Atatürk Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar [2 ed.] 978975363692X, 9750839597

Citation preview

ATATÜRK

Atatürk

Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar

Yayına hazırlayan

Yücel Demirel

O III O

YAPI KREDI YAYlNLARI

Yapı Kredi Yay ın lar ı - 4845 Tarih- 108

Atatürk- Belgeler, Elyazısıyla

N ol lar, Yazışmalar

Yayma hazırlayan: Yücel Demirel

Foto�raOar: Yapı ve Kredi Bankası A.S. Arşivi K i t ap editörü: Ziver Öktem

Duzelti: Kaan Üçsu

Kapak

tasar ımı: Mehmet Ulusel

Grafik uygulama: tiknur Efe, Arzu Yaraş

Baskı: Mega Basım

Yayı n San. ve Tic. A.Ş.

Ci hangir Mah. Güverı·in Cad. No: 311 Baha İş Merkezi

A Blok Kat: 2 34310 Tlaramidcre 1 İstanbul Telefon: (O 212)412 17 00 Sertifika No: 12026

(Bu kit ab ı n 1. baskısı 1998 tarihinde 27

x

27 cm buyutlarında,

ISBN 978-975-363-692-X numara!>ıyla yayımlanmıştır.) 2. baskı: İstanbul, Nisan 2017

ISBN 97R-975-08-3959-7 10 Yap ı Kredi KOltür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi Scrtifika No: 12334

A.Ş., 2017

Büıo.n yayın haklan saklıdır.

gOste ril erek ıanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çnp1tılamaz.

Kaynak

Yapı Kredi Külılır Sanat Ya yı nc ı l ık Ticarcı ve Sanayi

A.Ş.

Kemeraltı Caddesi Karaköy Palas No: 4 Kat 2-J Karakoy 34425 Istanbul T.Jefon: (0 212)252 47 00 (pbx) Faks: (0 212)293 07 23

http://www.ykykuhur.com.tr e-posta: [email protected] İnternet satış adresi: http://alisveris.yapikredi.com.lr Yapı Kredi K UltO. r

Sanat Yayıncıilk

PCN International Publishers Clrde O.yesidir.

iCiNDEKiLER

Bir Savaşın İki Yüzü

•

7

Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar

Mustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu Kumadanlığından •

İstifasıyla İlgili Belgeler

l3

Meclise Milletvekili Yollamak İsterneyen Yozgat Eşrafı Mustafa Kemal Paşa Meclis Başkanı Ankara'da Sol Rüzgarlar

•

79

Bir Şehzade Ankara Yollarında Londra Konferansı'na Doğru

•

Meclis Kayseri'ye Taşınıyor mu? itti hatçı Cemal Paşa Paris'te

•

•

•

73

•

62

93

118 •

125

131

Başkumandanlık Kanunu Tartışmaları

•

156

Mustafa Kemal Paşa'nın TBMM'nin 6 Mayıs 1922 Tarihli Gizli Oturumunda Yaptığı Konuşma Büyük Zafer

•

227

Saltanatın Kaldırılması

•

233

İnönü Başbakanlığı Bırakırken Dizin

•

374

•

•

214

347

B i r Sava ş ı n i ki Yüzü

Türk Kurtuluş Savaşı'nın biri dışa öbürü de içe karşı olmak üzere iki yüzü vardır. Aslında hemen hemen bütün kurtuluş savaşlarında bu olguya rastlanır. Türk Kurtuluş Savaşı'nın dışa karşı olan tarafı en fazla işlenmiş cephesidir. Fakat bu olayı askeri bir çerçeveye hapsolmuş olarak da görmemek gerekir. Çünkü her savaş aslında, ünlü bir savaş uzmanının söylediği gibi, siyasetin başka araçlarla sürdürülmesinden başka bir şey değildir.

O halde, Ulusal Kurtuluş Savaşımız hangi siyasetin silahlarla sürdürülmesi

demek olmuştur? ilk sorumuz bu olmalı.

Dışa Karşı Savaşın Özü

Kurtuluş savaşı örgütlenmesinde bir nokta turnusol kağıdı gibidir. Bunu bir soru şeklinde ifade etmek gerekirse: Savaş hangi kavramlarla meşrulaşurılmaya çalışılmaktadır? Bu soruya getirilecek yanıtlar, söz konusu hareketin ideolojik tabanını da büyük çapta açıklar. Türk Kurtuluş Savaşı'nın kendini meşrulaşurma çabasında kullandığı kavram ve ilkelerin başlıcaları şunlardır: Müdafaa-i hukuk, irade-i milliye, hakimiyeı-i milliye, isıikial-i milli, misak-ı milli, galeyan-ı milliye, kuva-yı milliye, seda-yı millet, müdafaa-i vatan, kudret-i milliye, vicdan-ı milli, milletierin kaderlerini belirleme hakkı, Wilson ilkeleri, "Asya Asyalılarındır" şian, emperyalizme karşı savaş teması vb. Dikkati çekmişlir; bu ilke ve kavramların hepsi dünyasal (seküler) ve milli­ yetçi karakterdedir. Daha açık bir deyişle Türk Ulusal Kurtuluş Savaşı, ister yerel hareketler ve kongreler düzleminde olsun, isterse Kemalist önderliğin rehberliği altında olsun kendisini tanıtmak, kimliklendirınek ve meşrulaştırmak için dinsel ilke ve referanslara başvurmuştur. Hareket, bir "cihat" ya da "Hıristiyanlara karşı Müslümanlar" zeminine hiçbir zaman kaymamıştır. Bu nokta fevkalade önemlidir ve Türkiye'nin Kurtuluş sürecinin daha sonraki Kurtuluş sürecini nasıl beşeri ve dünyasal (laik) değerler yönünde besleyeceğinin de işaretidir. Bu husus şu bakımdan da dikkat çekicidir: O tarihten sonra islam ülkeleri­

nin bazılarında görülen önemli siyasal kalkışmalar, kendilerini genelde islamı

yani dinsel kavramlarla açıklama ve meşrulaştırma yolunu seçmişlerdir. Ceza ir Kurtuluş Savaşı'ndan tutun da, son on yılın İran ve Afganistan harekrtlniıH'

kadar uzanan geniş bir yelpazede, İslam ideolojisi ve dinci dünya görü�ıı eıldli

ya da asıl rehber olmuştur.

8 ATATÜRK 1

Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar

Diyeceğim o ki Türk Ulusal Kurtuluş Hareketi, dinsel birlik temasını başarıyla kullanmış olmakla beraber, öncü kadroları (yerel ve ulusal) ve ideolojisi itibarıyla feodal-dinci değil, burjuva milliyetçi bir karakter taşımıştır. Bu durum, savaş ertesindeki köklü de.ğişmeleri zorunlu kılmış değilse bile, en azından mümkün hale getirmiştir. Kurtuluş Savaşı'nın niteliğiyle ilgili bir başka düğümlü nokta, bunun anti­ emperyalist bir mücadele mi, yoksa bir Türk-Yunan savaşı mı olduğudur. İkinci tezde ısrar etmeye devam eden bazı yazarlar, İngiltere'deki savaş aleyhtarı kana­ da, İtilaf bloğundaki çatlaklara ve Türkiye yanlısı politikalara (Fransa, İtalya), Kemalistlerin bunlardan yararlanma konforuna, Lozan günlerinde Boğazlar ve Musul konusunda gösterilen esnekliğe işaret ederler. Kabul edilsin ki emperya­ lizm zaten iç çelişkileri olan bir olgudur. Bu çatlaklar emperyalist blok içinde ve ülkeler arasında olabileceği gibi, aynı emperyalist ülkenin iç yapısında da kendini gösterebilir. İtilafbloğunun önce Rusya'daki devrimle parçalanması, daha sonra da Fransa ve İtalya'nın Anadolu paylaşımından aradıklarını bulamayıp Türk milliyetçileriyle uzlaşma yoluna gitmeleri bunlardan birincisine verilebilecek örneklerdir. İngiltere'nin iç politikasında l918'den sonra kendini iyice belli eden savaş yanlısı-savaş aleyhtarı kampiaşına da aynı ülke içindeki çelişkilere bir örnektir. O kadar ki, Anadolu'yu istila etme çabasındaki Yunanistan'da bile

savaş yanlısı ve karşıtı khkler yok değildi.

İşte Türkiye'nin kurtuluşçu güçleri emperyalizmin bu iç çelişkilerinden hem savaş günlerinde hem de Lozan masasında yararlanma yoluna gitmişlerdir. Bunda da esas olarak son derece başarılı olduklarını kabul etmek gerekir. İngiltere ile Yunanistan'ın karşılıklı konulan da öğreticidir. Bunun özellikleri de "Türk-Yunan savaşı" dar çerçevesinin ne kadar anlamsız olduğunu bize gösterir. Birinci Dünya Savaşı bitiminde Mondros'ta emperyalist İtilafbloğu adına İngiltere ve sadece bu ülkenin temsilcisi vardı. İşgaller için de Yunanistan kendiliğinden bir girişimde bulunmadı, yeşil ışık İtilaf ve özellikle de İngiltere tarafından yakıldı. Anadolu'da zorda kalan Yunanistan, Batı Anadolu'da bir "İyonya Devleti" kurulduğunu ilan euiğinde (1922) de Lloyd George kendisini arkaladı. Bağımsızlığın kazanılma­ sından sonra Mudanya'da Yunan delegesi yine yoktu, ınüzakereciler üç büyük devletin tenısilcileriydi. Lozan'da esas çatışma Yenizelos ile İsmet Paşa arasında değil, Türkiye ile ingiltere arasında cereyan etti. Düvel-i Muazzaına temsilcileri Yunanistan'ı unutmuşlar ama kapitülasyonlar başta olmak üzere hegemonyacı emelleri konusunda daha da duyarlı hale gelmişlerdi.

Savaşın dışa dönük kimliği konusundaki bütün veriler, aslında "Şark

Meselesi''nin çözümü planlannın boşa gittiğini gösterir. Bunun ulusal mücadele açısından anlamı yalındır: Anti-emperyalist bir savaş.

Bir

Savaşın Iki YUzU 9

Mücade le n i n ice Ba kan Yüzü

Her kurtuluş savaşının özünde açık ya da gizli bir iç savaş da bulunduğunu belirtmek istemiştim. Şimdi bu noktayı açmak gerekiyor. Türk Kurtuluş Savaşı aynı zamanda bir iç savaşa da sahne oldu. Halife ordu­ lan, Anzavur kuvvetleri, fetvalar bombardımanı, kurtuluşçulann gıyapta idama mahkum edilmeleri, Anadolu'da çıkarılan isyanlar, İstiklal Mahkemeleri vb. bu kapışmanın en belirgin ömcklcridir.

İç savaş, İstanbul iktidarı ilc Anadolu güçleri ve önderliği arasında daha ince

biçimlerde de yürütülmüştür. Meclisin Ankara'da toplanmasından saltanatın kal­

dırılmasına kadar geçen iki yoğun yıl, geleneksel iktidar merkezi ile kurtuluşçu güçler arasındaki siyasal ve diplomatik çatışmanın sayısız örnekleriyle doludur. Bu noktada bir paralel herhalde gözlerden kaçmamıştır. Nasıl emperyalist kamp ya da ülkeler iç çelişkiler barındırıyorlarsa, emperyalizmin iştahına sebep olan ülke de yekpare değildi, onun da iç çelişkileri vardı. Bu açıdan iç savaş, dış savaşın içe dönük bir izdüşümüdür. İstanbul ve Ankara çelişkisi, aslında emper­ yalizm ve ulusal kurtuluş çelişkisinin iç plandaki yansımasıdır. İç çelişkiler bu kadar keskin ya da kanlı olmayabilir de. İç çelişkilerin halkla önderlik arasında, hatta kurtuluşçu güçlerin kendi arasında olması da mümkündür. Bu noktada önderlik mücadelesi de devreye girmiş olabilir. Sunulan kitapta buna ilişkin ilginç belgeler de vardır. Başka türlü ifade edelim: Belgeleri bir de bu yönden okumak son derece öğretici olur. Halk ile önderlik ya da kurtuluşçu kadroların kendi içerisindeki çelişkilere uzlaşmaz zıtlıklar gibi bakılaınaz. Zaten bunların çözümü de esasta barışçı yollardan gerçekleşmiştir. Bu kitapta yer verilen belgelerden birkaç tanesini bu gözle yeniden okumak ilginç olabilir. Yozgat, Şehzade ve Cemal Paşa örnekleri üzerinde duracağım. Yozgat'tan gelen 26 imzalı yazı burada TBMM için seçim yapılamayacağına ilişkindir. Bu tavır üç gerckçeye oturtulmuştur: Kanun-ı Esasi'nin buna engel olması, İstanbul'u terk etmenin hilafet merkezini terk etme anlamına geleceği ve Halife Sulıan'a sadakat Bu ve benzeri olaylarda sürtüşmenin esasta ikna yön­ temiyle çözüldüğünü görmekteyiz. Aynı yörede çıkan isyanda (Yozgat İsyanı) uygulanan yöntem ise tenkil yöntemi olacaktır. İkinci örnek Şehzade Ömer Faruk Efendi'nin Anadolu'ya gelmesinden du­ yulan sıkıntı ile ilgilidir. Mustafa Kemal ve Heyet-i T cmsiliye, Padişah'a ve yurt­ sever harekete sempatik bakan İstanbul hükümetlerine karşı saygılı bir tonda davranmışlardır. Fakat bu arada Mustafa Kemal'in İstanbul-Heyet-i Tems i l iye

gerginliğini arzular ve zaman 'zaman da bunu sağlar bir tavır içinde oldup,u söylenebilir. Şehzade'nin, yani hanedandan birinin Anadolu'ya ge�·ıncsi ohı-ı­

lığı ise Mustafa Kemal'in hiç mi hiç istemediği bir şeydir. Ulusal mücaddı·ııiıı öndediğini geleneksel-monarşik çizginin bir şahsiyetine kapıırma tehlikesi nı·

1 O ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar ölçüdedir bilemeyiz ama Mustafa Kemal'in bu konuda tam bir titizlik içinde olduğunu söyleyebiliriz. Üçüncü örnek eski ittihatçı önderlerden Cemal Paşa'nın yazısıyla ilgilidir. Aslında Mondros ertesinde yerel direnişleri örgütleyen ve bunların başını çe­ ken öncü kadrolar büyük çapta İttihat çı kişilerden oluşmaktaydı. Bunlar savaş yıllarında ekonomik ve sosyal durumlarını biraz daha kuvvetlendirmeyi bilmiş orta sınıf insanlarıydılar. Pekala milli burjuvazinin unsurları olarak görülme­ leri mümkündür. İttihatçı önderlerden farklan savaş sorumluluğu ve benzeri yükleri n altına pek fazla girmemiş olmalarıydı . Eski ittihatçı şeflerin de Alman savaş gemisiyle yurtdışına kaçtıktan sonra ülkenin durumuna olan ilgilerinin silinmediğini biliyoruz. Cemal Paşa'nın 1922 tarihli yazısı bunun bir kanıtıdır. Mustafa Kemal ve ulusal önderlik ittihatçıların etkisini azaltmak ve bunları denetim altında tutmak için de epey çaba göstermişlerdir. Kemalistlerle ittihat­ çılar arasındaki bu gizli ve açık önderlik yarışmasının esas olarak Sakarya Savaşı başarısına kadar canlı kaldığı, bundan sonra ise ıavsadığı ve Kemalist önderliğin içte ve dışta (özellikle de Sovyet Rusya'da) kendini kabul ettirdiği bilinir. Bu arada, yeri gelmişken belirtmek gerekir ki Mustafa Kemal ile ittihatçı üçlü (triumvira) arasındaki ilişkilerin ve karşılıklı duyguların tınısı aynı olmamıştır. Mustafa Kemal ve Enver Paşa birbirlerine daha soğuk ve mesafeliydiler. Mustafa Kemal ile Cemal Paşa arasındaki ilişki ise her zaman daha sıcak ve karşılıklı saygı­ ya dayalı olmuştur. 1922 tarihli helgeyi bu çerçeve içinde hissetmek mümkündür. Sanırım, İttihatçılar ve monarşistler karşısında Kemalist önderliğin ve Mustafa Kemal'in farklı duruşunun birçok nedeni ve boyutu vardır. Fakat öyle sanıyorum ki bunları en iyi özetleyen ifade de, Mustafa Kemal'in 24 Nisan 1920 tarihli

konuşmasındaki şu alıntıdır: "Düstur-ı hareketim irade-i milliyeye istinad . . . " etmiştir, edecektir.

Bülent Tanör İstanbul Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Anabilim Dalı Profesörü

BELGELER ELYAZISIYLA NOTLAR YAZlŞMALAR

M usta fa Ke ma l Paşa'n ı n Yed in ci O rd u Ku ma nd a n l ı ğ ı n d a n istifa sıyla i l gil i Belgeler

Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı ordusunda görevli Alman komu­ tanların tutumu birçok sorun yaratmıştır. Almanya'nın kendi çıkarları için yürüttüğü siyasete pratikte ilk büyük eleştirileri Mustafa Kemal Paşa yapmıştır. Yıldırım Orduları komutanı olan Falkenhayn Paşa'nın el altından yürüttüğü gizli çalışmaların açığa çıkanlmasında başlı­ ca etken Yedinci Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa'nın ona karşı durması, bunun üzerine üst makamların dikkatini çekmesi ve hatta komutanlıktan çekilmeye kadar ileri gitmesi ile ilgili belgeler, yaveri Salih (Bozok) Bey'in tuttuğu küçük bir defterdedir.

14

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar

..- Günümüz Türkçesiyle

Yedinci Ordu Kumandanlıgıyla 15 Ağustos 33 tarihinde Dersaadet'ten Halep'e hareket ettik. O sırada Cemal Paşa da Dersaadet'e mezunen gidiyor­ du. 18 Agustos 33'te Ulukışla'da nısfü'l­ leylden iki saat sonra trenler birleşti ve bu münasebetle Cemal Paşa ile yolda görüşüldü . Biz Halep'te iken Cemal Paşa İstanbul'da idi. Halep'e geldikten sonra, Menzil Baş­ müfettişi Krcsman Paşa'nın Gazze meşayihinden Hacim narnındaki şeyh­ le, iki hükümet arasında yapılan mua­ hede gibi bir muahede yapııgı ve tara­ feyn buna dair mukavelenarneyi imza ettiği ögrenildi. Bunun üzerine Paşa , atideki şifreyi hem İstanbul'da bulunan Grup Kumandanı Falkenhayn'a hem de Başkumandanlık Vekaletine yazdı:

Yedinci Ordu Kumandanlıgıyla tos

191 7

15 Agus­

tarihinde İstanbul'dan Halep'e

hareket ettik. O sırada Cemal P�a İs­ tanbul'a izinli olarak gidiyordu. tos

1 9 1 8'de

1 8 Agus­

Ulukışla' da, gece yarısından

iki saat sonra trenler birleşti ve böyle­ ce Cemal Paşa ile yolda göı-üşuldu. Biz Halep'te iken Cemal P�a İstanbul'da idi. Halep'e geldikten sonra, Menzil B�mu­ fettişi Kresman Paşa'nın Gazze şeyhlerin­ den Hilcim adındahi şeyhle, iki hukümet arasında yapılan antlaşma gibi bir ant­ laşma yaptıgı ve iki tarafın buna ilişkin sözleşmeyi imzaladıgı ögrenildi. Bunun üzerine Paşa, aşagıdaki şifreyi hem Istanbul'da bulunan Grup Kumandanı Falkenhayn'a hem de B�kumandanlıh Vekilietine (Enver Paşa'ya) yazdı: Şifre: Y ıldırım Ordulan Grubu

Şifre: Yıldırım Orduları Grubu Kumandanlıgına Halep 24/8/33 General Krcsman'ın Gazze'nin Fedaan Aşireti Şeyhi Hacim ile bir kontrata yap·m ış oldugunu gördüm. Bu kontra­ to maksat ve siyaset-i dahiliye itibarıyla doğru olmaktan pek uzaktır. Bu sahada icra-yı harekat edecek ordunun kuman­ danı olmak itibarıyla siyaset-i hazıra ve müstakbeleyi derplş ederek rüesa-yı aşairle münasebatta bulunmak lüzu­ mu tabiidir. Ancak ınumaileyhümden yalnız birisiyle uzlaşarak diğerlerini ebemmiyetsiz telakki eder görünmek mucib-i inCialleri olabilir ki bu, ordu­ nun harekat-ı mustakbelesi nokta-i na­ zarından fevkalade mucib-i tchlikedir.

Kumandanlığına Halep

241811 91 7

General Kresman'ın, Gazze'nin Fedailn Aşireti Şeyhi Hilcim ile bir antlaşma yapmış olduğunu gördüm. Bu antlaşma amaç ve iç politika açısından, doğru ol­ maktan pek uzaktır. Bu alanda hareket edecek ordunun humandanı olmam sebe­ biyle şimdiki ve gelecekteki siyaseti göz önune alarak aşiret liderleriyle ilişkilerde bulunmak gereği doğaldır. Ancak, bunlar­ dan yalnız birisiyle uzl�arak digerlerini önemsiz sayar görünmek kırgınlıhlanna neden olabilir hi bu ordunun gelecekteki uygulamalan bakımından oldukça teh­ likelidir.

M ustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu Kumandanlı§ından Istifasoyla ilgili Belgeler

c:. (._.':-- \r"_; �Ar-"" ·" .J �

/.;P,#..._)� �

' � ...:....-o- ���� �Jo ....:. t..'�. AI�·· t..:,.o �' ,....

-/

d v · , �f1 · ı . .�)..,�Ja.>. J".) eY��.> (JO.J ..... \.,

J�...Q:. . J:;.t�c.. � .... ... '

.

.

;.... __;..;

.

.

•

(;> ••

ı.....

-D./ .

r (5 .,.-Q ·

.

/

1�>' d� � ,) � \

J:f}�•} f�1;tı'0 V'�'r} :;-',_�; N ı.€: ""

...

\(V�J li.ı..,. , "' '

\.....-

./

,.; ..).-\.\.ı

·��

�

��

·;ı

� .,

. o/"-/< t ,...; .... !:?'} ?..) - 1\.-:" ...J: . ;>.;.))...;:' � �f}�� ... �..,ıl.ı- __; �'o.). �'ı.r-j. J� ..._...;..4

•

' ·ı.

.

,

.

:

.

��..:.. '::- .., � ;ıj._,.L;_,.;�

• ı. 1 ı!' ô-11 1 1 �.) ""L-_,.ı . ,�..;.> ""' ti..P

.

___.(.) .;.. .Lı

•

...4.-

',J.,;'��.;'�-lJ ·.

•

ı ) • 1 tı,)-_ ı....t. l ...) 1..5� .A�.,.JP ,

-

.. ..

15

16

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar • Günümüz Türkçesiyle

Bunlarla tesis edilecek müniisebat her halde harbin devamı müddetince fiilt ve müftd neticeler bahşetmeli ve harpten sonra da hükümetin siyaset-i mu tasav­ veresine faydalı bir zemin hazırlamak istidadında ve bütün kitle-i cesime-i Arap'ın a'miik-ı ruhuna da hiss-i ili­ mat ve itaat ilka edebilecek isabet ve kabiliyetıc bulunmalıdır. Muhtelif makamatın meşiiyih ile ayrı ayrı tesis-i münasebau maksadın zıyaından ve bir­ birine zıt netayic tevlldinden başka bir semere veremez itikadındayım. Binae­ naleyh, hangi makamın tesis-i müna­ sebeti ziit-ı samilerince tensip buyrula­ caksa tesrl'-i emr ve iş' arını rica eder ve bu babdaki emr-i samilerinin teblij;ine kadar hiçbir şeye teşebbüs etmeyerek tamamen bı-taraf kalacaj;ımı ve görüş­ meye gelmiş olan kontra to sahibi şeyhe ancak sathl ve umumi bir cevap vermiş olduj;umu arz eylerim. M. Kemal Haşiye: Bu telgrafın bir sureti de Başku­ mandanlık Vekilietine verilmiştir.

Bunlarla kurulacak ilişkiler herhalde sa­ vaşın devamı süresince gerçek ve yararlı sonuçlar vermeli ve savaştan sonra da hükümetin amaçlanan siyasetine faydalı bir ortam hazırlamak eğiliminde ve bü­ tün Arap halkının ruhunun derinliklerine de güven ve bağlılık duygusu verebilecek isabet ve yetenekte bulunmalıdır. Çeşitli makamların şeyhler ile ayn ayrı ilişki­ ler kurması, amacın yilirilmesinden ve birbirine karşıt sonuçlar doğurmasından başka bir sonuç veremez inancındayım. Bu nedenle, hangi makamın ilişki kurma­ sı sizce uygun görülecekse bildirilmesini rica eder ve bu konudaki emirlerinizin bildirilmesine kadar hiçbir şey yapma­ yarak tamamen tarafsız kalacağıını ve görüşmeye gelmiş olan anlaşma tarafı şeyhe ancak yüzeysel ve genel bir cevap vermiş oldugumu arz ederim. M. Kemal Not: Bu telgrafın bir sureti de Başkuman­ danlık Vekaletine verilmiştir. Buna karşı Müşir Falkenhayn'dan aşağı­ daki cevap gelmiştir. Diğer sayfadadır...

Buna karşı Müşir Falkenhayn'dan ali­ deki cevap gelmiştir. Dij;er sayfadadır. . .

Mustafa Kemal Paşa'n ın Yedinci Ordu Kumandanlı§ı ndan Istifasoyla Ilgili Belgeter

.

,.. ı.- �..b.J'..ı.- cr- \.ı ·�.l'r 1o ,. 1 ..*' • :.,. , .... .. JP c.-\.;..tlJı. !>..) �./ if ,.; ...-N j> .ll �,.:_.J"../�....,j,.,. J ctt....i

,s-..v' ., ,.) ı:;:.,.,_,, •;

•

;J

)

•

...

,.,

: .._...,;

�4� ...... �

!.....,:._ 1 AY;.),b N"..: . .

1

•

t

� 1:> ,..: ı.,' ;....::. _,.: ..::_ 1.-. ..

•

...

..

� .> � � iJ .ı! ·��� . �J_y. ��G:ı -::- ı.... t..Ju>' .....,...> \}-1

....

.ıı

1'

1�.,\:-..tl �:"" '

v;;t:.:>.;,....:.. .

'

·:n.

"'

- \..�

:>

J.""l:f'f;J./.,J,.. I V'� ' 1.

•

'

_,.:-

..-'\C � .

..

/ ..

'\ '(7'

�)'l

�

·

ç'- � .......' \. '

...::,

u-

21

22

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar .., Günümüz Türkçesiyle

Binaenaleyh fayda bekledij;imiz Hacim, daha biz tahaşşüd etmeden kuvvetleri­ mizi kendi nüfuzuna ve mevkiine vasıta ittihaz ettirmiştir. Vukuatın bu cereyan-ı ma'küsu tahminat-ı mütekaddimemin isabetinde şüphe bırakmaz zannında­ yım. Halen meselenin halli hakkında­ ki nokta-i nazanm rüesa-yı rakibenin hiçbirini ihmal etmemek, binaenaleyh hem Hacim ve Muhaccem'i ve bunun gibileri ordunun taht-ı emrinde olarak kullanmak, itibar ve kuvvetleri dere­ cesinde kendilerine mevki vermektir. Ordu karargahı gelmeden evvel Krcs­ man Paşa'nın bu iştigali tabii oldugunu teslime müsaraat ederim. Muvasalat-ı acizanemden sonra vaziyelin degişmiş olduğu fıkrasından murad-ı devletleri bu işleri mıntıkamdaki sair harekat-ı askeriye gibi ilcizlerine tevdi buyur­ mak olduğunu islidial ediyorsam da bu babda şimdiye kadar hiçbir emir ve işaret almamış idim ve elan dahi bu cümleden aşair siyasetini müstakilen ve mes'ülen idare etmek salahiyetinin ilcizlerine verildiği manasını katiyede çıkarmak caiz olup olmadıgını tayin edemiyorum. 2942 numaralı emr-i dev­ letleri henüz vası l olmamıştır. 2- Zat-ı devletlerine ait ma'rüzatımın bir aynını Başkumandanhk VekaJetine vermek hususunu her-vech-i ilti kemal-i hürmet ve iıaatle tavzih ederim. Çakerleri Yıldırım Grubu

Bununla beraber yarar beklediğimiz Hilcim, biz toplanmadan kuvvetlerimizi kendi etkinliğine ve mevkiine araç olarak kullandırmıştır. Olayiann bu ters akışı, önceki tahminlerimin doğrulugunda şüp­ he bırakmaz kanısındayım. Halen soru­ nun çözama hakkındaki görüş um, karşıt aşiret reisierinin hiçbirini ihmal etmemek böylece hem Hilcim ve Muhaccem'i ve bu­ nun gibileri ordunun emrinde kullanmak, saygınlık ve kuvvetleri derecesinde ken­ dilerine mevki vermektir. Ordu karargilhı gelmeden evvel Kresman Paşa'nın bu ça­ lışma!annın dogal oldugunu kabul ede­ rim. Ben geldikten son ra durumun de­ gişmiş olduğu paragrafından amacınız, bu işleri bölgemdeki dif!.er asker! uygula­ malar gibi bana vermek olduguna kan ıt sayıyorsam da bu konuda şimdiye kadar hiçbir emir almamış idim ve bugun de bu konu ile ilgili aşiretler siyasetini bagımsız ve sorumlu olarak yonetmek yetkisinin bana verildigi anlamını kesinlikle çıkar­ manın uygun olup olmadıgını belirleye­ miyorum. 2942 numaralı emriniz henüz ulaşmamıştır. 2- Size ilişkin sunuşumun bir aynısını Başkumandan/ık Vekilietine vermek ko­ nusunu tam bir saygı ve itaat!e aşagıda açıklıyorum. Ben Yıldınm Grubu

Mustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu KumandanlıGından lstifasıyle llglll Bilgeler

23

24

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar � Günümüz Türkçesiyle

dahiline geçmezden evvel Kafkas Ordu Grubu dahilinde ordu kumandanı idim. Mezkür ordu dahilinde iken dahi harekat-ı fenniye-i askeriyeden maa­ da devletin bir mesele-i daimesi olan Dersim muhiti Ruslarla sıkı münase­ betle beraber benim mıntıka-i idarem dahilinde idi. Diğer taraftan cenup­ taki, bugün mevzu-i bahis olan Arap ve Kürt aşiliri gerek siyaset-i dahiliye ve gerek harekat-ı askeriye nokta-i nazanndan benim mesuliyet-i ihatam tahtında bulunuyordu. Ordu , idare-i dahiliye ve muamelat-ı eşhas ve iaşe ve sıhhiye gibi bütün nikatta müstakil ve orduların tevhld-i harekatı nokta-i nazarından grup makamına merbut idi. Hatta bu harekat raporlarını ordu aynen karargah-ı umumıye verir ve karargah-ı umuminin harekat-ı askeriye için grup karargahına verdiği evamirden icap et­ tikçe resmen haberdar olur idi. Ordu kumandanlannın umur-ı dahiliye ve mülkiye ve siyaset-i dahiliye üzerine makamat-ı mülkiye üzerinde hila kayd ü şart haiz o lduğu hukuk-ı müstaki­ le, grup teşkilatıyla öteden beri asla takyld olunmamıştır. Yıldınm Ordu Grubu teşkiline dair Başkumandan­ lığın 19 Temmuz tarih ve 539 numa­ ralı emrin altıncı maddesinde şim­ diye kadar balada ma'rüz ordu-grup münasebatından farklı olarak yalnız

dahiline geçmezden evvel Kafkas Ordu Grubu bünyesinde ordu kumandanı idim. O ordu bünyesinde iken de teknik askeri uygulamalardan başka devletin süregelen bir sorunu, Dersim bölgesi Ruslar!a sıkı ilişhilerle beraber yönetim bolgem içinde idi. Diger taraftan güneydeki, bugün söz konusu olan Arap ve Kürt aşiretleri ge­ rek iç siyaset ve gerek askeri uygulama­ lar açısından benim sorumluluk alanım altında bulunuyordu. Ordu, iç yönetim ve kişisel işlemler, yiyecek ve saglık gibi bütün konularda bagımsız ve orduların uygulama birligi açısından grup maka­ mına baglı idi. Hatta bu uygulama rapor­ larını ordu aynen Genelkurmay'a verir ve Genelkurmay'ın askeri uygulamalar için grup karargahına verdiği emirler­ den gerektikçe resmen haberleri olurdu. Ordu kumandanlannın iç işleri ve iç poli­ tika üzerinde devlet makamları üzerinde kayıtsız ve şartsız taşıdıkları bagımsız haklar grup teşkilatıyla öteden beri asla sınırlandınlmamıştır. Yıldınm Grubu oluşturulmasıyla ilgili Başkumandanh­ gm 1 9 Temmuz tarih ve 539 numaralı emrin altıncı maddesinde, şimdiye kadar yukarıda bildirilen ordu-grup ilişkilerin­ den farklı olarak yalnız

Mustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu Kumandanlıgından lstifasıyll Ilgili B1lgelor

"ı f ı ·� · , , t"' '1 t;;JJ>� J.J.>..t)'"" � �.),N)-� ..AA.l .. / /f . , /, . , NI;.,P�...J �o �J- ,>.),.) .;b ' J �..;b·

.., :;.-i

\f

�

��.>� A�) ;� � \.41-'j'� � :1:- 'M-� �.,JJt- � - � �.>,.,J.IJ

Jf

.ı >

c.r,.t:;.

, ·

\/ ,_. V t ...YY ı.J,.#ii ,Jv_,j;. ,..,....,t:�p ./lll ·

,.

f

•

d.;.. 1

•

� � ,) .:ıt/Jtlf "t

)..:...� e;;;�� ),;j":'-" l"�..>'...:;s-ı�� .;;it"''·)ll u.t-?Y,(""..:� .ı� �.v . � 4 ;1 ı ,.,.ı ,;./..>'!.. - te>.P.Y it? ...

,.

o

.. .

.

�

....

-�&/.,�v>j. �/.ı,..L?; � ��r,.'��-� J.,.., ı_�ı:1,-P � �/ ':f.:�.J r-J,:,.� ��; _,.ıp � �t- � f) ,;.4.L ...>PI.J(,;.;.,'b:.) ""1 "" :/tp.J/> �J;A., ...;',.,._;_, 1 ,.AJ.., rv \.; (,1.,. r,..;.J 1 .,

.

t

,

&; J;;,J

ll>

...

1

..

r

"'

.,.

,.

•

.

...,

D

oj�-_,.). � ....,p·b,.,, �.; _,). ; ( � �) ) ':.•J )1., J�;'(�.,ı_.,�t.) \&\. � ı...:. � ,..,.. ·" )!,. _,

,.,

_.

�

•

:.....:_, ,..S�

V�.,J)('\,;

·_,U.

j

.,

h

1

,,

,..

c.h:'; \...

•

-

'

.1

29

30

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar • Günümüz Türkçesiyle

Başkumandanlıga şu tezkereleri yaz­ mıştır: Gazze aşiretinden ahiren "Harran" ve "Suruç" kazalarma vaki olan teca­ vüzatta ika ettikleri hasarata dair Urfa mutasamflıgından varid olan telgraf­ name suret-i mühimmesi leffen irsal kılındı. Derkar olan ehemmiyet ve müstaceliyet-i maslahata binaen cihet-i mülkiyenin ittihaz edecegi şedid ve mü­ essir tedabirde muavenet-i fevkaladede bulunulması zımnında keyfiyetin ordu kumandanlıkianna iş'arıyla neticesinin inbası. Aynı zamanda Paşa'nın kendi yazdıkla­ rıyla Falkenhayn'ın gönderdigi ıelgraf­ lara Başkumandanlık şu cevabı veriyor: Yedinci Ordu Kumandanı Mustafa Ke­ mal Paşa Hazretleri'ne zıı.ttdir Aşıtir meselesi hakkında Yedinci Or­ du'nun bana malümat vermesi doğru ve elde mevcut talimata muvafık oldugu­ na herhalde Müşir Falkenhayn Paşa hazretleri de kanaat getirmişlerdir. Bu babda kendisine tebligat icra edilmiştir.

6/9/33 Başkumandan Vekili Enver

Başhumandanlıga şu yazıları yazmıştır. Gazze Aşireti'nden son zamanlarda Har­ ran ve Suruç hazalarına gerçekleştirilen saldırılarda meydana getirilen hasar ile ilgili Urfa mutasarrıflıgından gelen telg­ rafın kopyası ekli olarak gönderildi. İşin ortada olan önem ve ivediliği göz önüne alınarak yerel mülki yönetimlerin alacağı şiddetli ve etkili önlemlerde olağanüstü yardımlarda bulunulması için durumun ordu kumandanlıkianna bildirilmesiyle sonucunun bildirilmesi. Aynı zamanda Paşa'nın kendi yazdıkla­ royla Falkenhayn'ın gönderdiği telgraf­ lara Başkumandan lık şu cevabı veriyor: Yedinci Ordu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne Kişiye özeldir Aşiretler sorunu hakkında Yedinci Ordu'nun bana bilgi vermesinin doğru ve elde bulunan yönetmeliklere uygun olduğunu herhalde Müşir Falkenhayn hazretleri de anlamışlardır. Bu konuda kendisine bildirim yapılmıştır. 6/9/1 9 1 7 Başkumandan Vekili Enver

Mustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu Kumandanlıgından Istifasoyla Ilg ili Bolgol or

-..ı �:ll cJ, �.J;:��h �

�..W( 2_,. )/;))( c:)jp) 1� ll •} �.)P.,.,.

•

1

�

•

,

..fc)-7 \ 2�1 /

.

J

,.,

.;.:.

'

•

•

v.._ ... .

� o ;).

_;.)� 1

1

�

N.Jf:;/!; )

"}

1' \...>,.ı.).. .V_> ) ) ., ).) JN �,.e...- c;- /, >� "".)�..)>;b"'.. .) (J�Jı-_ ) w �� .. }. ,..).. , �1.> ,.I.J lS} a..ı, tA).# � J 1; ).J- Y �' .) J c..) ;..) � .::.:.> � ..:;.P ... .. .... \....J:ı.. d

'- ' ' ..

.

,....,

-

•

�

..,

, ;-,_,._

1)�

;;:,{, c.r»,;)

·

�

·'"

..

..

,

.

..

••

lJı

�

' (J't.. .. �..... �,.).J ... J ... ) c..\.- ,.r. cv--.. .. �) ,.. .

"

.. ..

•

�

6

..

...

.. )

\

'

.

31

32

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar 'Y G ü n ü m ü z Türkçesiyle

Başkumandanlığın yukarıdaki telgra­ fından evvel Kresman Paşa'nın mukave­ le akdettiği Hacim hakkında göndermiş olduğu telgraflar üzerine Başkuman­ danlıktan şu telgrafname alınmıştır:

Başhumandanlıgın yukandahi telgra­ fından önce Kresman Paşa'nın antlaşma yaptıgı Hclcim hakkında göndermiş oldu­ gu telgrajlar uzerine Başhumandanlıhran şu telgraf alınmıştır.

Yedinci Ordu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne Gazze aşıliri meşılyihinden Hacim Bey'in Fırat menzil hattının muhafa­ zasını deruhte etmek üzere ordu-yı hümayuna iltihaka arnade olduğu ve Halep M enzil Başmüfeıtişliğinin de mumaileyhin miralaylığa lerfian is'af-ı arzusuna taraftar bulunduğu Yıldı­ rım Ordular Grubu Kumandanlığının iş'arından anlaşılmıştır. Bu babda icap edenlerden bizzat iyice tahkikat icra­ sıyla mumaileyhin vaziyeı-i hakikiyesi neden ibaret olduğunun ve kendisinin şu suretle taltifi , emsalinin bir güna rekabetini davet etmek gibi bir malı­ zuru müntic olup olmayacağının il11ve-i mütal11alanyla beraber v11zıhan ve rafsi­ len iş'11n mütemenn11dır. 29/8/33 Enver

Yedinci Ordu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa Hazret leri'ne Gazze aşiretleri şeyhlerinden Hclcim Bey'in Fırat menzil hattının muhafaza­ sını ustlenmeh uzere orduya katılmaya hazır oldugu ve Halep Menzil Başmu­ fettişliginin bu kişiyi albaylığa terfi et­ tirerek arzusunun yerine getirilmesine taraftar oldugu Yıldırım Ordulan Grubu Kumandanlıgının yazısından anlaşılmış­ tır. Bu konuda gerehenlerden bizzat iyice inceleyerek bu kişinin gerçek durumunun ne oldugunun ve kendisinin bu şekilde /Jdullendirilmesinin emsallerinin bir çeşit rekabetine yol açması gibi bir sakıncayı dogurup dogurmayacağı göruşlerinizle beraber açıkça ve ayrıntılı olarak bildi­ rilmesi rica olunur. 2918/1 91 7 Enver

Halbuki Paşa, Halep'e geldiği günler­ den beri bütün muh11ber11tını bu H11cim için yapmış ve Kresman Paşa'nın bu Hacim'le yaptığı muahede ve mukave­ lenin muzır olduğunu ve diğer meşayih

Halbuki Paşa, Halep'e geldigi gunlerden beri butun yazışmaianno bu Hclcim için yapmış ve K resman Paşa'nın bu Hclcim'le yaptığı antlaşma ve sözleşmenin zararlı oldugunu ve diger şeyhler

M ustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu Kumandanlı§ından Istilasoyla Ilgili Belgeler

• ,�,, � .., .. _ , J .... cr.> v'� w...,.,.)* & , .) -br ""

� H V ,..,.... IJ '

�

'- 'f,

(� �,ç.ı � I.J ı..4, (U.·�.. ( rltiJ.,.) ; 1 "' � .\) r./.M. ' A. � . ' �

1

....

'

t "

""

�

"

,_

•

�

•

...

.

1

t

•

"

·: I 1 ' . i � AJ"""'-.,&>r � � /-> ��:> ..... .. . / / .. �p j t:: (/_,/ :J� /"b)� /,..,....,... r);; �c&..,&J � (-!� ) N//)_,.�� ,oı�.J :/fi l �_r> \.) � •

t

1

""'

/

-�

,._>� '

•

�

_.nil.

.,

· ı· ·

� ,.. l � ;A 1'1/ı.D ıN..J '-

'- Jı.P

,..:>#:r .

,

,

.

( �jp��-J�-�?� ly)-� )' ��: �..: � �-: � (?)) -� '�� l> lAI)!"'U->'� (�-�) � � ).> ı ı.;.:_ .�J>�:�);/�? ,� � "".'- .,;.:: .. � x �/v , '�.�,&�tp,� ..v_) .. ) �

�

� )j �

1

'

.

/

•J

,

.. Jr..Rı '

1

39

40

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar • Günümüz Türkçesiyle

Lüzum görürseniz şifrenin bir suretini de taraf-ı aciziden şimdiden müşilrüni­ leyhüme takdim edebilirsiniz. 20/9/33 M. Kemal

Gerek görürseniz şifrenin bir örnegini de tarafımılan şimdiden adı geçeniere suna­ bilirsiniz. 2019/1 91 7 M. Kemal

M u fassal rapora Cemal Paşa'dan şu telgraf geldi:

Ayrıntılı rapora Cemal Paşa'dan şu telg­ raf geldi:

Yedinci Ordu Kumandanı Mustafa Ke­ mal Paşa Hazretleti'ne

Yedinci Ordu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa Hazret/eri'ne

Mütiilaatınızı cidden saib telakki ede­ rim . Enver Paşa burada bulunmadığı için ancak avdetinizde telgrafınızı oku­ yabilir. Verdiğim karar şudur: Ben ev­ velemirde Falkenhayn'ın benim cmtim altında bulunmasını ve barekatın be­ nim mesuliyetim tahtında cereyanını is­ temiştim. Bunu kabul ettirmek imkanı olmadığını görünce şunu teklif ettim. Benim ünvanım Suriye, Filistin ve kuv­ veti Arabistan umumi kumandanlığına tahavvül edecek ve bütün bu havali­ deki kıtaatın başkumandam olacağım. Karargah-ı umumi, Sina cephesinde bir hareket-i müstakile icra ettirmek emelinde olduğundan dolayı Yedinci Ordu'yu Sina cephesine gönderecek, Falkenhayn da hareket-i müstakilenin icrasına memur olduğundan elyevm Sina cephesinde

Görüşlerinizi gerçekten isabetli kabul ediyorum. Enver Paşa burada bulunma­ dığı için ancak d6nüşünde telgrafınızı okuyabilir. Verdiğim karar şudur: Ben 6ncelikle Fal kenhayn'ın benim emrim altında bulunmasını ve harektitın ben im sorumluluğumda geçmesini istemiştim. Bunu kabul etiirmek imkanı olmadığını görünce şunu teklif ettim. Benim ünva­ nım Suriye, Filistin ve Arabistan Genel Kumandanlığına d6nüşecek ve bütün bu bölgedeki kıtaların başhumandam olaca­ ğım. Genelkurmay, Sina cephesinde bir bağımsız hareket yaptı rmak amacında olduğundan dolayı Yedinci Ordu'yu Sina cephesine gönderecek, Falkenhayn da bağımsız hareketle g6revli olduğundan bugün Sina cephesinde

Mustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu Kumandanlı§ından lstifasıyla Ilgili Belgeler

.��-;}4'� �9� :,;�!:�ıY (-':,; �

)

�..

., /

' ,.

,

/

'

. "'�':""1:.o/. ��;.;- "'�� u. ·: ll.>J�;. N.)��

1> ;;��

l ' ; J:.j" ' �-: tıL.')... , ' • . , ..v ı.:vo � .ı, "'"' tp, J ... �...... ... .

...

/

'

,..

�..J/f�.�.,� �.; f:�l � J.f � _) � �

ı

, / '

�

1>

N

ri ��.J �

---li"" .... ,.,> "'

-

..

"'

.... .

, ..

�

\-

/'!"._ f:,...,.

( ��(j_.( �\p�� �� \4_..;....;:�:; , ,.,.} 1 6:�� .

�����...e., _,. .t- 1�a( '

.

�/_,_;�(, . ,.::· ,�rl �·tl.�> !- ��/ )�' .!;. w� � {i � � (J.--;;.-} 1,>-/>;1 rl;;:J .,> l��)�'�J:p� &-'?, � �ı.: !;> � . \;_. d-1J .,.. ' ds- do)/,.> �.;)..? • ..:..,.... : eV � .;.?.;' '»� � � L, �- ... ....: ..,;

1

�

..

'

'

...

_

..

..,.

•

...

"'

•

.J

�

e;,;�\.:s:') �..).> ı ·-"' (,. ;..... �

,

'

/

41

42

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar 'Y Günümüz Türkçesiyle

bulunan ve bana merbüt olan kuvvet­ ler dahi Sekizinci Ordu nam ı altında . . . Falkenhayn Sina cephesindeki harekatı müstakilen idare edecek ve fakat icraat­ tan bana malümat verecek ve ben onun karargahında bir haber zabiti bulundu­ racağım. Kendisinin mıntıka-i icraatı ancak Kudüs sancağına münhasırdır. Bu iki ordunun bütün ikmal ve iaşe­ lerini ancak ben tedv'ir edeceğim. Bu teklillerimi Enver Paşa kabul etti. Fal­ kenhayn mütereddit fakat kabule icbar olunacaktır. Zannediyorum ki sizin tek­ lifinizin esaslarını da bunlar teşkil edi­ yor. Lütfen cevap vermenizi rica eder gözlerinizden öperim kardeşim. Enver Paşa'nın avdetine kadar ben Harbiye Nezareti vekaletini ifa edeceğim fakat herhalde Cumartesi günü hareket edi­ yorum. 23/9/33 Ahmed Cemal Filhakika o sırada Enver Paşa Avrupa'ya gitmiş bulunuyordu. Cemal Paşa'nın billadaki telgrafı üzerine Paşa, birinci rapora zeyl olarak ikinci mufassal rapo­ runu yazıp şifre ile bildirdi ki raporların her ikisinin de suretleri mahfuzdur.

bulunan ve bana bağlı olan kuvvetler de Sekizinci Ordu adı altında . . . Falhenhayn Sina cephesindeki harekiltı kendi başına yönetecek ve fakat uygulamadan bana bilgi verecek ve ben onun karargahında bir haber subayı bulunduracağım. Ken­ disinin uygulama bölgesi ancak Kudüs sancağıdır. Bu iki ordunun bütiin ihmal ve yiyecek işlerini sadece ben yürütece­ ğim. Bu tekliflerimi Enver Paşa kabul etti. Falhenhayn tereddütlü fakat kabule zorlanacaktır. Sanıyorum ki sizin tekli­ finizin esaslarını da bunlar oluşturuyor. Lütfen cevap vermenizi rica eder gözleri­ nizden öperim kardeşim. Enver Paşa'nın dönüşüne kadar ben Harbiye Nezareti vekilieti görevini yapacağım fakat her­ halde Cumartesi günü hareket ediyorum. 231911 91 7 Ahmet Cemal Gerçekten o sırada Enver Paşa Avrupa ya gitmis bulunuyordu. Cemal Paşa'nın yu­ kandaki telgrafı üzerine Mustafa Kemal Paşa, birinci rapora ek olarak ikinci ay­ rıntılı raporunu yazıp şifre ile bildirdi ki raporlarının her ikisinin de kopyalan saklıdır.

Mustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu Kumandanlı§ından lstlfasıyla ilgili Belgeler

43

44

ATAT Ü R K 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar '9' Günümüz Türkçesiyle

İkinci rapora Cemal Paşa'dan şu telgraf geldi:

İkinci rapora Cemal Paşa'dan şu telgraf geldi:

Yedinci Ordu Kumandanı Mustafa Ke­ mal Paşa Hazretleri'ne Zat-ı alilerini nikat-ı nazarında tama­ men haklı buldum. Çarşamba günü bu­ radan hareket ediyorum. Zat-ı alileriyle şifahen görüşünceye kadar hiçbir ha­ rekette bulunmamanızı gözlerinizden öperek suret-i mahsusada rica ederim kardeşim. 2 7/9/33 İmza Suriye ve Garbl Arahistan Kumandanı ve Bahriye Nazırı Ahmed Cemal

Yedinci Ordu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne Sizi görüşlerinizde tamamen hakl ı bul­ dum. Çarşamba günü buradan hareket ediyorum. Sizinle yüz yüze görüşünceye kadar hiçbir harekette bulunmamanızı gözlerinizden öperek özellikle rica ede­ rim kardeşim. 2 7191191 7 İmza Suriye ve Batı Arabistan Kumandanı Bahriye Nazırı Ahmet Cemal Bu telgrafa Paşa'nın verdiği cevap şudur:

Bu telgrafa Paşa'nın verdiği cevap şu­ dur: Bahriye Nazırı Cemal Paşa Hazretleri'ne İş' ar-ı devletleri vechile teşrif-i alilerine intizar ediyorum. Enver Paşa hazret­ lerinden de aynı mealde ve kumanda mesiiilinin buyrulduğu vechile suret-i hallini irae eden bir emir aldım. Ancak Falkenhayn, hak-pay-i devletlerine de bildirmiş

Bahriye Nazırı Cemal Paşa Hazretleri'ne Belirttiğiniz gibi gelişinizi bekliyorum. Enver Paşa hazreılerinden de aynı an­ lamda ve humanda sorunlannın belirt­ tiğiniz gibi çözÜmlenmesini bildiren bir emir aldım. Ancak Falhenhayn size de bildirmiş

Mustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu Ku mandanlogondan Istifasoyla ilgili Belgeler

: .f).)t:' -"�., ,..)) �dtP ..,.y- ..... A .,.. t' �., :, -ıı.· t tJ· ı · V f o;.t)�'ll:i)� '.J "" '! 't' •

1·

!"'

.

"

1"

.-

�

J

�

"'

....

• .,..

) : ('�� t-u- ,. �.ıı J w cl� '� 4{� ıJ (!'�1 w:P ...I) ;,.:J �� � �ti! 4 ,;�:'�-.;:,,j�)' ��: �.1' >_tt>.,... 1),>�_., # CJ r: -> ) "\/.):,;:);_y'' \ � J ' ..J..? < ' \ �v �/ �'V � ı...cz-.. 1 ��;s., � - :rv); �· :.f' 'JJ; ı;, �

'

.:v

...

�

•

!V

JtlVı

: A ->·�"l . �� � �� ;�-r �;;b �Jl.?J.Y: f� '"

'

'

� JVJ:..J -'tP :1 (.) N ' .; � - c...- 1 , �!' /� J .i.P �·:..r J 0 �� )(.J? _.1 .;_,�,y.. C-t./t-? � '-'�Jı � P. ,_,P .� 1 (� '/J� """ J ; ,�/' ,;'}. � \ 'P

r {,

""""'

��--

r

,..

\;

,..

..

...

•

IJ

.

\-"!:� � �·� ..

�'�

..

�

..

'

� �-,.,J .. ---

o

>

�

../ · vJ ::> �

-""

>

.;. \.Jl,c. -

..

"-

45

46

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar ,.. Günümüz Türkçesiyle

oldu�u 4256 numaralı, 29 Eylül 33 tarihli emrinde, Yedinci Ordu'yu za­ ten lagvederek mesdeyi halletmiş ve acizlerine bir vazife bulmak için sıkın­ tı içinde kalmıştır. Maa-lıaza teşrif-i alilerine intizar ediyorum. 30/9/33 M. Kemal

olduğu 4256 numaralı, 29 Eylül 1 91 7 tarihli emrinde Yedinci Ordu'yu zaten lağvedereh meseleyi çözmüş ve bana bir vazife bulmak için sıkıntı içinde kalmıştır. Bununla beraber yine de gelişinizi bekli­ yorum .301911 91 7 M. Kemal

Bu sırada Enver Paşa da Avrupa'dan avdet etmiş olup Paşa'nın birinci rapo­ runa şu cevabı veriyor:

Bu sırada Enver Paşa da Avrupa'dan dön­ müş olup Mustafa Kemal Paşa'nın birinci raporuna şu cevabı veriyor:

Yedinci Ordu Kumandanı Mustafa Ke­ mal Paşa Hazret leri'ne

Yedinci Ordu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne Kendisi tarafından şifresi ç6zülecehtir Şimdi aldıgım yazınızdahi görüşleri biraz evvel Cemal Paşa hazretirriyle olan ya­ zışmalarınızda ohumuştum. Gerek ülke ve gerek ordunun şimdiki durumunu ben de aynı şekilde görüyor ve biliyorum. Fa­ hat düşmanlarımızın da üç senelik savaş sonucunda bulunduklan durum bizim­ hinden iyi degildir. Rusya'nın girdiği ve daha sonra İtalya'nın gireceği durumları konumu bizim lehimize pek değiştirmiştir. Sina cephesi hakkında verdiğim

Bizzat halledilecektir Sirndi aldı�ım tahriraı-ı alilerindeki mütiilaatı biraz evvel Cemal Paşa haz­ retleriyle olan muhabenltınızda oku­ muştum. Gerek memleket ve gerek ordunun vaziyeı-i hazırasını ben de aynı vechile görüyor ve biliyorum. Fakat düşmanlarımızın da üç senelik muharebe neticesinde bulundukları hal bizimkinden iyi de�ildir. Rusya'nın gir­ diği ve bilahare i talya'nın girece�i haller vaziyeti bizim lehiınizde pek de�iştir­ miştir. Sina cephesi hakkında verdi�im

.

Mustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu Kumandanlıgından lstifaaıylo llglll Belgolor

) '( M-� \.)�.;b .... '

1) J.,J/o.J> ! V/ ...e..t.> /

..

.

49

50

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar .,. Günümüz Türkçesiyle

Bu telgrafa Paşa'nın verdiği çevabi tclg­ raf şudur:

Bu ıelgrafa Mustafa Kemal Paşa'nın ver­ diği cevap ile ilgili telgraf şudur:

Başkumandan Vekili Enver Paşa Haz­ retleri'ne Kemal-i itaatle , vazifeten teşrih-i ha­ kikatten ibaret olan ma'rfızat-ı çakera­ ncmde te'y1d ettiğim vechile müşkülat ne kadar büyük olursa olsun memle­ kctimizi seliimete isa! edebileceğimize itimad-ı çakeranem la-yetezelzeldir. Sina cephesine bu kadar çok ordu karargahı sığmayacağı hakkındaki muhakeme-i acizanemin lütfen nazar-ı iltifata alınmasını istirham ederim. Za­ ten Müşir Paşa, sureti atide münderic emirde Yedinci Ordu'yu halen ilga etmiş olup taksim-i vazaif ve tertibata imkan bulamamakta ve bundan sıkılmaktadır. Binaenaleyh, işin içinde bulunmasını lütfen arzu huyurduğunuz Yedinci Ordu karargahı maslahatın ıztırarla verilmiş olan emirle zaten işin harici­ ne çıkarılmıştır. Düşman karşısındaki tertibatla sun'i teşkilattan ihtiraz etmek lüzumu nazar-ı devletlerine aşikardır. Mesela daha Halcp'c muvasalatımda Remadiye cephesinin

Başkumandan Vekili Enver Paşa Haz­ reıleri'ne Tam bir bağlılıkla, görevim gereği ger­ çekleri açıklamaktan ibaret olan bildi­ rimierirnde belirıtiğim gibi zorluklar ne kadar bilyuk olursa olsun ülkemizi esenliğe çıkarabileceğimize sarsılmaz bir güvenim vardır. Sina cephesine bu kadar çok ordu karar­ gahı sığmayacağı hakkındaki görüşumün lütfen göz önilne alınmasını istirham ederim. Zaten Marqal Paşa, örneği aşa­ ğıda bulunan emirde Yedinci Orduyu şu durumda ortadan kaldırmış olup görev bölümü ve duzenlemeye imkan bulama­ makla ve bundan sıkılmaktadır. Bu ne­ denle, işin içinde bulunmasını lutfen arzu huyurduğunuz Yedinci Ordu karargahı, iş zorunluluğuyla verilmiş olan emirle zaten işin dışına çıkanlmıştır. Duşman karşısındaki düzenlemelerde yapay ör­ gütlenmelere gitmekten kaçınmak gereği sizin için de açıktır. Ornek olarak, daha Halep'e gidişimde Remadiye cephesinin

Mustafa Kemal Paşa'n ın Yedinci Ordu Kumandanlıgından lstlfa•ıyla llglll B•lg•l•r

f>4,ı/J ,..._ � t"J 1

/t� r� J.; n )' \-� , tC�1� {.;. (...�

:. 1'

� Qı>-zr �� � e::p ,._,_

.. ...

...

�

�

JU J

/

J ,; �...v \..o _, � oc ...u. ,-. ;J •

� '�>1.- .$ :;w ,.,.,� ' cAP v-:.. --0; ... .....;;.t_;:_y \;.!!'� � o�� o � J ��a'> �/_.. y.,.,) ..,. l �� - .....; � �� � . �;.. u;; r�. �� � ;. � u. :.L'v cr;� z.-} ' ...

,1.;)

...

.

...

1

.. ...

• •

'

' "'

' '

-

...

..;

o

.

.

.

•

.... .> .....

·.l .r ı

51

52

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar 'Y Günümüz Türkç;esiyle

acizlerine verilmesini tahriren teklif etmiştim. Birkaç gün sonra karar veri­ leceğini bildirdiler. Bir türlü karar ve­ remediler. Netice malümdur (Oradaki kuvvet kil.milen esir ve teslim olmuş­ tur) . . . Binaenaleyh, maslahann ızrar edilme­ mesi Müşir Paşa'nın sun'i tertibaıa mec­ bur olmaması ve asla suçum olmadığı ve teveccüh ve itimadınız lütfen baki olduğu halde zevahiri okşamak için benim mevki ve şeref-i nil.çizanemin küçük düşürülmemesini nazar-ı dev­ letlerine kemal-i hürmeıle arz ederim. irade buyrulduğu vechile Cemal Paşa hazretlerini bekleyeceğim ma'rüzdur. 30 Eylül 33 M. Kemal Bu telgrafa Enver Paşa'dan şu cevap geldi: Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne Yüz kilometreden ziyade imtidadı olan Sina cephesinin iki ordu ınınnkasına taksimini pek tabii bulurum . Bina­ enaleyh, Yedinci Ordu karargahının bu cepheye sığmayacağı hakkındaki muhakeme-i il.linize iştirak edemem. Bundan başka,

bana verilmesini yazılı olarak teklif et­ miştim. Birkaç gün sonra karar verilece­ ği ni bildirdiler. Bir türlü karar veremedi­ ler. Netice bilinmektedir (oradaki kuvvet tamamen esir ve teslim olmuştur) ... Bu yüzden, işin zorlanmaması, Mareşal Paşa'nın yapay düzenlemelere mecbur olmaması ve kesinlikle suçum olmadığı ve ilgi ve güveniniz lütfen devam ettiği halde görünüşü kurtarmak için benim bulundugum mevki ve şerefimin küçük düşü rülmemesini görüşlerinize saygı ile arz ederim. Belirttiğiniz gibi Cemal Paşa hazretlerini bekleyeceğimi bildiririm. 30 Eylül 1 91 7 M. Kemal Bu telgrafa Enver Paşa'dan şu cevap gel­ di: Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne Yüz kilometreden fazla uzunlugu olan Sina cephesinin iki ordu bölgesine bolün­ mesini pek doğal bulurum. Bu nedenle, Yedinci Ordu karargahının bu cepheye sığmayacağı hakkındaki görüşlerinize katılmam. Bundan başka,

Mustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu KumandanlıQından lstilasıyla Ilgili Belgeler

'

/;. ..

.

,i��.: ' ��� �� �� tf'..l?ı.t... ,\ '.J� � �_,)-� :" /y.J ":� ·v_��� -' .., tJ o,.,!.J'II . }$ . 1 ' /" \ \ ,.. �� /'..,..; � -(-' JH �..\;.J I) .;! _,� 1'

� , ,

ı

'

""

.

( -.,..:J.� ci L-*v� �,J� > � ��;\.:

•

..

'

�.;.t>>(:"�)..J

.. .

..

1

...

.....

\

���;.�.; � ı.�p};� » �;)>1 d � fi),) 'h� , �;, � _y ı --:J"» �N�

�

\....\- � ı;;._ .

..

•

.,.

1

·�

.

�

...

/

1"

Aijl.; l d" ��\ "�.� ..,u

� �1" ı · '

o )� ;.>! /

�;� � �»� �� �� JJ.-l� , c?-; � �-� f"ll'' _>) � b .? -

..

'

:ı.

f"

;_,�.;.� '. )),.,J,; �AJ�'; ; t;..l;-t;:;\....N;. �)A�)I,> )};::.f�./:.J,);..,,�p;, �_N;! �-,; t? -

.'

..

...

ı:. "

"""

.>

..

1

� ,.,:;,:.n/N l.t"v '.P 1 � ı -' t.S ..,. b--' · ,. " \,.)...\.. ;...>� > ili�,., :.,;,r:tl ;? (1,./) � �;.v..A> '

·

.. .

......

· ·,.

'-

-

. .

•

..

/

.., .., · , �

1"1

:

..

....

J

�

.

.,.

• �.

, , .

.. �$'..;;.( .N� �, -;; >� � �

r.

y

-

> c

55

56

ATAT Ü R K 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar 'Y GünümOz Türkçesiyle

Braun hakkında vesika:

Braun hakkında belge:

Kaymakam Braun'un vazaifi hakkında talimat l - Braun Efendi, Alman ordusu binba­ şısı ıahsisatıyla Yıldınm Ordular Grubu Kumandan fığının ticari ve iktisadi mü­ şaviri olarak tayin kılınmıştır. Mumai­ leyhe Türk ordusu kaymakamı rütbe ve üniforması tevcih edilmiştir. Haiz olduğu işbu rütbe ile hakk-ı tekaüdiyesi olup olmayacağı makamat-ı aidesince tayin olunacaktır. 2 - Kaymakam Braun, haiz bulunduğu rü tbe-i askerisiyle mütenasip olarak Yıldınm Orduları Grubu Kumandan­ fığının yahut mezkür kumandanlık tarafından tayin kılınacağı makamın talimatianna tevfikatı ordular grubu ınıntıkasında yapılacak bi'l-umum mübayaat ve isticar işlerinde nokta-i nazan orduların ihtiyacatıyla Alman menafi'-i maliyesini temine matuf bu­ lunacaktır.

Yarbay Braun'un görevleri hakkında ta­ limat. l Braun Efendi, Alman ordusu binba­ şısı ödenegiyle Yıldırım Ordular Grubu Kumandanlıgının ticari ve iktisadi danış­ manı olarak atanmıştır. Adı geçen kişiye Türk ordusu yarbay ı rütbe ve üniforması verilmiştir. Taşıdığı bu rütbe ile emeklilik hakkı olup olmayacagı ilgili makamlarca belirlenecektir. 2- Yarbay Braun, taşıdığı askeri rütbe ile orantılı olarak Yıldırım Ordulan Grubu Kumandanlıgının ya da bu humandanlık tarafından atanacağı makamların tali­ matianna uygun olarak ordular grubu bölgesinde yapılacak bütün satın alma ve kiralama işlennde görüşü, orduların ih­ tiyaçlanyla Alman ekonomik çıkarlarını sağlamaya yönelik bulunacaktır. -

Mustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu Kumandanlog ondan Istifasoyla Ilgili Belgeler

••

,

1 � �() ...'> / '

v-}.(!J� ) t,A ,

.

c.P �

(

J

�

�

-

.

;

;y.��: (;�YJ \.+ı. N '/ �,..(G :.; t;/' J. ,_;;, ,). } :� ,f?J.> •

/

AJ

,

� "'(/R f )"

A

t

ı

, _....

,..

�

f

..

1

-

..b J JP ı. ' 0) .. t>'

.V /

� O ?:j � , -w �·IJ

-- �.:, � ı�/> )�\ 1

,. J

1

,...f\... r ..: � A i ı cr �� cJ,) ;:;.; ,.,. f --: ;;ı;. ;,.. . 6 .

c ' .--

- -•

..

..

r

ı...

�...;. )u....

�

!17

58

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla N otlar, Yazışmalar 'Y G U n O m ü z Türkçesiyle

3- Kaymakam Braun, Menzil Müfeııiş­ liğinde müstahdem bulunan mübayaaı komisyonlannın muamelatını tetkik ve onlara muavenet etmekle beraber doğ­ rudan doğruya bunlara dair, Ordular Grubu Kumandanlığına ve yahut tayin edilmiş olduğu makama rapor vermek­ le mükelleftir. Mübayaa komisyonları, mumaileyhin iktisadi vesayasına sem'-i itibar edeceklerdir. 8 Temmuz 33

-

3 Yarbay Braun, Menzil Mufettişliğin­ de çalışan satın alma komisyonlannın işlemlerini incelemek ve onlara yardım etmekle beraber doğrudan doğruya bun­ larla ilgili Ordular Grubu Kumandanlığı­ na ya da atanmış olduğu makama rapor vermekle yakamladar. Satın alma komis­ yonları, bu kişinin ekonomik öğıitlerini dinleyeceklerdir. 8 Temmuz 1 91 7

M ustafa Kemal Paşa'nın Yedinci Ordu KumandanlıQından lstifasıyla Ilgili Belgolor

.

""

&.>:

""' _, •.

� �(� � J/ •

1

�

�;� 'oj)p �,# �' ;� ,,;/ �,.» �:» :� ��:, �ıA,� ���t-0 ;;tl� ·.;:.;.. .; b; f �,.S. tr)":Y"J>� t... �

.,.

--���)ır;_, J

AJ

lı_;

...... � �/; .... .>i ... '

""

��

�)

.,

��A

.�

""'

t

�) �) �

59

60

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar

Mustafa Kemal Paşa Birinci DOnya Savaşı yılları nc.la Diyarbakır'da (13 Mart 1917).

M u stafa Kemal Paşa'nı n Yedinci Ordu KumandanlıQından lstifasıyla Ilgili Belgeler

Mustafa Kemal Paşa Birinci Dünya Savaşı yıllarında Diyarbakır'da ( 1 6 Mart 1 9 1 7).

61

M e clise M i lletve k i li Yolla ma k iste meye n Yozgat Eşra fı

Birinci TBMM oldukça güç koşullar altında toplanmıştır. Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı dağıldıktan sonra bu mecliste görev yapan mebus­ lar 23 Nisan 1 920'de Ankara'da toplanan meclise doğrudan katılma hakkını elde etmişlerdir. Bunun yanı sıra işgal koşullarına rağmen ülkenin hemen hemen her yerinde ayrıca seçim yapılmıştır. Mustafa Kemal Paşa'nın 19 Mart 1920 tarihli tamimi gereğince bu seçimlerde nüfus büyüklüklerine bakılmaksızın her livadan be­ şer mebus seçilecekti. Ankara'da toplanacak meclise halkın önemli bir bölümünün kuşkuyla baktığı böyle bir dönemde, Mustafa Kemal Paşa'nın tamimi bazı livalarda ilk başta tereddüde yol açmıştır. Bu tereddüt zamanla ortadan kalkmış ve koşulların elverdiği oranda seçimler yapılmıştır. Yine de bu tereddüt izleyen günlerde de etkisini sürdürmüş ve azımsanmayacak sayıda mebus, seçimleri kazanmalarına rağmen Ankara'ya gelmeyi reddetmişlerdir. Mustafa Kemal Paşa'nın tamimine kuşkuyla bakan livalardan biri de Yozgat'tır. Tamimin yayınlanmasından 2 gün sonra livanın ileri gelenlerinden 26 zat Yozgat Mu tasarnilığına bir dilekçe vererek mec­ lise temsilci göndermek istemediklerini dile getirmişlerdir. Dilekçeyi imzalayanlardan Mirahurzade Mehmet Kemaleddin Efendi, dilekçeyi yanlış anlama sonucu imzaladığını belirterek, imzasını geri çekmiştir. Yozgat'ta TBMM üyelikleri için yapılan seçim, meclis açılmadan önce

tamamlanmış ve Belediye Reisi Ahmet (Baydar) Bey, evkaf memur-ı

sabı k ı Feyyaz Ali (Üst) Bey, Müftü Mehmed Hulusi (Akyol) Efendi,

M üstantik Rıza (Ersoy) Bey ve sabık Darende kaymakamı Süleyman

Sı rrı

( i çöz) Bey mebus seçilmiştir. Seçilenterin tümünün resmi gö-

Meclise Milletvekili Yollamak istemeyen Yozgat Eşralı

revlilerden oluşması ve Yozgat ileri gelenlerinin seçilmemiş olması, dilekçe sahiplerinin seçimlerde halkı etkilemiş olması ihtimalini akla getirmektedir. Yozgat mebusları 23 Nisan 1920'de Meclisin açılışında hazır bulun­ du ve mazbataları 24 Nisan 1920'de onaylandı. Adı geçen mebuslardan Mehmed Hulusi Efendi müftülüğü tercih ettiğinden N isab-ı Müzakere Kanunu gereğince 9 Mart 1 9 2 1 'de mebusluktan istifa etti ve istifası 1 4 Mart 1 9 2 1 'de kabul edildi. Böylece Yozgat'tan yeni seçilip, mebusluk sıfatı sürenlerin sayısı 1 9 2 1 ilkbaharında 4'e düştü.

63

64

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar .,- Günümüz Türkçesiyle

Yozgat Mutasamflığı Makam-ı Alisine

Yozgat Mutasamjlığı Yüce Makamına

PayiLaht-ı Hilafet-i İslamiye olan İs­ tanbul'un İtilaf Devletleri ve bilhassa İngilizler tarafından işgal olunduğu Ankara'da bulunan Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Heyet-i Temsiliyesi Riyasetiyle Ankara vilayeti vekilietinden gelen ve ilan edilen telgraflarda bildirildiğine ve makam-ı vilayetten ahiren gelen telgraf­ ta dahi, Ankara'da içtima etmek üzere livamızdan beş nefer mebusun intiha.b ve i'zamı lüzumu gösterildiğine mebni suret-i iş'a.r vechile mebus intihabına teşebbüs edildiği anlaşıldı. Hükümetin tevessül etmek istediği şu intihab keyfiyetinde devletin , milletin zarannı badi olacak birçok mahaztr-i azime ve siyasiyse melhüz olduğu gibi yeniden böyle mebus intihabı icap ede­ cek devletçe bir lüzum-ı sahih ve sarih dahi göremediğimizden mülk ve mil­ letin ve bi'l-hassa Payilaht-ı Hilafet'in selamet-i atisi endişesiyle sevk-i diya­ net ve harniyetle alideki ma'rüzatımızı hükümet-i seniyenin nazar-ı dikkatine arza mecburiyel ha.sıl oldu. Birincisi: Yeniden böyle mebus inti­ halıını icap eden alıval-i hakikiye ne­ dir? Burasını layıkıyla bilmek ve öğren­ mek isteriz. Çünkü Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paşa iııızasıyla gelip neşredilen telgraflarda İngilizler, Sivas mebusların­ dan Rauf ve Vasıf ve Edirne mebusların­ dan Şeref ve Faik Reylerle Isparta Me­ busu Cemal Paşa'yı Meclis-i Mebusan içinden cebren alıp götürdükleıi cihetle diğer mebusların Meclisi terk ederek bu vaziyet karşısında ifa-yı vazife mümkün olamayacağını

Hilafetin başkenti olan Istanbul'un İtilaf Devletleri ve özellikle lngilizler tara­ fından işgal edildiği Ankara'da bulu­ nan Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Heyet-i Temsiliyesi Başkanlığıyla, Ankara va­ lilik vekalelinden gelen ve i lan edilen telgrajlarda bildiri ldiğine ve Valilik makamından son olarak gelen telgrafta da Ankara'da toplanmak üzere Sanca­ ğımızdan beş milletvekilinin seçilmesi ve yollanması gereği gosterildiğinden, bildi rildiği gibi milletvekili seçimine gi­ rişildiği anlaşıldı. Hükümetin girişrnek istediği şu seçimde devletin, milletin zararına yol açacak bir­ çok büyük sakıncalar ve siyasi sakıncalar görüldüğü gibi yeniden bilyle milletvekili seçimini gerektirecek devletçe gerçek ve açık bir gerek de gilremediğimizden, dev­ let ve milletin ve ilzellikle hilafet başken­ tinin geleceğinin esenliği endişesiyle, din ve vatan sevgisiyle aşağıdahi maruzatı­ mızın hükümete sunulmasına zorunluluk doğdu. Birincisi: Yeniden böyle milletvekili seçi­ mini gereklirecek gerçek durum nedir? Burasını gereği gibi bilmek ve öğrenmek isteriz. Çünkü Müdafaa-i Hukuk-ı Mil­ liye Heyet-i Temsiliye Başkanı Mustafa Kemal Paşa imzasıyla gelip yayınlanan telgrajlarda İngilizler, Sivas milletvekil­ lerinden Rauf ve Vasıf ve Edi me millet­ vekillerinden Şeref ve Faik Beylerle Is­ parta Milletvekili Cemal Paşa'yı Meclis-i Mebusan içinden zorla alıp götürmeleri yazanden diğer milletvekillerinin Medisi terk ederek bu durum karşısında görev yapmak mümkün olmayacağını

Meclise Milletvekili Yollamak Istemeyen Yozgat Esralı

(,(..:;,1.. ;,b; u;iJı�;)_, l� , -t/));.};ı,IJ.ı.; J)i};;:.'tW1:•ı:,..ıwJ,_ı;;w, .... .,. / *' , 1 , , r/;·.J�{( • :..r»rı-- (,J1�·�Af�'*'.ıw-�...v � "*�' � fi'�::}P ,;;)."� , w:.ı.;_.,. i(py/lf:�l' ı/)� "fV'd;.-.P..-;':J;�/JI 4 .-;;�;_;,*r.J!ı m.A.ı . .s.Y� .4-• :.,:.. tıfv• � /#fJ�!-1'k:111'-'f.. ,...,.teJ,�.f--.>�. �.. � ���� � ...�, � .4l/�-f-!."-" '_.;�)),.aı. ":'� .sM.,,.- b,f1 � .::.!'ı ,.t.r "'(""...:;.'4-:''� .Ih CAt�;!J-Jt. . ...,�;�,))ı. • �"1"'-:l.!' .fv•:.,.,"'!(-tt: •&: , ..;� . ;;:•;A} ��.t',:J;f;ı ,),.:.:.;:.:��� �.i; · .;fiJ'�� :4?.:.fD� :.,jj.t ,.ı�,ı .,�';.-vY �..:.:� .S� ..tırr �� ..if;.. .;.;.. il..:h,- ;,J'I ..U'J• .;,j,., ,;,,;...:..:, ",r tM , ,.' V:t# vJ ,..,;:. ,.;., .s/:{,;/t.ı�1k ;>.... .sw • ır � .. ��.. ;� �i;, �� *ki:_, ti �� �1; 1�,,.;.:.�. '(1'giJ� ;. ;,ı _ , '*··?·.JN!ı ;w. ;;.C � •,...,....... �...e ı!ifJir .:rJl!.l'� .j._ r,)ı ��.... -:k a.ı.:. !.J" 4ı·� cy. .t.1;i.�� ��, .; ı.�-: .....:. � n � ,, �;.,ı; :;j, "1'1,� r!/"��.. h , ' 'tl.,. ı �ı-- 1 ,.j1J ��t.i'r :,.- �� �_;) , .JJ-!.4!-• .sı: f�;,.��ır,..;;�.ro:,.; ��'"•Jv.J'. � �....,. ,J.., J , _.,...-t}-�;y �� ;§>u .:;�)iJ •.;}'.ıcJı : ...i.f )e *.,;; "� .s.,;..q� GA:t'......,. ıfl� ı ;.�ıf,_... &r,,,....."" . jJ_;., "; v/���... ���.J"-"ı .;.;.�,;., .,Uı.:.ı .;�!,.... 1'}'....,. ' · ,

�

»'#�t,�.� e'/;..;ı?

t

f'

�

65

..

•

/:.r•Ajlni ��� #.��� tf'1� ;.-.,� �ır.ı:,�·ı:.��'ff. ���

....,; r:-) w� ı.. � ,q -t;: .,��,_.,ı (,...eıs..:� �.J/ •/..1 �/;� �;J.: �,;,;r.ı:: �J, ;.. �(� .-!- *fi.,; uJiı.:.-ı .�l'?J ;,l k:.6Pf- � .. ..:.ç. ; ,�l(_, �..:,.;_, ı; · ·#'...bt �;,.�,�...... W{l!;.?p;? .s.-d.;�A-V!'� '#. �.�-,i.Jı .2�� �..;;�· .,._ı, w.

•

j

66

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar T Günümüz Türkçesiyle

hükümete bildirdikleri beyan olunma­ sına nazaran istanbul'da Hükümet-i Seniyye-i Osmaniye'nin baki ve payi­ dar ve diı;er mebuslann hiçbir laarruza ma'rüz kalmayıp henüz hakikati ania­ şılamayan bir sebep üzerine mebusan-ı kirarn içinden yalnız birkaç zatın çıka­ rılmış bulunduğu ve livamızın mebusla­ rıyla beraber evliye-i saire mebuslannın da mevcut olduı;u ve mebusan-ı kirarn mevcut iken ve merkez-i hükümetten de buna dair şimdiye kadar bir tebligat vuku bulmamış iken makam-ı vilayetin iş'ar-ı mücerredi üzerine böyle yeniden mebus intihab etmek Kanun-ı Esasi'nin ahkam-ı saribasma muhaliftir. İkincisi: En ziyade nazar-ı dikkat ve ehemmiyete alınması lazım gelenşurası­ dır. Düvel-i ecnebiye müstemlekaıında bulunan üç yüz milyonu mütecaviz ahali-i islamiye'nin mensup olduklan devletlere vaki olan ve bütün evrak-ı havadisle ilan edilen müracaatlarında İstanbul makarr-ı hilafet-i islamiye ol­ duğundan ve hilafetle hükümet şer'an yekdiı;erinden la-yenfek bulunduğun­ dan bahisle hükümet-i Osmaniye'nin istanbul'dan teb'idi cihan alem-i İslam'ını baştanbaşa galeyana getirece­ ı;i beyan edilerek şu müracaat üzerine Avrupa devletleri İstanbul'u kema-kan makarr-ı hilafet ve hükümet-i Osma­ niye olmak üzere kararlaştırmış ve bu karar da geçende hükümet-i seniye ta­ rafından resmen tebliğ ve ilan olunmuş iken, buna karşı Ankara'da yeniden bir Meclis-i Mebusan kuşadı merkez-i hilafet olan

hükümete bildirdiklerini söylemeleri üze­ rine, Istanbul'da Osmanlı hükümetinin var olduğu ve diger milletvekillerinin hiçbir saldı rıya maruz kalmayıp henüz gerçeği aniaşılmayan bir sebep üzerine milletvekilleri içinden yalnız birkaç kişi­ nin çıkarılmış bulunduğu ve Sancagımız milletvekilleriyle beraber diğer sancak­ Iann milletvekillerinin de mevcut olduğu ve milletvekilleri mevcut iken hükümet merkezinden de bununla i lgili şimdiye kadar bir duyuru gerçekleşmemiş iken yalnız Valiligin yazısı üzerine böyle yeni­ den milletvekili seçmek Anayasa'nın açık hükümlerine ayhındır. İkincisi: En çok göz önüne alınması gere­ hen şurasıdır. Yabancı devletlerin sömür­ gelerinde bulunan üç yüz milyonu aşan Müslüman halkın, baglı olduklan dev­ letlere gerçekleşen ve bütün gazetelerde ilan edilen müracaatlarında, istanbul'un hilafetin merkezi olduğundan ve hilafetle hükümet şeriat bakımından ayrılmaz biçimde bağlı bulundugundan söz ede­ rek Osmanlı hükümetinin İstanbul'dan uzaklaştırılması bütün islam dünyasını baştanbaşa galeyana getirecegi söyle­ nerek şu müracaatlar üzerine Avrupa devletleri istanbul'u eskiden olduğu gibi hilafet ve Osmanlı hükümetinin merkezi olmak üzere karar!aştınlmış ve bu karar da geçende Osmanlı hükümeti tarafın­ dan resmen tebliğ ve ilan olunmuş iken buna karşı Ankara'da yeniden bir Millet Meclisi'nin açılması, hilafet merkezi olan

� ,..,_, ,r,...y. ... .,,� ı 'J"•r• ,f.ı- ?1h,.o;,.,_r.vr -;7.'!""��? u1., , .,J� - �_,.;...-.� 1 1f".-:.--., . ,. �,O&, . ,_,... 'f"� r�r ,.-- ...- r: T r.., • ,..t: "1 ;;c J ; ,:;; i'f�k ri't�_.t•-:>- , .. ,�� 'f "'i.., -: ı'.""1 ,,._...� '�fl •--:ı1r.nı� 1"'?.4 ,...� ��;;ı- � ��tn (..-;") �"' �- i' .;:iJv.. ,# � Jt . ,.,_!:� ı,l� '_.!,;.tJ,Y I IJ/";'J11 ,,�);f) ,.;__.,

;illi _,;'

n!:Q I

•

4:.\

t• "

'

�li_/'

•

•

':',.r,�/

t

·�

r�l

.

J-'

ht;tiJ; ./;U;_p ,.�;ii)'"'

•

tf,J'.JI

�- w/ı (-:.,!/ .:.�tJ� � ,;;.v::-_.tji3 .,;;.-,.,. � •.ı!.:UV ,,� ı.,;t--f' '

;)";�

�.:,;"'/,)

�.i'.:J� 1/!.i;ı,.

�j,

"!1-.V

�

69

70

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar

Ahiveynzade Ahmet Harndi Eminefendizade İbrahim Abdülcabbarzade Mahmut Celalettin Zeynizade Ömer Nihai Pasınişinzade Hafız İbrahim Ethcm Abdülcabbarzade Celal Abdülcabbarzade Edip Reşidbeyzade Mehmet Ali Salihefendizade Abdülkadir Haşmet Hayripaşazade Osman Nazım Tevfikizade Ahmet Şükrü Ciridzade Hüseyin Hüsnü Nuriefendizade Mahmut Şevket Hacıabidinzade Ziya Ciridzade Hasan Hüseyin Mehmetağazade Mehmet Nurettin Hacıabidinzade Ahmet Tevfik Şeyhmuhittinefendizade Osman Fevzi Numanağazade Mehmet Vasıfbeyzade Mehmet Cemal Ahmetağazade Ahmet Şükrü Aliağazade Mehmet Emin Susuzluzade Hafız Cevat Ahmetağazade Mehmet Lütfü Ahıshavizade Salih Mirahurzade Mehmet Kemaleddin (Yanlış telakki neticesi olarak imza etmişim nükül ederim)

(Yanlış anlama sonucu imza etmişim vazgeçiyorum)

Meclise Milletvekili Yollamak Istemeyen Yozgat Eşraf ı

'i).(;� --� v'./.iıft.,; �/ !-'P ,);!IJJ '.; 0�__. ,.; ..�-� M /

_,.....

•>'l?>."" ;,ı;p; � (,.(;/,

---w(..JI.fs ;.,.,;:,.

.;;

"J';J�/ ;l(.,i;ı,ıı.

.,;;v..... �

�j,

"·�v ./;U;.. '"-:'tP .;..� ..:!i'" w�

(ı ' '

�V

')!:ıi..!/

,_�

..

'· ,ı ·� � �

p .../

,_, ı..;�� �

71

72

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar

Mustafa Kemal Paşa Afyon'da (23 Man 1923).

M usta fa Ke ma l Paşa M e cl is Başka n ı

TBMM 23 Nisan l 920'de en yaşlı üye, Sinop Mebusu Şerif (Aykan) Bey'in yönetiminde ilk toplantısını yapmıştır. 24 Nisan'da Çorum Me­ busu Fuat Bey ve 14 arkadaşı Meclisin yasamanın yanı sıra yürütme görevini de üstlendiğini, dolayısıyla meclis başkanından başka bir de ikinci başkan seçilmesini isteyen bir önerge vermiştir. Fuat Bey, öner­ gesini açıklarken ayrıca iki başkan yardımcısı seçilmesini de istemiş ve bu isteği kabul edilmiştir. Aynı gün , ayrı ayrı yapılan başkanlık divanı seçimleri sonucunda kullanılan 1 20 oydan l l O'unu alan Mus­ tafa Kemal Paşa, Meclis Başkanlığına, Erzurum Mebusu Celalettin Arif Bey 1 09 oyla ikinci başkanlığına , Konya Mebusu Abdülhalim Çelebi Efendi de 9 1 oyla birinci reis vekilliğine getirilmiştir. Mustafa Kemal Paşa , seçimden sonra kürsüye gelerek aşağıdaki konuşmayı yapmıştır. Bu tarihte henüz Meclisin antetli kağıdı yoktur ve Mustafa Kemal Paşa, yapacağı konuşmanın metnini "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliye" başlıklı kağıda yazmıştır.

74

ATAT Ü R K 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar • G ü n ü m ü z Türkçesiyle

Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi Milletin mukadderilt-ı umumiyesine fiilen ve tamamen vaz'-ı yed ederek Makam-ı Hilafet ve Salıanat'ın duçar olduğu esaretten tahlls ve memleketin tamaıniyet ve selameti uğrunda her fedakarlığı iktihaına büyük bir aziın ve iman ile karar vermiş olan Meclis-i Alinizin riyasetine intihab edilmek su­ retiyle hakkımda ibraz buyrulan eser-i itiınat ve teveccühün ınüteşekkir ve minnettarıyım. Hayatıının bütün safahatında oldu­ ğu gibi son zamanların bulıranları ve felaketleri arasında dahi bir dakika geç­ ınemiştir ki her türlü huzur ve isliraha­ tımı ve her nevi şahsi nokta-i nazariarı­ ını milletin saadet ve selameti naınına feda etmekten zevk-yab olmayıın. Gerek hayat-ı askeriyemin ve gerek hayat-ı siyasiyemin bütün edvar ve safahatını işgal eden mücahedatımda daima düstur-ı hareketiın irade-i ınilli­ yeye istinad ederek vatanıının muhtaç olduğu gayelere yürümek olmuştur.

Ulusun kaderine fii len ve bütünüyle el koyarak Hilafet ve Saltanat makamını düştüğü esaretten kurtaracak ve ülke­ nin bütünlüğü ve esenliği uğrunda her fedakarlığı büyük bir kararlılık ve inanç­ la yapmaya karar vermis olan Meclisini­ zin başhanlığına seçilmemle hakkımda gösterilen güven ve i lgiye teşekkür ve minnetlerimi sunarım. Hayalımın bütün evrelerinde olduğu gibi son zamanların krizleri ve felaketleri arasında da bir dakika geçmemiştir ki her türlü huzur ve rahatımı ve her türlü kişisel görüşlerimi ulusun mutluluk ve esenliği adına feda etmekten zevk duy­ mayayım. Gerek askeri ve gerek siyasi yaşamımın bütün dönemlerini kapsayan uğraşıla­ rımda her zaman ilkem, ulusun iradesi­ ne dayanarak milletin ve vatanın muhtaç olduğu amaçlara yürümek olmuştur.

Musta1a K e m a l P a ş a Meclis Bu k onı

75

76

ATAT Ü R K 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar '9' Günümüz Türkçesiyle

Bugün heyet-i muhteremenizin ani­ yı umumiyesinde tecelli etmiş olan itimad-ı milltyi liyakatimin çok fev­ kinde görmekle beraber şahsım için bir gaye olarak de�il. müştereken gi­ rişti�imiz mücahede-i mukaddesenin ma'tüf oldu� gayeleri istihsal için milletin balışettiği bir istinadgah olarak telakki ve kabul ediyorum. Bu ittihad-ı millinin bana tahmil ettiği mesuliyet, biliyorum ve hepiniz de biliyorsunuz ki çok a�ırdır. İçinde yaşadı�ımız nadirü'l-eınsal da­ kikalann vahametine rağmen bu a�ır mesuliyet-i milliyenin alunda ancak heyet-i muhtereınenizin muavenel ve müzaheretinden ve daima hak yolunda­ ki mücahedata refik olan avn ü inayel-i Sübhaniyeden ümid-var olarak çalışa­ cağım. Padişah-ı alem-peni!.h efendimiz haz­ retlerinin sıhhat ve afiyetle ve her tür­ lü kuyüd-ı ecnebiyeden azade kalarak taht-ı hüınayunlannda daim kalmasını eltaf-ı ilahiye'den tazarru' ederim.

Bugün saygıdeger kuruluşunuzun genel oyuyla oluşmuş olan ulusal güveni layık oldugumun çok üstünde görmekle beraber şahsım için bir gaye olarak degil, birlikte giriştiğimiz kutsal mücadelenin yöneldigi amaçlara ulaşmak için milletin bağışla­ dıgı bir dayanak olarak kabul ediyorum. Bu ulusal birligin bana yükledigi sorum­ luluk, biliyorum ve hepiniz de bilirsiniz ki pek agırdır. İçinde yaşadığımız eşi bulunmayan daki­ halann güçlügüne ragmen bu ağır ulusal sorumlulugun altına ancak saygıdeğer kurulunuzun yardımları ndan ve daima dogruluh yolundahi mücadelelere yoldaş olan Allah'ın yardımından ümit! i olarak çalışacağım. Padişahımız efendimiz hazretlerinin sağ­ lık ve esenlik ve her türlü yabancı baglar­ dan kurtulmuş olarak tahtlannda sürekli halmasını Allah'tan lütuf olarak dilerim.

Mustafa Kemal Paşa Meclis Başkanı

Must a fa Kemal Paşa Meclis kürsüsünde.

77

A n ka ra'da Sol Rüzga rla r

Çerkes Ethem'in parasıyla Eskişehir'de yayınlanan İslam Bolşevik gazetesi "Seyyare Yeni Dünya" 1 920 Eylülünde yayınlanmaya başladı. Daha sonra Ethem, resmi Türkiye Komünist Fırkasına katılınca Yunus Nadi'nin "Anadolu'da Yeni Gün" ünün yanı sıra, bu partinin ikinci yayın organı olarak Ankara'ya taşındı. Ethem'in tasfiyesinden sonra ise kapandı . Arif Oruç da 9 Mayıs 192 1 'e kadar tutuklu kaldı . Kasım başlannda "Yeni Dünya" yı yeniden çıkannaya başladı . Gazetenin ömrü 19 2 2 Ocak ortalarına kadar sürdü . Arif Oruç ile gazetenin Yazı İşleri Müdürü Mustafa Nuri Bey, l 2 Ekim l 920'de Ankara'da kendileri hakkında çıkan dedikodular kar­ şısında ne yapılması gerektiğini Mustafa Kemal Paşa'ya sorarlar. Bu sırada resmi TKF kurulmak üzeredir ve sol bir söylem A nkara'da yaygınlaşmaktadır. Mustafa Kemal Paşa, bu sıralarda bu söylemin öncülüğünü yapmaktadır. Ulusal bütünlük önemlidir, basın özgürlü­ ğü önemlidir ama birliği bozacak yayınlar yapılmamalıdır. Anadolu, "bütün cihana şamil olan inkılab-ı azimin silsile-i teceddüdatı"ndan yararlanacaktır. "Kapitalist siyaset alemi"inden nefret edilmektedir. Fakir halkın mutluluğunu ve refahını sağlamak dünya devriminin gayesi olduğu kadar Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarının da gayesidir.

80

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar "f' Günümüz Türkçesiyle

Seyyare Yeni Dünya Yevmt, Siyasi Bolşevik Gazetesi Eskişehir/l l Teşrinievvel 336 Büyük Millet Meclisi Reis-i Muhteremi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne Muhterem Paşa Hazretleri Sırf istihlas-ı vatan emeliyle saha-i inti­ şara vaz' ettiğimiz gazetemizin Ankara muhitlerinde bazı dedikodulara bais olduğunu hayret ve teessürle İstihbar ettik. Bulanık suda balık avlamak iste­ yen, intişanmızla şahsi menfaatlerin­ den mahrum kalacağı zehabında bu­ lunan bed-bın ve hod-gamlann bütün müfteriyatma bir hatt-ı iptal çekmek üzere bu atizamızı takdim ediyoruz. Zat-ı devletlerinin takip ettiği ulvı ve mukaddes gayenin derece-i alem­ şümulünü ve milletin hayat-ı istikba­ li üzerine sahip bulunduğunuz vaz'-ı muhteremi pekala herkesten ziyade takdir ediyoruz. Binaenaleyh mebadt-i intişanmızda, Büyük Millet Meclisi'nin daha galeyanlı bir mevcudiyet göster­ mesi ve zavallı halkın ihtiyacat-ı hakiki­ yesiyle iştigal etmesi emeliyle yazılmış bi'n-nisbe daha ateşin olan neşriyata hulüs-ı niyete müstenit olduğuna ka­ naat buyurmanızı istirham ederiz. Yüz­ başı Cemal Bey kardeşimizin efkar ve niyatımızı musavver olmak üzere vaki olan beyanatını hüsn-i telakki ve kabul buyurmaları da bu ümidimizi takviye etmektedir.

Eskişehir/12 Ekim ı 920 Büyük Millet Meclisi Saygıdeger Başkanı Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne Saygıdeger Paşa Hazretleri Sadece vatanı n kurtuluşu amacıyla ya­ yın alanına atılan gazetemizin Ankara'da bazı dedikodula ra neden olduğunu hayret ve üzüntay le haber aldık. Bulanık suda balık avlamah isteyen, yayınlarımızia ki­ şisel çıkarlarından mahrum halacagı ka­ nısında bulunan kötümser ve bencillerin bütün iftiralarına son vermek üzere bu dilekçemizi sunuyoruz. Sizin takip ettigi­ niz yüce ve kutsal gayenin bütün dünyayı ilgilendirme derecesini ve milletin gelece­ gi ve bağımsızlıgı üzennde sahip bulun­ duğunuz saygın yeri pekald herhesten çok takdir ediyoruz. Bu nedenle yayınımızın başında Büyük Millet Meclisi'nin daha coşkun bir varlık göstermesi ve zavallı halkın gerçek ihtiyaçlarıyla uğraşması amacıyla yazılmış, görece olarak daha ateşli olan yayının iyi niyete dayalı oldu­ ğuna inanmanızı istirham edeıiz. Yüzbaşı Cemal Bey kardeşimizin düşünce ve ni­ yetlerimizi ortaya koyan açıklamalarını iyiye yormalan ve kabul huyurmalan da bu ümidimizi kuvvetlendirmektedir.

Ankara'da Sol ROzgirlar

;;e;(.M� �/� �� �� . -

....,.;.;.��.;. .,.ı;. ' ��.

f

/ ' ' f ..- f. 'N " f V:� �....? ., ....(L... ı� L... � 1

ı:rJV-V �!'

('..:?

-J,_, ""'� ' ...;� ;. d..:.# ,.JU ; ..!J�;: _:.S, _" �::.,y�/.;.t

�

"""�' � 4

,

n

'

'

• '

-

,

.

A t...:•:..::' &-.� �

f f " .,.u: .:J.ı ('/.:,:1 -

. 4-'�.-'..-;; ..::.� c.r'.i./ ,.,.x, ·�·44'J � c, �;� � · �·� . J �._::.ı, � J::" �/ -.)�..1 -:.L ..lV � ti ı/� ı; J� !.f ._: ı,..... '=-:: ' 4! '{; � c;\..Ü J/'..!� - l...-_,,p..:.�

•

- . ...� � ��/. •

•

•

-�J>�)-''��...u. � �-;' "�-'_.> �ı

121

122

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Vazışmalar � Günümüz Türkçesiyle

bulundukları takdirde Türkiye Bü­ yük Millet Meclisi Hükümeti , usul-i mevzüası dahilinde müzakereyi kabule amadedir. Milletinin azın ü iradesine tabi olan Türkiye Büyük Millet Meclisi, mürlafaa­ sına mecbur olduğu hukuk-ı meşruanın istihsaline kadar mukavemette devam edecektir. İstiklal ve hürriyeti için mücadele eden milletimiz dava-yı muhikkini vicdan-ı umumi-i insaniyetin takdirine havale eder. lO Kanunusani 1337

bulundukları takdi rde Tf.i rkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, var olan ku­ ralları çerçevesinde görüşmeyi kabule hazırdır. Milletin kararı ve istegine baglı olan Tür­ kiye Büyük Millet Meclisi, savunmaya mecbur oldugu meşru hakları elde edince­ ye kadar karşı koymakta ısrar edecektir. Bagımsızlık ve özgıirlük için savaşan mil­ letimiz haklı davasının takdirini insanlı­ gm vicdanına havale eder. 10 Ocak 1 921

Londra Konfera nsı'na Do§ru

123

124

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar

M e clis Kayseri'ye Ta ş ı n ıyo r m u ?

Eskişehir-Kütahya Muharebeleri Kurtuluş Savaşı'nda kritik bir aşa­ madır. Türk ordusunun Yunan kuvvetleri karşısında yenilgiye uğra­ yıp Sakarya Nehri'nin doğusuna çekilmesinden sonra Yunanlılar ileri harekatını sürdürmüşler ve Ankara'ya yaklaşmışlardır. Bu durum Mec­ liste heyecana yol açmış hatta Meclisin Kayseri'ye nakli tartışılmıştır. Bu kritik durum bir aya kadar sürer. Mustafa Kemal Paşa da 26/27 Ağustos 1 9 2 1 gecesi Mürlafaa-i Milliye Vekili (Milli Savunma Bakanı) Refet (Bele) Paşa'ya çektiği telgrafta savaşın Ankara'ya da ulaşması ihtimaline karşı birtakım önlemler alınmasını ister. Meclis, Kayseri'ye taşınacaktır. Bu arada yakınlannın da güvence altına alınmalarını is­ temektedir. Bu taşınmanın iki gün içinde yapılmasını isteyen Mustafa Kemal Paşa, ikinci bir tel çekerek bu emrin uygulanması için yeni bir bildirimi beklemelerini yazar. Ertesi gün çekilecek olan telle, taşın­ ma emri durdurulacaktır. Sakarya Savaşı'nda rüzgar Türklerin lehine dönmüştür. Mustafa Kemal Paşa , ünlü "hatt-ı müdafaa yoktur, sath-ı müdafaa vardır" sözünü de o gün ( 2 7 Ağustos) söylemiştir.

1 26

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar -.. Günümüz Türkçesiyle

Müdafaa-i Milliye Vekilieti Müsteşar­ lık Kalemi

Milli Savunma Bakanlıgı Müsteşarlık Kalemi

Şifre Kalcm-i Mahsus Müdürü Hayati Bey'e Zata mahsustur

ş_iJ!:E

1 - ihtiyaten, Hükümet ve Meclisin Vahşihan üzerinden Keskin' c ve oradan icap ederse Kayseri'ye nakli lüzumunu Refet Paşa'ya yazdım. 2 - Fikriye Hanım ve Fuat ve Salih Bey­ lerin aileleri ve Fethi Bey'in, Saliha'nın ve Ruşen Eşref Beylerin emniyctli bir surette Yahşihan istikametindcn evvela Keskin'e, iki gün zarfında hareketlerini temin ediniz . 3 - Mühim eşyalan Kayseri'ye gönde ­ riniz. 4 - Fikriye Hanım'ın yanında lüzumu kadar muhafız bulundurunuz. 5 - Tertibat ve hareketten malümat i tası . . . M. Kemal Kapadım 26/27 minhu Avni

1 - Önlem olarak, Hükümet ve Meclisin Yahşihan üzerinden Keskin'e ve oradan gerekirse Kayseri'ye taşınması geregini Refet Paşa'ya yazdım. 2 - Fikriye Hanım ve Fuat ve Salih Bey­ lerin aileleri ve Fethi Bey'in Saliha'nın ve Ruşen Eşref Beylerin güvenli bir şekilde Yahşihan islihametinden önce Keskin'e, iki gün içinde hareketlerini saglayınız. 3 - Önemli eşyaları Kayseri'ye gönde­ riniz. 4 - Fikriye Hanım'ın yanında gereği ka­ dar horuma bulundurunuz. 5 - Tertibat ve hareketten bilgi verilme­ si... M. Kemal Kapadım 2612 7 Ağustos 1 92 1 Avni

Ozel Kalem Müdürü Hayati Bey'e Kişiye özeidi r

M&clis Kays &rl'ye T•tınıyor m u ?

127

1 28

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar

Mustafa Kemal Paşa Dumlupı nar Anııı'nın temel atma ı öreninde

(30 Ağustos 1924).

Meclis Kayseri'ya Ta •ınıyor mu?

A ı a ı ü rk Savarona'da.

129

itti hatçı Cemal Paşa Pa ris'te

İttihat ve Terakki önderleri 1918 yılında yurtdışına kaçtıktan sonra da ülkenin kaderini etkileyecek eylemlerini sürdünnüşlerdir. Bun­ lardan Talat Paşa Almanya'da , Enver Paşa önce Almanya daha sonra Rusya'daki çalışmalarıyla Türkiye'deki oluşumları etkileme çabaları içindedirler. Cemal Paşa ise Afganistan ve çevresindeki İngilizlere karşı mücadelesinde Fransızların desteğini almak üzere 1922 Mart'ı başla­ nnda Paris'te bulunuyordu . Bu tarihte gerek İstanbul hükümetinin temsilcisi Ahmet İzzet Paşa ve gerek Ankara hükümetinin temsilcisi Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Paris'te görüşmeler yapıyorlardı. Ce­ mal Paşa, bu yoğun ve karmaşık ortamda Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincare ile ve Dışişleri Genel Müdürü Peretti ile görüşmeler yapar. Anlaşıldığına göre bu görüşmelerden Ankara'yı haberdar eder. Takip eden belgeler görüşmelerin tutanaklandır.

132

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Yazışmalar T G ü n ü m ü z Türkçesiyle

Hariciye N ezareli Saat 1 0 . 20'den l 0.45'e kadar Poincare ile mükaleme 3 Mart 922 Ben: Paris'e seyahatim hakkında ibraz ettiği­ niz arzudan dolayı pek ziyade teşekkür ederim . Bu arzuyu ben de öteden beri pek büyük bir şiddetle besliyordum. Evvela size şurasını izah etmek isti­ yorum. Biz Şark Müslüman milletleri artık ecnebi vesayet ve himayesinden kurtulmaya tamamıyla karar verdik ve bunun için yekdiğerimize muavenet-i mütekabilede bulunmak esasına müs­ tenid bir teşkilat vücuda getirdik. Bu teşkilatın esası taarruzl değil tedafüidir ve bütün Asya'da bulunan Müslüman ve Türk anasırını Ankara'nın etrafında bir kitle-i müttehide suretinde toplamak emelini besler. Mustafa Kemal Paşa, bu teşkilat-ı mahsusanın merkezini teşkil eder ve bütün bizler onunla mutabık kalmak şartıyla kendimize tayin olunan sahalarda gayet faal ve ciddi mesai ile meşgulüz. Hindistan ve Mısır hareket­ lerinde bizim münasebet-i ciddiyemiz vardır. Hülasa bu teşkilat gayet akılane tedabir ile her gün bir kat daha intizam kesb etmekte ve bütün İslam aleminde tesirini hissettirmektedir. Fransa, Tür­ kiye hakkında takip etmeye başladığı son siyasetle İslam alemini kendisine dost etmek emelinde olduğunu izhar etti ve Ankara ile yaptığı ililaf ile bu teşkilatın memnuniyet ve şükranını ınucip oldu. Eğer Türkiye'nin ıiyaseti alıında yakın bir atide teşekkül

Ben (Cemal Pa!ia): Paris'e seyahatim hakkında gösterdiğiniz arzudan dolayı pek çok teşekkür ederim. Bu arzuyu ben de uzun zamandır içimde tutuyordum. Once size şunu açıklamak istiyorum. Biz Doğu Müslüman uluslan artık yabancı vesayet ve korumacılığından kurtulma­ ya tamamen karar verdik ve bunun için birbirimize karşılıklı yardımda bulun­ mak ana kuralına dayalı bir örgütlenme oluşturduh. Bu örgütlenmenin esası saldı­ rıya değil savunmaya yoneliktir ve bugün Asya'da bulunan Müslı:iman ve Türk un­ surlarını Ankara'nın etrafında birleşmiş bir kitle şeklinde toplamak amacını güder. Mustafa Kemal Pa!ia, bu özel örgütlenme­ nin merkezini oluşturur ve bütün bizler onunla aynı görüşte olmak şartı ile bizim için belirlenen alanlarda gayet faal ve ciddi çalışmalar ile meşgulüz. Hindistan ve Mısır hareketlerinde bizim ciddi iliş­ hilerimiz vardı r. Ozetle bu örgüt gayet akıllı önlemlerle her gün bir kat daha dü­ zene girmekte ve bütün İslam dünyasında etkisini duyurmaktadır. Fransa, Türkiye ile ilgili izlemeye b..- .J �J ��C.U�U ta. bVo- �1j ,!J;-. fi\J o ,;� ,.,> j.-, t;J .AJ I ()\.1 ...- v,. l "" � ..

...

4

...

•

..

..

..

..

-

...

.

_.... t .....

••

-.

-

�

...-;;

•.. ...

__

..

-

...

il.t- �.- l u i&J ...-1 � �_. � , ,p,J_., O J .:.:. ü ı..; . ;.;.... � · ..-. � ... , . � .W • ..!..,;, _ - � f C .;_:.;.. - __. . � . . . . . .. �-.: ! ..... �;_ .1 _ ; .·. _ . ' : .:.. - �ı::::>.?:� . ..... ....., �.... )..) ,._,.., � ,.�}_,�.,_ ...._,D., .J ;:: • J ;)r_ t!>.;,;. y_., . _,..;r;:,; ı-v. .:. .. .:, , ı; , v,;ı-;. ,. �. ..Y...-2.. .,;; , - .

-

-

-

.....,.

oi\J ('"":.' "!

.

.,.

.

"

--

.

r -

· •

..

-·

.

-

.,

_ .

•

�-� 0 ! ":4:::: �v·�.._ -

-

_

.

..

·

-

-�

;.,.,._, � \S::;. 6-;_.:., ;...r-..... -:.., rf .. .... c .- !..... M; .;. ,. .1'.. "' ' ("':..-� �.J t•�'"": ..J ı , (� _.,:J &.#� ..._ı, ... -..., � -v!f •...A... .,• ..vb(Jr� ........ .- ·..-.:. .s ..ı c?.t-- ..1.:. ('�·..J ...;.... ....,., (·� .... ,.... •.;..ı..t- �.... � (.ı;;. ��....��--- � !> . {'� --- � · .r.r.y�� �.;.. � '

1

t

-

..

-·· -

-

-

..

.

t

s

__,

-

-·

-

o

•

•

.

..

�• •

•

.,.,.�t �!, .4w\i

•

\

143

144

ATATÜRK 1 Belgeler, Elyazısıyla Notlar, Vazışmalar • Günümüz Türkçesiyle

cereyan edemez ki Hindistan ondan azami rnüteessir olmasın. Afganistan gözlerini kemal-i dikkatle Ankara'ya dikmiş ve oradan aldtgt feyz - i ilhamat ile yeni yolunda metin adımlarla yürü­ ıneye çalışıyor. Hulasa, bugün bütün bu Şark milletleri Ankara'nın etrafında bir kitle teşkil etmiş ve ecnebi esaretin­ den kurtulmak için müşterek mesai ve mü tekabii rnuaveneti esas olarak kabul etmiştir. Ben, Mustafa Kemal Paşa ile müttefikan Afganistan ve Türkistan ve Hindistan'da ibraz-ı mesai ediyorum . Bütün bu mesairn iz , Şark'ta ingiliz nüfuzuna esir olan bu milletierin üze­ rinden o nüfuzu kaldırmak ve onlarda teşkililt-ı milliye vücuda getirip refah ve terakkilerini ternin eylemektir. Evvela Şark'ın bu tarzdaki mesaisine ilimat ediyor musunuz? Etmiyor musunuz? Peretti: Biz bunu pek aşikar olarak görüyoruz ve bundaki hakkınızı teslim ediyoruz. Ben: O halde artık bundan ziyade tafsililt verrnek istemem. Eğer ben hükümet adamı olsa idim ve bir mevki-i mesu­ liyette bulunsa idim bunlardan size bahsetmezdim. Fakat mesuliyeti kendi şahsına münhasır bir adam olmak sıfa­ tıyla Şark' ın vaziyeı-i urnumiyesini size izahtan çekinmedim. Fransa Umur-ı Hariciyesi Müdür-i Urnurnisi Şark'ın bu ruhuna tamamıyla vakıf olmalıdır.

gerçekleşmez hi Hindistan ondan büyük ölçüde etkiimmesin Afganistan gozleıini büyük bir dikkatle Ankaraya dikmiş ve oradan aldığı esinle yeni yolunda sağlam adımlarla yürümeye çalışıyor. Ozeıle, bu­ gün bütün bu doğu milletleri Ankara'nın etrafında bir kitle oluşturmuş ve yabancı boyunduruğundan kurtulmak için ortak çalışma ve karşılıklı yardımiaşmayı esas olarak kabul etmiştir. Ben, Mustafa Ke­ mal Paşa ile birlik olarak Afganistan ve Türkistan ve Hindistan'da çalışmalarda bulun uyorum. Bütün bu çalışmalarımız, Dogu'da Ingiltere baskısına esir olan bu milletierin üzerinden o bashıyı kaldırmak ve onlarda ulusal örgütler oluşturarak refah ve gelişimini sağlamaktır. Once Doğu'nun bu şekildeki çalışmalarına güveniyor musunuz? Guvenmiyor mu­ sunuz? Peretti: Biz bunu pek açık olaralı görüyo­ ruz ve bunda ki hakkınızı teslim ediyoruz. Brn: O halde artık bundan daha fazla ay­ rıntı vermek istemem. Eger ben hükumet adamı olsa idim ve sorumlu bir mevlıide bulunsa idi m bunlardan size bahsetmez­ dim. Fakat sorumluluğu kendi şahsıyla sınırlı bir adam olmak sıfatıyla Doğu'nun genel durumunu size açıklamaktan çekin­ medim. Fransa Dışişleri Genel Müdürü, Dogu'nun bu anlayışını iyice bilmelidir.

lttlhatçı cemal P111 Parlt'tt

1 4 1!

ll li O'D'lf.; J), �111·} 1l:lt li C:: t;

�410- rtu.-: •• • O 1PAR.W ,_

..J-� �:;.� 4.1.. � ��...�,... ı .::,.. � -.., -.:. ,.. .. .. ı ı · �... ... � 6lı.