ھاۋا ئارمىيىسى توغرىسىدا

Citation preview

‫ھاۋا ئارمىيىىس‬

‫توغرىسىدا‬ ‫تۈركىستان ئىسالم پارتىيىىس‬ ‫شام شۆبىىس ئەسكىرىي بۆلۈمى‬

‫مۇندەرىجە‬ ‫مۇقەددىمە ‬

‫‪1‬‬

‫‪-1‬باب ئەسكىرىي ئايروپىالنالر ‬

‫‪4‬‬

‫‪ .1‬كۈرەشچى ئايروپىالن ‬

‫‪7‬‬

‫ئېف‪ )F-14( 14-‬‬

‫‪9‬‬

‫ئېف‪ )F-15( 15-‬‬

‫‪11‬‬

‫ئېف‪ )F-16( 16-‬‬

‫‪13‬‬

‫ئېف‪ )F-18( 18-‬‬

‫‪15‬‬

‫ئېف‪ )F-22( 22-‬‬

‫‪17‬‬

‫ئېف‪ (F-117) 117-‬‬

‫‪19‬‬

‫ئېف‪ (F-35) 35-‬‬

‫‪21‬‬

‫مىگ‪ )Mig-29( 29-‬‬

‫‪23‬‬

‫مىگ‪ )MiG-31( 31-‬‬

‫‪25‬‬

‫سۇ‪ )Su-24( 24-‬‬

‫‪27‬‬

‫سۇ‪ )Su-27( 27-‬‬

‫‪29‬‬

‫سۇ‪ )Su-30( 30-‬‬

‫‪31‬‬

‫سۇ‪ )Su-37( 37-‬‬

‫‪33‬‬

‫‪ Rafale‬‬

‫‪35‬‬

‫‪ Super Etendard‬‬

‫‪37‬‬

‫ئاۋې‪ (AV-8) 8-‬‬

‫‪39‬‬

‫خىتاينىڭ كۈرەشچى ئايروپىالنلىرى ‬

‫‪41‬‬

‫‪ .2‬بومباردىمانچى ئايروپىالن ‬

‫‪51‬‬

‫بې‪1-‬بې (‪ )B-1B‬‬

‫‪53‬‬

‫بې‪ )B-52( 52-‬‬

‫‪55‬‬

‫بې‪ )B-2( 2-‬‬

‫‪57‬‬

‫سۇ‪ )Su-34( 34-‬‬

‫‪59‬‬

‫تۇ‪22-‬ئېم (‪ )Tu-22M‬‬

‫‪61‬‬

‫تۇ‪ )Tu-95( 95-‬‬

‫‪63‬‬

‫خىتاينىڭ بومباردىمانچى ئايروپىالنلىرى ‬

‫‪64‬‬

‫‪ .3‬ھەربىي تىكئۇچار ‬

‫‪65‬‬

‫ئېي ئېچ‪« )AH-64( 64-‬ئاپاچى» ‬

‫‪69‬‬

‫ۋې‪ )V-22( 22-‬‬

‫‪71‬‬

‫مى‪ )Mi-8( 8-‬‬

‫‪73‬‬

‫سى ئېچ‪ )CH-46( 46-‬‬

‫‪74‬‬

‫مى‪ )Mi-24( 24-‬‬

‫‪75‬‬

‫مى‪ )Mi-28( 28-‬‬

‫‪76‬‬

‫خىتاينىڭ ھەربىي تىكئۇچارلىرى ‬

‫‪77‬‬

‫‪ .4‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن ‬

‫‪79‬‬

‫يىرتقۇچ ناملىق جاسۇس ئايروپىالنى ‪ MQ _ 9A‬‬

‫‪83‬‬

‫جاسۇس ئايروپىالنىدىن مۇداپىئەلىنىش ‬

‫‪86‬‬

‫‪ .5‬ھەرخىل خاس ئايروپىالنالر ‬

‫‪91‬‬

‫سى‪ )C-130( 130-‬توشۇغۇچى ئايروپىالن ‬

‫‪91‬‬

‫سى‪ )C-17( 17-‬توشۇغۇچى ئايروپىالن ‬

‫‪92‬‬

‫سېگىنالچى ئايروپىالن ‬

‫‪93‬‬

‫رازۋېدكا ئايروپىالنى ‬

‫‪95‬‬

‫ئېس ئېر‪« )SR-71( 71-‬قارا قۇش» ‬

‫‪96‬‬

‫باشقا تۈردىكى ئايروپىالنالر ‬

‫‪97‬‬

‫‪-2‬باب ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ بومبىلىرى ‬

‫‪104‬‬

‫‪.1‬ھاۋادىن ھاۋاغا قارشى بومبىالر ‬

‫‪105‬‬

‫‪ AIM-9‬‬

‫‪107‬‬

‫‪ AIM-120‬‬

‫‪109‬‬

‫ (‬ ‫‪Amos) AA-9‬‬

‫‪110‬‬

‫‪ MICA‬‬

‫‪111‬‬

‫‪ R.550‬‬

‫‪112‬‬

‫‪ Shafrir2‬‬

‫‪113‬‬

‫‪.2‬ھاۋادىن يەرگە قارشى بومبىالر ‬

‫‪114‬‬

‫‪ MK84‬‬

‫‪115‬‬

‫‪( AGM-65‬موزاي) ‬

‫‪115‬‬

‫‪ AGM-88‬رادارغا قارشى باشقۇرىلىدىغان بومبا ‬

‫‪116‬‬

‫‪.3‬ئاۋىئاتسىيە پۇلىميوتلىرى ‬

‫‪117‬‬

‫‪.4‬ئاۋىئاتسىيە مىنالىرى ‬

‫‪124‬‬

‫‪-3‬باب ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ باشقا قوراللىرى ‬

‫‪129‬‬

‫‪.1‬ئالەم كېمىلىرى ‬

‫‪130‬‬

‫‪.2‬ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئىستراتېگىيە بومبىلىرى ‬

‫‪132‬‬

‫‪ MGM-118A .1‬باللىستىك بومبا ‬

‫‪133‬‬

‫‪ .2‬سۈنئىي ھەمراھ يول باشاليدىغان بومبا ‪ AGM-109‬‬

‫‪134‬‬

‫‪.3‬ئۇچقۇچىنىڭ قوغدىنىش سەپلىمىلىرى ‬

‫‪135‬‬

‫‪.1‬ئۇچقۇچىنىڭ ‪ JHMCS‬تىپلىق قالپىقى ‬

‫‪135‬‬

‫‪.2‬ئۇچقۇچىنىڭ كىيىمى ‬

‫‪136‬‬

‫‪-4‬باب قوشۇمچە مەلۇماتالر ‬

‫‪137‬‬

‫‪.1‬بەزى دۆلەتلەرنىڭ ھاۋا ئارمىيە ئەھۋالى ‬

‫‪138‬‬

‫ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسى ‬

‫‪138‬‬

‫رۇسىيە ھاۋا ئارمىيىسى ‬

‫‪140‬‬

‫خىتاي ھاۋا ئارمىيىسى ‬

‫‪141‬‬

‫تۈركىيەنىڭ ھاۋا ئارمىيىسى ‬

‫‪143‬‬

‫ئىسرائىلىيىنىڭ ھاۋا ئارمىيىسى ‬

‫‪144‬‬

‫‪.2‬دۇنيادىكى ئاساسلىق ئالەم قاتنىشى ئىدارىلىرى ‬

‫‪147‬‬

‫ئامېرىكا دۆلەتلىك ئالەم قاتنىشى ئىدارىسى ‪ NASA‬‬

‫‪147‬‬

‫رۇسىيە ئالەم قاتنىشى ئىدارىسى ‪ RKA/ROSKOSMOS‬‬

‫‪148‬‬

‫خىتاي دۆلەتلىك ئالەم قاتنىشى ئىدارىسى ‪ CNSA‬‬

‫‪149‬‬

‫‪.3‬رادار ‬

‫‪150‬‬

‫‪.4‬رادارغا چۈشمەس ئايروپىالن ‬

‫‪154‬‬

‫‪.5‬رېئاكتىپ ئايروپىالن ‬

‫‪155‬‬

‫‪.6‬سىمسىز ئېلىكتىر دولقۇنى ‬

‫‪156‬‬

‫‪.7‬خىمىيىلىك قورالالر ‬

‫‪157‬‬

‫‪.8‬ئاتوم بومبىسى ‬

‫‪160‬‬

‫مۇقەددىمە‬ ‫بىسم اللە الرحم الرحيم‬ ‫دۈشمەنلەرنىڭ مۇجاھىدالرغا قارشى ئاسماندا ئۇچۇرىۋاتقان ئايروپىالنلىرىنىڭ ئىسمىنى‪ ،‬تۈرىنى‪،‬‬ ‫ئاساسلىق زەربە بېرىش قوراللىرىنى‪ ،‬ئىقتىدارلىرىنى‪ ،‬تېخنىكىلىق ئۆلچەملىرىنى بىلىشنىڭ كۆپ‬ ‫مەنپەئەتلىرى بار‪ .‬بىز شۇ مەلۇماتالرغا ئاساسەن شۇنىڭغا ماس ھالدا قوغدىنىش تەدبىرلىرىنى ئاالاليمىز‪.‬‬ ‫ئەگەر ئۇچقۇسوقار بىلەن ئاتماقچى بولساقمۇ‪ ،‬ياخشى قارىغا ئاالاليمىز‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬ئايروپىالننىڭ ئۇزۇنلۇقى‬ ‫ياكى كەڭلىكىنى بىلسەك‪ ،‬ھەرقانداق مىليام سىزىقلىرى بار دۇربۇن بىلەن بىر قاراپال‪ ،‬يەر يۈزىدىن ئۇچۇش‬ ‫ئېگىزلىكىنى ھېسابالپ چىقىرىۋاالاليمىز‪-‬دە‪ ،‬ئاندىن شۇنىڭغا ئاساسەن ماس مۇساپىگە قويۇپ‪ ،‬ياخشى‬ ‫قارىغا ئېلىپ ئاتااليمىز‪.‬‬ ‫ھاۋا ئارمىيىسى بولسا ھاۋادىن ھاۋاغا‪ ،‬ھاۋادىن يەرگە ۋە يەردىن ھاۋاغا كۈرەش قىلىدىغان ئارمىيە‬ ‫تۈرى‪ .‬ئۇ ئاۋىئاتسىيە قىسمى‪ ،‬يەر يۈزىدىكى ھاۋا مۇداپىئە قىسمى‪ ،‬رادارچى قىسىم قاتارلىق تارماقالرنى‬ ‫ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ‪ .‬يىراق مۇساپىلىك جەڭ قىلىش‪ ،‬تېز سۈرئەتتە ماتورلىشىش‪ ،‬كۈچلۈك زەربە بىرىش‪،‬‬ ‫ماسلىشىپ جەڭ قىلىش قاتارلىق ئىقتىدارالرنى ھازىرالپ‪ ،‬قۇرۇقلۇق ۋە دېڭىز ئارمىيەلىرىگە ئوخشاش ئۆز‬ ‫ئالدىغا مۇستەقىل جەڭ قىلىدۇ‪ .‬‬ ‫‪ -1903‬يىلى ‪ -12‬ئاينىڭ ‪ -17‬كۈنى ئامېرىكىلىق ئاكا‪-‬ئۇكا رايىتالر ۋېلىسىپىت ياساش تېخنىكىسىدىن‬ ‫پايدىلىنىپ دۇنيادىكى تۇنجى ھەقىقىي مەنىدىكى ئايروپىالننى ياساپ چىقتى‪-1909 .‬يىلى ئامېرىكا‬ ‫قۇرۇقلۇق ئارمىيىسى دۇنيا بويىچە تۇنجى ھەربىي ئايروپىالن سەپلىگەن‪-1911 .‬يىلى ‪-10‬ئاينىڭ ‪-23‬‬ ‫كۈنى تۇنجى قېتىم ئىتالىيە بىلەن تۈركىيە ئايروپىالندا جەڭ قىلغان‪ .‬‬ ‫ھاۋا ئارمىيە ئاساسەن قۇرۇقلۇق قىسىملىرى بىلەن ھەمكارلىشىپ ۋە ماسلىشىپ ھۇجۇم قىلىدۇ‪ .‬ئادەتتە‬ ‫ئالدى بىلەن رازۋېدكا ئايروپىالنى رازۋېدكا قىلىپ‪ ،‬ھاۋا ئارمىيەنى دەسلەپكى قىممەتلىك ئۇچۇرالر بىلەن‬ ‫تەمىنلەيدۇ‪ .‬بۇنىڭ بىلەن ھۇجۇمچى قىسىم ھەرىكەتكە كېلىپ دۈشمەننىڭ ھاۋا مۇداپىئە ئەسلىھەلىرى‪،‬‬ ‫مۇھىم ئېنېرگىيە ئەسلىھەلىرىنى پاچاقالپ تاشاليدۇ‪ .‬بومباردىمانچى ئايروپىالن دۈشمەننىڭ ھەربىي بازا‪،‬‬ ‫قوماندانلىق شىتابى قاتارلىق مۇھىم نىشانلىق جايالرنى بومباردىمان قىلىدۇ‪ .‬ئاندىن قۇرۇقلۇق ئارمىيە‬ ‫ھۇجۇم قىلىپ كىرىدۇ‪ .‬ھۇجۇم جەريانىدىمۇ قۇرۇقلۇق قىسىمغا ماسلىشىپ زەربە بىرىپ تۇرىدۇ‪  .‬شۇنىڭ‬ ‫بىلەن بىرگە‪ ،‬دۈشمەن ئاۋىئاتسىيە قىسىملىرىنى كونترول قىلىپ ھاۋا بوشلۇقىدىكى ئۈستۈنلۈكنىمۇ‬ ‫ساقالپ تۇرىدۇ‪  .‬‬ ‫دۇنيادا تۇنجى ئايروپىالن مۇۋەپپەقىيەتلىك ياسالغاندىن كېيىن‪ ،‬ياۋروپادىكى بەزى دۆلەتلەر ئايروپىالن‬ ‫تەتقىق قىلىپ ياساشقا باشلىغان ھەمدە ئۇنى ھەربىي ئىشالردا ئىشلىتىشنى ئويلىغان‪ .‬ئىككىنچى دۇنيا‬ ‫ئۇرۇشى جەريانىدا‪ ،‬ئايروپىالن ئەسكىرىي ئىشالرغا كەڭ قوللىنىلغان‪ .‬شۇنىڭدىن كېيىن كۆپ ساندىكى‬ ‫دۆلەتلەر ئايروپىالن تەرەققىي قىلدۇرۇشقا ئەھمىيەت بەرگەن‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-2‬دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن زامانىۋى پەن‪-‬تېخنىكا تەرەققىياتى ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ قورال‪-‬جابدۇقلىرىغا‬ ‫زور تەسىر كۆرسەتكەن‪ .‬نۇرغۇن زامانىۋى قورالالر ياسىلىپ‪ ،‬ھاۋا ئارمىيەسى بارا ‪ -‬بارا بىرلەشمە ئارمىيە‬ ‫تۈرىگە ئايالندى‪.‬‬ ‫ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ تۆۋەندىكىدەك قىسىملىرى بار‪:‬‬ ‫‪.1‬ترانسپورت‪  ‬قىسمى‪ :‬ھاۋا ئارقىلىق توشۇش ۋەزىپىسىنى ئىجرا قىلىدىغان قۇرۇقلۇق ئارمىيە قىسىمى‬ ‫بولۇپ‪ ،‬ئاساسلىق سەپلىمىسى ئايروپىالن ۋە تىكئۇچار‪.‬‬ ‫‪.2‬رازۋېدكا‪  ‬قىسمى‪ :‬رازۋېدكا ئايروپىالنى ئارقىلىق ئەسكىرىي ئاخباراتقا ئىرىشىش‪ ،‬دۈشمەننىڭ مۇھىم‬ ‫نىشانىنىڭ ئورۇنلىرىنى ئېنىقالش‪ ،‬ھاۋارايىدىن ئالدىن مەلۇمات ئېلىش‪ ،‬ئارمىيە تۈرلىرى ۋە قىسىم‬ ‫تۈرلىرىنىڭ پىالنلىق ھەرىكىتىنى نازارەت قىلىش‪ ،‬ئەسكىرى پىالننىڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك يۈرگۈزۈلىشىگە‬ ‫كاپالەتلىك قىلىش قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى بىجىرىدۇ‪.‬‬ ‫‪.3‬كۈرەشچى قىسمى‪ :‬ئاۋىئاتسىيە تەھقىقالش‪ ،‬دۈشمەننىڭ ھاۋا ھۇجۇمىغا تاقابىل تۇرۇش‪ ،‬بوشلۇقتىكى‬ ‫ئايروپىالنلىرىنى پاچاقالش‪ ،‬دۈشمەننىڭ ھەرخىل قوراللىرىنى يوقىتىش‪ ،‬يەر يۈزى قىسىملىرى ۋە ھەربىي‬ ‫پاراخوت قىسىملىرىنى قوغداش‪ ،‬باشقا ھاۋا ئارمىيە قىسىم تۈرلىرىنىڭ ھەرىكىتىنى ئاسانالشتۇرۇش‬ ‫قاتارلىق ئىشالرنى بىجىرىدۇ‪ .‬‬ ‫‪.4‬بومباردىمانچى‪  ‬قىسمى‪ :‬بومباردىمانچى ئايروپىالن ئارقىلىق يەر يۈزى‪ ،‬سۇ يۈزىدىكى نىشانغا زەربە‬ ‫بىرىدىغان ھاۋا ئارمىيە قىسىم تۈرى‪ .‬ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى ئاۋىئاتسىيە تەھقىقالش‪ ،‬ئېلېكترونلۇق‬ ‫تىركىشىش‪ ،‬دۈشمەن ئارقا سېپىگە ئۇشتۇمتۇت زەربە بىرىپ‪ ،‬قۇرۇقلۇق ئارمىيىسىگە ماسلىشىش‪ ،‬ھەربىي‬ ‫پاراخوت ۋە پاراشۇتچى قىسىمنىڭ ئەسكىرى ھەرىكىتىگە ۋە دېڭىز ئەھۋالغا قاراپ ئىش كۆرۈش قاتارلىقالر‪.‬‬ ‫‪.5‬قىرغۇچى‪ ‬بومباردىمانچى قىسمى‪ :‬قىرغۇچى بومباردىمانچى ئايروپىالننىڭ ئوت كۈچى ئارقىلىق يەرگە‬ ‫تاكتىكىلىق جەڭ ئېلىپ بارىدىغان ھاۋا ئارمىيە قىسىم تۈرى‪ .‬ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى كۈچلۈك‬ ‫دۈشمەننىڭ ئادەتتىكى ۋە يادرو قوراللىرىنى ۋەيران قىلىش‪ ،‬يەر يۈزىدىكى قىسىمغا كەڭ كۆلەمدە ئوت كۈچى‬ ‫بىلەن ياردەم بېرىش‪ ،‬ئەسكىرىي ئەمىلىيەتنى كونترول قىلىش قاتارلىقالر‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫نۆۋەتتىكى مۇجاھىدالرغا كاپىرالردىن كېلىدىغان ئەڭ چوڭ زەربە كاپىرالرنىڭ زامانىۋىي ھاۋا ئارمىيە‬ ‫قوراللىرىدىن كېلىۋاتىدۇ‪ .‬مۇجاھىدالر كاپىرالرنىڭ ھاۋا ھۇجۇمىدىن ئۈنۈملۈك قوغدانماقچى ۋە قايتۇرما‬ ‫زەربە بەرمەكچى بولىدىكەن‪ ،‬ئاۋۋال كاپىرالرنىڭ ھاۋا ئارمىيە كۈچىنى بىلىشى كېرەك‪ .‬شۇ سەۋەپتىن‬ ‫مۇسۇلمانالر ئۈچۈن غۇۋا ئىلىم بولغان ھاۋا ئارمىيىسى توغرىسىدا مەلۇم چۈشەنچە بېرىش ئۈچۈن بىرنەچچە‬ ‫خىل ماتېرىيالدىن پايدىلىنىپ بۇ كىتابنى تۈزۈپ چىقتىم‪.‬‬ ‫بۇ كىتابقا تۆۋەندىكى بابالر بويىچە كۆپ خىل مەزمۇن كىرگۈزۈلدى‪:‬‬ ‫‪.1‬ئەسكىرىي ئايروپىالنالر‬ ‫‪.2‬ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ بومبىلىرى‬ ‫‪.3‬ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ باشقا قوراللىرى‬ ‫‪.4‬قوشۇمچە مەلۇماتالر‬

‫‪3‬‬

4

‫ھازىرقى زامان ئەسكىرىي ئايروپالنلىرى بىۋاستە جەڭگە قاتنىشىدىغان‪ ،‬يەر يۈزىدىكى قۇرۇقلۇق قىسىمنىڭ‬ ‫ھەرىكىتىگە ياردەملىشىغان ۋە ھەرخىل ئەسكىرىي مەشىقلەردە ئىشلىتىلىدىغان ئايروپىالنالرنىڭ ئومۇمىي‬ ‫ئاتىلىشى ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫ئەسكىرىي ئايروپىالنالر ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئەڭ ئاساسلىق جەڭ قورالى‪ .‬بۇ بابتا ھازىرقى زاماندىكى‬ ‫ئەسكىرىي ئايروپىالنالرنى چوڭ ‪ 5‬تۈرگە ئايرىپ چۈشەندۈرىمىز‪:‬‬ ‫‪.1‬كۈرەشچى ئايروپىالن‬ ‫‪.2‬بومباردىمانچى ئايروپىالن‬ ‫‪.3‬ھەربىي تىكئۇچار‬ ‫‪.4‬ھەرخىل خاس ئايروپىالن‬ ‫‪.5‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن‬

‫‪5‬‬

‫ئايروپىالنالرنىڭ نورمال كۆتۈرۈلۈشى ئۈچۈن ماتورنىڭ كۆتۈرۈش كۈچى چوقۇم ئومۇمىي ئېغىرلىقىدىن‬ ‫چوڭ بولۇشى كېرەك‪ .‬ئەڭ چوڭ كۆتۈرۈلۈش ئېغىرلىقى ئايروپىالننىڭ ياردەمچى كۆتۈرۈش مۇساپىسى‪ ،‬ھاۋا‬ ‫تېمېراتۇرىسى‪ ،‬كۆتۈرۈلگەن ئورۇننىڭ ئاتموسفرا بېسىمى قاتارلىق ئامىلالرنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدۇ‪.‬‬ ‫ئادەتتە كۈرەشچى ئايروپىالنالرنىڭ ئۆمرى بىر نەچچە مىڭ سائەت ئۇچۇش بىلەن ئاخىرلىشىپ قالىدۇ‪.‬‬ ‫ماتورلىرىنىڭ يۇقىرى ھارارەتلىك قىسىملىرىنىڭ ئۆمرى بىرنەچچە يۈز سائەت ئەتراپىدا بولىدۇ‪ ،‬پۈركۈش‬ ‫ئېغىزلىرىنىڭ ئەتراپى بىرنەچچە ئون سائەت ئەتراپىدا بولىدۇ‪ .‬بەزى دۆلەتلەر سېتىۋالغان ئىلغار كۈرەشچى‬ ‫ئايروپىالنلىرىنى دائىم ئىشلىتەلمەيدۇ‪ .‬شۇنىڭ ئۈچۈن ھەرقانچە باي دۆلەتلەرمۇ ئۇزۇنغا سوزۇلغان جەڭلەردە‬ ‫ھەرگىزمۇ ھاۋا ھۇجۇمىدىكى ھەيۋىتىنى داۋاملىق ساقالپ قااللمايدۇ‪.‬‬ ‫خىتاينىڭ كۈرەشچى ئايروپىالنلىرى ئىزچىل تۈردە ئورۇسالر تەمىنلىگەن تېخنىكىدىن كۆچۈرۈلگەن‬ ‫بولۇپ‪ ،‬ھازىرغىچە كۈرەشچى ئايروپىالننىڭ ماتورىنىمۇ ئۆز ئالدىغا ياسىيالماي يۇقىرى باھادا سېتىۋالغان‬ ‫ئورۇسالرنىڭ ئايروپىالنىدىن سۆكۈپ ئېلىپ ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫ھازىر ھەربىي ئايروپىالنالرنىڭ تەرەققىيات ئاساسىي يۈزلىنىشى تۆۋەندىكىچە‪:‬‬ ‫‪.1‬مېتال ماتېرىيالالرنى كەڭ قوللىنىش ۋە ئېغىرلىقنى ئازايتىش؛‬ ‫‪.2‬ئەمەلىي كۆرۈنمەسلىك تېخنىكىسىغا ئەھمىيەت بىرىش؛‬ ‫‪.3‬تىك ياكى قىسقا ئارىلىقتا ئۇچۇپ قونىدىغان ئايروپىالنى تەرەققىي قىلدۇرۇپ‪ ،‬ئايرودرومغا بېقىنىشنى‬ ‫ئازايتىش؛‬ ‫‪ .4‬مىكرو ئېلېكتىرون تېخنىكىسى بىلەن كومپيۇتېر تېخنىكىسىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش‪ ،‬ئايروپىالنغا‬ ‫ئورنىتىلغان ئۈسكۈنىلەرنىڭ ماسلىشىشچانلىقىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش ۋە ئەقلىي ئىقتىدارالشتۇرۇشنى ئىشقا‬ ‫ئاشۇرۇش؛‬ ‫‪.5‬ئايروپىالنغا ئورنىتىلغان قورالالرنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ۋە ئۇنىۋېرسالالشتۇرۇش‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫‪ .1‬كۈرەشچى ئايروپىالن‬ ‫كۈرەشچى ئايروپىالن ھۇجۇمچى ئايروپىالن بولۇپ‪ ،‬ئۇچۇش سۈرئىتى تېز‪ ،‬ھاۋادا جەڭ قىلىش ئىقتىدارى‬ ‫يۇقىرى‪ .‬كۈرەشچى ئايروپىالنالرنىڭ ئەڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى دۈشمەننىڭ ھاۋادىكى نىشانلىرىغا ھۇجۇم‬ ‫قىلىش‪ ،‬ھاۋادىكى كونتروللىقىنى قولغا كەلتۈرۈش‪ .‬ئۇندىن باشقا يەنە دۈشمەننىڭ بومباردىمانچى ۋە‬ ‫ھۇجۇمچى ئايروپىالنلىرىنى‪ ،‬باشقۇرۇلىدىغان بومبىلىرىنى توسۇش ۋە يەردىكى نىشانغا زەربە بىرىش قاتارلىق‬ ‫ئىشالرنىمۇ قىالاليدۇ‪.‬‬ ‫ئېنگىلىزچە ئاتىلىشى‪Fighter :‬‬ ‫خىتايچە ئاتىلىشى‪歼击机， 战斗机， 驱逐机 :‬‬ ‫بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىللىرىدىكى ئەسكىرىي ئايروپىالنالرنىڭ ئاساسلىق قىسىمى ياغاچتىن‬ ‫ياسالغان بولۇپ‪ ،‬قوش قاناتلىق ئايروپىالنالر ئىدى‪.‬ئۇ خىل ئەسكىرىي ئايروپىالنالرنىڭ قونۇش چاقى مۇقىم‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ ،‬ئەڭ تېز سۈرئىتى ‪ 200‬كىلومېتىر ھەر سائەت ئىدى‪ .‬ئىككىنچى دۇنيا ئۇرشى مەزگىلىگە‬ ‫كەلگەندە‪ ،‬ئۇرۇش ئايروپىالنلىرى تەرەققىي قىلىپ‪ ،‬ئاساسلىق قىسىمى مىتالالردىن ياسىلىدىغان بولدى‪.‬‬ ‫قونۇش چاقى ئۇچۇش سۈرئىتىگە تەسىر كۆرسەتمەسلىكى ئۈچۈن يىغىلىدىغان قىلىپ ياسالدى‪ .‬ئايروپىالن‬ ‫ئىچىگە سىمسىز خەۋەرلىشىش ئۈسكۈنىلىرى ئورۇنالشتۇرۇلدى‪ .‬ئۇچۇش تېزلىكى ‪ 700~600‬كىلومېتىر ھەر‬ ‫سائەتكە كۆتۈرۈلدى‪.‬‬ ‫ھازىرقى زاماندىكى كۈرەشچى ئايروپىالنالرنىڭ شەكلى ۋە سىرتقى قىسىمىغا ئىشلىتىلگەن سىرالرنىڭ‬ ‫تەركىبى قاتارلىقالردا ئاالھىدە تەرەققىي قىلغان بولۇپ‪ ،‬دۈشمەن تەرەپنىڭ رادار‪ ،‬ئىنفىرا قىزىل نۇرلۇق‬ ‫ئۈسكۈنىلىرى ئاسانلىقچە بايقىيالمايدۇ‪ .‬كۈرەشچى ئايروپىالنالر نىشانغا مەخپىي ھالدا‪ ،‬تېز سۈرەتتە‪،‬‬ ‫تۇيۇقسىز يېقىنلىشىپ زەربە بىرىدۇ‪ .‬ئەڭ دەسلەپتە دۈشمەن رادارلىرى ئۈچۈن مەلۇم دەرىجىدە «كۆرۈنمەس»‬ ‫ئىقتىدارنى ھازىرلىغان ئايروپىالن ئامېرىكىنىڭ ‪ F-22‬تىپلىق كۈرەشچى ئايروپىالنى ئىدى‪.‬‬ ‫‪-1941‬يىل ‪-12‬ئاينىڭ ‪-7‬كۈنى سەھەردە‪ ،‬ياپونىيە ‪ 100‬دىن ئارتۇق ئايروپىالن چىقىرىپ ئامېرىكىنىڭ‬ ‫پېئارل خاربوردىكى دېڭىز ئارمىيە بازىسىغا تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلىپ‪ 1 ،‬سائەت ‪ 50‬مىنۇت ئىچىدىال‬ ‫تۈرلۈك پاراخوتالردىن ‪ 20‬نەچچىنى چۆكتۈرۈۋەتكەن‪ ،‬ئامېرىكىنىڭ كۈرەشچى ئايروپىالنىدىن ‪ 180‬نەچچىنى‬ ‫پارتلىتىۋەتكەن‪ ،‬ئامېرىكا ئوفىتسېر‪-‬ئەسكەرلىرىدىن ‪ 4500‬دىن ئارتۇق ئادەم ئۆلگەن ۋە يارىالنغان‪ ،‬مانا بۇ‬ ‫پېئارل خاربور ۋەقەسى‪ .‬كۈرەشچى ئايروپىالنالر بۇ تۈردىكى ھۇجۇمالرنىڭ باش پېرسوناژى‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫ھازىرقى زامان كۈرەشچى ئايروپىالنلىرى ئىقتىدارلىرىغا ئاساسەن بىرنەچچە ئەۋالدقا بۆلۈنگەن بولۇپ‪ ،‬ئۇالر‬ ‫تۆۋەندىكىچە‪:‬‬ ‫‪-1‬ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپىالن‬ ‫ئۇچۇش تېزلىكى ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 1.3~0.9‬ھەسسىسىگە تەڭ‪ .‬ئۇچقۇسوقار‪ ،‬راكىتا ۋە بىرىنچى‬ ‫ئەۋالد ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبا‪ ،‬بىرىنچى ئەۋالد رادار ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ .‬ۋەكىل خارەكتىرلىك‬ ‫ئايروپىالنالردىن‪ :‬ئامېرىكىنىڭ ئېف‪ ،86-‬ئېف‪ ،100-‬ئورۇسالرنىڭ مىگ‪ ،15-‬مىگ‪ ،19-‬خىتاينىڭ جيەن‪-‬‬ ‫‪ 5‬ۋە جيەن‪ 6-‬قاتارلىقالر بار‪.‬‬ ‫‪-2‬ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپىالن‬ ‫ئۇچۇش تېزلىكى ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.5~2‬ھەسسىسىگە تەڭ‪ .‬ئىككىنچى ئەۋالد ھاۋادىن ھاۋاغا‬ ‫باشقۇرىلىدىغان بومبا‪ ،‬ئىككىنچى ئەۋالد رادار قاتارلىق ئىقتىدارلىرى بار‪ .‬ۋەكىل خارەكتىرلىك‬ ‫ئايروپىالنالردىن‪ :‬ئامېرىكىنىڭ ئېف‪ ،4-‬ئېف‪ ،104-‬ئورۇسالرنىڭ مىگ‪ ،21-‬مىگ‪ ،23-‬فرانسىيىنىڭ‬ ‫خىيالىي مەنزىرە (‪ ،)幻影III‬خىتاينىڭ جيەن‪ 7-‬ۋە جيەن‪ 8-‬قاتارلىقالر بار‪.‬‬ ‫‪-3‬ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپىالن‬ ‫ئەڭ تېز ئۇچۇش تېزلىكى ‪-2‬ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپىالنالر بىلەن كۆپ پەرقلەنمەيدۇ‪ ،‬لېكىن يېقىن‬ ‫ۋە ئوتتۇرا مۇساپىدىكى ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبا ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ .‬ئۇچقۇسوقارىنىڭ ئېتىش‬ ‫تېزلىكى تېز‪ .‬ئۈچىنچى ئەۋالد رادار ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ .‬ھەممە تەرەپكە‪ ،‬ھەممە ئېگىزلىكتە ۋە ھەممە‬ ‫ھاۋارايى شارائىتىدا كونترول قىلىش ئىقتىدارى بار‪ .‬بوشلۇقتىكى ئۇچۇش ماھارىتى يۇقىرى كۆتۈرۈلگەن‪.‬‬ ‫ئاساسلىق اليىھىلىنىش شەكلى‪ :‬ئۈچبۇلۇڭ قاناتلىق‪ ،‬قانىتىنىڭ يانتۇلۇق بۇلۇڭ ئۆزگۈرىدۇ‪ ،‬ئايروپىالن‬ ‫ئۇچىدىكى ھاۋا كىرىش تۆشۈكى ئېلىۋېتىلگەن‪ ،‬چوڭ رادار ئانتىناسى ئورۇنالشتۇرۇلغان دېگەندەك ئۆزگۈرۈشلەر‬ ‫قوشۇلغانلىقى ئۈچۈن ئايروپىالننىڭ چوڭ‪-‬كىچىكلىكى ۋە باھاسى ناھايىتى يۇقىرى بولۇپ كەتكەن‪.‬‬ ‫ۋەكىل خارەكتىرلىك كۈرەشچى ئايروپىالنالردىن‪ :‬ئامېرىكىنىڭ ئېف‪ ،15-‬ئېف‪ ،16-‬ئېف‪ ،18-‬ئورۇسالرنىڭ‬ ‫مىگ‪ ،29-‬سۇ‪ ،27-‬شىۋىتسىيەنىڭ جاس‪ ،39-‬خىتاينىڭ جيەن‪ 10-‬ۋە جيەن‪ 11-‬قاتارلىق ئايروپىالنالر‬ ‫بار‪.‬‬ ‫بۇنىڭدىن باشقا‪-3 ،‬ئەۋالدتىن ئىلغار ئەمما يېڭى ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپىالندەك ئاالھىدە ئىقتىدارالر‬ ‫قوشۇلمىغان ئايروپىالنالرنى ‪-3.5‬ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپىالنالر دەپمۇ ئاتايدۇ‪.‬‬ ‫‪-4‬ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپىالن‬ ‫ئاساسلىقى يوشۇرۇنۇش (‪ ،)Stealth‬ئاۋازدىن تېز ئۇچۇپ كۆزىتىش ئىقتىدارى (‪ ،)Supercruise‬دەرىجىدىن‬ ‫تاشقىرى ھەرىكەتچانلىق (‪ )Supermaneuverability‬ۋە دەرىجىدىن تاشقىرى جەڭ ئاۋىئاتسىيە سىستېمىسى‬ ‫(‪ )Superior Avionic For Battle Awareness and Effectiveness‬قاتارلىق ‪ 4‬ئىقتىدارنى جەملىگەن‬ ‫ئايروپىالنالر بولۇپ‪ ،‬بۇ ئىقتىدارالرنىڭ ئېنگىلىزچە ئاتىلىشىنىڭ باش ھەرىپى ‪ S‬بىلەن باشالنغانلىقى ئۈچۈن‬ ‫قىسقارتىپ «‪ 4S‬ئىقتىدارى» دەپ ئاتايدۇ‪ .‬ھازىر ئامېرىكىنىڭ ئېف‪ ،22-‬ئېف‪ ،35-‬ئورۇسالرنىڭ تې‪-‬‬ ‫‪ ،50‬خىتايالرنىڭ جيەن‪ 20-‬ۋە جيەن‪ 31-‬قاتارلىق كۈرەشچى ئايروپىالنلىرى ‪-4‬ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپالن‬ ‫ئۆلچىمىگە چۈشىدۇ‪ .‬بۇندىن باشقا‪ ،‬ياپونىيە ۋە كورىيە قاتارلىق دۆلەتلەرمۇ تەتقىق قىلىۋاتقانلىقى مەلۇم‪.‬‬ ‫ئامېرىكا ۋە رۇسىيەنىڭ بىرنەچچە خىل كۈرەشچى ئايروپىالنلىرىنىڭ سېلىشتۇرمىسى‪:‬‬

‫‪F-16A‬‬

‫‪F/A-18E‬‬

‫‪F-14A‬‬

‫‪F-15E‬‬

‫‪F-35A‬‬

‫‪F-22A‬‬

‫‪SU-30‬‬

‫‪MIG-29‬‬

‫‪8‬‬

‫ئېف ‪14 -‬‬

‫(‪)F-14‬‬

‫بۇ ئامېرىكىنىڭ «‪ »Northrop Grumman‬شىركىتى ‪-1980~1970‬يىللىرى ياساپ چىققان كۈرەشچى‬ ‫ئايروپىالنى بولۇپ‪ ،‬مەخسۇس ئاۋىئاماتكا پاراخوتىدىن قوزغىلىدىغان قىلىپ ياسالغان‪ .‬ئېف‪ 14-‬ئىككى‬ ‫كىشىلىك ئاۋازدىن تېز ئۇچىدىغان ئۇنىۋېرسال كۈرەشچى ئايروپىالن‪ .‬ئاساسلىقى مۇداپىئەگە ياردەملىشىش‪،‬‬ ‫ھۇجۇم قىلىش‪ ،‬تۇيۇقسىز زەربە بىرىش ۋە كۈزىتىش قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى ئۆتەيدۇ‪« .‬مۈشۈكئېيىق» دەپمۇ‬ ‫ئاتىلىدۇ‪.‬‬ ‫ئىككى قانىتى كۆتۈرۈلگەن‪ ،‬قونغان ۋە تېز سۈرەتتە ئۇچقان ۋاقىتالردا ئالدى‪-‬ئارقىغا ‪ 20‬گرادۇس‬ ‫سۈرىلىدۇ‪ .‬ئەڭ تېز سۈرەتتە ئۇچقاندا ھاۋا بىلەن ئۇچرىشىدىغان يۈزىنى ئازايتىش ئۈچۈن ‪ 68‬گرادۇس ئورۇندا‬ ‫تۇرىدۇ‪ .‬ئاۋىئاماتكىدا توختىتىلغاندا ئورۇننى تىجەش ئۈچۈن قانىتى تېخىمۇ يىغىلىدۇ‪ .‬بۇ ئايروپىالننىڭ‬ ‫سىرتقى قىسىمىغا تولۇق قاتتىق مىتال ئىشلىتىلگەن بولۇپ‪ ،‬تەركىبى تىتان قېتىشمىسى (‪.)钛合金‬‬ ‫بەزى ئورۇنلىرىغا بور بېرىكمە ماتېريالى (‪ )硼复合材料‬ئىشلىتىلگەن‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬مۇرەككەپ ئىلىكتىر‬ ‫زاپچاسلىرى ئورۇنالشتۇرۇلغانلىقى ئۈچۈن باھاسى ناھايىتى قىممەت‪.‬‬

‫ئەمەلىي جەڭدە ئىشلىتىلىشى‬ ‫‪-1975‬يىلى ۋىيتنام ئۇرۇشىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدە ئەمەلىي ھەرىكەتكە قاتناشتۇرۇلغان‪.‬‬ ‫‪-1981‬يىلى ئامېرىكىنىڭ ئېف‪ 14-‬ئايروپىالنى لىۋىيەنىڭ سۇ‪ 22-‬كۈرەشچى ئايروپىالنىدىن ئىككىنى‬ ‫ئېتىپ چۈشۈرىۋەتكەن‪.‬‬ ‫‪-1983‬يىلى لۇبناننىڭ دېڭىز قىرغىقى رايونلىرىدا كۈزىتىش ئېلىپ بېرىۋاتقان بىر توپ ئېف‪14-‬‬ ‫كۈرەشچى ئايروپىالن توپى يەردىن قويۇپ بېرىلگەن كۆپلىگەن باشقۇرىلىدىغان بومبىالرنىڭ ھۇجۇمىغا‬ ‫ئۇچرىغاندا‪ ،‬ھەممىسىدىن ئەپچىللىك بىلەن قۇتۇلۇپ قالغان‪.‬‬ ‫‪-1989‬يىلى لىۋىيەنىڭ مىگ‪ 23-‬ئايروپىالنىنى ئېتىپ چۈشۈرگەن‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫ئېف‪ 14-‬نىڭ ئوت كۈچىنىڭ يۇقىرىلىقىمۇ ئۇنىڭ ئەڭ چوڭ ئەۋزەللىكىدىن بىرى ھېسابلىنىدۇ‪ .‬ئۇنىڭغا‬ ‫بىر تال ‪ 20‬مىللىمېتىرلىق ئۇچقۇسوقار (ئېغىر تىپلىق پۇلىميوت) ‪ 675‬پاي ئوقى بىلەن ئورۇنالشتۇرۇلغان‪.‬‬ ‫قىسقا‪ ،‬ئوتتۇرا ۋە يىراق مۇساپىلىك ھاۋادىن ھاۋاغا قويۇپ بېرىلىدىغان باشقۇرىلىدىغان بومبا ئېلىپ‬ ‫يۈرەلەيدىغان بولۇپ‪ AIM-9 ،‬تىپلىق يېقىن مۇساپىلىك ئىنفرا قىزىل نۇرلۇق باشقۇرىلىدىغان بومبا‪،‬‬

‫‪9‬‬

‫‪ AIM-7‬تىپلىق ئوتتۇرا مۇساپىلىك يېرىم ئاكتىپ رادارلىق باشقۇرىلىدىغان بومبا‪ AIM-54 ،‬تىپلىق‬ ‫ئۇزۇن مۇساپىلىك ئاكتىپ رادارلىق باشقۇرىلىدىغان بومبا قاتارلىق بومبىلىرى بار‪ .‬ئېف‪ 14-‬ئەڭ كۆپ‬ ‫بولغاندا ‪ 6‬تال ‪ AIM-54‬تىپلىق ئۇزۇن مۇساپىلىك باشقۇرىلىدىغان بومبىنى ئېلىپ ئۇچااليدۇ ۋە بىرال‬ ‫ۋاقىتتا ‪ 6‬خىل ئوخشاش بولمىغان نىشانغا قويۇپ بېرەلەيدۇ‪ .‬يىراقتا تۇرۇپال بوشلۇقتىكى رەقىبىگە‬ ‫كۈچلۈك ھۇجۇم قىالاليدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق ئۆلچىمى‬ ‫‪.1‬ئېگىزلىكى‪ 4.88 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئۇزۇنلۇقى‪ 10.10 :‬مېتىر‬ ‫‪ .3‬ئايروپىالن كەڭلىكى‪ 19.54~11.65 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئومۇمىي ئېغىرلىقى‪ 18191 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 33724 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.6‬قوشۇمچە يۈك كۆتۈرۈش ئېغىرلىقى‪ 6577 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.7‬تەكشى يۆنىلىشتىكى ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.34‬ھەسسىگە تەڭ‬

‫‪AIM - 9‬‬

‫‪AIM - 7‬‬

‫‪10‬‬

‫ئېف ‪)F-15( 15 -‬‬ ‫ئېف‪ 15-‬تىپلىق ئايروپىالن ـــ ئامېرىكىنىڭ ‪ McDonnell Douglas‬شىركىتى تەتقىق قىلىپ‬ ‫ياساپ چىققان‪ ،‬ناچار ھاۋارايىدىمۇ ئۇچااليدىغان‪ ،‬ھەرىكەتچانلىقى يۇقىرى بولغان ئۇنىۋېرسال كۈرەشچى‬ ‫ئايروپىالن‪ .‬ئاساسلىقى ئۇرۇش مەيدانىنى كونتروللىقىغا ئېلىشنى مەقسەت قىلىپ ياسالغان‪ .‬تەپمە كۈچ‬ ‫بىلەن ئۇچىدىغان ‪-3‬ئەۋالد ئايروپىالنالر ئىچىدە ۋەكىل خارەكتىرلىك ئايروپىالن بولۇپ‪ ،‬ئامېرىكا ھاۋا‬ ‫ئارمىيىسىنىڭ دۇنياغا مەشھۇر ئايروپىالنلىرىدىن ھېسابلىنىدۇ‪-1974 .‬يىلى ياسالغان‪ .‬لەقىمى «‪،»Eagle‬‬ ‫يەنى بۈركۈت‪.‬‬ ‫ئېف‪ 15-‬نىڭ ھۇجۇم ئىقتىدارى ۋە ھەرىكەتچانلىقى يۇقىرى كۆتۈرۈلگەن بولۇپ‪ ،‬دۈشمەننىڭ يېقىن‬ ‫ئارلىقتىكى ھاۋا نىشانلىرىغا ياخشى زەربە بېرەلەيدۇ‪ .‬دەل ئۇرۇش نسىبىتى يۇقىرى‪.‬‬ ‫ئېف‪ 15-‬نىڭ باھاسى ناھايىتى يۇقىرى بولۇپ‪-1987 ،‬يىلىدىكى باھاسى ‪ 39.1‬مىليون دولالر (بەزى‬ ‫ماتېرىيالالردا يېقىنقى باھاسى ‪ 100‬مىليون دولالر دەپ يېزىلغان) بولغانلىقى ئۈچۈن ئامېرىكا ئارمىيىسى‬ ‫كۆپ مىقداردا ئىشلەپچىقىرالمىغان‪.‬‬

‫ئەمەلىي جەڭدە ئىشلىتىلىشى‬ ‫‪-1991‬يىلىدىكى پارس قولتىقى ئۇرۇشىدا ئامېرىكا ئارمىيىسى ئېف‪ 15-‬نى ئىشلىتىپ ئىراق‬ ‫ئارمىيىسىنىڭ ‪ 33‬ئايروپىالنىنى ئۇرۇپ چۈشۈرىۋەتكەن‪ .‬ھاۋادىكى ھۇجۇمنىڭ ‪ 87‬پىرسەنتىنى مۇشۇ كۈرەشچى‬ ‫ئايروپىالن بىلەن ئېلىپ بارغان‪-1996 .‬يىلىغىچە بولغان ھەرقايسى جايالردىكى ھاۋا توقۇنۇشلىرىدا جەمئىي‬ ‫‪ 96‬ئايروپىالن ئېف‪ 15-‬تەرىپىدىن ئۇرۇپ چۈشۈرۈلگەن‪ ،‬ئەمما ئېف‪ 15-‬تىن بىرسىمۇ ئۇرۇپ چۈشۈرۈلمىگەن‪.‬‬ ‫‪-2011‬يىلى لىۋىيە ئۇرۇشىدا بىر ئېف‪ 15-‬كاشىال كۆرۈلۈپ چۈشۈپ كەتكەن‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬

‫بىر تال ‪ M61-A1‬تىپلىق ‪ 20‬مىللىمېتىرلىق ‪ 6‬ئوقنەيچىلىك ئۇچقۇسوقار ۋە ئوقىدىن ‪ 940‬پاي‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ 4 .‬تال ‪ AIM-9L‬تىپلىق يېقىن مۇساپىلىك ۋە ‪ AIM-7F‬تىپلىق ئوتتۇرا مۇساپىلىك‬ ‫ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبا ياكى ‪ 8‬تال ‪ AIM-120‬ئوتتۇرا مۇساپىلىك ھاۋادىن ھاۋاغا‬ ‫باشقۇرىلىدىغان بومبا ئورۇنالشتۇرىلىدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬ھەرخىل پارتالتقۇچ ۋە راكىتاالرنى ئېلىپ يۈرەلەيدۇ‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫تېخنىكىلىق ئۆلچىمى‬ ‫‪.1‬ئېگىزلىكى‪ 5.6 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئۇزۇنلۇقى‪ 19.43 :‬مېتىر‬ ‫‪ .3‬ئايروپىالن كەڭلىكى‪ 13.05 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ھاۋاغا كۆتۈرلگەندىكى ئومۇمىي ئېغىرلىقى‪ 12973 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 30845 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.6‬قاناتلىرىنىڭ يۈزى‪ 56.5 :‬كۋادرات مېتىر‬ ‫‪.7‬تەكشى يۆنىلىشتىكى ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.5‬ھەسسىگە تەڭ‬

‫‪AIM - 7f‬‬ ‫‪M61 - A1‬‬

‫‪AIM - 9L‬‬

‫‪AIM - 120‬‬

‫‪12‬‬

‫ئېف ‪)F-16( 16 -‬‬ ‫ئېف‪ 16-‬تىپلىق كۈرەشچى ئايروپىالننى ئامېرىكىنىڭ ‪ General Dynamics‬ياساپ چىققان‪،‬‬ ‫تەننەرخى تۆۋەن‪ ،‬تاق كىشىلىك يەڭگىل كۈرەشچى ئايروپىالن ھېسابلىنىدۇ‪-1979 .‬يىلىدىن باشالپ‬ ‫ئىشلەپچىقىرىلىشقا باشلىغان بولۇپ‪-1996 ،‬يىلىغىچە ‪ 3500‬دىن ئارتۇق ئىشلەپچىقىرىلغان‪ .‬ئۇزۇن‬ ‫ئۆتمەيال ئىسرائىلىيەگە سېتىپ بىرىپ ئوتتۇرا شەرق ئۇرۇشىغا قاتناشتۇرۇلغان‪ 23 .‬دۆلەتنىڭ ھاۋا ۋە دېڭىز‬ ‫ئارمىيىسىگە سەپلەنگەن‪ .‬ئامېرىكا ئارمىيىسىنىڭ ئەڭ ئاساسلىق كۈرەشچى ئايروپىالنى ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫ھازىر ئۈزلۈكسىز تەرەققىي قىلدۇرۇلۇۋاتىدۇ‪ .‬لەقىمى «‪ ،»Falcon‬يەنى ئوۋ بۈركۈتى‪.‬‬ ‫ھازىرقى ئەڭ يېڭى نۇسخىسى ‪ B ،F-16C/D Block50/52‬نۇسخىسى ۋە ‪ D‬نۇسخىسى بولسا قوش‬ ‫كىشلىك مەشىق ئايروپىالنى‪ F-16A/B .‬تىپلىق ئايروپىالن مىسىر‪ ،‬ھىندىنوزىيە‪ ،‬پاكىستان‪ ،‬سىنگاپۇر‪،‬‬ ‫تەيۋەن ۋە تايالند قاتارلىق دۆلەتلەرگە‪ F-16C/D ،‬تىپلىقى ئومان ۋە تۈركىيە قاتارلىق دۆلەتلەرگە‪F-16E/F ،‬‬ ‫تىپلىقى ئەرەب بىرلەشمە خەلىپىلىكىگە سېتىپ بېرىلگەن‪.‬‬ ‫ئېف‪ 16-‬نىڭ باھاسى ‪ 20‬مىليون دولالر بولۇپ‪ ،‬ئېف‪ 15-‬نىڭ يېرىمىغا تەڭ كېلىدۇ‪ ،‬لېكىن‬ ‫ئوق كۆتۈرۈپ ئۇچۇش مىقدارى ئازراق بولغىنىنى ھېسابقا ئالمىغاندا باشقا ئىقتىدارلىرى ئېف‪ 15-‬دىن‬ ‫قېلىشمايدۇ‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫‪ 20‬مىللىمېتىرلىق ‪ M61A1‬تىپلىق ‪ 6‬ئوقنەيچىلىك ئۇچقۇسوقار ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ 9 .‬تال سىرتتىن‬ ‫قورال ئورۇنالشتۇرۇش نۇقتىسى بار‪ 7200 .‬كىلوگرامدىن ئارتۇق ئوق كۆتۈرەلەيدۇ‪ .‬ئاساسلىق ھۇجۇم‬ ‫قوراللىرىدىن ‪ AIM-9‬ۋە ‪ AIM-120‬قاتارلىق ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبىلىرىدىن باشقا‬ ‫يەنە ‪ Mk.80‬پارتالتقۇچ‪ ،‬الزېر نۇرلۇق باشقۇرىلىدىغان ئوق‪« AGM-65F ،‬موزاي» تىپلىق ھاۋادىن‬ ‫قۇرۇقلۇققا باشقۇرىلىدىغان بومبا‪« ،‬تۇرنا» تىپلىق پاراخوتقا قارشى باشقۇرىلىدىغان بومبا قاتارلىقالر بار‪.‬‬ ‫ھاۋارايى تاللىماستىن ھۇجۇم قىالاليدۇ‪ .‬قوغلىغۇچى راكىتا ‪ SAM‬غا قارشى ‪ HARM‬يۇقىرى سۈرئەتلىك‬ ‫باشقۇرىلىدىغان بومبا ئورۇنالشتۇرۇلغان‪.‬‬

‫ئەمەلىي جەڭدە ئىشلىتىلىشى‬ ‫پارىس قولتۇقى ئۇرۇشىدا ئامېرىكا ئارمىيىسى ئېف‪ 16-‬نى ئەڭ كۆپ ئىشلەتتى‪ 251 .‬تال ئېف‪16-‬‬ ‫جەمئىي ‪ 13480‬قېتىم ھۇجۇمغا قاتناشتۇرۇلدى‪ .‬ھەربىر ئايروپىالنى ئوتتۇرا ھېساب بىلەن ‪ 537‬قېتىم‬ ‫ھەرىكەتكە قاتناشتۇرۇلدى‪.‬‬ ‫پاكىستان ئارمىيىسىدىكى ئېف‪ 16-‬ئايروپىالنى بىلەن ئورۇسالرنىڭ ‪ 4‬تال مىگ‪ 23-‬نى‪ 5 ،‬تال سۇ‪22-‬‬ ‫نى‪ 2 ،‬تال سۇ‪ 25-‬نى ۋە ‪ 3‬تال كۆزەتچى ۋە توشۇغۇچى ئايروپىالنىنى چۈشۈرىۋەتكەن‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫‪-1992‬يىلى ‪-12‬ئايدا بىر ئېف‪ 16-‬ئىراقنىڭ مىگ‪ 29-‬كۈرەشچى ئايروپىالنىنى ‪AIM-120‬‬ ‫باشقۇرۇلىدىغان بومبا بىلەن ئېتىپ چۈشۈرۈۋەتكەن‪ .‬بۇ ‪ AIM-120‬نىڭ تۇنجى قېتىم ئەمەلىي جەڭدە‬ ‫ئىشلىتىلىشى ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫كوسوۋو توقۇنىشىدا كۆپ قېتىم ئىشلىتىلىپ قارشى تەرەپنىڭ تانكا‪ ،‬رادار ئورۇنلىرى ۋە مۇھىم‬ ‫ئورۇنلىرىغا زەربە بەردى‪.‬‬ ‫ئىراق ئۇرۇشىدا ئامېرىكا ئارميىسى جەمئىي ‪ 131‬تال ئېف‪ 16-‬نى ئوتتۇرا شەرق رايونىغا ئورۇنالشتۇرغان‪.‬‬ ‫سۈرىيەدە تۈركىيە ئارمىيىسى ئامېرىكىدىن سېتىۋالغان ئېف‪ 16-‬بىلەن ئورۇسالرنىڭ سۇ‪ 24-‬كۈرەشچى‬ ‫ئايروپىالنىنى ئۇرۇپ چۈشۈرۈۋەتكەن‪.‬‬ ‫ئىسرائىلىيە ئارمىيىسىدە ‪ 362‬تال‪ ،‬مىسىر ئارمىيىسىدە ‪ 220‬تال‪ ،‬تۈركىيە ئارمىيىسىدە ‪ 216‬تال‪،‬‬ ‫پاكىستان ئارمىيىسىدە ‪ 34‬تال‪ ،‬تەيۋەن ئارمىيسىىدە ‪ 150‬تال بارلىقى مەلۇم‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق ئۆلچىمى‬ ‫‪.1‬ئېگىزلىكى‪ 5.09 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئۇزۇنلۇقى‪ 15.09 :‬مېتىر‬ ‫‪ .3‬ئايروپىالن كەڭلىكى‪ 9.45 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئومۇمىي ئېغىرلىقى‪ 16057 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ئەڭ ئېغىر يۈك كۆتۈرۈش مىقدارى‪ 6800 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.6‬تەكشى يۆنىلىشتىكى ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2‬ھەسسىدىنمۇ تېز‪( .‬تەخمىنەن ‪2100‬‬ ‫كىلومېتىر ھەر سائەت)‬ ‫‪.7‬ئەڭ ئۇزۇن ئۇچۇش مۇساپىسى‪ 3890 :‬كىلومېتىر‬

‫‪M61 - A1‬‬ ‫‪MK . 80‬‬

‫‪AGM - 65‬‬ ‫‪AIM - 120‬‬ ‫‪AIM - 9‬‬

‫‪14‬‬

‫ئېف ‪)F-18( 18 -‬‬ ‫ئېف‪ 18-‬بىلەن ئا‪ 18-‬تىپلىق ئايروپىالننى ‪-1978‬يىلى ئامېرىكا ‪ McDonnell Douglas‬شىركىتى‬ ‫بىلەن ‪ Northrop Corporation‬شىركىتى بىرلىشىپ ياساپ چىققان بولۇپ‪ ،‬قورال سەپلىمىسىدىن باشقا‬ ‫جەھەتتە بىر‪-‬بىرىگە ئوخشاش‪ .‬شۇنىڭ ئۈچۈن بەزىدە بىرلەشتۈرۈلۈپ ئېف‪/‬ئا‪ )F/A-18( 18-‬دەپمۇ ئاتىلىدۇ‪.‬‬ ‫‪ Hornet‬يەنى «سېرىق ھەرە» دەپ لەقىمى بار‪ .‬تاق كىشىلىك ئايروپىالن‪ .‬ئاساسلىقى ئاۋىئاماتكىنى‬ ‫قوغداش ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدۇ‪ ،‬بەزىدە قۇرۇقلۇقتىكى نىشانغا زەربە بىرىشكىمۇ ئىشلىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫‪-1999‬يىلى ئىشلەپچىقىرىشتىن توختىتىلغىچە ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيىسى ۋە دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ‬ ‫قۇرۇقلۇقتا جەڭ قىلىش قىسىمىغا جەمئىي ‪ 464‬تال ياساپ تاپشۇرۇلغان‪ .‬ئۇنىڭدىن ‪ 96‬تال ئايروپىالن‬ ‫كېچىدە ھۇجۇم قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە‪ .‬قوش ماتورلۇق‪.‬‬ ‫بەزى ماتېرىيالالردا كۆرسىتىلىشىچە‪ ،‬ئۇچۇش ئۆمۈرى ‪ 6000‬سائەت ئەتراپىدا‪ .‬باشقا ئايروپىالنالرغا‬ ‫قارىغاندا ئاسان كاشىال كۆرۈلمەيدىغان بولۇپ‪ ،‬بېكىتىلگەن ھەرقايسى ئېلىكتىر ئۈسكۈنىلىرىدە ‪ 30‬سائەت‬ ‫ئۇچۇش ۋاقتى ئىچىدە كاشىال كۆرۈلمەيدۇ‪ ،‬دەپ قارىلىدىكەن‪.‬‬ ‫بەزى ماتېرىيالالردا باھاسى ‪ 92‬مىليون دولالر دەپ يېزىلغان‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫‪ 20‬مىللىمېتىرلىق ئۇچقۇسوقار ۋە ‪ 570‬پاي ئوقى‪ 9 ،‬تال بومبا چاتىدىغان ئورۇن‪ ،‬ھاۋادىن ھاۋاغا‬ ‫ۋە ھاۋادىن قۇرۇقلۇققا باشقۇرىلىدىغان بومبا‪ ،‬ھۇجۇم ئۈنۈمىنى كۆرۈش ئۈچۈن ئورۇنالشتۇرۇلغان كامېرا‬ ‫ۋە الزېرلىق كامېرا‪ ،‬ئەڭ ئاستى قىسىمىغا ئورۇنالشتۇرۇشقا بولىدىغان قوشۇمچە ماي باكى قاتارلىق‬ ‫سەپلىمىلىرى بار‪.‬‬

‫ئەمەلىي جەڭدە ئىشلىتىلىشى‬ ‫‪-1986‬يىلى لىۋىيەدە تۇنجى قېتىملىق جەڭگە قاتناشتۇرۇلغان‪ .‬مەيلى ئاۋىئاماتكا ئۈستىدە بولسۇن‬ ‫ياكى قۇرۇقلۇق ئايرودۇرۇمىدىن بولسۇن ئوخشاشال ماسلىشىپ ياخشى جەڭ قىالاليدۇ‪.‬‬ ‫‪-1991‬يىلى پارىس قولتۇقى ئۇرۇشىدا ‪ 190‬تال ئېف‪ 18-‬ئۇرۇشقا قاتناشتۇرۇلغان‪ .‬بىرسى جەڭدە‬ ‫چۈشۈپ كەتكەن‪ 2 ،‬سى ۋەقەگە ئۇچراپ يوقالغان‪ 3 ،‬ى يەردىن قويۇپ بەرگەن باشقۇرۇلىدىغان بومبىدا ئېتىپ‬ ‫چۈشۈرۈلگەن‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫‪-1991‬يىلى ‪ 2‬تال مىگ‪ 21-‬نى ئېتىپ چۈشۈرگەن‪.‬‬ ‫‪-2002‬يىلى ئىراقتا مۇھىم ئورۇنالرغا زەربە بىرىشكە ئىشلىتىلگەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق ئۆلچىمى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 17.07 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئېگىزلىكى‪ 4.66 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬قاناتلىرىنىڭ ئۇزۇنلۇقى‪ 11.43 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬قوزغىلىش ئېغىرلىقى‪ :‬ھاۋاغا قارشى ھۇجۇمدا ‪ 15740‬كىلوگرام؛ قۇرۇقلۇققا قارشى ھۇجۇمدا ‪22328‬‬ ‫كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ 1910 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬

‫‪16‬‬

‫ئېف ‪)F-22( 22 -‬‬ ‫ئېف‪ 22-‬بولسا ئامېرىكىنىڭ ‪ Lockheed Martin‬شىركىتى ‪ 15‬يىل ۋاقىت سەرپ قىلىپ ‪-2005‬‬ ‫يىلى ياساپ چىققان‪ .‬شۇ ۋاقىتتا دۇنيادىكى ئەڭ قىممەت كۈرەشچى ئايروپىالنى بولۇپ‪ ،‬تەتقىقات ھەققىنى‬ ‫قوشۇپ ھېسابلىغاندا باھاسى تەخمىنەن ‪ 3.38‬مىليارد دولالرغا‪ ،‬ھەر بىرىنىڭ باھاسى ‪ 120‬مىليون دولالر‬ ‫ئەتراپىدا توختىغان‪ .‬ماي سەرپىياتىنى ئاشۇرماي تۇرۇپ تېزلىكىنى ئاۋاز تېزلىكىگە يەتكۈزەلەيدۇ ۋە شۇ‬ ‫تېزلىكتە كۆزىتىش ئېلىپ بارااليدۇ‪ .‬بىر كىشىلىك‪ ،‬قوش ماتۇرلۇق ئايروپىالن‪ .‬ھەرىكەتچانلىقى ۋە راداردىن‬ ‫ئۆزىنى يوشۇرۇش ئىقتىدارى يۇقىرى كۆتۈرۈلگەن‪ .‬يىراق ئارىلىقتىنمۇ بىر قانچە ئورۇندىكى دۈشمىنىگە‬ ‫زەربە بېرەلەيدۇ‪ .‬ۋەكىل خارەكتىرلىك تۆتىنچى ئەۋالد ئەسكىرى ئايروپىالن‪ .‬ئېف‪ 22-‬گە ‪ 8‬تال ماي باكى‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان‪.‬‬ ‫ئەگەر ئۇچۇش داۋامىدا ئايروپىالنغا ئوت كەتسە‪ ،‬ئىنفرا قىزىل نۇرلۇق ۋە ئولتۇرا بىنەپشە نۇرلۇق سېنزورلىرى‬ ‫ئارقىلىق ئۆزىگە تۇتاشقان ئوتنى سېزەلەيدۇ‪ Halon 1301 ،‬تىپلىق يېڭى ياسالغان خېمىيىلىك ئارىالشما‬ ‫ئىشلىتىلگەن ئوت ئۆچۈرگۈچ ئارقىلىق ئوت ئۆچىرىدۇ‪ .‬ئۇچقۇچى ئۈچۈن مەخسۇس ساپ ھاۋا چىقىرىپ‬ ‫بېرىدىغان ‪ OBOGS‬قۇرۇلمىسى سەپلەنگەن‪ .‬ئۇندىن باشقا كونترول تاختىسى‪ ،‬ئاالقىلىشىش ئۈسكۈنىسى‪،‬‬ ‫ھەتتا ئۇچقۇچىنىڭ ئورۇندۇقى‪ ،‬كىيىمى‪ ،‬بىخەتەر قالپىقى قاتارلىق نەرسىلىرىگىمۇ ئاالھىدە ئىقتىدار‬ ‫قوشۇلغان‪.‬‬ ‫زىيادە كۆپ يېڭى تېخنىكىالرنى بىراقال ئىشلىتىۋەتكەندە ياخشى بولىۋەرمەيدۇ‪ ،‬تۆۋەندىكىدەك‬ ‫كەمچىلىكلەر ياندىشىپ كېلىشى مۇمكىن‪:‬‬ ‫ھەرقايسى يېڭى تېخنىكىلىق قىسىملىرى ماسلىشالماي قېلىشى مۇمكىن‪.‬‬ ‫ئىشەنچىلىكلىكى تۆۋەنلەپ كېتىدۇ‪.‬‬ ‫ئاسراش ۋە رېمونت قىلىش مۇرەككەپلىشىدۇ‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫‪ 20‬مىللىمېتىرلىق ‪ M61A2‬ئۇچقۇسوقار ۋە ‪ 480‬پاي ئوقى‪ ،‬قانات ئاستىدا ‪ 4‬ۋە ئىچىدە ‪ 3‬تال بومبا‬ ‫ئورۇنالشتۇرىدىغان ئورۇن بار‪ AIM-9 ،‬ۋە ‪ AIM-120‬قاتارلىق ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبا‪SDB ،‬‬ ‫كىچىك دىئامېتىرلىق راكىتا‪ AGM-88 ،‬يۇقىرى سۈرئەتلىك رادارغا قارشى باشقۇرىلىدىغان بومبا ۋە‬ ‫الزېرلىق باشقۇرىلىدىغان بومبا قاتارلىق سەپلىمىلىرى بار‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫تېخنىكىلىق ئۆلچىمى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 18.9 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئېگىزلىكى‪ 5.08 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئىككى قانىتىنىڭ ئۇزۇنلۇقى‪ 13.56 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 36288 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.42‬ھەسسىسىگە تەڭ‪ ،‬تەخمىنەن ‪ 2570‬كىلومېتىر ھەر‬ ‫سائەت‬ ‫‪.6‬ئەڭ ئۇزۇن ئۇچۇش مۇساپىسى‪ 3200 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.7‬ئەڭ يۇقىرى ئۇچۇش ئېگىزلىكى‪ 18000 :‬مېتىر‬

‫‪M61 - A2‬‬

‫‪AIM - 120‬‬ ‫‪AIM - 9‬‬

‫‪SDB‬‬

‫‪AGM - 88‬‬

‫‪18‬‬

‫ئېف ‪)F-117( 117 -‬‬ ‫ئېف‪ 117-‬دەسلەپتە ‪-1977‬يىلى ياسىلىپ ‪-1982‬يىلى ئامېرىكا ئارمىيىسىگە تاپشۇرۇلغان ۋە ئىزچىل‬ ‫مەخپىي ئىشلىتىلىپ ‪-1989‬يىلى سىرتقا ئاشكارالنغان‪ .‬دۇنيادىكى تۇنجى ئەمەلىي جەڭدە ئىشلىتىلگەن‬ ‫«كۆرۈنمەس» كۈرەشچى ئايروپىالن ھېسابلىنىدۇ‪ .‬ئۇنىڭ «كۆرۈنمەس» دەپ ئاتىلىشىنىڭ سەۋەبى بولسا‬ ‫رادار‪ ،‬ئىنفىرا قىزىل نۇرى ۋە ئادەمنىڭ كۆرۈش سەزگۈسىدىن يوشۇرۇنۇش ئىقتىدارى باشقا ئايروپىالنغا‬ ‫قارىغاندا بىر قەدەر ياخشى بولغانلىقىدا‪ ،‬لېكىن يەنىال مۇتلەق كۆرۈنمەس ئايروپىالن ئەمەس‪.‬‬ ‫ئېف‪ 117-‬نىڭ ئاساسلىق ئىقتىدارى رادارنىڭ بايقىۋېلىشىدىن ساقلىنىش بولۇپ‪ ،‬سرتقى قىسىمى‬ ‫كۆپ يۈزلۈك قىرلىق اليىھىلەنگەن‪ .‬كۆپ قىسىمنىڭ يۈزلىرىنىڭ ئارىسىدىكى بۇلۇڭ ‪ 30‬گرادۇستىن چوڭ‬ ‫قىلىپ اليىھىلەنگەنلىكى ئۈچۈن رادار دولقۇنىنى قايتۇرىۋېتىدۇ‪ .‬ئايروپىالن ماتورىنىڭ پاالقچىسىغا ئۇرۇلۇپ‬ ‫رادار دولقۇنىنىڭ بايقاپ قېلىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن ھاۋا كىرىش ئېغىزىغا ‪ 1.5‬سانتېمتىرلىق‬ ‫دولقۇن يىغىش تورى ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ .‬ئايروپىالن سىرتى دولقۇن يىغىدىغان ياكى دولقۇن قايتۇرىدىغان‬ ‫ئاالھىدە سىر بىلەن سىرالنغان‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬ئۇچقان ۋاقىتتىكى ئاۋازنىمۇ پەسەيتكەن‪ .‬رادارنىڭ ئومۇمىي‬ ‫ئايروپىالندىن سېزەلەيدىغان يۈزى ئۇچقۇچىنىڭ بېشىغا كېيىۋالغان قالپىقىنىڭ يۈزىدىنمۇ كىچىك‬ ‫ھېسابلىنىدۇ‪ .‬بىر كىشىلىك ۋە قوش ماتورلۇق ئايروپىالن‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫رادارنىڭ ئاسان بايقاپ قېلىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن بارلىق قوراللىرى ئايروپىالننىڭ ئىچكى قىسىمىغا‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ BLU-109B .‬تىپلىق تۆۋەن بوشلۇق الزېرلىق باشقۇرىلىدىغان بومبا‪ ،‬ھاۋادىن قۇرۇقلۇققا‬ ‫قويۇپ بېرىلىدىغان باشقۇرىلىدىغان بومبا‪ AGM-88 ،‬تىپلىق باشقۇرىلىدىغان بومبىغا قارشى بومبا ۋە‬ ‫‪ AIM-9‬تىپلىق ھاۋادى ھاۋاغا قويۇپ بېرىلىدىغان باشقۇرىلىدىغان بومبا قاتارلىق ئامېرىكا كۆرۈشچى‬ ‫ئايروپىالنلىرىنىڭ ئاساسەن ھەممە بومبىلىرىنى ئېلىپ يۈرەلەيدۇ‪.‬‬

‫ئەمەلىي جەڭدە ئىشلىتىلىشى‬ ‫ئېف‪ 117-‬تۇنجى قېتىم ‪-1989‬يىلى ‪-12‬ئاينىڭ ‪-21‬كۈنى ئامېرىكا‪-‬پاناما توقۇنىشىدا ئىشلىتىلگەن‪.‬‬ ‫پارىس قولتۇقى ئۇرۇشىدىمۇ ‪ 1300‬قېتىملىق ھاۋا ئۇرۇشىغا قاتناشتۇرۇلغان‪ .‬نىشانىنى نەق ئۇرۇش‬ ‫نىسبىتى ‪ 85~80‬پىرسەنت ئەتراپىدا بولغان‪ .‬جەمئىي ‪ 42‬تال ئېف‪ 117-‬ئۇرۇشقا قاتناشتۇرۇلۇپ بىرسىمۇ‬

‫‪19‬‬

‫زەربىگە ئۇچرىمىغان‪.‬‬ ‫‪-1999‬يىلى بارگان يېرىم ئارىلىدا سېرۋىيە ئارمىيىسىنىڭ قوغلىغۇچى راكىتا سام بىلەن ئېتىپ‬ ‫چۈشۈرۈلگەن‪-2003 .‬يىلى ئىراق ئۇرۇشىغىمۇ ئىشلىتىلگەن‪.‬‬ ‫‪-2008‬يىلى ئارمىيىدىن رەسمىي چىقىرىۋېتىلگەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 20.08 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 13.2 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 3.78 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬يۈك كۈتۈرۈش مىقدارى‪ 13380 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬كۆتۈرۈلگەندىكى ئومۇمىي ئېغىرلىقى‪23815 :‬‬ ‫كىلوگرام‬ ‫‪.6‬ئەڭ تېز ئۇچۇش تېزلىكى‪ 1040 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.7‬ئەڭ ئۇزۇن ئۇچۇش مۇساپىسى‪ 1055 :‬كىلومېتىر‬

‫‪BLU - 109B‬‬

‫‪AGM - 88‬‬ ‫‪AIM - 9‬‬

‫‪20‬‬

‫ئېف ‪)F-35( 35 -‬‬ ‫ئېف‪ 35-‬بولسا ئامېرىكىنىڭ ئەنگىلىيە ئاۋىياتسىيىسى بىلەن بىرلىشىپ ياساپ چىققان يېڭى تىپتىكى‬ ‫كۆپ ئىقتىدارلىق «كۆرۈنمەس» كۈرەشچى ئايروپىالنى بولۇپ‪-2000 ،‬يىلى تۇنجى ياساپ ئۇچارتىلغان‪.‬‬ ‫ئامېرىكا ئارمىيىسى ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئېف‪ 16-‬ۋە دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ ئېف‪ 18-‬نىڭ ئورنىغا سەپلەش‬ ‫ئۈچۈن ھەممىگە ئورتاق ھالدا يېڭى ئايروپىالن ياساش مەقسىتىدە‪ ،‬تەتقىقات‪ ،‬ئىشلەپچىقىرىش ۋە ئارمىيىدە‬ ‫ئىشلىتىش تەننەرخىنى ئاالھىدە ئويلىشىپ ياساپ چىققان‪.‬‬

‫ئاساسلىقى ‪ 3‬خىل تىپلىق ياسالغان‪.‬‬ ‫‪ F-35A‬تىپلىقى نورمال كۈرەشچى ئايروپىالننىڭ كۆتۈرۈلۈش پىرىنسىپى بويىچە كۆتۈرۈلىدۇ‪F-16 .‬‬ ‫نىڭ ئورنىغا سەپلىنىپ يەرگە زەربە بېرىشكە ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬ھاۋا ئارمىيىسى ئۈچۈن ياسالغان‪ ،‬باھاسى‬ ‫تەخمىنەن ‪ 400‬مىليون دولالر ئەتراپىدا‪.‬‬ ‫‪ F-35B‬تىپلىقى بولسا قىسقا مۇساپىلىك كۆتۈرلۈش ياكى تىك كۆتۈرۈلۈش پىرىنسىپى بويىچە‬ ‫كۆتۈرۈلىدۇ‪ .‬دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ قۇرۇقلۇقتا جەڭ قىلىش قىسىمى ئۈچۈن ياسالغان‪ AV-8B .‬نىڭ‬ ‫ئورنىغا سەپلىنىدۇ‪ .‬ئەنگىلىيە خان جەمەتى ھاۋا ئارمىيىسى ۋە دېڭىز ئارمىيىسى ئىشلىتىدۇ‪ .‬باھاسى‬ ‫تەخمىنەن ‪ 500‬مىليون دولالر ئەتراپىدا‪.‬‬ ‫‪ F-35C‬تىپلىقى مەخسۇس ئاۋىئاماتكا ئۈچۈن ياسالغان‪ .‬دېڭىز ئارمىيسىدە ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬بىركىشىلىك‬ ‫ئايروپىالن‪« .‬چاقماق» دەپ لەقىمى بار‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫‪ 25‬مىللىمېتىرلىق كۆپ ئوقنەيچىلىك ‪ GAU-12‬ئۇچقۇسوقار‪ ،‬قانات ئاستىدا ‪ 6‬ۋە ئايروپىالن ئىچىدە‬ ‫‪ 2‬تال بومبا تۇتقۇچ ئورۇن‪ AIM-9 ،ASRAAM ،‬ۋە ‪ AIM-120C‬قاتارلىق ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرۇلىدىغان‬ ‫بومبا‪ JDAM ،‬پارتالتقۇچ‪ ،‬الزېرلىق باشقۇرۇلىدىغان بومبا ۋە سىرتقا ئورۇنالشتۇرىدىغان ماي باكى قاتارلىق‬ ‫سەپلىمىلىرى بار‪ .‬يۈك كۆتۈرۈش مىقدارى يۇقىرى بولۇپ‪ 5 ،‬توننا ئوق‪-‬دورا ۋە ‪ 6‬توننا يىقىلغۇ ئېلىپ‬ ‫ئۇچااليدۇ‪ .‬ئېف‪ 16-‬نىڭ ھۇجۇم ئىقتىدارى‪ ،‬ئېف‪ 18-‬نىڭ يەرگە زەربە بېرىش ئىقتىدارى‪ ،‬ئېف‪ 117-‬نىڭ‬ ‫«يوشۇرۇنۇش» ئىقتىدارىنى ۋە تىكئۇچاردەك تىك كۆتۈرۈلۈش ئىقتىدارىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملەشتۈرگەن‪.‬‬ ‫ئامېرىكا ۋە ئەنگىلىيە ئارمىيىسى جەمئىي ‪ 3000‬تال بۇيرۇتقان بولۇپ‪ ،‬ھازىرغىچە قىلىنغان سوممىسى‬

‫‪21‬‬

‫ئەڭ يۇقىرى ئەسكىرى سودا ھېسابلىنىدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا ئىتالىيە‪ ،‬گولالندىيە ۋە تۈركىيە قاتارلىق دۆلەتلەرمۇ‬ ‫سېتىۋېلىش تەكلىپىنى سۇنغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 15.37 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 10.65 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 5.28 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬يۈك كۆتۈرۈش مىقدارى‪ 12000 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬كۆتۈرۈلگەندىكى ئومۇمىي ئېغىرلىقى‪ 19000 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.6‬ئەڭ تېز ئۇچۇش سۈرئىتى‪ 2000 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.7‬ئەڭ ئۇزۇن ئۇچۇش مۇساپىسى‪ 1000 :‬كىلومېتىر‬

‫‪JDAM‬‬

‫‪ASRAAM‬‬

‫‪GAU - 12‬‬

‫‪22‬‬

‫مىگ ‪)MIG-29( 29 -‬‬ ‫مىگ‪ 29-‬بولسا سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ‪ Mikoyan-Gurevich‬اليىھىلەش ئورگىنى تەتقىق‬ ‫قىلىپ ياساپ چىققان يۇقىرى ئىقتىدارلىق ئاۋازدىن تېز ئۇچىدىغان كۈرەشچى ئايروپىالنى بولۇپ‪-1983 ،‬‬ ‫يىلى ئارمىيىگە سەپلەنگەن‪ .‬بىر كىشىلىك‪ ،‬قوش ماتورلۇق ئايروپىالن‪ .‬لەقىمى ‪.Fulcrum‬‬ ‫ئاساسلىقى ئامېرىكىنىڭ ئېف‪ 16-‬ۋە ئېف‪ 18-‬قاتارلىق ئۈچىنچى ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپىالنلىرىغا‬ ‫قارشى ياسالغان ئايروپىالن‪ .‬شەكلى سۇ‪ 27-‬گە ئوخشىشىپراق قالىدۇ‪ .‬ئېف‪ 16-‬پەقەت ئالدىنى قىلغاندىال‬ ‫ئۇرااليدۇ‪ ،‬ئەمما مىگ‪ 29-‬كۆرەلىسىال ئۇرااليدۇ‪ .‬ئېف‪ 16-‬نىڭ ئۆمرى ‪ 8‬مىڭ سائەتتىن ‪ 10‬مىڭ سائەتكىچە‪.‬‬ ‫ئەمما مىگ‪ 29-‬بولسا ‪ 200‬سائەتتىن كېيىن چوقۇم چوڭ تەكشۈرۈلۈشى كېرەك‪( .‬ئورۇسالر ئايروپىالننى كۆپ‬ ‫مىقداردا ئىشلەپ چىقىرىش ئۈچۈن بەزى زاپچاسالرنىڭ تەننەرخىنى ئازايتقان‪ .‬شۇنىڭ ئۈچۈن ئامېرىكا بىلەن‬ ‫ئورۇسالرنىڭ كۈرەشچى ئايروپىالنلىرىنىڭ ئۆمىرىدە پەرق ئىنتايىن چوڭ‪).‬‬ ‫ھاۋارايى تاللىماستىن ‪ 200‬مېتىردىن ‪ 60‬كىلومېتىرغىچە يىراقلىقتىكى ھاۋادىكى نىشانغا زەربە‬ ‫بېرىش‪ ،‬ئاۋىئاماتكىنى قوغداش‪ ،‬كۈزىتىش ۋە يەردىكى نىشانغا زەربە بېرىش قاتارلىق كۆپ خىل ۋەزىپىلەرنى‬ ‫ئۆتىيەلەيدۇ‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫‪ 30‬مىللىمېتىرلىق ‪ GSh-30-1‬تىپلىق ئۇچقۇسوقار‪ 7 ،‬تال بومبا چاتقۇچ ئورنى‪ R-60T ،R-27 ،‬ۋە‬ ‫‪ R-73T‬قاتارلىق ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبا ۋە قوشۇمچە ماي باكى قاتارلىق سەپلىمىلىرى بار‪.‬‬ ‫‪ MiG-29UB‬قوش كىشىلىك مەشىق ئايروپىالنى‪ .‬ئۇندىن باشقا‪-1993 ،‬يىلى ياسالغان ‪MiG-29CMT‬‬ ‫مۇ بار بولۇپ‪ ،‬ئىقتىدارى ناھايىتى يۇقىرى كۆتۈرۈلگەن‪-5 ،‬ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپىالنالرغا يېقىنلىشىدۇ‪.‬‬ ‫قىيىنلىقى ناھايىتى يۇقىرى بولغان «بازغان» (‪ )大榔头‬ۋە «كۆزەينەكلىك يىالن» قاتارلىق ھەرىكەتلەرنى‬ ‫ئورۇندىيااليدۇ‪.‬‬

‫ئەمەلىي جەڭلەردە ئىشلىتىلىشى‬ ‫دەسلەپتە ئىراق‪-‬ئىران ئۇرۇشىغا ئىشلىتىلگەن‪.‬‬ ‫ئورۇسالر ئافغانىستانغا بېسىپ كىرگەندە مىگ‪ 29-‬بىلەن قارشى تەرەپنىڭ سۇ‪ 20-‬نى ئېتىپ چۈشۈرگەن‪.‬‬ ‫‪-1996‬يىلى كۇبانىڭ مىگ‪ 29-‬ئايروپىالنى ‪ Cessna337‬ئايروپىالننى ئېتىپ چۈشۈرگەن‪.‬‬ ‫يەر يۈزىدىكى نىشانغا زەربە بېرىشى دېگەندەك ئۈنۈملۈك ئەمەس‪ .‬چېچىنىيە جىھادىدا ئورۇسالر بۇ‬

‫‪23‬‬

‫ئايروپالندىن ئانچە ئۈنۈملۈك پايدىالنمىغان‪ .‬كېيىن ‪ MiG-29SMT‬ۋە ‪ MiG-29UBT‬قاتارلىق تىپلىرىنى‬ ‫تەرەققىي قىلدۇرۇپ‪ ،‬يەر يۈزىدىكى نىشانغا زەربە بېرىش ئىقتىدارىنى يۇقىرى كۆتۈرگەن‪.‬‬ ‫سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىالنغاندىن كېيىن شەرقىي ياۋروپا دۆلەتلىرى ناتوغا بېقىنىشقا باشلىغانلىقتىن‪،‬‬ ‫شەرقىي گىرمانىيە ۋە باشقا دۆلەتلەردىكى مىگ‪ 29-‬ناتوغا قوشۇلغان‪ .‬شۇنىڭ ئۈچۈن مىگ‪ 29-‬ناتو‬ ‫دۆلەتلىرىدىكى بىردىنبىر ئورۇس ئايروپىالنى ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫باھاسى تەخمىنەن ‪ 40‬مىليون دولالر ئەتراپىدا‪ .‬چاۋشيەن‪ ،‬ئىراق‪ ،‬ئىران‪ ،‬سۈرىيە‪ ،‬ئۆزبېكىستان‪،‬‬ ‫تۈركمەنسىتان‪ ،‬قازاقىستان ۋە پولشا قاتارلىق دۆلەتلەرگە سېتىپ بېرىلگەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 17.32 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 11.36 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 18500 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.4‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ 1500 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.5‬ئەڭ يۇقىرى كۆتۈرۈلۈش ئېگىزلىكى‪ 17000 :‬مېتىر‬ ‫‪.6‬ئەڭ ئۇزۇن ئۇچۇش مۇساپىسى‪ 1500 :‬كىلومېتىر‬

‫‪GSH - 30 - 1‬‬

‫‪R - 60‬‬

‫‪24‬‬

‫مىگ ‪)MIG-31( 31 -‬‬ ‫مىگ‪ 31-‬بولسا ئورۇسالر مىگ‪ 25-‬تىن تەرەققىي قىلدۇرۇپ ياساپ چىققان قوش كىشىلىك ۋە قوش‬ ‫ماتورلۇق كۈرەشچى ئايروپىالنى بولۇپ‪-1983 ،‬يىلى ئارمىيىگە سەپلەنگەن‪ .‬كەڭرى كەتكەن سوۋىت‬ ‫ئىتتىپاقىنىڭ زېمىنىدا ۋە يەر يۈزىدە رادار سىستېمىسى كەمچىل بولغان سىبىرىيە زېمىنلىرىدا مۇستەقىل‬ ‫ھالدا دۈشمەننىڭ ھاۋا نىشانلىرىغا زەربە بېرىش ئۈچۈن ياسالغان‪ .‬مىگ‪ 31-‬بولسا تۆۋەن بوشلۇقتىكى‬ ‫نىشاننى ئۇرااليدىغان ئورۇسالر ياسىغان تۇنجى كۈرەشچى ئايروپىالن ھېسابلىنىدۇ‪ .‬ئۇنىڭغا ئاالھىدە رادار‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬بىرال ۋاقىتتا ‪ 10‬نىشانغا ئەگىشەلەيدۇ‪ ،‬ھەتتا ئاپتوماتىك ھالدا ئەتراپتىن‬ ‫كەلگەن ئەڭ خەتەرلىك ‪ 4‬نىشاننى تالالپ چىقىپ ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبا ئارقىلىق ئۆزىنى‬ ‫قوغدىيااليدۇ‪.‬‬ ‫‪ SR-71‬ئاۋازدىن تېز ئۇچىدىغان كۈزىتىش ئايروپىالنىنى‪ B-1B ،‬بومباردىمانچى ئايروپىالننى‪،‬‬ ‫‪ BGM-109‬ۋە ‪ AGM-86B‬باشقۇرىلىدىغان بومبىالرنى توسااليدۇ‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫مىگ‪ 31-‬نىڭ ئاستى ئوڭ تەرەپتە ‪ 23‬مىللىمېتىرلىق ‪ 6‬ئوقنەيچىلىك ‪ GSh6-23M‬ئۇچقۇسوقار‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ 230 ،‬پاي ئوقىنى ئېلىپ يۈرەلەيدۇ‪ 10 .‬تال بومبا چېتىش ئورنى بار‪ R-33 .‬تىپلىق‬ ‫يېرىم ئاكتىپ يىراق مۇساپىلىك باشقۇرىلىدىغان بومبىدىن ‪ 4‬نى ياكى ‪ R-40T‬تىپلىق ئىنفرا قىزىل‬ ‫نۇرلۇق ئوتتۇرا مۇساپىلىك باشقۇرىلىدىغان بومبىدىن ‪ 2‬نى ۋە ‪ R-60‬ئىنفرا قىزىل نۇرلۇق باشقۇرىلىدىغان‬ ‫بومبىدىن ‪ 4‬نى ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪.‬‬

‫ئەمەلىي ئىشلىتىلىشى‬ ‫‪-2011‬يىلى بىر مىگ‪ 31-‬تۇيۇقسىز يوقاپ كېتىپ‪ ،‬بىر نەچچە سائەتتىن كېيىن چۈشۈپ كەتكەن‬ ‫ئايروپىالن پارچىلىرى تېپىلغان‪.‬‬ ‫رۇسىيە ئارمىيىسىدە ‪ 315‬تال‪ ،‬قازاقىستان ئارمىيىسىدە ‪ 34‬تال مىگ‪ 31-‬بار دەپ قارىلىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 22.69 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئېگىزلىكى‪ 6.15 :‬مېتىر‬

‫‪25‬‬

‫‪.3‬كەڭلىكى‪ 13.46 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 46200 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ 3000 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‪ ،‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.83‬ھەسسىسىگە تەڭ‬

‫‪GSH - 23M‬‬

‫‪R - 60‬‬

‫‪26‬‬

‫سۇ ‪)SU-24( 24 -‬‬ ‫سۇ‪ 24-‬نى ئورۇسالر ‪-1963‬يىلى تەتقىق قىلىشقا كىرىشىپ‪-1974 ،‬يىلى ئارمىيەگە تاپشۇرغان‪.‬‬ ‫‪ Fencer‬دېگەن لەقىمى بار‪ .‬قوش كىشىلىك ۋە قوش ماتورلۇق ئۇنۋېرسال كۈرەشچى ئايروپىالن‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫‪ 30‬مىللىمېتىرلىق ئالتە ئوقنەيچىلىك ئۇچقۇسوقار ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ 9 .‬تال بومبا قويۇش ئورنى‬ ‫بار‪ 8 .‬توننا ئوق كۆتۈرەلەيدۇ‪ .‬ھاۋادىن يەرگە قويۇپ ېبرىدىغان باشقۇرۇلىدىغان بومبىلىرىدىن ‪، Kh-23‬‬ ‫‪ Kh-58 ،Kh-29 ،Kh-29ovod ،Kh-25MP ،Kh-25ML‬قاتارلىقالر بار‪ .‬بوشلۇقتىن ماي قاچىالش‬ ‫ئورنى بار‪ .‬ئۇندىن باشقا يەنە كىچىك تىپتىكى ئاتوم بومبىسى ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪.‬‬

‫ئەمەلىي ئىشلىتىلىشى‬ ‫ئافغانىستان جىھادىدا كۆپ ئىشلىتىگەن‪ .‬ئۇچۇش مۇساپىسى بىر قەدەر ئۇزۇن بولغانلىقتىن چىگرا‬ ‫سىرتىدىن ئۇچۇپ كېلىپ بومباردىمان قىلغان‪.‬‬ ‫‪-1994‬يىلىدىن ‪-1996‬يىللىرىغىچە بىرىنچى قېتىملىق چېچىنىستان جىھادىدىمۇ ئىشلىتىلگەن‬ ‫ئەمما بىر ‪ SU-24‬ئايروپىالنى سام‪ 7-‬بىلەن ئۇرۇپ چۈشۈرۈلگەن‪.‬‬ ‫‪ SU-24M‬ۋە ‪ -1999 SU-24MR‬ئىككىنچى قېتىملىق چېچىنىستان جىھادىغا ئىشلىتىلگەن‪.‬‬ ‫ئەمما ئانچە ياخشى نەتىجە بېرەلمىگەن‪ .‬ئۆزبېكىستان بىلەن تاجىكىستاننىڭ سۇ‪ 24-‬ئايروپىالنى بەزى‬ ‫توقۇنۇشالرغا ئىشلىتىلگەن‪.‬‬ ‫دەسلەپتە ئورۇسالر سۇ‪ 24-‬نى سىرتقا ساتمىغان‪-1980 .‬يىلالردىن كېيىن ئىراق‪ ،‬لىۋىيە ۋە سۈرىيە‬ ‫قاتارلىق مەنپەئەتلىك دەپ قارىغان دۆلەتلەرگە سانغا چەكلىمە قويۇپ سېتىپ بەرگەن‪ .‬لىۋىيە ‪-1986‬‬ ‫يىلى ‪ 6‬تال سېتىۋالغان‪ .‬سۈرىيەگە ‪ 12‬تال ‪ SU-24MK‬سېتىپ بەرگەن ۋە ‪-1987‬يىلى سۈرىيەلىك‬ ‫ئۇچقۇچىالرنى سوۋېت ئىتتىپاقىدا تەربىيلەپ بەرگەن‪ .‬ئىراق ئىران بىلەن ئۇرۇش قىلىۋاتقان مەزگىللەردە‬ ‫‪ 24‬تال ‪ SU-24MK‬سېتىۋالغان‪-1991 .‬يىلىدىكى پارىس قولتۇقى ئۇرۇشىدا ئىراقنىڭ ئۇچقۇچىلىرى‬ ‫بىرلەشمە قوشۇننىڭ ھۇجۇمىدىن قورقۇپ ‪ SU-24‬نىڭ ھەممىسىنى ھەيدەپ ئىرانغا قېچىپ كەتكەن‪.‬‬ ‫ھازىر ئىران ھاۋا ئارمىيسى ئىشلىتىۋاتىدۇ‪-2003 .‬يىلى ئورۇسالر ئالجىرىيە بىلەن ‪ 120‬مىليون دولالرلىق‬ ‫ئاۋىياتسىيە سودىسى توختامالشقان‪.‬‬ ‫‪ SU-24‬نى ئىشلىتىدىغان دۆلەتلەردىن ئافغانىستان‪ ،‬ئالجىرىيە‪ ،‬ئانگوال‪ ،‬ئەزەربەيجان‪ ،‬بېلرۇسىيە‪،‬‬

‫‪27‬‬

‫ئىران‪ ،‬ئىراق‪ ،‬قازاقىستان‪ ،‬لىۋىيە‪ ،‬سۈرىيە‪ ،‬ئۆزبېكىستان ۋە ئۇكرائىنا قاتارلىقالر بار‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 24.5 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 17.6 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 5 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 35 :‬توننا‬ ‫‪.5‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ 2670 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.6‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 3500 :‬كىلومېتىر‬

‫‪KH - 25mp‬‬

‫‪KH - 58‬‬ ‫‪KH - 25ml‬‬

‫‪KH - 29‬‬

‫‪KH - 23‬‬

‫‪28‬‬

‫سۇ ‪)SU-27( 27 -‬‬ ‫سۇ‪ 27-‬بولسا ‪-1977‬يىلى رۇسىيەنىڭ ‪ SUKHOI‬اليىھىلەش ئورگىنى تەرىپىدىن تۇنجى ياساپ‬ ‫ئۇچۇرتىلغان بولۇپ‪ ،‬ھاۋارايى تاللىمايدىغان ئېغىر كۈرەشچى ئايروپىالن ھېسابلىنىدۇ‪ .‬تاق كىشىلىك ۋە‬ ‫قوش ماتورلۇق ئايروپىالن‪ .‬لەقىمى ‪.Flanker‬‬ ‫سۇ‪ 27-‬نىڭ بىر نەچچە خىل نۇسخىلىرى ياسالغان بولۇپ‪ ،‬ئۇالر‪:‬‬ ‫‪ Su-27P‬ئەسلى نۇسخىسى‬ ‫‪ Su-27UB‬قوش كىشىلىك ئۆگىتىش ئايروپىالنى‬ ‫‪ Su-27SK‬ۋە ‪ Su-27MK‬ئېكىسپورت قىلىدىغان نۇسخىسى‬ ‫سۇ‪ 27-‬نىڭ سۈرئىتى تېز‪ ،‬ئۇچۇش مۇساپىسى يىراق‪ ،‬ھاۋادىكى ئۇچۇش ئىقتىدارى ياخشى‪ ،‬ھۇجۇم‬ ‫ئىقتدارى يۇقىرى بولۇپ‪ ،‬ۋەكىل خارەكتىرلىك ئۈچىنچى ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپىالن ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫«پۇگاچىۋ كۆزئەينەكلىك يىالن»‪ 1‬قاتارلىق ناھايىتى تەس ھەرىكەتلەرنى تاماملىيااليدۇ‪ .‬ئورۇسالر سۇ‪27-‬‬ ‫نىڭ قوراللىرىنى ۋە رادارلىرىنى ئېلىۋېتىپ ‪ P-42‬دەپ ئىسىم قويغاندىن كېيىن ‪ 31‬تۈرلۈك ئۇچۇش‬ ‫ماھارىتىدە ئامېرىكىنىڭ ئېف‪ 15-‬ياراتقان دۇنيا رىكورتىنى بۇزۇپ تاشلىغان‪ .‬ئامېرىكىلىق ئېف‪15-‬‬ ‫ئايروپىالنىنىڭ ئۇچقۇچىسى سۇ‪ 27-‬نى سىناپ ئۇچۇپ كۆرگەندىن كېيىن‪« :‬بۇ ‪ 20‬توننىلىق ئايروپىالن ‪8‬‬ ‫توننىلىق يەڭگىل ئايروپىالندەك يەڭگىل ئۇچىدىكەن» دەپ ماختاپ كەتكەن‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫سۇ‪ 27-‬نىڭ سىرتقى قىسىمى تىتان قېتىشمىسى (‪ )钛合金‬بىلەن ئاليۇمىن قېتىشمىسى‬ ‫(‪ )铝合金‬دىن ياسالغان بولۇپ‪ ،‬ئىنتايىن مۇستەھكەم‪ .‬توال اليىھىلەش شىركىتى اليىھىلەپ بەرگەن ‪30‬‬ ‫مىللىمېتىرلىق ‪ GSh-30-1‬ئۇچقۇسوقار ۋە ‪ 150‬م پاي ئوقى‪ 8 .‬تال بومبا چېتىش ئورنى‪ ،‬ھەرخىل‬ ‫ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبىلىرى ۋە راكىتالىرى بار‪.‬‬ ‫‪« 1‬پۇگاچىــۋ» روســىيىلىك داڭلىــق ئۇچقۇچىنىــڭ ئىســمى بولــۇپ‪-1989 ،‬يىلــى پارىــژدا ئۆتكۈزۈلگــەن يەرمەنكىــدە‪ ،‬ئاالھىــدە ئۇچــۇش‬ ‫ماھارىتىنــى بىلــەن نــام قازانغــان‪« .‬كۆزئەينەكلىــك يىــان» نامىدىكــى بۇخىــل ئۇچــۇش ماھارىتىنىــڭ ئايروپىالنغــا قويىدىغــان تەلىپــى‬ ‫ئىنتايىــن يۇقىــرى بولــۇپ‪ ،‬تۇنجــى بولــۇپ ســۇ‪ 27-‬دىــا ئىشــلەپ مۇۋاپپىقىيــەت قازانغــان‪ .‬بــۇ ماھارەتتــە ئايروپىــان تــۈز ئۇچــۇش ھالىتىدىــن‬ ‫تۇيۇقســىز ئالدىنــى كۆتــۈرۈپ كەينىچــە بولــۇپ ئۇچىــدۇ‪ .‬يەنــى ئايروپىالننىــڭ ئالــدى كەينىگــە قارىغــان ھالــدا بىــر دەم ئۇچــۇپ‪ ،‬ئاندىــن‬ ‫يەنــە نورمــال ئۇچــۇش ھالىتىگــە قايتىــدۇ‪ .‬بــۇ جەريانــدا ئايروپىالننىــڭ ئۇچــۇش ئېگىزلىكــى ئاساســەن ئۆزگەرمەيــدۇ‪ .‬بــۇ ـــــ كۆزئەينەكلىــك‬ ‫يىالننىــڭ بېشــىنى كۆتــۈرۈش شــەكلىگە ئوخشــاپ كەتكەنلىكــى ئۈچــۈن شــۇنداق ئاتالغــان‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫ئەمەلىي جەڭدە ئىشلىتىلىشى‬ ‫‪-1987‬يىلى ‪-9‬ئاينىڭ ‪-13‬كۈنى نورۋىگىيىنىڭ ‪ P-3B‬كۆزەتچى ئايروپىالنى روسىيىنىڭ زېمىنىغا‬ ‫رۇخسەتسىز كىرىپ ئۇچقان ۋاقىتتا‪ ،‬ئورۇسالر ئىنتايىن خەتەرلىك ئۇسۇل بىلەن ھەيۋە قىلغان‪ ،‬يەنى سۇ‪-‬‬ ‫‪ 27‬نىڭ قانىتى ئارقىلىق ‪ P-3B‬نىڭ ئوڭ قانىتىنىڭ سوقۇپ ئوڭ تەرەپ ماتورىنى بۇزىۋەتكەن‪.‬‬ ‫ئورۇسالر سۇ‪ 27-‬نى چېچىنىستان جىھادىدا كەڭ كۆلەمدە ئىشلەتكەن بولۇپ‪ ،‬ھەتتا پۇتىنىڭ ئۆزىمۇ‬ ‫‪ Su-27UB‬تىپلىق قوش كىشىلىك نۇسخىسىدا چېچىنىستان ئاسمىنىدا ئەتراپنى كۈزەتكەن‪.‬‬ ‫ئېفئوپىيە ئارمىيىسىدە تەخمىنەن ‪ 15‬تال سۇ‪ 27-‬بار بولۇپ‪-2006 ،‬يىللىرى سومالىدىكى مۇجاھىدالرغا‬ ‫قارشى كۆپ ئىشلەتكەن‪.‬‬ ‫باھاسى تەخمىنەن ‪ 22‬مىليون دولالر ئەتراپىدا‪ .‬ئورۇسالرنىڭ ھازىر ياسايدىغان نۇسخىسى ئاساسەن‬ ‫سىرتقا ئېكىسپورت قىلىدىغان نۇسخىسى بولۇپ‪ ،‬بەزى مەلۇماتالردا ئېيتىلىشىچە‪ ،‬ئورۇسالر يىلىغا بىر‬ ‫نەچچە مىليارد دولالرلىق سودا قىلىپ تۇرىدىغان بولۇپ‪ ،‬سىرت بىلەن قىلىدىغان ئومۇمىي ئەسكىرى‬ ‫سودىنىڭ يېرىمىغا توغرا كېلىدىكەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 21.9 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 14.7 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 5.9 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 33 :‬توننا‬ ‫‪.5‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ 2420 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.6‬نورمالدا ئايرودۇرۇمدىن ‪ 1500‬كىلومېتىر رادىئۇسلۇق چەمبەر دائىرىسى ئىچىدە جەڭ قىالاليدۇ‪.‬‬

‫‪GSH - 30 - 1‬‬

‫‪30‬‬

‫سۇ ‪)SU-30( 30 -‬‬ ‫سۇ‪ 30-‬بولسا ئورۇسالرنىڭ سۇ‪ 27-‬نى تەرەققىي قىلدۇرۇپ ياساپ چىققان كۈرەشچى ھەم بومباردىمانچى‬ ‫ئايروپىالنى بولۇپ‪ ،‬يەرگە بولغان ھۇجۇم ئىقتىدارى ئاشۇرۇلغان ۋە ھاۋادىن ماي قاچىالش‪ ،‬زامانىۋىي‬ ‫سۈننىي ھەمراھ يول باشالش سىسىتېمىسى ۋە زامانىۋىي رادار قاتارلىق يېڭى ئىقتىدارالر سەپلەنگەن‪.‬‬ ‫قوش كىشىلىك ۋە قوش ماتورلۇق ئايروپىالن‪ .‬سۇ‪ 30-‬نىڭ ئۇچۇش مۇساپىسى ئۇزۇن بولۇپ‪ ،‬قىتئە ئاتالپ‬ ‫ئۇچااليدۇ ۋە دېڭىز ئاتالپ ھۇجۇم قىلىپ كېلەلەيدۇ‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫ئالدى تەرىپىگە ‪ 30‬مىللىمېترلىق ‪ GSh-301‬ئۇچقۇسوقار ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ 150 .‬پاي ئوقىنى ئېلىپ‬ ‫ئۇچىدۇ‪ 12 .‬تال بومبا چېتىش ئورنى بار‪ 8 .‬توننا ئوق كۆتۈرەلەيدۇ‪ 8 .‬تال ‪ R-27P1‬يېرىم ئاكتىپ رادارلىق‬ ‫ئوتتۇرا مۇساپىلىك ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبا ئېلىپ يۈرەلەيدۇ‪ 6 .‬تال ‪ R-73‬ئىنفرا قىزىل‬ ‫نۇرلۇق قىسقا مۇساپىلىك ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبا ئېلىپ يۈرەلەيدۇ‪ .‬يەردىكى نىشان ئۈچۈن‬ ‫‪ 6‬تال ئىكران بىلەن باشقۇرىدىغان ياكى الزېرلىق باشقۇرىلىدىغان ‪ X-29II ،X-29T‬نى‪ ،‬ياكى ‪ 6‬تال ‪500‬‬ ‫كىلوگراملىق ‪ KAB-500KP‬ئىكران بىلەن باشقۇرىلىدىغان پارتالتقۇچ ۋە ياكى ‪ 10‬تال ‪ 500‬كىلوگراملىق‬ ‫ياكى ‪ 31‬تال ‪ 250‬كىلوگراملىق نورمال پارتالتقۇچ‪ 8 ،‬تال ‪ KMT-Y‬ساپاقلىق پارتالتقۇچ ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪.‬‬ ‫ھاۋادىن يوليورۇق بېرىش ئىقتىدارى ئاشۇرۇلغان بولۇپ‪ 4 ،‬تال سۇ‪ 27-‬گە مەخپىي ئۇچۇر يەتكۈزۈش‬ ‫سىستېمىسى ئارقىلىق يول باشالپ كۆرسەتمە بېرەلەيدۇ‪.‬‬ ‫سۇ‪ 30-‬غا ئارقىغا قارىتىلغان رادار ئورۇنالشتۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬كەينىگە بۇرۇلماستىنال‪ ،‬كەينىدىكى نىشانغا‬ ‫باشقۇرىلىدىغان بومبا قويۇپ بېرەلەيدۇ‪ .‬ئۇچقۇچىنىڭ قالپىقى ئۈستىدىكى قارىغا ئېلىش قۇرۇلمىسى‬ ‫ئارقىلىق قاراش ئارقىلىقال نىشاننى قارىغا ئالغىلى بولىدۇ‪ .‬دۈشمەن تەرەپتىن باشقۇرىلىدىغان بومبا قويۇپ‬ ‫بېرىلسە‪ ،‬تېزدىن ئۇچقۇچىنى خەۋەردار قىلىش بىلەن بىرگە باشقۇرىلىدىغان بومبىغا قارشى باشقۇرىلىدىغان‬ ‫بومبا قويۇپ بېرىدۇ‪.‬‬

‫ئەمەلىي جەڭدە ئىشلىتىلىشى‬ ‫‪-1987‬يىلى سۇ‪ 30-‬جەمئىي ‪ 4‬قېتىملىق ھاۋادىن ماي قاچىالش ئارقىلىق ‪ 15‬سائەت ئۇچۇپ ‪13400‬‬ ‫كىلومېتىرلىق مۇساپىنى ئۇچۇپ ئۆتكەن‪.‬‬ ‫‪-1996‬يىلى ھىندىستانغا ‪ 40‬تال سۇ‪ 30-‬سېتىپ بېرىش كىلىشمى ئىمزالىغان‪ .‬سودا سوممىسى‬ ‫‪ 2‬مىليارد دولالردىن ئارتۇق‪ .‬ھىندىستان ئورۇسالردىن سۇ‪ 30-‬نىڭ ياساش ئىجازىتىنى سېتىۋالغاندىن‬ ‫كېيىن ‪ 200‬دىن ئارتۇق ياساپ چىققان‪ .‬باھاسى تەخمىنەن ‪ 47‬مىليون دولالر ئەتراپىدا‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫چېچىنىيە ئۇرۇشىدىن كېيىن ئورۇسالر ئارمىيىگە دەسلەپكى قەدەمدە ‪ 40‬دانە سۇ‪ 30-‬بۇيرۇتقان ۋە بۇ‬ ‫ئارقىلىق ‪ 30‬پىرسەنت ئايروپىالننىڭ ئىشىنى يەڭگىللىتىشنى پىالنلىغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬

‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 21.93 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئېگىزلىكى‪ 5.93 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬كەڭلىكى‪ 14.7 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.3‬ھەسسىسىگە تەڭ‬ ‫‪.5‬ئەڭ ئېگىز ئۇچۇش ئېگىزلىكى‪ 18000 :‬مېتىر‬ ‫‪.6‬ھاۋادىن بىر قېتىملىق ماي قاچىالش بىلەن ‪ 5300‬كىلومېتىر ئۇچااليدۇ‪.‬‬ ‫‪.7‬نورمالدا ئايرودۇرۇمدىن ‪ 2300‬كىلومېتىر رادىئۇسلۇق چەمبەر دائىرىسى ئىچىدە جەڭ قىالاليدۇ‪.‬‬

‫‪KAP - 500KP‬‬

‫‪R - 27P1‬‬

‫‪GSH - 301‬‬

‫‪R - 73‬‬

‫‪32‬‬

‫سۇ ‪)SU-37( 37 -‬‬ ‫سۇ‪ 37-‬نى ئورۇسالر ‪-1996‬يىلى تۇنجى ياساپ ئۇچۇرغان بولۇپ‪ ،‬سۇ‪ 27-‬دىن كېيىنكى يەنە بىر دەۋر‬ ‫بۆلگۈچ كۆپ ئىقتىدارلىق كۈرەشچى ئايروپىالن ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫سۇ‪« 37-‬كۆزئەينەكلىك يىالن» ھەرىكىتىدىن باشقا يەنە «سائەت ئىسترېلكىسى»‪ 1‬ھەرىكىتىنىمۇ‬ ‫تاماملىيااليدۇ‪.‬‬ ‫‪ 400‬كىلومېتىر يىراقلىقتىكى ھاۋا نىشانىغا زەربە بېرەلەيدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 22.6 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئېگىزلىكى‪ 6.4 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬كەڭلىكى‪ 16.7 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 34000 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.1‬ھەسسىسىگە تەڭ‬ ‫‪.6‬ئەڭ يۇقىرى ئۆرلەش ئېگىزلىكى‪ 18000 :‬مېتىر‬

‫‪.7‬ئەڭ ئۇزۇن ئۇچۇش مۇساپىسى‪ 3300 :‬كىلومېتىر‬

‫‪« 1‬ســائەت ئىسترېلكىســى ھەرىكىتــى» بولســا بوشــلۇقتىكى يەنــە بىــر قىيىــن ئۇچــۇش ماھارىتــى بولــۇپ‪ ،‬ئايروپىــان دەســلەپتە‬ ‫تىــك يۇقىرىغــا ئۆرلــەپ ئۇچىــدۇ‪ .‬مەلــۇم نۇقتىغــا كەلگەنــدە تۇيۇقســىز ھــاۋادا توختــاپ‪ ،‬پەســكە چۈشــۈش جەريانىــدا ســائەت‬ ‫ئىسترېلكىســىدەك ئايلىنىــدۇ‪ .‬ئاندىــن يەرگــە ئــاز قالغانــدا يەنــە نورمــال ئۇچــۇش ھالىتىگــە قايتىــدۇ‪.‬‬

‫‪33‬‬

34

‫‪Rafale‬‬ ‫بۇ فرانسىيىنىڭ ‪ Dassault‬شىركىتى فرانسىيە دېڭىز ئارمىيسى ۋە ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ تەلىپىگە‬ ‫ئاساسەن ياساپ بەرگەن قوش ماتورلۇق ھەممىباپ كۈرەشچى ئايروپىالن بولۇپ‪-1991 ،‬يىلى تۇنجى ياساپ‬ ‫ئۇچۇرتۇلغان‪-1998 .‬يىلى فرانسىيە ئارمىيىسىگە سەپلەنگەن‪ .‬تۆۋەندىكىدەك ‪ 4‬خىل نۇسخىسى بار‪:‬‬ ‫‪ C‬نۇسخىسى‪ ،‬يەنى قوش كىشىلىك ھاۋا ئارمىيە نۇسخىسى؛‬ ‫‪ D‬نۇسخىسى‪ ،‬يەنى تاق كىشىلىك ھاۋا ئارمىيە نۇسخىسى؛‬ ‫‪ M‬نۇسخىسى‪ ،‬يەنى تاق كىشىلىك ھاۋا ئارمىيە «يوشۇرۇن» نۇسخىسى؛‬ ‫تاق كىشلىك دېڭىز ئارمىيە نۇسخىسى‪.‬‬ ‫بۇ ئايروپىالننىڭ بوشلۇقتا ماي قاچىالش ئىقتىدارى بەك ياخشى‪ .‬يەرشەكلى ئىز قوغالش سىستېمىسى‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬قۇرۇقلۇقتىمۇ ۋە دېڭىزدىمۇ ئىشلىتىشكە بولىدۇ‪.‬‬ ‫ياۋروپانىڭ «قارا بوران» كۈرەشچى ئايروپىالنى‪ ،‬ئەنگىلىيەنىڭ ‪ JAS-39‬بىلەن بىللە «ياۋروپانىڭ ئۈچ‬ ‫چەۋەندازى» دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬بۇالر ‪-3.5‬ئەۋالد كۈرەشچى ئايروپىالن ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫بۇ ئايروپىالنغا ئاۋازدىن تېز كۈزىتىش ئىقتىدارى ئىشلىتىلمىگىنى بىلەن ئومۇمىي جەڭ قىلىش‬ ‫ئىقتىدارى كۆپ ئىلغارالشتۇرۇلغان‪ .‬يىراق ئارىلىقتىن زەربە بېرىش ۋە مەلۇم دەرىجىدىكى «يوشۇرۇنۇش»‬ ‫ئىقتىدارى بار‪ .‬يېرىم كېچىدىمۇ ۋە ھەرخىل ھاۋا رايىلىرىدىمۇ ھاۋادىكى ۋە يەردىكى نىشانالرغا زەربە‬ ‫بېرەلەيدۇ‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫مىنۇتىغـــا ‪ 2500‬پـــاي تېزلىكتـــە ئاتىدىغـــان ‪ 30‬مىللىمېتىرلىـــق ئۇچقۇســـوقار‪ 14 ،‬ئېســـىش‬ ‫ئورنـــى بـــار بولـــۇپ‪ 5 ،‬ئـــورۇن قوشـــۇمچە مـــاي باكـــى‪ ،‬قالغانلىـــرى بومبـــا ئېســـىش ئۈچـــۈن‬ ‫ئىشـــلىتىلىدۇ‪ 9 .‬توننىدىـــن ئارتـــۇق قوشـــۇمچە يـــۈك ئېلىـــپ ئۇچااليـــدۇ‪ .‬ھاۋادىـــن ھاۋاغـــا‬ ‫باشـــقۇرىلىدىغان بومبىســـى ئاساســـلىقى ‪ MICA‬بولـــۇپ‪ AD4A ،‬تىپلىـــق ئاكتىـــپ رادارلىق بومبا‬ ‫بېشـــى بار‪ .‬دېڭىز ئارمىيە نۇسخىســـى ھـــاۋا ئارمىيە نۇسخىســـىنىڭ ھەممە قوراللىرىدىن باشـــقا يەنە‬ ‫«ســـېھىر ‪ »2‬رادارلىق‪ ،‬ھاۋادىن ھاۋاغا باشـــقۇرىلىدىغان بومبىالرنى ســـەپلىيەلەيدۇ‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫‪-2013‬يىللىق باھاسى ‪ 68.8‬مىليون دولالر بولغان‪-2015 .‬يىلى مىسىرغا ‪ 24‬تال‪ ،‬ھىندىستانغا ‪36‬‬ ‫تال ۋە قاتارغا ‪ 24‬تال سېتىپ بىرىشكە توختامالشقان‪.‬‬

‫ئەمەلىي جەڭدە ئىشلىتىلىشى‬ ‫‪-2007‬يىلى ئافغانىستاندا گولالندىيە ئارمىيىسىگە ماسلىشىپ ‪ GBU-12‬باشقۇرۇلىدىغان بومبىنى‬ ‫تاشالپ تۇنجى قېتىملىق ئەمەلىي ۋەزىپىنى ئورۇندىغان‪.‬‬ ‫‪-2007‬يىلى بىر ‪ Rafale‬چۈشۈپ كەتكەن‪ ،‬ئىككى ئۇچقۇچى ئۆلگەن‪.‬‬ ‫‪-2009‬يىلى ئاۋىياماتكىدىكى ئىككى ‪ Rafale‬ئايروپىالن ھاۋادا سوقىشىپ‪ ،‬بىر ئۇچقۇچى ئۆلگەن‪.‬‬ ‫‪-2010‬يىلى ئافغانىستانغا ھۇجۇم قىلىشقا ماڭغان بىر تال ‪ Rafale‬ئەرەب دېڭىزغا چۈشۈپ كەتكەن‪.‬‬ ‫‪-2011‬يىلى لىۋىيەدە قازافىينىڭ توپچى قىسىمىغا ھۇجۇم قىلغان ۋە ھاۋادىن ماي قاچىالپ كېلىپ‬ ‫‪ AASM Hammer‬تىپلىق بومبىنى تاشلىغان‪.‬‬ ‫‪-2012‬يىلى ئاۋىياماتكىدىن قوزغالغان ‪ Rafale‬ۋە ‪ F-18‬دېڭىزغا چۈشۈپ كەتكەن‪.‬‬ ‫‪-2013‬يىلى فرانسىيە زېمىنىدىن ئۇچۇپ بېرىپ سومالىدا مۇجاھىدالرغا قارشى بومبا تاشالپ ھۇجۇم‬ ‫قىلغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 15.3 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 10.8 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 5.3 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬كۆتۈرەلەيدىغان ئوق كۆتۈرۈش ئېغىرلىقى‪ 9500 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ 1390 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.6‬جەڭ قىلىش رادىئۇسى‪ 1055 :‬كىلومېتىر‬

‫‪36‬‬

‫‪Super Etendard‬‬ ‫بۇ ـــ فرانسىيە دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ ئاۋىئاماتكىسىنىڭ ئاساسلىق كۈرەشچى ئايروپىالنى بولۇپ‪ ،‬مۇقىم‬ ‫قاناتلىق ئايروپىالن‪ .‬ئاساسلىقى ئاۋىئاماتكىنى ھاۋادىن مۇداپىئە قىلىش‪ ،‬دۈشمەننىڭ يەردىكى نىشانلىرىغا‬ ‫ھۇجۇم قىلىش‪ ،‬ھاۋادىن كۈزىتىش قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى ئۆتەيدۇ‪-1974 .‬يىلى تۇنجى ياسىلىپ‪-1978 ،‬‬ ‫يىلى ئارمىيەگە تاپشۇرۇلغان‪ .‬ئاتوم ئىنىرگىيىلىك ئاۋىئاماتكىغا سەپلەنگەن‪ .‬ئاۋىئاماتكىغا قونغاندا‬ ‫سۈرئىتىنى ئاستىلىتىپ ‪ 230‬كىلومېتىر ھەر سائەتكە چۈشۈرەلەيدۇ‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫‪ 30‬مىللىمېتىرلىق ‪ DEFA‬ئۇچقۇسوقاردىن ئىككىسى بار‪ .‬ھەر بىرى ئۈچۈن ‪ 125‬پاي ئوق سەپلەنگەن‪5 .‬‬ ‫چېتىش ئورنى بار‪ 15 .‬مىڭ توننا پارتالش كۈچىگە ئىگە ئاتوم بومبىسى ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪ .‬ئېنىرتسىيىلىك‬ ‫يول باشالش‪/‬ھۇجۇم قىلىش سىستېمىسى‪ ،‬ئاتموسفىرا ھېسابالش قۇرۇلمىسى‪ ،‬زامانىۋىي ئېكران ۋە‬ ‫رەقەملىك ئاپتوماتىك بومبا تاشالش سىستېمىسى ئورۇنالشتۇرۇلغان‪.‬‬

‫ئەمەلىي جەڭدە ئىشلىتىلىشى‬ ‫‪-1980‬يىلالردا ئىراق‪-‬ئىران ئۇرۇشىدا ئىراق ئارمىيىسى ‪ 5‬تال «دەرىجىدىن تاشقىرى جەڭ بايرىقى» نى‬ ‫ئارىيەتكە ئېلىپ‪« ،‬ئۇچار بېلىق» تىپلىق ئاۋىئاماتكىغا قارشى باشقۇرىلىدىغان بومبا بىلەن نىفىتلىكلەرگە‬ ‫ھۇجۇم قىلغان ئىدى‪.‬‬ ‫ئەنگىلىيە‪-‬ئارگىنتىنا ئۇرۇشىدا‪ ،‬ئارگىنتىنا ‪ 5‬تال «دەرىجىدىن تاشقىرى جەڭ بايرىقى» سېتىۋېلىپ‪،‬‬ ‫ئەنگىلىيەنىڭ بىر ھەربىي كېمىسىنى چۆكتۈرىۋەتكەن‪ .‬شۇنىڭدىن كېيىن بۇ كۈرەشچى ئايروپىالننىڭ نامى‬ ‫چىقىپ كەتكەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 14.3 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 9.6 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 3.86 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ 1060 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬

‫‪37‬‬

‫‪.5‬كۆتۈرەلەيدىغان ئوق ئېغىرلىقى‪ 2100 :‬كىلوگرام‬ ‫‪ .6‬كۆتۈرۈلۈش ئېغىرلىقى‪ 12000 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.7‬جەڭ قىلىش رادىئۇسى‪ 850 :‬كىلومېتىر‬

‫‪DEFA‬‬

‫‪38‬‬

‫ئاۋې ‪)AV- 8( 8 -‬‬ ‫بۇ ئەنگىلىيە ئالەم قاتناشى ئىدارىسى «‪ »BAC‬ياساپ چىققان كۈرەشچى ئايروپىالن بولۇپ‪ ،‬دۇنيادىكى‬ ‫تۇنجى تىك كۆتۈرىلەلەيدىغان‪ ،‬ئۇچۇش سۈرئىتى تېز‪ ،‬بوشلۇقتا توختىيااليدىغان‪ ،‬ھەتتا كەينىچە ئۇچااليدىغان‬ ‫كۈرەشچى ئايروپىالندۇر‪-1957 .‬يىلىدىن تەتقىق قىلىشقا باشلىنىپ ‪-1969‬يىلى ئارمىيەگە تاپشۇرۇلغان‪.‬‬ ‫‪-1989‬يىلى ئامېرىكا ۋە ئەنگىلىيەنىڭ شىركەتلىرى بىرلىشىپ ‪ AV-8B‬نۇسخىسىنى ياساپ ئامېركا‬ ‫دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ قۇرۇقلۇقتا جەڭ قىلىش قىسىمىغا ‪ 235‬تال ياساپ بەرگەن‪-1988 .‬يىلىدىكى بىر‬ ‫تال ‪ AV-8B‬نىڭ باھاسى ‪ 6.7‬مىليون دولالر بولغان‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫ئايروپىالن ئاستىدا ‪ 25‬مىللىمېتىرلىق ‪ 5‬ئوقنەيچىلىك پۇلىميوتتىن ‪ 2‬تال بار‪ .‬ھەر بىرى ‪ 300‬پاي‬ ‫ئوقى بىلەن سەپلىنىدۇ‪ 2 .‬ياكى ‪ 4‬تال ‪ AIM-9L‬باشقۇرۇلىدىغان بومبا ياكى ‪ AGM-65‬باشقۇرۇلىدىغان‬ ‫بومبا بار‪ 226.75 .‬كىلوگراملىق پارتالتقۇچتىن ‪ 16‬تال‪ 12 ،‬تال ساپاق مىنا‪ 8 ،‬تال كۆيدۈرگۈچى بومبا‬ ‫ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪.‬‬ ‫ئاساسلىقى دېڭىز چارالش‪ ،‬ئەسكىرى كېمىلەرنى مۇداپىئە قىلىش‪ ،‬دېڭىزدىكى نىشانغا زەربە بېرىش‬ ‫قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى ئۆتەيدۇ‪.‬‬ ‫كېچىدە جەڭ قىلىش ئىقتىدارى ياخشى‪ .‬قوزغىلىش مۇساپىسى ئېف‪ 16-‬نىڭ ئۈچتىن بىرىگىمۇ‬ ‫يەتمەيدۇ‪ 365 .‬مېتىرلىق مەيداندىال قوزغىالاليدۇ‪ .‬ئاالھىدە ئايرودۇرۇم تەلەپ قىلمايدۇ‪ .‬كەمچىلىكلىرى‬ ‫ئوق كۆتۈرۈش مىقدارى كىچىكرەك‪ ،‬مەشغۇالتى مۇرەككەپ‪ ،‬بوشلۇقتا ۋەقە يۈز بېرىش نىسبىتى يۇقىرى‪،‬‬ ‫ئۇچۇش سۈرئىتى ئاۋاز تېزلىكىدىن ئازراق يۇقىرى‪ ،‬يەردىن ئۇرۇپ چۈشۈرۈش ئىمكانىيىتى يۇقىرى‪.‬‬ ‫ئەنگىلىيە‪ ،‬ئامېرىكا‪ ،‬ئىسپانىيە ۋە ئىتالىيە ئىشلىتىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 14.17 :‬مېتىر‬

‫‪39‬‬

‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 7.7 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 3.71:‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئومۇمىي ئېغىرلىقى‪ 6374 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ئەڭ يۇقىرى سۈرئىتى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 1.25‬ھەسسىسىگە تەڭ‬

‫‪AGM - 65‬‬

‫‪AIM - 9L‬‬

‫‪40‬‬

‫خىتاينىڭ كۈرەشچى ئايروپىالنىلىرى‬

‫خىتاينىڭ ئاۋىئاتسىيە سانائىتى ‪-1956‬يىللىرىال بارلىققا كەلگەن بولسىمۇ‪ ،‬ئىزچىل تۈردە ئورۇسالرنىڭ‬ ‫ئۆتۈنۈپ بەرگەن كونا تېخنىكىسىدىن كۆچۈرۈپ ياساشنى ئاساس قىلىدۇ‪ .‬ھازىرمۇ گەرچە ئۆز ئالدىغا‬ ‫ھەرخىل ئىسىمالرنى قويۇپ ئايروپىالن ياساۋاتقان بولسىمۇ‪ ،‬يەنىال ماتورنى ياسىيالماي‪ ،‬ئورۇسالرنىڭ‬ ‫قىممەت باھادا سېتىپ بەرگەن ئايروپىالنلىرىنىڭ ماتورىنى سۆكۈپ ئۆزىنىڭ ئايروپىالنلىرىغا ئورۇنالشتۇرۇپ‬ ‫جان بېقىۋاتىدۇ‪.‬‬

‫جىيەن ‪5 -‬‬ ‫تۇنجى بولۇپ ياسىغان ئايروپىالنى بولۇپ‪-1956 ،‬يىلى ‪-7‬ئايدا ياسالغان‪ .‬ئورۇسالرنىڭ ‪MiG-17F‬‬ ‫دىن كۆچۈرۈپ ياسىغان‪ .‬خىتاينىڭ ئازات ماركىلىق ماشىنىسى ۋە قول سائىتى سانائىتىدىنمۇ بۇرۇن‬ ‫ھېسابلىنىدۇ‪ 2 .‬مىڭ تال ياسىغان‪-1958 .‬يىلى ئامېرىكىنىڭ ‪ RB-57‬تىپلىق ئايروپىالنىنى ئېتىپ‬ ‫چۈشۈرگەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتى‬ ‫‪ .1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 11.36 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 9.6 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬تېزلىكى‪ 1145 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.4‬ئەڭ ئېگىز ئۆرلىشى‪ 16 :‬مىڭ مېتىر‬

‫‪41‬‬

‫جىيەن ‪6 -‬‬ ‫‪-1964‬يىلى خىتايالر ئورۇسالرنىڭ ‪ MiG-19S‬نى مۇۋاپىقىيەتلىك دوراپ ياساپ چىققان ۋە ئىسمىنى‬ ‫جىيەن‪ 6-‬دەپ قويغان‪ .‬ئامېركىنىڭ خىتايدا ئۇچۇپ خەۋەر ئىگەللەيدىغان بەزى جاسۇسلۇق ئايروپىالنلىرىنى‬ ‫ئېتىپ چۈشۈرگەنمىش‪ .‬پاكىستانغا سېتىپ بەرگەن‪ .‬ھىندىستان‪-‬پاكىستان ئۇرۇشىدا ئىشلىتىلگەن‪.‬‬ ‫خىتايالرنىڭ جەمئىي ‪ 4000‬تال ياسىغانلىقى ۋە ‪ 3000‬دىن ئارتۇقىنى ھازىر پۈتۈنلەي ئىشلىتىشتىن‬ ‫قالدۇرۇلغانلىقى مەلۇم‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 14.64 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 9.04 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬تېزلىكى‪ 1450 :‬مېتىر ھەر سائەت (ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 1.3‬ھەسسىسى)‬ ‫‪.4‬ئەڭ ئېگىز ئۆرلىشى‪ 17900 :‬مېتىر‬

‫‪42‬‬

‫چىياڭ ‪5 -‬‬ ‫‪-1965‬يىلى ‪-6‬ئايدا ياسالغان‪ .‬ئاستىغا ئۇچقۇسوقارالرغا قارشى ئاالھىدە تۆمۈر قوشۇلغان‪ .‬خىتاي ۋودرود‬ ‫بومبىسىنى مۇشۇ ئايروپىالندا تاشلىغان‪ .‬ھازىرغىچە دېڭىز ئارمىيسىىدە ئىشلىتىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 15.56 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 9.68 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬تېزلىكى‪ 1240 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.4‬ئەڭ ئېگىز ئۆرلىشى‪ 16500 :‬مېتىر‬

‫‪43‬‬

‫جىيەن ‪7 -‬‬ ‫‪-1967‬يىلى شىنياڭ ۋە چىڭدۇ ئاۋىئاتسىيە شىركەتلىرى ئورۇسالرنىڭ ‪ MiG-21‬نى جاپالىق ئىزدىنىپ‬ ‫مۇۋاپپىقىيەتلىك ھالدا دوراپ ياساپ چىققان‪ .‬خىتايالر تاكى مۇشۇ ئايروپىالننىڭ تېخنىكىسىنى ئورۇسالر‬ ‫بەرمىگۈچە ئامېرىكىنىڭ خىتاي ئاسمىنىغا بىخارامان ئۇچۇپ جاسۇسلۇق قىلىدىغان‪ ،‬تېزلىكى ئاۋاز‬ ‫تېزلىكىنىڭ ‪ 2‬ھەسسىگە تەڭ ئۇچىدىغان ئايروپىالنلىرىغا ئامال قىاللمىغان‪-1990 .‬يىلالردىكى خىتاي‬ ‫ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئاساسلىق ئايروپىالنى بولغان‪.‬‬ ‫خىتايالر بۇ ئايرۇپىالندىن جەمئىي ‪ 1577‬تال ياسىغانلىقى مەلۇم بولۇپ‪ ،‬بەزىسىنى باشقا دۆلەتلەرگە‬ ‫سېتىپ بەرگەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 14.85 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 7.15 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬تېزلىكى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2‬ھەسسىگە تەڭ‬ ‫‪.4‬ئەڭ ئېگىز ئۆرلىشى‪ 8000 :‬مېتىر‬

‫‪44‬‬

‫جىيەن ‪8 -‬‬ ‫خىتاي شىنياڭ ئايروپىالن سانائىتى گوروھى ‪-1969‬يىلى ياسىغان‪ .‬ئۆزلىرىنىڭ تونۇشتۇرىشىدا مۇشۇ‬ ‫ئايروپىالندىن باشالپ ‪ 100‬پىرسەنتلىك كۆچۈرۈشتىن ئازتوال ئۆزگەرتىپ كۆچۈرۈشكە تەرەققىي قىلغانمىش‪.‬‬ ‫‪-2‬ئەۋالد بىلەن ‪-3‬ئەۋالد ئايروپىالننىڭ ئوتتۇرۇسىغا تەۋە بولۇپ‪ ،‬خىتاي ياسىغان تۇنجى ئېغىر تىپلىق‬ ‫ئايروپىالن ھېسابلىنىدۇ‪ .‬قوش ماتورلۇق‪.‬‬ ‫‪-1987‬يىلى داۋاملىق ئىشلەشتىن توختىتىلغان‪ .‬ھازىرمۇ ‪ 300‬تال ئەتراپىدا خىتاي ھاۋا ئارمىيىسىدە‬ ‫ئىشلىتىلىۋاتىدۇ‪.‬‬ ‫‪-1991‬يىلى جىيەن‪ 8-‬گە بوشلۇقتا ماي قاچىالش ئىقتىدارى قوشۇلدى‪ .‬ئۇنىڭدىن بۇرۇن خىتاي‬ ‫زېمىنى ئىچىدىن تۈركىستانغا ئۇچۇپ كېلىپ جەڭ قىلىش ئىقتىدارى يوق ئىدى‪ .‬خىتاي ھاۋا ۋە دېڭىز‬ ‫ئارمىيىسىدە ئىشلىتىلىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىلىكىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 21.52 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 9.34 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬تېزلىكى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.2‬ھەسسىسىگە تەڭ‬ ‫‪.4‬ئەڭ ئېگىز ئۆرلىشى‪ 20500 :‬مېتىر‬

‫‪45‬‬

‫جىيەن ‪10 -‬‬ ‫خىتاي چىڭدۇ ئايروپىالن ياساش شىركىتى ‪-1988‬يىلى ياساشقا كىرىشكەن ۋە ‪-1998‬يىلى‬ ‫مۇۋاپپىقىيەتلىك ئۇچۇرتقان‪-2004 .‬يىلى خىتاي ھاۋا ئارمىيىسى سەپلىگەن‪ .‬يەڭگىل تىپلىق كۈرەشچى‬ ‫ئايروپىالن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 16.43 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 9.75 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬تېزلىكى‪ 1350 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.4‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 18.6 :‬توننا‬

‫‪46‬‬

‫جىيەن ‪11 -‬‬ ‫خىتايالرنىڭ ئۇزۇن يىللىق سېتىۋېلىش تەلىپى بويىچە ‪-1990‬يىلى ئورۇسالر سۇ‪ 27-‬نى خىتايغا‬ ‫ناھايىتى يۇقىرى باھادا سېتىپ بېرىشكە قوشۇلىدۇ‪-1996 .‬يىلى ئورۇسالر بىلەن ئىشلەپچىقىرىش‬ ‫لىنىيىسىنى كىرگۈزۈش كېلىشىمى ئىمزااليدۇ‪-2003 .‬يىلى قولىغا چۈشكىلى ‪ 13‬يىل بولغان سۇ‪ 27-‬نى‬ ‫مۇۋاپپىقىيەتلىك ھالدا كۆچۈرۈپ‪ ،‬خىتايچە ئىسىم قويۇپ ياساپ چىقىدۇ‪ .‬ئېغىر تىپلىق جەڭ ئايروپىالنى‬ ‫ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫باھاسى تەخمىنەن ‪ 33‬مىليون دولالر‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 21.94 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 14.7 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 5.93 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.35‬ھەسسىسىگە تەڭ‬ ‫‪.5‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 30 :‬توننا‬ ‫‪.6‬جەڭ قىلىش رادىئۇسى‪ 1500 :‬كىلومېتىر‬

‫‪47‬‬

‫جىيەن ‪15 -‬‬ ‫خىتايالر ئۇكرائىنادىن سېتىۋالغان سۇ‪ 33-‬دىن دوراپ ‪-2012‬يىلى ‪-11‬ئايدا ياساپ چىققان‪ .‬شېنياڭ‬ ‫ئايروپىالن سانائىتى شىركىتىدە كۆچۈرۈلگەن‪ .‬ئۆزلىرىنىڭ چۈشەندۈرۈشىدە ئامېرىكىنىڭ ئېف‪ 18-‬بىلەن‬ ‫سېلىشتۇرۇشقا بولىدىكەن‪.‬‬

‫‪48‬‬

‫جىيەن ‪20 -‬‬ ‫چىڭدۇ ئاۋىئاتسىيە سانائىتى زاۋۇتىدا ياسالغان ئېغىر تىپلىق «كۆرۈنمەس» ئايروپىالن بولۇپ‪-2015 ،‬‬ ‫يىلى ياسالغان‪.‬‬ ‫ماختىنىش ئۈچۈن ئاشكارالنغان ئەمما تېخىچە ئارمىيەگە تاپشۇرۇلمىغان سىناق ئايروپىالن‪ .‬لەقىمى‬ ‫‪ ،Fire Tooth‬يەنى ئوت چىش‪ .‬باھاسى ‪ 110‬مىليون دولالر‪ .‬تاق كىشىلىك‪ ،‬قوش ماتورلۇق‪ .‬ماتورى‬ ‫ئورۇسالردىن سېتىۋالغان كۈرەشچى ئايروپىالننىڭ ماتورىنى سۆكۈپ ئامېرىكىنىڭ اليىھە ئۇسلۇبىنى دوراپ‬ ‫قوراشتۇرۇلغان ئايروپىالن‪ .‬ھازىرغىچە پەقەت ‪ 6‬تال ياسىغان بولۇپ‪ ،‬تېخىچە ئارمىيەگە تاپشۇرۇلمىدى‪.‬‬ ‫خىتايالر ئامېرىكىنىڭ ئېف‪ 35-‬ۋە ئېف‪ 22-‬نىڭ مىڭلىغان ھۆججەتلىرىنى ئوغرىالپ مۇۋاپپىقىيەتلىك‬ ‫ھالدا جىيەن‪20-‬نى ياساپ چىققانلىقى مەلۇم بولدى‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 20.3 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 12.88 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 4.45 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬قۇرۇق ئېغىرلىقى‪ 17 :‬توننا‬ ‫‪ .5‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 37 :‬توننا‬ ‫‪.6‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ 3062 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.7‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 6 :‬كىلومېتىر‬

‫‪49‬‬

‫جىيەن ‪31 -‬‬ ‫بۇ خىتاي ئاۋىئاتسىيە سانائىتى گوروھى شېنياڭ ئايروپىالن زاۋۇتى ‪ F-35‬نىڭ شەكلىگە ئوخشىتىپ‬ ‫ياسالغان كۈرەشچى ئايروپىالنى بولۇپ‪-2012 ،‬يىلى پۈتتۈرۈلگەن‪ .‬تېخى سىناق باسقۇچىدا بولۇپ‪ ،‬ئارمىيەگە‬ ‫تاپشۇرۇلمىغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 16.9 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 11.5 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 4.8 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ يۇقىرى ئۆرلەش ئېگىزلىكى‪ 18000 :‬مېتىر‬ ‫‪.5‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 1.8‬ھەسسىسىگە تەڭ‬ ‫‪.6‬ئېغىرلىقى‪ 12.5 :‬توننا‬ ‫‪.7‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىرلىقى‪ 28 :‬توننا‬ ‫‪.8‬جەڭ قىلىش رادىئۇسى‪ 1250 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.9‬ئۇچۇش ياردەمچە مۇساپىسى‪ 400 :‬مېتىر‬ ‫‪.10‬قونۇش ياردەمچە مۇساپىسى‪ 600 :‬مېتىر‬

‫‪50‬‬

‫‪ .2‬بومباردىمانچى ئايروپىالن‬ ‫بومباردىمانچى ئايروپىالنالر ـــ ھەم يەر يۈزىگە بولغان بومباردىمان قىلىش‪ ،‬ھەم بوشلۇقتىكى نىشانالرغا‬ ‫ھۇجۇم قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە ئايروپىالنالرنى كۆرسىتىدۇ‪.‬‬ ‫ئېنگىلىزچە ئاتىلىشى‪Bomber, Bombardment aircraft :‬‬ ‫خىتايچە ئاتىلىشى‪轰炸机 :‬‬ ‫دۇنيادىكى تۇنجى بوشلۇقتىن قىلىنغان بومباردىمان ‪-1911‬يىلى ‪-11‬ئايدا ئەنگىلىيە ئارمىيىسى‬ ‫تەرىپىدىن تۈركىيە زېمىنىغا قىلىنغان بولۇپ‪ 4 ،‬تال ‪ 2‬كىلوگراملىق بومبا تاشالنغان‪.‬‬ ‫ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدا بومباردىمانچى ئايروپىالنالر تېز سۈرئەتتە تەرەققىي قىلدى‪ .‬ئېغىر تىپتىكى‬ ‫بومباردىمانچى ئايروپىالنالر ياسىلىپ ئوق كۆتۈرۈش ئېغىرلىقى ‪ 9~8‬توننىغا‪ ،‬ئۇچۇش مۇساپىسى ‪2600~700‬‬ ‫كىلومېتىرغىچە يەتكۈزۈلدى‪ .‬ئەڭ مەشھۇر بومباردىمانچى ئايروپىالن ئامېرىكىنىڭ ‪ B-29‬بومباردىمانچى‬ ‫ئايروپىالنى بولۇپ‪ ،‬ئامېركا بۇ ئايروپىالن بىلەن ياپونىيەنىڭ خروشىما ۋە ناگاساكى ئارىلىغا ئاتوم بومبىسى‬ ‫تاشلىغان‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬توكيوغا كەڭ كۆلەمدە ئوتقويغۇچ بومبىالرنى تاشالپ ياپونلۇقالرغا ناھايىتى چوڭ‬ ‫زىيان كەلتۈرگەن ئىدى‪.‬‬ ‫‪-60‬يىلالردىن كېيىن‪ ،‬ھەر خىل باشقۇرۇلىدىغان قورالالر كۈنسېرى مۇكەممەللەشتى‪ .‬ھاۋا مۇداپىئە‬ ‫ئىقتىدارى زور دەرىجىدە ئۆستۈرۈلۈپ‪ ،‬تاكتىكىلىق بومباردىمان قىلىش ۋەزىپىسى تېخىمۇ كۈچلۈك ھۇجۇم‬ ‫بومباردىمانچى ئايروپىالن ئارقىلىق تامامالندى‪ .‬ئۆزىنى قوغداش ئىقتىدارى ئاجىز بولغان يېنىك تىپتىكى‬ ‫بومباردىمانچى ئايروپىالنالر ئاللىبۇرۇن ھۇجۇمچى بومباردىمانچى ئايروپىالنغا تەرەققىي قىلدى‪ ،‬ھەتتا ئوتتۇرا‬ ‫تىپتىكى بومباردىمانچى ئايروپىالنالرمۇ ئۆز ۋەزىپىسىنى ئۇزۇن مۇساپە ۋە يۇقىرى دەرىجىلىك بومبا كۆتۈرۈش‬ ‫ئىقتىدارى ئارقىلىق تاماماليدىغان ھالەتكە يەتتى‪.‬‬ ‫ئالدىنقى ئەسىرنىڭ ‪ -70‬يىللىرىنىڭ ئاخىرلىرىدىن باشالپ ئامېرىكا‪ ،‬سوۋېت ئىتتىپاقى ۋە فرانسىيە‬

‫‪51‬‬

‫قاتارلىق دۆلەتلەر بومباردىمانچى ئايروپىالنالرنىڭ ئوق كۆتۈرۈش مىقدارى ۋە ئۇچۇش سۈرئىتىدە چوڭ‬ ‫ئىلگىرلەشلەرنى قولغا كەلتۈردى‪ .‬ئىلغار ئېلىكترونلۇق ئۈسكۈنىلەر‪ ،‬ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبا‬ ‫ۋە ئاالھىدە ئۇچۇش ئىقتىدارى قاتارلىق يېڭىلىقالر قوشۇلدى‪.‬‬ ‫بومباردىمانچى ئايروپىالنالر جەڭ ۋەزىپىسىگە ئاساسەن‪ :‬ئىستراتېگىيىلىك بومباردىمانچى ئايروپىالن ۋە‬ ‫تاكتىكىلىق بومباردىمانچى ئايروپىالن دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ‪.‬‬ ‫ئېغىرلىقىغا ئاساسەن‪ :‬ئېغىر تىپتىكى بومباردىمانچى ئايروپىالن (‪ 10‬توننىدىن ئېغىر)‪ ،‬ئوتتۇرا تىپتىكى‬ ‫بومبارىمانچى ئايروپىالن (‪ 5~10‬توننىغىچە)‪ ،‬يەڭگىل تىپتىكى بومبارىمانچى ئايروپىالن (‪ 5~3‬توننىغىچە)‬ ‫دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلىنىدۇ‪.‬‬ ‫ئۇچۇش مۇساپىسىگە ئاساسەن‪ :‬قىسقا مۇساپىلىك بومباردىمانچى ئايروپىالن (‪ 3000‬كىلومېتىردىن‬ ‫قىسقا)‪ ،‬ئوتتۇرا مۇساپىلىك بومبارىمانچى ئايروپىالن (‪ 3000~8000‬كىلومېتىرغىچە)‪ ،‬ئۇزۇن مۇساپىلىك‬ ‫بومباردىمانچى ئايروپىالن (‪ 8000‬كىلومېتىردىن يىراق) دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلىنىدۇ‪ .‬قىسقا ۋە ئوتتۇرا‬ ‫مۇساپىلىك بومباردىمانچى ئايروپىالنغا ئادەتتە ‪ 8~4‬كىچە ماتور ئورۇنالشتۇرىلىدۇ‪.‬‬ ‫بومباردىمانچى ئايروپىالنالرنىڭ قوراللىرىدىن ھەرخىل پارتالتقۇچالر‪ ،‬سۈنئىي ھەمراھ ئارقىلىق‬ ‫باشقۇرىلىدىغان بومبىالر‪ ،‬ھاۋادىن يەرگە باشقۇرىلىدىغان بومبا‪ ،‬سۇ مىناسى‪ ،‬ئاۋىئاتسىيە ئۇچقۇساقارى‬ ‫قاتارلىقالر بار‪.‬‬ ‫بومباردىمانچى ئايروپىالننىڭ بومبا تاشالش شەكلى تۆۋەن بوشلۇقتىن تاشالش‪ ،‬ئوتتۇراھال بوشلۇقتىن‬ ‫شۇڭغۇپ تاشالش‪ ،‬يۇقىرى بوشلۇقتا گورىزونتال بومباردىمان قىلىش قاتارلىقالرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ‪.‬‬ ‫ھازىر دۇنيا بويىچە بىرقەدەر ئىلغار بومباردىمانچى ئايروپىالنالردىن ئامېرىكىنىڭ ‪B-52 ، B-2A ، B-1‬‬ ‫ۋە روسىيىنىڭ ‪ TU-26‬لەر بار‪.‬‬

‫‪52‬‬

‫بې ‪-1‬بې (‪)B - 1B‬‬ ‫بې‪1-‬بې بومباردىمانچى ئايروپىالن ئامېرىكىنىڭ «‪ »ROCKWELL‬خەلقئارالىق شىركىتى ياساپ‬ ‫چىققان كۆپ ئىقتىدارلىق ئاۋازدىن تېز ئۇچىدىغان بومباردىمانچى ئايروپىالن بولۇپ‪-1974 ،‬يىلى تۇنجى‬ ‫ياساپ ئۇچۇرتىلغان‪ .‬ئۆزگەرتىلگەن نۇسخىسى ‪-1984‬يىلى پۈتكەن بولۇپ‪ 20 ،‬يىللىق تەتقىقات مۇددىتىدە‬ ‫ياساپ پۈتتۈرۈلگەن‪ .‬لەقىمى‪.Lancer -‬‬ ‫بۇ ئايروپىالننىڭ قانىتى بىلەن ئاساسىي گەۋدىسى بىرلەشتۈرۈلۈپ اليىھىلەنگەن‪ .‬ھاۋانىڭ قارشىلىق‬ ‫كۈچىنى ئازايتىپ‪ ،‬كۆتۈرۈلۈش كۈچى ئاشۇرۇلغان‪ 4 .‬ماتورلۇق بولۇپ‪ ،‬ئىككى‪-‬ئىككىدىن قاناتلىرىغا‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ .‬بىر شوپۇر‪ ،‬بىر شوپۇر ياردەمچىسى‪ ،‬ئىككى ھۇجۇم ۋە مۇداپىئە سىستېمىسىنى باشقۇرغۇچى‬ ‫بولۇپ تۆت ئادەم ھەيدەيدۇ‪.‬‬ ‫تۆۋەن بوشلۇقتا كونترول قىلىش سىستېمىسى ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ .‬يەر يۈزى تەكشى بولسا ھەتتا يەر‬ ‫يۈزىدىن ‪ 60‬سانتىمېتىرلىق ئېگىزلىكنى ساقالپ ئۇچااليدۇ‪ .‬مەلۇم دەرىجىدە يوشۇرۇنۇش ئىقتىدارى بار‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫‪ AGM-86‬باشقۇرىلىدىغان بومبا‪ AGM-69 ،‬قىسقا مۇساپىلىك باشقۇرىلىدىغان بومبا‪ ،‬ئاتوم بومبىسى‪،‬‬ ‫ئادەتتىكى پارتالتقۇچ‪ ،‬بىرلەشمە ھۇجۇم بومبىسى‪ ،‬سۇ مىناسى قاتارلىق بومبىالرنى ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪ .‬ئۈچ‬ ‫بومبا قويۇش ئورنى بولۇپ‪ ،‬جەمئىي ‪ 34‬توننا بومبا سىغىدۇ‪.‬‬

‫ئەمەلىي ئىشلىتىلىشى‬ ‫‪-1988‬يىلىغىچە ‪ 100‬تال بې‪-1‬بې بومباردىمانچى ئايروپىالنى ئامېرىكا ئارمىيىسىگە ياساپ تاپشۇرۇلغان‬ ‫بولۇپ‪ ،‬ئاساسلىقى ئورۇسالرنىڭ ئاتوم ھۇجۇمىغا قارشى بېسىم قىلىش ئۈچۈن سەپلەنگەن‪ .‬كېيىنچە كۆپ‬ ‫ئۆزگەرتىلىپ‪ ،‬ئىقتىدارى يېڭىالنغان‪.‬‬ ‫ئىراقتا تۇنجى ئۇرۇشقا قاتناشتۇرۇلدى‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬ئافغانىستان ئۇرۇشى ۋە ئىراق ئۇرۇشىدىمۇ‬ ‫ئىشلىتىلگەن‪.‬‬

‫تېخىنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 44.8 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 41.7 :‬مېتىر‪ ،‬قانىتى يىغىلغاندا ‪ 23.8‬مېتىر‬

‫‪53‬‬

‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 10.4 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ 1324 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‪ ،‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 1.25‬ھەسسىسىگە تەڭ‬ ‫‪.5‬تۇيۇقسىز مۇداپىئەلىنىش سۈرئىتى‪ 965 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.6‬ئەڭ ئۇزۇن ئۇچۇش مۇساپىسى‪ :‬بوشلۇقتا ماي قاچىلىماي ‪ 12000‬كىلومېتىر‬ ‫‪.7‬ئەڭ چوڭ يۈك كۆتۈرۈشى‪ 87090 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.8‬كۆتۈرۈلگەندىكى ئومۇمىي ئېغىرلىقى‪ 216360 :‬كىلوگرام‬

‫‪AGM - 86‬‬

‫‪54‬‬

‫بې ‪)B - 52( 52 -‬‬ ‫بې‪ 52-‬بومباردىمانچى ئايروپىالن ‪-1952‬يىلى ‪-4‬ئاينىڭ ‪-15‬كۈنى تۇنجى ياساپ ئۇچۇرتىلغان بولۇپ‪،‬‬ ‫‪-1955‬يىلى ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسىگە سەپلەنگەن‪ .‬ھازىر ئىشلىتىلىۋاتقان ‪ B-52H‬تىپلىق نۇسخىسى‪.‬‬ ‫بىر شوپۇرى‪ ،‬بىر شوپۇر ياردەمچىسى ۋە ئۈچ ‪( WSO‬يەنى ھۇجۇم قىلىش) ئورۇندۇقى بار‪ 8 .‬ماتورلۇق‪.‬‬ ‫بې‪ 52-‬نىڭ ‪ G ،F ،E ،D ،C ،B ،A‬ۋە ‪ H‬دەپ ‪ 8‬خىل نۇسخىسى بار‪ H .‬نۇسخىسىنىڭ‬ ‫ئومۇمىي كۆتۈرۈلۈش ئېغىرلىقى ‪ 221‬توننا كېلىدۇ‪ 27 ،‬توننا ئوق ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪ .‬ھازىرغىچە ئامېرىكا‬ ‫ئارمىيىسىدىكى ئەڭ ئېغىر بومباردىمانچى ئايروپىالن‪ AGM-86B .‬باشقۇرىلىدىغان بومبا سەپلەنگەندىن‬ ‫كېيىن ئومۇمىي ئىقتىدارى ناھايىتى يۇقىرى كۆتۈرۈلدى‪.‬‬ ‫ئامېرىكىنىڭ بې‪ 52-‬ئايروپىالنى نەچچە سېكۇنت ئىچىدىال ‪ 108‬دانە بومبا تاشلىيااليدۇ‪ ،‬بۇزغۇنچىلىققا‬ ‫ئۇچرىتىش دائىرىسىنىڭ ئۇزۇنلۇقى ‪ 1500‬مېتىر‪ ،‬كەڭلىكى ‪ 400‬مېتىر‪ ،‬بومبا پارتلىغان ئازگالالرنىڭ‬ ‫ئارىلىقى‪ 15−20‬مېتىر بولۇپ‪ ،‬ھەربىر ئازگالنىڭ دىئامېتىرى ‪ 7− 6‬مېتىر‪ ،‬چوڭقۇرلۇقى ‪ 3‬مېتىرچە‬ ‫كېلىدۇ‪ .‬ئوتتۇرا‪-‬كىچىك تىپتىكى شەھەرلەر ئۈنۈملۈك تەدبىر قولالنمىغان بولسا‪ ،‬بىرنەچچە بومباردىمانچى‬ ‫ئايروپىالن نەچچە ‪ 10‬توننا بومبا تاشالپال ئۇنى ۋەيران قىلىۋېتەلەيدۇ‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫دەسلەپكى ياسالغان نۇسخىسىنىڭ ئالدى ئاستى قىسىمىغا ‪ 20‬مىللىمېتىرلىق ‪ M61‬ئۇچقۇسوقار‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ ،‬ھازىرقى نۇسخىسىدا يوق‪ 20 .‬تال ‪ AGM-86C‬تىپلىق باشقۇرۇلىدىغان بومبا ئېلىپ‬ ‫ئۇچااليدۇ‪ .‬ئاتوم بومبىسى‪ ،‬ئادەتتىكى مىنا‪ ،‬سۇ مىناسى‪ ،‬بىرلەشمە ھۇجۇمچى پارتالتقۇچ قاتارلىق بومبىلىرى‬ ‫بار‪ AGM-86C .‬تىپلىق باشقۇرۇلىدىغان بومبا بولسا بومباردىمانچى ئايروپىالنالر ئۈچۈن ئاالھىدە ياسالغان‬ ‫بولۇپ‪ ،‬ئۆزى كىچىك‪ ،‬يەڭگىل‪ ،‬ئاۋازدىن تېز باشقۇرىلىدىغان بومبا‪ ،‬رادار ئاسان تۇتۇۋااللمايدۇ ۋە ئاسانلىقچە‬ ‫توسۇۋالغىلى بولمايدۇ‪.‬‬

‫‪55‬‬

‫ئەمەلىي ئىشلىتىلىشى‬ ‫ئامېرىكا ئارمىيىسى بې‪ 52-‬نى ۋېتنام ئۇرۇشىدا ناھايىتى كەڭ كۆلەمدە ئىشلەتتى‪ ،‬بەزى مەلۇماتالردا‬ ‫ئېيتىلىشىچە ۋىيتنام ئۇرۇشىدا بې‪ 52-‬بومباردىمانچى ئايروپىالن ‪ 120‬مىڭ قېتىمدىن ئارتۇق بومباردىمانغا‬ ‫قاتناشتۇرۇلغان ۋە ‪ 3‬مىليون توننىدىن ئارتۇق پارتالتقۇچ تاشلىغان‪ .‬پارىس قولتۇقى ئۇرۇشىدا بې‪ 52-‬دىن‬ ‫‪ 68‬تال قاتناشتۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬ئىراق ئارمىيىسىگە ناھايىتى كۈچلۈك بومباردىمان ئېلىپ بارغان‪.‬‬ ‫ئۇندىن باشقا‪ ،‬كوسوۋو توقۇنۇشى ۋە ئافغانىستان ئۇرۇشىدىمۇ ئىشلىتىلدى‪ .‬ئامېرىكىلىقالرنىڭ‬ ‫ئۆزىلىرىنىڭ دېيىشىچە‪-2040 ،‬يىلغىچە ئارمىيىدە داۋاملىق ئىشلىتىش پىالنى بار‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 49.05 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 56.39 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 12.4 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ 957 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪ .5‬ئەڭ ئۇزۇن ئۇچۇش مۇساپىسى‪ 16093 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.6‬كۈتۈرەلەيدىغان ئوقنىڭ ئەڭ يۇقىرى مىقدارى‪ 27216 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.7‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىرلىقى‪ 229088 :‬كىلوگرام‬

‫‪56‬‬

‫بې ‪)B - 2( 2 -‬‬ ‫بې‪ 2-‬بولسا راداردىن يوشۇرۇنۇش ئىقتىدارى بار بولغان بومباردىمانچى ئايروپىالن بولۇپ‪-1988 ،‬يىلىغىچە‬ ‫اليىھىلەش پىالنى مەخپىي تۇتۇلغان‪-1989 .‬يىلى ‪-7‬ئايدا تۇنجى ياساپ ئۇچۇرتىلغان ۋە ‪-1996‬يىلى‬ ‫رەسمىي ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسىگە سەپلەنگەن‪ .‬بې‪ 52-‬نىڭ ئورنىغا سەپلەشنى مەقسەت قىلغان‪ .‬ئىككى‬ ‫كىشىلىك (ئۈچىنچى كىشىلىك ئورۇنى كېيىن قوشۇلغان)‪ ،‬تۆت ماتورلۇق ئايروپىالن‪.‬‬ ‫بۇ ئايروپىالننىڭ اليىھە پىكىرى ‪-1940‬يىلالردىالر ئوتتىرىغا چىققان بولۇپ‪ ،‬رادار دولقۇنى بىلەن‬ ‫ئۇچرىشىدىغان يۈزى ئىنتايىن ئاز‪ .‬رادار بىلەن ئۇچرىشىش يۈزى ‪ 0.1‬كۋادىرات مېتىردىنمۇ كىچىك بولۇپ‪،‬‬ ‫رادار ئۈچۈن بىر تال بوشلۇقتىكى قۇشنىڭ ئۇچرىشىش يۈزىدەك كېلىدۇ‪ .‬بەزى قىسىملىرىغا ئىشلىتىلگەن‬ ‫ماتېرىيالدىن ھەرە كۆنۈكى شەكلىدە تۆشۈكلەر ئېچىلغانلىقتىن رادار دولقۇنى قايتىپ بارالمايدۇ‪ .‬ھەرقايسى‬ ‫قىسىملىرى مىخالر بىلەن بىرىكتۈرۈلمەستىن‪ ،‬پىرىسالپ بېرىكتۈرۈلگەن‪ .‬ماتورىنىڭ ھاۋا تۆشۈكچىسى‬ ‫قاناتنىڭ ئۈستى تەرپىدىن ئېچىلغان بولۇپ ‪ S‬شەكىلدە‪ ،‬بۇنداق بولغاندا تۆشۈكتىن كىرگەن رادار دولقۇنى‬ ‫بىرنەچچە قېتىم سۇنۇپ‪ ،‬قايتىپ كېتەلمەيدۇ‪ .‬ھاۋا چىقىرىش تۆشۈكى قانات ئىچىدە بولۇپ‪ ،‬ھەرە كۆنۈكى‬ ‫شەكىلدە بولغانلىقتىن‪ ،‬رادار دولقۇنى قايتالمايدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬قانات سىرتىدىكى سوغۇق ھاۋا ماتور‬ ‫ئىچىگە مەلۇم مىقداردا كىرىپ‪ ،‬ماتورنىڭ سىرتقى تېمپراتۇرىسىنى چۈشۈرۈپ تۇرىدۇ‪ ،‬بۇنىڭ بىلەن ئىنفرا‬ ‫قىزىل نۇردىن ئاشكارا بولىدىغان ئۇچۇرنى كۆپ ئازايتىپ بېرىدۇ‪ .‬مۇشۇ بىرقاتار ئاالھىدە اليىھەلەردىن‬ ‫كېيىن بې‪ 2-‬نىڭ يوشۇرۇنۇش ئىقتىدارى ناھايىتى يۇقىرى كۆتۈرۈلگەن‪.‬‬ ‫‪-1978‬يىلى ‪ 132‬تال بې‪ 2-‬نىڭ زاۋۇتتىن چىقىش باھاسى ‪ 36.6‬مىليارد دولالر دەپ ئېالن قىلىنغان‪.‬‬ ‫‪-1984‬يىلىغا بارغاندا ‪ 42.5‬مىليارد دولالرغا كۆتۈرۈلگەن‪ .‬شۇنىڭ ئۈچۈن ئامېرىكا ئارمىيىسى ئومۇمىي‬ ‫پىالندىن كۆپ قىسقارتىۋەتكەن‪-1993 .‬يىلى ئامېرىكا سېتىۋالغان بې‪ 2-‬نىڭ ھەر بىرىنىڭ باھاسى ‪840‬‬ ‫مىليون دولالرغا توختىغان‪ .‬ئامېرىكىلىقالرنىڭ ئۆزلىرىنىڭ ھېسابى بويىچە تەتقىقات تەننەرخنىمۇ قوشۇپ‬ ‫ھېسابلىغاندا ھەربىر بې‪ 2-‬نىڭ باھاسى ئامېرىكا ھۆكۈمىتىگە ‪ 2‬مىليارد دولالرغا توختىغان‪ .‬بۇنىڭغا‬ ‫قوشۇپ مۇرەككەپ ۋە قىممەت ئاسراش ھەققىي سەۋەپلىك‪ ،‬ئامېرىكا ئارمىيىسى بې‪ 2-‬نى ياساش پىالنىنى‬ ‫پۈتۈنلەي توختاتقان‪ .‬ئاللىبۇرۇن تەييارالپ بولغان زاپچاسلىرى كېيىنكى ئايروپىالن ئۈچۈن ئىشلىتىلىشكە‬ ‫قالدۇرۇلغان‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫‪ AGM-129‬باشقۇرۇلىدىغان بومبا‪ ،‬بىرلەشمە ھۇجۇم بومبىسى‪ ،‬ھاۋادىن يەرگە باشقۇرۇلىدىغان بومبا‪،‬‬ ‫ئادەتتىكى پارتالتقۇچ قاتارلىق قوراللىرى بار‪ .‬بىر قېتىمدا ‪ 16‬تال ‪ B-61/B83‬ئاتوم بومبىسى‪ 80 ،‬تال‬ ‫‪ 227‬كىلوگراملىق ‪ Mk82‬پارتالتقۇچ‪ 16 ،‬تال بىرلەشمە ھۇجۇمچى بومبا‪ 16 ،‬تال ‪ 908‬كىلوگراملىق ‪Mk84‬‬ ‫پارتالتقۇچ‪ 36 ،‬تال ‪ M117‬كۆيدۈرگۈچى بومبا‪ 36 ،‬تال ‪ CBU-87/89/97/98‬تىپلىق ساپاق مىنا ئېلىپ‬ ‫ئۇچااليدۇ‪.‬‬ ‫بوشلۇقتا ماي قاچىلىماستىن ‪ 12‬مىڭ كىلومېتىر ئۇچااليدۇ‪ .‬بىر قېتىم ماي قاچىالش بىلەن ‪18‬‬ ‫مىڭ كىلومېتىر ئۇچااليدۇ‪ .‬ھەر قېتىم كۆتۈرۈلگەندە‪ ،‬بوشلۇقتا ‪ 10‬سائەتتىن ئۇزۇن خىزمەت قىلىدۇ‪.‬‬ ‫ئامېرىكىلىقالرنىڭ ئېيتقىدەك‪ ،‬يەرشارىنىڭ ھەممە يېرىگە ئۇچۇپ بارااليدۇ‪.‬‬

‫ئەمەلىي ئىشلىتىلىشى‬ ‫‪-1999‬يىلى ‪-3‬ئايدا ئىراقتا بې‪ 2-‬بومباردىمانچى ئايروپىالن تۇنجى بولۇپ ئۇرۇشقا قاتناشتۇرۇلغان‬ ‫بولۇپ‪ ،‬ھاۋا ئارمىيە بازىسىدىن كۆتۈرۈلۈپ ‪ 35‬سائەت ئۇچۇپ ئاندىن نىشانغا زەربە بەرگەن‪-2001 .‬يىلى‬ ‫ئافغانىستان جىھادىدا ۋە ‪-2003‬يىلىدىكى ئىراق ئۇرۇشىدا ھىندى ئوكياندىن ئۇچۇپ كېلىپ زەربە بەرگەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 21.03 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 52.43 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 5.18 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ 972 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.5‬ئەڭ ئۇزۇن ئۇچۇش مۇساپىسى‪ 11668 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.6‬كۆتۈرەلەيدىغان ئوقنىڭ ئەڭ يۇقىرى مىقدارى‪ 18144 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.7‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىرلىقى‪ 168422 :‬كىلوگرام‬

‫‪mk . 82‬‬ ‫‪B - 61‬‬ ‫‪mk . 84‬‬ ‫‪m 117‬‬

‫‪CBU - 87‬‬

‫‪AGM - 129‬‬

‫‪58‬‬

‫سۇ ‪)Su - 34( 34 -‬‬ ‫سۇ‪ 34-‬بولسا بومباردىمانچى ئايروپىالن بولۇپ‪ ،‬ئورۇسالرنىڭ كۈرەشچى ئايروپىالنى سۇ‪ 27-‬نىڭ‬ ‫ئۆزگەرتىلگەن نۇسخىسى ھېسابلىنىدۇ‪ .‬كۆپ اليىھەلىرى سۇ‪ 27-‬گە ئوخشاش‪ ،‬ئالدى تەرىپى كەڭرىتىلىپ‬ ‫ئۆردەك ئېغىزىغا ئوخشاپ قالغانلىقى ئۈچۈن «ئۆردەك ئېغىز» دەپمۇ ئاتىلىدۇ‪ ،‬سۇ‪ 34-‬سۇخوي تىپىدىكى‬ ‫ئايروپىالنالرنىڭ ئېلىكتىر سەپلىمىلىرىنىڭ ئامېرىكا ئايروپىالنلىرىدىن تۆۋەن تۇرۇشتىكى ئاجىزلىقلىرىنى‬ ‫تولۇقلىغان‪ .‬ناچار ھاۋارايىمۇ ھاۋادىكى‪ ،‬سۇدىكى ۋە قۇرۇقلۇقتىكى نىشانغا زەربە بېرەلەيدۇ‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫‪ 30‬مىللىمېتىرلىق ‪ GSh-301‬تىپلىق ئۇچقۇسوقار‪ 180 ،‬پاي ئوقى‪ 10 ،‬تال بومبا قويۇش ئورنى‬ ‫بار‪ PTAB-1M .‬تىپلىق تانكىغا قارشى باشقۇرۇلىدىغان بومبا‪ SHOAB ،‬ئادەمگە قارشى بومبا ئېلىپ‬ ‫ئۇچااليدۇ‪ ،‬كېرەكلىك بولغاندا يادرو قورالىنىمۇ ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪.‬‬ ‫‪ 250‬كىلومېتىر يىراقلىقتىكى نىشانغا زەربە بېرەلەيدۇ‪ .‬بوشلۇقتىن بىر قېتىملىق ماي قاچىالش‬ ‫بىلەن ‪ 7000‬كىلومېتىر يىراقلىققا ئۇچۇپ بارااليدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 21.94 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 14.7 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 5.93 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬كۆتۈرۈلۈش ئېغىرلىقى‪ 14 :‬توننا‬ ‫‪.5‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 45 :‬توننا‬ ‫‪.6‬ئەڭ چوڭ قورال كۆتۈرۈشى‪ 8 :‬توننا‬ ‫‪.7‬ئەڭ يۇقىرى كۆتۈرۈلۈش ئېگىزلىكى‪ 15 :‬مىڭ مېتىر‬ ‫‪.8‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 4 :‬مىڭ كىلومېتىر‬

‫‪59‬‬

GSH - 301

60

‫تۇ ‪ 22 -‬ئېم (‪)TU - 22M‬‬ ‫تۇ‪ 22-‬ئېم ئورۇسالرنىڭ ئاۋازدىن تېز ئۇچىدىغان ئوتتۇرا تىپلىق بومباردىمانچى ئايروپىالنى بولۇپ‪،‬‬ ‫‪-1962‬يىلى سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تۇپولوۋ اليىھىلەش ئورگىنى تەتقىق قىلىشقا باشالپ‪-1970 ،‬‬ ‫يىلى دەسلەپتە ئۇچۇرۇلغان‪-1974 .‬يىلى ئارمىيەگە تاپشۇرۇلغان‪ .‬ئاتوم بومبىسى تاشالش ۋە تاكتىكىلىق‬ ‫بومباردىمان ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬ئۇرۇش كېمىسىگە قارشى باشقۇرىلىدىغان بومبىسىنىڭ زەربىسى ناھايىتى‬ ‫يۇقىرى‪ .‬ئىككى كىشىلىك ئايروپىالن‪.‬‬ ‫ئورۇسالر بۇ ئايروپىالننى ياسىغاندىن كېيىن پورتىگال ۋە نورۋېگىيەدىن باشقا ھەممە ياۋروپا دۆلەتلىرىگە‬ ‫ئۇچۇپ بېرىپ بومباردىمان قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە بولغان‪ .‬ئەگەر بوشلۇقتا ماي قاچىالپ ئۇچسا ئامېرىكىنىڭ‬ ‫تۇپراقلىرىغا بىۋاستە ئۇچۇپ بېرىپ بومباردىمان قىالاليدۇ‪.‬‬

‫ئاساسلىق نۇسخىلىرىدىن تۆۋەندىكىلەر بار‬ ‫‪ :Tu-22M1‬دەسلەپكى نۇسخىسى‬ ‫‪ :Tu-22M2‬كەڭ كۆلەمدە ئىشلەپچىقىرىلغان دەسلەپكى نۇسخىسى‬ ‫‪ :Tu-22M3‬دەسلەپتە مۇساپىسى ئۇزارتىلىپ تەرەققىي قىلدۇرۇلغان‬ ‫‪ :Tu-22MR‬لىۋىيە ۋە ئىراققا سېتىپ بېرىلگەن‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫‪ Kh-22‬تىپلىق ئۇرۇش كېمىسىگە قارشى باشقۇرۇلىدىغان بومبا‪ Kh-15P ،‬تىپلىق قىسقا مۇساپىلىك‬ ‫باشقۇرىلىدىغان بومبا‪ Kh-31 ،‬تىپلىق ھاۋادىن يەرگە باشقۇرۇلىدىغان بومبا‪ ،‬سۇ مىناسى ۋە پارتالتقۇچ‬ ‫ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪ UPAB-1500 .‬ناملىق الزېرلىق باشقۇرىلىدىغان بومبىسى بار‪ .‬ئايروپىالن بېشى قىسىمىغا‬ ‫ئاالھىدە ھۇجۇم ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان رادار ئورنىتىلغان‪.‬‬ ‫بەزى ماتېرىيالالردا ئېيتىلىشىچە‪-1992 ،‬يىلى ئىشلەپچىقىرىشتىن توختىتىلغىچە جەمئىي ‪ 497‬تال‬ ‫ئىشلەپچىقىرىلغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 42.5 :‬مېتىر‬

‫‪61‬‬

‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 34.3 :‬مېتىر‪ ،‬قانىتى يىغىلغاندا ‪ 23.3‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 11 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 124 :‬توننا‬ ‫‪.5‬ئەڭ يۇقىرى ئوق كۆتۈرۈش ئېغىرلىقى‪ 24 :‬توننا‬ ‫‪.6‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ 2000 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‪ ،‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 1.88‬ھەسسىسىگە تەڭ‬ ‫‪.7‬ئايرودرومدىن ‪ 2410‬كىلومېتىر رادىئۇسلۇق چەمبەر دائىرىسىدە ۋەزىپە ئورۇندايدۇ‪.‬‬ ‫‪.8‬قوزغىلىش ئۈچۈن كېتىدىغان مۇساپە‪ 1920 :‬مېتىر‬ ‫‪.9‬قونغاندا توختاش ئۈچۈن كېتىدىغان مۇساپە‪ 1250 :‬مېتىر‬

‫‪KH - 22‬‬

‫‪KH - 15P‬‬

‫‪KH - 31‬‬

‫‪62‬‬

‫تۇ ‪)TU - 95( 95 -‬‬ ‫تۇ‪ 95-‬نىڭ تۇنجى نۇسخىسى ‪-1952‬يىلى ‪-11‬ئايدا ئۇچۇرتۇلغان بولۇپ ‪-1956‬يىلىدىن باشالپ سوۋېت‬ ‫ئىتتىپاقىنىڭ ئارمىيىسىگە سەپلەنگەن‪ .‬ئېيىق دەپ لەقىمى بار‪ .‬ئىككى ھەيدىگۈچى‪ ،‬تۆت ‪ WSO‬ئورنى‬ ‫ۋە بىر ئاتقۇچى ئورنى بار‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫بىر ياكى ئىككى تال ‪ 23‬مىللىمېتىرلىق ئۇچقۇسوقارى بار‪ 2 .‬تال بومبا ئورۇنالشتۇرىدىغان ئورۇن ۋە‬ ‫ئىچكى قىسىمىدا ئوق ساقالش ئۆيى بار‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 49.1 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 50 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 13.3 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪925 :‬‬ ‫كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.5‬خىزمەت دائىرىسى رادىئۇسى‪:‬‬ ‫‪ 6400‬كىلومېتىر‬ ‫‪ .6‬كۆتۈرەلەيدىغان ئوقنىڭ ئەڭ‬ ‫يۇقىرى مىقدارى‪ :‬تەخمىنەن ‪ 11‬توننا‬

‫‪63‬‬

‫خىتاينىڭ بومباردىمانچى ئايروپىالنلىرى‬

‫جىيەن خوڭ ‪7 -‬‬ ‫خىتاينىڭ ئوتتۇرا تىپلىق ئۇنۋېرسال ئايروپىالنى بولۇپ‪-1973 ،‬يىلى تەتقىقاتقا كىرىشىپ ‪-1988‬‬ ‫يىلى قوراشتۇرۇپ چىققان‪-1998 ،‬يىلى ئاشكارلىغان‪ .‬دېڭىز ئارمىيىسى ئىشلىتىدۇ‪ .‬تۇنجى بولۇپ جىيەن‬ ‫خوڭ‪ 7-‬گە كومپيۇتېردا تەقلىدىي ئۆگىتىش سىستېمىسى ياسالغان‪ .‬يەرگە ۋە دېڭىزغا قارشى زەربە بېرىشى‬ ‫بىرقەدەر ياخشى‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 22.3 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 12.7 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 6.5 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ ئېغىر يۈك كۆتۈرۈشى‪ 6.5 :‬توننا‬ ‫‪.5‬ئومۇمىي كۆتۈرۈلۈش ئېغىرلىقى‪ 28.5 :‬توننا‬ ‫‪.6‬ئەڭ يۇقىرى ئۆرلىشى‪ 15200 :‬مېتىر‬ ‫‪.7‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 3650 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.8‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ 1808 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬

‫‪64‬‬

‫‪ .3‬ھەربىي تىكئۇچار‬ ‫ھەربىي تىكئۇچارالر قورالالندۇرۇلغان ۋە ئەسكىرىي ۋەزىپە ئۆتەيدىغان تىكئۇچارالرنى كۆرسىتىدۇ‪.‬‬ ‫ئېنگىلىزچە ئاتىلىشى‪Military Helicopter :‬‬ ‫خىتايچە ئاتىلىشى‪武装直升机 :‬‬ ‫‪ ‬ئايروپىالننى‪ ‬ئاكا‪-‬ئۇكا رايتالر (‪)Wright‬نىڭ مۇۋاپپىقىيەتلىك ياساپ ئۇچۇرتقىنىدەك‪ ،‬تىكئۇچارنىمۇ‬ ‫دەسلەپتە بىر جۈپ ئاكا‪-‬ئۇكىالر كەشىپ قىلغان‪ ،‬ئۇالر فرانسىيىلىك ئىنژېنېر لېۋېس برېيگ بىلەن‬ ‫جاككۋېس برېيگالردۇر‪.‬‬ ‫ئەينى چاغدا تىك ئۇچار ئايروپىالن تېزلىكى‪ ،‬ئۇچۇش ئارىلىقى‪ ،‬ھاۋا بوشلۇقىدىكى ھەرىكەت ئىقتىدارى‬ ‫ۋە قورال‪-‬ياراقلىرى قاتارلىق جەھەتلەردە يەنىال بىر قەدەر قاالق بولغانلىقتىن‪ ،‬ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى‬ ‫ئاخىرلىشاي دېگەندە ئاندىن ھەربىي تىكئۇچارالر مەيدانغا كەلگەن‪ .‬بىراق ئۇ چاغدا ئۇچار ئايروپىالنغا پەقەت‬ ‫پۇلىميوتال ئورنىتىلغان بولۇپ‪ ،‬ئۆزىنى قوغداشقا ئىشلىتىلەتتى‪.‬‬ ‫‪-1939‬يىلى روسىيىلىك ئامېرىكا نوپۇسىدىكى سىكورىسكى تۇنجى تىكئۇچار ‪ VS-300‬نى ياساپ‬ ‫ئۇچۇرتقان بولۇپ‪ ،‬دۇنيادىكى تۇنجى قوللىنىلغان تىكئۇچار ھېسابلىنىدۇ‪ .‬بۇ كىشى يەنە ‪-1914‬يىلى ئۆز‬ ‫ۋاقتىدىكى ئەڭ چوڭ بومباردىمانچى ئايروپىالن ياسىغان‪.‬‬ ‫‪-1944‬يىلى گېرمانىيەنىڭ ‪ Fa-223‬تىكئۇچارىغا تۇنجى بولۇپ پۇلىميوت ئورۇنالشتۇرۇلغان‪.‬‬ ‫‪-1950‬يىلالردا ئامېرىكا‪ ،‬سوۋېت ئىتتىپاقى ۋە فرانسىيە قاتارلىق دۆلەتلەر تىكئۇچارغا قورال ئورنىتىپ‬ ‫ھەربىي تىكئۇچارالرنى ياساشقا باشلىغان‪-1960 .‬يىلى ئامېرىكا ئارمىيىسى تۇنجى بولۇپ ۋېيتنام ئۇرۇشىغا‬ ‫ئىشلەتكەن‪ ،‬لېكىن ئۇرۇش جەريانىدا كۆپلەپ زىيان بولغانلىقى ئۈچۈن مەخسۇس ھەربىي تىكئۇچار تەتقىقاتى‬ ‫باشلىنىپ كەتكەن‪ .‬تۇنجى ياسالغان مەخسۇس ھەربىي تىكئۇچار ئامېرىكىنىڭ ‪-1967‬يىلى ئارمىيەگە‬ ‫سەپلىگەن ‪ AH-IG‬تىكئۇچارى‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫ھازىرقى زاماندىكى ھەربىي تىكئۇچارالر ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ‪:‬‬ ‫①مەخسۇس ھەربىي تىكئۇچارالر (مەسىلەن‪ ،‬ئامېرىكىنىڭ ‪)AH-1‬؛‬ ‫②ئۇنىۋېرسال ھەربىي تىكئۇچار (مەسىلەن‪ ،‬ئورۇسالرنىڭ ‪.)Mi-24‬‬ ‫ھازىرقى تىك ئۇچارالرنىڭ كۆپ قىسمى يەككە چاقپەلەكلىك بولۇپ‪ ،‬ماتور چاقپەلەكنى ئايالندۇرغاندا‬ ‫يۇقىرىغا ئۆرلەش كۈچى ھاسىل بولىدۇ‪ .‬ئومۇمىي ئۆرلەش كۈچى ئايروپىالننىڭ ئېغىرلىقىدىن چوڭ بولغاندا‪،‬‬ ‫ئايروپىالن يۇقىرىغا تىك ئۆرلەيدۇ؛ ئۆرلەش كۈچى ئېغىرلىق كۈچىگە تەڭ بولغاندا‪ ،‬ئايروپىالن ھاۋادا‬ ‫توختايدۇ؛ ئۆرلەش كۈچى ئېغىرلىق كۈچىدىن كىچىك بولغاندا‪ ،‬ئايروپىالن تىك تۆۋەنلەيدۇ‪ .‬‬ ‫يەككە چاقپەلەكلىك تىكئۇچارنىڭ ئۇزۇن قۇيرۇقى بولىدۇ‪ .‬ئۇچى ئۈستىگە ئېگىلىپ تۇرىدۇ‪ ،‬ئۈستىگە‬ ‫قۇيرۇق چاقپەلەك ئورنىتىلغان‪ .‬تىكئۇچارنىڭ مۇقىملىقىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ‪ ،‬يەنە رولنىڭ ۋەزىپىسىنىمۇ‬ ‫ئۆتەيدۇ‪.‬‬ ‫ھەربىي تىكئۇچارالر ئىشلىتىلىشىنىڭ ئوخشىماسلىقىغا ئاساسەن‪ :‬كۆپ ئىقتىدارلىق تىكئۇچار‪،‬‬ ‫قورالالنغان تىكئۇچار‪ ،‬سۇ ئاستى پاراخوتىغا قارشى تىكئۇچار‪ ،‬تانكىغا قارشى تىكئۇچار‪ ،‬رازۋېدكا‪-‬‬ ‫خەۋەرلىشىش تىكئۇچارى قاتارلىق تۈرلەرگە ئايرىلىدۇ‪.‬‬

‫ھەربىي تىكئۇچارالرنىڭ ئاساسلىق ئاالھىدىلىكى تۆۋەندىكىچە‪:‬‬ ‫①سۈرئىتى بىر قەدەر تېز‪ ،‬تەخمىنەن سائىتىگە ‪ 300‬كىلومېتىر ھەر سائەت؛‬ ‫②بوشلۇقتىكى ھەرىكەتچانلىقى ۋە قايتۇرما ھۇجۇمى ناھايىتى ياخشى؛‬ ‫③يەرگە چاپلىشىپ ئۇچااليدۇ‪ ،‬بوشلۇقتا يوشۇرۇنااليدۇ؛‬ ‫④سەپلەنگەن قوراللىرىنىڭ زەربىسى كۈچلۈك‪.‬‬

‫ئاساسلىق ۋەزىپىلىرىدىن تۆۋەندىكىچە‪:‬‬ ‫‪.1‬تانكىغا قارشى زەربە بىرىش‬ ‫ھازىرقى زامان ئۇرۇشلىرىنىڭ ئومۇمىي ستاتىستىكسىغا ئاساسالنغاندا تانكا بىلەن تىكئۇچارنىڭ بىر‪-‬‬ ‫بىرىنى يوقۇتۇش نىسبىتى ‪ 12:1‬بولغان‪ .‬يەنى بىر تىكئۇچار ئوتتۇرا ھېساب بىلەن ‪ 12‬تانكىغا قارشى جەڭ‬ ‫قىالاليدۇ‪.‬‬ ‫‪.2‬قۇرۇقلۇق ئارمىيىسىنىڭ قورۇقلۇققا چىقىشىغا ياردەم بىرىش‬ ‫‪-1982‬يىلىدىكى ئەنگىلىيە‪-‬ئارگېنتىنا ئۇرۇشىدا ئەنگىلىيە نەچچە يۈزلىگەن ھەربىي تىكئۇچارالر‬ ‫بىلەن ئەسكەرلىرىنىڭ قۇرۇقلۇققا چىقىشىغا ياردەم بەرگەن‪.‬‬ ‫‪.3‬ھاۋادىن تاشالنغان پاراشۇتچى قىسىمنى قوغداش‬ ‫‪-1991‬يىلى پارىس قولتۇقى ئۇرۇشىدا ئامېرىكىنىڭ ‪ AH-64‬تىكئۇچارىنىڭ ياردىمىدە‪ ،‬ھەرقايسى‬ ‫دۆلەتلەرنىڭ ئەسكەرلىرى ۋە قورال‪-‬ياراقلىرى دۈشمەندىن ‪ 80‬كىلومېتىر يىراقلىققىچە ئارىلىققا بىخەتەر‬ ‫قونىۋالغان‪.‬‬ ‫‪.4‬قۇرۇقلۇق قىسىمىغا ھاۋادىن ياردەم بېرىش‬ ‫پارىس قولتۇقى ئۇرۇشىدا كۆپلىگەن تىكئۇچارالر ئامېرىكىنىڭ ‪ AH-64‬كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىلىپ‪،‬‬ ‫قۇرۇقلۇق ئارمىيىسىگە يول ئېچىپ بەرگەن‪.‬‬ ‫‪.5‬تىكئۇچارغا قارشى ھاۋا ئۇرۇشى‬ ‫تىكئۇچارالر بەزىدە دۈشمەن ئارمىيىسىدىكى تىكئۇچار بىلەنمۇ بوشلۇق مۇبارىزىغا چۈشۈپ كېتىدىغان‬ ‫ئەھۋالالر بولىدۇ‪.‬‬ ‫‪-1930‬يىلالرنىڭ ئاخىرىدا ھەقىقىي مەشغۇالت قىلغىلى بولىدىغان تىكئۇچار ياسالدى‪ .‬ئۇ كۆتۈرىلىدىغان‬ ‫ۋە قونىدىغان يەر تاللىمايدۇ‪ ،‬ھەتتا تاغ چوققىسى‪ ،‬جىلغا‪ ،‬ئورمان ۋە دېڭىز ساھىللىرىغا قونااليدۇ‪.‬‬ ‫شۇڭالشقا‪ ،‬ھەربىي ئىشالر ۋە خەلق ئىگىلىكىنىڭ ھەرقايسى تارماقلىرىدا كەڭ قوللىنىلىدۇ‪.‬‬

‫‪66‬‬

‫ھازىرقى تىكئۇچارالرنىڭ شەكلى خىلمۇ‪-‬خىل بولۇپ‪ 60 ،‬تىن ئارتۇق تۈرى بار‪ .‬ئۇ ھاۋا ترانسپورتى‬ ‫ماھىرى بولۇپ‪ ،‬پويىز ۋە ئاپتوموبىل بارالمايدىغان يەرلەرگە ئادەم ۋە ماددىي ئەشيا يەتكۈزۈشتە ئاالھىدە رول‬ ‫ئوينايدۇ‪ .‬ئۇ يەنە «ئۇچار كران» بولۇپ‪ ،‬ئادەتتىكى كران كۆتۈرەلمەيدىغان ئېغىر تانكا‪ ،‬زەمبىرەكلەر‪ ،‬زاۋۇت‬ ‫پارقازىنى ۋە تېلېۋىزىيە مۇنارلىرىنى يۆتكىيەلەيدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا يەنە تىببىي قۇتقۇزۇش‪ ،‬زىرائەتلەرگە دورا‬ ‫چېچىش‪ ،‬كان تەكشۈرۈش‪ ،‬دېڭىز خەرىتىسىنى سىزىش قاتارلىق خىزمەتلەردىمۇ ئۆز كارامىتىنى نامايەن‬ ‫قىالاليدۇ‪.‬‬ ‫تىكئۇچارنىڭ ئەڭ ئاساسلىق ئاالھىدىكىلىكى شۇكى‪ ،‬ئۇ تۆۋەن بوشلۇقتا ۋە تۆۋەن سۈرئەتتە مەشغۇالت‬ ‫ئېلىپ بارااليدۇ‪ ،‬كىچىك دائىرىلىك مەيداندا تىك كۆتۈرۈلۈپ قونااليدۇ‪.‬‬ ‫مۇشۇ ئاالھىدىلىككە ئاساسەن ئۇ كەڭ ئىشلىتىلىش ئورنى ۋە تەرەققىيات ئىستىقبالىغا ئىگە‪ .‬ھۇجۇم‬ ‫قىلىش ۋە قۇرۇقلۇققا چىقىش‪ ،‬قورال يۆتكەش‪ ،‬ئارقا سەپكە ياردەم بىرىش‪ ،‬جەڭ مەيدانىدىكى ياردارالرنى‬ ‫قۇتقۇزۇش‪ ،‬رازۋېدكا قىلىش‪ ،‬قوماندانلىق قىلىش‪ ،‬كونترول قىلىش‪ ،‬خەۋەرلىشىش‪ ،‬سۇ ئاستى كېمىلىرىگە‬ ‫قارشى مىنا تازالش‪ ،‬ئېلېكترونلۇق قارشىلىشىش قاتارلىق خىزمەتلەرنى قىالاليدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬قىسقا‬ ‫يوللۇق ترانسپورت‪ ،‬جىددىي قۇتقۇزۇش‪ ،‬داۋاالش‪ ،‬ئاپەتتىن قۇتقۇزۇش‪ ،‬چوڭ ئۈسكۈنىلەرنى قۇراشتۇرۇش‪،‬‬ ‫گېئولوگىيىلىك چارالش‪ ،‬ئورمان ئاسراش‪ ،‬ئوت ئۆچۈرۈش‪ ،‬ھاۋادىن سۈرەتكە ئېلىش‪ ،‬دېڭىز ئۈستى‬ ‫نېفىت قۇدۇقى بىلەن بازىسى ئارىسىدىكى خادىمالر ۋە ماددىي ئەشياالرنى توشۇش قاتارلىق ۋەزىپىلەرگىمۇ‬ ‫ئىشلىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫تىكئۇچارنىڭ تەۋرىنىشى ۋە شاۋقۇنى يۇقىرىراق؛ ئاسراش‪-‬رېمونت قىلىش‪ ،‬ئىشلەش مىقدارى كۆپرەك؛‬ ‫ئىشلىتىلىش تەننەرخى بىر قەدەر يۇقىرى؛ سۈرئىتى بىر قەدەر تۆۋەن؛ ئۇچۇش مۇساپىسى قىسقا بولۇش‬ ‫قاتارلىق كەمچىلىكلىرى بار‪.‬‬

‫‪67‬‬

‫تىكئۇچار ئالدى‪-‬ئارقا‪ ،‬ئوڭ‪-‬سول يۆنىلىشلەرگە ئۇچماقچى بولغاندا‪ ،‬ئۆزىنى كونترول قىلىدىغان‬ ‫ئاساسىي چاقپەلەكنى قىيپاش يۆنىلىشىگە بۇرايدۇ‪ .‬تىكئۇچارنىڭ ئاساسىي چاقپىلىكى قىيپاش (سىڭايان)‬ ‫قىلىنىدىغان چاغدا‪ ،‬ئاساسىي چاقپەلەك ھاسىل قىلغان ئۆرلىتىش كۈچى بىلەن بىر تىك يۆنىلىشتە‬ ‫بولماستىن بەلكى بۇ كۈچ تىكئۇچار ئايروپىالننىڭ ئېغىرلىق كۈچى بىلەن ئورتاق تەسىر كۆرسىتىپ‪،‬‬ ‫تىكئۇچار ئايروپىالننى ئاساسىي چاقپەلەكنىڭ قىيپاش يۆنىلىشىگە قاراپ ئۇچۇرىدۇ‪.‬‬ ‫ھازىر قوراللىق تىكئۇچارنىڭ سائىتىگە ئۇچۇش سۈرئىتى ‪ 300‬كىلومېتىردىن ئېشىپ كەتتى‪ ،‬بۇ تانكا‬ ‫ۋە برونېۋىكالرنىڭ سۈرئىتىدىن نەچچە ھەسسە ئارتۇق‪ .‬قوراللىق تىك ئۇچارالر ھۇجۇم قىلغاندا‪ ،‬ئادەتتە‬ ‫ئوتتۇرا‪ ،‬تۆۋەن ھاۋا بوشلۇقىدىن ئۇچىدۇ؛ ھەتتا‪ ‬تاغ جىرالىرى‪ ،‬ئېگىز بىناالر ئارىسىدىن ئۇچىدۇ‪ .‬ئۇ‬ ‫ھەرخىل يەر شەكلىگە ماسلىشااليدىغانلىقى ھەم يوشۇرۇنۇش ئىقتىدارى ئىنتايىن كۈچلۈك بولغانلىقى‬ ‫ئۈچۈن‪ ،‬ئادەتتىكى تىكئۇچارغا قارىغاندا تېخىمۇ جانلىق ھەرىكەت قىلىپ‪ ،‬نىشانالرغا تېز ھەم تۇيۇقسىز‬ ‫زەربە بېرەلەيدۇ‪ .‬ئۇنىڭدىن سىرىت‪ ،‬قوراللىق تىكئۇچارغا ئىلغار ئېلىكترونلۇق ئۈسكىنىلەر ئورنىتىلغان‬ ‫بولۇپ‪ ،‬نىشانالرنى كەڭ دائىرىدە تۇتااليدۇ ھەم كېچە‪-‬كۈندۇز جەڭ قىالاليدۇ ‪ .‬‬ ‫قوراللىق تىكئۇچارنىڭ يەنە بىر ئەۋزەللىكى ـــ جەڭ مەيدانىدا جەڭچىلەرنىڭ ھاياتىنى ساقالش‪.‬‬ ‫ئۇنىڭ‪ ‬ئۇچۇش ئېگىزلىكى ‪ 6000‬مېتىرغا يىتىدىغان بولۇپ‪ ،‬دۈشمەننىڭ ھاۋا مۇداپىئە زەمبىرىكىدىن‬ ‫ئۆزىنى ئۈنۈملۈك دالدىغا ئاالاليدۇ‪ .‬ئايرۇپىالن گەۋدىسىگە بىرىكمە ماتىرىيال ئىشلىتىلگەنلىكتىن‪ ،‬ئوقتىن‬ ‫مۇداپىيەلىنەلەيدۇ‪ .‬بەزى تىكئۇچارالرغا چۈشۈپ كېتىشتىن ساقلىنىش ۋە ئوق تەككەن جەڭچىلەرنىڭ‬ ‫ھاياتىنى‪ ‬قۇتقۇزۇش سىستېمىسى قاتارلىقالر ئورنىتىلغان ‪.‬‬

‫‪68‬‬

‫ئېي ئېچ ‪« )AH - 64( 64 -‬ئاپاچى»‬ ‫«ئاپاچى» بولسا ‪ McDonnell Douglas‬شىركىتى ئامېرىكا قۇرۇقلۇق ئارمىيىسىنىڭ تەلىپىگە ئاساسەن‬ ‫«‪ »AAH‬پىالنى بويىچە ياسالغان بولۇپ‪ ،‬قاراڭغۇدا ناچار ھاۋارايى شارائىتىدىمۇ تانكىغا قارشى زەربە‬ ‫بېرەلەيدۇ‪ .‬ھۇجۇم ۋە مۇداپىئە ئىقتىدارى يۇقىرى‪-1975 .‬يىلى تۇنجى ياسىلىپ‪-1984 ،‬يىلى ئارمىيىگە‬ ‫تاپشۇرۇلغان‪.‬‬ ‫ئاساسلىق ھەيدىگۈچى كەينىدە‪ ،‬ياردەمچىسى ئالدىدا ئولتۇرىدۇ‪.‬‬

‫«ئاپاچى»نىڭ تۆۋەندىكى نۇسخىلىرى بار‬ ‫‪ : AH-64A‬ئىلغارالشتۇرۇلغان نۇسخىسى‪ .‬ئىسرائىلىيە‪ ،‬ياپونىيە‪ ،‬سەئۇدىي ئەرەبىستان ۋە ئەرەب‬ ‫بىرلەشمە خەلىپىلىكى قاتارلىق دۆلەتلەر ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫‪ »GPS« : AH-64B‬ئورۇنالشتۇرۇلغان نۇسخىسى‬ ‫‪ A : AH-64C‬نۇسخىسىنىڭ ئۆزگەرتىلگەن نۇسخىسى‬ ‫‪ : AH-64D‬ئاالھىدە رادار ئورۇنالشتۇرۇلغان نۇسخىسى‪ ،‬مىسىر‪ ،‬ئىسرائىلىيە‪ ،‬كۇۋەيت ۋە سىنگاپور‬ ‫قاتارلىق دۆلەتلەردە بار‪.‬‬

‫ئاساسلىق قوراللىرى‬ ‫«ئاپاچى» ھازىرقى زاماندىكى ھۇجۇم ئىقتىدارى بىرقەدەر ئىلغار تىكئۇچار بولۇپ‪ ،‬نىشاننى نۇقتىلىق‬ ‫ئىزقوغالش سىستېمىسى‪ ،‬كېچىدە ۋە ناچار ھاۋارايىدىمۇ نىشاننى ئىزدەش ۋە زەربە بېرىش ئىقتىدارى بار‪.‬‬ ‫ئوتتۇرا ۋە چوڭ تىپتىكى تانكىالرغا زەربە بېرەلەيدۇ‪ .‬يەر يۈزىگە يېقىن ئۇچۇپ تېز سۈرئەتتە ئىلگىرلىيەلەيدۇ‪.‬‬ ‫‪ 16‬تال تانكىغا قارشى باشقۇرۇلىدىغان بومبا ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪ 76 .‬تال بوشلۇق راكىتاسى ئېلىپ يۈرەلەيدۇ‪.‬‬ ‫ئالدى تەرىپىدە ‪ 30‬مىللىمېتىرلىق ‪ M230‬ئۇچقۇسوقارى بار‪ .‬ھاۋادىن ھاۋاغا ھەرخىل باشقۇرىلىدىغان‬ ‫بومبا قويۇپ بېرەلەيدۇ‪.‬‬ ‫ئۆزلىرىنىڭ تونۇشتۇرىشىچە‪ ،‬چاقپىلىكى ئاالھىدە ئۇسۇلدا ياسالغان بولۇپ‪ 12.7 ،‬مىللىمېتىرلىق‬ ‫ئۇچقۇسوقارنىڭ ئوقى تەگسە ئاساسەن تەسىر قىاللمايدۇ‪ .‬ئومۇمىي قىسىمىغا ‪ 23‬مىللىمېتىرلىق‬

‫‪69‬‬

‫ئۇچقۇسوقارنىڭ ئوقى تەگسە ‪ 30‬مىنۇت نورمال ھالىتىنى ساقلىيااليدۇ‪ .‬ئەمما ئامېرىكا تەرەپ قانداق‬ ‫تونۇشتۇرسۇن‪ ،‬ئىراق ئۇرۇشىدا بىر پاي كاالشنىكوف ئوقىدا چۈشۈپ كەتكەن‪.‬‬ ‫قوش ماتورلۇق بولۇپ‪ ،‬بىر ماتورى بۇزۇلسا يەنە بىر ماتوردا نورمال بوشلۇقتىكى ھالىتىنى ساقلىيااليدۇ‪.‬‬ ‫چاقپىلىكىنىڭ ئۈستىدىكى قىسىمى نىشاننى ئىزقوغالش ۋە كېچىدە نىشاننى پەرقلەندۈرۈش قۇرۇلمىسى‬ ‫بولۇپ‪ ،‬قاراڭغۇ كېچىدىمۇ يەرگە يېقىن ئۇچااليدۇ‪ .‬نىشاننى قارىغا ئېلىش قۇرۇلمىسى ئۇچقۇچىنىڭ‬ ‫قالپىقىدا بىر كۆزلۈك ئېكراندا كۆرۈنىدىغان بولۇپ‪ ،‬نۆۋەتتىكى ئۇچۇش ئېگىزلىكى‪ ،‬تېزلىكى ۋە يۆنىلىشى‬ ‫قاتارلىقالرنى ئاپتۇماتىك ھېسابالپ تۇرىدۇ‪ .‬كېچە‪-‬كۈندۈزدە ئوخشاشال تاللىغان نىشاننى ئىز قوغالپ ئېكراندا‬ ‫كۆرسىتىپ بىرىدۇ‪.‬‬

‫ئەمەلىي جەڭدە ئىشلىتىلىشى‬ ‫‪-1989‬يىلى ‪-12‬ئايدىكى پاناما توقۇنۇشىدا تۇنجى ئىشلىتىلگەن‪.‬‬ ‫‪-1991‬يىلى پارس قولتۇقى ئۇرۇشىدىمۇ ئىشلەتكەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 17.8 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئېگىزلىكى‪ 4.9 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬چاقپىلىكى بىلەن كەڭلىكى‪ 14.6 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ 365 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.5‬ئەڭ يۇقىرى ئۆرلەش ئېگىزلىكى‪ 6250 :‬مېتىر‬ ‫‪.6‬سېكۇنتىغا ‪ 16.2‬مېتىر تېزلىكتە يۇقىرىغا ئۆرلىيەلەيدۇ‪.‬‬ ‫‪.7‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 407 :‬كىلومېتىر‬

‫‪70‬‬

‫ۋې ‪)V - 22( 22 -‬‬ ‫ۋې‪ 22-‬بولسا ‪ Bell Helicopter‬شىركىتى بىلەن ‪ Boeing Rotorcraft systems‬شىركىتى بىرلىشىپ‬ ‫‪-1986‬يىلى ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيىسى ئۈچۈن تەتقىق قىلىپ ‪-1991‬يىلى ياساپ پۈتتۈرگەن ئۇنۋېرسال‬ ‫تىكئۇچار بولۇپ‪ ،‬دۇنيادىكى تۇنجى چاقپىلىكى بۇرۇلىدىغان تىكئۇچار ئايروپىالن ھېسابلىنىدۇ‪ .‬كۆتۈرۈلگەن‬ ‫ۋە قونغاندا چاقپىلىكى تىكلىشىپ تىكئۇچارغا ئايلىنىدۇ‪ .‬بوشلۇقتا ئۇچقاندا چاقپىلىكى ئالدىغا قاراپ‬ ‫بۇرۇلۇپ‪ ،‬تېزلىكىنى ئاشۇرىدۇ ۋە نورمال ئايروپىالنغا ئايلىنىدۇ‪.‬‬ ‫ئاساسلىقى توشۇش‪ ،‬ئىزدەش‪ ،‬قۇتقۇزۇش ۋە ئەسكىرىي رازۋېدكا قىلىش قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى ئۆتەيدۇ‪.‬‬ ‫كېيىنچە ئامېرىكىنىڭ قۇرۇقلۇق ئارمىيىسى‪ ،‬ھاۋا ئارمىيىسى ۋە دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ قۇرۇقلۇقتا جەڭ‬ ‫قىلىش قىسىمىغىمۇ سەپلەنگەن‪.‬‬ ‫دېڭىز ئارمىيىسىغا سەپلەنگىنىنىڭ نامى‪HV-22 :‬‬ ‫قۇرۇقلۇق ئارمىيىسىغا سەپلەنگىنىنىڭ نامى‪CV-22 :‬‬ ‫دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ قۇرۇقلۇقتا جەڭ قىلىش قىسىمىغا سەپلەنگىنىنىڭ نامى‪MV-22 :‬‬ ‫ئىككى ئۇچقۇچىدىن باشقا ‪ 24‬ئادەمنى توشىيااليدۇ‪ .‬توشۇش مىقدارى ۋە سۈرئىتى قاتارلىق جەھەتلەر‬ ‫تىكئۇچارنىڭ ئىككى ھەسسىسىگە تەڭ‪.‬‬

‫ئاساسلىق قورالى‬ ‫‪ 7.62‬مىللىمېتىرلىق پۇلىميوت ياكى ‪ 12.7‬مىللىمېتىرلىق ئۇچقۇسوقار ئورۇنالشتۇرۇلغان‪.‬‬ ‫ۋې‪ 22-‬نى ياساپ تەتقىق قىلىش جەريانىدا ئايروپىالن چۈشۈپ كەتكەن بولۇپ‪ ،‬تەتقىقات تۈرى ئەمەلدىن‬ ‫قالغىلى تاس قالغان ئىدى‪ .‬ئامېرىكا ئارمىيىسى ئافغانىستان ئۇرۇشىدىن كېيىن بۇ ئايروپىالننى قايتا‬ ‫ئىشلىتىپ ئىقتىدارىنى يېڭىالشقا باشلىغان‪ .‬ھازىر بۇ ئايروپىالن مۇجاھىدالرغا قارشى تۇرۇش ئاالھىدە‬ ‫قىسىمىغا سەپلىنىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 19.09 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 25.78 :‬مېتىر‬

‫‪71‬‬

‫‪.3‬ئېغىرلىقى‪ 14463 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.4‬نورمال كۆتۈرۈلۈش ئېغىرلىقى‪ :‬تېك كۆتۈرۈلگەندە ‪ 21545‬كىلوگرام؛ تەكشىلىكتە تېزلىنىپ‬ ‫كۆتۈرۈلگەندە ‪ 24947‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ئەڭ چوڭ تېزلىكى‪ :‬تىكئۇچار شەكىلدە ئۇچقاندا ‪ 185‬كىلومېتىر ھەر سائەت؛ ئايروپىالن شەكىلدە‬ ‫ئۇچقاندا ‪ 582‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.6‬ھەقىقىي كۆتۈرۈلۈش ئېگىزلىكى‪ 7925 :‬مېتىر‬

‫‪HV - 22‬‬ ‫‪MV - 22‬‬

‫‪CV - 22‬‬

‫‪72‬‬

‫مى ‪)Mi - 8( 8 -‬‬ ‫‪-1961‬يىلى موسكىۋادا تۇنجى ياسالغان بولۇپ‪ ،‬ھازىرغىچە نۇرغۇنلىغان نۇسخىلىرى ياسالغان‪ .‬ناھايىتى‬ ‫كۆپ مىقداردا سىرتقا سېتىپ بىرىلگەن بولۇپ‪ ،‬ئورۇسالرنىڭ جەمئىي ‪ 18000‬تالدىن ئارتۇق ياسىغانلىقى‬ ‫مەلۇم‪ .‬ئىككى ئۇچقۇچى ھەيدەيدىغان قوش ماتورلۇق ئايروپىالن بولۇپ‪ ،‬ئەڭ كۆپ بولغاندا ‪ 24‬ئادەمنى‬ ‫توشۇيااليدۇ‪ .‬بەزى نۇسخىلىرى ‪ 30‬ئادەمنى توشۇيااليدۇ‪ .‬ھازىرغىچە ئەڭ كۆپ ساھەدە ئىشلىتىدىغان‬ ‫ئاممىباب تىكئۇچار ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫‪ : Mi-8‬ئافغانىستان‪ ،‬مىسىر‪ ،‬ئىران‪ ،‬ھىندىستان‪ ،‬قازاقىستان‪ ،‬تاجىكىستان‪ ،‬ئۆزبېكىستان‪ ،‬سۈرىيە‪،‬‬ ‫يەمەن قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ ئارمىيىسى ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫‪ : Mi-9‬چېخ‪ ،‬بىلرۇسىيە‪ ،‬ئۇكرائىنا‪ ،‬قازاقىستان قاتارلىق دۆلەتلەر ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫‪ : M-17‬ئالجىرىيە‪ ،‬خىتاي‪ ،‬ھىندىستان‪ ،‬ئۆزبېكىستان‪ ،‬قازاقىستان قاتارلىق دۆلەتلەر ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫بۇ ‪ Mi-8‬نىڭ گەۋدىسىنى ئىشلىتىپ‪ Mi-14 ،‬نىڭ ماتورىنى بىرىكتۈرۈپ ياساپ چىققان تىكئۇچاردۇر‪.‬‬ ‫لېكىن ئورۇسالر ‪ Mi-8MT‬دەپ ئاتايدۇ‪.‬‬ ‫‪ : Mi-171‬ئالجىرىيە‪ ،‬ھىندونۇزىيە‪ ،‬مااليسىيا‪ ،‬يەمەن قاتارلىق دۆلەتلەر ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫‪ : Mi-172‬تاجىكىستان ئىشلىتىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 25.3 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئېگىزلىكى‪ 5.5 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬چاقپىلىكىنىڭ دىئامېتىرى‪ 21.3 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ 250 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.5‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 1010 :‬كىلومېتىر‬

‫‪73‬‬

‫سى ئېچ ‪)CH - 46( 46 -‬‬ ‫سى ئېچ‪ 46-‬ئامېرىكىنىڭ قوش چاقپىلەكلىك تىكئۇچار ئايروپىالنى بولۇپ‪ ،‬دەسلەپتە ‪Vertol Aircraft‬‬ ‫شىركىتىنىڭ ‪ 107‬تىپلىق تىكئۇچارى ئىدى‪-1958 .‬يىلى ‪-4‬ئاينىڭ ‪-22‬كۈنى تۇنجى ئۇچۇرتىلغان‪.‬‬ ‫‪-1961‬يىلى دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ قۇرۇقلۇقتا جەڭ قىلىش قىسىمىغا سەپلەنگەن‪ .‬بەزى مەلۇماتالردا‬ ‫ئېيتىلىشىچە‪ 700 ،‬تال ئىشلەپ چىقىرىلغان‪.‬‬

‫ئاساسلىق قورالى‬ ‫‪ 12.7‬مىللىمېتىرلىق ئۇچقۇسوقار ئورۇنالشتۇرۇلغان‪.‬‬ ‫ئۈچ ئۇچقۇچىسىدىن باشقا يەنە ‪ 25‬ئادەم توشۇيااليدۇ‪.‬‬ ‫ئۇنىڭ تۆۋەندىكىدەك نۇسخىلىرى بار‪:‬‬ ‫‪ 107‬تىپلىق‪ :‬بۇ ياپونىيە‪ ،‬سەئۇدىي ئەرەبىستان ۋە شىۋىتسىيەگە سېتىپ بىرىلگەن‪.‬‬ ‫‪ :CH-46E‬ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ قۇرۇقلۇقتا جەڭ قىلىش قىسىمى ۋە دېڭىز ئارمىيىسى‬ ‫ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫‪ :HH-46D‬دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ قۇرۇقلۇقتا جەڭ قىلىش قىسىمى ئىشلىتىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق ئۆلچەملىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 25.7 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ :‬چاقپىلىكى بىلەن ‪ 15.5‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 5.1 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ 267 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.5‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 383 :‬كىلومېتىر‬

‫‪74‬‬

‫مى ‪)Mi - 24( 24 -‬‬ ‫‪-1969‬يىلى تۇنجى ئۇچۇرتۇلغان بولۇپ‪-1972 ،‬يىلى ئورۇسالر ئارمىيىسىگە سەپلىگەن‪ .‬داۋاملىق تۈردە‬ ‫ئېلىكتىر سەپلىمىلىرى ۋە قورال‪-‬ياراقلىرى تەرەققىي قىلدۇرۇلۇپ‪ ،‬كۆپ خىل نۇسخىلىرى ياسالدى‪.‬‬ ‫ھازىر ئىشلەپ چىقىرىلىۋاتقىنى ‪ Mi-24PN‬نۇسخىسى ئىكەنلىكى مەلۇم‪ .‬بىر شوپۇر ۋە بىر ئاتقۇچى بولۇپ‬ ‫ئىككى ئۇچقۇچى ھەيدەيدۇ‪.‬‬ ‫‪ 12.7‬مىللىمېتىرلىق ئۇچقۇسوقار‪ ،‬بەزىلىرىگە ‪ 23‬مىللىمېتىرلىق ئۇچقۇسوقار ۋە باشقا ھاۋادىن ھاۋاغا‪،‬‬ ‫ھاۋادىن يەرگە‪ ،‬تانكىغا قارشى باشقۇرۇلىدىغان مىنالىرى بار‪.‬‬ ‫‪ : Mi-24‬ئافغانىستان‪ ،‬لىۋىيە‪ ،‬سۈرىيە‪ ،‬تاجىكىستان‪ ،‬ۋىتنام قاتارلىق دۆلەتلەر ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫‪ : Mi-24K‬ئۇكرائىنا ۋە رۇسىيە ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫‪ : Mi-24RKR‬ئۇكرائىنا ۋە رۇسىيە ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫‪ : Mi-25‬ھىندىستان ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫‪ : Mi-35‬ھىندىستان‪ ،‬سىرالنكا قاتارلىق دۆلەتلەر ئىشلىتىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 21.3 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 17.2 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 6.9 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ 320 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.5‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ :‬ئىچىدىكى ماي باكىنىال ئىشلەتكەندە ‪ 160‬كىلومېتىر‬ ‫‪.6‬ئەڭ يۇقىرى ئوق كۆتۈرۈشى‪ 2400 :‬كىلوگرام‬

‫‪75‬‬

‫مى ‪)Mi - 28( 28 -‬‬ ‫مى‪ 28-‬بولسا سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدە ياسالغان‪ ،‬ئورۇسالرنىڭ ھەممە ھاۋارايىدا ئۇچااليدىغان ئۇنۋېرسال‬ ‫تىكئۇچارى بولۇپ‪-1980 ،‬يىلى تەتقىق قىلىنىشقا باشلىنىپ‪-1989 ،‬يىلى ياساپ پۈتتۈرۈلگەن‪-1992 .‬‬ ‫يىلى كەڭ كۆلەمدە ئارمىيەگە سەپلەنگەن‪ Havoc .‬دەپ لەقىمى بار‪.‬‬ ‫ئاساسلىقى قۇرۇقلۇقتىكى تانكىغا قارشى تۇرۇش‪ ،‬يېقىن ئارىلىقتىكى ھۇجۇمچى ئايروپىالن ۋە تىكئۇچار‬ ‫بىلەن ئېلىشىش‪ ،‬تۆۋەن بوشلۇقتا ئۇچىدىغان سۈنئىي ھەمراھ باشقۇرۇلىدىغان بومبىنى توسۇش‪ ،‬يەر‬ ‫يۈزىدىكى ھەرىكەتچان نىشانغا زەربە بېرىش ۋە جەڭ مەيدانىنى كۈزىتىشى قاتارلىق ئىنتايىن مۇھىم‬ ‫ۋەزىپىلەرنى ئۆتەيدۇ‪.‬‬ ‫گەرچە مى‪ 24-‬تەك توشۇش ئىقتىدارى بولمىغىنى بىلەن بوشلۇقتىكى ھەرىكەتچانلىقى ئىنتايىن‬ ‫يۇقىرى‪ .‬توشۇغۇچى ئايروپىالن بىلەن توشۇغىلى بولىدۇ‪.‬‬ ‫دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ قۇرۇقلۇقتا جەڭ قىلىش نۇسخىسى‪ ،‬كېچىدە ھۇجۇم قىلىش نۇسخىسى ۋە‬ ‫بوشلۇقتىكى جەڭ ئۈچۈن ياسالغان نۇسخىسى قاتارلىق نۇسخىلىرى بار‪.‬‬

‫ئاساسلىق قورالى‬

‫‪ 30‬مىللىمېتىرلىق ‪ 250‬پايلىق ئوقى بىلەن ئۇچقۇسوقارى بار‪ Ataka 9M120 .‬تانكىغا قارشى‬ ‫باشقۇرۇلىدىغان بومبىسى‪ Vympel R-73 ،‬ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرۇلىدىغان بومبىسى بار‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 16.85 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬چاقپىلىكىنىڭ كەڭلىكى‪ 17.2 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېغىرلىقى‪ 7 :‬توننا‬ ‫‪.4‬ئەڭ يۇقىرى ئومۇمىي ئېغىرلىقى‪ 11.2:‬توننا‬ ‫‪.5‬تەكشىلىكتىكى ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ 300 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.6‬ئەڭ يۇقىرى ئۆرلىيەلەيدىغان ئېگىزلىكى‪ 5800 :‬مېتىر‬ ‫‪.7‬جەڭ قىلىش دائىرىسىنىڭ رادىئۇسى‪ 240 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.8‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 475 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.9‬ئەڭ ئۇزۇن بوشلۇقتا تۇرۇش مۇددىتى‪ 2 :‬سائەت‬

‫‪76‬‬

‫خىتاينىڭ ھەربىي تىكئۇچارلىرى‬

‫زې ‪)武直 - 10( 10 -‬‬ ‫خىتايالر ‪-2003‬يىلى ياساپ‪ ،‬ئازاتلىق ئارمىيىسىگە ‪-2012‬يىلى سەپلىگەن‪ .‬قوش كىشىلىك‪ ،‬قوش‬ ‫ماتورلۇق تىكئۇچار‪.‬‬

‫ئاساسلىق قورالى‬ ‫‪ 23‬مىللىمېتىرلىق ئۇچقۇسوقار (بۇنىڭ ئورنىغا‬ ‫مىللىمېتىرلىق ئۇچقۇسوقار ئورۇنالشتۇرۇشقا بولىدۇ)‪4 ،‬‬ ‫‪ 90‬مىللىمېتىرلىق كۆپ ئوقنوكىشىلىك راكىتا قويۇپ‬ ‫باشقۇرۇلىدىغان بومبا‪ ،‬ھاۋادىن يەرگە باشقۇرۇلىدىغان‬ ‫ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪.‬‬

‫‪ 30/40‬مىللىمېتىرلىق بومباتار ياكى ‪14.5‬‬ ‫بومبا قويۇش ئورنى بار‪ 57 ،‬مىللىمېتىرلىق ياكى‬ ‫بەرگۈچ‪ 16 ،‬تال خوڭ جىيەن‪ 10-‬تانكىغا قارشى‬ ‫بومبا‪ ،‬تىكئۇچارغا قارشى باشقۇرۇلىدىغان بومبا‬

‫ئامېرىكا دۆلەت بىخەتەرلىك ئىدارىسىنىڭ ئىيتىشىچە‪ ،‬كانادادىكى تارماق شىركەتنىڭ بەزى مۇھىم‬ ‫تېخنىكىالرنى خىتايغا مەخپىي سېتىپ بەرگەنلىكى سەۋەپلىك خىتايالر زې‪ 10-‬تىكئۇچارىنى ياساپ‬ ‫چىقالىغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 14.15 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬چاقپىلىكىنىڭ دىئامېتىرى‪ 13 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 3.85 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬قۇرۇق ئېغىرلىقى‪ 5540 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ئەڭ چوڭ كۆتۈرۈلۈش ئېغىرلىقى‪ 7 :‬توننا‬

‫‪77‬‬

‫زې ‪)武直 - 19( 19 -‬‬ ‫بۇ‪ ،‬خىتاي ئاۋىئاتسىيە سانائىتى خاربىن ئايروپىالن ياساش شىركىتى ‪-2010‬يىلى ياسىغان‪ ،‬ئىككى‬ ‫كىشىلىك‪ ،‬قوش ماتورلۇق ھەربىي تىكئۇچار‪ .‬شەكلى ياپونىيەنىڭ ھەربىي تىكئۇچارى ‪ OH-1‬دىن‬ ‫كۆچۈرگەن‪.‬‬

‫ئاساسلىق قورالى‬ ‫خوڭ جىيەن‪ 10 ،9 ،8-‬قاتارلىق ھاۋادىن يەرگە باشقۇرۇلىدىغان بومبىسى‪ ،‬تىيەن يەن‪ 90-‬ھاۋادىن‬ ‫ھاۋاغا باشقۇرۇلىدىغان بومبا ۋە ‪ 23‬مىللىمېتىرلىق ئۇچقۇسوقار قاتارلىق قوراللىرى بار‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 12 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬چاقپىلىكىنىڭ دىئامېتىرى‪ 12.01 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 4.01 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬قۇرۇق ئېغىرلىقى‪ 2350 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.5‬ئەڭ چوڭ كۆتۈرۈلۈش ئېغىرلىقى‪ 4500 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.6‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ 305 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.7‬بوشلۇقتا تۇرۇش ۋاقتى‪ 4 :‬سائەت‬ ‫‪.8‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 800 :‬كىلومېتىر‬

‫‪78‬‬

‫‪ .4‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن‬ ‫مۇجاھىدالر ۋە مۇسۇلمانالرغا قارشى ئېلىپ بېرىلغان ھاۋا ھۇجۇمىدا مۇھىم رول ئويناپ‪ ،‬كۆپلىگەن‬ ‫تاالپەتلەرنى ئېلىپ كەلگەن ھەمدە قورال‪-‬ياراق تېخنىكىسىنىڭ ئالدى ھېسابالنغان ئەنە شۇ ئۇچقۇچىسىز‬ ‫جاسۇس ئايروپىالنىنى بىلىش ۋە ئۇنىڭدىن مۇداپىئەلىنىش ئۇسۇللىرىنى تېپىپ چىقىپ‪ ،‬ئېھتىيات‬ ‫چارىلىرىنى كۆرۈش بولسا بۈگۈن مۇجاھىدالر ئۈچۈن تولىمۇ زۆرۈر ئىشالرنىڭ قاتارىدىندۇر‪.‬‬ ‫ئېنگىلىزچە ئاتىلىشى‪UAV (Unmanned Aerial Vehicle), Unmanned Plane :‬‬ ‫خىتايچە ئاتىلىشى‪无人机 :‬‬ ‫‪-1917‬يىلى‪ ،‬ئامېرىكا ئارمىيىسى ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننى اليىھىلەشكە باشلىغان‪-1934 .‬يىلى‬ ‫ئەنگلىيە دېڭىز ئارمىيىسى تۇنجى بولۇپ ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننى قارىغا ئېلىنىدىغان نىشان ئايروپىالنى‬ ‫ئورنىدا ئىشلىتىپ‪ ،‬قىرغۇچى ئايروپىالن ئۇچقۇچىلىرى ۋە زېنىت توپچىلىرىنى مەشىق قىلدۇرغان‪-2 .‬دۇنيا‬ ‫ئۇرۇشىدا‪ ،‬ئۇچقۇچىسىز بومباردىمانچى ئايروپىالن بارلىققا كەلدى‪ ،‬يېقىنقى يىلالردىن بۇيان‪ ،‬خەلقئارادا يېڭى‬ ‫تىپتىكى كۆپ ئىقتىدارلىق ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنالر ئۈزلۈكسىز بارلىققا كەلدى‪ ،‬شۇنىڭدەك‪ ،‬قىسمەن‬ ‫دائىرىلىك ئۇرۇشالردا غايەت زور رولىنى جارى قىلدۇردى‪.‬‬ ‫ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنالر ـــ ئۇرۇش ئايروپىالنلىرىنىڭ ئۇچۇش ۋاقتى ئۇزۇن بۇلۇش‪ ،‬خەتەرلىك ھاۋا‬ ‫بوشلۇقىدا ئادەملىك ئۇچۇپ كۆزىتىش ۋە ئاخبارات توپلىشى قىيىن بۇلۇش مەسلىسىنى ھەل قىلىپ‪،‬‬ ‫كۆزىتىش‪ ،‬ئاخبارات توپالش سۈرئىتىنىڭ تېز ۋە بىخەتەر بولۇشى مەقسەت قىلىنغان‪.‬‬ ‫ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنالرنىڭ ئەڭ كىچىكى بىر مىتىردىن قىسقا بولغان خەلق تۇرمۇشىدا ئىشلىتىشكە‬ ‫پىالنالنغانلىرىدىن باشالپ تاكى ئەڭ ئۇزۇنلىرى ‪ 39.9‬مېتىرغىچە بولغان ھەرخىل تىپلىرى مەۋجۇت‪.‬‬ ‫ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن يىراقتىن تىزگىنلەش ياكى ئۆز‪-‬ئۆزىنى تىزگىنلەش ئارقىلىق ئۇچىدۇ‪.‬‬ ‫تىزگىنلەشنىڭ بۇ خىل ئۇسۇلى يىراقتىن تىزگىنلىنىدىغان ئاپتوموبىل‪ ،‬پاراخوت ۋە ئاۋىئاتسىيە مودېللىرى‬ ‫ياكى ئاۋاز‪ ،‬ماگنىت مەيدانى ئارقىلىق كونترول قىلىنىدىغان بالىالر ئويۇنچۇقلىرىنىڭ قائىدىسىگە ئوخشايدۇ‪،‬‬ ‫ئۇالر بىرقەدەر مۇرەككەپ‪ ،‬خاالس‪.‬‬ ‫يىراقتىن تىزگىنلەش ئۇسۇلىنى قولالنغاندا‪ ،‬يىراق قوماندانلىق قىلىش پونكىتى ھەمدە ئۇچقۇچىسىز‬ ‫ئايروپىالن بىلەن مۇكەممەل سىستېمىنى شەكىللەندۈرۈش كېرەك‪ .‬پونكىتتىكى مەشغۇالت قىلغۇچى خادىمالر‬ ‫رادىئو دولقۇنى ئۇچۇرىدىن پايدىلىنىپ سىستېما ئارقىلىق ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنغا تۈرلۈك بۇيرۇقالرنى‬ ‫ئەۋەتىپ‪ ،‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننىڭ بەلگىلەنگەن لىنىيە بويىچە ئۇچۇشىغا قوماندانلىق قىلىدۇ‪.‬‬

‫‪79‬‬

‫يىراقتىن تىزگىنلەش ئۇسۇللىرى ئىنتايىن كۆپ بولۇپ‪ ،‬سىملىق يىراقتىن تىزگىنلەش‪ ،‬سىمسىز‬ ‫يىراقتىن تىزگىنلەش‪ ،‬ئاۋاز ئارقىلىق يىراقتىن تىزگىنلەش‪ ،‬ئوپتىكىلىق يىراقتىن تىزگىنلەش‬ ‫قاتارلىقالر بار‪ .‬بۇالرنىڭ ئىچىدە سىمسىز يىراقتىن تىزگىنلەش ئەڭ كەڭ دائىرىدە قوللىنىلىۋاتىدۇ‪.‬‬ ‫ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن يەنە ئۆزىنى ئۆزى تىزگىنلەپ ئۇچااليدۇ‪ .‬بۇ خىل تىزگىنلەپ ئۇچۇش شەكلىدە‬ ‫ئايروپىالن سىرتىدىكى قوماندانلىق پونكىتىغا تايىنىشنىڭ ھاجىتى يوق‪ ،‬بارلىق ھەرىكەتلەرنى‬ ‫ئايروپىالندىكى ئېلېكترونلۇق كومپيۇتېر سىستېمىسى ئۆز ئالدىغا تاماماليدۇ‪.‬‬ ‫ئادەم باشقۇرىدىغان ئايروپىالن بىلەن سېلىشتۇرغاندا‪ ،‬ھازىرقى زامان ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنلىرىنىڭ‬ ‫ھەجمى كىچىك‪ ،‬ئەپچىل‪ ،‬تەننەرخى تۆۋەن بولۇپ‪ ،‬ئايروپىالن پاچاقلىنىپ كەتسىمۇ ئادەم خەتەرگە ئۇچرىمايدۇ‪،‬‬ ‫شۇڭا ئۇالر ئىنتايىن خەتەرلىك ۋەزىپىلەرنى ئۈستىگە ئېلىشقا ماسالشتۇرۇلۇپ‪ ،‬ئادەم ھەيدەيدىغان ئايروپىالن‬ ‫قىاللمايدىغان ئىشالرنى قىالاليدۇ‪.‬‬

‫ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننىڭ ئاساسىي رولى تۆۋەندىكىچە‪:‬‬ ‫‪.1‬نىشان ئايروپىالنى‪ ‬بولۇش‬ ‫بۇ ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننىڭ ئەڭ بۇرۇنقى ئىشلىتىلىشى‪ ،‬يەر ئۈستى ھاۋا مۇداپىئەسى ۋە ھاۋا بوشلۇقىدا‬ ‫ئېلىشىش قوراللىرىنى سىناق قىلىشقا ئىشلىتىلگەن ۋە مەشىقلەندۈرۈلگەن‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬ئامېرىكا مىنوس‬ ‫روپ شىركىتى تەتقىق قىلىپ ياسىغان نىشان ئايروپىالن‪ ،‬ئەڭ چوڭ ئۇچۇش ئېگىزلىكى ‪ 8250‬مېتىر‬ ‫ئىدى‪.‬‬ ‫‪.2‬رازۋېدكا قىلىش ۋە‪ ‬نازارەت قىلىش‪ ‬‬ ‫ئادەمسىز رازۋېدكا ئايروپىالنى دۈشمەن ئارقا سېپىنى كۈزىتەلەيدۇ‪ .‬ئۇ نۇرغا چىداملىق ئاپپاراتىنىڭ‬ ‫كۆزى‪ ،‬كىنو ئېلىش ئاپپاراتى‪ ،‬ئاجىز نۇرلۇق تېلېكامېرا‪ ،‬ئىنفرا قىزىل نۇرلۇق سككاننېر ۋە رادار قاتارلىق‬ ‫ئۈسكۈنىلەر ئارقىلىق تۈرلۈك رازۋېدكا قىلىش ۋە كۆزىتىش ۋەزىپىسىنى ئورۇندايدۇ‪ .‬‬ ‫‪.3‬دۈشمەننى ئالداش‪ ‬‬ ‫يېقىنقى ‪ 20‬يىل مابەينىدە كىشىلەر ئۇچقۇچىسىز ئايرۇپىالننى داۋاملىق تەرەققىي قىلدۇرۇپ‪ ،‬يېڭىچە‬ ‫ئۇسلۇپالردا ئىشلىتىۋاتىدۇ‪ .‬ئۇچقۇچىسىز ئايرۇپىالن دۈشمەننىڭ ئوت كۈچى ھەتتا پۈتكۈل ھاۋا مۇداپىئە‬ ‫سىستېمىسىنى ئۆزىگە جەلپ قىالاليدۇ‪ ،‬ئاندىن ئۇنىڭغا بۇزغۇنچىلىق قىلىپ ۋەيران قىلىدۇ ياكى‬ ‫ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننى يەمچۈك قىلىپ باشقا رازۋېدكا ئۈسكۈنىسى بىلەن ئالداپ ئورنىنى ئېنىقلىۋالىدۇ‪ .‬‬ ‫‪.4‬ئېلېكترونلۇق كاشىال پەيدا قىلىش‪ ‬‬ ‫ئاالقە سىستېمىلىرىغا كاشىال قىلىپ‪ ،‬دۈشمەننىڭ قومـانـدانـلىق ئاالقىسىنى ئۈزۈۋېتىدۇ‪ .‬ھازىر‬ ‫داۋاملىق تەرەققىي قىلدۇرۇلۇپ رادار كاشىلىشى پەيدا قىلىدىغان ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنالر ياسالماقتا‪.‬‬ ‫‪.5‬يەرگە ھۇجۇم قىلىش‪ ‬‬ ‫ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن يەنە ھەر خىل زەربە بېرىش قوراللىرى ئېلىپ يۈرىدۇ‪ .‬ئۇ ئالدىنقى سەپكە ياكى‬ ‫دۈشمەن كونتروللىقىدىكى رايونالرغا ئىچكىرىلەپ كىرىپ‪ ،‬يەر يۈزىدىكى ھەربىي نىشانالرغا زەربە بېرىدۇ‪ .‬ئۇ‬ ‫ھاۋادىن يەرگە باشقۇرۇلىدىغان بومبا ئارقىلىق يەر يۈزىدىكى نىشانالرغا بۇزغۇنچىلىق پەيدا قىلىدۇ‪.‬‬ ‫‪.6‬توغرىالش رولى‪ ‬‬ ‫يەر يۈزىدىن ئېتىلغان ئوقالرنىڭ خاتا كەتكەن ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزۈپ دەل تېگىشىگە ياردەملىشىدۇ‪ ،‬قارىغا‬ ‫ئېلىش ئۈنۈمىنى يۇقىرى كۆتىرىدۇ‪ .‬بەزىلىرىگە ئارىلىق ئۆلچىگۈچ‪ ،‬ئاپتوماتىك ئىز قوغاليدىغان كامېرا‪،‬‬ ‫الزېرلىق كۆرسەتكۈچى ۋە تېرمال تەسۋىر ھاسىل قىلىش ئاپپاراتى قاتارلىق ئۈسكۈنىلەر ئورنىتىلغان‪.‬‬ ‫‪.7‬خەۋەرنى ئۇالپ‪ ‬ئاڭلىتىش‪ ‬‬ ‫بەزى ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنالرغا كاشىلىغا قارشى كېڭەيتىلمە چاستوتىلىق ئاالقە ئۈسكۈنىسى‪ ،‬يۇقىرى‬ ‫قۇۋۋەتلىك كۈچەيتكۈچ‪ ،‬يۆنىلىشلىك يۇقىرى چاستوتىلىق ۋە ئۇلترا يۇقىرى چاستوتىلىق سىمسىز ئاالقە‬ ‫ئۈسكۈنىسى ئورنىتىلغان‪ .‬بۇ ئارقىلىق سىگنال‪ ،‬ئاۋاز ۋە سۈرەتلىك ئاالقە قىلىش ئىشقا ئاشۇرۇلغان‪.‬‬ ‫خەۋەرلىشىش ئارىلىقى ‪ 185‬كىلومېتىر كېلىدۇ ‪.‬‬ ‫‪.8‬توشۇش ئىقتىدارى‪ ‬‬ ‫ئۇچۇرالشقان ئۇرۇش قىلىش شارائىتىدا ھەربىي ماددىي ئەشياالرنى توشۇش ئىقتىدارىنى ھازىرلىغان‬ ‫ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنالرمۇ بار‪.‬‬

‫‪80‬‬

‫‪.9‬مەمۇرىي تەپتىش‪ ‬بىخەتەرلىك ئەھۋالى‬ ‫ئامېرىكىدىكى ئۆز چىگرىسى ئىچىدىكى بەزى رايونالردا شۇ جاي بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىش‬ ‫ئۈچۈن ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن ئىشلىتىدۇ‪.‬‬

‫ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنالر ئىشلىتىلىش ئورۇنلىرىغا ئاساسەن تۆۋەندىكىدەك‬ ‫تۈرلەردە ياسالغان‪:‬‬ ‫‪«.1‬مەخپىي شىفىر»‪ ‬ئۇچقۇچىسىز ئايرۇپىالنى‪ ‬‬ ‫بۇ ئامېرىكا سىكورىسكىنىڭ ئايروپىالن شىركىتى دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرلىقى تەتقىق قىلىپ ياسىغان‬ ‫بىر خىل كىچىك تىپتىكى ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنى بولۇپ‪ ،‬ئاساسلىقى جەڭ مەيدانى قوماندانى بىلەن‬ ‫جەڭ تەرەققىياتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان ئۇرۇش مەيدانىنى دەل ۋاقتىدا ئۇچۇر بىلەن تەمىنلەيدۇ‪.‬‬ ‫‪.2‬كۆپ ئىقتىدارلىق‪ ‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنى‬ ‫بۇ خىل ئادەمسىز ئايروپىالنغا چارالش‪ ،‬توغرىالش‪ ،‬كۆزىتىش‪ ،‬جەڭ نەتىجىسىنى باھاالش‪ ،‬نىشان‬ ‫پەرق ئېتىش‪ ،‬رادىئو رېلىسى‪ ،‬يەرگە ھۇجۇم قىلىش قاتارلىق كۆپ خىل ئىقتىدارالر بىر گەۋدىلەشكەن‪.‬‬ ‫زۆرۈر تېپىلغاندا دۈشمەننى ئالدىيااليدۇ ۋە يەر ئۈستىدىكى مۇھىم نىشانغا ھۇجۇم قىالاليدۇ‪ .‬ئامېرىكا‬ ‫بوئىن شىركىتى تەتقىق قىلىپ ياسىغان «ئاق باش دېڭىز بۈركۈتى» مانا مۇشۇنداق بىر ئۇچقۇچىسىز‬ ‫ئايروپىالندۇر‪ .‬‬ ‫‪.3‬ئەقلىي‪ ‬ئىقتىدارلىق ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنى‪ ‬‬ ‫بەزى دۆلەتلەر ھازىر ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننى ھەقىقىي تۈردە ئۆز ئەسكەرلىرىگە ئايالندۇرۇش خىيالىدا‪،‬‬ ‫ئىمكانىيىتىنىڭ بارىچە ئەقلىي ئىقتىدارلىق ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنالرغا غايەت زور مەبلەغ ئاجرىتىۋاتىدۇ‪.‬‬ ‫مەسىلەن‪ ،‬ئەنگلىيە سېكوند شىركىتى ئۆز ئالدىغا كۆزىتەلەيدىغان ۋە ھۇجۇم قىالاليدىغان ئايروپىالن‬ ‫ياسىماقچى بولۇپ‪ ،‬ئۇ ئاپتوماتىك ھالدا كۈزىتىپ نىشاننىڭ ھەربىي كۈچىگە ھۆكۈم قىالاليدۇ‪ .‬ھۇجۇم‬ ‫قىلغاندا نىشاننى ئاپتوماتىك قارىغا ئېلىپ‪ ،‬ئۆزىنىڭ ئۇچۇش ھالىتىنى توغرىالپ‪ ،‬توغرا يۆنىلىشتە نىشانغا‬ ‫شۇڭغۇپ زەربە بېرىدۇ‪.‬‬ ‫‪.4‬ئۇزاق ۋاقىتلىق‪ ‬بوشلۇقتا تۇرىدىغان ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن‬ ‫ئۇ نىشاننى ئۇزاق ۋاقىت كۆزىتـەلـەيـدۇ‪ .‬باشقا ئادەمسىز رازۋېدكا ئايروپىالنىنىڭ بوشلۇقتا تۇرۇش ۋاقتى‬ ‫قىسقا بولغانلىقتىن‪ ،‬ئوخشاش بىر نىشاننى قايتا ‪ -‬قايتا رازۋېدكا قىلىپ قېلىش قېتىم سانى كۆپ بولۇپ‬ ‫قالىدۇ‪ .‬مۇشۇ سەۋەپتىن ئۇزاق ۋاقىتلىق‪ ‬بوشلۇقتا تۇرىدىغان ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن بارلىققا كەلدى‪.‬‬ ‫مەسىلەن‪ ،‬ئامېرىكا لوكساد شىركىتىنىڭ مىكرو دولقۇن ئېنېرگىيىلىك ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنىنىڭ‬ ‫بوشلۇقتا ئۇچۇش ۋاقتى ‪ 60‬كۈندىن ئۇزۇن‪ .‬ھازىر ياسالغان ئۇزاق ۋاقىتلىق‪ ‬بوشلۇقتا تۇرىدىغان ئۇچقۇچىسىز‬ ‫ئايروپىالننىڭ ئەڭ ئۇزۇن داۋاملىق ئۇچۇش ۋاقتى بىر يىلغا يېتىدۇ‪ .‬مۇشۇ خىل ئايروپىالنالر ئارقىلىق‬ ‫نىشاننى ئۈزلۈكسىز رازۋېدكا قىلغىلى بولىدۇ‪ .‬‬ ‫‪.5‬باشقۇرۇلىدىغان بومبىغا قارشى ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن‪ ‬‬ ‫باشقۇرۇلىدىغان بومبىنىڭ ئۈزلۈكسىز تەرەققىي قىلىشى سەۋەپلىك‪ ،‬يىراق مۇساپىدىن كېلىدىغان‬ ‫زەربىدىن مۇداپىئەلىنىش ئۈچۈن تەرەققىي قىلدۇرۇلۇۋاتىدۇ‪.‬‬ ‫‪.6‬ئالدىن سىگنال‪ ‬بېرىدىغان ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن‪ ‬‬ ‫‪ ‬ئادەملىك ئالدىن سىگنال بېرىش ئايروپىالنى بىلەن سېلىشتۇرغاندا‪ ،‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن‬ ‫ئەرزان‪ ،‬ئۇنىڭ ئۈستىگە ياشاش ئىقتىدارى كۈچلۈك‪ ،‬سىگنال يەتكۈزۈش ئىقتىدارى ئوخشاش‪ ،‬ئاساسلىق‬ ‫ئىقتىدارلىرىدىن‪ :‬ئالدىن سىگنال بېرىش‪ ،‬نورمال ئاالقىنى ساقالش‪ ،‬قوماندانلىق قىلىش‪ ،‬كونترول قىلىش‬ ‫قاتارلىقالر بار‪.‬‬ ‫‪.7‬يوشۇرۇن ئۇچقۇچىسىز‪ ‬ئايرۇپىالنى‪ ‬‬ ‫بۇ ئايروپىالننىڭ تاشقى كۆرۈنۈشى ئاالھىدە‪ ،‬قانىتى چوڭ‪ ،‬ئايروپىالن گەۋدىسى ياپىالق‪ .‬ئاساسلىقى‬ ‫رادار دولقۇنىنىڭ قايتىش كەسمە يۈزى ئازايتىلغان‪ ،‬ئايروپىالن گەۋدىسىنىڭ ئاستىنقى قىسمى قارا رەڭدە‬ ‫سىرلىنىدۇ‪ .‬‬

‫‪81‬‬

‫‪.8‬مىكرو تىپلىق‪ ‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن‬ ‫‪ ‬بۇ خىل ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننىڭ ئەڭ ئۇزۇنلىرى تەخمىنەن ‪ 2‬مېتىر‪ ،‬ئېغىرلىقى نەچچە كىلوگرام‬ ‫بولىدۇ‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬ئامېرىكا براندون مىناالشتۇرغۇچى ئايروپىالن قۇرۇلمىسىدىكى شىركەت ۋە كۈنلۈكسىمان‬ ‫قاناتلىق شىركەت تەتقىق قىلىپ ياسىغان «ئاسمان» ئادەمسىز ئايروپىالننىڭ ئەڭ چوڭ ئېغىرلىقى ‪9‬‬ ‫كىلوگرام ئەتراپىدا‪ ،‬ئەڭ ئۇزۇن بوشلۇقتا تۇرۇش ۋاقتى ئىككى يېرىم سائەت‪ ،‬تىك ئۇچۇپ قونااليدۇ‪.‬‬ ‫‪.9‬ئۇچقۇچىسىز جەڭ ئايروپىالنى‬ ‫‪ ‬ئادەملىك ئايروپىالننىڭ ھاۋا ئۇرۇشىدىكى زىيننى ئازايتىش ئۈچۈن‪ ،‬ئۇچقۇچىسىز جەڭ ئايروپىالنى‬ ‫تەتقىق قىلىنىۋاتىدۇ‪ .‬مەلۇم دەرىجىدە باشقۇرۇلىدىغان بومبىدىن ئۆزىنى قاچۇرۇش ئىقتىدارى ھازىرلىغان‪.‬‬ ‫‪.10‬ئۆلچەش‪-‬سىزىش‪ ‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنى‬ ‫‪ ‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالن بىر خىل يېڭى تىپتىكى يىراقتىن كۆزىتىش سۇپىسى بولۇپ‪ ،‬ئۇچۇش مەشغۇالتى‬ ‫ئەقلىي ئىقتىدارالشتۇرۇلغان‪ .‬ئالدىن بەلگىلەنگەن ئاۋىئاتسىيە لىنىيىسى بويىچە ئۆز ئالدىغا ئۇچۇپ‪ ،‬سىن‬ ‫ئېلىش ۋە دەل ۋاقتىدا يىراقتىن سىزىش‪-‬ئۆلچەش قاتارلىق سانلىق مەلۇماتى بىلەن تەمىنلەيدۇ‪ .‬تۆۋەن‬ ‫ھاۋا بوشلۇقىدا نازارەت قىالاليدۇ‪ .‬چاققان‪ ،‬تەننەرخى تۆۋەن بولۇشتەك ئاالھىدىلىكلەرگە ئىگە‪ .‬ئۇ دېڭىز‬ ‫تەۋەسىدىن ئېرىشكەن يۇقىرى ئېنىقلىقتىكى يىراقتىن سەزگەن سانلىق مەلۇماتالرنى جانلىق نازارەت‬ ‫قىلىپ باشقۇرىدۇ؛ دېڭىز‪-‬ئوكيان مۇھىتىنى كۆزىتىش‪ ،‬بايلىقنى قوغداش قاتارلىق خىزمەتلەردە كەڭ‬ ‫ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬‬ ‫‪.11‬بوشلۇقتىن سۈرەتكە‪ ‬تارتىش ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنى‪ ‬‬ ‫يۇقىرى ئېنىقلىقتىكى سۈرەتكە ئېلىش قۇرۇلمىسى مۇجەسسەملەشتۈرگەن يىراقتىن كونترول‬ ‫قىلىنىدىغان ئۇچقۇ سېستىمىسى بولۇپ‪ ،‬بۇ خىل ئايروپىالن جانلىق‪ ،‬قواليلىق‪ ،‬تېز بولغان كۆرۈنۈشنى‬ ‫سۈرەتكە ئېلىپ يولاليدۇ‪.‬‬ ‫‪-1992‬يىلى ئىسرائىلىيە تۇنجى قېتىم ئۇرۇشتا ئىشلىتىدىغان ئاددى ھالەتتىكى قورالسىز‪ ،‬ئۇچقۇچىسىز‬ ‫جاسۇس ئايروپىالنىنى ياساپ چىققان‪ .‬بۇ ئۇچقۇچىسىز جاسۇس ئايروپىالنى ئاددى بولۇشىغا قارىماي قوشنا‬ ‫ئەرەپ دۆلەتلىرىگە قارشى ئېلىپ بېرىلغان كېڭەيمىچىلىك ئۇرۇشىدا ئۈنۈملۈك رول ئوينىدى‪ .‬ئارقىدىنال‬ ‫ئامېرىكا ئىسرائىلنىڭ جاسۇس ئايروپىالنىغا ئوخشاپ كېتىدىغان ئاۋانگارت (يەنى ‪ )Pioneer‬ناملىق جاسۇس‬ ‫ئايروپىالنىدىن بىرنى ياساپ چىقىشقا مۇۋەپپەق بولدى ۋە بۇنى پارس قولتۇقى ئۇرۇشىدا ئىشلەتتى‪ .‬بۇ‬ ‫ئايروپىالن دۈشمەن بازىلىرى‪ ،‬ئېتىلغان توپ ئوقلىرىنىڭ چۈشۈش ئورنى توغرىسىدا توغرا مەلۇماتالر بىلەن‬ ‫تەمىنلەپ غەلبىنى قولغا كەلتۈرۈشكە كۆپ قواليلىقالرنى ئېلىپ كەلدى‪.‬‬ ‫ئەمما شۇ دەۋىردە نۇرغۇن دۆلەتلەرنىڭ كۆزىنى ئاالچەكمەن قىلىۋەتكەن ئاۋانگارت (‪ )Pioneer‬ناملىق‬ ‫جاسۇس ئايروپىالنىنىڭ كەمچىلىكىمۇ كۆپ ئىدى‪ .‬ھەتتا ئۇچۇرۇش ئاسان بولغان بىلەن قوندۇرۇش مۈشكۈل‬ ‫بولغانلىقتىن تور بىلەن تۇتۇۋېلىناتتى‪ .‬ئاۋانگارت (‪ )Pioneer‬ناملىق جاسۇس ئايروپىالنى يەر يۈزىدىن‬ ‫ئەۋەتىلگەن سىگنال دولقۇنى ئارقىلىق كونتىرول قىلىنىدىغان بولۇپ‪ ،‬تارتىلغان سۈرەت‪ ،‬ۋېدىئوالر بۇ‬ ‫سىگنال دولقۇنى ئارقىلىق كونترول مەركىزىگە يوللىناتتى‪ .‬ئەگەر ئۇ بەك يىراقالپ كەتسە سىگنال ئۈزۈلۈپ‬ ‫قېلىپ چۈشۈپ كېتەتتى‪ .‬بۇ خىلدىكى جاسۇس ئايروپىالنى ئىسرائىلغا ئوخشاش دۈشمەنلىرى يېقىن ئەتراپتا‬ ‫بولغان دۆلەتكە نىسبەتەن ئۈنۈمى ياخشى بولغان بولسىمۇ‪ ،‬ئامرىكىغا نىسبەتەن يەنىال ھەل قىلىنىشى زۈرۈر‬ ‫بولغان كەمچىلىكلىرى كۆپ ئىدى‪.‬‬

‫‪82‬‬

‫يىرىتقۇچ ناملىق جاسوس ئايروپىالنى ‪MQ - 9A‬‬ ‫مىلياردالپ توختاۋسىز سەرپ قىلىنغان دولالر ۋە كېچە كۈندۈزلەپ ئېلىپ بېرىلغان تەجرىبە سىناقالرنىڭ‬ ‫ئاخىرى ئۈنۈمى كۆرۈلدى‪ .‬ئامېرىكا ئاۋانگارت (‪ )Pioneer‬ناملىق جاسۇس ئايروپىالنىنىڭ كەمچىلىكلىرىنى‬ ‫تۇلۇقالپ‪ ،‬ھازىرغا قەدەر ئۇچقۇچىسىز جاسۇس ئايروپىالنلىرى ئىچىدە ئالدىنقى قاتاردا تۇرىدىغان يىرتقۇچ‬ ‫(‪ )MQ-1 predator‬ناملىق جاسۇس ئايروپىالنىنى ياساپ چىقتى ۋە ‪-1995‬يىلى بوسىنىيە ئۇرۇشىدا‬ ‫ئىشلەتتى‪ .‬لېكىن نەچچە مىليارد دولالر ۋە نۇرغۇن ئەمگەك كۈچى بەدىلىگە پۈتۈپ چىققان يىرتقۇچ‬ ‫(‪ )MQ-1 predator‬ناملىق جاسۇس ئايروپىالنى ئامېرىكا ھەربىيلىرىنى قىممىتى يۇقىرى ئاخباراتالر بىلەن‬ ‫تەمىنلەپ ئۇالرنىڭ ماختىشىغا ئېرىشكەن بولسىمۇ‪ ،‬يەنىال ئۇرۇپ چۈشۈرۈلۈشتىن خالى بواللمىدى‪.‬‬ ‫كېيىن ئامېرىكىلىقالر ‪ 25‬مىڭ مېتىر ئېگىزلىكتە ئۇچۇپ سۈرەتكە ئاالاليدىغان دۇنيا بۈركۈتى‬ ‫(‪ )global hawk‬ناملىق جاسۇس ئايروپىالنىنى ياساپ چىقتى‪ .‬بۈگۈنكى كۈندە ئافغانىستان‪ ،‬پاكىستان‪،‬‬ ‫سۇمالى‪ ،‬يەمەندە ئىشلىتىلىپ‪ ،‬مۇجاھىدالر ھەققىدە ئاخبارات توپالش ۋە نىشانغا ئېلىپ زەربە بېرىشتە‬ ‫ئاساسلىق رول ئويناۋاتقىنى ئەنە شۇ «يىرتقۇچ» ۋە «دۇنيا بۈركۈتى» ناملىق جاسۇس ئايروپىالنىدۇر‪.‬‬ ‫«يىرتقۇچ» يەردىن باشقۇرۇلىدىغان ئۇچقۇچىسىز جاسۇس ئايروپىالنىدۇر‪ .‬ئۇنىڭ ئۇچۇش بۆلىمى يوق‬ ‫بولۇپ‪ ،‬ئۇنىڭ ئورنىغا سۈنئى ھەمرا قۇبۇللىغۇچ ۋە يول باشالش سېستىمىسى ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ .‬سۈنئى‬ ‫ھەمرا قۇبۇللىغۇچ يەر يۈزىدىكى كونترول مەركىزىدىن بېرىلگەن بۇيرۇق ۋەزىپىلەرنى سۈنئى ھەمرا ئارقىلىق‬ ‫تاپشۇرۇپ ئالىدۇ ھەمدە توپلىغان مەلۇماتالرنى سۈنئى ھەمرا ئارقىلىق يەر يۈزىگە ئەۋەتىدۇ‪ .‬دەسلەپ ياسالغان‬ ‫جاسۇس ئايروپىالنلىرىغا سۈنئى ھەمرا قۇبۇللىغۇچ ئورۇنالشتۇرۇلمىغاچ‪ ،‬كونتىرول مەركىزى بىلەن جاسۇس‬ ‫ئايروپىالنى تۈز لىنىيەلىك بىۋاستە سىگنالنىڭ ياردىمىدە ئىش ئېلىپ باراتتى‪ .‬بۇ يەر شەكلىنىڭ تەسىرىدە‬ ‫سىگنال ئۈزۈلۈپ قېلىشنى كەلتۈرۈپ چىقىراتتى‪« .‬يىرتقۇچ » دا بۇ مەسىلە تولۇق ھەل قىلىنغان بولۇپ‪،‬‬ ‫سىگنال سۈنئى ھەمرا ئارقىلىق ئەۋەتىلدىغان بولغاچقا يىراق مۇساپىلەرگە بىماالل بېرىپ كېلەلەيدۇ‪.‬‬ ‫قانچە يىراققا كەتمىسۇن باشقۇرغىلى بولىدۇ‪« .‬يىرتقۇچ» نىڭ بەزى مودىللىرى ‪ 7000‬مېتىردىن ‪9000‬‬ ‫غىچە ئېگىزلىكتە ‪ 40‬سائەت ئۇچااليدۇ‪ .‬ئۇنىڭ ئۇزۇن ئىككى قانىتى يېقىلغۇنى تىجىگەن ھالەتتە ئۇزاق‬ ‫ۋاقىت داۋاملىق لەيلەپ ئۇچۇشىغا ياردەم بېرىدۇ‪.‬‬ ‫يىرتقۇچ ناملىق جاسۇس ئايروپىالنىنىڭ نۇرغۇن تىپلىرى بار‪ .‬بۇنىڭ ئەڭ ئەۋۋەلقى نۇسخىسى‬ ‫«‪ »MQ-1‬دەپ نامالنغان‪ .‬بىز تۆۋەندە بۇ جاسۇس ئايروپىالنىنىڭ «‪ »MQ-9A‬ناملىق تىپىنىڭ‬ ‫تېخنىكىلىق بەزى قىسقىچە مەلۇماتلىرىنى تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 10.98 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئىككى قانات ئۇچىنىڭ ئارلىقى‪20.12 :‬‬

‫مېتىر‬

‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 2.1 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ماي ۋە ئوق قاچىالنغاندىكى ئېغىرلىقى‪ 4767 :‬كىلوگىرام‬ ‫‪.5‬ماتور قۇۋۋىتى‪ 86 :‬كلوۋات ‪ 4‬سېلىندىرلىق‬ ‫‪.6‬ئەڭ يۇقىرى ئۇچۇش تېزلىكى‪225km/h :‬‬ ‫‪.7‬چارالۋاتقاندىكى ئۇچۇش تېزلىكى‪ 165~130 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.8‬ئۇچۇش ئېگىزلىك چېكى‪ 15240 :‬مېتىر‬ ‫‪.9‬ئۇچۇش ۋاقتى‪ 30 :‬سائەت‬ ‫‪.10‬ماي باكىغا ‪ 1816‬كىلوگرام ماي سىغىدۇ‪.‬‬ ‫‪.11‬نورمال كۆتىرەلەيدىغان ئوقنىڭ ئېغىرلىقى‪ 340.5 :‬كىلوگرام‪.‬‬ ‫‪.12‬ماي سەرپىياتى كۈرەشچى ئايروپىالننىڭ‬

‫ىگە توغرا كېلىدۇ‪.‬‬

‫«يىرتقۇچ» قا ‪ -2001‬يىلىدىن كېيىن ۋەيران قىلىش كۈچى يۇقىرى بولغان باشقۇرۇلىدىغان بومبا‬ ‫سەپلەنگەن‪ .‬ئۇنىڭ ماتورى ئارقىغا ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ .‬ئۇنىڭ ئالدى قىسمىغا يول باشلىغۇچى كامىرا ‪،‬‬ ‫ئاستى قىسمىغا كۈندۈزلۈك كامىرا (تەبىئى كامىرا)‪ ،‬كېچە ۋە ناچار ھاۋا مۇھىتىدا سۈرەتكە ئاالاليدىغان‬ ‫ئېنفىرا قىزىل نۇرلۇق (ئىسسىقلىق سەزگۈچى) كامىرا ۋە سەزگۈچ سېنزور ئورۇنالشتۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬جاسۇس‬ ‫ئايروپىالنى بۇ كامىراالرغا تايىنىپ ‪ 9 - 8‬كىلومېتىر ئېگىزلىكتە يەر يۈزىدىكى ئادەملەرنى بىماالل كۆرۈپ‬ ‫ئېنىقلىيااليدۇ‪ .‬جۈملىدىن ئېنفىرا قىزىل نۇرلۇق (ئىسسىقلىق سەزگۈچى) كامىرا كېچە ياكى كۈندۈز‬ ‫بولسۇن ئىنسانالرنىڭ بەدەن ئىسسىقلىقىنى ناھايىتى ئۇزاقلىقتىنمۇ بايقىيااليدۇ‪ .‬سەزگۈچ سېنزور ـــ‬ ‫الزىر نۇر قۇيۇپ بەرگۈچى ئاپىرات بولۇپ‪ ،‬ھۇجۇم قىلىشتا نىشانغا الزىر نۇر چۈشۈرىدۇ‪ .‬ئىككى قانىتىغا‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان باشقۇرۇلىدىغان بومبىنىڭ ئۇچىدا ئىزدىگۈچى ئاپىرات بولۇپ‪ ،‬الزىر نۇرنى ئىز قوغالپ‬ ‫ئۇرىدۇ‪.‬‬ ‫بىر جاسۇس ئايروپىالنىنى ئۇچۇرۇشقا ئىككى باشقۇرغۇچى كېتىدۇ‪ ،‬باش باشقۇرغۇچى ئۇچۇشنى كونترول‬ ‫قىلىدۇ‪ ،‬ياردەمچى باشقۇرغۇچى كامىرانى ۋە الزىر نۇرنى كونترول قىلىدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬جەڭ قوماندانى‬ ‫ياكى ئىستىخبارات ئەمەلدارى چۈشۈرۈلگەن سۈرەتلەرنى ئانالىز قىلىپ ئەھۋالغا قارىتا زەربە بېرىش قارارىنى‬ ‫بېرىدۇ‪.‬‬ ‫«يىرتقۇچ»ناملىق جاسۇس ئايروپىالنىنىڭ كامىراسى دۇنيادىكى ئەڭ ئىلغار كامىرا ھېسابلىنىدۇ‪ .‬ئۇ‬ ‫‪ 5334‬مېتىر ئېگىزلىكتىن تەخمىنەن ‪ 24‬كىۋادرات كىلومېتىر دائىرىنىڭ ھەر يېرىنى ئېنىق كۆرسىتىپ‬ ‫بېرەلەيدۇ‪ .‬يەنى ‪ 24‬كىۋادرات كىلومېتىر دائىرە كونترول مەركىزىدىكى كۆرسىتىش ئېكرانىدا كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ‪.‬‬ ‫ئۇ دائىرىدىن قەيەرنى خالىسا شۇ يەرنى يېقىنلىتىپ كۆرگىلى بولىدۇ ھەمدە ئوخشاش ۋاقىت ئىچىدە نۇرغۇن‬ ‫نۇقتىالرنى كۆزەتكىلى بولىدۇ‪ .‬كۆزىتىش دائىرىسىدىكى چوڭايتىلغان ئېكراندا ھەر بىر ھەركەت قىلىۋاتقان‬ ‫نۇقتىنى ئاپتۇماتىك ھالدا رامكا ئىچىگە ئالىدۇ‪ .‬يەنى كۆزىتىشكە قواليلىق ئېلىپ كېلىدۇ‪ .‬ئىسسىقلىق‬ ‫سەزگۈچى كامىراسى كېچىدە ۋە ناچار ھاۋا شارائىتىدىمۇ نىشاننى كۆزىتىش ئېلىپ بارااليدۇ‪.‬‬ ‫يېقىلغۇ سەرپىياتى جەھەتتىن ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننىڭ ‪ 200‬قېتىملىق ئۇچۇشىغا كېتىدىغان‬ ‫يېقىلغۇ ئېف‪ 14-‬كۈرەشچى ئايروپىالننىڭ بىر قېتىملىق ئۇچۇشتىكى يېقىلغۇ سەرپىياتىغا تەڭ كېلىدۇ‪.‬‬ ‫بىر كۈرەشچى ئايروپىالننىڭ ئۇچقۇچىسىنى تەربىيەلەشكە ‪ 1‬مىليون دولالر ئەتراپىدا چىقىم قىلىشقا‬ ‫توغرا كېلىدۇ‪ ،‬بىر ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننىڭ باشقۇرغۇچىسىنى تەربىيەلەشكە كېتىدىغان چېقىم بۇنىڭغا‬ ‫سېلىشتۇرغاندا ھېچنىمە ھېسابالنمايدۇ ۋە ئۈچ ئاي ۋاقىتتا تەربىيەلەش تاماملىنىدۇ‪.‬‬ ‫كېيىن ياسالغان «‪ Global Hawk‬دۇنيا بۈركۈتى»‪« ،‬يىرتقۇچ»قا قارىغاندا ئېگىز ھاۋا بوشلۇقىدا‬ ‫ئۇچااليدىغانلىقى بىلەن پەرقلىنىدۇ‪.‬‬

‫‪84‬‬

‫دۇنيا بۈركۈتى ‪ RQ-4‬نىڭ مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 14.5 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬ئىككى قانات ئۇچىنىڭ ئارلىقى‪ 39.9 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 4.7 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬قۇرۇق ئېغىرلىقى‪ 6781 :‬كىلوگىرام‬ ‫‪.5‬ماي ۋە ئوق قاچىالنغاندىكى ئېغىرلىقى‪14628 :‬كىلوگىرام‬ ‫‪.6‬چارالۋاتقاندىكى ئۇچۇش تېزلىكى‪575km/h :‬‬ ‫‪.7‬ئۇچۇش ئېگىزلىك چېكى‪ 18288 :‬مېتىر‬ ‫‪.8‬ئۇچۇش ۋاقتى‪ 28 :‬سائەت‬ ‫كۆزەينەك‪ ،‬تېلىسكوپالر ھەرقانچە ئىلغار بولسىمۇ كۆزنىڭ ياردىمىسىز كۆرۈش مۇمكىن بولمىغاندەك‪،‬‬ ‫شۇنچە ئىلغار تېخنىكا سەپلەنگەن جاسۇس ئايروپىالنلىرىمۇ ئېنىق جەڭ مەيدانلىرى ياكى چوڭ مۇجاھىدالر‬ ‫كارۋىنىدىن باشقا نىشاننى يەردىن ياردەملەشكۈچى مۇناپىقالرنىڭ ياردىمىسىز ئورۇن بەلگىلەپ ئۇرالمايدۇ‪.‬‬ ‫شۇڭا مۇناپىقالرنى يوق قىلىش ۋە ئۇالرغا قارشى تۇرىدىغان جىھادىي تەدبىرلەر جاسۇس ئايروپىالنىدىن‬ ‫مۇداپىئەلىنىشنىڭ ئەڭ مۇھىم ئۇسۇلى ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬

‫‪85‬‬

‫جاسۇس ئايروپىالنىدىن مۇداپىئەلىنىش‬ ‫جاسۇس ئايروپىالنى نىشان تالالشتا قوللىنىدىغان ۋاستىلەر‬ ‫‪.1‬كاپىرالر نىشان بەلگىلەشتە ئىشلىتىدىغان ئىشارە سايمانلىرى ۋە ئۇنى ئىشلىتىدىغان مۇناپىقالر‪.‬‬ ‫‪.2‬ئىشارە سايمانلىرىنىڭ ئورنىدا ئىشلىتىلىدىغان ئاپپىراتالرنى كونتىرول قىلىدىغان جاسۇسالر‪.‬‬ ‫‪.3‬مەخسۇس مۇجاھىدالرنىڭ تۇرۇش ئورنىغا‪ ،‬قاتناش ۋاستىلىرىغا‪ ،‬تۇرىدىغان ئورۇنلىرىنىڭ بەلگە‬ ‫ئاالمەتلىرىگە ئاساسەن بىۋاستە نىشان بەلگىلەپ بېرىدىغان مۇناپىقالر‪.‬‬ ‫كاپىرالر نىشان بەلگىلەشتە ئىشلىتىدىغان ئىشارە سايمانلىرى ۋە ئىشارە سايمانلىرىنىڭ ئورنىدا‬ ‫ئىشلىتىدىغان ئاپپىراتالر‪:‬‬ ‫‪.1‬نۇر چىقارغۇچى ئاددى ئىشارە ئاپپىراتى‪ :‬بۇ ئاپپىرات بىر سانتېمىتىرلىق كۇبتىن سەل چوڭ بولغان‪،‬‬ ‫قارىماققا رېلىغا ئوخشاپ كېتىدىغان‪ 9v ،‬لۇق باتارىيگە سىمسىز چېتىلىدىغان‪ ،‬مىنوس پىلوس پىستانلىرى‬ ‫بار ئاپپىرات‪ .‬بۇ ئاپپىرات ئۈزۈك ھالەتتە سىگنالسىمان نۇر ئېتىپ تۇرىدۇ‪ 9v .‬لۇق باتارىيە تۈگىگىچە ‪20‬‬ ‫كۈندىن ‪ 40‬كۈنگىچە ئارلىقتا ئىشلەيدۇ‪ .‬بۇ ئۆگزىلەرگە‪ ،‬ھويلىالرغا‪ ،‬ماشىنىالرغا‪ ،‬تۇربىالرغا‪ ،‬تامالرغا‬ ‫تاشلىنىپ ياكى تىقىپ قويىلىدۇ‪.‬‬ ‫‪.2‬نۇر چىقارغۇچى ماگىنىتلىق ئىشارە ئاپپىراتى‪ :‬بۇ ئاپىرات نۇر چىقارغۇچى ئاددى ئىشارە ئاپپىراتىغا‬ ‫ئوخشاش ئىشلىتىلگەندىن سىرت يەنە ماشىنا‪ ،‬موتسىكىلىت‪ ،‬ئۆيلەرنىڭ تۆمۈردىن بولغان قىسىملىرىغا‬ ‫چاپالپ قويىلىدۇ ياكى مۇناپىقالر بىزنى بايقىغاندىن كېيىن‪ ،‬بىز كېلىۋاتقان يولغا تاشالپ قويسا ئۈستىدىن‬ ‫ماشىنا ئۆتكەن ھامان چاپلىشىپ قالىدۇ‪.‬‬ ‫‪.3‬قول سائىتى شەكىللىك ئىشارە ئاپپىراتى‪ :‬بۇمۇ ئۆزلۈكسىز سىگنال چىقىرىپ تۇرىدۇ‪ .‬بۇنى‬ ‫مۇناپىقالر ئۆزىنىڭ يېنىدا ئېلىپ يۈرۈپ مۇجاھىدالرنى سەزگەن ھامان قوزغۇتۇپ‪ ،‬ئاالقە ئاپپىراتى ئارقىلىق‬ ‫مۇجاھىدالرنىڭ قايسى تەرەپتە ئىكەنلىكىنى ئېيتىپ بېرىدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬يۇقارقى ئىككى خىل ئىشارە‬ ‫ئاپپىراتىنىمۇ بۇ خىل ئۇسۇلدا ئىشلىتىشى مۇمكىن‪.‬بۇنى بايقاشنىڭ ئىمكانىيەت ۋاقتى قىسقا بولىدۇ‪.‬‬ ‫چۈنكى مۇناپىقالر بىزنىڭ ئورنىمىزنى ئاالقە ئاپپىراتىدا ئېيتىپ بېرىپ‪ ،‬جاسۇس ئايروپىالنىنى كونتىرول‬ ‫قىلغۇچىالر نىشانىنى ئېنىق بىلىۋالغانلىقىنى ئېيتقاندىن كېيىن مۇناپىقالر ئاپپىراتنى ئۆچۈرۈپ ئۆزىنىڭ‬ ‫ئورنىدىن كېتىپ قالىدۇ‪.‬‬ ‫‪.4‬قوزغىتىلغان نۇر چۈشۈرۈش ئاپپىراتى‪ :‬بۇ الزىر نۇرلۇق چىراققا ئوخشايدىغان نەرسە‪ ،‬ئۇنىڭ نۇرى‬ ‫قاتناش ۋاستىلىرىغا يېقىلغاندىن كېيىن بىر نەچچە ‪ 10‬مىنۇت يېقىلغان جايىدا نۇرى قېلىپ قالىدۇ‪.‬‬ ‫بۇنى ئاددى كۆز بىلەن كۆرگىلى بولمايدۇ‪.‬‬ ‫‪.5‬رادىئاتسىيلىك قەلەم‪ :‬بۇ قەلەم بىلەن نىشانالرنىڭ ئەينەك قىسمىغا سۈركەپ قويغاندىن كېيىن‬ ‫سىزىلغان ئورۇندىن بىر نەچچە سوتكا نۇر چىقىرىپ تۇرىدۇ‪ .‬بۇنىمۇ كۆز بىلەن كۆرگىلى بولمايدۇ‪.‬‬ ‫‪.6‬ئۈزۈك‪ :‬بۇنىڭ كۆز قىسمى ماشىنىالرنىڭ تۆمۈر قىسمىغا سۈركەپ سىزىپ قويىلىدۇ‪ .‬بۇمۇ سىزىلغان‬ ‫جايدىن نۇر چىقىرىپ تۇرىدۇ‪.‬‬ ‫‪.7‬ئەتىر‪ :‬بۇ ئەتىر سۈركەلگەندىن كېيىن ئوخشاشال سۇۋالغان ئورۇندىن نۇر چىقىرىپ تۇرىدۇ‪ .‬بۇنىمۇ كۆز‬ ‫بىلەن پەرق ئەتكىلى بولمايدۇ‪.‬‬ ‫‪.8‬نۇر بەلگىلىك چىراغ‪ :‬بۇنى ئادەتتە نىشانغا بىر نەچچە ئورۇندىن كېسىشتۈرۈپ تۇتۇپ بېرىدۇ‪ .‬بۇنى ھەم‬ ‫كۆز بىلەن بايقىغىلى بولمايدۇ‪.‬‬ ‫يۇقىرىقى ئىشارە سايمانلىرىنىڭ كۆپ قىسمىنى كۆز بىلەن پەرق ئەتكىلى بولمايدۇ‪ .‬بۇالرنى كېچىلىك‬ ‫كامىرا‪ ،‬كېچىلىك دۇربۇن ئارقىلىق كېچىسى ياكى كېچىلىك دۇربۇننىڭ ئالدىدىكى پىالستىك قاپقاقنى‬ ‫ئېلىۋەتمەي تۇرۇپ كۈندۈزى پەرق ئەتكىلى بولىدۇ‪ .‬بەزىلىرىنى كۆز بىلەن ئىنچىكە كۆزىتىش ئارقىلىق‬ ‫بىلگىلى بولىدۇ‪.‬‬ ‫‪.9‬تېلفۇن‪ :‬يەنى سۈنئى ھەمرا تېلفۇنى‪ ،‬يانفۇن‪ ،‬مۇخابىرات (ئىشلەتكۈچىنىڭ ئاۋازى مەشھۇر بولسا‬ ‫ياكى ئەتراپتا باشقا مۇخابىرات ئىشلىتىلمىگەن بولسا ۋە ياكى مۇخابىراتنىڭ ئاپپارات نومۇرىنى بىلىپ‬ ‫قالغان بولسا)‪ ،‬ئېنتېرنىتقا چېتىلىدىغان ئاپپىراتالر‪ ،‬ئۆي تىلفۇنلىرى‪ ،‬رادىئو تېلفۇن ‪ .‬بۇالرنىڭ ئورتاق‬ ‫ئاالھىدىلىكى سىگنال قۇبۇل قىلىدۇ ۋە سىگنال چىقىرىدۇ‪ .‬تارقاتقان سىگنال دولقۇنىغا ئاساسەن ئورنى‬

‫‪86‬‬

‫ئاشكارلىنىپ قالىدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬بۈگۈنكى كۈندە ئىشلىتىۋاتقان تېلفۇنالرنىڭ كۆپ قىسمىدا ئورۇن‬ ‫بەلگىلەش سېستىمىسى ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ .‬شۇ ئارقىلىقمۇ ئورنى ئاشكارلىنىپ قالىدۇ‪.‬‬ ‫ئەسكەرتىش‪ :‬كاپىرالر نىشان بەلگىلەشتە ئىشلىتىدىغان ئىشارە سايمانلىرى ۋە ئاپپىراتالرنىڭ يۇقىرىدا‬ ‫بىز بايان قىلغان شەكىللىرىدىن باشقا شەكىللىرىمۇ ئۇچراپ قېلىشى مۇمكىن‪ .‬ئەگەر باشقا شەكىلدىكى‬ ‫گۇمانلىق ئاپپىرات بايقالسا ئىنچكىلىك بىلەن تەكشۈرۈپ‪ ،‬ئۇنىڭغا قارشى مۇداپىئە ئۇسۇللىرىنى تېپىپ‬ ‫چىقىش الزىم‪.‬‬

‫جاسۇس ئايروپىالنىنىڭ كەمچىلىكى‪:‬‬ ‫‪.1‬چاقماقلىق ھاۋا رايۇنىدا قەتئىي ئۇچالمايدۇ ۋە ئۇنداق رايۇنالردىن دەرھال يىراقلىشىدۇ‪.‬‬ ‫‪.2‬كۈچلۈك يامغۇر‪ ،‬شىۋىرغان‪ ،‬قارا بوران‪ ،‬كۈچلۈك تۇمان‪ ،‬قۇيۇنلۇق ھاۋا شارائىتىدا ئۈنۈملۈك‬ ‫ئىشلىيەلمەيدۇ‪.‬‬ ‫‪.3‬يالغۇز ئايروپىالن چوڭ كۆلەملىك بومباردىمان قىاللمايدۇ‪ .‬دېمەك نورمال نىشاننى يوق قىلىش‬ ‫ئۈچۈن ئەڭ ئاز بولغاندا ئىككىدىن ئارتۇق جاسۇس ئايروپىالنى بولۇش كېرەك‪ .‬ئايروپىالننىڭ كۆپىيىشى‬ ‫بىزنى ئېھتىيات قىلىشىمىزغا ئۈندەپ تۇرىدۇ‪.‬‬ ‫‪.4‬جاسۇس ئايروپىالنى كۆزىتىۋاتقان ۋاقىتتا ئېغىر تىپتىكى راكىتلىرىنى ئېلىپ ئۇچمايدۇ‪ .‬ئېغىر‬ ‫تىپتىكى راكىتلىرىنى ئېلىپ ئۇچسىال نىشاننى ئۇرۇش قارار قىلىنغان بولىدۇ‪ .‬كىچىك تىپتىكى‬ ‫تېلىسكوپ ۋە ياخشىراق دۇربۇنالر بىلەن ئايروپىالندا راكىتنىڭ بار‪-‬يوقلۇقىنى پەرق ئەتكىلى بولىدۇ‪ .‬بىز‬ ‫بۇنىڭغا قارىتا تەدبىر قولالنساق بولىدۇ‪.‬‬ ‫‪.5‬خەندەك‪ ،‬تونىل قاتارلىق يەرئاستى نىشانلىرىنى ياخشى ئورۇنالشتۇرساقال جاسۇس ئايروپىالنى ۋە‬ ‫مۇناپىقالر سېزەلمەيدۇ‪.‬‬

‫جاسۇس ئايروپىالنىدىن مۇداپىئەلىنىش ئۇسۇللىرى‪:‬‬ ‫بۈگۈنكى كۈندە مۇسۇلمانالرغا ئەڭ زىيان ئۇرۇۋاتقان جاسۇس ئايروپىالنلىرىدىن يوشۇرۇنۇش‪ ،‬مۇداپىئەلىنىش‬ ‫ۋە ئۇنىڭ زىيىنىنى ئازايتىش تاكتىكىلىرىمۇ يوق ئەمەس‪ .‬تۆۋەندە بىز بۇ جاسۇس ئايروپىالنلىرىنىڭ‬ ‫ھۇجۇمىدىن ساقلىنىش تاكتىكىلىرى ۋە يۇشۇرۇنۇش‪ ،‬مۇداپىئەلىنىش ئۇسۇللىرىنىڭ بەزىلىرىنى تۇنۇشتۇرۇپ‬ ‫ئۆتىمىز‪.‬‬ ‫بۇ ئۇسۇلالر‪ :‬مۇناپىقالرنى يوق قىلىش ياكى ئۇالرنى ئالداش‪ ،‬جاسۇس ئايروپىالنالرنى يوق قىلىش ياكى‬ ‫ئۇالردىن مۇداپىئەلىنىش‪ ،‬جاسۇس ئايروپىالنالر ۋە مۇناپىقالرغا قارشى جامائەت پىكرى پەيدا قىلىشتىن‬ ‫ئىبارەت ئۈچ چوڭ تۈرگە بۆلىنىدۇ‪.‬‬ ‫‪ ›1‬ئەتىگەنلىك‪-‬كەچلىك زىكىرنى ئەستىن چىقارماسلىق ۋە جاسۇس ئايروپىالنىدىن پاناھ تىلەپ ئالالھقا‬ ‫كۆپ دۇئا قىلىش‪.‬‬ ‫‪ ›2‬جاسۇس ئايروپىالنىغا ھەمكارلىشىدىغان مۇناپىقالرنى تازىالش گۇرۇپپىسى تۈزۈش‪.‬‬ ‫بۇالرنىڭ تەلىم‪-‬تەربىيسى‪ ،‬قاتناش قورالى‪ ،‬كىيىم‪-‬كىچىكى‪ ،‬قورال‪-‬ئەسلىھەلىرى‪ ،‬ئولتۇراق جايى‪،‬‬ ‫تەرتىپ‪-‬ئىنتىزامى‪ ،‬ھەركەت مىزانىنى چوقۇم تەلىم‪-‬تەربىيە قولالنمىسىدىكى ئۆلچەمگە يەتكۈزۈش‪.‬‬ ‫تۇتۇلغان مۇناپىقالر خىيانەت قىلىشقا جاسارەت قىلغانلىقى ئۈچۈن ئۇالرنى قورقۇتقىدەك ئۇسۇلالر بىلەن‬ ‫جازاالش‪.‬‬ ‫‪ ›3‬ئىمكانىيەتنىڭ يېتىشىچە جاسۇس ئايروپىالنىنى ئۇرىدىغان قورالالرنى ياساپ ياكى باشقا يولالر بىلەن‬ ‫ئېرىشىپ ئۇرۇش‪.‬‬ ‫‪ ›4‬بارلىق پايدىلىق بىخەتەرلىك تەدبىرلىرىنى قوللىنىپ يۇشۇرۇنۇش‪ .‬بۇ ساھەدە ھەركىم ئۆزى‬ ‫تۇرۇۋاتقان مۇھىتقا قارىتا يۇشۇرۇنسا بولىدۇ‪.‬‬ ‫‪ ›5‬جاسۇس ئايروپىالنىدىن ئۈنۈملۈك مۇداپىئە كۆرگەن بەزى ئىنچىكە تەدبىرلەرنى ئاشكارلىۋەتمەسلىك‪.‬‬ ‫‪ ›6‬قارشى ئەمەلىيەت ئۇيۇشتۇرۇش ئارقىلىق كەڭ كۆلەملىك قىساس ئېلىش‪ .‬بۇ جاسۇس ئايروپىالنىنىڭ‬ ‫ئەمەلىيەت قىلىش قېتىم سانىنىڭ ئازىيىشىغا سەۋەب بولىدۇ‪.‬‬ ‫جاسۇس ئايروپىالنىدىن مۇداپىئەلىنىشتە يۇقارقى ئامالالرنى ئۇرۇنداشقا تىرىشىش ۋە ئەمەل قىلىش ھەر‬ ‫بىر مۇجاھىد ئۈچۈن تولىمۇ زۆرۈر ئىشالرنىڭ قاتارىدىندۇر‪.‬‬

‫‪87‬‬

‫بىخەتەرلىك تەدبىرلىرى تۆۋەندىكىچە‪:‬‬ ‫‪.1‬قاتناش ۋاستىلىرى ۋە تۇرالغۇ جايالرنى قاراۋۇلسىز يالغۇز قويماسلىق‪.‬‬ ‫‪.2‬جاسۇس ئۇچقاندا توپلىشىۋالماسلىق ياكى ئوچۇق‪-‬ئاشكارا ھەرىكەت قىلماسلىق‪.‬‬ ‫‪.3‬مەخپى خەندەكلەرنى قېزىش‪ ،‬بۇلۇپمۇ خەندەكلەرنى قازىدىغان ۋاقىت‪ ،‬ئورۇن ۋە نىقابالشنى چوقۇم‬ ‫ئۆلچەملىك قىلغان ھالەتتە قېزىش‪.‬‬ ‫‪.4‬ئۆيلەرنىڭ ئاالھىدە بەلگىلىرىنى ئېلىپ تاشالش‪.‬‬ ‫‪.5‬يەرلىك خەلق ئىچىگە چېچىلىپ ئورۇنلۇشۇش‪ ،‬ئىمكان بولسا بۇ ئىشنى جاسۇس ئايروپىالنى ھەركەت‬ ‫ئېلىپ بېرىشتىن بۇرۇن ئورۇنالشتۇرۇش‪.‬‬ ‫‪.6‬يۈرۈش ‪-‬تۇرۇش‪ ،‬قاتناش ۋاستىلىرىنىڭ ھەممىسىنى يەرلىك پۇقراالرنىڭكىگە ئوخشاش قىلىۋېلىش‪.‬‬ ‫‪.7‬گۇمانالنغان ماشىنا‪ ،‬ئۆيلەرنى ئالماشتۇرۇش‪.‬‬ ‫‪.8‬كۈندۈزى قويۇق ئورمانلىق ياكى ھەربىي نىقابالش تورى ئارقىلىق يوشۇرۇنۇش‪.‬‬ ‫‪.9‬كېچىدە بىناالرنىڭ تېگىدە‪ ،‬خەندەك ئىچىدە ياكى بۈك ‪-‬باراقسان دەرەخ‪ ،‬چاتقاللىق دېگەندەك‬ ‫تەبىئىي يەرلەردە يوشۇرۇنۇش‪.‬‬ ‫‪.10‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنالر كېچە ئەمىلىيەتلىرىدە يورۇقلۇقنى ئاسانال بايقىۋالىدىغانلىقى ئۈچۈن‪،‬‬ ‫ئۇزۇن مۇساپىلەردە بولسىمۇ قول چېرىغى ياكى ماشىنا چېرىغىنى يېقىشتىن‪ ،‬ئوت يېقىشتىن قاتتىق‬ ‫ساقلىنىش‪.‬‬ ‫‪.11‬ئىسسىقلىقنى يوشۇرۇش يېپىنچىسى ئارقىلىق مۇداپىئەلىنىش‪.‬‬ ‫‪.12‬تېمپىراتۇرا ‪ 40~36‬گىرادۇسلۇق ئىسسىق دالدا جايالردا تۇرۇۋېلىش‪ .‬ئىسسىق جايالردا ياكى ياز‬ ‫كۈنلىرىدە‪ ،‬ئېنفىرا قىزىل نۇرلۇق كامېراالر بەدەن ئىسسىقلىقى بىلەن ھاۋانىڭ ئىسسىقلىقى ئارىسىدىكى‬ ‫پەرىقنى ئايرىيالمايدۇ‪.‬‬ ‫‪.13‬ھەرىكەت قىلىشتا ناچار ھاۋا رايىنى ساقالش‪.‬‬ ‫‪.14‬ئۇچقۇچىسىز جاسۇس ئايروپىالنى بار ۋاقىتتا ھەرقانداق بىر سىمسىز ئاالقە ئۈسكۈنىلىرىنى‬ ‫ئىشلەتمەسلىك‪.‬‬ ‫‪.15‬ماشىنا‪ ،‬ئۆگزە‪ ،‬ھويال ۋە پائالىيەت مەيدانلىرىغا كۆپلىگەن ھەرخىل چوڭ كىچىكلىكتىكى نۇر‬ ‫قايتۇرغۇچى ئەينەكلەرنى ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش ئەينەك ماتېرىيالالرنى ئورنىتىش ئارقىلىق ئۇچقۇچىسىز‬ ‫ئايروپىالنالرنىڭ كامىراغا ئېلىشىغا كاشىال پەيدا قىلىش‪.‬‬ ‫‪.16‬جاسۇس ئايروپىالنالر تارتقان سۈرەتلەردە يالغان مەلۇمات پەيدا قىلىش ئۈچۈن ئادەمالرنىڭ سۇلياۋ‬ ‫مودېللىرى ياكى ئىنسان چوڭلىقىدىكى قونچاقالرنى ھەرىكەت قىلىدىغان رايوننىڭ بوش جايلىرىغا قويۇپ‬ ‫قويۇش‪ .‬بۇ ئالالھنىڭ دۈشمەنلىرىنى خاتاالشتۇرىدۇ‪ ،‬ئىنشا ئالالھ‪.‬‬ ‫‪.17‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننىڭ دولقۇن ۋە چاستوتىلىرىغا سوقۇنۇپ كىرىش ئارقىلىق ئۇنىڭ كۆزىتىۋاتقان‬ ‫ئورنىنى ئېنىقالش‪.‬‬ ‫‪.18‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنالرنى كونترول قىلىدىغان چاستوتىالرنى قااليمىقان قىلىپ‪ ،‬سىگنال ۋە‬ ‫ئاالقىلىرىنى ئۈزۈپ تاشالش‪.‬‬ ‫‪.19‬بولۇپمۇ ‪ 6‬كىلومېتىر ۋە ئۇنىڭدىن تۆۋەن ئېگىزلىكتە كۆزىتىش مەقسىتىدە ئۇچقان ئۇچقۇچىسىز‬ ‫ئايروپىالنالرنى ئوۋالش ئۈچۈن بىر گۇرۇپ قابىلىيەتلىك مەرگەنلەرنى مۇۋاپىق قورالالر بىلەن جايالشتۇرۇش‪.‬‬ ‫‪ 30 .20‬مىتىرلىق مىس تېرەكنىڭ ئۇچىغا ئورنىتىلغان چاقپىلەكلىك گىنىراتور ئىشلىتىش‪ ،‬بۇ‬ ‫ئارقىلىق ئېلىكتىرونلۇق ئاالقىنى كىسىپ تاشالش ياكى قااليمىقان قىلىش‪.‬‬ ‫‪.21‬كونا ئۈسكىنىلەرنى ئىشلىتىپ كۈچلۈك چاستوتا تارقىتىش ئارقىلىق ئېلېكتىرونلۇق ئاالقىنى‬ ‫كېسىپ تاشالش ياكى قااليمىقان قىلىش‪.‬‬ ‫‪.22‬ئومۇمىي قااليمىقان قىلىش ۋاستىلىرىنى ئىشلىتىش ۋە داۋاملىق يەر ئالماشتۇرۇش‪.‬‬ ‫‪.23‬ئەتراپلىق ئورۇنالشتۇرۇلغان كۆزىتىش تورى ئارقىلىق ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننى بالدۇر بايقاشقا‬ ‫تىرىشىش‪ .‬بۇ ئارقىلىق ھەرىكىتىنى ئاۋۋال توختاتقىلى ۋە بەزى مۇداپىئە تەدبىرلىرىنى قولالنغىلى بولىدۇ‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫‪.24‬كىرىش ۋە چىقىش ئېغىزلىرى كۆپ بولغان يەرلەرگە كۆپ كىرىپ چىقىش ئارقىلىق ئۇچقۇچىسىز‬ ‫ئايروپىالنالر ۋە مۇنافىقالرنى ئالداش‪.‬‬ ‫‪.25‬ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننىڭ ماشىنىنىڭ ئىزىغا چۈشكەنلىكىنى بايقىغان ھامان‪:‬‬ ‫بىرىنچى‪ ،‬ماشىنىغا جاسۇس ئايروپىالنى ئەگەشكەندە ئىسسىقلىق چىقىرىشنى ئازايتىش ئۈچۈن ماتورنى‬ ‫ئۆچۈرۋېتىش‪ ،‬ناتۇنۇش ماشىنىالر توپىغا قۇشۇلۇۋېلىش‪.‬‬ ‫ئىككىنچى‪ ،‬ماشىنىدا ئادەم ئاز بولسا مۇنافىق ۋە ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالننىڭ ماشىنىنىڭ ئىزىغا‬ ‫چۈشكەنلىكىدىن گۇمانالنغان ھامان مۇنافىق ۋە جاسۇستىن قۇتۇلغان ياكى ئۇالرنىڭ ئەگەشمىگەنلىكىنى‬ ‫جەزىملەشتۈرگەنگە قەدەر ماشىنىنى تېز ھەيدەش‪ .‬مۇنافىق ۋە جاسۇس ئايروپىالنىنىڭ يوقلۇقىغا ياكى‬ ‫ئۇنىڭدىن يىراقالشقانلىقىغا جەزم قىلغاندا تەبىئى توختاپ‪ ،‬دەرھال چۈشۈپ كېتىش‪.‬‬ ‫ئەگەر مۇنافىق ۋە ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالندىن قۇتۇالمىسا ماشىنىنى سودا ساراي‪ ،‬مۇئەييەن بىنانىڭ‬ ‫ئاستى ياكى قۇيۇق دەرەخلىق دېگەندەك كافىرالر ئۇرۇشتا قىينىلىدىغان ئورۇنالرغا توختۇتۇش ھەمدە‬ ‫ئىسسسىقلىق توسقۇچ يېپىنچا بىلەن پۈركىنىپ ماشىنىدىن چۈشۈپ پىيادە مېڭىش‪.‬‬ ‫ئۈچىنچى‪ ،‬مۇنافىق ۋە جاسۇسنىڭ ماشىنىنىڭ ئىزىغا چۈشكەنلىكىدىن گۇمانالنغان ھامان ماشىنىدا‬ ‫ئادەم كۆپ بولسا دەرھال ماشىنىدىن چۈشۈپ كېتىش‪ ،‬ماشىنىدىن چۈشكەندە ھەممەيلەن بىراقال چۈشمەستىن‬ ‫ئارلىق قالدۇرۇپ بىردىن‪-‬بىردىن چۈشۈش ۋە ماشىنىدىن تېزلىكتە يىراقلىشىپ تارقىلىش‪ .‬ئايروپىالننىڭ‬ ‫ھەر ئادەمنى ئوخشاش ۋاقىتتا ئىز قوغلىيالىشى مۇمكىن بولمىغانلىقىدىن ھەرخىل تەرەپلەرگە تارقىلىپ‬ ‫قېچىش مۇھىم‪.‬‬ ‫تۆتىنچى‪ ،‬ماشىنىنى يۇشۇرۇشتا مەلۇماتالردىن ياخشى پايدىلىنىش‪ .‬خۇسۇسەن مۇجاھىدالر ئىگىلىگەن‬ ‫رايۇنالردا ماشىنىالرنى خۇددى تانكا ۋە ئەسكىرى بۇيۇمالرنى يۇشۇرغاندەك يوشۇرۇش‪ .‬ئامال بار ئىسسىقلىق‬ ‫توسقۇچى يوپۇق ئىشلىتىش‪.‬‬ ‫‪.26‬يىغىلىش ياكى تەلىم‪-‬تەربىيە ئۈچۈن جىددىي بىر ئېھتىياج بولغاندا ئادەم زىچ جايالرنىڭ ئىچى‬ ‫ياكى ئورمان ‪-‬غارالرغا ئوخشاش تەبىئىي يوشۇرۇنىدىغان يەرلەرنى ئىشلىتىش‪.‬‬ ‫‪.27‬دائىم نىشانغا ئېلىنىدىغان يەرلەردە بەزى ۋاقىتتا كۆپلەپ كامېرا ۋە باشقا رېزىنكىلەرنى كۆيدۈرۈپ‬ ‫تۇمان چىقىرىپ قالقان شەكىللەندۈرۈش‪.‬‬ ‫‪.28‬ساختا ئورۇن بەلگىلەش سېستىمىسى (يەنى ‪ )GPS‬سىگنالى تارقىتىش ئارقىلىق ئۇچقۇچىسىز‬ ‫ئايروپىالنالرنىڭ ئىز قوغالش سىستېمىلىرىنى ئالداش‪.‬‬ ‫‪.29‬ئاممىۋېي تەشۋىقات ۋاستىلىرى ئارقىلىق ئۇچقۇچىسىز جاسۇس ئايروپىالنلىرىنىڭ ھۇجۇمىغا قارشى‬ ‫كۆپ تەرەپلىمە جامائەت پىكىرى شەكىللەندۈرۈش‪ .‬چۈنكى جاسۇس ئايروپىالنىنىڭ قىلغان ھاۋا ھۇجۇمى‬ ‫جەريانىدا مەقسەت قىلىنغان شەخىسلەر ئاز‪ ،‬قوشۇپ ئۇرۇپ تاشالنغان ئىنسانالر پەۋقۇلئاددە كۆپ‪ ،‬ۋەيران‬ ‫بولغان مال‪ -‬مۈلۈك نۇرغۇن‪ ،‬ئىجتىمائى ھايات تەرتىپىگە بولغان بۇزغۇنچىلىق خېلىال كەڭ كۆلەملىك‬ ‫بولىدۇ‪ .‬بۇ جامائەت پىكرى پەيدا قىلىشنىڭ مۇھىم ئامىللىرى‪.‬‬ ‫تۆۋەندە بىز جاسۇس ئايروپىالنىنىڭ ئىشلەش پىرىنسىپىغا ئاساسەن ئۇنىڭدىن ئۆزىنى يۇشۇرۇش‪،‬‬ ‫مۇداپىئەلىنىشنىڭ ئۇسۇللىرىنى تۇنۇشتۇرۇشنى باشاليمىز‪:‬‬

‫ئىسسىقلىق چەكلىگۈچى يېپىنچا ياساش‬ ‫ئىسسىقلىق سەزگۈچى كامىرا جىسىم تارقاتقان ھارارەتكە ئاساسەن سۈرەتكە ئالىدۇ‪ .‬ئىسسىق نەرسىلەر‬ ‫كۆپ نۇر (رادىئاتسىيە) تارقىتىدۇ‪ ،‬سوغۇق نەرسىلەر ئاز مىقداردا نۇر (رادىئاتسىيە) تارقىتىدۇ‪ .‬رەڭلەرنىڭ‬ ‫ئۆزگىرىشى ئىسسىقلىق كامىراسىدا كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ‪ .‬قىزىل رەڭ يۇقىرى دەرىجىدىكى قىزىقلىقنى‪ ،‬سېرىق‬ ‫رەڭ جانلىقنى ئىپادىلەيدۇ‪ .‬سوغوقلۇق زىيادە بولغانسىرى كۆك رەڭ ۋە ھۆللۈكمۇ شۇنچە زىيادە بولىدۇ‪.‬‬ ‫كامىرادا مۇز ئاق رەڭدە‪ ،‬قىزىغان توك ھەرىسى قىزىل رەڭدە‪ ،‬كىيىم بىلەن يۆگەلگەن ئادەم بەدىنى سېرىق‬ ‫رەڭدە كۆرۈنىدۇ‪ .‬ئىسسىقلىق سەزگۈچ كامىراسى بۇ ئىىسىقلىق نىسبىتىنى‪ ،‬دەرىجىسىنى ئىنچكىلىك‬ ‫بىلەن ئايرىشقا‪ ،‬پەرقلەندۈرۈشكە ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬ئىسسىقلىق سەزگۈچى كامىرا ماشىنا ۋە ئادەمدىن‬ ‫ھارارەتنى سېزىپ ئۇنى ئېلىكتىر دولقۇنىغا ئايالندۇرۇپ بېرىدۇ‪ ،‬ئېلىكتىر دولقۇنى سۈرەتكە ئايلىنىدۇ‪.‬‬ ‫دېمەك ئىسسىقلىق سۈرەتكە ئايلىنىدۇ ۋە ئىكراندا ئاشكارا بولىدۇ‪ .‬جاسۇس كامىراسىنىڭ كۆزىتىش‬ ‫دائىرىسىگە چۈشكەندىن كېيىن يۇشۇرۇنساقمۇ ئىسسىقلىق كامىراسى بەدىنىمىز تارقاتقان ئىسسىقلىققا‬

‫‪89‬‬

‫ئاساسەن بىزنى سېزىۋالىدۇ‪ .‬خۇسۇسەن بۇنداق ھالەتتە جاسۇستىن يۇشۇرۇنۇش ئۈنۈم بەرمەيدۇ‪.‬‬ ‫چارىسى پەقەت بەدەندىكى ئىسسىقلىقنى كامىرادىن توسۇشتىن ئىبارەت‪.‬‬

‫بۇنىڭ‬

‫ئادەتتە كۈندىلىك تۇرمۇشۇمىزدا ئىشلىتىدىغان بەزى ئۈسكۈنىلەرگە ئىسسىقلىق توسقۇچى ماتىريال‬ ‫ئىشلىتىلگەن‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬سۇ ساقاليدىغان تېرموس چايدان قاتارلىقالر‪ .‬بۇ ئۈسكۈنىلەر ئىچىدىكى سۇنىڭ‬ ‫تېمپىراتۇرسىنى مۇقىم ساقاليدۇ‪ .‬شۇنىڭغا ئوخشاش سوغۇق ساقاليدىغان ئۈسكۈنىلەرگىمۇ تېمپىراتۇرىنى‬ ‫مۇقىم ساقاليدىغان ماتىريال ئىشلىتىلگەن‪ .‬بۇ ماتىريالنىڭ كۆپىنچىسى ئاليۇمىندىن ياسالغان‪.‬‬ ‫ئىسسىقلىق ئۆتكۈزمەسلىك ۋە نۇرنى سۇندۇرۇشتا ئاليومىننىڭ ئۈنۈمى ياخشى بولغاچقا‪ ،‬ئىسسىقلىقنى‬ ‫چەكلەشتە كۆپ ئۈسكۈنىلەرگە ئاليومىن ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬ئوت ئۆچۈرۈش خادىملىرىنىڭ كىيىمىمۇ مۇشۇ‬ ‫خىل ماتىريالدىن پايدىلىنىپ ياسالغان‪ .‬جاسۇس ئايروپىالن كامىراسىنىڭ ئىسسىقلىق ئارقىلىق كۆرۈپ‬ ‫قېلىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن‪ ،‬يۇقىرىقى مەلۇماتالردىن پايدىلىنىپ‪ ،‬ئىسسىقلىقنىڭ تارقىلىشىنى‬ ‫چەكلەيدىغان يېپىنچا ياسىۋالساق بولىدۇ‪ .‬ئەينى ۋاقىتتا پەلەستىن ۋە ئافغانىستاندا مۇجاھىدالر سۇ بىلەن‬ ‫نەمدەلگەن يېپىنچىنى كىيىپ‪ ،‬سۇنىڭ قىززىقلىقنى پەسەيتىدىغانلىقى سەۋەبىدىن جاسۇس كامىراسىدىن‬ ‫مۇداپىئەلەنگەن‪ .‬بۇ ئۇسۇل دېگەندەك ياخشى بولمىسىمۇ ھەر ھالدا ئەسقېتىپ قالىدۇ‪.‬‬ ‫ئىسسىقلىق چەكلىگۈچى يېپىنچا ياساش ئۈچۈن ئاۋۋال سولياۋ يوپۇق‪ ،‬يىلىم‪ ،‬نىپىز ئاليومىن قەغەز‪،‬‬ ‫چوتكا قاتارلىقالرنى تەييارلىۋالىمىز‪.‬‬

‫ياساش باسقۇچى‬ ‫يىلىمنى سولياۋ يۇپۇقنىڭ يېرىمىغا سۈركەيمىز‪ .‬ئاندىن ئاليومىن قەغەزنى ئۈستىگە چاپاليمىز‪ .‬تولوق‬ ‫قۇرۇپ بولىشى ئۈچۈن ئازراق ۋاقىت قويۇپ قويىمىز‪ .‬چاپلىغان ئاليومىننىڭ ئۈستىگە يىلىمنى سۈركەپ‬ ‫سولياۋ يوپۇقنىڭ قالغان يېرىمىنى ئۇنىڭ ئۈستىگە ياپىمىز‪ .‬بۇ يېپىنچا بىلەن ئىنشائالالھ ئىسسىقلىق‬ ‫سەزگۈچى جاسۇس كامىراسىدىن يوشۇرۇنغىلى بولىدۇ‪ .‬ئەمما يېپىنچا يەنىال چاسا شەكىلدە كۆرۈنۈپ قالىدۇ‪.‬‬ ‫بۇ مەسلىنى ھەل قىلىش ئۈچۈن يېپىنچىنى ئەتراپتىكى مۇھىتنىڭ رەڭگىدە سىرلىۋېتىش كېرەك‪.‬‬ ‫بولۇپمۇ كۈندۈزى يېپىنچە رەڭگىنى مۇھىت رەڭگىگە ماس قىلىش بەكمۇ مۇھىم‪.‬‬ ‫جاسۇس ئايروپىالنىنىڭ تەبىئى كامىراسى كۆز بىلەن كۆرۈش مۇمكىن بولغان سۈرەتلەرنى كۆرەلەيدۇ‪ .‬بۇ‬ ‫كامىرا كۆزنىڭ كۆرۈش قۇۋۋىتىدىن يىراق مۇساپىنى كۆرەلەيدۇ‪ .‬ئىنسان كۆزىنى ئالداش مۇمكىن بولغاندەك‬ ‫بۇ خىلدىكى تەبىئى كۆرۈش كامىراسىنى ئالداش ھەم تامامەن مۇمكىن‪ .‬بۇ ئالداشنى ئەسكىرى ساھەدە‬ ‫يوشۇرۇنۇش دەپ ئاتايمىز‪ .‬يوشۇرۇنۇشتا ئىككى مۇھىم نۇقتا بولۇپ‪ :‬بىرىنچىسى‪ ،‬جىسىمالرنى مۇھىتقا‬ ‫مۇناسىپ كېلىدىغان نەرسىلەر بىلەن شەكىلگە كىرگۈزۈش؛ ئىككىنچى‪ ،‬مۇھىتنىڭ شەرت شارائىتىغا‬ ‫مۇۋاپىق كېلىدىغان رەڭ تالالش‪.‬‬ ‫ئىسسىقلىق چەكلىگۈچى يېپىنچا ئارقىلىق مۇھىتقا مۇۋاپىق ھالەتتە يۇشۇرۇنۇش بولسا جاسۇستىن‬ ‫مۇداپىئەلىنىشتىكى ئەڭ ياخشى ئۇسۇلالردىن بىرىدۇر‪ .‬ئۈستىمىزگە جاسۇس كەلگەنلىكىنى سەزگەن‬ ‫ھالەتتە‪ ،‬مۇھىتقا مۇۋاپىق شەكىلگە ياكى رەڭگە كىرگۈزۈپ ياسىۋالغان ئىسسىقلىق توسقۇچى يېپىنچىنى‬ ‫ئىشلىتىپ ھەركەت قىلساق بولىدۇ‪ .‬ئەمما كامىرا سېزىپ قالمايدىغان دەرىجىدە ئاستا ھەركەت قىلىشى‬ ‫الزىم‪ .‬ھەقىقەتەن بۇ يېپىنچا ھەجمى كىچىك‪ ،‬ۋەزنى يەڭگىل بولغاچقا‪ ،‬شەخسى بۇيۇمالر بىلەن قۇشۇپ‬ ‫ئېلىپ يۈرگىلى بولىدۇ‪.‬‬

‫‪90‬‬

‫‪ .5‬ھەرخىل خاس ئايروپىالنالر‬

‫سى ‪ )C - 130( 130 -‬توشۇغۇچى ئايروپىالن‬ ‫سى‪ 130-‬ئامېرىكىنىڭ ئەڭ كۆپ ئىشلەپ چىقارغان توشۇغۇچى ئايروپىالنى بولۇپ‪-1956 ،‬يىلى‬ ‫‪ Lockheed Martin‬شىركىتى تەرىپىدىن ياساپ ئارمىيەگە تاپشۇرۇلغان‪ .‬ھازىرغىچە ‪ 2000‬تالدىن ئارتۇق‬ ‫ياسىغانلىقى مەلۇم بولۇپ‪ ،‬سىرتقا كۆپ ساتقان‪ .‬پەسلەپ ئۇچۇپ توختىماستىن‪ ،‬چاقى يەرگە تېگىپ‬ ‫توختىماستىن مال تاشالپ چۈشۈرەلەيدۇ‪ .‬لەقىمى ‪ .Hercules‬تۆت ماتورلۇق‪ ،‬نورمال ئۇچۇشى ئۈچۈن بەش‬ ‫ئۇچقۇچى كېتىدۇ‪ 92 .‬ئادەمنى توشۇيااليدۇ‪ 40 .‬خىلدىن ئارتۇق مودېللىرى بار‪ 60 ،‬دىن ئارتۇق دۆلەت‬ ‫ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫‪ C-130E‬نۇسخىسىنىڭ باھاسى ‪ 19‬مىليون دولالر‪ C-130H ،‬نىڭ باھاسى ‪ 30‬مىليون دولالر‪،‬‬ ‫‪ C-130J‬نۇسخىسىنىڭ باھاسى ‪ 48.5‬مىليون دولالر‪.‬‬ ‫توشۇغۇچى ئايروپىالننىڭ ئېنگىلىزچە ئاتىلىشى‪Transport Aircraft :‬‬ ‫خىتايچە ئاتىلىشى‪运输机 :‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 29.79 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 40.41 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 11.66 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ چوڭ يۈك كۆتۈرۈش ئېغىرلىقى‪ 19.87 :‬توننا‬ ‫‪ .5‬بوشلۇقتىكى ئەڭ چوڭ ئومۇمىي ئېغىرلىقى‪ 70 :‬توننا‬ ‫‪.6‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ 620 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.7‬ئەڭ يۇقىرى ئۇچۇش ئېگىزلىكى‪ 10 :‬كىلومېتىر‬

‫‪91‬‬

‫سى ‪ )C - 17( 17 -‬توشۇغۇچى ئايروپىالن‬ ‫سى‪ 17-‬ئامېرىكىنىڭ ئاساسلىق توشۇغۇچى ئايروپىالنى بولۇپ‪-1991 ،‬يىلى تۇنجى ئۇچۇرتۇلۇپ‪،‬‬ ‫‪-1995‬يىلى ئارمىيەگە تاپشۇرۇلغان‪ .‬قونىشى ئۈچۈن ئاالھىدە ئايروپىالن مەيدانى الزىم ئەمەس‪ 100 ،‬مېتىر‬ ‫ئەتراپىدىكى تەكشى توپا يول ياكى چىم يول بولسىال بىخەتەر قونااليدۇ‪ 102 .‬ئادەمنى توشۇيااليدۇ‪ .‬يۈك‬ ‫توشۇش بۆلۈمى كەڭرى بولۇپ‪ 3 ،‬تال جېپ ماشىنا ياكى بىر تال ‪ M1A2‬تانكىنى ياكى ‪ 3‬تال ئاپاچى‬ ‫تىكئۇچارنى سىغدۇرااليدۇ‪ .‬تۆت ماتورلۇق‪.‬‬ ‫جەمئىي ‪ 279‬تال ياسىغانلىقى مەلۇم‪ .‬ئەنگلىيە‪ ،‬قاتار‪ ،‬كۇۋەيت‪ ،‬ھىندىستان قاتارلىق دۆلەتلەردە‬ ‫ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬ھىندىستان ئون تال سېتىۋالغان بولۇپ‪ ،‬ئامېرىكىلىقالر باھاسىدىن نەچچە ھەسسە قىممەت‬ ‫ئالغان‪ .‬بەزى مەلۇماتالردا ئېيتىلىشىچە‪ ،‬ئۆزلىرى ‪ 150‬مىليون دولالرلىق ئايروپىالننى ‪ 500‬مىليون دولالرغا‬ ‫سېتىپ بەرگەن‪.‬‬ ‫‪-1998‬يىلىدىن ‪-2012‬يىلغىچە ئامېرىكا ئارمىيىسىدە سى‪ 17-‬توشۇغۇچى ئايروپىالن جەمئىي ‪6‬‬ ‫قېتىم ۋەقەگە ئۇچرىغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬

‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 53.04 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 51.81 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 16.79 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ چوڭ يۈك كۆتۈرۈش ئېغىرلىقى‪ 77.5 :‬توننا‬ ‫‪.5‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 265.35 :‬توننا‬ ‫‪.6‬ئەڭ تېز سۈرئىتى‪ 830 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.7‬ئەڭ يۇقىرى ئۆرلىشى‪ 10390 :‬مېتىر‬ ‫‪.8‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ :‬بوشلۇقتا ماي قاچىلىماي ‪ 4630‬كىلومېتىر‬

‫‪92‬‬

‫سېگىنالچى ئايروپىالن‬ ‫سېگىنالچى ئايروپىالن رازۋېدكا‪ ،‬مۇداپىئە‪ ،‬قوماندانلىق قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى تېز سۈرئەتتە توغرا‬ ‫ئورۇندايدۇ‪ ،‬بەزىلىرىنىڭ جەڭ قىلىش ئىقتىدارىمۇ بار‪ .‬دۈشمەننىڭ دەخلى‪-‬تەرۇزىغا ئۇچرىغاندا‪ ،‬خۇددى‬ ‫ئادەتتىكى كۈرەشچى ئايروپىالنالرغا ئوخشاش ھۇجۇم قوزغاپ دۈشمەننى يوقىتىدۇ‪ .‬‬ ‫ئېنگىلىزچە ئاتىلىشى‪)AEW) Airborne Early Warning Aircraft :‬‬ ‫خىتايچە ئاتىلىشى‪预警机 :‬‬ ‫سىگنالچى ئايروپىالننىڭ دۈمبىسىدە گۈمبەز شەكىللىك يۇمىالق تەخسە بولۇپ‪ ،‬ئۇنىڭغا ئىلغار‬ ‫ئېلېكترونلۇق رازۋېدكا ئۈسكۈنىلىرىدىن دۈشمەننى پەرقلەندۈرۈش ئۈسكۈنىسى ۋە نازۇكلۇق دەرىجىسى‬ ‫يۇقىرى‪ ،‬سانلىق مەلۇماتالرنى يۇقىرى سۈرئەتتە بىر تەرەپ قىالاليدىغان بىر يۈرۈش كومپيۇتېر سىستېمىسى‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ .‬ئۇ جەڭ داۋامىدا‪ ،‬خۇددى ئۇچۇۋاتقان چوڭ بىر ئىش بىجىرىش بىناسىدەك‪ ،‬ھاۋا‬ ‫بوشلۇقىدا ئۇزاق مۇددەت توختىيااليدۇ‪ .‬ئىلغار ئېلېكترونلۇق رازۋېدكا ئۈسكۈنىلىرىدىن پايدىلىنىپ‪،‬‬ ‫ھەرقانداق كىلىمات شارائىتىدا ‪ 900‬كىلومېتىردىن ئارتۇق يىراقلىقتىكى نىشاننى تەكشۈرەلەيدۇ‪ ،‬بىرال‬ ‫ۋاقىتتا نەچچە ‪ 100‬نىشاننى ئىز قوغلىيااليدۇ ھەم يەر يۈزىدىكى تانكا‪ ،‬زەمبىرەكلەرنىڭ يۆتكىلىشى‪،‬‬ ‫دېڭىزدىكى پاراخوتالرنىڭ ھەرىكىتى ۋە ھاۋا بوشلۇقىدىكى ئايروپىالنالرنىڭ ئۇچۇش ئەھۋالى قاتارلىقالرغا‬ ‫دائىر ئىشالرنى ھەر ۋاقىت تەكشۈرۈپ كومپيۇتېر سىستېمىسىغا كىرگۈزۈپ‪ ،‬تېز سۈرئەتتە بىر تەرەپ قىلىدۇ‪.‬‬ ‫يەر يۈزىدىكى قىسىمالر سىگنالچى ئايروپىالندىن دۈشمەن بىلەن ئۆزىمىزگە دائىر ئەھۋالالرنى ھەر ۋاقىت‬ ‫توپالپ‪ ،‬تاكتىكىنى ۋاقتىدا تەڭشەپ‪ ،‬دۈشمەنگە دەل ۋە قاتتىق زەربە بېرەلەيدۇ‪ .‬‬ ‫سىگنالچى ئايروپىالن رازۋېدكا‪ ،‬مۇداپىئە‪ ،‬قوماندانلىق قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى تېز سۈرئەتتە توغرا‬ ‫ئورۇندايدۇ‪ ،‬بەزىلىرىنىڭ جەڭ قىلىش ئىقتىدارىمۇ بار‪ .‬دۈشمەننىڭ دەخلى‪-‬تەرۇزىغا ئۇچرىغاندا‪ ،‬خۇددى‬ ‫ئادەتتىكى كۈرەشچى ئايروپىالنالرغا ئوخشاش ھۇجۇم قوزغاپ دۈشمەننى يوقىتىدۇ‪ .‬‬

‫‪93‬‬

‫ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيىسى سىگنالچى ئايروپىالننى ئەڭ بۇرۇن تەتقىق قىلىپ ئىشلىگەن ۋە جابدۇغان‪.‬‬ ‫‪-1945‬يىلنىڭ ئاخىرىدا ئۇالر ‪ A1-C‬كىچىك تىپتىكى ترانسپورت ئايروپىالنىغا ئۆزگەرتىش كىرگۈزۈپ‪،‬‬ ‫ئۇنىڭغا يېڭى تىپتىكى ئېلېكترونلۇق ئۈسكۈنىلەرنى قۇراشتۇرغان‪-1948 ،‬يىلى ‪-3‬ئايدا سىناق ئۇچۇشتا‬ ‫مۇۋەپپەقىيەت قازىنىپ‪ ،‬نامىنى «‪ B1-E‬ئىز قوغلىغۇچى» دەپ بېكىتكەن‪ ،‬بۇ دۇنيا بويىچە پاراخوتقا‬ ‫سېلىنغان تۇنجى سىگنالچى ئايروپىالن‪-1949 .‬يىل ‪-6‬ئاينىڭ ‪-9‬كۈنى‪ ،‬ئامېرىكىنىڭ قۇرۇقلۇقتىن‬ ‫ئۇچىدىغان چوڭ تىپتىكى سىگنالچى ئايروپىالنى بارلىققا كەلدى‪.‬‬ ‫ھازىر دۇنيادا بىرقەدەر ئىلغار سىگنالچى ئايروپىالنالردىن ئەنگلىيە‪ ،‬رۇسىيە ۋە ئامېرىكىنىڭ سىگنالچى‬ ‫ئايروپىالنلىرى بار‪.‬‬

‫‪94‬‬

‫رازۋېدكا ئايروپىالنى‬ ‫رازۋېدكا ئايروپىالنى مەخسۇس ھاۋا بوشلۇقىدا ئاخبارات توپاليدىغان ھەربىي ئايروپىالن‪ .‬ھازىرقى زامان‬ ‫ئۇرۇشىدىكى ئاساسلىق رازۋېدكا قوراللىرىنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ‪ .‬‬ ‫ئېنگىلىزچە ئاتىلىشى‪reconnaissance aircraft :‬‬ ‫خىتايچە ئاتىلىشى‪侦察机 :‬‬ ‫ۋەزىپە ئىجرا قىلىش دائىرىسى بويىچە ئىستراتېگىيەلىك رازۋېدكا ئايروپىالنى ۋە تاكتىكىلىق رازۋېدكا‬ ‫ئايروپىالنى دەپ ئايرىلىدۇ‪ .‬ئىستراتېگىيەلىك رازۋېدكا ئايروپىالنى ئادەتتە ئۇچۇش مۇساپىسى ئۇزۇن‪ ،‬ئېگىز‬ ‫ھاۋا بوشلۇقىدا يۇقىرى سۈرئەتتە ئۇچۇشتەك ئاالھىدىلىككە ئىگە بولۇپ‪ ،‬ئىستراتېگىيەلىك ئاخباراتقا‬ ‫ئېرىشىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ‪ ،‬كۆپىنچىسى مەخسۇس اليىھىلەنگەن بولىدۇ‪ .‬تاكتىكىلىق رازۋېدكا‬ ‫ئايروپىالنى بولسا تۆۋەن بوشلۇقتا يۇقىرى سۈرئەتتە ئۇچۇش ئىقتىدارىنى ھازىرلىغان بولۇپ‪ ،‬تاكتىكىلىق‬ ‫ئاخباراتقا ئېرىشىشكە ئىشلىتىلىدۇ‪ ،‬ئادەتتە كۆپىنچىسى كۈرەشچى ئايروپىالنالردىن ئۆزگەرتىپ ياسىلىدۇ‪.‬‬ ‫رازۋېدكا ئايروپىالنى ئادەتتە قورال ئېلىپ يۈرمەيدۇ‪ ،‬ئاساسلىقى ئۆزىنىڭ تېز سۈرئەتلىك ئۇچۇش‬ ‫ئىقتىدارى ۋە ئېلېكتىرونلۇق قارشىلىشىش ئەسۋابىغا تايىنىش ئارقىلىق ئۆزىنى قوغدايدۇ‪ .‬ئادەتتە‬ ‫ئاۋىئاتسىيە فوتو ئاپپاراتى ئورنىتىلغان بولۇپ‪ ،‬ئالدى ياكى يان تەرەپنى كۆرۈش رادارى ۋە تېلېۋىزور‪،‬‬ ‫ئىنفرا قىزىل نۇرلۇق رازۋبدكا ئۈسكۈنىسى سەپلەنگەن بولىدۇ‪ ،‬بەزىلىرىگە يەنە ھەر ۋاقىت ئاپتوماتىك ھالدا‬ ‫ئاخبارات بىر تەرەپ قىلىش ئۈسكۈنىسى ۋە سانلىق مەلۇماتنى يەتكۈزۈش قۇرۇلمىسى‪ ،‬شۇنداقال نۆۋەتتىكى‬ ‫ئەڭ ئىلغار بىرىكمە ئاپپاراتۇرلۇق رادار سەپلەنگەن بولىدۇ‪ .‬رازۋېدكا ئۈسكۈنلىرى ئايروپىالن بۆلۈمچىسى‬ ‫ياكى سىرتىغا ئورۇنالشتۇرۇلغان بولىدۇ‪ .‬رازۋېدكا ئايروپىالنى كۆز بىلەن كۆرۈپ چارالش‪ ،‬نۇر ئارقىلىق‬ ‫چارالش ۋە ئېلېكترونلۇق چارالش قاتارلىق ئۇسۇلالر ئارقىلىق ئېلىپ بېرىلىدۇ‪ .‬نۇر ئارقىلىق چارالش‬ ‫رازۋېدكا ئايروپىالنىنىڭ چارالشتىكى مۇھىم ئۇسۇلى بولۇپ‪ ،‬ئۇ كۆرۈنىدىغان نۇردىن پايدىلىنىپ سۈرەتكە‬ ‫تارتىش‪ ،‬ئىنفىرا قىزىل نۇرلۇق سۈرەتكە تارتىش ۋە رادار ئارقىلىق سۈرەتكە تارتىش‪ ،‬مىكرو دولقۇنلۇق‪،‬‬ ‫تېلېۋىزىيەلىك ئارقىلىق تەكشۈرۈش قاتارلىق تۈرلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ‪.‬‬ ‫نۆۋەتتە ئامېرىكا (‪ ،)EP-3 ،RC-135‬رۇسىيە (تۇ‪ ،214R-‬تۇ‪ ،142M3-‬ئىل‪ )38-‬نىڭ ئىلغار بولغان‬ ‫رازۋېدكا ئايروپىالنلىرى بار‪.‬‬

‫‪95‬‬

‫ئېس ئېر‪« )SR-71( 71-‬قارا قۇش»‬ ‫‪-1964‬يىلى تۇنجى ياساپ ئۇچۇرتۇلغان ئامېرىكىنىڭ بۇ ئايروپىالنى ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ئۈچ ھەسسىسى‬ ‫تېزلىكىدە ئۇچىدۇ‪ .‬ئاساسلىقى سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى‪ ،‬خىتاي‪ ،‬ياۋروپا دۆلەتلىرى ۋە ئوتتۇرا شەرق‬ ‫دۆلەتلىرىنىڭ ئاسمىنىدا جاسۇسلۇق قىلىش ئۈچۈن ياسالغان‪ .‬قوش ماتورلۇق ۋە قوش كىشىلىك‬ ‫ئايروپىالن‪-1990 .‬يىلى ئارمىيەدىن چىقىرىۋېتىلگەن‪ .‬ئەمما ‪-1995‬يىلى يەنە ئىككى تال ئېس ئېر‪71-‬‬ ‫ئارمىيەگە قايتۇرۇلۇپ مەخپىي ۋەزىپە ئۆتىگەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 37.74 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬كەڭلىكى‪ 16.95 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئېگىزلىكى‪ 5.64 :‬مېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ 3220 :‬كىلومېتىر ھەر سائەت‬ ‫‪.5‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 4830 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.6‬ئەڭ چوڭ يۈك كۆتۈرۈلۈش مىقدارى‪ 24.2 :‬توننا‬ ‫‪ .6‬ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەندىكى ئەڭ يۇقىرى ئېغىر ئېغىرلىقى‪ 77.11 :‬توننا‬

‫‪96‬‬

‫باشقا تۈردىكى ئايروپىالنالر‬ ‫ھازىر دۇنيادىكى ئىقتىسادىي كۈچلۈك زومىگەر دۆلەتلەر ھازىرقى ئەسكىرىي ۋە سىياسىي كۈچىنى ساقالپ‬ ‫قېلىش ھەمدە كەلگۈسىدىكى تولۇق مونۇپۇللۇقنى ئىشقا ئاشۇرۇش ئۈچۈن ھەرخىل تۈردىكى ئايروپىالنالرنى‬ ‫ياساپ ئەسكىرىي ساھەسىدە ئىشلىتىشكە باشالۋاتىدۇ‪.‬‬

‫سۇ ئاستى ئايروپىالنى‬

‫مۇتەخەسىسلەر ھازىر سۇ ئاستىدىن چىقىپ ئاسمانغا كۆتۈرۈلىدىغان ھەم ئاسماندىن سۇ ئاستىغا كىرىپ‬ ‫كېتەلەيدىغان بىر خىل ئايروپىالننى تەتقىق قىلىپ ياساۋاتىدۇ‪.‬‬ ‫سۇ ئاستى ئايروپىالنى سۇغا چۆككەندە ماتور بۆلۈمى ھىمالنغان بولغاچقا‪ ،‬سۇ چىقىرىۋېتىلىشى بىلەنال‬ ‫تېزدىن ھەرىكەتلىنىدۇ‪ .‬سۇدا يۈرگەندە ئاساسەن سۇدىكى ئىتتىرىش قۇرۇلمىسىنىڭ ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچى‬ ‫بىلەن ھەرىكەتلىنىدۇ‪ .‬ئۇچقۇچى ئايروپىالننىڭ سۇدىن كۆتۈرۈلۈشى‪ ،‬سۇغا چۆكۈشى‪ ،‬بۇرۇلۇشى قاتارلىق‬ ‫ھەرىكەتلىرىنى باشقۇرىدۇ‪ ،‬بۇنىڭ بىلەن ئايروپىالن سۇدا بىماالل ھەرىكەت قىلىدۇ‪ .‬سۇدا خېيىم‪-‬خەتەرگە‬ ‫ئۇچرىغاندا‪ ،‬سۇدىن چىقىپ ئۇچۇپ قېچىپ كېتىدۇ‪.‬‬

‫‪97‬‬

‫سۇ ئاستى ئايروپىالنى ئاساسەن سۇ ئاستى پاراخوتىغا قارشى تۇرۇشقا ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬سۇ ئاستى پاراخوتىغا‬ ‫قارشى تۇرۇشتا‪ ،‬سۇ ئاستى ئايروپىالنى سۇ ئاستىغا چۆكۈپ‪ ،‬سۇ ئاستى پاراخوتىنىڭ ھەرىكەت ئەھۋالىنى‬ ‫كۆزىتىدۇ‪ ،‬دۈشمەننىڭ سۇ ئاستى پاراخوتىنى ۋاقتىدا بايقايدۇ‪ ،‬ئىز قوغاليدۇ ۋە ئۇنىڭغا ھۇجۇم قىلىدۇ‪ .‬سۇ‬ ‫ئاستى ئايروپىالنىنىڭ بوشلۇقتا ئۇچۇش‪ ،‬سۇ يۈزىدە ھەرىكەت قىلىش ۋە سۇ ئاستىدا يۈرۈشتەك ئۈچ چوڭ‬ ‫ماھارىتى بار‪.‬‬ ‫سۇ ئاستى ئايروپىالنىنىڭ پرىنسىپى سۇ ئاستى پاراخوتىنىڭكىگە ئوخشىشىپ كېتىدۇ‪ .‬سۇ ئاستى‬ ‫ئايروپىالنى سۇغا چۆكمەكچى بولغاندا كالپاننى ئاچىدۇ‪ ،‬ئايروپىالننىڭ سۇ بۆلمىسىگە مۇئەييەن مىقداردا سۇ‬ ‫قاچىلىنىپ‪ ،‬ئېغىرلىقى لەيلىتىش كۈچىدىن ئاشقاندا ئايروپىالن سۇغا چۆكىدۇ‪ .‬سۇ ئۈستىگە كۆتۈرۈلمەكچى‬ ‫بولغاندا‪ ،‬ئايروپىالن سۇ بۆلمىسىدىكى سۇنى چىقىرىۋەتسىال‪ ،‬ئېغىرلىق كۈچىدىن چوڭ بولغان لەيلىتىش‬ ‫كۈچىنىڭ تەسىرى بىلەن سۇ ئۈستىگە لەيلەپ چىقىدۇ‪ .‬‬ ‫سۇ ئاستى ئايروپىالنى يېڭى تىپتىكى بىرىكمە كاربون تاالالردىن ياسالغان بۇلۇپ‪ ،‬بۇ خىل ماتېرىيالدىن‬ ‫ياسالغان سۇ ئاستى ئايروپىالنى يېتەرلىك دەرىجىدە يېنىك ۋە مۇستەھكەم بولۇشى كېرەك‪ .‬بۇنداق‬ ‫بولغاندا سۇ ئاستىدىمۇ خۇددى ھاۋا يولىدىكى ئايروپىالن ئاسماندا ئۇچقانغا ئوخشاش ئاسماندا ئۇچىدۇ‪،‬‬ ‫يەنە خۇددى سۇ ئاستى كېمىسىگە ئوخشاش دېڭىزدا بىماالل يۈرەلەيدۇ‪ .‬‬ ‫ئامېرىكىدا بىرسى دەسلەپكى قەدەمدە اليىھىلىنىپ چىققان بولۇپ‪ ،‬بوشلۇقتا ‪ 900‬كىلومېتىر ھەر‬ ‫سائەت سۈرئەت بىلەن ئۇچسا‪ ،‬سۇ ئاستىدا ‪ 18‬كىلومېتىر ھەر سائەت تېزلىكتە ئۈزىدىكەن‪.‬‬

‫‪98‬‬

‫ئالەم ئايروپىالنى‬ ‫ئالەم ئايروپىالنى ئايروپىالن بىلەن راكېتانىڭ بىرلەشمىسى‪ ،‬ئۇ ھەم راكېتاغا ئوخشاش ئالەم بوشلۇقىغا‬ ‫ئېتىپ چىقىرىلىدۇ ھەم ئايروپىالنغا ئوخشاش ئايرودرومغا قونىدۇ‪ .‬ئالەم ئايروپىالنى قايتا ئىشلىتىشكە‬ ‫بولىدىغان‪ ،‬ئالەم بوشلۇقى بىلەن يەر يۈزى ئوتتۇرىسىدا بېرىپ‪-‬كېلىشكە بولىدىغان ئالەم قاتناش‬ ‫ئۈسكۈنىسى‪ .‬ئۇ خۇددى توشۇغۇچى راكېتاغا ئوخشاش سۈنئىي ھەمراھنى ئالەم بوشلۇقىغا ئېلىپ چىقىدۇ‪،‬‬ ‫ئادەملىك ئالەم كېمىسىگە ئوخشاش ئوربىتىدا ھەرىكەت قىلىدۇ‪.‬‬ ‫ئېنگىلىزچە ئاتىلىشى‪Space Shuttle :‬‬ ‫خىتايچە ئاتىلىشى‪航天飞机 :‬‬ ‫ئالەم ئايروپىالنى ئىنسانالرنىڭ ئالەم بوشلۇقىغا ئەركىن چىقىپ چۈشۈشىنى ناھايىتى ياخشى ئىمكانىيەت‬ ‫بىلەن تەمىنلىدى‪ .‬ئۇ يەنە ئەسكىرى ئاالقە سۈنئىي ھەمراھلىرىنى ۋە جاسۇسلۇق ئۈسكۈنىلىرىنى بوشلۇققا‬ ‫ئېلىپ چىقىش خىزمىتىگە ئىشلىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫ئالەم ئايروپىالنى يۇقىرى‪-‬تۆۋەن ئىككى قىسىمدىن تۈزۈلىدۇ‪ :‬يۇقىرى قىسمى ئۇنىڭ گەۋدىسى بولۇپ‪،‬‬ ‫ئوربىتا ئۈگىسى دېيىلىدۇ‪ ،‬شەكلى چوڭ تىپتىكى رېئاكتىپ يولۇچىالر ئايروپىالنىغا ئوخشايدۇ‪ .‬تۆۋەن‬ ‫قىسمى ئىككى ياردەمچى راكېتا ۋە چوڭ بىر يېقىلغۇ ساندۇقى بولۇپ‪ ،‬چوڭلۇقى ئون نەچچە قەۋەتلىك‬ ‫بىنادەك كېلىدۇ‪ ،‬ئۇ ئوربىتا ئۈگىسىدىكى ئاساسىي ماتورنى يېقىلغۇ بىلەن تەمىنلەشكە ئىشلىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫ئوربىتا ئۈگىسى‪ :‬ئالدى‪ ،‬ئوتتۇرا‪ ،‬كەينى ئۈچ بۆلەككە بۆلۈنىدۇ‪ .‬ئالدى بۆلىكى خادىمالر بۆلمىسى بولۇپ‪،‬‬ ‫ئۇنىڭ ئىچىدىكى ھاۋا بېسىمى نورمال ئاتموسفېرا بېسىمىغا تەڭ بولىدۇ‪ 7~3 ،‬ئالەم ئۇچقۇچىسى سىغىدۇ‪،‬‬ ‫كۆپ بولغاندا ‪ 10‬غا يېتىدۇ‪ .‬ئوتتۇرا بۆلەك ناھايىتى چوڭ توشۇش بۆلمىسى بولۇپ‪ ،‬ئادەم‪ ،‬سۈنئىي‬ ‫ھەمراھ‪ ،‬ئىلمىي تەكشۈرۈش سايمانلىرى ۋە ئالەم قوراللىرى قاچىلىنىدۇ؛ يەنە بوشلۇقتا مال قاچىالپ‬ ‫چۈشۈرىدىغان‪ ،‬يىراقتىن كونترول قىلىنىدىغان غايەت زور مېخانىك قولمۇ بار‪ .‬كەينى بۆلەككە ئۈچ ئاساسىي‬ ‫ماتور ھەم ئالەم ئايروپىالنىنىڭ زاپاس ماتور بىلەن ئۇچۇشى‪ ،‬ئۇچۇش مۇقىملىقىنى ساقلىشى‪ ،‬ھالىتىنى‬ ‫ئۆزگەرتىشىگە كاپالەتلىك قىلىدىغان ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچ قۇرۇلمىسى قاچىالنغان‪.‬‬ ‫يەر يۈزىدىن ئۇچىدىغان چاغدا‪ ،‬ئۇ بىر راكېتاغا ئوخشىشىدۇ‪ .‬يەر شارىنى ئايلىنىش ئوربىتىسىغا‬ ‫كىرگەندىن كېيىن‪ ،‬ئۇ يەنە بىر ئۆزگىرىپال ئاۋىياتسىيە ئايروپىالنىغا ئايلىنىپ‪ ،‬ئېگىز بوشلۇقتىن لەيلەپ‬ ‫پەسلەپ يەرگە قونىدۇ‪ .‬ئاي شارىدا بولسا ھاۋا بولمىغانلىقتىن ئۇنىڭ لەيلەپ قونۇشى زادىال مۇمكىن ئەمەس‪.‬‬ ‫ئۇنىڭ ئۈستىگە ئالەم ئايروپىالنىنىڭ ئۇچۇش ئوربىتىسى ئادەتتە يەر شارىغا يېقىن ئوربىتىدىن ئىبارەت‬ ‫بولۇپ‪ ،‬ئېگىزلىكى ‪ 1000‬كىلومېتىردىن تۆۋەن‪ .‬ئالەم ئايروپىالنىدىن پايدىلىنىپ ئاي شارىغا چىقماقچى‬ ‫بولسا‪ ،‬ئالەم ئۇچقۇچىلىرى ئالدى بىلەن ئالەم ئايروپىالنىغا ئولتۇرۇپ يەر شارى تۆۋەن ئوربىتىسىغا يىتىپ‬ ‫بېرىشى‪ ،‬ئاندىن كېيىن ئۇ يەردە ساقالپ تۇرغان ئوربىتا ئارا ئۇچۇش ئۈسكۈنىسىگە ئولتۇرۇپ‪ ،‬ئاي شارىغا‬ ‫ئۇچۇپ بېرىشى زۆرۈر‪ .‬ئاي شارى ئوربىتىسىغا يىتىپ بارغاندىن كېيىن‪ ،‬ئالەم ئۇچقۇچىلىرى ئاي شارىغا‬ ‫چىقىش بۆلمىسىگە ئولتۇرۇپ ئاي يۈزىگە قونسا بولىدۇ‪.‬‬

‫‪99‬‬

‫ئالەم ئايروپىالنى ئۈچ قەدەمگە بۆلۈپ ئاسمانغا چىقىدۇ‪ .‬ئۇچۇش ۋاقتىدا راكېتا قويۇپ بېرىش سۇپىسىدا‬ ‫راكېتاغا ئوخشاش تىك تۇرىدۇ‪ ،‬ئۈچ ئاساسىي ماتور ۋە چوڭ يېقىلغۇ ساندۇقىنىڭ ئىككى يېقىدىكى ئىككى‬ ‫راكېتالىق ئىتتىرگۈچ بىرال ۋاقىتتا دېگۈدەك ئوت ئالىدۇ‪ .‬ئالەم ئايروپىالنى ‪ 60~50‬كىلومېتىر ئېگىزلىككە‬ ‫چىققاندا‪ ،‬ئىككى ياردەمچى ئىتتىرگۈچنىڭ يېقىلغۇسى تۈگەپ‪ ،‬ئۆزلۈكىدىن ئاجرايدۇ ۋە پاراشۇت بىلەن‬ ‫يېنىپ چۈشىدۇ‪ ،‬ئۇ يىغىۋېلىنىپ كېيىنكى قېتىمدا ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬بۇ چاغدا ئالەم ئايروپىالنىنىڭ‬ ‫سائەتلىك تېزلىكى ‪ 5000‬كىلومېتىرغا يىتىپ‪ ،‬ئاساسىي ماتورالرنىڭ ئىتتىرىش كۈچى بىلەن ئالەم‬ ‫بوشلۇقىغا قاراپ داۋاملىق ئۇچىدۇ‪ 8 .‬مىنۇتالردىن كېيىن‪ ،‬ئالەم ئايروپىالنى بەلگىلەنگەن ئوربىتىغا‬ ‫يېقىنلىشىدۇ‪ .‬زور يېقىلغۇ ساندۇقىدىكى يېقىلغۇمۇ تۈگەپ‪ ،‬ئاساسىي ماتورالر ئۆچۈپ‪ ،‬يېقىلغۇ ساندۇقى‬ ‫بىلەن بىللە ئاجراپ‪ ،‬ئاتموسفېرا قەۋىتىگە چۈشۈپ كۆيۈپ تۈگەيدۇ‪ .‬شۇنداق قىلىپ‪ ،‬ئالەم ئايروپىالنىنىڭ‬ ‫ئوربىتا ئۈگىسىال قالىدۇ‪ ،‬كەينى بۆلەككە ئورنىتىلغان زاپاس ماتورنىڭ كۈچى بىلەن ئوربىتا ئۈگىسى ئالەم‬ ‫ئوربىتىسىغا رەسمىي كىرىپ ئۇچىدۇ‪ .‬‬ ‫ئالەم ئايروپىالنى ئوربىتىغا كىرگەندىن كېيىن‪ ،‬توشۇش بۆلمىسىنىڭ ئىشىكىنى ئېچىپ‪ ،‬ھەر خىل‬ ‫ۋەزىپىلەرنى ئورۇندىسا بولىدۇ‪ ،‬ئالەم ئايروپىالنى ئالەم بوشلۇقىدا بىرقانچە ئاي ئۇچااليدۇ‪ .‬‬ ‫ئالەم ئايروپىالنى يەر شارىغا قايتىپ كېلىش ۋاقتىدا‪ ،‬زاپاس ماتور ئىشقا كىرىشىپ‪ ،‬ئالەم ئايروپىالنىنى‬ ‫ئەسلىدىكى يەر شارى ئوربىتىسىدىن ئايرىيدۇ‪ ،‬ئايروپىالننىڭ ئېگىزلىكى بارا‪-‬بارا تۆۋەنلەپ‪ ،‬ئاتموسفېرا‬ ‫قەۋىتىگە قايتا كىرىدۇ ۋە ئاتموسفېرا قەۋىتىدە ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچ يوق ئەھۋالدا شۇڭغۇپ ئۇچىدۇ‪،‬‬ ‫ئاخىرىدا ئادەتتىكى رېئاكتىپ يولۇچىالر ئايروپىالنىغا ئوخشاش‪ ،‬ئۇچۇش يولىغا يەر بېغىرالپ قونىدۇ‪ .‬يەرگە‬ ‫قايتىپ كەلگەندىن كېيىن‪ ،‬ئۇنى رېمونت قىلىپ‪ ،‬يېقىلغۇ تولۇقالپ‪ ،‬ياردەمچى ئىتتىرگۈچ ۋە يېقىلغۇ‬ ‫ساندۇقى ئورنىتىپ قايتا ئۇچۇرغىلى بولىدۇ‪ .‬مۇنداق ئالەم ئايروپىالنىنى ‪ 100‬قېتىمچە ئىشلەتكىلى‬ ‫بولىدۇ‪.‬‬ ‫گەرچە ئالەم ئايروپىالنى ئاي شارىغا بىۋاسىتە يېتىپ بارالمىسىمۇ‪ ،‬لېكىن ئۇ ئىنسانالرنىڭ ئالەم‬ ‫بوشلۇقىغا ئەركىن بېرىش‪-‬كېلىشىدىكى ئەڭ ياخشى قورال ھېسابلىنىدۇ‪ .‬ئالەم ئايروپىالنى يەر شارى‬ ‫سۈنئىي ھەمراھى‪ ،‬يۈك توشۇش كېمىسى‪ ،‬ئادەم چۈشكەن ئالەم كېمىسى‪ ،‬ھەتتا كىچىك تىپتىكى‬ ‫ئالەم پونكىتلىرىنىڭ رولىنى ئوينىيااليدۇ‪ .‬ئۇ يەنە ئادەتتىكى ئالەم قاتنىشى ئۈسكۈنىلىرىدە يوق بەزى‬ ‫ئىقتىدارالرنىمۇ ھازىرلىغان‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬يەر شارىغا يېقىن ئوربىتىغا ياكى ئېگىز ئوربىتىغا سۈنئىي ھەمراھ‬ ‫قويۇپ بېرىش‪ ،‬ئوربىتىدىن سۈنئىي ھەمراھنى تۇتۇۋېلىش‪ ،‬رېمونت قىلىش ۋە قايتۇرۇپ كېلىش قاتارلىقالر‪.‬‬ ‫ئالەم ئايروپىالنىنىڭ يۇقىرىغا كۆتۈرۈلۈش ۋە ئاتموسفېرا قەۋىتىگە قايتا كىرىش ۋاقتىدىكى تېزلىنىشى‬ ‫ناھايىتى كىچىك بولۇپ‪ ،‬ساغالم كىشىلەر ئولتۇرۇپ ئالەمنى ساياھەت قىلسىمۇ بولىدۇ‪ .‬يەنە ئوربىتىدا‬ ‫سۈنئىي ھەمراھ قويۇپ بېرىپ‪ ،‬ئىلمىي تەجرىبە ئىشلىگىلى‪ ،‬سۈنئىي ھەمراھنى رېمونت قىلغىلى ۋە‬ ‫ھەربىي مەقسەتلەردە پايدىالنغىلى بولىدۇ‪.‬‬

‫‪100‬‬

‫سۇ ئۈستى ئايروپىالنى‬ ‫سۇ ئۈستى ئايروپىالنلىرىنىڭ قۇرۇقلۇقتىكى ئايروپىالنالرغا ئوخشاش گەۋدىسى‪ ،‬قانىتى‪ ،‬ئېنېرگىيە‬ ‫قۇرۇلمىسى‪ ،‬باشقۇرۇش ئاپپاراتلىرى ۋە ئۇچۇش‪ ،‬قونۇش قۇرۇلمىلىرى بار بولغاندىن سىرت يەنە لەيلەش‬ ‫تەگلىكى بار‪ .‬ئۇ مۇشۇنداق قۇرۇلمىلىرى بولغانلىقى ئۈچۈن دېڭىزدا ۋە ئاسماندا ھەرىكەت قىالاليدۇ‪.‬‬ ‫ئېنگلىزچە ئاتىلىشى‪Seaplane, Airboat, Water Plane, Seagoing Plane :‬‬ ‫خىتايچە ئاتىلىشى‪水上飞机 :‬‬ ‫سۇ ئۈستى ئايروپىالنى «ئۇچار كېمە» نىڭ ئىلھامى بىلەن ياسالغان‪-20 .‬ئەسىرنىڭ باشلىرىدا فرانسىيىدە‬ ‫كېمىچى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن ھىندى فابېر ئاتلىق بىر ياش «كېمىدە قانات بولسا دېڭىزدا بوران‪-‬‬ ‫چاپقۇنغا يولۇقسىمۇ خەتەر بولمايتتى» دەپ ئويالپ قالىدۇ‪ .‬ئۇ ‪-1910‬يىل ‪-3‬ئاينىڭ ‪-28‬كۈنى چۈشتىن‬ ‫بۇرۇن ئۆزى ياسىغان «ئۇچار كېمە» سىنى مارسېل پورتىدا سىناپ ئۇچۇرۇپ مۇۋەپپەقىيەت قازانغان‪ .‬بۇ‬ ‫دۇنيادىكى تۇنجى سۇ ئۈستى ئايروپىالنى ھېسابلىنىدۇ‪ .‬‬ ‫قۇرۇقلۇق ئايروپىالنىغا ئوخشىمايدىغان يېرى‪ ،‬سۇ ئۈستى ئايروپىالنىنىڭ ئىچى ھىم توسۇق تام ئارقىلىق‬ ‫بىرقانچە بۆلمىگە بۆلۈنگەن ‪ .‬ناۋادا بىرەر بۆلمىگە سۇ كىرىپ كەتسە‪ ،‬بۇ بۆلمىنىڭ ئىشىكى تاقىلىپ‪ ،‬باشقا‬ ‫بۆلمىلىرىگە سۇ كىرىپ كېتىشنىڭ ئالدى ئېلىنىدۇ‪ ،‬ئايروپىالن چۆكۈپ كەتمەيدۇ‪ .‬‬ ‫يەنە بىر خىل لەيلىمە پۇت شەكىللىك سۇ ئۈستى ئايروپىالنى بار بولۇپ‪ ،‬ئۇنىڭ قاناتلىرىنىڭ ئاستىدا‬ ‫ئۆردەك پۇتىغا ئوخشاش بىر جۈپ لەيلىمە پۇتى بولىدۇ‪ ،‬بۇ پۇتالر سۇ ئۈستى ئايروپىالنىنىڭ سۇ يۈزىگە مۇقىم‬ ‫قونۇشىغا‪ ،‬بوران‪-‬چاپقۇندا توال قىڭغىيىپ كەتمەسلىكىگە ياردەم بېرىدۇ‪ .‬سۇ ئۈستى ئايروپىالنىنىڭ قانىتى‬ ‫كەڭ‪ ،‬كۆپىنچىسى ئايروپىالن گەۋدىسىنىڭ ئۈستىگە ئورنىتىلغان بولۇپ‪ ،‬ئىككى يانغا كېرىلىپ تۇرىدۇ‪.‬‬ ‫ماتورى پىرقىرىغۇچلۇق بولۇپ‪ ،‬سۇنىڭ ئۇرۇلۇشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن‪ ،‬سۇ يۈزىدىن يىراق قانات ياكى‬ ‫گەۋدىسىنىڭ ئۈستىگە ئورنىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫بەزى نۇسخىلىرى سۇدىنمۇ‪ ،‬ھەم قۇرۇقلۇقتىنمۇ كۆتۈرۈلۈپ ئۇچااليدۇ ۋە قونااليدۇ‪.‬‬ ‫سۇ ئۈستى ئايروپىالنىنىڭ يەنە بەزى پەۋقۇلئاددە ئۈسكۈنىلىرىدىن‪ :‬لەڭگەر تاشالپ توختاش ئۈسكۈنىسى‪،‬‬ ‫دېڭىزدا ھەرىكەت قىلىش ۋە دېڭىزدا قۇتقۇزۇش ئۈسكۈنىسى قاتارلىقالر بولغاچقا‪ ،‬قۇتقۇزۇش ئۈسكۈنىلىرىدىن‬ ‫پايدىلىنىپ ئۆزىنى قۇتقۇزااليدۇ‪.‬‬ ‫سۇ ئۈستى ھەربىي ئايروپىالنى‪ :‬يېقىن مۇساپىلىك ۋە يىراق مۇساپىلىك دېڭىز رازۋېدكا ئايروپىالنى‪،‬‬

‫‪101‬‬

‫پاراخوت رازۋېدكا ئايروپىالنى‪ ،‬زېنىت توپ ئورنىنى توغرىالش ئايروپىالنى‪ ،‬مىنا ئورۇنالشتۇرۇش ئايروپىالنى‪،‬‬ ‫سۇ ئۈستىنى چارالش ئايروپىالنى ۋە تورپېدا ئايروپىالنىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ‪  .‬ئۇ ئاساسەن رازۋېدكا قىلىش‪،‬‬ ‫چارالش‪ ،‬سۇ ئاستى پاراخوتىغا تاقابىل تۇرۇش‪ ،‬ترانسپورت‪ ،‬بومباردىمان قىلىش‪ ،‬قۇتقۇزۇش‪ ،‬ھاۋادىن ئەسكەر‬ ‫تاشالش ۋە نەرسە‪-‬كېرەك تاشالش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالىدۇ‪ .‬‬ ‫سۇ ئۈستى ئايروپىالنى ھەربىي ساھەدە رازۋېدكا قىلىشتىن باشقا يەنە سۇ ئاستى كېمىلىرىگە قارشى‬ ‫تۇرۇش‪ ،‬مىنا ئورۇنالشتۇرۇش قاتارلىق ئىشالردا ئىشلىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫باشقا ساھەلەردە ئىشلىتىلىشى بولسا قار‪ ،‬مۇز‪ ،‬پاتقاق‪ ،‬ئوتالقالردا ئۇچۇپ قونىدىغان ئايروپىالن ئورنىدا‬ ‫قاتناش‪ ،‬بېلىقچىلىق‪ ،‬ياردەم بېرىش ۋە ئوت ئۆچۈرۈش قاتارلىقالردىن ئىبارەت‪.‬‬ ‫ئاساسلىق يېتەرسىزلىكلىرى شۇكى‪ ،‬كېمە گەۋدىسىنىڭ شەكلى تېز ئۇچۇشقا ماس كەلمەيدۇ‪،‬‬ ‫ئېغىرلىقى چوڭ‪ ،‬دولقۇنغا تەلىپى يۇقىرى‪ ،‬رېمونت قىلىش ئەپسىز ۋە پۈتۈش تەننەرخى يۇقىرى‪.‬‬

‫‪102‬‬

‫ئادەتتىن تاشقىرى يېنىك تىپتىكى ئايروپىالن‬ ‫بۇ خىل ئايروپىالنالر ئادەتتىكى يېنىك تىپتىكى ئايروپىالندىنمۇ يېنىك بولۇپ‪-70 ،‬يىلالردا ياسالغان‪.‬‬ ‫بۇ ئايروپىالن ئادەتتە تەنتەربىيە‪ ،‬دېھقانچىلىق‪ ،‬يايالق‪ ،‬ئورمانلىقالرنى چارالش‪ ،‬قىسقا يوللۇق ياكى قاتناش‬ ‫شارائىتى ناچار رايونالردا قاتناش قورالى قىلىپ ئىشلىتىلىش‪ ،‬ئىلمىي تەكشۈرۈش قاتارلىقالر ئۈچۈن‬ ‫ئىشلىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫خىتايچە ئاتىلىشى‪超轻型飞机 :‬‬ ‫ئادەتتىن تاشقىرى يېنىك تىپتىكى ئايروپىالن خەلق ئاۋىياتسىيە تۈرىگە تەۋە‪ ،‬شوپۇرلۇق پىراۋىسىنى‬ ‫خەلق ئاۋىياتسىيە باش ئىدارىسى تارقىتىدۇ‪ ،‬ئىلتىماس قىلىش بىر قەدەر قىيىن‪ .‬ھازىر ھەرقايسى‬ ‫جايالردىكى ئاۋىياتسىيە مەكتىپى ۋە ئاۋىياتسىيە كۇلۇبىدا ئۆگىنىش ئارقىلىق ئىلتىماس قىلسا بولىدۇ ‪.‬‬ ‫ئادەتتە تاق كىشىلىكىنىڭ ئېغىرلىقى ‪ 115‬كىلوگىرامدىن‪ ،‬ئىككى كىشىلىكىنىڭ ئېغىرلىقى ‪150‬‬ ‫كىلوگىرامدىن ئېشىپ كەتمەيدۇ‪ .‬سائەتلىك ئۇچۇش تېزلىكى ‪ 100‬كىلومېتىردىن تۆۋەن‪.‬‬ ‫بەزى دۆلەتلەردە‪ ،‬ئادەتتىن تاشقىرى يېنىك تىپتىكى ئايروپىالننىڭ ئۇچۇش ئېگىزلىكى ‪ 100‬مېتىردىن‬ ‫تۆۋەن بولۇشى كېرەك‪ ،‬ئايروپورت‪ ،‬ئۇچۇش لىنىيەسى ھەمدە تاشيول‪ ،‬پىرىستان ۋە شەھەر‪-‬بازار قاتارلىق‬ ‫ئاھالە زىچ ئولتۇراقالشقان رايونالرنىڭ سىرتىدا كۈندۈزى ئۇچقاندا ۋاقىت چەكلىمىسىگە ئۇچرىمايدۇ‪ ،‬دەپ‬ ‫بەلگىلەنگەن‪.‬‬ ‫ئادەتتىن تاشقىرى يېنىك تىپتىكى ئايروپىالننىڭ قورۇلمىسى ئاددىي‪ ،‬باھاسى ئەرزان‪ ،‬ھەيدەش ئاسان‪،‬‬ ‫بىخەتەر‪ .‬بۇ خىل تىپتىكى ئايروپىالن ئارقىلىق قىلغىلى بولىدىغان ئىشالر كۆپ‪ .‬تېخنىكا ۋە ئىقتىسادنىڭ‬ ‫تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ‪ ،‬ئادەتتىن تاشقىرى يېنىك تىپتىكى ئايروپىالن تېخىمۇ يېنىك‪ ،‬تېخىمۇ‬ ‫قواليلىق‪ ،‬تېخىمۇ ئەرزان بولىدۇ‪ ،‬ئىشلىتىلىش دائىرىسىمۇ بارغانسېرى كېڭىيىدۇ‪.‬‬

‫‪103‬‬

104

‫‪ .1‬ھاۋادىن ھاۋاغا قارشى بومبىالر‬ ‫ھاۋادىن ھاۋاغا قارشى باشقۇرىلىدىغان بومبىالر بوشلۇقتا ئېلىپ بېرىلىدىغان جەڭنىڭ ئاساسلىق‬ ‫قورالى ھېسابلىنىدۇ‪ .‬باشقا تۈردىكى باشقۇرىلىدىغان بومبىالردىن پەرقى ئىنكاسى تېز‪ ،‬ھەرىكەتچانلىقى‬ ‫ياخشى‪ ،‬ھەجىمى كىچىكرەك‪ ،‬ئېغىرلىقى يەڭگىل قاتارلىق ئاالھىدىلىك بىلەن پەرقلىنىدۇ‪ ،‬ئاۋىئاتسىيە‬ ‫پۇلىميوتلىرىغا قارىغاندا زەربە بېرىش دائىرىسى يىراق‪ ،‬تېگىش نىسبىتى يۇقىرى‪ ،‬زەربىسى كۈچلۈك‬ ‫ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫تۇنجى قېتىملىق ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبىنى گېرمانىيە ‪-1944‬يىلى ‪-4‬ئايدا ياساپ‬ ‫چىققان لېكىن جەڭگە ئىشلىتلىمىگەن‪ .‬شۇنىڭدىن كېيىن ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرۇلىدىغان بومبىنىڭ‬ ‫تەرەققىياتى ئۈچ باسقۇچنى بېسىپ ئۆتتى‪.‬‬ ‫‪-1‬باسقۇچ‪-1940 :‬يىلالردىن ‪-1950‬يىلالرغىچە بولغان مەزگىل بولۇپ‪ 6~2 ،‬كىلومېتىرغىچە ئۇچاتتى‪.‬‬ ‫ئامېركىلىقالرنىڭ «كۆزئەينەكلىك يىالن» ‪ AIM-9B‬ۋە ئورۇسالرنىڭ ‪ AA-1‬قاتارلىق بومبىلىرى بۇ‬ ‫باسقۇچقا تەۋە‪.‬‬ ‫‪-2‬باسقۇچ‪-1950 :‬يىلالردىن ‪-1960‬يىلالرغىچە بولغان مەزگىللەر بولۇپ‪ ،‬ئاۋازدىن تېز ئۇچۇدىغان‬ ‫ئايروپىالنالرنىڭ ياسىلىشى ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرۇلىدىغان بومبىالرنىڭ تەرەققىياتىنى يەنىمۇ تېزلەتتى‪ .‬بۇ‬ ‫باسقۇچتا ياسالغان بومبىالردىن ئامېرىكىنىڭ ‪ AIM-7E‬بار‪ .‬ھەممە ھاۋارايىدا ئىشلىتىشكە بولىدۇ‪ .‬ۋىيتنام‬ ‫ۋە ئوتتۇرا شەرق ئۇرۇشلىرىدا ئىشلىتىلگەن‪ .‬يۇقىرى تېزلىكتىكى نىشانالرغا ياخشى زەربە بېرەلمىگەن‪.‬‬ ‫‪-3‬باسقۇچ‪-1960 :‬يىلالردىن ‪-1990‬يىلالرغىچە بولغان مەزگىل بولۇپ‪ ،‬ھەممە تەرەپ‪ ،‬ھەممە ھاۋارايى‬ ‫ۋە ھەممە ئېگىزلىكتىكى نىشانغا زەربە بېرەلەيدىغان بومبىالر ياسالغان‪ .‬ئامېرىكىلىقالرنىڭ ‪،AIM-54C‬‬ ‫‪ AIM-120‬ۋە ‪AIM-9L‬؛ ئورۇسالرنىڭ ‪ ،AA-11‬فرانسۇزالرنىڭ سېھىر‪ 2-‬قاتارلىق باشقۇرىلىدىغان‬ ‫بومبىلىرى بار‪.‬‬ ‫‪-1981‬يىلىدىن بۇيان ئامېرىكا‪-‬لىۋىيە ئۇرۇشى‪ ،‬سۈرىيە‪-‬ئىسرائىلىيە ئۇرۇشى ۋە ئەنگلىيە‪-‬ئارگىنتىنا‬ ‫ئۇرۇشىدا كۆپلىگەن قىسقا مۇساپىلىك ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبىالر ئىشلىتىلدى‪.‬‬

‫تۈزۈلۈشى‬ ‫ھاۋادىن ھاۋاغا قارشى باشقۇرىلىدىغان بومبىالرنىڭ ئاساسلىقى تۈزىلىشى تۆۋەندىكىچە‪:‬‬ ‫‪.1‬كونترول قىلىش قۇرۇلمىسى‪ .‬نىشانغا ئەگىشىپ بومبىنى كونترول قىلىدۇ‪ .‬ئاساسلىقى ئىنفرا‬ ‫قىزىل نۇرلۇق‪ ،‬رادارلىق ۋە ئارىالشما قاتارلىق تۈرلىرى بار‪.‬‬ ‫ئىنفرا قىزىل نۇرلۇق كونترول قىلىش قۇرۇلمىسى نىشان تارقاتقان ئىسسىقلىق ئېففىكتىگە ئاساسەن‬ ‫خاتالىق پەرقىنى ھېسابالپ چىقىرىپ بېرىدۇ‪ .‬رادارلىق كونترول قۇرۇلمىسى بولسا بومبىنىڭ ئۆزىدىكى‬ ‫رادار تەمىنلىگەن ئۇچۇرغا ئاساسەن خاتالىق پەرىقىنى ھېساباليدۇ‪ .‬ئارىالشما كونترول قۇرۇلمىسى بولسا‬ ‫ئادەتتە دەسلەپكى ئۇچۇش بۆلىكىدە ئېنىرتسىيە كۈچىدە ئۇچىدۇ‪ ،‬ئوتتۇرا بۆلىكىدە يېرىم ئاكتىپ رادارلىق‬ ‫كونترول قىلىنىدۇ‪ ،‬ئاخىرقى بۆلىكىدە بولسا پۈتۈن ئاكتىپ رادارلىق كونترول قىلىنىدۇ‪.‬‬ ‫بومبىنىڭ ئۆزىگە رادار ئورۇنالشتۇرۇلغان بولسا ئاكتىپ رادارلىق باشقۇرۇلىدىغان بومبا بولىدۇ‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئايروپىالنغا ئورۇنالشتۇرۇلغان رادار بىلەن كونترول قىلىنىدىغان بولسا يېرىم ئاكتىپلىق باشقۇرىلىدىغان‬ ‫بومبا بولىدۇ‪.‬‬ ‫‪.2‬زەربە بېرىش قىسىمى‪ .‬نىشاننى ۋەيران قىلىدىغان قىسىمى بولۇپ‪ ،‬ھەرخىل تۈردىكى يۇقىرى‬ ‫ئېنىرگىيىلىك پارتالتقۇچالر ئىشلىتىلىدۇ‪ ،‬ھەتتا ئاتوم ئېنىرگىيىسى ئىشلىتىلگىنىمۇ بار‪.‬‬ ‫‪.3‬قوزغاتقۇچ قىسىمى‪ .‬ئېنفرا قىزىل نۇرى‪ ،‬رادىئو دولقۇنى قاتارلىقالردا پارتاليدىغان قوزغاتقۇچلىرى بار‪.‬‬ ‫ئەمما كۆپىنچىسىگە يەنىال ئۇرۇلۇش بىلەن پارتاليدىغان قوزغاتقۇچالر ئىشلىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫‪.4‬ئىتتىرىش قۇرۇلمىسى‪ .‬بومبىنى ئىتتىرىپ نىشانغا يەتكۈزىدىغان قىسىمى بولۇپ‪ ،‬قاتتىق‬ ‫يېقىلغۇلۇق راكىتا ئىشلىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫‪.5‬سىرتقى قېپى‪.‬‬ ‫‪.6‬قاناتلىرى‪ .‬بومبىنى كۆتۈرۈش كۈچى بىلەن تەمىنلەش بىلەن بىللە يەنە ئۇچۇش جەريانىدا بوشلۇقتىكى‬ ‫مۇقىملىقىنى ئاشۇرىدۇ‪.‬‬

‫‪105‬‬

‫ئۇ ئايروپىالندىكى كونترول قىلىش قۇرۇلمىسى‪ ،‬قويۇپ بېرىش قۇرۇلمىسى ۋە ھېسابالش قۇرۇلمىلىرى‬ ‫ئومۇمىي ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرۇلىدىغان بومبا سىستېمىسىنى تەشكىل قىلىدۇ‪.‬‬

‫خىزمەت پىرىنسىپى‬ ‫نىشاننى قارىغا ئېلىپ بولغان ۋە بىرقاتار شارائىتلىرى پىشىپ يېتىلگەندىن كېيىن قويۇپ بېرىلىدۇ‪.‬‬ ‫ئايروپىالندىن ئايرىلغاندىن كېيىن قويۇپ بېرىش قۇرۇلمىسىنىڭ خىزمىتى توختايدۇ‪ .‬بومبا بوشلۇقتا‬ ‫تەكشى ھەرىكەت قىلىپ ئۇچۇش جەريانىدا كونترول قىلىش قۇرۇلمىسى توختىماي بومبا بىلەن نىشاننىڭ‬ ‫ئورنىنى ھېسابالپ تۇرىدۇ‪ .‬خاتالىق پەرىقى چىققان ھامان قاناتلىرى ھەرىكەتلىنىپ بومبىنىڭ ھەرىكىتىنى‬ ‫توغرىالپ تۇرىدۇ‪ .‬نىشانغا يېقىنلىشىپ تەگكەندە قوزغاتقۇچ قوزغىلىپ زەربە بېرىش قىسىمىنى پارتلىتىدۇ‪.‬‬

‫تۈرلىرى‬ ‫ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبىالر تۆۋەندىكىدەك تۈرلەرگە بۆلىنىدۇ‪:‬‬ ‫‪.1‬قىسقا مۇساپىلىك باشقۇرىلىدىغان بومبا‬ ‫بوشلۇق مۇبارىزى ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان بولۇپ‪ ،‬كۆپىنچە ئىنفرا قىزىل نۇرلۇق يول باشالش‬ ‫قۇرۇلمىسى قوللىنىلىدۇ‪ .‬مۇساپىسى نەچچە يۈز مېتىردىن ‪ 20‬كىلومېتىرغىچە دائىرىدە بولىدۇ‪ .‬ئېتىپ‬ ‫بولۇپ‪ ،‬كۈزىتىپ تۇرۇش ھاجەتسىز‪ ،‬كارى بولمىسىمۇ بولىدۇ‪ .‬ئەگىشىش دائىرىسى ۋە بۇلۇڭى ئىنتايىن‬ ‫چوڭ‪ .‬ئالدى تەرەپتىن تېزلىنىش بىلەن قويۇپ بەرگەندە ‪ 20‬كىلومېتىردىنمۇ يىراققا زەربە بېرەلەيدۇ‪.‬‬ ‫‪.2‬ئوتتۇرا مۇساپىلىك توسقۇچى باشقۇرىلىدىغان بومبا‬ ‫كۆپىنچە يېرىم ئاكتىپ رادارلىق يول باشالش قۇرۇلمىسى ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬ھەممە ھاۋارايىدا‪ ،‬ھەممە‬ ‫تەرەپكە قويۇپ بېرىشكە بولىدۇ‪ .‬ئادەتتە نەچچە ئون كىلومېتىردىن ‪ 100‬كىلومېتىرغىچە ئارىلىقتا زەربە‬ ‫بېرەلەيدۇ‪.‬‬ ‫‪.3‬ئۇزۇن مۇساپىلىك توسقۇچى باشقۇرۇلىدىغان بومبا‬ ‫ئارىالشما يول باشالش قۇرۇلمىسى ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬ھەممە ھاۋارايىدا ۋە ھەممە تەرەپكە ۋە ھەممە بوشلۇق‬ ‫ئېگىزلىكىگە قويۇپ بېرىشكە بولىدۇ‪ 100 .‬كىلومېتىردىن يىراق ئارىلىقتا تۇرۇپ بوشلۇقتىكى بىر نەچچە‬ ‫نىشانغا زەربە بېرەلەيدۇ‪.‬‬

‫‪106‬‬

‫‪AIM - 9‬‬

‫بۇ ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ يېقىن مۇساپىلىك ئىنفرا قىزىل نۇرلۇق ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان‬ ‫بومبىسى بولۇپ‪ ،‬يېقىن ئارىلىقتىكى كۈرەشچى ئايروپىالنلىرىغا قارشى ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬ئاۋازدىن تېز‬ ‫ئۇچىدۇ‪« .‬شالدىراق قۇيرۇق يىالن» دەپ لەقىمى بار‪« .‬شالدىراق قۇيرۇق يىالن» ھازىرغىچە ئەڭ كۆپ‬ ‫ئىشلىتىلىدىغان ۋە ئەڭ كۆپ نۇسخىلىرى بار باشقۇرىلىدىغان بومبا ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫‪-1949 : AIM-9B‬يىلى تەتقىق قىلىشقا باشلىنىپ ‪-1953‬يىلى ياسالغان ۋە ‪-1956‬يىلى ئارمىيەگە‬ ‫سەپلەنگەن‪-1964 .‬يىلىغىچە ‪ 80900‬تال ياسالغان‪ .‬ئەنگىلىيە‪ ،‬فرانسىيە‪ ،‬گېرمانىيە‪ ،‬ئىتالىيە‪ ،‬گولالندىيە‪،‬‬ ‫ئىسپانىيە‪ ،‬ياپونىيە‪ ،‬فېلىپىن قاتارلىق ‪ 23‬دۆلەتكە سېتىپ بەرگەن‪ .‬ھەرىكەت ئىقتىدارى تۆۋەنرەك بولغان‬ ‫بومباردىمانچى ئايروپىالنالرغا قارشى ياسالغان‪ .‬قويۇپ بېرىلگەندىن كېيىن تەخمىنەن ‪ 20‬سېكۇنت ئەتراپىدا‬ ‫باشقۇرۇلىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 2.83 :‬مېتىر‬ ‫‪ .2‬قاناتلىرىنىڭ كەڭلىكى‪ 60.9 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.3‬دىئامېتىرى‪ 12.7 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ :‬يۇقىرى بوشلۇقتا سۈرئىتى ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.5‬ھەسسىسىگە تەڭ‪ .‬دېڭىز‬ ‫يۈزى ئېگىزلىكىدىكى تېزلىكى ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 1.6‬ھەسسىسىگە تەڭ‪.‬‬ ‫‪-1955 : AIM-9C‬يىلى ياسالغان‪-1962 .‬يىلى رەسمىي ئىشلەپچىقىرىلىشقا باشلىغان‪ .‬تەخمىنەن‬ ‫‪ 2000‬تال ياسالغانلىقى مەلۇم‪ .‬سۈرئىتى ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.5‬ھەسسىسىگە تەڭ‪-1970.‬يىلى ياساشتىن‬ ‫توختىتىلغان‪ 9~8.‬كىلومېتىرغا ئۇرااليدۇ‪ 92 .‬كىلوگرام‪.‬‬ ‫‪-1955 : AIM-9D‬يىلى ئۆزگەرتىپ ياسالغان ۋە ‪-1965‬يىلى ئايروپىالنغا‬ ‫سەپلەنگەن‪ .‬جەمئىي ‪ 12‬مىڭ تال ياسالغانلىقى مەلۇم‪ .‬سۈرئىتى ئاۋاز‬ ‫تېزلىكىنىڭ ‪ 2.5‬ھەسسىسىگە تەڭ‪ 3.4 .‬كىلومېتىرغا ئۇرااليدۇ‪ .‬ئېغىرلىقى‬ ‫‪ 88.5‬كىلوگرام‪.‬‬ ‫‪-1955 : AIM-9G‬يىلى ياسىلىپ‪-1962 ،‬يىلى ئىشلەپچىقىرىلغان ۋە ‪-1970‬يىلى ئىشلەپچىقىرىشتىن‬ ‫توختىتىلغان‪ .‬جەمئىي ‪ 2120‬تال ياسالغىنى مەلۇم‪ .‬ئۇزۇنلۇقى ‪ 2.87‬مېتىر‪ .‬تېزلىكى ئاۋاز تېزلىكىنىڭ‬ ‫‪ 2.5‬ھەسسىسىگە تەڭ‪ .‬ئېغىرلىقى ‪ 88‬كىلوگرام‪.‬‬ ‫‪-1978 : AIM-9H‬يىلى ياسالغان‪-1981 ،‬يىلى ئىشلەپچىقىرىشتىن توختىتىلغان‪ .‬جەمئىي ‪7700‬‬ ‫تال ياسالغانلىقى مەلۇم‪ .‬ئىشلىتىش مۇساپىسى ‪ 2.4‬كىلومېتىر‪ .‬ئېغىرلىقى ‪ 84.5‬كىلوگرام‪.‬‬ ‫‪-1969 : AIM-9E‬يىلى ئىشلەپچىقىرىشتىن توختىتىلغان‪ .‬جەمئىي‬ ‫‪ 5000‬تال ياسالغانلىقى مەلۇم‪ .‬باشقۇرۇلۇش ۋاقتى ‪ 20‬سېكۇنت‪ .‬كۆپ قىسىمى‬ ‫‪ AIM-9B‬گە ئوخشايدۇ‪ .‬ئىشلىتىش مۇساپىسى ‪ 3.7‬كىلومېتىر‪ ،‬تېزلىكى ئاۋاز‬ ‫تېزلىكىنىڭ ‪ 2.5‬ھەسسىسىگە تەڭ‪ .‬ئېغىرلىقى ‪ 74.5‬كىلوگرام‪.‬‬

‫‪107‬‬

‫‪-1977 : AIM-9J‬يىلى ياساپ سەپلەنگەن‪ .‬جەمئىي ‪ 10‬مىڭ تال‬ ‫ياسالغانلىقى مەلۇم‪ .‬ئىشلىتىش مۇساپىسى ‪ 3.4‬كىلومېتىر‪ ،‬ئېغىرلىقى ‪78‬‬ ‫كىلوگرام‪.‬‬ ‫‪ : AIM-9N‬جەمئىي ‪ 8300‬تال ياسالغانلىقى مەلۇم‪ .‬ئېغىرلىقى ‪ 84‬كىلوگرام‪ .‬ئۇزۇنلۇقى ‪310‬‬ ‫سانتىمېتىر‪ .‬داۋاملىق ئىشلەپچىقىرىلىپ ئىشلىتىلىۋاتىدۇ‪.‬‬ ‫‪-1979 : AIM-9P‬يىلى ياسىلىپ‪-1980 ،‬يىلى سەپلەنگەن‪ .‬جەمئىي ‪21‬‬ ‫مىڭ تال ياسالغىنى مەلۇم‪ .‬كونترول قىلىش ۋاقتى ‪ 40‬سېكۇنت ئەتراپىدا‪.‬‬ ‫‪-1975 : AIM-9L‬يىلى ياسالغان‪ .‬جەمئىي ‪ 189‬مىڭ تال ياسالغىنى مەلۇم‪ .‬ئىشلىتىش مۇساپىسى‬ ‫‪ 7‬كىلومېتىر‪ ،‬ئەڭ يېقىن ئىشلىتىش مۇساپىسى ‪ 500‬مېتىر‪ ،‬ئېغىرلىقى ‪ 87‬كىلوگرام‪، F-15 ، F-14 .‬‬ ‫‪ F-16‬قاتارلىق ئايروپىالنالرغا سەپلىنىدۇ‪ .‬گېرمانىيە‪ ،‬ئەنگلىيە‪ ،‬نورۋېگىيە‪ ،‬ئىتالىيە ۋە ياپونىيە قاتارلىق‬ ‫دۆلەتلەرنىڭ ياساش ھوقۇقى بار‪ .‬سەئۇدىي ئارمىيىسىگە ‪-1981‬يىلى ‪ 1177‬تال سېتىپ بەرگەن‪ .‬ئامېرىكا‬ ‫دېڭىز ئارمىيىسىدىكى ھەربىرىنىڭ باھاسى ‪ 70‬مىڭ دولالر‪ ،‬ھاۋا ئارمىيىىسىدىكىنىڭ ‪ 54‬مىڭ دولالر‪.‬‬ ‫ئەنگىلىيە‪-‬ئارگېنتىنا ئۇرۇشىدا ‪ 27‬تال ‪ AIM-9L‬ئىشلىتىلگەن ۋە ‪ 24‬تال نەق تەگكەن‪-1982 .‬يىلىدىكى‬ ‫سۈرىيە‪-‬ئسىرائىلىيە ئۇرۇشىدا ئىسرائىلىيە ئېف‪ 16-‬بىلەن ‪ AIM-9L‬نى ئىشلىتىپ سۈرىيەنىڭ كۆپلىگەن‬ ‫مىگ‪21-‬ۋە مىگ‪ 23-‬ئايروپىالنىنى ئېتىپ چۈشۈرگەن‪.‬‬

‫‪ AIM-9L‬نۇسخىسىنىڭ تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 2.87 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬دىئامېتىرى‪ 127 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.3‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 18.5 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ يۇقىرى تېزلىكى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.5‬ھەسسىسىگە تەڭ‬ ‫‪.5‬ئاساسلىق جەڭ قىسىمىنىڭ ئېغىرلىقى‪ 94 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.6‬ئەڭ يۇقىرى ئىشلىتىش ئېگىزلىكى‪ 15000 :‬مېتىر‬ ‫‪-1982 : AIM-9M‬يىلى ياسالغان‪ .‬جەمئىي ‪ 13‬مىڭ تال ياسالغىنى مەلۇم‪ .‬ھەربىرىنىڭ باھاسى ‪73‬‬ ‫مىڭ دولالر ئەتراپىدا بولغان‪.‬‬ ‫‪-1989‬يىلى ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيىسى ‪ AIM-9‬بىلەن لىۋىيەنىڭ مىگ‪ 23-‬كۆرۈشچى ئايروپىالنىدىن‬ ‫بىرنى ئېتىپ چۈشۈرىۋەتكەن‪.‬‬ ‫پارىس قولتۇقى ئۇرۇشىدا ئامېرىكا ئارمىيىسى ‪ AIM-9‬نى ئىشلىتىپ ئىراق ئارمىيىسىنىڭ كۆپ‬ ‫ئايروپىالنلىرىنى چۈشۈرىۋەتكەن‪.‬‬ ‫ئافغانىستان جىھادىغا ئىشلىتىلگەن ئامېرىكىنىڭ كۈرەشچى ئايروپىالنلىرىنىڭ ھەممىسى ئۆزىنى‬ ‫قوغداش ئۈچۈن چوقۇم ‪ AIM-9‬نى سەپلەپ ئاندىن ۋەزىپە ئىجرا قىلغان‪.‬‬

‫‪108‬‬

‫‪AIM - 120‬‬

‫‪ AIM-120‬ئوتتۇرا مۇساپىلىك ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبا بولۇپ‪ ،‬ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيىسى‬ ‫تۇنجى بولۇپ ئىشلەتكەن «ئېتىلغاندىن كېيىن كارى بولمىسىمۇ بولىدىغان» باشقۇرىلىدىغان بومبىدۇر‪.‬‬ ‫‪-1990‬يىلى ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسىگە سەپلەنگەن‪ .‬رادارلىق ئاكتىپ يول باشالش بومبا بېشى‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان‪-1985 .‬يىلى ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ سېتىۋالغان ھەربىر تالنىڭ باھاسى ‪290‬‬ ‫مىڭ دولالر بولغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬بومبىنىڭ ئۇزۇنلۇقى‪ 3.55 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬دىئامېتىرى‪ 18.3 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.3‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 75~65 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.4‬ئەڭ چوڭ تېزلىكى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 4‬ھەسسىسىگە تەڭ‬ ‫‪.5‬جەڭ قىلىش قىسىمىنىڭ ئېغىرلىقى‪ 150 :‬كىلوگرام‬ ‫پارىس قولتىقى ئۇرىشىدىن كېيىن ‪-1991‬يىلى ‪-12‬ئاينىڭ ‪-27‬كۈنى ئامېرىكىلىقالر ئىراقنىڭ‬ ‫شىمالىدىكى ئۇچۇش چەكلەنگەن رايونغا ئېف‪ 16-‬بىلەن بېسىپ كىرىپ‪ ،‬ئىراق ئارمىيىسىنىڭ مىگ‪25-‬‬ ‫كۈرەشچى ئايروپىالنىغا ‪ AIM-120‬باشقۇرىلىدىغان بومبا بىلەن ھۇجۇم قىلىپ چۈشۈرىۋەتكەن‪.‬‬ ‫‪-1992‬يىلى يەنە چەكلەنگەن رايونغا بېسىپ كىرىپ ‪ AIM-120‬باشقۇرىلىدىغان بومبا بىلەن مىگ‪23-‬‬ ‫تىن بىرنى ئېتىپ چۈشۈرىۋەتكەن‪.‬‬ ‫‪-1994‬يىلى ‪-4‬ئايدا ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئېف‪ 15-‬كۈرەشچى ئايروپىالنى ئايرىم‪-‬ئايرىم ھالدا‬ ‫‪ AIM-9‬ۋە ‪ AIM-120‬باشقۇرىلىدىغان بومبىسى بىلەن ئۆزىنىڭ قۇرۇقلۇق ئارمىيىسىدىكى ‪UH-60‬‬ ‫تىكئۇچار ئايروپىالنىدىن ئىككىنى ئېتىپ چۈشۈرۈپ‪ 26 ،‬نەپەر بىرلەشكەن دۆلەت تەشكىالتىنىڭ يۇقىرى‬ ‫ئەمەلدارلىرىنى ئۆلتۈرىۋەتكەن‪ .‬سەۋەبى ئېنىق ئەمەس‪.‬‬ ‫‪-199‬يىلى كوسوۋو توقۇنىشىدا گولالندىيە ھاۋا ئارمىيىسى ئېف‪ 16-‬گە سەپلەنگەن ‪ AIM-120‬بىلەن‬ ‫مىگ‪ 29-‬كۈرەشچى ئايروپىالنىدىن بىرنى ئېتىپ چۈشۈرىۋەتكەن‪.‬‬ ‫«‪-11‬سىنتەبىر ۋەقەسى» دىن كېيىن ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسى كۈرەشچى ئايروپالنلىرىغا ‪AIM-120‬‬ ‫باشقۇرىلىدىغان بومبىنى كەڭ كۆلەمدە ئىشلەتتى‪ .‬ئافغانىستان جىھادىدىمۇ ئارمىيەگە كۆپ مىقداردا‬ ‫سەپلىدى‪.‬‬

‫‪109‬‬

‫‪)Amos( AA-9‬‬ ‫‪-1976‬يىلى ئورۇسالر ياساشقا باشالپ‪-1981 ،‬يىلى ئىشلەپچىقىرىشنى باشلىغان‪ .‬جەمئىي ‪ 3600‬تال‬ ‫ياسالغانلىقى مەلۇم‪ .‬مىگ‪ ،25-‬مىگ‪ ،29-‬مىگ‪ 31-‬ۋە سۇ‪ 27-‬لەرگە سەپلىنىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ :‬رادارلىق نۇسخىسى ‪ 4‬مېتىر‪ ،‬ئىنفرا قىزىل نۇرلۇق نۇسخىسى ‪ 3.7‬مېتىر‬ ‫‪.2‬دىئامېتىرى‪ 28 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.3‬ئېغىرلىقى‪ 300 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.4‬مۇساپىسى‪ :‬ئۇدۇل كەلسە ‪ 45~19‬كىلومېتىر‪ ،‬كەينىدىن ئەگەشسە ‪ 10~8‬كىلومېتىر‬ ‫‪.5‬تېزلىكى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 4.5~3.5‬ھەسسىسىگە تەڭ‪.‬‬

‫‪110‬‬

‫‪MICA‬‬

‫‪-1982‬يىلى دەسلەپتە ياسالغان‪ ،‬فرانسىيىنىڭ ‪ Mirage 2000-5‬قاتارلىق كۈرەشچى ئايروپىالنلىرىغا‬ ‫سەپلەنگەن‪ .‬يىراق ئارىلىقتىمۇ‪ ،‬يېقىن ئارىلىقتىمۇ ئىشلىتىشكە بولىدۇ‪ .‬بۇ ھەقىقىي مەنىدىكى «ئېتىپ‬ ‫بولۇپ كارى بولمىسىمۇ بولىدىغان» باشقۇرىلىدىغان بومبا بولۇپ‪ ،‬ئېغىرلىقى ‪ 110‬كىلوگرام‪.‬‬

‫ئۇ ئاساسلىق ‪ 4‬خىل ھالەتتە ئىشلىتىلىدۇ‬ ‫①يىراق مۇساپىلىك‪( ،‬يەنى ‪ 60‬كىلومېتىردىن يىراق مۇساپىگە قويۇپ بېرىلىدۇ) كۆپ نىشاننى توسۇش‬ ‫(مەسىلەن‪ ،‬ئېنىرتسيە بىلەن ئۇچىدىغان بومبا‪ ،‬ئۇچۇش داۋامىدا نىشان مەلۇماتىنى ھېساباليدىغان‪ ،‬ئېنفرا‬ ‫قىزىل نۇر ياكى ماگنېت مەيدانى ئارقىلىق كونترول قىلىنىدىغان باشقۇرىلىدىغان بومبىالر)؛‬ ‫②ئوتتۇرا مۇساپىلىك‪ ،‬كۆپ نىشاننى توسۇش؛‬ ‫③يېقىن مۇساپىلىك ھاۋادا ئېلىشىش؛‬ ‫④ئۆزىنى قوغداش‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 3.1 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬دىئامېتىرى‪ 32 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.3‬ئېغىرلىقى‪ 110 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.4‬مۇساپىسى‪ 50 :‬كىلومېتىر‬

‫‪111‬‬

‫‪R.550‬‬

‫فرانسىيىنىڭ باشقۇرىلىدىغان بومبىسى بولۇپ‪-1975 ،‬يىلى ئىشلەپچىقىرىلغان‪ .‬ئاسان دەخلىگە‬ ‫ئۇچرىمايدۇ ۋە ھەممە يۆنىلىشتە قويۇپ بىرىلەلەيدۇ‪ .‬سىرتقى كۆرۈنىشى ئامېرىكىنىڭ «شالدىراق قۇيرۇق‬ ‫يىالن» باشقۇرىلىدىغان بومبىسىغا بەكمۇ ئوخشايدۇ‪.‬‬ ‫فرانسىيە‪ ،‬گېرمانىيە‪ ،‬ئىتالىيە ۋە سەئۇدىي قاتارلىق دۆلەتلەر ئىشلىتىدۇ‪ .‬جەمئىي ‪ 8188‬تال ياسالغانلىقى‬ ‫مەلۇم‪-1985 .‬يىلىدىكى ھەر بىرىنىڭ باھاسى ‪ 75‬مىڭ دولالر بولغان‪ .‬ئىككىنچى نۇسخىسىنىڭ باھاسى‬ ‫‪ 89‬مىڭ دولالر بولغان‪.‬‬ ‫‪ R.550‬نىڭ ساقالش مۇددىتى ئۇزۇن‪ ،‬ئاسراش ئاسان‪ ،‬ئامېرىكىلىقالرنىڭ «شالدىراق قۇيرۇق يىالن» ى‬ ‫بىلەن ئوخشاش سۇپىدا قويۇپ بەرگىلى بولىدۇ‪ .‬پارتلىغاندىكى چاچمىسى ‪ 900‬تال ئەتراپىدا‪.‬‬ ‫‪-1980‬يىلىدىكى ئىراق‪-‬ئىران ئۇرۇشىدا ئىراقنىڭ كۈرەشچى ئايروپىالنى ‪ R.550‬نى ئىشلىتىپ‬ ‫ئىراننىڭ بىر كۈرەشچى ئايروپىالنىنى چۈشۈرگەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 2.74 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬دىئامېتىرى‪ 15.7 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.3‬ئېغىرلىقى‪ 90 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.4‬تېزلىكى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 3‬ھەسسىسىگە تەڭ (ئىككىنچى نۇسخىسىنىڭ تېزلىكى ئاۋاز‬ ‫تېزلىكىنىڭ ‪ 5‬ھەسسىسىگە تەڭ)‬ ‫‪.5‬ئىشلىتىش مۇساپىسى‪ 5000 :‬مېتىر ئېگىزلىكتە ‪ 4‬كىلومېتىر‪ 12 ،‬مىڭ مېتىر ئېگىزلىكتە ‪6‬‬ ‫كىلومېتىر‬

‫‪112‬‬

‫‪Shafrir2‬‬

‫‪-1969‬يىلى ئىسرائىلىيەدە ياسالغان ۋە ‪-1972‬يىلى ئارمىيەگە سەپلەنگەن‪ .‬مىنۇتىغا ئايلىنىش سانى‬ ‫‪ 10‬مىڭغا يېتىدۇ‪ 11663 .‬تال ياسالغانلىقى مەلۇم‪-1985 .‬يىلىدىكى ھەر بىرىنىڭ باھاسى ‪ 99‬مىڭ دولالر‬ ‫بولغان‪.‬‬ ‫ئارگىنتىنا‪ ،‬جەنۇبىي ئافرىقا قاتارلىق دۆلەتلەرگە سېتىپ بېرىلگەن بولۇپ‪-1983 ،‬يىلىغىچە سىرتقا‬ ‫سېتىش سوممىسى ‪ 160‬مىليون دولالرغا يەتكەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 2.6 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬دىئامېتىرى‪ 16 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.3‬ئېغىرلىقى‪ 93 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.4‬مۇساپىسى‪ 4 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.5‬تېزلىكى‪ :‬ئاۋاز تېزلىكىنىڭ ‪ 2.5‬ھەسسىسىگە تەڭ‬

‫‪113‬‬

‫‪ .2‬ھاۋادىن يەرگە قارشى بومبىالر‬ ‫ھاۋادىن قۇرۇقلۇققا قارشى باشقۇرۇلىدىغان بومبىالر ـــ ئايروپىالنالردىن يەرگە ياكى سۇ يۈزىدىكى نىشانغا‬ ‫زەربە بېرىدىغان باشقۇرۇلىدىغان بومبىنى كۆرسىتىدۇ‪.‬‬ ‫بوشلۇقتىن يەرگە زەربە بېرىدىغان باشقا تۈردىكى قورالالردىن تېگىش نىسبىتى يۇقىرى‪ ،‬ھەرىكەتچانلىقى‬ ‫ياخشى‪ ،‬ھاۋاغا قارشى قورالالردىن مەخپىي ھالدا زەربە بېرىش قاتارلىق ئاالھىدىلىك بىلەن پەرقلىنىدۇ‬ ‫لېكىن باھاسى يۇقىرى‪ ،‬رېمونت قىلىش مۇرەككەپ‪.‬‬ ‫ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە‪ ،‬گىرمانىيە تۇنجى بولۇپ ‪ HS293‬باشقۇرۇلىدىغان بومبىنى‬ ‫ئىشلىتىپ نۇرغۇنلىغان سودا پاراخوتلىرىنى چۆكتۈرىۋەتكەن ۋە ‪ V-1‬باشقۇرۇلىدىغان بومبىنى ئايروپىالنغا‬ ‫سەپلەپ لوندوننى بومباردىمان قىلغان‪ .‬كېيىنچە يەردىن ھاۋاغا باشقۇرىلىدىغان بومبىالرنىڭ تەرەققىي‬ ‫قىلىشى بىلەن ئامېرىكا‪ ،‬سوۋېت ئىتتىپاقى‪ ،‬ئەنگىلىيە قاتارلىق دۆلەتلەر ھەرخىل تۈردىكى ھاۋادىن يەرگە‬ ‫قويۇپ بېرىلىدىغان باشقۇرۇلىدىغان بومبىالرنى تەرەققىي قىلدۇردى‪-1990 .‬يىلغا كەلگىچە ‪ 10‬نەچچە خىل‬ ‫تۈردىكى ھاۋادىن يەرگە باشقۇرۇلىدىغان بومبىالر ۋىيتنام ئۇرۇشى‪-4 ،‬قېتىملىق ئوتتۇرا شەرق ئۇرۇشى‪،‬‬ ‫ئىراق‪-‬ئىران ئۇرۇشى ۋە پارىس قولتۇقى ئۇرۇشى قاتارلىق ئۇرۇشالردا كەڭ تۈردە ئىشلىتىلدى‪ .‬كېيىنچى‬ ‫يەنە ئىزچىل تەرەققىي قىلدۇرۇلۇپ‪ ،‬مۇساپىسى‪ ،‬تېزلىكى‪ ،‬دەخلىگە قارشى ئىقتىدارى‪ ،‬كۆپ خىل نىشانغا‬ ‫زەربە بېرىش ئىقتىدارى قاتارلىق جەھەتلەردە ئۈزلۈكسىز تەرەققىي قىلدى‪.‬‬

‫تانكىغا قارشى باشقۇرۇلىدىغان بومبا‬ ‫تانكىنى پاچاقالش ئۈچۈن ياسالغان باشقۇرۇلىدىغان بومبا بولۇپ‪ ،‬تانكىغا قارشى باشقا قورالالرغا قارىغاندا‬ ‫ئېغىرلىقى يەڭگىل‪ ،‬ھەرىكەتچان‪ ،‬تېگىش نىسبىتى يۇقىرى‪ ،‬زەربىسى چوڭ‪ ،‬مۇساپىسى يىراق بولۇش‬ ‫قاتارلىق ئاالھىدىلىكلەرگە ئىگە‪ .‬يەردىن‪ ،‬ماشىنىدىن‪ ،‬تىكئۇچاردىن ھەتتا پاراخوتتىن قويۇپ بېرىشكە‬ ‫بولىدۇ‪.‬‬ ‫بەزى تانكىغا قارشى باشقۇرۇلىدىغان بومبىالر ‪ 1‬مېتىر ‪ 40‬سانتىمېتىرلىق مۇداپىئە قەۋىتىنى‬ ‫تېشىۋېتەلەيدۇ‪.‬‬

‫‪114‬‬

‫‪MK84‬‬

‫بۇ ئۆز ئېغىرلىقى بىلەن يەرگە چۈشىدىغان پارتالتقۇچ‪ .‬دىئامېتىرى ‪ 457‬مىللىمېتىر‪ ،‬ئۇزۇنلۇقى ‪3.848‬‬ ‫مېتىر‪ ،‬ئېغىرلىقى ‪ 429‬كىلوگرام‪ .‬ۋەيران قىلىش كۈچى ئاشۇرۇلغان‪.‬‬ ‫ئامېرىكا ئارمىيىسىنىڭ ھەرخىل ئايروپىالنلىرىغا سەپلىنىدۇ‪ B-1B .‬بومباردىمانچى ئايروپىالنى بىر‬ ‫قېتىمدا ‪ 24‬تال ‪ MK84‬پارتالتقۇچ ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪ B-2 .‬بومباردىمانچى ئايروپىالنى بولسا ‪ 16‬تال ئېلىپ‬ ‫ئۇچااليدۇ‪.‬‬ ‫‪ MK84‬پارتالتقۇچقا الزېرلىق باشقۇرۇش سىستېمىسى ئورۇنالشتۇرۇلغان نۇسخىسى ـــ «‪»宝石路‬‬ ‫تىپلىق الزېرلىق پارتالتقۇچ دەپ ئاتىلىدۇ‪.‬‬ ‫‪ MK84‬پارتالتقۇچنىڭ بۇزغۇنچىلىق كۈچى ئىنتايىن چوڭ بولۇپ‪ ،‬بىر تال بومبا ‪ 4‬قەۋەتلىك بىنانى‬ ‫پۈتۈنلەي بۇزىۋېتەلەيدۇ‪ .‬ئامېرىكا ئارمىيىسى ئافغانىستان جىھادىدا بەك كۆپ ئىشلەتكەن‪.‬‬

‫‪( AGM-65‬موزاي)‬

‫‪ AGM-65‬يېقىن مۇساپىلىك ھاۋادىن يەرگە باشقۇرىلىدىغان بومبا بولۇپ‪ ،‬ئاساسلىق دۈشمەننىڭ‬ ‫تانكا‪-‬بروۋنېۋىكلىرى‪ ،‬مۇقىم مەركەزلىرىگە زەربە بىرىشتىن باشقا يەنە دېڭىزدىكى كېمىلەرگىمۇ زەربە‬ ‫بېرەلەيدۇ‪ .‬ئاساسلىقى ‪ AGM-65F ،AGM-65E ،AGM-65D‬ۋە ‪ AGM-65G‬قاتارلىق نۇسخىلىرى‬ ‫بار‪ E .‬نۇسخىسىغا الزېرلىق يول باشالش ئىقتىدارى سەپلەنگەن‪ ،‬باشقىلىرىغا بولسا ئىنفرا قىزىل نۇرلۇق‬ ‫يول باشالش ئىقتىدارى سەپلەنگەن‪.‬‬ ‫‪ AGM-65G‬نىڭ ئۇزۇنلۇقى ‪ 2.49‬مېتىر‪ ،‬دىئامېتىرى ‪ 305‬مىلللىمېتىر‪ ،‬ئەڭ تېز سۈرئىتى ئاۋاز‬ ‫سۈرئىتىنىڭ ‪ 1.2‬ھەسسىسىگە تەڭ‪ ،‬ئەڭ يىراق مۇساپىسى ‪ 25‬كىلومېتىر‪.‬‬ ‫پارىس قولتىقى ئۇرۇشىدا ئامېرىكا ئارمىيىسى جەمئىي ‪ 7400‬تال ئەتراپىدا باشقۇرىلىدىغان بومبا‬ ‫ئىشلەتكەن بولۇپ‪ 5506 ،‬تال بومبا ‪ AGM-65‬ئىدى‪ .‬بۇالر بىلەن ‪ 1000‬غا يېقىن تانكا‪ 1300 ،‬ئەتراپىدا‬ ‫توپ قورال ۋە ‪ 2000‬ئەتراپىدا ھەرخىل ماشىنىالرنى ۋەيران قىلغان ئىكەن‪.‬‬ ‫ئافغانىستان جىھادىدىمۇ ئامېرىكا ئارمىيىسى ‪ AGM-65G‬نى كەڭ كۆلەمدە ئىشلەتكەن‪ .‬ئېف‪ 16-‬ۋە‬ ‫ئا‪ 10-‬ئايروپىالنلىرى بىلەن مۇشۇ بومبىدا مۇجاھىدالرنىڭ غارلىرى ۋە مەركەزلىرىگە ھۇجۇم قىلغان‪.‬‬

‫‪115‬‬

‫‪ AGM-88‬رادارغا قارشى باشقۇرىلىدىغان بومبا‬ ‫بۇ ـــ ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيىسى ۋە ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئوتتۇرا مۇساپىلىك يۇقىرى سۈرئەتلىك رادارغا‬ ‫قارشى باشقۇرىلىدىغان بومبىسى بولۇپ‪ ،‬ئۇزۇنلۇقى ‪ 4.14‬مېتىر‪ ،‬دىئامېتىرى ‪ 254‬مىللىمېتىر‪ ،‬قانات‬ ‫كەڭلىكى ‪ 1.13‬مېتىر‪ ،‬ئاساسلىق جەڭ قىسىمى ‪ 48‬كىلوگرام‪ .‬بۇ بومبىغا كەڭ دائىرىلىك كۆرىدىغان‪،‬‬ ‫پاسسىپ‪ ،‬باشقۇرىلىدىغان بومبا بېشى ئورنىتىلغان‪ .‬ھەرخىل رادار ئۇچۇرلىرىنى تەكشۈرۈش ۋە ئىز قوغالش‬ ‫ئىقتىدارى بار‪ .‬ئەڭ چوڭ تېزلىكى ‪ 2280‬كىلومېتىر ھەر سائەت‪ ،‬ئەڭ يىراق مۇساپىسى ‪ 78‬كىلومېتىر‪.‬‬ ‫‪ AGM-88‬نىڭ مۇساپىسى يىراق‪ ،‬سۈرئىتى تېز‪ ،‬ۋەھىمىسى چوڭ‪ ،‬كۆپ خىل ئايروپىالنالرغا سەپلىگىلى‬ ‫بولىدىغان ئاالھىدىلىكلىرى بار‪.‬‬ ‫ئامېرىكا ئارمىيىسى رادارغا قارشى ئىقتىدارنى بوشلۇقتىكى كونتروللۇقنى قولغا كەلتۈرىدىغان ئاساسلىق‬ ‫ئامىل دەپ قاراپ‪ ،‬بۇ ئىقتىدارنى ئىزچىل تەرەققىي قىلدۇرۇپ كەلدى‪ .‬ئامېرىكىنىڭ «‪»wild weasel‬‬ ‫(ئاغمىخان) ئاالھىدە قىسىملىرى دۈشمەننىڭ رادار سىستېمىسىغا بېسىم كەلتۈرۈش ئۈچۈن مەخسۇس‬ ‫‪ AGM-88‬نى ئىشلىتىدۇ‪.‬‬ ‫بەزى مەلۇماتالردا ئېيتىلىشىچە‪ ،‬ئافغانىستان جىھادىدا ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيىسى ۋە قۇرۇقلۇق ئارمىيىسى‬ ‫دەسلەپتىال ‪ AGM-88‬بىلەن تالىبانالرنىڭ رادارلىرىغا ھۇجۇم قىلغان‪.‬‬

‫‪116‬‬

‫‪ .3‬ئاۋىئاتسىيە پۇلىميوتلىرى‬ ‫‪M - 39E‬‬

‫بۇ ئامېرىكىلىقالرنىڭ پۇلىميوتى بولۇپ‪-1952 ،‬يىلى ياسالغان‪B-57 ، F-5 ، F-100 ، F-85 .‬‬ ‫قاتارلىق ئايروپىالنالرغا سەپلەنگەن‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 1830 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 77 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 1036 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 20 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬مىنۇتىغا ‪ 1500‬پاي‬

‫‪M61A1‬‬ ‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 1844.7 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 115.7 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪1036 :‬‬ ‫مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 20 :‬سانتىمېتىر‬ ‫ئېتىش‬ ‫‪.5‬ئوق‬ ‫مىنۇتىغا ‪ 4400‬پاي‬

‫سۈرئىتى‪:‬‬

‫‪.6‬ئىشلىتىش مۇساپىسى‪3000 :‬‬ ‫مېتىر‬

‫‪117‬‬

‫‪M197‬‬ ‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 1892 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 66 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 1036 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 20 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬مىنۇتىغا ‪ 3000‬پاي‬ ‫‪.6‬ئىشلىتىش مۇساپىسى‪ 2000 :‬مېتىر‬

‫‪GE CAL12.7‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 1181 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 29.9 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 884 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 12.7 :‬سانتىمېتىر‬ ‫پاي‬

‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬ئۈچ ئوقنەيچىلىكى مىنۇتىغا ‪ 4000‬پاي؛ ئالتە ئوقنەيچىلىكى مىنۇتىغا ‪8000‬‬

‫‪118‬‬

‫‪XM188E1‬‬ ‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 1440 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 50 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 792 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 30 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬مىنۇتىغا ‪ 2000~200‬پاي‬

‫‪GAU - 8‬‬ ‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 2896 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 281.2 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 1051 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 30 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬مىنۇتىغا ‪ 2100‬پاي‬

‫‪119‬‬

‫‪KM.11MOD5‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 1994 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 108.8 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 975 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 20 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬مىنۇتىغا ‪ 4200‬پاي‬ ‫‪.6‬ئىشلىتىش مۇساپىسى‪ 950 :‬مېتىر‬

‫‪EX-34‬‬

‫ئامېرىكا خىئوستون شىركىتىنىڭ ئايروپىالنلىرىغا سەپلەنگەن‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬ئامېرىكا قۇرۇقلۇق‬ ‫ئارمىيىسىنىڭ بەزى زەنجىر تاپانلىرىغىمۇ ئورۇنالشتۇرۇلغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 889 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 13.2 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 862 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 7.62 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬مىنۇتىغا ‪ 600‬پاي‬ ‫‪.6‬ئىشلىتىش مۇساپىسى‪ 900 :‬مېتىر‬

‫‪120‬‬

‫‪M230A1‬‬

‫‪-1982‬يىلى ياسالغان‪ .‬ئاپاچى تىكئۇچارنىڭ ئاساسلىق پۇلىميوتى‪ .‬ئىشلىتىش ئۆمۈرى ‪ 10‬مىڭ پاي‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 1638 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 55.8 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 808 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 30 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬مىنۇتىغا ‪ 1000‬پاي‬

‫‪HC-23‬‬ ‫‪-1946‬يىلى ياسالغان‪ .‬مىگ‪ 15-‬گە سەپلەنگەن‪ .‬ئىشلىتىش ئۆمۈرى ‪ 4000‬پاي‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 1983 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 37 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 690 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 23 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬مىنۇتىغا ‪ 550‬پاي‬

‫‪121‬‬

‫‪GE 25‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 2209.8 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 86 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 1097 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 25 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬مىنۇتىغا ‪ 2000‬پاي‪ ،‬ئۆزگەرتىشكە بولىدۇ‪.‬‬

‫‪ AH-1S‬گە ئورۇنالشتۇرۇلۇشى‬

‫‪122‬‬

‫‪HP-30‬‬

‫‪-1958‬يىلى ياسالغان‪ .‬مىگ‪ 21-‬ۋە تۇ‪ 22-‬گە سەپلەنگەن‪ .‬ئىشلىتىش ئۆمۈرى ‪ 2000‬پاي‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 2150 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 66 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 780 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 30 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬مىنۇتىغا ‪ 900‬پاي‬

‫«‪ »1‬شەكىللىك ئاۋىئاتسىيە پۇلىميۇتى‬

‫بۇ خىتايالرنىڭ پۇلىميوتى‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 2148 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.2‬ئېغىرلىقى‪ 39 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.3‬دەسلەپكى ئوق تېزلىكى‪ 680 :‬مېتىر ھەر سېكۇنت‬ ‫‪.4‬دىئامېتىرى‪ 23 :‬سانتىمېتىر‬ ‫‪.5‬ئوق ئېتىش سۈرئىتى‪ :‬مىنۇتىغا ‪ 950‬پاي‬

‫‪123‬‬

‫‪ .4‬ئاۋىئاتسىيە مىنالىرى‬ ‫ئاۋىئاتسىيە مىنالىرىنىڭ تۈرلىرى ئىنتايىن كۆپ بولۇپ‪ ،‬تۆۋەندىكىلەر بار‪:‬‬

‫‪.1‬ئادەتتىكى مىناالر‬ ‫‪1A03M NA‬‬

‫ئامېرىكىلىقالر ياسىغان كونا ئۇسلۇپتىكى مىنا بولۇپ‪ ،‬يەرگە چۈشۈپ پارتلىغاندىن كېيىن ھاسىل‬ ‫قىلغان ئورەكنىڭ چوڭقۇرلىقى ‪ 60‬سانتىمېتىر ۋە دىئامېتىرى ‪ 2‬مېتىر ئەتراپىدا بولىدۇ‪ .‬تەخمىنەن ‪12.2‬‬ ‫مېتىر ئەتراپىدىكى ئادەمنى ئۆلتۈرىدۇ ۋە چاچمىلىرى ‪ 900‬مېتىر يىراقلىققا چاچرايدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئېغىرلىقى‪ 56.6 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.2‬ئۇزۇنلۇقى‪ 1033 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.3‬دىئامېتىرى‪ 208 :‬مىللىمېتىر‬

‫‪M110‬‬

‫بۇ ئامېرىكىلىقالر ياسىغان ‪ 10‬توننىلىق مىنا‪ .‬ھازىر ئىشلەپچىقىرىشتىن توختىتىلغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئېغىرلىقى‪ 10436 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.2‬ئۇزۇنلۇقى‪ 7747 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.3‬دىئامېتىرى‪ 1168 :‬مىللىمېتىر‬

‫‪124‬‬

‫‪ .2‬ئادەمگە قارشى مىناالر‬ ‫‪BLU - 26‬‬

‫بۇنى ئامېرىكا ئارمىيىسى ۋىيتنام ئۇرۇشىدا ئادەمگە قارشى ئىشلەتكەن بولۇپ‪ ،‬ئۇندىن باشقا يەنە‬ ‫ماشىنا‪ ،‬ماي باكلىرى‪ ،‬توختىتىپ قويۇلغان ئايروپىالن‪ ،‬ئوق‪-‬دورا‪ ،‬رادار ئۈسكۈنىلىرى قاتارلىقالرغىمۇ‬ ‫زەربە بېرەلەيدۇ‪ .‬بۇ مىنا ‪ SUU-30‬تىپلىق ساپاق مىنا قېپىغا ئورۇنالشتۇرۇلىدۇ‪ .‬تەخمىنەن ‪ 670‬تال‬ ‫قاچىلىنىدۇ‪ .‬بۇ كىچىك مىناالر مىنا قېپىدىن ئايرىلغاندىن كېيىن يۇقىرى سۈرئەتتە ئايلىنىدۇ‪ .‬مىنۇتىغا‬ ‫‪ 2800‬قېتىم ئايلىنىش سۈرئىتىگە يەتكەندە قۇلۇپى ئېچىلىدۇ‪ .‬نىشانغا تەگكەن ھامان كىچىك مىناالر‬ ‫پارتاليدۇ‪ .‬كىچىك مىناالر يۇقىرى سۈرئەتتە پىرقىرىغانلىقى ئۈچۈن ھەر تەرەپكە چېچىلىپ چۈشىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئېغىرلىقى‪ 434 :‬گرام‬ ‫‪.2‬دىئامېتىرى‪ 71 :‬مىللىمېتىر‬

‫‪ .3‬تانكىغا قارشى مىناالر‬ ‫‪BLU - 77‬‬

‫بۇ ئامېرىكىلىقالرنىڭ تانكىغا قارشى ئاۋىئاتسىيە مىناسى بولۇپ‪ CBU-59/B ،‬تىپلىق ساپاق مىنا‬ ‫قېپى ئىچىدىكى مىنا ھېسابلىنىدۇ‪ .‬مىنا ‪ 417~305‬كىلومېتىر ھەر سائەت تېزلىككە يەتكەندە ئاندىن‬ ‫قۇلۇپى ئېچىلىدۇ‪ .‬ھەربىر تالنىڭ ئېغىرلىقى ‪ 460‬گرام‪.‬‬

‫‪125‬‬

‫‪ .4‬تەشكۈچى مىناالر‬ ‫‪M103‬‬

‫بۇ ئامېرىكلىقالرنىڭ مىناسى بولۇپ‪ ،‬سېمۇنت تامنى تېشىشى ‪ 2134‬مىللىمېتىر‪ ،‬تۆمۈر قالقاننى‬ ‫تېشىشى ‪ 102‬مىللىمېتىر‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئېغىرلىقى‪ 925 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.2‬ئۇزۇنلۇقى‪ 2247 :‬مىللىېمتىر‬ ‫‪.3‬دىئامېتىرى‪ 476 :‬مىللىمېتىر‬

‫‪ .5‬كۆيدۈرگۈچى مىناالر‬ ‫‪AN-M47A4‬‬

‫بۇ ئامېرىكلىقالرنىڭ مىناسى بولۇپ‪ ،‬سېمۇنت تامنى تېشىشى ‪ 2134‬مىللىمېتىر‪ ،‬تۆمۈر قالقاننى‬ ‫تېشىشى ‪ 102‬مىللىمېتىر‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئېغىرلىقى‪ 925 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.2‬ئۇزۇنلۇقى‪ 2247 :‬مىللىېمتىر‬ ‫‪.3‬دىئامېتىرى‪ 476 :‬مىللىمېتىر‬

‫‪126‬‬

‫‪ .6‬ئۇچقۇن مىناسى‬ ‫‪MK79Mod1‬‬

‫ئامېرىكىلىقالر ياسىغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئېغىرلىقى‪ 414 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.2‬ئۇزۇنلۇقى‪ 4266 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.3‬دىئامېتىرى‪ 489 :‬مىللىمېتىر‬

‫‪ .7‬زەھەرلىك گاز مىناسى‬ ‫‪MC-1‬‬

‫ئامېرىكلىقالر ‪ M117‬دىن ئۆزگەرتىپ ياسىغان بولۇپ‪ ،‬بومباردىمانچى ئايروپىالنالر سىرتقى بومبا تۇتۇش‬ ‫ئورنى ياكى ئىچكى بومبا ساندۇقلىرىغا ساقالپ‪ ،‬تۆۋەن ھاۋا بوشلىقىدا ياكى ‪ 18‬مىڭ مېتىر ئېگىزلىكتىكى‬ ‫يۇقىرى ھاۋا بوشلىقىدىن تاشالپ ئىشلىتەلەيدۇ‪ .‬يەرگە ئۇرۇلۇش تېزلىكى ئەڭ يۇقىرى بولغاندا ‪1112‬‬ ‫كىلومېتىر ھەر سائەتكە يىتىدۇ‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئېغىرلىقى‪ 329 :‬كىلوگرام‬ ‫‪.2‬ئۇزۇنلۇقى‪ 2286 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.3‬دىئامېتىر‪ 406 :‬مىللىمېتىر‬

‫‪127‬‬

‫‪ .8‬نۇر مىناسى‬ ‫‪MK6‬‬

‫بۇالردىن باشقا يەنە تۆۋەندىكى مىناالرمۇ بار‪:‬‬ ‫‪.9‬ئىس‪-‬تۈتەك مىناسى‬ ‫‪.10‬ساپاق مىناالر‬ ‫‪.11‬ئىكرانلىق باشقۇرۇلىدىغان مىناالر‬ ‫‪.12‬الزېرلىق باشقۇرۇلىدىغان مىناالر‬ ‫‪.13‬ئاتوم مىنالىرى‬ ‫‪.14‬تەشۋىقات مىنالىرى‬ ‫‪.15‬ئاسماندىن قويىلىدىغان مىناالر‬ ‫‪.16‬تەقلىدىي مىناالر‬

‫‪128‬‬

129

‫‪ .1‬ئالەم كېمىلىرى‬ ‫ئىلگىرى ۋەقەگە ئۇچرىغان ئايروپىالن ۋە پاراخوتالر رادىئو دولقۇنىدىن پايدىلىنىپ‪ ،‬خەلقئارادا ئورتاق‬ ‫ئىشلىتىلىدىغان قۇتقۇزۇش سىگنالى تارقاتسىمۇ‪ ،‬زامان‪ ،‬ماكان ۋە ئاالقىلىشىشتىكى توسالغۇ قاتارلىق‬ ‫ئامىلالرنىڭ چەكلىمىسى تۈپەيلىدىن‪ ،‬قۇتقۇزۇش ياردىمىگە ئېرىشىش ئىمكانىيىتى تۆۋەن ئىدى‪.‬‬ ‫سۈنئىي ھەمراھ يەر يۈزى بىلەن بولغان ئارىلىقى ‪ 1000-850‬كىلومېتىرغىچە بولغان ئېللىپىسسىمان‬ ‫ئوربىتىدا ھەرىكەت قىلىدۇ‪ ،‬دىئامېتىرى ‪ 5000‬كىلومېتىر كېلىدىغان كەڭ رايوننىڭ ھەر قانداق ئورۇندىكى‬ ‫قۇتقۇزۇش ياردىمىگە چاقىرىش سىگنالىنى قوبۇل قىالاليدۇ‪ .‬سۈنئىي ھەمراھنىڭ يەر شارىنى بىر قېتىم‬ ‫ئايلىنىپ چىقىشىغا پەقەت بىر سائەتال ۋاقىت كېتىدۇ‪ .‬شۇڭا پۈتكۈل يەر شارى يۈزىنى بىر قېتىم تېزلىكتە‬ ‫چارالپ چىقااليدۇ‪.‬‬ ‫ئايروپىالن‪ ،‬پاراخوتالردا ۋەقەگە ئۇچرىغۇچىالر جىددىي قۇتقۇزۇش سىگنالىنى تارقاتقاندا ۋەقە يۈزبەرگەن‬ ‫ھاۋا بوشلۇقىدىن ئۆتۈپ كېتىۋاتقان سۈنئىي ھەمراھ سىگنالىنى قوبۇل قىلىپ‪ ،‬يەر يۈزىدىكى ئۇچۇر‬ ‫قوبۇل قىلىش پونكىتىغا يەتكۈزىدۇ‪ .‬يەر يۈزىدىكى ئۇچۇر قوبۇل قىلىش پونكىتى قۇتقۇزۇش‪ ،‬ياردەم بېرىش‬ ‫قوماندانلىق قىلىش مەركىزىگە بۇ ئاخباراتنى ئەۋەتىدۇ‪ ،‬شۇنىڭ بىلەن قۇتقۇزۇش‪ ،‬ياردەم بېرىش قوماندانلىق‬ ‫مەركىزى ۋەقە يۈز بەرگەن رايوندىكى قۇتقۇزۇش‪ ،‬ياردەم بېرىش تەشكىالتىغا ئۇقتۇرۇش قىلىپ‪ ،‬قۇتقۇزۇشنى‬ ‫باشاليدۇ‪ .‬ئامېرىكا ۋە ئورۇسالردەك قانخور كاپىر ھاكىمىيەتلەرنىڭ نۇرغۇن ئىقتىساد ئاجرىتىپ‪ ،‬پەقەت ئادەم‬ ‫قۇتقۇزۇش ئۈچۈنال سۈنئىي ھەمراھنى بوشلۇققا قويۇپ بېرىشى ئەقىلگە سىغمايدۇ‪ .‬بۇ پەقەت باھانە بولۇپ‪،‬‬ ‫كەينىگە جاسۇسلۇق ۋە ئاخبارات ئىگىلەش مەقسەت قىلىنغىنى ئېنىق‪.‬‬ ‫ھەرقايسى دۆلەتلەرنىڭ ئالەمگە قويۇپ بەرگەن سۈنئىي ھەمراھلىرى ئىچىدە ئەسكىرى ئىشالر ئۈچۈن‬ ‫ئىشلىتىلىدىغان سۈنئىي ھەمراھالرنىڭ سانى ئەڭ كۆپ بولۇپ‪ ،‬بوشلۇققا قويۇپ بېرىلگەن سۈنئىي‬ ‫ھەمراھالرنىڭ ئۈچتىن ئىككىسى ئەسكىرى ئىشالر ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫رازۋېدكا قىلىش‪ ،‬ئاالقە‪ ،‬بوشلۇقتىن يەريۈزىگە يول باشالش‪ ،‬يەز يۈزىنى تەكشۈرۈش‪ ،‬ئالدىن مەلۇمات‬ ‫بېرىش ۋە ھاۋارايى كۈزىتىش قاتارلىق مەقسەتلەردە ھەرقايسى دۆلەتلەر مەبلەغ ئاجرىتىدۇ‪ .‬چۈنكى بۇ‬ ‫ئىشالرنىڭ ھەممىسى بىر دۆلەتنىڭ دۆلەت مۇداپىئەسىدە ئىنتايىن مۇھىم ئىشالر ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫ئەسكىرىي سۈنئىي ھەمراھالر تۆۋەندىكىدەك خىزمەتلەرنى بىجىرەلەيدۇ‪:‬‬ ‫‪.1‬قىتئەلەر ئارا باشقۇرۇلىدىغان بومبىالرنى بايقاش‬ ‫بەزى سۈنئىي ھەمراھالر مەخسۇس يەرشارى ئوربىتىسىدا يەر يۈزى بىلەن ماس قەدەمدە ئايلىنىپ‪،‬‬ ‫دۈشمەن تەرەپتىن كەلگەن باشقۇرۇلىدىغان بومبىالرنى بايقاپ‪ ،‬تېز سۈرئەتتە چۈشىدىغان ئورنىنى ھېسابالپ‬ ‫چىقىدۇ‪ .‬ھېسابالپ پەرەز قىلىنغان دائىرىنىڭ مەلۇماتىنى باش شىتابقا مەلۇم قىلىدۇ‪ .‬قىتئەلەر ئارا‬ ‫ئۇچىدىغان باللىستىك بومبىالر نەچچە ئون مىنۇت ۋاقىت ئۇچۇپ ئاندىن نىشانغا چۈشىدۇ‪ .‬بۇ ۋاقىت‬ ‫سۈنئىي ھەمراھنىڭ ئۆز رولىنى جارى قىلدۇرىشى ئۈچۈن يېتەرلىك ۋاقىت ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬

‫‪130‬‬

‫‪.2‬جاسۇسلۇق قىلىش‬ ‫مەخسۇس ئەسكىرى ئاخبارات توپالشنى مەقسەت قىلغان سۈنئىي ھەمراھالرمۇ بار بولۇپ‪ ،‬يەز يۈزى‪،‬‬ ‫دېڭىز ۋە تۆۋەن بوشلۇقتىكى مۇھىم نىشانالرغا قارىتا كۈزىتىش ۋە ئىز قوغالش ئېلىپ بارااليدۇ‪ .‬ھازىرقى‬ ‫زاماندىكى ھەرقايسى دۆلەتلەر ئىتىراپ قىلغان ھاۋا تېرتورېيىسى سۈنئىي ھەمراھ ھەرىكەت قىلىدىغان‬ ‫ئوربىتىنى ئۆز ئىچىگە ئالمايدۇ‪ .‬شۇنىڭ ئۈچۈن سۈنئىي ھەمراھ ئارقىلىق ھەرقانداق دۆلەتنىڭ ئاسمىنىدا‬ ‫كۈزىتىش ئېلىپ بېرىشتا ئوچۇق‪-‬ئاشكارە كۈزەتسە بولىۋېرىدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬ئۇنچە ئېگىزلىكتىكى سۈنئىي‬ ‫ھەمراھنى يەر يۈزىدىن بايقاش ۋە ئېتىپ چۈشۈرۈش ئىنتايىن تەس‪.‬‬ ‫‪.3‬ئەسكىرىي ئاالقىنى ساقالش‬ ‫بىر تال بوشلۇقتىكى ئاالقە سۈنئىي ھەمراھى پۈتكۈل يەر يۈزىنىڭ ‪ 40‬پىرسەنت قىسىمىدىكى ئاالقىنى‬ ‫باغالپ‪ ،‬مەيلى قۇرۇقلۇقتىكى تاغلىق‪ ،‬قۇملۇق بولسۇن‪ ،‬مەيلى دېڭىز‪-‬ئوكيانالر بولسۇن ئۇالر ئارىسىدىكى‬ ‫ئاالقىنى راۋانالشتۇرااليدۇ‪ .‬بەزىلىرى پۈتۈن يەرشارىدىكى ئەسكىرى ئاالقىنى راۋانالشتۇرۇش ئۈچۈن ئىشلىسە‪،‬‬ ‫بەزىلىرى ئەمەلىي جەڭلەردە ئايروپىالن‪ ،‬ئۇرۇش كېمىلىرى ۋە يىراق جايالردىكى قوشۇنغا قوماندانلىق قىلىش‬ ‫ئۈچۈن خاس ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬سۈنئىي ھەمراھ ئارقىلىق قىلىنغان جەڭ ئاالقىلىرى يىراق مۇساپىلىك‪،‬‬ ‫يۇقىرى سۈپەتلىك‪ ،‬كاشىلىغا ئاسان ئۇچرىماسلىقتەك ئاالھىدىلىكلەرگە ئىگە‪ .‬ھازىر ئەسكىرى ساھەدە‬ ‫كۈچلۈك دۆلەتلەرنىڭ ئاساسلىق ئاالقە ئۈسكۈنىسىگە ئايلىنىپ بولدى‪.‬‬ ‫‪.4‬نىشان ئورنىنى بىكىتىش‬ ‫بۇ خىل سۈنئىي ھەمراھالر رادىئو دولقۇنىغا تايىنىپ‪ ،‬يەر يۈزىدىكى‪ ،‬دېڭىزدىكى‪ ،‬تۆۋەن بوشلۇقتىكى‬ ‫نىشانالرنى پۈتۈن يەرشارى بويىچە ئىز قوغالپ‪ ،‬ئورنىنى ئېنىقاليدۇ‪ ،‬قانداق ھاۋارايى بولىشىدىن قەتئىي‬ ‫نەزەر ئاتوم ئېنېرگىيىلىك سۇ ئاستى پاراخوتىغا ئورۇن بەلگىلەپ بېرەلەيدۇ‪ .‬ھازىر ئىشلىتىش دائىرىسى‬ ‫تېخىمۇ كېڭەيتىلىپ‪ ،‬ماشىنا‪ ،‬ئايروپىالن‪ ،‬پاراخوتالرغا ھەتتا يەككە ئەسكەرگىمۇ مۇالزىمەت قىلىپ‪ ،‬ئورنىنى‬ ‫ئېنىقالپ بېرەلەيدۇ‪.‬‬

‫‪131‬‬

‫‪ .2‬ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئىستراتېگىيە بومبىلىرى‬ ‫ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئىستراتېگىيىلىك بومبىلىرى دۈشمەننىڭ ئىستراتېگىيىلىك نىشانلىرىغا ئېتىش‬ ‫ئۈچۈن ياسالغان باشقۇرۇلىدىغان بومبىالرنى كۆرسىتىدىغان بولۇپ‪ ،‬كۆپىنچە يادرو ئوق بېشى ئىشلىتىلىپ‪،‬‬ ‫دۈشمەننىڭ سىياسىي‪ ،‬ئىقتىسادىي‪ ،‬ئەسكىرىي ۋە سانائەت مەركەزلىرىگە ئېغىر زەربە بېرىش مەقسەت‬ ‫قىلىنىدۇ‪.‬‬ ‫ئۇچۇش شەكلىگە ئاساسەن باللىستىك بومبا ۋە سۈنئىي ھەمراھ بىلەن باشقۇرۇلىدىغان بومبا دەپ‬ ‫ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ‪.‬‬ ‫‪.1‬باللىستىك بومبا دېگىنىمىز ـــ راكىتا ئىتتىرگۈچ كۈچى بىلەن ئالدىن مۆلچەرلەنگەن ئېگىزلىككە‬ ‫قويۇپ بېرىپ‪ ،‬راكىتا كۈچى تۈگىگەندىن كېيىن تەكشى (گورزېنتال) يۆنىلىشتە ئىنىرتسىيە تەسىرى بىلەن‬ ‫ئۇچقاندىن كېيىن نىشانغا چۈشىدىغان ئۇزۇن مۇساپىلىك باشقۇرۇلىدىغان بومبىنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬ھازىرقى‬ ‫زاماندىكى باللىستىك بومبىنىڭ مۇساپىسى ‪ 10‬مىڭ كىلومېتىرغا يېتىدۇ‪ .‬بىرنەچچە يادرو ئوق بېشىنى‬ ‫ئېلىپ ئۇچااليدىغان بولۇپ‪ ،‬ھازىرقى ئىنسانالر ياسىغان ئەڭ كۈچلۈك قورال ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫‪.2‬سۈنئىي ھەمراھ يول باشاليدىغان بومبا دېگىنىمىز ـــ ئىشلىتىش مۇساپىسى يىراق‪ ،‬يادرو ئوقبېشى‬ ‫ئېلىپ ئۇچااليدىغان‪ ،‬ھاۋا پۈركۈيدىغان تەپمە كۈچلۈك ماتور ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ ،‬ئېگىز ۋە مۇقىم ئۇچۇش‬ ‫ھالىتىنى ساقلىيااليدىغان‪ ،‬سۈنئىي ھەمراھ بىلەن ئالدىن بەلگىلەپ قويۇلغان ئۇچۇش لىنىيىسى بىلەن‬ ‫ئۇچۇپ بېرىپ نىشانغا سوقۇلىدىغان بومبىنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬ئادەتتە ئامېرىكا ئارمىيىسى يادرو ئوق بېشى‬ ‫ئىشلەتمەي‪ ،‬ئادەتتىكى ئوق بېشى بىلەن زەربە بېرىدۇ‪.‬‬ ‫ھازىر ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسى سەپلىگەن ئىستراتېگىيىلىك بومبىالردىن‪ ،‬قۇرۇقلۇق بازىسىدىن‬ ‫قويۇپ بېرىلىدىغان باللىستىك بومبا‪ ،‬ھاۋادىن قويۇپ بېرىلىدىغان ئسىراتېگىيىلىك سۈنئىي ھەمراھ يول‬ ‫باشاليدىغان بومبا قاتارلىقالر بار‪ .‬ئۆزىلىرىنىڭ ئېيتىشىچە بۇ بومبىلىرى تېرورىزىمغا (مۇجاھىدالرغا) قارشى‬ ‫ئىشلىتىدىغان ئەڭ ئاخىرقى قورالى ئىكەن‪.‬‬ ‫ئىشلىتىش مۇساپىسىگە ئاساسەن ئوتتۇرا مۇساپىلىك (‪ 3000~1000‬كىلومېتىر)‪ ،‬يىراق مۇساپىلىك‬ ‫(‪ 8000~3000‬كىلومېتىر) ۋە قىتئەلەر ئارا (‪ 8000‬كىلومېتىردىن يىراق) ئىستراتېگىيىلىك بومبا دەپ ئۈچ‬ ‫تۈرگە بۆلىنىدۇ‪.‬‬

‫‪132‬‬

‫‪ MGM-118A‬باللىستىك بومبا‬ ‫بۇ باللسىتىك بومبىنى ئامېرىكىلىقالر ‪-1979‬يىلى ياساشقا كىرىشىپ‪-1988 ،‬يىلى ئارمىيەگە‬ ‫سەپلىگەن‪ .‬ئامېرىكىلىقالر بۇ بومبىنى «تىنچلىق قوغدىغۇچى» ياكى ‪ MX‬باشقۇرۇلىدىغان بومبا دەپمۇ‬ ‫ئاتايدۇ‪ .‬ھازىرغىچە ‪ 50‬تال ياسىغانلىقى مەلۇم بولۇپ‪ ،‬ھەممىسىنى ئېتىشقا تەييار قىلىپ يەر ئاستى‬ ‫قويۇپ بىرىش قۇدۇقلىرىغا ئورۇنالشتۇرغان‪.‬‬ ‫ئامېرىكىلىقالر مۇشۇ بومبىنىڭ پىالنىغا جەمئىي ‪ 33.2‬مىليارد دولالر سەرپ قىلغانلىقى مەلۇم بولۇپ‪،‬‬ ‫ھەربىر بومبىنىڭ باھاسى ‪ 66‬مىليون دولالرغا توغرا كېلىدۇ‪.‬‬ ‫جەمئىي ئۈچ تال قاتتىق يېقىلغۇلۇق قوزغاتقۇچ بىلەن قويۇپ بېرىلىدۇ‪ 10 .‬تال ‪ MK-21‬تىپلىق‬ ‫يادرو ئوقبېشىنى ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪ .‬ھازىرغىچە ياسالغان خاتالىق پەرقى ئەڭ كىچىك باللىستىك بومبا‪.‬‬ ‫باشقا باللىستىك بومبىالردىن ئارتۇقچىلىقى بولسا كۆپ خىل قويۇپ بېرىش سۇپىسىدا قويۇپ بېرىشكە‬ ‫بولىدۇ‪ .‬مەسىلەن‪ C-5 ،‬تىپلىق ئېغىر توشۇغۇچى ئايروپىالندىن تاشالپ ھاۋادىن قويۇپ بەرگىلى ياكى‬ ‫دېڭىز ئاستىدىن مەخپىي قويۇپ بەرگىلىمۇ بولىدۇ‪.‬‬ ‫ئورۇسالر ئىزچىل تۈردە ئامېرىكىلىقالرنىڭ بۇ خىل بومبىسىغا دىققەت قىلىپ تۇرغان بولۇپ‪ ،‬كۆپ‬ ‫قېتىملىق سۆھبەتتە ئەمەلدىن قالدۇرۇشىنى تەلەپ قىلغان بولسىمۇ‪ ،‬ئامېرىكىلىقالر قوشۇلمىغان ۋە‬ ‫قويۇپ بېرىشكە تەييار تۇرغان‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئۇزۇنلۇقى‪ 21.6 :‬مېتىر‬ ‫‪.2‬دىئامېتىرى‪ 2.34 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬ئومۇمىي ئېغىرلىقى‪ 88.45 :‬توننا‬ ‫‪.4‬نىشانغا چۈشۈش خاتالىق پەرقى‪ 90 :‬مېتىر‬ ‫‪.5‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 11100 :‬كىلومېتىر‬

‫‪133‬‬

‫سۈنئىي ھەمراھ يول باشاليدىغان بومبا ‪AGM-109‬‬ ‫‪ AGM-109‬ئامېرىكىنىڭ باشقۇرۇلىدىغان بومبىسى بولۇپ لەقىمى «جەڭ پالتىسى»‪ .‬دەسلەپتە دېڭىز‬ ‫ئارمىيىسى ‪ BGM-109‬ئىسىمدا ياسىغان بولۇپ‪ ،‬كېيىن ئۆزگەرتىلىپ ھاۋا ئارمىيىسىگە سەپلىگەن‪.‬‬ ‫ئايروپىالندىن قويۇپ بېرىلگەندىن كېيىن ‪ 1.5‬سېكۇنتقىچە يەرگە چۈشۈپ ئاندىن ئوت ئالىدۇ‪ GPS .‬دىن‬ ‫باشقا يەنە كۆپ خىل يول باشالش ئىقتىدارلىرىنى ئۇنۋېرسال قوللىنىپ باشقۇرۇلىدۇ‪.‬‬ ‫ھازىر ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسى ئىشلىتىدىغان جەڭ پالتىسىنىڭ ھەممىسىگە ئادەتتىكى ئوقبېشى‬ ‫ئورنىتىلغان بولۇپ‪ ،‬دۈشمەننىڭ ئايرودروملىرىغا زەربە بېرىشنى مەقسەت قىلىدۇ‪ .‬ساپاق مىنا شەكىللىك‬ ‫ئوق بېشى ئايرودرومنىڭ يولىغا كىچىك مىناالرنى چېچىپ ئۇچۇش يولىنى بۇزىۋېتىدۇ‪.‬‬ ‫جەڭ پالتىسىنى ‪ B-52‬ۋە ‪ F-16‬بىلەن قويۇپ ېبرەلەيدۇ‪ B-52 .‬بومباردىمانچى ئايروپىالنى ‪ 20‬تالنى‬ ‫ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪ F-16 ،‬بولسا بىر تال ئېلىپ ئۇچااليدۇ‪.‬‬ ‫ئامېرىكىلىقالر پارىس قولتۇقى ئۇرۇشى‪ ،‬ئافغانىستان ئۇرۇشى ۋە سۈرىيە جىھادىدا ئىشلەتتى‪.‬‬

‫تېخنىكىلىق مەلۇماتلىرى‬ ‫‪.1‬ئەڭ ئۇزۇن مۇساپىسى‪ 500 :‬كىلومېتىر‬ ‫‪.2‬ئۇزۇنلۇقى‪ 6 :‬مېتىر‬ ‫‪.3‬دىئامېتىرى‪ 520 :‬مىللىمېتىر‬ ‫‪.4‬جەڭ قىسىمىنىڭ ئېغىرلىقى‪ 450 :‬كىلوگرام‬

‫‪134‬‬

‫‪.3‬ئۇچقۇچىنىڭ قوغدىنىش سەپلىمىلىرى‬

‫ھازىرقى زامان ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئاساسلىق سەپلىگەن قورالى يۇقىرى ئىقتىدارلىق كۈرەشچى‬ ‫ئايروپىالن‪ ،‬بومباردىمانچى ئايروپىالن قاتارلىق ئايروپىالنالر بولۇپ‪ ،‬بۇ ئايروپىالنالرنىڭ سۈرئىتى ئاۋاز‬ ‫تېزلىكىنىڭ ‪ 2‬ھەسسىسىگە‪ ،‬ئەڭ يۇقىرى ئۆرلەش ئېگىزلىكى ‪ 20‬مىڭ مېتىرغا يېتىدۇ‪ .‬بۇنداق يۇقىرى‬ ‫ئىقتدارلىق ئايروپىالنالرنى ھەيدەيدىغان ئۇچقۇچىالرنىڭ قوغدىنىش سەپلىمىلىرىگە بولغان تەلىپىمۇ ماس‬ ‫قەدەم يۇقىرى بولىشى كېرەك‪ .‬ئۇچقۇچىنىڭ يۇقىرى ماھارەتلىك ئۇچۇشنى تاماملىشىنى قواليالشتۇرۇش‪،‬‬ ‫ۋەقە يۈز بىرىش ئېھتىمالى بولسا ئۇچقۇچىنى قوغداش الزىم‪.‬‬ ‫ئۇچقۇچىنى قوغداش سەپلىمىلىرىدىن قالپىقى‪ ،‬كىيىمى ۋە ئوكىسىگىن تەمىنلەش سىستېمىسى‬ ‫قاتارلىقالر بار‪.‬‬

‫‪.1‬ئۇچقۇچىنىڭ ‪ JHMCS‬تىپلىق قالپىقى‬ ‫ئورۇسالر دەسلەپتە مىگ‪ 29-‬ۋە سۇ‪ 27-‬كۈرەشچى‬ ‫ئارقىلىق‬ ‫قالپاق‬ ‫ئۇچقۇچىلىرىغا‬ ‫ئايروپىالن‬ ‫قارىغا ئېلىش سىستېمىسىنى سەپلىگەن بولۇپ‪،‬‬ ‫‪ AA-11‬تىپلىق ھاۋادىن ھاۋاغا باشقۇرۇلىدىغان‬ ‫بومبىنى كونترول قىلغىلى بولىدۇ‪ .‬بوشلۇقتىكى‬ ‫مۇبارىزدا بۇ خىل قالپاقنىڭ رولى ئىنتايىن كۆرىنەرلىك‬ ‫بولۇپ‪ ،‬باشقۇرۇلىدىغان بومبىنىڭ نۇرغۇن مۇرەككەپ‬ ‫مەشغۇالتلىرىنى ئاسانالشتۇرغان‪.‬‬ ‫بۇنىڭدىن ئىلھاملىنىپ ئامېرىكىلىقالر ‪JHMCS‬‬ ‫تىپلىق قارىغا ئېلىش قالپىقىنى ياساپ چىققان‪ .‬بۇ خىل‬ ‫قالپاق ماگېنىتلىق سېنزور ئارقىلىق ئۇچقۇچىنىڭ‬ ‫بېشىنىڭ ھەركىتىنى سېزىدۇ‪ .‬ئۇچقۇچى پەقەت بېشىنى ھەرىكەتلەندۈرۈپ‪ ،‬رولدىكى كۇنۇپكىنى باسسىال‪،‬‬ ‫رادار‪ ،‬الزېرلىق ئىزقوغالش سەپلىمىسى قاتارلىق سىستېمىالردىن پايدىلىنىپ ھاۋادىن ھاۋاغا ۋە ھاۋادىن‬ ‫يەرگە قويۇپ بىرىدىغان بومبىالرنى باشقۇرااليدۇ‪.‬‬ ‫بۇ قالپاق بولسىال ئۇچقۇچى ئۆزىنىڭ ئۇچۇش سۈرئىتى‪ ،‬ئۇچۇش ئېگىزلىكى‪ ،‬ماي مىقدارى‪ ،‬ئۇچۇش‬ ‫يۆنىلىشى قاتارلىق سانلىق مەلۇماتالرنى بىلىشتە بۇرۇنقىدەك ئالدىدىكى نۇرغۇنلىغان ئىكرانالرغا بىرمۇ‪-‬‬ ‫بىر قاراپ چىقىشىنىڭ ھاجىتى يوق‪.‬‬

‫‪135‬‬

‫‪.2‬ئۇچقۇچىنىڭ كىيىمى‬ ‫بوشلۇقتا ماي قاچىالش ئەمەلگە ئاشۇرۇلغاندىن كېيىن‪ ،‬ئۇچقۇچىالرنىڭ بوشلۇقتا‬ ‫خىزمەت ۋاقتى تېخىمۇ ئۇزارتىلدى‪ .‬بۇ سەۋەپتىن ئۇچقۇچىالر ‪CSU-13/P‬‬ ‫نۇسخىدىكى ئاالھىدە ئىشتىنىنى كېيىدۇ‪ .‬بۇ خىل ئىشتان بەدەندىكى قاننىڭ‬ ‫پۇت تەرەپكە ئېقىپ‪ ،‬ئۇچقۇچىنىڭ باش قىسىمىغا قان يېتىشمەسلىكنىڭ‬ ‫ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن‪ ،‬يەل قاچىلىنىپ پۇتىنى سىقىدۇ‪.‬‬ ‫ئامېرىكىلىق ئۇچقۇچىالرنىڭ چاپىنى ‪ SRU-21/P‬تىپلىق چاپان بولۇپ‪،‬‬ ‫ئۇچقۇچى ۋەقەگە ئۇچراپ پاراشۇتتىن چۈشكەندە‪ ،‬ئىشلىتىدىغان ئاالھىدە‬ ‫نەرسىلەر سەپلەنگەن‪.‬‬ ‫ئۇچقۇچىنىڭ پەلىيى ‪ GUU-1/P‬تىپلىق پەلەي بولۇپ‪ M1911 ،‬تاپانچىنى‬ ‫نورمال ئېتىش ئۈچۈن اليىھىلەنگەن‪.‬‬ ‫قالپىقىنىڭ تۈرلىرى بەك كۆپ بولۇپ‪ ،‬ئاالھىدە ماتېرىيالالردىن ياسالغان‪.‬‬ ‫ئۇرۇلۇشقا چىداملىق‪.‬‬ ‫ئاسان سۇنمايدۇ‪ ،‬ھارارەتكە چىداملىق‪ .‬ئالدى ئەينىكى ئولترا بىنەپشە نۇرغا ۋە‬ ‫ئوكسىگىن تەمىنلەش ماسكىسى بار‪ .‬ئەگەر ئۇچقۇچى بېشى قېيىپ قۇسۇۋېتىپ قالسا‪ ،‬چىقىرىندىالرنى‬ ‫ئايرىم چىقىرىۋەتكىلى بولىدۇ‪ ،‬بۇنىڭ بىلەن ئوكسىگىن تەمىنلەشنى ئۈزۈپ قويمايدۇ‪.‬‬ ‫ئسىرائىلىيەلىك يەھۇدىيالر ئۇچقۇچىالر ئۈچۈن مەخسۇس زەھەردىن ساقلىنىش كىيىمى اليىھىلىگەن‬ ‫بولۇپ‪ ،‬ھەرخىل خىمىيىلىك ۋە رادىياتسىيىلىك تەسىرلەردىن ساقلىنااليدىكەن‪ .‬بۇ خىل كىيىم ئىنتايىن‬ ‫يەڭگىل ۋە كىيىپ‪-‬سېلىش ئىنتايىن قواليلىق‪ .‬ئامېرىكا ۋە بەزى ناتو دۆلەتلىرى بۇ خىل كىيىمىنى‬ ‫سېتىۋالغان‪.‬‬ ‫ئۇندىن باشقا‪ ،‬ئامېرىكىلىقالرنىڭ تەكشۈرۈش قەغىزى بار بولۇپ‪ ،‬بۇ قەغەز بىلەن ئەتراپنىڭ زەھەرلىك‬ ‫ياكى زەھەرلىك ئەمەسلىكىنى تېز سۈرئەتتە بىلگىلى بولىدىكەن‪.‬‬

‫‪136‬‬

‫‪ -4‬باب قوشۇمچە مەلۇماتالر‬

‫‪137‬‬

‫‪ .1‬بەزى دۆلەتلەرنىڭ ھاۋا ئارمىيە ئەھۋالى‬ ‫ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسى‬

‫ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسى ‪-1947‬يىلى ‪-9‬ئايدا قۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬ئاساسلىق ۋەزىپىسى ھاۋا ئۇرۇشى‪،‬‬ ‫قورال‪-‬ياراق ۋە ئوق‪-‬دورا توشۇش ‪ ،‬ئۇزۇن مۇساپىلىك راكىتا قويۇپ بېرىش‪ ،‬باشقا ئارمىيەگە بوشلۇقتىن‬ ‫ياردەم قىلىش قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى بىجىرىش ئارقىلىق ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ مەنپەئەتىنى قوغدايدۇ؛‬ ‫ئامېرىكا دۆلەت مۇداپىئە ئىدارىسىنىڭ ھاۋا ئارمىيە قىسىمى بىۋاستە باشقۇرىدۇ‪ .‬ئېنگىلىزچە ئىسمى‬ ‫‪ United states Air Force‬قىسقارتىلىپ ‪ USAF‬دېيىلىدۇ‪ .‬دۇنيادىكى كۆلىمى ۋە تېخنىكىسى ئىلغار ھاۋا‬ ‫ئارمىيىسى ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫‪-2013‬يىلىدىكى سىتاتېستىكىغا ئاساسالنغاندا جەمئىي ‪ 510‬مىڭ ‪ 900‬ئادەم بار‪ .‬بۇالرنىڭ ئىچىدە‬ ‫نۆۋەتتە ۋەزىپە ئىجرا قىلىۋاتقانالر ‪ 332‬مىڭ ‪ 800‬ئادەم‪ ،‬خەلق ئەسكەرلىرى ‪ 177‬مىڭ ‪ 221‬ئادەم‪ ،‬يالالنما‬ ‫ئەسكەر ‪ 185‬مىڭ ‪ 500‬ئادەم‪.‬‬ ‫‪-2016‬يىللىق سىتاتېستىكىغا ئاساسالنغاندا ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنى ‪ 793‬تال‪ ،‬بومباردىمانچى‬ ‫ئايروپىالنى ‪ 178‬تال‪ ،‬كۈرەشچى ئايروپىالنى ‪ 2907‬تال‪ ،‬تىكئۇچارى ‪ 656‬تال‪ ،‬كۈزەتچى ئايروپىالنى ‪1593‬‬ ‫تال‪ ،‬ئاالھىدە قىسىم ئايروپىالنى ‪ 1073‬تال‪ ،‬ھاۋادىن ماي تەمىنلەش ئايروپىالنى ‪ 299‬تال‪ ،‬ئۆگىتىش‬ ‫ئايروپىالنى ‪ 1382‬تال‪ ،‬توشۇغۇچى ئايروپىالنى ‪ 543‬تال‪ ،‬چارىالش ساقچى ئايروپىالنىدىن ‪ 2326‬تال بار‪.‬‬ ‫سۈنئىي ھەمراھ باشقۇرۇلىدىغان بومبىدىن ‪ 5281‬تال‪ ،‬قىتئەلەر ئارا باشقۇرۇلىدىغان باللىستىك بومبىدىن‬ ‫‪ 3194‬تال بار‪ .‬ئايروپىالنلىرىنىڭ تۈرى ‪ 50‬خىلدىن ئاشىدۇ‪.‬‬

‫‪138‬‬

‫ھاۋا ئارمىيە تارىخى‬ ‫‪-1906‬يىلى ئاكا‪-‬ئۇكا رايىتالر ئايروپىالنلىرىنى ياساپ پۈتتۈرگەندىن كېيىن ئامېرىكا ئارمىيىسى ئۇالر‬ ‫بىلەن كۆرۈشۈپ ‪-1908‬يىلى ئارمىيە بىلەن توختام تۈزۈشكەن ئىدى‪.‬‬ ‫‪-1912‬يىلى قۇرۇقلۇق ئارمىيەنىڭ ھاۋا قىسىمى قۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬بۇ قىسىم ‪-1917‬يىلى بىرىنچى‬ ‫دۇنيا ئۇرۇشىغا قاتناشتۇرۇلغان‪.‬‬ ‫‪-1942‬يىلى ھاۋا قىسىمى قۇرۇقلۇق ئارمىيىسى ۋە دېڭىز ئارمىيسىگە ئوخشاش تەڭ دەرىجىلىك‬ ‫ئورگانغا ئايالنغان‪.‬‬ ‫‪-1945‬يىلى ‪-8‬ئايدا ياپونىيەنىڭ خىروشىما ۋە ناگاساكى ئارىلىغا ‪ B-29‬بومباردىمانچى ئايروپىالنى‬ ‫بىلەن ئاتوم بومبىسى تاشلىدى‪.‬‬ ‫‪-1947‬يىلى ھاۋا ئارمىيىسى رەسمىي قۇرۇلدى‪.‬‬ ‫‪-1954‬يىلى ھاۋا ئارمىيە مەكتىپى قۇرۇلدى‪.‬‬ ‫‪-1991‬يىلى پارىس قولتۇقى ئۇرۇشىدا‪ ،‬قۇرۇقلۇق ئارمىيە ئىلگىرلەشتىن ‪ 6‬ھەپتە بۇرۇن ھاۋا ئارمىيىسى‬ ‫ھاۋادىن كۈچلۈك ھۇجۇم باشالپ‪ ،‬ئىراق ئارمىيىسىنىڭ مۇھىم بازىلىرىنى ۋە ھەربىي كۈچىنى كۆپ‬ ‫خوراتقان ئىدى‪.‬‬ ‫‪-1996‬يىلى شىمالىي ناتو بىلەن بىللە بوسىينىيەگە ئەۋەتىلدى‪.‬‬ ‫‪-1999‬يىلى كوسوۋو ۋە بوسىنىيەدە ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسى ئۇرۇشقا قاتناشتى‪.‬‬ ‫‪-2003‬يىلى ئىراق ئۇرۇشىدا سادامنىڭ ئىككى ئوغلىنى ھاۋادىن ئۇرۇپ ئۆلتۈردى‪.‬‬ ‫ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئامېرىكا چىگرىسى ئىچىدىن باشقمۇ يەنە پۈتۈن دۇنيانىڭ ھەممە جايلىرىدا‬ ‫دېگۈدەك ھەربىي بازىلىرى بار بولۇپ‪ ،‬شەرقىي ئاسىيادا ياپونىيە‪ ،‬كورىيەدە؛ ئوتتۇرا ئاسىيادا قىرغىزىستاندا؛‬ ‫ئوتتۇرا شەرقتە تۈركىيە‪ ،‬قاتار‪ ،‬كۇۋەيت‪ ،‬سەئۇدىي‪ ،‬ئىسرائىلىيە‪ ،‬ئومان‪ ،‬ئەرەب بىرلەشمە خەلىپىلىكى‬ ‫قاتارلىق دۆلەتلەردە؛ ئافرىقىدا مىسىر ۋە سۇدان ئەتراپىدا؛ ياۋروپادا بىرىتانىيە‪ ،‬بىلگىيە‪ ،‬گىرمانىيە‪،‬‬ ‫ئىتالىيە قاتارلىق دۆلەتلەردە؛ شىمالىي ئامېرىكىدا كانادادا؛ جەنۇبىي ئامېرىكىدا پانامادا نەچچە ئونلىغان‬ ‫ھاۋا ئارمىيە بازىلىرى بار‪.‬‬ ‫ھاۋا ئارمىيە سىموۋول رەڭگى كۆك ۋە ئالتۇن رەڭ‬

‫ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيە بايرىقى ۋە خەلقئارا بەلگىسى‬

‫‪139‬‬

‫رۇسىيە ھاۋا ئارمىيىسى‬

‫رۇسىيە ھاۋا ئارمىيسى ‪-1991‬يىلى قۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬ئامىرىكا ئارمىيسىدىن قالسا دۇنيادىكى ئىككىنچى‬ ‫چوڭ ھاۋا ئارمىيە ھېسابلىنىدۇ‪ 160 .‬مىڭغا يېقىن خادىمى ۋە ‪ 4000‬دىن ئارتۇق ئايروپىالنى بار‪ .‬ئورۇسچە‬ ‫‪ Военно-воздушные силы России‬ياكى قىسقارتىلىپ ‪( ВВС‬يەنى ۋې ۋې سې) دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬ھازىر‬ ‫كەڭ كۆلەمدە ئايروپىالنلىرىنى ‪4-‬ئەۋالد ئايروپىالنالرغا ئالماشتۇرىۋاتىدۇ‪ .‬يەتتە چوڭ قوماندانلىق ئورگىنى‬ ‫ۋە ‪ 40‬خىلغا يېقىن ئايروپىالنى بار‪.‬‬ ‫رۇسىيە ھاۋا ئارمىيىسى چېچىنىيە‪ ،‬داغىستان‪ ،‬گروزىيە قاتارلىق ئۇرۇشالردا ۋە سۈرىيە ئۇرۇشىدا جەڭگە‬ ‫قاتناشتۇرۇلغان‪.‬‬

‫ھاۋا ئارمىيە تارىخى‬ ‫‪-1991‬يىلى ‪-11‬ئايدا سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پارچىلىنىشى بىلەن ئەسلىدىكى ئۇرۇش ئايروپىالنلىرى‬ ‫ۋە مۇناسىۋەتلىك خادىملىرى ‪ 15‬دۆلەتكە مەلۇم دەرىجىدە چېچىلىپ كەتكەن‪ .‬ئەمما ئورۇسالر يەنىال كۆپ‬ ‫مىقداردىكى يېڭى زامان ئۇرۇش ئايروپىالنلىرى ۋە ‪ 65‬پىرسەنت ھاۋا ئارمىيە خادىملىرىنى تۇتۇپ قالغان‪.‬‬ ‫قازاقىستان‪ ،‬بىلرۇسىيە ۋە ئۇكرائىنىيە چىگرىسى ئىچىدە قالغان بەزى ئىلغار ئايروپىالنلىرى ھەرخىل‬ ‫ئۇسۇلالر بىلەن يەنە رۇسىيە چىگرىسى ئىچىگە قايتۇرۇپ كېلىنگەن‪.‬‬ ‫‪-1990‬يىلالردىكى رۇسىيە ئىقتىسادىنىڭ چېكىنىشى ھاۋا ئارمىيسىگىمۇ تەسىر كۆرسەتكەن‪ .‬بەزى ھاۋا‬ ‫ئارمىيە ئەسكەرلىرى بىرنەچچە ئاي مائاش ئااللمىغان‪.‬‬ ‫‪-1996‬يىلى ‪ 4‬تال مىگ‪ 31-‬ئۇچقۇچىسى ئاشلىق ئېالن قىلىپ مائاش تەلەپ قىلغان‪.‬‬ ‫‪-1998‬يىلى ‪ 40‬پىرسەنت ئەسكىرىي ئايرودروم رېمونت قىلىنماي تاشلىنىپ قالغان‪.‬‬ ‫‪-1998‬يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىالنغاندىن تارتىپ تېخىچە تەرتىپكە سېلىنمىغان ‪ 580‬گە يېقىن‬ ‫ھاۋا ئارمىيە ئىدارىلىرى تاقىلىپ‪ 134 ،‬ئورگان قايتىدىن رەتلىنىپ تەرتىپكە سېلىنغان‪ .‬بۇ تەرتىپكە‬ ‫سېلىنىشتا ‪ 3600‬ئايروپىالن باشقا ئايرودرۇمغا يۆتكەلگەن‪ 600 ،‬مىڭ توننا ئەسكىرىي ئەشياالر توشۇپ‬ ‫يۆتكەلگەن‪ 40 ،‬مىڭ ھەربىي ئائىلىلىك يۆتكەپ ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ 123 ،‬مىڭ ‪ 500‬خىزمەتچى ئورۇن‬ ‫قىسقارتىلغان‪ ،‬مىڭغا يېقىن گىنراللىق ئورنى بىكار قىلىنغان‪.‬‬ ‫ھاۋا ئارمىيە بايرىقى ۋە بەلگىسى‬

‫‪140‬‬

‫خىتاي ھاۋا ئارمىيىسى‬

‫خىتاي ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ تولۇق ئىسمى «خىتاي خەلق ئازادلىق ئارمىيىسى ھاۋا ئارمىيىسى»‬ ‫بولۇپ‪ ،‬خىتايچە «‪ »中国人民解放军空军‬دەپ ئاتىلىدۇ‪.‬‬ ‫خىتاي ھاۋا ئارمىيىسى جۇڭگو خەلق ئازادلىق ئارمىيىسىدىكى دۆلەت زېمىنىنىڭ ھاۋا مۇداپىئەسىگە‬ ‫كاپالەتلىك قىلىش‪ ،‬قۇرۇقلۇق ۋە دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ جەڭ ھەرىكىتىگە ياردەم بىرىش ۋەزىپىسىنى‬ ‫ئۈستىگە ئالغان ئارمىيە تۈرى‪-1949 .‬يىل ‪-11‬ئاينىڭ ‪-11‬كۈنى‪ ،‬جۇڭگو خەلق ئازادلىق ئارمىيىسىنىڭ‬ ‫ھاۋا ئارمىيە رەھبەرلىك ئورگىنى قۇرۇلدى‪ .‬ئۇ ئاۋىئاتسىيە قىسىملىرى‪ ،‬زېنىت توپچىالر‪ ،‬يەر‪-‬ئاسمان‬ ‫باشقۇرۇلىدىغان بومبا قىسىملىرى‪ ،‬رادار قىسىم‪ ،‬ئاالقىچى قاتارلىق قىسىم تۈرلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ‪.‬‬ ‫ئۇنىڭ ئىچىدە‪ ،‬ئاۋىئاتسىيە قىسىمى ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئاساسلىق كۈچى بولۇپ‪ ،‬قىرغۇچى ئاۋىئاتسىيە‬ ‫قىسىمى‪ ،‬بومباردىمانچى ئاۋىئاتسىيە قىسىمى‪ ،‬زەربىدار ئاۋىئاتسىيە قىسىمى‪ ،‬رازۋېدكا ئاۋىئاتسىيە‬ ‫قىسىمى‪ ،‬ترانسپورت ئاۋىئاتسىيە قىسىمى ۋە باشقا كەسپىي ئاۋىئاتسىيە قىسمى دەپ ئايرىلىدۇ‪.‬‬ ‫ھاۋا ئارمىيىسى يەر‪-‬ئاسمان باشقۇرۇلغۇچى سىنارەد قىسىملىرى دۆلەت زېمىنىنىڭ ھاۋا مۇداپىئە‬ ‫جېڭىدىكى مۇھىم كۈچ بولۇپ‪ ،‬ئۇنىڭ جەڭگىۋارلىقى‪ ،‬ئېتىش دەللىكى‪ ،‬ھەرىكەتچانلىقى بىرقەدەر يۇقىرى‪،‬‬ ‫ئۇ كېچە‪-‬كۈندۈز مۇرەككەپ كىلىمات شارائىتىدا جەڭ قىلىش ۋەزىپىسىنى ئورۇندىيااليدۇ‪ .‬ھاۋا ئارمىيە‬ ‫زېنىت توپچى قىسىمى ھاۋا مۇداپىئە جېڭىگە قاتنىشىدىغان ئاساسلىق قىسىم تۈرىنىڭ بىرى بولۇپ‪،‬‬ ‫مۇھىم جايالرنىڭ ھاۋا مۇداپىئەسى ۋە ھاۋا بوشلۇقىنى كونترول قىلىش ھوقۇقىنى قولغا كەلتۈرۈش‬ ‫جېڭىگە قاتنىشىش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالغان‪.‬‬ ‫ھاۋا ئارمىيە رادار قىسىمى ھاۋا بوشلۇقىنى رازۋېدكا قىلىش ۋە بوشلۇقتا يېتەكلەشنى كاپالەتلەندۈرۈشتىكى‬ ‫ئاساسلىق كۈچ بولۇپ‪ ،‬ھەر خىل ھاۋا رايى شارائىتىدا ھاۋا بوشلۇقىدىكى ئەھۋالالرنى بايقاش‪ ،‬ئىگىلەش ۋە‬ ‫دوكالت قىلىش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالغان‪.‬‬ ‫بار‪.‬‬

‫‪-2016‬يىللىق سىتاتېستىكىغا ئاساسالنغاندا تەخمىنەن ‪ 398‬مىڭ ئادىمى ۋە ‪ 4200‬ئەسكىرىي ئايروپىالنى‬

‫‪141‬‬

‫ھازىر ئامېرىكا‪ ،‬رۇسىيە‪ ،‬ئوكرائىنا‪ ،‬فرانسىيە قاتارلىق دۆلەتلەردىن سېتىۋالغان ئايروپىالنلىرىنى‬ ‫قوشقاندا ‪ 30‬خىلدىن ئارتۇق ئەسكىرىي ئايروپىالنى بار‪.‬‬ ‫تۈركسىتاننىڭ كورال ۋە ئۈرۈمچىدە ھاۋا ئارمىيە بازىسى بار‪.‬‬

‫ھاۋا ئارمىيە تارىخى‬ ‫‪-1949‬يىلىدىن ‪-1953‬يىللىرىغىچە ھاۋا ئارمىيە قوماندانلىق ئورگىنى ۋە بىرقىسىم ھەربىي مەكتەپلەر‬ ‫قۇرۇلدى‪.‬‬ ‫‪-1957‬يىلى ھاۋا ئارمىيىسى ۋە ھاۋا مۇداپىيە قىسىمى بىرلەشتۈرۈلدى‪.‬‬ ‫‪-1980‬يىللىرىنىڭ ئاخىرلىرى ھاۋا ئارمىيە ئەسكەرلىرىنى مەشىقلەندۈرۈش بازىلىرى تەسىس قىلىندى‪.‬‬ ‫‪-1990‬يىلىنىڭ ئاخىرلىرى ئارمىيە دەرىجىلىك بازا تەسىس قىلىنىپ ھەرقايسى جەڭ رايونىغا خاس‪،‬‬ ‫بىر بۇيرۇق بىلەن جەڭ تەييارلىقى‪ ،‬مەشىق‪ ،‬ئارقا سەپ خىزمىتى‪ ،‬ئاۋىئاتسىيە قۇرۇلۇشى قاتارلىق‬ ‫خىزمەتلەرنى بىجىرىش تۈزۈلمىسى بەرپا قىلىندى‪ .‬لېكىن ‪-2003‬يىلى بىكار قىلىندى‪.‬‬ ‫‪-2009‬يىلى ئايال ئۇچقۇچىلىرىنى كۆپەيتتى ۋە دۇنيادىكى ئايال ئۇچقۇچىلىرى ئەڭ كۆپ دۆلەتكە‬ ‫ئايالندى‪.‬‬ ‫‪-2015‬يىلى يەنە ئۆزگىرىش قىلىنىپ ئۇچقۇچىالر قىسمى بىلەن ئۇچۇش نۇقتىلىرىنى ئايرىدى‪.‬‬ ‫ھاۋا ئارمىيە بەلگىلىرى‬

‫ھاۋا ئارمىيە سىموۋول رەڭگى قىزىل ۋە كۆك‬

‫خىتاي ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ ئاساسلىق جەڭ رايونى‬

‫‪142‬‬

‫تۈركىيە ھاۋا ئارمىيىسى‬

‫تۈركىيەنىڭ ھاۋا ئارمىيىسى ‪-1911‬يىلى قۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬ناتودىكى ئۈچ چوڭ ھاۋا ئارمىيىسى‬ ‫ھېسابلىنىدۇ‪ .‬تۈركچە ‪ TürkHava Kuvvetleri‬دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬تەخمىنەن ‪ 60‬مىڭ خادىمى ۋە ‪ 600‬ئەتراپىدا‬ ‫ئەسكىرىي ئايروپىالنى بار‪ .‬دۇنيادىكى ھاۋا ئارمىيە تارىخى ئەڭ ئۇزۇن دۆلەتلەرنىڭ بىرى‪.‬‬ ‫‪ 8‬ھۇجۇمچى قىسىم‪ 7 ،‬مۇداپىئە قىسىمى‪ 2 ،‬كۆزەتچىلىك قىلىش قىسىمى‪ 4 ،‬تەربىيىلەش قىسىمى‪،‬‬ ‫‪ 5‬ھاۋا توشۇش قىسىمى‪ 1 ،‬ماي قاچىالش قىسىمى قاتارلىقالردىن تۈزۈلگەن‪.‬‬ ‫ئاساسلىق كۈچى ئامېرىكا‪ ،‬ئىسپانىيە‪ ،‬گىرمانىيە‪ ،‬فرانسىيە‪ ،‬ئەنگىلىيە‪ ،‬ئىتالىيە‪ ،‬كورىيە‪ ،‬كانادا‬ ‫قاتارلىق دۆلەتلەردىن سېتىۋالغان ئايروپىالنالردىن تۈزۈلگەن‪.‬‬ ‫‪-2005‬يىلى ئىسرائىلىيە ئاۋىئاتسىيە شىركىتى بىلەن ‪ 54‬تال ‪ F-4E‬توختامى ئىمزالىغان‪.‬‬ ‫ھاۋا ئارمىيە بەلگىلىرى ۋە بايرىقى‬

‫ھاۋا ئارمىيە سىموۋول رەڭگى كۈلرەڭ‪ ،‬ئاق ۋە كۆك‬

‫‪143‬‬

‫ئىسرائىلىيە ھاۋا ئارمىيىسى‬

‫ئىسرائىلىيەنىڭ ھاۋا ئارمىيىسى ‪-1948‬يىلى قۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬ئىسرائىلىيە يېزىقى بويىچە‬ ‫זרוע האויר והחלל‪ ،‬ئېنگىلىزچە ئوقۇلۇشى ‪ .Zroa HaAvir VeHaHalal‬ئىسرائىلىيە ھاۋا ئارمىيىسى‬ ‫ئىسرائىلىيە دۆلىتى قۇرۇلۇش بىلەن تەڭ قۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬ئەتراپتىكى ئەرەپ ھاكىمىيەتلىرىنىڭ قاتتىق‬ ‫ھۇجۇمىغا دۇچ كەلگەنلىكى ئۈچۈن‪ ،‬ئىسالمغا دۈشمەن بولغان ياۋروپا ئەللىرىنىڭ ياردىمى بىلەن تېز‬ ‫سۈرئەتتە كۈچەيگەن‪-1950 .‬يىللىرى فرانسىيە ئىسرائىلىيە ھاۋا ئارمىيەسىگە ئاساسلىق ياردەم قىلغان‬ ‫دۆلەت بولۇپ‪« ،‬ئالتە كۈنلۈك ئۇرۇش» تىن كېيىن ئارىسىدا ئىختىالپ كۆرۈلۈپ قورال‪-‬ياراق تەمىنلەشنى‬ ‫توختاتقان‪-1960 .‬يىلدىن باشالپ ئامېرىكا بىۋاستە ياردەم قىلىشقا باشلىغان‪.‬‬ ‫‪-1970‬يىلالردىن باشالپ ئۆزلىرى بەزى بىر ئايروپىالنالرنى ياساشقا باشلىغان‪ .‬مەسىلەن‪IAI Nesher ،‬‬ ‫ۋە ‪ Dassault Mirage 5‬نىڭ يېڭى نۇسخىسى قاتارلىقالر‪-1990 .‬يىلالردىن باشالپ ئامېرىكىنىڭ‬ ‫‪ F-16، AH-1، C-130‬قاتارلىق ئىلغار ئايروپىالنلىرىنى كىرگۈزگەن‪.‬‬ ‫ھازىر ئىسرائىلىيە ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ تەخمىنەن ‪ 900‬ئەتراپىدا ئايروپىالنى بارلىقى مەلۇم بولۇپ‪،‬‬ ‫ئامېرىكا‪ ،‬گىرمانىيە‪ ،‬ئىتالىيە قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ ئايروپىالنىدىن تۈزۈلگەن‪ .‬كۆپىنچىسى ئامېرىكىنىڭ‬ ‫ئايروپىالنى‪.‬‬

‫‪144‬‬

‫ھاۋا ئارمىيە تارىخى‬ ‫‪-1967‬يىلىدىكى «ئالتە كۈنلۈك ئۇرۇش» تا ئىسرائىلىيە ھاۋا ئارمىيىسى مىسىر‪ ،‬سۈرىيە ۋە ئىئوردانىيە‬ ‫ھاۋا ئارمىيەلىرىنى ئاساسەن دېگۈدەك بىتچىت قىلىۋەتكەن‪ .‬جەڭ ئاخىرالشقاندا ئسىرائىلىيە ئارمىيسىنىڭ‬ ‫زىيىنى ‪ 10‬تال ئايروپىالن بولغان بولسا‪ ،‬ئەرەپ ئەللىرىنىڭ زىيىنى ‪ 451‬تال ئايروپىالن بولغان‪.‬‬ ‫‪-1982‬يىلىدىكى لۇبنان ئۇرۇشىدا ئسىرائىلىيەنىڭ ‪ A-4‬ئايروپىالنى سام‪ 7-‬بىلەن ئېتىپ چۈشۈرۈلگەن‪.‬‬ ‫ئىسرائىلىيەنىڭ ‪ AH-1‬تىكئۇچارى سۈرىيەنىڭ نەچچە ئونلىغان تانكىسىنى پاچاقلىۋەتكەن‪.‬‬ ‫‪-1990‬يىللىرى ئامېرىكىنىڭ ئاپاچى تىكئۇچارىنى كىرگۈزگەن‪.‬‬ ‫بەزى ماتېرىيالالردا كۆرسىتىلىشىچە‪ ،‬ئىسرائىلىيە ‪ Sedot Mikha‬ھاۋا ئارمىيە بازىسىدا يەردىن يەرگە‬ ‫قويۇپ بىرىلىدىغان ئاتوم بومبىسى بار بولۇپ‪ 21 ،‬دىن ‪ 100‬گىچە ‪ Jerhcho2‬باشقۇرۇلىدىغان بومبا ۋە‬ ‫باللىستىك بومبا بار‪ .‬شۇنداق بولغاندا بارلىق ئوتتۇرا شەرىق دۆلەتلىرى‪ ،‬پۈتۈن ياۋروپا‪ ،‬ئافرىقا ۋە ئاسىيانىڭ‬ ‫كۆپ قىسىمىغا بىماالل باشقۇرۇلىدىغان بومبا قويۇپ بىرەلەيدۇ‪.‬‬ ‫سۈنئىي ھەمراھىدىن ‪( AMOS‬ئاالقە سۈنئىي ھەمراھى)‪( EROS ،‬يەرشارىنى كۈزىتىش سۈنئىي ھەمراھى)‪،‬‬ ‫‪( Ofeq‬رازۋېدكا سۈنئىي ھەمراھى)‪( Shavit ،‬توشۇغۇچى راكىتا) قاتارلىقالر بار‪.‬‬ ‫دۈشمىنىنىڭ كەمىدە ‪ 5‬ئايروپىالنىنى ئېتىپ چۈشۈرگەن ئۇچقۇچىسىدىن ‪ 39‬نەپەر بار‪ .‬ئەڭ كۆپ ئېتىپ‬ ‫چۈشۈرگىنى ‪ 17‬ئايروپىالننى ئېتىپ چۈشۈرگەن‪.‬‬ ‫ئىسرائىلىيە ھاۋا ئارمىيىسى ھاۋا مۇبارىزىدە ئىككى ئايروپىالنىدىن ئايرىلغان‪ ،‬ئەمما دۈشمىنىنىڭ ‪126‬‬ ‫تال ئايروپىالنىنى چۈشۈرگەن‪.‬‬ ‫ھاۋا ئارمىيە بايرىقى ۋە گىربى‬

‫‪145‬‬

‫ئىسرائىلىيە ھاۋا ئارمىيىسى‬ ‫بازىلىرىنىڭ جايلىشى‬

‫تۆۋەندىكىسى بەزى دۆلەتلەرنىڭ ھاۋا ئارمىيە بەلگىسى بولۇپ‪ ،‬ئايروپىالنالردىكى بەلگىلەرگە قاراپ‬ ‫قايسى دۆلەتلەرگە تەۋە ئىكەنلىكىنى پەرەز قىلىشقا بولىدۇ‪.‬‬

‫‪146‬‬

‫‪ .2‬دۇنيادىكى ئاساسلىق ئالەم قاتنىشى ئىدارىلىرى‬ ‫ئامېرىكا دۆلەتلىك ئالەم قاتنىشى ئىدارىسى ‪NASA‬‬

‫ئامېرىكا دۆلەتلىك ئالەم قاتنىشى ئىدارىسى ‪ NASA‬بولسا ‪-1958‬يىلى ‪-10‬ئايدا قۇرۇلغان بولۇپ‪،‬‬ ‫ھازىرغىچە ‪ 18‬مىڭغا يېقىن خىزمەتچىسى بولغان چوڭ ئورگان‪ .‬خىزمەتچىلىرىنىڭ يېرىمىغا يېقىن‬ ‫خادىمى ئىنژىنىر ۋە تەبىئىي پەن مۇتەخەسىسلىرىدىن تەشكىل تاپىدۇ‪ .‬ۋاشىنگىتوندىكى ‪ NASA‬باش‬ ‫شىتابىدا ‪ 1100‬نەپەر خادىم ئىشلەيدۇ‪.‬‬ ‫‪-1958‬يىلى تەپمە كۈچ ماتور تەجرىبىخانىسى (‪ )JPL‬توختام ئىمزاالپ ‪ NASA‬غا تەۋە بولغان‪ .‬ئاساسلىق‬ ‫ۋەزىپىسى پىالنىتالرنى ئىزدەش ۋە يەرشارى توغرىسىدىكى جۇغراپىيىلىك تەتقىقاتالرنى ئېلىپ بېرىش‪.‬‬ ‫‪ -2006‬ۋە ‪-2007‬يىلى ‪ NASA‬غا سەرپ قىلىنغان خىراجىتى ‪ 16.2‬مىليارد دولالر بولغانلىقى مەلۇم‪.‬‬

‫‪147‬‬

‫رۇسىيە ئالەم قاتنىشى ئىدارىسى ‪ROSCOSMOS/RKA‬‬

‫رۇسىيە فېدراتسىيە ئالەم قاتنىشى ئىدارىسى ‪ RKA‬نىڭ بۇرۇنقى ئىسمى ‪ ROSKOSMOS‬بولۇپ‪،‬‬ ‫سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىالنغاندىن كېيىن ئىسمىنى ئۆزگەرتكەن‪-1992 .‬يىلى ‪-2‬ئايدا يېڭى پىالنغا‬ ‫ئاساسەن قۇرۇلغان‪ .‬باش شىتابى موسكىۋادا بولۇپ‪ 300 ،‬نەپەر خادىمى بار‪ ،‬قالغان ‪ 600‬نەپەر خىزمەتچىسى‬ ‫باشقا تارماقالردا ئىشلەيدۇ‪.‬‬ ‫‪ RKA‬بولسا ئورۇسالرنىڭ ئادەملىك ۋە ئادەمسىز بارلىق ئالەم قاتنىشىغا مەسئۇل بولۇپ ئىشلەيدۇ‪.‬‬ ‫دۆلەتلىك پىالن‪ ،‬ئادەملىك ئالەم قاتنىشى‪ ،‬پەن‪-‬تېخنىكا‪ ،‬سانائەت ۋە خەلقئارالىق ئىشالرغا ئاالقىدار‬ ‫ۋەزىپىلەرنى ئورۇندايدۇ‪.‬‬ ‫سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىالنغاندا قازاقىستان چېگرىسى ئىچىدە ئالەم كېمىسى قويۇپ بىرىش بازىسى‬ ‫قالغان بولۇپ‪ ،‬ھازىر ‪ 110‬مىليون دولالرلىق يىللىق ئىجارىسى بىلەن ئىشلىتىۋاتىدۇ‪-2005 .‬يىلى قايتا‬ ‫توختاملىشىپ ‪-2050‬يىلىغىچە ئىشلىتىپ تۇرۇش ئىمزاالندى‪.‬‬ ‫‪ RKA‬قۇرۇلغاندىن تارتىپ ئىزچىل تۈردە ھۆكۈمەت تەرەپتىن كېلىدىغان مەبلەغنىڭ يېتىشمەسلىك‬ ‫قىيىنچىلىقىدا تۇرۇۋاتىدۇ‪ .‬شۇنىڭ ئۈچۈن‪ ،‬باشقا دۆلەتلەرنىڭ سۈنئىي ھەمراھلىرىنى پۇلغا قويۇپ بىرىشكە‬ ‫كۈچىگەن‪.‬‬

‫‪148‬‬

‫خىتاي دۆلەتلىك ئالەم قاتنىشى ئىدارىسى ‪CNSA‬‬

‫خىتاي دۆلەتلىك ئالەم قاتنىشى ئىدارىسى ‪ -1998‬يىلى قۇرۇلغان‪ .‬ئەسكىرىي ئىشالر بىلەن‬ ‫شۇغۇللىنىدىغان قىسىمى ئايرىۋېتىلگەن‪ .‬ھەر بەش يىللىق پىالن بويىچە خىزمەت قىلىدۇ‪ .‬بىرازىلىيە‪،‬‬ ‫فرانسىيە‪ ،‬گېرمانىيە‪ ،‬پاكىستان‪ ،‬ئامېرىكا قاتارلىق دۆلەتلەر بىلەن مەلۇم تۈرلەردە ھەمكارلىقى بار‪.‬‬ ‫خىتايالر ھازىر كۆپ خىل ئاالقە سۈنئىي ھەمراھلىرى‪ ،‬يەرشارى بايلىقى ئىزدىگۈچى سۈنئىي ھەمراھ ۋە‬ ‫ھاۋارايى سۈنئىي ھەمراھى قاتارلىقالرنى قويۇپ بەردى‪ .‬خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ھەر يىلى ‪ 3‬مىليارد دولالر‬ ‫ئەتراپىدا ئالەم قاتنىشى ئىشلىرىغا مەبلەغ چىقىرىدىغانلىقى مۆلچەرلىنىدۇ‪.‬‬

‫‪149‬‬

‫‪ .3‬رادار‬ ‫خىتايچە‪雷达 :‬‬ ‫ئېنگىلىزچە‪radio detection and ranging :‬‬ ‫بىرىنچى ئەۋالد رادار بىرال نىشاننى كۆزىتەلەيتتى‪ ،‬ئىككىنچى ئەۋالد رادار بولسا كۆپ ئىقتىدارلىق رادار‬ ‫بولۇپ‪ 30 ،‬سېكۇنت ئىچىدە ‪ 300‬دىن ئارتۇق نىشاننىڭ ئىزىغا چۈشەلەيدۇ ھەم ‪ 200‬دىن ئارتۇق نىشاننىڭ‬ ‫چۈشۈش نۇقتىسىنى ھېسابالپ چىقااليدۇ‪ .‬ئۇنىڭ ۋاسكېتبول چوڭلۇقىدىكى نىشاننى تەكشۈرۈش مۇساپىسى‬ ‫‪ 3700‬كىلومېتىر‪ ،‬چوڭ تىپتىكى سۈنئىي ھەمراھالرنى تەكشۈرۈش ئارىلىقى ‪ 46‬مىڭ كىلومېتىرغا يېتىدۇ‪.‬‬ ‫سەپلىرى ئۆزئارا كونترول قىلىنىدىغان رادار ھازىرقى ئەڭ ئىلغار رادار ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫بۇ خىل رادارنىڭ كۆرۈنۈشى زور ئىمارەتكە ئوخشايدۇ‪ ،‬ئېگىزلىكى ‪ 30‬مېتىر كېلىدۇ‪ .‬ئۇنىڭ ئانتېنناسى‬ ‫ئارقىغا ‪ 20°‬ئاغقان يانتۇلۇققا ئورۇنالشتۇرۇلىدۇ‪ .‬دىئامېتىرى ‪ 30‬مېتىر كېلىدىغان يۇمىالق ئانتېننا‬ ‫سېپىدە ‪ 15‬مىڭ ‪ 360‬دانە ئېلېكتر دولقۇنى تارقىتىدىغان رادىئاتسىيە ئەسۋابى تىزىلغان‪ ،‬ئۇنىڭدىن باشقا‪،‬‬ ‫رادىئو دولقۇنى قويۇپ بەرمەيدىغان ‪ 20‬مىڭغا يېقىن رادىئاتسىيە ئەسۋابى ئورۇنالشتۇرۇلغان‪ .‬بۇ ‪ 15‬مىڭ‬ ‫‪ 360‬رادىئاتسىيە ئەسۋابى ‪ 96‬گۇرۇپپىغا ئايرىلغان بولۇپ‪ ،‬بىرىكتۈرۈلگەن ‪ 96‬رادارغا باراۋەر كېلىدۇ‪ ،‬ئۇنىڭغا‬ ‫ئانتېننا ئارقىسىدىكى ‪ 6‬قەۋەتلىك چوڭ بىنادىكى ئېلېكترونلۇق كومپيۇتېر بىر تۇتاش قوماندانلىق‬ ‫قىلىدۇ‪ .‬ئېلېكترونلۇق كومپيۇتېر سېكۇنتىغا نەچچە ‪ 10‬مىليون قېتىم ھېسابالپ‪ ،‬ھەربىر نىشاننىڭ‬ ‫ئورنى‪ ،‬ئارىلىقى‪ ،‬ئېگىزلىكى ۋە ئۇچۇش ئوربىتىسى‪ ،‬چۈشۈش نۇقتىسى قاتارلىقالرغا ئائىت سانلىق‬ ‫مەلۇماتالرنى ھېسابالپ چىقىدۇ‪.‬‬ ‫رادارالرنىڭ كونكرېت ئىشلىتىلىش ۋە قۇرۇلمىلىرى ئانچە ئوخشىشىپ كەتمەيدۇ‪ ،‬لېكىن ئاساسىي‬ ‫شەكلى بىردەك‪ ،‬يەنى تارقىتىش ئاپپاراتى‪ ،‬قويۇپ بېرىش ئانتېننىسى‪ ،‬رادىئو سىگناللىرىنى قوبۇل قىلىش‬ ‫ئاپپاراتى‪ ،‬قوبۇللىغۇچ ئانتېننا‪ ،‬بىر تەرەپ قىلىش قىسمى ۋە كۆرسىتىش ئەينىكى قاتارلىقالرنى ئۆز ئىچىگە‬ ‫ئالىدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا يەنە توك مەنبەسى‪ ،‬سانلىق مەلۇمات ئېلىش‪ ،‬كاشىلىغا تاقابىل تۇرۇش ئۈسكۈنىسى‬ ‫قاتارلىق قوشۇمچە قىسىملىرى بار‪.‬‬ ‫رادارنىڭ تۈرلىرى ناھايىتى كۆپ‪ ،‬تۈرگە ئايرىش ئۇسۇللىرىمۇ ناھايىتى مۇرەككەپ‪ .‬ئىشلىتىلىش‬ ‫ئۇسۇلى بويىچە‪ :‬ئالدىن سىگنال بېرىش رادارى‪ ،‬ئىزدەش‪-‬قاراۋۇللۇق قىلىش‪ ،‬يېتەكلەش‪-‬قوماندانلىق‬

‫‪150‬‬

‫قىلىش رادارى‪ ،‬توپنىڭ قارىغا ئېلىشىنى كونترول قىلغۇچى رادار‪ ،‬ئېگىزلىك ئۆلچەش رادارى‪ ،‬جەڭ‬ ‫مەيدانىدا نازارەت قىلغۇچى رادار‪ ،‬ئايروپىالنغا ئورنىتىلغان رادار‪ ،‬رادىئو ئارقىلىق ئېگىزلىك ئۆلچەش رادارى‪،‬‬ ‫رادارلىق پارتالتقۇچ‪ ،‬مېتېئورولوگىيە رادارى‪ ،‬ئۇچۇر مۇساپىسىنى باشقۇرۇش رادارى‪ ،‬يول باشلىغۇچى رادار‬ ‫ۋە سوقۇلۇشتىن ساقلىنىش ۋە دۈشمەن بىلەن ئۆزىنى پەرقلەندۈرۈش رادارى قاتارلىق تۈرلەرگە بۆلىنىدۇ‪.‬‬ ‫رادار سىگنال شەكلى بويىچە‪ :‬ئىمپۇلسلىق رادار‪ ،‬ئۈزۈكسىز دولقۇنلۇق رادار‪ ،‬تومۇر بۆلۈمى قىسىلما رادار‬ ‫ۋە چاستوتىسى تېز ئۆزگەرمە رادار قاتارلىق تۈرلىرى بار‪.‬‬ ‫بۇلۇڭلۇق ئىز قوغالش شەكلى بويىچە‪ :‬يەككە ئىمپۇلسلىق رادار‪ ،‬كونۇسسىمان سكانلىغۇچى رادار ۋە‬ ‫يوشۇرۇن كونۇسلۇق سكانالش رادارى قاتارلىق تۈرلىرى بار‪.‬‬ ‫نىشان ئۆلچەش پارامېتىرى بويىچە‪ :‬ئېگىزلىك ئۆلچەش رادارى‪ ،‬ئىككى كوئوردىناتلىق رادار‪ ،‬ئۈچ‬ ‫كوئوردىناتلىق رادار ۋە دۈشمەن بىلەن ئۆزى ئوتتۇرىسىدىكى بىلىم رادار‪ ،‬كۆپ پونكىتلىق رادار قاتارلىق‬ ‫تۈرلىرى بار‪.‬‬ ‫رادار قوللىنىلىدىغان تېخنىكا ۋە سىگنال بىر تەرەپ قىلىش ئۇسۇلى بويىچە‪ :‬كوھېرېنتلىق جۇغالنما‬ ‫ۋە كوھېرېنتسىز جۇغالنما ھەرىكەتچان نىشاننى كۆرسىتىش‪ ،‬ھەرىكەتچان نىشاننى تەكشۈرۈپ ئۆلچەش‪،‬‬ ‫ئىمپۇلس دوپېلىر رادارى‪ ،‬سىنتېتىك كۆزلۈك رادار‪ ،‬تەسۋىر كۆچۈرۈپ تۇرۇپ ئىز قوغالش رادارى قاتارلىق‬ ‫تۈرلىرى بار‪.‬‬ ‫ئانتېننا تەسۋىر كۆچۈرۈش ئۇسۇلى بويىچە‪ ،‬مېخانىكىلىق تەسۋىر يېيىش رادار‪ ،‬فازا كونتروللۇق تىزما‬ ‫رادار قاتارلىق تۈرلىرى بار‪.‬‬ ‫سەپلىرى ئۆز‪-‬ئارا كونترول قىلىنىدىغان رادارنىڭ ئانتېنناسى مۇقىم بولغاچقا‪ ،‬ئۇدۇل تەرەپتىكى ‪120°‬‬ ‫لۇق دائىرىدىكى نىشانالرنىال بايقىيااليدۇ‪ ،‬بۇ ئۇنىڭ ئىنتايىن زور يېتەرسىزلىكى‪.‬‬

‫ھازىر يەنە بىر خىل يۇمىالق چوققىلىق رادار بارلىققا كەلدى‪ .‬بۇ ئانتېننا شەكلىدىكى يۇمىالق‬ ‫چوققىلىق سەپلىرى ئۆزئارا كونترول قىلىنىدىغان رادار بولۇپ‪ 360° ،‬لۇق دائىرىدىكى نىشاننى بايقىيااليدۇ‪.‬‬

‫تەرەققىيات تارىخى‬ ‫‪-1842‬يىلى ئاۋسترىيە فىزىكا ئالىمى دوپپلېر باشالمچىلىق بىلەن دوپلېر ئېففېكتى شەكىللىك‬ ‫رادارنى ئوتتۇرىغا قويغان‪.‬‬ ‫‪-1864‬يىلى ئەنگلىيە فىزىكا ئالىمى ماكسۋېل ئېلېكتىر مەيدانى ماگنىت دولقۇنىنىڭ ئاالھىدىلىكىنى‬ ‫ئوتتۇرىغا قويغان‪.‬‬ ‫‪-1886‬يىلى گېرمانىيە فىزىكا ئالىمى ھېرتىس رادىيو دولقۇنى توغرىسىدا بىر قاتار تەجرىبە تەتقىقات‬ ‫ئېلىپ باردى‪.‬‬ ‫‪-1888‬يىلى ھېرتىس مۇۋەپپەقىيەتلىك ھالدا سىمسىز ئېلېكتىر دولقۇنى ئەسۋابى ياسىغان‪.‬‬ ‫‪-1897‬يىلى تومسون ۋاكۇئۇم تۇرۇبا ئىچىدىكى كاتود نۇرى تەتقىقاتى ئېلىپ باردى‪.‬‬ ‫‪-1904‬يىلى ھۇت مېير ئېلېكترلىك ئەينەكنى كەشىپ قىلدى‪ .‬رادىيو دولقۇنىدىن پايدىلىنىپ‪ ،‬ئەكس‬ ‫سادانى تەكشۈرۈش قۇرۇلمىسى ئارقىلىق دېڭىز كېمە‪-‬پاراخوت سوقۇلۇپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالغىلى‬ ‫بولىدۇ‪.‬‬ ‫‪-1906‬يىلى دېۋىل ژۇست _ لۇزاك ۋاكۇئۇملۇق ئۈچ قۇتۇپلۇق المپا كەشىپ قىلغان‪ ،‬بۇ دۇنيادىكى‬ ‫تۇنجى سېگنال كۈچەيتكۈچى ئۈسكىنە ھېسابلىنىدۇ‪.‬‬ ‫‪-1916‬يىلى ماركونى ۋە فرانكلىن قىسقا دولقۇنلۇق سىگنال رېفلېكسى تەتقىق قىلدى‪.‬‬ ‫‪-1917‬يىلى روبېرت ۋاتسون‪.‬ۋات مۇۋاپىقىيەتلىك ھالدا گۈلدۈرماما ئورنىنى بېكىتىش قۇرۇلمىسىنى‬ ‫اليىھىلەپ چىقتى‪.‬‬ ‫‪-1922‬يىلى ماركونى ئامېرىكا ئېلېكتىر ۋە رادىيو ئىنژېنېرلىرى ئىلمىي جەمئىيىتىدە نۇتۇق سۆزلەپ‪،‬‬ ‫بۇلۇڭنىڭ رادارنىڭ سىزىقلىق بۇلۇڭى ئارقىلىق كېمە سوقۇلۇپ كېتىشنىڭ ئالدىنى ئېلىشنى ئوتتۇرىغا‬ ‫قويدى‪.‬‬ ‫‪-1959‬يىلى ئامېرىكا ھەممىباب ئېلېكتر سايمانلىرى شىركىتى تەتقىق قىلىپ ياساپ چىققان‬ ‫باللىستىك باشقۇرۇلىدىغان بومبىدىن ئالدىن سىگنال بېرىدىغان رادار سېستىمىسىنىڭ ئىز قوغلىشى‬

‫‪151‬‬

‫‪ 3000‬مىل سىرتىدىن بولىدۇ‪ 600 ،‬مىل يۇقىرى بولغان باشقۇرۇلىدىغان بومبىدىن سىگنال بېرىش ۋاقتى‬ ‫‪ 20‬مىنۇت ئەتراپىدا بولىدۇ‪.‬‬ ‫‪-1993‬يىلى كۆپ مۇنارلىق ئەقلىي ئىقتىدارلىق رادارنى مەگىل كەشىپ قىلدى‪.‬‬ ‫ئۇرۇش داۋامىدا بومباردىمانچى ئايروپىالنالر زىيادە تۆۋەن بوشلۇقتا ئۇچۇپ‪ ،‬دۈشمەننىڭ يىراقتىن سىگنال‬ ‫بېرىدىغان رادارىنىڭ كۆزىتىشىدىن ئۆزىنى قاچۇرىدۇ‪ .‬بىراق‪ ،‬ئايروپىالننىڭ يەر يۈزىدىن ‪ 100‬مېتىردىنمۇ‬ ‫تۆۋەن بوشلۇقتا ئۇچۇشى تولىمۇ خەتەرلىك بولۇپ‪ ،‬سەلال دىققەت قىلمىسا‪ ،‬دۆڭ ۋە ئېگىز ئىمارەتلەرگە‬ ‫ئۇرۇلۇپ كېتىدۇ‪ .‬زىيادە تۆۋەن بوشلۇقتىكى ئۇچۇش بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىش ئۈچۈن‪ ،‬ئالىمالر‬ ‫توپوگرافىك ئىز قوغالش رادارى بىلەن يەردىكى جىسىمالردىن ئۆزىنى قاچۇرغۇزۇش رادارىنى اليىھىلەپ‬ ‫چىققان‪.‬‬ ‫توپوگرافىك ئىز قوغالش رادارى ئايروپىالن بېشىنىڭ ئاستىغا ئورۇنالشتۇرۇلۇپ‪ ،‬ئايروپىالن ئاستىغا‬ ‫ئېلېكتىر دولقۇنى تارقىتىپ‪ ،‬ئايروپىالن بېشىنىڭ ئاستىدىكى يەر شەكلى‪ ،‬جىسىمالرنى مەخسۇس تەكشۈرىدۇ‪،‬‬ ‫ئۇ خۇددى ئەمانىڭ قولىدىكى «يول ئىزدەش تايىقى» غا ئوخشاش‪ ،‬ئالدى تەرەپتە ئېگىز ئىمارەت‪ ،‬تۆمۈر‬ ‫مۇنار‪ ،‬تاغ چوققىسى بولۇپ قالسا توپوگرافىك ئىز قوغلىغۇچى رادارى كومپيۇتېرنىڭ ھېسابلىشى ئارقىلىق‬ ‫ئايروپىالننى ئاپتوماتىك ھەيدەش ئەسۋابىنى كونترول قىلىپ‪ ،‬ئايروپىالننى ئالدى تەرەپتىكى جىسىمدىن‬ ‫مۇئەييەن ئېگىزلىككە كۆتۈرىدۇ‪ .‬شۇڭا ئايروپىالننىڭ ئۇچۇش ئېگىزلىكى توپوگرافىك ئىز قوغلىغۇچى رادار‬ ‫ۋە كومپيۇتېرنىڭ ئۆزلۈكىدىن تەڭشەپ تىزگىنلىشى ئارقىسىدا‪ ،‬يەر شەكلىنىڭ ئۆزگىرىشىگە ئەگىشىپ‬ ‫ئۆزگىرىدۇ ھەم بەلگىلەنگەن زىيادە تۆۋەن بوشلۇقتىكى ئېگىزلىكنى ساقاليدۇ‪.‬‬ ‫توپوگرافىك ئىز قوغلىغۇچى رادار بولسا ئۆزگىرىشى ئانچە كۆپ بولمىغان يەر شەكىللىرىگە باب كېلىدۇ‪،‬‬ ‫تۈزلەڭلىكتىن توساتتىنال كۆتۈرۈلۈپ چىققان يەر شەكلى ۋە جىسىمالر كۆپ بولسا‪ ،‬ئايروپىالننىمۇ تېز‬ ‫كۆتۈرۈش‪ ،‬تېز تۆۋەنلىتىش قىيىنغا توختايدۇ‪.‬‬ ‫يەنە بىر «يول ئىزدەش تايىقى» دەپ ئاتالغان رادار يەردىكى جىسىمالردىن ئۆزىنى قاچۇرغۇزۇش رادارى‬ ‫بولۇپ‪ ،‬ئۇنىڭ ئاساسىي قائىدىسى توپوگرافىك ئىز قوغلىغۇچى رادارنىڭكىگە ئوخشاش‪ ،‬لېكىن بۇ خىل‬ ‫رادار ئالدى تەرەپتىكى يەر شەكلى ۋە جىسىمالرنى بايقىغاندا ئايروپىالننىڭ ئېگىزلىكىنى ئاپتوماتىك‬ ‫تەڭشىمەستىن‪ ،‬بەلكى ئايروپىالننى كۆتۈرۈلۈپ چىققان يەر شەكلى ۋە جىسىمالرنىڭ ئوڭ ياكى سول‬ ‫تەرىپىدىن ئاپتوماتىك ئايالندۇرۇپ ئۆتكۈزۈش ئارقىلىق ئايروپىالننىڭ بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ‪.‬‬ ‫بۇ خىل رادار ئادەتتە زىيادە تۆۋەن بوشلۇقتا ئۇچىدىغان جەڭ ئايروپىالنلىرى ۋە ئۇچقۇچىسىز ئايروپىالنالرغا‬ ‫ئورنىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫زەمبىرەكنى نىشانغا توغرىاليدىغان رادار بولسا زېنىت توپ دۈشمەن ئايروپىالنىنى دەل ئېتىپ چۈشۈرەلەيدۇ‪.‬‬ ‫بۇ خىل رادار بوشلۇققا رادىئو دولقۇنىنى قويۇپ بېرىدۇ‪ ،‬پۈتكۈل دولقۇن قانىتىنىڭ شەكلى پروژېكتور نۇرىغا‬ ‫ئوخشايدۇ‪ ،‬نىشاننى بايقىغان ھامان ئارىلىقىنى ئۆلچەپ چىقىپال قالماستىن‪ ،‬ئانتېنناسىنىڭ ئازىمۇت‬ ‫بۇلۇڭى ۋە يۇقىرىغا قاراش بۇلۇڭىغا ئاساسەن‪ ،‬نىشاننىڭ ئازىمۇت بۇلۇڭى ۋە يۇقىرىغا قاراش بۇلۇڭىنى‬ ‫ئۆلچەپ چىقااليدۇ‪ .‬زەمبىرەكنى نىشانغا توغرىاليدىغان رادارنىڭ ئىككى مۇھىم ئاالھىدىلىكى بار‪:‬‬ ‫‪.1‬ئۆزلۈكىدىن نىشاننىڭ ئىزىغا چۈشەلەيدۇ‪ .‬ئۇنىڭغا بىر يۈرۈش ئۆزلۈكىدىن ئىز قوغالش ئاپپاراتى‬ ‫ئورۇنالشتۇرۇلغان بولۇپ‪ ،‬دۈشمەن ئايروپىالنىنى بايقىغان ھامان ئاپپارات خىزمەتكە كىرىشىپ‪ ،‬رادار‬ ‫ئانتېنناسى دۈشمەن ئايروپىالنىنىڭ ھەرىكىتىگە ئۆزلۈكىدىن ئەگىشىدۇ‪ .‬دۈشمەن ئايروپىالنىنىڭ قانداق‬ ‫ئۇچۇشىدىن قەتئىينەزەر‪ ،‬رادار دولقۇنى ئۇنىڭغا چاپلىشىپ قالغاندەك‪ ،‬باشتىن‪-‬ئاخىر ئۇنىڭ پېيىدە‬ ‫بولىدۇ‪.‬‬ ‫‪.2‬بىرال ۋاقىتتا بىرنەچچە زېنىت توپنى ئاپتوماتىك كونترول قىلىدۇ‪ ،‬زەمبىرەكلەرنىڭ ئوقنەيچىسى‬ ‫باشتىن‪-‬ئاخىر دۈشمەن ئايروپىالنىغا توغرىالنغان بولىدۇ‪ .‬زەمبىرەك ئوقى ئېتىلغان ھامان دەل تەگمەي‬ ‫قالمايدۇ‪.‬‬ ‫زەمبىرەكنى نىشانغا توغرىاليدىغان رادارنىڭ دولقۇن دەستىسى ئىنتايىن ئىنچىكە‪ ،‬نىشاننى تېپىشى‬ ‫بىرقەدەر قىيىن‪ ،‬شۇڭا ھەمىشە «ھالقىسىمان كۆزىتىش رادارى» بىلەن ماسلىشىپ خىزمەت قىلىدۇ‪.‬‬ ‫ھالقىسىمان كۆزىتىش رادارى ـــ تەكشۈرۈش ئارىلىقى ‪ 200~100‬كىلومېتىر بولغان ئوتتۇرا مۇساپىلىك رادار‬

‫‪152‬‬

‫بولۇپ‪ ،‬ئۇنىڭ ۋەزىپىسى تۆت ئەتراپنى كۆزىتىپ‪ ،‬ھاۋادىكى ئەھۋالالرنى ئەتراپلىق ئىگىلەش ۋە زەمبىرەكنى‬ ‫نىشانغا توغرىاليدىغان رادارغا دۈشمەن ئايروپىالنىنىڭ تەخمىنەن يۆنىلىشى‪ ،‬ئارىلىقىنى ئالدىن كۆرسىتىپ‬ ‫بىرىشتىن ئىبارەت‪ ،‬ھەتتا زەمبىرەكنى نىشانغا توغرىاليدىغان رادارنىڭ قايسى ئايروپىالننىڭ ئىزىغا‬ ‫چۈشۈشىگىمۇ قوماندانلىق قىلىدۇ‪.‬‬ ‫«مۇھاپىزەتچى» دەپ ئاتالغان ئارقا تەرەپنى قوغدىغۇچى رادار ئايروپىالننىڭ قۇيرۇقىغا ئورۇنالشتۇرۇلغان‬ ‫رادار بولۇپ‪ ،‬ئۇنىڭ قۇرۇلمىسى بىرقەدەر ئاددىي ئۇ سىگنال چىرىغى ۋە ئاۋاز ئۈسكۈنىلىرى ئارقىلىق ئارقا‬ ‫تەرەپتە دۈشمەن بار‪-‬يوقلۇقىنى سېزىدۇ‪ .‬ئايروپىالننىڭ ئارقىسىدا دۈشمەن ئايروپىالنى كۆرۈلگەندە‪ ،‬ئارقا‬ ‫تەرەپنى قوغدىغۇچى رادار دەرھال خىزمەتكە كىرىشىپ تېزدىن ئۇچقۇچىغا سىگنال بېرىدۇ‪ ،‬بۇنىڭ بىلەن‬ ‫ئۇچقۇچى دەرھال تەدبىر قوللىنىپ‪ ،‬ئارقىسىدىكى دۈشمەننىڭ ھۇجۇمىدىن قۇتۇلىدۇ‪.‬‬ ‫ئارقا تەرەپنى قوغدىغۇچى رادارنى يەنە بومباردىمانچى ئايروپىالنغا ئىشلىتىشكىمۇ بولىدۇ‪ .‬دۈشمەن‬ ‫ئايروپىالنىنىڭ ئارقا تەرەپتىن ھۇجۇم قىلىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن‪ ،‬بومباردىمانچى ئايروپىالننىڭ ئارقىسىدا‬ ‫ئادەتتە ئادەم بولىدۇ ھەم مۇداپىئە قوراللىرىمۇ بولىدۇ‪ .‬ئارقا تەرەپنى قوغداش رادارىنى بومباردىمانچى‬ ‫ئايروپىالنغا ئورۇنالشتۇرغاندا‪ ،‬ئۇچقۇچىنىڭ يىراق ئارىلىقتا ئۇچۇۋاتقان دۈشمەن ئايروپىالنىدىن سەگەك‬ ‫تۇرۇشىغا ۋە ۋاقتىدا ئاگاھالندۇرۇش سىگنالى بېرىشكە بولىدۇ‪.‬‬ ‫ئارقا تەرەپنى مۇھاپىزەت قىلغۇچى رادارنى يەنە ئايروپىالنغا ئورۇنالشتۇرۇپ‪ ،‬ئارقىدىكى ياراغالرنىڭ قارىغا‬ ‫ئېلىشى ۋە ئۇنى يېتەكلىشىگە ئىشلىتىشكە بولىدۇ‪.‬‬ ‫رادار ئاالھىدىلىكى شۇكى‪ ،‬كېچە ‪ -‬كۈندۈز يىراق ئارىلىقتىكى نىشاننى تەكشۈرەلەيدۇ‪ ،‬تۇمان‬ ‫چەكلىمىسىگە ئۇچرىمايدۇ‪ ،‬بۇلۇت ۋە يامغۇر قاتارلىق ھاۋارايى چەكلىمىسىگە ئۇچرىمايدۇ ھەمدە بەلگىلىك‬ ‫تېشىپ ئۆتۈش ئىقتىدارى بار‪ .‬شۇنىڭ ئۈچۈن‪ ،‬ئۇ ھەربىي جەھەتتە كەم بولسا بولمايدىغان ئېلېكترون‬ ‫ئۈسكۈنىسى ھېسابلىنىدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬ئىجتىمائىي‪ ،‬ئىقتىسادىي ۋە ئىلمىي تەتقىقاتتا كەڭ كۆلەمدە‬ ‫ئىشلىتىلىۋاتىدۇ‪.‬‬ ‫سۈنئىي ھەمراھقا ۋە ئايروپىالنغا ئورنىتىلغان بىرىكمە رادار ئىنتايىن مۇھىم بولۇپ‪ ،‬كەلكۈن كۆزىتىش‪،‬‬ ‫دېڭىز مۇزىنى كۆزىتىش‪ ،‬تۇپراقنىڭ نەملىكىنى تەكشۈرۈش‪ ،‬ئورمان بايلىقىنى ئېنىقالش‪ ،‬گېئولوگىيىلىك‬ ‫تەكشۈرۈش قاتارلىق جەھەتلەردە پايدىلىنىش قىممىتى ناھايىتى چوڭ‪.‬‬

‫‪153‬‬

‫‪ .4‬رادارغا چۈشمەس ئايروپىالن‬ ‫رادارغا چۈشمەس (كۆرۈنمەس) ئايروپىالن رادارنىڭ تەكشۈرۈشىدىن ئۆزىنى قاچۇرالىغاچقا‪ ،‬ئاسمان‬ ‫بوشلۇقىدا «كۆرۈنمەيدۇ» (رادارغا چۈشمەيدۇ)‪.‬‬ ‫ئايروپىالننىڭ مېتالدىن ياسىلىدىغانلىقى ھەممىمىزگە ئايان‪ .‬ئۇنىڭ سىرتقى يۈزى ئېلېكتىر ماگىنىت‬ ‫دولقۇننى قايتۇرۇپال قالماي‪ ،‬بەلكى ئۇنىڭدىكى ئېلېكترونلۇق ئۈسكۈنىلەرمۇ ئېلېكتر ماگىنىت دولقۇنى‬ ‫پەيدا قىلىدۇ‪ .‬ئۇنىڭدىن سىرت‪ ،‬ئايروپىالن ماتورى شاۋقۇن‪ ،‬يورۇقلۇق چىقىرىدۇ‪ ،‬ئايروپىالننىڭ سىرتقى‬ ‫قېپى ھاۋا بىلەن سۈركىلىپ ئىسسىقلىق پەيدا قىلىدۇ‪ .‬ئايروپىالننى ھاۋا بوشلۇقىدا «كۆرۈنمەس» يەنى‬ ‫(رادارغا چۈشمەس) قىلىش ئۈچۈن‪ ،‬يۇقىرىقى مەسلىلەرنى ھەل قىلماي بولمايدۇ‪.‬‬ ‫رادارغا چۈشمەس ئايروپىالن ئادەتتىكى ئايروپىالنغا سېلىشتۇرغاندا‪ ،‬ئۇنىڭ سىرتقى شەكلى‪ ،‬ياساشتا‬ ‫ئىشلىتىلگەن ماتېرىيالى‪ ،‬سىرتقى قېپىنىڭ سىرى‪ ،‬ماتورى ۋە يېقىلغۇسى قاتارلىقالر ئىنتايىن زور‬ ‫دەرىجىدە ئۆزگەرتىلگەن‪ .‬رادارغا چۈشمەس ئايروپىالننىڭ شەكلى يايپاڭ بولۇپ‪ ،‬ئايروپىالن گەۋدىسى بىلەن‬ ‫ئايروپىالن قانىتىنىڭ ئۇالنغان جايلىرى يۇمىالق ھالدا سىلىق تۇتاشتۇرۇلغان ھەمدە رادار دولقۇنىنى‬ ‫قايتۇرۇش يۈزى زور دەرىجىدە كىچىكلىتىلگەن‪ .‬شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا‪ ،‬ئايروپىالن گەۋدىسىگە كاربون‬ ‫تاالسى قاتارلىقالردىن ياسالغان بىرىكمە ماتېرىيال قوللىنىلىپ‪ ،‬ئايروپىالن گەۋدىسىنىڭ سىرتقى يۈزىدىكى‬ ‫يوشۇرۇش ئىقتىدارغا ئىگە سىر بىلەن ماسالشتۇرۇلۇپ‪ ،‬رادار دولقۇنىنى كۈچلۈك تۈردە سۈمۈرۈۋالىدۇ‪-‬دە‪،‬‬ ‫رادار دولقۇنى شۇ كەتكىنىچە قايتىپ كەلمەيدۇ‪.‬‬ ‫رادارغا چۈشمەس ئايروپىالننىڭ ماتورى ئۆزگەرتىلىپ‪ ،‬ئىسسىقلىق سۈمۈرىدىغان ۋە ئىسسىقلىق‬ ‫ئۆتكۈزمەيدىغان قۇرۇلمىالر قوللىنىلغانلىقى ھەمدە يېڭى تىپتىكى يېقىلغۇ ئىشلىتىلگەنلىكى ئۈچۈن‪،‬‬ ‫ئايروپىالننىڭ ئىنفرا قىزىل نۇر رادىئاتسىيە مىقدارى زور دەرىجىدە تۆۋەنلىگەن‪ .‬شۇڭا ئايروپىالننى دۈشمەننىڭ‬ ‫ئىنفىرا قىزىل نۇرلۇق تەكشۈرۈش ئەسۋابى بايقىيالمايدۇ‪.‬‬ ‫رادارغا چۈشمەس (كۆرۈنمەس) ئايروپىالن يەنە كۆرۈنىدىغان نۇرنى تەكشۈرۈش ۋە قايتما ئاۋاز دولقۇنىنى‬ ‫تەكشۈرۈش ئىقتىدارىغا ئىگە بولۇپ‪ ،‬ماتورنىڭ تەۋرىنىشى‪ ،‬ئايروپىالننىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى نۇردىن‬ ‫تارتىپ ئايروپىالن قېپىنىڭ سىرتقى رەڭگىگىچە ھەممىسى قاتتىق تىزگىنلەنگەن‪ .‬ئۇنىڭدىن سىرت‪،‬‬ ‫رادارغا چۈشمەس سېستىمىسى ۋە ئېلېكترونلۇق دالدىالش قۇرۇلمىسى ئورنىتىلغان بولۇپ‪ ،‬ھەم دۈشمەننى‬ ‫رازۋېدكا قىالاليدۇ‪ ،‬ھەم دۈشمەننىڭ رازۋېدكا ئۈسكۈنىلرى تەرىپىدىن بايقالمايدۇ‪.‬‬

‫‪154‬‬

‫‪ .5‬رېئاكتىپ ئايرۇپىالن‬ ‫ئايروپىالن يېڭى كەشىپ قىلىنغان چاغدا‪ ،‬ئىچىدىن يانىدىغان پورشېنىلىق دۋېگاتېل ئورۇنالشتۇرۇلغان‪.‬‬ ‫ئىچىدىن يانىدىغان پورشېنلىق دۋىگاتېل ھاۋا سۈمۈرگەندە سۈمۈرۈلگىنى ماي پارى ياكى ماي پارى بىلەن‬ ‫ھاۋادىن تۈزۈلگەن ئارىالشما ماددا بولۇپ‪ ،‬چاقپەلەكنى قوزغاتقۇچ قىلىدىغان ئايروپىالنغا ئىشلىتىلگەندە‪،‬‬ ‫ئايروپىالن پەقەت ئوتتۇرا‪ ،‬تۆۋەن ھاۋا قاتلىمىدىال ئۇچالىغان‪ ،‬شۇڭالشقا ئايروپىالنغا گازغا ئايلىنىش‬ ‫ئىقتىدارى ياخشى بولغان يېقىلغۇ ئىشلىتىلگەن‪.‬‬ ‫ھازىرقى زامان رېئاكتىپ ئايروپىالنىغا تۇربىنىلىق رېئاكتىپ ماتور ئىشلىتىلىدۇ‪ ،‬بۇنداق ماتور‬ ‫ھەرىكەتلەنگەندە يېقىلغۇنىڭ كۆيۈشى ئىچىدىن يانىدىغان پورشېنلىق دۋىگاتېلغا ئوخشاش ئۇنداق‬ ‫توختاپ‪-‬توختاپ ھەرىكەتلەنمەستىن‪ ،‬يېقىلغۇ ئوت ئالغان ھامان داۋاملىق كۆيىدۇ (شوپۇر ماتورنى ئۆچۈرۈپ‬ ‫قويمىغاندىن باشقا ۋاقىتالردا)‪ .‬شۇڭالشقا‪ ،‬يېقىلغۇنىڭ پارغا ئايلىنىش ئىقتىدارىنىڭ ياخشى بولۇشى تەلەپ‬ ‫قىلىنمايدۇ‪ .‬شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا‪ ،‬ھازىرقى زامان رېئاكتىپ ئايروپىالنى ئېگىز ئۇچىدىغان بولغاچقا‪،‬‬ ‫يۇقىرى بوشلۇقتىكى ئاتموسفىرانىڭ بېسىمى نىسبەتەن تۆۋەن بولۇپ‪ ،‬يېقىلغۇ ئاسانال گازغا ئايلىنىدۇ‪.‬‬ ‫ئەگەر بېنزىن يېقىلغۇ قىلىنسا‪ ،‬بېنزىن ماي باكى ياكى ماي يوللىرىدا قايناپ‪ ،‬زور مىقداردىكى ئېنېرگىيە‬ ‫ھاسىل قىلىپ‪ ،‬ماي يولىغا گاز كەپلىشىپ قالىدۇ‪ .‬نەتىجىدە ماتورنىڭ يېقىلغۇ بىلەن تەمىنلىنىشى ياخشى‬ ‫بولماي توختاپ قېلىپ‪ ،‬ئېغىر دەرىجىدە ھادىسە كېلىپ چىقىدۇ‪ .‬بۇنىڭدىن باشقا‪ ،‬بېنزىن ئىشلىتىلگەندە‬ ‫ماتورنىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى سىلىقالش ئىقتىدارى ناچارالپ‪ ،‬ماتورنىڭ ئۆمرى تېزال قىسقىراپ كېتىدۇ‪.‬‬ ‫كىرسىننىڭ باھاسى بېنزىننىڭكىدىن ئەرزان‪ ،‬سىلىقالش ئىقتىدارى بېنزىننىڭكىدىن ياخشى بولىدۇ‪.‬‬ ‫كىرسىننىڭ قايناش نۇقتىسى يۇقىرى بولغاچقا ئاسان پارالنمايدۇ‪ .‬شۇڭالشقا‪ ،‬ھازىرقى زامان رېئاكتىپ‬ ‫ئايروپىالنغا كىرسىن يېقىلغۇ قىلىنىدۇ‪.‬‬ ‫تۆۋەندىكى رەسىمدە كۆرسىتىلگەندەك‪ ،‬سوغۇق ھاۋا ھاۋا كىرىش ئېغىزىدىن كىرىپ ھاۋا قىسىش‬ ‫بۆلۈمچىسىدە پىرېسلىنىدۇ‪-‬دە‪ ،‬ھاۋانىڭ بېسىمى ئاشىدۇ‪ .‬ئاندىن بۇ پىرېسالنغان ھاۋا كۆيۈش بۆلۈمچىسىگە‬ ‫كىرىپ گاز ھالەتتىكى يېقىلغۇ بىلەن ئۇچرىشىدۇ‪ .‬بۇ يەردە پىرىسالنغان ھاۋا بىلەن گاز ھالەتتىكى‬ ‫يېقىلغۇنىڭ ئارالشمىسى كۆيۈپ يۇقىرى تېمپېراتۇرا ۋە كۈچلۈك بېسىم ھاسىل قىلىدۇ‪ .‬ھاسىل بولغان‬ ‫كۈچلۈك بېسىم تۇربىىنىغا ئۇرۇلۇپ ئۇنى ئايالندۇرىدۇ ۋە گاز چىقىرىش ئېغىزىدىن يۇقىرى بېسىم پۈركىلىپ‬ ‫چىقىپ ماتورغا قارىتا ئىتتىرش كۈچى ھاسىل قىلىدۇ‪.‬‬

‫‪155‬‬

‫‪ .6‬سىمسىز ئېلېكتر دولقۇنى‬ ‫سىمسىز ئېلېكتىر دولقۇنى بولسا ئەركىن ھاۋادا تارقالغان رادىئو چاستوتا بۆلىكىنىڭ ئېلېكتىر ماگنىت‬ ‫دولقۇنىنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬سىمسىز ئېلىكتىر دولقۇنلىرىنىڭ دولقۇن ئۇزۇنلۇقى قانچە قىسقا بولسا‪ ،‬ئوخشاش‬ ‫ۋاقىت ئىچىدە يولالنغان ئۇچۇر شۇنچە كۆپ بولىدۇ‪.‬‬ ‫خىتايچە ئاتىلىشى‪无线电波 :‬‬ ‫سىمسىز ئېلىكتىر دولقۇنى سۇ دولقۇنىغا ئوخشاش تارقىلىش جەريانىدا مەركىزىي دولقۇنلۇق ئېنېرگىيە‬ ‫پەيدىنپەي ئاجىزلىشىپ بارىدۇ‪.‬‬ ‫ئېلېكتر ماگنىت دولقۇنى كۆپ تۈرلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬سىمسىز ئېلىكتىر دولقۇنى‪،‬‬ ‫ئىنفىرا قىزىل نۇر‪ ،‬كۆرۈنمە نۇر‪ ،‬ئۇلترا بىنەپشە نۇر‪ X ،‬نۇرى ۋە ‪ Y‬نۇرى قاتارلىقالر‪ .‬ئوخشاش بولمىغان‬ ‫دولقۇن بۆلىكى ئىچىدە سىمسىز ئېلىكتىر دولقۇنى ئوخشاش بولمىغان تارقىلىش ئاالھىدىلىكىگە ئىگە‪.‬‬ ‫چاستوتا قانچە تۆۋەن بولسا‪ ،‬تارقىتىش خورىشى شۇنچە كىچىك‪ ،‬قاپالش ئارىلىقى شۇنچە يىراق‪،‬‬ ‫دىفراكسىيە ئىقتىدارىمۇ شۇنچە كۈچلۈك بولىدۇ‪ .‬لېكىن تۆۋەن چاستوتا بۆلىكىنىڭ چاستوتا بايلىقى‬ ‫قىس‪ ،‬سىستېما سىغىمى چەكلىك‪ ،‬شۇڭا تۆۋەن چاستوتا بۆلىكى بولغان رادىئو دولقۇنى ئاساسەن رادىئو‪-‬‬ ‫تېلېۋىزىيە سىستېمىسىدا ئىشلىتىلىدۇ‪.‬‬ ‫يۇقىرى چاستوتىلىق بۆلىكىنىڭ چاستوتا بايلىقى مول‪ ،‬سىستېمىنىڭ سىغىمى چوڭ‪ .‬لېكىن‬ ‫چاستوتىسى قانچە يۇقىرى بولسا‪ ،‬تارقىلىش سەرپىياتى شۇنچە چوڭ بولىدۇ‪ ،‬قاپالش ئارىلىقى شۇنچە‬ ‫يېقىن‪ ،‬دىفراكسىيە ئىقتىدارى شۇنچە ئاجىز بولىدۇ‪ .‬يەنە بىر تەرەپتىن‪ ،‬چاستوتىسى قانچە يۇقىرى بولسا‪،‬‬ ‫تېخنىكا قىيىنلىق دەرىجىسى شۇنچە چوڭ بولىدۇ‪ ،‬سىستېما تەننەرخى مۇناسىپ يۇقىرى كۆتۈرۈلىدۇ‪.‬‬ ‫سىمسىز ئېلىكتىر دولقۇنى رادىئو دولقۇنى تارقىلىش جەريانىدا ئاجىزلىشىدۇ‪ ،‬ئۇ رادىئو دولقۇنىنىڭ‬ ‫ناھايىتى مۇھىم خۇسۇسىيىتى‪.‬‬

‫تارىخى‬ ‫ماكسۋېل ‪-1861‬يىلىدىن ‪-1865‬يىلىغىچە ئىشلىگەن خىزمەت نەتىجىسىگە ئاساسەن‪ ،‬ئەڭ بۇرۇن‬ ‫ئەنگلىيە خان جەمەتى ئىلمىي جەمئىيىتىگە تاپشۇرغان ماقالە «ئېلېكتر ماگنىت مەيدانى نەزەرىيەسى» دە‬ ‫ئېلېكتر ماگنىت دولقۇنىنىڭ تارقىلىشى نەزەرىيە ئاساسىنى شەرھىلەپ بەرگەن‪.‬‬ ‫ھاينرىخ‪ .‬لۇداف ۋېرشاف ھېرتىس ‪-1886‬يىلىدىن ‪-1888‬يىلىغىچە ماكسۋېلنىڭ نەزەرىيەلىرىنى‬ ‫تەجرىبە ئارقىلىق ئىسپاتلىغان‪.‬‬ ‫‪-1906‬يىلى فەن شىندا ئامېرىكا ماسساچۇسېتستا تارىختا تۇنجى قېتىم سىمسىز رادىئو ئۇسۇلىنى‬ ‫قولالنغان‪.‬‬ ‫سىمسىز ئېلىكتىر دولقۇنى ئەڭ بۇرۇن دېڭىز قاتنىشىدا ئىشلىتىلگەن‪ ،‬تېلېگراممىسى كېمە بىلەن‬ ‫قۇرۇقلۇق ئارىسىدىكى ئۇچۇر يەتكۈزۈشتە ئىشلىتىلگەن‪ .‬ھازىر سىمسىز تېلېگراف كۆپ خىل شەكىلدە‬ ‫قوللىنىلىدۇ‪.‬‬

‫‪156‬‬

‫‪ .7‬خىمىيىلىك قورالالر‬ ‫خىمىيەلىك قورالالر ئۇرۇشتا ئىشلىتىلىدىغان‪ ،‬قىرغىنچىلىقى چوڭ بولغان بىر خىل قورالدۇر‪.‬‬ ‫خىمىيىلىك قورالالرنىڭ تۈرى كۆپ بولۇپ‪ ،‬خىمىيىلىك زەھەرلىك دورا‪ ،‬خىمىيىلىك بومبا ۋە ئىككى‬ ‫قۇتۇپلۇق خىمىيلىك قورال قاتارلىقالرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ‪ .‬خىمىيىلىك زەھەرلىك گاز ئادەم تېنىگە‬ ‫ئۈن‪-‬تىنسىز كىرىپ‪ ،‬ئادەم تېنىدىكى بەزى ماددىالرنى زەھەرلەيدۇ‪ .‬خىمىيىلىك بومبا ـــ زەھەرلىك دورا‬ ‫قاچىالنغان بومبا بولۇپ‪ ،‬ئادەتتىكى قورالالر ئارقىلىق قويۇپ بېرىلىدۇ ‪ .‬ئىككى قۇتۇپلۇق خىمىيىلىك‬ ‫ماددىسى بىر ئوق بېشىنىڭ ئوخشىمىغان يېرىگە ئايرىم قاچىلىنىدۇ‪ .‬قورال پارتىلغاندا‪ ،‬ئىككى خىل‬ ‫خىمىيىلىك ماددا بىرلىشىپ‪ ،‬خىمىيىلىك رىئاكسىيە يۈز بېرىپ زەھەرلەش رولىنى ئوينايدۇ ‪.‬‬ ‫‪-1915‬يىلى‪ ،‬گېرمانىيە ئارمىيىسى جەڭ مەيدانىدا بىرىنچى بولۇپ خىمىيىۋىي قورال ئىشلەتكەن‪.‬‬ ‫‪-2‬دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە فاشىست گېرمانىيىسى كۆپلەپ زەھەرلىك دورىالرنى ئىشلىتىپ‪ ،‬سانسىزلىغان‬ ‫ئەسىرلەرنى ئۆلتۈرگەن‪ .‬ياپونالر خىتايالرغا قىلغان تاجاۋۇزچىلىق ئۇرۇشىدا ‪ 1600‬قېتىمدىن ئارتۇق‬ ‫زەھەرلىك ماددا ئىشلەتكەنلىكى مەلۇم‪.‬‬

‫‪157‬‬

‫خىمىيىۋى زەھەرلىك ماددىالر زەھەرلەش خۇسۇسىيىتىگە ئاساسەن‪ ،‬ئالتە تۈرگە بۆلىنىدۇ‪:‬‬ ‫‪.1‬نېرۋا خاراكتېرلىك زەھەرلىك ماددا‬ ‫‪.2‬چىرىتىش خاراكتېرلىك زەھەرلىك ماددا‬ ‫‪.3‬پۈتۈن بەدەننى زەھەرلىگۈچى زەھەرلىك ماددا‬ ‫‪.4‬ئىقتىدارىدىن مەھرۇم قىلغۇچى زەھەرلىك ماددا‬ ‫‪.5‬تۇنجۇقتۇرغۇچى زەھەرلىك ماددا‬ ‫‪.6‬قوزغاتقۇچى زەھەرلىك ماددا‬ ‫جەڭ مەيدانلىرىدا ئەڭ دەسلىپىدە ۋاقىتلىق ياش ئاققۇزغۇچى گرانات‪ ،‬ياش ئاققۇزغۇچى گرانات‪ ،‬ياش‬ ‫ئاققۇزغۇچى بومبا قاتارلىق زەھەرلىك بومبىالر ئىشلىتىلگەن‪ .‬كېيىن يەنە خىمىيىۋى ئاۋىئاتسىيە بومبىسى‬ ‫ۋە ئايروپىالندا چېچىش ئۈسكۈنىسى بارلىققا كەلدى‪ .‬خىمىيىۋى زەھەرلىك ماددىالر جەڭ مەيدانىغا ئۈچ خىل‬ ‫ئۇسۇلدا چېچىلىدۇ‪:‬‬ ‫‪.1‬پارتلىتىش ئۇسۇلى‬ ‫‪.2‬قىزىتىپ ھورالندۇرۇش ئۇسۇلى‬ ‫‪.3‬چېچىش ئۇسۇلى‬ ‫زەھەرلىك ماددا ئۈچ خىل ئۇسۇلدا چېچىلغاندىن كېيىن‪ ،‬ھور‪ ،‬تامچە ۋە مىكرو پاراشوك ھالىتىنى‬ ‫شەكىللەندۈرۈپ‪ ،‬ئادەم ۋە چارۋىالرنى زەخىملەندۈرىدۇ‪ .‬ھازىر خەلقئارا مۇناسىۋەتلىك تەشكىالتالر خىمىيىۋى‬ ‫قورالالرنى ئىشلىتىشنى چەكلەش توغرىسىدا بەلگىلىمە چىقاردى لېكىن ھەرقايسى دۆلەت ئارمىيىلىرى‬ ‫تۈرلۈك شەكىللەردىكى زەھەرلىك بومبىالر بىلەن قورالالندى‪.‬‬ ‫خىمىيىۋى گازدىن مۇداپىئەلىنىش بولسا‪ ،‬بىئولوگىيەلىك قورالالر ھۇجۇمىنى بىكىتىش‪ ،‬مۇداپىئە‬ ‫كۆرۈش‪ ،‬يۇيۇپ تازىالش‪ ،‬جىددىي قۇتقۇزۇش قاتارلىق باسقۇچالرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ‪.‬‬ ‫‪.1‬بايقاش ئۈسكۈنىلىرى‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬زەھەر ۋە تەجرىبە ئەسۋابلىرى سەپلەنگەن رازۋېدكا قىلىش ماشىنىسى‪.‬‬ ‫‪.2‬قوغدىنىش ئۈسكۈنىلىرى‪ .‬شەخس ۋە كوللېكتىپ قوغدىنىش ئۈسكۈنىلىرى دەپ ئىككى خىل‬ ‫بولىدۇ‪ .‬شەخسىي قوغدىنىش ئۈسكۈنىلىرى بولسا زەھەر‪ ،‬رادىئوئاكتىپلىق چاڭ‪-‬توزان ۋە بىئولوگىيىلىك‬ ‫جەڭ دورىلىرى‪ ،‬زەھەرلىك گازدىن مۇداپىئەلىنىش ئۈچۈن ئاالھىدە ياسالغان كىيىم‪ ،‬نىقاب‪ ،‬چىغ قالپىقى‪،‬‬ ‫پەلەي‪ ،‬ئۆتۈك قاتارلىقالرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ‪.‬‬ ‫‪.3‬زەھەرسىزلەندۈرۈش سايمىنى‪ .‬شەخسىي تازىالش ئۈسكۈنىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ‪ .‬كىچىك‪-‬‬ ‫چوڭ دېزىنفېكسىيە قىلىش ئۈسكۈنىسى‪ ،‬يادرو بىئو‪-‬خىمىيىلىك جەڭ مەيدانىدا سۇ بىلەن تەمىنلەش‬ ‫ئۈسكۈنىسى قاتارلىقالر بار‪.‬‬ ‫‪.4‬جىددىي قۇتقۇزۇش سايمانلىرى‪ .‬كالتسىي ھىپوخىلورىدلىق لەيلىمە سۇيۇقلۇق‪ ،‬ئوكسىگېن‬ ‫قاتارلىقالر بار‪.‬‬ ‫ھەرقايسى دۆلەت ئارمىيەلىرى ئىشلىتىدىغان خىمىيىۋى زەھەرلىك ماددىالر ئالتە تۈرلۈك بولىدۇ‪:‬‬ ‫‪.1‬نېرۋىنى زەھەرلىگۈچى دورىالر‪ .‬بۇخىل دورىدا ئورگانىك فوسفات ئېستېرى تۈرىدىكى ماددىالر بار‪،‬‬ ‫‪ G‬تۈرىدىكى ۋە ‪ Ⅴ‬خىلدىكى نېرۋا زەھىرى دەپ ئايرىلىدۇ‪.‬‬ ‫‪.2‬چىرىتكۈچ زەھەرلىك ماددا ‪ .‬ئاساسلىقى زەھەرلىك گاز‪ ،‬نىتروگېن مۇستاردالر ۋە لۇيى قاتارلىقالر‪.‬‬ ‫‪.3‬ئىقتىداردىن مەھرۇم قىلىدىغان زەھەرلىك دورا‪ .‬ئادەمنىڭ ۋاقىتلىق تەپەككۇر ۋە ھەرىكەت‬ ‫فۇنكسىيىسىنى توسقۇنلۇققا ئۇچرىتىپ جەڭگىۋارلىقىنى يوقىتىدىغان خىمىيىلىك زەھەرلىك ماددا‪.‬‬ ‫‪.4‬غىدىقلىغۇچى زەھەرلىك دورا‪ .‬كۆزنى غىدىقالپ ۋە يۇقىرى نەپەس يولىنى زەھەرلەيدۇ‪ .‬زەھەرلىك‬ ‫تەسىرى بويىچە ياش ئاققۇزغۇچى ۋە چۈشكۈرتكۈچى خاراكتېرلىك زەھەرلىك دورا دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ‪.‬‬ ‫ياش ئاققۇزغۇچى زەھەرلىك ماددا ئاساسلىقى خلورو ئاتسېتوفېنون‪ .‬چۈشكۈرۈش خاراكتېرلىك زەھەرلىك دورا‬ ‫ئاساسلىقى ئادامسىت‪.‬‬ ‫‪.5‬بەدەننى زەھەرلەش خاراكتېرىدىكى ماددىالر‪ .‬ئادەم بەدىنىدىكى توقۇلما ھۈجەيرە ئوكسىداليدۇ‪،‬‬ ‫توقۇلمىالرغا ئوكسىگېن يېتىشمەسلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ‪ .‬ئاساسلىق ھىدروسىيانىد كىسالتاسى‪،‬‬ ‫سىئانىد گازى قاتارلىقالر بار‪.‬‬ ‫‪.6‬نەپەسنى بوغىدىغان زەھەرلىك دورا‪ .‬ئۆپكىنىڭ تۇنجۇقۇپ قېلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان بىر‬

‫‪158‬‬

‫خىل زەھەرلىك دورا‪ .‬فوسگېن‪ ،‬خلور گازى‪ ،‬دىفوسگېن‪ ،‬ھىدروخلورىد قاتارلىقالر بار‪.‬‬ ‫خىمىيىلىك قورالالرنىڭ ئاالھىدىلىكلىرى تۆۋەندىكىچە‪:‬‬ ‫‪.1‬زەھەرلىك تەسىرى كۈچلۈك‬ ‫ئاساسەن خىمىيىۋى زەھەرلىك ماددىالرنىڭ زەھەرلەش تەسىرىدىن پايدىلىنىدۇ‪ .‬ئىشلىتىلگەن‬ ‫خىمىيىۋى ماددىالر كۆپىنچە ئۆتكۈر زەھەرلىك ياكى ئادەتتىن تاشقىرى زەھەرلىك ماددا بولۇپ‪ ،‬ئۇنىڭ‬ ‫ئادەتتىكى قورالالردىن قىرىش كۈچى تېخىمۇ چوڭ بولىدۇ‪.‬‬ ‫‪.2‬زەھەرلىنىش يوللىرى كۆپ‬ ‫ئادەتتىكى قورالالر ئاساسلىقى ئوق بېشى بىلەن ياكى ئوق بېشى بىۋاسىتە پارتالپ تەسىر پەيدا‬ ‫قىلىدۇ‪ .‬خىمىيىلىك قورال بولسا زەھەرنى پۇراش‪ ،‬تېگىش قاتارلىق ئاددىي يولالر ئارقىلىق بىۋاسىتە ياكى‬ ‫ۋاسىتىلىك ھالدا زەھەرلەيدۇ‪.‬‬ ‫‪.3‬داۋاملىشىش ۋاقتى ئۇزۇن‬ ‫ئادەتتىكى قورالدا ئوق ئۆتۈپ كەتسە ياكى پارتالش تۈگىسىال تەسىرى تۈگەيدۇ‪ .‬خىمىيىلىك قورالالر‬ ‫زەھەرلىك ماددا قويۇپ بەرگەندىن كېيىن تەسىرى ساقلىنىپ قالىدۇ‪ .‬ئالدىراپ تارقاپ كەتمەيدۇ‪.‬‬ ‫‪.4‬دائىرىسى كەڭ‬ ‫خىمىيىلىك ھۇجۇمىغا ئۇچرىغاندىن كېيىن‪ ،‬زەھەر شامال ئارقىلىق تارقىلىدۇ ۋە كېڭىيىدۇ‪ .‬بۇنىڭ‬ ‫بىلەن زەھەرلەش دائىرىسى زور دەرىجىدە ئېشىپ كىتىدۇ‪.‬‬ ‫‪.5‬خىمىيىلىك قورالالرنىڭ تۇيۇقسىز ئۆلتۈرۈش كۈچى چوڭ‪ ،‬ۋەيران قىلىش كۈچى كۈچلۈك لېكىن‬ ‫ھاۋا كىلىماتى‪ ،‬يەر شەكلى‪ ،‬ئۇرۇش ئەھۋالى قاتارلىقالرنىڭ زور تەسىر ئۇچرايدۇ‪ .‬بۇ ئامىلالر يەنە يادرو قورالى‬ ‫ۋە بىئولوگىيەلىك قورالالرغا ئوخشاشال مۇداپىئە بوالاليدۇ‪.‬‬

‫‪159‬‬

‫‪ .8‬ئاتوم بومبىسى‬ ‫يادرو ئېنېرگىيىسى ھەققىدە قىسقىچە مەلۇمات‪:‬‬ ‫بارلىق ماددىالر مولېكۇلىالردىن تۈزۈلىدۇ‪ ،‬مولېكۇلىالر يەنە ئاتومالردىن تۈزۈلىدۇ‪ .‬بەزى ماددىالرنىڭ‬ ‫مولېكۇلىلىرى بىر ئاتومدىن ئىبارەت بولىدۇ‪ .‬ئاتوم ئىنتايىن كىچىك بولۇپ‪ ،‬ئۇنىڭ دىئامېتىرى بىر‬ ‫نانومېتىرغىمۇ يەتمەيدۇ‪ .‬ئاتوم پروتون‪ ،‬نېيترون ۋە ئېلېكترونالردىن ئىبارەت ئۈچ خىل زەررىچىدىن تۈزۈلىدۇ‪.‬‬ ‫پروتون مۇسبەت زەرەتلىك‪ ،‬ئېلېكترون مەنپىي زەرەتلىك‪ ،‬نېيترون زەرەتسىز بولىدۇ‪.‬پروتون بىلەن نېيتروننىڭ‬ ‫ماسسىسى ئېلېكتروننىڭ ماسسىسىدىن كۆپ چوڭ‪ ،‬ئۇالر ئاتومنىڭ مەركىزىگە يىغىلغان بولۇپ‪ ،‬ئىنتايىن‬ ‫كىچىك ئاتوم يادروسىنى تۈزىدۇ‪ ،‬بۇ خۇددىي بىر نەچچە تال پۇرچاقنىڭ چوڭ بىر مەيداننىڭ مەركىزىدىكى‬ ‫كىچىك بىر تىرناقچىلىك يەرگە يىغىلىپ قالغىنىغا ئوخشايدۇ‪.‬‬ ‫پروتون‪ ،‬نېيترونالر كۈچلۈك يادرو كۈچىگە تايىنىپ چىڭ بىرىككەن بولىدۇ‪ ،‬شۇڭالشقا‪ ،‬ئاتوم يادروسى‬ ‫ئىنتايىن مۇستەھكەم بولىدۇ‪ .‬ئۇالرنى پارچىالش (بۆلۈش) ياكى قايتىدىن بىرىكتۈرۈش ئىنتايىن قىيىنغا‬ ‫توختايدۇ‪ .‬بىراق‪ ،‬ئاتوم يادروسىنى پارچىلىسا ياكى بىرىكتۈرسە ھەيران قالغۇدەك دەرىجىدە ئېنېرگىيە‬ ‫قويۇپ بېرىلىشى مۇمكىن‪ ،‬مانا بۇ يادرو ئېنېرگىيىسى (‪ )Nuclear Energy‬دىن ئىبارەت‪.‬‬ ‫‪-1939‬يىلى نيتروننى چوڭراق بولغان ئاتوم يادروسىغا سوقۇش ئارقىلىق‪ ،‬ئۇنىڭدا پارچىلىنىش (‪)Fission‬‬ ‫ھاسىل قىلىپ‪ ،‬ئوتتۇراھال چوڭلۇقتىكى ئىككى دانە ئاتوم يادروسىغا ئايالندۇرغاندا شۇنىڭ بىلەن بىر‬ ‫ۋاقىتتا غايەت زور ئېنېرگىيە قويۇپ بەرگەن‪ .‬يەنى بىر كىلوگرام ئۇران پۈتۈنلەي پارچىالنغاندا قويۇپ بەرگەن‬ ‫ئېنېرگىيە ‪ 2000‬توننا كۆمۈر پۈتۈنلەي كۆيۈپ بولغۇچە چىقارغان ئېنېرگىيىدىن ئېشىپ كېتىدۇ‪.‬‬ ‫نېيترون ئارقىلىق ئۇران ‪ 235‬ئاتوم يادروسىنى بومباردىمان قىلغاندا‪ ،‬ئۇران يادروسى پارچىلىنىپ‬ ‫يادرو ئېنېرگىيىسىنى قويۇپ بىرىدۇ‪ .‬شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا‪ ،‬يەنە بىر نەچچە يېڭى نېيترون ھاسىل‬ ‫بولىدۇ‪ ،‬بۇ نېيترونالر يەنە باشقا ئۇران يادرولىرىنى بومباردىما قىلىدۇ‪ ...‬شۇنداق قىلىپ بىر قاتار ئۇران‬ ‫يادروسىنىڭ ئۈزلۈكسىز پارچىلىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ ھەمدە زور مىقداردىكى يادرو ئېنېرگىيىسىنى‬ ‫قويۇپ بېرىدۇ‪ .‬مانا بۇ زەنجىرسىمان رېئاكسىيە (‪ )Chain Reaction‬دىن ئىبارەت‪.‬‬ ‫يادرو ئېلېكتر ئىستانسىسى يادرو ئېنېرگىيىسىدىن پايدىلىنىپ توك چىقىرىدۇ‪ ،‬ئۇنىڭ مەركىزىي‬ ‫ئۈسكۈنىسى يادرو رېئاكتورىدىن ئىبارەت‪ .‬يادرو رېئاكتورىدا ھاسىل بولغان زەنجىرسىمان رېئاكسىيىنى‬ ‫تىزگىنلەشكە بولىدۇ‪ .‬ئەگەر زەنجىرسىمان رېئاكسىيىنى تېزگىنلىمىگەندە‪ ،‬زور مىقداردىكى ئاتوم يادرولىرى‬ ‫ئىنتايىن قىسقا ۋاقىتتا پارچىلىنىش ھاسىل قىلىپ ئىنتايىن زور ئېنېرگىيىنى قويۇپ بېرىدۇ‪ .‬ئاتوم‬ ‫بومبىسى پارتلىغان چاغدا يۈز بەرگەن زەنجىرسىمان رېئاكسىيە تىزگىنلەنمىگەن بولىدۇ‪.‬‬

‫‪160‬‬

‫بۈگۈنكى كۈندە‪ ،‬پۈتۈن دۇنيادا نەچچە يۈز يادرو ئېلېكتر ئىستانسىسى قۇرۇلدى‪ ،‬ئۇالرنىڭ توك چىقىرىش‬ ‫مىقدارى پۈتۈن يەرشارى توك چىقىرىش مىقدارىنىڭ ‪ 5/1‬ىگە يېقىنلىشىدۇ‪.‬‬ ‫پارچىلىنىش رىئاكسىيىسىدىن باشقا‪ ،‬ئەگەر ماسسىسى كىچىك بولغان ئاتوم يادرولىرى‪ ،‬مەسىلەن‪،‬‬ ‫دېيتېرىي يادروسى (بىر دانە پروتون بىلەن بىر دانە نېيتروندىن تۈزۈلىدۇ) بىلەن نېيترىي يادروسى (بىر دانە‬ ‫پروتون بىلەن ئىككى دانە نېيتروندىن تۈزۈلىدۇ) نى يۇقىرى تېمپراتۇرىدا بىرىكتۈرۈش ئارقىلىق يېڭى ئاتوم‬ ‫يادروسىنى ھاسىل قىلغاندا‪ ،‬تېخىمۇ زور يادرو ئېنېرگىيىسىنى قويۇپ بېرىدۇ‪ ،‬مانا بۇ يىغىلىش (‪)Fusion‬‬ ‫تىن ئىبارەت‪ .‬بەزىدە يىغىلىش ئىسسىق يادرو رېئاكسىيىسى دەپمۇ ئاتىلىدۇ‪.‬‬ ‫زور مىقداردىكى ھېدروگىن يادرولىرى بېرىككەندە‪ ،‬ئىنتايىن قىسقا ۋاقىت ئىچىدە كىشىنى چۆچۈتكۈدەك‬ ‫دەرىجىدىكى ئېنېرگىيىنى قويۇپ بېرىدۇ‪.‬‬ ‫تۇنجى سىناق قىلىنغان ئاتوم بومبىسى (پارچىلىنىش رېئاكسىيىسى) دىن چىققان ئېنېرگىيە ‪20000‬‬ ‫توننا ‪ TNT‬دىن چىققان ئېنېرگىيىگە تەڭ بولسا‪ ،‬تۇنجى سىناق قىلىنغان ھېدروگىن بومبىسى (يىغىلىش‬ ‫رېئاكسىيىسى) دىن چىققان ئېنېرگىيە ‪ 10‬مىليون توننا ‪ TNT‬نىڭ ئېنېرگىيىسىگە تەڭ بولغان‪ .‬نورمال‬ ‫بومبىالرنىڭ چوڭلۇقىدىكى ھېدروگىن بومبىسى بولسىال پۈتۈن بىر شەھەرنى پارتالش‪ ،‬ئوت يالقۇنى ۋە‬ ‫رادىئاتسىيىلىك بۇلغىنىش بىلەنال ۋەيران قىلىۋەتكىلى بولىدۇ‪.‬‬ ‫قوياش يەرشارىدىن ‪ 150‬مىليون كىلومېتىر يىراقلىقتا بولۇپ‪ ،‬ئۇنىڭ دىئامېتىرى تەخمىنەن يەرشارى‬ ‫دىئامېتىرىنىڭ ‪ 110‬ھەسسىگە‪ ،‬ھەجمى يەرشارى ھەجمىنىڭ ‪ 1‬مىليون ‪ 300‬مىڭ ھەسسىسىگە‪ ،‬ماسسىسى‬ ‫يەرشارى ماسسىسىنىڭ ‪ 330‬مىڭ ھەسسىسىگە توغرا كېلىدۇ‪ ،‬قۇياش تېمپراتۇرىسى ‪ 15‬مىليون سېلسىيە‬ ‫گرادۇسقا يېتىدۇ‪ .‬قۇياشنىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى ھىدروگىن ئاتوم يادروسى ئاالھىدە يۇقىرى تېمپراتۇرىدا‬ ‫يىغىلىش ھاسىل قىلىپ‪ ،‬غايەت زور يادرو ئېنېرگىيىسىنى قويۇپ بىرىدۇ‪ .‬شۇڭالشقا شۇنداق دېيىشكە‬ ‫بولىدۇكى‪ ،‬قۇياش يادروسىدا ھەرۋاقىت ھېدروگىن بومبىسىنىڭ پارتلىشى يۈز بېرىپ تۇرىدۇ‪.‬‬ ‫دېڭىز سۈيىدە مول بولغان‪ ،‬يىغىلىشنى ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولىدىغان دېيتېرىي يادروسى ساقالنماقتا‪،‬‬ ‫ئەمما قانداق قىلغاندا يىغىلىشنى ئەمەلگە ئاشۇرغىلى‪ ،‬قانداق قىلغاندا يىغىلىشتىن پايدىلىنىپ يادرو‬ ‫ئېنېرگىيىسىنى قويۇپ بەرگىلى بولىدىغانلىقى توغرىسىدا ئىنسانىيەتتە تېخى يېتەرلىك ئىلىم يوق‪.‬‬ ‫ئادەتتىكى بومبىالر ئاساسەن يۇقىرى تېمپېراتۇرا ئارقىلىق كۆيدۈرىدۇ ۋە مىتال چاچمىالر بىلەن‬ ‫زەخىملەندۈرىدۇ‪ ،‬ئاتوم بومبىسى بولسا نۇر رادىئاتسىيىسى‪ ،‬زەربە دولقۇنى‪ ،‬دەسلەپكى مەزگىللىك يادرو‬ ‫رادىئاتسىيىسى‪ ،‬ئېلېكتروماگنىت ئىمپۇلسى ۋە رادىئوئاكتىپلىق بۇلغاشتىن ئىبارەت ‪ 5‬خىل ئۆلتۈرۈش‪،‬‬ ‫زەخىملەندۈرۈش كۈچىگە ئىگە‪ .‬بۇ ئامىلالر ئىنتايىن كۈچلۈك ۋەيران قىلىش كۈچىگە ئىگە بولۇپ‪ ،‬تەسىر‬ ‫دائىرىسى ‪ 30‬كىلومېتىردىن ئاشىدۇ‪.‬‬

‫‪161‬‬

‫يادرو بومبىسىنىڭ قىسقىچە تارىخى‬ ‫يادرو بومبىسى ھازىرغىچە ئىككى قېتىم ئەمەلىي ئۇرۇشتا ئىشلىتىلگەن بولۇپ‪ ،‬ھەر ئىككىلىسىنى‬ ‫مىالدىيە ‪-1945‬يىلى ‪-8‬ئاي «ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى» مەزگىلىدە ئامېرىكا ئارمىيىسى ياپونىيە‬ ‫زېمىنىغا تاشالپ پارتالتقان‪ .‬ياپونىيە خروشىما شەھىرىگە تاشلىغىنى ئۇران پارچىلىنىشتىن پارتاليدىغان‬ ‫«‪ »Little Boy‬ناملىق ئاتوم بومبىسى‪ ،‬ئۈچ كۈندىن كېيىن ناگاساكى شەھىرىگە تاشلىغىنى پلۇتون‬ ‫پارچىلىنىشتىن پارتاليدىغان «‪ »Fat Man‬ناملىق ئاتوم بومبىسى بولۇپ‪ ،‬ئىككى قېتىملىق پارتالش‬ ‫تەخمىنەن ‪ 200‬مىڭ ئادەمنىڭ ئۆلىشىنى ۋە بۇ رايونالردا ئېغىر دەرىجىدە رادىئوئاكتىپ بۇلغۇنۇشنى كەلتۈرۈپ‬ ‫چىقارغان‪ .‬ئالدىنقى بەتتىكى سۈرەت ناگاساكى شەھىرىگە تاشالنغان ئاتوم بومبىسى پارتلىغاندا ھاسىل‬ ‫بولغان موگوسىمان ئىس بولۇپ‪ ،‬ئىس‪-‬تۈتەك پارتالش مەركىزىدىن ‪ 18‬كىلومېتىر ئېگىزلىككە كۆتۈرۈلگەن‪.‬‬ ‫تۆۋەندىكى رەسىملەر ئامېرىكا ياپونىيىگە تاشلىغان ئىككى تال ئاتوم بومبىسى‪ ،‬ئوڭ تەرەپتىكىسى‬ ‫«‪ ،»Fat Man‬سول تەرەپتىكىسى «‪»Little Boy‬‬

‫دەسلەپتە ياسالغان ئاتوم بومبىلىرى ئايروپىالندىن تاشلىنىپ ئېغىرلىق كۈچى تەسىرىدە يەرگە‬ ‫چۈشىدىغان قىلىپ ياسالغان‪.‬‬ ‫شۇنىڭدىن كېيىن سوۋېت ئىتتىپاقى‪ ،‬ئەنگىلىيە‪ ،‬فرانسىيە ئارقا‪-‬ئارقىدىن ئاتوم سىنىقىنى‬ ‫باشلىۋەتتى‪ .‬ھازىرغىچە ھەرقايسى دۆلەتلەرنىڭ ئوچۇق ئاشكارا ئېلىپ بارغان يادرو سىنىقىال نەچچە مىڭ‬ ‫قېتىمدىن ئاشىدۇ‪ .‬ھازىرغىچە ئۆزى ئېتىراپ قىلغان يادرو قورالى بار دۆلەتلەر سەككىز بولۇپ‪ ،‬ئۇالر ئامېرىكا‪،‬‬ ‫ئەنگلىيە‪ ،‬فرانسىيە‪ ،‬رۇسىيە‪ ،‬خىتاي‪ ،‬چاۋشەن‪ ،‬ھىندىستان ۋە پاكىستان‪ .‬بەزى ئاخبارات ۋاسىتىلىرى‬ ‫ئىسرائىلىيە ۋە جەنۇبىي ئافرىقىنىڭ يادرو سىنىقى ئېلىپ بارغانلىقىنى ئاشكارىالپ‪ ،‬بۇ ئىككى دۆلەتنىمۇ‬ ‫يادرو قورالىغا ئىگە دۆلەتلەر قاتارىغا كىرگۈزگەن بولسىمۇ‪ ،‬ئۇالر يادرو قورالىغا ئىگە ئىكەنلىكىنى ئىنكار‬ ‫قىلىپ كەلدى‪ .‬سوۋېت ئىتتىپاقى مەزگىلىدە يادرو سىنىقى بازىلىرى قازاقىستان چىگرىسى ئىچىدە‬ ‫بولغان‪ ،‬ئەمما سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىالنغاندىن كېيىن قازاقىستان ئوچۇق‪-‬ئاشكارا يادرو سىناقلىرىدىن‬ ‫قول ئۈزگەنلىكىنى جاكارلىغان‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬ئۇكرائىنا ۋە جەنۇبىي ئافرىقا ئاكتىپلىق بىلەن يادرو‬ ‫سىنىقىدىن ۋاز كەچكەنلىكىنى ئېالن قىلغان‪.‬‬ ‫‪-1968‬يىلى ئامېرىكا ۋە سوۋېت ئىتتىپاقى بىرلىكتە «يادرو قوراللىرىنى تەرەققىي قىلدۇرماسلىق»‬ ‫كېلىشىمنامە ئىمزالىغان ۋە باشقا دۆلەتلەرنى بۇ ئارقىلىق چەكلىگەن‪ .‬كېلىشىمنامە تۈزۈشكەن يادرو‬ ‫قورالىغا ئىگە دۆلەتلەر ھەر قانداق دۆلەتكە يادرو قورالى ياكى يادرولۇق پارتلىتىش قۇرۇلمىلىرىنى‪ ،‬يادرو‬ ‫قورالى قۇرۇلمىلىرىنىڭ كونترول قىلىش ھوقۇقىنى ۋاسىتىلىك ياكى بىۋاسىتە ئۆتۈنۈپ بەرسە بولمايدۇ‪،‬‬ ‫يادرو قورالىدىن خالىي دۆلەتلەرنىڭ يادرو قورالى ياسىشىغا ھەر قانداق ئۇسۇل بىلەن ياردەم بەرسە‪،‬‬ ‫رىغبەتلەندۈرسە‪ ،‬يېتەكلىسە ياكى ئۆتۈنۈپ بەرسە بولمايدۇ‪.‬‬ ‫‪-1975‬يىلى كانادا‪ ،‬ياپونىيە‪ ،‬فىرانسىيە‪ ،‬ئەنگلىيە‪ ،‬ئامېرىكا ۋە سوۋېت ئىتتىپاقى قاتارلىق يادرو‬ ‫قورالى تېخنىكىسى ئېكسپورت قىلىدىغان ئاساسلىق يەتتە دۆلەت لوندوندا كۆپ قېتىم يىغىن ئېچىپ‪،‬‬ ‫«يادرو قورالى تېخنىكىسىنى ئۆتۈنۈپ بېرىش مىزانى» ۋە «ئاسان پارتاليدىغان بۇيۇمالر تىزىملىكى» نى‬ ‫ماقۇللىدى‪ .‬كىشىلەر بۇنى «لوندون كۇلۇبى» يەنى «يادرو قورالى تېخنىكىسى بىلەن تەمىنلىگۈچى‬ ‫دۆلەتلەر گۇرۇھى» دەپ ئاتىدى‪.‬‬ ‫يادرو قورالى تېخنىكىسى بىلەن تەمىنلىگۈچى دۆلەتلەر گۇرۇھى ئەزا دۆلەتلەرنى «يادرو قورالى‬ ‫تېخنىكىسىنى ئۆتۈنۈپ بېرىش مىزانى» ئارقىلىق چەكلەپ تۇرىدۇ‪ .‬مىزاندا ئاسان پارتاليدىغان بۇيۇمالر‬

‫‪162‬‬

‫تىزىملىكىدىكى ماتېرىيالالرنى خەلقئارا ئاتوم ئېنېرگىيەسى ئورگىنىنىڭ نازارەت قىلىشىنى تەكلىپ‬ ‫قىلىش‪ ،‬نازۇك ماتېرىيالالر (مەسىلەن‪ ،‬كېيىن بىر تەرەپ قىلىش‪ ،‬ئۇران قويۇلدۇرۇش ۋە ئېغىر سۇ‬ ‫ئىشلەپچىقىرىش) نى قاتتىق نازارەت قىلىش بەلگىلەنگەن‪.‬‬ ‫يادرو قورالى تېخنىكىسى بىلەن تەمىنلىگۈچى دۆلەتلەر گۇرۇھى ‪-1975‬يىلى قۇرۇلغاندىن بۇيان‬ ‫ئۈزلۈكسىز كېڭەيدى‪-2004 ،‬يىلى خىتاي دۆلىتىمۇ ئەزا بولدى‪ .‬ھازىر يادرو قورالى تېخنىكىسى بىلەن‬ ‫تەمىنلىگۈچى دۆلەتلەر گۇرۇھىنىڭ جەمئىي ‪ 46‬ئەزا دۆلىتى بار‪.‬‬ ‫ھىندىستان‪ ،‬پاكىستان‪ ،‬چاۋشيەن قاتارلىق دۆلەتلەر «يادرو قورالى تېخنىكىسىنى كېڭەيتىۋەتمەسلىك‬ ‫شەرتنامىسى» گە قاتناشمىغان دۆلەتلەر بولۇپ‪ ،‬يادرو قورالىنى راۋاجالندۇرۇشتا چەكلىمىگە ئۇچرىمايدۇ‪.‬‬ ‫لېكىن خەلقئارا جەمئىيەت بۇ دۆلەتلەرنىڭ يادرو قورالىغا ئىگە دۆلەتلىك ئورنىنى ئومۇميۈزلۈك ئېتىراپ‬ ‫قىلىپ كەتمەيدۇ‪ .‬بۇ دۆلەتلەر يادرو قورالىغا ئىگە بولسىمۇ‪ ،‬لېكىن ئۇالرنى «يادرو قورالىغا ئىگە دۆلەت» دەپ‬ ‫ئاتاش – ئاتىماسلىق كۆپ ھالدا بىرەر دۆلەتنىڭ بۇ دۆلەتلەرگە قانداق سىياسىي پوزىتسىيە تۇتىدىغانلىقىغا‬ ‫مۇناسىۋەتلىك‪ .‬شۇڭا‪ ،‬نۇرغۇن دۆلەت بۇ ئۈچ دۆلەتنى «يادرو قورالىغا ئىگە دۆلەت» ئىكەنلىكىنى ناھايىتى‬ ‫ئاز تىلغا ئالىدۇ‪.‬‬ ‫«خەلقئارا ئاتوم ئېنېرگىيە ئورگىنى» نىڭ رەئىسىنىڭ ئېتىراپ قىلىشىدا‪ ،‬ھازىر ئاز دېگەندە ‪ 50‬دىن‬ ‫ئارتۇق دۆلەتنىڭ ئاتوم بومبىسى ياساش ئىقتىدارى بار‪« .‬پاكىستان يادرو ئاتىسى» دەپ ئاتالغان قادىرخان‬ ‫ئۆزىنىڭ لىۋىيە‪ ،‬چاۋشەن ۋە ئىرانغا يادرو قۇرال ياساش تېخنىكىسىنى سېتىپ بەرگەنلىكىنى ئېتىراپ‬ ‫قىلغان‪.‬‬

‫يادرو بومبىلىرىنىڭ تۈرلىرى‬ ‫ھازىرغىچە ياسالغان يادرو قوراللىرىنىڭ تۈرلىرى كۆپ بولۇپ‪ ،‬ئۇالرنىڭ بەزىلىرىدىن‪① :‬پارچىلىنىش‬ ‫رىئاكسىيىسىدىن پايدىلىنىدىغان يادرو قۇراللىرى (ئاتوم بومبىسى)؛ ②بىرىكىش رىئاكسىيىسىدىن‬ ‫پايدىلىنىدىغان يادرو قۇراللىرى (ھېدروگىن بومبىسى)؛ ③مەينەت بومبا؛ ④كوبالىت بومبا؛ ⑤نېيترون‬ ‫بومبا؛ ⑥گاما نۇر بومبىسى؛ ⑦ئېلىكفروماگېنىتلىق بومبا قاتارلىقالر بار‪.‬‬ ‫①پارچىلىنىش رىئاكسىيىسىدىن پايدىلىنىدىغان يادرو قۇراللىرى ـــ ئۇران(‪ )U‬ۋە پلۇتونىي(‪ )Pu‬قاتارلىق‬ ‫ئېغىر يادرولۇق ئېلېمېنتالرنىڭ ئاتوم يادروسىنى نېيتروندا بومباردىمان قىلىش ئارقىلىق زەنجىرسىمان‬ ‫پارچىلىنىش ھاسىل قىلىپ پارتاليدىغان بومبىنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬بۇ خىل بومبا ئاتوم بومبىسى دەپمۇ‬ ‫ئاتىلىدۇ‪.‬‬

‫‪163‬‬

‫پارچىلىنىش رىئاكسىيىسىدىن پايدىلىنىلغان يادرو قوراللىرىنىڭ ياسىلىش پىرىنسىپى ئىككى خىل‬ ‫بولۇپ‪ ،‬ئامېرىكىنىڭ ياپونىيىگە تاشلىغان ئىككى ئاتوم بومبىسىنىڭ ناگاساكى شەھىرىگە تاشلىغان پلۇتونىي‬ ‫پارچىلىنىشتىن پارتاليدىغان «‪ »Fat Man‬ناملىق ئاتوم بومبىسى سىرتىدىن ئىچىگە پارچىلىنىدىغان‬ ‫ھالەتتە ياسالغان؛ خروشىما شەھىرىگە تاشلىغان ئۇران پارچىلىنىشتىن پارتاليدىغان «‪»Little Boy‬‬ ‫ناملىق ئاتوم بومبىسى بولسا قۇرال‪-‬ياراق تىپىدە ئورۇنالشتۇرۇلۇپ ياسالغان‪.‬‬

‫پارچىلىنىش رىئاكسىيىسىدىن پايدىلىنىدىغان يادرو قۇراللىرىدىن ئامېرىكا ياسىغان ئەڭ كىچىك يادرو‬ ‫قورالى ‪)M-29 Davy Crockett Weapon System(s‬بار‪.‬‬ ‫②بىرىكىش رىئاكسىيىسىدىن پايدىلىنىدىغان يادرو قوراللىرى ـــ ھىدروگېن(‪ )H‬ۋە گېلىي(‪ )He‬قاتارلىق‬ ‫يەڭگىل يادرولۇق ئېلېمېنتالرنىڭ ناھايىتى يۇقىرى ئىسسىقلىق تەسىرىدە بېرىكىش رىئاكسىيىسىگە‬ ‫كىرىشىشىدىن ھاسىل بولغان يادرو ئېنېرگىيىسىدىن پايدىلىنىدىغان بومبىنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬بۇ خىل بومبا‬ ‫يەنە ھىدروگېن بومبىسى ۋە ئىسسىقلىق يادرو قوراللىرى دەپمۇ ئاتىلىدۇ‪.‬‬ ‫بېرىكىش رىئاكسىيىسىنىڭ يۈرگۈزۈلىشى‬ ‫ئۈچۈن ناھايىتى يۇقىرى تېمپراتۇرا كېرەك‬ ‫بولغانلىقتىن‪ ،‬ھىدروگىن بومبىسىنىڭ‬ ‫ئاتوم‬ ‫ئاۋۋال‬ ‫پىرىنسىپى‬ ‫ياسىلىش‬ ‫بومبىسىنىڭ پارچىلىنىش ئېنېرگىيىسىدىن‬ ‫يۇقىرى تېمپىراتۇرىغا ئېرىشىپ ئاندىن‬ ‫بېرىكىش رىئاكسىيىسى يۈرگۈزىلىدۇ‪.‬‬ ‫ھازىر ئامېرىكا‪ ،‬رۇسىيە‪ ،‬ئەنگلىيە‪،‬‬ ‫فرانسىيە‪ ،‬ھىندىستان ۋە خىتاي قاتارلىق‬ ‫ئالتە دۆلەتتە ھىدروگېن بومبىسى ياساش‬ ‫تېخنىكىسى بارلىقى مەلۇم‪.‬‬ ‫③مەينەت بومبا ـــ رادىئوئاكتىپ تەسىرى‬ ‫بولغان ئادەتتىكى بومبا (يادرو ئېنىرگىيە‬ ‫بىلەن پارتلىمايدىغان) نى كۆرسىتىدۇ‪ .‬بۇخىل‬ ‫بومبا پەقەت رادىئوئاكتىپلىق ماددىالرنى‬ ‫ئەتراپقا چېچىپ بەرسىال ئەتراپتىكى مۇھىتتا‬ ‫رادىئوئاكتىپلىق مۇھىت بۇلغۇنۇش ھاسىل قىلىپ‪ ،‬قارشى تەرەپكە ناھايىتى ئېغىر پىسخىكىلىق بېسىم‬ ‫پەيدا قىلىدۇ‪ .‬كاپىر ھۆكۈمەتلىرى مۇجاھىدالرنىڭ بۇخىل بومبىدىن پايدىلىنىپ كاپىرالر زىچ ئولتۇراقالشقان‬ ‫رايۇنالردا ئېغىر تاالپەت بېرىشىدىن ناھايىتى ئەنسىرەيدۇ‪.‬‬ ‫④كوبالىت بومبا (‪ )Cobalt bomb‬يادرو قوراللىرىنىڭ سىرتىغا كوبالىت ‪ 59‬يالىتىلىغان بولۇپ‪ ،‬كوبالىت‬ ‫‪ 59‬بېرىكىش رىئاكسىيىسىنىڭ تەسىرىدە نىكېل ‪ 60‬ۋە كۈچلۈك رادىئوئاكتىپلىق تەسىر پەيدا قىلىدۇ‪.‬‬ ‫كوبالىت بومبىسى پارتلىغان رايوندا گامما نۇرىنىڭ رادىئوئاكتىپلىق تەسىرى تەخمىنەن ‪ 5‬يىلغىچە‬

‫‪164‬‬

‫ساقلىنىپ قالىدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬كوبالىت (‪ )Co‬نىڭ ئورنىغا ئالتۇن (‪ ، )Au‬سىنىك (‪ )Zn‬ياكى تاللىي‬ ‫(‪ )Tl‬ئىشلىتىشكىمۇ بولىدۇ‪ .‬ھىدروگېن بومبىسى ياسىيااليدىغان دۆلەتلەر ئىزچىل ئۆزلىرىدە كوبالىت‬ ‫بومبىسىنىڭ بارلىقىنى ئىنكار قىلىشىدۇ‪.‬‬ ‫⑤نېيترون بومبىسى ئەمەلىيەتتە كىچىكلىتىلگەن ئىسسىقلىق يادرو بومبىسىدۇر‪ .‬قورالغا ‪ X‬نۇر‬ ‫قايتۇرغۇچ ئورۇنالشتۇرۇلغان ۋە سىرتقى قىسىمى خروم (‪ )Cr‬ياكى نىكېل (‪ )Ni‬دىن ياسالغان بولۇپ‪،‬‬ ‫بېرىكىش رىئاكسىيىسىدىن ھاسىل بولغان نېيتروننى بومبىنىڭ سىرتىغا چىقىرىۋېتىدۇ‪ .‬يۇقىرى‬ ‫ئېنېرگېيىلىك نېيتروننىڭ باشقا رادىئوئاكتىپلىق تەسىرگە قارىغاندا تېشىش قۇۋۋىتى تېخىمۇ يۇقىرى‬ ‫بولۇپ‪ ،‬بىر مېتىر قېلىنلىقتىكى پوالتتىنمۇ ئۆتۈپ كېتىشى مۇمكىن‪ .‬بۇ خىل تەسىرنى توسااليدىغان‬ ‫بېرىللىي (‪ )Be‬زەھەرلىك ئېلېمېنت ھېسابلىنىدۇ‪ .‬ئۇندىن باشقا‪ ،‬سۇ ۋە ئېلىكترولىتالر بۇخىل نېيتروننى‬ ‫قۇبۇل قىلىۋالغانلىقتىن‪ ،‬ئەتراپتىكى باشقا نەرسىلەرگە قارىغاندا كۆپ قىسىمى سۇدىن تەشكىل تاپقان‬ ‫ئادەم ۋە باشقا جانلىقالرغا بۇ خىل نېيترون ئېقىمى كۈچلۈك تەسىر قىلىدۇ‪.‬‬ ‫ئورۇسالرنىڭ تانكىلىرىغا رادىئوئاكتىپلىق تەسىرلەرنى ئازايتىدىغان قەۋەتلەر قوشۇلغان بولۇپ‪،‬‬ ‫ئامېرىكىلىقالر بۇ خىل تانكىالرغا قارشى نېيترون بومبىسىنى ئىشلەتمەكچى بولغان‪ .‬كېيىنچە ئورۇس‬ ‫تانكىلىرىغىمۇ نېيترون ئېقىمىنىڭ تەسىرىنى پەسەيتىدىغان ئامىلالر قوشۇلغان‪ ،‬ئەمما ئانچە ئۈنۈملۈك‬ ‫بولمىغان‪.‬‬ ‫⑥گاما نۇر بومبىسى قوغداش قەۋىتى بولمىغان ئاتوم بومبىسى بولۇپ‪ ،‬ھەقىقىي مەنىدىكى يادرو‬ ‫پارتىالش ھاسىل قىلمايدۇ‪ .‬پەقەت كۆپ مىقداردا گامما نۇرى تارقىتىدۇ‪ .‬گەرچە شۇ ھامان ئادەم ئۆلۈش‬ ‫ۋە يارىلىنىش كەلتۈرۈپ چىقىرالمىسىمۇ‪ ،‬پىسخىكىلىق تەسىرى چوڭ بولغانلىقتىن دۈشمەننى ئورنىدىن‬ ‫چېكىندۈرەلەيدۇ‪.‬‬ ‫⑦ئېلېكروماگېنىتلىق بومبا يادرو بومبىسىنىڭ رادىئوئاكتىپلىق تەسىرىنى تۆۋەنلىتىپ‪،‬‬ ‫ئېلىكتروماگنىتلىق تەسىرى كۈچەيتىش ئارقىلىق ئادەمگە بولغان تەسرى ئازايتىلىپ‪ ،‬ئېلېكتىر‬ ‫ئۈسكۈنىلىرىگە بولغان تەسىرىنى ئاشۇرۇلغان بومبىنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬ئۇ ئېلېكتىر ئۈسكۈنىلىرىگە ياكى‬ ‫مېتالالرغا كۈچلۈك تەسىر قىلىپ‪ ،‬تېمپراتۇرىسىنى تېز سۈرئەتتە ئاشۇرىۋېتىدۇ ۋە كۆيدۈرۈپ تاشاليدۇ‪.‬‬

‫يادرو قوراللىرىنىڭ چوڭلىقى‬

‫‪165‬‬

‫تۆۋەندىكىسى خەلقئارالىق خەتەرلىك بۇيۇمالرنىڭ بەلگىسى بولۇپ‪ ،‬ئوڭدىن سولغا قارىتا زەھەرلىك‪،‬‬ ‫يۇقۇملۇق ۋە رادىئوئاكتىپلىق خۇسۇسىيەتكە ئىگە بۇيۇمالرنى بىلدۈرىدۇ‪.‬‬

‫تۆۋەندىكىسى خىتاي ياسىغان تۇنجى ئاتوم بومبىسى‪.‬‬

‫‪166‬‬

‫ھەربىر تېمىنىڭ ئاخىرىغا خىتايالرنىڭ قوراللىرى‬ ‫توغرىسىدا مەلۇمات بېرىلدى‪ .‬بۇنىڭ سەۋەبى ھەرگىزمۇ‬ ‫ئاالھىدە‬ ‫مەھسۇالتلىرىنىڭ‬ ‫ئەسكىرىي‬ ‫خىتاي‬ ‫دىققەت قىلىشقا ئەرزىگەنلىكىدىن بولماستىن‪،‬‬ ‫بەلكى بىزنىڭ بىۋاستە دۈشمىنىمىز بولغانلىقى‬ ‫ئۈچۈندۇر‪ .‬خىتاينىڭ يېقىنقى مەزگىللەردىكى‬ ‫ئەسكىرى مەھسۇالتلىرى گەرچە ئاالھىدە كۆزگە‬ ‫كۆرۈنۈشكە باشلىغان بولسىمۇ‪ ،‬ئەسكىرىي سانائىتى‬ ‫يەنىال پۈتۈنلەي كۆچۈرمىكەشلىكنى ئاساس قىلىدۇ‪.‬‬ ‫باشقىالرنىڭ قوراللىرىنى ئۆز ئەينى دوراپ ياساپ‪ ،‬ئىزا‬ ‫تارتماستىن ئۆزى بىلگەنچە ئىسىمالرنى قويىۋالىدۇ‪.‬‬ ‫‪-2011‬يىلى ئامېرىكىدا ئاۋىئاتسىيە اليىھىلەش‬ ‫ئىسمى‬ ‫ئىنگلىزچە‬ ‫شۇغۇللىنىدىغان‪،‬‬ ‫بىلەن‬ ‫‪ Dongfan “Greg” Chung‬بولغان خىتايغا ‪ 24‬يىللىق‬ ‫قاماق جازاسى بىرىلدى‪ .‬چۈنكى ئۇ جاسۇسلۇق‬ ‫قىلىپ ئامېرىكىنىڭ ئاۋىئاتسىيە شىركەتلىرىدىن‬ ‫«بويىڭ» ۋە «روكۋېل» شىركەتلىرىنىڭ ‪ 250‬مىڭ‬ ‫پارچە مەخپىي ھۆججەتلىرىنى خىتاي ھۆكۈمىتىگە‬ ‫ئوغرىلىقچە يەتكۈزۈپ بەرگەن‪ .‬بۇنىڭ ئىچىدە‬ ‫توشۇغۇچى ئايروپىالن «‪ »C-17‬نىڭ مەلۇماتلىرىنى‬ ‫‪-2006‬يىلى ئوغرىالپ خىتايغا ساتقان‪ .‬شۇ يىلى‬ ‫خىتاي شىئەن ئاۋىئاتسىيە شىركىتى «‪ »C-17‬گە‬ ‫ئوپمۇ‪-‬ئوخشاش قىلىپ ‪ 200‬توننىلىق «‪ »Y-20‬نى‬ ‫ياساپ چىققان‪ .‬بۇنىڭ بىلەن خىتايالر ئېغىر تىپلىق‬ ‫توشۇغۇچى ئايروپىالننى تەرەققىي قىلدۇرۇشتا دۇچ‬ ‫كەلگەن نۇرغۇن قىيىنچىلىقلىرىنى ھەل قىلىۋالغان‪.‬‬ ‫بولسا‬ ‫«‪»CH-4‬‬ ‫ئايروپىالن‬ ‫ئۇچقۇچىسىز‬ ‫ئامېرىكىنىڭ ‪ MQ-1 Predator‬نىڭ كۆچۈرمە‬ ‫نۇسخىسى‪.‬‬ ‫«‪ »HJ-12‬تانكىغا قارشى باشقۇرۇلىدىغان بومبا‬ ‫ئامېرىكىنىڭ «‪ »FGM-148 Javalin‬دىن كۆچۈرۈپ‬ ‫ياسىغان‪.‬‬ ‫خىتايالرنىڭ تىكئۇچارى «‪ »Z-10‬ئامېرىكىنىڭ‬ ‫«‪ »UH-60‬دىن كۆچۈرگەن‪.‬‬

‫‪Dong fan "Greg" Chung‬‬

‫‪MQ - 1‬‬

‫‪CH - 4‬‬

‫‪FGM - 148‬‬

‫‪UH - 60‬‬

‫‪HJ - 12‬‬ ‫‪Z - 10‬‬

‫‪167‬‬

‫اهلل تعالــى قۇرئــان كەرىمــدە‪ ‹‹ :‬ئەگــەر اهلل ســىلەرگە يــاردەم بەرســە‪ ،‬ســىلەرنى‬ ‫ھېــچ كىشــى يېڭەلمەيــدۇ‪ .‬ئەگــەر اهلل ســىلەرگە ياردىمىنــى تــەرك ئەتســە‪ ،‬اهلل‬ ‫تىــن باشــقا ســىلەرگە كىــم يــاردەم بېرىــدۇ؟ مۆمىنلــەر يالغــۇز اهلل قــا تەۋەككــۈل‬ ‫قىلســۇن! (يەنــى ھەممــە ئىشــنى اهلل قــا تاپشۇرســۇن)›› دىگــەن‪.‬‬ ‫ئىســام تارىخىــدا تــا ھازىرغــا كەلگۈچــە ھــەر زامانــدا كافىــر بولغــان‪ ،‬اهلل‬ ‫نىــڭ دۈشــمىنى بولغــان كىشــلەرنىڭ تېخنىكىلــرى يۇقىــرى‪ ،‬قوراللىــرى ۋە‬ ‫ئەســكەرلىرى ســەرخىل بولــۇپ كەلگــەن بولســىمۇ لېكىــن ئۇنىــڭ قارشىســىدىكى‬ ‫اهلل قــا ئىشــەنگەن بىــر تۈركــۈم ســادىقالر ئۆزلىرىنىــڭ ئاجىــز قوراللىــرى ۋە تــۆۋەن‬ ‫شــارائىتى بىلــەن ھــەر زامــان اهلل نىــڭ دۈشــمەنلىرىنىڭ ئۈســتىدىن غەلبــە قىلغــان‪.‬‬ ‫چۈنكــى اهلل قــا ئىشــەنگەن ۋە ھەقىقىــي ئىمــان ئېيتقــان مۇســۇلمانالر‪ ،‬مۇجاھىــدالر‬ ‫اهلل نىــڭ دۈشــمەنلىرىگە قارشــى ئۆزلىرىنىــڭ اهلل قــا بولغــان ســادىقلىقى ۋە‬ ‫تولــۇق تەۋەككۈلچىلىــك قىلىشــى شــۇنداقال‪ ،‬اهلل نىــڭ نۇســرىتىگە بولغان شەكســىز‬ ‫ئىشــەنچى بىلــەن كافىرالرغــا قارشــى جىھــاد قىلىــدۇ‪.‬‬ ‫كافىرالرنىــڭ پــەن تېخنىكىلىــرى ۋە ئىلغار بولغان قوراللىــرى ‪ ...‬اهلل تعالى نىڭ‬ ‫نەزىرىــدە ھېــچ نېمىگــە ئەرزىيدىغــان نەرســە ئەمــەس‪ .‬چۈنكــى بــۇ نەرســىلەرنىڭ‬ ‫ھەممىســىدىن كاتتىــراق بولغــان زات مۇســۇلمانالرنىڭ ياردەمچىســى ۋە نۇســرەت‬ ‫بەرگۈچىسىدۇر‪.‬‬ ‫ئىلگىركى زاماندىكى مۇســۇلمانالر كافىرالرنىڭ ئۈســتىدىن قانداق غەلىبە قىلغان‬ ‫بولســا‪ ،‬بۈگۈنكى زامانىمىزدىكى مۇســۇلمانالرمۇ خۇددى شــۇالرغا ئوخشــاش ئۆزىنىڭ‬ ‫اهلل قــا بولغــان ســادىقلىقى ۋە ئىخالســى بىلــەن چوقــۇم غەلىبــە قىلىــدۇ‪ .‬چۈنكــى‬ ‫اهلل تعالــى قۇرئــان كەرىمــدە‪‹ :‬اهلل قــا مۇالقات بولۇشــقا ئېتىقــاد قىلىدىغانالر‪« :‬اهلل‬ ‫نىــڭ ئىرادىســى بىلــەن ئــاز جامائــە كــۆپ جامائــە ئۈســتىدىن غەلىبــە قىلىــدۇ»‬ ‫دېــدى‪ .‬اهلل چىداملىــق كۆرســەتكۈچىلەر بىلــەن بىللىــدۇر›› دەپ ۋەدە قىلغــان‪.‬‬ ‫شــۇڭا ئاخىرىــدا دەيدىغىنىمىــز بارلىــق مۇســۇلمانالرنىڭ قۇرئــان ھەدىســكە‬ ‫قايتىــپ كافىرالرغــا قارشــى جىھادقــا ئاتلىنىشــىنى ۋە جىھادنىــڭ ئاساســى بولغــان‬ ‫تەييارلىــق قىلىشــتىن ئىبــارەت ئىالھــى بۇيرۇققــا ســەل قارىمــاي‪ ،‬ئەســكىرىي‬ ‫جەھەتتىكــى ئىلغــار تېخنىكىالرنــى يارىتىشــقا تىرىشىشــىنى ۋە ئۇنــى اهلل نىــڭ‬ ‫دىنىنــى ئالــى قىلىــش ئۈچــۈن ئىشلىتىشــكە ئالدىرىشــىنى تەۋســىيە قىلىمىــز‪.‬‬ ‫پــات يېقىنــدا مۇجاھىدالرنىــڭ ياســىغان ئايروپىالنلىرىمــۇ كافىرالرنىڭ باشــلىرى‬ ‫ئۈســتىدە ئۇچقۇسى‪ ،‬إن شــاء اهلل!‬ ‫‪168‬‬