ, ‚Ê ©U¬◊Ê ©U¬◊Ëÿà •ŸÿÊ ßÁà ©U¬◊Ê ÿʪôÊÒ— Áøûʬ˝øÊ⁄UŒÌ‡ÊÁ÷— S◊ÎÃÊ ÁøÁãÃÃÊ ÿÊÁªŸÊ ÿÃÁøûÊSÿ ‚¢ÿÃÊã×∑§⁄UáÊSÿ ÿÈTÃÊ ÿʪ◊˜Ô •ŸÈÁÃDÔUà •Êà◊Ÿ— ‚◊ÊÁœ◊˜Ô •ŸÈÁÃDÔUà ßàÿÕ¸—H 19H
¡Ò‚ flÊÿÈ⁄UÁ„Uà SÕÊŸ◊¥ ⁄UπÊ „ÈU•Ê ŒË¬∑§ ÁfløÁ‹Ã Ÿ„UË¥ „UÊà Ê, fl„UË ©U¬◊Ê •Êà◊äÿÊŸ∑§Ê •èÿÊ‚ ∑§⁄UŸfl Ê‹
∞fl¢ ÿʪÊèÿÊ‚’‹ÊŒ˜Ô ÁŸflÊì˝ŒË¬∑§À¬¢ ‚ØÔó
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿʪÊèÿÊ‚∑§ ’‹‚ flÊÿÈ⁄UÁ„Uà SÕÊŸ◊¥ ⁄Uπ „ÈU∞ ŒË¬∑§∑§Ë ÷Ê°Áà ∞∑§Êª˝ Á∑§ÿÊ „ÈU•Êó
‚◊ÊÁœ◊¥ ÁSÕà „ÈU∞ ÿʪË∑§ ¡Ëà „ÈU∞ •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë, ÁøûÊ-ªÁÃ∑§Ê ¬˝àÿˇÊ ŒπŸflÊ‹ ÿʪflûÊÊ ¬ÈL§·Ê¥Ÿ ◊ÊŸË „ÒU– Á¡‚‚ Á∑§‚Ë∑§Ë ‚◊ÊŸÃÊ ∑§Ë ¡Êÿ ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ©U¬◊Ê „ÒUH 19H
U
∞∑§Êª˝Ë÷Íâ
ÿòÊʬ⁄U◊à ÁøûÊ¢ ÿòÊ øÒflÊà◊ŸÊà◊ÊŸ¢
ÁŸL§h¢ ÿʪ‚flÿÊ– ¬‡ÿÛÊÊà◊ÁŸ ÃÈcÿÁÃH 20H
ÿòÊ ÿÁS◊Ÿ˜Ô ∑§Ê‹ ©U¬⁄U◊à ÁøûÊ◊˜Ô ©U¬⁄UÁâ ªë¿UÁà ÁŸL§h¢ ‚fl¸ÃÊ ÁŸflÊÁ⁄Uì˝øÊ⁄¢U ÿʪ‚flÿÊ ÿʪʟÈDÔUÊŸŸ, ÿòÊ ø ∞fl ÿÁS◊Ÿ˜Ô ø ∑§Ê‹ •Êà◊ŸÊ ‚◊ÊÁœ¬Á⁄U‡ÊÈhŸ •ã×∑§⁄UáÊŸ •Êà◊Ê ¬⁄¢U øÒÃãÿÖÿÊÁ×SflM§¬¢ ¬‡ÿŸ˜Ô ©U¬‹÷◊ÊŸ— Sfl ∞fl •Êà◊ÁŸ ÃÈcÿÁà ÃÈÁC¢ÔU ÷¡ÃH 20H
ÿʪ‚ÊœŸ‚ ÁŸL§h Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê, ‚’ •Ê⁄U‚ ø@‹ÃÊ⁄UÁ„Uà Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê, ÁøûÊóÁ¡‚ ‚◊ÿ ©U¬⁄Uà „UÊÃÊ „ÒUó©U¬⁄UÁÃ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU– ÃÕÊ Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ ‚◊ÊÁœmÊ⁄UÊ •Áà ÁŸ◊¸‹ (Sflë¿U) „ÈU∞ •ã×∑§⁄UáÊ‚ ¬⁄U◊ øÒÃãÿ ÖÿÊÁ×SflM§¬ •Êà◊Ê∑§Ê ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê fl„U •¬Ÿ-•Ê¬◊¥ „UË ‚¢ÃÈCÔU „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUóÃÎÁ# ‹Ê÷ ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒUH 20H
U
184
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
‚Èπ◊ÊàÿÁãÃ∑¢§ ÿûÊŒ˜Ô’ÈÁhª˝ÊsÔ◊ÃËÁãº˝ÿ◊˜Ô– flÁûÊ ÿòÊ Ÿ øÒflÊÿ¢ ÁSÕÃp‹Áà Ãûfl×H 21H ‚Èπ◊˜Ô •ÊàÿÁãÃ∑§◊˜Ô •àÿãÃ◊˜Ô ∞fl ÷flÁà ßÁà •ÊàÿÁãÃ∑§◊˜Ô •ŸãÃ◊˜Ô ßàÿÕ¸—– ÿÃ˜Ô ÃŒ˜Ô ’ÈÁhª˝ÊsÔ¢ ’ÈhKÊ ∞fl ßÁãº˝ÿÁŸ⁄U¬ˇÊÿÊ ªÎsÔà ßÁà ’ÈÁhª˝ÊsÔ◊˜Ô •ÃËÁãº˝ÿ◊˜Ô ßÁãº˝ÿªÊø⁄UÊÃËÃ◊˜Ô •Áfl·ÿ¡ÁŸÃ◊˜Ô ßàÿÕ¸—– flÁûÊ ÃŒ˜Ô ߸ŒÎ‡Ê¢ ‚Èπ◊˜Ô •ŸÈ÷flÁà ÿòÊ ÿÁS◊Ÿ˜Ô ∑§Ê‹, Ÿ ø ∞fl •ÿ¢ ÁflmÊŸ˜Ô •Êà◊SflM§¬ ÁSÕ× ÃS◊ÊŒ˜ ÔŸ ∞fl ø‹Áà Ãûfl× ÃûflSflM§¬ÊŒ˜Ô Ÿ ¬˝ëÿflà ßàÿÕ¸—H 21H
¡Ê ‚Èπ •àÿãà ÿÊŸË •ã ⁄UÁ„UÃó•Ÿãà „ÒU, ¡Ê ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ë ∑ȧ¿U ÷Ë •¬ˇÊÊ Ÿ ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ’ÈÁh‚ „UË ª˝„UáÊ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸÿÊÇÿ „ÒU, ¡Ê ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ë ¬„°ÈUø‚ •ÃËà „ÒU ÿÊŸË ¡Ê Áfl·ÿ¡ÁŸÃ ‚Èπ Ÿ„UË¥ „ÒU, ∞‚ ‚Èπ∑§Ê ÿ„U ÿÊªË Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ •ŸÈ÷fl ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU, Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ •¬Ÿ SflM§¬◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê ÿ„U ôÊÊŸË ©U‚ Ãûfl‚óflÊSÃÁfl∑§ SflM§¬‚ ø‹Êÿ◊ÊŸ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊóÁfløÁ‹Ã Ÿ„UË¥ „UÊÃÊH 21H
U
Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
ÿ¢ ‹éäflÊ øʬ⁄¢U ‹Ê÷¢ ◊ãÿà ŸÊÁœ∑¢§ Ã×– ÿÁS◊ÁãSÕÃÊ Ÿ ŒÈ—πŸ ªÈL§áÊÊÁ¬ ÁfløÊÀÿÃH 22H ÿ¢ ‹éäflÊ ÿ◊˜Ô •Êà◊‹Ê÷¢ ‹éäflÊ ¬˝Êåÿ ø •¬⁄U◊˜Ô •ãÿÀ‹Ê÷ÊãÃ⁄¢U Ã× •Áœ∑§◊˜Ô •ÁSà ßÁà Ÿ ◊ãÿà ÁøãÃÿÁÖ Á∑¢§ ø ÿÁS◊Ÿ˜Ô •Êà◊Ãûfl ÁSÕÃÊ ŒÈ—πŸ ‡ÊSòÊÁŸ¬ÊÃÊÁŒ‹ˇÊáÊŸ ªÈL§áÊÊ ◊„UÃÊ •Á¬ Ÿ ÁfløÊÀÿÃH 22H
Á¡‚ •Êà◊¬˝ÊÁ#M§¬ ‹Ê÷∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ∑§⁄U ©U‚‚ •Áœ∑§ ∑§Ê߸ ŒÍ‚⁄UÊ ‹Ê÷ „ÒU ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃÊ, ŒÍ‚⁄U ‹Ê÷∑§Ê S◊⁄UáÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ– ∞fl¢ Á¡‚ •Êà◊Ãûfl◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê ÿÊªË ‡ÊSòÊÊÉÊÊà •ÊÁŒ ’«∏U ÷Ê⁄UË ŒÈ—πÊ¥mÊ⁄UÊ ÷Ë ÁfløÁ‹Ã Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊH 22H
U
“ÿòÊʬ⁄U◊Ô ßàÿÊlÊ⁄Uèÿ ÿÊflÁj— “ÿòÊʬ⁄U◊Ô ‚ ‹∑§⁄U ÿ„UÊ°Ã∑§ ‚◊Sà Áfl‡Ê·áÊÊ¥Áfl‡Ê·áÊÒ— ÁflÁ‡ÊCÔU •Êà◊ÊflSÕÊÁfl‡Ê·Ê ÿʪ ‚ ÁflÁ‡ÊCÔU •Êà◊Ê∑§Ê •flSÕÊÁfl‡Ê·M§¬ ¡Ê ÿʪ ∑§„UÊ ©UQ§—ó ªÿÊ „ÒUó
â ÁfllÊŒ˜ÔŒÈ—π‚¢ÿʪÁflÿʪ¢ ÿʪ‚ÁÜôÊÃ◊˜Ô– ‚ ÁŸpÿŸ ÿÊQ§√ÿÊ ÿÊªÊ˘ÁŸÌflááÊøÂÊH 23H â ÁfllÊŒ˜Ô Áfl¡ÊŸËÿÊŒ˜Ô ŒÈ—π‚¢ÿʪÁflÿʪ◊˜Ô, ŒÈ—πÒ— ‚¢ÿÊªÊ ŒÈ—π‚¢ÿʪ— ß ÁflÿÊªÊ ŒÈ—π‚¢ÿʪÁflÿʪ— ⠌ȗπ‚¢ÿʪÁflÿʪ¢ ÿʪ ßÁà ∞fl ‚ÁÜôÊâ Áfl¬⁄UËˡÊáÊŸ ÁfllÊŒ˜Ô Áfl¡ÊŸËÿÊŒ˜Ô ßàÿÕ¸—–
©U‚ ÿʪ ŸÊ◊∑§ •flSÕÊ∑§Ê ŒÈ—πÊ¥∑§ ‚¢ÿʪ∑§Ê Áflÿʪ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ŒÈ—πÊ¥‚ ‚¢ÿʪ „UÊŸÊ “ŒÈ—π‚¢ÿʪ” „ÒU, ©U‚‚ Áflÿʪ „UÊ ¡ÊŸÊ “ŒÈ—πÊ¥∑§ ‚¢ÿʪ∑§Ê Áflÿʪ” „ÒU, ©U‚ “ŒÈ—π-‚¢ÿʪÁflÿʪ” ∑§Ê “ÿʪ” ∞‚ Áfl¬⁄UËà ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ „ÈU•Ê ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
185
ÿʪ»§‹◊˜Ô ©U¬‚¢NUàÿ ¬ÈŸ— •ãflÊ⁄Uê÷áÊ ÿʪ-»§‹∑§Ê ©U¬‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄U∑§ •’ ŒÎ…U∏ ÁŸpÿ∑§Ê •ÊÒ⁄U ÿʪSÿ ∑§Ã¸√ÿÃÊ ©UëÿÃ, ÁŸpÿÊÁŸfl¸ŒÿÊ— ÿʪÁfl·ÿ∑§ L§Áø∑§Ê ÷Ë ÿʪ∑§Ê ‚ÊœŸ ’ÃÊŸ∑§ Á‹ÿ ¬ÈŸ— ÿʪ‚ÊœŸàflÁflœÊŸÊÕ¸◊˜Ô– ¬˝∑§Ê⁄UÊãÃ⁄U‚ ÿʪ∑§Ë ∑§Ã¸√ÿÃÊ ’ÃÊÿË ¡ÊÃË „ÒUó ‚ ÿÕÊQ§»§‹Ê ÿÊªÊ ÁŸpÿŸ •äÿfl‚ÊÿŸ fl„U ©U¬ÿ¸ÈQ§ »§‹flÊ‹Ê ÿʪ Á’ŸÊ ©U∑§ÃÊÿ „ÈU∞ ÿÊQ§√ÿ— •ÁŸÌflááÊøÂʖ ÁøûÊ‚ ÁŸpÿ¬Ífl¸∑§ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– Ÿ ÁŸÌflááÊ◊˜Ô •ÁŸÌflááÊ¢ Á∑¢§ ÃÃ˜Ô ø× Á¡‚ ÁøûÊ◊¥ ÁŸÌflááÊÃÊ (©Umª) Ÿ „UÊ fl„U •ÁŸÌflááÊÁøûÊ „ÒU, ∞‚ •ÁŸÌflááÊ (Ÿ ©U∑§ÃÊÿ „ÈU∞) ÁøûÊ‚ ÁŸpÿ¬Ífl¸∑§ ÿʪ∑§Ê ‚ÊœŸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÿ„U ß ÁŸfl¸Œ⁄UÁ„Uß øÃ‚Ê ÁøûÊŸ ßàÿÕ¸—H 23H •Á÷¬˝Êÿ „ÒUH 23H
U
Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
‚VÔUÀ¬¬˝÷flÊã∑§Ê◊Ê¢SàÿÄàflÊ ‚flʸŸ‡Ê·Ã—– ◊Ÿ‚ÒflÁãº˝ÿª˝Ê◊¢ ÁflÁŸÿêÿ ‚◊ãÃ×H 24H ‚VÔUÀ¬¬˝÷flÊŸ˜Ô ‚VÔUÀ¬— ¬˝÷flÊ ÿ·Ê¢ ∑§Ê◊ÊŸÊ¢ à ‚VÔUÀ¬¬˝÷flÊ— ∑§Ê◊Ê— ÃÊŸ˜Ô àÿÄàflÊ ¬Á⁄UàÿÖÿ ‚flʸŸ˜Ô •‡Ê·ÃÊ ÁŸ‹¸¬Ÿ– Á∑¢§ ø ◊Ÿ‚Ê ∞fl Áflfl∑§ÿÈQ§Ÿ ßÁãº˝ÿª˝Ê◊◊˜Ô ßÁãº˝ÿ‚◊ÈŒÊÿ¢ ÁflÁŸÿêÿ ÁŸÿ◊Ÿ¢ ∑ΧàflÊ ‚◊ãÃ× ‚◊ãÃÊØÔH 24H
‚¢∑§À¬‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU߸ ‚◊Sà ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê ÁŸ—‡Ê·ÃÊ‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‹‡Ê◊ÊòÊ ÷Ë ‡Ê· Ÿ ⁄Uπà „ÈU∞ ÁŸ‹¸¬÷Êfl‚ ¿UÊ«∏U∑§⁄U, ∞fl¢ Áflfl∑§ÿÈQ§ ◊Ÿ‚ ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ê ‚’ •Ê⁄U‚ ⁄UÊ∑§∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ∑§Ê ‚¢ÿ◊ ∑§⁄U∑§H 24H
U
‡ÊŸÒ— ‡ÊŸÒL§¬⁄U◊Œ˜Ô’ÈhKÊ œÎÁê΄UËÃÿÊ– •Êà◊‚¢SÕ¢ ◊Ÿ— ∑ΧàflÊ Ÿ Á∑§Á@ŒÁ¬ ÁøãÃÿØÔH 25H ‡ÊŸÒ— ‡ÊŸÒ— Ÿ ‚„U‚Ê ©U¬⁄U◊Œ˜Ô ©U¬⁄UÁâ ∑ȧÿʸØ–Ô ∑§ÿÊ, ’ÈhKÊ– Á∑¢§ÁflÁ‡ÊCÔUÿÊ œÎÁê΄UËÃÿÊ œÎàÿÊ œÒÿá¸ Ê ªÎ„UËÃÿÊ œÎÁê΄UËÃÿÊ œÒÿá¸ Ê ÿÈQ§ÿÊ ßàÿÕ¸—– •Êà◊‚¢SÕ◊˜Ô •Êà◊ÁŸ ‚¢ÁSÕÃ◊˜Ô •Êà◊Ê ∞fl ‚flZ Ÿ Ã× •ãÿÃ˜Ô Á∑§Á@Œ˜Ô •ÁSà ßÁà ∞fl◊˜Ô •Êà◊‚¢SÕ¢ ◊Ÿ— ∑ΧàflÊ, Ÿ Á∑§Á@Œ˜Ô •Á¬ ÁøãÃÿŒ˜Ô ∞· ÿʪSÿ ¬⁄U◊Ê ÁflÁœ—H 25H
‡ÊŸÒ—-‡ÊŸÒ— •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚„U‚Ê Ÿ„UË¥, ∑˝§◊-∑˝§◊‚ ©U¬⁄UÁÃ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄U– Á∑§‚∑§ mÊ⁄UÊ? ’ÈÁhmÊ⁄UÊ – ∑Ò§‚Ë ’ÈÁhmÊ⁄UÊ? œÒÿ¸‚ œÊ⁄UáÊ ∑§Ë „ÈU߸ •ÕÊ¸Ã˜Ô œÒÿ¸ÿÈQ§ ’ÈÁhmÊ⁄UÊ– ÃÕÊ ◊Ÿ∑§Ê •Êà◊Ê◊¥ ÁSÕà ∑§⁄U∑§ •ÕÊ¸Ã˜Ô “ÿ„U ‚’ ∑ȧ¿U •Êà◊Ê „UË „ÒU, ©U‚‚ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ãÿ ∑ȧ¿U èÊË Ÿ„UË¥ „ÒU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ÿ∑§Ê •Êà◊Ê◊¥ •ø‹ ∑§⁄U∑§ •ãÿ Á∑§‚Ë flSÃÈ∑§Ê ÷Ë Áøãß Ÿ ∑§⁄U– ÿ„U ÿʪ∑§Ë ¬⁄U◊ üÊDÔU ÁflÁœ „ÒUH 25H
U
186
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃòÊ ∞fl◊˜Ô •Êà◊‚¢SÕ¢ ◊Ÿ— ∑§ÃZÈ ¬˝flÎûÊÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ÿ∑§Ê •Êà◊Ê◊¥ ÁSÕà ∑§⁄UŸ◊¥ ‹ªÊ ÿʪËó „ÈU•Ê ÿʪËó
ÿÃÊ ÿÃÊ ÁŸp⁄UÁà ◊Ÿp@‹◊ÁSÕ⁄U◊˜Ô– ÃÃSÃÃÊ ÁŸÿêÿÒÃŒÊà◊ãÿfl fl‡Ê¢ ŸÿØÔH 26H ÿÃÊ ÿÃÊ ÿS◊ÊŒ˜Ô ÿS◊ÊŒ˜Ô ÁŸÁ◊ûÊÊÃ˜Ô ‡ÊéŒÊŒ— ÁŸp⁄UÁà ÁŸª¸ë¿UÁà Sfl÷ÊflŒÊ·ÊŒ˜Ô ◊Ÿ— ø@‹◊˜Ô •àÿÕZ ø‹◊˜Ô •Ã ∞fl •ÁSÕ⁄¢U Ã× Ã× ÃS◊ÊÃ˜Ô ÃS◊ÊÃ˜Ô ‡ÊéŒÊŒ— ÁŸÁ◊ûÊÊŒ˜Ô ÁŸÿêÿ ÃÃ˜Ô ÃŒ˜Ô ÁŸÁ◊ûÊ¢ ÿÊÕÊàêÿÁŸM§¬áÊŸ •Ê÷Ê‚Ë∑Χàÿ flÒ⁄UÊÇÿ÷ÊflŸÿÊ ø ∞ÃŒ˜Ô ◊Ÿ •Êà◊ÁŸ ∞fl fl‡Ê¢ ŸÿŒ˜Ô •Êà◊fl‡ÿÃÊ◊˜Ô •Ê¬ÊŒÿØԖ ∞fl¢ ÿʪÊèÿÊ‚’‹ÊŒ˜Ô ÿÊÁªŸ •Êà◊ÁŸ ∞fl ¬˝‡ÊÊêÿÁà ◊Ÿ—H 26H
SflÊ÷ÊÁfl∑§ ŒÊ·∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¡Ê •àÿãà ø@‹ „ÒU ÃÕÊ ß‚ËÁ‹ÿ ¡Ê •ÁSÕ⁄U „ÒU ∞‚Ê ◊Ÿ Á¡‚-Á¡‚ ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ‚ ÁfløÁ‹Ã „UÊÃÊ „ÒUó’Ê„U⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU, ©U‚-©U‚ ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿM§¬ ÁŸÁ◊ûÊ‚ (ß‚ ◊Ÿ∑§Ê) ⁄UÊ∑§∑§⁄U ∞fl¢ ©U‚-©U‚ Áfl·ÿM§¬ ÁŸÁ◊ûÊ∑§Ê ÿÕÊÕ¸ ÃûflÁŸM§¬áÊmÊ⁄UÊ •Ê÷Ê‚◊ÊòÊ ÁŒπÊ∑§⁄U, flÒ⁄UÊÇÿ∑§Ë ÷ÊflŸÊ‚ ß‚ ◊Ÿ∑§Ê (’Ê⁄¢U’Ê⁄U) •Êà◊Ê◊¥ „UË ÁŸ⁄UÊœ ∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ß‚ •Êà◊Ê∑§ „UË fl‡ÊË÷Íà Á∑§ÿÊ ∑§⁄U– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿʪÊèÿÊ‚∑§ ’‹‚ ÿʪË∑§Ê ◊Ÿ •Êà◊Ê◊¥ „UË ‡ÊÊãà „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 26H
U
¬˝‡ÊÊãÃ◊Ÿ‚¢ sÔŸ¢ ÿÊÁªŸ¢ ‚Èπ◊ÈûÊ◊◊˜Ô– ©U¬ÒÁà ‡ÊÊãÃ⁄U¡‚¢ ’˝rÊÔ÷ÍÃ◊∑§À◊·◊˜ÔH 27H ¬˝‡ÊÊãÃ◊Ÿ‚¢ ¬˝‡ÊÊãâ ◊ŸÊ ÿSÿ ‚ ¬˝‡ÊÊãÃ◊ŸÊ— â ¬˝‡ÊÊãÃ◊Ÿ‚¢ Á„U ∞Ÿ¢ ÿÊÁªŸ¢ ‚Èπ◊˜Ô ©UûÊ◊◊˜Ô ÁŸ⁄UÁÇÊÿ◊˜Ô ©U¬ÒÁà ©U¬ªë¿UÁÖ ‡ÊÊãÃ⁄U¡‚¢ ¬˝ˇÊËáÊ◊Ê„UÊÁŒÄ‹‡Ê⁄U¡‚◊˜Ô ßàÿÕ¸—– ’˝rÊÔ÷Íâ ¡Ëflã◊ÈQ¢§ ’˝rÊÔ ∞fl ‚fl¸◊˜Ô ßÁà ∞fl¢ ÁŸpÿflãâ ’˝rÊÔ÷ÍÃ◊˜Ô •∑§À◊·◊˜Ô •œ◊ʸÁŒflÌ¡Ã◊˜H Ô 27H
ÄÿÊ¥Á∑§ Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ ÷‹Ë÷Ê°Áà ‡ÊÊãà „ÒU, Á¡‚∑§Ê ⁄U¡ÊªáÈ Ê ‡ÊÊãà „UÊ ªÿÊ „ÒU •ÕʸÃÔ˜ Á¡‚∑§Ê ◊Ê„UÊÁŒ Ä‹‡ÊM§¬ ⁄U¡ÊªÈáÊ •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U ˇÊËáÊ „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU, ¡Ê ’˝rÊÔM§¬ó ¡Ëflã◊ÈQ§ •ÕÊ¸Ã˜Ô “ÿ„U ‚’ ∑ȧ¿U ’˝rÊÔ „UË „ÒU” ∞‚ ÁŸpÿflÊ‹Ê „ÒU ∞fl¢ ¡Ê •œ◊ʸÁŒ ŒÊ·Ê¥‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU, ©U‚ ÿʪË∑§Ê ÁŸ⁄UÁÇÊÿ ©UûÊ◊ ‚Èπ ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒUH 27H
U
ÿÈTÛÊfl¢ ‚ÈπŸ
‚ŒÊà◊ÊŸ¢ ÿÊªË ’˝rÊÔ‚¢S¬‡Ê¸◊àÿãâ
ÿÈTŸ˜Ô ∞fl¢ ÿÕÊQ§Ÿ ∑˝§◊áÊ ÿÊªË ÿʪÊãÃ⁄UÊÿfl̡× ‚ŒÊ •Êà◊ÊŸ¢ ÁflªÃ∑§À◊·Ê ÁflªÃ¬Ê¬— ‚ÈπŸ •ŸÊÿÊ‚Ÿ ’˝rÊÔ‚¢S¬‡ÊZ ’˝rÊÔáÊÊ ¬⁄UáÊ ‚¢S¬‡Êʸ ÿSÿ ÃŒ˜Ô ’˝rÊÔ‚¢S¬‡ÊZ ‚Èπ◊˜Ô •àÿãÃ◊˜Ô •ãÃ◊˜Ô •ÃËàÿ fløà ßÁà •àÿãÃ◊˜Ô ©Uà∑ΧCÔ¢U ÁŸ⁄UÁÇÊÿ◊˜Ô •‡ŸÈà √ÿʬAÊÁÃH 28H
ÁflªÃ∑§À◊·—– ‚Èπ◊‡ŸÈÃH 28H
ÿʪÁfl·ÿ∑§ ÁflÉÊAÊ¥‚ ⁄UÁ„Uà „ÈU•Ê ÁflªÃ∑§À◊·ÁŸc¬Ê¬ ÿÊªË ©U¬ÿ¸ÈQ§ ∑˝§◊‚ ‚ŒÊ ÁøûÊ∑§Ê ‚◊ÊÁ„Uà ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê, •ŸÊÿÊ‚ „UË ’˝rÊÔ¬˝ÊÁ#M§¬ ÁŸ⁄UÁÇÊÿó©Uà∑ΧCÔU ‚Èπ∑§Ê •ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê ¬⁄U’˝rÊÔ‚ ‚ê’㜠„ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê •ã •ÃËÃó•Ÿãà „ÒU ∞‚ ¬⁄U◊ ‚Èπ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 28H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
ߌʟ˥ ÿʪSÿ ÿÃ˜Ô »§‹¢ ’˝rÊÔÒ∑§àflŒ‡Ê¸Ÿ¢ ‚fl¸‚¢‚Ê⁄UÁflë¿UŒ∑§Ê⁄UáÊ¢ ÃÃ˜Ô ¬˝Œ‡ÿ¸Ãó
187
•’, ÿʪ∑§Ê »§‹ ¡Ê Á∑§ ‚◊Sà ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê Áflë¿UŒ ∑§⁄UÊ ŒŸflÊ‹Ê ’˝rÊÔ∑§ ‚ÊÕ ∞∑§ÃÊ∑§Ê ŒπŸÊ „ÒU fl„U ÁŒπ‹ÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
‚fl¸÷ÍÃSÕ◊Êà◊ÊŸ¢ ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ øÊà◊ÁŸ– ߸ˇÊà ÿʪÿÈQ§Êà◊Ê ‚fl¸òÊ‚◊Œ‡Ê¸Ÿ—H 29H ‚◊ÊÁ„Uà •ã×∑§⁄UáÊ‚ ÿÈQ§ •ÊÒ⁄U ‚’ ¡ª„U ‚fl¸÷ÍÃSÕ¢ ‚fl¸·È ÷ÍÃ·È ÁSÕâ Sfl◊˜Ô •Êà◊ÊŸ¢ ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ ø •Êà◊ÁŸ ’˝rÊÔÊŒËÁŸ SÃê’¬ÿ¸ãÃÊÁŸ ‚◊ŒÎÁCÔUflÊ‹Ê ÿʪËóÁ¡‚∑§Ê ’˝rÊÔ •ÊÒ⁄U •Êà◊Ê∑§Ë ∞∑§ÃÊ∑§Ê ÁflcÊÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ôÊÊŸ, ’˝rÊÔÊ‚ ‹∑§⁄U
ø ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ •Êà◊ÁŸ ∞∑§ÃÊ¢ ªÃÊÁŸ ߸ˇÊà SÕÊfl⁄U¬ÿ¸ãà ‚◊Sà Áfl÷Q§ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ÷Œ÷Êfl‚ ¬‡ÿÁà ÿʪÿÈQ§Êà◊Ê ‚◊ÊÁ„UÃÊã×∑§⁄UáÊ— ‚fl¸òÊ- ⁄UÁ„UÃó‚◊ „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU, ∞‚Ê ¬ÈL§·ó•¬Ÿ ‚◊Œ‡Ê¸Ÿ— ‚fl¸·È ’˝rÊÔÊÁŒSÕÊfl⁄UÊãÃ·È Áfl·◊·È •Êà◊Ê∑§Ê ‚’ ÷ÍÃÊ¥◊¥ ÁSÕà (ŒπÃÊ „ÒU) •ÊÒ⁄U •Êà◊Ê◊¥ ‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§Ê ŒπÃÊ „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ’˝rÊÔÊ‚
‚fl¸÷ÃÍ · È ‚◊¢ ÁŸÌfl‡Ê·¢ ’˝rÊÔÊà◊Ò∑§àflÁfl·ÿ¢ Œ‡Ê¸Ÿ¢ ‹∑§⁄U SÃê’¬ÿ¸ãà ‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê •Êà◊Ê◊¥ ∞∑§ÃÊ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞ ŒπÃÊ „ÒUH 29H ôÊÊŸ¢ ÿSÿ ‚ ‚fl¸òÊ‚◊Œ‡Ê¸Ÿ—H 29H
U ∞ÃSÿ •Êà◊Ò∑§àflŒ‡Ê¸ŸSÿ »§‹◊˜Ô ©UëÿÃó
ß‚ •Êà◊Ê∑§Ë ∞∑§ÃÊ∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ê »§‹ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
ÿÊ ◊Ê¢ ¬‡ÿÁà ‚fl¸òÊ ‚flZ ø ◊Áÿ ¬‡ÿÁÖ ÃSÿÊ„¢U Ÿ ¬˝áʇÿÊÁ◊ ‚ ø ◊ Ÿ ¬˝áʇÿÁÃH 30H ÿÊ ◊Ê¢ ¬‡ÿÁà flÊ‚ÈŒfl¢ ‚fl¸Sÿ •Êà◊ÊŸ¢ ‚fl¸òÊ ‚fl¸· È ÷Í÷ È ‚flZ ø ’˝rÊÔÊÁŒ÷ÍáÊâ ◊Áÿ ‚flʸà◊ÁŸ ¬‡ÿÁÃ, ÃSÿ ∞fl◊˜Ô •Êà◊Ò∑§àflŒÌ‡ÊŸ— •„U◊˜Ô ߸E⁄UÊ Ÿ ¬˝áʇÿÊÁ◊ Ÿ ¬⁄UÊˇÊÃÊ¢ ªÁ◊cÿÊÁ◊ ‚ ø ◊ Ÿ ¬˝áʇÿÁà ‚ ø ÁflmÊŸ˜Ô ◊◊ flÊ‚ÈŒflSÿ Ÿ ¬˝áʇÿÁà Ÿ ¬⁄UÊˇÊË÷flÁÖ ÃSÿ ø ◊◊ ø ∞∑§Êà◊∑§àflÊØԖ SflÊà◊Ê Á„U ŸÊ◊ •Êà◊Ÿ— Á¬˝ÿ ∞fl ÷flÁÃ
¡Ê ‚’∑§ •Êà◊Ê ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl∑§Ê ‚’ ¡ª„U •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚’ ÷ÍÃÊ¥◊¥ (√ÿʬ∑§) ŒπÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔÊ •ÊÁŒ ‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ◊È¤Ê ‚flʸà◊Ê (¬⁄U◊E⁄U)◊¥ ŒπÃÊ „ÒU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •Êà◊Ê∑§Ë ∞∑§ÃÊ∑§Ê ŒπŸflÊ‹ ©U‚ ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ߸E⁄U ∑§÷Ë •ŒÎ‡ÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§÷Ë •¬˝àÿˇÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ •ÊÒ⁄U fl„U ôÊÊŸË ÷Ë ∑§÷Ë ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl‚ •ŒÎ‡ÿó¬⁄UÊˇÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ©U‚∑§Ê •ÊÒ⁄U ◊⁄UÊ SflM§¬ ∞∑§ „UË „ÒU– ÁŸ—‚¢Œ„U •¬ŸÊ •ÊàêÊÊ •¬ŸÊ Á¬˝ÿ „UË „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê ‚flʸà◊÷Êfl‚ ∞∑§ÃÊ∑§Ê ŒπŸflÊ‹Ê „ÒU fl„U ÿS◊ÊÃ˜Ô ø •„U◊˜Ô ∞fl ‚flʸà◊Ò∑§àflŒ‡Ê˸H 30H ◊Ò¥ „UË „°ÍUH 30H
U
188
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
‚fl¸÷ÍÃÁSÕâ ÿÊ ◊Ê¢ ÷¡àÿ∑§àfl◊ÊÁSÕ×– ‚fl¸ÕÊ flø◊ÊŸÊ˘Á¬ ‚ ÿÊªË ◊Áÿ fløÃH 31H ßÁà ∞ÃÃ˜Ô ¬Ífl¸‡‹Ê∑§ÊÕZ ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ◊˜Ô •ŸÍl
(∞∑§àfl ÷Êfl◊¥ ÁSÕà „UÈ•Ê ¡Ê ¬ÈL§· ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÊ¥◊¢ ÁSÕà ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl∑§Ê ÷¡ÃÊ „ÒU) ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U Ã໧‹¢ ◊ÊˇÊ— •Á÷œËÿÖ ‚fl¸ÕÊ ‚fl¸¬˝∑§Ê⁄ÒU— ¬„U‹ ‡‹Ê∑§∑§ •Õ¸M§¬ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§Ê ß‚ •Êœ flø◊ÊŸ— •Á¬ ‚êÿÇŒ‡Ê˸ ÿÊªË ◊Áÿ flÒcáÊfl ‡‹Ê∑§‚ •ŸÈflÊŒ ∑§⁄U∑§ ©U‚∑§ »§‹SflM§¬ ◊ÊˇÊ∑§Ê ÁflœÊŸ ∑§⁄Uà „Ò¥U– fl„U ¬Íáʸ ôÊÊŸËóÿÊªË ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ¬⁄U◊ ¬Œ fløà ÁŸàÿ◊ÈQ§ ∞fl ‚ Ÿ ◊ÊˇÊ¢ ¬˝Áà ’øÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë flÒcáÊfl ¬⁄U◊¬ŒM§¬ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U◊¥ „UË ’øÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô fl„U ‚ŒÊ ◊ÈQ§ „UË „ÒUó©U‚∑§ ◊ÊˇÊ∑§Ê ∑§Ê߸ ÷Ë ⁄UÊ∑§ Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊH 31H ∑§ŸÁøÃ˜Ô ¬˝ÁÃ’äÿà ßàÿÕ¸—H 31H
U Á∑¢§ ø •ãÿØÔó
ÃÕÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë ∑§„Uà „Ò¥Uó
•Êà◊ÊÒ¬êÿŸ ‚fl¸òÊ ‚◊¢ ¬‡ÿÁà ÿÊ˘¡¸ÈŸ– ‚Èπ¢ flÊ ÿÁŒ flÊ ŒÈ—π¢ ‚ ÿÊªË ¬⁄U◊Ê ◊×H 32H •Êà◊ÊÒ¬êÿŸ •Êà◊Ê Sflÿ◊˜Ô ∞fl ©U¬◊Ëÿà •Êà◊Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô Sflÿ¢ •Ê¬ •ÊÒ⁄U Á¡‚∑§ mÊ⁄UÊ [•ŸÿÊ] ßÁà ©U¬◊Ê ÃSÿÊ ©U¬◊ÊÿÊ ÷Êfl ©U¬Á◊à Á∑§ÿÊ ¡Êÿ fl„U ©U¬◊Ê, ©U‚ ©U¬◊Ê∑§ ÷Êfl∑§Ê •ÊÒ¬êÿ◊˜–Ô (‚ʌ·ÿ∑§Ê) •ÊÒ¬êÿ ∑§„Uà „Ò¥U– ß •Êà◊ÊÒ¬êÿŸ ‚fl¸òÊ ‚fl¸÷ÍÃ·È ‚◊¢ ÃÈÀÿ¢ „U •¡¸ŸÈ ! ©U‚ •Êà◊ÊÒ¬êÿmÊ⁄UÊ •ÕʸÃÔ˜ •¬ŸË ‚ŒÎ‡ÊÃÊ‚ ¬‡ÿÁà ÿ— •¡¸ÈŸ– ¡Ê ÿÊªË ‚fl¸òÊó‚’ ÷ÍÃÊ◊¥ ¥ ÃÈÀÿ ŒπÃÊ „ÒU– ‚ ø Á∑¢§ ‚◊¢ ¬‡ÿÁà ßÁà ©UëÿÃó fl„U ÃÈÀÿ ÄÿÊ ŒπÃÊ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó ¡Ò‚ ◊È¤Ê ‚Èπ Á¬˝ÿ „ÒU flÒ‚ „UË ‚÷Ë ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ÿÕÊ ◊◊ ‚Èπ◊˜Ô ßCÔU¢ ÃÕÊ ‚fl¸¬Ê˝ ÁáÊŸÊ¢ ‚Èπ◊˜Ô •ŸÈ∑ͧ‹◊˜Ô– flÊ ‡Ê錗 øÊÕ¸– ÿÁŒ flÊ ÿÃ˜Ô ø ‚Èπ •ŸÈ∑ͧ‹ „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ò‚ ŒÈ—π ◊È¤Ê •Á¬˝ÿó ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ „ÒU flÒ‚ „UË fl„U ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê •Á¬˝ÿó ŒÈ—π¢ ◊◊ ¬˝ÁÃ∑ͧ‹◊˜Ô •ÁŸCÔU¢ ÿÕÊ ÃÕÊ ‚fl¸¬Ê˝ ÁáÊŸÊ¢ ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ê ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ •¬Ÿ ŒÈ—π◊˜Ô •ÁŸCÔU¢ ¬˝ÁÃ∑ͧ‹◊˜Ô ßÁà ∞fl◊˜Ô •Êà◊ÊÒ¬êÿŸ ‚◊ÊŸ „UË ‚Èπ •ÊÒ⁄U ŒÈ—π∑§Ê ÃÈÀÿ÷Êfl‚ •ŸÈ∑ͧ‹ ‚ÈπŒÈ—π •ŸÈ∑ͧ‹¬˝ÁÃ∑ͧ‹ ÃÈÀÿÃÿÊ ‚fl¸÷ÍÃ·È •ÊÒ⁄U ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ ŒπÃÊ „ÒU, Á∑§‚Ë∑§ ÷Ë ¬˝ÁÃ∑ͧ‹ ‚◊¢ ¬‡ÿÁÃ, Ÿ ∑§SÿÁøÃ˜Ô ¬˝ÁÃ∑ͧ‹◊˜Ô •Êø⁄UÁà •Êø⁄UáÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ, ÿÊŸË •Á„¢U‚∑§ „ÒU– ÿ„UÊ° “flÊ” ‡ÊéŒ∑§Ê ¬˝ÿʪ “ø” ∑§ •Õ¸◊¥ „ÈU•Ê „ÒU– •Á„¢U‚∑§ ßàÿÕ¸—– ¡Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê •Á„¢‚∑§ ¬ÈL§· ¬Íáʸ ôÊÊŸ◊¥ ÿ ∞fl◊˜Ô •Á„¢U‚∑§— ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÁŸDÔU— ‚ ÿÊªË ¬⁄U◊ ©Uà∑ΧCÔUÊ ◊× •Á÷¬˝Ã— ‚fl¸ÿÊÁªŸÊ¢ ÁSÕà „ÒU fl„U ÿÊªË •ãÿ ‚’ ÿÊÁªÿÊ¥◊¥ ¬⁄U◊ ©Uà∑ΧCÔU ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 32H ◊äÿH 32H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
189
∞ÃSÿ ÿÕÊQ§Sÿ ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ‹ˇÊáÊSÿ ß‚ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ¬ÍáʸôÊÊŸM§¬ ÿʪ∑§Ê ∑§Á∆UŸÃÊ‚ ÿʪSÿ ŒÈ—π‚ê¬ÊlÃÊ◊˜Ô •Ê‹ˇÿ ‡ÊÈüÊÍ·È— œ˝Èfl¢ ‚ê¬ÊŒŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸÿÊÇÿ ‚◊¤Ê∑§⁄U ©U‚∑§Ë Ãà¬˝ÊåàÿȬÊÿ◊˜Ôó ¬˝ÊÁ#∑§ ÁŸÁpà ©U¬Êÿ∑§Ê ‚ÈŸŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ •¡¸ÈŸ ’Ê‹ó •¡¸ÈŸ ©UflÊøó
ÿÊ˘ÿ¢ ÿʪSàflÿÊ ¬˝ÊQ§— ‚ÊêÿŸ ◊œÈ‚ÍŒŸ– ∞ÃSÿÊ„¢ Ÿ ¬‡ÿÊÁ◊ ø@‹àflÊÁàSÕÁâ ÁSÕ⁄UÊ◊˜ÔH 33H ÿ— •ÿ¢ ÿʪ— àflÿÊ ¬˝ÊQ§— ‚ÊêÿŸ ‚◊àflŸ „U ◊œÈ‚ÍŒŸ! •Ê¬Ÿ ¡Ê ÿ„U ‚◊àfl÷ÊflM§¬ „U ◊œÈ‚ÍŒŸ ∞ÃSÿ ÿʪSÿ •„¢U Ÿ ¬‡ÿÊÁ◊ Ÿ ÿʪ ∑§„UÊ „ÒU, ◊Ÿ∑§Ë ø@‹ÃÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊Ò¥ ß‚ ©U¬‹÷ ø@‹àflÊŒ˜Ô ◊Ÿ‚— Á∑¢§ ÁSÕ⁄UÊ◊˜Ô •ø‹Ê¢ ÿʪ∑§Ë •ø‹ ÁSÕÁà Ÿ„UË¥ ŒπÃÊ „°ÍUóÿ„U ’Êà ÁSÕÁâ ¬˝Á‚h◊˜Ô ∞ÃØÔH 33H ¬˝Á‚h „ÒUH 33H
U
ø@‹¢ Á„U ◊Ÿ— ∑ΧcáÊ ¬˝◊ÊÁÕ ’‹flŒ˜ÔŒÎ…U◊˜Ô– ÃSÿÊ„¢U ÁŸª˝„¢U ◊ãÿ flÊÿÊÁ⁄Ufl ‚ÈŒÈc∑§⁄U◊˜ÔH 34H ø@‹¢ Á„U ◊Ÿ— ∑ΧcáÊ ßÁà ∑Χ·Ã— Áfl‹πŸÊÕ¸Sÿ M§¬¢ ÷Q§¡Ÿ¬Ê¬ÊÁŒŒÊ·Ê∑§·¸áÊÊÃ˜Ô ∑ΧcáÊ—– Ÿ ∑§fl‹◊˜Ô •àÿÕZ ø@‹¢ ¬˝◊ÊÁÕ ø ¬˝◊ÕŸ‡ÊË‹¢ ¬˝◊âŸÊÁà ‡Ê⁄UË⁄U◊˜Ô ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ø ÁflÁˇÊ¬Áà ¬⁄Ufl‡ÊË∑§⁄UÊÁÖ Á∑¢§ ø ’‹flŒ˜Ô Ÿ ∑§ŸÁøŒ˜Ô ÁŸÿãÃ¢È ‡ÊÄÿ◊˜Ô
Á∑¢§ ø ŒÎ…¢U ÃãÃȟʪflŒ˜Ô •ë¿Ul◊˜Ô– ÃSÿ ∞flê÷ÍÃSÿ ◊Ÿ‚— •„¢U ÁŸª˝„¢U ÁŸ⁄UÊœ¢ ◊ãÿ flÊÿÊ— ßfl– ÿÕÊ flÊÿÊ— ŒÈc∑§⁄UÊ ÁŸª˝„U— Ã× •Á¬ ◊Ÿ‚Ê ŒÈc∑§⁄¢U ◊ãÿ ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—H 34H
ÄÿÊ¥Á∑§ „U ∑ΧcáÊ! ÿ„U ◊Ÿ ’«∏UÊ „UË ø@‹ „ÒU– Áfl‹πŸ∑§ •Õ¸◊¥ ¡Ê “∑Χ·” œÊÃÈ „ÒU ©U‚∑§Ê M§¬ “∑ΧcáÊ” „ÒU– ÷Q§¡ŸÊ¥∑§ ¬Ê¬ÊÁŒ ŒÊ·Ê¥∑§Ê ÁŸflÎûÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ŸÊ◊ “∑ΧcáÊ” „ÒU– ÿ„U ◊Ÿ ∑§fl‹ •àÿãà ø@‹ „ÒU ßÃŸÊ „UË Ÿ„UË¥, Á∑¢§ÃÈ ¬˝◊ÕŸ‡ÊË‹ ÷Ë „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ˇÊÈéœ •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê ÁflÁˇÊ# ÿÊŸË ¬⁄Ufl‡Ê ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– ÃÕÊ ’«∏UÊ ’‹flÊŸ˜Ô „ÒUóÁ∑§‚Ë‚ ÷Ë fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸÊ •‡ÊÄÿ „ÒU– ‚ÊÕ „UË ÿ„U ’«∏UÊ ŒÎ…∏U ÷Ë „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ÃãÃȟʪ (ªÊ„U) ŸÊ◊∑§ ¡‹ø⁄U ¡Ëfl∑§Ë ÷Ê°Áà •ë¿Ul „ÒU– ∞‚ ‹ˇÊáÊÊ¥flÊ‹ ß‚ ◊Ÿ∑§Ê Áfl⁄UÊœ ∑§⁄UŸÊ ◊Ò¥ flÊÿÈ∑§Ë ÷Ê°Áà ŒÈc∑§⁄U ◊ÊŸÃÊ „°ÍU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ¡Ò‚ flÊÿÈ∑§Ê ⁄UÊ∑§ŸÊ ŒÈc∑§⁄U „ÒU, ©U‚‚ ÷Ë •Áœ∑§ ŒÈc∑§⁄U ◊Ò¥ ◊Ÿ∑§Ê ⁄UÊ∑§ŸÊ ◊ÊŸÃÊ „°ÍUH 34H
U
190
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
∞fl◊˜Ô ∞ÃŒ˜Ô ÿÕÊ ’˝flËÁ·ó üÊË÷ªflÊŸÈflÊøó
üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ Á∑§ ¡Ò‚ ÃÍ ∑§„UÃÊ „ÒU ÿ„U ∆UË∑§ ∞‚Ê „UË „ÒUó
•‚¢‡Êÿ¢ ◊„UÊ’Ê„UÊ ◊ŸÊ ŒÈÌŸª˝„¢U ø‹◊˜Ô– •èÿÊ‚Ÿ ÃÈ ∑§ÊÒãÃÿ flÒ⁄UÊÇÿáÊ ø ªÎsÔÃH 35H •‚¢‡Êÿ¢ Ÿ •ÁSà ‚¢‡ÊÿÊ ◊ŸÊ ŒÈÌŸª˝„¢U ø‹◊˜Ô „U ◊„UÊ’Ê„UÊ! ◊Ÿ ø@‹ •ÊÒ⁄U ∑§Á∆UŸÃÊ‚ ßàÿòÊ „U ◊„UÊ’Ê„UÊ– Á∑§ãÃÈ •èÿÊ‚Ÿ ÃÈ •èÿÊ‚Ê fl‡Ê◊¥ „UÊŸflÊ‹Ê „ÒU ß‚◊¥ (∑§Ê߸) ‚¢Œ„U Ÿ„UË¥– Á∑¢§ÃÈ ŸÊ◊ ÁøûÊ÷Í◊ÊÒ ∑§SÿÊÁ@Ã˜Ô ‚◊ÊŸ¬˝àÿÿÊflÎÁûÊ— ÁøûÊSÿ–
flÒ⁄UÊÇÿ¢
ŸÊ◊
ŒÎCÔUÊŒÎCÔUCÔU÷ʪ·È
ŒÊ·Œ‡Ê¸ŸÊèÿÊ‚ÊŒ˜Ô flÒÃÎcáÿ¢ ß ø flÒ⁄UÊÇÿáÊ ªÎsÔà ÁflˇÊ¬M§¬— ¬˝øÊ⁄U— ÁøûÊSÿ– ∞fl¢ ÃŒ˜Ô ◊ŸÊ ªÎsÔà ÁŸªÎsÔà ÁŸL§äÿà ßàÿÕ¸—H 35H
•èÿÊ‚‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô Á∑§‚Ë ÁøûÊ÷ÍÁ◊◊¥ ∞∑§ ‚◊ÊŸ flÎÁûÊ∑§Ë ’Ê⁄¢U’Ê⁄U •ÊflÎÁûÊ ∑§⁄UŸ‚ •ÊÒ⁄U ŒÎCÔU ÃÕÊ •ŒÎCÔU Á¬˝ÿ ÷ʪʥ◊¥ ’Ê⁄¢U’Ê⁄U ŒÊ·Œ‡Ê¸Ÿ∑§ •èÿÊ‚mÊ⁄UÊ ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ •ÁŸë¿UÊM§¬ flÒ⁄UÊÇÿ‚ ÁøûÊ∑§ ÁflˇÊ¬M§¬ ¬˝øÊ⁄U (ø@‹ÃÊ)-∑§Ê ⁄UÊ∑§Ê ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ©U‚ ◊Ÿ∑§Ê ÁŸª˝„UóÁŸ⁄UÊœ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒUH 35H
U ¬⁄¢UÃÈ Á¡‚∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê Ÿ„UË¥ „ÒU ©U‚ ó
ÿ— ¬ÈŸ— •‚¢ÿÃÊà◊Ê ÃŸó
•‚¢ÿÃÊà◊ŸÊ ÿÊªÊ ŒÈc¬˝Ê¬ ßÁà ◊ ◊Á×– fl‡ÿÊà◊ŸÊ ÃÈ ÿÃÃÊ ‡ÊÄÿÊ˘flÊ#È◊ȬÊÿ×H 36H •‚¢ÿÃÊà◊ŸÊ •èÿÊ‚flÒ⁄UÊÇÿÊèÿÊ◊˜Ô •‚¢ÿÃ
◊Ÿ∑§Ê fl‡Ê◊¥ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô •Êà◊Ê •ã×∑§⁄UáÊ¢ ÿSÿ ‚— •ÿ◊˜Ô •‚¢ÿÃÊà◊Ê Á¡‚∑§Ê •ã×∑§⁄UáÊ •èÿÊ‚ •ÊÒ⁄U flÒ⁄UÊÇÿmÊ⁄UÊ ‚¢ÿà Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê Ÿ„UË¥ „ÒU ∞‚ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ÿʪ ¬˝Ê# Á∑§ÿÊ ÃŸ •‚¢ÿÃÊà◊ŸÊ ÿÊªÊ ŒÈc¬˝Ê¬Ê ŒÈ—πŸ ¬˝Êåÿà ¡ÊŸÊ ∑§Á∆UŸ „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚∑§Ê ÿʪ ∑§Á∆UŸÃÊ‚ ¬˝Ê# „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒUóÿ„U ◊⁄UÊ ÁŸpÿ „ÒU– ßÁà ◊ ◊Á×–
ÿ— ÃÈ ¬ÈŸ— fl‡ÿÊà◊Ê •èÿÊ‚flÒ⁄UÊÇÿÊèÿÊ¢ fl‡ÿàfl◊˜Ô •Ê¬ÊÁŒÃ •Êà◊Ê ◊ŸÊ ÿSÿ ‚— •ÿ¢ fl‡ÿÊà◊Ê ÃŸ fl‡ÿÊà◊ŸÊ ÃÈ ÿÃÃÊ ÷Íÿ— •Á¬ ¬˝ÿ%¢ ∑ȧfl¸ÃÊ ‡ÊÄÿ— •flÊ#¢È ÿʪ ©U¬ÊÿÃÊ ÿÕÊQ§ÊŒ˜Ô ©U¬ÊÿÊØÔH 36H
¬⁄¢UÃÈ ¡Ê Sflʜ˟ ◊ŸflÊ‹Ê „ÒUóÁ¡‚∑§Ê ◊Ÿ •èÿÊ‚-flÒ⁄UÊÇÿmÊ⁄UÊ fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê Á»§⁄U ÷Ë ’Ê⁄¢U’Ê⁄U ÿ% ∑§⁄UÃÊ „UË ¡ÊÃÊ „ÒU ∞‚ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ¬ÍflʸQ§ ©U¬ÊÿÊ¥‚ ÿ„U ÿʪ ¬˝Ê# Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒUH 36H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
ÃòÊ ÿʪÊèÿÊ‚ÊXÔUË∑§⁄UáÊŸ ¬⁄U‹Ê∑§„U‹Ê∑§¬˝ÊÁ#ÁŸÁ◊ûÊÊÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ ‚ÛÿSÃÊÁŸ ÿʪÁ‚Áh»§‹¢ ø ◊ÊˇÊ‚ÊœŸ¢ ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ¢ Ÿ ¬˝Ê#◊˜Ô ßÁà ÿÊªË ÿʪ◊ʪʸŒ˜Ô ◊⁄UáÊ∑§Ê‹ øÁ‹ÃÁøûÊ ßÁà ÃSÿ ŸÊ‡Ê◊˜Ô •Ê‡ÊVÔUKó •¡¸ÈŸ ©UflÊøó
191
ÿʪÊèÿÊ‚∑§Ê SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄U∑§ Á¡‚Ÿ ß‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ ‚ÊœŸM§¬ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÃÊ àÿʪ ∑§⁄U ÁŒÿÊ •ÊÒ⁄U ÿʪÁ‚Áh∑§Ê »§‹, ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#∑§Ê ‚ÊœŸ ¬Íáʸ ôÊÊŸ Á¡‚∑§Ê Á◊‹Ê Ÿ„UË¥, ∞‚ Á¡‚ ÿʪË∑§Ê ÁøûÊ •ãÃ∑§Ê‹◊¥ ÿʪ◊ʪ¸‚ ÁfløÁ‹Ã „UÊ ªÿÊ „UÊ, ©U‚ ÿʪË∑§ ŸÊ‡Ê∑§Ë •Ê‡ÊVÔUÊ ∑§⁄U∑§ •¡¸ÈŸ ¬Í¿UŸ ‹ªó
•ÿÁ× üÊhÿʬÃÊ ÿʪÊìÊÁ‹Ã◊ÊŸ‚—– •¬˝Êåÿ ÿʪ‚¢Á‚Áh¢ ∑§Ê¢ ªÁâ ∑ΧcáÊ ªë¿UÁÃH 37H •ÿÁ× •¬˝ÿ%flÊŸ˜Ô ÿʪ◊ʪ¸ üÊhÿÊ •ÊÁSÃÄÿ’ÈhKÊ ø ©U¬ÃÊ ÿʪʌ˜Ô •ãÃ∑§Ê‹ •Á¬ øÁ‹Ã¢ ◊ÊŸ‚¢ ◊ŸÊ ÿSÿ ‚ øÁ‹Ã◊ÊŸ‚Ê ÷˝CÔUS◊ÎÁ× ‚— •¬˝Êåÿ ÿʪ‚¢Á‚Áh¢ ÿʪ»§‹¢ ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ¢ ∑§Ê¢ ªÁâ „U ∑ΧcáÊ ªë¿UÁÃH 37H
„U ∑ΧcáÊ! ¡Ê ‚Êœ∑§ ÿʪ◊ʪ¸◊¥ ÿ% ∑§⁄UŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ üÊhÊ‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ÊÁSÃ∑§-’ÈÁh‚ ÿÈQ§ „ÒU •ÊÒ⁄U •ãÃ∑§Ê‹◊¥ Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ ÿʪ‚ ø‹Êÿ◊ÊŸ „UÊ ªÿÊ „ÒU fl„U ø@‹ÁøûÊ ÷˝CÔU S◊ÎÁÃflÊ‹Ê ÿÊªË ÿʪ∑§Ë Á‚Áh∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ÿʪ»§‹M§¬ ¬Íáʸ ôÊÊŸ∑§Ê Ÿ ¬Ê∑§⁄U Á∑§‚ ªÁÃ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU?H 37H
U
∑§ÁìÊÛÊÊ÷ÿÁfl÷˝CÔUÁ‡¿UÛÊÊ÷˝Á◊fl Ÿ‡ÿÁÖ •¬˝ÁÃDÔUÊ ◊„UÊ’Ê„UÊ Áfl◊Í…UÊ ’˝rÊÔáÊ— ¬ÁÕH 38H ∑§ÁìÊÃ˜Ô Á∑¢§ Ÿ ©U÷ÿÁfl÷˝CÔU— ∑§◊¸◊ʪʸŒ˜Ô „U ◊„UÊ’Ê„UÊ! fl„U •ÊüÊÿ⁄UÁ„Uà •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔ¬˝ÊÁ#∑§ ÿʪ◊ʪʸÃÔ˜ ø Áfl÷˝CUÔ — ‚Ÿ˜Ô Á¿UÛÊÊ÷˝◊Ô˜ ßfl Ÿ‡ÿÁà ◊ʪ¸◊¥ ◊ÊÁ„Uà „ÈU•Ê ¬ÈL§· ∑§◊¸◊ʪ¸ •ÊÒ⁄U ôÊÊŸ◊ʪ¸ ŒÊŸÊ¥ Á∑¢§ flÊ Ÿ Ÿ‡ÿÁà •¬˝ÁÃDÔUÊ ÁŸ⁄UÊüÊÿÊ „U ◊„UÊ’Ê„UÊ •Ê⁄U‚ ÷˝CUÔ „UÊ∑ §⁄U ÄÿÊ Á¿UÛÊ-Á÷ÛÊ „ÈU∞ ’ÊŒ‹∑§Ë ÷Ê°Áà Áfl◊Í…U— ‚Ÿ˜Ô ’˝rÊÔáÊ— ¬ÁÕ ’˝rÊÔ¬Ê˝ Á#◊ʪ¸H 38H ŸCÔU „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU •ÕflÊ ŸCÔU Ÿ„UË¥ „UÊà ÊÔ?H 38H
U
∞Ãã◊ ‚¢‡Êÿ¢ ∑ΧcáÊ ¿UûÊÈ◊„¸USÿ‡Ê·Ã—– àflŒãÿ— ‚¢‡ÊÿSÿÊSÿ ¿UûÊÊ Ÿ sÔȬ¬lÃH 39H ∞ÃŒ˜Ô ◊ ◊◊ ‚¢‡Êÿ¢ ∑ΧcáÊ ¿UûÊÈ◊˜Ô •¬ŸÃÈ◊˜Ô „U ∑ΧcáÊ! ◊⁄U ß‚ ‚¢‡Êÿ∑§Ê ÁŸ—‡Ê·ÃÊ‚ ∑§Ê≈UŸ∑§ •„¸UÁ‚ •‡Ê·Ã— àflŒãÿ— àflûÊ— •ãÿ ´§Á·— Á‹ÿ •ÕÊ¸Ã˜Ô ŸCÔU ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •Ê¬ „UË ‚◊Õ¸ „Ò¥U, ÄÿÊ¥Á∑§ •Ê¬∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ê߸ ´§Á· ÿÊ ŒflÃÊ ß‚ ‚¢‡Êÿ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿSÿÊŒ˜Ô ©U¬¬là ‚ê÷flÁà •Ã— àfl◊˜Ô ∞fl •Ã— •Ê¬∑§Ê „UË ß‚∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒUH 39H ¿UûÊÈ◊˜Ô •„¸UÁ‚ ßàÿÕ¸—H 39H
ŒflÊ flÊ ¿UûÊÊ ŸÊ‡ÊÁÿÃÊ ‚¢‡ÊÿSÿ •Sÿ Ÿ Á„U
U
192
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
üÊË÷ªflÊŸÈflÊøó
üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó
¬ÊÕ¸ ŸÒfl„U ŸÊ◊ÈòÊ ÁflŸÊ‡ÊSÃSÿ ÁfllÖ Ÿ Á„U ∑§ÀÿÊáÊ∑Χà∑§ÁpŒ˜ÔŒÈª¸Áâ ÃÊà ªë¿UÁÃH 40H „U ¬ÊÕ¸ Ÿ ∞fl ß„U ‹Ê∑§ Ÿ •◊ÈòÊ ¬⁄UÁS◊Ÿ˜Ô flÊ ‹Ê∑§ ÁflŸÊ‡Ê— ÃSÿ ÁfllÃ, Ÿ •ÁSà ŸÊ‡ÊÊ ŸÊ◊ ¬Ífl¸S◊ÊŒ˜Ô „UËŸ¡ã◊¬˝ÊÁ#— ‚ ÿʪ÷˝CÔUSÿ Ÿ •ÁSÖ Ÿ Á„U ÿS◊ÊÃ˜Ô ∑§ÀÿÊáÊ∑Î§Ã˜Ô ‡ÊÈ÷∑Î§Ã˜Ô ∑§ÁpŒ˜Ô ŒÈª¸Áâ ∑ȧÁà‚ÃÊ¢ ªÁâ „U ÃÊà ßÊÁà •Êà◊ÊŸ¢ ¬ÈòÊM§¬áÊ ßÁà Á¬ÃÊ ÃÊà ©UëÿÃ, Á¬ÃÊ ∞fl ¬ÈòÊ ßÁà ¬ÈòÊ— •Á¬ ÃÊà ©Uëÿà Á‡Êcÿ— •Á¬ ¬ÈòÊ ©UëÿÃ, ªë¿UÁÃH 40H
„U ¬ÊÕ¸! ©U‚ ÿʪ÷˝CÔU ¬ÈL§·∑§Ê ß‚ ‹Ê∑§◊¥ ÿÊ ¬⁄U‹Ê∑§◊¥ ∑§„UË¥ ÷Ë ŸÊ‡Ê Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ „ÒU– ¬„U‹∑§Ë •¬ˇÊÊ „UËŸ-¡ã◊∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§Ê ŸÊ◊ ŸÊ‡Ê „ÒU ‚Ê ∞‚Ë •flSÕÊ ÿʪ÷˝CÔU∑§Ë Ÿ„UË¥ „UÊÃË– ÄÿÊÁ¥ ∑§ „U ÃÊÃ! ‡ÊÈ÷ ∑§Êÿ¸ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê ∑§Ê߸ ÷Ë ◊ŸÈcÿ ŒÈªÁ¸ Ã∑§Ê •ÕʸÃÔ˜ ŸËø ªÁÃ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¬ÊÃÊ– Á¬ÃÊ ¬ÈòÊM§¬‚ •Êà◊Ê∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, •Ã— ©U‚∑§Ê “ÃÊÔ ∑§„Uà „ÒU¥ ÃÕÊ Á¬ÃÊ „UË ¬ÈòÊM§¬‚ ©Uà¬ÛÊ „UÊÃ Ê „ÒU •Ã— ¬ÈòÊ∑§Ê ÷Ë “ÃÊÔ ∑§„Uà „ÒU¥– Á‡Êcÿ ÷Ë ¬ÈòÊ∑§ ÃÈÀÿ „ÒU ß‚Á‹ÿ ©U‚∑§Ê ÷Ë “ÃÊÔ ∑§„Uà „ÒU¥H 40H
U Á∑¢§ ÃÈ •Sÿ ÷flÁÃó
ÃÊ Á»§⁄U ß‚ ÿʪ÷˝CÔU∑§Ê ÄÿÊ „UÊÃÊ „ÒUÔ?ó
¬˝Êåÿ ¬Èáÿ∑ΧàÊÊ¢ ‹Ê∑§ÊŸÈÁ·àflÊ ‡ÊÊEÃË— ‚◊Ê—– ‡ÊÈøËŸÊ¢ üÊË◊ÃÊ¢ ª„U ÿʪ÷˝CÔUÊ˘Á÷¡ÊÿÃH 41H ÿʪ◊ʪ¸ ¬˝flÎûÊ— ‚ÛÿÊ‚Ë ‚Ê◊âÿÊ¸Ã˜Ô ¬˝Êåÿ ªàflÊ ¬Èáÿ∑ΧÃÊ◊˜Ô •E◊œÊÁŒÿÊÁ¡ŸÊ¢ ‹Ê∑§ÊŸ˜Ô ÃòÊ ø ©UÁ·àflÊ flÊ‚◊˜Ô •ŸÈ÷Íÿ ‡ÊÊEÃË— ÁŸàÿÊ— ‚◊Ê— ‚¢flà‚⁄UÊŸ˜Ô ÃjʪˇÊÿ ‡ÊÈøËŸÊ¢ ÿÕÊQ§∑§ÊÁ⁄UáÊÊ¢ üÊË◊ÃÊ¢ Áfl÷ÍÁÃ◊ÃÊ¢ ª„U ªÎ„U ÿʪ÷˝CÔU— •Á÷¡ÊÿÃH 41H
ÿʪ◊ʪ¸◊¥ ‹ªÊ „ÈU•Ê ÿʪ÷˝CÔU ‚¢ãÿÊ‚Ë ¬Èáÿ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§ •ÕÊ¸Ã˜Ô •E◊œ •ÊÁŒ ÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ¡Ê∑§⁄U, fl„UÊ° ’„ÈUà ∑§Ê‹Ã∑§ •ÕÊ¸Ã˜Ô •Ÿãà fl·ÊZÃ∑§ flÊ‚ ∑§⁄U∑§, ©UŸ∑§ ÷ʪ∑§Ê ˇÊÿ „UÊŸ¬⁄U ‡ÊÊSòÊÊQ§ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ‡ÊÈh •ÊÒ⁄U üÊË◊ÊŸ˜Ô ¬ÈL§·Ê¥∑§ ÉÊ⁄U◊¥ ¡ã◊ ‹ÃÊ „ÒU– ¬˝∑§⁄UáÊ∑§Ë ‚Ê◊âÿ¸‚ ÿ„UÊ° ÿʪ÷˝CÔU∑§Ê •Õ¸ ‚¢ãÿÊ‚Ë Á‹ÿÊ ªÿÊ „ÒUH 41H
U
•ÕflÊ ÿÊÁªŸÊ◊fl ∑ȧ‹ ÷flÁà œË◊ÃÊ◊˜Ô– ∞ÃÁh ŒÈ‹¸÷Ã⁄¢U ‹Ê∑§ ¡ã◊ ÿŒËŒÎ‡Ê◊˜ÔH 42H •ÕflÊ üÊË◊ÃÊ¢ ∑ȧ‹ÊŒ˜Ô •ãÿÁS◊Ÿ˜Ô ÿÊÁªŸÊ◊˜Ô •ÕflÊ üÊË◊ÊŸÊ¥∑§ ∑ȧ‹‚ •ãÿ ¡Ê ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ∞fl ŒÁ⁄Uº˝ÊáÊÊ¢ ∑ȧ‹ ÷flÁà ¡Êÿà œË◊ÃÊ¢ ŒÁ⁄Uº˝ ÿÊÁªÿÊ¥∑§Ê ∑ȧ‹ „ÒU ©U‚Ë◊¥ ¡ã◊ ‹ ‹ÃÊ „ÒU– ’ÈÁh◊ÃÊ◊˜–Ô
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
193
¬⁄¢UÃÈ ∞‚Ê ¡ã◊ •ÕʸÃÔ˜ ¡Ê ©U¬ÿ¸QÈ § ŒÁ⁄Uº˝ •ÊÁŒ ∞ÃŒ˜Ô Á„U ¡ã◊ ÿŒ˜Ô ŒÁ⁄Uº˝ÊáÊÊ¢ ÿÊÁªŸÊ¢ ∑ȧ‹ ŒÈ‹¸÷Ã⁄¢U ŒÈ—π‹èÿÃ⁄¢U ¬Ífl¸◊˜Ô •¬ˇÿ Áfl‡Ê·áÊÊ‚¥ ÿÈQ§ ÿÊÁªÿÊ∑¥ § ∑ȧ‹◊¥ ©Uà¬ÛÊ „UÊŸ Ê „ÒU, fl„U ‹Ê∑§ ¡ã◊ ÿŒ˜Ô ߸ŒÎ‡Ê¢ ÿÕÊQ§Áfl‡Ê·áÊ ß‚ ‹Ê∑§◊¥ ¬„U‹ ’ËÊÿ „ÈU∞ üÊË◊ÊŸÊ∑¥ § ∑ȧ‹◊¥ ©Uà¬ÛÊ „UÊŸ ∑ §Ë •¬ˇÊÊ •àÿãà ŒÈ‹÷ ¸ „ÒUH 42H ∑ȧ‹H 42H
U ÿS◊ÊØó Ô
ÄÿÊ¥Á∑§ó
ÃòÊ Ã¢ ’ÈÁh‚¢ÿʪ¢ ‹÷à ¬ÊÒfl¸ŒÁ„U∑§◊˜Ô– ÿÃà ø ÃÃÊ ÷Íÿ— ‚¢Á‚hÊÒ ∑ȧL§ŸãŒŸH 43H fl„UÊ° ÿÊÁªÿÊ¥∑§ ∑ȧ‹◊¥ ¬„U‹ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ „UÊŸflÊ‹ ÃòÊ ÿÊÁªŸÊ¢ ∑ȧ‹ â ’ÈÁh‚¢ÿʪ¢ ’ÈhKÊ ‚¢ÿʪ¢ ’ÈÁh‚¢ÿʪ¢ ‹÷à ¬ÊÒfl¸ŒÁ„U∑¢§ ¬Ífl¸ÁS◊Ÿ˜Ô ©U‚ ’ÈÁh∑§ ‚¢ÿʪ∑§Ê ¬ÊÃÊ „ÒUó•ÕʸÃÔ˜ ÿʪË-∑ȧ‹◊¥ ¡ã◊ ‹Ã „UË ©U‚∑§Ê ¬Ífl¸¡ã◊◊¥ ¬˝Ê# „ÈU߸ ’ÈÁh‚ ‚ê’㜠„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U „U ∑ȧL§ŸãŒŸ! fl„U ©U‚ ¬Ífl∑¸ §Î à Ã× ÃS◊ÊÃ˜Ô ¬Ífl¸∑ΧÃÊÃ˜Ô ‚¢S∑§Ê⁄UÊŒ˜Ô ÷ÍÿÊ ’„ÈUÃ⁄¢U ‚¢S∑§Ê⁄U∑§ ’‹‚ ¬Íáʸ Á‚Áh ¬˝Ê# ∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ Á»§⁄U •ÊÒ⁄U ‚¢Á‚hÊÒ ‚¢Á‚ÁhÁŸÁ◊ûÊ¢ „U ∑ȧL§ŸãŒŸH 43H ÷Ë •Áœ∑§ ¬˝ÿ% ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 43H
Œ„U ÷fl¢ ¬ÊÒfl¸ŒÁ„U∑§◊˜Ô, ÿÃà ø ¬˝ÿ%¢ ∑§⁄UÊÁÃ
U ∑§Õ¢ ¬Ífl¸Œ„U’ÈÁh‚¢ÿʪ ßÁà Ì˜Ô ©UëÿÃó
¬„U‹ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë ’ÈÁh‚ ©U‚∑§Ê ‚¢ÿʪ ∑Ò§‚ „UÊÃÊ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
¬ÍflʸèÿÊ‚Ÿ ßÒfl ÁOÔUÿà sÔfl‡ÊÊ˘Á¬ ‚—– Á¡ôÊÊ‚È⁄UÁ¬ ÿʪSÿ ‡Ê錒˝rÊÔÊÁÃfløÃH 44H ÿ— ¬Ífl¸¡ã◊ÁŸ ∑Χ× •èÿÊ‚— ‚ ¬ÍflʸèÿÊ‚—
ÄÿÊ¥Á∑§ fl„U ÿʪ÷˝CÔU ¬ÈL§· ¬⁄Ufl‡Ê „ÈU•Ê ÷Ë ¬ÍflʸèÿÊ‚∑§ mÊ⁄UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ¬„U‹ ¡ã◊◊¥ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê
ß ∞fl ’‹flÃÊ ÁOÔUÿà Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô •fl‡Ê— •Á¬ •èÿÊ‚ „ÒU, ©U‚ •Áà ’‹flÊŸ˜Ô ¬ÍflʸèÿÊ‚∑§ mÊ⁄UÊ ‚ ÿʪ÷˝CÔU—– Ÿ ∑Χâ øŒÔ˜ ÿʪÊèÿÊ‚‚¢S∑§Ê⁄UÊŒ˜Ô ’‹flûÊ⁄U◊Ô˜ •œ◊ʸÁŒ‹ˇÊáÊ¢ ∑§◊¸ ÃŒÊ ÿʪÊèÿÊ‚¡ÁŸÃŸ ‚¢S∑§Ê⁄UáÊ ÁOÔUÿÖ •œ◊¸— øŒ˜Ô ’‹flûÊ⁄U— ∑Χ× ß ÿʪ¡— •Á¬ ‚¢S∑§Ê⁄U— •Á÷÷Íÿà ∞fl–
ÿʪ∑§Ë •Ê⁄U πË¥ø Á‹ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿÁŒ ÿʪÊèÿÊ‚∑§ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ë •¬ˇÊÊ •Áœ∑§ ’‹flÊŸ˜Ô •œ◊ʸÁŒ ∑§◊¸ Ÿ Á∑§ÿ „UÊ¥ ÃÊ fl„U ÿʪÊèÿÊ‚¡ÁŸÃ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥‚ Áπ¢ø ¡ÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ÿÁŒ •Áœ∑§ ’‹flÊŸ˜Ô •œ◊¸ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê „UÊÃÊ „ÒU ÃÊ ©U‚‚ ÿʪ¡ãÿ ‚¢S∑§Ê⁄U ÷Ë Œ’ „UË ¡Êà „Ò¥U–
194
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃàˇÊÿ ÃÈ ÿʪ¡— ‚¢S∑§Ê⁄U— Sflÿ◊˜Ô ∞fl ¬⁄¢UÃÈ ©U‚ ¬Ê¬-∑§◊¸∑§Ê ˇÊÿ „UÊŸ ¬ ⁄U ÿʪ¡ãÿ ‚¢S∑§Ê⁄U ∑§Êÿ¸◊Ô˜ •Ê⁄U÷Ã, Ÿ ŒËÉʸ∑§Ê‹SÕSÿ •Á¬ ÁflŸÊ‡Ê— Sflÿ¢ „UË •¬ŸÊ ∑§Êÿ¸ •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– ’„ÈUà ∑§Ê‹Ã∑§ ÃSÿ •ÁSà ßàÿÕ¸—– Œ’ ⁄U„UŸ¬ ⁄U ÷Ë ©U‚∑§Ê ŸÊ‡Ê Ÿ„UË¥ „UÊà ʖ Á¡ôÊÊ‚È— •Á¬ ÿʪSÿ SflM§¬¢ ôÊÊÃÈ◊˜Ô ßë¿UŸ˜Ô ¡Ê ÿʪ∑§Ê Á¡ôÊÊ‚È ÷Ë „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ÿʪ∑§ SflM§¬∑§Ê ¡ÊŸŸ∑§Ë ßë¿UÊ ∑§⁄U∑§ ÿʪ◊ʪ¸◊¥ ‹ªÊ „ÈU•Ê ÿʪ÷˝CÔU ‚¢ãÿÊ‚Ë „ÒU fl„U ÷Ë ‡Ê錒˝rÊÔ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô flŒ◊¥ ∑§„U „ÈU∞ ∑§◊¸»§‹∑§Ê •ÁÃ∑˝§◊ ∑§⁄U ¡ÊÃÊ ‚— •Á¬ ‡Ê錒˝rÊÔ flŒÊQ§∑§◊ʸŸÈDÔUÊŸ»§‹◊˜Ô „ÒU, Á»§⁄U ¡Ê ÿʪ∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U ©U‚◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê •ÁÃfløà •¬Ê∑§Á⁄UcÿÁà Á∑§◊˜Ô ©Uà ’ÈŒ˜ÔäflÊ ÿÊ •èÿÊ‚ ∑§⁄UÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ê ÃÊ ∑§„UŸÊ „UË ÄÿÊ „ÒU– ÿ„UÊ° ¬˝‚¢ª∑§Ë ‡ÊÁQ§‚ Á¡ôÊÊ‚È∑§Ê •Õ¸ ‚¢ãÿÊ‚Ë Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒUH 44H ÿʪ¢ ÃÁÛÊDÔU— •èÿÊ‚¢ ∑ȧÿʸØÔH 44H
ÿʪ◊ʪ¸ ¬˝flÎûÊ— ‚ÛÿÊ‚Ë ÿʪ÷˝CÔU— ‚Ê◊âÿʸØÔ
U ∑ȧ× ø ÿÊÁªàfl¢ üÊÿ ßÁÃó
ÿÊÁªàfl üÊDÔU Á∑§‚ ∑§Ê⁄UáÊ‚ „ÒU?ó
¬˝ÿ%ÊlÃ◊ÊŸSÃÈ ÿÊªË ‚¢‡ÊÈhÁ∑§ÁÀ’·—– •Ÿ∑§¡ã◊‚¢Á‚hSÃÃÊ ÿÊÁà ¬⁄UÊ¢ ªÁÃ◊˜ÔH 45H ¬˝ÿ%ÊŒ˜Ô ÿÃ◊ÊŸ— •Áœ∑¢§ ÿÃ◊ÊŸ ßàÿÕ¸— ÃòÊ ÿÊªË ÁflmÊŸ˜Ô ‚¢‡ÊÈhÁ∑§ÁÀ’·Ê Áfl‡ÊÈhÁ∑§ÁÀ’·— ‚¢‡ÊÈh¬Ê¬— •Ÿ∑§·È ¡ã◊‚È Á∑§Á@Ã˜Ô Á∑§Á@Ã˜Ô ‚¢S∑§Ê⁄U¡ÊÃ◊˜Ô ©U¬Áøàÿ ß ©U¬Áøß •Ÿ∑§¡ã◊∑Χß ‚¢Á‚h— •Ÿ∑§¡ã◊‚¢Á‚h— ÃÃÊ ‹éœ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ— ‚Ÿ˜Ô ÿÊÁà ¬⁄UÊ¢ ¬˝∑ΧCÔUÊ¢ ªÁÃ◊˜ÔH 45H
¡Ê ¬˝ÿ%¬Ífl¸∑§ó•Áœ∑§ ‚ÊœŸ◊¥ ‹ªÊ „ÈU•Ê „ÒU fl„U ÁflmÊŸ˜Ô ÿÊªË Áfl‡ÊÈhÁ∑§ÁÀ’· •ÕÊ¸Ã˜Ô •Ÿ∑§ ¡ã◊Ê¥◊¥ ÕÊ«∏U-ÕÊ«∏U ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ê ∞∑§ÁòÊà ∑§⁄U ©UŸ •Ÿ∑§ ¡ã◊Ê¥∑§ ‚Á@à ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥‚ ¬Ê¬⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U, Á‚h •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU•Êó‚êÿ∑˜§Ô ôÊÊŸ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄U∑§ ¬⁄U◊ªÁÃó◊ÊˇÊ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒUH 45H
U ÿS◊ÊŒ˜Ô ∞fl¢ ÃS◊ÊØÔó
∞‚Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊó
ìÁSflèÿÊ˘Áœ∑§Ê ÿÊªË ôÊÊÁŸèÿÊ˘Á¬ ◊ÃÊ˘Áœ∑§—– ∑§Ì◊èÿpÊÁœ∑§Ê ÿÊªË ÃS◊ÊlÊªË ÷flÊ¡¸ÈŸH 46H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 6*
195
ìÁSflèÿ— •Áœ∑§Ê ÿÊªË ôÊÊÁŸèÿ— •Á¬, ìÁSflÿÊ¥ •ÊÒ⁄U ôÊÊÁŸÿÊ¥‚ ÷Ë ÿÊªË •Áœ∑§ ôÊÊŸ◊˜Ô •òÊ ‡ÊÊSòʬÊÁá«Uàÿ¢ ÃmjK— •Á¬ ◊ÃÊ „ÒU– ÿ„UÊ° ôÊÊŸ ‡ÊÊSòÊ-Áfl·ÿ∑§ ¬ÊÁá«Uàÿ∑§Ê ŸÊ◊ „ÒU, ©U‚‚ ÿÈQ§ ¡Ê ôÊÊŸflÊŸ˜Ô „Ò¥U ©UŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ ÿÊªË •Áœ∑§ üÊDÔU „ÒU– ÃÕÊ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥‚ ∑§◊¸ ÃmjK— •Áœ∑§Ê ÿÊªË ÁflÁ‡ÊCÔUÊ ÿS◊ÊÃ˜Ô ÷Ë ÿÊªË •Áœ∑§ üÊDÔU „ÒU, ß‚Á‹ÿ „U •¡¸ÈŸ! ÃÍ ÿÊªË ÃS◊ÊŒ˜Ô ÿÊªË ÷fl •¡¸ÈŸH 46H „UÊH 46H
ôÊÊ× •Áœ∑§— üÊDÔU ßÁà ∑§Ì◊èÿ— •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ
U
ÿÊÁªŸÊ◊Á¬ ‚fl¸·Ê¢ ◊eßÊãÃ⁄UÊà◊ŸÊ– üÊhÊflÊã÷¡Ã ÿÊ ◊Ê¢ ‚ ◊ ÿÈQ§Ã◊Ê ◊×H 47H ÿÊÁªŸÊ◊˜Ô •Á¬ ‚fl¸·Ê¢ L§º˝ÊÁŒàÿÊÁŒäÿÊŸ¬⁄UÊáÊÊ¢ ◊äÿ ◊eß ◊Áÿ flÊ‚ÈŒfl ‚◊ÊÁ„Uß •ãÃ⁄UÊà◊ŸÊ •ã×∑§⁄UáÊŸ üÊhÊflÊŸ˜Ô üÊgœÊŸ— ‚Ÿ˜Ô ÷¡Ã ‚flà ÿÊ ◊Ê¢ ‚ ◊ ◊◊ ÿÈQ§Ã◊— •ÁÇÊÿŸ ÿÈQ§Ê ◊× •Á÷¬˝Ã ßÁÃH 47H
L§º˝, •ÊÁŒàÿ •ÊÁŒ ŒflÊ¥∑§ äÿÊŸ◊¥ ‹ª „ÈU∞ ‚◊Sà ÿÊÁªÿÊ¥‚ ÷Ë ¡Ê ÿÊªË üÊhÊÿÈQ§ „ÈU•Ê ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl◊¥ •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U ÁSÕà Á∑§ÿ „ÈU∞ •ã×∑§⁄UáÊ‚ ◊È¤Ê „UË ÷¡ÃÊ „ÒU, ©U‚ ◊Ò¥ ÿÈQ§Ã◊ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ÁÇÊÿ üÊDÔU ÿÊªË ◊ÊŸÃÊ „°ÍUH 47H
ßÁà üÊË◊„UÊ÷Ê⁄Uà ‡ÊÂʄUdKÊ¢ ‚¢Á„UÃÊÿÊ¢ flÒÿÊÁ‚ÄÿÊ¢ ÷Ëc◊¬fl¸ÁáÊ üÊË◊jªfleËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿʪ‡ÊÊSòÊ üÊË∑ΧcáÊÊ¡¸ÈŸ‚¢flÊŒ äÿÊŸÿÊªÊ ŸÊ◊ ·DÔUÊ˘äÿÊÿ—H 6H ßÁà üÊË◊à¬⁄U◊„¢U‚¬Á⁄Ufl˝Ê¡∑§ÊøÊÿ¸ªÊÁflãŒ÷ªflà¬ÍÖÿ¬ÊŒÁ‡ÊcÿüÊË◊ë¿¢U∑§⁄U÷ªfl× ∑ΧÃÊÒ üÊË÷ªfleËÃÊ÷Êcÿ˘èÿÊ‚ÿÊªÊ ŸÊ◊ ·DÔUÊ˘äÿÊÿ—H 6H
U
196
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
˙
‚#◊Ê˘äÿÊÿ— “ÿÊÁªŸÊ◊Á¬ ‚fl¸·Ê¢ ◊eßÊãÃ⁄UÊà◊ŸÊ– “ÿÊÁªŸÊ◊Á¬ ‚fl¸·Ê¢ ◊Œ˜ÔªÃŸÊãÃ⁄UÊà◊ŸÊ– üÊhÊflÊã÷¡Ã ÿÊ ◊Ê¢ ‚ ◊ ÿÈQ§Ã◊Ê ◊×H” üÊhÊflÊã÷¡Ã ÿÊ ◊Ê¢ ‚ ◊ ÿÈQ§Ã◊Ê ◊×H” ß‚ ‡‹Ê∑§mÊ⁄UÊ ¿U∆U •äÿÊÿ∑§ •ãÃ◊¥ ¬˝‡Ÿ∑§ ßÁà ¬˝‡Ÿ’Ë¡◊˜Ô ©U¬ãÿSÿ Sflÿ◊˜Ô ∞fl ߸ŒÎ‡Ê¢ ◊ŒËÿ¢ Ãûfl◊˜Ô ∞fl¢ ◊eÃÊãÃ⁄UÊà◊Ê SÿÊŒ˜Ô ßÁà ’Ë¡∑§Ë SÕʬŸÊ ∑§⁄U∑§ Á»§⁄U Sflÿ¢ „UË “∞‚Ê ◊⁄UÊ Ãûfl „ÒU” “ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊ȤÊ◊¥ ÁSÕà •ãÃ⁄UÊà◊ÊflÊ‹Ê „UÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ” ßàÿÊÁŒ ’ÊÃÊ¥∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ ÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó
∞ÃŒ˜Ô ÁflflˇÊÈ—ó üÊË÷ªflÊŸÈflÊøó
◊ƒÿÊ‚Q§◊ŸÊ— ¬ÊÕ¸ ÿʪ¢ ÿÈTã◊ŒÊüÊÿ—– •‚¢‡Êÿ¢ ‚◊ª˝¢ ◊Ê¢ ÿÕÊ ôÊÊSÿÁ‚ Ãë¿ÎUáÊÈH 1H ◊Áÿ flˇÿ◊ÊáÊÁfl‡Ê·áÊ ¬⁄U◊E⁄U •Ê‚Q¢§ ◊ŸÊ ÿSÿ ‚ ◊ƒÿÊ‚Q§◊ŸÊ „U ¬ÊÕ¸, ÿʪ¢ ÿÈTŸ˜Ô ◊Ÿ—‚◊ʜʟ¢ ∑ȧfl¸Ÿ˜Ô ◊ŒÊüÊÿ— •„U◊˜Ô ∞fl ¬⁄U◊E⁄U •ÊüÊÿÊ ÿSÿ ‚ ◊ŒÊüÊÿ—– ÿÊ Á„U ∑§ÁpÃ˜Ô ¬ÈL§·ÊÕ¸Ÿ ∑§ŸÁøŒ˜Ô •Õ˸ ÷flÁà ‚ Ãà‚ÊœŸ¢ ∑§◊¸ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ Ã¬Ê ŒÊŸ¢ flÊ Á∑§Á@Œ˜Ô •ÊüÊÿ¢ ¬˝ÁìlÖ •ÿ¢ ÃÈ ÿÊªË ◊Ê◊˜Ô ∞fl •ÊüÊÿ¢ ¬˝Áìlà Á„UàflÊ •ãÿÃ˜Ô ‚ÊœŸÊãÃ⁄¢U ◊Áÿ ∞fl •Ê‚Q§◊ŸÊ ÷flÁÖ ÿ— àfl◊˜Ô ∞flê÷Í× ‚Ÿ˜Ô •‚¢‡Êÿ¢ ‚◊ª˝¢ ‚◊Sâ Áfl÷ÍÁÃ’‹‡ÊÄàÿÒEÿʸÁŒªÈáÊ‚ê¬ÛÊ¢ ◊Ê¢ ÿÕÊ ÿŸ ¬˝∑§Ê⁄UáÊ ôÊÊSÿÁ‚ ‚¢‡Êÿ◊˜Ô •ãÃ⁄UáÊ ∞fl◊˜Ô ∞fl ÷ªflÊŸ˜Ô ßÁà ÃÃ˜Ô oÎáÊÈ ©Uëÿ◊ÊŸ¢ ◊ÿÊH 1H
•Êª ∑§„U ¡ÊŸflÊ‹ Áfl‡Ê·áÊÊ‚ ¥ ÿÈQ§ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E ⁄U◊¥ „UË Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ •Ê‚Q§ „UÊ, fl„U “◊ƒÿÊ‚Q§◊ŸÊ” „ÒU •ÊÒ⁄U ◊Ò¥ ¬⁄U◊E ⁄U „UË Á¡‚∑§Ê (∞∑§◊ÊòÊ) •fl‹ê’Ÿ „°UÍ fl„U “◊ŒÊüÊÿ” „ÒU, „U ¬ÊÕ¸ ! ∞‚Ê “◊ƒÿÊ‚Q§◊ŸÊ” •ÊÒ⁄U “◊ŒÊüÊÿ” „UÊ∑ §⁄U ÃÍ ÿʪ∑§Ê ‚ÊœŸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê •ÕʸÃÔ˜ ◊Ÿ∑§Ê äÿÊŸ◊¥ ÁSÕà ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê (Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊ȤÊ∑§Ê ‚¢‡Êÿ⁄UÁ„Uà ‚◊ª˝M§¬‚ ¡ÊŸªÊ ‚Ê ‚ÈŸó) ¡Ê ∑§Ê߸ (œ◊ʸÁŒ ¬ÈL§·ÊÕÊZ◊¥‚) Á∑§‚Ë ¬ÈL§·ÊÕ¸∑§Ê øÊ„UŸflÊ‹Ê „UÊÃÊ „ÒU, fl„U ©U‚∑§ ‚ÊœŸM§¬ •ÁªA„UÊòÊÊÁŒ ∑§◊¸, ì ÿÊ ŒÊŸM§¬ Á∑§‚Ë ∞∑§ •ÊüÊÿ∑§Ê ª˝„UáÊ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ÿ„U ÿÊªË ÃÊ •ãÿ ‚ÊœŸÊ¥∑§Ê ¿UÊ«∏∑§⁄U ∑§fl‹ ◊ȤÊ∑§Ê „UË •ÊüÊÿM§¬‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ◊ȤÊ◊¥ „UË •Ê‚Q§ÁøûÊ „UÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ÃÍ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ªÈáÊÊ¥‚ ‚ê¬ÛÊ „UÊ∑§⁄U Áfl÷ÍÁÃ, ’‹, ∞Eÿ¸ •ÊÁŒ ªÈáÊÊ¥‚ ‚ê¬ÛÊ ◊È¤Ê ‚◊ª˝ ¬⁄U◊E ⁄U∑§Ê Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚¢‡Êÿ⁄UÁ„Uà ¡ÊŸªÊ Á∑§ “÷ªflÊŸ˜Ô ÁŸS‚㌄U ∆UË∑§ ∞‚Ê „UË „ÒU,” fl„U ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ò¥ ÃȤʂ ∑§„UÃÊ „°ÍU, ‚ÈŸH 1H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 7*
ÃÃ˜Ô ø ◊Ám·ÿ◊˜Ôó
197
fl„UË¥ ÿ„U •¬Ÿ SflM§¬∑§Ê ó
ôÊÊŸ¢ Ã˘„¢U ‚ÁflôÊÊŸÁ◊Œ¢ flˇÿÊêÿ‡Ê·Ã—– ÿÖôÊÊàflÊ Ÿ„U ÷ÍÿÊ˘ãÿÖôÊÊÃ√ÿ◊flÁ‡ÊcÿÃH 2H ôÊÊŸ¢ à ÃÈèÿ◊˜Ô •„¢U ‚ÁflôÊÊŸ¢ ÁflôÊÊŸ‚Á„Uâ SflÊŸÈ÷fl‚¢ÿÈQ§◊˜Ô ߌ¢ flˇÿÊÁ◊ ∑§ÕÁÿcÿÊÁ◊ •‡Ê·Ã— ∑§ÊàSãÿ¸Ÿ– ÃŒ˜Ô ôÊÊŸ¢ ÁflflÁˇÊâ SÃÊÒÁà üÊÊÃÈ— •Á÷◊ÈπË∑§⁄UáÊÊÿ– ÿŒ˜Ô ôÊÊàflÊ ÿŒ˜Ô ôÊÊŸ¢ ôÊÊàflÊ Ÿ ß„U ÷Íÿ— ¬ÈŸ— ôÊÊÃ√ÿ ¬ÈL§·ÊÕ¸‚ÊœŸ◊˜Ô •flÁ‡ÊcÿÃ, Ÿ •fl‡Ê·Ê ÷flÁà ßÁà ◊ûÊûflôÊÊ ÿ— ‚ ‚fl¸ôÊÊ ÷flÁà ßàÿÕ¸—– •ÃÊ ÁflÁ‡ÊCÔU»§‹àflÊŒ˜Ô ŒÈ‹¸÷¢ ôÊÊŸ◊˜ÔH 2H
ôÊÊŸ ◊Ò¥ ÃÈ¤Ê ÁflôÊÊŸ∑§ ‚Á„Uà •ÕÊ¸Ã˜Ô •¬Ÿ •ŸÈ÷fl∑§ ‚Á„Uà ÁŸ—‡Ê·Ã—ó‚ê¬ÍáʸÃÊ‚ ∑§„°ÍUªÊ– üÊÊÃÊ∑§Ê ‚ê◊Èπ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚ÊflœÊŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ Á¡‚∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UŸÊ „ÒU ©U‚ ôÊÊŸ∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄Uà „Ò¥U– Á¡‚ ôÊÊŸ∑§Ê ¡ÊŸ ‹Ÿ¬⁄U Á»§⁄U ß‚ ¡ªÃ˜Ô◊¥ ¬ÈL§·ÊÕ¸∑§Ê ∑§Ê߸ ‚ÊœŸ ¡ÊŸŸÊ ‡Ê· Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ◊⁄U Ãûfl∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹Ê „ÒU fl„U ‚fl¸ôÊ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– •Ã— ÿ„U ôÊÊŸ •Áà ©UûÊ◊ »§‹flÊ‹Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ŒÈ‹¸÷ „ÒUH 2H
U
∑§Õ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÃó
ÿ„U (ŒÈ‹¸÷) ∑Ò§‚ „ÒU? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
◊ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ‚„Ud·È ∑§ÁplÃÁà Á‚hÿ– ÿÃÃÊ◊Á¬ Á‚hÊŸÊ¢ ∑§Ápã◊Ê¢ flÁûÊ Ãûfl×H 3H ◊ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ◊äÿ ‚„Ud·È •Ÿ∑§·È ∑§ÁpŒ˜Ô ÿÃÁà ¬˝ÿ%¢ ∑§⁄UÊÁà Á‚hÿ Á‚hKÕ¸◊˜Ô, ÷ʢ ÿÃÃÊ◊˜Ô •Á¬ Á‚hÊŸÊ¢ Á‚hÊ ∞fl Á„U à ÿ ◊ÊˇÊÊÿ ÿÃãà ÷ʢ ∑§ÁpŒ˜Ô ∞fl ◊Ê¢ flÁûÊ ÃûflÃÊ ÿÕÊflØÔH 3H
„U¡Ê⁄UÊ¥ ◊ŸÈcÿÊ◊¥ ¥ ∑§Ê߸ ∞∑§ „UË (◊ÊˇÊM§¬) Á‚Áh∑§ Á‹ÿ ¬˝ÿ% ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ©UŸ ÿ% ∑§⁄UŸflÊ‹ Á‚hÊ¥◊¥ ÷Ëó¡Ê ◊ÊˇÊ∑§ Á‹ÿ ÿ% ∑§⁄Uà „Ò¥U fl (∞∑§ Ã⁄U„U‚) Á‚h „UË „Ò¥U ©UŸ◊¥ ÷Ëó∑§Ê߸ ∞∑§ „UË ◊È¤Ê Ãûfl‚ó ÿÕÊÕ¸ ¡ÊŸ ¬ÊÃÊ „ÒUH 3H
üÊÊÃÊ⁄¢U ¬˝⁄UÊøŸŸ •Á÷◊ÈπË∑Χàÿ •Ê„Uó
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U L§Áø ’…∏UÊ∑§⁄U üÊÊÃÊ∑§Ê ‚ê◊Èπ ∑§⁄U∑§ ∑§„Uà „Ò¥Uó
U
÷ÍÁ◊⁄UÊ¬Ê˘Ÿ‹Ê flÊÿÈ— π¢ ◊ŸÊ ’ÈÁh⁄Ufl ø– •„UVÔUÊ⁄U ßÃËÿ¢ ◊ Á÷ÛÊÊ ¬˝∑ΧÁÃ⁄UCÔUœÊH 4H ÷ÍÁ◊— ßÁà ¬ÎÁÕflËÃã◊ÊòÊ◊˜Ô ©Uëÿà Ÿ SÕÍ‹Ê
“Á÷ÛÊÊ ¬˝∑ΧÁÃ⁄UCÔUœÊ” fl„U ∑§ÕŸ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„UÊ° ÷ÍÁ◊-‡Ê錂 ¬ÎÁÕflË-Ãã◊ÊòÊÊ ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU, “Á÷ÛÊÊ ¬˝∑§Î ÁÃ⁄UCUԜʔ ßÁà fløŸÊØ–Ô ÃÕÊ •’ÊŒÿ— SÕÍ‹ ¬ÎâflË Ÿ„UË¥; flÒ‚ „UË ¡‹ •ÊÁŒ Ãûfl ÷Ë Ãã◊ÊòÊÊM§¬‚ „UË ∑§„U ¡Êà „Ò¥U– •Á¬ Ãã◊ÊòÊÊÁáÊ ∞fl ©UëÿãÖ
198
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
•Ê¬— •Ÿ‹Ê flÊÿÈ— π¢ ◊Ÿ ßÁà ◊Ÿ‚— ∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô •„UVÔUÊ⁄UÊ ªÎsÔÖ ’ÈÁh— ßÁà •„UVÔUÊ⁄U∑§Ê⁄UáÊ¢ ◊„UûÊûfl◊˜Ô– •„UVÔUÊ⁄U ßÁà •ÁfllÊ‚¢ÿÈQ§◊˜Ô •√ÿQ§◊˜Ô– ÿÕÊ Áfl·‚¢ÿÈQ§◊˜Ô •ÛÊ¢ Áfl·◊˜Ô ©Uëÿà ∞fl◊˜Ô •„UVUÔ Ê⁄UflÊ‚ŸÊflŒ˜Ô •√ÿQ¢§ ◊Í‹∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô •„UVUÔ Ê⁄U ßÁà ©Uëÿà ¬˝flø∑§àflÊŒ˜Ô •„UVÔUÊ⁄USÿ– •„UVÔUÊ⁄U ∞fl Á„U ‚fl¸Sÿ ¬˝flÎÁûÊ’Ë¡¢ ŒÎCÔ¢U ‹Ê∑§– ßÁà ßÿ¢ ÿÕÊQ§Ê ¬˝∑ΧÁ× ◊ ◊◊ ߸E⁄UË ◊ÊÿʇÊÁQ§— •CÔUœÊ Á÷ÛÊÊ ÷Œ◊˜Ô •ÊªÃÊH 4H
(ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬ÎâflË,) ¡‹, •ÁªA, flÊÿÈ •ÊÒ⁄U •Ê∑§Ê‡Ê ∞fl¢ ◊Ÿóÿ„UÊ° ◊Ÿ‚ ©U‚∑§ ∑§Ê⁄UáÊ÷Íà •„¢U∑§Ê⁄U∑§Ê ª˝„UáÊ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒUóÃÕÊ ’ÈÁh •ÕÊ¸Ã˜Ô •„¢U∑§Ê⁄U∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ◊„UûÊûfl •ÊÒ⁄U •„¢U∑§Ê⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô •ÁfllÊÿÈQ§ •√ÿQ§ó◊Í‹¬˝∑ΧÁÖ ¡Ò‚ Áfl·ÿÈQ§ •ÛÊ ÷Ë Áfl· „UË ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU flÒ‚ „UË •„¢U∑§Ê⁄U •ÊÒ⁄U flÊ‚ŸÊ‚ ÿÈQ§ •√ÿQ§ó◊Í‹¬˝∑ΧÁà ÷Ë “•„¢U∑§Ê⁄U” ŸÊ◊‚ ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ •„¢U∑§Ê⁄U ‚’∑§Ê ¬˝flø∑§ „ÒU, ‚¢‚Ê⁄U◊¥ •„¢U∑§Ê⁄U „UË ‚’∑§Ë ¬˝flÎÁûÊ∑§Ê ’Ë¡ ŒπÊ ªÿÊ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„U ©U¬ÿ¸ÈQ§ ¬˝∑ΧÁà •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊È¤Ê ß¸E⁄U∑§Ë ◊ÊÿʇÊÁQ§ •Ê∆U ¬˝∑§Ê⁄U‚ Á÷ÛÊ „ÒUóÁfl÷ʪ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU߸ „ÒUH 4H
U
•¬⁄UÿÁ◊ÃSàflãÿÊ¢ ¬˝∑ΧÁâ ÁflÁh ◊ ¬⁄UÊ◊˜Ô– ¡Ëfl÷ÍÃÊ¢ ◊„UÊ’Ê„UÊ ÿÿŒ¢ œÊÿ¸Ã ¡ªÃ˜ÔH 5H •¬⁄UÊ Ÿ ¬⁄UÊ ÁŸ∑ΧCÔUÊ •‡ÊÈhÊ •ŸÕ¸∑§⁄UË ‚¢‚Ê⁄U’㜟ÊÁà◊∑§Ê ßÿ◊˜Ô– ß× •SÿÊ ÿÕÊQ§ÊÿÊ— ÃÈ •ãÿÊ¢ Áfl‡ÊÈhÊ¢ ¬˝∑ΧÁâ ◊◊ •Êà◊÷ÍÃÊ¢ ÁflÁh ◊ ¬⁄UÊ¢ ¬˝∑ΧCÔUÊ¢ ¡Ëfl÷ÍÃÊ¢ ˇÊòÊôÊ‹ˇÊáÊÊ¢ ¬˝ÊáÊœÊ⁄UáÊÁŸÁ◊ûÊ÷ÍÃÊ¢ „U ◊„UÊ’Ê„UÊ ÿÿÊ ¬˝∑ΧàÿÊ ßŒ¢ œÊÿ¸Ã ¡ªÃ˜Ô •ã׬˝ÁflCÔUÿÊH 5H
ÿ„U (©U¬ÿ¸ÈQ§) ◊⁄UË •¬⁄UÊ ¬˝∑ΧÁà „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬⁄UÊ Ÿ„UË¥, Á∑¢§ÃÈ ÁŸ∑ΧCÔU „ÒU, •‡ÊÈh „ÒU •ÊÒ⁄U •ŸÕ¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „ÒU ∞fl¢ ‚¢‚Ê⁄U’㜟M§¬Ê „ÒU– •ÊÒ⁄U „U ◊„UÊ’Ê„UÊ! ß‚ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ¬˝∑ΧÁÃ◊¥ ŒÍ‚⁄UË ¡ËflM§¬Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬˝ÊáÊœÊ⁄UáÊ∑§Ë ÁŸÁ◊ûÊ ’ŸË „ÈU߸ ¡Ê ˇÊòÊôÊM§¬Ê ¬˝∑§Î Áà „ÒU, •ãÃ⁄U◊¥ ¬˝flCÎ UÔ „ÈU߸ Á¡‚ ¬˝∑§Î ÁÃmÊ⁄UÊ ÿ„U ‚◊Sà ¡ªÃ˜Ô œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ê ÃÍ ◊⁄UË ¬⁄UÊ ¬˝∑ΧÁà ¡ÊŸ •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚ ◊⁄UË •Êà◊M§¬Ê ©UûÊ◊ •ÊÒ⁄U ‡ÊÈh ¬˝∑ΧÁà ¡ÊŸH 5H
U
∞ÃlÊŸËÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ •„¢U ∑ΧàFSÿ ¡ªÃ—
‚flʸáÊËàÿȬœÊ⁄Uÿ– ¬˝÷fl— ¬˝‹ÿSÃÕÊH 6H
ÿ„U ˇÊòÊ •ÊÒ⁄U ˇÊòÊôÊM§¬ ŒÊŸÊ¥ “¬⁄UÊ” •ÊÒ⁄U ∞ÃlÊŸËÁŸ ∞à ¬⁄Uʬ⁄U ˇÊòÊˇÊòÊôÊ‹ˇÊáÊ ¬˝∑§Î ÃË “•¬⁄UÊ” ¬˝∑ΧÁà „UË Á¡Ÿ∑§Ë ÿÊÁŸó∑§Ê⁄UáÊ „ÒU ∞‚ ÿ ÿÊÁŸ— ÿ·Ê¢ ÷ÍÃÊŸÊ¢ ÃÊÁŸ ∞ÃlÊŸËÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ‚◊Sà ÷Íì˝ÊáÊË ¬˝∑ΧÁÃM§¬ ∑§Ê⁄UáÊ‚ „UË ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ „Ò¥U, ‚flʸÁáÊ ßÁà ∞fl◊˜Ô ©U¬œÊ⁄Uÿ ¡ÊŸËÁ„U– ∞‚Ê ¡ÊŸ–
199
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 7*
ÿS◊ÊŒ˜Ô ◊◊ ¬˝∑ΧÃË ÿÊÁŸ— ∑§Ê⁄UáÊ¢ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜Ô •Ã— •„¢U ∑ΧàFSÿ ‚◊SÃSÿ ¡ªÃ— ¬˝÷fl ©Uà¬ÁûÊ— ¬˝‹ÿÊ ÁflŸÊ‡Ê— ÃÕÊ, ¬˝∑ΧÁÃmÿmÊ⁄UáÊ •„¢U ‚fl¸ôÊ ß¸E⁄UÊ ¡ªÃ— ∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô ßàÿÕ¸—H 6H
ÄÿÊ¥Á∑§ ◊⁄UË ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑ΧÁÃÿÊ° „UË ‚◊Sà ÷ÍÃÊ¥∑§Ë ÿÊÁŸ ÿÊŸË ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U, ß‚Á‹ÿ ‚◊Sà ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ¬˝÷fló©Uà¬ÁûÊ •ÊÒ⁄U ¬˝‹ÿóÁflŸÊ‡Ê ◊Ò¥ „UË „°ÍU •ÕÊ¸Ã˜Ô ßŸ ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑ΧÁÃÿÊ¥mÊ⁄UÊ ◊Ò¥ ‚fl¸ôÊ ß¸E⁄U „UË ‚◊Sà ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „°ÍUH 6H
U ÿ× ÃS◊ÊØÔó
◊ûÊ— ¬⁄UÃ⁄¢U ◊Áÿ ‚fl¸Á◊Œ¢
∞‚Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊó
ŸÊãÿÁà∑§Á@ŒÁSà œŸTÿ– ¬˝Êâ ‚ÍòÊ ◊ÁáʪáÊÊ ßflH 7H
◊ûÊ— ¬⁄U◊E⁄UÊÃ˜Ô ¬⁄UÃ⁄U◊˜Ô •ãÿÃ˜Ô ∑§Ê⁄UáÊÊãÃ⁄¢U Á∑§Á@Œ˜Ô Ÿ •ÁSà Ÿ ÁfllÃ, •„U◊˜Ô ∞fl ¡ªà∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô ßàÿÕ¸—– „U œŸTÿ ÿS◊ÊŒ˜Ô ∞fl¢ ÃS◊ÊŒ˜Ô ◊Áÿ ¬⁄U◊E⁄U ‚flʸÁáÊ ÷ÍÃÊÁŸ ‚fl¸◊˜Ô ߌ¢ ¡ªÃ˜Ô ¬˝ÊÃ◊˜Ô •ŸÈSÿÍÃ◊˜Ô •ŸÈªÃ◊˜Ô •ŸÈÁflh ª˝ÁÕÃ◊˜Ô ßàÿÕ¸—– ŒËÉʸÃãÃÈ·È ¬≈UflÃ˜Ô ‚ÍòÊ ø ◊ÁáʪáÊÊ ßflH 7H
◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U‚ ¬⁄UÃ⁄U (•ÁÃÁ⁄UQ§) ¡ªÃ˜∑Ô §Ê ∑§Ê⁄UáÊ •ãÿ ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊Ò¥ „UË ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ∞∑§◊ÊòÊ ∑§Ê⁄UáÊ „°ÍU– „U œŸ¢¡ÿ! ÄÿÊ¥Á∑§ ∞‚Ê „ÒU ß‚Á‹ÿ ÿ„U ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô •ÊÒ⁄U ‚◊Sà ¬˝ÊáÊË ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U◊¥, ŒËÉʸ ÃãÃÈ•Ê¥◊¥ flSòÊ∑§Ë ÷Ê°Áà ÃÕÊ ‚ÍòÊ◊¥ ◊ÁáÊÿÊ¥∑§Ë ÷Ê°Áà Á¬⁄UÊÿ Ê „ÈU•Êó•ŸÈSÿÍÃó•ŸÈªÃóÁ’¢œÊ „ÈU•Êó ª°ÍÕÊ „ÈU•Ê „ÒUH 7H
U ∑§Ÿ ∑§Ÿ œ◊¸áÊ ÁflÁ‡ÊCÔU àflÁÿ ‚fl¸◊˜Ô ߌ¢ ÿ„U ‚◊Sà ¡ªÃ˜Ô Á∑§‚-Á∑§‚ œ◊¸‚ ÿÈQ§ •Ê¬◊¥ ¬˝ÊÃ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÃó Á¬⁄UÊÿÊ „ÈU•Ê „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
⁄U‚Ê˘„U◊å‚È ∑§ÊÒãÃÿ ¬˝÷ÊÁS◊ ¬˝áÊfl— ‚fl¸flŒ·È ‡Ê錗 π ⁄U‚— •„U◊˜Ô •¬Ê¢ ÿ— ‚Ê⁄U— ‚ ⁄U‚—
‡ÊÁ‡Ê‚Íÿ¸ÿÊ—– ¬ÊÒL§·¢ ŸÎ·ÈH 8H
¡‹◊¥ ◊Ò¥ ⁄U‚ „°ÍU •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡‹∑§Ê ¡Ê ‚Ê⁄U „ÒU ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ⁄U‚ „ÒU ©U‚ ⁄U‚M§¬ ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ‚◊Sà ¡‹ ÃÁS◊Ÿ˜Ô ⁄U‚÷Íà ◊Áÿ •Ê¬— ¬˝ÊÃÊ ßàÿâʸ—– Á¬⁄UÊÿÊ „ÈU•Ê „ÒU– ∞‚ „UË •ÊÒ⁄U ‚’◊¥ ÷Ë ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– ∞fl¢ ‚fl¸òÊ– ¡Ò‚ ¡‹◊¥ ◊Ò¥ ⁄U‚ „°ÍU, flÒ‚ „UË øãº˝◊Ê •ÊÒ⁄U ÿÕÊ •„U◊˜Ô •å‚È ⁄U‚ ∞fl¢ ¬˝÷Ê •ÁS◊ ‚Íÿ¸◊¥ ◊Ò¥ ¬˝∑§Ê‡Ê „°ÍU– ‚◊Sà flŒÊ¥◊¥ ◊Ò¥ •Ê¥∑§Ê⁄U „°ÍU ‡ÊÁ‡Ê‚Íÿ¸ÿÊ—– ¬˝áÊfl •ÊVÔUÊ⁄U— ‚fl¸flŒ·È ÃÁS◊Ÿ˜Ô •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚ •Ê¥∑§Ê⁄UM§¬ ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ‚’ flŒ Á¬⁄UÊÿ „ÈU∞ „Ò¥U– ¬˝áÊfl÷Íà ◊Áÿ ‚fl¸ flŒÊ— ¬˝ÊÃÊ—–
200
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃÕÊ π •Ê∑§Ê‡Ê ‡Ê錗 ‚Ê⁄U÷Í× ÃÁS◊Ÿ˜Ô •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ ©U‚∑§Ê ‚Ê⁄U÷Íà ‡ÊéŒ „°ÍU, •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚ ◊Áÿ π¢ ¬˝ÊÃ◊˜Ô– ‡ÊéŒM§¬ ◊È¤Ê ß¸E⁄U◊¥ •Ê∑§Ê‡Ê Á¬⁄UÊÿÊ „ÈU•Ê „ÒU– ÃÕÊ ¬ÊÒL§·¢ ¬ÈL§·Sÿ ÷ÊflÊ ÿ× ¬Èê’ÈÁh— ÃÕÊ ¬ÈL§·Ê¥◊¥ ◊Ò¥ ¬ÊÒL§· „°ÍU •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬ÈL§·Ê¥◊¥ ¡Ê ¬ÈL§·àfl „ÒU, Á¡‚‚ ©UŸ∑§Ê ¬ÈL§· ‚◊¤ÊÊ ¡ÊÃÊ „ÒU fl„U ◊Ò¥ „°ÍU, ©U‚ ¬ÊÒL§·M§¬ ◊È¤Ê ß¸E⁄U◊¥ ¬ÈL§· Á¬⁄UÊÿ „ÈU∞ „Ò¥UH 8H
ŸÎ·È ÃÁS◊Ÿ˜Ô ◊Áÿ ¬ÈL§·Ê— ¬˝ÊÃÊ—H 8H
U
¬ÈáÿÊ ªãœ— ¬ÎÁÕ√ÿÊ¢ ø ápÊÁS◊ Áfl÷Êfl‚ÊÒ– ¡ËflŸ¢ ‚fl¸÷ÍÃ·È Ã¬pÊÁS◊ ìÁSfl·ÈH 9H ¬Èáÿ— ‚È⁄UÁ÷— ªãœ— ¬ÎÁÕ√ÿÊ¢ ø •„¢U ÃÁS◊Ÿ˜Ô ¬ÎÁÕflË◊¥ ◊Ò¥ ¬ÁflòÊ ªãœó‚Ȫ㜠„°ÍU •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚ ◊Áÿ ªãœ÷Íà ¬ÎÁÕflË ¬˝ÊÃÊ– ‚ȪãœM§¬ ◊È¤Ê ß¸E⁄U◊¥ ¬ÎÁÕflË Á¬⁄UÊÿË „ÈU߸ „ÒU– ¬Èáÿàfl¢ ªãœSÿ Sfl÷Êflà ∞fl ¬ÎÁÕ√ÿÊ¢ ¡‹ •ÊÁŒ◊¥ ⁄U‚ •ÊÁŒ∑§Ë ¬ÁflòÊÃÊ∑§Ê ‹ˇÿ ŒÌ‡ÊÃ◊˜Ô •’ÊÁŒ·È ⁄U‚ÊŒ— ¬Èáÿàflʬ‹ˇÊáÊÊÕ¸◊–˜Ô •¬Èáÿàfl¢ ÃÈ ªãœÊŒËŸÊ◊˜Ô •ÁfllÊœ◊ʸl¬ˇÊ¢
‚¢‚ÊÁ⁄UáÊÊ¢ ÷ÍÃÁfl‡Ê·‚¢‚ª¸ÁŸÁ◊ûÊ¢ ÷flÁÖ Ã¡Ê ŒËÁ#— ø •ÁS◊ Áfl÷Êfl‚ÊÒ •ªAÊÒ– ÃÕÊ ¡ËflŸ¢ ‚fl¸÷ÍÃ·È ÿŸ ¡ËflÁãà ‚flʸÁáÊ ÷ÍÃÊÁŸ ÃŒ˜Ô ¡ËflŸ◊˜Ô– ì— ø •ÁS◊ ìÁSfl·È ÃÁS◊Ÿ˜Ô ìÁ‚ ◊Áÿ ìÁSflŸ— ¬˝ÊÃÊ—H 9H
∑§⁄UÊŸ∑§ Á‹ÿ ÿ„UÊ° ªãœ∑§Ë SflÊ÷ÊÁfl∑§ ¬ÁflòÊÃÊ „UË ¬ÎÁÕflË◊¥ ÁŒπ‹ÊÿË ªÿË „ÒU– ªãœ-⁄U‚ •ÊÁŒ◊¥ ¡Ê •¬ÁflòÊÃÊ •Ê ¡ÊÃË „ÒU, fl„U ÃÊ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ¬ÈL§cÊÊ¥∑§ •ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U •œ◊¸ •ÊÁŒ∑§Ë •¬ˇÊÊ‚ ∞fl¢ ÷ÍÃÁfl‡Ê·Ê¥∑§ ‚¢‚ª¸‚ „ÒU (fl„U SflÊ÷ÊÁfl∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU)– ◊Ò¥ •ÁªA◊¥ ¬˝∑§Ê‡Ê „°ÍU ÃÕÊ ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ¡ËflŸ „°ÍU •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚‚ ‚’ ¬˝ÊáÊË ¡Ëà „Ò¥U fl„U ¡ËflŸ ◊Ò¥ „°ÍU •ÊÒ⁄U ìÁSflÿÊ¥◊¥ ì ◊Ò¥ „°ÍU •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚ ìM§¬ ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ (‚’) ìSflË Á¬⁄UÊÿ „ÈU∞ „Ò¥UH 9H
U
’Ë¡¢ ◊Ê¢ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ÁflÁh ¬ÊÕ¸ ‚ŸÊß◊˜Ô– ’ÈÁh’¸ÈÁh◊ÃÊ◊ÁS◊ áSáÁSflŸÊ◊„U◊˜ÔH 10H ’Ë¡¢ ¬˝⁄UÊ„U∑§Ê⁄UáÊ¢ ◊Ê¢ ÁflÁh ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ „U ¬ÊÕ¸ ‚ŸÊߢ Áø⁄Uãß◊˜Ô– Á∑¢§ ø ’ÈÁh— Áflfl∑§‡ÊÁQ§— •ã×∑§⁄UáÊSÿ ’ÈÁh◊ÃÊ¢ Áflfl∑§‡ÊÁQ§◊ÃÊ◊˜Ô •ÁS◊, á— ¬˝ÊªÀèÿ¢ ÃmÃÊ¢ áÁSflŸÊ◊˜Ô •„U◊˜H Ô 10H
„U ¬ÊÕ¸! ◊È¤Ê ÃÍ ‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§Ê ‚ŸÊßó¬È⁄UÊß ’Ë¡ •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ◊Í‹ ∑§Ê⁄UáÊ ¡ÊŸ– ÃÕÊ ◊Ò¥ „UË ’ÈÁh◊ÊŸÊ¥∑§Ë ’ÈÁh •ÕÊ¸Ã˜Ô Áflfl∑§‡ÊÁQ§ •ÊÒ⁄U áÁSflÿÊ¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬˝÷Êfl‡ÊÊ‹Ë ¬ÈL§·Ê¥∑§Ê áó¬˝÷Êfl „°ÍUH 10H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 7*
201
’‹¢ ’‹flÃÊ¢ øÊ„¢U ∑§Ê◊⁄UʪÁflflÌ¡Ã◊˜Ô– œ◊ʸÁflL§hÊ ÷ÍÃ·È ∑§Ê◊Ê˘ÁS◊ ÷⁄U÷¸÷H 11H ’‹¢ ‚Ê◊âÿ¸◊˜Ô •Ê¡Ê ’‹flÃÊ◊˜Ô •„U◊˜Ô– ÃÃ˜Ô ’‹flÊŸÊ¥∑§Ê ¡Ê ∑§Ê◊ŸÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§‚ ⁄UÁ„Uà ’‹¢ ø ∑§Ê◊⁄UʪÁflflÌ¡Ã◊˜Ô– ’‹ó•Ê¡-‚Ê◊âÿ¸ „ÒU, fl„U ◊Ò¥ „°ÍU– ∑§Ê◊— ø ⁄Uʪ— ø ∑§Ê◊⁄UʪÊÒ ∑§Ê◊— (•Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§) •¬˝Ê# Áfl·ÿÊ¥∑§Ë ¡Ê ÃÎcáÊÊ ÃÎcáÊÊ •‚ÁÛÊ∑ΧCÔU·È Áfl·ÿ·È ⁄UÊªÊ ⁄UTŸÊ ¬˝Ê#·È „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “∑§Ê◊” „ÒU •ÊÒ⁄U ¬˝Ê# Áfl·ÿÊ¥◊¥ ¡Ê Áfl·ÿ·È ÃÊèÿÊ¢ Áflfl̡â Œ„UÊÁŒœÊ⁄UáÊ◊ÊòÊÊÕZ ’‹◊˜Ô •„U◊˜Ô •ÁS◊, Ÿ ÃÈ ÿÃ˜Ô ‚¢‚ÊÁ⁄UáÊÊ¢ ÃÎcáÊÊ⁄Uʪ∑§Ê⁄UáÊ◊˜–Ô Á∑¢§ ø œ◊ʸÁflL§hÊ œ◊¸áÊ ‡ÊÊSòÊÊÕ¸Ÿ •ÁflL§hÊ ÿ— ¬˝ÊÁáÊ·È ÷Í÷ È ∑§Ê◊Ê ÿÕÊ Œ„UœÊ⁄UáÊ◊ÊòÊÊlÕ¸— •‡ÊŸ¬ÊŸÊÁŒ Áfl·ÿ— ∑§Ê◊— •ÁS◊ „U ÷⁄U÷¸÷H 11H
¬˝ËÁÃóÃã◊ÿÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “⁄Uʪ” „ÒU, ©UŸ ŒÊŸÊ‚ ¥ ⁄UÁ„UÃ, ∑§fl‹ Œ„U •ÊÁŒ∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¡Ê ’‹ „ÒU, fl„U ◊Ò¥ „°ÍU– ¡Ê ‚¢‚Ê⁄UË ¡ËflÊ¥∑§Ê ’‹ ∑§Ê◊ŸÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU, fl„U ◊Ò¥ Ÿ„UË¥ „°ÍU– ÃÕÊ „U ÷⁄UÃüÊDÔU! ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ¡Ê œ◊¸‚ •ÁflL§h ‡ÊÊSòÊÊŸÈ∑ͧ‹ ∑§Ê◊ŸÊ „ÒU,¡Ò‚ Œ„UœÊ⁄UáÊ◊ÊòÊ∑§ Á‹ÿ πÊŸ-¬ËŸ∑§Ë ßë¿UÊ •ÊÁŒ, fl„U (ßë¿UÊM§¬) ∑§Ê◊ ÷Ë ◊Ò¥ „UË „°ÍUH 11H
U ÃÕÊó
Á∑¢§ øó
ÿ øÒfl ‚ÊÁûfl∑§Ê ÷ÊflÊ ⁄UÊ¡‚ÊSÃÊ◊‚Êp ÿ– ◊ûÊ ∞flÁà ÃÊÁãflÁh Ÿ àfl„¢U Ã·È Ã ◊ÁÿH 12H ÿ ø ∞fl ‚ÊÁûfl∑§Ê— ‚ûflÁŸfl¸ÎÃÊ ÷ÊflÊ—
¡Ê ‚ÊÁûfl∑§ó‚ûflªÈáÊ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ ÷Êfló ¬ŒÊÕʸ ⁄UÊ¡‚Ê ⁄U¡ÊÁŸfl¸ÎÃÊ— ÃÊ◊‚Ê— Ã◊ÊÁŸfl¸ÎÃÊ— ¬ŒÊÕ¸ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ¡Ê ⁄UÊ¡‚ó⁄U¡ÊªÈáÊ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ ∞fl¢ ÃÊ◊‚óÃ◊ʪÈáÊ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ ÷Êfló¬ŒÊÕ¸ „Ò¥U, ©UŸ ø ÿ ∑§ÁøÃ˜Ô ¬˝ÊÁáÊŸÊ¢ Sfl∑§◊¸fl‡ÊÊŒ˜Ô ¡Êÿãà ‚’∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§ •¬Ÿ ∑§◊ʸŸÈ‚Ê⁄U ÿ ¡Ê ∑ȧ¿U ÷ÊflÊ— ÃÊŸ˜Ô ◊ûÊ ∞fl ¡Êÿ◊ÊŸÊŸ˜Ô ßÁà ∞fl¢ ÁflÁh ÷Ë ÷Êfl ©Uà¬ÛÊ „UÊà „Ò¥U ©UŸ ‚’∑§Ê ÃÍ ◊Ȥʂ „UË ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ ¡ÊŸ– ‚flʸŸ˜Ô ‚◊SÃÊŸ˜Ô ∞fl–
ÿlÁ¬ à ◊ûÊÊ ¡Êÿãà ÃÕÊÁ¬ Ÿ ÃÈ •„¢U
ÿlÁ¬ fl ◊Ȥʂ ©Uà¬ÛÊ „UÊà „Ò¥U ÃÕÊÁ¬ ◊Ò¥ Ã·È ÃŒœËŸ— Ãm‡ÊÊ ÿÕÊ ‚¢‚ÊÁ⁄UáÊ— à ¬ÈŸ— ©UŸ◊¥ Ÿ„UË¥ „°ÍU •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚¢‚Ê⁄UË ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ë ÷Ê°Áà ◊Ò¥ ©UŸ∑§ fl‡Ê◊¥ Ÿ„UË¥ „°ÍU, ¬⁄¢UÃÈ fl ◊ȤÊ◊¥ „Ò¥U ÿÊŸË ◊⁄U fl‡Ê◊¥ ◊Áÿ ◊m‡ÊÊ ◊ŒœËŸÊ—H 12H „Ò¥Uó◊⁄U •œËŸ „Ò¥UH 12H
U
202
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
∞fl¢ ÷ÍÃ◊˜Ô •Á¬ ¬⁄U◊E ⁄¢U ÁŸàÿ‡ÊÈh’Èh◊ÈQ§Sfl÷Êfl¢ ‚fl¸÷ÍÃÊà◊ÊŸ¢ ÁŸª¸ÈáÊ¢ ‚¢‚Ê⁄UŒÊcÊ’Ë¡¬˝ŒÊ„U∑§Ê⁄UáÊ¢ ◊Ê¢ Ÿ •Á÷¡ÊŸÊÁà ¡ªŒ˜Ô ßÁà •ŸÈ∑˝§Ê‡Ê¢ Œ‡Ê¸ÿÁà ÷ªflÊŸ˜Ô– ÃÃ˜Ô ø Á∑§ÁÛÊÁ◊ûÊ¢ ¡ªÃ— •ôÊÊŸ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÃó
∞‚Ê ¡Ê ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ¬⁄U◊E⁄U ÁŸàÿ-‡ÊÈh-’Èh◊ÈQ§Sfl÷Êfl ∞fl¢ ‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§Ê •Êà◊Ê ªÈáÊÊ¥‚ •ÃËà •ÊÒ⁄U ‚¢‚Ê⁄UM§¬ ŒÊ·∑§ ’Ë¡∑§Ê ÷S◊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ◊Ò¥ „°ÍU,©U‚∑§Ê ¡ªÃ˜Ô Ÿ„UË¥ ¬„UøÊŸÃÊ! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô πŒ ¬˝∑§≈U ∑§⁄Uà „Ò¥U •ÊÒ⁄U ¡ªÃ˜Ô∑§Ê ÿ„U •ôÊÊŸ Á∑§‚ ∑§Ê⁄UáÊ‚ „ÒU, ‚Ê ’ËÊà „Ò¥Uó
ÁòÊÁ÷ª¸ÈáÊ◊ÿÒ÷ʸflÒ⁄UÁ÷— ‚fl¸Á◊Œ¢ ¡ªÃ˜Ô– ◊ÊÁ„Uâ ŸÊÁ÷¡ÊŸÊÁà ◊Ê◊èÿ— ¬⁄U◊√ÿÿ◊˜ÔH 13H ÁòÊÁ÷— ªÈáÊ◊ÿÒ— ªÈáÊÁfl∑§Ê⁄ÒU ⁄UʪmcÊ◊Ê„UÊÁŒ¬˝∑§Ê⁄ÒU— ÷ÊflÒ— ¬ŒÊÕÒ¸— ∞Á÷— ÿÕÊQÒ§— ‚fl¸◊˜Ô ߌ¢ ¬˝ÊÁáÊ¡Êâ ¡ªÃ˜Ô ◊ÊÁ„UÃ◊˜Ô •Áflfl∑§ÃÊ◊˜Ô •Ê¬ÊÁŒÃ¢ ‚Ã˜Ô Ÿ •Á÷¡ÊŸÊÁà ◊Ê◊˜Ô ∞èÿÊ ÿÕÊQ§èÿÊ ªÈáÊèÿ— ¬⁄¢U √ÿÁÃÁ⁄UQ¢§ Áfl‹ˇÊáÊ¢ ø •√ÿÿ¢ √ÿÿ⁄UÁ„Uâ ¡ã◊ÊÁŒ‚fl¸÷ÊflÁfl∑§Ê⁄UflÌ¡Ã◊˜Ô ßàÿÕ¸—H 13H
ªÈáÊÊ¥◊¥ Áfl∑§Ê⁄UM§¬ ‚ÊÁûfl∑§, ⁄UÊ¡‚ •ÊÒ⁄U ÃÊ◊‚ ߟ ÃËŸÊ¥ ÷ÊflÊ¥‚ •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U¬ÿ¸ÈQ§ ⁄Uʪ, m· •ÊÒ⁄U ◊Ê„U •ÊÁŒ ¬ŒÊÕÊZ‚ ÿ„U ‚◊Sà ¡ªÃ˜ó Ô ¬˝ÊÁáÊ‚◊Í„U ◊ÊÁ„Uà „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô Áflfl∑§‡ÊÍãÿ ∑§⁄U ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÒU, •Ã— ߟ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ªÈáÊÊ¥‚ •ÃËÃóÁfl‹ˇÊáÊ, •ÁflŸÊ‡ÊËó ÁflŸÊ‡Ê⁄UÁ„Uà ÃÕÊ ¡ã◊ÊÁŒ ‚ê¬Íáʸ ÷Êfl-Áfl∑§Ê⁄UÊ¥‚ ⁄UÁ„Uà ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬ÊÃÊH 13H
U ∑§Õ¢ ¬ÈŸ— ŒÒflË◊˜Ô ∞ÃÊ¢ ÁòʪÈáÊÊÁà◊∑§Ê¢ flÒcáÊflË¥ ◊ÊÿÊ◊˜Ô •ÁÃ∑˝§Ê◊Áãà ßÁà ©UëÿÃó
ÃÊ Á»§⁄U ß‚ Œfl‚ê’ÁãœŸË ÁòʪÈáÊÊÁà◊∑§Ê flÒcáÊflË ◊ÊÿÊ∑§Ê ◊ŸÈcÿ ∑Ò§‚ Ã⁄Uà „Ò¥U? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
ŒÒflË sÔ·Ê ªÈáÊ◊ÿË ◊◊ ◊ÊÿÊ ŒÈ⁄UàÿÿÊ– ◊Ê◊fl ÿ ¬˝¬lãà ◊ÊÿÊ◊ÃÊ¢ Ã⁄UÁãà ÃH 14H ŒÒflË ŒflSÿ ◊◊ ߸E⁄USÿ ÁflcáÊÊ— Sfl÷ÍÃÊ Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô ∞·Ê ÿÕÊQ§Ê ªÈáÊ◊ÿË ◊◊ ◊ÊÿÊ ŒÈ⁄UàÿÿÊ ŒÈ—πŸ •àÿÿ— •ÁÃ∑˝§◊áÊ¢ ÿSÿÊ ‚Ê ŒÈ⁄UàÿÿÊ– ÃòÊ ∞fl¢ ‚Áà ‚fl¸œ◊ʸŸ˜Ô ¬Á⁄UàÿÖÿ ◊Ê◊˜Ô ∞fl ◊ÊÿÊÁflŸ¢ SflÊà◊÷Íâ ‚flʸà◊ŸÊ ÿ ¬˝¬lãà à ◊ÊÿÊ◊˜Ô ∞ÃÊ¢ ‚fl¸÷ÍÃ◊ÊÁ„UŸË¥ Ã⁄UÁãà •ÁÃ∑˝§Ê◊ÁãÃ, ‚¢‚Ê⁄U’㜟ʌ˜Ô ◊Èëÿãà ßàÿÕ¸—H 14H
ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U ©U¬ÿ¸ÈQ§ ŒÒflË ◊ÊÿÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊È¤Ê √ÿʬ∑§ ߸E⁄U∑§Ë ÁŸ¡ ‡ÊÁQ§ ◊⁄UË ÁòʪÈáÊ◊ÿË ◊ÊÿÊ ŒÈSÃ⁄U „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚‚ ¬Ê⁄U „UÊŸÊ ’«∏UÊ ∑§Á∆UŸ „ÒU, ∞‚Ë „ÒU– ß‚Á‹ÿ ¡Ê ‚’ œ◊ÊZ∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U •¬Ÿ „UË •Êà◊Ê ◊È¤Ê ◊ÊÿʬÁà ¬⁄U◊E⁄U∑§Ë „UË ‚flʸà◊÷Êfl‚ ‡Ê⁄UáÊ ª˝„UáÊ ∑§⁄U ‹Ã „Ò¥, fl ‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§Ê ◊ÊÁ„Uà ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ß‚ ◊ÊÿÊ‚ Ã⁄U ¡Êà „Ò¥Uófl ß‚∑§ ¬Ê⁄U „UÊ ¡Êà „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚¢‚Ê⁄U-’㜟‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡Êà „Ò¥UH 14H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 7*
203
ÿÁŒ àflÊ¢ ¬˝¬ÛÊÊ ◊ÊÿÊ◊˜Ô ∞ÃÊ¢ Ã⁄UÁãà ÿÁŒ •Ê¬∑§ ‡Ê⁄UáÊ „ÈU∞ ◊ŸÈcÿ ß‚ ◊ÊÿÊ‚ Ã⁄U ∑§S◊ÊÃ˜Ô àflÊ◊˜Ô ∞fl ‚fl¸ Ÿ ¬˝¬lãÃ, ßÁà ¡Êà „Ò¥U ÃÊ Á»§⁄U ‚÷Ë •Ê¬∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ‹Ã? ©UëÿÃó ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
Ÿ ◊Ê¢ ŒÈc∑ΧÁÃŸÊ ◊Í…UÊ— ¬˝¬lãà Ÿ⁄UÊœ◊Ê—– ◊ÊÿÿʬNUÃôÊÊŸÊ •Ê‚È⁄¢U ÷Êfl◊ÊÁüÊÃÊ—H 15H Ÿ ◊Ê¢ ¬⁄U◊E ⁄¢U ŒÈc∑ΧÁß— ¬Ê¬∑§ÊÁ⁄UáÊÊ ◊Í…UÊ— ¡Ê ∑§Ê߸ ¬Ê¬∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊Í…∏U •ÊÒ⁄U Ÿ⁄UÊœ◊ „Ò¥U ¬˝¬lãà Ÿ⁄UÊœ◊Ê Ÿ⁄UÊáÊÊ¢ ◊äÿ •œ◊Ê ÁŸ∑ΧCÔUÊ— •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ŸÈcÿÊ¥◊¥ •œ◊óŸËø „Ò¥U ∞fl¢ ◊ÊÿÊmÊ⁄UÊ Á¡Ÿ∑§Ê ôÊÊŸ ¿UËŸ Á‹ÿÊ ªÿÊ „ÒU fl Á„¢U‚Ê, Á◊âÿÊ÷Ê·áÊ
à ø ◊ÊÿÿÊ •¬NUÃôÊÊŸÊ— ‚ê◊ÈÁ·ÃôÊÊŸÊ •Ê‚È⁄U¢ •ÊÁŒ •Ê‚È⁄UË ÷ÊflÊ¥∑§ •ÊÁüÊà „ÈU∞ ◊ŸÈcÿ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃH 15H ÷Êfl¢ Á„¢U‚ÊŸÎÃÊÁŒ‹ˇÊáÊ◊˜Ô •ÊÁüÊÃÊ—H 15H
U ÿ ¬ÈŸ— Ÿ⁄UÊûÊ◊Ê— ¬Èáÿ∑§◊ʸáÊ—ó
¬⁄¢UÃÈ ¡Ê ¬Èáÿ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ Ÿ⁄UüÊDÔU „Ò¥U (fl ÄÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U ‚Ê ’ËÊà „Ò¥Uó)
øÃÈÌflœÊ ÷¡ãà ◊Ê¢ ¡ŸÊ— ‚È∑ΧÁÃŸÊ˘¡¸ÈŸ– •ÊÃʸ Á¡ôÊÊ‚È⁄UÕʸÕ˸ ôÊÊŸË ø ÷⁄UÃcʸ÷H 16H øÃÈÌflœÊ— øÃÈc¬˝∑§Ê⁄UÊ ÷¡ãà ‚flãà ◊Ê¢ ¡ŸÊ— ‚È∑ΧÁß— ¬Èáÿ∑§◊ʸáÊÊ „U •¡¸ÈŸ– •Êø •ÊÌìÁ⁄UªÎ„UË× ÃS∑§⁄U√ÿÊÉÊ˝⁄UʪÊÁŒŸÊ •Á÷÷Íà •Ê¬ÛÊÊ Á¡ôÊÊ‚È— ÷ªflûÊûfl¢ ôÊÊÃÈ◊˜Ô ßë¿UÁà ÿ— •ÕʸÕ˸ œŸ∑§Ê◊Ê ôÊÊŸË ÁflcáÊÊ— ÃûflÁflÃ˜Ô ø „U ÷⁄U÷¸÷H 16H
„U ÷Ê⁄UÃ! •Êø •ÕÊ¸Ã˜Ô øÊ⁄U, √ÿÊÉÊ˝, ⁄Uʪ •ÊÁŒ∑§ fl‡Ê◊¥ „UÊ∑§⁄U Á∑§‚Ë •Ê¬ÁûÊ‚ ÿÈQ§ „ÈU•Ê, Á¡ôÊÊ‚È •ÕÊ¸Ã˜Ô ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ê Ãûfl ¡ÊŸŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹Ê, •ÕʸÕ˸ ÿÊŸË œŸ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊflÊ‹Ê •ÊÒ⁄U ôÊÊŸË •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁflcáÊÈ∑§ Ãûfl∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹Ê, „U •¡¸ÈŸ! ÿ øÊ⁄U ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ¬Èáÿ∑§◊¸∑§Ê⁄UË ◊ŸÈcÿ ◊⁄UÊ ÷¡Ÿ-‚flŸ ∑§⁄Uà „ÒUH¥ 16H
U
÷ʢ ôÊÊŸË ÁŸàÿÿÈQ§ ∞∑§÷ÁQ§ÌflÁ‡ÊcÿÖ Á¬˝ÿÊ Á„U ôÊÊÁŸŸÊ˘àÿÕ¸◊„¢U ‚ ø ◊◊ Á¬˝ÿ—H 17H ÷ʢ øÃÈáÊÊZ ◊äÿ ôÊÊŸË ÃûflÁflÃ˜Ô Ãûfl-
©UŸ øÊ⁄U ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷Q§Ê¥◊¥ ¡Ê ôÊÊŸË „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ÿÕÊÕ¸ Ãûfl∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹Ê „ÒU fl„U ÃûflflûÊÊ „UÊŸ∑§ ÁflûflÊŒ˜Ô ÁŸàÿÿÈQ§Ê ÷flÁà ∞∑§÷ÁQ§— ø •ãÿSÿ ∑§Ê⁄UáÊ ‚ŒÊ ◊ȤÊ◊¥ ÁSÕà „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ë ŒÎÁCÔU◊¥ •ãÿ ÷¡ŸËÿSÿ •Œ‡Ê¸ŸÊŒ˜Ô •Ã— ‚ ∞∑§÷ÁQ§— Á∑§‚Ë ÷¡ŸÿÊÇÿ flSÃÈ∑§Ê •ÁSÃàfl Ÿ ⁄U„UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl„U ∑§fl‹ ∞∑§ ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË •Ÿãÿ ÷ÁQ§flÊ‹Ê ÁflÁ‡ÊcÿÃ, Áfl‡Ê·◊˜Ô •ÊÁœÄÿ◊˜Ô •Ê¬là •ÁÃ- „UÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ fl„U •Ÿãÿ ¬˝◊Ë (ôÊÊŸË ÷Q§) üÊDÔU ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– (•ãÿ ÃËŸÊ¥∑§Ë •¬ˇÊÊ) •Áœ∑§ó Á⁄Uëÿà ßàÿÕ¸—– ©UìÊ ∑§ÊÁ≈U∑§Ê ‚◊¤ÊÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
204
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
Á¬˝ÿÊ Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô •„U◊˜Ô •Êà◊Ê ôÊÊÁŸŸ— •Ã— ÄÿÊ¥Á∑§ ◊Ò¥ ôÊÊŸË∑§Ê •Êà◊Ê „°ÍU ß‚Á‹ÿ ©U‚∑§Ê ÃSÿ •„U◊˜Ô •àÿÕZ Á¬˝ÿ—– •àÿãà Á¬˝ÿ „°ÍU– ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ÿ„U ¬˝Á‚h „UË „ÒU Á∑§ •Êà◊Ê „UË Á¬˝ÿ „UÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ôÊÊŸË∑§Ê •Êà◊Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÃS◊ÊŒ˜Ô ôÊÊÁŸŸ— •Êà◊àflÊŒ˜Ô flÊ‚ÈŒfl— Á¬˝ÿÊ ÷ªflÊŸ˜Ô flÊ‚ÈŒfl ©U‚ •àÿãà Á¬˝ÿ „UÊÃÊ „ÒU– ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒU– ÷flÁà ßàÿÕ¸—– ÃÕÊ fl„U ôÊÊŸË ÷Ë ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl∑§Ê •Êà◊Ê „UË „Ò, ‚ ø ôÊÊŸË ◊◊ flÊ‚ÈŒflSÿ •Êà◊Ê ∞fl ßÁà •Ã— fl„U ◊⁄UÊ •àÿãà Á¬˝ÿ „ÒUH 17HU ◊◊ •àÿÕZ Á¬˝ÿ—H 17H
¬˝Á‚h¢ Á„U ‹Ê∑§ •Êà◊Ê Á¬˝ÿÊ ÷flÁà ßÁÖ
U
Ÿ ÃÌ„U •ÊÃʸŒÿ— òÊÿÊ flÊ‚ÈŒflSÿ Á¬˝ÿÊ—– Ÿ, Á∑¢§ ÃÁ„¸Uó
ÃÊ Á»§⁄U ÄÿÊ •Êø •ÊÁŒ ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷Q§ •Ê¬ flÊ‚ÈŒfl∑§ Á¬˝ÿ Ÿ„UË¥ „Ò¥U? ÿ„U ’Êà Ÿ„UË¥, ÃÊ ÄÿÊ ’Êà „ÒU?
©UŒÊ⁄UÊ— ‚fl¸ ∞flÒà ôÊÊŸË àflÊà◊Òfl ◊ ◊Ã◊˜Ô– •ÊÁSÕ× ‚ Á„U ÿÈQ§Êà◊Ê ◊Ê◊flÊŸÈûÊ◊Ê¢ ªÁÃ◊˜ÔH 18H ÿ ‚÷Ë ÷Q§ ©UŒÊ⁄U „Ò¥U, üÊDÔU „Ò¥U– •ÕÊ¸Ã˜Ô fl ÃËŸÊ¥ ©UŒÊ⁄UÊ ©Uà∑ΧCÔUÊ— ‚fl¸ ∞fl ∞à òÊÿ— •Á¬ ◊◊ Á¬˝ÿÊ ∞fl ßàÿÕ¸—– Ÿ Á„U ∑§ÁpŒ˜Ô ◊jQ§Ê ◊◊ ÷Ë ◊⁄U Á¬˝ÿ „UË „Ò¥U– ÄÿÊ¥Á∑§ ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl∑§Ê •¬ŸÊ flÊ‚ÈŒflSÿ •Á¬˝ÿÊ ÷flÁÃ, ôÊÊŸË ÃÈ •àÿÕZ ∑§Ê߸ ÷Ë ÷Q§ •Á¬˝ÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ¬⁄¢UÃÈ ôÊÊŸË ◊È¤Ê •àÿãà Á¬˝ÿ „UÊÃÊ „ÒU ßÃŸË Áfl‡Ê·ÃÊ „ÒU– Á¬˝ÿÊ ÷flÁà ßÁà Áfl‡Ê·—– ∞‚Ê ÄÿÊ¥ „ÒU ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
ÃÃ˜Ô ∑§S◊ÊŒ˜Ô ßÁà •Ê„Uó ôÊÊŸË ÃÈ •Êà◊Ê ∞fl Ÿ •ãÿÊ ◊ûÊ ßÁà ◊ ◊◊ ◊â ÁŸpÿ—– •ÊÁSÕà •Ê⁄UÊ…¢ÈU ¬˝flÎûÊ— ‚ ôÊÊŸË Á„U ÿS◊ÊŒ˜Ô •„U◊˜Ô ∞fl ÷ªflÊŸ˜Ô flÊ‚ÈŒflÊ Ÿ •ãÿ— •ÁS◊ ßÁà ∞fl¢ ÿÈQ§Êà◊Ê ‚◊ÊÁ„UÃÁøûÊ— ‚Ÿ˜Ô ◊Ê◊˜Ô ∞fl ¬⁄¢U ’˝rÊÔ ªãÃ√ÿ◊˜Ô •ŸÈûÊ◊Ê¢ ªÁâ ªãÃ¢È ¬˝flÎûÊ ßàÿÕ¸—H 18H
ôÊÊŸË ÃÊ ◊⁄UÊ SflM§¬ „UË „ÒU, fl„U ◊Ȥʂ •ãÿ Ÿ„UË¥ „ÒU, ÿ„U ◊⁄UÊ ÁŸpÿ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§ fl„U ÿʪÊM§…∏U „UÊŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝flÎûÊ „ÈU•Ê ôÊÊŸË “Sflÿ¢ ◊Ò¥ „UË ÷ªflÊŸ˜Ô flÊ‚ÈŒfl „°ÍU, ŒÍ‚⁄UÊ Ÿ„UË¥” ∞‚Ê ÿÈQ§Êà◊Êó‚◊ÊÁ„UÃÁøûÊ „UÊ∑§⁄U ◊È¤Ê ¬⁄U◊ ¬˝Ê#√ÿ ªÁÃSflM§¬ ¬⁄U’˝rÊÔ◊¥ „UË •ÊŸ∑ U Á‹ÿ ¬˝flÎûÊ „ÒUH 18H
U ôÊÊŸË ¬ÈŸ— •Á¬ SÃÍÿÃó
Á»§⁄U ÷Ë ôÊÊŸË∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄Uà „Ò¥Uó
’„ÍUŸÊ¢ ¡ã◊ŸÊ◊ãà ôÊÊŸflÊã◊Ê¢ ¬˝¬lÖ flÊ‚ÈŒfl— ‚fl¸Á◊Áà ‚ ◊„UÊà◊Ê ‚Ȍȋ¸÷—H 19H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 7*
’„ÍUŸÊ¢ ¡ã◊ŸÊ¢ ôÊÊŸÊÕ¸‚¢S∑§Ê⁄UÊ¡¸ŸÊüÊÿÊáÊÊ◊˜Ô •ãà ‚◊Ê#ÊÒ ôÊÊŸflÊŸ˜Ô ¬˝Ê#¬Á⁄U¬Ê∑§ôÊÊŸÊ ◊Ê¢ flÊ‚ÈŒfl¢ ¬˝àÿªÊà◊ÊŸ¢ ¬˝àÿˇÊ× ¬˝¬lÖ ∑§Õ◊˜,Ô flÊ‚ÈŒfl— ‚fl¸◊˜Ô ßÁÖ ÿ ∞fl¢ ‚flʸà◊ÊŸ¢ ◊Ê¢ ¬˝Áìlà ‚ ◊„UÊà◊Ê Ÿ Ãà‚◊— •ãÿ— •ÁSà •Áœ∑§Ê flÊ– •Ã— ‚Ȍȋ¸÷— ‚ ◊ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ‚„Ud·È ßÁà ©UQ§◊˜ÔH 19H
205
ôÊÊŸ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ Á¡Ÿ◊¥ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ê ‚¢ª˝„U Á∑§ÿÊ ¡Êÿ ∞‚ ’„ÈUÃ-‚ ¡ã◊Ê¥∑§Ê •ãÃó‚◊ÊÁ# „UÊŸ¬⁄U (•ÁãÃ◊ ¡ã◊◊¥) ¬Á⁄U¬`§ ôÊÊŸ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU•Ê ôÊÊŸË •ãÃ⁄UÊà◊ÊM§¬ ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl∑§Ê “‚’ ∑ȧ¿U flÊ‚ÈŒfl „UË „ÒU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝àÿˇÊM§¬‚ ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU– ¡Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚flʸà◊M§¬ ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ¬˝àÿˇÊM§¬‚ ¬˝Ê# „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U ◊„UÊà◊Ê „ÒU; ©U‚∑§ ‚◊ÊŸ ÿÊ ©U‚‚ •Áœ∑§ •ÊÒ⁄U ∑§Ê߸ Ÿ„UË¥ „ÒU, •Ã— ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ „U¡Ê⁄UÊ¥ ◊ŸÈcÿÊ¥◊¥ ÷Ë ∞‚Ê ¬ÈL§cÊ •àÿãà ŒÈ‹¸÷ „ÒUH 19H
U “ÿ„U ‚fl¸ ¡ªÃ˜Ô •Êà◊SflM§¬ flÊ‚ÈŒfl „UË „ÒU” ß‚ •Êà◊Ê ∞fl ‚flZ flÊ‚ÈŒfl ßÁà ∞fl◊˜Ô ¬˝∑§Ê⁄U Ÿ ‚◊¤Ê◊¥ •ÊŸ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ’ËÊà „Ò¥Uó •¬˝ÁìûÊÊÒ ∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô ©UëÿÃó
∑§Ê◊ÒSÃÒSÃÒN¸UÃôÊÊŸÊ— ¬˝¬lãÃ˘ãÿŒflÃÊ—– â â ÁŸÿ◊◊ÊSÕÊÿ ¬˝∑ΧàÿÊ ÁŸÿÃÊ— SflÿÊH 20H ¬ÈòÊ, ¬‡ÊÈ, Sflª¸ •ÊÁŒ ÷ʪʥ∑§Ë ¬˝ÊÁ#Áfl·ÿ∑§ ∑§Ê◊Ò— ÃÒ— ÃÒ— ¬Èòʬ‡ÊÈSflªÊ¸ÁŒÁflcÊÿÒ— NUÃôÊÊŸÊ •¬NUÃÁflfl∑§ÁflôÊÊŸÊ— ¬˝¬lãà •ãÿŒflÃÊ— ŸÊŸÊ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥mÊ⁄UÊ Á¡Ÿ∑§Ê Áflfl∑§-ÁflôÊÊŸ ŸCÔU „UÊ øÈ∑§Ê „ÒU fl ‹Êª •¬ŸË ¬˝∑ΧÁ •ÕʸØÔ
¬˝Ê¬AÈflÁãà flÊ‚ÈŒflÊŒ˜Ô •Êà◊Ÿ— •ãÿÊ ŒflÃÊ— â ¡ã◊-¡ã◊ÊãÃ⁄U◊¥ ß∑§_ÔU Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ∑¥ § ‚◊ÈŒÊÿM§¬ â ÁŸÿ◊¢ ŒflÃÊ⁄UÊœŸ ¬˝Á‚hÊ ÿÊ ÿÊ ÁŸÿ◊— â Sfl÷Êfl‚ ¬˝Á ⁄Uà „ÈU∞ •ãÿ ŒflÃÊ•Ê∑¥ §Ê •ÕʸÃÔ˜ •Êà◊SflM§¬ Ã◊˜Ô •ÊSÕÊÿ •ÊÁüÊàÿ ¬˝∑ΧàÿÊ Sfl÷ÊflŸ ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl‚ Á÷ÛÊ ¡Ê ŒflÃÊ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê, ©Uã„UË¥∑§Ë •Ê⁄UÊœŸÊ∑§ Á‹ÿ ¡Ê-¡Ê ÁŸÿ◊ ¬˝Á‚h „Ò¥U ©UŸ∑§Ê
¡ã◊ÊãÃ⁄UÊ̡¢S∑§Ê⁄UÁfl‡Ê·áÊ ÁŸÿÃÊ ÁŸÿÁ◊ÃÊ— •fl‹ê’Ÿ ∑§⁄U∑§ ÷¡Ã „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ‹Ã SflÿÊ •Êà◊ËÿÿÊH 20H „Ò¥UH 20H
U
÷ʢ ø ∑§ÊÁ◊ŸÊ◊˜Ôó
©UŸ ∑§Ê◊Ë ¬ÈL§·Ê¥◊¥‚ó
ÿÊ ÿÊ ÿÊ¢ ÿÊ¢ ßȢ ÷Q§— üÊhÿÊÌøÃÈÁ◊ë¿UÁÖ ÃSÿ ÃSÿÊø‹Ê¢ üÊhÊ¢ ÃÊ◊fl ÁflŒœÊêÿ„U◊˜ÔH 21H ÿÊ ÿ— ∑§Ê◊Ë ÿÊ¢ ÿÊ¢ ŒflÃÊß¢È üÊhÿÊ ¡Ê-¡Ê ‚∑§Ê◊ ÷Q§ Á¡‚-Á¡‚ ŒflÃÊ∑§ SflM§¬∑§Ê ‚¢ÿÈQ§Ê ÷Q§— ø ‚Ÿ˜Ô •ÌøÃ¢È ¬Í¡ÁÿÃÈ◊˜Ô ßë¿UÁÃ, üÊhÊ •ÊÒ⁄U ÷ÁQ§ÿÈQ§ „UÊ∑§⁄U •ø¸Ÿ-¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸÊ ÃSÿ ÃSÿ ∑§ÊÁ◊Ÿ— •ø‹Ê¢ ÁSÕ⁄UÊ¢ üÊhÊ¢ ÃÊ◊˜Ô øÊ„UÃÊ „ÒU, ©U‚-©U‚ ÷Q§∑§Ë ŒflÃÊÁfl·ÿ∑§ ©U‚ ∞fl ÁflŒœÊÁ◊ ÁSÕ⁄UË∑§⁄UÊÁ◊– üÊhÊ∑§Ê ◊Ò¥ •ø‹óÁSÕ⁄U ∑§⁄U ŒÃÊ „°ÍU–
206
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿÿÊ ∞fl ¬ÍflZ ¬˝flÎûÊ— Sfl÷ÊflÃÊ ÿÊ ÿÊ¢
•Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ¡Ê ¬ÈL§· ¬„U‹ Sfl÷Êfl‚ „UË ¬˝flÎûÊ „ÈU•Ê Á¡‚ üÊhÊmÊ⁄UÊ Á¡‚ ŒflÃÊ∑§ SflM§¬∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU (©U‚ ¬ÈL§·∑§Ë ©U‚Ë üÊhÊ∑§Ê ŒflÃÊß¢È üÊhÿÊ •ÌøÃÈ◊˜Ô ßë¿UÁà ßÁÃH 21H ◊Ò¥ ÁSÕ⁄U ∑§⁄U ŒÃÊ „°ÍU)H 21H
‚ ÃÿÊ üÊhÿÊ ÿÈQ§SÃSÿÊ ⁄UÊœŸ◊Ë„UÖ ‹÷à ø Ã× ∑§Ê◊Êã◊ÿÒfl ÁflÁ„UÃÊÁã„U ÃÊŸ˜ÔH 22H ‚ ÃÿÊ ◊ÁmÁ„UÃÿÊ üÊhÿÊ ÿÈQ§— ‚Ÿ˜Ô ÃSÿÊ ŒflÃÊÃãflÊ ⁄UÊœŸ◊˜Ô •Ê⁄UÊœŸ◊˜Ô ߸„Uà øCUÔ Ã– ‹÷à ø Ã× ÃSÿÊ •Ê⁄UÊÁœÃÊÿÊ ŒflÃÊÃãflÊ— ∑§Ê◊ÊŸ˜Ô ߸Áå‚ÃÊŸ˜Ô ◊ÿÊ ∞fl ¬⁄U◊E⁄UáÊ ‚fl¸ôÊŸ ∑§◊¸»§‹Áfl÷ʪôÊÃÿÊ ÁflÁ„UÃÊŸ˜Ô ÁŸÌ◊ÃÊŸ˜Ô ÃÊŸ˜Ô Á„U ÿS◊ÊÃ˜Ô Ã ÷ªflÃÊ ÁflÁ„UÃÊ— ∑§Ê◊Ê— ÃS◊ÊÃ˜Ô ÃÊŸ˜Ô •fl‡ÿ¢ ‹÷à ßàÿÕ¸—–
◊⁄U mÊ⁄UÊ ÁSÕ⁄U ∑§Ë „ÈU߸ ©U‚ üÊhÊ‚ ÿÈQ§ „ÈU•Ê fl„U ©U‚Ë ŒflÃÊ∑§ SflM§¬∑§Ë ‚flÊó¬Í¡Ê ∑§⁄UŸ◊¥ Ãà¬⁄U „UÊÃÊ „ÒU– •ÊÒ⁄U ©U‚ •Ê⁄UÊÁœÃ ŒflÁflª˝„U‚ ∑§◊¸-»§‹-Áfl÷ʪ∑§ ¡ÊŸŸflÊ‹ ◊È¤Ê ‚fl¸ôÊ ß¸E⁄UmÊ⁄UÊ ÁŸÁpà Á∑§ÿ „ÈU∞ ßCÔU ÷ʪʥ∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄UÃÊ „ÒU– fl ÷ʪ ¬⁄U◊E⁄UmÊ⁄UÊ ÁŸÁpà Á∑§ÿ „UÊà „Ò¥U ß‚Á‹ÿ fl„U ©Uã„¥U •fl‡ÿ ¬ÊÃÊ „ÒU, ÿ„U •Á÷¬˝Êÿ „ÒU– ÿ„UÊ°¬⁄U ÿÁŒ “Á„UÃÊŸ˜Ô” ∞‚Ê ¬Œë¿UŒ ∑§⁄¥U ÃÊ Á„UÃÊŸ˜Ô ßÁà ¬Œë¿UŒ Á„UÃàfl¢ ∑§Ê◊ÊŸÊ◊˜Ô ÷ʪʥ◊¥ ¡Ê “Á„UÃàfl” „ÒU ©U‚∑§Ê •ÊÒ¬øÊÁ⁄U∑§ ‚◊¤ÊŸÊ ©U¬øÁ⁄Uâ ∑§Àåÿ¢ Ÿ Á„U ∑§Ê◊Ê Á„UÃÊ— øÊÁ„Uÿ, ÄÿÊ¥Á∑§ flÊSÃfl◊¥ ÷ʪ Á∑§‚Ë∑§ Á‹ÿ ÷Ë Á„UÃ∑§⁄U Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃH 22H ∑§SÿÁøØÔH 22H
U ÿS◊ÊŒ˜Ô •ãÃflà‚ÊœŸ√ÿʬÊ⁄UÊ •ÁflflÁ∑§Ÿ— ÄÿÊÁ¥ ∑§ fl ∑§Ê◊Ë •ÊÒ⁄U •Áflfl∑§Ë ¬ÈL§· ÁflŸÊ‡Ê‡ÊË‹ ∑§ÊÁ◊Ÿ— ø à •Ã—ó ‚ÊœŸ∑§Ë øCÔUÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „UÊà „Ò¥U, ß‚Á‹ÿó
•ãÃflûÊÈ »§‹¢ ÷ʢ ÃjflàÿÀ¬◊œ‚Ê◊˜Ô– ŒflÊãŒflÿ¡Ê ÿÊÁãà ◊jQ§Ê ÿÊÁãà ◊Ê◊Á¬H 23H ©UŸ •À¬’ÈÁhflÊ‹Ê¥∑§Ê fl„U »§‹ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ôó •ãÃflŒ˜Ô ÁflŸÊÁ‡Ê ÃÈ »§‹¢ ÷ʢ ÃŒ˜Ô ÷flÁà •À¬◊œ‚Ê◊˜Ô •À¬¬˝ôÊÊŸÊ◊˜Ô, ŒflÊŸ˜Ô Œflÿ¡Ê ÁflŸÊ‡Ê‡ÊË‹ „UÊÃÊ „ÒU– ŒflÿÊ¡Ë •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ê ŒflÊ¥∑§Ê ÿÊÁãà ŒflÊŸ˜Ô ÿ¡Áãà ßÁà Œflÿ¡— à ŒflÊŸ˜Ô ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U fl ŒflÊ¥∑§Ê ¬Êà „Ò¥U •ÊÒ⁄U ◊⁄U ÷Q§ ◊ȤÊ∑§Ê „UË ¬Êà „Ò¥U– ÿÊÁãÖ ◊jQ§Ê ÿÊÁãà ◊Ê◊˜Ô •Á¬– •„UÊ! ’«∏U ŒÈ—π∑§Ë ’Êà „ÒU Á∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊ÊŸ ∞fl¢ ‚◊ÊŸ •Á¬ •ÊÿÊ‚ ◊Ê◊˜Ô ∞fl Ÿ
¬˝¬lãà •Ÿãû§‹Êÿ •„UÊ π‹È ∑§CÔ¢U fløãÃ, ßÁà •ŸÈ∑˝§Êœ¢ Œ‡Ê¸ÿÁà ÷ªflÊŸ˜ÔH 23H
¬Á⁄UüÊ◊ „UÊŸ ¬ ⁄U ÷Ë ‹Êª •Ÿãà »§‹∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ ∑§fl‹ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E ⁄U∑§Ë „UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÖ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô ∑§L§áÊÊ ¬˝∑§≈U ∑§⁄Uà „ÒU¥H 23H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 7*
207
Á∑§ÁÛÊÁ◊ûÊ¢ ◊Ê◊˜Ô ∞fl Ÿ ¬˝¬lãà ßÁà fl ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§Ë „UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃ, ‚Ê ©UëÿÃó ’ËÊà „Ò¥Uó
•√ÿQ¢§ √ÿÁQ§◊ʬÛÊ¢ ◊ãÿãà ◊Ê◊’Èhÿ—– ¬⁄¢U ÷Êfl◊¡ÊŸãÃÊ ◊◊Ê√ÿÿ◊ŸÈûÊ◊◊˜ÔH 24H •√ÿQ§◊˜Ô •¬˝∑§Ê‡Ê¢ √ÿÁQ§◊˜Ô •Ê¬ÛÊ¢ ¬˝∑§Ê‡Ê¢ ªÃ◊˜Ô ߌʟ˥ ◊ãÿãà ◊Ê¢ ÁŸàÿ¬˝Á‚h◊˜Ô ߸E⁄U◊˜Ô •Á¬ ‚ãÃ◊˜Ô •’Èhÿ— •ÁflflÁ∑§Ÿ— ¬⁄¢U ÷Êfl¢ ¬⁄U◊Êà◊SflM§¬◊˜Ô •¡ÊŸã× •ÁflflÁ∑§ŸÊ ◊◊ •√ÿÿ¢ √ÿÿ⁄UÁ„UÃ◊˜Ô •ŸÈûÊ◊¢ ÁŸ⁄UÁÇÊÿ¢ ◊ŒËÿ¢ ÷Êfl◊˜Ô •¡ÊŸãÃÊ ◊ãÿãà ßàÿÕ¸—H 24H
◊⁄U •ÁflŸÊ‡ÊË ÁŸ⁄UÁÇÊÿ ¬⁄U◊ ÷Êfl∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬⁄U◊Êà◊SflM§¬∑§Ê Ÿ ¡ÊŸŸflÊ‹ ’ÈÁh⁄UÁ„UÃóÁflfl∑§„UËŸ ◊ŸÈcÿ ◊ȤÊ∑§Ê, ÿlÁ¬ ◊Ò¥ ÁŸàÿ-¬˝Á‚h ‚’∑§Ê ߸E⁄U „°ÍU ÃÊ ÷Ë, ∞‚Ê ‚◊¤Êà „Ò¥ Á∑§ ÿ„U ¬„U‹ ¬˝∑§≈U Ÿ„UË¥ Õ, •’ ¬˝∑§≈U „ÈU∞ „Ò¥U– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ◊⁄U flÊSÃÁfl∑§ ¬˝÷Êfl∑§Ê Ÿ ‚◊¤ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl ∞‚Ê ◊ÊŸÃ „Ò¥UH 24H
U ÃŒËÿ◊˜Ô •ôÊÊŸ¢ Á∑§ÁÛÊÁ◊ûÊ◊˜Ô ßÁà ©UëÿÃó
©UŸ∑§Ê fl„U •ôÊÊŸ Á∑§‚ ∑§Ê⁄UáÊ‚ „ÒUÔ? ‚Ê ’ËÊà „Ò¥Uó
ŸÊ„¢U ¬˝∑§Ê‡Ê— ‚fl¸Sÿ ÿʪ◊ÊÿÊ‚◊ÊflÎ×– ◊Í…UÊ˘ÿ¢ ŸÊÁ÷¡ÊŸÊÁà ‹Ê∑§Ê ◊Ê◊¡◊√ÿÿ◊˜ÔH 25H Ÿ •„¢U ¬˝∑§Ê‡Ê— ‚fl¸Sÿ ‹Ê∑§Sÿ ∑§·ÊÁ@Œ˜– ∞fl ◊jQ§ÊŸÊ¢ ¬˝∑§Ê‡Ê— •„U◊˜Ô ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—– ÿʪ◊ÊÿÊ‚◊ÊflÎÃÊ ÿÊªÊ ªÈáÊÊŸÊ¢ ÿÈÁQ§— ÉÊ≈UŸ¢ ‚Ê ∞fl ◊ÊÿÊ ÿʪ◊ÊÿÊ ÃÿÊ ÿʪ◊ÊÿÿÊ ‚◊ÊflÎûÊ— ‚Üë¿UÛÊ ßàÿÕ¸—– •Ã ∞fl ◊Í…UÊ ‹Ê∑§— •ÿ¢ Ÿ •Á÷¡ÊŸÊÁà ◊Ê◊˜Ô •¡◊˜Ô •√ÿÿ◊˜ÔH 25H
ÃËŸÊ¥ ªÈáÊÊ¥∑§ Á◊üÊáÊ∑§Ê ŸÊ◊ ÿʪ „ÒU •ÊÒ⁄U fl„UË ◊ÊÿÊ „ÒUó©U‚ ÿʪ◊ÊÿÊ‚ •Êë¿UÊÁŒÃ „ÈU•Ê ◊Ò¥ ‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊ‚◊ÈŒÊÿ∑§ Á‹ÿ ¬˝∑§≈U Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ „°ÍU, •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ Á∑§ã„UË¥-Á∑§ã„UË¥ ÷Q§Ê¥∑§ Á‹ÿ „UË ◊Ò¥ ¬˝∑§≈U „UÊÃÊ „°ÍU– ß‚Á‹ÿ ÿ„U ◊Í…∏U ¡ªÃ˜Ô (¬˝ÊÁáÊ‚◊ÈŒÊÿ) ◊È¤Ê ¡ã◊⁄UÁ„Uà •ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊH 25H
U Á¡‚ ÿʪ◊ÊÿÊ‚ Á¿U¬ „ÈU∞ ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ÿÿÊ ÿʪ◊ÊÿÿÊ ‚◊ÊflÎâ ◊Ê¢ ‹Ê∑§Ê Ÿ •Á÷¡ÊŸÊÁÃ, Ÿ •‚ÊÒ ÿʪ◊ÊÿÊ ◊ŒËÿÊ ‚¢‚Ê⁄U Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ, fl„U ÿʪ◊ÊÿÊ, ◊⁄UË „UË „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊È¤Ê ◊ÊÿʬÁà ߸E⁄U∑§ ôÊÊŸ∑§Ê ¬˝ÁÒ㜠Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃË, ¡Ò‚ Á∑§ •ãÿ ◊ÊÿÊflË (’ʡ˪⁄U) ÿÕÊ •ãÿSÿ •Á¬ ◊ÊÿÊÁflŸÊ ◊ÊÿÊ ôÊÊŸ¢ ¬ÈL§·Ê¥∑§Ë ◊ÊÿÊ ÷Ë ©UŸ∑§ ôÊÊŸ∑§Ê (•Êë¿UÊÁŒÃ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃË) ß‚Á‹ÿó ÃmØԖ ÿà ∞fl◊˜Ô •Ã—ó
‚ÃË ◊◊ ߸E⁄USÿ ◊ÊÿÊÁflŸÊ ôÊÊŸ¢ ¬˝ÁÃ’œAÊÁÃ
208
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
flŒÊ„¢U ‚◊ÃËÃÊÁŸ flø◊ÊŸÊÁŸ øÊ¡¸ÈŸ– ÷ÁflcÿÊÁáÊ ø ÷ÍÃÊÁŸ ◊Ê¢ ÃÈ flŒ Ÿ ∑§pŸH 26H •„¢U ÃÈ flŒ ¡ÊŸ ‚◊ÃËÃÊÁŸ ‚◊ÁÃ∑˝§ÊãÃÊÁŸ „U •¡¸ÈŸ! ¡Ê ¬Ífl¸◊¥ „UÊ øÈ∑§ „Ò¥U ©UŸ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ÷ÍÃÊÁŸ flø◊ÊŸÊÁŸ ø •¡¸ÈŸ ÷ÁflcÿÊÁáÊ ø ∞fl¢ ¡Ê flø◊ÊŸ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ¡Ê ÷Áflcÿ◊¥ „UÊŸflÊ‹ „Ò¥U ©UŸ ‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§Ê ◊Ò¥ ¡ÊŸÃÊ „°ÍU– ¬⁄¢UÃÈ ◊⁄U ‡Ê⁄UáÊʪà ÷Q§∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ◊È¤Ê •ÊÒ⁄U ∑§Ê߸ ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ •ÊÒ⁄U ◊⁄U ◊ë¿U⁄UáÊ◊˜Ô ∞∑¢§ ◊ÈÄàflÊ ◊ûÊûflflŒŸÊ÷ÊflÊŒ˜Ô ∞fl Ãûfl∑§Ê Ÿ ¡ÊŸŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „UË (•ãÿ ¡Ÿ) ◊È¤Ê Ÿ„UË¥ Ÿ ◊Ê¢ ÷¡ÃH 26H ÷¡ÃH 26H
÷ÍÃÊÁŸ flŒ •„U◊˜Ô, ◊Ê¢ ÃÈ flŒ Ÿ ∑§pŸ ◊jQ¢§
U ∑§Ÿ ¬ÈŸ— àflûÊûflflŒŸ¬˝ÁÒ㜟 ¬˝ÁÃ’hÊÁŸ
•Ê¬∑§Ê Ãûfl ¡ÊŸŸ◊¥ ∞‚Ê ∑§ÊÒŸ ¬˝ÁÃ’ãœ∑§ ‚Áãà ¡Êÿ◊ÊŸÊÁŸ ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ àflÊ¢ Ÿ ÁflŒÁãà „ÒU, Á¡‚‚ ◊ÊÁ„Uà „ÈU∞ ‚÷Ë ©Uà¬ÁûʇÊË‹ ¬˝ÊáÊË •Ê¬∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬ÊÃ? ÿ„U ¡ÊŸŸ∑§Ë ßë¿UÊ „UÊŸ¬⁄U ßÁà •¬ˇÊÊÿÊ◊˜Ô ߌ◊˜Ô •Ê„Uó ∑§„Uà „Ò¥Uó
ßë¿UÊm·‚◊ÈàÕŸ ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ ‚ê◊Ê„¢U
mãm◊Ê„UŸ ‚ª¸ ÿÊÁãÃ
÷Ê⁄UÖ ¬⁄UãìH 27H
ßë¿UÊm·‚◊ÈàÕŸ ßë¿UÊ ø m·— ø ßë¿UÊm·ÊÒ ßë¿UÊ •ÊÒ⁄U m· ߟ ŒÊŸÊ¥‚ ¡Ê ©Uà¬ÛÊ „UÊÃÊ „ÒU ÃÊèÿÊ¢ ‚◊ÈÁûÊDÔUÁà ßÁà ßë¿UÊm·‚◊ÈàÕ— ß ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ßë¿UÊm·‚◊ÈàÕ „ÒU, ©U‚‚ (¬˝ÊáÊË ◊ÊÁ„Uà ßë¿UÊm·‚◊ÈàÕŸ– „UÊà „Ò¥U–) ∑§Ÿ ßÁà Áfl‡Ê·Ê¬ˇÊÊÿÊ◊˜Ô ߌ◊˜Ô •Ê„Uó fl„U ∑§ÊÒŸ „ÒU? ∞‚Ë Áfl‡Ê· Á¡ôÊÊ‚Ê „UÊŸ¬⁄U ÿ„U mãm◊Ê„UŸ mãmÁŸÁ◊ûÊÊ ◊Ê„UÊ mãm◊Ê„— ÃÊÒ ∞fl ßë¿UÊm·ÊÒ ‡ÊËÃÊcáÊflÃ˜Ô ¬⁄US¬⁄UÁflL§hÊÒ ‚ÈπŒÈ—πÃhÃÈÁfl·ÿÊÒ ÿÕÊ∑§Ê‹¢ ‚fl¸÷ÍÃÒ— ‚ê’äÿ◊ÊŸÊÒ mãm‡Ê錟 •Á÷œËÿÖ ÃòÊ ÿŒÊ ßë¿UÊm·ÊÒ ‚ÈπŒÈ—πÃhÃÈ‚ê¬˝ÊåàÿÊ ‹éœÊà◊∑§ÊÒ ÷fl×
ÃŒÊ
ÃÊÒ
Sflfl‡ÊʬʌŸmÊ⁄UáÊ
‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢
¬˝ôÊÊÿÊ—
¬⁄U◊ÊÕʸà◊ÃûflÁfl·ÿ-
ôÊÊŸÊà¬ÁûÊ’ãœ∑§Ê⁄UáÊ¢ ◊Ê„¢U ¡Ÿÿ×–
∑§„Uà „Ò¥Uó mãmÊ∑¥ § ÁŸÁ◊ûÊ‚ „UÊŸ fl Ê‹Ê ¡Ê ◊Ê„U „ÒU ©U‚ mãm◊Ê„U‚ (‚’ ◊ÊÁ„Uà „UÊà „Ò¥U)– ‡ÊËà •ÊÒ⁄U ©UcáÊ∑§Ë ÷Ê°Áà ¬⁄US¬⁄UÁflL§h (Sfl÷ÊflflÊ‹) •ÊÒ⁄U ‚Èπ-ŒÈ—π ÃÕÊ ©UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊÊ¥◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹ fl ßë¿UÊ •ÊÒ⁄U m· „UË ÿÕÊ‚◊ÿ ‚’ ÷Íì˝ÊÁáÊÿÊ¥‚ ‚ê’ãœÿÈQ§ „UÊ∑§⁄U mãm ŸÊ◊‚ ∑§„U ¡Êà „Ò¥U– ‚Ê ÿ ßë¿UÊ •ÊÒ⁄U mcÊ, ¡’ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚Èπ-ŒÈ—π •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÊŸ¬⁄U ¬˝∑§≈U „UÊà „Ò¥U, Ã’ fl ‚’ ÷ÍÃÊ¥∑§Ë ’ÈÁh∑§Ê •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ ¬⁄U◊ÊÕ¸-ÃûflÁfl·ÿ∑§ ôÊÊŸ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ¬˝ÁÒ㜠∑§⁄UŸflÊ‹ ◊Ê„U∑§Ê ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 7*
209
Ÿ Á„U ßë¿UÊm·ŒÊ·fl‡ÊË∑ΧÃÁøûÊSÿ ÿÕÊÁ¡‚∑§Ê ÁøûÊ ßë¿UÊ-m·M§¬ ŒÊ·Ê¥∑§ fl‡Ê◊¥ »°§‚ ÷ÍÃÊÕ¸Áfl·ÿôÊÊŸ◊˜Ô ©Uà¬là ’Á„U— •Á¬ Á∑§◊È ⁄U„UÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ’Ê„U⁄UË Áfl·ÿÊ¥∑§ ÷Ë ÿÕÊÕ¸ Ãûfl∑§Ê flQ§√ÿ¢ ÃÊèÿÊ◊˜Ô •ÊÁflCÔU’Èh— ‚ê◊Í…USÿ ¬˝àÿªÊà◊ÁŸ ’„ÈU¬˝ÁÒ㜠ôÊÊŸ¢ ø ©Uà¬là ßÁÖ •Ã— ß ßë¿UÊm·‚◊ÈàÕŸ mãm◊Ê„UŸ ÷Ê⁄Uà ÷⁄UÃÊãflÿ¡ ‚fl¸÷ÃÍ ÊÁŸ ‚ê◊ÊÁ„UÃÊÁŸ ‚Áãà ‚ê◊Ê„U ‚ê◊Í…UÃÊ¢ ‚ª¸ ¡ã◊ÁŸ ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê‹ ßÁà ∞ÃŒ˜Ô ÿÊÁãà ªë¿UÁãà „U ¬⁄Uãì– ◊Ê„Ufl‡ÊÊÁŸ ∞fl ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ ¡Êÿ◊ÊŸÊÁŸ ¡Êÿãà ßÁà •Á÷¬˝Êÿ—– ÿà ∞fl◊˜Ô •Ã— ß mãm◊Ê„UŸ ¬˝ÁÃ’h¬˝ôÊÊŸÊÁŸ ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ ‚ê◊ÊÁ„UÃÊÁŸ ◊Ê◊˜Ô •Êà◊÷Íâ Ÿ ¡ÊŸÁãà •Ã ∞fl •Êà◊÷ÊflŸ ◊Ê¢ Ÿ ÷¡ãÃH 27H
ôÊÊŸ ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, Á»§⁄U ©UŸ ŒÊŸÊ¥‚ Á¡‚∑§Ë ’ÈÁh •Êë¿UÊÁŒÃ „UÊ ⁄U„UË „ÒU ∞‚ ◊Í…∏U ¬ÈL§U·∑§Ê •Ÿ∑§Ê¥ ¬˝ÁÃ’ãœÊ¥flÊ‹ •ãÃ⁄UÊà◊Ê∑§ ‚ê’ãœ◊¥ ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, ß‚◊¥ ÃÊ ∑§„UŸÊ „UË ÄÿÊ „ÒU? ß‚Á‹ÿ „U ÷Ê⁄UÃ! •ÕÊ¸Ã˜Ô ÷⁄UÃfl¢‡Ê◊¥ ©Uà¬ÛÊ •¡¸ÈŸ! ©U‚ ßë¿UÊ-m·-¡ãÿ mãm-ÁŸÁ◊ûÊ∑§ ◊Ê„U∑§ mÊ⁄UÊ ◊ÊÁ„Uà „ÈU∞ ‚◊Sà ¬˝ÊáÊË, „U ¬⁄¢Uì! ¡ã◊∑§Ê‹◊ó ¥ ©Uà¬ÛÊ „UÊà „UË ◊Í…U÷Êfl◊¥ »°§‚ ¡Êà „Ò¥U– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ ©Uà¬ÁûʇÊË‹ ‚◊Sà ¬˝ÊáÊË ◊Ê„U∑§ fl‡ÊË÷Íà „ÈU∞ „UË ©Uà¬ÛÊ „UÊà „Ò¥U– ∞‚Ê „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ mãm◊Ê„U‚ Á¡Ÿ∑§Ê ôÊÊŸ ¬˝ÁÃ’h „UÊ ªÿÊ „ÒU fl ◊ÊÁ„Uà „ÈU∞ ‚◊Sà ¬˝ÊáÊË •¬Ÿ •Êà◊ÊM§¬ ◊È¤Ê (¬⁄U◊Êà◊Ê)-∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ •ÊÒ⁄U ß‚ËÁ‹ÿ fl •Êà◊÷Êfl‚ ◊È¤Ê Ÿ„UË¥ ÷¡ÃH 27H
U ∑§ ¬ÈŸ— •ŸŸ mãm◊Ê„UŸ ÁŸ◊¸ÈQ§Ê— ‚ã×
ÃÊ Á»§⁄U ß‚ mãm◊Ê„U‚ ¿ÍU≈U „ÈU∞ ∞‚ ∑§ÊÒŸ-‚ àflÊ¢ ÁflÁŒàflÊ ÿÕʇÊÊSòÊ◊˜Ô •Êà◊÷ÊflŸ ÷¡ãà ◊ŸÈcÿ „Ò¥U ¡Ê •Ê¬∑§Ê ‡ÊÊSòÊÊQ§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ •Êà◊÷Êfl‚ ÷¡Ã „Ò¥U? ß‚ •¬ÁˇÊà •Õ¸∑§Ê ÁŒπÊŸ∑§ Á‹ÿ ∑§„Uà „Ò¥Uó ßÁà •¬ÁˇÊÃ◊˜Ô •ÕZ Œ‡Ê¸ÁÿÃÈ◊˜Ô ©UëÿÃó
ÿ·Ê¢ àflãê⠬ʬ¢ ¡ŸÊŸÊ¢ ¬Èáÿ∑§◊¸áÊÊ◊˜Ô– à mãm◊Ê„UÁŸ◊¸ÈQ§Ê ÷¡ãà ◊Ê¢ ŒÎ…Ufl˝ÃÊ—H 28H ÿ·Ê¢ ÃÈ ¬ÈŸ— •ãêâ ‚◊Ê#¬˝Êÿ¢ ˇÊËáÊ¢ ¬Ê¬¢ ¡ŸÊŸÊ¢ ¬Èáÿ∑§◊¸áÊÊ¢ ¬Èáÿ¢ ∑§◊¸ ÿ·Ê¢ ‚ûfl‡ÊÈÁh∑§Ê⁄UáÊ¢ Áfllà à ¬Èáÿ∑§◊ʸáÊ— ÷ʢ ¬Èáÿ∑§◊¸áÊÊ◊˜Ô, à mãm◊Ê„UÁŸ◊¸ÈQ§Ê ÿÕÊQ§Ÿ mãm◊Ê„U Ÿ ÁŸ◊¸Q È §Ê ÷¡ãà ◊Ê¢ ¬⁄U◊Êà◊ÊŸ¢ ŒÎ…UflÃ˝ Ê—, ∞fl◊˜Ô ∞fl ¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl¢ Ÿ •ãÿÕÊ ßÁà ∞fl¢ ÁŸÁpÃÁflôÊÊŸÊ ŒÎ…Ufl˝ÃÊ ©UëÿãÃH 28H
Á¡Ÿ ¬Èáÿ∑§◊ʸ ¬ÈL§·Ê¥∑§ ¬Ê¬Ê¥∑§Ê ‹ª÷ª •ãà „Ê ªÿÊ „UÊÃÊ „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡Ÿ∑§ ∑§◊¸ ¬ÁflòÊ ÿÊŸË •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „UÊà „Ò¥U fl ¬Èáÿ∑§◊ʸ „Ò¥U ∞‚ ©U¬ÿ¸ÈQ§ mãm◊Ê„U‚ ◊ÈQ§ „ÈU∞ fl ŒÎ…∏Ufl˝ÃË ¬ÈL§· ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ÷¡Ã „Ò¥U– “¬⁄U◊ÊÕ¸Ãûfl ∆UË∑§ ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U „ÒU, ŒÍ‚⁄UË ¬˝∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥” ∞‚ ÁŸÁpà ÁflôÊÊŸflÊ‹ ¬ÈL§· ŒÎ…∏Ufl˝ÃË ∑§„U ¡Êà „Ò¥UH 28H
U
210
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
à Á∑§◊ÕZ ÷¡ãÃ, ßÁà ©UëÿÃó
fl Á∑§‚Á‹ÿ ÷¡Ã „Ò¥U! ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó
¡⁄UÊ◊⁄UáÊ◊ÊˇÊÊÿ ◊Ê◊ÊÁüÊàÿ ÿÃÁãà ÿ– à ’˝rÊÔ ÃÁmŒÈ— ∑ΧàF◊äÿÊà◊¢ ∑§◊¸ øÊÁπ‹◊˜ÔH 29H ¡⁄UÊ◊⁄UáÊ◊ÊˇÊÊÿ ¡⁄UÊ◊⁄UáÊ◊ÊˇÊÊÕZ ◊Ê¢ ¬⁄U◊E ⁄U◊Ô˜ •ÊÁüÊàÿ ◊à‚◊ÊÁ„UÃÁøûÊÊ— ‚ãÃÊ ÿÃÁãà ¬˝ÿÃãà ÿ à ÿŒ˜Ô ’˝rÊÔ ¬⁄¢U ÃŒ˜Ô ÁflŒÈ— ∑ΧàF¢ ‚◊SÃ◊˜Ô •äÿÊà◊¢ ¬˝àÿªÊà◊Áfl·ÿ¢ flSÃÈ ÃŒ˜Ô ÁflŒÈ—, ∑§◊¸ ø •Áπ‹¢ ‚◊Sâ ÁflŒÈ—H 29H
¡Ê ¬ÈL§· ¡⁄UÊ •ÊÒ⁄U ◊ÎàÿÈ‚ ¿ÍU≈UŸ∑§ Á‹ÿ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§Ê •ÊüÊÿ ‹∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ȤÊ◊¥ ÁøûÊ∑§Ê ‚◊ÊÁ„Uà ∑§⁄U∑§ ¬˝ÿ% ∑§⁄Uà „Ò¥U, fl ¡Ê ¬⁄U’˝rÊÔ „Ò ©U‚∑§Ê ¡ÊŸÃ „Ò¥U ∞fl¢ ‚◊Sà •äÿÊà◊ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ãÃ⁄UÊà◊Áfl·ÿ∑§ flSÃÈ∑§Ê •ÊÒ⁄U •Áπ‹ ‚◊Sà ∑§◊¸∑§Ê ÷Ë ¡ÊŸÃ „Ò¥UH 29H
U
‚ÊÁœ÷ÍÃÊÁœŒÒfl¢ ◊Ê¢ ‚ÊÁœÿôÊ¢ ø ÿ ÁflŒÈ—– ¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹˘Á¬ ø ◊Ê¢ à ÁflŒÈÿ¸ÈQ§ø—H 30H ‚ÊÁœ÷ÍÃÊÁœŒÒfl◊˜Ô •Áœ÷Íâ ø •ÁœŒÒfl¢ ø •Áœ÷ÍÃÊÁœŒÒfl¢ ‚„U •Áœ÷ÍÃÊÁœŒÒflŸ ‚ÊÁœ÷ÍÃÊÁœŒÒfl¢ ø ◊Ê¢ ÿ ÁflŒÈ— ‚ÊÁœÿôÊ¢ ø ‚„U •ÁœÿôÊŸ ‚ÊÁœÿôÊ¢ ÿ ÁflŒÈ— ¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹ •Á¬ ø ◊⁄UáÊ∑§Ê‹ •Á¬ ø ◊Ê¢ à ÁflŒÈ— ÿÈQ§ø— ‚◊ÊÁ„UÃÁøûÊÊ ßÁÃH 30H
(ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U) ¡Ê ◊ŸÈcÿ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§Ê ‚ÊÁœ÷ÍÃÊÁœŒÒfl •ÕÊ¸Ã˜Ô •Áœ÷Íà •ÊÒ⁄U •ÁœŒÒfl∑§ ‚Á„Uà ¡ÊŸÃ „Ò¥U ∞fl¢ ‚ÊÁœÿôÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ÁœÿôÊ∑§ ‚Á„Uà ÷Ë ¡ÊŸÃ „Ò¥U fl ÁŸL§h-ÁøûÊ ÿÊªË ‹Êª ◊⁄UáÊ∑§Ê‹◊¥ ÷Ë ◊È¤Ê ÿÕÊflÃ˜Ô ¡ÊŸÃ „Ò¥UH 30H
ßÁà üÊË◊„UÊ÷Ê⁄Uà ‡ÊÂʄUdKÊ¢ ‚¢Á„UÃÊÿÊ¢ flÒÿÊÁ‚ÄÿÊ¢ ÷Ëc◊¬fl¸ÁáÊ üÊË◊jªfleËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿʪ‡ÊÊSòÊ üÊË∑ΧcáÊÊ¡¸ÈŸ‚¢flÊŒ ôÊÊŸÁflôÊÊŸÿÊªÊ ŸÊ◊ ‚#◊Ê˘äÿÊÿ—H 7H ßÁà üÊË◊à¬⁄U◊„¢U‚¬Á⁄Ufl˝Ê¡∑§ÊøÊÿ¸ªÊÁflãŒ÷ªflà¬ÍÖÿ¬ÊŒÁ‡ÊcÿüÊË◊ë¿¢U∑§⁄U÷ªfl× ∑ΧÃÊÒ üÊË◊jªfleËÃÊ÷Êcÿ ôÊÊŸÁflôÊÊŸÿÊªÊ ŸÊ◊ ‚#◊Ê˘äÿÊÿ—H 7H
U
211
˙
•CÔU◊Ê˘äÿÊÿ— “à ’˝rÊÔ ÃÁmŒÈ— ∑ΧàF◊˜Ô” ßàÿÊÁŒŸÊ ÷ªflÃÊ “à ’˝rÊÔ ÃÁmŒÈ— ∑ΧàF◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥‚ •¡¸ÈŸSÿ ¬˝oA’Ë¡ÊÁŸ ©U¬ÁŒCÔUÊÁŸ •Ã— (¬ÍflʸäÿÊÿ◊)¥ ÷ªflÊŸ˜ŸÔ •¡¸ŸÈ ∑§ Á‹ÿ ¬˝‡Ÿ∑§ ’Ë¡Ê∑¥ §Ê Ãà¬˝oAÊÕ¸◊˜Ôó ©U¬Œ‡Ê Á∑§ÿÊ ÕÊ, •Ã— ©UŸ ¬˝‡ŸÊ¥∑§Ê ¬Í¿UŸ∑§ Á‹ÿ •¡¸ÈŸ ’Ê‹ó •¡¸ÈŸ ©UflÊøó
Á∑¢§ ÃŒ˜Ô’˝rÊÔ Á∑§◊äÿÊà◊¢ Á∑¢§ ∑§◊¸ ¬ÈL§·ÊûÊ◊– •Áœ÷Íâ ø Á∑¢§ ¬˝ÊQ§◊ÁœŒÒfl¢ Á∑§◊ÈëÿÃH 1H •ÁœÿôÊ— ∑§Õ¢ ∑§Ê˘òÊ Œ„U˘ÁS◊ã◊œÈ‚ÍŒŸ– ¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹ ø ∑§Õ¢ ôÊÿÊ˘Á‚ ÁŸÿÃÊà◊Á÷—H 2H „U ¬ÈL§·ÊûÊ◊! fl„U ’˝rÊÔÃûfl ÄÿÊ „ÒU? •äÿÊà◊ ÄÿÊ „ÒU? ∑§◊¸ ÄÿÊ „ÒU? •Áœ÷Íà Á∑§‚∑§Ê ∑§„Uà „Ò¥U? •ÁœŒÒfl Á∑§‚∑§Ê ∑§„Uà „Ò¥U? „U ◊œÈ‚ÍŒŸ! ß‚ Œ„U◊¥ •ÁœÿôÊ ∑§ÊÒŸ „ÒU •ÊÒ⁄U ∑Ò§‚ „ÒU ÃÕÊ ‚¢ÿÃÁøûÊflÊ‹ ÿÊÁªÿÊ¥mÊ⁄UÊ •Ê¬ ◊⁄UáÊ∑§Ê‹◊¥ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¥U?H 1-2H
∞·Ê¢ ¬˝oAÊŸÊ¢ ÿÕÊ∑˝§◊¢ ÁŸáʸÿÊÿó üÊË÷ªflÊŸÈflÊøó
ߟ ¬˝‡ŸÊ¥∑§Ê ∑˝§◊‚ ÁŸáʸÿ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó
•ˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ ¬⁄U◊¢ Sfl÷ÊflÊ˘äÿÊà◊◊ÈëÿÖ ÷ÍÃ÷ÊflÊjfl∑§⁄UÊ Áfl‚ª¸— ∑§◊¸‚ÁÜôÊ×H 3H •ˇÊ⁄¢U Ÿ ˇÊ⁄UÁà ßÁà ¬⁄U◊Êà◊Ê “ÃSÿ flÊ
¬⁄U◊ •ˇÊ⁄U ’˝rÊÔ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô “„U ªÊ̪! ß‚ •ˇÊ⁄U∑§ ‡ÊÊ‚Ÿ◊¥ „UË ÿ„U ‚Íÿ¸ •ÊÒ⁄U øãº˝◊Ê œÊ⁄UáÊ •ˇÊ⁄USÿ ¬˝‡ÊÊ‚Ÿ ªÊ̪” (’΄U0 ©U0 3– 8– 9) Á∑§ÿ „ÈU∞ ÁSÕà „Ò¥U” ßàÿÊÁŒ üÊÈÁÃÿÊ¥‚ Á¡‚∑§Ê fláʸŸ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, ¡Ê ∑§÷Ë ŸCÔU Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ fl„U ¬⁄U◊Êà◊Ê „UË “’˝rÊÔ” „ÒU– ßÁà üÊÈ×– “¬⁄U◊” Áfl‡Ê·áÊ‚ ÿÈQ§ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„UÊ° •ˇÊ⁄U •ÊVÔUÊ⁄USÿ ø “•ÊÁ◊àÿ∑§ÊˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ” ßÁà ‡Ê錂 “•ÊÁ◊àÿ∑§ÊˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ” ß‚ flÊÄÿ◊¥ flÌáÊà ¬⁄Uá Ê Áfl‡Ê·áÊÊŒ˜Ô •ª˝„UáÊ¢ ¬⁄U◊◊˜Ô ßÁà ø ÁŸ⁄UÁÇÊÿ •Ê¥∑§Ê⁄U∑§Ê ª˝„UáÊ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ “¬⁄U◊” fl„U Áfl‡Ê·áÊ ÁŸ⁄UÁÇÊÿ •ˇÊ⁄U ’˝rÊÔ◊¥ „UË •Áœ∑§ ‚ê÷flóÿÈÁQ§ÿÈQ§ „ÒU– ’˝rÊÔÁáÊ •ˇÊ⁄U ©U¬¬ÛÊÃ⁄¢U Áfl‡Ê·áÊ◊˜Ô–
212
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃSÿ ∞fl ¬⁄USÿ ’˝rÊÔáÊ— ¬˝ÁÃŒ„¢U ©U‚Ë ¬⁄U’˝rÊÔ∑§Ê ¡Ê ¬˝àÿ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ •ãÃ⁄UÊà◊÷Êfl ¬˝àÿªÊà◊÷Êfl— Sfl÷Êfl—– Sfl÷Êfl— •äÿÊà◊◊˜Ô „ÒU ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ Sfl÷Êfl „ÒU, fl„U Sfl÷Êfl „UË “•äÿÊà◊” ©UëÿÖ ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU– •Êà◊ÊŸ¢ Œ„U◊˜Ô •Áœ∑Χàÿ ¬˝àÿªÊà◊ÃÿÊ •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ •Êà◊Ê ÿÊŸË ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê •ÊüÊÿ ¬˝flÎûÊ¢ ¬⁄U◊ÊÕ¸’˝rÊÔÊfl‚ÊŸ¢ flSÃÈ Sfl÷Êfl— •äÿÊà◊◊˜Ô ©Uëÿà •äÿÊà◊‡Ê錟 •Á÷œËÿÖ ÷ÍÃ÷ÊflÊjfl∑§⁄UÊ ÷ÍÃÊŸÊ¢ ÷ÊflÊ ÷ÍÃ÷Êfl— ÃSÿ ©UjflÊ ÷ÍÃ÷ÊflÊjfl— â ∑§⁄UÊÁà ßÁà ÷ÍÃ÷ÊflÊjfl∑§⁄UÊ ÷ÍÃflSÃÍà¬ÁûÊ∑§⁄U— ßàÿÕ¸— Áfl‚ªÊ¸ Áfl‚¡¸Ÿ¢ ŒflÃÊg‡ÊŸ øL§¬È⁄UÊ«UʇÊÊŒ— º˝√ÿSÿ ¬Á⁄Uàÿʪ— ‚ ∞· Áfl‚ª¸‹ˇÊáÊÊ ÿôÊ—, ∑§◊¸‚ÁÜôÊ× ∑§◊¸‡ÊÁéŒÃ ßÁà ∞ÃØԖ ∞ÃS◊ÊŒ˜Ô Á„U ’Ë¡÷ÍÃÊŒ˜Ô flÎCÔUKÊÁŒ∑˝§◊áÊ SÕÊfl⁄U¡XÔU◊ÊÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ©UjflÁãÃH 3H
’ŸÊ∑§⁄U ¡Ê •ãÃ⁄UÊà◊÷Êfl‚ ©U‚◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ê „ÒU •ÊÒ⁄U ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥ ¡Ê ¬⁄U◊ÊÕ¸ ’˝rÊÔ „UË „ÒU fl„UË Ãûfl Sfl÷Êfl „ÒU, ©U‚ „UË •äÿÊà◊ ∑§„Uà „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô fl„UË •äÿÊà◊ ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– “÷ÍÃ÷Êfl-©Ujfl-∑§⁄U” •ÕÊ¸Ã˜Ô ÷ÍÃÊ¥∑§Ë ‚ûÊÊ “÷ÍÃ÷Êfl” „ÒU– ©U‚∑§Ê ©Ujfl (©Uà¬ÁûÊ) “÷ÍÃ÷ÊflÊjfl” „ÒU, ©U‚∑§Ê ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê “÷ÍÃ÷ÊflÊjfl∑§⁄U” ÿÊŸË ÷ÍÃflSÃÈ∑§Ê ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê, ∞‚Ê ¡Ê Áfl‚ª¸ •ÕÊ¸Ã˜Ô ŒflÊ¥∑§ ©Ug‡ÿ‚ øL§, ¬È⁄UÊ«UÊ‡Ê •ÊÁŒ („UflŸ ∑§⁄UŸ ÿÊÇÿ) º˝√ÿÊ¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ „ÒU, fl„U àÿʪM§¬ ÿôÊ, ∑§◊¸ ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ß‚ ’Ë¡M§¬ ÿôÊ‚ „UË flÎÁCÔU •ÊÁŒ∑§ ∑˝§◊‚ SÕÊfl⁄U-¡XÔU◊ ‚◊Sà ÷Íì˝ÊáÊË ©Uà¬ÛÊ „UÊà „Ò¥UH 3H
U
•Áœ÷Íâ ˇÊ⁄UÊ •ÁœÿôÊÊ˘„U◊flÊòÊ
÷Êfl— Œ„U
¬ÈL§·pÊÁœŒÒflÃ◊˜Ô– Œ„U÷ÎÃÊ¢ fl⁄UH 4H
¡Ê ¬˝ÊÁáÊ◊ÊòÊ∑§Ê •ÊÁüÊà Á∑§ÿ „UÊÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ê •Áœ÷Íâ ¬˝ÊÁáÊ¡ÊÃ◊˜Ô •Áœ∑Χàÿ ÷flÁà ßÁÖ ∑§— •‚ÊÒ ˇÊ⁄U— ˇÊ⁄UÁà ßÁà ˇÊ⁄UÊ ŸÊ◊ •Áœ÷Íà „ÒU– fl„U ∑§ÊÒŸ „ÒU? ˇÊ⁄Uó¡Ê Á∑§ ˇÊÿ ÁflŸÊ‡ÊË ÷ÊflÊ ÿÁà∑§Á@Œ˜Ô ¡ÁŸ◊Œ˜Ô flSÃÈ „UÊÃÊ „ÒU ∞‚Ê ÁflŸÊ‡ÊË ÷Êfl ÿÊŸË ¡Ê ∑ȧ¿U ÷Ë ©Uà¬ÁûʇÊË‹ ¬ŒÊÕ¸ „Ò¥U fl ‚’-∑§-‚’ •Áœ÷Íà „Ò¥U– ßàÿÕ¸—– ¬ÈL§· •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚‚ ÿ„U ‚’ ¡ªÃ˜Ô ¬Á⁄U¬Íáʸ ¬ÈL§·— ¬Íáʸ◊˜Ô •ŸŸ ‚fl¸◊˜Ô ßÁà ¬ÈÁ⁄U ‡ÊÿŸÊŒ˜Ô „ÒU •ÕflÊ ¡Ê ‡Ê⁄UË⁄UM§¬ ¬È⁄U◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ê „UÊŸ‚ flÊ ¬ÈL§· •ÊÁŒàÿÊãê¸ÃÊ Á„U⁄Uáÿª÷¸— ‚fl¸- ¬ÈL§· ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU, fl„U ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§ ßÁãº˝ÿÊÁŒ ∑§⁄UáÊÊ¥∑§Ê •ŸÈª˝Ê„U∑§ ‚Íÿ¸‹Ê∑§◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ê Á„U⁄Uáÿª÷¸ ¬˝ÊÁáÊ∑§⁄UáÊÊŸÊ◊˜Ô •ŸÈª˝Ê„U∑§— ‚— •ÁœŒÒflÃ◊˜Ô– •ÁœŒÒflà „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 8*
•ÁœÿôÊ— ‚fl¸ÿôÊÊÁ÷◊ÊÁŸŸË ŒflÃÊ ÁflcáflÊÅÿÊ “ÿôÊÊ flÒ ÁflcáÊÈ—” ßÁà üÊÈ×– ‚ Á„U ÁflcáÊÈ— •„U◊˜Ô ∞fl •òÊ •ÁS◊Ÿ˜Ô Œ„U ÿÊ ÿôÊ— ÃSÿ •„U◊˜Ô •ÁœÿôÊ—, ÿôÊÊ Á„U Œ„UÁŸfl¸àÿ¸àflŸ Œ„U‚◊flÊÿË ßÁà Œ„UÊÁœ∑§⁄UáÊÊ ÷flÁÃ, Œ„U÷ÎÃÊ¢ fl⁄UH 4H
213
“ÿôÊ „UË ÁflcáÊÈ „ÒU” ß‚ üÊÈÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‚’ ÿôÊÊ¥∑§Ê •ÁœDÔUÊÃÊ ¡Ê ÁflcáÊÈŸÊ◊∑§ ŒflÃÊ „ÒU fl„U •ÁœÿôÊ „ÒU– „U Œ„UœÊÁ⁄UÿÊ¥◊¥ üÊDÔU •¡¸ÈŸ! ß‚ Œ„U◊¥ ¡Ê ÿôÊ „ÒU ©U‚∑§Ê •ÁœDÔUÊÃÊ fl„U ÁflcáÊÈM§¬ “•ÁœÿôÊ” ◊Ò¥ „UË „°ÍU– ÿôÊ ‡Ê⁄UË⁄U‚ „UË Á‚h „UÊÃÊ „ÒU, •Ã— ÿôÊ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U‚ ÁŸàÿ ‚ê’㜠„ÒU, ß‚Á‹ÿ fl„U ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ê ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 4H
U
•ãÃ∑§Ê‹ ø ◊Ê◊fl S◊⁄Uã◊ÈÄàflÊ ∑§‹fl⁄U◊˜Ô– ÿ— ¬˝ÿÊÁà ‚ ◊jÊfl¢ ÿÊÁà ŸÊSàÿòÊ ‚¢‡Êÿ—H 5H •ãÃ∑§Ê‹ ø ◊⁄UáÊ∑§Ê‹ ◊Ê◊˜Ô ∞fl ¬⁄U◊E⁄¢U ÁflcáÊ¢È S◊⁄UŸ˜Ô ◊ÈÄàflÊ ¬Á⁄UàÿÖÿ ∑§‹fl⁄¢U ‡Ê⁄UË⁄¢U ÿ— ¬˝ÿÊÁà ªë¿UÁà ‚ ◊jÊfl¢ flÒcáÊfl¢ Ãûfl¢ ÿÊÁÃ, Ÿ •ÁSà Ÿ Áfllà •òÊ •ÁS◊Ÿ˜Ô •Õ¸ ‚¢‡ÊÿÊ ÿÊÁà flÊ Ÿ flÊ ßÁÃH 5H
•ÊÒ⁄U ¡Ê ¬ÈL§· •ãÃ∑§Ê‹◊¥ó◊⁄UáÊ∑§Ê‹◊¥ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄UóÁflcáÊÈ∑§Ê „UË S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ‡Ê⁄UË⁄U ¿UÊ«∏U∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U ◊⁄U ÷Êfl∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁflcáÊÈ∑§ ¬⁄U◊ Ãûfl∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU– ß‚ Áfl·ÿ◊¥ ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU ÿÊ Ÿ„UË¥, ∞‚Ê ∑§Ê߸ ‚¢‡Êÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 5H
U Ÿ ◊Ám·ÿ ∞fl •ÿ¢ ÁŸÿ◊— Á∑¢§ ÃÌ„Uó
∑§fl‹ ◊⁄U Áfl·ÿ◊¥ „UË ÿ„U ÁŸÿ◊ Ÿ„UË¥ „ÒU, Á∑¢§ÃÈó
ÿ¢ ÿ¢ flÊÁ¬ S◊⁄Uã÷Êfl¢ àÿ¡àÿãà ∑§‹fl⁄U◊˜Ô– â Ã◊flÒÁà ∑§ÊÒãÃÿ ‚ŒÊ ÃjÊfl÷ÊÁfl×H 6H ÿ¢ ÿ¢ flÊ •Á¬ ÿ¢ ÿ¢ ÷Êfl¢ ŒflÃÊÁfl‡Ê·¢ „U ∑ȧãÃˬÈòÊ! ¬˝ÊáÊÁflÿʪ∑§ ‚◊ÿ (ÿ„U ¡Ëfl) S◊⁄UŸ˜Ô ÁøãÃÿŸ˜Ô àÿ¡Áà ¬Á⁄Uàÿ¡Áà •ãà Á¡‚-Á¡‚ ÷Ë ÷Êfl∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô (Á¡‚ Á∑§‚Ë ÷Ë) ŒflÃÊÁfl‡Ê·∑§Ê Áøãß ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ‡Ê⁄UË⁄U ¿UÊ«∏UÃÊ „ÒU, ©U‚ ÷Êfl‚ ÷ÊÁflà „ÈU•Ê fl„U ¬ÈL§· ‚ŒÊ ©U‚ S◊⁄UáÊ ÷Êfl◊˜Ô ∞fl ∞Áà Ÿ •ãÿ¢ ∑§ÊÒãÃÿ ‚ŒÊ ‚fl¸ŒÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ÷Êfl∑§Ê „UË ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU, •ãÿ∑§Ê Ÿ„UË¥– ÃjÊfl÷ÊÁfl× ÃÁS◊Ÿ˜Ô ÷Êfl— ÃjÊfl— ‚ ©U¬ÊSÿ ŒflÁfl·ÿ∑§ ÷ÊflŸÊ∑§Ê ŸÊ◊ “ÃjÊfl” „ÒU, fl„U Á¡‚Ÿ ÷ÊÁflà ÿÊŸË ’Ê⁄¢U’Ê⁄U Áøãß ∑§⁄UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ÷ÊÁfl× S◊ÿ¸◊ÊáÊÃÿÊ •èÿSÃÊ ÿŸ ‚ •èÿSà Á∑§ÿÊ „UÊ, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “ÃjÊfl÷ÊÁflÔ „ÒU, ÃjÊfl÷ÊÁfl× ‚Ÿ˜ÔH 6H ∞‚Ê „UÊÃÊ „ÈU•Ê (©U‚Ë∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU)H 6H
¬˝ÊáÊÁflÿʪ∑§Ê‹ ∑§‹fl⁄U◊˜Ô, â Ã◊˜Ô ∞fl S◊Îâ
U
214
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÿS◊ÊŒ˜Ô ∞fl◊˜Ô •ãàÿÊ ÷ÊflŸÊ Œ„UÊãÃ⁄U¬˝Ê#ÊÒ ÄÿÊ¥Á∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •ãÃ∑§Ê‹∑§Ë ÷ÊflŸÊ „UË •ãÿ ∑§Ê⁄UáÊ◊˜ó Ô ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒUó
ÃS◊Êà‚fl¸·È ∑§Ê‹·È ◊Ê◊ŸÈS◊⁄U ◊ƒÿ̬Ã◊ŸÊ’ÈÁh◊ʸ◊flÒcÿSÿ‚¢‡Êÿ— ÃS◊ÊÃ˜Ô ‚fl¸·È ∑§Ê‹·È ◊Ê◊˜Ô •ŸÈS◊⁄U ÿÕʇÊÊSòÊ¢ ÿÈäÿ ø ÿÈh¢ ø Sflœ◊Z ∑ȧL§ ◊Áÿ flÊ‚ÈŒfl •Ì¬Ã ◊ŸÊ’ÈhË ÿSÿ Ãfl ‚ àfl¢ ◊ƒÿ̬Ã◊ŸÊ’ÈÁh— ‚Ÿ˜Ô ◊Ê◊˜Ô ∞fl ÿÕÊS◊ÎÃ◊˜Ô ∞cÿÁ‚ •ÊªÁ◊cÿÁ‚ •‚¢‡ÊÿÊ Ÿ ‚¢‡ÊÿÊ •òÊ ÁfllÃH 7H
ÿÈäÿ
ø– H 7H
ß‚Á‹ÿ ÃÍ „U⁄U ‚◊ÿ ◊⁄UÊ S◊⁄UáÊ ∑§⁄U •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U Sflœ◊¸M§¬ ÿÈh ÷Ë ∑§⁄U– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl◊¥ Á¡‚∑§ ◊Ÿ-’ÈÁh •Ì¬Ã „Ò¥U, ∞‚Ê ÃÍ ◊ȤÊ◊¥ •Ì¬Ã Á∑§ÿ „ÈU∞ ◊Ÿ-’ÈÁhflÊ‹Ê „UÊ∑§⁄U ◊ȤÊ∑§Ê „UË •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊⁄U ÿÕÊÁøÁãÃà SflM§¬∑§Ê „UË ¬˝Ê# „UÊ ¡ÊÿªÊ, ß‚◊¥ ‚¢‡Êÿ Ÿ„UË¥ „ÒH 7H
U Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
•èÿÊ‚ÿʪÿÈQ§Ÿ øÃ‚Ê ŸÊãÿªÊÁ◊ŸÊ– ¬⁄U◊¢ ¬ÈL§·¢ ÁŒ√ÿ¢ ÿÊÁà ¬ÊÕʸŸÈÁøãÃÿŸ˜ÔH 8H •èÿÊ‚ÿʪÿÈQ§Ÿ, ◊Áÿ ÁøûÊ‚◊¬¸áÊÁfl·ÿ÷Íà ∞∑§ÁS◊Ÿ˜Ô ÃÈÀÿ¬˝àÿÿÊflÎÁûÊ‹ˇÊáÊÊ Áfl‹ˇÊáʬ˝àÿÿÊŸãÃÁ⁄U× •èÿÊ‚— ‚ ø •èÿÊ‚Ê ÿʪ— ß ÿÈQ¢§ ÃòÊ ∞fl √ÿÊflÎâ ÿÊÁªŸ— ø× ß øÃ‚Ê Ÿ •ãÿªÊÁ◊ŸÊ Ÿ •ãÿòÊ Áfl·ÿÊãÃ⁄U ªãÃ¢È ‡ÊË‹◊˜Ô •Sÿ ßÁà Ÿ •ãÿªÊÁ◊ ß ŸÊãÿªÊÁ◊ŸÊ ¬⁄U◊¢ ÁŸ⁄UÁÇÊÿ¢ ¬ÈL§·¢ ÁŒ√ÿ¢ ÁŒÁfl ‚Íÿ¸◊á«U‹ ÷fl¢ ÿÊÁà ªë¿UÁà „U ¬ÊÕ¸, •ŸÈÁøãÃÿŸ˜Ô ‡ÊÊSòÊÊøÊÿʬ¸ Œ‡Ê◊˜Ô •ŸÈäÿÊÿŸ˜Ô ßÁà ∞ÃØÔH 8H
„U ¬ÊÕ¸! •èÿÊ‚ÿʪÿÈQ§ •ŸãÿªÊ◊Ë ÁøûÊmÊ⁄UÊ, •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁøûÊ‚◊¬¸áÊ∑§ •ÊüÊÿ÷Íà ◊È¤Ê ∞∑§ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË Áfl¡ÊÃËÿ ¬˝ÃËÁÃÿÊ¥∑§ √ÿflœÊŸ‚ ⁄UÁ„Uà ÃÈÀÿ ¬˝ÃËÁÃ∑§Ë •ÊflÎÁûÊ∑§Ê ŸÊ◊ “•èÿÊ‚” „ÒU, fl„U •èÿÊ‚ „UË ÿʪ „ÒU, ∞‚ •èÿÊ‚M§¬ ÿʪ‚ ÿÈQ§, ©U‚ ∞∑§ „UË •Ê‹ê’Ÿ◊¥ ‹ªÊ „ÈU•Ê, Áfl·ÿÊãÃ⁄U◊¥ Ÿ ¡ÊŸflÊ‹Ê ¡Ê ÿʪË∑§Ê ÁøûÊ „ÒU ©U‚ ÁøûÊmÊ⁄UÊ, ‡ÊÊSòÊ •ÊÒ⁄U •ÊøÊÿ¸∑§ ©U¬Œ‡ÊÊŸÈ‚Ê⁄U Áøãß ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÿÊªË ¬⁄U◊ ÁŸ⁄UÁÇÊÿóÁŒ√ÿ ¬ÈL§·∑§Êó¡Ê •Ê∑§Ê‡ÊSÕ ‚Íÿ◊¸ á«U‹◊¥ ¬⁄U◊ ¬ÈL§· „ÒUó©U‚∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃ Ê „ÒUH 8H
U Á∑¢§ ÁflÁ‡ÊCÔ¢U ø ¬ÈL§·¢ ÿÊÁÃ, ßÁà ©UëÿÃó
Á∑§Ÿ ‹ˇÊáÊÊ¥‚ ÿÈQ§ ¬⁄U◊ ¬ÈL§·∑§Ê (ÿʪË) ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU? ß‚¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
∑§Áfl¢ ¬È⁄UÊáÊ◊ŸÈ‡ÊÊÁ‚ÃÊ⁄U◊áÊÊ⁄UáÊËÿÊ¢‚◊ŸÈS◊⁄Ul—– ‚fl¸Sÿ œÊÃÊ⁄U◊ÁøãàÿM§¬◊ÊÁŒàÿfláÊZ Ã◊‚— ¬⁄USÃÊØH Ô 9H
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 8*
∑§Áfl¢ ∑˝§ÊãÌ̇ʟ¢ ‚fl¸ôÊ¢ ¬È⁄UÊáÊ¢ Áø⁄Uãß◊˜Ô •ŸÈ‡ÊÊÁ‚ÃÊ⁄¢U ‚fl¸Sÿ ¡ªÃ— ¬˝‡ÊÊÁ‚ÃÊ⁄U◊˜Ô •áÊÊ— ‚͡◊ÊŒ˜Ô •Á¬ •áÊËÿÊ¢‚¢ ‚͡◊Ã⁄U◊Ô˜ •ŸÈS◊⁄UŒÔ˜ •ŸÈÁøãÃÿŒ˜Ô ÿ— ∑§ÁpÃ˜Ô ‚fl¸Sÿ ∑§◊¸»§‹¡ÊÃSÿ œÊÃÊ⁄¢U ÁflÁøòÊÃÿÊ ¬˝ÊÁáÊèÿÊ Áfl÷Q§Ê⁄¢U Áfl÷Öÿ ŒÊÃÊ⁄U◊˜Ô •ÁøãàÿM§¬¢ Ÿ •Sÿ M§¬¢ ÁŸÿâ Áfll◊ÊŸ◊˜Ô •Á¬ ∑§ŸÁøÃ˜Ô ÁøãÃÁÿÃ¢È ‡ÊÄÿà ßÁà •ÁøãàÿM§¬— Ã◊˜Ô •ÊÁŒàÿfláʸ◊˜Ô •ÊÁŒàÿSÿ ßfl ÁŸàÿøÒÃãÿ¬˝∑§Ê‡ÊÊ fláÊʸ ÿSÿ Ã◊˜Ô •ÊÁŒàÿfláÊZ Ã◊‚— ¬⁄USÃÊŒ˜Ô •ôÊÊŸ‹ˇÊáÊÊŒ˜Ô ◊Ê„UÊãœ∑§Ê⁄UÊÃ˜Ô ¬⁄U◊˜Ô– Ã◊˜Ô •ŸÈÁøãÃÿŸ˜Ô ÿÊÁà ßÁà ¬Ífl¸áÊ ∞fl ‚ê’㜗H 9H
215
¡Ê ¬ÈL§· ÷ÍÃ, ÷ÁflcÿÃ˜Ô •ÊÒ⁄U flø◊ÊŸ∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹ó‚fl¸ôÊ, ¬È⁄UÊß, ‚ê¬Íáʸ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‡ÊÊ‚∑§ •ÊÒ⁄U •áÊÈ‚ ÷Ë •áÊÈ ÿÊŸË ‚͡◊‚ ÷Ë ‚͡◊Ã⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê, ¡Ê Á∑§ ‚ê¬Íáʸ ∑§◊¸»§‹∑§Ê ÁflœÊÿ∑§ •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁflÁøòÊM§¬‚ Áfl÷ʪ ∑§⁄U∑§ ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ©UŸ∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê »§‹ ŒŸflÊ‹Ê „ÒU ÃÕÊ •ÁøãàÿSflM§¬ •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê SflM§¬ ÁŸÿà •ÊÒ⁄U Áfll◊ÊŸ „UÊà „ÈU∞ ÷Ë Á∑§‚Ë∑§ mÊ⁄UÊ Áøãß Ÿ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ ∞‚Ê „ÒU ∞fl¢ ‚Íÿ¸∑§ ‚◊ÊŸ fláʸflÊ‹Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚Íÿ¸∑§ ‚◊ÊŸ ÁŸàÿ øß ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÿ fláʸflÊ‹Ê „ÒU •ÊÒ⁄U •ôÊÊŸM§¬ ◊Ê„U◊ÿ •ãœ∑§Ê⁄U‚ ‚fl¸ÕÊ •ÃËà „ÒU, ©U‚∑§Ê ’Ê⁄Uê’Ê⁄U S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– (fl„U) ©U‚∑§Ê S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ©U‚Ë∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬Ífl¸‡‹Ê∑§‚ ‚ê’㜠„ÒUH 9H
U Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹ ◊Ÿ‚Êø‹Ÿ ÷ÄàÿÊ ÿÈQ§Ê ÿʪ’‹Ÿ øÒfl– ÷˝fl È Ê◊ä¸ ÿ ¬˝ÊáÊ◊Êfl‡ÿ ‚êÿ∑˜§Ô ‚ â ¬⁄¢U ¬ÈL§·◊ȬÁÒ Ã ÁŒ√ÿ◊˜H Ô 10H ¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹ ◊⁄UáÊ∑§Ê‹ ◊Ÿ‚Ê •ø‹Ÿ ø‹Ÿfl̡ß ÷ÄàÿÊ ÿÈQ§Ê ÷¡Ÿ¢ ÷ÁQ§— ÃÿÊ ÿÈQ§Ê ÿʪ’‹Ÿ ø ∞fl ÿʪSÿ ’‹ ÿʪ’‹¢ ß ‚◊ÊÁœ¡‚¢S∑§Ê⁄U¬˝øÿ¡ÁŸÃÁøûÊSÕÒÿ¸‹ˇÊáÊ¢ ÿʪ’‹¢ ß ø ÿÈQ§ ßàÿÕ¸—– ¬ÍflZ NUŒÿ¬Èá«U⁄UË∑§ fl‡ÊË∑Χàÿ ÁøûÊ◊˜Ô, Ãà ™§äfl¸ªÊÁ◊ãÿÊ ŸÊ«KÊ ÷ÍÁ◊¡ÿ∑˝§◊áÊ ÷È˝flÊ— ◊äÿ ¬˝ÊáÊ◊˜Ô •Êfl‡ÿ SÕʬÁÿàflÊ, ‚êÿª˜Ô •¬˝◊ûÊ— ‚Ÿ˜Ô ‚ ∞fl¢ ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ÿÊªË “∑§Áfl¢ ¬È⁄UÊáÊ◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ‹ˇÊáÊ¢ â ¬⁄¢U ¬ÈL§·◊˜Ô ©U¬ÒÁà ¬˝Áìlà ÁŒ√ÿ¢ lÊßÊà◊∑§◊˜ÔH 10H
(¡Ê ÿʪË) •ãà ‚◊ÿó◊ÎàÿÈ∑§Ê‹◊¥ ÷ÁQ§ •ÊÒ⁄U ÿʪ’‹‚ ÿÈQ§ „ÈU•Êó•ÕÊ¸Ã˜Ô ÷¡Ÿ∑§Ê ŸÊ◊ ÷ÁQ§ „ÒU ©U‚‚ ÿÈQ§ „ÈU•Ê •ÊÒ⁄U ‚◊ÊÁœ¡ÁŸÃ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥∑§ ‚¢ª˝„U‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU߸ ÁøûÊÁSÕ⁄UÃÊ∑§Ê ŸÊ◊ ÿʪ’‹ „ÒU, ©U‚‚ ÷Ë ÿÈQ§ „ÈU•Ê, ø@‹ÃÊ⁄UÁ„UÃó•ø‹ ◊Ÿ‚, ¬„U‹ NUŒÿ-∑§◊‹◊¥ ÁøûÊ∑§Ê ÁSÕ⁄U ∑§⁄U∑§, Á»§⁄U ™§¬⁄U∑§Ë •Ê⁄U ¡ÊŸflÊ‹Ë ŸÊ«∏UËmÊ⁄UÊ ÁøûÊ∑§Ë ¬˝àÿ∑§ ÷ÍÁ◊∑§Ê ∑˝§◊‚ ¡ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÷˝È∑ȧÁ≈U∑§ ◊äÿ◊¥ ¬˝ÊáÊÊ¥∑§Ê SÕʬŸ ∑§⁄U∑§ ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‚ÊflœÊŸ „ÈU•Ê (¬⁄U◊Êà◊SflM§¬∑§Ê Áøãß ∑§⁄UÃÊ „ÒU) fl„U ∞‚Ê ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ÿÊªË “∑§®fl ¬È⁄UÊáÊ◊˜”Ô ßàÿÊÁŒ ‹ˇÊáÊÊfl¥ Ê‹ ©U‚ ÁŒ√ÿóøßÊà◊∑§ ¬⁄U◊ ¬ÈL§·∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒUH 10H
U
216
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
¬ÈŸ— •Á¬ flˇÿ◊ÊáÊŸ ©U¬ÊÿŸ ¬˝ÁÃ-
Á»§⁄U ÷Ë ÷ªflÊŸ˜Ô •Êª ’ËÊÿ ¡ÊŸflÊ‹ Á¬Áà‚ÃSÿ ’˝rÊÔáÊÊ flŒÁflmŒŸÊÁŒÁfl‡Ê·áÊ- ©U¬ÊÿÊ¥‚ ¬˝Ê# „UÊŸÿÊÇÿ •ÊÒ⁄U “flŒÁflŒÊ flŒÁãÔ ßàÿÊÁŒ Áfl‡Ê·áÊÊ¥mÊ⁄UÊ fláʸŸ Á∑§ÿ ¡ÊŸÿÊÇÿ ’˝rÊÔ∑§Ê Áfl‡ÊcÿSÿ •Á÷œÊŸ¢ ∑§⁄UÊÁà ÷ªflÊŸ˜Ôó ¬˝ÁìʌŸ ∑§⁄Uà „Ò¥Uó
ÿŒˇÊ⁄¢U flŒÁflŒÊ flŒÁãà Áfl‡ÊÁãà ÿlÃÿÊ flËÃ⁄Uʪʗ– ÿÁŒë¿UãÃÊ ’˝rÊÔøÿZ ø⁄UÁãà ÃûÊ ¬Œ¢ ‚æ˜UÔ ª˝„UáÊ ¬˝flˇÿH 11H ÿŒ˜Ô •ˇÊ⁄¢U Ÿ ˇÊ⁄UÁà ßÁà •ˇÊ⁄U◊˜Ô •ÁflŸÊÁ‡Ê “„U ªÊ̪! ’˝ÊrÊÔáʋʪ ©U‚Ë ß‚ •ˇÊ⁄U∑§Ê fláʸŸ flŒÁflŒÊ flŒÊÕ¸ôÊÊ flŒÁãà “ÃmÊ ∞ÃŒˇÊ⁄¢U ªÊ̪ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U” ß‚ üÊÈÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U flŒ∑§ ¬⁄U◊ ’˝ÊrÊÔáÊÊ •Á÷flŒÁãÔ (’΄U0 ©U0 3– 8– 8) ßÁà üÊÈ×– ‚fl¸Áfl‡Ê·ÁŸflø∑§àflŸ •Á÷flŒÁãà “•SÕÍ‹◊ŸáÊÈ” (’΄U0 ©U0 3– 8– 8) ßàÿÊÁŒ– Á∑¢§ ø Áfl‡ÊÁãà ¬˝Áfl‡ÊÁãà ‚êÿÇŒ‡Ê¸Ÿ¬˝Ê#ÊÒ ‚àÿÊ¢ ÿŒ˜Ô ÿÃÿÊ ÿ߇ÊË‹Ê— ‚ÛÿÊÁ‚ŸÊ flËÃ⁄UÊªÊ ÁflªÃÊ ⁄UÊªÊ ÿèÿ— à flËÃ⁄Uʪʗ– ÿÃ˜Ô ø •ˇÊ⁄U◊˜Ô ßë¿UãÃÊ ôÊÊÃÈ◊˜Ô ßÁà flÊÄÿ‡Ê·—– ’˝rÊÔøÿZ ªÈ⁄UÊÒ ø⁄UÁãÖ ÃÃ˜Ô Ã ¬Œ¢ ÃŒ˜Ô •ˇÊ⁄UÊÅÿ¢ ¬Œ¢ ¬ŒŸËÿ¢ à ÃÈèÿ¢ ‚æU˜Ôª˝„UáÊ ‚æ˜UÔª˝„U— ‚¢ˇÊ¬— ß ‚¢ˇÊ¬áÊ ¬˝flˇÿ ∑§ÕÁÿcÿÊÁ◊H 11H
•Õ¸∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹ ÁflmÊŸ˜Ô Á¡‚ •ˇÊ⁄U∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê ∑§÷Ë ŸÊ‡Ê Ÿ „UÊ, ∞‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê “fl„U Ÿ SÕÍ‹ „ÒU, Ÿ ‚͡◊ „ÒU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚’ Áfl‡Ê·Ê¥∑§Ê ÁŸ⁄UÊ∑§⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ fláʸŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, ÃÕÊ Á¡Ÿ∑§Ë •Ê‚ÁQ§ ŸCÔU „UÊ øÈ∑§Ë „ÒU, ∞‚ flËÃ⁄Uʪ, ÿ%‡ÊË‹ ‚¢ãÿÊ‚Ë ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÊ ¡ÊŸ¬⁄U Á¡‚◊¥ ¬˝ÁflCÔU „UÊà „Ò¥U– ∞fl¢ Á¡‚ •ˇÊ⁄U∑§Ê ¡ÊŸŸÊ* øÊ„UŸfl Ê‹ (‚Êœ∑§) ªÈL§∑ȧ‹◊¥ ’˝rÊÔøÿ¸fl˝Ã∑§Ê ¬Ê‹Ÿ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, fl„U •ˇÊ⁄UŸÊ◊∑§ ¬Œ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬˝Ê# ∑§⁄UŸÿÊÇÿ SÕÊŸ ◊Ò¥ ÃÈ¤Ê ‚¢ª˝„U‚ó‚¢ˇÊ¬‚ ’ËÊÃÊ „°ÍU– ‚¢ª˝„U ‚¢ˇÊ¬∑§Ê ∑§„Uà „Ò¥UH 11H
U “‚ ÿÊ „U flÒ Ãjªflã◊ŸÈcÿ·È ¬˝ÊÿáÊÊãÃ◊ÊVUÔÊ⁄U-
‚àÿ∑§Ê◊∑§ ÿ„U ¬Í¿UŸ¬ ⁄U Á∑§ “„U ÷ªflŸ˜!Ô ◊ŸÈcÿÊ◊¥ ‚ ¥
fl„U ¡Ê Á∑§ ◊⁄Uáʬÿ¸ãà •Ê¥∑§Ê⁄U∑§Ê ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U äÿÊŸ ∑§⁄UÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU fl„U ©U‚ ‚ÊœŸ‚ Á∑§‚ ÃS◊Ò ‚ „UÊflÊø, ∞ÃmÒ ‚àÿ∑§Ê◊ ¬⁄¢U øʬ⁄¢U ø ‹Ê∑§∑§Ê ¡Ëà ‹ÃÊ „ÒU? Á¬å¬‹ÊŒ ´§Á·Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ „U ‚àÿ∑§Ê◊! ÿ„U •Ê¥∑§Ê⁄U „UË ÁŸ—‚¢Œ„U ¬⁄U’˝rÊÔ „ÒU ’˝rÊÔ ÿŒÊVÔUÊ⁄U—” ßÁà ©U¬∑˝§êÿ “ÿ— ¬ÈŸ⁄Uâ •ÊÒ⁄U ÿ„UË •¬⁄U ’˝rÊÔ ÷Ë „ÒU–” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝‚XÔU ÁòÊ◊ÊòÊáÊÊÁ◊àÿßÒflÊˇÊ⁄UáÊ ¬⁄¢U ¬ÈL§·◊Á÷äÿÊÿËÔ •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄U∑§ Á»§⁄U “¡Ê ∑§Ê߸ ß‚ ÃËŸ ◊ÊòÊÊflÊ‹”•Ê◊”Ô˜ ß‚ •ˇÊ⁄UmÊ⁄UÊ ¬⁄U◊ ¬ÈL§·∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃÊ ⁄U„UÃÊ (¬˝0 ©U0 5– 1-2-5) ßàÿÊÁŒŸÊ fløŸŸ, „ÒU–” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥‚ (¬˝‡ŸÊ¬ÁŸ·Œ˜Ô◊¥),
◊Á÷äÿÊÿËà ∑§Ã◊¢ flÊfl ‚ ß ‹Ê∑¢§ ¡ÿÃËÁÃ
* “ôÊÊÃÈ◊˜”Ô ‡ÊéŒ ◊Í‹ ‡‹Ê∑§◊¥ Ÿ„UË¥ „ÒU, ß‚∑§Ê ÷Êcÿ∑§Ê⁄UŸ flÊÄÿ‡Ê· ◊ÊŸÊ „ÒU–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 8*
“•ãÿòÊ œ◊ʸŒãÿòÊÊœ◊ʸØԔ ßÁà ø ©U¬∑˝§êÿ
217
ÃÕÊ “¡Ê œ◊¸‚ Áfl‹ˇÊáÊ „ÒU •ÊÒ⁄U •œ◊¸‚ ÷Ë Áfl‹ˇÊáÊ „ÒU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝‚XÔU •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄U∑§ Á»§⁄U
“‚fl¸ flŒÊ ÿଌ◊Ê◊ŸÁãà ìʢÁ‚ ‚flʸÁáÊ ø “‚◊Sà flŒ Á¡‚ ¬⁄U◊¬Œ∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ‚◊Sà ì Á¡‚∑§Ê ’Ã‹Ê ⁄U„U „Ò¥U ÃÕÊ Á¡‚
ÿmŒÁãÖ ÿÁŒë¿UãÃÊ ’˝rÊÔøÿZ ø⁄UÁãà ÃûÊ ¬Œ¢ ¬⁄U◊¬Œ∑§Ê øÊ„UŸflÊ‹ ’˝rÊÔøÿ¸∑§Ê ¬Ê‹Ÿ Á∑§ÿÊ ∑§⁄Uà „Ò¥U, fl„U ¬⁄U◊¬Œ ‚¢ˇÊ¬‚ ÃÈ¤Ê ’Ëʙ°§ªÊ; fl„U
‚æ˜UÔª˝„UáÊ ’˝flËêÿÊÁ◊àÿÃØԔ (∑§0 ©U0 1– 2– „ÒU “•Ê◊˜Ô” ∞‚Ê ÿ„U (∞∑§ •ˇÊ⁄U)–” ßàÿÊÁŒ fløŸÊ¥‚ 14-15) ßàÿÊÁŒÁ÷— ø fløŸÒ—– (∑§∆UʬÁŸ·Œ˜◊Ô ¥)– ¬⁄USÿ ’˝rÊÔáÊÊ flÊø∑§M§¬áÊ ¬˝ÁÃ◊ÊflÃ˜Ô ¬⁄U’˝rÊÔ∑§Ê flÊø∑§ „UÊŸ‚ ∞fl¢ ¬˝ÁÃ◊Ê∑§Ë ÷Ê°Áà ©U‚∑§Ê ¬˝ÃË∑§ (ÁøqÔU) „UÊŸ‚ ◊㌠•ÊÒ⁄U ◊äÿ◊
¬˝ÃË∑§M§¬áÊ ø ¬⁄U’˝rÊÔ¬˝ÁìÁûÊ‚ÊœŸàflŸ ’ÈÁhflÊ‹ ‚Êœ∑§Ê¥∑§ Á‹ÿ ¡Ê ¬⁄U’˝rÊÔ-¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§Ê ‚ÊœŸM§¬ ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU ©U‚ •Ê¥∑§Ê⁄U∑§Ë
◊ãŒ◊äÿ◊’ÈhËŸÊ¢ ÁflflÁˇÊÃSÿ •ÊVÔUÊ⁄USÿ ∑§Ê‹ÊãÃ⁄U◊¥ ◊ÈÁQ§M§¬ »§‹ ŒŸflÊ‹Ë ¡Ê ©U¬Ê‚ŸÊ ©U¬Ê‚Ÿ¢ ∑§Ê‹ÊãÃ⁄U ◊ÈÁQ§»§‹◊˜Ô ©UQ¢§ ÿØÔ, ’ËÊÿË ªÿË „ÒU, ÃŒ˜Ô ∞fl ß„U •Á¬ “∑§Áfl¢ ¬È⁄UÊáÊÿ„UÊ° ÷Ë “∑§Áfl¢ ¬È⁄UÊáÊ◊ŸÈ‡ÊÊÁ‚ÃÊ⁄U◊˜Ô” “ÿŒˇÊ⁄¢U ◊ŸÈ‡ÊÊÁ‚ÃÊ⁄U◊˜Ô” “ÿŒˇÊ⁄¢U flŒÁflŒÊ flŒÁãÔ ßÁà ø flŒÁflŒÊ flŒÁãÔ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝ÁìʌŸ Á∑§ÿ „ÈU∞ ©U¬ãÿSÃSÿ ¬⁄USÿ ’˝rÊÔáÊ— ¬ÍflʸQ§M§¬áÊ ¬˝ÁÃ- ¬⁄U’˝rÊÔ∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§Ê ¬ÍflʸQ§M§¬‚ ©U¬Êÿ÷Íà ¡Ê •Ê¢∑§Ê⁄U ¬ûÿȬÊÿ÷ÍÃSÿ •ÊVÔUÊ⁄USÿ ∑§Ê‹ÊãÃ⁄U◊ÈÁQ§- „ÒU, ©U‚∑§Ë ∑§Ê‹ÊãÃ⁄U◊¥ ◊ÈÁQ§M§¬ »§‹ ŒŸflÊ‹Ë fl„UË »§‹◊˜Ô ©U¬Ê‚Ÿ◊˜Ô, ÿʪœÊ⁄UáÊÊ‚Á„Uâ flQ§√ÿ¢ ©U¬Ê‚ŸÊ, ÿʪœÊ⁄UáÊÊ‚Á„Uà ∑§„UŸË „ÒU ÃÕÊ ©U‚∑§ ¬˝‚Q§ÊŸÈ¬˝‚Q¢§ ø ÿÁà∑§Á@Œ˜Ô ßÁà ∞fl◊Õ¸ ¬˝‚XÔU •ÊÒ⁄U •ŸÈ¬˝‚XÔU◊¥ •ÊŸflÊ‹Ë ’ÊÃ¥ ÷Ë ∑§„UŸË „Ò¥U– ©UûÊ⁄UÊ ª˝ãÕ •Ê⁄UèÿÃó ß‚Á‹ÿ •Êª∑§Ê ª˝ãÕ •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
‚fl¸mÊ⁄UÊÁáÊ ‚¢ÿêÿ ◊ŸÊ NUÁŒ ÁŸL§äÿ ø– ◊ÍäãÿʸœÊÿÊà◊Ÿ— ¬˝ÊáÊ◊ÊÁSÕÃÊ ÿʪœÊ⁄UáÊÊ◊˜ÔH 12H ‚fl¸mÊ⁄UÊÁáÊ ‚flʸÁáÊ ø ÃÊÁŸ mÊ⁄UÊÁáÊ ø ‚fl¸mÊ⁄UÊÁáÊ ©U¬‹éœÊÒ ÃÊÁŸ ‚flʸÁáÊ ‚¢ÿêÿ ‚¢ÿ◊Ÿ¢ ∑ΧàflÊ, ◊ŸÊ NUÁŒ NUŒÿ¬Èá«U⁄UË∑§ ÁŸL§äÿ ÁŸ⁄UÊœ¢ ∑ΧàflÊ ÁŸc¬˝øÊ⁄U◊˜Ô •Ê¬Êl, ÃòÊ fl‡ÊË∑Χß ◊Ÿ‚Ê NUŒÿÊŒ˜Ô ™§äfl¸ªÊÁ◊ãÿÊ ŸÊ«KÊ ™§äfl¸◊˜Ô •Ê⁄UsÔ ◊ÍÌœA •ÊœÊÿ •Êà◊Ÿ— ¬˝ÊáÊ◊˜Ô •ÊÁSÕ× ¬˝flÎûÊÊ ÿʪœÊ⁄UáÊÊ¢ œÊ⁄UÁÿÃÈ◊˜ÔH 12H
‚◊Sà mÊ⁄UÊ¥∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô Áfl·ÿÊ¥∑§Ë ©U¬‹Áéœ∑§ mÊ⁄UM§¬ ¡Ê ‚◊Sà ßÁãº˝ÿªÊ‹∑§ „Ò¥U ©UŸ ‚’∑§Ê ‚¢ÿ◊ ∑§⁄U∑§ ∞fl¢ ◊Ÿ∑§Ê NUŒÿ∑§◊‹◊¥ ÁŸL§h ∑§⁄U∑§ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚¢∑§À¬-Áfl∑§À¬‚ ⁄UÁ„Uà ∑§⁄U∑§, Á»§⁄U fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ ◊Ÿ∑§ ‚„UÊ⁄U‚ NUŒÿ‚ ™§¬⁄U ¡ÊŸflÊ‹Ë ŸÊ«UËmÊ⁄UÊ ™§¬⁄U ø…∏U∑§⁄U •¬Ÿ ¬˝ÊáÊÊ¥∑§Ê ◊SÃ∑§◊¥ SÕʬŸ ∑§⁄U∑§ ÿʪœÊ⁄UáÊÊ∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝flÎûÊ „ÈU•Ê ‚Êœ∑§ (¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃÊ „ÒU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •ª‹ ‡‹Ê∑§‚ ‚ê’㜠„ÒU)H 12H
U
218
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃòÊ ∞fl ø œÊ⁄UÿŸ˜Ôó
©U‚Ë ¡ª„U (¬˝ÊáÊÊ¥∑§Ê) ÁSÕ⁄U ⁄Uπà „ÈU∞ó
•ÊÁ◊àÿ∑§ÊˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ √ÿÊ„U⁄Uã◊Ê◊ŸÈS◊⁄UŸ˜Ô– ÿ— ¬˝ÿÊÁà àÿ¡ãŒ„¢U ‚ ÿÊÁà ¬⁄U◊Ê¢ ªÁÃ◊˜ÔH 13H •Ê◊˜Ô ßÁà ∞∑§ÊˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ ’˝rÊÔáÊ— •Á÷“•Ê◊˜Ô” ß‚ ∞∑§ •ˇÊ⁄UM§¬ ’˝rÊÔ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ’˝rÊÔ∑§ œÊŸ÷ÍÃ◊˜Ô •ÊVÔUÊ⁄¢U √ÿÊ„U⁄UŸ˜Ô ©UìÊÊ⁄UÿŸ˜Ô SflM§¬∑§Ê ‹ˇÿ ∑§⁄UÊŸflÊ‹ •Ê¥∑§Ê⁄U∑§Ê ©UìÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ •Õ¸M§¬ ◊È¤Ê ß¸E⁄U∑§Ê Áøãß ∑§⁄UÃÊ
Ìո÷Íâ ◊Ê◊˜ ߸E⁄U◊˜Ô •ŸÈS◊⁄UŸ˜Ô •ŸÈÁøãÃÿŸ˜Ô „ÈU•Ê ¡Ê ¬ÈL§cÊ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊⁄UÃÊ „ÒU, ÿ— ¬˝ÿÊÁà Á◊˝ÿÃ, fl„U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ¿UÊ«∏U∑§⁄U ¡ÊŸflÊ‹Ê ¬⁄U◊ ‚ àÿ¡Ÿ˜Ô ¬Á⁄Uàÿ¡Ÿ˜Ô Œ„¢U ‡Ê⁄UË⁄¢U àÿ¡Ÿ˜Ô Œ„U◊˜Ô ßÁà ¬˝ÿÊáÊÁfl‡Ê·áÊÊÕZ Œ„UàÿʪŸ ªÁÃ∑§Ê ¬ÊÃÊ „ÒU– ÿ„UÊ° “àÿ¡ãŒ„U◊˜Ô” ÿ„U Áfl‡Ê·áÊ ¬˝ÿÊáÊ◊˜Ô •Êà◊ŸÊ Ÿ SflM§¬ŸÊ‡ÊŸ ßàÿÕ¸—– ‚ “◊⁄UáÊ” ∑§Ê ‹ˇÿ ∑§⁄UÊŸ∑§ Á‹ÿ „ÒU– •Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ ∞fl¢ àÿ¡Ÿ˜Ô ÿÊÁà ªë¿UÁà ¬⁄U◊Ê¢ ¬˝∑ΧCÔUÊ¢ Œ„U∑§ àÿʪ‚ „UË •Êà◊Ê∑§Ê ◊⁄UáÊ „ÒU, SflM§¬∑§ ŸÊ‡Ê‚ Ÿ„UË¥H 13H ªÁÃ◊˜ÔH 13H
U
Á∑¢§ øó
ÃÕÊó
•ŸãÿøÃÊ— ‚Ãâ ÿÊ ◊Ê¢ S◊⁄UÁà ÁŸàÿ‡Ê—– ÃSÿÊ„¢U ‚È‹÷— ¬ÊÕ¸ ÁŸàÿÿÈQ§Sÿ ÿÊÁªŸ—H 14H •ŸãÿøÃÊ Ÿ •ãÿÁfl·ÿ øÃÊ ÿSÿ ‚— •ÿ◊˜Ô •ŸãÿøÃÊ ÿÊªË ‚Ãâ ‚fl¸ŒÊ ÿÊ ◊Ê¢ ¬⁄U◊E⁄¢U S◊⁄UÁà ÁŸàÿ‡Ê—– ‚ÃÃ◊˜Ô ßÁà ŸÒ⁄UãÃÿ¸◊˜Ô ©UëÿÖ ÁŸàÿ‡Ê ßÁà ŒËÉʸ∑§Ê‹àfl◊˜Ô ©UëÿÖ Ÿ ·á◊Ê‚¢ ‚¢flà‚⁄¢U flÊ Á∑¢§ ÃÌ„U ÿÊflîÊËfl¢ ŸÒ⁄UãÃÿ¸áÊ ÿÊ ◊Ê¢ S◊⁄UÁà ßàÿÕ¸—– ÃSÿ ÿÊÁªŸ— •„¢U ‚È‹÷— ‚ÈπŸ ‹èÿ— ¬ÊÕ¸ ÁŸàÿÿÈQ§Sÿ ‚ŒÊ ‚◊ÊÁ„UÃSÿ ÿÊÁªŸ— ÿà ∞fl◊˜Ô •Ã— •ŸãÿøÃÊ— ‚Ÿ˜Ô ◊Áÿ ‚ŒÊ ‚◊ÊÁ„UÃÊ ÷flØÔH 14H
•ŸãÿÁøûÊflÊ‹Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê ÁøûÊ •ãÿ Á∑§‚Ë ÷Ë Áfl·ÿ∑§Ê Áøãß Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ, ∞‚Ê ¡Ê ÿÊªË ‚fl¸ŒÊ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ¬˝ÁÃÁŒŸ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§Ê S◊⁄UáÊ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ÿ„UÊ° “‚ÃÃ◊˜Ô” ß‚ ‡Ê錂 ÁŸ⁄UãÃ⁄UÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ „ÒU •ÊÒ⁄U “ÁŸàÿ‡Ê—” ß‚ ‡Ê錂 ŒËÉʸ∑§Ê‹∑§Ê ∑§ÕŸ „ÒU, •Ã— ÿ„U ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ¿U— ◊„UËŸ ÿÊ ∞∑§ fl·¸ „UË Ÿ„UË¥ Á∑¢§ÃÈ ¡ËflŸ¬ÿ¸ãà ¡Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄UÊ S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– „U ¬ÊÕ¸! ©U‚ ÁŸàÿ-‚◊ÊÁœSÕ ÿʪË∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ‚È‹÷ „°ÍU– •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚∑§Ê ◊Ò¥ •ŸÊÿÊ‚ ¬˝Ê# „UÊ ¡ÊÃÊ „°ÍU– ¡’ Á∑§ ÿ„U ’Êà „ÒU, ß‚Á‹ÿ (◊ŸÈcÿ∑§Ê) •Ÿãÿ ÁøûÊflÊ‹Ê „UÊ∑§⁄U ‚ŒÊ „UË ◊ȤÊ◊¥ ‚◊ÊÁ„UÃÁøûÊ ⁄U„UŸÊ øÊÁ„UÿH 14H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 8*
219
Ãfl ‚ÊÒ‹èÿŸ Á∑¢§ SÿÊØÔ, ßÁà ©Uëÿà oÎáÊÈ •Ê¬∑§ ‚È‹÷ „UÊ ¡ÊŸ‚ ÄÿÊ „Uʪ Ê? ß‚¬⁄U ∑§„Uà Ì˜Ô ◊◊ ‚ÊÒ‹èÿŸ ÿŒ˜Ô ÷flÁÃó „ÒU¥ Á∑§ ◊⁄UË ‚È‹÷ ¬˝ÊÁ#‚ ¡Ê „UÊÃ Ê „ÒU, fl„U ‚ÈŸó
◊Ê◊Ȭàÿ ¬ÈŸ¡¸ã◊ ŒÈ—πÊ‹ÿ◊‡ÊÊEÃ◊˜Ô– ŸÊ¬AÈflÁãà ◊„UÊà◊ÊŸ— ‚¢Á‚Áh¢ ¬⁄U◊Ê¢ ªÃÊ—H 15H ◊Ê◊˜Ô ©U¬àÿ ◊Ê◊˜Ô ߸E⁄U◊˜Ô ©U¬àÿ ◊jÊfl◊˜Ô •Ê¬Êl ¬ÈŸ¡¸ã◊ ¬ÈŸL§à¬Áû¢Ê Ÿ ¬˝Ê¬AÈflÁãÖ Á∑¢§ÁflÁ‡ÊCÔ¢U ¬ÈŸ¡¸ã◊ Ÿ ¬˝Ê¬AÈflÁãà ßÁà ÃÁm‡Ê·áÊ◊˜Ô •Ê„Uó ŒÈ—πÊ‹ÿ¢ ŒÈ—πÊŸÊ◊˜Ô •ÊäÿÊÁà◊∑§ÊŒËŸÊ◊˜Ô •Ê‹ÿ◊˜Ô •ÊüÊÿ◊˜Ô •Ê‹Ëÿãà ÿÁS◊Ÿ˜Ô ŒÈ—πÊÁŸ ßÁà ŒÈ—πÊ‹ÿ¢ ¡ã◊– Ÿ ∑§fl‹ ŒÈ—πÊ‹ÿ◊˜Ô •‡ÊÊEÃ◊˜Ô •ŸflÁSÕÃSflM§¬¢ ø Ÿ •Ê¬AÈflÁãà ߸Œ‡Î Ê¢ ¬ÈŸ¡¸ã◊ ◊„UÊà◊ÊŸÊ ÿÃÿ— ‚¢Á‚Áh¢ ◊ÊˇÊÊÅÿÊ¢ ¬⁄U◊Ê¢ ¬˝∑ΧCÔUÊ¢ ªÃÊ— ¬˝Ê#Ê—– ÿ ¬ÈŸ— ◊Ê¢ Ÿ ¬˝Ê¬AÈflÁãà à ¬ÈŸ— •ÊfløãÃH 15H
◊È¤Ê ß¸E⁄U∑§Ê ¬Ê∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊⁄U ÷Êfl∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄U∑§ Á»§⁄U (fl ◊„UʬÈL§·) ¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ê Ÿ„UË¥ ¬ÊÖ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ê Ÿ„UË¥ ¬ÊÃ, ÿ„U S¬CÔU ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ©U‚∑§ Áfl‡Ê·áÊ ’ËÊà „Ò¥Uó •ÊäÿÊÁà◊∑§ •ÊÁŒ ÃËŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ŒÈ—πÊ¥∑§Ê ¡Ê SÕÊŸó•ÊœÊ⁄U „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚◊Sà ŒÈ—π Á¡‚◊¥ ⁄U„Uà „Ò¥U, ∑§fl‹ ŒÈ—πÊ¥∑§Ê SÕÊŸ „UË Ÿ„UË¥ ¡Ê •‡ÊÊEà ÷Ë „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê SflM§¬ ÁSÕ⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU, ∞‚ ¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ê ◊ÊˇÊM§¬ ¬⁄U◊ üÊDÔU Á‚Áh∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞ ◊„UÊà◊Êó‚¢ãÿʂ˪áÊ Ÿ„UË¥ ¬ÊÖ ¬⁄¢UÃÈ ¡Ê ◊È¤Ê ¬˝Ê# Ÿ„UË¥ „UÊà fl Á»§⁄U ‚¢‚Ê⁄U◊¥ •Êà „Ò¥UH 15H
U Á∑¢§ ¬ÈŸ— àflûÊ— •ãÿÃ˜Ô ¬˝Ê#Ê— ¬ÈŸ— •Êfløãà ßÁà ©UëÿÃó
ÃÊ ÄÿÊ •Ê¬∑§ Á‚flÊ •ãÿ SÕÊŸ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊŸflÊ‹ ¬ÈL§· Á»§⁄U ‚¢‚Ê⁄U◊¥ •Êà „Ò¥U? ß‚¬⁄U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
•Ê’˝rÊÔ÷ÈflŸÊÀ‹Ê∑§Ê— ¬ÈŸ⁄UÊflÌÃŸÊ˘¡¸ÈŸ– ◊Ê◊Ȭàÿ ÃÈ ∑§ÊÒãÃÿ ¬ÈŸ¡¸ã◊ Ÿ ÁfllÃH 16H •Ê’˝rÊÔ÷ÈflŸÊŒ˜Ô ÷flÁãà ÿÁS◊Ÿ˜Ô ÷ÍÃÊÁŸ ßÁà Á¡‚◊¥ ¬˝ÊáÊË ©Uà¬ÛÊ „UÊà •ÊÒ⁄U ÁŸflÊ‚ ∑§⁄Uà „ÒU¥ ©U‚∑§Ê ÷ÈflŸ¢ ’˝rÊÔ÷ÈflŸ¢ ’˝rÊÔ‹Ê∑§ ßàÿÕ¸—– ŸÊ◊ ÷ÈflŸ „ÒU, ’˝rÊÔ‹Ê∑§ ’˝rÊÔ÷flÈ Ÿ ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU– „U •¡¸ÈŸ! ’˝rÊÔ‹Ê∑§¬ÿ¸ãà •ÕÊ¸Ã˜Ô ’˝rÊÔ‹Ê∑§‚Á„Uà ‚◊Sà ‹Ê∑§ ¬ÈŸ⁄UÊflÃ˸ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡Ÿ◊¥ ¡Ê∑§⁄U Á»§⁄U ¬ÈŸ⁄UÊflÌß— ¬ÈŸ⁄UÊfløŸSfl÷ÊflÊ „U •¡¸ÈŸ– ◊Ê◊˜Ô ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ¡ã◊ ‹ŸÊ ¬«∏U, ∞‚ „Ò¥U– ¬⁄¢UÃÈ „U ∑ȧãÃˬÈòÊ! ∞∑§◊˜Ô ©U¬àÿ ÃÈ ∑§ÊÒãÃÿ ¬ÈŸ¡¸ã◊ ¬ÈŸL§à¬ÁûÊ— Ÿ ∑§fl‹ ∞∑§ ◊È¤Ê ¬˝Ê# „UÊŸ ¬ ⁄U Á»§⁄U ¬ÈŸ¡¸ã◊ó¬ÈŸL§à¬ÁûÊ Ÿ„UË¥ „UÊÃËH 16H
•Ê’˝rÊÔ÷ÈflŸÊÃ˜Ô ‚„U ’˝rÊÔ÷ÈflŸŸ ‹Ê∑§Ê— ‚fl¸
ÁfllÃH 16H
U
220
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
’˝rÊÔ‹Ê∑§‚Á„UÃÊ
‹Ê∑§Ê—
∑§S◊ÊØÔ
¬ÈŸ⁄UÊflÌß—, ∑§Ê‹¬Á⁄UÁë¿UÛÊàflÊØÔ, ∑§Õ◊˜Ôó
’˝rÊÔ‹Ê∑§‚Á„Uà ‚◊Sà ‹Ê∑§ ¬ÈŸ⁄UÊflÃ˸ Á∑§‚ ∑§Ê⁄UáÊ‚ „Ò¥U? ∑§Ê‹‚ ¬Á⁄UÁë¿UÛÊ „Ò¥U ß‚Á‹ÿ; ∑§Ê‹‚ ¬Á⁄UÁë¿UÛÊ ∑Ò§‚ „Ò¥U?ó
‚„UdÿȪ¬ÿ¸ãÃ◊„Uÿ¸µrÊÔáÊÊ ⁄UÊÁòÊ¢ ÿȪ‚„UdÊãÃÊ¢ Ã˘„UÊ⁄UÊòÊÁflŒÊ
ÁflŒÈ—– ¡ŸÊ—H 17H
‚„UdÿȪ¬ÿ¸ãâ ‚„Ud¢ ÿȪÊÁŸ ¬ÿ¸ã× ¬ÿ¸fl’˝rÊÔÊó¬˝¡Ê¬Áà •ÕÊ¸Ã˜Ô Áfl⁄UÊ≈˜UÔ∑§ ∞∑§ ÁŒŸ∑§Ê, ‚ÊŸ¢ ÿSÿ •qÔU— ÃŒ˜Ô •„U— ‚„UdÿȪ¬ÿ¸ãâ ∞∑§ ‚„UdÿȪ∑§Ë •flÁœflÊ‹Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚∑§Ê ∞∑§ ’˝rÊÔáÊ— ¬˝¡Ê¬Ã— Áfl⁄UÊ¡Ê ÁflŒÈ—– ‚„UdÿȪ◊¥ •ãà „UÊ, ∞‚Ê ‚◊¤Êà „Ò¥U– ⁄UÊÁòÊ◊˜Ô •Á¬ ÿȪ‚„UdÊãÃÊ◊˜Ô •„U—¬Á⁄U◊ÊáÊÊ◊˜Ô ÃÕÊ ’˝rÊÔÊ∑§Ë ⁄UÊÁòÊ∑§Ê ÷Ë ‚„UdÿȪ∑§Ë •flÁœflÊ‹Ë ∞fl– •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁŒŸ∑§ ’⁄UÊ’⁄U „UË ‚◊¤Êà „Ò¥U– ∑§ ÁflŒÈ— ßÁà •Ê„Uó ∞‚Ê ∑§ÊÒŸ ‚◊¤Êà „Ò¥U? ‚Ê ∑§„Uà „Ò¥Uó à •„UÊ⁄UÊòÊÁflŒ— ∑§Ê‹‚æ˜UÔÅÿÊÁflŒÊ ¡ŸÊ fl ÁŒŸ •ÊÒ⁄U ⁄UÊÃ∑§ Ãûfl∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹, •ÕÊ¸Ã˜Ô ßàÿÕ¸—– ÿà ∞fl¢ ∑§Ê‹¬Á⁄UÁë¿UÛÊÊ— à •Ã— ∑§Ê‹∑§ ¬Á⁄U◊ÊáÊ∑§Ê ¡ÊŸŸflÊ‹ ÿʪˡŸ ∞‚Ê ¡ÊŸÃ „Ò¥U– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ê‹‚ ¬Á⁄UÁë¿UÛÊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl ‚÷Ë ‹Ê∑§ ¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûÊflÊ‹ „Ò¥UH 17H
¬ÈŸ⁄UÊflÌÃŸÊ ‹Ê∑§Ê—H 17H
U ¬˝¡Ê¬Ã— •„UÁŸ ÿŒ˜Ô ÷flÁà ⁄UÊòÊÊÒ ø ÃŒ˜Ô ¬˝¡Ê¬ÁÃ∑§ ÁŒŸ◊¥ •ÊÒ⁄U ⁄UÊÁòÊ◊¥ ¡Ê ∑ȧ¿U „UÊÃÊ „ÒU ©UëÿÃó ©U‚∑§Ê fláʸŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
•√ÿQ§ÊmKQ§ÿ— ‚flʸ— ¬˝÷flãàÿ„U⁄Uʪ◊– ⁄UÊòÿʪ◊ ¬˝‹Ëÿãà ÃòÊÒflÊ√ÿQ§‚ÜôÊ∑§H 18H •√ÿQ§ÊŒ˜Ô •√ÿQ¢§ ¬˝¡Ê¬Ã— SflʬÊflSÕÊ ÁŒŸ∑§ •Ê⁄Uê÷∑§Ê‹∑§Ê ŸÊ◊ “•„U⁄Uʪ◊” „ÒU, ’˝rÊÔÊ∑§ ÃS◊ÊŒ˜Ô •√ÿQ§ÊŒ˜Ô √ÿQ§ÿÊ √ÿÖÿãà ßÁà ÁŒŸ∑§ •Ê⁄Uê÷∑§Ê‹◊¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô ’˝rÊÔÊ∑§ ¬˝’Êœ∑§Ê‹◊¥ √ÿQ§ÿ— SÕÊfl⁄U¡XÔU◊‹ˇÊáÊÊ— ‚flʸ— ¬˝¡Ê— ¬˝÷flÁãà •Á÷√ÿÖÿãÃ, •qÔU •Êª◊— •„U⁄Uʪ◊— ÃÁS◊Ÿ˜Ô •„U⁄Uʪ◊ ∑§Ê‹ ’˝rÊÔáÊ— ¬˝’Êœ∑§Ê‹– ÃÕÊ ⁄UÊòÿʪ◊ ’˝rÊÔáÊ— Sflʬ∑§Ê‹ ¬˝‹Ëÿãà ‚flʸ √ÿQ§ÿ— ÃòÊ ∞fl ¬ÍflʸQ§ •√ÿQ§‚ÜôÊ∑§H 18H
•√ÿQ§‚ó¬˝¡Ê¬ÁÃ∑§Ë ÁŸº˝ÊflSÕÊ‚ ‚◊Sà √ÿÁQ§ÿÊ°ó SÕÊfl⁄U-¡XÔU◊M§¬ ‚◊Sà ¬˝¡Ê∞° ©Uà¬ÛÊ „UÊÃË „Ò¥Uó ¬˝∑§≈U „UÊÃË „Ò¥U– ¡Ê √ÿQ§ó¬˝∑§≈U „UÊÃË „Ò , ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ √ÿÁQ§ „ÒU– ÃÕÊ ⁄UÊÁòÊ∑§ •ÊŸ¬⁄Uó’˝rÊÔÊ∑§ ‡ÊÿŸ ∑§⁄UŸ∑ § ‚◊ÿ ©U‚ ¬ÍflÊQ¸ § •√ÿQ§ ŸÊ◊∑§ ¬˝¡Ê¬ÁÃ∑§Ë ÁŸº˝ÊflSÕÊ◊¥ „UË ‚◊Sà ¬˝ÊáÊË ‹ËŸ „UÊ ¡Êà „ÒU¥H 18H
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 8*
221
•∑ΧÃÊèÿʪ◊∑ΧÃÁfl¬˝áÊʇʌʷ¬Á⁄U„UÊ⁄UÊÕ¸◊,Ô˜
Ÿ Á∑§ÿ ∑§◊ÊZ∑§Ê »§‹ Á◊‹ŸÊ •ÊÒ⁄U Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§◊ÊZ∑§Ê »§‹ Ÿ Á◊‹ŸÊ, ß‚ ŒÊ·∑§Ê ¬Á⁄U„UÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ ’ãœ◊ÊˇÊ‡ÊÊSòʬ˝flÁÎ ûÊ‚Ê»§Àÿ¬˝Œ‡Ê¸ŸÊÕ¸◊Ô˜ •ÁfllÊÁŒÁ‹ÿ, ’㜟 •ÊÒ⁄U ◊ÈÁQ§∑§Ê ◊ʪ¸ ’ËʟflÊ‹ Ä‹‡Ê◊Í‹∑§◊ʸ‡Êÿfl‡ÊÊÃ˜Ô ø •fl‡ÊÊ ÷Íê˝Ê◊Ê ‡ÊÊSòÊflÊÄÿÊ∑¥ §Ë ‚»§‹ÃÊ ÁŒπÊŸ∑§ Á‹ÿ •ÊÒ⁄U “•ÁfllÊÁŒ ¬@-Ä‹‡Ê◊Í‹∑§ ∑§◊¸‚S¢ ∑§Ê⁄UÊ∑¥ § fl‡Ê◊¥ ¬«∏U∑§⁄U ¬⁄Uʜ˟ ÷ÍàflÊ ÷ÍàflÊ ¬˝‹Ëÿà ßÁà •Ã— ‚¢‚Ê⁄U „ÈU•Ê ¬˝ÊáÊË-‚◊ÈŒÊÿ ’Ê⁄¢U’Ê⁄U ©Uà¬ÛÊ „UÊ-„UÊ∑§⁄U ‹ÿ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU”óß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ∑§ÕŸ‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ flÒ⁄UÊÇÿ ÁŒπ‹ÊŸ∑§ Á‹ÿ ÿ„U ∑§„Uà „Ò¥Uó flÒ⁄UÊÇÿ¬˝Œ‡Ê¸ŸÊÕZ ø ߌ◊˜Ô •Ê„Uó
÷Íê˝Ê◊— ‚ ∞flÊÿ¢ ÷ÍàflÊ ÷ÍàflÊ ¬˝‹ËÿÖ ⁄UÊòÿʪ◊˘fl‡Ê— ¬ÊÕ¸ ¬˝÷flàÿ„U⁄Uʪ◊H 19H ÷Íê˝Ê◊Ê ÷ÍÂ◊ÈŒÊÿ— SÕÊfl⁄U¡XÔU◊‹ˇÊáÊÊ ¡Ê ¬„U‹ ∑§À¬◊¥ ÕÊ, fl„UËóŒÍ‚⁄UÊ Ÿ„UËó ¥ ÿ„U ÿ— ¬ÍflÁ¸ S◊Ÿ˜Ô ∑§À¬ •Ê‚ËÃ˜Ô ‚ ∞fl •ÿ¢ Ÿ •ãÿÊ SÕÊfl⁄U-¡XÔU◊M§¬ ÷ÍÃÊ∑¥ §Ê ‚◊ÈŒÊÿ ’˝rÊÔÊ∑§ ÁŒŸ∑§ •Ê⁄Uê÷◊,¥ ’Ê⁄¢U’Ê⁄U ©Uà¬ÛÊ „UÊ- „UÊ∑ §⁄U ÁŒŸ∑§Ë ‚◊ÊÁ# •ÊÒ⁄U ⁄UÊÁòÊ∑§Ê ¬˝fl‡ Ê „UÊŸ ¬ ⁄U ¬⁄Uʜ˟ „ÈU•Ê „UË ’Ê⁄¢U’Ê⁄U ‹ÿ ⁄UÊòÿʪ◊ •qÔU— ˇÊÿ •fl‡Ê— •SflÃãòÊ ∞fl ¬ÊÕ¸, „UÊÃ Ê ¡ÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Á»§⁄U ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U Áflfl‡Ê „UÊ∑ §⁄U ÁŒŸ∑§ ¬˝fl‡ Ê∑§Ê‹◊¥ ¬ÈŸ— ©Uà¬ÛÊ „UÊÃ Ê ¡ÊÃÊ „ÒH 19H ¬˝÷flÁà •fl‡Ê ∞fl •„U⁄Uʪ◊H 19H
÷ÍàflÊ ÷ÍàflÊ •„U⁄Uʪ◊ ¬˝‹Ëÿà ¬ÈŸ— ¬ÈŸ—
U
ÿŒ˜Ô ©U¬ãÿSÃ◊˜Ô •ˇÊ⁄¢U ÃSÿ ¬˝ÊåàÿȬÊÿÊ Á¡‚ •ˇÊ⁄U∑§Ê ¬„U‹ ¬˝ÁìʌŸ Á∑§ÿÊ ÕÊ ©U‚∑§Ë ÁŸÌŒCÔU— “•ÊÁ◊àÿ∑§ÊˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ” ßàÿÊÁŒŸÊ– •Õ ¬˝ÊÁ#∑§Ê ©U¬Êÿ “•ÊÁ◊àÿ∑§ÊˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ” ßàÿÊÁŒ ∑§ÕŸ‚ ’Ã‹Ê ÁŒÿÊ– •’ ©U‚Ë •ˇÊ⁄U∑§ SflM§¬∑§Ê ÁŸŒ¸‡Ê
ߌʟË◊˜Ô •ˇÊ⁄USÿ ∞fl SflM§¬ÁŸÌŒÁŒˇÊÿÊ ßŒ◊˜Ô ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ ÿ„U ’ËÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ “ß‚ ©Uëÿà •ŸŸ ÿʪ◊ʪ¸áÊ ßŒ¢ ªãÃ√ÿ◊˜Ô ßÁÃó ÿʪ◊ʪ¸mÊ⁄UÊ •◊È∑§ flSÃÈ Á◊‹ÃË „ÒU”ó
¬⁄USÃS◊ÊûÊÈ ÷ÊflÊ˘ãÿÊ˘√ÿQ§Ê˘√ÿQ§Êà‚ŸÊß—– ÿ— ‚ ‚fl¸·È ÷ÍÃ·È Ÿ‡ÿà‚È Ÿ ÁflŸ‡ÿÁÃH 20H “ÃÈ” ‡ÊéŒ ÿ„UÊ° •Êª fláʸŸ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ¬⁄UÊ √ÿÁÃÁ⁄UQ§Ê Á÷ÛÊ—– ∑ȧ× ÃS◊ÊÃ˜Ô ¬ÍflʸQ§ÊØԖ ÃÈ ‡Ê錗 •ˇÊ⁄USÿ ÁflflÁˇÊÃSÿ •ˇÊ⁄U∑§Ë ©U‚ ¬ÍflÊQ¸ § •√ÿQ§‚ Áfl‹ˇÊáÊÃÊ ÁŒπ‹ÊŸ∑§
•√ÿQ§ÊŒ˜Ô flÒ‹ˇÊáÿ¬˝Œ‡Ê¸ŸÊÕ¸—– ÷Êfl— •ˇÊ⁄UÊÅÿ¢ ¬⁄¢U ’˝rÊÔ– √ÿÁÃÁ⁄UQ§àfl ‚Áà •Á¬ ‚Ê‹ˇÊáÿ¬˝‚XÔU— •ÁSà ßÁà ÃÁmÁŸflÎûÿÕ¸◊˜Ô •Ê„Uó•ãÿ ßÁÖ •ãÿÊ Áfl‹ˇÊáÊ— ‚ ø •√ÿQ§— •ÁŸãº˝ÿªÊø⁄U—–
Á‹ÿ „ÒU– (fl„ U•√ÿQ§) ÷Êfl ÿÊŸË •ˇÊ⁄UŸÊ◊∑§ ¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê •àÿãà Á÷ÛÊ „ÒU– Á∑§‚‚? ©U‚ ¬„U‹ ∑§„U „ÈU∞ •√ÿQ§‚– Á÷ÛÊ „UÊŸ¬⁄U ÷Ë Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊ÊŸÃÊ „UÊ ‚∑§ÃË „ÒU? ß‚ ‡Ê¢∑§Ê∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ∑§ Á‹ÿ ∑§„Uà „Ò¥U Á∑§ fl„U ßÁãº˝ÿÊ¥‚ ¬˝àÿˇÊ Ÿ „UÊŸflÊ‹Ê •√ÿQ§÷Êfl •ãÿó ŒÍ‚⁄UÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚fl¸ÕÊ Áfl‹ˇÊáÊ „ÒU–
222
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
¬⁄U— ÃS◊ÊŒ˜Ô ßÁà ©UQ§◊˜,Ô ∑§S◊ÊÃ˜Ô ¬ÈŸ— ¬⁄U—, ©U‚‚ ¬⁄U „ÒU ∞‚Ê ∑§„UÊ, ‚Ê Á∑§‚‚ ¬⁄U „ÒU? ¬ÍflʸQ§ÊŒ˜Ô ÷Íê˝Ê◊’Ë¡÷ÍÃÊŒ˜Ô •ÁfllÊfl„U ©U‚ ¬ÍflÊQ¸ § ÷ÍÃ-‚◊ÈŒÊÿ∑§ ’Ë¡÷Íà •ÁfllÊM§¬ ‹ˇÊáÊÊŒ˜Ô •√ÿQ§ÊØԖ ‚ŸÊß— Áø⁄Uãß— ÿ— •√ÿQ§‚ ¬⁄U „ÒU– ∞‚Ê ¡Ê ‚ŸÊß ÷Êfl •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚ŒÊ‚ ‚ ÷Êfl— ‚fl¸·È ÷ÍÃcÊÈ ’˝rÊÔÊÁŒ·È Ÿ‡ÿà‚È Ÿ „UÊŸflÊ‹Ê ÷Êfl „ÒU, fl„U ’˝rÊÔÊÁŒ ‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ÁflŸ‡ÿÁÃH 20H ŸÊ‡Ê „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ŸCÔU Ÿ„UË¥ „UÊÃÊH 20H
U
•√ÿQ§Ê˘ˇÊ⁄U ßàÿÈQ§SÃ◊Ê„ÈU— ¬⁄U◊Ê¢ ªÁÃ◊˜Ô– ÿ¢ ¬˝Êåÿ Ÿ ÁŸfløãà ÃhÊ◊ ¬⁄U◊¢ ◊◊H 21H ÿ— •‚ÊÒ •√ÿQ§— •ˇÊ⁄U ßÁà ©UQ§— Ã◊˜Ô ∞fl •ˇÊ⁄U‚ÜôÊ∑§◊˜Ô •√ÿQ¢§ ÷Êfl◊˜Ô •Ê„ÈU— ¬⁄U◊Ê¢ ¬˝∑ΧCÔUÊ¢ ªÁÃ◊˜Ô– ÿ¢ ÷Êfl¢ ¬˝Êåÿ ªàflÊ Ÿ ÁŸfløãà ‚¢‚Ê⁄UÊÿ ÃŒ˜Ô œÊ◊ SÕÊŸ¢ ¬⁄U◊ ¬˝∑ΧCÔ¢U ◊◊ ÁflcáÊÊ— ¬⁄U◊¢ ¬Œ◊˜Ô ßàÿÕ¸—H 21H
¡Ê fl„U “•√ÿQ§” “•ˇÊ⁄U” ∞‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU ©U‚Ë •ˇÊ⁄U ŸÊ◊∑§ •√ÿQ§÷Êfl∑§Ê ¬⁄U◊óüÊDÔU ªÁà ∑§„Uà „Ò¥U– Á¡‚ ¬⁄U◊ ÷Êfl∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ∑§⁄U (◊ŸÈcÿ) Á»§⁄U ‚¢‚Ê⁄U◊¥ Ÿ„UË¥ ‹ÊÒ≈UÃ, fl„U ◊⁄UÊ ¬⁄U◊ üÊDÔU SÕÊŸ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊È¤Ê ÁflcáÊÈ∑§Ê ¬⁄U◊¬Œ „ÒUH 21H
U ©U‚ ¬⁄U◊œÊ◊∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§Ê ©U¬Êÿ ’ËÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó
ÃÀ‹éœ— ©U¬Êÿ ©UëÿÃó
¬ÈL§·— ‚ ¬⁄U— ¬ÊÕ¸ ÷ÄàÿÊ ‹èÿSàflŸãÿÿÊ– ÿSÿÊã×SÕÊÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ÿŸ ‚fl¸Á◊Œ¢ ÃÃ◊˜ÔH 22H ¬ÈL§·— ¬ÈÁ⁄U ‡ÊÿŸÊÃ˜Ô ¬ÍáʸàflÊŒ˜Ô flÊ ‚ ¬⁄U— ‡Ê⁄UË⁄UM§¬ ¬È⁄U◊¥ ‡ÊÿŸ ∑§⁄UŸ‚ ÿÊ ‚fl¸òÊ ¬Á⁄U¬Íáʸ ¬ÊÕ¸ ¬⁄UÊ ÁŸ⁄UÁÇÊÿÊ ÿS◊ÊÃ˜Ô ¬ÈL§·ÊŒ˜Ô Ÿ ¬⁄¢U „UÊŸ‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ŸÊ◊ ¬ÈL§· „ÒU– „U ¬ÊÕ¸! fl„U Á∑§Á@Ã˜Ô ‚ ÷ÄàÿÊ ‹èÿ— ÃÈ ôÊÊŸ‹ˇÊáÊÿÊ ÁŸ⁄UÁÇÊÿ ¬⁄U◊¬ÈL§·, Á¡‚‚ ¬⁄U (‚͡◊-üÊDÔU) •ãÿ ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU, Á¡‚ ¬ÈL§·∑§ •ãê¸Ã ‚◊Sà ∑§Êÿ¸M§¬ ÷Íà ÁSÕà „Ò¥UóÄÿÊ¥Á∑§ ∑§Êÿ¸ ∑§Ê⁄UáÊ∑§ •ã×SÕÊÁŸ ◊äÿSÕÊÁŸ ∑§Êÿ¸÷ÍÃÊÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ– •ãÃfl¸Ã˸ „ÈU•Ê ∑§⁄UÃÊ „ÒUó•ÊÒ⁄U Á¡‚ ¬ÈL§·‚ ÿ„U ‚Ê⁄UÊ ∑§ÊÿZ Á„U ∑§Ê⁄UáÊSÿ •ãÃfl¸Ìà ÷flÁÖ ‚¢‚Ê⁄U •Ê∑§Ê‡Ê‚ ÉÊ≈U •ÊÁŒ∑§Ë ÷Ê°Áà √ÿÊ# „ÒU– ∞‚Ê ÿŸ ¬ÈL§·áÊ ‚fl¸◊˜Ô ߌ¢ ¡ªÃ˜Ô Ãâ √ÿÊ#◊˜Ô ¬⁄U◊Êà◊Ê, •Ÿãÿ ÷ÁQ§‚ •ÕʸÃÔ˜ •Êà◊Áfl·ÿ∑§ ôÊÊŸM§¬ ÷ÁQ§‚ ¬˝Ê# „UÊŸ ÿÊÇÿ „ÒUH 22H •Ê∑§Ê‡ÊŸ ßfl ÉÊ≈UÊÁŒH 22H
•ŸãÿÿÊ
•Êà◊Áfl·ÿÿÊóÿSÿ
¬ÈL§·Sÿ
U
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 8*
223
¬˝∑ΧÃÊŸÊ¢ ÿÊÁªŸÊ¢ ¬˝áÊflÊflÁ‡ÊÃ’˝rÊÔ’ÈhËŸÊ¢
Á¡ã„UÊ¥Ÿ •Ê¥∑§Ê⁄U◊¥ ’˝rÊÔ’ÈÁh ‚ê¬ÊŒŸ ∑§Ë „ÒU, Á¡ã„¥U ∑§Ê‹ÊãÃ⁄U◊ÈÁQ§÷Ê¡Ê¢ ’˝rÊÔ¬˝ÁìûÊÿ ©UûÊ⁄UÊ ∑§Ê‹ÊãÃ⁄U◊¥ ◊ÈÁQ§ Á◊‹ŸflÊ‹Ë „ÒU ÃÕÊ ÿ„UÊ° Á¡Ÿ∑§Ê ¬˝∑§⁄UáÊ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU, ©UŸ ÿÊÁªÿÊ¥∑§Ë ’˝rÊÔ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ •Êª∑§Ê ◊ʪʸ flQ§√ÿ ßÁà ÿòÊ ∑§Ê‹ ßàÿÊÁŒ ◊ʪ¸ ’ÃÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– •Ã— ÁflflÁˇÊà •Õ¸∑§Ê ’Ëʟ∑§ Á‹ÿ „UË “ÿòÊ ∑§Ê‹” ßàÿÊÁŒ •ª‹ ‡‹Ê∑§ ∑§„U ¡Êà ÁflflÁˇÊÃÊÕ¸‚◊¬¸áÊÊÕ¸◊˜Ô ©UëÿÖ •ÊflÎÁûÊ„Ò¥U– ÿ„UÊ° ¬ÈŸ⁄UÊflÃ˸ ◊ʪ¸∑§Ê fláʸŸ ŒÍ‚⁄U ◊ʪ¸∑§Ë SÃÈÁà ◊ʪʸ¬ãÿÊ‚ ßÃ⁄U◊ʪ¸SÃÈàÿÕ¸—ó ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒUó
ÿòÊ ∑§Ê‹ àflŸÊflÎÁûÊ◊ÊflÎÁûÊ¢ øÒfl ÿÊÁªŸ—– ¬˝ÿÊÃÊ ÿÊÁãà â ∑§Ê‹¢ flˇÿÊÁ◊ ÷⁄U÷¸÷H 23H ÿòÊ ∑§Ê‹ ¬˝ÿÊÃÊ ßÁà √ÿflÁ„Uß ‚ê’㜗– ÿòÊ ÿÁS◊Ÿ˜Ô ∑§Ê‹ ÃÈ •ŸÊflÎÁûÊ◊˜Ô •¬ÈŸ¡¸ã◊ •ÊflÎÁûÊ¢ ÃÁm¬⁄UËÃÊ¢ ø ∞fl– ÿÊÁªŸ ßÁà ÿÊÁªŸ— ∑§Ì◊áÊ— ø ©UëÿãÖ ∑§Ì◊áÊ— ÃÈ ªÈáÊ× “∑§◊¸ÿʪŸ ÿÊÁªŸÊ◊˜Ô” ßÁà Áfl‡Ê·áÊÊŒ˜Ô ÿÊÁªŸ—– ÿòÊ ∑§Ê‹ ¬˝ÿÊÃÊ ◊ÎÃÊ ÿÊÁªŸ— •ŸÊflÎÁûÊ¢ ÿÊÁãà ÿòÊ ∑§Ê‹ ø ¬˝ÿÊÃÊ •ÊflÎÁûÊ¢ ÿÊÁãà â ∑§Ê‹¢ flˇÿÊÁ◊ ÷⁄U÷¸÷H 23H
“ÿòÊ ∑§Ê‹” ß‚ ¬Œ∑§Ê √ÿflœÊŸÿÈQ§ “¬˝ÿÊÃÊ—” ß‚ •ª‹ ¬Œ‚ ‚ê’㜠„ÒU– Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ •ŸÊflÎÁûÊ∑§Êó•¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ê •ÊÒ⁄U Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ •ÊflÎÁûÊ∑§Êó©U‚‚ Áfl¬⁄UËà ¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ê ÿÊªË ‹Êª ¬Êà „Ò¥U– “ÿÊÁªŸ—” ß‚ ¬Œ‚ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ∑§◊˸ ‹Êª ÷Ë ÿÊªË ∑§„U ªÿ „Ò¥U; ÄÿÊ¥Á∑§ “∑§◊¸ÿʪŸ ÿÊÁªŸÊ◊˜”Ô ß‚ Áfl‡Ê·áÊ‚ ∑§◊˸ ÷Ë Á∑§‚Ë ªÈáÊÁfl‡Ê·‚ ÿÊªË „Ò¥U– ÃÊà¬ÿ¸ ÿ„U „ÒU Á∑§ „U •¡¸ÈŸ! Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ ◊⁄U „ÈU∞ ÿÊªË ‹Êª ¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ê Ÿ„UË¥ ¬Êà •ÊÒ⁄U Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ ◊⁄U „ÈU∞ ‹Êª ¬ÈŸ¡¸ã◊ ¬Êà „Ò¥U ◊Ò¥ •’ ©U‚ ∑§Ê‹∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UÃÊ „°ÍUH 23H
U
•ÁªAÖÿʸÁÃ⁄U„U— ‡ÊÈÄ‹— cÊá◊Ê‚Ê ©UûÊ⁄UÊÿáÊ◊˜Ô– ÃòÊ ¬˝ÿÊÃÊ ªë¿UÁãà ’˝rÊÔ ’˝rÊÔÁflŒÊ ¡ŸÊ—H 24H •ÁªA— ∑§Ê‹ÊÁ÷◊ÊÁŸŸË ŒflÃÊ ÃÕÊ ÖÿÊÁ×
ÿ„UÊ° •ÁªA ∑§Ê‹ÊÁ÷◊ÊŸË ŒflÃÊ∑§Ê flÊø∑§ „ÒU ÃÕÊ ÖÿÊÁà ÷Ë ∑§Ê‹ÊÁ÷◊ÊŸË ŒflÃÊ∑§Ê „UË flÊø∑§ „ÒU, ŒflÃÊ ∞fl ∑§Ê‹ÊÁ÷◊ÊÁŸŸË– •ÕflÊ •ÁªAÖÿÊÁÃ·Ë •ÕflÊ •ÁªA •ÊÒ⁄U ÖÿÊÁà ŸÊ◊flÊ‹ ŒÊŸÊ¥ ¬˝Á‚h flÒÁŒ∑§ ŒflÃÊ „UË „Ò¥U– ÿÕÊüÊÈà ∞fl ŒflÖ Á¡‚ flŸ◊¥ •Ê◊∑§ ¬«∏U •Áœ∑§ „UÊà „Ò¥U ©U‚∑§Ê ÷Íÿ‚Ê¢ ÃÈ ÁŸŒ¸‡ÊÊ “ÿòÊ ∑§Ê‹” “â ∑§Ê‹◊˜Ô” ¡Ò‚ •Ê◊∑§Ê flŸ ∑§„Uà „Ò¥U, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„UÊ° ∑§Ê‹ÊÁ÷◊ÊŸË ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê fláʸŸ •Áœ∑§ „UÊŸ‚ “ÿòÊ ∑§Ê‹” “â ∑§Ê‹◊˜Ô” ßàÿÊÁŒ ∑§Ê‹flÊø∑§ ‡ÊéŒÊ¥∑§Ê ßÁà •Ê◊˝fláÊflØԖ ¬˝ÿʪ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU–
224
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
ÃÕÊ •„UŒ¸flÃÊ •„U— ‡ÊÈÄ‹— ‡ÊÈÄ‹(•Á÷¬˝Êÿ ÿ„U Á∑§ Á¡‚ ◊ʪ¸◊¥ •ÁªAŒflÃÊ, ¬ˇÊŒflÃÊ ·á◊Ê‚Ê ©UûÊ⁄UÊÿáÊ¢ ÃòÊ •Á¬ ŒflÃÊ ÖÿÊÁÃŒflÃÊ,) ÁŒŸ∑§Ê ŒflÃÊ, ‡ÊÈÄ‹-¬ˇÊ∑§Ê ŒflÃÊ •ÊÒ⁄U ©UûÊ⁄UÊÿáÊ∑§ ¿U— ◊„UËŸÊ¥∑§Ê ŒflÃÊ „ÒU ©U‚ ◊ʪ¸◊¥ ∞fl ◊ʪ¸÷ÍÃÊ ßÁà ÁSÕ× •ãÿòÊ ãÿÊÿ— (•ÕÊ¸Ã˜Ô ©U¬ÿ¸ÈQ§ ŒflÃÊ•Ê¥∑§ •Áœ∑§Ê⁄U◊¥) ◊⁄U∑§⁄U ªÿ ÃòÊ ÃÁS◊Ÿ˜Ô ◊ʪ¸ ¬˝ÿÊÃÊ ◊ÎÃÊ ªë¿UÁãà ’˝rÊÔ „ÈU∞ ’˝rÊÔflûÊÊ ÿÊŸË ’˝rÊÔ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ◊¥ Ãà¬⁄U „ÈU∞ ¬ÈL§· ∑˝§◊‚ ’˝rÊÔ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊà „Ò¥U– ÿ„UÊ° ©UûÊ⁄UÊÿáÊ ◊ʪ¸ ÷Ë ’˝rÊÔÁflŒÊ ’˝rÊÔʬʂŸ¬⁄UÊ ¡ŸÊ—– ∑˝§◊áÊ ßÁà ŒflÃÊ∑§Ê „UË flÊø∑§ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ •ãÿòÊ (’˝rÊÔ‚ÍòÊ◊¥) flÊÄÿ‡Ê·—– ÷Ë ÿ„UË ãÿÊÿ ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU–
Ÿ Á„U ‚lÊ◊ÈÁQ§÷Ê¡Ê¢ ‚êÿÇŒ‡Ê¸ŸÁŸDÔUÊŸÊ¢ ¡Ê ¬Íáʸ ôÊÊŸÁŸDÔU ‚lÊ◊ÁÈ Q§∑§ ¬ÊòÊ „UÊà „ÒU¥ ©UŸ∑§Ê ªÁ× •ÊªÁ× flÊ `§ÁøŒ˜Ô •ÁSà “Ÿ ÃSÿ ¬˝ÊáÊÊ •ÊŸÊ-¡ÊŸÊ ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ „UÊà Ê! üÊÈÁà ÷Ë ∑§„UÃË „ÒU, “©U‚∑§ ©Uà∑˝§Ê◊ÁãÔ ßÁà üÊÈ× ’˝rÊÔ‚¢‹ËŸ¬˝ÊáÊÊ ∞fl à ¬˝ÊáÊ ÁŸ∑§‹∑§⁄U ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ ¡ÊÖ” fl ÃÊ “’˝rÊÔ‚‹ ¢ ËŸ¬˝ÊáÊ” ’˝rÊÔ◊ÿÊ ’˝rÊÔ÷ÍÃÊ ∞fl ÃH 24H •ÕÊ¸Ã˜Ô ’˝rÊÔ◊ÿó’˝rÊÔM§¬ „UË „Ò¥UH 24H
U
œÍ◊Ê ⁄UÊÁòÊSÃÕÊ ∑ΧcáÊ— ·á◊Ê‚Ê ŒÁˇÊáÊÊÿŸ◊˜Ô– ÃòÊ øÊãº˝◊‚¢ ÖÿÊÁÃÿʸªË ¬˝Êåÿ ÁŸfløÃH 25H œÍ◊Ê ⁄UÊÁòÊ— œÍ◊ÊÁ÷◊ÊÁŸŸË ⁄UÊòÿÁ÷◊ÊÁŸŸË ø ŒflÃÊ– ÃÕÊ ∑ΧcáÊ— ∑ΧcáʬˇÊŒflÃÊ– ·á◊Ê‚Ê ŒÁˇÊáÊÊÿŸ◊˜Ô ßÁà ø ¬Ífl¸flŒ˜Ô ŒflÃÊ ∞fl– ÃòÊ øãº˝◊Á‚ ÷fl¢ øÊãº˝◊‚¢ ÖÿÊÁ× »§‹◊˜Ô ßCÔUÊÁŒ∑§Ê⁄UË ÿÊªË ∑§◊˸ ¬˝Êåÿ ÷ÈÄàflÊ ÃàˇÊÿÊŒ˜Ô ÁŸfløÃH 25H
Á¡‚ ◊ʪ¸◊¥ œÍ◊ •ÊÒ⁄U ⁄UÊÁòÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô œÍ◊ÊÁ÷◊ÊŸË •ÊÒ⁄U ⁄UÊÁòÊ-•Á÷◊ÊŸË ŒflÃÊ „Ò¥U ÃÕÊ ∑ΧcáʬˇÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑ΧcáʬˇÊ∑§Ê ŒflÃÊ „ÒU ∞fl¢ ŒÁˇÊáÊÊÿŸ∑§ ¿U— ◊„UËŸ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬Ífl¸flÃ˜Ô ŒÁˇÊáÊÊÿŸ ◊ʪʸÁ÷◊ÊŸË ŒflÃÊ „ÒU, ©U‚ ◊ʪ¸◊¥ (©UŸ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ŒflÃÊ•Ê¥∑§ •Áœ∑§Ê⁄U◊¥ ◊⁄U∑§⁄U) ªÿÊ „ÈU•Ê ÿÊªË •ÕÊ¸Ã˜Ô ßCÔU-¬Íø •ÊÁŒ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ∑§◊˸, øãº˝◊Ê∑§Ë ÖÿÊÁÃ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊¸»§‹∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ∑§⁄Uó÷ʪ∑§⁄U ©U‚ ∑§◊¸»§‹∑§Ê ˇÊÿ „UÊŸ¬⁄U ‹ÊÒ≈U •ÊÃÊ „ÒUH 25H
U
‡ÊÈÄ‹∑ΧcáÊ ªÃË sÔà ¡ªÃ— ‡ÊÊEà ◊Ö ∞∑§ÿÊ ÿÊàÿŸÊflÎÁûÊ◊ãÿÿÊfløà ¬ÈŸ—H 26H ‡ÊÈÄ‹∑ΧcáÊ ‡ÊÈÄ‹Ê ø ∑ΧcáÊÊ ø ‡ÊÈÄ‹∑ΧcáÊ–
‡ÊÈÄ‹ •ÊÒ⁄U ∑ΧcáÊóÿ ŒÊ ◊ʪ¸, •ÕʸÃÔ˜ Á¡‚◊¥ ôÊÊŸ¬˝∑§Ê‡Ê∑§àflÊÃ˜Ô ‡ÊÈÄ‹Ê ÃŒ÷ÊflÊÃ˜Ô ôÊÊŸ∑§Ê ¬˝∑§Ê‡Ê „ÒU fl„U ‡ÊÈÄ‹ •ÊÒ⁄U Á¡‚◊¥ ©U‚∑§Ê •÷Êfl „ÒU fl„U ∑ΧcáÊó∞‚ ÿ ŒÊŸÊ¥ ◊ʪ¸ ¡ªÃ˜∑Ô § Á‹ÿ ÁŸàÿó ∑ΧcáÊÊ– ∞à ‡ÊÈÄ‹∑ΧcáÊ Á„U ªÃË ¡ªÃ ßÁà ‚ŒÊ‚ ◊ÊŸ ªÿ „ÒU¥; ÄÿÊÁ¥ ∑§ ¡ªÃ˜Ô ÁŸàÿ „ÒU– ÿ„UÊ°
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 8*
225
•Áœ∑ΧÃÊŸÊ¢ ôÊÊŸ∑§◊¸áÊÊ— Ÿ ¡ªÃ— ‚fl¸Sÿ ∞fl ¡ªÃ˜Ô-‡Ê錂 ¡Ê ôÊÊŸË •ÊÒ⁄U ∑§◊˸ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ªÁÃ∑§ ∞à ªÃË ‚ê÷fl× ‡ÊÊEà ÁŸàÿ ‚¢‚Ê⁄USÿ •Áœ∑§Ê⁄UË „Ò¥U ©Uã„UË¥∑§Ê ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÄÿÊ¥Á∑§ ‚Ê⁄U ÁŸàÿàflÊŒ˜Ô ◊à •Á÷¬˝Ã– ‚¢‚Ê⁄U∑§ Á‹ÿ ÿ„U ªÁà ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ „ÒU– ©UŸ ŒÊŸÊ¥ ◊ʪÊZ◊¥‚ ∞∑§ ó‡ÊÈÄ‹◊ʪ¸‚ ªÿÊ „ÈU•Ê ÃòÊ ∞∑§ÿÊ ‡ÊÈÄ‹ÿÊ ÿÊÁà •ŸÊflÎÁûÊ◊˜Ô •ãÿÿÊ ßÃ⁄UÿÊ •Êfløà ¬ÈŸ— ÷Íÿ—H 26H
ÃÊ Á»§⁄U ‹ÊÒ≈UÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄U ◊ʪ¸‚ ªÿÊ „ÈU•Ê ‹ÊÒ≈U •ÊÃÊ „ÒUH 26H
U
ŸÒà ‚ÎÃË ¬ÊÕ¸ ¡ÊŸãÿÊªË ◊ÈsÔÁà ∑§pŸ– ÃS◊Êà‚fl¸·È ∑§Ê‹·È ÿʪÿÈQ§Ê ÷flÊ¡¸ÈŸH 27H Ÿ ∞à ÿÕÊQ§ ‚ÎÃË ◊ʪÊÒ¸ ¬ÊÕ¸ ¡ÊŸŸ˜Ô „U ¬ÊÕ¸! ߟ ©U¬ÿ¸ÈQ§ ŒÊŸÊ¥ ◊ʪÊZ∑§Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚¢‚Ê⁄UÊÿ ∞∑§Ê •ãÿÊ ◊ÊˇÊÊÿ ø ßÁà ÿÊªË Ÿ ¡ÊŸŸflÊ‹Ê Á∑§ “∞∑§ ¬ÈŸ¡¸ã◊M§¬ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ŒŸflÊ‹Ê „ÒU •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄UÊ ◊ÊˇÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU” ∑§Ê߸ ÷Ë ÿʪË
◊ÈsÔÁà ∑§pŸ ∑§ÁpŒ˜Ô •Á¬– ÃS◊ÊÃ˜Ô ‚fl¸·È ◊ÊÁ„Uà Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ß‚Á‹ÿ „U •¡¸ÈŸ! ÃÍ ‚’ ‚◊ÿ ∑§Ê‹·È ÿʪÿÈQ§— ‚◊ÊÁ„UÃÊ ÷fl •¡¸ÈŸH 27H ÿʪÿÈQ§ „UÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚◊ÊÁœSÕ „UÊH 27H
U
oÎáÊÈ ÿʪSÿ ◊Ê„UÊàêÿ◊˜Ôó
ÿʪ∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ ‚ÈŸó
flŒ·È ÿôÊ·È Ã¬—‚È øÒfl ŒÊŸ·È ÿà¬Èáÿ»§‹¢ ¬˝ÁŒCÔU◊˜Ô– •àÿÁà Ãà‚fl¸Á◊Œ¢ ÁflÁŒàflÊ ÿÊªË ¬⁄¢U SÕÊŸ◊ȬÒÁà øÊl◊˜Ô H 28H flŒcÊÈ ‚êÿª˜Ô •œËÃ·È ÿôÊ·È ø ‚ÊŒ˜ÔªÈáÿŸ •ŸÈÁDÔUÃ·È Ã¬—‚È ø ‚ÈÃ#·È ŒÊŸ·È ø ‚êÿª˜Ô ŒûÊ·È ÿŒ˜Ô ∞Ã·È ¬Èáÿ»§‹¢ ¬ÈáÿSÿ »§‹¢ ¬Èáÿ»§‹¢ ¬˝ÁŒCÔ¢U ‡ÊÊSòÊáÊ •àÿÁà •ÃËàÿ ªë¿UÁà ÃÃ˜Ô ‚flZ »§‹¡ÊÃ◊˜Ô ߌ¢ ÁflÁŒàflÊ ‚#¬˝oAÁŸáʸÿmÊ⁄UáÊ ©UQ¢§ ‚êÿª˜Ô •flœÊÿ¸ •ŸÈDUÔ Êÿ ÿʪË, ¬⁄¢U ¬˝∑ΧCÔU◊˜Ô ∞E⁄¢U SÕÊŸ◊˜Ô ©U¬ÒÁà ¬˝ÁìlÃ, •Êl◊˜Ô •ÊŒÊÒ ÷fl¢ ∑§Ê⁄UáÊ¢ ’˝rÊÔ ßàÿÕ¸—H 28H
ߟ∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ßŸ ‚Êà ¬˝oAÊ¥∑§ ÁŸáʸÿmÊ⁄UÊ ∑§„U „ÈU∞ ⁄U„USÿ∑§Ê ÿÕÊÕ¸ ‚◊¤Ê∑§⁄U •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ê •ŸÈDÔUÊŸ ∑§⁄U∑§ ÿÊªË ¬ÈL§·, ÷‹Ë÷Ê°Áà ¬…∏U „ÈU∞ flŒ, üÊDÔU ªÈáÊÊ¥‚Á„Uà ‚ê¬ÊŒŸ Á∑§ÿ „ÈU∞ ÿôÊ, ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U Á∑§ÿ „ÈU∞ ì •ÊÒ⁄U ÿÕÊÕ¸ ¬ÊòÊ∑§Ê ÁŒÿ „ÈU∞ ŒÊŸ ߟ ‚’∑§Ê ‡ÊÊSòÊÊ¥Ÿ ¡Ê ¬Èáÿ-»§‹ ’ËÊÿÊ „ÒU ©U‚ ‚’∑§Ê •ÁÃ∑˝§◊ ∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U •ÊÁŒ◊¥ „UÊŸflÊ‹ ‚’∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ¬⁄U◊ üÊDÔU ∞E⁄U-¬Œ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô ’˝rÊÔ∑§Ê ¬Ê ‹ÃÊ „ÒUH 28H
ßÁà üÊË◊„UÊ÷Ê⁄Uà ‡ÊÂʄUdKÊ¢ ‚¢Á„UÃÊÿÊ¢ flÒÿÊÁ‚ÄÿÊ¢ ÷Ëc◊¬fl¸ÁáÊ üÊË◊jªfleËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿʪ‡ÊÊSòÊ üÊË∑ΧcáÊÊ¡¸ÈŸ‚¢flÊŒ ÃÊ⁄U∑§’˝rÊÔÿÊªÊ ŸÊ◊ÊCÔU◊Ê˘äÿÊÿ—H 8H
U
226
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
˙
Ÿfl◊Ê˘äÿÊÿ— •CÔU◊ ŸÊ«UËmÊ⁄UáÊ œÊ⁄UáÊÊÿʪ— ‚ªÈáÊ ©UQ§—– ÃSÿ ø »§‹◊˜Ô •ÇãÿÌø⁄UÊÁŒ∑˝§◊áÊ ∑§Ê‹ÊãÃ⁄U ’˝rÊÔ¬˝ÊÁ#‹ˇÊáÊ◊˜Ô ∞fl •ŸÊflÎÁûÊM§¬¢ ÁŸÌŒCÔU◊–˜Ô ÃòÊ •ŸŸ ∞fl ¬˝∑§Ê⁄UáÊ ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#»§‹◊˜Ô •Áœªêÿà Ÿ •ãÿÕÊ ßÁà ÌʇÊVÔUÊ√ÿÊÁflflÎà‚ÿÊó üÊË÷ªflÊŸÈflÊøó
•Ê∆Ufl¥ •äÿÊÿ◊¥ ‚È·È◊AÊ ŸÊ«∏UËmÊ⁄UÊ œÊ⁄UáÊÊÿʪ∑§Ê •¢ªÊ¥‚Á„Uà fláʸŸ Á∑§ÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ê »§‹ •ÁªA, ÖÿÊÁà •ÊÁŒ∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ ∑˝§◊‚ ∑§Ê‹ÊãÃ⁄U◊¥ ’˝rÊÔ¬˝ÊÁ#M§¬ •ÊÒ⁄U •¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûÊM§¬ ÁŒπ‹ÊÿÊ ªÿÊ „ÒU– fl„UÊ° (ÿ„U ‡ÊVÔUÊ „UÊÃË „ÒU Á∑§) ÄÿÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ÊœŸ ∑§⁄UŸ‚ „UË ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#M§¬ »§‹ Á◊‹ÃÊ „ÒU •ãÿ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U‚ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ? ß‚ ‡ÊVÔUÊ∑§Ê ÁŸflÎûÊ ∑§⁄UŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó
ߌ¢ ÃÈ Ã ªÈsÔÃ◊¢ ¬˝flˇÿÊêÿŸ‚Íÿfl– ôÊÊŸ¥ ÁflôÊÊŸ‚Á„Uâ ÿÖôÊÊàflÊ ◊Êˇÿ‚˘‡ÊÈ÷ÊØÔH 1H ߌ¢ ’˝rÊÔôÊÊŸ¢ flˇÿ◊ÊáÊ◊˜Ô ©UQ¢§ ø ¬Ífl¸·È •äÿÊÿ·È ÃŒ˜Ô ’ÈhÊÒ ‚ÁÛÊœË∑Χàÿ ߌ◊˜Ô ßÁà •Ê„U– ÃÈ ‡ÊéŒÊ Áfl‡Ê·ÁŸœÊ¸⁄UáÊÊÕ¸—– ߌ◊˜Ô ∞fl ‚êÿÇôÊÊŸ¢ ‚ÊˇÊÊŒ˜Ô ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#‚ÊœŸ◊˜Ô “flÊ‚ÈŒfl— ‚fl¸Á◊ÁÔ “•Êà◊ÒflŒ¢ ‚fl¸◊˜Ô” (’΄U0 ©U0 2– 4– 6) “∞∑§◊flÊÁmÃËÿ◊˜Ô” (¿UÊ0 ©U0 6– 2– 1) ßàÿÊÁŒüÊÈÁÃS◊ÎÁÃèÿ—– Ÿ •ãÿØԖ “•Õ ÿ˘ãÿÕÊÃÊ ÁflŒÈ⁄Uãÿ⁄UÊ¡ÊŸSÃ
¡Ê ’˝rÊÔôÊÊŸ •Êª ∑§„UÊ ¡ÊÿªÊ •ÊÒ⁄U ¡Ê Á∑§ ¬Ífl¸∑§ •äÿÊÿÊ¥◊¥ ÷Ë ∑§„UÊ ¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU, ©U‚∑§Ê ’ÈÁh∑§ ‚Ê◊Ÿ ⁄Uπ∑§⁄U ÿ„UÊ° “ߌ◊˜Ô” ‡ÊéŒ∑§Ê ¬˝ÿʪ Á∑§ÿÊ „ÒU– “ÃÈ” ‡ÊéŒ •ãÿÊãÿ ôÊÊŸÊ¥‚ ß‚ •‹ª ∑§⁄U∑§ Áfl‡Ê·ÃÊ‚ ‹ˇÿ ∑§⁄UÊŸ∑§ Á‹ÿ „Ò– ÿ„UË ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ◊ÊˇÊ¬˝ÊÁ#∑§Ê ‚ÊœŸ „ÒU– ¡Ê Á∑§ “‚’ ∑ȧ¿U flÊ‚ÈŒfl „UË „ÒU” “•Êà◊Ê „UË ÿ„U ‚◊Sà ¡ªÃ˜Ô „ÒU” “’˝rÊÔ •ÁmÃËÿ ∞∑§ „UË „ÒU” ßàÿÊÁŒ üÊÈÁÃ-S◊ÎÁÃÿÊ‚ ¥ ÁŒπ‹ÊÿÊ ªÿÊ „ÒU, (ß‚∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§) •ÊÒ⁄U ∑§Ê߸ (◊ÊˇÊ∑§Ê ‚ÊœŸ) Ÿ„UË¥ „ÒU– “¡Ê ß‚‚ Áfl¬⁄UËà ¡ÊŸÃ „Ò¥U fl •¬Ÿ‚ Á÷ÛÊ •¬ŸÊ SflÊ◊Ë ◊ÊŸŸflÊ‹ ◊ŸÈcÿ ÁflŸÊ‡Ê‡ÊË‹ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê ¬˝Ê# „UÊà „Ò¥U” ßàÿÊÁŒ üÊÈÁÃÿÊ¥‚ ÷Ë ÿ„UË
ˇÊƒÿ‹Ê∑§Ê ÷flÁãÔ ßàÿÊÁŒüÊÈÁÃèÿ— ø– Á‚h „UÊÃÊ „ÒU– à ÃÈèÿ¢ ªÈsÔÃ◊¢ ªÊåÿÃ◊¢ ¬˝flˇÿÊÁ◊ ÃÈ¤Ê •‚ÍÿÊ⁄UÁ„Uà ÷Q§‚ ◊Ò¥ ÿ„U •Áà ªÊ¬ŸËÿ ∑§ÕÁÿcÿÊÁ◊ •Ÿ‚Íÿfl •‚ÍÿÊ⁄UÁ„UÃÊÿ– Áfl·ÿ ∑§„°ÍUªÊ– Á∑¢§ ÃØÔ, ôÊÊŸ◊˜Ô, Á∑¢§ÁflÁ‡ÊCÔ¢U ÁflôÊÊŸ‚Á„UÃ◊˜Ô fl„U ÄÿÊ „ÒU? ôÊÊŸ– ∑Ò§‚Ê ôÊÊŸ? ÁflôÊÊŸ‚Á„Uà •ŸÈ÷flÿÈQ§◊˜–Ô •ÕÊ¸Ã˜Ô •ŸÈ÷fl‚Á„Uà ôÊÊŸ–
* ‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ •äÿÊÿ 9*
227
ÿŒ˜Ô ôÊÊŸ¢ ôÊÊàflÊ ¬˝Êåÿ ◊Êˇÿ‚ •‡ÊÈ÷ÊÃ˜Ô Á¡‚ ôÊÊŸ∑§Ê ¡ÊŸ∑§⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬Ê∑§⁄U ÃÍ ‚¢‚Ê⁄UM§¬ ‚¢‚Ê⁄U’㜟ÊØÔH 1H ’㜟‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÿªÊH 1H
U ÃÃ˜Ô øó
⁄UÊ¡ÁfllÊ ¬˝àÿˇÊÊflª◊¢
fl„U ôÊÊŸó
⁄UÊ¡ªÈsÔ¢ ¬ÁflòÊÁ◊Œ◊ÈûÊ◊◊˜Ô– œêÿZ ‚È‚Èπ¢ ∑§Ã¸È◊√ÿÿ◊˜ÔH 2H
⁄UÊ¡ÁfllÊ ÁfllÊŸÊ¢ ⁄UÊ¡Ê ŒËåàÿÁÇÊÿàflÊÃ˜Ô ŒËåÿà Á„U ßÿ◊˜Ô •ÁÇÊÿŸ ’˝rÊÔÁfllÊ ‚fl¸ÁfllÊŸÊ◊˜Ô– ÃÕÊ ⁄UÊ¡ªÈs¢Ô ªÈsÊÔ ŸÊ¢ ⁄UÊ¡Ê– ¬ÁflòÊ◊˜Ô ¬ÊflŸ◊˜Ô ߌ◊˜Ô ©UûÊ◊¢ ‚fl¸·Ê¢ ¬ÊflŸÊŸÊ¢ ‡ÊÈÁh∑§Ê⁄UáÊ◊˜Ô ߌ¢ ’˝rÊÔôÊÊŸ◊˜Ô ©Uà∑ΧCÔUÃ◊◊˜–Ô •Ÿ∑§¡ã◊‚„Ud‚Á@Ã◊˜Ô •Á¬ œ◊ʸœ◊ʸÁŒ ‚◊Í‹¢ ∑§◊¸ ˇÊáÊ◊ÊòÊÊŒ˜Ô ÷S◊Ë∑§⁄UÊÁà ÿ× •Ã— Á∑¢§ ÃSÿ ¬ÊflŸàfl¢ flQ§√ÿ◊˜–Ô Á∑¢§ ø ¬˝àÿˇÊÊflª◊¢ ¬˝àÿˇÊáÊ ‚ÈπÊŒ— ßfl •flª◊Ê ÿSÿ ÃÃ˜Ô ¬˝àÿˇÊÊflª◊◊˜Ô– •Ÿ∑§ªÈáÊfl× •Á¬ œ◊¸ÁflL§hàfl¢ ŒÎCÔ¢U Ÿ ÃÕÊ •Êà◊ôÊÊŸ¢ œ◊¸Áfl⁄UÊÁœ Á∑§ãÃÈ œêÿZ œ◊ʸŒ˜Ô •Ÿ¬Ã◊˜–Ô ∞fl◊˜Ô •Á¬ SÿÊŒ˜Ô ŒÈ—‚ê¬Êl◊˜Ô ßÁà •Ã
•Ê„U ‚È‚Èπ¢ ∑§ÃZÈ ÿÕÊ ⁄U%Áflfl∑§ÁflôÊÊŸ◊˜Ô– ÃòÊ •À¬ÊÿÊ‚ÊŸÊ¢ ∑§◊¸áÊÊ¢ ‚Èπ‚ê¬ÊlÊŸÊ◊˜Ô •À¬»§‹àfl¢ ŒÈc∑§⁄UÊáÊÊ¢ ø ◊„UÊ»§‹àfl¢ ŒÎCÔU◊˜Ô ßÁà ߌ¢ ÃÈ ‚Èπ‚ê¬ÊlàflÊÃ˜Ô »§‹ˇÊÿÊŒ˜Ô √ÿÁà ßÁà ¬˝Ê#◊˜Ô •Ã •Ê„Uó
•ÁÇÊÿ ¬˝∑§Ê‡ÊÿÈQ§ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚◊Sà ÁfllÊ•Ê¥∑§Ê ⁄UÊ¡Ê „ÒU– ’˝rÊÔÁfllÊ ‚’ ÁfllÊ•Ê¥◊¥ •ÁÇÊÿ ŒŒËåÿ◊ÊŸ „ÒU ÿ„U ¬˝Á‚h „UË „ÒU– ÃÕÊ (ÿ„U ôÊÊŸ) ‚◊Sà ªÈ# ⁄UπŸÿÊÇÿ ÷ÊflÊ¥∑§Ê ÷Ë ⁄UÊ¡Ê „ÒU– ∞fl¢ ÿ„U ’«∏UÊ ¬ÁflòÊ •ÊÒ⁄U ©UûÊ◊ ÷Ë „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚ê¬Íáʸ ¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§Ê ¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÿ„U ’˝rÊÔôÊÊŸ ‚’‚ ©Uà∑ΧCÔU „ÒU– ¡Ê •Ÿ∑§ ‚„Ud ¡ã◊Ê¥◊¥ ß∑§_ÔU „ÈU∞ ¬Èáÿ-¬Ê¬ÊÁŒ ∑§◊ÊZ∑§Ê ˇÊáÊ◊ÊòÊ◊¥ ◊Í‹‚Á„Uà ÷S◊ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ë ¬ÁflòÊÃÊ∑§Ê ÄÿÊ ∑§„UŸÊ „ÒU? ‚ÊÕ „UË ÿ„U ôÊÊŸ ¬˝àÿˇÊ •ŸÈ÷fl◊¥ •ÊŸflÊ‹Ê „ÒU, •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚Èπ •ÊÁŒ∑§Ë ÷Ê°Áà Á¡‚∑§Ê ¬˝àÿˇÊ •ŸÈ÷fl „UÊ ‚∑§, ∞‚Ê „ÒU– •Ÿ∑§ ªÈáÊÊ‚ ¥ ÿÈQ§ flSÃÈ∑§Ê ÷Ë œ◊¸‚ Áfl⁄UÊœ ŒπÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ •Êà◊ôÊÊŸ ©UŸ∑§Ë Ã⁄U„U œ◊¸Áfl⁄UÊœ Ë Ÿ„UË¥ „ÒU ’ÁÀ∑§ œêÿ¸óœ◊¸◊ÿ „ÒU •ÕʸÃÔ˜ œ◊¸‚ ÿÈQ§ „ÒU– ∞‚Ê ¬ŒÊÕ¸ ÷Ë ŒÈ—‚ê¬Êl (¬˝Ê# ∑§⁄UŸ◊¥ ’«∏UÊ ∑§Á∆UŸ) „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ∑§„Uà „ÒU¥ Á∑§ fl„U ôÊÊŸ ⁄U%Ê¥∑§ Áflfl∑§-ÁflôÊÊŸ∑§Ë ÷Ê°Áà ‚◊¤ÊŸ◊¥ ’«∏UÊ ‚Ȫ◊ „ÒU– ¬⁄¢UÃÈ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ •À¬ ¬Á⁄UüÊ◊‚ ‚Èπ¬Ífl¸∑§ ‚ê¬ÛÊ „UÊŸflÊ‹ ∑§◊ÊZ∑§Ê •À¬ »§‹ •ÊÒ⁄U ∑§Á∆UŸÃÊ‚ ‚ê¬ÛÊ „UÊŸflÊ‹ ∑§◊ÊZ∑§Ê ◊„UÊŸ˜Ô »§‹ ŒπÊ ªÿÊ „ÒU, •Ã— ÿ„U ôÊÊŸ ÷Ë ‚Ȫ◊ÃÊ‚ ‚ê¬ÛÊ „UÊŸflÊ‹Ê „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •¬Ÿ »§‹∑§Ê ˇÊÿ „UÊŸ¬⁄U ˇÊËáÊ „UÊ ¡ÊÿªÊ, ∞‚Ë ‡ÊVÔUÊ ¬˝Ê# „UÊŸ¬⁄U ∑§„Uà „Ò¥Uó
228
* üÊË◊jªfleËÃÊ*
•√ÿÿ¢ Ÿ •Sÿ »§‹Ã— ∑§◊¸flŒ˜Ô √ÿÿ— ÿ„U ôÊÊŸ •√ÿÿ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊ÊZ∑§Ë ÷Ê°Áà •ÁSà ßÁà •√ÿÿ◊˜Ô •Ã— üÊhÿ◊˜Ô •Êà◊- »§‹ŸÊ‡Ê∑§ mÊ⁄UÊ ß‚∑§Ê ŸÊ‡Ê Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– •Ã— ÿ„U ôÊÊŸ◊˜ÔH 2H •Êà◊ôÊÊŸ üÊhÊ ∑§⁄UŸ ÿÊÇÿ „ÒUH 2H
U ÿ ¬ÈŸ—ó
¬⁄¢UÃÈ ¡Êó
•üÊgœÊŸÊ— ¬ÈL§·Ê œ◊¸SÿÊSÿ ¬⁄Uãì– •¬˝Êåÿ ◊Ê¢ ÁŸfløãà ◊ÎàÿÈ‚¢‚Ê⁄Uflà◊¸ÁŸH 3H •üÊgœÊŸÊ— üÊhÊÁfl⁄UÁ„UÃÊ •Êà◊ôÊÊŸSÿ œ◊¸Sÿ •Sÿ SflM§¬ Ã໧‹ ø ŸÊÁSÃ∑§Ê— ¬Ê¬∑§ÊÁ⁄UáÊ— •‚È⁄UÊáÊÊ◊˜Ô ©U¬ÁŸ·Œ¢ Œ„U◊ÊòÊÊà◊Œ‡Ê¸Ÿ◊˜Ô ∞fl ¬˝ÁìÛÊÊ •‚ÈÃά— ¬ÈL§·Ê— ¬⁄Uãì •¬˝Êåÿ ◊Ê¢ ¬⁄U◊E⁄¢U ◊à¬˝Ê#ÊÒ Ÿ ∞fl •Ê‡ÊVÔUÊ ßÁà ◊à¬˝ÊÁ#◊ʪ¸‚ÊœŸ÷Œ÷ÁQ§◊ÊòÊ◊˜Ô •Á¬ •¬˝Êåÿ ßàÿÕ¸—– ÁŸfløãà ÁŸpÿŸ •ÊfløãÖ `§, ◊ÎàÿÈ‚¢‚Ê⁄Uflà◊¸ÁŸ ◊ÎàÿÈÿÈQ§— ‚¢‚Ê⁄UÊ ◊ÎàÿÈ‚¢‚Ê⁄U— ÃSÿ flà◊¸ Ÿ⁄U∑§ÁÃÿ¸ªÊÁŒ¬˝ÊÁ#◊ʪ¸— ÃÁS◊Ÿ˜Ô ∞fl fløãà ßàÿÕ¸—H 3H
ß‚ •Êà◊ôÊÊŸM§¬ œ◊¸∑§Ë üÊhÊ‚ ⁄UÁ„Uà „Ò¥U, •ÕÊ¸Ã˜Ô ß‚∑§ SflM§¬◊¥ •ÊÒ⁄U »§‹◊¥ •ÊÁSÃ∑§÷Êfl‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU¥óŸÊÁSÃ∑§ „ÒU¥ fl •‚È⁄UÊ∑¥ § Á‚hÊãÃÊ∑¥ §Ê •ŸÈfløŸ ∑§⁄UŸflÊ‹ Œ„U◊ÊòÊ∑§Ê „UË •Êà◊Ê ‚◊¤ÊŸflÊ‹ ∞fl¢ ¬Ê¬∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ßÁãº˝ÿ‹Ê‹È¬ ◊ŸÈcÿ, „U ¬⁄¢Uì! ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§Ê ¬˝Ê# Ÿ „UÊ∑§⁄Uó◊⁄UË ¬˝ÊÁ#∑§Ë ÃÊ ©UŸ∑§ Á‹ÿ •Ê‡ÊVÔUÊ ÷Ë Ÿ„UË