Arte, y Bocabvlario de la Lengva Gvaraní [Arte y vocabulario de la lengua guaraní]

Table of contents :
Front Cover
ARTE ...
haze en dos-yy,al fin de diccion...
haze en dos-yy,al fin de diccion...
CAP II. Declinacion de los Pronombres; ...
CAP. III.Del Nombre Comparatiuo,Super- ...
CAP. III.Del Nombre Comparatiuo,Super- ...
Del Nombre Ordinatiuo. ...
CAP. IV. De los Relatiuos, y Reciprocos...
Poniendo efte Amo a lo vltimo de los numerales di- ...
Ynimbó,hilo,cherenímbó,henfmbó, Guenímbó. ...
por relatiuo,y por reciproco, ò,v...
m. ...
auer enfeñado,y no auer de no auer enfeñado...
Del preterito imperfecto ...
Del Optatiuo. Nota 8. ...
V. ...
Ayao,renir la muger,yaguâbo(yaguâra....
Singular. ...
Ocho Notas fobre las tranficiones. Nota I. ...
Nota quarta. ...
La mifma regla guardan to los los verbos, que ...
5 ...
CAP. VIII, Del verbo pafsius. ...
Afirmatiuo. ...
Na.l.Nda al principio,y vna Y. al fin.l.Rugiây, ...
CAP. XI. Delverbo fubftantiuo fum, ef ...
CAP. XII. De la frequentacion, y repe- ...
CAP. XIII. De la compoficion de los ...
CAP. XIIII. De algunos verbos ...
Au, comer, ...
Afirmatiuo. ...
Afirmatiuo. Preterito. ...
Afirmatiuo. ...
Afirmatiuo. ...
Afirmatiuo. ...
Afirmativo. ...
Ayubé eftar echado. ...
Hába. ...
CAP. XV. De los verbos defectiuos ...
Hinyê, no quiero, no me plaze. ...
con otras interrogaciones,y (Raé puefto al fin...
& ...
Ambit, coftado, Cheambii arecó,tengolo en mi ...
Tecum, Ahá ndepĭpéne, yrè,juntamente contigo en ...
Tobaquê. ...
Particulares. ...
Indó. ...
Los nombres adjetiuos comunmente pueden fer ad ...
SAND ...
te abfolutos.Los neutros fon, Abi, llegarfe.Abah lle- ...
G. ...
Aycupeog paffar por de- ...
Abfolutos: ...
Ayeacti, alborotarfe. ...
Los començados por (Yo) que con narigales hazen ...
Neutros. ...
V. ...
çorog, rotura. ...
de la (R) y en fu lugar recibe ...
Todo nombre,ò verbal,que acaba en confonante...
ADVERTENCIAS ...
VOCABVLARIO ...
Nams porombucuî che ...
aquâ ter chembaeguetá ...
Aconfejarfe, tomando el ...
1. Nachehechagauî paû ...
Aduerfario enemigo.Amo ...
Afigirfe con muchas ca ...
A. ante G. A ...
Alinar,aparejar, Amsaty- ...
A ante N.. ...
Angurria tenet, Chetií tí ...
priarle algo, Aypicy ...
Quit hae na mam8am- ...
Beber foruiendo, Ayti- ...
Boluer las espaldas, Atucu ...
momohë gui porandúpa ...
Carnal muy dado à muge- ...
: Carubó,1. Ucarubae ay ...
Con trabajo y peligro ef ...
Corcobado ...
Crefpo como negro, Ab- ...
çoçobrar la canoa, Oñepi Chapines, Cuñapi endabu ...
De pies nacer. Opibo áá. De quando en ...
Defacato, Poromboetée. ...
Defpedirle el que firue, A- ...
11 ...
E. ante D: ...
ñêmbo vbichábo. ...
angaturâm beté. ...
Enfermedad de calenturas, ...
Enturbiar el negocio. Amo ...
Eftriuar en algo. Ayepita- ...
guytena. Aycotebe guy- ...
Fragua.Tatá peyuhá. Qua ...
F. ante V. ...
G. ante R. ...
Guardofo. Y potibí. Haca- ...
H. ante A. ...
} ...
Henchir arrafando.Ahoba ...
Higado. Mbiá Piâ. ...
H. ante O. ...
Che pitu. ...
Humedad. âquỹ. Y yacuí ...
I. ante j. ...
bó. Pia atôi. 1. Açe pia ...
Amboby.Amoang.BY.4. ...
LL. ante´O, ...
1 ...
Negligencia.nete mâ. ...
quer ...
ogi piré. ...
mona. Ambo Abate, Am ...
Ofte, guarda. Etí. Etique ...
Obante X ...
1 ...
Papel blanco. Quatiá ribagoge mbó.1.hára. ...
1 ...
Pecador lleno de pecados.. ...
Perficionar.Ambo aguiyè. ...
P. ante I. ...
Pierna eftirar. Aneêtỹ mã ...
Gurftey ngatuhápe. O- ...
Proueer de lo neceffario. ...
མེལམགོཤིག ...
Pujar. Añ³âmf ...
3 ...
S. ante A. ...
che. Tequârâmo aicó. ...
Siefta. Açaye rirefAçaye- ...
T. ante A. ...
Tardarfe. Are aycó. Checa ...
ba. Matangába. ...
Teforero. Mbae rerequâ ...
T. ante V. ...
V. ante B.L,. ...
Vareteado paño de arriba ...
ngâ. Checûporará hápe ...
Ore rubeta cuê. ...
Vos,tu. Nde. Né. ...

Citation preview

Acerca de este libro Esta es una copia digital de un libro que, durante generaciones, se ha conservado en las estanterías de una biblioteca, hasta que Google ha decidido escanearlo como parte de un proyecto que pretende que sea posible descubrir en línea libros de todo el mundo. Ha sobrevivido tantos años como para que los derechos de autor hayan expirado y el libro pase a ser de dominio público. El que un libro sea de dominio público significa que nunca ha estado protegido por derechos de autor, o bien que el período legal de estos derechos ya ha expirado. Es posible que una misma obra sea de dominio público en unos países y, sin embargo, no lo sea en otros. Los libros de dominio público son nuestras puertas hacia el pasado, suponen un patrimonio histórico, cultural y de conocimientos que, a menudo, resulta difícil de descubrir. Todas las anotaciones, marcas y otras señales en los márgenes que estén presentes en el volumen original aparecerán también en este archivo como testimonio del largo viaje que el libro ha recorrido desde el editor hasta la biblioteca y, finalmente, hasta usted. Normas de uso Google se enorgullece de poder colaborar con distintas bibliotecas para digitalizar los materiales de dominio público a fin de hacerlos accesibles a todo el mundo. Los libros de dominio público son patrimonio de todos, nosotros somos sus humildes guardianes. No obstante, se trata de un trabajo caro. Por este motivo, y para poder ofrecer este recurso, hemos tomado medidas para evitar que se produzca un abuso por parte de terceros con fines comerciales, y hemos incluido restricciones técnicas sobre las solicitudes automatizadas. Asimismo, le pedimos que: + Haga un uso exclusivamente no comercial de estos archivos Hemos diseñado la Búsqueda de libros de Google para el uso de particulares; como tal, le pedimos que utilice estos archivos con fines personales, y no comerciales. + No envíe solicitudes automatizadas Por favor, no envíe solicitudes automatizadas de ningún tipo al sistema de Google. Si está llevando a cabo una investigación sobre traducción automática, reconocimiento óptico de caracteres u otros campos para los que resulte útil disfrutar de acceso a una gran cantidad de texto, por favor, envíenos un mensaje. Fomentamos el uso de materiales de dominio público con estos propósitos y seguro que podremos ayudarle. + Conserve la atribución La filigrana de Google que verá en todos los archivos es fundamental para informar a los usuarios sobre este proyecto y ayudarles a encontrar materiales adicionales en la Búsqueda de libros de Google. Por favor, no la elimine. + Manténgase siempre dentro de la legalidad Sea cual sea el uso que haga de estos materiales, recuerde que es responsable de asegurarse de que todo lo que hace es legal. No dé por sentado que, por el hecho de que una obra se considere de dominio público para los usuarios de los Estados Unidos, lo será también para los usuarios de otros países. La legislación sobre derechos de autor varía de un país a otro, y no podemos facilitar información sobre si está permitido un uso específico de algún libro. Por favor, no suponga que la aparición de un libro en nuestro programa significa que se puede utilizar de igual manera en todo el mundo. La responsabilidad ante la infracción de los derechos de autor puede ser muy grave. Acerca de la Búsqueda de libros de Google El objetivo de Google consiste en organizar información procedente de todo el mundo y hacerla accesible y útil de forma universal. El programa de Búsqueda de libros de Google ayuda a los lectores a descubrir los libros de todo el mundo a la vez que ayuda a autores y editores a llegar a nuevas audiencias. Podrá realizar búsquedas en el texto completo de este libro en la web, en la página http://books.google.com

ARIO

ANT

rid

10

18

.2

2 8 1

1

|

ARTE , Y BOCABVLARIO

LA

DE

LENGVA

POR

EL PADRE NATIONE FECIT

Antonio Ruiz ,, de la Compañia de. IESVS. RRARV Sap1 , AP C ,M

. INAL QRIG DO PECA

COMPVESTO

DEDICADO

A

LA

SOBERANA VIRGEN

MAR I ANA

CONCEBIDA

GVARAN I.

A

BTLE S

SIN

"

E

VHONY W

Con Priuilegio. En Madrid por luan Sanchez. Año 1 640.

Suma del Priuilegio.

Iene priuilegio por diez años el Padre Antonio Ruiz Tiene de la Compañia de IE'svs , para imprimir efte libto intitulados ARTE , Y BOCABULARIO de la lengua Guarani , defpachado en el oficio de Martin de Segura, Efcriuano de Camara , fu fecha en Madrid a 25. del mes de Março de 1639.años .

Licencia del Ordinario .

L Licenciado Lorenço de Iturrizarra , VicariogepęEL ral de lavilla de Madrid,y fu partido, & c.Por la prefente ,auiendo hecho ver los libros en la cenfura contenidos,declaramos no tiene cofa contra lá Fè , y buenas coftumbres ,y por lo que a Nos toca fe puede imprimir, En Madrid a catorze de Febrero de 1639.años.

!

Licenciado Lorenço de Iturrizarra. Porfu mandado , Simon Ximenez.

TASS

A.

Stà taffado este libro por los feñores del Confejo , a cinco marauedis cada pliego, como confta de fu origi nal , defpachado ante Martin de Segura , Efcritiano de Camara.En cinco de Diziembre de 1639.

J2

ERRA-

ERRAT AS.

Pagina 21. P.27 .

1.16 .

Di.Nambocy.ce.

P.51 .

1.20. 1.10.

1.los en contractos. Vrau aú.

1.23. 1.11 .

Efta particula . Añêmbo abá.

1.14 .

Guäängả . Aháramo.

P.58 . P.91 . P.99 .

P.99 . P.113 .

c.2 .

P.114. C.2. Pro . c.2. Ibidem.

1.25 . 1.10.

And pyrytarfi yyucábo.

1.28.

Heroquapira.

21 . 1.3 .

Anepicfr .. Che rereca aibété.

P131.

c.1 .

P.132 .

C.2 .

1.19 . 1.18

Parece . Mangeraúbac.

P. 133. C.2 . P.136 . c.1. Ibidem.c.2 .

1.18 .

Mônemstbae.

1.27. 1.14 .

Nda cu el. Teco têbêbó .

P.148 .

c.1 .

1.21 .

Morandu.

P.160 .

c.2.

1.15 .

Qicol.

P.185 . P.186 .

c.1 .

1.8 .

c.1.

1.16.

Yeaheitápe : Año ycoca.

P.187 . P.218 .

c . c.2 .

z4 . 1.3.1 .

Mbich borrefe n.2.

P.224 . c.2. Ibidem.

1.vlt .

Ahecogui porandu..

1,8 .

Aporandû. facarf.

P.236.

C.2 .

P 239.

c.1 .

1,19 .

Apÿpo.

P.286,

c.p.

1.20,

Cherecó..

P.304.

c.1.

1.22.

Imboaipa.

Def-

.primero :fegundo . Defde elnum

P.25. P.34 . P.67 . P.91 .

Oñs ambotarŸmbae.

c.2.

1.20.

c.1 . c.1 . C.2 .

1.2. 1.6 . 1.10.

fajcatupirť. Mara gui .

2.97.

Nambogibel.

c.1 . P.173 . C.2 . lbidea..

1.23.

Yquỹrýrŷngatúbae .

128 . 1.vlt.

Ayabequital.

.P.205 .

6. 1: .

Yyacatu hape.

E.2,

Mandua pêhê.

ElPrelade Obipoetecto delRiode Janeiro.

APRO-

J3

APROVACION

DEL

PADRE

Diego de Boroa , Prouincial de la Prouincia dekParaguay,de la Compañia de IESTS.

O Diego de Boroa Prouincial de la Com

Ypañia de IESVS enla Prouincia del Paraguay , porparticular comifsion que tengo de nueftro Padre General MutioVittelefchi , doy licencia para que fe impriman , el Arte de lalengua Guarani, el Bocabulario , y el Tefore de la miſma lengua , y el Catecismo con fu explicacion de los misterios de nueftra fanta Fe , con los tratados que en el fe contienen, que ha compuef to el Padre Antonio Ruiz, Religiofo de la dicha Compañia . Todo lo qual ha fido vifto , y exami nado por perfonas graues , y peritas en la dicha lengua Guarani , afsi de nueftra Religion , como de fuera.

En teftimonio de lo qual, di efta firma-

da de mi nombre, y fellada con el fello de mi oficio . Dada en Buenos Ayres a quatro de Otubre de 163 7.años.

Diego de Boroa.

APRO-

APRORACION

DEL

LICENG.

Gabrielde Peralia,Canonigo de lafanta Iglefia de Buenos Ayres,y Comiffario de la Santa Cruzada

.

LLicenciado Gabriel de Peralta , Canoni , go de la fanta Iglefia Catedral defta ciudad

E dela Trinidad, Comifario de la fanta Cru zada , Prouifor, y Vicario general defte Obifpa do del Rio de la Plata. Digo , que he visto y leido dos libros , que el vno fe intitula , Bocabulario de la lengua Guarani ; y Catecfmo en la lengua Guarani:compuestos por el muy Reuerendo Padre Antonio Ruiz , de la Compañia de IESVS , Rector del Colegio de la Allumpcion ; en los quales no hallo cofa contra nueftra fanta Fè , y buenas coftumbres ; antes veo en ellos vn apoyo muy grande parapublicar , y arraigar la Fè entre Gentiles , por eftar llenos de muy fana dotrina , explicada con muy elegantes modos de dezir, muy vtiles , yprouechofos para los Predicado res delfanto Euangelio entre tan eftendida Gentilidad . En la qual es muy notorio auer hecho fu Autor tan gran prouecho con fu predicacion , quanto dateftimonio la elegácia , y facilidad que

muef-

mueſtran ſus efcritos , facando a luzlèngua tan excelente,y que parecia impossible poderia redu zir a efcritura, auiendo fidomuchosaños Superior de muchos Religiofos dela dicha Compa nia,que andan ocupados en la conuerfion de Ġétiles defta nacion,por lo qual juzgo fer obra digna de que falga a luz y que fele de licenciapara q fe imprima , quecedera envril de muchasálmas, y de gloria de Dios nueftro Señor. Y enfee dello lo firme de mi nombre , en quatro de Otubre de 1637.años .

ElLic.Gabrielde Peralta

APRO-

APROVACION

DEL MVT ILVS-

tre Doct.D.Lorenço Hurtado de Mendoza, PreladoObispo electo delRio deJaneiro.

E vifto , yleido por mandado del Real y Suprema Confejo , el Arte , BocabulaH rios Catecismo , y Teforo, que compufo el R.P.Antonio Ruiz de Montoya , de la Copañia de Iefus ,de la Prouincia del Paraguay ,y Rio de la Plata,eferito en la lengua de las dichas Prouincias,en las quales he eftado,y por la experien cia q tengo dellas , y de fus lenguas y de otras del Peru'yfobre effo ,porq demas de la Aprouacion de tal perfona, como la del Liceciado Gabriel de Peralta, tambien para mas fatisfacion ,y juftifica cion,lo conferi todo con otras perfonas de alla,y con algunos Indios de las dichas Prouincias y o tros de miDiotefde Brasil,practicos ,y ladinos , afsien nuestra lengua como en aquella fuya . Digono folamente no contienen cofa alguna co tra nueftra fanta Fe,y buenas coftumbres , pero q fe vè el grande y Apoftolico zelo , y'efpiritu del Autor ,el qualy fus compañeros,que me quedan vezinos , y alindados con mi Diocefi del Rio de Ianciro,y fan Paulo;foy teftigo , que mediante la dicha lengua y el dicho fu granzelo , y padeciendo

do muchos,y grandes trabajos, han hecho ,y hazen grandifsimo fruto , y feruicio a Dios nueftro Señoren la conuerfion de aquellos Gentiles ,a los quales de barbaros , y de feluajes , no folamete los conuierte a nueftra fanta Fe; pero aun a la policia Chriftiana, muy en feruicio de Dios ,y de fu Mageftad , por fer aquellas Naciones , no como las del Peru ,y otas partes de las Indias , de que fe pae da efpe ar otros intereffes , ni otras riquezas , mas que las fobredichas : y oxalà los Prelados que allà encl Brafil tenemos nueftras Diocefis tan vezinas al dicho Paraguay , y Rio de la Plata , vieramos en ella efte efpiritu , efte zelo, y eftos frutos, pues cofieffo q andando yo vifitado, me ayudè de vno deftos Indios traidos del dicho Paraguay, pa ra que en el Ingenio adonde eftaua , quedaffe con cargo de dotrinar a los otros del dicho Ingenio, Iuzgo por lo dicho ,y por mucho mas que pudie ra dezir, que no folamente fe le puede, y dcue dar la licencia que pide para la imprefsion; pero qaun fe le deue de agradecer mucho , y eftimarfelo con grandes veras. Dada en efta Corte de Mrdrid , fecha,y firmada por mi, y fellada con mi fello a los 7.dias del mes de Março de 6 39 . El PreladodelRio

de Ianciro.

BEA-

BEATISS

MARIE

VIRGINI

SINE

LABE

CONCEPTÆ.

VLLI Alteri quam tibi ,

Auguftißima Cali

Regina laborem hunc cõfecrare,aut licuit, aut decuit: Non licuit : Cum_ enim à meo.inSocietatem ingreſſu , quodcüque opus onquam à me proficifceratur peculiari tibi voto adftrixerim : nefas omninofuit rapinam in holocaufto commitere . Non decuit : Tuenim illa es que terrarum orbis nafalutari humilitionesfuperbic toxico infectas , tatis antidotofanabiles effecifti , cum linguarum confufionem infufpicienda Babilonicamole partam coadunafti , fimplicißimum verbum in defpeEto Bethleemiticoftabulo in lucem edens . Ex quo quàm vafte illius turris extructores, nominis pofteritatem, vt maximè eam cuperent, affequi mini-

nimè potuere;tu verè adepta es, vt beatam tege nerationes omnes prædicare poßint , nifi te cartam diuinißimam , mundißimamque nullo , vel originalis labis incurrende debito confperfam, librumque, in quo Patris Verbum à Spiritu Să&o confcriptum eft ; in quo vno Verbo omnia, F5 omnia vnumfunt, legendum ijs exibuiffes. Tuis igitur aufpicijs, qualecumque hac opus in lucem

1 profero,

fi quidftudij , laboris, induftrie inftu-

pendis planè idiomatis huius proprietatibus exponendis,fuoque àfonte deriuandis , collocatum eft.

Totum id tibi meæ , gentiumque Magiſtra

adfcribendum,tu mihi eleum ad operandum, luce adinueftigandum , ftimulum adprogrediendum , vires ad perficiendum dedifti. Hunc igitur laborisfructum, non meum, fedtuum, vna cum radice ipfa , vtpoffum , vt debeo , in eternum do, dico, con-

fecroque.

Fol.1 .

ARTE

DE

LA

LENGVA

GVARANI, PRELVDIO.

VATRO pronunciaciones tiene efta lengua muyreceflarias , para hablar propriamente, cuyas notas fe ponen aqui , y feruiràn para entéder el Bocabulario, y teforo defta légua. La primera prenunciacion es narigal , que fe forma en la nariz,cuya nota es efta, puefta fobre la vocal g fe ha de pronunciar con la nariz,como tata fuerte , aduirtiendo,que muy frequentemente la filaba narigal haze narigales la antetecedente, y confequente ,vt ñff, aguja. ahâ, angatú, por, catú,y varia el accento en breue, y largo. La fegunda es , vna pronunciacion gutural ,que fe forma in gutture contrayendo la lengua ázia dentro , fu nota es efta, fobre la (y) en q fiempre cae,vt taïra, hijo ,y fiem pre es largo fu accento. S La tercera, incluye las dos dichas , fu nota es efta fabre la y, en que fiempre cae , y fe ha de pronunciar con nariz,y ingutture juntamente, como arofrö ,yo defpre precio, y fiempre tiene acento largo. La quarta pronunciacion es gutural , contracta que ſe haze A

ARTE

2

DE

LA

LENG VA

haze en dos- yy,al fin de diccion , de las quales la primera es guttural fiempre, vt , teft, muchos. Tambien reciben pronunciacion de nariz vt ninyi arru

gado.Eftamifma pronúnciacion fe halla tabien en vna y. junta con v. al fin de diccion più blando. Las notas defta pronunciacion fon las que eftàn pueftas en cada exemplo. Tiene efta lengua las acho partes de la Oracion, nom bre,pronombre, verbo,participio, pofpoficion, aduerbio, interjęcion, y conjuncion .

CAP. I. Declinacion de las Nombres. N.

Abaré.

G.

Abarambaê .

Cofa del Sacerdote.

D. Ac.

Abare upe . Abaré.

Para el Sacerdote. Al Sacerdote.

.. V

Abaré..

Sacerdote.

Sacerdote..

Ab. Abaregui ,del Sacerdote: Abarepipe , con el Sacerdote.Abarepe, en el Sacerdote .Abarérché, por el Sacer dote.

El Gingular y plural fon de vna mifma, manera , y por que efte no tienediftinas notat del fingular : vfan de la particula (Hotá.) que dizo muchos, o de los nombres numerales , que fe ponen en el capitulo tercero.

Del Nombre Adjectiuo.

Los nombres adjectiuos fe pofponen a los fuftantiuos,y fe declinan como ellos ,con las mismas particulas . Abaré marângatú . N. Sacerdote bueno .

G.

Abaré mîrângâtumbaê , cofa del Sacerdote bueno . D. Aba

ART E

2

DE

LA

LENG IA

haze en dos -yy,al fin de diccion , de las quales la primera es guttural fiempre , vt , teil , muchos . Tambien reciben pronunciacion de nariz vt ninyi arru gado.Eftamifma pronúnciacion fe halla tabien en vna y. junta con v. al fin de diccion più blando. Las notas defta pronunciacion fon las que eftàn pueftas en cada exemplo. Tiene efta lengua las acho partes de la Oracion , nom bre,pronombre,verbo,participio , pofpoficion,aduerbio, interjecion, y conjuncion.

CAP. I. Declinacion de las Nombres. N.

Abarê.

Sacerdote .

G.

Abarambaê .

Cofa del Sacerdote .

D. Ac.

Abare upe. Abaré .

Para el Sacerdote. Al Sacerdote ..

.. V

Abaré..

Sacerdote..

Ab. Abaregui,del Sacerdote: Abarepipe , con el Sacerdote.Abarepe, en el Sacerdote.Abarérché , por el Sacer dote:

El Gingular y plural fonde vna mifma, manera , y por que efte no tienediftinas notasɔdel fingular : vfan de la Particula( Horá.) que dizo muchos, ò de los nombres numerales , que fe ponen en el capitulo tercero.

Del Nombre Adjectiuo.

Los nombres adjectiuos fe pofponen a los fuftantiuos ,y fe declinan como ellos , con las mismas particulas . Abaré mârângatú . N. Sacerdote bueno .

G.

Abaré mârângatumbaê , cofa del Sacerdote bueno . D. Aba

ARTE

DE LA

LENGVÁ

CAP II. Declinacion de los Pronombres ;

Singular.

N.

Che

Yo.

G.

Chembac

La cofa de mi,mis cofas . Para mi.

D. Ac.

Chêbe. Che..

Ab.

Cheḥegul,de mi , chepîpê , conmigo , cherehe

A mi.

por mi, Plural. N.

Orê:

G.

Orembaé.

D.

Orébe.

Ac.

Orè.

1. ñandé.

Nofotros.

1. ñândembaê.

1. ñåndêbe .

1.

Ab. Orehegui derché,nanderi.

Para nofotros . Nofotros.

handé. 1.

Nueftras cofas:

indehegui,nândepipe , ñan

Singular. Tu

N..

Nde..

G.

Ndembae.

Las cofas de ti,tus cofas.

D.

Ndébe,

A ti, para ti. Ati.

Ac . Nde.

Ab. Ndehegui,nde pipe,nde rehe.nderí.

Plural N.

Pet.

Voſotros.

G.

Pembaê

Las cofas de vofotros.

D.

Peêmê.

Ac. Pêê.

Para vofotros. A vofotros.

Ab. Pehegui, pet pipe ,pendehe, pendí.

Loï

GYARANI Los demas Pronombresfiguen la declinacion de los nombresi yfon losfiguientes.

Hic. co, cobae, efte, efta, eftos , eftas . Ifte. aû, âubae, efte, efta, eftas cofas . Ifti , ang, ingbae, eftos , eftas , eftas , cofas . Is, ebocol , cbocoîbae , aipó , aypobae , effe , ello , effas cofas . Ille, cuîbae, Pebae, Acoî, Acoybae, nucuî , aquel, aque llo, aquellos, aquellas cofas. Illi, nuguf,engur, gufbae, nucuî, effos , effas . Ipfe. aé, hae, hacaí , aéte catuaí , actecatú , eſſe miſmo, effa mifma, effas miſmas cofas .

Nota primera.

En el plural del Pronombre; (che) la primera perfona, Jore)excluye la perfona con quien fe habla, el (ñånde ) la incluye. Nota Segunda.

El genitiue del pronombre ( Nde ) haze tambien, ne, quando fe llega à- (M)ò a nombres narigales , ut nembac, pro(nde mbac. ) Y en el plural pierde la fegunda e , ut pee vofotros; Pembaé , vueftras cofas. En el ablatiuo haze, pendehe , por la pronunciacion de nariz que tiene : y lo mifmo es en el genitiuo , quando los nobres mudan alguna letra en (R)precediendoles pronombre,ut Teçá, ndereçá ,tus ojos, pendeça , vueftros ojos.

CAP. A

3

6

ARTE

DE

LA

LENGVA

CAP. III.Del Nombre Comparatiuo, Superlatiuo , Diminutiuo ,Numeral, Qrdinatiuo, Diftributiuo,y Partitiuo: Del Nombre Comparatius.

E tres maneras fe háze la comparacion.La prime ra,añadiendo al nombre, dverbo efta particula: DE (Be)que es lo mifmo, que (mas ) y la pefpeficio, Gui, vt. Chemarangatube ndehegui , Soy mejor que tu. La fegunda manera es ,poniendo el nombre , d. verbo con folo, Gui , vt aiquaá ndehegui . Sè mas que tu, aunque en efte modo ay ambiguedad porque tambien fignifica de ti lo sè.Y yo lo sè, y tu no , vt , Acarú ndehegui , como fin ti:pero ex antecedentibus, & confequentibus fe colige . La tercera manera es ,añadiendo(catý) inmediatamen te al agente ut. Che catu aiquaá ndeheguí: yo sè mas que tu ,aunque con la ambiguedad dicha, y afsi fe ha de occur rir a los antecedentes .

Del Nombre Superlatiuo.

El Superlatiuo fe haze con algunos deftos adverbios , et é , etéy, tecata , mateté, mârângatu eté, nande ,teí ,vt che marângatu etê , foy muy bueno, che angaipá mateté , foy gran pecador. Y fi con eftos adverbios fe pone la po poficion (Gui) fe haze comparatiuo, vt , che marangatu etê ndehegui , foy muy mejor que tu.

Nota que eftos adverbios fe anteponen , y pofponen, vt , etei che mårångatu. 1. che mârângatu eteí . • Otro modo de Superlatiuo, es , repetir el nombre , ò verbo

ARTE

6

DE

LA

LENGVA

CAP. III.Del Nombre Comparatiuo, Superlatiuo, Diminutiuo , Numeral, Ordinatiuo, Diftributiuo , y Partitiuo. Del Nombre Comparatiuo.

E tres maneras feháze la comparacion.La prime ra , añadiendo al nombre , d/ verbo efta particula: D '

(Be)que es lo mifmo, que ( mas ) y la pefpoficio, Gui, vt. Chemarangatube ndehegui , Soy mejor que tu. La fegunda manera es ,poniendo el nombre , o verbo con folo , Gui , vt aiquaá ndehegui . Sè mas que tu , aunque en efte modo ay ambiguedad, porque tambien fignifica de ti lo sè . Y yo lo sè , y tu no , vt , Acarú ndehegui , como fin ti:pero ex antecedentibus , & confequentibus fe colige." La tercera manera es ,añadiendo(catý) inmediatamen te al agente ut. Che catu aiquaá ndeheguí: yo sè mas que tu,aunque con la ambiguedad dicha, y afsi fe ha de occur rir a los antecedentes .

Del Nombre Superlatiuo.

El Superlatiuo fe haze con algunos deftos adverbios , et é , etéy, tecata , mateté , mârângatu eté, nande ,teí, vt che mârângatu etê, foy muy bueno, che angaipá mateté , foy gran pecador. Y fi con eftos adverbios fe pone la po poficion(Gui) fe haze comparatiuo, vt , che marangatu etê ndehegui , foy muy mejor que tu.

Nota que eftos adverbios fe anteponen , y poſponen, vt, etei che mârângatu. 1. che mârângatu eteí . Otro modo de Superlatiuo, es , repetir el nombre , ò verbo

ARTE

DE

LA

LENGVÁ

Del Nombre Ordinatiuo.

Hazeleponiendo a los numerales el relatiuo ( y) y la " particula,M8, vt, ymomocôi , el fegundo , ymombohapi, el tercero. El primero es ,y vipi. Tambien fe haze quitado el , mo, y añadido a la poftre, Bae,ut, y mocsibae , el fegundo, yrundibae , el quarto . Tambien fe haze con, hába , y (mo) vt ymomôcôi nda bajel fegundo , ymo feis hába ,elfexto. Tengo por mejoj res los dos primeros de hazer fin hába.

Del Nombre diftributiuo.

Efte fe haze repitiendo las dos vltimas filabas del nom bre,vt Peteftef, de vno en vno. Mocm8c8i , de dos en dos.Mbohapi hapi,de tres en tres . Irundi rundi,de quàtro en quatro . Tambien ſe haze con efta particula , cï , añadida a los dichos nombres , ora fus dos filabas fe repitan , ora no, vt Petefci. 1. peteftefci,de vno envno , moci ci. 1. m8comôcôl, ci,de dos en dos , mbohapi hapi ci, de tres en tres. Yrundi ci, de quatro en quatro,cinco cici, de cinco 1: en cinco. . Peter ci amee di à cada vno,vno , Mbohapĭci , perfo na.Tupi eteramo nânga, cada vna de las tres perfonas ,es verdadero Dios. Veafe efte , ci, en el teforo.

Del Nombre Partitiuo.

Los Partitiuos fe hazen poniendo lapofpoficion, Gui, vt ore mocô îgui petef, vno de nofotros dos , Pee môcôl gui peter, de vofotros dos , vno. Otro modo es quitando el(gui)y poniendo en fu lugar amo,

GVARAN 1.

9

amo,vt ore am moci,dos de nofotros . Pêe amo petef, vno de vofotros. Poniendo efte Amo a lo vltimo de los numerales dirà,alguno ,folamente , vt , ore mocôi amo , alguno de nofotros dos,pêe iruindi amo,alguno de vofotros quatro.

CAP . IV.

De los Relatiuos , y Reciprocos,

primero del Relatiuo H. y reciproco.

Gui

ODA parte de oracion, que començare por R.ò que reciba R. de qualquiera manera que fea , tiene por relatiuo H. y por reciproco G. la qual por el buen fonido admite V.fi el nombre no lo tiene.De

T

nombre , Téra; cherera: mi nombre , héra, eius , guera fuum nomen. De verbo , Arecó ,tener , Chererecó, me tienen , he recó,Guerecó.De participio, Temf,cheremimboć, el que yo enfeño,hemimboé,relatiuo, Guémimbot,reciproco. De pofpoficion , Tengndé ,delante, cherenôndé , delante de mi, henondé , Guêngndé . De los que comiençan por H.ahendî , llamar , cherenôi , me llaman ,hen8i råm8: llamandole , Guênoirâm8 : reciproco.

De los que reciben R. fin tenerla: çoó, carne, cheroó, mi carne : hoo, relatiuo , Guoó , reciproco .

Excepcion primera .

Los nonibres ,que fe figuen , aur que comiençan por T. po tienen H. por relatiuo , fino la mifma T. les fiue de B Túba, relatiuo.

0

GVARANI.

9

amo,vt ore amo moci, dos de nofotros . Pêe amo petef, vno de vofotros. Poniendo efte Amo a lo vltimo de los numerales dirà,alguno,folamente , vt , ore mocôi amo , alguno de nofotros dos,pêe iriadi amo,alguno de vofotros quatro.

CAP. IV.

De los Relatiuos, y Reciprocos, y

primero del Relatiuo H. y reci proco.

Gui

7ODA parte de oracion, que començare por R.ò que reciba R.de qualquiera manera que fea , tieT ne por relatiuo H. v por reciproco G. la qual por el buen fonido admite V.fi el nombre no lo tiene.De nombre, Téra; cherera : mi nombre , héra , eius , guera fuum nomen. De verbo , Arecó ,tener , Chererecó, me tienen , he recó ,Guerecó.De participio,Temf, cheremimboé, el que yo enfeño,hemimboé,relatiuo, Guemimbot ,reciproco. De pofpoficion , Tengndé ,delante, cherenondé, delante de mi,henondé , Guênandé .

De los que comiençan por H.aheni , llamar , cherenol, me llaman,henol ramo : llamandole , Guênoirâm8 : reciproco . De los que reciben R. fin tenerla: çoó , carne, cheroó, mi carne : hoo, relatiuo , Guoó, reciproco .

Excepcion primera.

Los nombres ,que fe figuen,aur que comiençan por T: po tienen H. por relatiuo , fino la mifma T. les fiue de B relatiuo. Túba,

10

ARTE

DE

LA

LENGVA.

Túba,Padre. Cherúba. Túba , eius pater, Guba . Taira,hijo, y fu hijo relatiuo , Guaira fuus . Tayira,hija, y fu hija.relatiuo. Guayira . Tayi,por la vena recibe . H.por relatiuo , cherayi , hayi. Guayi. Tábo ,fupino de ayogua. Tarirê : defpues de auerlo cogido , es relatiuo.Abatí guarirê, y pirù . Defpues de cogido el maiz fe fecò, es reciproco .

Tiqueira , hermano mayor,y fu hermano relatiuo, Gui. queira ,reciproco. Tibi,hermano menor, y , eius , Guibira ,fuus . Tibi,por la fepultura,tiene (h)y no haze relatiuo(tibi) cheribi, hibi, eius , Guibi, fuum fepulchrum. Túrá venida ,y, eius. Gura , reciproco .

Excepcion fegunda. Los nombres,que fe figuen tienen dos relatiuos en T. y en H.

Tatiú , fuegro ,y fu fuegro relatiuo.l.hatĭu , Guatiu. Timai , Abuelo , tâmô¹ , hẩmôi , Guâmôl . Taichó ,fuegra ,taichó , haychó , Guaychó . Tiquéra,hermana,tiquêra; hiquéra , Guiquéra . Tubichá, Grande, Tubichá, Hubichá, Gubichá. Tinyhe implecion, Tinyha , Hinyhe, guinỹhë. Tupá lecho,Tupá 1.hupába.Gupába . Taibaí,diligencia , Taibaí , ha baí , Guaibai.

Excepcion tercera. Los nombres que fe figuen,aunque no comiençan por T.H.R.antecediendoles, pronombre , ò nombre , reci . benR.velRe.ytiené relatiuo H.y recipropo G. óga ,ca . fa ,cheróga, hóga, Guoga abaróga, la cafa del hombre. çoó,carne,chero6 , hoô„Guaá. ,henae ,gueñaë.

nae ,plato, cherena

Ynim

10

ARTE

DE

LA

LENGVA.

Túba, Padre. Cherúba. Túba , eius pater, Guba. Taira ,hijo, y fu hijo relatiuo, Guaira fuus . Tayira,hija, y fu hija.relatiuo. Guayira . Tayi, por la vena recibe . H.por relatiuo, cherayi, hayi. Guayĭ. Tábo,fupino de ayogua. Tarirê: defpues de auerlo cogido, es relatiuo.Abatí guarîrê , y pirù . Defpues de cogido el maizfe fecò , es reciproco . Tiqueira , hermano mayor, y fu hermano relatiuo, Gui . queira , reciproco.

Tibi,hermano menor, y , eius , Guibira, fuus . Tibi, por la fepultura ,tiene (h)y no haze relatiuo(tibi) cheribi, hibi, eius , Guibi,fuum fepulchrum. Túrá venida,y, eius . Gura , reciproco .

Excepcion fegunda. Los nombres,que fe figuen tienen dos relatiuos en T. y en H.

Tatiú ,fuegro , y fufuegro relatiuo.l.hatĭu , Guatiu. Timai , Abuelo, tîmô¹‚hẩmôi , Guẩmôl . Taichó , lucgra , taichó , haychó , Guay chó . Tiquéra, hermana, tiquêra; hiquéra , Guiquéra . Tubichá ,Grande, Tubichá , Hubichá, Gubichá. Tinyhe implecion, Tinyha , Hinyhê , guinỹhë . Tupá lecho, Tupá l.hupába.Gupába . Taibaí,diligencia , Taibaí, habaí , Guaibai.

Excepcion tercera . Los nombres que fe figuen , aunque no comiençan por T.H.R.antecedicadoles , pronombre, ò nombre , reci.

ben R.velRe.y tiené relatiuo H.y recipropo G.

óga , ca .

fa ,cheróga, hóga, Guoga abaróga, la cafa del hombre. çoó, carne ,cheroó , had, Guaá. nae ,plato, cherenaë , heñaë , gueñaë. Ynim;

GRANI

11

Ynimbó,hilo , cherenímbó , henfmbó , Guenímbó . Panacû, ceftillo , cherepancû , hepanâcú , Guepanâcú . ñâêû,barró,chereñâêû, henäćû , Gueñäêû . frú ,cefto,cherepirú , hepĭrú , Guepirú . Yapepo,olla, chereyapepó , heyapepo , gueyapepó . Mỹmbába, animal domeftico, Cher imbá.l.chereỹmbá. 1.che remymbá, hemymbá , Guemymbá.l.Guevmbá. yrupe.l.irûpêmî.l.pirup mi , cedaço , cherepi rupe , hepi rupe ,Guepi rupe . Pé,camino,cherapé ,hapé ,Guapé . Mimbi,flauta, chermimbi, hemimbi,Gaemimbi.

Excepcion quarta.

Los nombres que fe figuen , aunque comiençan por T.' no la mudan en R.y afsi no tienen por relatiuo H. ni por reciproco G.fino(y)por relatiuo , y (o ) por reciproco. Tip , Dios . che Tupa. y. oTup y.o. Tebiro , fometico . Tuti,tio. Ti, orina. y.o. Tobatf, barro . y.o. T , nariz . Tarobá, loco. Tabi. Bobo.

y.o.

y.o. y.o.

Tang , nigua . Tayaçú. Puerco.

y.o.

Timbo, vapor, poluo. y . o . Torero , chorro . y.o. Taci, hormiga . y.o.

y.o.

Tapacurá, ligas .

y.o.

Tequaraí. perdida. Tira. compañia.

y.o.

Tibitá , cejas .

y.o.

Tába, pueblo.

y.o. V.O.

Tuyabać,viejo.

y.o. y.o.

Para el vſo deſtos Relatiuos , y Reciprocos veafe el cap.7 . r. y Reciproco O. 0. DelRelatiuo T.

Todo nombre ,ò verbo,ò qualquiera parte de oracion , que no comiença por las dichas letras T. H. R. tiene Y. B 2 por

[ 2

ARTE

DE

LA

LENGVA

por relatiuo , y por reciproco , ò , v. g. iâra , amo, feñor. Cheiara, mi amo, y iâra, o iâra ,fuus Dominus.

Al relatiuo(y) yreciproco, ò , fe le llega muchas vezes , H.vt , íá.l.hiá, eius fructus , oá.l.hoá , fuus . Veafe el cap. 7.donde fe explican cftos relatiuos , y reciprocos . Este nombre, ci, madre, admite vna ( H)en el relatiuo, y chi, eius mater.

Del Reciproco.

ñê. 1. yê.

Yè,es reciproco in fe ipfo,y firue a verbos actiuos , fim ples , y compuestos , vt amombcú , yo digo , a êmômbeú , yo me defcubro, ò confiello , amboabá , yo le hago hombre,añêmboabá , hagome hombre . Deftos algunos haze neutros , con cafo regido de pofpo fició, vt añêmombeú cheangaipapaguêra rché , confiello mis pecados.A otros haze abfolutos , que no rigen cafo, vt Ayeaĭhú, yo me amo. Vfaffe ( ye ) tambien, no como reciproco preciſamente,fino como pafsiuo, vt , çoó oyeú , comefe carne, mbaepo hii ymbaê oyerahá catú, lo q no es pefado fe lleba bien. Recibe datiuo de daño , o prouecho , mbuyapé oyéú catú abáupé , el pan es comeftible al hombre , .ypiraí ndoyéu catuî abaupê, lo crudo no es comestible al hombre. Todas las vezes que efte reciproco (yé ) fe junta å verbos començados por ( M) fe conuierte en (ne) vt amboé , yo enfeño, añêmboé,aprendo. Item todas las vezes q le junta a diccion narigal es , nê , vt , ainûp , añénup , açotarle. Con los demas verbos que no comiençan por (M) o por narigal, no fe muda , vt Ayêiucá , yo me mato, y fi efto tuuiere excepcion en alguna parte, eftéfe al vío.

Del

GVARANI.

13

Delreciproco YO, I. ñs . Efte reciproco ( Yo) es mutuo , vfafe en verbos , y nombres,vt, Perú , hae chuá oyoaihe : Pedro y luan fe aman mutuo, oren&mbae, nucftras cofas nuts. El vo defte (Yô) es el de yê , que no fiempre es precifamente mutuo,fignifica cofa comun, vt . Yoabá , los que participan del fer de hombre.Todas las vezes que fe juntá à dic cion,que empieça por M. ò que tiene pronunciacion narigal ,fe muda en, ño , oro nomboé , nos enfeñamos . Con his demas diciones no fe muda , oro yo aihu nos ama mos.

CAP.V. De la Conjugacion de los

verbos. OS verbos fe diuidem en Actiuos , Pafsiuos , Neu tros , y abfolutos . Todos los quales tienen fus neL gaciones, yfe conjuga con fiete notas, tres para fin gular,y quatro para el plural. Las del fingular fon eftas , A. Ere. O. Las del plural foneftas , Oró , exclufiua , Yâ , inclufiua, Pé,O.

Frefente de indicatiuo. Afirmativo yo enfeño. Amboé,

Eremboé, Omboé,

tuenfens .

Negatiuo. yo no enfeño.

Nderemboei , tu no enfeñas . aquetno enfeña. cl

aquel enfena. Nan Non ! Plum

Oromboé, nimboé,

Pemboé,

Namboci,

Plural.

nofotros en- Ndoromboci , Ninambocî, >feñamos .

NO.

vofotros enfeñais . Napomboe ,po enfeñais . aquellos enfeñan.

No

beer, no enfeons.

ARTE

14

DE

LA LUNGVA

m.

Ng.

Amboéne. Yo enfenare , Nimbozycene . no enfe are . crembobne. Tu enfeñaràs, Nderemboe.céne, tu no. Aquel enfenarà, Nomboticéne , aquel no. omboéne. Plural. Plural. oromboéne.noftros

ñâmboéne .

Ndorobocicéne niñambocicénc .

enfeñare-

Nofotros no.

mos. Pemboéne. vofotros .

Napemboeicéne . vofotros no.

omboéne.

Numbocicené .

Aquellos .

Aquellos no.

Para lospreteritos imperfecto , Perfecto y plufquam perfecto , y futuroperfecto, veanfe las notasfobre la conjugacion general.

Imperatiuo.. Emboe. 1. teremboe, eniena tu.

Emboé emé.l.imé , no enfenes tu .

Tomboé , enfeñe aquel . Plural.

Tomboé emé , no enfeñe. Plural.

Pemboé. 1. tapemboé, enfeñad vofotros...

Pemboé emé . 1. ĭmé , no enfeaevs vofotros .

Tomboé , enfeñen aquellos.

omboé imé , no enfeñen.

Optatiuo. Amboé tamo , o fi yo en.

Namboci cetamo.l, amboe.

fene ,enfeñara,enfeñafe,

eyta.m3; o fi yo no enfeñara,ni enfeñafle, ni huuiera,,

huuiera, y huuieffe enfeñado.

ai huuieffe.

Veafe la nota del optatiuo . Subjuntino. Ambociamo, como yo en-

Amboć eỹmâmů,

7

GARAN I. 15

Afirm fene , o enfeñando yo ,

Neg. boê eỹramo , como yo no

enfeñara,y enfeñaffe.

enfene , ò no enfeñando , no enfeñara, ni enfeñaffe .

Veaſe la nota del fubjuntiuo .

Permifsiuo modo.

Tamboé , enfeñe yo, feame licito enfeñar, quiero,defeme licencia, enfenarė. Teremboê, enfeñes tu.

Tamboe eme,no enfeñe yo, no me fea licito , no quiero, no fe me dè licencia , no enfeñarè.. Teremboe emé , no .

Tomboé, enfeñe aquel . Plural.

Tomboé emé, no..

Toromboé ,

Toromboć emé

Tinamboé , Chamboé,

Plural.

enfeñemos .

Tapemboê , enferad , &c. Tomboć, enfeñen, & c.

no enfe-

Tiñâmboé emê, >ñemos . Chamboé eme , ( neis . Tapemboé emé , no enfe Tomboe eme, no enſeñen .

Infinitiuo modo. Mboé, enfeñar,

mboe eŷm, no enfeñar. Preterito.

Mboe hagûera , auer en-

Mboe haguereỹma , no

feñado.

auer enfeñado. Futuro.

Mboe häguama ,à enfeñar, auer de enfeñar.

Aboé haguâmeyma, no en feñar,ni auer de enfeñar.

Tiempo Futuro , y preterito mifto.

Mboë rânguera , auer de auer

Mboe rânguereỹmâ , auer de

ARTE

16

DE

LENGVA

LA

de no auer enfeñado , y auer enfeñado .

auer enfeñado , y no auer enfeñado .

Gerundios , y Supinos. El Gerundio , y Supíno no fe diferencian en terminacion diftinta,v.g. Ahá ymboèbo , voyle à enfeñar. Y es tambien Gerundio,in Dum, en efta mifmia terminacion , y Gerundio,in Do , checane

imboebo , eftoy canfado de

enfeñarle . Gerundio in Di. Efte fe haze con el verbal , hába , veaſe la nota.

Participios. Los Participios fon tres , y cada vno tiene quatro tiem pos ,prefente,preterito , futuro, y tiépo futuro, y preteri to mifto .

Afirm .

Participio 1.

Mbochára, el que enfeña,

Neg.

Hára .

Mbochareỹma , el que no .

Preterito.

Mboeharéra , el que no.

enfe-

Mbocharerey , el que no enfenò .

Futuro. Mboêharam â, el que ha de enfeñar.

Mbocharâmeỹmâ , el que no ha de enfenar.

Tiempo futuro , y preterito. Omboéhárânguera, el que auia de auer enfeñado.

Ombochárânguereỹ ,

el

que no auia de auer enfeñado

Participio fegu ndo.

Bae

Pre

GVAR ANI.

Neg.

Prefenie.

Afirm. Omboébaé, ña.

17

el que enfe-

Omboembae, enfeña.

el que no

Preterito. Omboebae cuêra, enfend .

el que

Omboébae ramâ, ha de enfeñar.

el que

Omboébae cuerey , que no enfenò .

el

Futuro.

Omboé eybae rama. 1. Omboé bae râmeỹmã , el que no ha de enfeñar.

Tiempofuture , ypreterito . Omboébae rânguêra , Omboébae rânguereỹ.l.om boé eyranguera , el que no el que auia de auer

enfeñado .

auia de auer erfeñado. Temi.

Participio tercero.

Prefente. Cheremfmboé, enfeño .

el que yo

Cheremimboê ey, no enfeño .

el que

Nderemfmboé, el que tu enfeñaras .

Nderemímboé ey,. el que tu no .

Hemfmboé, enfeña.

el que Homimboé ey, aquel no enfeña .

el que aquel

Guemimboé , el que aquel enfeña, reciproce .

el que Guemimboé ey, aquel no enfeña.

Preterito. Cheremímboé cuera , que yo enfenè.

el

Cheremfmboé cuereỹ. I. Cheremimboé ey cuera, el que no enfenè .

Futuro.

Cheremfmboe ráma, el que tengo de enfeñar.

Cheremimboê rame må.l. Cheremimboé eỹrama, el que no. с

Tiem

ARTE

18

DE

LA LENGVA

Negatiuo. Afirmatiuo. Tiempo Futuroy Preterito. Cheremimboé ranguêra, el que yo auia de auer enfeñado.

Verbal.

Cheremímboê ranguerey. 1.Cheremfmboê eỹ ráguê , el que no auia de auer

enfeñado . Haba.

Prefente. Imbochába , lugar , tiempo, caufa, inftrumento , y

modo de enfeñar.

Imboéhabeỹma , lugar, donde no enfeñò, tiempo

de no enfeñar, & c. Preterito.

Imboehaguera, lugar en donde enfeñò , & c.

Imboehaguereyma , lugar, &c.donde no fe enfeñò.

Futuro. Imbochaguama, lugar, &c.donde fe ha de enfe-

Imbochaguâmeỹmâ, lugar , &c. donde no fe ha de enfeñar.

ñar.

Futuro , y Preterito. Imbochabanguera, lugar, &c.donde fe auia de auer enfeñado .

Imboehabânguerey, lugar, & c. donde no fe auia de auer enfeñado .

fobre la conjugaciongeneral del verbo actiuo. Notas Del Prefente de indicatiuo, Nota 1. El prefente de indicatiuo incluye en fi los quatro tiem pos,prefente,preterito imperfecto,perfecto , y plufquam perfecto y afsi fe habla en comun, fin particula alguna , co ligiendofe de los antecedentes el tiempo de que fe habla,como, cuehe ayu, ayer vine , oyêî ahá ,oy fuy.Pero fino fe colige, fe vfa de vnas particulas , ò de aduerbios , los quales,y los tiempos,à que firuen, fon los figuientes .

Del

GVARANI .

19

Nota

Delpreterito imperfecto

2.

A efte tiempo fuele feruir, Biña, ò Biá, que todo es vno , y correfponde a empero , vt ahechá bina, helo vifto,vilo, veolo: pero,ò no lo quife , ò no me lo dieron , &c . De manera, que firue à todos tiempos , y à effe modo puede feruir à efte tiempo.Aypota bina,querialo pero,& c. No dererminadamente,que fiempre fea imperfecto: pues puede fer prefente . Puedenfe vfar para efte tiempo adverbios , vt cuehê aipotá;âng ndaipotári , ayer queria , y oy no quiero. Efte Bina,puefto antes del verbo ,antecediendole nom bre,ò pronombre,haze el primer miembro , o antecedente del argumento à maiori ad minus , & ècontra , vt chebi naê abaré yepê ambaeapó , mbitetene nde , Pues yo que foy Sacerdote trabajo ,porquè vos no trabajareys?

Del Preterite Perfecto.

Nota

3

Comunmente fuelen acomodar à efte tiempo el adverbio ( Racó) vel ( Nacó) y no es particula que haze pre terito,fino adverbio afirmatiuo de cofa paffada , o preſente,que fe ha vifto, o oido. Oyucá racó, matòlo, porque yo lo vi.Heí racó , dixolo, porque yo lo ohí. Aye racó, fin duda es ,o fue afsi. De manera , q no todas las vezes que fa ofrece Preterito,fe ha de vfar (Racó) fino al modo dicho. Frequentemente fe vfa de (Racó)

acompañado con

algun pronombre aparte ante, vt Cheracó amombeú , yo ciertamente lo dixe.Che racó ahá ,yo cierto voy, o fuy. Puedefe añadir à efte( Racó) la particula Bina, como a las demas particulas , y nombres en quien cayere bien fu imperfeccion, vt Cheracó ahecha herú bina , yo cierto vi que lo traían, pero . C 2 Vfafe

20

ARTE

DE

LA

LENGVA

Vfafe en efte preterito para preguntas , y refpucftas , defta particula( Raé que difiere de , Racó, en que efte ( como fe ha dicho afirma lo que fe vio, o oyò, Rae , afirma lo que le han dicho que pafsò , vt ohó paraé ?fueffe ? refponde, ohó raé , fueffe, pero no lo vio yr. Raé , es (ya)denota, buen deffeo de hazer lo que fe manda,vt , ahá raene , y redebuena voluntad , ahat ámo raé, cierto que fuera yo. Tambien fe fuele hazer efte preterito con ( ima) que

es lo mismo que (ya) vt ayapó ima , ya lo hize , y ya lo hago.Quando es preterito mientras mas paufada esfu pronunciació mas antiguedad nota , vt ayapó ”, ima,ya ha mucho que lo he hecho. Quando es prefente no le ha de paufar, vt, ayapó ima, ya lo hago.

Del Preteritoplufquamperfecto.

Nota 4.

Efte tiempo fe fuple con el adverbio dicho, ima, y con el adverbio,Acoîrâmo ,vt ahathu ima acoirâmo,Yayo le auia amado entonces , y con , ima , folo quando la oracion figuiente lo explica, vt , ayapó ima chequây cymbobé , ya lo auia hecho antes que me lo mandaffen , y lo hago de prefente,y fi fe le añade Bin ,no le dà mas que fu imperfeccion al modo dicho en el preterito imperferfecto.

Del Futuro imperfecto.

Nota 5 .

Es efte tiempo fixo por tener particula propia, que es Ne.La qual fe pone fiempre al fin del verbo, o de la oracion,aunque fea larga , vt , Ahaïhúne , yo amare . Ahaihú chera húramone,amandome el ami , yo le amarè. Sirue tambien de futuro en ( Rus ) vt ayapóne, tengolo de hazer, añadida ( y) denota mas el ( Rus )vt, Arahaíne,ten Efte golo de lleuar.

21

GVARANI.

Efte,ne, es adverbio afirmatiuo , mudandole la colocacion,vt lefu Chrifto ne , omano

ánderché arac.e , Mu-

riò ciertamente Iefu Chriflo por nofotros , de manera que en efte fentidofe ha de poner al principio de la oracion,tras nombre , ò pronombre : pero tras el verbo, es fiempre futuro. En oraciones breues puede auer duda fi es futuro,o afirmatiuo , la qual fe quita con el pronombre,ò nombre ,y luego , Ne, vt chêne ahaihu , yo cierto le amo . Peru ne cheraihû , Pedro me ama cierto.

Efte, ne, es tambien caufal , lo mifmo que , Té , y corref ponde à(para que ) v . g. tahaihû emêne , vel tahaihu emé te,para que no ame yo , el Te, es mas vfado. El negatiuo fe haze con Ce , l . Che, namboeycéne.l.che ne.Efte Ce ,firue à todo el negatiuo, vt namboey cétâmů , ojalá no le enseñara.Namboeyce amo bina, no le huuiera enfeñado.Namboeuycetepia? Pues no le auia de enfeñar? ndicatuyce ámo,no fuera bien.

Del Futuro Perfecto.

Nota 6.

Efte tiempo fe fuple con el futuro imperfecto , poniendole el adverbio , ima, y la pofpoficion mbebé , vt Ama no imanderú mbôbéne,aure muerto quando vengas , d poniendo en lugar de ( im ) la particula Amo, vt Amång amó nderuỹmbobene , las negaciones fe pueden ver en el cap. 11 .

DelImperatiuo.

Nota 7.

El imperatiuo fe vfa al modo puefto arriba en la conjugacion, y la negacion es la que alli eftà . Algunas vezes dizen imé por emê , y es lo mejor.

C 3

Del

22

ARTE

DE

Del Optatiuo.

LA

LENGVA

Nota

8.

El optatiuo fe haze con eftas dos particulas (Ta ) y (Am ) haziendo finalefa, Támó . La qual particula haze tambien fubjunctiuo . Quando la oracion es abfoluta, fiempre es optatiuo, vt Amano tamo, ojalà yo me murie ra:pero quando la oracion es dependiente , ay duda , fi es optatiuo,o fubjunctiuo, como en efta , Che omboérâma tamo oiquaá.O es optatiuo , ojalà yo le enfeñara , que el fupiera,o fubjunctiuo , fi yo le enfeñara el fupiera. Para quitar dudas le va deftas particulas ,curí, curicurí, aú ,curiaú,antes del tâm ,o deftas, Raé , má , Rá . Defpues del (Tamo ) vt curí chemârângatú tâm

ahá ibápe , ò , curi-

curí aúchemirangatu tâmó raé , vel raemárá . Ojala yo - fuera bueno,que yo fuera al cielo. Aduiertale que mientras mas , o menos deftas particulas fe ponen,mas , o menos afacto explican. Veafe Tâm3 en el Teforo de la lengua.

Delfubjuntiuo.

Nota 9.

Lo mismo que fe ha dicho del indicatiuo , ſe dize del optatiuo, y defte fubjunctiuo ,que incluye en fi el prefente,y preteritos , y para el futuro tiene vn fuplemento , que abajo fe dirà.Haze efte modo fubjunctiuo , la particula (Rams) ambas breues ,vt che omboérâmo oiquaá , fi yo le enseñara,fupiera ,ò añadida la particula Tâmo ala parti cula,Ramo ,vt Che omboérâm3 tâmo oiquaá . Añadenfele dos particulas , Ríre , inmediatamente defpues del verbo de la primera oracion, y Amo , (ambas filabas largas ) defpues del verbo de la fegunda : vt che omboê rirë, orquá imo,ò con Râm8 ,defpues de, rirë , vt che omboế rírérimo oiquaá.1 . oiquaá rać. Si yo le enfeñè , enfeñara,

GARANI. 23 raefeñaffe , huuiera , y huuieffe enfeñado , fupiera. Rimo, ambas breues tiene voz de ablatiuo abfoluto , vt Amboérámů enseñandole yo. Amo,fe pone, o en la primera oracion , o en la fegunda , vt che omboérâmo amo oiquaá , o en la fegunda defpues del verbo , vt che omboérâmo , oiqua á amo , o fe pone en

ES

eftamifma tegunda antes del verbo defpues de algun pro

el

nombre,vt che omboêrâmo, ae âmo oiquaá, fi yo le enfeñara, o huuiera enfeñado , el fupiera.

a

Beé amo, Es particula de fubjunctiuo, que firue al pre terito imperfecto , y plufquam perfecto , vt ahechábeé âmo,vieralo yo,o huuieralo vifto. Arecóramo , amé beé âmo,dieralo , o huuieralo dado fi lo tuuiera. Nda hechagicebcé amo, no lo viera yo, y no lo huuiera vifto. Elfuturo de fubjunctiuo fe fuple deftas tres maneras . La primera ,quitando al verbo fus notas A. Ere.O. y en fu lugar poniendo el relatiuo, o reciproco , como la oracion lo pidiere,y poniendo, Rîrê, vt che imboe rire. 1. rîremé aháne , auiendole enfeñado me yrè , che omboerîrê ohóne, defpues que yo le aya enfeñado fe yrà.La fegunda ma nera es,con la particula (ramo) y vna E. vt che imboéramoé aháne ,luego que le huaiere enfeñado me yrè , haze (ramboé) por la pronunciacion narigal. La tercera manera es,con el gerundio , y vna E. vt hechacae tarobiâ, en viendolo lo creere.Imboeboé aháne , luego que le huuie re enfeñado yrė.

Del Permifsiuo.

Nota

10.

Efte permifsiuo dà fus fegundas ,y terceras perfonas al imperatiuo,tiene voz de futuro,vt tahá , y rè, quiero yr . Di ze tambien determinacion , y llegandofele la particula (Ca)es mas clara la determinacion , y firue á fola la priC 4 mera

24

ARTE

DE 1

LA

LENGVA

mera perfona, vt Tahacá, determino yrme , al plural firue, Pa, vt chahapá, ea vamos .

Del Infinitiuo.

Nota

11.

El infinitiuo , es el verbo fin notas , A. Ere . Ó . vt amboé , yo enfeño, Mboé , enfebar , o enfeñança , &c . Todo infinitiuo es nombre , y como tal fe vfa con pronombres , con relatiuos ,y con reciprocos en todos los tie pos , vt Aipotá ndehó ,quiero tu yda , o tu yr , o quiero que te vayas , y aunque es nombre , rige el cafo que fu verbo. pide, vt aipotá nde chemboe mbaê bápe guararí, quiero que me enfeñes las cofas del cielo . El (que ) del infinitiuo no le tiene efta lengua , equáheí ndébe, dize que te vayas , vete dize à ti , &c. Todo verbo que fe llega al verbo (aipotá) ( querer) fi ambos fe refieren a la perfona agente, el fegundo fe pone por principal, y (aipotá ) por infinitiuo , vt Acarúpota , quiero comer, Ahápotá,quiero yr.Có pronombres de vía derechamente, vt checarú aipotá, puedo, o quiero comer, ndacarú potári ,no puedo , o no quiero comer.

Los verbos aiquaá, A ymoâ,fe vfan de ambas maneras ,' por pricipal, o infinitiuo , vt anemboe quaá potá , quiero faber , Aipotá quaá , sè querer. Si la accion deftos verbos no fe refiere al agente , entonces guardan el modo comun, vt Peruhó aipot á , quie ro que vaya Pedro , aiquaá ndehó moa , sè que te pienfas yr.

De los Gerundios , y Supinos ,y defus terminacione sy exNota 12 . cepiocnes.

Los gerundios en Di , Do, Dum, y el fupino en um.y en

GVARANI.

2.5

en V. junto con nombres adiectiuos ) tienen vna misma terminacion, la qual en diuerfos verbos es diuerfa ( como fe verà abaxo ) aunque como mas vniuerfal fe pufo en la conjugacion , El acabado en Bo . v. g. Aháymboébo , co docendi caufa , & ad docendum, & doctum , voyle à enfeñar, che caêno imboébo, defefus fum docendo, & docendi caufa. Aguiyetei ymboébo, dignum doctu.Y ya baeté ymombeguâbo, Turpe dictu. Para la otra fignificacion defte fupino in V.junto con verbos firue el preterito,y el mifto del Participio Hára- Caruharêra ayu , vengo de comer.Carúharanguera . ayu, vengo de auer auido de comer, y no comi. Efte romance barbaro es neceffario para explicar la fuerça defte futuro mifto. Nota que el gerundio in Dum tiene la mifma fignificacion , que el futuro häguâmâ ,del verbal,hába ,el qual futuro firue para el futuro en Rus , vt aháymboêbo.l.ym boe håguâma, eo ad docendum,vel docturus. Nota tambien,que poniendo al gerundio, ò fupino re latiuos al principio,y vna E. al fin fignifica defpues que, Ymboeboé aháne, defpues que le aya enfeñado me yrè. Heruboê tayogua,defpues que lo traygan lo recibirè. Efte modo de hablar no admite reciproco , y afsi no

fe dirà Guechacaé , onemf, efcondiofe defpues que lo vieron. La mifma locucion haze la particula (Rîrê) cố relati uo,yreciproco ,vt Heru rire tayoguâ, defpues q lo tray ganlo tomare. Guechagirê ohó , defpues que lo vieron fe fue.Otras locuciones pertenecientes a los gerundios , veanſe en la nota 18.del verbal, hába………

Terminaciones de los fupinos. Las terminaciones de los fupinos fon ocho, Bo, Ma , D i.A M8,

26

ARTE

DE

LA

LENGVA

M8 ,Nga,Ta, Na , Ca, Pa , y aunque en el vocabulario fe pone al verbo fu fupino , aqui fe ponen reglas generales para conocerlos difcurriendo por las letras en que acaban los verbos , y primero por los que no tienen narigal. A. Los acabados en ( A) hazen Bo , vt aiquatia, pintar, y quatiábo,otros en Pa,vt ayorá ,Yrápa ,à defatar. B. Los acabados en (B ) hazen Pa, Ahaïhub, amar, haihû pa,ahendub , oyr, hendúpa. 2 E. Los acabados en ( E) hazen Bo , Ayeruré , pedir , ye rurêbo. G. Los acabados en (G) hazen Ca,ahechag, ver, hechá ca,Apag, defpertar ,Guipáca . I. Los acabados en ( I ) vocal hazen (Bo) ahaí , rayar, haíbo . î. Los acaba dos en ( 1) contracta hazen, Ta , Ayopoî dar,ipoîta. A momboi , defafiar, y momboita .

e

Los en (Y) guttural , vnos en Bo, vel Pa, Agueyi, decender,Gueyibo ,gueyipa ,otros en Ca, Ayti, arrojar heitica.Aiquiti , refregar ,iquitica . 0. Los en (O) hazenBo,Ayapó,hazer ,y yapóbo , Amôndó, embiar ,y mondobo . R. Los en (R) hazen Bo, Aypotár,querer, y potábo, Ahe Los yar,dexar,heyabo.

GVARANI,

27.

V. Los en (V) vnos hazen Bo, vt Aiquibú , efpulgar, quibubo , otros Pa, Amboacú calentar , ymboacúpa . La terminacion Bo ,fe puede vfar en rigor en todos los verbos ,aunque muy impropriamente. Los verbos acaba dos en pronunciacion narigal tienen las terminaciones figuientes . â.

Los acabados en (âJvnos hazen Mo, ahepeña , arreme terhepeñamo ,otros , Nga.Amaêna,atalayar,maênânga, otros,Na,añêmoçaena, apercebirfe, guinemoçaênana.l. guinêm cáênanga.l.guinemôçaenamo . e Los en (e ) vnos hazen Mo. Abáhe , llegar , Guibâhèmo,otros , Nga,ámêe,dar, y mêenga, otros , Na, Aguće, bomitar,y guééna.l.guigueena ,l.guigueemo.

y Los en (y) narigal vocal,hazen Na,vt anof, tener hệhöfna.

y Los en (y) contractos hazen, Na,vt ahênoì , llamar, he noina.

Los en ( ) narigal ,y guttural ,vnos hozen, Må , añúty, enterrar,ytyma,otros en M8,Amapy,bambalear, ym8pymo . (. 8.

Los en ( 8) narigal hazen vnos , Mo , aroyro , defpreciar,heroyromo, otros (Nga) Anono,poner , ynonga . D 2

Los

28

ARTE

DE

LA

LENGVÀ

V. Los en(V)vnos hazen Ngå, vt Amouü, abladar, ym8 uigi , otros , Ná,amoa, ennegrecer , ymôinä ,otros en, M3, Acotiri,acechar,y cotirumo.l, y cotirunga . A luiertafe que toda terminacion de fupino es fiem? pre breue . Excepcion de los fupinos.

Los verbos que fe figuen mudan , y añaden letras en los fupinos , y afsi fe ponen aqui , para que fe noten, yjuntamente fus participios en ( Hára) que van entre parentefis.

Amзmbeú , dezir , y membeúbo , y mombeguâbo (mombeguâra . ) Ayepee, calentarfe,guiyepeébo, guiyepeeguâbo(yepeeguara) yepeehára . Ayiqui, defgranar, y yiquibo, y yiquiâbo ra.)

y yiquihá

Ayabi , errar ,y yabibo,y yabiâbo(yabihára .) Anangió , llamar, murmurar, yñångaguâbo fynanga guâra. ) Aiçuú,morder,y çuúbo , y çuugûabo ( çuuguâra.) Aiçoó, combidar,y çooguábo( çoôguâra .) Ayetuú,fentarfe, Guiyetuuguâbo(yetuúguâra,hára.) Apoti,proueerfe, Guipotiâbo (opotibae . ) Aytipi facar lo liquido, ytipiâbo( Tipihára.) Ayporú, vfar, y póruabo (yporuhára .) (2) nes Aú ,comer, yguâbo (guara . ) Acaú, beber vino, caguâbo (caguâra.) Ac ,dezir,Guiyabo ,eyâra(ehára.)

Aya,coger,Tábo (tahára.) Amoingie , hazer entrar , ymôingiâbo , ymeingiebo (môingiehára.) Ayao,

GVARANI.

29

Ayao,renir la muger,yaguâbo ( yaguâra .) Ahupi ,fubirlo,hupibo,hup abo(hupihára .)

" Aitipei ,barter, it ipeyâbo, itipeibo ( Tipeihára . ) Ayaheó, llorar,y yaheóbo ,y yaheguâbo yaheguara .) Amomburú,defafiar, ymomburuábo ( ymömburúhára. )

De tres tiempos quefiruen à nombres , y verbos. Nota 13.

Todo nombre tiene tres tiempos , Cue, preterito, Ra mâ ,futuro, Rangue,preterito ,y futuro mifto, para el prefente firue el nombre folo, y fi fe llega adicciones acabadas envocal, fe còferua entero,vt Abá hombre , Abá cuê, hombre que fue. Abá rama, hombre que ha de fer. Abá ranguera ,hombre que auia de aver fido . Si las dicciones à que fe llegan acaban en confonante fe disfraçan , to mando en fi la final de la diccion à quien fe llegan, vt A. r.caer,Aréra, lo caido.Cany,perderfe , Cañynguê, lo per dido, Mi, manguera, manojo, ima, imândéra , antiguamente, M , mêdéra , marido , Mano , månônguera , Jos muertos . Tébr,tembiréra, las fobras. Tab , Taguêra , 1.Tapéra ,pueblo defpoblado . El verbal , hába , haze, haguéra,haguama , habanguera. Con verbos fe les ha de poner participio, Bae , vt okó bác,el q va,Ohobaecuê , et que fue, Ohobaerama el que ha de yr, Ohóbae rânguêra, el que auia de auer ydo . Cuê,de nota prefente,y las cofas de vn genero, Cuñân -guétoho las que fon mugeres vayan. Abacué topĭtá, los varones folos fe queden . Vafe defte Cue.preterito, por futuro,tomando el tiem po que fe ha de cumplir por ya cumplido vt ibápe nânde hó haguêpe, apirey yaicóne , hemos de viuir en el cielo (adonde hemos de yr ) vida fin fin. Rama, fe contrapone à , Cuêra. Efte fiendo preterito, D 3

3.0

ARTE

DE

LA LENGVA

rito,atrae a fi las cofas futuras , Râmâ,fiédo futuro atrae a fi las cofas preteritas ,vt omânobae rama , el que auia de morir,y muriò , y fiempre es refiriendofe a las cofas de aquel tiempo, que paffaron antes de morir, y alas que defpues fucedieron, como cherub omonobaerama onemombeú, mipadre que auia de morir, y muriò fe confefsò , cherú omânobaeranguéra ahechág , vi elalma de mi padre difunto . Rama,fe opone à ( Rangué ) omanobae rânguê , él que auia de auer muerto,y no muriò , omânobae rama.el que auia de morir, y muriò. Rama,firue de futuro in Rus , vt ohóbaeramâché , iturus fum ego. Rangue,fe compone de las dos particulas , Rama, y cuêra,de fuerte que es preterito ,y futuro, y conforme a la Gramatica Latina es,futurum præterito mixtú. Si efte tiempo muda efta colocacion deftos dos tiempos muda el fentido en contrario , vt Abárânguê , el que auia de auer fido hombre, y no lo fue , Abacuera , el que no auia de auer fido hombre , y lo fue. Omamobaerânguê , el que auia de auer muerto, y no muriò, Omang baecuêra,el que no auia de auer muerto, y muriò.

Delparticipio (Hára) y diftincion del à (Bóra) Nota 14..

Efte (Hára) fe forma del miſmo fupino , defta mane ra.Todo verbo q tiene fupino en (Bo) lo pierde, y la nota A, Ere, vt Amboé ,yo enfeño, ymboe hára, el que enfe ña , la ( y) es relatiuo.

... Los demas verbos que no tienen fupino en ( Bo) retie en el fupino, y añaden (Ra) vt , ahaïhú , amar , haihúpa , à amar,ha hupára,amador.Amêe , dar, meenga , à dar, meen-

GVARANI.

3I

mêêngára ,el dolor , veafe la excepcion de los fupinos , que como tienen mudança en el la tienen tambien en los participios.Sacanfe los que fe forman de los fupinos acabados en Må, M8 , Nå, que hazen en la manera figuiente.Los que hazen fupino en Ma, hazen Mbára , vt Anoty,enterrar,y tyma,y tymbára . Los en M3 , hazen tambienMbára, vt Abahe, llegar , Mbahemo , Mbahëm bára.Los en Nå,hazen, Ndára, vt Ahênoî, llamar, henoî nå,hengîndára. Hallarafe en verbos actiuos , neutros ,y abfolutos , vt abá hafhúpára , hombre amador.Mborebí itahára, Anta , nadadora. Pohangiú teo mengára , Pocion que mara.. Bo, fignifica el que contiene, como Hára , el que haze,tiene fus quatro tiempos , Bo,Boréra, Borama , Boran guêra Harhúpára, el que ama haihubó , el que contiene en fi el amor. Vfaſe con nombres ,vthuïbó, el herido con flecha.

Del Participio , Pira .

Nota.

15 ,

Efte participio pafsiuo de prefente , fe forma conla particula, Pira,que eftà adelante por verbo pafsiuo . Ym boépira ché,doctus fum , yo foy enfeñado , el participio de futuro pafsiuo en Dus,fe forma con el mifmo Pira ,y, Rami,vt ymboê pirami chê,docendus fum.

Del Participio

Bae.

Nota.

16 .

Efte (Bae) añadido al verbo , dize ( el que) cmboé . bae,el que enfeña, y tiene fuerça de fu m, es,fui, vt ymárângatúbae chê,yo loy bueno, ò el que es bueno foy yo. Tiene los tiempos dichos comunes a los nombres , veafe la Nota 13 . Del

32

ARTE

DE

LA

Del participio Tem

LENGVA

Nota

17.00

Efta particula (Temf) es pafsiua,puefta antes del verbo en lugar de las Notas , A. Ere , O. haze participio.y tiene por relatiuo H.y por reciproco Gu, y file antecede nombre , ò pronombre, muda fu T. en R. vt . Temimboé el difcipulo , cheremfimboê , mi difcipulo, hemîmboé ,eius difcipulus,Guemimboé fuus. Tiene los tiempos dichos en la Note

3

s

Sirue à folos actiuos fimples, y compuestos , vt Ahaïhú, yo amo , Cherembia thú,el que yo amo , ò es amado de mi , Cherêmîmbo abá, el que fue hecho hombre por mi.Con abfolutos y neutros en lugar de Temf fe vfa el preterito del verbal ( Hába ) vt Amendá, cafarfe chemin dá haguê, con quien me cafe : Haze , Tembi.con verbos que comiençan por vocales , vt Cherembia hú , el que yo amo, Cherembiarecó lo que tengo . Con los que co, miençan por confonantes pierde la B. vt cheremfmom beú lo que yo digo,aunque efto no es tan preciffo, y afsi fe ocurra al vío. Nota para el vfo defte participio. El nombre que eftà al principio,ò fin de la oracion es paciente ,y el inmediafo al verbo à parte ante es agente. v. g. nde cheremfmboéd.cheremimboe ndé tu eres mi difcipulo . Tupache rembiapia, Dios es à quien obedezco. Chua Perú rem biapia luan es obedecido de Pedro. Pabe rembiažhú Tap ,Dios.es.amado de todos.Che Perúrembiaĭhú, yo foy à quien Pedro ama. En verbos neutros fuple efte modo de dezir ( Hába) vt Pabêngatú quihiyehá, Tips, à quien todos temen es Dios. Cheyervrehá lo que pido. Efte ( Temf) fe vfa abfoluto, vt tembiaĭhú, lo amado.

Tembiù lo comeftible, Temimborárá lo que fe padece. Tambien fe le quita el (Te) vt mimboque , lo affado en Del ojas ,mbiaĭhú,lo amado.

GVARAN 1.

Del verbal(Hába .)

33

Nota

18 .

Efta particula (Hába ) añadida al verbo fignifica tiem po, lugar,inftrumento ,caufa , y modo con que fe haze la cofa,vt Caruhába ,tiempo de comer, &c.La pofpoficion (Pe)limita efte , Hába, a lugar folo, Caruhápe , el lugar donde fe come, Caru haguépe, donde fe comiò, Caruha guâme,donde fe ha de comer, Carúhabanguêpe , donde fe auia de auer comido. Tambien fe toma por el eftado enque eftà la coſa , ö perfona , vt omëndahápe ima , ya eftà en tiempo de cafarfe , ybaúhape ima , eftà ya la fruta en tiempo de Co merfe. Con efte Hába) y la particulafima)fe haze vn modo de hablar imperfonal,vt heruhabimapa,hafe traìdo ? nda heruhábi , no fe ha traido. Y para quando fe pregunta fe note ,que fiempre es con negacion, vt nda heruhabi panga?no fe ha traido ? nimondohábipângâ ? no fe à embiado? La refpuefta con dos negaciones es afirmatiua., Nda heru hábieymi ,hafe traido ,no fe ha dexado de traer. Sin negacion le pregunta mudando en Pe) el ( Ba) del (Hába) y entoces fe limita à tiempo , vt heruhápe imápangates ya tiempo de traerlo?caruhape imapanga, es ya tiempo de comer?

Añadiendo á efte ( Hába) la particula , Mo , haze voz de Por) vt onemboaraytábamo cherereconf , tieneme por terrero de fus burlas.Suele el ( Hába)perder el ( Ba) en efte modo de dezir,vt neengámo , frafe , ò prouerbio,pro.neêhábamo . Hazefe con efte ( Hába) el Gerundio en ( Di) aña diendo fiempre el adverbio,ima, vt němboehábĭmá , ya ' es tiempo de rezar, heruhábĭma , ya es tiempo de traerE

lo,

ARTE

DE

LA

LENGVA

34

lo ,para lo qual firue folo el prefente del (Hába ) porque el háguama ,correfponde al fupino y gerundio , in Dum , como fe dixo en la Nota de los Gerundios . La (Y ) que fe pufo en efte ( Hába) es relatiuo ,y fe pon drà O.reciproco ,fiendo neceffario ,vt che omboé hagué ra omʊmbeú ,refiriò lo que le enfenè . Cheymboé haguêra amombeuyebĬ y chupé repetile lo que le auia enfeñado Yo . Efte (Hába) con Biña,tiene voz de preterito imperfecto,plufquam perfecto, y futuro perfecto ,y puedenfele añadir , Au , vel , a . 1. Tef, que denotan mas la imper feccion deftos tiempos , vt ang checarú habaabing, aora auia de auer comido , ang chehohabaa , fin (Bina) agora auia de yr,ò auer ydo.Cuîbae chem &m ndá potahá tef. 1.habaú.l.hábiña aquel es con quien me querian, ò auian querido cafar.Tiene voz pafsiua, ò imperfonal de parte del agente , vt che Na cheraĭhuhábi , no fe me ama, nache porandu hábi, no fe me pregunta, Nache por acahábi , no fe me bufca de comer.

CAP. VI. Dela transicion del verbo actino.

Ila tercera perfona es acufatiuo ,y la primera , ò fe gunda la que haze ,no ay duda enla oracion , vt amboé Peru,enfenò à Pedro . Eremboé Peru ,& c . Sgunda En las terceras perfonas ay duda entre fi,y efta fe quita por las circunftancias ,ò materia de que fe trata , vt Pe aro es que Pedro , es clararo ru ouçoo Pedro comio carne , clar es nominatiuo de qualquiera manera que fe ponga antes , ò defpues ,aunque lo ordinario es poner primero la perfona

GVARANI . 35 na agente ,y luego la paciente , y luego el verbo , vt Peru çoó où . Quando ay igualdad entre agente , y paciente, y ſe muda la colocacion dicha,quedando el verbo en medio de ambas perfonas ,fiempre ay duda ,vt Peru omboe Chua , dudafe quien es elagente, acudafe entonces a los participios, Hará, y Pira , vt Peru yinbochára , Chuaimboepira . Pedro es el que enfeña, luan es el enfeñado . En todas las demas perfonas pierde el verbo fu Nota, y en fu lugar fe pone el accufatiuo inmediatamente antes de verbo ,v. g. Perú chemboê , Pedro me enfeña. Peru nde mboé , Pedro te enfeña . Y fi fe interpone algo entre el pronombre ,y verbo,fe repite otra vez el pronombre ,vt nde curie nde mboéne,à ti defpues te enfenaràn. Che chemânorire chetŷne , a mi me enterraran despues de muerto. Los pronombres , Ore,y ñândê,que en los verbos acti uos fon acufatiuo , en los neutros fon nominatiuo , vt Ore rori,nande rori, nos holgamos . Tambien fe fuele poner relatiuo de perfona paciente, aunque le ponga el mifmo paciente, vt che Perú ymboé ramo . 1. che Peru mboérämo , enfeñando yo à Pedro chembaé rerúrâm8.1.chembaé herúramo, en trayendo yo mis cofas,y repetido el pronombre , vt che Peru che ymboérâmo checaneône, canfareme en enfeñar àPedro, Che Peru che omboérâmo oiquaáne , fabrà Pedro fi me canfo en enfeñarte ,ò co las notas A.Ere.O. &c.vt chem baê arûrâmo,trayendo yo mis cofas.

Siendo la perfona de ambos numeros , nominatiuo, y la fegunda acufatiuo , fe vfa deftas notas de aculatiuo (Oro)para fingular,y (Opó)para plural .

E2

Sin-

B6

ARTE

A DE LA LENGV

Singular.

Che Oromboê,

Yote enfeño.

Che Opomboé,

Yo os enfeño .

Plural.

Oré oromboê,

Nofotros te enseñamos.

Oré opomboê,

Nofotros os enfeñamos.

Y corren por todo el verbo có fus particulas ,q lo va rian.Siendo la fegunda de ambos numeros ,nominatiuo, y la primera de ambos numeros acufatiuos ,a la fegunda perfona de fingular agente firue (epé ) que es Tu , y a la fegunda de plural (epéyepé ) vel (peyepê) vofotros. 1

Singular.

Chemboêepe, Enfeñame tu , o tu me enfeñas. Chemboê epeyepe, Enfeñadme vofotros ,ò enfeñaifme.

Plural

Oremboeepé, Enseñanos tu,ò tu nos enfeñas . (nos. Oremboê epéyepê, Enfeñadnos vofotros , à enfeñaif Efta traficion corre por todo el verbo, poniendo Epê. 1.Epéyepé,al finv.g. Chemboe epê,tu me enfeñas, Che mboepeyepe bin . Chemboe peyeperacó . Chemboe pe yepé,imperatiuo.Toremboé peyepé , permifsiuo , 1. Ta chemboê peyepê, enfeñadme vofotros , Chemboe tamo peyepe rae.Chemboeramo peyepe, fubjunctiuo. Chem boé epe ndicatui,no es bueno que tu me enfeñes , infinitiuo,Chemboé epéne,futuro, chemboé epeyepébo, ge rundio. Nota

GVARANI.

37

Nota. Eftas tranficiones compucftas con nombres , firuen de pronombres , Tuus , y . vefter, v . g . Oroaimboebo ayu,vengo à enfeñar a tus hijos , Oroa óbonângâ ayu , a vengo à hazer tu veftido , Ndaéroyây orombac à, y no por effo he tomado tus cofas.Lo mifmo es en el plural , Opombaé recháca ayû,vengo ver vueftras cofas . Añadida à efte Opó , la particula (Ro) que fignifica executar la cofa con otro (que fe puede ver en el Teforo ( Ro)n. 1. ) fignifica exercitar con vueftras cofas,vt Opo roaimboéboayu, vengo à enfeñar à vueftros hijos , Oporo abáyucáboayú , vengo à matar vueftra gente. Opombaerché aymundá guitecóbo,hurto vueftros bienes . El Oro(como ya fe dixo) es acufatiuo, Cheoroyuca , yo te mato: pero en verbos actiuos es nota de la primera perfona del plural exclufiua , vt Oromboé , nofotros enfeñamos , y en los neutros , y abfolutos , que fe conjugan con notas A.Ere.O.vt Oroyeruré hecê ,pedimoslo, Oromino , morimos . En los neutros ,y abfolutos con pronombres , firue , Oré , vt Oremundá mbaerehê , hurtamos ,Orerori, holgámonos .

La fegunda perfona del plural , refpecto de la tercera haze la oracion ambigua , v. g. Pemboć Perú , el ( Pe ) es acufatiuo ,y es nota de verbo, y pronombre, y aunque Pee, tiene dos E. en compoficion pierde la vna , y afsi queda la oracion dudofa ,fi Pedro enfeña,ô es enfeñado . Para quitar duda fe ha de poner el pronombre agente entero, Pee pemboe Perú , vofotros enfeñais à Pedro. En los verbos que comiençan por No.H.R. fe quita efta duda porque toman, Nd.l.Ne,vt Perú penderáhá, Pe dro os lleua.Peru Penenohe, Pedro os faca.

E 1

Ocho

TE

38

AR

VA

DE

LA

NG

LE

Ocho Notas fobre las tranficiones.

Nota

I.

Los verbos que comiençan por ño.l. Yo , fuera de las Notas A. Eré.Ó. con las tranficiones , Oro, Opó,y con los pronombres , pierdeel ño , l.vo , ò le retiene ad libitũ, vt Añono, poner, Chenő, 1.Cheñono , me poné, Orono, l . Oronono, yo te pōgo, Opono,l.Opoñino, yo os pogo à vofotros. Ayohú , hallar , Che orohúrâmo, l . Oroyohúrâm3 , cheopohúrâmo , l. Opoyohurâmo,hallandoos yo. Oro,y Opó , fe vfan en todos los tiempos , y modos. Orohú,de prefente,yo te hallo , Orohuram8 , &c. El pronombre , Nde, no fe vfa en indicatiuo , y afsi no fe vfa Che ndehu,yo te hallo ,fino folo en fnbjuntiuo , y optatiuo, con la particula Râmů , vt Che ndehúrams, hallandote yo, Chendehuramo tamo.Chey yohárâm8 ,hallan" dolo yo. Chepeyohúrim8.1.Pehurâmo ,hallandoos à vo, fotros. Nota fegunda.

Los verbos que admiten (Y ) relatiuo defpues de la nota( A) con eftas traficiones lo pierden , vt Ayquába, abarcar,che oroquaba, yo te abarco. Pero los que tienen(Y)no relatiuo,fino propio , fiempre la conferuan, vt Ayti,arrojar, Oroiti,yo te arrojo, Opoyti, yo os arrojo à vofotros.

Nota tercera.

Los verbos que comiençan por nã, con eftas tranficiones , pierden la ñ, vt Añañuba,yo le abraço , Oroanba, yo te abraço.Opoanfiba,yo os abraço . Añâcârâî , rafguñar , Oroácarâi , opoacârâi . Y fi dize Cronânûbâ , &c. Entonces no es tranficion el Oro, fino nota de primera perfona de plural exclufiua , vt Oroñâñuba , nofotros Noabraçamos.

GVARANI.

Nota

39

quarta.

Los verbos actiuos , q comiençan porYâ ,pierden la Y.con efta transicion,vt A yacá, yo le riño, Oroacá , yo " te riño,Opoacá, yo os riño. Ayabi, errar , Oroabi. Ayahoi ,cubrir , Oroahoi. La razon es , que aquel yâ, correfponde à (le) relatiuo , el qual no fe puede hallar en la tranficion de primera à fegunda ,porque fu romance es yote,&c. Los verbos , que no fon actiuos , es neceffario que los haga actiuos la particula M8 , para que en ellos fe vfe efta tranficion , vt Ayaheó ,llorar . Oromboyaheó,hagote llorar Opomboyaheó,hagoos llorar.Aya hú,bañarfe , Oromboyahú , yo te hagobañar, Opom boyahu, yo os hago bañar.

Nota quinta. Los verbos que comiençan por No. Ro. con los pronombres reciben Re.vt Anghe,facar , Cherenshe, me få can.Aroiquie, entrarlo , Chereroiquie,me entran . En los relatiuos ,y reciprocos pierden la R. Henohë , le facan, Guensheramo,facandolo .

Nota Sexta. Los verbos dichos ,que comiençan por No.R.con los acufatiuos,Oro,Opó, reciben (gue ) vt Anôhe , che oroguenshe,yo te faco, Che opoguenohe.Y lo mifmo es co las terceras perfonas de ambos numeros , Peru ogueno . he ,Pedro lo facò. Eftos dos verbos Ayti,arrojar, Aiquie , entrar , aunque no comiençan por las letras dichas , reciben(Re) con pronombres,y nombres ,y tienen relatiuo H. yreciproco Gu. Chereiti,me arroja: heiti,gueiti. Chereiquie , mi entrada, Heiquie,gueiquie."

La

ARTE

40

DE

LA

LENGVA

La mifma regla guardan to los los verbos , que reci ben la particulaRo.de compoficion vt Aroneguâhê,huy me con el, Cherero neguåhe,hazeme huyr configo.

Nota feptima.

Todo verbo actiuo, y neutro,que admite las notas A Ere.O.puede perder fus notas ,y en lugar de cllas admitir pronombres ,y relatiuos antes de fi , y al fin vna Y. v.g. aroỹro,yo defprecio, che herofroni , yo lo defpre cio . Amboé , enfenar.Cheymboênî, yo le enfenò . En los dėmas modos fuera del indicatiuo,pierde la ( Y)final . vt che ymboerâm3.enfeñandole yo .

Nota octaua.

Los verbos que comiençan por H. en compoficion la fuelen perder , ò retener ad libitum , v. g. ahaihú , amar ,Oroaïhú , l. Orohaïhú , yo te amo. Lo mefmo es quando,fe componen con los reciprocos Ye, Yo , a yeaïhú.l.Ayehaihú, yo me amo, Oyoaihû.l.Oyohačhú , ellos fe aman.

CAP. VII. cos G.

Explicacion de los Recipro Oyre latinos H.T.

Ixofe en el nombre,que toda parte de la oracion

D

començada por R. T. H. que fe mude en R. ò que de qualquiera manera fe le llegue R. tiene

por relatiuo H. y (G) por reciproco , la qual tiene V. deſpues de ſi , ſi el nombre de fuyo no la tiene. Y qual-

quiera

GVARANI.

41

quieraparte de la oracion , que no comiença por las letras dichas,tiene por relatiuo Y. y por reciproco O.. Eftos reciprocos no folo fe hallan en oraciones que propiamente fon de reciproco , fino tambien en oraciones,que parece dizen relacion , para lo qual fe dà la regla figuiente. Todas las vezes, que la accion,ò paſsion ſe reflecte al agente,ò paciente, en recto,ò en obliquo , ora fea reciproco conocido, ora fe dude fi es relatiuo,fiempre fe vfa de G.1.0.vt.

5 De reciproco.

i Peru gábao haihu , oci abê,Pedro ama a fu padre, y a fu madre . Acé opopipê guembiú ohecá, el hombre con fus ma. nos bufca fu fuftento.

De reciproco in oblique?

Arobia Tupa opacatumbae , guemimbotara rupioya póbae,creo en Dios, que criò todas las cofas por fu voluntad. 45 Tapaohaihu , guoripape oquaitague mboaychára, Dios ama a los que con gufto cumplen fus preceptos .

De relacion

Oymepirá guecáramo,ay pefado fi lo bufcan. Peru ocarú opoirâmo , come Pedro , fi le dàn de co mer.

De pafsion. Tüp oporaihu , guaihubamo , fi Dios es amado el tambien ama F

ibá

ARTE

DE

LA

LENGVA

42

" ibá oabiquiramo ,y yâí,ſi es manoſeada la fruta ſe co rrompe . De imperfonal

Gueñoîrâmo oúne, vendrà fi lo llaman , Omondóra mo, ohóne, yrà fi lo embian. Pero fi la accion ſé termina à cofa agena , ſe vſa de re2 latiuos Y. H. vt Peru ohaihú Tupa imbae abé, Pedro ama à Dios, y a las cofas de Dios . La mifma regla guardan los verbos neutros, vt chero ri,yo me alegro, Perú horitâms cheabé cherorine ale-

grandofe Pedro yo tambien me holgarè . En los verbos actiuos la oracion de reciproco O. tie ne equiuocacion con las terceras perfonas de ambos numeros ,pero como cftos reciprocos dependen de otras oraciones .Eftas quitan la equiuocacion , v.g . Oyucáryrë hori,holgofe defpues que mataron à otro.Oyucá rýre oho ibápe ,luego que le mataron fue alcielo , efte es reci proco. Excepcion : Sacafe el modo de hablar figuiente, que aunque tiene voz de relatiuo ,fiempre tiene notas de reciproco.G . Oi antes del nombre . Y defpues ( Bo ) y fignifica el modo de eftar , el Bo . es breue.Y en vocablos narigales haraM8! opucúbo,a lo largo , Emoŷ opucúbo , ponlo a lo largo, Opucúbo chemof, pufome a lo largo . De cabeça. Oacâmo ,

Opotiabo, Oayûbo. Oiquebo,

Der Depecho. Del pefcueço. De lado.

Demanos . Opóbo, Opibo, con

Opíbo,

Grand Depiesgo

Por el pellejo Obapi




178

A. ante P.

quáti.ca.l .

ca.l.Ahobapiti.l. Aho bati.bo.

pi.ca.

Apretar en guerra , Arecó aíguarinimo.l . Ayapa rayti mbiá muambá-

ARG

Apretura, aflic ecotebe. 1 có.

Apretura de pe.

Apretar efcaparle,Ace ie pé.bo.l.Aha yépé.l. A

hecymbó yêpe guihobo

Apretar efprimiendo. And ៣.៣៩ . Apretar eftrujando , Aycumbií . 1. Ahumbiri.

bo. Apretar la pefadilla , Che be eque myngotê ch ra ci.l. Chequerai chererecoaybeté. Apretar lo que eftà en el cefto , dando golpes en

el fuelo , Ambo ibicó.

bo.ca. Apretar los dientes, Ane i môiti. cá . b. I. Aiêã o b m t i o ñ mb .pa.A

i tâltea. e Apretar atorarf , Apa

pi.l.Yocb

pipé. Apretura de atá.l.ára Aprieffa ,Po Aprifionad

ymoŷnýr miri ofb Aprifionar mof.na.l

hé. ). An rché. or r p A obaci Aprobar po yetci aip momorân

Aprobar pe u Hupicat pó arecó.

hac. r Aproba que

Aipó apóa fito r Ap opo e ô l n r o a m . ç t Hoca el cora ,Che Apre ri.. en h C . l . ca ambi piapi. yérúguaiai to Apropofi hat e l á r u a . t o c el cint ,Aye AprCea

www

inte 1st

A. ante .P

A. ante P.

R.

133

179 pecado, Neangai

pre

bac

raguai cheneinga . Apuñados , Yyapoapyapĭ Hoá catú chence . I. hápe. da haie ruguai che. Apuñados dar,Che poap 1.Na che ne raye apĭhápeamee. 1.1. Nambo ique Apunti llaços , Chepi afi chenee..Nachenee ra pipe ycoco hape . törügüai. Apuñaladas lo mate,Mbo opriar paraotro aypici piapipé ycutúca ay pi amboacupé. ayapití. priarle algo , Aypicy Apunetaços le hize fair, chebeguarama. Chepoa ccipe ayosó uechadoeftar enbie. ymuci ma. 1. Aytinga Anmboocê Chem rehe.. mboo tynga ymocemo. On ce nbae.. rum ch Apunctear,Chepoac pr Ay o e payoro 1e.l. An mombac.l. g.ca.l.Aytŷn g a c b h o. quant embaéreApusete ar entre fi,O tŷngá fe echar envirtud,Am Apuño cteŷrnrgaád.o, bPo.o api pi ceché recómirinpé. 1.Ane momar anga Apuntaladacola,Ypitaço Anequ tecóg pira.l.Y p ogi ira." in 1. i git rche. 1.A. ocete mar Apunta an co lar, Ayocog. ca.l. Aypita çog.ca . Apunt C a p n r d o a otra oCeldi, r, fer de ueofty rvri mo. 1. mo. acapoharaché 1 . yconóhindú. Coêt iequ pirâm. y a 6. F Apunt ar el tiro, ormrangatúy chubocá An .1. ot hur (he

ychupé ,ynce poe Abape pee amo aipábae recó re; hemûndáracne ? me arguira de pe-

lifputar,Anca poe noë pena net nga

etrigo Abatimỷ . dibá. de balfas,itapabe iparcii. de canoas , igare1.

de Galeones, igaçu etá. de foldados , Gua

reii.l.Hetá...

opece , Yâtabo .. zuará . eftar

Aobâtâ

Aycobîtî môndé

â. os para pajaros , noí.na.l. Añûha â.

mpa otra vez e mûndé.l.Am ndé .

11.

23.1.n

oaanga

-

ce) Apunt c bec.anr oneldedo,Apo ga. Z2

Apu

n-

Amôndé che aobâ.

A.

132

ante

Quit hae na mam8ambeaepe ringusi .

A.

ante

A.

Q

R.

ante

R.

be. Amônbeu. Arbitrio,parecer ,Chébee béramý cuê . 1. Chébe hupi guâra herecopi . 1 . Chebe ibi catuguâra.

Ara del Altar , Ytá hoba ga pira.l. Yta mia mỏ. nangába. Arado Ytaci mbaca cáápi hába. 1. ĭbi mbobeh . Arado lugar, Mbacá rembicaapicuè . 1. Caapi pi ré. Arador

Gañan , Mbaca

mbocaapihára.

Arbol ,ibirá.

Arca,Caramegûã . Arcabuz ,Mbocá . 1. Pocába. Arcabuz tirar , Ambopog mbocá. Arcadas, Hú 2 . Arcadas dar , Chehú che

hú. Arco de edificio ibiataca

Arador gufanillo , Mbicboí.1. na pirŷchûi. Araña,ñandú. 2. '

rapá. Arco de tirar flechas, Gui-

Arañar,Aicarâî.na.

Arco flechado, Guïrapá pi rá.

Arañarfe , Añecarâî. Araños , Cârâî. Arar la tierra , Aicaapi

rapá.

Arco para matar paxari llos , Guirapapé .

mbacápipé . 1 , Ambobogibi mbacá caapípi

Arder el fuego , Tatáhendr.

pê.1. Amongaapi mba cá.

Arder el Sol , Quaraciaci.

Arbitrio dar , Cheremy Anducuera am&mbeú.l. Chebes bérámý cûe amombe

. Chebe hupi

guârâmoguayco amem bci.l.ibicatiguara chế

1.Hendi quaracy. Arder hazer , amoendi. bo. Arder las orejas , Hacukó chenâmbi . Arder, ò quemarle algo, O cai.l.Vcai.ta.l.Hédĭ.bo. Arder-

A.

ante

R.

Aderfe en fuego ,

A.

Acai

ante

133

R.

Arguirde pecado, Neangai

(guicaita) . Ardid de guerra, Guarŷo ?

pa hae ychupé ,ynee poe

caracal.Cararaí . Ardientehierro , Quarepo

pica.l. Abape pee amo yningaipábae recó re ; hé Chemûndáraene ?

ti hacú.l.Quarepoti hen dĭ.

quien me arguira de pecado?

Ardor de fuego,Tatá racu bb.l.Tatapitú.

Arguir difputar, Añce poe

Ardor del Sol. Quaraci'ra

pi.l.Onoë penå neĉng? ri.

cubo.l.Porope aciquaraci.

Arifta de trigo. Abati mỹ. ry rendiba.

A remiendos hazer veftido , Amboi : ceá ccá áó yyapóba. 1. Peh

pehe

2mo ayapó áó. 1. Ambo pere pereb áb bo..

yyapó

A remiendos trabajar, Am bopere pereb Cherem .

Armada de balfas, itapabe tá . itapareĭi. Armada de canoas , igaretei reii. Armada de Galeones , igarataru çu etá . Armada de foldados , Gua rýnfháreii.l.Hetá..

biapó.l . Ambopau pa , 1. Ambobirú birú . 1. A-

Armadillo pece , Yâ taboti.l.Taguará .

moçandog.L.Ayabirú bi

Armado eftar

rúyyapóbo. Archajiby cuytý lepa . Arenal ,ibi cuitŷndiba: Arenifca tierra,ibi cui cui. Argamafa, Ytacuí apômôn

guŷtênâ. Armar laços para pajaros , Anfhamoi.na.l. Añûha

härv.ngâ. Armar trampa otra vez

gatú. Argenteria , mboi.

Aobâtâ

ana?.1.Ayeobâtâ môndé

Quarepoti

Argolla, Quarepoti apĵî.

Ahu píche mûndé.1.Am bobĭmundé . Armarle

Amôndé che aoba.

84

A.. ante

aobâtâ. 1.

R.

Aîc aobâtâ

mondé.pa . Armarfe con efpada y ro

A.

ante

R.

tendi guaçu. 1. Ahequit tendi guaçú .: Arrancar friloles que tre-

cú checúaîpe guaraca-

pan,y fruta de la rama, &c.Amondiri.bo.ca .

párensfna. Armarle de paciècia , T68

Arrancar fruta del arbel , Aypoó.bo .

çangari anemoçâcnã. 1 . Toocangarí añêmôn . dó .

Arrancar yeruas limpiando, Amony.mo . Arrancar mandioca , y ray-

dela , Amofchequĭce pu

Armas de hierro,Quarepo ti áó. Armella,apyî. Arqueada cofa , Ycarapábae. Arquear, Ayapá.bo.l . Am bo carapá.bo. Arquear las cejas , Ayeeça Pipirá . J. Ayeçapicảng imã. Arrancar

Amôndorog.

ca.

zes , Ayou.ca. Arrancar paja , Aipoó capií.l.Acapií mondorog . ca. Arrancar pelos , Ahaboog ca.l.Ahamôndorog. ca. Arrancarfe pelo del cuerpo . Aycá mondorog.ca . Arrafadamedida , Hân gába hobapi ogbac. 1. , hobapiyarapi. Arrafar la medida . Ahoba

Arrancar à correr , Oçog eteí onana.

piog.ca.l.Ahobapïîará. pa.

Arrancar con rayz , Aha poog.bo. Arrancar cofa hincada,

Arrafarfe el cielo, Oyepirog ibága . 1. Yrurl catú

Ahequil.ta. Arrancar el cabello de la cabeça , Aíá mondorog. ca. Arrancar flemas , Amboá-

ibaga.l , Oyequaa rurica tú ìbága . Arrafarfe los ojos de agua, Chereça

popo . 1. Che;

reca infhê. Arraygado estar envirtud, Chera

A.

ante

R.

Cherapo catú tecó mârangata rehe.l. Ayeipi . ti tecômârângatú rehé .

A.

ante

R.

185

Ynamapyti quaracĭ. Arrecife de rio,itú.l . itaipá.

Arraygar echar raizes ,Ha po im?

Arregaçar , Ambopepi . bo.

Arrebatada cofa › Hequii

Arregaçarfe, Ayepepi.bo. Arremeter el animal. Ona

pira. Arrebatadamente ,Yeahe tápe. Arrebatadamente hablar, Oyeaceitápe once chế be.l.Onee reçapĭa.

" ro.mo.l. Ohepeña m8 ) (na) 1.Oyrare.mo. Arremeter en la guerra , y y en la paz , falirà reci-

Arrebatar de la mano, Ay-

bir,Ahepeña (na ) (m³) Arremetida, Hepeñândába.l.Yrârő hába .

poari. bo. 1. Apoboy.

Arrendador de tierras , ibi

bo.1 . Aypó equiî.ta . Arrebatiña andar , Oyo-

Arrendamiento , Hepi re-

Arrebatar, Ahequii.ta.

poequii. 1. Oîopoarí. 1.

1.

hé ibiporuhába. Arrendar diezmos , Tupa

Oyopoboi. Arrebol con que fe pintan, Yêgûcá. motíná.

porúhára hepi rehé.

Mahá. 1 .

'rreboles del cielo , amaA pytů pĭtä. 1. amapуtütf. 1.âmapуtv obi. Arreboles de la mañana, âmâptủ coëramô gia

mbae aîogua. Arrepentido eftar , Amboaciguýtên3 .

Arrepentido eftoy de mis pecados , Amboacĭche . angaipapague guýtênã. Arrepentimiento.Mboaci hába.

Arrepentirfe , Amboaci. ra.1 . Oyeibérâmô gia ra. Arreboles dela tarde,Ama pytů caarúrâmô gûa. Arreboles hazer el Sol,

pa. Arrefgarle , Ndaíeaĭhúbi , v.quaî.n.4. Arriba , ibaté . Aa

Arriba

A. 186

A.

ante

ante

R.

Arriba de algo encima, Yiocé.I.Yáramo . Arriba mas , ibaté bé. até eteí. Arriba mucho , 1.fbaté aí.

Arrogancia , nemboeté hába. 1. nembo babag hába . Arrogante , Abá onemboe têbae.l.Onemboba bág baé.

Arribar el nauio , Oyebi igaratá . 1. Oyepota ye . biigaratá. Arrimado ,Oiabaé . 1. Ym-

boyaripira . I. Ymboyecogpira. Arrimar, Amboî . pa. bo.

Arroyo , facâng. 1. i em bó. Arroyo feco , i acâng yey. liacing tipá . Arrojar , Am&mbo.ca . Aitiapii.ta . Aiti(heitica) Arrojarfe al agua, A cutipó

amboyecog. ca. Arrimar poniendo en pie, Amboyecog Ym3amo. noxycóca . Arrimarfe , Aizcog.ca. 1 . añemboîa.bo. Arrimo,Yecocába . 1. Co-

cába, v.cog.I. Arrodillado eftar de canfa do , Añénypỹacyî guica-

ipe.l. Anemomboipe . Arrollada ropa , áó`ymåmâmbira.

Arrollar algo ,

Aimâm

(ngả . ) 1. Aia paquabo . Arrollarfe , Ayeapaqua . bo. I. Aiepoapĭ. bo . 1 . Anemama (nga)mo ) Arropado eftar , Ayeapo api guytena . 1. Ayeapá

neomo.l.Caneo agui. 1. 2 Chemo ne nypyaeyicaneo.l.Anenypyaro checaneórime . Arrodillar à otro, Amone

mângâ . Arropar , Atahoí.bo.l.A ha

nypÿâeyî.na . amônêçv .

pipeba.ngâ.l . Aymäma.

ngå . mo. Arrodillar con la carga , 2 Chemo nenypiîeyî Chebo hiîtál . Che m6-

guŷtena.l.Añêmå guyte nå.l. Aopipe guiñë må-

mo.ngâ. Arroparfe , Añeapipeba. 1.Aneuba(nga ) 1. Ayca hoí.bo. Arru

neçû ( nga)

A

ante

R.

Arrugada ropa, Aó yñapŷchaf.l.áó Coroi.

A.

ante

187

R.

Arruinarfe , Añmboaí. 1.

bolfa cerrada

Anemoaybf. 1. Añ mômârânguârf. Artejo dela mano , Póa-

con cordones př îuru châf.

Artejo coyuntura , Cẵng.

Arrugada tener la boca,

yêpota hába. 1. Piça

Arruga, Châf. Arrugada

Cheyuruchâf.1.Chachf 1.Cheyurupíchai guite nå. Arrugado viejo , Ypirê

công .

cảng . Articulo de la muerte, Teo afme. 1. Teô roba pime.l.Tes apime.

charbae.l.Y chachýbaé .

Artifice Apohára..

i.Y picuébaé. 1. Ynepóbabae.

Artificiofa cola. Caracatú. Artificio, Caracatú.

Arrugar fruncir los labios

Artilleeria , Pocabuçu etá.

el mal mandado , Hembechó mbechog.

Artillero que la haze,Mbo

Arrugas,nynyi.l . Chachi. Arrullar al niño en la cu-

Artillero que la tira, Mbo

na,Amonatýmv.ngâ. Arrullar el niño en los bra ços , Amboíí. 1. Ambo óé. Arrullarfe la paloma , Onembepi picaçú . Arruinada cafa , Oga im boay piré.

cabuçú apo hára.

cabuçu mombo pohá. A.

ante

S.

Affa afsidero, Piçicába. L. Poacing . Afabiendas , Yquaápápe. Affada cofa , Ambichĭ. 1. Hecipira.

Arruinado pueblo, Tabey tipira.l.Ymboaypira .

Affada cofa en horno, Oho

Arruinar, deftruir , Am-

Affada

boai.pa.l. Ayti. HeitiCa

yo.Ymboyipira. cofa

en

hojas,

Mymboque. Affada cofa en parrillas, Á22. Obar.

188

A.

ante

S.

Obarbacoa , Ymôcâëm-

A

Kate

S:

Ndaquihiyebei.l . Pia ti ti ndarecobel . 1. Che--

bi. neanguey meaicó.1.NaAffador,Mbae reçicába. Affadura,Piacuê.

neangui .

embuelto en

Affegurado eftar ya , Ayerobia imacoite . 1. Aye-

hojas , Aipoqué.bo . Affar en aflador , Aheci.

robia rí ima ycoguitú-

Affar algo

bo..

Affar en horno , Ohoio. Amboyi.pa .. Affar en parrillas , Obarba coa. Amôcâe.mo . Affar en refcoldo , Aheci tatá mům me.. Affaeteado ,Ynybombira . Affaetear, Anỹbs.mo. Affaltar acometer de repente, Apu.mo. Affalto.Pia.l.mua. Affaz, Oteté.l. Oûherânf. 1.Oûtecatú . 'Afco,Yeguarú. Afco tener Ayeguaru(gui )

pa. Affegurar de peligro , Amboyerobiari hayme hecó haguera gui. Affegurar engañando ,Am boruí ruí Affegurar que ferà afsi, Ayete ne hac.l.Ayetéy cóne reá. Affentadera , ò afsiento de qualquier cofa , fin de la cofa ,Tebî. Affentaderas nalgas , Tebí.. Affentaderas

boluer

de

qualquier cofa , Ahebirú.bo..

Afcua, Tatâpyi endi. Afcuas encender, Amboye potá tatapỹi.l.Amổếndi tatapi. Affeçar, Cheyúcuá.. Affegurado de peligro ef tar , Ayerobiari coite,

Affentaderas boluer, Ayee bibee.. Affentado eftar el tiempo, Arayyapiribé . 1. One mombĭá ára. Affentado hombre,

Abá

hafme cherecó haguera

ibi apica tú.l. Abá ari-

gui. 1. Atá ndaebeî. 1.

bé.l.Abá apiribé , Vide Alibi n.z.

A

ante

S.

Affentarfe licores , Hûv á. Affentarfe al canto del ban co, Chere bl pirar í af. Afferraduras , ibir ácni cué ra.

Afferrar, Aiquytf.mo. Affeftar con efcopeta , Amofmbocába hecé. Afsi,emonâ.1. Nafi. N I. Afsi anda, Emona oyce. 1 . na oycó.

Aſsi afsi maldiziendo , Y

A:

ante

S.

189.

tú tâmåno. vide E.n.4. Afsi deue de fer, Emonini pó.l.Emôna her.l.Nihéra Afsi dizen que dixo , Emonahei ndayê . Afsi dizen que es , Emona ndayê.1. Aipó enuguý.l . Ayê ndayê.1. Emonayê. Afsies Preguntando , Hi pânga? 1.Hypângâ reá ? Emonapanga? 1 .Tú emo

yamburû. 1. Hiyâmbu-

na pângâ reál .Anef?

rú. 1. Hee que reá. La

Afsi es refpondiendo , Hŷ

muger dize , Heẻ que ref.

' nânga.1.Ta emona. Afsi es fin duda , Aîeté e-

Afsi afsi medio entrebue-

môn. 1. Ayeté cỹ có . 1 . Chacami raê.

no, y malo.Ata ò repitiendo el nombre v., ca

Afsi eftà , Aeboí. 1. Acoí

Afsi afsi,bien es que le aço

hecony . Afsi finalmente , Emônä royre. 1. Emona coite.l .

ten,ó apaleen pig qûe.l.

Emôna rombi coĭte . 1.

tupiripiri. 1. Pochi po.. chif.

Pig que reá.. Afsi como , nabe.l. Yabe. Afsi como afsi yo, &c. Hae éne.l.Haeê . Afsi como afsi he de morir mañana, masvale mo rir aora , Hac éne oyra guy manömo , curýí ca-

nå aroýrê. Afsi fue , Emona raé.1 . Emonal. Emona nângâ. 1. Chacami rae.l. Ayeca mí racó. Afsilo vno como lo otro, ol Ovoibiribé catú nâng . 1.Mocoben . Afsi Aa 3

190

A

ante

S.

A

ante

S.

Afsi mefmo, Emônabe . Afsi ni mas ,ni menos , E-

Afsiento fuelo de la cofa por defuera ,Tebí.l.Tu-

monårimỹ ngatuf. Afsi podrafer que fea. E-

guâ.1.Huguâ . Afsiento , refiduo de cofa

mona aypovpó . 1. Meguaî camí aipó . Afsi puede eftar . Nate ne-

liquida , Tipiqui rê. Afsilla , Picicába.l.Apỳî.

hiný. 1. Na tenè ypohi

Afsir con las manos , Ay př ci.ca.

ný. Afsi que , Emona ro . l . E-

Afsir juntar vna cofa con otra, Amboyepotá.bo .

monaroyre. Afsi fea,Emoningatu que. 1.Ta Emôná reá . 1. Ta

Afsir de alguna cofa, Aye-

Emon querá . Afsi ferà afirmando , Émônané. 1. Em na nangané . 1. Emonanängane reá.

Afsi fera por ventura, Emo naypone . Afsi fuele fer, Emônâ am ?. Afsi tambien, Emonâ abé . Afsido tener , Aypici he-

1.Amboyo popici.

pocog.ca. Afsirie de las manos , Oyo-

popici.ca. Afsirle enredarfe, Añe må ma. ( ngâ) 1 . Aycapá yu á . 1. Ayocog.ca.l.Ayepooî.bo. Afsirfe trabarfe la ropa, . Агоуерссов . Afsiftencia , Hina.l.Cherf ná.

noina.l.Chepó pyndahe recóbo.l.Tenai arecó. Afsidos muchos en dança,

Alsiftir al enfermo, Aŷha-

Oyopopicîncâma ofero

Afsiftir en pie delante de algu o , Aycó hobaque

quiao. Afsiento de licores , Huunguê.1.Tipibi. Afsiento lugar , Tendába.

çibae piri. 1. Ay hobaque.

guyama. 1. A ahobaque . Afsiftir guardando algo, Afhaaromo. 1. Aycó hair mô . 1. Hece mae Afninga aycó.

A.

ante

S.

Ama , vú ai.l.Vú côrôr . Afno Mmboricá.l . Tapiití guaçú . Affolado lugar , Tabeyti pira.l.Taba ymboaypi ra ... Affolamiento afsi , Miâmbába.l. Mbapaguê . Affolar gente , Amocany mbia.l. Amombá . pa . 1. Ayapiti.bo.l. Ayucapá. (bo) Affoleado denegrido del

S.

Affomar el braço

191

Ayeyi-

bapice. Affomar el Sol, ò perſona , Hobapice. Affomar las piedras del rio quando baxa , y los que nadan aflomar las cabeças , Cheacangoroî, v.corci. Affomar lo fembrado , Ho bapice te mýtyma. l . Y coró coroitenytŷma . fffombrado, Ymondiipi-

Sol , Che pirib tv. 1 .

ra.l.Yangmondibae.

Quaraçi rembiâ.1.Qua-

Affombrado andar abifpa-

raçi rembi eçi. Affolear el Sol , Quiraçı

do, Chereçaîté.l. Ayrârő .

chemo piríbytv.l . Che f

A. "ante

Affombrado , lugar fom-

mombirú quaracipe . 1 .

brio Tendás ångbae. I. Cáágu ca tuoba.l . Cáá gui rurí catú .

Amonynyi quaraçipe . Afolearfe , ponerle more-

Aflombrador , que affom . bra,Poro mondiîtára.1 .

no del Sol, Chepiribitv

Poro môngihiyehára . A fombra de mi lo hizo ,

rapi.quaraci.

Affolear fecar al Sol , A-

quaraci rché.1.Quaraci chemspiribitů . 1. Acaî quaracipe . Affomado eftar medio bo-

Cheri oyâpó .

oyerobiâ 1.

hapé

Oyecoramo

cherché oyapó .

rracho , Açabeĭporâtă. 1.Chereça guiri.

Affombrar hazer fombra

Affomar à otro à ventana ,

Affombrar la caça , Açoỏ môndiî.ta.

& c. Ambo obápice .

Am3ing.mo.

Affom-

192

A."ante S.

A.

Affombro,Mondii. 1. An dit. Afpa de madera , ibiráyó

ante

S.

cibae. 1. nëë ngacî yara. Afpero hazer , Ambo po aýmbé.bo.

aça. Afpa hazer , Amboyôaça ibirá.

Afpar , ibirayoaçá pĭpé Amof. Afpera cofa al guſtỏ , Haymbé.l. Aímbé . 1. Yohá. Afpera cofa al tacto , Ha' ímbé.l.Y ya pecorôi. 1. îohá .

Afpero intratable, Y yabai bai catú. I. Ypoi hucatú îhe.

Afpero monte , Cáá án.l. Cáá ánâmbuçú.Cááyyai. Afpero pajonal , Capiiti bai.l.ñuaí. Afpero que frunce la bo ca, Poro apec mombi.

Afpera voz , nè terő tero.l.nee quéqué .

Afperjar rociar , Ahipii. ta.

Afpereza de monte , Cáá ânândiba.

Afpirar anhelar , Che abú. bo.v.Pĭtú .

Afpereza de pellejo,Mbae

Afquerofo ,que dà afco, Po romboyeguârû . 1. Po0 rombo piarv. 1. Porombo pi pichibi.

piriti. Afpero agrio , Tai açi. 1 . Hai açi.l.iohá . Afpero camino , Peaíba.l.

Afquerofo que tiene afco,

peabal. Afpero filicio , A óyohácatú

Yeguaruçé.l.Ypiápichi bibae.

1.Cabayú rague ypobabi ra.l. Mbać rague popé .

Afta de la lança con hierro ,Mf.l.Mfni.

Afpero de condicion , Abá Pia pochi.l. hecó abaí.l. Guatâ mof.

Aftil de herramienta , 1, 1 1 .

Afpero en hablar , Yne

ngâtabae . 1. One

Afta de lança fin hierro, my iba.

nga-

Aftil de herramienta , maçorca de maiz delgrana do,

A.

ante

S.

do, Hufo. La punta de la

A.

ante

193

T.

po ayatĭcá.

flecha , que fe diftingue de la caña , v. Hey.

Atacar vestido , Amboti áó.

3.

Atado hombre, v. atajado .

Aftil poner , Ai ibon . Ngå .

Atajada cofa con pared, Ymoněmbia pi ĭbiâtä

Aftil quitar,Ai bó.Ay im boí.

Aftilla , ibirá rai cuê. Aftucia , Caracatú , l. Cararaí , l , Ruí .

φιρέ . Atajado hombre,perplejo , Abá ecón âpyty,l.Abá në mombi.l.Abanemân gei.

Aftutamente , Caracatú há pe , 1. Cararaíhápe , 1 . Yruihápe .

Atajadizo de pared , ibi atanembia hába.

Aftuto , Abá caracatú , l . Ycaracatubae ,l . Y cara-

Atajando falir al camino,

raí catúbae .

Atajadizo, cerco,apë.

Ahá peraye rupi, l . Ace hayépe.

Atajar con pared , Amồmbia ibiatâ pipé , l . ibiata

A.

ânte

T. pipe ahoquecy , mô . 1 . Amo epica.

Atabal ,atambor , anguá . Atabalero que lo toca ,An guá mbopararâhára , 1 . Anguá mbopuhára . Atacado arcabuz , cargado,Mboca ypobaé . Atacar arcabuz , Ambopó mbocába I. Ayapipi , 1. Mbocá pó aîaticá, l.Ay çoçómbocapó. Atacar cohetes ,Tatabébé

Atajar ganado rodeandolo, Ahoque comfmbá , l. Mỹmbá aymam . ngå. Atajar inte tos ,

Ahecó

oquec , 1. Ahemýmsa oquecy , I. Ahemyn.ôâ morangûe.bo . Atajar la yda , Amorângue yhohabanguera , 1. Yohabanguera ahoquect. Atajar la obra, Anilo poi , 1.omm Bb

194

A.

ahte

T.

1.AmCmboí.l.Omoçandog hembiapó . Atajar la fangre , reftañar, Amombitá hugui.l.Am bohugui píg. A tajarlo que huye , Ahoqueçỹ. mo. I. Ahenondeá. Atajar murmuracion, Che rapi chára angaó namboaye ucári , 1. Amom-

A.

ante

T.

mo.l.Apipiù. 1. Ruí. Atar la hamaca , Añôtf, l. Anapуtf.mo . 1. Ahopatỷ.m3 . Atar la hamaca afsi mif-

mo,Aye opatf. Ahopa ty, a otro . Atar la cabeça à otro, Añâ cảmbua ( bo ) l . Añichng mombi.ca . Atar la cintura ,

Aycuá

bor cherapichára curá agui , l.Ndaicuráucári .

quâ.bo. Ay cuám mbi . ca.

Atajo, Haîè, v.pe. 10. Atajo de ganado , manada ,

Atar largo , Amôçmbu ;

Mymbá apуta,l. Mymbá reif.

Atar las cabeças de la pa-

"

Atalaya, Mañândába. Atalayar , Amâna, nâ . Amična (nga) Atar, Anap tim8.1 . Ayoqua.bo. 1. Amombi. ca. 1. Añôtý.mo. Atar algo en vn palo , para Ileuar en ombros , Aypi taquâ.bo.

cú.bọ.

ja para empleitas , &c . Añâcâpe. me. 1. Añacâmbĭ.ca .

Atar las manos , Aypoquâ. bo. Atar las manos atras , Aypoca y yiba yyatucupé coti ypoquabo. Atar los dedos de las manos , Ayquâ apуtimo.

Atar Abien, napitŷngatú . bo..

Atar los dedos delos pies,

Atar corto, Amoçambatú.

Aypÿçaấpуtf. Atar los pies , Aypiquâ. bo.

bo.l. Amo cambaturf. mỏ . Atar floxo , Añapytŷ cata

Atar mal , Anapytŷngaí. bo. Atar

A

ante

T.

Atar reciamente, Aioqua rata.mo.l. Anapуtý ngâ ta.m8. Atarfe la cabeça, Añeicam buâ.bo.l. Añeacâmombi.

.A.

ante

T.

195

Atentamente, Yeapiça cá hápe,l.Yeapiça cá catú hápe,1.Yeapiçabi hápe Atentadamente , Yeapiça cá catú hápe , 1.Henondeá hápe.l.Caracatú há

quà.bo.l. Ayecúámôm

pe, l. Yruí hápe, 1. Mbegue hápe . 1. Haihubá ca

bi.ca.

tu hápe, 1. Haihubá há-

Atarfe la cintura Ayecúá

Atarfe ,turbarfe,Cheropá . bo.l.Acanỹ . mồ . Atauiar, Amboieguag. ca.

pe. Atentar algo , fi eftà blando, Ahûngá.bo .

Amonëmondé catú.bo.

Atentar manofeando , Aya

Atauiarfe ,Aieguag.l . Añë mandécatú.bo.

Atentarfe afsi mifmo , Aye

Atauio ,Yeguácába , l.M32 tyro hába. Atemorizado, Ymôngihiîepira.

Atemporadas, Hepeña pe namo,1.Haye haîê. Atemoriçar , Amongihi yc.bo. Atenaceado , Quypapipé ymôapicha mbira. Atenacear , Aypichä quỹpã pipe. Atencion , Yeapĭcacá , l. Yeapiçabi. Atender,Aiepiçacá . bo.l. Aveapicabi.bo.l . Anemoroỹrő.

biqui. bo.

abiqui. Aterecerfe de frio, Cherâî tereré roĭagui. Atericiado , Teçá yúbać. Ateftada cofa, Y mbo apĭpipira . Ateftado eftar algo, Yîapi piof. Ateftar, Ayapipi.ca . Ateftiguar , Ahenoî hecha cára. Atiempo hasvenido, Agui ietei nderuhába. Atiento bufcar , Aypobibi hecábo. Atinar con el camino, Aba he peupe . Bb a

Ati-

A. 196

A.

ante

Atinar con la verdad, Aba he hupiguarupe. Atinar por fofpechas , cheremimoa rupibé , mbae rari.l. Hoa catú cheremým

ante

T.

T.

îng.l.nda yte ru-

gûai cheremŷmoa. Ati vengo , Ayunde piri . Atiçador , Tata rapĭ nândá

Atorarfe algo , Opak. mo. 1.Onepyty.mo . Atorarfe el bocado al que quiere tragar mucho , camẩmbú Cheyiribi cherembiú rendama. Atorarfe el bocado en la garganta opaa cheyurupó cheya ceopé.1.Cheyaceo obapyty tembiu

ra. Atiçar

auiuar el fuego ,

Ahapinacátá, Atiçar quebrando las brafas Ahatapy ingá . bo.l. Ahatapyiniog.ca . 1 Atolladero Apaçurucába .

ari. Atortolado eftar, perder el tino , Chemonambi îoobaque . Atorarfe vnos con otros, Oyopipi.bo.ca.l . Oyoe beati.bo.ca.l . Oyoebea

1. Apaçurúg . Atollado eftar , Che apaçu rú guiten . Atollar á otro , Ambo apa

tipiquiti.ca . Atormentado de

malos

penfamientos , Cheremymo angaí chererecó

çurú.bo .. Atonito , aturdido eftar

aíbeté . Atormentado en el cuer-

Che acanyguy tena . 1. Cheres águýtěná . Atonito defuanecido , Che

po , Heté herecó aypi-

reça guiri Atonito efpantado eftar,

có che reté aípábo. Atormentado de malos

Chearacany guiam . 1.

chế..Märäbórimo ay-

penfamientos ,

Temy-

mo angaí che moŷngó

Che acany gui nëmoningo aíbete.

doita . Atorar atraueffar algo , A-

Atormentar corporalmen te , Aiporará vcá hetê,

mopa.mo. pe.

A.

ante

A.

T.

ante

T.

197

pe . 1. Heté arecóaíbe-

Mbaé quíbểẻ mỏy chu

té .

pé ambo aqui. 1. Temỹ quabngue pipé am-

Atormentarfe con peniten cias , Amboaci chereté

boruí, 1 . Mbać hechagu

guiyecoacúbo.l . Gui ye

cá boychupé an boaqui.

recó açicatúbo . Atormentar las feas repre

Atraer ganar la voluntad,

fentaciones Angaipa ya ying chererecoal. 1.

1. Aipichi chere mýmbotára apóucábo vchúpé.l.Ahaihubá y tá che

Chemingecó , 1. Che-

remýmbotára apó vcá-

moyngo ingó aí aí. Atraer a pura fuerça ,Añemopiraquâ Herúbo . 1 . Chepirata hápe aru . 1 . Hemimboacipe

Ambo aqui catú ypĭá.

bo ychupé . Atraer por engaños , Checaracatú hápe amboaqui, l .Ambotabiimboa-

yepé

quibo. 1. Checaracatú

arú. Atraer a fu amor , Amború mború gui yeaĭhubucâ bo y chupê . 1. Aruríhai hû cherché , v. hazerſe

amar. Atraer a fu opinion , Ambo ruí Chere mýmbotá pe herúbo , 1. Amboaqui mbegûe cheremýmbotara rí, he mýmbotára imboyoya vcabo . Atraer con palabras halagueñas , Che neenga più pipê amboaqui . 1. Che nee hee rehé ambo ruí . Atraer

con

promefas ,

hápe ahaĭhnbá ypïá. Atraer tirando àzia a fi, Ahe qui che cotĭ coti. checoti coti. 1. Ahe Atrancar puerta , Amboti იგ oque. Atrancar faltando , Cheaquâ gui hó guihóbo , 1 . çorotúg hae guihóbo . A trancos andar,

Aata a

quâ.na. A trancos andar la beftia

maneada , y la caça como venados , &c . çorotug . 1. Opó opóbo da-

tá . Bb 3

A tran

198

A.

ante

A.

T.

Atrancos leer. Amopapa quâtiá ymônguetábo . Atrafada cofa , Mbae ta-

ante

T.

Atrauefado eftar , Oibábo cherinŷ. Atrauefado eftar con otro, enojado, Ndoroñoâmbo

qniquepeguâra.l . Mbac cuêra.

tári. l. Guatamof oroicó oyoupé . Atrauéfado campo , Aha-

Atràs en lugar, Taquicuê-

pe. Atras mano eftar , Noy ndaybí. 1. Cú mâmő hf-

çá ný.l. Añíraçá. Atrauefar

comprandolo

todo , Ayapacatufl. Aytĭbiró tábo.l. Na mon-

ný. Atras mano poner, Cúpe amoy. ni.l.Nimoy ndai

guréri tábo . Atrauefar el rio , Aïgaçá. bo.pa.

bi.l.Nañonongaíbí . Atràs mirar, Ayeaquicue-

Atrauefar por delante de

rapá hecháca.l. Ayeapá hecháca.

otro , Hobabó aquâ.1. Hobábo ahágui quâpa.

Atrás ponerfe, An mbotaquicuê. 1. Añ'mboe-

Atrauefarfe , Oĭbabo añmof.l.Oibábo af.

bi ycupé. 1. Hebipe ayAtraueffar el bocado , v. có.1 . Hebichuape ai . atorarfe. Atràs quedarfe canfado, Cane cherero pitá . 1. Caneo agui apitá.l.Câ .

Atrauíefa , o atrauefaño, 8

neo racigui ayco hebi-

Haçapába. Atrauiefas del fobrado de

pé... Taquicueri apitá.

cafa,Guarapembĭitá . Atreuerfe , Ndache poro-

Atràs vehir , Hebi chuârâ-

poïhúbi.l.Ndai poihúbi.

mo ávú. 1. Taquicûepe

I.Ndaquihiyeî . Atreuidamente , Mboro-

ayu. 1.

nembota qui-

cueguitúbo . Atrauefada cofa , Oibábo gu ira. l . Oibábo ofbac .

poiḥúhabeỹmê . 1. Tre recó habeyme.l . Tŷeỹme. Atre-

A.

ante

T.

Atreuimiento,Mboropoĭhú hábey. Tfhabey. Atribulado eftar, TecotêCherecé Aicot be b guitenâ.1 .Cheångeco të be guitênâ. Atribular à otro , Amổŷn-

A.

ante

V.

199

có mararehé létu reháfa.

Auditorio, Hendupára . Aullar el perro , Yagua oya có.guabo.

Aullidos de perros ,Yagua yaceó.

gotêbê.mo. Arronado con trueno , A-

Aumentada cofa , Ymboubi

mâçün rem mocañỹ . Atronado de espanto , Ya-

1. Ymboycocé pira . Aumentarle , Anemboubi-

canybae qui hi ye agu . Atronado loco, Yyáraqua

cha. bo . 1. Añ yrůmő. m3.1.Añembo eta.bo.l.

acanypiri.l.ital. Taro-

Oyeapiritarv . 1. One-

Þá ât . 1.Y yaraqua ácâtâ.

moytary. Auméto , Ymboubichahá. 1.Yrumőhába .

Aturdido de golpe , Heça gufri o apihaguêra gui . 1.Apihague remy mỏciny.mo. Aturdir, Amocany, mo . Amôeçá guiri.bo . Atufar el cabello , Añapŷ

chá pira .) .Y rámombira

A vn. Aubé.l. Bité. Aunados entre fi , Oñê· moýri oyôupí. Aun ay dia,y tiépo , Ndéí-

ára. Aun hafta el infierno, Añâ rêtâm bé aubé .

yoyacatû.

Aun los demonies huyen

A.

ante

V.

Audiencia lugar, Tecó mâ rå rehe yerurê hatiba. 1.ibiray yaruçû ñềmƐnoondi pe.

Audiencia los juezes , Te.

del pecador. Ana tiro . tê angaipábae gui oñëguîhê. Aun no , Tiroêté. 1. Ndeí tirôeté. Aun no dizen que , Ndey yê.

Jun

200

A.

ante

A.

V.

Aun no he acabado de co-

ante

V.

Aunque no me lo diera , yo lo tomara , Chebe

mer,Ndaeî gui cáruábo

omeengevmo yepé che.rânge.

Aun no yo ,

Ndacî rân-

ge. Aun no por effo, Ndeíteć . 1.Ndahaubić . Aun no quiça , Ndei nipo. 1. Mguay camf ndeí. Aun no tú ,

Ndereîrân-

ge. Aun por effo , Ane bé.l.

Neyteė.l . Ndaeteé . 1 . Haubié .

ne dioguâ. Aunque no quiera , Oypota rey ipe .. Toipota rymé îfé . 1. Oipotareynpeî. Aulencia , Tibeyma.l . Oym'nema.l.Cherog piréy.l.Og pircỹ.1. Haquicue. Auencia hazer , Aha cûpe. 1. Naicôténe . 1. Nda chetibicéne .

1. A

atá

gui hobonc.l . Ndy chuAun no viene , Ndel cubo rânge. Aunar juntar , Amañoő ,

bícêne. 1. Na yndiché-

ne.

Nga.l.Amoyr . mů .

Aufentarfe de repente , A ha biari.l. Acañybiarí .

Aunarfe, Onopytybo . mo . 1.Yôvôcog.ca.l . Ndo yo

Aufentarfe huyendo , Nda-

ecoabii.bo.l . Onembo-

chetibi gui yabapa.l.A-

yeçeá.l.Onombcorĭ. Aunaríe los buenos para

Aufente , Oycombae . 1 .

canŷguiyabapa .

el bien ,Ymârâugatú O-

Oyneymbac.l.Tibeym

nemboyeceá . 1. Oyoçoó.l. Ónô mbo ori. I.

bae.l.Oynymbać . Aufente andar efcondien-

yoyo cog tecó má an- : gaturehé. Aunque, Yepe.te.3 . Aunque no,Eymbé. 1. Yepé ey.

dofe, Aycupeóg . 1. Añë · miguitúpa . Autor Monongára.l.Apo . hára. Autor del mundo es Dios, Coára

A.

ante Vivotal.

A

ante V.

con

201

fonante. coára môñângára Tůpa.

Oioaihu mendára , 1 .

Autor, y caufa del pecado

Oyoguerecocatú.

es el demonio , Angay-

Aveniríe ,

pá apoucahára: ananga.

Oreyoyacatu . Avenirfe los difcordes ,

Autor, y caufa de nueftros bienes es Iefu Chrifto n.S.nanderecó mârângatú mônângába Iefu

concertarfe,

Oyoyacatú oyó abibae, 1.Oyoecó tatébae oyoyâ catú .

Chrifto n. y.Tecó ma-

Aventador para el fuego,

rangatú apóucá hába-

Tatapequá. Aventajarfe, Añeqûâ , v .

m3jx.n.y. Autoriçado hombre gordo, y hermofo , ångätura. Autoriçado hombre gra ue, Abá yepoĭbúbucábac. 1. Aba hecopohiî catú.

qúâ.6 . Aventar , Ambobé bé . 1 . Ahabiyú mbobebé. Aventar defechar de fi, Ay tiapii.ta.l.Aiti.ca . 1. Amondo chehegui .

Autoridad facultad , Opo-

Aventar mofcas , Amondó mberú.

guipe mbae rerecohába. Autoridad,grauedad , Po-

Aventar penfamientos ma • los , Aíti chepĭa môn

hiî,l.Pothú .

A.

ante V. confonante..

Guirá poAve de rapina , Guirá rú. Avenida de rio , iriguaçu , 1.Tiguaçu . Avenirfe bien los cafados ,

bove

guetá pochi.

Aventar trigo , Ambobe bé abati mýri. Aventajado en fu oficio, Anequâ ngatú cheñângarequabarí.l.Cherecó mêê ngábarí. Aventajar , mejorar dando, Ameguaçú y chupé,l.áê catú upé amee Cc agui

200

A. ante V. fonante.

con

confo-A

ante V. nante.

aguiy cí. 1. Amombae guaçu. Aventajarfe a los

A.

otros,

Añoquâ cherapíchára. Aventurarfe , Ndaicaihú bi.l.Taveaf hupcá guí

bae aypó. Aver peftilencia , Mbábà nico. Avertiempo,ocafion , caufa de yr, Aguiyeteí che hohába.

hobo.l. Tahá marändu .

Avergonçar.v.afrentar.

pé. ! . Tapitá mârându-

Averiguada cofa , Ymt o-

pé. Aver abundancia de comi-

yohupi Averiguadamente , Hupi

..da , Yûpi poro aocê.l. Onem&mbucá mbae.v.

catuhápe .

Yehucatú

hápe.

apií. Aver dificultad en yr , Y

Averiguar, Amboyebû.pa . bo.

Y yabaichehó.

Ave,Guirá.

Aver falta de comida , Ndi abo. 1. Tembiundipóri .

Aves de rapiña, Guiráporú.

1. Caru aí. 1. Caruey.I .

Aves domefticas , Guira-

Tembiutibey.l.ibirá rå 1. câtf. Avergonçado quedar,Che ty guytena.

. Chequi

chequi au gui neapireỹmỏ . Avergonçar, v. (verguença) Amôt?. I. Amongaí. 1.Ćherumbřgcí.

mymbá. A vezes yopĭrú.v.peré. 1 . A vezes cantar , Oyopira yporáheita. A vezes hablar , Oyopirú oneenga. A vezes fi,à vezes no E.9 . Avecindado, Onemộtapiá baé.

/ ver menester tener ne-

Avecindarfe Anembo ta-

cefsidad, Aycotebe. Aver mucho tiempo que

piá, bo. Avecindarfe a otro llegar

pafsó imkaypó.l. Arím-

ཎྞཱ་ fe, AnGambiyo.bo.l.Ans amun

A,

ante V. confonante.

amůndá, bo.pa. Aviade hazerlo el ? Oyapó eté , l.Oyapó eteamo. l. Oyapo amôpaé? Avia de fer afsi?Aneramo. pać? Avian de quedar algunos? S.no ,Oquabébeé amo. • pać? Avian quedado algunos aparte, Hequâbéé amó bina. Avifado hombre , prudente, Abá mbae enon deá hára y yaraquaá catubić.l. Poroen3ndeahára Avilar , Amömörându. 1. Ayquaábee y chupê . Avilar a la partida , Amo… morandú guiyupabóca. Aviſar de mano en mano, Amomorandú yoapia pi. Avifar de paffo , Amomorandú guiquapá.l . Guïhobo. Avifar,dar de codo , Aña- pêcâî. Avifo, Morandu.l . Poran. dú . Aviuar al deſcuidado , Am

A.

ante

V.

con- 203

fonante.

boa piçapú. Aviuar al defmayado. Am • boapiçabi. 1. Ambo aquaaba.bo. Aviuar al que duerme , efpantandole , Amondiî , 1.Ayque mondiî.ta. Aviuarle afsimifmo , Anem bo quaabá. bo. Añêmboqui ref.mo. Aviuarfe el fuego con el viento, Henditatá ibi-

túpe. A voces ,Oçapucaî çoroghápe.

A.

ante • Y. Z.

Aob Axedrezala ropa apîa.l.áópŷof.l. áó yya, piabaé. Axedrézar. Amboapîa áó. 1.Ambopfafáó . Axorca ,ò manilla , Mbor. 1.Poi.l. Poapi qui , à. 1 . piapi quiyá. del pie. Axorca ponerfe , Animbo poapiquiyâ.bo.

Axuar de cala , Ogpipiara. 1.Yporupi, áó tembiporû. Cca Aze

204

A.

ante

X.

Z.

Azerada cofa,Quarepotia

B.

ante

AJA

Badea, Sandiá.

1 târi vmboyaripi.l.Ymo

Bagre, Mandyí.

atambi quarepotiåta pi

Bahear , Ayepitu ...m3.

-pé. Azerar,Amboyahecé qua

moca

Bahear con lo que tiene en -la boca , Chemboi og.

repotiâta. Azero,Quarepoti âta. Aziago dia, Arapânë . Azul,y verde, Tobi.l. Ho bi.. (cang . Azul claro , Hobi heçâAzul obfcuro, Hobi hv. Azul hazer ,Amboobi.bo. Azul ponerse la feñal del açote Hii mby.

jóg. Bahear la tierra con elSol , Oti mbó ibi. Bahear fe lo que eftà calien te, Hacuotŷmbó. Baho de la boca , Yurutým bó 1.Yurupitu . Baho de la olla , Yapepó týmbó.l.Pita. Baiben,Apagui. 1. Aguia-

Azul ropa , áó Hobi.. Azul boluerfe negro , HoA bion mov.nâ.

gui.l.Coçog.l.mopy. Baibenes de la canoa , igád

Azul medio azul , Hobi ho bi.l.Hobiâta.

ra agui agui. 1. iga yeroá roá.l.igára apá guï.

Azulexos ,Ytaobi.

B.

ante

A.

Bailador, Yeroqui hára. Bailar, Ayeroqui.bo. Bailar en corros afsidos, Oroyêpopici oroyero-

Bacin, ò feruicio , Tepoti hapé.l.te poti rirú ... Bacinilla,Tirirú. Baço parte del hígado ibi úpia . 1. Pereb. 1.Perebí. Bachiller,hablador , nem bii.. neepi piibae. 1. neêngice.

499

quibo. Baile , Yeroqui. Bala de arcabuz , Mbocabayi. Baladron , Abá ñcengice ang..Maraé éteibac.l. ne qui rábaê. Baladronear, hablar dema fiado,

B

ante

A.

B.

Balar animal , bae. "

205

A.

cué cué.bo.l. Acute cù-

fiado , Anetteŷ tef .l. Anee quirá . Balanças de peſo , haëmbé yob.i.

ante

ref.mo.l.Cheagui agui. bo.l.Che apagui pagui.

Peçú

bo.l.Che gui gui.bo.

Oñèhé-

Banco Apicá. 1. Tendá.1. Ibirapé.

Balbuciente , Abá nêê pi-

Banco de pies pofticos ,ibi

tápĭtá.

teŷbae. 1. Oŷndeíbae.l . Oycoeíbae .

rape yyibabae. Banco redondo , Apicá I apů . Bañar ,Amboyahug.ca .

Baldo, neengaí.l. neemâra.

Bañarfe , Ayahug ( gniyabû ca) 1.A vepiréî.

Baldia perfona , Abá ecó-

Baldonar, Aneengaí, l. A nêémára.

Balfa ,itapába.

C

Bañarfe de fudor , Cheriaî bo ciri.ca.l.Cheriai.pá. . Baños de agua caliente,ita

J

Baltero piloto,itapá ropitá cocara.l . itapá rere. quâra. Baluarte paliçada, ibirá.l. corbirápem big

cuyahú cába .

4d

Baños el lugar , Yâ hucápedid Baptizado, Ymboyahupi. I.Chriftiano oycóbae . !.

Ballefta,Guirapá mýri 1.Yyapiramo mbi. 1. Y mo Chriftiano mbira. guirapapé . Ballefta tirar,Amondó hur guirapá pepipé. Bambalear hazer ., Amo uçv.mo.ngâ.l. Amboa gui.bo.l.Ambo apagui. bo.l.Amocoço.bo . Bambalearfe , Aüç

guite

cóbo.l.Anemboceé.bo . 1.Checarecare.ms.1.A-

Baptizador, Poromboyahu hará.l. Y m3 Chriftiano hára. 1. Tupa rairamo Poromsingohára.l.Poroapirâmohára.

Baptizar , Amo Tupa raž . bo.l. Aya pirâmo. mỏ.l. Ayahug.ca.l.Amo Chri ftiana.mo Cc 3 Bap:

206

B.

ante

A.

B.

ante

A.

Baptizarſe, Ahemo Tupâ raĭ. 1. Añëmô Chriftia-

cócatúbae.A Caáïguâ• ra.l.Anamfn

no vcá. 1. Ayeapiramo vcá.

Barbaro en hablar.neetabi rerequâra.1 . Yneen-

Baratar , baxar el precio, A nbohepi mŷrfAhenoi Thepimуrf. Barato, Hepi mŷrf. Barbacoa ,Taqua pembi. Barbacoa para affar carne , mocaêtád.mocae Itá! Barba del hombre , Mentum , Tendĭbá. Barba el pelo , Tendïbaá. Barba de otros animales , azi,Ambotá. Barbada de cauallos , Cabayu cymima. 1. Cabayuyurumombicába .

garú ymbae... Barbaros fin gouierno, Mboro quainoguerecó Ymbae.l.Tecó catubae. 1. çoo recó : rerequâra. Barbechar, Acopeí. bo. Rarbecho, Copeihaguê . I Barberia , Tendĭbaá apindabá.

Barbero, Tendiba apindá ra. 1. Tendibaa apohá~ ra. Barbirrojo , Tembĭbaabỹ-

tã.

Barbado efpeffo , Hendibaá anâbae.

Barbote, Tembetá .

Barba hazer, Ahendĭbaáa-

Barbote ponerle , Anemo emberá.1. Anofcherem .

. ms. pf Barba larga , Tendibaabu çú.

Barda de pared , ĭbiatâaço

Barbar, Cherendiba àocê. 1. Hoquirâm dibaá.

betá. Barco igarata mýri.

Cheren-

Barbara gente, Aba yyaraquabymbac.l.Tabibae . Lylaquabecó ymbae, 1 . Tecócatúbae.1. Abate-

îába. Bardar, Ayaçoí ibiatâ. 1. ayâpiraçoi ibiata. Barloar enemigos, Oñôm" boyâ.1 . Ono yrårő oyde hé.l.Oyocici Ono yrårömô. i

Bar-

B.

ante

A.

Barquero que gouierna, igaratáco cára. Barra de hierro Quarepóti guaçu.l.pehe guaçú.l. quarepoti á. Barra de plata, Quarepoti tŷpêcê guaçú, l. Y água çu . Barra de puerto,imbiaçá Barraco,Tayaçu hapiabae. Barrancá , ibieçapyca.1 . ibiäng.

Barranca del rio , ibiâng. 1.fe çapycang. Barranca grande , ibi am bucú.l.ibi çapуcângua- i çú.

B.

ante

A.

207

Barrer, Aytipeí (yábo. 1 . ybo.) Barrer llegando la baffura con tiento ahaubá ĭtipe yâbo. Barrer lleuarlo todo, Ayti biró herabábo.v.Pĭ. 7 . Barrera ibirá pembi. Brrrero de antas , Mborebi iguába. I.Tuyuguâba. Barreta de yerro, Crs . Barrido ,Ypeíhague.l.ypei piré. Barriga,Tié.l. Tacapé . I. Tebé.l.ibiguá.v . à n.2. Batriga abajo , Guácapé bo.

Barranquera , ibiabiambu icú. 1. ibiçapicanguaçu .

Barriga arriba , óá tucupé-bo.

Barrena,ibiracutu cába. 1. ibiramombucaba . GuaJ rá.

Barriga arriba ponerfe al

Barrenade , Ycutupira , I. Ymombupirera. Barrenar,Aibiracutú , ca 1. Aibirá mambu ,ca.Ay -

přguárá.

Barrenar por muchas par-

-

tes, Aycutúcutúg. ca. 1. Avmombá mồmbú , ca. 1. Aipiguará .

Barreduras , itipei haguâra

Sol Ayepiape .. Ayeacapé pé. 1. Ayeĭbi gaapé. Barriga de ollas, & c.a 2 . Barriga grande, Tieguaçu. 1. Hebeati .) . Pitui. Barriga lo contenido en ella Tiepó . Barriga, lo que contiene el vientre.Tacape, l.Ha capé.l.Hebé . Coup Barrigon , Aba ebeat . .He.

**

208

B.

ante

A

Hebeatf. 1. Hebeagua çu.l.ibiguâá. Barril,ibira nae.l.ibiraiá. Barril chico, ibira nae my rf. ibiráïá mýrf. Barro blanco, Tobåtf. Barro colorado , Tapyta.

B.

ante

A.

Bafta perfona ruda, Yyâra quaa anabae . Ynacan " gatumbac.l.Animf.

Baftara ya

Aguĭycí po

rae. I. Aguiyei ruapaga. Baftara ,refpondiendo, A-

Barro de loca,naev. Barro hazer, Ayapa yucá tu yûd, Ayapó tuyû. Barro hazer de loça , Aya Payuca naev. Barros del roftro , Arli. Barrofo hombre , Y yâriíbae.

guiyeim . Baftardo , Mendarerai ne-

mynguêra. Baftear,hechar baftas , Ahe cybő. mo. Baftimemo, íúpi. 1. Tembiú. Bohiîtá , 1.Mbiú . Baftimento aparejar , Añë

Barruntar , Aymoang , l. moça naiupirani.l . bo hiîtá guamari añëmô-

Anemoang. Bafcas,Tenditendi.l.Piá pichibi. 1. 2? tê.

Piá abae-

Bafta, Aguiye, 1. Bafta cofa grueffa , Ypoina.

. çaena Bafton, bordon ,Mbococá ba.l. Mbopeçuâ.1 . Mbo peguâ.. Baffura , iti, z.

Bafta cofa gruefla de pes

Ballura barrer , Aitipci. Yâbo.l.bo. don

les, &c. Ypóana abiyu.

Baflura coger , Aiti yará.

1.Ypóguaçu rabiyû.

pa.l. Aiti mondo.ngi.

Bafta del colchon , Hecybg cuê .

Baffura arrojar , Aiti rey. ti.ca.

Bafta ya, Aguiye ima. Bafta ya ola , Aguiycima-

Batalla, 1. Miâmbába.l.

queabe.l.Aguiyeti . Battante, fatis. Ayê 1.pỹtie.

noyrarő hába.. Yô guerecó ay hába.l.Oyoepe ñândába. 1.

Mârândequâ-

B.

ante

A.

quâba.l. Mârâmon . Batallar,Oñoyrârö . mö.l. Oyoguerecoai.1 , Oyôe-

B.

ante

A.

209

Baufan hazerà otro , Ambotapana.l.Amboyuru-

hé opocó.ca.l . Opuâ ovoehe.l.Amârâmönä. 1.

yaîymoma . Baxa cofa colgada, Yê acecóibif.

Ymârândequâ .

Baxa cofa corta, Atú.l.Ca-

Batata, Yeti. Batea,ibiranaëguaçú . Batir gueuos , Amboicú vruguaçurupiá.1. Aymo na.l.Amboaí.bo . Batir las alas el aue, Oye-

1. rapé.l. Pe.l.Atúpor 1.Atueteí.l . A turf.l.Atu rŷngatú.l.ibif. Baxa cofa poco , Ypebâta. 1. Ypépiti. 1. ibifpiri.l. Y pecerf.

peteg.ca.l . Opepé.l.Operereg.bo .

4 ŷbf. 1. Mâ Baxa coſa vil, A

Batir oro,ò plata , Amom-

Baxa darla cofa, Oñombay bf.

bé quarepotí. 1. Amʊ pi rerfymombébo.l . Amboapêruí. Bauas ,Tendi guaçú. Bauas colgar, Tendi oçiri. 1. Tendi henëmbai . 1 . Tendi paîguê. Bauaça , Tendi tendĭ.l . Tiyui guaçu . Bauear , Amboú Chetendi guaçú . Bauofo , Hendi ayi .

rânguârf.l.Mane .

Baxamente fentir de otro , Anemoangaiby hecê. l. Amoaybf guinemoângapé. Baxa perfona de cuerpo,

Ypéb.l.Carapé.l.Carapebfl . Mýrfi . Atürf.l . Aturú.l.ibif. Baxar algo con la mano, Arovi.bo . Baxar algo de alto trayen-

Baufan , bobo , Tapan.l . Tabi.

dolo,Vt ramas ,amboye

Baufan eftar hecho , Cheyu

boyeroábo .

rúyaî guiama.l.Chetapa ná guiama.

roá.bo.l.Amboapáim-

Baxar cuefta , ibi årupí agueyi.pa.bo. Dd

Baxar

210

B.

ante

A.

B.

ante

A.

Baxar hazer,Amoeyi . Am-

Herfmbae.1.Túnda hé-

bogueyi.bo.pa . Baxar hazer baxando jun-

ri . 1. Yyaŷbf ynë mo nâng .

tamente, Aroyi ( heroi bo.) Baxar la cabeça concedien do ,Avé aibi.l.An ácân gaibi.

B.

ante

E ..

Bebedizo , v . v.n.1 .. Bebedor de agua , Yguare . 1.ïúceral..

Baxar la cabeça , reuerenciando , Ayeti ychu .

pé .

Bebedor de vino , Caguâ-ra.l.Cuguý guacé .

Baxar las aguas del rio , iociri.bo.l.Tiçog.ca.1 .

Beber agua , Aiú . 1. Aui (iguabo . )

Tiyequiîta.l.Tipá. bo . 1.Hobápihói.l. iguem-

Beberà tragos , Aytiquicú.ca.l.Ayiquiiri qui-

bé obeyâ.bo . Baxar los ojos,Ayéeçaïbi . 1. Ayeaïbi.l. Chetindi.l .

cu.l.Ayiquiciú ytiquicú quicubo .

Cheyeibi.l . An acâng .

Beber de golpe , Ambocuruçú yguâbo.1 . Ayeacei

aibi.bo. 1. Ndayaupíri.

yguâbo.l.Amboberabő

" Baxarfe, encorbarfe, Ayeat bi.bo. Baxarfe humillarfe, Anem boapipé. bo . 1. Añềmůmýri.bo. Baxeza , Tecóafbf . Baxio , Ytaipá. Baxo hablar , Ahebobog. bo.l. Anee mbeguê.bo.. 1. Anê ruí.bo. Baxo hombre de linage, Abañe mohangaíbae..

te yguâbo. Ndaycapiçacaî yguâbo.

Beber en competencia, Oroñoñoquâ nöqú ca. guâbo . Beberyerua Acááïú . Beber medio emborracha dofe , Acáú guyñemboça guiribo.l.guýnembo çabe ipórâtamo. Beber, v comer , áû.l.Háú . (guâbo)

Beber

B.

ante

E.

Beber foruiendo , Aytiquicú.ca.

B.

ante

E.

21 !

berecóhára.

Beber vino, Acáú , l. Aú câ

Benigno roftro, Tobá poroporiahúbe recó.1 . To

guy . Bellaco, Pochi.1 . Angaipa ,

bá yérá poriahúbérecó.l.Tobá poriahubere

1 , Mára. 2. 1. Mârâna.l. Aí.

có yêracatu . Beodo, cabeĭpó. Berças, Tayao. 1. Hó gua-

Bella cofa adornada ,Ymo porâng mbiré . 1. Ymbo yegua picandeá. 1. Yca

cù ĭúpĭ. Bermejo, Yápytabac.

tupirietei mong ipi. Bella cofa de fuyo ,Yporan

Bermejo hazer, Amöpỹta. mo.

gé.Ycatupiri. Belleza,Morangaba, l.Po-

Bermellon de la tierra, Vrucú..

rảngába.l.Teá . Bendezir con la mano , A-

Bermellon tierra. Tapỹtä.

hobaçá.1. Ayêpoiti catu

Berros , Cáá apé tai.

Piri.Hecé .

Berruga,Quvta.

Bendezir con oraciones ; Amombeú catú.l.Anem

Berrugofo , Y quỹtaquytabae.

boé catuhecé . 1. Ayti cheneengatú hecé .

Befamanos , Yeruru mbo yâ.

Bendita cofa , Hobaça pira.l.Ypoît icatupira .

Belamanos , faludes embiar , Toýměngatú hei ereque ychúpe.l.Terei-

Bendito fea Dios , Ymombeu catu pirâmo toíco Túpa.

mengatû hei ndèbe : ereque.

Beneficio ,merced , Mbaemeêmbi tef.

Befar deshoneftamente,

Benignidad . Poro poriahu berecohábá.

Befar honeftamente, Ayeyuru mboyâ hecé.1.Aye yuru mbobi hecé. DJ 2 Befar

Benigno , Poroporiahu-

Ayurupité.

7

B.

212

ante

E.

Befar las manos, Ayeyurú

B.

ante

I.

Bien auenturado , Abaecó

mboyâ nde porché.l.A-

catupiri.l. Abá ecópů-

yeyuru mbobi yebi yebinde pórehé .

räng.

Beftial cofa, Hebae mbae . 1.Mbae hebae rehe gua

1.

Abatecó po-

râng rerequâra apireỹ. 1. Ayêae catúbae.

ra.l.Mỹmbába riguâra .

Bienauenturança , Tecó ca tú apirey.Aye.3 .

1.Mỹmbabecó.

Bien auiado va , Aguiyei

Beftialidad, pecado contra natura, Angaipá yyabae

oguerahá.l . Ypóypócatú ohóbo .

tê.l.Tebiro. 1. Cuŷm-

Bien auiado va , Ironice . Ohóohóaú.l . Agui yey

bae ñamôângaipá.l . Yô guerecó. Beftias , çoó. 1. Hébae.1 . Mỹmbába . Betun, Pomo. 1. Mbae pomö.1.Môngába . Bexiga de orina ,Tirirú. Bexiga de pece, Pog , 1.Pog

auaú yhóyhóniraé . Bien difpuefto, gentil hom bre, Abá rechag mårân gatú.l. Abá rechag porang.l.Abá rechag anga tura.l. Abá onemo itars ngatubae.l . Abáctê . 1. ibí cutupiri.

guê.

Bexigas en las manos , Pó piráá. Bexigas en los pies , Pipirúá. Bezerro,Bacarai.

Bien difpuefto , pero con alguna falta , Abá rechag mårângatu tef. Bien empleado eftà ,Yronice dize el varon ,

Hee-

que reá.l. Hŷ yamburú.

B.

ante

I. 1.Hee querá reá. 1. Táque reá.1. Cequereá.

Bibora,Mboi. Bien,Catú .

Bien empleado eftà , dize la muger, Hee que ref.

Bien acondicionado, Ypiá catupiri.

Bien empleado eftà , bien le viene,aruiâ.

Bie

B.

ante

I.

B.

ante

I.

213

Bienes ,hazienda ,Mbae.

1.Xporing chêbe chcao.

Bien eftà, Aguiyêteí . 1. A-

1. Chemomôrång cheao . 1. Yña ruângatú aoche re hé.l. Chearüängatú áó

guiyeí. Bien eftar, ò mal.con algu no.v.recó, in fine.

cúpa cheri.

Bien hablado, Y neengatú . baé.1. Yne pôrångbae . 1. Yneecandeábae . 1 . Yneêyeracatú poringbae.1.Abá neeariâ ngatú.l.Abá oyticatubae. Bien hazer a algunó, Che-

Bien puefto , Oŷngatubae . 1.Oqua catubae . Bien fe le echa de ver que tiene juyzio en lo que ha ze , óá ruâmbeé hembia pó aguiyeí.

1.

Bien fe le parece , óá rûå mbeć.

Che ychupé guara . 1 .

Bieu venida dar , Ereyu-

mârângatú

ychupė.

Ahế chêbe guara.l . Are có catu. 1. Che ychupê tequâra. Bien hazer la cofa , Ayapó catú.l. Ayapó caracatú .

pânga. Bien venir al jufto,Yyâcatú.l.Hoacatu . Bigote , Ambotá. Birrete , A cângaopé .

1. Checaracatú yyâpóbo.l. Ayapócandeá.

Bifabuela , Yariî yoapi. 1. Checĭyarii.

Bien hechor, Chébe yma-

Bifabuelo , Tam3i yoapi.I. Cherurämoi.

rângatúbae.l.Chébegua ra.l.Chébe tequara .

Bifnieto, ò bifnieta , dize el

Bien mandado , Poro endu

varon , Cheremymýnő-

catú . 1. Poro enduce.l.

yoapi. 1. Cherai remymyno.l.Cherai raira, fi

Acé rapîacatúbae . 1 . Acê oquai tabari ocicibae.1. Yyapiçabĭ catúbae acêbe. Bien parecer la ropa ,Yñariângatú chêbe cheao.

fuere hembra (rayĭ); Bifnieto,ò bifnieta dize la muger, Cheremýarýro yoapi.l.Cheremyarýr arýro. 1. Chemêmbi membiré Biu-

214

B.

ante

I.

B.

ante

L.

Biuda, Yme mânobae , 1.

Blanquifsimo , Mors quitf.

Ymênymbaê.1. Mbabi-

. 1.Mon &rý àbatubi. Blanda cofa, cocida , ò po-

yâra. Biudez

Cherembirecó

mano hague . 1. Chemề mano haguê.1.Chem?n dayô api rey.l. Mendayebi rey. Biudo, Hembirecó mânobae.l.Hembirecò yoa-

drida , Huv.!. Havmf Blanda cofa de fuyo, Ypiú cí.l.Haamýcí . Blandamente , Ypiûháre .

1.Mbeguehápe.l . Yruí. hápe. Blandamente coger , Che-

pirey yyipimano ré . 1.

ruí ruí ypicica.l. Aypi

mbabiyâra.

ci mbegué. 1. Amború mború ypicica.

B.

ante

L.

Blandamente llegarfe , Am borul aroci. 1.

Blanca mies madura,Yyapeyu . Abatí apeyû.

Añêm- .

boruí herocica .

Blanco ,Tŷ 4.

Blanda tierra,ibiův.).Hâû ibi

Blanco del ojo, Teçá ibitf.

Bladear lo delgado , Amou v.ngâ . 1. Amotûmú.

Blanco de los dientes , Tai mbit?.

1.Ayaparerécó.bo . Blando de condicion, Che

Blaco para tirar, Hui mom

recó rúcó rú.1.Cherecó

bohápe.l.nybohápe . Blanquear, Am&poti. 1. A. môtf. 1. Amömörötf

Blando de coraçon tierno ,

mỏ. Blanquear la mies madu . ra , Yyapeyú temýtỹmå . Blanquecina cofa , Apatubi.

ruí ruí.

Piaicúbae... Ypĭapiú bac.l.Piafiv.l . Ypĭá a catúbae. Blasfemado, Ymombeuay pira..neengai porarahá ra.

Blasfemar, Ancëngai TuBlafpå vpé .

B.

ante

L.

Blasfemia ,Tapå vрé ncën

B.

ànte

0:

215

cupébo añero.

gaí. Blasfemo ,Tûpâ vpé neen

Boca de eftomago , Picua. Boca de poftema , Toba-

gaihára. Blafon, Checuimbaet ó . 1.

piv. 1. Hobapiv . Boca de rio. i mbĭaçá .

Chen monangatubó.1 . Yer obiâ hába. Blafonador , Oñemboquibae. Blafonar,vanagloriarfe ,Anemboqui tefl. Ayerobiaritefguŷtena . Bledos que no fe comen,. Caarurupita. Bledos que fe comen, Caarurut.l.Caarurú .

B ..

ante .

O..

Boca hazerfe agua el golo lo , Auendi bôcông tef ycarû recháca, 1. • Yyûheîta.. Boca laftimada en los eftremos ,Yuru mbo piqui piqui.l . Yuru mbopi ço rog.

Boca fucia , Yuru quiá.l. Yuuttui.l.Yurútû. Bocado de comida , Yurupotá. Bocado de comida facar de

Bobo , Tapana. Boca, Yurú . Boca

Bocado facar , Ambobú pe tefyurú .

abajo , Obapibo..

1.Oyarúbó. Boca abajo eftar , Oyurú-

la boca , Anomv . rgå.. Amoce cheyûru agui . Bocado de ponçoña , hất giú .

Po-

Obapibo

Bocado mordedura , Tâî mboré. 1. Poroçuí ha-

Boca abajo boluer, Obapř

Boca arriba , Oba ibábe .

gué.l.Yurupipe ymbobú hagûé . Bocado facar de ropa , &c. Ambebú.bo ..

Boca arriba echarfe, Ansno obaibábo . 1. Catu-

Boçal , Tapana . 1. Tabi . 1 . Yyaraquáá bimbae .! . A-

bo hiný. 1. tui.

bo añoro.nga.l.Orura. bo anôn .

nämf ..

Bogo

216

B.

ante

O. 216

Boço, Ambotá. Boço falir, Ambotacê . I. Ámbota aroqui . Bochorno, Píracubó.1. Piriaf.l.ára acubó . Bodas, Caruguâçú.l . Pepi guaçû. Bodas hazer Aypépĭrů,

B.

ante

O.

Bolar de abajo arriba , Obebé oycupiâbo . Bolar de alto abajo , Obebé ogueyipa . Bolar vendo, Ane nambi piçó guiñânâ.1.Che nábi nee guihóbó . 1. Añe mônâmbi bebê.

mo. 1. Caruguaçu amo-

Bolar la fama , Terâqua

.ngâ.l. A yapó carugua

obebé.I. Oñêâçâ¡ terâ-

çú. Bodega, Mbae tetŷro coti. 1. Mbae rendába. 1.

Bollo de golpe , chichon,

Mbae coti. Bodegon , Yupĭ mêëngápé.l.Yupiróga.l . nembi abiquíhápe. Bodegonero, Yúpimeengára.l. Yúpi apohára.l . nembiabiqui hára. Bodoqué ,ibi aquỹta.l.iba apuá. Bodoque de birote,Guirá apia.l.ibiguâ . Bofes neabebuî. Bofetada , Atibeté . 1. Ho-

quâ.

Açúçú.l.çúçú . Bollo de maiz Abati mbu

yapé. Bollos hazer

con golpe ,

Amboçú . 1. Ambápiteçu.l, Ambo apiçuçú.l . Ayambogua , en la cabe ça , Ayapi mbogua idé. Bollos tener en la cabeça de golpes , Che apí mboguá hetá . Bolla,Mbae rirú . Bolfa hazer cl veftido , Yca mambu cheao .

ba peteg Bofetada dar , Ayatibe-

Bolteador, Oyereieré me guâbae.

teg.l.Ahobapetég.ca . Bola de madera , ibirá

Boltear, Ayeré yeré m güâ.l.Aycapá megfâ gui

apuá.l.ĭbirâ apiâ . Bolar, Abebé.bo .

yerépa . Boltear hazer, Amboyere mêgûì.

Bol-

B

ante

O:

Eoltear , lleuar rodando , Amboapayéré.bo.pa . Boltear poniendo la cabeça en el fuelo , Aîeaparóg.ca.bo. Boluer à cobrar el enojo paffado , Anemo yro yêbi. 1. Amboibi chenemoỹrő. Boluer ala querencia, Oye

B.

ante

O.

217

cuerapá cherecó mârân gatugui.1. Ayepiapátecó pochi rehé.1.Ayeapa rí tecópochi rehê . 1. Abagftecó catugui . 1. Amôrångue cherecó mângatú rằnguêra . Boluer, dar buelta , Añâtŷ må.l.Ayere.pa.bo .

biguecohá guêpe.l.Guê

Boluer de arriba abaxo , Ambo oba ibá.

qua guêpe.

Boluerlo la cabeça abajo,

Boluer al lugar, Cherenda guêpe ayebi.bo . Boluer a los pecados paffa dos , Aroyebi Cheangai papá guera.l . Ambo ibi

Ambo ibi echag . 1. ibi coti amôâcâng . Boluer el roftro ameuudo a mirar,Añecotŷ cotfhecháca.

cheangaipa. Boluer a recaer de enfer-

Boluer el roftro , Ayêoba

medad, Cheraci Chem-

1.Ayeati yerobag.l.Aye aqui cue ma? .m3.

boayebi. 1. Cheraci yebi.l.Cheraci yoapi. Boluer a tomar fuerças, Ambo ibi chepirât . 1 . Anemopirata yebi. 1. Cherecó atangue anof yebi. 1. Cherecò cuera

boyâ.bo.1.Ayeaparí.bo .

Boluer en gracia , Añềmbo yecotiahá yêbi. 1.

A-

yéaihubuca yebi.l. Ahe cheraihucue omboibi. 1.Ahe omboĭbi cheraihucué.

aroyebi.l . Anembo ibi

Boluer en fi, Che araqua á

chepirâtarehe. Boluer atras en lo bueno,

bá . bo . 1. Cheraquabi 1. Chearaquaá coite.

Aypoeyarí cherecó mârangatú cué.1.A yeaqui-

1. Che reça coite.

Ee

bérâmŷ

Bol-

B. 218

B.

ante

O.

Boluer las espaldas , Atucu pe bee.nga.Abagfychu gui. Boluer lo ageno a fu due . no , Amboyebi mbae yyarupé. Boluer lo de atras adelan-

ance

O.

dor.Ayebi, Tûpâ vpé . 1. Añëmee.l . Ayeqáábê. Boluerfe de lado , Oïquêbo ayere . Boluer del camino , findlegar adonde yua, Chera-

te, Taquicue rîguâ amo-

pê acigi guitúbo . 1. A-

no enondé . Boluer lo de dentro afue-

yeaparí guitúbo.l . Ayepiapari gui yebibo . Boluerfe Dios hombre ,

ra, Amboyere herequa beyngoti.

Tûpâ abárâmo oñêmôña.ngâ.nândérâmo one

Boluer lo preftado , Yporu Piamboyebi.bo . Boluer los ojos en blanco , Anemboeça tf.l.Anem boça imboyêre .

mona.l.ñanderecó oipi ci.bo ca.Onemôñândé . 1.Onêmondé ñanderecó . 1. Omôngi oyehe nânderecó. 1. ñandercó

Boluer por alguno de pala bra,ahepi chenee pipe .

oguerecó . Boluerfe en nada , Ocany

Anembo yebi hepica.

bra ,Hece aquâtí chera-

mbetel mbacey oycoo canymo. Boluerfé àzia acà ,Qui bon

picha repica. Boluer por la verdad , Hupiguarari , Anara.l . Hu-

goti abág.ca.l.Anemo-

Boluer por alguno de o-

piguara aipicyro . Boluer por fi, Añ? mồmbeu catú Cherecó maraney mboyehú pa. Cherecó maraney piâca añârőñâ

ro . Boluerfe à Dios el peca-

quibongoti guibáca . Boluerfe loco , Añêmbota. robá.bo.l. Anemoaraca nymbeté.bo . Boluiendo de buelta , Che reyâpe . Bomitar ,Ague . n.âmô.l. Ambo yebi.bo.

Bomi-

B.

ante

Bomito, Gu

O.

B.

ante

A.

219

Boqui chato , Yyurupêbae.

.

Bombarda, Pocabuçú. Bomba de facar agua , ire-

Boqui hondo, Yyûrupieté.

nghềhába . I. ipité hába.l.freroyeupihába . 1.

Boqui feco andar, Cheyuru pírú guitecóbo.l.Che yu

"

igaratápe imogûeêhába.

rútýní guitecóbo . Borbollones, Pupú.l.Cum-

beg.

Bondad , Aguiyei , l. Catupiri.

Bordar,Ayquatiá áó . Bordo de canoa , Igapepó.

Bondad del alma , y falud

Bordon, Mbococála.l . Po

efpiritual ,angaruhába . Bonete, Acangaó myrf

cocába.l . Mbopéçuâ . Is

Bonete de picos , Acangao

Mbopeguâ.

hatý hatŷbae. 1. Acân gao hendiabn gabae.

Bordoncillo del que has bla. Apó.

Bonica cofa, Porangf.l. A

Borla. Ambopi. Bornear, Aypepi.bo .

mbay.

Bornearfe, Ayepepi. bo .

Bonito pefcado, Pirápucú . • Boniga de baca , Mbaca re potí. Boqueadas .Yeyurupecá. Boquear el que fe muere, Oyeyurupecá pecá. Boqui abierto, Yyuruyaî, 1. Yyurnpecábaé. Boqui ancho, Yyurupi gua çù.

Boqui angefto , Yyuruobi.1.Yurumŷrf. Boqui afpero,refquebraja dos los labios , Hembe bobogbae.

Borujo, Tati cuê . Borrachera el beber , ça beipó. Borrachera el lugar , çábei pohá.l.çabeĭpoti . 1. çabeipoendá. Borrachera paffarfe, çabei poçâî. Borracho, Oçabei póbae. 1 1.Onemboçabci pobae. 1.çabeipo porarahárá. Borracho alegre , cabcipo ori.l.çabeipóê,âî. Borracho de inclinacion , Ee 2 nem-

B.

220

B.

ante

ante

O.

O. comer tras la vianda

ñemboça beipó ceraí . Borracho eftar,Açabeĭpóguýtẻn . Borracho eftar mucho tiepo, Aré checabeipó . Borracho eftar tendido , Chereroyê piçó cheça beipó.I.Chereiti cheça

pan ,ò harina , & c. Aha quicuerati. Borrego , Obechá raĭ. Bofque , Caá ảnh. 1. Chá guaçu . Bofquejo , Caapi mýrŷ . Boftezar , Ayeyurupecá , bo .

beĭpó. Borracho , medio tocado,

Bofteços ,Yyrupecá cuê. Botador de canoa, iga ço

ataynote che cabeĭpó . checabeipó rata . 1.Che çabeipó herahera.l.Che

cá . Botar canoa , Ayoçog igá

reçá guirinote . Forracho fin fentido , N8m

ra . Botar la pelota , Amombó

boaraquaá bei yçaber tarapó . l. Yçabeipó

mångaïci . Boto,fin punta , Haquaate

mo páé.1. Heça guirirâ mo noterams páé . 1.

Arébae . Boton de flor , iboti quỹ-

omae y cabeĭpó . Borra , Hav.l.Tipiav.l.Ta ,

tå. Boton de flor abrirfe , ibo-

ticuê . Borra hazer el vino , Oñe

ti quyta oyâ. Boton de ropa , Broche,

m3 % caguỷ . Eorado efcrito, o pintado Onemo nânŕbae.1 . O. yeogbae .1.Yyaí. Porrar efcrito , o pintado, Amönân ?. mô . 1. Amboaí . pa. bo.1.Ambo-

áó mbotipába . Bocina, caracol, Guâtapi . Bocina ,cuerno , flauta , pito, & c.mýmbi . Bocina tocar , Ayopi (ypica.) Mim Bocina trompeta , bi tarará .

yeog.ca. Borrar el raftro de otro , y Bra

B.

ante

R.

B.

ante . R.

221

Braca medida , Açe yibá

té.l.Aibeteí chererocó.

piçó mbae râänga. Braçales para cargar, Pepú.

1.

Braçales afsi poner , Amboрepú. Braçaletes , Poapĭquiâ . Braccar , Ayeyiba nätŷmv.ng..Aye yiba mapy.mo.l. Ayeyibámom gué.bo. Bracear llamando con las manos , Ayepoérú . bo . 1.Ayepo yti henôîna .

Nanderei

cherere .

coat.

Brauamente mucho, Aibe tei.l.Nandetei . Brauear,Guâtamoí aycoguitecóbo.l . Mârâmara etcí anemoyro guitecóbo. Brauo , Abaet c.1 . Pochi. Brea , Curiibici. Breada cofa ,

Curiibici L

ymongi pira.

Brear , Amôngi curi ĭbi

Bracero que lleua del bra-

ci. 1. Ayoog curi ibici

ço,Ypococára. Braço de rio, facing . 1. I-

pipe.v.Mong. Brear por dedentro , Aycu

ríacang.l.iembó . Brafa hazer el palo, Yepea hobaçabae. ? Brafas , Tatapioicobébae.

pemông.ngâ.l . Amongi curi ibici ipirupí. Breñas , Yyaí.l.Yyaybi . Breue cofa que poco du ra, Curŷtey guâ. 1. Na

Brafero ,Tatapyirirú. Braua cola fiera , Yyabae . tê .

ypicopibae rarügüâî. 1 .

Brauamente bien, Mârân-

Oberabőte guara . 1. ça-

gatú eteí.

Curftef guâra aipó.1. Ndaarêbae ringuâî . 1.

bi çabí ramifiôte guâra.

Brauamente con yra ,Gua tamor yyabaete . 1. ne-

Breuemente , Curitefhá-

moyro aíbete íhápe . Brauamente me trato mal

pe.l.Oberabôte.l . Teça bi hápe.l.ibitu râmf.1.

Guâtâmofcherecoaíbe.

. iminf

Ee 3

Bre

222

A.

ante

R.

Breuemente morir , Cury mefomåne.1 . Ndahe arebí.l.Quâ papípe he%

30

1. Heçabí ománomo . l.

Curytefomâno. Breuifsima es nueftra vida , Habiyúbebé nanderecobé .

Brindado fer, Heropobee

B.

ante

R.

Briofo, diligente , Quirey . 1. Onemomburú baé.l. Ocicifcatúbae . Briofo en guerra , Quirey mbá.1.Mârânde quabarí ocicíîcatúbae.l.One momburúbae.l.Ypoitá bae guarýný rehé . Broquel, Guarapá mỹrf mýri.

mbira che cagui pipe.l.

Brotada cofa , Hoqui ho-

Ymongaupi che.l.Ym8 hey mbira ché.

quibaé . Brotar el arbol , Hoqui ibi

Brindar, Aheỹ.na.l. Amêë

rá.

câgui ychupé.1 . Aymaei

Brotar el arbol cortado ,

caguỷ..Hu vcác guy . 3rincar, Checupiyâ piyaî.

ibirá mboguaigué ypř cué hobima . 1. ibirá

Brincos , Cupiyai . Brio ,Cii.l.Quirey.l . Taibai.l.Hacubó. Brio cobrar , Anemboci cf guitecobo . 1. Ane momburú.l.Añêmbo ai baí. Brio dar . Ambociciî. bo.l. Amombarú.bo . 1. Amboaïbai.bo. srio quitar, Ambo aïa í pa bí herecóbo . 1. Amôn tey. sriofamente , Cii catuhá pe.l. nemůmburú hápe. I.nembo acubo hápe.

mbóguaîgue hobëcẻ 17 ໃຈ . Brotar enfermedad , Obú

cheraci . Brotar la efpiga de maiz, Guémbe,o platano,&c. Hatŷnde tynderåmő. Brotar las flores , iboti opú . Brotar lo fembrado . Oibi o erobutemýtyma.l.Op pó temy toma.l. Hobá 2 quatemýt mã . Broton.Toqui.l Hoqui

Broton falir , Hoquiera mo.l.Hoquipofó. Bro-

ante

B. B.

ante

V.

223

R.

Brotoncillos , Yyipiquiré-

Buey ,Mbaca caapí. Buelo ,Bebé .

myrf Buena cantidad , Catú.Ote Erañida cofa , Ymboyô api ra.l.Mbae yyoabaé . 1 .

té .

Buena cofa ,Mbae aguiyeí .

Ymoëndipú pira. Bruto animal , Hebaé . 1. çoó . Bruxa , Cuña payê . 1. Cu-

1. Mbae marangatu . 1 . Aguiyeí catú . Buena vida tener, v . tecobê.n.2.y Tecó .

na mbaye . Bruxear, Chepaye guitecó bo.Payerecó rehe ayeporú guitecóbo .

B.

ante

V.

Bueno , Catupiri.l , Aguïye tei.

Buena palabra tener , Che nee vpepócatú.l . Aguiyeí.l.Candeá .

Buen prouecho , Aguïyeí. Bueno eftar de enferme-

Bubas ,Mia.1.Pîâ . Bubas dolores , Caruguâ .

dad,Acuera.pa.bo . Bueno eftar de llaga , Acae

Bubas tener, Checaruguâ . 1. Caruguá ayporará . bo.l.Carugua bó che .

mỗ. Bueno eftar de falud , A gui

Bubas ,granos tener , Che-

yeíaicó . Bueno fuera que te comi-

pia..Mia ayporará . Bubofo de dolores , Caru

dieras ,Mara amo ereye

guâ riyâ.l. Carugua porarahá . Bubolode granos ,Mii po

quayé . Bufar,Cheapyy mbú.bo.

rarahára . Buche de animal , Tiegua-

bá. Buho aue , Vrucurea gua-

çú. Buche de aues . Aî.

Bufidos . Apy ymbú ym

çú . Bulto ,angucú , y anguú ng ahé chá,vi el bulto fola-

Buche de pelcado , Tambimente . racuê.

Eulli

2.24

B.

ante

V.

Bullicio , ruido , AĬbú.l. Piambú.l.Chiriri.

A.

Burlas

ante

V.

de manos , Oro-

Bulliciofo trauiefſo , Abá

nomboyarú oyô ché po cogarí.

econote ey. 1. Yneratef

Burlarfe de palabras , nee

teýbaé.l.Abá ecopĭry . • rf.

Aruaí pipé oroñomboyarú .

Bullirfe ,Ami.na.l. Añêra.nâ.

Burlarfe de otro , Ayoy aî, ta.l. Che megayyaîta .

Burla, Aruaí . 1. Mêgiâ . 1 . Tef.l.Ei.

Burlarfe haziendo reyr có

Burla hazer, Ayoyai. ta.l."

gracias , Chemêgui . 1. Anemegua.l.Chearuaí.

Amboyarû.bo . Burla burlando lo matò, Ymboyaru yarú yopará hápe oyucá. Burlando , Ymboyaru hápe..1 Teŷ hápe . J. Nda ayehápe ruguli . 1. Megui hape. 1. Megüârâm3.1.Arual hápe . Burlando lo dixe , Teŷ haé 1. Che aruaí hápe

1. Añee megfâ hecé .

áé.l.

Nda ayébo riguaî che

1. Armboaruaí ymbopucábo. Burlas de palabras , ñểếnga apirai...ne aruaí . Burlon dezidor , neengapiraí yâra. 1. Yyaruaíbae. Burlon deshonefto , Yme guâabae te.l.Yyâruaí abaeté .

ený.1. Cherembe piri-

Borujones , Aquỹt ta.

pe arecó mára che ê. 1.

Borujones hazer , Amô-

Cheyuru rembépe áé .

quyta. Bufcar, Ahecá.bo.

1. Chemegüârämo áć . 1. Nachepiaguiberû -giai cheéný .

quỹ

Bufcar atiento , Apobibi hecábo.

Burlarfe con muger desho neftamente , Amboya-

Bufcar averiguando , " he-

rúal cuña.l.amboyaruabaeté.

corandu guitecóbo . Amo .

á gui poran dúpa. I. A--

B.

ante

V.

momohë gui porandúpa quitecóbo .

raambogui hecábo . Bufcar efcudrinando , Cheyurupo hecé gui poran dúpa.l. Amboabirú birú hecabo .

Bufcar la vida , de comer a otro , Ayporacá Perú. Bufcarafsi , Ayeporaca. Bufo,Abapitu pucu etê. 1. Ypitu baqua tecatúbać. ante

ante

A.

225

Cabeça hazer à qualquier cola , Ambo aguâ. bo.l.

Bafcar en la baffura, itiaru

C.

C.

A.

Amboapiraquỹta . mo . 1.Amboapiraacang. Cabeça fuperior,Rubichá. 1.Tubichá. Cabeçal almohada , Acângitá.l.Acângupá . Cabecear , dar cabeçadas de fueño, Chequerá pará,l. Anemboyê aitiguí querapá rábo. Cabeçear edificio , Ogoyeroa.l.Ynapya.mo. Cabecear,negando , Anâcũng mbobaba.bo . Cabecear otorgando , A-

Cabal fin faltar nada, Gue teboí.

neacangayti.ca . Cabecera de cama . Ynim -

Cauallero que eftà acaballo , Cabayû arichuâ . 1 .

bé api.l.Ynÿmbé acäng . Cabecera de mefa, Caruha

Cabayu ariguâra . Caballete, cumbre de texa do, Ogapite raquâ. Cauallo, Cabayu. Cabaña, Capiâba . Cabeça , Acang.v.A . n . 2 . v.Api n.1.2.3. Cabeça calua, Apirabey.l . Açague.l.Araguêré. Cabeça de linaje,ipicué.l. nemônângipi.

ba pira.

Cabeçon de camifa , camifa ayurúpi. Cabeçudo enfu parecer, Yporerobiârymbaé . 1 . Yporendú mbae. 1. Y ་ nacang arabae . 1. Gue mimbotarari oyérobiaribae . Cabeçudo proteruo incorregible, Apiçaíré . Ff Cabe

:

226

C.

ante

C.

A.

ante

A.

Cabellera poftiça , Apucú

Cabeftro poner,Amôayu-

pembi.l . Apembi. Cabello crefpo, Apichaf.1.

ça cabay û. Cabildo , nomonoôngába. Cabildo hazer , Oroño-

Abápererá. Cabello dela cabeça , á 11 . Cabello del cuerpo , Há. 5.

Cabello de maiz , Abatí aguéra.

môno,ngå. Calizbaxo , Chetŷndi . I.

Yaupirey. 1. Ynacang aiti. Cabizcaido de flaco , Yña-

Cabellos partidos , Tobapipeá. Cabellos vntar con azey-

cũng yêáibibae angaibá agui. 1. Yñācảngye roábac .

te , Ay eacâng mŷro. mo.

Cabo de cuchillo, Quicepicicába.l . Quice ropi

Caber ,Ya ,n.4 . Caber al jufto , Cheyâ caτύ .

tá.1.Quice poacâng. Cabo de cuchillo poftiço de otra materia .Quicei.

Caber apenas , Haciper yya.l.Opââm?.

Cabo de inftrumento , ib. n.II.

Caber en fu afsiento , Che-

Cabo del mundo , ibi apira, l.ibi rebi.

yâcatú che rendápe . 1. Chey â cherendá . Caberme parte, Cheyâ. 1. Chepotá.v. Aye.n.1 . Caber mucho en cefto, & c. Yporuçú . Caber vna cofa en otra, Yyâ catú . Cabero el que eftà al principio, ò fin, Apĭri chúa ra.l.Apiriguara. Cabeftro, Cabayú çama

Cabo de pueblo. Tarebí. 1.Tabapi. Cabo de vela tataendĭ aci

gue. rê.

1. Tataendi rebi

Cabos echar a herramientas, Amboy i. bo. Cabo hazer , aïbona.ngâ. Cabo , ò punta de tierra en rio, ò mar, i âquâ. Cabra,Cabará.

Ca

C.

änte

A.

C.

ante

A.

227

Cabra montefa , Glagf.

Cada dia, Arañâbo.l- Ara-

Cabrillas del cielo , Eychú .

ya.l.áramo pav ey. Cada dos años , mocoi roi

Caça de animales , Hebaeríyéporacá. bo.1 . Hebaerí tequâba.bo.l . çoó momohé hába . 1. Yucá hába.l.moñåhába .

nabo.l. moci roi qua, biré ñâbo. Cada mes ,Yaci nabo. Cada noche,Pytů ñâbő. Cadañera , que cada año

Caçador de aues , Guira mboahára.l.Guïra rite-

pare , Ymềmbi yoâpĩ

quâra. 1. Guirayurahára.l.Apihára .

Cada qual, Tëtŷruấ. 1. Abác .

api.

Caçador perro , Yagua mbae rupia. 1. çoó ru-

Cada vno por fi , Petef tefé.l.naboć .

piâ. Caçar animales , Ahebae yucáguitecóbó.1 . Acáá

Cada vno vno,Yñâbỏ vpê

bondúá hebaeri.l.Ayeporacá.bo. Caçar con redes , aguïra mboá piçapipé . Caçar con trampa, Amondervymboábo .

Caçar en hoyos , ibiquape amboá hébae. Caçuela , ñãá . 1. ñâmôpyv. Cachonda perra , Yagua-

petef. Cada vez , Mëmë. 1. ñåbo. Cadena de oro , Quârepo-

tí yûçå . Cadena de hierro , Yta çâ. Cadera , Tumbĭ. 1. Tumbĭ qui.l.Tenângupi. Cadillo, Cápyyatf. Caducar de viejo ,

ya . 1. Anemocûnůmý-ecó chetuyabae rehe. i. Chemboaraquaá

yquarurú. Cachorro,Yaguaraĭ. Cada año ,Roj nabo. Cada bueno , Ymirângatú abo.

Na-

chembo aquaábei chetu

cañỹ

chetuya . Caduco viejo, Tuyacânûmy ecó.l.Yyaraquá cany-

228

C.

ante

A.

Abe otuyabae rchê. Caer , 2.8.Apacui, ta . Caer de alto , acutipó . bo . 1.áá ibaté gui . Caer de bruçás , Cheapirá .

C.

ante

A.

Caer granizo , âmând . û ocucuî.l. âmândaû yári. 1.Hcá amandau . Caer hazer a otro , Amboa.bo.

bo.l. Opotiabo áá. Caer de lo bueno dexando

Caer lagrimas apriffa , Che reça itoraro.mo.l.Che-

Jo, A ycupeóg tecó mâ-

reça ĭapacuí.ta.l.Ociti

rangatú.l.Aneyâ cherecó märingatú cuéra , . áá tecó aguiyeyguaréguî. Caer de nalgas . Guebíbo áá.1 . Cherebíbo áá. Caer derrengandofe àzia valado , Ane ap gui ábo. Caer de romania , óá apa-

eté c hereça ĭ. Caer muchos , y fruta , Ocúcuí.ta .

Caer refualando , Chepi ciriguiábo . Caer trompeçando, Aibia pi guiábo. Caer rocio, capićá. Caer rocio de las yeruas , їҫарřарасці.

cuî.l. Ocucuî eteí oábo . 1.Oberabotey ári.l.Apa rayti.l.Apará. Caer enfermo , Chemboa chera çi. 1. Cheraçi che nong.1.Chereyti cheraci.

Caerfe algo de alto , Yyâpará oábo. Caerfe arbol cargado de fruta ibiraråcâng oye-

roá oibá agui.l.Oyeapa rá ibirá, &c. Caer fe de fu eftado , Ayêa

Caer en lo que dudaua , Taicó catú chermý-

pirá. bo . 1. Ayêapará, bo .

quaábeỹ raerá.l.Taáyê raê.

Caerfe de hambre , Aguibi che nembiahitama.

Caer fruta del arbol , O.

Caerfe el edificio, Oyeapa

cuiibá. Caer goteado , Ctiqui.bo.

rá óga. Caerfe los cabellos , Chera Caercuî.ta.

C.

ante

A.

Caerfe los cabellos de la cabeça, ácuî.ta . Caerfe qualquiera cofa de

C.

ante

A.

229

Calabaço chico , Yértâ . Calabaco largo con fu tapadera Caramêgua.

Yâpacui ci

Calabaço grande de boca grande ,iacuî.

Caido eftar à pique de mo rir Cheresá. 1. Haine

Calabaço que firue de cuchara , uipe . Calafaté , igaratá ogcára .

podrida , oírimo.

cheruî. 1.

Amano bibi

gnitúpa.l . Chercoápiÿmaycó. Caiman Yacaré. 1. Paraguaricha. Cairel, Hembei puáhaba. 1.Hembeĭpembi. Cairelado , Hembeĭ pembibaé .

1.Mông á a . Calafatear , Aycog igara-

tál.Ann ông . Calamidad, hambre , Marabó caruaírché. Calamidad padecer , mârâ Léctcíaicó.. tecó mảng

Cayado , Mbopeçuâ . 1. Po. peguâ.l . Mbococá.

ayporará. Calamitofo tiempo , Araaí ba.l.áramârâbó etei.

Calera , Ytarapihá.1 . Ytamongui chohá.

Calambre , yéhiî. Calado papel , papel Oigá

Cal muerta, Yta caî Ymoa quỹ mỗi rẻ .

bae. 1.

Oyeaçabae . 1.

1.Yaáqu bae.

Calabaça , Curapepe.l.An daí.l.Tumbĭqui.

Calarfe el fombrero, Ayatř cá che acângaó.1 . Ayapi

Calabaçadas dar , Añâcâm boy â.bo. Añâcâmbetá . bo.

pi che acângaó . Calauera , Acânga pecuê · ra .

Calabaçate , Curapepe ymoëembira.

Calçado de Indios , abar-

Calabaço , i á.

Calçador, çapatú mondehába .

Calabaço con maiz para cantar ,Mbaracá.

cas ,çapatu pipitéra .

Calçar herramienta , QuaFf3 repo-

230

• C.

ante

A.

repoti âtâ ámboyâ (qui

Ċ.

ante

A.

Checaraci riit.

ce quarepoti åtå pipe .

Calentura continua , Acânundú tapiá.l.Ndoíri a-

Calçarfe, Ayeçapatu môn dé.pa.

cânândü yêpi . 1. Tapia ri. Ndopoíri cânûndú .

Calçones , calçon, 1. Vbirú 1.Tebi rub .

Caliente cofa al fuego, Ha cúbae.l.Ymboa cupira.

Caldo , Ti 8 . Caldo dexar facando lo

Caliente cofa al fol. Quara

demas ,Aytipiá.bo . Caldo de mandioca, Mandió ricué.

pe ype pira. Caliente eftar, Chepé catú

ce rehé) 1. Amôitäqui-

Caldo facar dexando lo demas ,Aytipi.bo . Calentar a la llama , ò calor, òfol , ayôpé.bo . v.

guytenâ. Caliente, hiruiendo, Hacu bai.l. Hacuáîaí.l . Hacu beté.1.Opúpureté. Caliente lugar , Tendaba acú.l.Coti acú .

pe.8 . Calentar al fuego en olla, &c. Amboacú.pa.bo. Calentarfe

cirembipé. 1. Quaraci

abrigandofe,

Calientes baños , Yâhu ca• bacú.

Aneubi.ngâ. Antapipe

Calma ,ibĭtupore.l . ibitú nemombiá.

ba.ngâ. Calentarfe las manos refre

Calma auer, Opig ibitú.l . On mombia ĭbitú.

gandofe , Ayépoquĭti

Calor, Hacú. ! .Piriai.

Luiñêmboacúpa. Calentarfele la boca el ha-

Calor de agua caliente, i racú .

blador , Checů acubó.

Calor ay , Mbiriaî ycó. 1. Piriaî ci.

Cheyuruacubó . Calentura , Acânůndú . Colentura con frio , Caraci ririi.l.Caraci.

Calentura con frio tener,

Calor bochorno , Mbirïay acú. Calor bochorno en tiempo nublado , Amâratá.l . Amaacú,

Ca-

C.

ante

A.

Calor del fol, y fuego, Ha cú .. Pité .

Calor excefsiuo, ára acupo

C.

ante

A.

2 Er

Callado hombre, Abá quỹ rýrfl.Yneccerey.l.Aba ruí catú.l.Abánëmom-

ra.l.ára acubaí aí.l.Nda eteí hacuára.

Callado yr , Chequyrýrý

Calor me das , Chembopi-

gui hóbo. 1. Añmboruí

riaîepé , 1. Che mboïat epê. Calor natural , Mbïaracu cué.Pĭá acu cuê.

gui hóbo . 1. Chepiruey gui hóbo.

Calor tener , Chepirĭaî. 1. Cheracnbó . Calos frios , Pirfl . Mbirf. 1.Caraci.

Calos frios tener, Chepirŷ piry. 1. Checaraci raçi.

biá.

Callado , remirado en lo que dize ,Ycararay catú mârâ ece reyma . 1. Mârâ oñâguâ renonde ahára. Callado , fufrido , H88çângicéyquyrý rfbae , mbae rerosçangape . 1. Hooçabae

neengeỹmo. 1 .

Calúnia,Mara,n.2.Mồmbeuaí.

Ypia ooçâbae. Callar , Nanegŷ. 1. Na-

Calua, Açagué.1 . Apiterê.

neebei.l . Quyrýrý guŷtena.l. Cheyuru ööçan-

1.Acângapi teré. Caluo ,Y yapiteré.l . Yyâpi rabey. Calla, Eheyme. 1. Eñëë

gatú.l.Anemboyurú ru guytena.l.Ane endog . Callar el que hablaua , A-

mbíg. 1. E mumbíg ne

neendog.ca. 1. Añëëm-

nee.1.Ndeyurutié neeeym3.

big.ca.

Calla, dize la madre al niño que llora, Héá.

Callar el que lloraua , Apóó.bo. Calle.Ocá.r .

hápe. 1. Yruí hápe . L

Calle abajo , Ocáñëmbipe.l.Ocañambicoti.

Chepi ruey hápe,

Callejear, Aatátefocá ru-

Calladamente , Quyryry

pí,

232

C.

ante

A.

C.

ante

A.

pi . 1. Aymâmă ocá gui atá tefbo .

Caminador curfado , AtaLára é catú.

Callejero ,Atacé ocá rupí. Callo, Piruá. 1. Pirânal .

Caminador que anda mu.



Popiruá. Callo duro , Piruá tata.

cho , Atabarete catú . lA tacécatú yhiqibae. Caminante, Atabára .

Cama,Ynŷmbê.1.Quéhába.

Caminar, Aatá.l. Aguatá. bo .

Camara apofento Coti. Camara retrete, Coti epi-

Caminar à pie, A ataïbiru-

ça. Camara excremento , Te-

pi. 1. Opiboche rúri.l. ibi rupi ayú Caminar aprieffa , Aataâ ;

Camara hazer, Apotí.Ahá

quâ,na. Caminar durmiendo , Aa-

gui potíabo.l . Ahá caape.

ta gui quebo. 1. Chequê

potí.

Camara de fangre, Tepotí vgur.l.Tepotí pytä. Camaras de fangre tener, Cheriepital.Cherepotí vgui . Camaras tener , Cherić .

J.Açururug . ca. 1. Cheric corog.bo.ca.l.Añếh.m3 . Camarones , y palos en af pados . Poty. Cambiador,hemûhará . Cambiar , Añ'mv.mỏ . Cambiar vnos con otros , Ononêmv .: Cambio trueque , ñïma . há.l.htm

ngába .

raguiatábo . Caminar menudo

Aata

pii. Caminar toda la noche, Aatapiharé yâbetel. 1. Pytus â autá.i. Nda che 2 reroqueri cheatá pytv yacatú.l. Nday erequéri pihábo yâguiatábo. Caminar todo el dia , Aatá aragucté bo.l.Nda Che reropituuî cheatá ara-

yâ. Caminar vn poquito , nâi note datá.1.Na nemopo rombucuî guîmábo . 1 . My ry note aatá . Ca-

C.

ante .

Caminar

varias

ibit tŷr

A.

C.

tierras ,

rehé apуrv

A. -

233

Camote, Batata, Yeti . Campana, Y tá .

gulatábo.l . ibi cherero atá haguê ndaeteí teca· τά . Camino,Pê.10.pi19 . Camino de la cafa , Og biâ. I.

Camino dela chacara , Cogi piâ r.1. cog biåra.

Campanario, Ytať. 1. Ytá endá. Campanilla del garguero , Yêcio pipiara, 1.Yacco piati

Campefina cofa , nûïgutra. Campo,nu . 3 .

Camino del cielo , ibag bia ra.l.ibag rape.l. Ybápe hohába. Camino del puerto , naî

mbiâra . Camino de quatro jornadas , Pé vrundi ára ata reheguara.1.Yrun

ante

acé

di yqueri ohobo . 1. Yrundi yebi acé ypitaný ohó bo. Camino de vn dia , Peter ápipenő acé ybih "my. 1.Acéndopitai ohóbo . Camifta ,áó.1. Aóbaci , l. -áó caracará . Camifeta liftada , aóbacĭ ha

Campo defierto , ñů tecó habey.1.Tabey. Canal, Picoe.l.Hacapeo-

Pi. Canal de agua , iciticaba.

Canal de las espaldas , Atucupé picôe. Canal por donde va la madre del rio, ruguai. Canario pajaro,Tieyú. Canas , Atŷ, v.a.11 . Canafta , Aîacá . Canafla larga, Petaca, Pa nav. Canafillo de ojas de palma,iruaguê.

çá haçá.l Aóbapỹapy n

Canafla de palmas para cf-

Camifera pintada , Aó pŷ-

Canaflo ralo , Trucurú . 1 . Vrucurú.

nr pynf.1. Aó pará pa rá .

primir,Tepití.

Cancer , coóapacui.. Yêu apacuî. Gg Can

24

C.

ante

A.

Cancerarfe, Che yâu a pa . cuí.

ante

reheguâ-

Cancion a lo humaro ,Mbo raheicí.

A.

Cherumbiári. Cantarfe de todo

Cancion, Mborahei. Cancion a lo diuino , Mbo-

rahci Taip ra .

C.

punto,

Chceâneo apirey.1 . Che cân? 8 aí aí.l. Checanto mbá catuf. 1. Chepirat pabí . !. Nache cangue, bei checanto rámo . l. chehupá cânto.

Cancion de endechas,Mbo raheîporiąhú . Candela,Tataendĭ.

Cantar, Aporaheî, ta.v.poraheî.

Candela de cera , Yraiti

Cantar las Indias , Aneenga rai.bo.

rataendi. 1. Tataendi y-

Cantar en las bebidas , A-

Yaïti reheguâra . Candela de feuo , Mbaca

guahú.bo.

quirá rataendi. 1. Ta-

Canto de aves , Guirá ça pucai.l.Guiranës.

taendi mbaca quirá re-

Cantar mal las aues.Guira

hegrâca.

çapucaiai.l. Guïr á í.ëë

Candelero, Tataendi rendá. 1. Tataendi rupá-ba . Canela , ibirapétaî.l . ipé-

Cantares deshoneftos , Po ahei abaetê . 1. Porahei randahé . Cantos honeftos , Porahei

he aquana. Cangrejo , Vçá. 1. Yeebí cua pateg . Canilla ,Timâcâng . J. Cupicing. 1. Tetỹmicâng.

catupiri.. cân

ne ef.

Cantos de pajaticos juntos Guirá nomongoli . Cantaro, Cambuchi." Cantaro para agua ,i açá. Cantera, ita rendába.l. Y-

Canoa , igá. r. 2 . Canfarcio, Cant%. Canfar à otro, Amocanto m3.1.Ambo pocân

ngaí.

.

Canfarfe, Checâneo . me.!.

ta tiba. Cantero,Ytapândára . Canto efquina , Aquâ n.1 . Canto T

C.

apte

A.

Canto cftremidad , Tebí.

9.

ante

A.

235

Cañamo , Caraguata .

D.I. Canto orilla ,Tembeĭ. Canto piedra , Yián. 1 . Cantonera muger , Cung troupe he neengara, l . Cuña çandahe. Cantones del pueblo , Ocá ibi aquâ. Caña braua,Findai.l . Vi-

bá.

Caniço,Taqua pembỉ , 1. ibi rapembi. Cañizo hazer , Taquâ pembiayapó.bo.l . Amopem bi taquâ.

Cañon de arcabuz , pocá y ibeym . Caron de aue , Pepo cảng . Canuto , Taquà quýting . bau.l. Taquâ yibacut .

Caña,carrizo,Taquâ .

Capacete, Acângaobâta.

Caña de açucar, Taquâree Caña de maiz feca con ma

Capacete de cuero , Mbae

çorca , Abati apéyui íá rehebé .

Capacidad, abilidad , Ara-

Caña de maiz fin maçorca , Abatiqui iguê.

Capacidad efpacio , ò vacio, Pó.n.5 .

píacangaó bât .

quá .

Cañafiftola , Tapií raqua îna.

Capado capon , Hapia fmbae . Hapia ogpiréra . )

Cañaueral de cañas dulces

Capar quebrando, Ahapía cá bỏ .

Taquárcendi. Cañas , Taquâ. Cañas de Caflilla, Taquârf. Cañas de qe hazen puntas de flechas , V př. Cañas cañizo , Taquapó pó.Taquati.

Cañas efpinofas , Taquaratf. Cañas grandes , Taquaru sú.

Capar facando, Ahapía ayn iog. ca. 1. Ahapîaog. ca. Capaz para faber, Che ara quaá mbae quaápa. 1 . Checararaí.Chearaquaá pócatú mbae quaáha . güâmâ. Capital enemigo, Amotareŷmbeté.

Gg 2

Ca-

236

C. ante

C.

A.

ante

A.

Capitan de cauallos , Cab a- ›

Capullo de flor , iboti quỹtil.

yu ariguâra. Capita n. 1. ï .

Cara cofa , Hepi guaçubae. 1.Nandeteí. 1. Herâ he-

Capitan, Capit

in.

1.

Capitanear , Aha tenondé, capità nam bo.'

guitecó

ra amo paé hepi.

-Cara cofa amada , ò ama.

apitulo2, Tepyça.l.Quatá epiga .

ble, Mbcçacá. 1.çacá , l. çacarf. Cara , roftro ,Tobá .

Captiuador de voluntades

Cara de rifa,Toba år . l.

Pia pabe hupára.l.PiaPici hára. 1. Pabe vpê yeafhubucábae .

Tobáyaî 1.Tobá eşâ ÿn gatú.l.Tobá pucá.1.To báóri.

Captiuar coraçones , Av-

Cara haz de la cofa , Tere-

piapici. ca. 1. Pia pâbë

quâ.v.recó , in fine .

amboaqui cherche.l.Ay pia vohu.bo.l.Avpia yo

Caracol chico, Mbuyêti . I.

húpâbe gui year hubuca bo.v.Hu.n. 3 .

Caracol de agua , Vruguâ. Caracol de tierra , Yâti

Captiuar en guerra , Mûambápe ayâ. 1. Chemârande quâpe guâ re aypí ci.l. Amombiaĭhú ahë můâmbápe .

mbuyê chí.

τά . Caracol grande , bocina, Guátapi.

Caracol muy chico, Miv. Carambano , Roipiá renêmbai .

Captiuerio , Mbiathuram8 tecó .

Carambano hazerfe , O-

Captiuo, Mbiaïhú.1.Tembiaĭhú.

nemboroiripiá rẻ em baî.

Capullo prepucio, Taquai

Caratula, ò maſcara , Tobá

ñâmbopí.l.Taquâî apiré.l.Tâquâî açoyâ.l. A pira çoyâ.

râângába.l.Ana robá . Carbon, Tatapi. Carbonero , Tatapîî apoCars hára.

C.

ante

A.

C.

ante

A.

237

Carbunco, apoftema , Rúrú .

bey â amoy ibiraquiro pe.l.Omaro Hagiâme

Carbunco piedra , Ytabe-

bé toy ibiraquârópe gui yâbo .

rá . A bånge pîta . Carbunco el animal , Añân guçú . Carcañal , Pitá . d . Mbřtá .

Carcax , Huibĭrú .

Cardador,Obechará pipirahára.l . Mõûçuhára.l . Obecha ra riciboí há-

ra. Cardar algodon, Aypipirá.

Carcaxadas de rifà , Puca

bo. Amo üç

Pucú.1.Puca guacú . Carcoma de madera , ibirá

yû. 1. Aamandi yú mỏ.

raçóg . Carcomer madera el gufano, Haçog omongui ibi rá.v.etin . 1 . Carcomerfe de gorgojo el trigo , Ytŷnguaá abati . 1.Yquimbú abati.v.Peti n. 1 .

amandi

uçv. Cardar efcarmenar, Aypipirá.bo. Cardenal , Humbi. Cardenal hazerte con gol pe, Anemombi.bo . Cardenillo , Ytaobi aí pohânga. Cardo de comer, Caragua ta rua.

Comerfe la ropa de polilla , Taçóg ombó pupú áo ... áo raçog áo ombo pupú.bo. Carcomida cofa podrida ,

Cardo de que hazen cuerdas ,Caraguata ĭbí. Cardo efpinofo, Caraguata ty äta.

Opupúbae ,v.Petín. 1 . Carcomida madera , ibira

Cardon grande , Yaca reuguaî r.l. Amandacarú.

ycuichó ychóg. 1. Ycúí cuí ,v. Petí.n.I.

Carecer de algo , Aicote-

Carcel ,ibiraquá róga . Carcelero ,ibiraquâriyâra

Carcel perpetua dar,Heco

be.l.Ndayecó húbi (hecê) 1.Ndarecoî.

Careftia ,Tecotebe.l.Tia bó. r .

Gg 3

Ca

238

C.

ante

A.

Careftia comun, Tiabó . 1. Ndiabo .

Carga Mbohiitá . Carga lleuar, Abohii hera hábo ,!. Arahá chebohiî ⚫tá. Carga pefada , Mbohiitá pohii.l.Ndibebuî chebo hiítá. Cargada eftar mucho la ca noa ,Ormsembeigá . Carga fufrir, Chepoacá. Cargado eftar, Abohiîguy ten3 . Cargador , que lleua cargas , Mbohiîtabere quâra.

Cargar algo amoldando, Ayopi.ca.

C.

Cargarfe,

ante

A.

bohiî.ta .

Cargar fobre

el ombro,

Cheaty ibo cépe arecó . Cargar fobre fi las culpas agenas , Abohiî abae angaipába rí. Cargo, afumpto oficio,ñan garequâba.l.nangarequa ba moârecó. 1. Cherecó mee ugába. Caribe ,Abaporů . Caridad , boraĭhú. 1. Yoaihú .

Caridad con Dios , Tupa raihú. Caridad con el proximo, Ace rapichá ra thú . 1 . Haihu berecó.1.Mbore requâ ecó. 1. Mboráibû.

Cargar á otro, Ambobohîî ta. bo.

Cariño,regalo , Cunfv.

Cargar en la cabeça , Che arecó . 1 . acangocée

Caritatiuo , Mborerequâ. 1.Mborerequâ becó rere

Che apiroccpe abohïî. Cargar en los braços , Che viba ocepe arecó mbae . 1.Arecó mbohiita cheyi bape.l.Arobohii cheybá . Cargar la culpa à otro, Ay mindatef.l.Amboya he ,

cé angaipába.l.Ahếnồitef.

quâra. Carlear de calor, Acû bûn dé.bo.l.Checûmbó . Carnada , Potába . Carnal des honefto cunẩm bota bára. 1. Cuñâmbotara ri tequâra, 1. Cu ñänibotacé.1.Mboropo-

tá.

Car

C.

ante

A.

Carnal muy dado à mugeres, Poropotá ceraí. 1 . Cuñari tequâraíaí.l.Cu nambotace raí raí. Carnal, tiempo de carne, Ara çooguâba.l . çóó ari nambiabiquihá . Carne çóó.1.Hébae . Carne humana , Abá tóó . Carne olifcar, Haóçóé . Carne podrida , çóó ñë. Carnero , Obechá cuymbae. Carniceria , çóó mboy hába.

Carnicero, ç'ómboy hára . Cl.çóó maendára . Carnudo, cheap.1 . Cheapypo.l.Cheap tuâî . Carpintear,Aibirapa, nâ. 1.Anopaibirá . Carpinteria , ibira pandába. Carpintero , ibira pandára,

Carpir , Acaamön , mô Ai acaapí.bo.l.Acaa qui ró.bo. ". Cartas ,ne quatiá..Papel

ante

A.

239

Carrafpera, Yace o piaú.l. Yaccó iguú. Carralpera tener , Yace6

piaû aiporará. Carrera ,na. 4 . Carrera de cauallo , Cabayu nandaba, Carrera hilera de gente , Tici. Carreta, ibira veré. Carrillo de madera , ibirayeremýry. Carrillo de la cara , Tobapé.

Criliudo, Hetoba pegua çubaé . Carriçal,Taqua ti. TaquaCarrizos cañuelas , rfl.Taqua pofó. Cafa , Og.n.3 . mếnCafada muger,Cuña mandarê .

Cafado hombre , Hembire cóbaé. Cafadera muger, Cuña Omenda hape ima.v. Hab n.6 . Cafamenteros , Porcmomanda vcakára. Cafamiento de muger, m ? ndára.

quatia . Cartero,ne ra.

C.

quatia apohá Cafamiento devaron, Hem

bire

240

C.

ante

A.

C.

ante

A.

birecó potá. Hembire-

Cofcofl. Haí híme.l.

có pici.l.Hembirecoá. Cafarfe el varon , Cherem-

Yyapime . 1. Hŷ amo .

birecora aypici.l .Añêm birecópici. 1. Ancêmbi recó. Cafcabel , Aguaí. Cafcajal menudo , Yta curu biti.l.Yta cuandi.

v.Api, n. 8 . Cafi eftuue para morir, Cofcofnama naî. 1. Ce rŷnm61 . 1.

Haime

aman.1 . Her

gui mâ-

nomo.l. Y yapiyme che reo.l. Hy ams guŷmâ• nömő.

Cafeajo, Ytacurbí . 1. Ytacu .

Cafo hazer dealguno , Am-

Cafcara de arbol , ipe 2.pe.

boayê.bo.1 . Añängare-

15 .

Cafcara de arbol defpegarfe bien,ipei catú . Cafcara de arbol no defpegarfe bien, ipeyâ.l . Ndí páři. Cafcara de cofa dura , Apecué.l.Apé.

có hecé . ! , Amboete . 1 . Amboye robiâ. Cafo no hazer , Chepitibi ychupé.l.Namo aruaný. 1.Na nangare of hecé. Calpa , Apicuí. Cafpa delos niños enla mo llera , Airipé .

Cafcara de fruta blanda, Pi I.Piré.

Cafpanuy tupida , Apicuí ana.

Cafcara de mandioca bra-

Caftamente viuir , Na po-

ua, manýmbé. Cafcara tez, efcama, fuper. ficie, corteza , Apê, n . 1 . n.4 .

Cafco de la cabeça , Acâng ayâpé . Calco de naranja , Nara ayâpe.l.Nira apccuè . Cafi, Hera , cery cery. 1. I.

rombotacê

quitecóbo

ruguai .. Nicheapiçabi ri angaipa quiupé . Cafia muger, Cina abapo ta cerem ?. Cafa , linage,Tii.l.nemo " ningába. Calta hazer , Aporoman 1.Onemo nangatúl . 0Cafnemboetá.

C:

ante

A:

Cafta noble, buena,nemo namārāngatú . 1. nôm angatura Caftanetas, nequâmbo purv. Caftañetas hazer, Añequa mbopú. bo. Caftidad del varon , Abá

cunarehê tequareỹ hába . 1. Cunambotarey

C.

ante

Caftigar

A.

241

el marido a la

muger, ò el borracho, Acaguaí. bo. Caftillo ,fortaleza , Mbocábog. Caftrado, v. capado . Cataratas de los ojos ,Te ça igaû. Catarata tener , Chereça igaû. 1. Chereça ibel. Chereça ndahéi ete i.

mâ. Caftidad de la muger, Cu-

Catarro , úú.

nã abá rché tequà rey hába. Caftidad eftado de virgini

Catarro tener , Cheúά . Caudal,Mbae, Popó. Caudal tener,Chembie.! . Arecó mbae.l.Anem&m

dad de la muger , Cuña maraney ecó. l . Yñâtôi

bae. 1. Mbaebó che. 1.

nda bey ecó.l. Yquârỹm

Cherog ypocatú. Caudalofo hombre , Abả

bachá. Cafto cafado , Guembi re-

imbac poguaçúbae.1.He ta ymbaebae. 1. Oaoce

có anô ritequâra . Cafto de penfamientos , Abá cuña rehé moâng

mbae rerequâra. Caudalofo rio , iri cabâ

rerequarey. herecó me . Caftigado bapára . l.M ra. 467 guambi Caftigar , Arecó megua .

Caudillo, i. n. 11 . Caufa, Ndahaubić.Ramo.

mo.Aynûpa. mỏ. Mba-

Caufa , ocaſion ,Ha ,6.Quâ

pá. Caftigar de palabra , Ayacá. pa. Ambo araquaá . pa. Añcengaci.bo .

quândetê.

Haubé.l.Ha , n.6 .

n.5. Caufa damos de que nos

caftigue Dios , Yayerecó megua vcá Tupã Hh vpé .

242

C.

ante

A.

vpé.l. Nda haubić Tupañandererecó mêgua.

C.

ante

A

ângucé.1.On angúba Cauador , ibi ribicoîtára..

1.Yayequâ Tupa vpé . Caufa dar de mal à otro,

Cauar , Aibiribicoi.l. Ahi

qua vá . Caufa dar efectiue , o per-

Cauar al pie de lo fembra-

mifsiue , Vcá .

bicoi.ta.

do , Ayyipi ribicoi. Cauar aporcando , Ayipi-

Caufa dar de fu mal , Ayet.l.Anỹpýtỹ.mo.. auar arrancando , Amboqua vcá ... Ayequa . póg cáá hibicoita . Caufador de pendências , Cauar chacara , Ahibicá.. Yoguerecoaí mônângá " bo. ra.ngambotáreỹ mbucá Cauar hafta la mitad, Am hára. Yoaca vcahara . •

Caufa inuentor , Apohára. 1.Moñangára.l.Yohúhá ra. Caufa razon, Hupi. Caufar daños , Amârâ mồna.l.Tecó acfareco vcá. 1. Amârâ mona.l. Arurí tec6aí...Anoac tecó mã

ra. Cautela ,aftucia , Cararaí.l... Caracatú.. Cautela, recelo, ñeangú.

boaguê hebĭcoîta.l.Ha guerupi ahebi.coi.. Cauar quebrando terrones: Ahibicá. Cauar facando rayzes , A. 06 hibi hibicá yóca. 1 cabo.l.Ahapoé hibicor

ta... Cauar fomero , Ayapearo göte.l.Ayape ibicoi. C.

ante

L. 10

Cautelosamente , aftuta mente , Caracatû hápe. Cautelosamente con rece

Clamar llamar , Cherace henoi na.. Açapucai gui poro enôîna.

lo ,neanguhápe .. Cautelofo aftuto , Caraca tú.l.Cararaí catú.

Clamores, Tâce. 1. Tace

Cautelofo recatado,poro-

Clara cofa, alumbrada, Ca tuobá ..

må.

C.

ante

L

C.

tuobá. 1. Hecapepĭ, v .

ante

243

L.

ibirá aquâ.

Teçape en Teçá , ojos,

Clauar los ojos , Ayatica

Clara cofa que dà luz,

chereçá hecé.1.Chereça poê hecé.

Mbaeporo eçapé, Clara de gueuo cocido, Vruguaçu guê.

rupiá tŷn

Clauo, Ytápĭguá. Clemencia , Mborerequâ. 1.Porerequâ .

Clara de gueuo crudo, Vruguaçu rupia aïcuê.

Clemente , Mbore requâbae.l.Porerequâbae .

Claramente,Yêhúcatuhá-

Clementifsimo ,Mborere-

•quâ rétê .

'pe. Claramente

en publico,

C.

Ycatupe .

ante

O.

Clara palabra,nee yêquaá catú.l.nee yehu catú. Claridad, Ara. A 6. Ye-

Cobarde , timido , Ypiá

qua á catú oba , v. Teça

v.pýri , n. 2 . Cobarde al trabajo , Abá

9 cang.en Teçả . Claro dia, Ara yequaá catú.l.Ara eça cangatú.1.

quihiyê.1. Ypïá ymbae.

aqui.l.Membeg.Mbora biqui poihuhára .

Araycatu obábae.

Cobertera de olla , Yâpe-

Claro eftà effo , Hína.

pórobapiaço yâba,l.Ya

Claro foy con vos , Anem-

pepó açoyâ.

boyequaá ndébe. 1. A nemboyehu catú rdé-

Cobija de ropa , Açoyâ ba.

be.l. Ane mombeu ca tuéndébe.

Cobijar, Ayaçoî. bo. Yâg bo.

Clauellina,Iboti. Clauar con clauos , & c. Ayaticá ytapiguâ



pé.l.Aycutug.ca. Clauar eftaca , Ayatica

Cobijarfe, Ayêaçoí. Cobrar amor, Chehu catú poraîhù. 1. Haï hucué hoacatu cherché . Cobrar brio , óá catú cheHh 2 nêm-

Ca 244

C:

ante

O

ante

némboririi cheri.l.nem • boririi chehucatů . Cobrar enfermedad , óá cherimbae aci. 1. Mbae

rací chehû . Cobrar fama, Añemberi quângatú.l . Mbae rërâquâ na chehu catú . Cobrar fama de ladron , Anemo mundá erâquâ . 1.Chemundá erâquâ. 1 . munda rerâquâ chehú . Cobrar la deuda , Cheñêmi pó ayôgua.1 . Chem-

amboyi, pa . Cocer en olla , Amof.n.

y. 8. Cocer,ò affar,Yi.2.ambo yi.pa. Coces , Piboí.l.Mbibor. Coces tirar ,Apiboí. bo. Cocida cofa , Oyilae . E Mbacy ĭguê, Cecida cofa en ojas , Mim boque. Cocida cofa en horno,Ym · boyipi.l.Oyibae cuê. Cocido en olla,Mỹmôî. Cocina , nêmbiabiquí há-

bae repi ranguê ayâ . ba. gui. Cobrar la manda , Yquaá beembiré ayôguâ.bo . Cobrar lo preftado , Che rembi porú vca cuê aro yebi, bo. Cobrar mala fama ; Añemoerâquâ ndaí .) . Chere raquâ ndai chehú . Cobrar odio, Moroambotarey hoa cherí.l . Añe moâmbotarey.l.âmbo

Cocinar , Anembiabiqui . bo. Atembú apó. bo. Ayabiqui. bo. Ayapó . tembiú . Cocinero,nembiabiquihá

ra.l.Tembiú apohára . l . tembiú mboyĭpára . Cochambre olor , Ypi tiug. Cochambre fuciedad , Pichiri. Codo del braço, Tenyban

tarey chehú . Cobre , Quarepoti në. 1 .

quarepoti pyta. Cocer en hojas, Aypoque . Cocer enhorno , Ohoyo,

ga. Codo en fenada de rio, ipi guâ. Codo medida , Tendibân gå.

C.

ante

O.

C.

ante

O.

gã raảngába . Codorniz , Ynâmbu tŷtf.

Coyuntura

Cofrades , ] Lo que fuena en Cofradia. Romance.

Coyuntura, ocafion , He . 6.Haubé.

Cofre, Caramegia. Cogollos de arboles , &c.

Cogear,âte.Cheâte . Cogear con vn talon leuan

Ynambiqui. Cogollos de palma , ò cardos ,Tuâ.l.Hua. Cogollos echar los arboles ,Caa àmbiquïce. Cogote,átuâ.

de

245

gueffos ,

Cảng yepotá... Cànguê ropĭtá.

tado ,Chepitaá . Coger, Hú, 3.yâ.3.A.0.1 . Coger acechando , Apocohu.bo. Coger agarrar el Tigre, Ogueroá,v.A.n.8 .

Gogote con arrugas , átua

Coger agua con la mano ,

pichaf Cohechado , Hepibeêmbi-

vafo,&c.Ayara i.l.AĬ ya

ra.

Cohechar , Ambae mek, ahepibee nemf.1 . Aipopipi. Cohechar,Ambae meë am baemee nemf.

rá chepopĭpê . Coger algo vno a vno,Ayâ aya é.I. Peteftefé aya. (tabo) v. Ya.n. 3 . Coger alguna efpiga de la caña, Aharibó pocâng. 1. Amopâ på haribobó .

Cohetes ,Tatá bebê.1.Ta tá viba.l. Mbo cábebé .

Coger afsir , Ahaubá , bo.

Cohombro,Pepí. Coyunda , Mbaca apỹtŷ

Coger Batatas, Ayetlog. ca.

Aypiçi.ca.

hába. 1. Mbaca apicama .

Coger de repente , Apoco

Coyunda poner,Amoçâmbacá.l.Ayurá . Pav Coyuntura de artejos del

hú.bo. Aypici heçapia Coger el rebufco debaxo

pie,Piçâng yepotaha . v . Tepyca

de la tierra, Aypiecá.1. Ayibicá.bo.

Coger en mentira , Aypocoha

246

C.

ante

A.

cobú yápú ramo . Coger frifoles ,y fruta , &c .

ante

C.

Ô:

Coger por las piernas, Ay. cupipici.ca. Cogerfe las manos entre

Aipoog.bo . Coger fruta del arbol con

algo, Anepoâmbi.ca.

la mano , Aipoog. 1. A.

Coger

mondohog. ca. Ayiqui. bo.

Coger turbado , Hopá ai-

Coger fruta meneando el arbol, Amonguî.ta . Co ger gran coſecha , Aya . myrýcyngatú.l.Temity oû tecatú ayâ. Coger juntando

con las

todo genero

de

rayz,Ayoog.ca.

pocohú : pa. Cojerme la palabra de la 1 boca,Cheyu rupoarí. Cola, Tuguaî. Cola cortada, Tuguaî aci 1.Apf.

manos,Ahaïî ña. ngâ .

Cola larga , Huguaî bucú :

Cogerlas espaldas acecha do , o paffar por detras ,

Cola menear, Guguaî ombobabá.bo.

Aycupeóg. (ca) AycuPeâma.

Cola para pegar , Mbaepi

Coger lo derramado , Amonoo.ngâ.

Colada ropa ,'Aoymôndi-

Coger lo que otro tiene en la mano , Aipoboi.bo. Aypoari.bo . Coger lo que fe arroja, Ay • pici.ca. oger maiz, Aabatirá . bo .

pômő.

qui pira. Coladera , Mondi qui há ba. Colar la ropa,Amôndiqui áó. Colar lexia , Ambotiqui. bo.Amondiqui.bo .

Aya (tabo) ayoguâ che abati .

Colar lo liquido , Amôn-

Coger por afechanças ,Che mananamo aypocohú . 1. Checaracatu hápe ai-

Colear animal , y vibora,

pocohú,bo.

guâ.pa.Quâ. 2 .

Huguaibi.v.bi.n.4 . Coletor de tributo , Tribu to monoôngára ,

Cole-

C.

ante.

O.

Colegio.comunidad , Paí reit. l. Teii . mo .

1. Yoşú ?.

Colegir, Aiquabí. 1. Añêmộảngé . Colegifte mal lo que te di-

Colmo quitar de lo muy lleno ,Ahobapiapi.1 . Ahobapi poyara. Colmena , Eyretâmâ. Colmillo ,Taîngupi . 1 . Tâîmbucú .

xe , Erenemoangy tef mârâ chechaguêra rí .

Colmilludo, Haingupi pucúbae ,

Colera humor, Yrób yyú. bae , l.Tierob.

Colodrillo, átuâ , Color, no tienen en abfura

Colera pafsion , Pochi.l . nemoyro aí. Colerico, Pochi.l.nemo . rocé.l.Onemôỹro pochi bae. 1. Guâtâmőí oicobać.

Coles , Tayêó rẻ. Coles de la tierra. Tayao.

Єto. Color amarillo, Yû. Color azul , Tobi.Hobi . Color bayo, ò ceniciento, y pardo, Habe. Color blanco, Tŷ. Color morado , Tumbi . Color muerto, Tyguê.1 .

Coleta de cabellos , Abucú..

Tŷoye og.l. Tŷ yeapai-

Coleta hazer cercenândo ,

qui.1. Mbore yuguê ogue Color muy amarillo, Mbo

Ayêabetá. Colgada cofa, Ymboyace-

royú . Colormuy blanco, moro

copira.l.Ymôçâî mbi . Colgado eftar , Ayacecó. bo..

quity, l . Morori. Color negro, hû . Color pardo , Habe.

Colgar , Amocaŷngó , ca.

a

Amboyácecó. bo. Am-

Color verde,yaçul , Tobi . Hobi.

boapayé.bo.v.çâ.y. Paî 1.2...

Colorado. Pýta.1 . Pýra. Coloradofino, Morôpytâ

Colmo ,Toba pipó.l. A-

ngaí.l.Canduá. Columpiar a otro, Amôa-

Pitereaquâ,

týmy, ngâ. Co-

C.

Columpiarfe ,

Aneaty

mung . Columpio, ba.

neatŷmungá-

ante

O

Combite, Caruguaçu.l.Pe pi.l. çoo guába. Combite hazer , Checaru guaçu arv.l. Amona ca-

Coluna de piedra , Yta. ruguaçú. 1.Cherv caru-

oquitá.1 . Y ta iça . Collado ,ibi roguambi.

guaçu, Combite publico, Pabe ca

Collar Ayûrichua . 1. Ayu poi.1.Ayurenembaî . Collar ponerfe , Anembo ayurichua , 1. Añê'mbo ayú enêmbai.

ruguaçu.Ca ruguaçu teïl pc.

Comblefas , nemol. Começon , Mbieboí , def pie,l. Temo,l.Pití.

Coma diuifion en 10 efcri• to , Hû acá . Comadreja Guaquí. Combate , noyrârô hába , 1.Yo guereco' måräl.Loc

Come çon tener , Chere mö.l.Chepití. Comedido hazer algo , A;

ye quaye yyapóbo. Comedido vrbano , Oye.

peña. Combatir con palabras , hoyraro neêpipé...

quayêbac. Comedirfe, Ayequayê .

Combatir pelear, Onoyra-

Començada obra, Ynypi rumbiréra.

rô, 1. Onoepena. I Combidado, Ycoopira . 1. Caruhape

henoymbira .

Combidador, oraçooguâ ra.j.Pepiari paro hensi hara .

Començar,Anypirů.1.Am boi rv.1.Ama nypitv. Comienço,principio, nîpi ringába. Comedor de carne huma na à hombres, y anima-

Combidar, Aycoo.bo.Che pepirché aheno i (na)

Combidara beber, Amon gait.1.Aporey ymonga guâbo.

lés , Porú. Abá porú. Comedor que come aprief 1a,Ocarupoyá bábaé. 1. OcarupiiComedor q come inucho, Ca-

C.

ante

C.

C

: Carubó, 1 . Ucarubae ay aí . Comer à dos

carrillos ,

Cheratipi yobaî

aca-

· τύ. Comer à efcódidas , Ayeo

ante

0.

249

Chepopa pipé acarú , l . Amandé opacatú

che-

pó guicáruâbo . Comer diziendo lo que fe come , Haú . Aú , vide

v.n.I.

baboyâguicá ruâbo , 1 . Anemoâng guicáruabo ,

Comer en muchas partes ,

1.Anemŷgui cáruâbo.

Comer efplendidamente, Che ocê acarú .

Comer à menudo , Açarupší pří. Comerapriella fin mafcar, Amopy yguâbo, 1.Aш3pyngote yguabo , 1. Acarú poyâbá, ymopyma I. Ndaî çuui cherembiu yguabo , 1. Cheyupehe yguabo. Comer carne humana, A-

porú. Comer con melindre , Aya biru yguâbo , l. Aypŷpy note yguâbo, 1. Ayaço çó tertembiú. Comer con pan , ò harina , &c.Aytirv m3. Comer continuaméte , Na monobasîara guicaruabo , l.Acarupií , l . Yepiacarú.1. Acarú pigeỹ. 1 . Nda pígi guicáruâbo . Comercon toda la mano,

aog pâpa guicáruâbo .

Comer juntos en vn plato Chepo biribé opoë nåembêpe,v.Tembi ĭrú. Comer lo que le bafta, Ya botë acarú ,l . Acarú che yabote. Comerlo todo

el enfer-

mo,ò defganado, Ayeaï hupeá yguâbo . Comer muchas vezes , Acaruyoapiapi. Comer mucho de vna vez, Peteŷ rehebé ndaetei acaru. Comer muy aprieffa, Cherayibii tecatu gui các ruâbo ,l. A cáru poyabá, 1. Cherayi câmbií gui : cáruâbo.

Comer no diziendo lo que fe come, Acarú . ábo. Comer poco , Acarumỹ. liry ,

250

C.

ante .

O.

C.

ante

O

lle ,fuerte,y calidad , Ma rŷ,l . Ayabiru yguâbo .

râ,n. 1 . Comeftible cofa , Yúpira. Cometa ,Yaguâ . Cometa exalacion , Yâgua bebé.1.Tatá bebé . Cometer algo à otro , Ypó pe aheyâ , 1.Hemimbota

Como afsi , Mârâ nûnga pê. Como de que manera , Mi

rangatupá . Cómodamente , Aguïye4 teí hápe. Comodidad , A guï yetei há

pe amof , 1. Aey toyapó gui yabo . Cometer delito , Angaipa pipe áá

1. Cheangaipá

ba... Comodidad hallar, Aycò catupiri.l . Abiá catu, l.

1. Chemârâ mbaerí , 1.

Chereco hecatu guite-

Mbae mârâ pipe áá. Comida , Yupira , l . Tem-

Como es pofsible , Marie

cóbo, v.hê 6 .

ping3 : mo eftarias ?O que fueCo Comida cofa de gorgojo,. de ti ? Mârâ amộpe ra & c.Petí . ereicó rać? Comiffario , Mbae apohaComo eftas ? Mârâctey gua mengaguera , 1.He biú ,v.V.n.I ..

có ari porandủ menga guêra che, cometiofeme hazer informacion de fu vida . Comifsion dar , Amee ychupé yyapo haguâma , 1. Yyapoha mo oycó cherché , 1. Chepópe of y yâpo, 1. Omee chébe yyapóhiguama. Chepó pé omof. Como,manera , modo, ta-

peereicó Como efto ,Có ñâbe.l.Co rånaf.. Como fue

Mara pacó

raê.1.Mârânung á raé? Como hombre que lo àvif to lo digo yo, Hecha ca re ramboe háé. Como hombre que lo fabe lo digo , Yquaá parâm boe hae.

Como yra por allà ? Coa mope

c..

ante

O.

C.

O.

251

Como fuelo, fueles , Nindú 3 ·

môpe oico ebapórać ? Como lo hizo fulano ? Hŷ-

Como fuelo lo hago , Aya-

pacó ah oicoborae ? Como me engañas ? Mârâ

pó ñândú. Como te fue con el , Mârâ

pe chemo pýry eperaé . Como me tratas , Mara amope raé .

ante

penderecó heçé , l.Märä penderecó ypiri eycoborać .

chererecó epé

Como podrás tu hazerlo

Como te parece que fe harà bien ? Märäetei pen

folo? Nde año moi yyâ-

débe vyapó catu piri ha

póborać?

Nde poacá hámo tere-

guama, l . Ycatupiri açó bo mârâ etei pendébe-

yapó.

raé ?

Como pudieres

hazlo ,

Como quiera , Agui yerâmboí.

Como tu padre que foy te acontejo , Nderúbamo

1

Como quiera que fuere lò quiero ,Hecóay nabêbë raipotá. Como quiera que lo hizieres eftà bueno , Nde yya pó ñâbêbëÿ aguĬyeteí ,

guitecóbo,orombo araquaá. Oromboc . Oro m8 nrorandu . Oronte mondé. Como tu quifieres , Mâ- , rânderemimbotá pe, 1.

1. Nde mara yyápoboí

Nde yyapó

agui yeteí.

hápe, 1. Ndey yapó pota ham8 .

Como fe llama aquel , Marâ pucuíréra. Como fiempre , Tapiari gua nabebe ,1.Yepi habe bel.Yeplyâ . Como fi fuera fu enemigo , Ynamotaaey ramo na bebe.

potârâmi-

Comodamente , Agui yetei hápe , l.Chemboe ay habeyme. Comodidad, He 6 . Compadecerfe , Ayporia huberecó.bo . Compañera dize la muger, li 2 Có Quynai .

C. 252

C.

ante

ante

O...

O.

Compañero , ŷrv. Compañero , complice, mbo oripára. 1. Hobaî chuâr hára.

Competir , Ahobaich . bo.Ahobaichuârv . mo, añoquaro guitecóbo . Competir bebiendo , Oñg nôquà nôquâ cagûabo .

Compañones ,Tapiá. Comparacion , Mboyoya hába.l.Ymboyoibĭri há ba.l.Ymboábi habey. 1. Yyâbiharey. Comparacion femejança ,

Complacer, dar gufto, agra dar , Amboori . pa . Amoangapihi. pa . Artiâ. n.I. Complice , Mbooripára .

Yru. Hobai chuara háRäângába . Comparar , Amboyoya . pa.bo.amboyo ibi. bo.

Compas , Ytá acambi . 1 . Quarepoti coi. 1. Quare potí hacâmbi

ra. En pecado , cheangai pa hoguê. Componer , Amôatyro . Am boguâ catú. Amoỹ nga, tú .

Copaffar , Ahââyoyâ . 1. Amopaupav yoyâ.pa.

Componer bien palabras, Amoŷngatú chenee .

Compafion , Porrahubere-

Componer cantares , Mbo

có .

Compafsiuo ,Mberiahube recó yâra.l. Abá pĭa po riahúberecó . Competencia en beber , ño noquâ cáguâpe . Competencia ,riña , ñoŷrâ oâ ro.l.Yoobaychuâ..Y cá. Competidor, Hobaichuâ.Pora.l.Hobaychuârv.l m qua roñoquânde.l.no

botahára .

raheî pĭahú ayapó . bo. Amoyporaheipĭahú . Componer concertar vo zes,AmboySyáporaheî. Amoyngatú poraheitá-2131 nee. Componer el Altar , Altar amoatỹrő . mő. Componer gente en orAmỏnguên catu den mbiá,v, Pe.n.12 . Componer métira, Amo ngatú yápúra.l.Amape ätän

C.

ante

C.

O.

atangatú yapúra.l.Amboibi yapura , 1. Amboyoa catú yapúra . Componer ramilletes , Año manomaiboti. 1. ìboti mâna amoŷngatú . Componerle engalanarfe , Ayéguag.ca.Añêmonga

ante

C.

253

Comun cofa ordinaria , Tapîari guâra, 1. Yepi guâ ra. Comun cofa fin dueño, Yyârymbae. Comun en todas partes, Tecó amo noey tequa

" ra.l.Mamo noey tequâ, ra.

tupiri.bo.

Comprada cofa , Taripi . Comprados fomos por Dios , nêmûmbiramo

yaicó Tupa rehé , l . Taripi râmo yaico , &c . Comprador ,Tahára ,l . Oyôguâbae. Comprar , Ayâ . 1. Ayoguâ (tabo ) Comprehender , 6á catú

Comunicar , participar hazer, Amötetýrő . Comunicarfe , tratarfe , Oyoguerecó . Comunmente lo dizen , Abátiro emembeú eí . 1 . Yuru pabeguara aiƑó. Con ,de Compañia , en mo uimiento ,Rupi.l . irvnimo.

chearaqua á hápe . 1. Ay . quaá.l.Ndache araquaá

Con ,de compañia en quie

robábo oquâ mbae . Comulgar ,A Tüp rá . bo . Aya Tupal.Aypici Tu

Con,de compañia en quie tud,y mouimiento , Ru

tud , piri .

pí.Yrûnimo.Ndi . Ndité.

pa. Comunion , Tuparára . 1 .

Con ,de inftrumeuto , Pipê

1. Tüpa pici. Comun cofa , como coftum

pe.11. Con cada vno, Yñâba re-

bre , &c. Amôñoef te

hé. Concabidad,ibif, E, n. 12

quâda . Comun cofa de muchos , Y yâretábaé .

quâra . Concabidad en el fuelo, Con ibiquâra .

254

C.

ante

O.

Concauo , Gui 2. v. Piquiragui, enpi.7 .

C.

ante

0:

cócheriépe . 1. Onemo. nachriépe.1.Onembiog

Concluyda cofa , Yyâguiyêbae .

cheriepe chemêmbi. Concebirfe tomar vida,

Concluydo , conuencido,

Yang ima.l.Heçá giáá v.Mf.n.2 .

Yyaguiyê. YmboaguĬ. yê pira. Concluyr obra, Amomba.

Concepcion , Membi n-

pa.Amboaguĭyć . pa. A-

nem3năng ramới.He .

yapi mombá.pa .Amôm ba catuf.

cobeĭpirâm3 . Concepcion de nueftra Se

Concluyr raçones ,Añêën

ñoca , Señora fanta Ma-

dog. ca. Aneeçandog. ca.

ria,Oci riepe i.emoñân

-

Conclufion , fin de la cofa , Mbacadipába. Concordar entrefi ,Oreyo ya catú. 1. Ndo reyo abii. Concordar hazer, Ambo yoya. pa. Amo? ngatú oyoche. 1. Amboyoa-bilog.ca. Concordar las vozes , Am-

můñângába . 1. Membi

gaguêra . 1. némoinga guera.l.nemohecobe ipi haguera . Conceder afirmando, Aye té aypó . Hupí aypó. Conceder con duda , Emo. nå hera.Emonâ ipó. Conceder , diziendo afsi es, Añeÿ na. Añfnanga.Ayete ebocoi. Anef ebocoî.Hing.

boyoya poraheî . Concordar vna cofa con

Conceder,fea afsi , fi harè,

otra,Oyoya.l.Oyoyabí.

Concepto diuerfo hazer,

1.Ndo yo abii. Concordia , paz, Mbiayoya.l.Yoabi ymbaeha. 1. Yoaïhú.l.nerandabey. Concebir la muger , Are

Ce,n.2 . Enef. Hí yeî.

nanguaipó yco au aú. Concertadamente gaftar, Chepóaraquaá pipé amee..Amboyaó.Ahaihubacatú yyaróća , I. ConYmêêngâ.

C.

ante

0.

Concertados eftamos ,Ore yoya catú. Ndo repĭayo abii. Concertar adereçar, Amoa tyro. mo. Amoŷngatú . bo.Amôngaqueó. Amboguacatú. Concertar difcordes , A-

C.

ante

O.

255

Anårêtama yquaî pi ra. Condenado à muerte, Teo vpé yquai pira.l. Ymêêmbira. Condenar à açotes , Nup rehé ayôquaî . Condicion ,Tecó.

moŷngatu oyo ya ym.

Condicion buena , Tecó ca

bae . 1. Oyô ecó abĭbae

tupiri.l.Tecó mârânga-

amoŷngatu. bo. Ypĭá-

tú.l.âng gatupiri.l.Pĭá-

yoabibae amboyoya. Concertar hueffos , Cing pendéra amoŷngatú. 1. Cảng

n’môngarau A-

moŷngatû. Concertarfe por escritura

catupĭri. Condicion mala , Tecoí. Tecopohi . Piápochi. Condicion ordinaria , cof.tumbre,Hecoaí. Hecótapiá . Heco ima. Tecó

el criado , Hemŷnguaî

rembireroyé poquaá.

râmô cherecó Hagua

Condicipulo , nomboé yr 1.noŷrv nemboê rehe-

marí quatia ayapó . I. Ayequatiarucá hemin-guairamo. Conciencia,ang.l.Ace pia

guara . Conejera, Acutiquara. Conejo , Acuti . Quererúá.

cârâî ndába.l.Mbae ma

Conejo chico , Tapiytí.

raapohague pia mboti-

Conejo grande, Pag. Confeffar à otro , Amone-

há.l.Angatahába . Concilio,junta , Nôôngába.nomonoongába . Concha, y cuchara , Yta. 2 . Concha , lo que contiene, Ytârâmbá.

Condenado

al infierno ,

mombeu (guabo. ) Confeffar la Fè , Tüparerobiahá am3mbeu hero biabo.

Confeffar la verdad , Hupi mara hae. I. AmomConbeú hupí.

256

C.

ante

C.

O.

baeguâbo.

(guabo . )

Confundido quedar , Che mårå guŷtena.l . Cheapi pigi. 1. Cheropá guitî-

Confefsion , nệmổmbe-guaba.

mo. 1. Atf guitúpa . 1.

Confiança ,Yerobiahá. Confines , linderos , ibiya.

O

bo.l.Anemboecó etem

Confeffarfe, Añëm &mbeú .

Confeffarie bien , Añe mombeu catú .

ante.

Cheaïî guitenâ. Confundir afrentando , A-

ibirepiçã. Conforme,nabe. Yabe.

mô mảnh, mô .

Amety .

Conforme a lo que trajo

mo. Amboopá ymỏmärana.

le di , Hembirucuê nîbe

Confundir con razones,

Ame ychupé. Conformes vnanimes , Oyojâbae , l. Oyoabi rym bae.l. Ypiayovabac , 1. piayoyay mbaey. Confortado eftoy, Cherecó eté , l. Chepiá ata. 1. Cheangapihi . Confortar, Amopiate. Amôângapihi imongetábo.

Confortar con palabras , Amôpiata. Amoanga pi hi nee pipe.

.

Amboapipigi neepipé, 1. Amoneembig ymotýâmo.. Añâpitfche,

nee pĭpć.. Confundir trabucando, A-

yapá móng . Confundi'e , Anemomâ raé.l.Atí. Confundirle con la accicn mala de otro , Arot? (herotyâmo.) Confufas cofas , rebueltas, Mbae neapa mônã. yaí.Yaímbae nina .

Y

Confortarfe, alentarfe, Anêmbocco ete.bo. Añê-

Confufion , duda , Anga-

moangapihi.ca.Anemo piata . mo. Confortarfe comiendo , A-

Confufion verguença . Tŷ. CMara.Aii .

nemo piatâ gui cáruâ .

hemoâ moängteŷ che recó-

bey.Hopá.

onfufo andar, dudofo, A-

C.

ante

O.

recó râma ri guitecóbo . Congelada agua , itipiág. Congelar dexar clar,ò qua jar, Ambo ipĭag . Congelarfe ,hazerſe caram bano,tipiá onêmo enem bai,l . Onembopal. Congoja , Tecotebenga. Piá ccotebe âng ânge . có.Piá ingecó . Congojado , Ymgangecó pira. 1.Ymoyngo tebe mbira. Congojado eftar, Cofibága rúrichébe, l. Chẹpiá nâf. Congojarfe , Cheangecó .

C.

ante

0.

257

Conjuncion ,Yêpotabê . Conjuncion de là Luna, Ya cicany. Conjurarfe , Oñamboori. 1.Onopftŷboguaçú , 1 . Oñoñeêá .

Conmigo en lugar, Chepi ri.Ndi.Ndibé . Conmigo yendo , y eftando, Cheyrünâmỏ. Conocer, faber, entender, Ayquaá.pa . Conocer el varon a la muger,Abahe ychupé , l.Arecó cuña,l. Abi cuñare hé. Conocidamente, Yquaapá pe,l.Y quaabipi hápe.

1.Cheângecó açi, l . Añe môŷngotëbe, l.Che poriahú .

Conocido , fer fenalado ,

Congojofo , cargofo à o. tros,Poromoângecó há

Conocidos , Oyoquaábae , 1.Oyocotialá . Conocimiento > Mboro

ra. Congraciarfe , Cheapiraí y chupé. Congregacion, nêmônôôn

Nache apaquâ baíbi , l . Y quaabi pirache.

quaahába. Con quanta mas razon tu , Mbitetämondé .

gába . Hu.3 . Conjetura , nêm3ingá ba.

Con que conciencia lo hizifte , Mbae angåpipé

Conjeturar ,

Conquiftar, Ambo aguïyê

ânge.

Anemo--

ereyapórać .

guarýnîimo. KK

Con

ante

258

C.

Con

razon juftamente ,

Confejo malo dar .Amboe

Agui yetelhápe .Hupicatú hápe.Agui yete ca tú eté .

pochi, l . Amboccoquaa pochi,l.Añeengai mondé .

ante

0.

C-

O.

Con razon me duermo,

Confejo pedir , Cherecora

Aguiyetei cheque , 1. A-

aipotá nde hegui, l.Cherecórâmâ ri aporandú

guiyetei cheropehii . v . a.8.rurí.

ndé be, I. Aiquaa potá

Confeguir, alcançar, Abahe y chupé .

nde hegui chereco: a. mâ, 1. Ne nëë amonde

Confeguirfe vno de otro,

potá , 1. Ahendú potánc net .

oyoéhebé hecônŷ , 1 . ychuguiycemỷ . Confeja fabula , Morangú. Confejos contar, Amôrångu mombeú.

Confentir, conceder, Eneí. cé . n. 2 . Confentir con la cabeça , Ayeaiti , 1. Ayêacang

boáraquaá hára, l. Hupí

yêaiti. Conferua, ibá ymoë mbi ra.

môn beguá a , l.Tecómã

Conferuar hazer , Aiba-

rângatú poro quaabucahára , l.Tecó catupiri he recó vcahára,

mae , 1. Conferua Aya-

Confejero en bien, Porom

Confejero en el mal , Tecoay pici vcahára, l.Tecó ayba rupí poromoŷn gohára ,l . Poromboe há ra aí,l . Poromboe aí hára.

Confejo, Mboaraquaa pába , l . Tecórâ mềẻngaba, l.nee mondehába.

pó. Conferua , Ambopĭcopi. bo.Arecocatú . bo. Conferuarfe , durar mucho, Aycopucú.bo.Anëmbo bité . Conferuarfe el bueno , y malolor,Tibi tebú . Conferuaríe virgen, Anemomaraneyngatú mbobi teboí 1. Cherecó märä-

C.

ante

O.

mârâney arecoícatû . Confiderada cofa , Mbae yeça erecó pĭrá . Confideradamente, Yeça crecó catuhápe . Confiderado , Yeçá erecobae, 1. Yê pĭamongetahára , 1. Mbac renƐndea hára. Confiderar , Ayêça erecó . bo.l. Ayépĭamonguetá , 1.Ayêpia crecó . bo .

C.

ante

O.

259

erobagipire , l.Teto ti, 1.Tecobitébitebo ígi â ra..

Conftante en fu palabra , Abá oneê rercyebi harey,l. Abá once rehê ye - pita çoihára, l. Once rerobagharey. Conftante eftar, Nda cherecó erobagipiri , 1. Tenai aicó,l.Ten aycó. Conftante, fuerte , Abá ecó

Confiderar mirando bien, Ahechá hechá catú, 1 .

rerobági pirey , 1. Ten oicobae.

Ayêça ereco catú , l . A-

Conftitucion, Tecó mônân

neanducatú ( mbaeri ) 1 . Ayeapiça cá catú.

Conftituyr,dar ley, Ahecó

Configo lo pensò , Oyechė oymBảng , 1. Onembangeê. Configo wifmo ,

gába.

mong.Ngâ.l.Ahecobee .

ngâ. Conftituyr , en mi lugar ,

Oyce,

heíé . Configuientemente, Oyoe hebe hápe , l . Oyoguî yo

Amoi che rendápe , 1 . Cherecobiâ âme aheîâ . Confuegra, Yôĭchó . Confuegro,Yôatiuba .

guîhápe . Confiftorio, nemônôôngá ba.

Confuelo , Angapĭhi , v. äng. 3 . none'ngereConfulta

Confolado eftar , Cheanga

quâba,l. ñômôngetahába.

pihi. Confolar , Amoangapiki. pa. Conftancia,Tenaí , 1. Tecó

Confultada cofa, Yyabiqui piré . Confultar , Oroyâbiquĭ KK 2 mbac ,

260

C.

ante

O.

mbae , 1. Oro ñômʊngetá mbae abiquibo .

C.

ante

O.

mombabai , 1. Ambopa .. bí címbae .

Confultar , pedir confejo,

Confumirfe de trabajos ,

Cherecora aypotá ndehegui, 1. Cherecó râmâ

Chemoayby tecó mara , 1. Tecó måra che-

rí aporândú ndébe. Confultores , neengerequâ ra,l.porândú hati. Confumido

de pobreça,

Chembaepabí guiteco . bo,l . Nachembaé quiri guitecóbo. Confumido de vejez, Chemoaýbfche tuyabae , 1 .

mombitubá , 1. Chepítu bá tecóacirehé, l.chem bopiyu tecóaci. Contado eftà no lo comas , Ypapapĭebócoi ereú teine , 1. Ypapapĭ aipo tereumé . Contador, Mbae papa hára.

Tuyabae remŷ msaýbý ché , 1. Añepsba ima, 1.

Contador de fabulas ,M8-

Chetuyabaé chem&mbitubá.

Contar, Aypapá. bo.

Confumido eftar , Cheaŷbf guytena tecó måraaguî,

rằnguhá mômbeguära .

Contar fin errar, Aypapá yyabieymå , 1. Hupi ay

I.Cherecó aŷbf, Mãrâ-

papá. Contar dos vozes , Aypapá

bóramo guitecóbo . Confumido , fin fuerças,

yoapi,l.Yebi aypapá. Contar exemplo , Mârân-

Chepirâta pabi guiceco

gué amombeú , l . A báre

bo, l. Ypira tambábae che-

có cuera thê .

Confumidor de hazienda , mbae mombucahára , 1 . Mboaí hára, l.Mocañỹ. hára ,l.Mbopabíhára. Confumir, Amocany. mo. 1.Amgmbucá. bo.1 . A,

co cué amombeû , l . Te-

rohe beú.

guiré

Cáramtamom..

Contar mal, Aipapá aí , l. Ndaipapar aguiyeí , 1. Chetatei ypapábo , 1 . Aypapa ypapábo .

Con .

C.

ante

0.

C.

Contar por los dedos , Che

0.

261

ñeêmboyebi yebi. Contenido en la coſa , P.3-

quâ rehé aypápá. Contar por nudos ,Tucum bó quytrehé aipapá , 1 . Ammo poquỹta ypapáსი .

piâ.Po.5 . Contenido , referido , Ymombeu pi. Contentamiento , recreo

de ver algo, Teçâîndá-

Contar quantos fon del mes ,Mbobiára picó yarecó , 1.Mbobi yaci ara rehé picó naf. Contar refiriendo en fuma , Amombeú açi aci , 1. Amopap , ymombeguâbo, 1. Mbae reté cuera

ba, l.Mỹtué çâî. Contenta perfona , Abapi tuengatú, l.Horibae , 1 . Heçäîbae. Contentar , Amo mỹtë, 1.Amboori,v.Ayê , 1 . Contentarfe con lo que le

no amombeú hepuguêra aête na mombeuî. Contar fuceffos , Mårånde có cuê amỏmbeú . bo . guâbo . vejeces , Mbae

dan, Chepitu chepotabari,l.Cheangapihi , 1 . Cheroribi catú chepotábarí. Contentarfe de algo , pare

Contar

cerlebien , Amô môring

imandéra amombeù , 1. imâguâ ré amombcú . Contagiofomal ,

ante

1.Aíporångerecó. Contento,alegria, ângapi .

Mbae •

aci yêpotábae . 1. Oyâbae. Contagiofo mal padecer, Mae açi yepotá aí poratâ,l.Mbae açi oyâ oyârébae aí porará. Contender con alguno , Ahobaî chuâ, !. Ayrärö, 1. Añârő hece, 1. Año

hi, l.Toriba , 1. Teçayndába.

Contento andar , Cherori guitecóbo. Contento eftar, Cherori , 1 . Chereçai , l.Cheänga pi hi. Contento eftar, pagado de algo, Chererequâ catú ychupé . KK 3

Con-

C.

ante

0.

C.

ante

O.

262

Contento viuir , Aycobé ori.

Continuar el camino, Ambopeit, 1. Ahape cogpé.

Contienda , porfia , Yoacá, 2321 1.neépoepi.l. nééë mbo yebil.Yoeheñårő, Con tiento hazer, Ayeapi-

Continuar los penfamien-

çacá vyapóbo

ahaubá

yyapóbo . Contigo mefmo en mouimiento , Nderupi etcí . 1. Nde yr nam8 etei.

tá potarí. Continuo yr , Ahapecóg . Guihóbo , 1. Nda pígi guihóbo, l.Pigey ahá , l . Ahayepotá potabé .

Contigo mifmo en quie.

Continuar vna cola con o-

tud,Ndepĭrieteí , l . Nde yrvnamo eteí.

tra, Amboyepót á, l . Am boyopopici , 1. Ambo-

Continencia delvaron , Cu

yochebé . Continuar la mifma cofa,

narché apiçá birey , 1 . Cuñarché nangarequâ bey. Continencia de la muger, Abárché apiçábi reÿ , 1 . Aba rehe hangarequa "

tos malos , Temŷm8 an gai onemboyê potabé , 1.Oyepopici , l . Oyepo-

bey. Continua cofa, Yôpopici bae,l.Yêpotábae,l.Yoe

& hebe hebéguâra. Continuamente Pigey

Ambobiteri , l . Ambobi tébiteboí. Contonearfe hechando lar gos paffos, Ayecupĭey â 1.Anembo ceé,v . Heé , I. Con todo effo , Roŷrë,l . Aroŷre. Con todo effo es bueno ,

Ebocol yepé

aguiye-

Mboyepotá

teí , l . Aipó rire yêpé

hápe, 1.Yôpopici hápee . tey.n. 6 .

ymaring tú . Con todos rines , Pâbêy

mbápe , 1.

Continuar. Ndapigi , l.Nda

ngatú eravacá ,l. Ereyê

poíri , l . Amboye potabé 1.Ambobiteri ,v.picir .

porú pabey acápa , I.Me me ereyacá.

Con

.

263

C.

ante

O.

Con trabajo y peligro ef toy , Hacipeí chereconý,l. Chere

bibí che-

C.

arte

0.

Contrecho corcebado , Y yâtucupe atibae , l . Atucupé candú , 1. atucupé yeaïbibae.

r coný , 1. Aycóycóbibí.

Contribucion,derrama, Pa

Con trabajo, y dificultad,

bê mêêndiba , l.Pabê re

Hacipei,l.Haci hapeí. Contradezir de palabra , Anëemboyêbi , l .Añëë pocpi. Contradezir rezongando , Cheneenguaú gui nềểm bóyebibo , 1. Aneengurú hobaychuârungâ . Contradictor, neemboye bi hará, l . Hobaî chuârů hára. Contrahazer , Aha . Nga . Contra mi es lo que digo, Ayêharué aypó chee pipe , 1. Che neepipeé anemomara. Contrariar, Ahobay â, bo. ahobaí chuâ.

mimêënguéra. Contribuyr todos , Pâbe omée.

Contricion,y nangaipa haguembo açipába Tupa raihupápe note . Contrito, Oångaipapague mboaçihárá, 1. Oångaipa hague ne mombiá ca tuhára : Tupa raïhú re heñôte. Contumaz , y porerobiâ rymbae , 1. Porendumbae. Contumacia , Porerobia rey hába , 1. Oacângatâ ri yerobia ha bal . Poren du habey.

Contrario, Tobaya,l . To-

Conturbar à otro , Ambo-

bayâra , 1. Tobay chuâra.

platiti , 1 . Ambopiat8-

Contrario de alguna cofa,

piaberá. Conualecencia , Cuêrabâ-

o puesto Taruaba, 1.Ha ruâba . Contratar , y contrato, Mů.1 .

tới, l.Amôndiil . Amko

ta,l.Cuérá cuêrá, 1. Aguiyeí yeí. Conualecer , Aguiyeí yeí aicó,

364

C.

ante

C.

O.

aicó , 1. Acûera bata , 1. Acerá cuerá , l. Añåro-

ante.

O:

Copete de perfona, Tetoba pyna, l.Atirá .

Conuencer , Amboagui-

Copete hazer à otro, Amboatírá.bo .

ye . Conueniencia , Yôyâhá-

Copia de palabras , nëë po raocebaecatû ñeereyi.

pláramo.

ba,l.yoabi habefma.

neengetá.ñêè nandetei .

Conueniente cofa, Aguiye τεί .

Copo de algodon , Aman-

Conuerfacion , nom3nge tá,l.nomongoí. Conuerfar vno con otro,

Copo de nieue , roi ripia amandiyû apua rână.Râ

Onômôngetá . bo. Conuertido Tupa vpê oye

Coraças , Mbae pirâta.Cabayu açoyaba.

bibae,1 . Oñême yebi. Conuertir à otro à Dios,

diyú apuá.

mf Rapichá.

Coraçon , nang. Pĭa á.

Piá.

Amboyebi Tupa vpé , 1. Aheyaucá hecó cuê ,

Coraçon beftial , Mbae mymba neá.

Tupa vpé nëë mëëngu cabo. Conuertitle à Dios . Añe

Coraçon de palo , ibirá ibiterê. ibirá rembiú

mee Tupavpé , l . Anem boyebi Tapupé .

quâ pába . Coraçon de piedra tienes ,

na ytá ererecó .

Comexo, Loenguê.l.Pi quíragvi

Coraje, Taî n.4 . Aytaîiog, quitar el coraje.

Conuieneme,Bin.3.Agui

Corba de la rodilla, Anda

yeteí. Conuocar gente , Aâmân-

Corbas falidas , Anda guĭ-

dayê.bo. Copa , ò vafo , Campuchi

Myrf. Copete de aue, Atirá.

gui.

piteró. Corcoba , Atucupe ati. Candu. Candỉ. Candú áá. Atucupe yeibiCorco-

C.

ante

Corcobado

C.

0.

Cheatu

cupé yêaibi.Cheatucu-

Oyecupi eyacy .. Corchetes ,quarepotî apvi myrý aombo tipába , v . al , 0.11.19-100 Corcho, ipebebuî, l.Curu < Checa 191100 pica

O. O.

265

ì guê.Araguê . Corona de flores, ibotiy pé

pé Canduaávola Corcobear , Opibolboí.

ante.

mâmbité. ĭboti ymbo .

paraguapi.

Corona de efpinas , Yuatŷ embópopé aca vbandáL. `ba. Corona de Gra nada , &c. Tebichánh -Corona de oro , Paragua-

Corcho de Chinchorro Pytayutayu neama acan gariguara , 1. Ytayu âcâ çámbobebuîtába ,100 Cordel, Tucumbo.ca rob

Cordelejo,Curahá.

Cordelejo dar,Aycura cu100 rá,pa. Cordero, Obecha raqu ! Cordon, Mbae reçi,b3 há ba. Tucumbó,v.Po. n . 50 2.

Cornada herida , Hatŷbo-1 -ra. 00 •Cornada dar , Guatpipe .00 oy cutú , ca .

Cornudo que tiene cuernos, Hatybae.

⠀⠀

-vbanda hatŷ hatŷbae . ¡Corona de Sacerdote , Api terem po be. -Corona hazer de Sacerdo te, Ayapiteré apý , l . Apó Coronado hombre, Abá y paragunbae . Coronar à otro , y hazer corona , Amboparaguá .

Coronilla de la cabeça , .Apité yepibú . Coronilla eftremo , punta, chapitel . Apiteraquâ .

Coro de mufica , Poraheîtá reii.Apyta.Youâmo.

Corporea cofa , Hetebae ,

Coronade plumas , Para-

Mbae aci aquita , Aquỹ tarf Caraci Carape. Ca

v.Apám 3 . eð Coro raiz medicinal,chuf .9 Corta cofa , Mbae atú .

By: guâ,l.Araguise Corona cerquillo JA ça-9200

rapf Carapiá Carapuá . Carambuí . 'LI Cor

926

0.

ante

0.

Cortadera yerua ' , 'Capií

C.

ante

.O .

nëë habanguêra:

aymbé , 1. Andira quicê. Dè Me

Cortar hilo à mano , A-

Cortadura, Ymbof hague. Yvaciapague. Ymondo-

Cortar lo fuperfluo , Ahetá.bo. 2049 197 ?

caguera . Ymongnaîtaguera. Yohapagué.Yya

Cortar por la coyuntura, Yyepotaharupí amboí .

mondog, ca,

bo.Cângue ropitacué ru picha haguè. Corta perfona de oftatura , Abá carapé . Abá aqui :: tay. Aturi.Yyiqáatu jbae. ' ! Cortar bien la herramienta, Haimbecatú ,S.eftà afi lada, Oiquỹ tingatu yĭ, &c.Oyaciacatú ylacanguâ. Cortar con afierra ; AiquỹĐt môi Cortar con hacha, ò cuña ,

Ayaçiá.pa . Amboguaî . ta.Ayohá.pa . Cortar con los dientes , Amondog cherafpipe . Corta con cuchillo , o fier • ra fin golpe , Aiquftŷ. t ຕ 8-

pí amondohog . Cortar rajando , Amboí. bo ambobú.bo . Cortar ,troçar,Amboguai. be ? tà . Quaî z . 'I Cortar ropa,cuero, &c, Aiquỹtý.mo . Cortarfe , Anequyti . Aye. yucá.Ayeapichá. Cortarle el hilo , Inýmbó ..oçog.ca . Cortarfe la leche , &c.One

motypytý cambi. Cortarfe , turbarfe hablan do, Cheropa. Añeengo . pá.bo. Cortefano , Ymbo epica : tú. Corteza de arbol , ibirá a pecuêra.ipeguéra .

Cortar el hilo de lá pro. cefsio , Ahicimon dog . Ahicimocandog.i

Corteza de arbol de plata

Cortar el hilo de la plati-

Pacoba ribape, corteza

C↓

Amoçandog che

no,cañas , &c. Tibapé.

del planrano.

Corte

C.

Ante

O.

C.

ante

O.

267

Corteza quitar, Ayapcog. ca.

çapú. bo. Amo arândú . pa.Amombotiahó.bo .

Corteza quitarſe bien, ipel catú .

Corregir lo errado , A-

Corto de animo, Ypiaym-

moyngatú.Anapengog . Amoat fröngatú .

bac. Pia ecó nemael.

Corregirle en la vida , Aña

Abápiácaracĭ.00 Corto de vifta , Teçapiçó

pengog cherecópo chi cuéra.Ahecobiaro che-

ey.Tegandahé.. Corto en el hablar , Abá

recó. Amboibibi catú

nëë aturf, nëë porombu cu ymbae. Once mýri

Corregiríe enlas palabras , Amoŷngatú chenee ta-

myrfbae.nee mộcẽ nga

té cuéra. Añâpengog.

tú harey. sksus to? Corto hazer, Ambo aturf Atú.Caraçi.

cherecó angaipa gui .

Aycarengog chenee ca1 -rëngue , Correo,Paréhára.

Corral,Tocal. Hocal.

Correo embiar , Amondo

Correa.Mbae piça.

- parchá . Aparcha môn . dó . Correr, Ana. Ni . Añânî.

Corredor de cafa, cobertizo,Ogrogiâmbi. Corredor que corre mumu.

' må.

cho, Yñaquabae . Ycaba quâbae. A

Correr à cauallo , Anona

Corregido , enmendado, Ynemombotiahóbae >

Correr agua,metales , &c. Oçiri.ca.

oa caryre. Yyaraquâ bae omboe ryre. Yya

Correr auergonçar, Am8tỉ mô . ' mỏ mả .Ná .

qua ábac . Corregidor, Poroquai tá ra. Corregir à otro , Ambo

j

¡

araquaá , pa. Amboa pĭ-

cabayu.

mô.Amôngaí . bo . Anh bocaí.bo.Amboaří. Correr el rio,i oçiri.ca . Correr auergonçar, Amotfmo.Amo mârâ. LI 2 Cor-

268

C.

ante

O.

.C.

ante

O

Ymstymbira. Corrido eftar del mal pro Mbaeceder ageno Arotf.mo .

Correr el fudor , Cheriî ociri.ca .

Correr enfermedad , acioicó. Taci yârecó . Tacibó ci.Taci ohú catú.Taci oqua . -moo Correr fuente de chorro, ĭotorőrő. Correr gota à gota , Oti-

2 quitiqui mŷri. Correr nueuas , Morându ñë açâî cí. Yñaçãî eí morandû oquâpa , v.Po-»´´ randu. Correr riefgo , Hay me cherecony.Aicó bibi . Correr tras alguno , yrle a los alcances , Anâguyndég.ca. Correr toros , toro amonåronguçá . Toróamena Correr velo Amondiri . ca.bo. Correr viento , ibitû eí.ibi

tu guaçu . Correrfe auergonçarfe, Atf. Chetf. Annotýć . Checat . Chemara. mo. na.Anemo mara. Anemomârândé . Corrido auergonçado de otro Ymomarambi.

Corrido eftoy de mi mifmo, Anemotfe. Anemomarać . Arotfcheredó. Corriente de rio, Ticabi quâ. Tipibaqua.icabaamoT.95 quâ .. Corriente eftar ebrio, Tipibaqua i.Ticabâquâ i. Yeroqui orro , dança ind im namas Corrome de mi falta ,Aroecheangaipa.Arotfch recô måra. Corrome de ti, Oroguero.12.10J ty.mo. Corromper,Amboat . bo. Corromper donzella , Amembú , ca. Amombo . chi.pa. amboquâ . Am. boaí . bo. Amboçorog . ca.Amondorog . T Crromperfe el vino, Ciguy onembohan One mombochi. pa. 9 ! -Corromperfe carne , Haofoo, Corrompida muger , Yquâ rabaé . Ymombugi pira. Ymboaí - pira. Ymara Co; nymbae cỹ.

C.

ante

.0.

.C.

..

269

bać. Mbaé guaçu. -

-Cofa,Mbac.Maê.. " . ") Cofa agena , Abaê mbaé . Amboae mbaé. Yyâre .

Cofa hermofa , Mbae porâng.Catupiti . ângatu1. .

bae,

-

ante

Cofa buena,Mbae catupiri.Mbae marangatú .

Cofa inutil , Mbae mâne. Cofa linda ala vifta, Mbac

Cofade aquel tiempo , A-

hechag porang.Catupĭ-

çoi râmoguârê. Cofa de burla , Mbae aû.

ri guecháca. Mbaeçacaf. By

Mbae apirú. Mbae angau .Mbac ei. Cofa del cielo , Mbaé iba pe guara.

Cofa llana, Ypecatú. Cofa mala , Mbae aíba. Mbaira. Mbaepochi.

Cola de mucho precio, Hepi tubichábae. Nan-

Cofa pequeña , Mbac my rf. Tyt . Quiri. Tai. Tairf

detey hepi.Tubichá he-

Cofa propia, Chembaé tèê

pi.Myry eyhepi. Hepi mårângatu et ébac.3 Cofa de poco precio , He-

Cofa que eftà al lado , ibirichuara. ibiri beguâra, v.Ambiî.. 1 Ba

pi mŷry. Hepicatú ym .

Cola terrible, efpantable,

bae.Nda hepiragui ye . Cofa defechada, Yyaiguêera. Heiti pirera . Mbae .95 aí. Cofa defte mundo , Mbae coibi peguâra. Cobi pó Coibipi pia.o Cofafamofa , Mbae heraquândeté. Heraquanga túbae mbae. Cola grande , Mbae tubi-

cha . Oumbać . Otetem-

Mbaé poromondi . Mbae quihiyê habete Mbae yyâbaeté. -Cola vil, baxa ,Mbaè afbf. Mbae mân . • Cofa de varias colores, Mbac pará . Y quatiá pa rá.Yo paráb Cofas diuerfas , Mbae teotŷro !Tetyrua. Cofario ladron ,Abá munC dacatú . Mundareté .

LI 3

Mün-

F

270

C.

ante

C.

O.

mundarete catú . Min daceraí ai.Munda rí ye.

ante

O.

Coftal, Pi'îurú . áó mbaê ; rĭrú ...

Coftamos mucho à Dios,

porúbae. Cofcorrones , nacâmbo-

nandere pi guaçu Tupa

tág. Cofecha,Tembiaré. Hetá Cofecha grande cherembiaré .

vpé. Cofta , o valor de algo,

Mbae repi.Hepi." ) Coftar mucho, Hepi gua

Cofer,Ambobibi.bo.

çú.Hepi etá. Coftear hazer la cofta, A-

Cofer bordando , Ambos bibiyquâtiábo ..

hepibee ahe repĭbëë ha

Cofer largo , Ahecfbő. mo.

banguera. Coftilla , narucing.

Gofer menudo, Ambôbibi

Coftofa cofa de trabajo,

pii. Cofido menudo , Mbobi bipiî pîrêra.d

Hacipeguara. Coftofa cofa que coftomu

Colo, ibembi. Toromo-

icho, Hepiguaçu bac ôû tecatú hepi. Nandetei

ñángápe .. Cofo hazer, Aibenbi bo-



nä,

Thepř. Coftra, Ape cuê. Coftra de la mollera del

Cofquillas , Poquiri. pó. TV 3.8132

niño, Apiripés Coftra de farna, Curú ápé

Cofquillas fentir , Chepo-

ré. Apecue. Coftra de farna @bazerfe.

quiri. Coquillofo , Poropoquiry cê.

Onemboçurú apere. Onembocurú apecué.

Cofta de mar, Para ember rurí.

Coftumbre , ley. eftado de

Coftado de perfona, y cofas, ique.boin

Abe.l.v.guequamộ, en tecó.ge/4.há.6.ti.179

Coftado lado de cofas,Po

Coftumbre regia de mu ger

Pi.

vida, Tecó. Tequabai.

Cante

C.

Q.

ante . R.

271

. Myncy.ibi. ger,Tugai peaycó. Cherequabai.

Tinfhei. Guembecuêï

Orereco pochi.Tecópo chi.Chequiá.

ruçú.iriguaçu. Crecer el rio algo , Ti yu-

oyâ hoí.Tubiehať.ĭ ou

Coftumbre regla de mu

quiry.. la

ger, Laprimeravez ne m3ndia .

Crecer

enfermedad ,

Oneyruncheraci. O.

Coftumbre diferente , v. Tecó apia, en Tecó .

caquaá.pa. Crecer la enfermedad, recayendo. Chereroáye.

Coftura , Mbobibi cagJue

Tyebi cheraci. Oñêyrûmo.mo.

Coftura , òjunta del cafco de la cabeça, Acânga yâ péyé potahába . Cofturero,áó mbobibicára

Crecer los arboles , Onem bo ibucú. Crecer los arboles en la tierra que fue cultiuada,

Cota de malla, Quârepor

Ondaboi checo cue.

ti apyapyfáó. Yta em-

Crecerlos.vicios, Tecó aí onembo vbichá. Oca-

bó aprapyi áo . Coxear , Cheparf. Chea tef.

Coxear con vn talon, Che Pita á. Coxo , Parf. Yparfbae. Yhateebae.

Cante

R.

Crecer , Acáquaá. Añeŷrű mỏ mô.Ytubich . Crecer el rio , Oneyrimui. Onembo vbichái.

quaá tecómara. :) Crecer virtudes, Ocaqua á tecó mârângatú. Chere có miringatuçải. Crecida virtud , Tubichá tecónārằng tứ , .. Tecó mârângatu çâi Creciente,auenida de rio,

irúra.Tiguaçu . Credito, Herobiâ , v. Robiâ.

Creer , Arobia.bo . Crefpo, Abá ápichâf.Abá Cref pichachf.

8

1272

C.

ante

R.

C.

Crefpo como negro , Ab-

Crifol,Quarepotî mômềm beg hába . Criftal, Ytaberá. Ytat?

çu apŷchâî. Criador , Poro môñangara.

berá . Chriftiano ,

Criador alimétador ,Mon

Chriftiano,

Chrifto rehe guâra. Y-

garu hára . Monga quaá

mynguaî.

R.

Ambopope. bo. Amô i pembi.

sapererá. Crefta, Apŷchâî. Crefta de gallina, Vrugua

pára. Criados de cafa, Boyâ.Te-

ante

baptiza piré. Crucificado , ibirayoacá rché yms ynimbira.You of tupira.m

Criar alimentar, Amonga

Crucificar , Amofcuruçú rehe. Amboy

quá. Criar de nada , Mbaceỹ

Aycutú

ibiray daçá rehé. Cruda cofa,Ypirá . Pi.12 . Cruda cofa medio afada,

magui aporo mong Criar ganado, Ahébaè mö namon.Amboctá

Obata. Oyibaí.Oyia .

mỹmbába . odın fo

ta.Mbacpiratayigue. Crueldad , Mbae abac té .

Criarfe el niño, o planta, bhu Ocaquaá.pa. Criatura,criada cofa. Ymo nimbiréra.

Cruel hazerfe , Añêmbo

Criatura niño,Mỹtâng. Pi

Cruel hombre , Abá Yya baeté. 01.1.

abaeté .

tang. Criba, Mbogua há pocân-

Cruxir,Tererég. Cruxit la puerta , Oque onee.

gaí. Criba hazer à leftocadas, Amambupú cutúca.

Cruxir las tripas, Tie opu (0 rurú.don

mbupû y

Crifneja pemby.Pe.120 Crifneja hazer , Añopë .

Cruxir los dedos , Qua opu i

rurû.avmat

Cru-

C.

änte

R.

C.

Cruxir los dientes , Hai tatará , l.Terereg.

ante

273

V.

Cubrirse de poluo , Añëmbo apatubĭ.

Cruxir los hueffos , Câng

Cubrirfe la cara de vergué

açá .

ça. Aycobá hoi .A ycoba mfm8.

Cruzar, Aháçá.pa.Amo po ti.mo.

Cuchara , ŷı . Cuchara,ò efpatula de ha-

Cruzero de eftrellas , Yaci

zer mazamorra ibirapê he.

opurůrv. Cruz. Curuçu, ibiray

tatá curuçu.

Cuchillada , Apichabó . YC.

ante

V.

yapicháhaguéra . Cuchillada dar, Ayâpicha.

Cuba, ibirá na guaçu.ibi rá ïagua çú.

Cubierta cofa , Yyâhoípi ra.Yyaço yabac. Cubierta de cafa , techo, Ogaço yâba,v.og.n. 3 . y cofas pertenecientes. Cubilete, Cambuchi mýri. Cubo para facar agua, ibiranaěmýrf. Cubrir, Ayahoí. bo. Cubrir arropando , Añâñű bayyâhoyabo. Cubrir con tierra , Ayati. bo. Cubrir,efconder poniendo fe delante ,Ayopia, ca. Cubrir fuego con ceniça , Ayati. Aya hoítatáta nimbu pipe.

bo.Ayapin boguâ. Cuchillo,Quicé. Cuchillo agudo , Quicé aquâ obí . Cuchillo boto , Quicé aym biqui atéré. Cudicia , hemombotahá

ba. Cudiciada cofa , Ypotari pi. Cudiciador , nëmőmbotacé . Poropotaricé. Cudiciar, Anemombotá . bo. Aypotaraí .

Cudiciar en buena , y mala parte,Aporopotá . Cuello abierto , Aobayu apicha?. Cuello de vestido, Aoyuru pí.Aó ayurupi. Mm *

Cuello

274

C.

ante

V.

Cuello garganta , Ayúra.

Ayu.

Cuello de garganta,el prin cipio, y peçonde cofas, Ayûrupi. Cuello largo , Ayuguiraí. Ayûbucí .

€.

ante

V

Cuerda de hamaca , Tupaï çâ... nte , Araquaa há Cuerdame e pe.Mbaer nondeá hápe . Cuerda que rebueluen en el braço por el arco en

Cuencas de los ojos , Te-

la guerra, Poapiquijâ.

ça picang.Tecaupâ.Te 3 ça quâ. Cuentas ,Poi.Mbói.

Cuerda neruios ,Tayi. Cuerdo , Yyaraquaábae . Mbae renondeá hára .

Cuenta bendita , Mboi ho

Cuerdo hazerſe , Anembo

baçapi. Cuentas dar,pedir,tomar, v.Yerure ..

araquaá. Anemombac enondeá..

Cuerdo que tiene juyzio

Cuentas , numero , Mbae

temprano , Yyaraquaá

papá . Cuentas dar del gafto , Che

eçapiábae.

yyarocaguê aipapá yya-

Cuera coleto , Mbaepi ao ; baci..

rupé. Cherembi yârecue aipapá yyarupé.D

Cuerno con bueltas , Ha tinema..

Cuento de lança Mŷmbucu ropĭtá..

Cuerno de vaca . Mbaca ratf.

Cuento hiftoria, Mârânde

Cuero, Mbaepí.Pi. Cuero adobar , Mbaepi

quâ gue.. Cuerda.ch.Tucumbo..ça. mâ-

Amopyta.Amoattro. Cuero de la cabeça, Apí.

Cuerda con nudos , ò torci

་ Cuero pelar , Amboacui

1da no parejo . Tucumbó ypoguáá guaá . Cuerda de arco, Guirapaເຈີ ..

.mbaepi.. Cuero faltado, Piriti. Cuero fobado , Mbaepí ymombiûpi. Mbaepí Cue ymouû mbiré..

.C .

ante

V.

Cuero fobar , Amômbiû -

C.

ante

V.

275

mbaepi. Amoûv mbac.

Cuidar poco, Añângarecó au ,.Myri .

pi.

Cuidados tengo muchos,

Cuerpo humano, Teté . Abareté. Cuerpo muerto, Teonguêra.

Cuerpo, &fugeto de la cofa,Apá. Cueruo de agua , Mbiguâ. Çueruo,Vrubú . Cuefta abaxo, ibi roguâm bi eyi.

Chereça etá . Cuidadofamente , énândápe .

ti.ibi roguâmbi coti. Guefta , repecho, Atirá ,Ro guâmbi.

nângareco

catuhápe . Cheapiçabicatu hápe . 'Cuidadofo ,ñângareco catú cé. ñângarecó catuhá

ra.. Cuitado de mi , Cheamy rf.

Cuefta arriba , ambapi co-

Teça

Cheporiahubórf.

Cheamyrf. Cuitado para poco , Abá måne. Abá aýbf.Abá poriahubf. Cuyo auia de fer ? Abá

Cueua, Quara. Cueua en peñafco , Yta-

mbae amöpângâ : 1. Aba 'mbae amo paé.

quâra.Ytaóga. Cuydados , nângarequâba .

• Cuyo es ? Abá mbae pân-

Piá etá, ca etá. Teçá

gå ? Abápe yyâra. Cuyo fuere embie por el, Yyâré toypiaro vcá .To

etá . Acaçågf. Cuidado tener con pena ,

Cheangatá . bo . Che aca çâgf.mo. Cuidar de algo, Añângare có ( hece ).bo . Cuidar mucho con folici . tud,Chereçápoe poe hesé guinangarecóbo . Ahangarecó hecé catú.

piâ mboú. Culebra , Mboi.

afbal

Culpa , Angaipá . Mara. Culpado , Hupi rehé henoýmbira. Hupí munda pira. Marárerequâra. Ymarabae. Culpar à otro , Hae oyapo Mm 2 hae

270

C.

ante

V

G

Cante

V.

hae. Angaipa amboya

Boay êchentengut.

hece hupi guâra. Naymundarí eí. Hae oyâpó

Cumplir fu deffeo, Amboa

guiyâbo.

Cumplirfe el plaço , Obâhe

Culpar falfamente, Aymẩn da tef. Hae angaípa o-

)

yecheremýmbotára.

ára. Yyayé ára yquaá bee mbi..

yapó haetef. Ahenoîtef.

Cundir mancha , Oñembo

Amboyatef angaipaba hece. Ndahupi ruguaî ahênoî. Ymara haeter.

obaguaçu ypîari . Onem3 açâî. Oñambo vbichá.

Amboyequâ tey.. Cultiuar,v. Labrar. Cumbre de caballete de ca fa,Oga pira. Cumbre de monte, Caai. bate . Caabapira.Caapĭ

Cuña de hender,ibirá yi. Cuña de hierro , Yi. Cuña de piedra antigua, Ytayi ara mbitá. Cuñada , muger del herma no,dize la India , Vquel; cheuquei .

térâquâ . Cumbrera grueffa, Ogapi ritá. Cumbrera pequeña fobre

Cuñada, muger de hermano , & primo hermano menor , dize el varon,

lagrande, Ogapir itayoa.

Cheribi tati, l. Cheribi

Cumplidamente, Ayê.n.1 .

rati, 1. Cheri quei tati, fi es del menor al mayor

" Cumplido defeo, Temỹmbotára ayecatú.

Cuñado del varon marido

Cumplimiento de la cofa,

de fu hermana , dize el

Ayê. 1. Cumplir,Amboayê.bo .

varon chereyndi menâ. Cuñado dize la muger al

Cumplir de palabra , Ay

hermano de fu marido,

poepi neengatupipe .

Chemendibi, al mayor,

neemboayê arecóychu pé . Cumplir la palabra , Am-

chemondï'quei. Cuñado dize la muger al

marido de fu hermana

· menor, 1

1

1

C.

ante

V.

ante

V.

277

menor,ò prima , Che qui pií m , de la ma

çabullirfe , Añepymf . Ayéa pacany ipe.

yor,Cheriqueme. Cuñados hombre , y mu.

çaherir, Cherobapeí mârå cherembiapó cué hey tigi . Mârâcherecó ohe-

ger,Tobayâ. Cura de Parroquia de Efpañoles , Caray pay. Cura de Parroquia de Indios , Abá pal. Paíábáu peguâra. Curador de menor,Tirey rehé nânga requâra.



C.

Curar, Aypohano.ngâ . Curiofamente hazer, Che-

quiîchébe,v.dar en roftro.

çambo ,junto de rodillas , heny pya nepa. çampuçar en el agua , AyaPipiipe. Amboapacany ipe. çamarro, Mbaepi áó.

ayapó .

cancadilla dar , Aycupiba . Ngâ.

Ayapó catupiri eté. Ycandeá ayapó.bo .

çancajofo, Abapitaguaçu . Ypibangbae.

Curiofidad,Caracatú.Can deá.

çancudo mofquito, netŷv. canglotear, Ambocoço.co

Curiofo, Abacaracatú. 4 Curtidor , Mbaepí moâtỹrohára.Curupaĭpe mbae

çó. Ambocotó cotó.Am

caracatú hápe

pi nôngára . Curtir cuero , Amoâtyro

boçanã çana. çapatear baylando, Ayeroqui guiye pi petéca . Ay pibondi.

mbaepí . Amoŷ mbaepí

çapatero, çapatú apohára .

curupai pipé.

çapato , çapatú .

ç.

ante .

A.

Caraguelles , Vbitú . Tumbi áó. Tebi rüb .

cabullida, Yéapacany ipé. nepymi. - çabullir hazer, Amboapa-

çaraguelles ponerfe , Cherumbi áó amôndé.vbirú-

canyipe. Amonepimf. mo.

çarçal,iuqueritiba . Mm 3 çarça

amondé.pa.Ayeebiruba.

¿

278

§.

ante

C.

A.

ante

E.

çarçamora arbol, Yûque rí.

Cebo , Potába. Cebolla, çeboi tf.Ceboi.

çarçamora fruta , Yûque riá.

Cebollino , çeboî qui ti ba.

çarça parrilla, Yuapeçâî. çarcillos , Nambichâî.

Cebon,Tayaçu quirá Cedaço redondo , irupe. Mbae mongua hába.

Nambipai . Nambipipiâ.Nambi porângá.

Quirihi . Cedro,Y gari.

çarço.Pembi.Taqua pembi.

Cedula, Quatia mŷrf.

çarpas , áó rembei ruv.

Cegajofo , çapyra. Y cabí

Aoii. çarpas tener la ropa , O nembo ñíaó .Ao y iî.

Cegar los ojos con tierra,

C.

ante

çabibaé.

Aheça ti.bo. Cegar hazer ciego à otro ,

E.

Amboeça quâpé . Cogar perder la vifta , Che reça cany. Na mâci . Na

Cebada, Abatí mýri mbu cu.

chereça piçoî. Cegarfe con aficion Chere

Cebadilla, Capiíați.

çacá haihupa. Haihú na chembo araquaábi . Ceguedad , Teçáquapéhá.

Cebado animal , Hebae ymôngi rápira. Cebar, Among frá.

Ayò-

poiymongirábo . Cebar el pescado para-

quepi que. Ambobiá pirá. Cebar lampara, &c. Aytiquâ nandi pipé. Cebarfe , yrfe tras lo que come, Hebi chébe tembiú . Hebi hebigí ché be.

M

Teçápiçoey .Teça cany hába.Maeef. Cejas , Tibitá . Cejijunto , Abátibitá yê. potá . Tibitá yêceábae. Celada , capacete .Acângaó bata. Celada de enemigos, Co

ti.z. a

Cel

C.

ante

E.

C.

Ngâ.mo.

279

Cenceño hazerfe , Añemboi pucupof.

Celar encubrir , Añomf mo. Ayopiâ. ca. Ayco acù.bo. pa..

Ceniça , Tanýmbú . Ceniça que fe cria en las brafas , Tú.n.3 .

Celebro,feffos, Acângapi იე tuv.

Ceniça boluerfe , Anemo

Celemin , almud , y medi

tanŷmbú. Ceniciento color, Apatu-

das.Mbaeayî râângamỹ rf.

.bi.Tubi. Habe. Apaty.

Celeſtial cofa ,Mbać ibápe

Apatyngf. Ceniciento co ceniça,Ytu bibae.Onêmbotubibae

3

Celofa canoa , igára agui agui.

C.

teib etcí.

Celada hazer , Acotiv.

guara.rbag iguâra .. Celogia, Y bece.

ante

Oyeroá roábae.

Yyapatubibac. Cenogiles ,Tapacurá.

Nipiâtai.Oyeré yerê . Cementar,ponercimiento , Ayipimo cheróga . A-

Cenfor,Tecóabiqui har á.

hapomoy cheróga. Cementerio , Tupãóg ro--

Cenfura,Tecó abiquf.Te córi poceg.

1

Cenfurar, Ayabiqui hecó. Ahecò abiqui. Apoco

cárą .Teổnguê tỹmbati

pe,

Teråquảndarí po có cá ra..

herâquindarí. Centella,Tatá rabiîú.

Cemita, Chipá.Tipá . Cena, Pytv carú . Cenador , Pytv.carú hapê. Cenar, Acarú pуtvaämo. Caaru acarú .

Centellear, Tata habiyûbi -xyû.

Cenagal, Tuyuv. Tuyu apa

di chereçá . Centinela hazer en guer-

çurúg . Cenceño delgado ,

Abá

y ipucú.Yiiça pucú pof. Heté pucu pofbae.He-

Centellear los ojos , Hen-

ra, Amâña.na.Amaëna. ng3 . Centro de la tierra, îbiapi Centé .

280

C.

ante

E.

C.

Centro generalmente , mbité . Cenida cofa de madera, & c.Ayúquai. Araqui. Ceñidor , cinto,Cúá quâhá ba.Cáá mômbĭcába . Ceñidor,ò faja ancha,mf cura popé. Cenir à otro , Aycuâ quâ . bo.Aycuìmama. Ngi . aycuá mömbi.ca . Cenirfe, Ayecuá quâ. Ayê cua mam.Ayecia mềm bi.

Ayéumbi mombi.

Ayetimbipi.

3

Cepillo,ibirá píndába. Cepillo de los Indios , Caracol ,Yâtitá. Cera, Yraîti.

Cera del oydo , Apïçá quâri gau .

ante

E.

ibira pembi rehé aye pia. Anemo ñëmbiahá . Cerca mucho. Aguỹ eteí. Cofetei.Guyrf.n.3 . Cerca,ò cercado , ibembi. Ape.n. 5. Guambi pé. Pe.n. 1 2 . Cercano eftar a la muer te, Teo robapifme cheriny.Haime cheruî. Amâno cacá. Amano bi bí.. Cercano pariente . Anâm bete .

Cercano vezino, algo apar tado,Amandabīguará. Cercano vezino con jun to, Ambiyog iguâra . Cercar,atajar, Ahoquecỹ. mo. Cercar la chacara ,

Añâ

Cera labrada, Yraiti tata endi ramo apopĭ.

pe cog . Cercar todo a la redonda,

Cerca. Agui.Cof.Coctey.

Anatimỏ.Animã . mỏ.

pi.8.Coîme. Cerca de pared. ibigûîmbipé. Cerca efta , Cofhecony. Aguýmê hêcony. Coetefhecony . Cerca hazer para defender fe.Anemama ibirá pipé.

Aymama.Nga.Añâ pë. mo. Cercarfe afsimifmo , Ayepiâ.ca.Ane atf.mo. Cerco, Ama.2 . Cerco del exercito, Oys : pébo guarŷnfmama. Cerco del Sol, Luna , &c. CerAmândaû.

J

C.

ante

E.

• Cerco de ramas , Caá ïçá . Cerco en redondo , ñâma. natŷhába . Cercenada cofa , Ymbohe

tapira. Y yapiraçïá pira. Cercenadura , Yyapirai apaguêra .Ymbohet á ha

C.

ante

E.

281

có âmômbeú . Amboayeté. Hupirâmo hecó amombeú . Amboayeté Hupicbocol guiy aho . Ceruigillo, Ayurupi.átuâ. Ceruigillo de animal , Pichát. Ceruiz , átuâ.

guêra . Cercenar,Ahetá. Ayapira ciá.

Cerradura de caxa , Cara-

Cercenar como Hoftia , Ahobá ama . Ahetá.bo .

migos, Oño pena. m³,

Ahetá hobá âm . Cernadi , Tanimbú rûûn-

gué. Cerner, Amonguâ . Ambo guâ.pa.bo. Cerner la parra, Vbá poti ocuî. Cernicalo, Quirí quirí. Certero, Abaquâ catú. Certidumbre , Hupicatuhá ba.Quaa catu hába, Certificacion , Hupibae m3mbeguâba.Hupíguâ mboayetchá. Certificado eftoy , Ebocol Hupi guâra chébe. Ayquaa catú . é Certificar , Ayeteha . Am .

o : boayeté . Hupírâm he-

m"gua mbotipába. Cerrar, acometer los ene-

n.Oñoyrar.ng . Cerrar àpiedra lodo , Aya

petég.ca . Cerrar con aldaba , Aypoż tâî mof. Cerrar con llaue, Amboti.

pa . Cerrar de golpe , Añoquên dáyeaceî. Añoquendá re capia . Cerrar el camino, Ayoogpé . Cerrar la puerta, Añûquên dá. pa.

Cerrarle la puerta , Ahoquendá. Cerrar los ojos , A çapimf ms. Cerrar los ojos , haziendo que duerme, AçapiNo mf

282

C.

ante

E.

C.

ante

E.

mfangau .Aque raubí . Cerrarfe el camino , O-

Ceffar la colera, Cheapiri bé.Chearibé nemoỹro

yéog pé . Cerrarie encerrandoſe ,

gui. Che chenŷro (vpé. ) Ceffar las aguas , Oquipoé

Aneoquendá . Añëm.biog.

bo.Oquipig.ca. Ceffar , o eftar foffegado

Cerrarfe la herida, Y yûru-

el enfermo , Y y &quaabá .

bi cheaí. Cerrero animal, Heçaité .

Yyapiribé tacibó . Cetro de Rey, Mburubi-

çalte. Heçaeté . Cerro de las efpaldas . Atu

chá popeguâ . Popeçuâ .

cupe pi yaccó cảng . Cerro monte, ĭbitira. Cefped de tierra, ibi aquỹ târuçá. Cefto , Ayacá.. Cefto de harina , Hui aya-

C.

ante

1.

Ciego eftar, Chereça quapé.Chereça cyme aicé.. Nachereçai . Namaci etê. Chereçá cañỹ gui•-

cá. Huí rirú . túpa.

Cefto en que se exprime la mandioca.Tepiti.

Ciego eftar , ò perdido de

Cefto muy ralo, Vracuru .

colera, Cheaçoi che në. moỹro.Na che mbo ara

Cefto para pescado , ò pajaros , Yequeí. Ceffar, Apoí.bo. Apíg.ca.

quaabi che nemoyro. Cheogéeteicheneëmojrỡ.

çâî.nâ.Poó.bo. Ceffar el brotar los arbo-

Ciego guiar, Aipocó heça ymbae.

les , Hoquipíg . Nda ho-

Ciego hazerfe fingiendo, Añêmboeçá cañy an-

quibeî. Ceffar de llorar , Apoó . bo.

Cellar de mamar el niño, Opoí.bo.Ocambúpoí.

gau.Na nembo eçaî aubi. Cielo , ĭbag. Cienagas,Tuyû rapó rapé Cieno,

C.

ante

1.

Cieno , Tuyune. Tipĭaí. Tipi ův. Ciento pies, alacran que pi ca.Yâpeuçã.

C.

1.

ante

235

çami.Caço apytyhába . Cinto,ò cingulo , Cuáquâ hába. Cintura,Cná.Quaí .

Ciento pies que no pica, Ambuá.

Cintura cenceña, Cuâ atâ rf.

Ciertamente , Ayetecatú.

Circulo, âmã. 2 .

Aneyngatuf. Te , n. 4. Na,n.2 . Nånga. Ne, n.

Circulo del Sol , Quaraçi amândaú:

1.Ni ,n.2.Niä. Pi ,n . 10 Nacó.Rać.

Circulo hazer , Ahai ynâmânâ .

Cierto en verdad , Tácó naco.

Circulo rayado , Haíñamândába.

Cierto es que viene, Ayete túri.

Circuncidar , v.Ambopí.Y Apf, 3.in fine.

Cierto que, coté .

Circunftarcia,v.Hé . n. 5 .

Cierto que tu , Ayepacó nde.

Cirujano , Moropohanongára.

Cieruo con cuernos ,Gua

Cirugia oficio , Moro pohanongába .

çu at bae.

Hatý hâcâmbi

Cieruo venado, Guaçu .

Cifne aue,Guiratŷ etégua φύ .

Cigarra, náquỹ ra. Cimarron,Canybóra . Ca-

Cifterna,iquâra.inoôngả ba.

nymbicé.Yababice . Cimiento, Hapó.ipicuć .

Citar,llamar ante el juez,

Cinco, Yrundi hae nýrül.

Ahenői capitan roba-que. ibiraya ruçú ro-

Cinta,Muçura Mombicá ba.

baqué. Ciudad,Tába.

Cinta de amores , Aguaçá

Ciudadano fa.

popé.

Tabiguâ--

Cinta de calçones , Câço Nn2 gogo

284

ante

§.

€.

0.

çoçobrar la canoa, Oñepi

ante

H.

Chapines , Cuñapi endabu cú.Cuin piitá.

my igára.

Chapitel, Apiteraquâ. ç.

V.

ante

çumo , Ti.8 .

Chapodado , acia pirá.

Hacângapi

Chapodar, Ahacångapï ' ra-

çurrador , Mbaepí moaty-

ciá.pa. Ahacângaciá.

r8 hára .Mbac pi rapipe ibírogcára .

Charamuſca, i çacâng.ĭçá, 2.

çurrar, Amsatyro mbaepí . Ambacpí rapipe ibi-

Charamufca quebrar, Aïţa cá.

rog. çurrapas , Huv 2 .

Charlar, Orocoí. bo . Anee mbií.bc.

gurron,Mbaepi piyurú.

Charlas las aues , Oysá gui rá.08 môngcí.bo.Los

C.

ante

H.

Chacara ,Cog. 2 . Chamulcado ,Hapegipira.

Patos Oyo alpeg . Charlar el charlatan, Omo nerangatú rú.

ahe

oyu--

Haberepira . Chamufcar , Ahapeg.ca . Ahabere.bo .

Charlatan , ñeêmbií . nen-

Hapeca

Chibato , Cabará cuimbaé

Chamufquina

,

gue.Habere hagué . Chamu quina el olor , Fiche.Haberé haguê . Chamufquina quitar, Ahubí.bo.

gicé . Oyurúmôn .dára .

an

tebí , 1. Hapiao piréra.

Chica cofa,v. pequeña co-

fa.

Chaparral , Cambari ĭ.

Chico de cuerpo , Hetéae mýribae.Abámýrib .

Chapeton , Oicoramůbae. Ypi húbae . Yram3n-

Chico hazer de grande , A. momŷrf.

guê.

Chicoria, Caapé . Chi-

C.

ante

H.

C.

Chicha , Abatí câguý.

ante

285

H.

Chocarrero, Abá megûa. Abá aruaí.

Chicha mafcada , Câguỳ nduú .

Chocarrero, burlon , Po-

Chicha hazer, Abati câguy ayapó . Aabati câguy

romboyarucé.Ymegúa bae. Choça , Tapiî.

apó. Chicharra,naquyra. Chiflar, Atibunee.

Choça de chacara , Capiába. Amundá.

Chifle , nêmbepi. Tibu nee.

Choqueçuela de la rodilla , Peñara.

Chilca

arbol

conocido,

Huibat.Mboitinýcaáo Chillar animal , Hebae hace.Hebaé onêê . Chimenea , Tatatfcembá ba.Tatatfquara. Chinche , Tambe yuá.

Choqueçuela del braço , :

Tên bảng a pirý . Chorrear,Otororo.

Chorro , Törörő . W Chueca donde juega el an ca , Tâmbi cũng.Tenân gupicing .

Chiquito , Quichiri . MirigQuiryf.

Chupado ,Ypitepira.

chifmes , Temo e.

Chupar el hechizero , Ay cuba. Nå.

chifmoto, Abaemo . Temoë yâra. Chifpas , Tatárabiyú . Chilpear , Otití.Otirí. Chiftar, Chen

Chupar,Aypite.bo.

Chufma,Quyryngué eït.

D.

ante

A.

pirú . A-

ne purú . Tigque. Tig. que ndaeî, no chifte.Ma

Dadiuofo , Y poíaîcatú . Ypoi catúbae. Hacatey

raniché tigque che éni

ymbae. Mbaé meenga-

guitenå, eftoy fin chiftar

rete.Ypotiby mbać . Yi-

quedico.

bapiya rymbeté .

Chifte , gracia , Megûi . Aruaí.

Dado à algo con demafia .

ce.4 ,

Nn 3:

Dado

286

Dada

D.

ante

D.

A.

ante

A.

beber, Caucé . Ca

yê roquibo. Oroyd ro-

guy ucé . Caguý guâcé . Daga ,Mbopia.

qui yopo yopó picica.

Dama , Cuña porâng. Angatura. Cuñamboçacá. Dame gufto en efto. Che mboayé angá corehé. Cherapiâ angaepé . Che mbo ori epé ângbae apó

1 bb. Che moária angá épé. Dame la muerte efto , Che

raruâcó.

Cher

be .

có . Chẽboẻ : hác bae Chere : be ngámỏ có . Teohamo chebecó. Dame la vida efto ,hazeme

Dançar en corro , Oña mandápe Oroíeroqui . Dañada cofa , Huu. Yne. Aípochi.Haó. Dañador, Poromboay há ra. Poromombochĩ hára. Dañar a la falud , Aharû. Cheráruâ ebocoî. Cheráruâ aypó. Dañar a otro en coftum bres , AmBangaipá. bo. Amombochi. pa. Am. boaí.pa. Ambo ccó áruâ. bo.

prouecho , Chemboec6 aguiyei có. Chemboe cobé catú nicó . Cerecó

Dañar hazer carne , Amouv. Ambo haó. Amô-

aguiyei mêêngámo có bae. Cherecé aguĭycí

Dañarfe

miếngára có .

në. en coftumbres,

An”mômbo chi . pa . A. An

Dança,Yeroqui.

nemboaí.pa.Anemoângaipá.bo.Amboarú che

Dançantes , Yetoquihára.

recó .

Oyeroquibae. Dançar , Ayéroqui , abo. bo. Dançar amontonados , Oroveroqui oapytamo. Darçar afsidos de las manos,Oroys popiciore.

Dañarſe trigo, Abati ytŷn guáá . One tŷngua á aba tí. Onembo peti abatí. Y petíabati . Dañarfe vino , Oñemboaí caguỷ . Dañina perfona ,

Pochi. Mârf

D.

ante

D.

A.

mira mbotacé .

ante

A.

287

ruabo . Cherecôtebe ya ño haú.

Poro-

mombochi. Daño,Mara.2.

Dar al diablo , Aañaquaî

Dañola cofa, cótraria, Há-

ychupé . Dar al fiado, v.al fiado dar.

ruâ.

Dar,Amee.Ngâ. Ayopoi. ta.

Dar al traues , Oñepicy mbó mbae pabeteí mo-

Dar abafto , Ayaocé ymêë nga.Aporo aocê meë.

canymo .

4

Oyétubirog

etel ymbaepabi eteí oicóbo .

Dar à beber agua , Am-

Dar animo, y brio , Amo my ata.mo. Ambocicii.

toĭu .(guabo . )

Dar à beber brindando, Ahêjî.nâ.

bo . Amopiat. mô . Amomburú . ábo . Ambo-

Dar à beber vino , Amôn

" quirey.mo.

gaú (guibo . )

Dar abilantez, Amboy ero biari tef.Amboyerobiâ ,

Dar à conocer, Ayquabee Ayquâbëë (ngã )

Amboquí. Dar auifo, Am&morandu .

Dar açotando, Aquari. bo . Ambopig . ca. Dar à entender, Ayquaabu

pa.Aiquaá bucá.bo.

cá . bo.

Dar baybenes, Cheapagui

Dar à hazer algo, Ayapou

pagui.bo. Ayeré yerê . pa . Cheapiapia.mo.añe

cá.bo. Ameeyyapó vcá

môpymimi .

bo.Amee yyapó hagua må.

Dar barato al juego , Cheremýmboaguiye

Dar alaridos ,Açapucai. ta. Cherâcê.mo.

cuê

amo,ameë ter, Darbarato por poco pre-

Dar albricias , v . albricias

cio , Hepimýrirché a-

pedir. Dar al cuerpo el fuftento .

mee.Nda hepiragui yeí rehe amee.

neceffario, Yâbôtë aca-

Dar bien por bien, Chemi rânga-

rú.Añ¿momỹtuegui cá

28

288

D.

ante

rangatù, chébe ymârân gatubae vpé . Aipocpi Cherobai chuarûngatúbae vpé. Chébe ymârîn gatú yabeb , che chema rangatú ychupé . Hecoyâchébe,cherecó ychupé abé . Dar bien por mal , Chemi

:

D.

A.

rangatú, chébe ypochibae vpé. Arecó catú chemo mârâ haré . Are . có catú cherereçó aí haré .

Dar bofetada , Ayatibe teg.ca. Dar buen confejo , Ambotecó quaá catú. Amboa raquaá catú . Hecorângatú ayquaábée ychupé . Dar cabeçadas la canoa ,

oyeaiti yti ĭgára . Dar caro , Hepi guaçú rehé amet. Ambo epigua

ante

A.

corama. Dar cuydado,& cargo, A. m3nângarecó . Dar de buena gana, Amee angá . Cheroripápe ame . Chepiaguibé a-mee . Ameengatu eté .

Dar de codo, Cherenyban . gápipé añâtôi. Añîpe: cârâî.

Dar de comer , Amổngarú. Abo.Ayopoî.ta . Dar de comer embiando, Ahembiu môndó . Aroqua vcá hemiurgm2 . Dar de comer muchos po tajes , Yupi eta catú ames. Amboyoupaguê eteltembiú ypoíta. Dar de comer, firuiendo à la mefa , Ahembiú eroquả.bo.pa. Dar de mamar, Amocambú .Abo.bo.

çú ymeenga. Hepiguacú ahenôi.

Dar de mala gana. Amee aú. Cheremfmboaçipe

Dar coces, Apibcí (hecé) bo.

Nachepia guibė amee.

Dar confejo , Amboecó

Dar de mano. Apoi ( ychu

quaá .

Hecora ayqua-

bee ychupé . Amee he-

amet . Hacipeí amee.

gui ) Aheyâ.

Aypoe-

yâ Dar

D.

ante

A:

Dar de mano en mano, yopo yôpópe amềế. Oyoupé amee.

D.

ante

A.

289

Dar enfado , Aporombo . gueraî.ta . A poromone . rå. nå.

Dar de mas , Amboyoappi.

Dar el punto al guifado,

Amboyo océ ymsen-

Ambotyaro tembiú . Am bo aĭhócatu yupí . Aycan

ga. Dar de palos , Añapirupa. Aqua aquari hecé ibirá pipe. Dar de pechos , Chepotiá rehê airârő.

Dar de fi como el cuero, Oyepoequii.Oyepipirá ré . Dar de fu mano, Amee che poagui. Dar de balde , Ameengeí . Amee teŶ.bo. Dar diente con diente , Che

deá yupira apóbo. Dar el retorno de obra , Ai poepĭ. Ahepĭ. Ahepi, bet. Dar el retorno de palabra, Aypoepi ne pipe . Dar en lo que antesno fe acordaua,Taáyerać.Taá yco catú raerá. Dar enojo, Amoñemoỹrő . mo.Amoỹro . Amôgui, tâmoy.bo . Dar en roftro con algo,

rembe tátá . Cherâîta-

Acerobapeí

rárá l.Teréré .

acerecó haguepipé .Acé

racó epé

Dar doblado , Ame? yôá .

motýí recó ebocoî ace-

Amboyoapi ymeenga.

reco cuê mboy éhú . Ace recó nemf haguerf ra-

Ynabebe amboyôapi. Ycuê rocê amee. Yny månguê rocé ame.

có omboyehú ace robá-

Dar empellones , Am8 aña

Dar en fu mano, Ypópe amêê.Ngâ.1 .

ana.Aytiapiapii.

petef

Dar en el blanco , ò chifte, Ndayabiîcatú.Ndayabi

Dar efcufas de faltas , Ayo

aú quiri . Hupicatu hoá

moyngatú. Aya hoí . Am bohê aú cherecó aycuê Oo Dar ra.

marachcé.

pia cherecó pochi . A-

290

D.

ante

A.

Dar efcufas para no hazer algo , Ndaguïyeî. mängeí.

Añë

Dar eftocada , Aycutug . ca. Dar fauor , Aipitybő. mỏ . Dar fin gaftando , Ayaroge tei.bo. Amomba berei. bo.. Dar fin rematar obra , Ayâ pi mombá. Amboagui

D.

A:

änte

mýmbotára apó.Ambo ori.

Ahoba

Amboayé .

ychuarv.

Amo ára

hemŷmbotára . Dar ocicada , Anatŷnga . სი .

Dar inquietud , Amanera. Na.Amangecó. bo . Dar latidos el coraçon , Chepia ti ti.

Onỹ nỹ

chepiá.Otôtôchepiá .

ye.Obaht cherembiapo ha pipe. Amboapi che-

Dar latidos el pulfo, Che ( rayi onyny.ms.

rembiapo. Dar gana de dormir , Am-

Dar latidos la cabeça , Che

boopchii.bo.. Dar golpe debaxo del ojo, Aheça guiço.bo.ca .. Dar golpe en la boca , A• hembecá. Dar golpe en la boca del cftomago,Aypiacá . bo. · pa. Dar golpe en la cabeça , Ahacambotag..bo .. Dar golpe en el cuerpo, Amboigapú.bo .

acang nyny. Otiti chea công .

Dar licencia , y otorgar, Eneí hae. Terehó haendébe, ea vete. Ce 2 . Dar licion el maeftro , Am boé.bo.Amonëmboć . Dar lugar para paffar. Ay ngatú yquâpa

guâmâ.

Ayiyii. Ayêpcá . Dar lugar,hazer lugar à otro.Amboguapi .Hendá guama ambe.

Dar golpes, Ayapecá. Pa. 13 .

Dar mal confejo , Amboe pochi . bo. Amboecó

Dar gracias, Aypoepi nĉe

quaá pochi. Añeëmon ; deaí.

pipe. Dar gufto a alguno , Ahe-

Dar mal por bien, AypoePlay

1

D.

ante

A.

D.

ante

A.

291

pi ay chébe ymârânga tabac vpé. Chepochi

Dar palmadas à otro, Ay.

chebe ymârângâtubae

Dar palmadas , Ayepo pe teg.ca.

νρέ .

Dar mal por mal , Chepochi chebe ypochibae

peteg.ca.

Dar papirote enlas orejas, Aynambi mbopi .

vpé. Ahobaichuârv he-

Dar pedrada, Ayapi. bo .

coyâbe aá chébe. Chere

Dar pellizcos , Aypicha . mô.

có au ychupe chebe he . cóyabe be aú. Chébe ymarabae vpé . Cheabé chemara. Darmano poder , Ypópe aheya eyapó cherera pi pé gui yabo . A yapó vcá ychupé. Dar matraca,v.dar vaya.

Dar menos , Amo mŷrýbě yme nga . Amo aturf, 1 . Ahobapi yâra ymeengâ. Dar noticia de alguna cofa ,Amomorândú.pa . Amombeu ychupé . Aiquaabee.Ngi . Dar ocafion de fu mifmo mal, A yêquaë. Dar ocafion de bien,ò mal 4 Vcá. Dar ocafion del daño ageno, Ayquâ bucá.bo.Am boyequâ.

Dar pena, Amo angatá.bo.' Amoingo tebe. mê. Am boaci.pa. Dar pefcoçones ,

Ayatûâ

peteg.ca. Ayatua rupa. m3.

Dar por fu jufto precio, Hepi ya catú rehê amě . Namboyo abiî he Pi ya ymëënga. Dar por libre el juez, Opoí che hegui che marâney recháca . Chemondó yepé ibi rayâ ru çú . Dar por medida , Hâânga bapipé amee , 1. Rehé ahaa ymeenga. Dar pofada , Amombitá. bo. Dar prefente , Ameengeí mbać. Ayopoi cí. Aro• quaucá mbaé ychupé. Dar prieffa , Amoing . Oo 2 Ambo

292

D.

ante

D..

Ambopoyâbá. Amone ra.Ambo ponera. Dar puntillaços , Aypỹrů Pyrv .Apiboi hecê.. Dar puñetes. Aytŷngá.bo . Dar quenta , Aiquaabucá. Ayquaabee. Aypapá . Dar quexa , Anemombeú aî.

Dar quexidos , Chepushe ahe.

D.

ante

A.

Darfe golpe en los pechos , Chepotiá airârő.Ayepo tiá núpa.Ayepotiá mbo ĭapu. Darle mucho à vna cofa , Ce.4.Tebi 2 . Darfe por vencido , Cheaguiye imihaé. Dar fer, y vida, Amingobé.Amboecobć.

Dar fu cuerpo à todos la

. Dar razon , Amombeú hu-

muger , Tetŷr rehé y-

pí. Amongetá ymsino- i

nangaipa.On mo ngeí

randúpa. Dar retortijones las tri-

pas ,Cherie opururú . Dar rienda al cauallo , Amboapipiû

cabayu vpê

yyurupipiâ ç . Amboruí yyurupipiâ çami. Darfe à buena vida regalada, Ayeereço catu gui tecobo.bo.Cherché re copoi catuarí ayécohu. eté. Chereté rerecócatu hebi hebi chébe. Darfe à vicios , Añâcheângaipa tyro rehé.Ayecohû etei angaipaba rí. Darfe bien lo fembrado , Onemônângatú mbaé . Tymỹmbi , onemonan gatú.

pabeupe.Pabei angaipá hamo oycó. Dar tarea, Aha hembiapó rama. tormento , Aypocá. Dar tormento bo . Aypiyubitâ tângatú . Dar tornifcones, Aypichâ pocá Dar trancos , Apó apó .

A-

quanf. çorotug hae gui hóbo

Dar vn apreton en algo, Ahepeñangat

yyapó

bo. Hepeñamo ayapo . Dar vn poquito, Am & mỹ rf. Chepobi ym engâ. Chepó emy arirő, ymengå . Datiles de la tierra, ibapy-

D.

ante

D.

A.

ta. Yâraïbá .

ante

E.

293

Angiré. Coryre.Coré.

Darvaya , Aycurá cura.pa.

De aqui a dos dias , Mocoi

Hahá.Guâ guâ. La mu: ger dize,Heheî.

áraryrë. De qui a la tarde , ângcaarúmô bê .

Dar buelcos , Anemboapa· yéré.bo. Dar bueltas, Ayêre yéré. pa. Aneconf conf. mo.

De aqui al dia del juyzio ,

An cotfcotf. Acotico tf.mo. A atá carecare.

De aqui alli, quiegui eupépe.

mo .

De

Dar buelcos fin poder dor mir,Ayeréyeré guique

quiegui ára cañymbápe.

aqui à quantos dias

yras? Mbobi ára rirépe erehóne? De aqui para alli , Guếndá

reyme.

guebo. D.

ante

E.

De aca,Quie guî. Quibun-

De aqui paralli ando, Guên dá guendá guébo aycó.

guî De aculla, Amôngoti guî.

De arriba cuefta à baxo,

De adonde eres ? Mamo iguâra pédé? mimő onë

De otras loa, Nda hayê rû

monebae pende ? De ay à vn poco , Curitey é. Curicatué poí é.

De hazia alli, Cuîcoti gut.

De alli aca, peguîápe . De aquella mifma manera , Acoi .

Acoí ñâb nga-

tú.

De aqui,quie gui.Quieguibê. De aqui adelante , Corić.

ibi ambapi cotiguî.

guaî hecó.

De barriga , Guacapébo . Debaxo del braço lleuar, Cherenda pigui pe ará há. Cheyibaguipe arahá. Debaxo del Altar , Tupa rendaguipe , Altar gui-

pe. Debajo del cielo no ay otro 00 3

294

D.

ante

E.

tro peor que tu , ibagui pe amo nde hegui ypochibébae ndo yehúbi . Debaxo de otra cofa, Mbae guiri .

D.

ante

E.

Declarar, Amboyehú.pa. Aiquaabucá.bo. Declarar lo efcuro , Yyabaíbae amboyehú . Am

Debaxo de ti , Ndeguipe .

boyequaá oyequaa ỹmbaé.

Debilidad flaqueza , Cân-

Declinar el Sol de medio

gi.

dia para abaxo, Quârací

Debilitado andar , Checân gi guitecóbo . Cheapai qui guitecóbo. Cheapaguibi,Cheapayê. De buen tamaño , Tubichá hera. Y tubichá aguiyeí yei.Ytubichá pôrângf De burla , Angaú . Eí.1 . Tefapirul.Hobei . Hera.n.1 . De cada parte, Mimo ñîb3 guî. gui.

Oyôbaî coti

ogueyi.bo . Oyeroá . pa . bo.Oye eyi

ta. Oheyâ

açajê. De contado pagar , Curŷ mefahepibe . Hupibe ahepfbee. Tábory ref ahepibee. Decender, Agueyi , pa. De cerca , Cofaguì. Agui gui. Decente cofa, Mbać aguï; yeí. Dechado , Temŷ a ángå.

De cada qual , Peter tef agui.

Dedal , Muâfrv. Quây G/ rv.

De cada vno,Yñábo gui. De camino paffare por tu

De dia,y de noche , áramo

cafa , Guihóboć taquâ nderóga rupí. De cada vno vno, ò dos,Y. naböguî petef, Cotera micôi . De cada dia,ára nabogua ra.

Pỹtinamôbé . Dedo de la mano, Quâ.Pó quâ. Dedo pulgar, Quâ guaçú. Dedo fegundo , quâ pobce ngába . Dedo de en medio , Mi mbi tépeguára quâmbă Dedo teréra.

D.

ante

E.

C.

ante

E.

295

Dedo del coraçon ; Quâ mjrfybiri chua .Mũi

De fuera, Ocáguî.Cúa gut Cúgui .

ná rendatiba . Qua mŷ gímôcôinábé .

De fuera,ò por defuera del vafo,Yyapécoti.

Dedo menique. Quâ mỹrf.

Degenerar, Añêmboteé . bo.

1- Dedo del pie, Pyca. Mỹ.

De golpe cerrar, Añsqu'n

çaDedo fobre otro del pie,

dá yêicei.Heça pïá año

pyça yoá. De donde bueno ? Mâm8

De golpe , de romania ,Te ça piá . Yêaceí . Bia-rí.

gui ereyu angá rae ?

quêndá .

De donde eres ? Mâm3

De golpe venir algo , Oû ru

guara pende? Mâmo ne monabae pende ?

çú.Heté túri.Oteté túri.

De donde quiera , Mamo

De golpe vienen los traba

tetŷrogui. De encima del Altar , Alta

jos , Oñôombo or ipápe tecóaçi ou chébe.Oibo

" 15

bé tecó aci chehu, On-

rocéguî. De entre todos , Pâbe pav

durúndurú cúbo tecó aci aci chehúpa .

guî.

1 De espaldas echarfe Oatucupėbo aicó guiñenongâ. Defender mo.

Aypicỹrő.

Defender,zelar, Cheracatey.mo. Defenderſe , Anepycyro . mo..

Defenfa,Pycyro. Defenfor,Pycyro hára.

Degollado , Ynâcângó pĭré.Y yiribíquftŷmbire . Yyaciog re .

mondogipi- •

Degollar , Ayiribí quy tỉ . mô . Ayaciómôn dog. ca. Añâ.cângog. ca.

De hito en hito mira al Sol,Amâébirâquâ quâ. raci rèhé. De

296

D.

De lado

ante

E.

echarfe , Anene

orquebo.Oatibibiri aneno.

Delante , Tenondé . Delantero, que va delante, Tendotára. Tenondeguâra. Delante,tiempo antes.ym bobê .

De la otra parte eftar,Am boipiri hiný. De la otra parte vine , Am-

D.

ante

E.

Deleytar à otro , Ambo ori.pa. Ambohebi hebi catú . Deleytarfe , Cherori. pa. Aneboori. Deleytarfe en ver, Cherori hecháca. Hebi hebi catú Chêbe hech ága. Deleyte ,Toripába Hebi hebicatú. Deleytes menguados , Toribacigí.

boipira gui cherúrí. 1 . Ауй.

Deleytofa cofa , Perom. boori.Mbaeori.

Delegar, Amoŷngó chere

De lexos , Mombiri agui.

cóná bapipé.Amofche, recobiâ. Delgada cofa , Apirú . 2 . Poy.Qurf.Mbopí .Pepoí râmf.

Cu gui. Delicada cofa . Apirú.2 . Delicado de complexion , Cherecé apiruí ci , l.Che recó aquireí .

Delgada cofa , y pequeña, Y ibâtaf.

Delinquente , Yñangaipábae.Hecó måräbe.

Delgado como calabaço, & c.Yyapépui.

Delinquir , Cheangaipá . Chemâra.

Delgado como tabla,Niña namŷ.Yna nameỹ. Pire rf: Ynânaỹmbaé .

Delito, Angaipa.Mâra. 2 . De madrugada , Coë mimo. Coërämo .

Delgado hilo , Ynŷmbópof.

De mala gana, ñatey mbá-

Delgado , y pequeño, medianamente. Yyibâtângatú.

pe.Temýmboacipe. A: De mala guifa mirar

mae chereça popi apëmo. De

D.

ante

E:

De mano en mano, Oyopó

D.

ante

E.

297

Demafiado en comer , Nan detei acarú. Acarú ma-

yopó gui. Oyopó уopópe. De mañana en mañana , de

teté. Cheocé eté acarû.

dia en día , Ambo vpa-

De media noche hafta la

guê ára haçápa. Amo porombucuára.Oŷraof

mañana , Pihayê guîbé coême.

Acarú aí aí.

De medio dia hafta la no-

ra é tef.

ruré ibiraí yaruçú roba-

che, Açayé guibê pitvme.

que. De mas de fer moço , eres

De medio dia hafta vifpeCaarú rerobicáras

bellaco , Nde cû nûm-

pe. o dia para abaxo, medio De medi

Demandar en juyzio, Ayê

buçú Yabeé: neangaipá aberano. Demas defto ,Hae rýreno . Coguîbé . Cobae gui bê. Demas defto te dare efto-

Açayê rire. De mimifmo motiuo , Che aei.

De mi parte dilo , Cherera-

bae ymeengan". Ayru-

pipe terê. Demonio , Aña. Ananga . Taub.Taubí .

mo cobae ymeengâne . Denafiadamente , Nande-

Demudado , Hoba yubae. Hoba tibae.

-J. tro , Amboyo océco-

teí hape. Poro aoce catu hape. Yyaocé etei há∙Pe Demafiado ,Nandetei . He

tá técatú . Nåndetey te. catú .Qû etcí.

Demudarfe , Cherobatŷm bá.Cherobayú . Denegrida cofa ata. Denegrido mata. ‫ܘ܂‬

Hum

eftar, Ynapichu

H& -

Demafiado anduuo con. mgo , Nanderei oycóchebe

ilinoge Yoha

Denegrido mucho , Hindaí.Ynapichůndaí . DenPp

198

D.

ante

D.

E.

Dencellada al ayre , Taímbo tef. neâi mbotátef tef. Denrellada dar al ayre , Ane îmbotá ci. Aneain botá tef

ante

E.

Denunciar de otro, Amom beú . Guâbo . Amboye hú.pa.Ayquaa buca. bo. Denunciar de fi mifmo, Anemombeu é .Añêmbo-

Diptera ,Tai yehii..

yehu é . Ayequabuca è. De otra parte,ò lugar, Mâ .

Dentera tener, Cherâî ye. hii..

De parte à parte lo pafsò,

Dentro ,Ypipe.Ypipe. Dentro del coraçon te teni go , Cheprapitépe oroguerecó , l.Pipê . Chepia póra ndé.. Dentro , ò por dedentro labar,Aypiheita . Dentudo de dienres largos. Haînguçú haimbus

mo eguî.

Ohaçabeteí.

De parte de otro yr , Ahe chemondorämo ahá. He ra pipé ahá . Abaĉ rerapipe ahá. De paffo, Quapapi.Quapa pipe. De paffo paffando ,

Gui

quấpa ...

cú..

De paz vengo , Mârâney . dedentao Dentropor Ypihape ayû. Na chemiranfguitúbo na måräf che pébo.. ruhába.. Denueftos de palabra, Ma ra.neengaingai. De nucuo, Piahúrams. Pĭa . hûbo.. · Denunciacion. Poromomy. beguába. Poroqua abucahába . Poromboychu . hába. Denunciador , Poroqua abuca hára . Poromomba guâra.Poromboychuhá

Depender de otro eftar à fuorden , Hemýmbotárari ayco Ypoguipé ay có, Hemýmbota ratitequâra che.. Yn Engarí ayeo Dependiente de otra cofa continuada , Mbaeve po tare. Yoaplapi. Yépotá.Yopopici pici.. ? De:

D.

ante

D.

E.

De pies nacer. Opibo áá. Depofitar , AnonƐngatú

Depofitario , Mbae rerequará Mbae nonangatu hára.Mbae oguenofhá ra ha årömo...

E.

299

De quando en quando , Amôme. Amombee . Amoamombeć .

ica . Arecó vcá . Amé hâîro hagiâmâ.

ante

De que cofa , o materia? mbae gui pång ? De que manera , ò forma? Mara etei panga? Mârânguâpá ?

Depofito, Nổngatú vcahá. Herecó vá hague .

De que manera , ò modo?

De prender , Añềmbo ê . bo .

(

De prefente, ang.Curf.ang bel.

De que manera ,ò tamaño

De preftado viuimos en efta vida , ñande rembi

gápe yrubichá? De que faiciones , Mara

porú año coibi.Quapa pí noibipe yaiconé.Natapiariguarama riguaf coibi.

De preto, Curŷtef. Aybí. nemoroỹrő. De punta en punta de rio it i aquâ raye rayé ahá, De puro amor lo dixo , O. poroar hú hápe véný . hathu racibe vé ný. De puro enojo lo dixo , Nandetey nemoyro hape hei. Onemofr2 eteí rams hei . Onemôỹrỏ racipe íéný.

Marânungápé Mâñâbe panga?Marâmfpån. ga?

Mara mipa?mar% nûn-

etel pe hechaga . De qué nacion eres ?Mbać nemonapendé ? De que parte ? Mârângoti gun? De que Religion eres ? Aba reitpe nde? Maârânguâpe ndereii. De q talle? Mara eteípe he -te? De rrayz aueriguar, Yyipi guibé amboyehú.pa . De rayz contar algo,Yyipiguibé amőmbeú.Guâ bo. De rayz facar, Ahapó mồn dorog. Pp 2

tr Soy del Publo deS.Luis Gonzaga

300

D.

ante

B.

dorog.ca. Aha poog.bo.

ante

D.

E.

Derramar fuera del vafo

De rayz faber algo , Ai-

natural , Ayeairó hoba

qua a pacatuí.Yyipĭguibé aiquaá .

pipe note , 1. Yiapc árâmo aveairó.

Derecha cofa, ibi, n. 1.po ta..

Derecha mano , Póacatuâ.

De repente coger , Ay po cohú.po.Ahe çapiá. De repente de rondon , Biarí.Teçapiá . Yê aheî. Yeacei.

Derramar intra vas, Ayear • ró yquâ ra pipé. Yaуbiî me ayeairó. mô. Cuña membira vpápe ayeafró.

Derramar lo liquido , Ay. piyerê.bo. Anohe. na. mo. Derramar,tener pollucion

De repente me has cogido , Nde yâgua reiquîê chébe .

chequêramo. Otiqui ei.

De repente muriò, Aguiye ramboi omânő . Omånő

Derramar tener pollucion no voluntaria , Cherai

durmiendo , Cherai pú

Cheque hápe.

reçapiá . Oberabäte y. yeequii. Gueça bíbo ymâněný . De rodillas , Cherenypia

evi hápe . Cherenypiá eyina.neçuhápe.nëçûn ' gápe. De rodillas eftar , ò poner-

fe, Anënep ♡ vacy guytë ni.An q7guỷ tinh . Derramar conftillicidio, Cherai tiqui. bo. defperdiciar, Derramar Amombuca. Aypiíere. bo.

pugeí. Cherai bef.

ocêm;

Derramar tener pollucion no voluntaria la muger, An mombucá el. Opugê chememb.Chemm bi pó Chequérâme . Derramar tener pollucion voluntaria la muger, Ayépocogé gui ne membi púbo. Che áć añëmo membĭpú . Amůmbu cá cheměmbi gui ye pocóca .

"

Derra-

D.

ante

.D .

E.

ante

E.

301

Derramar tener pollucion voluntaria el varon , Aye

Derribada cofa, Heitigipi

afroé . Am ofú cherai.

Derribar, Ayti.ca. A yt faPři.ta.bo. Derribar edificio , Ambo

Ane mboyé aisú. Ayêpirog gui yeairomổ . Derramar traftornando en otra cofa. Ahequâbó.ca . Ayporóg.ca..

ra.Heitipira .

Apacul.ta. Ayaparay ti. bo.ca.Amongui.ta . Aíti.

Derramar trigo, &c.Añohử mỏng .

Derribar fruta , cogiendo

Derramar trigo fembrando.Amo açâî.

(ábo) A ipoo.bo. Derribar fruta meneando

Derrengar à otro, Ahumbi á.bo.

el arbol , Amongui ymou

Derrengarfe , Añeumby yeá. bo. Cherumbi o-

con la maro , Ayiqui

sống . Derrocar , Ayaparaiti . bo. Ayti.ca.

yeá,Cherenangupĭcâng yêá. Derretir con fuego , y fin

Defabrida cofa,He ỹmbaé

el,Amboicú. bo. Amo m❝mbeg.ca .

Defabrido de condicion ,

Derretirle de regalon , A-

Defabrido me trae fulano, Aheche mbo robaci che

nemo m² mbeg gui ne. mocinfvmỏ . Derretirse

en

amor

de

Dios , Anembo ĭcú TupåraĬhúba rí. Derretirfe con lagrimas ,

Ndaheî.Apýndague ricua ram .

Abapiárób .

rerecóbo. Defabrido tener el gufto, Nacheyúruheî. Defabrir a alguno , Amborobaci. Defacatar , Nâmboeteî.

Anemboĭcupá teçá ip.pé.

Derretirle la nieue ,Roipia onemboĭcú.

Namboayeî. Nämboye robiâri .

Defas

1

302

D.

ante

E.

Defacato,Poromboetée . Mboyerobiarey.Ymboa yê ey. Delaforrar , Aypoti guê rog.Ananûbandog. Defafiar, Amombota. Amêmburú, ábo.bo.

D.

ante

E.

mboí.bo. Herâquânde ra ỉmô rằnguê . Defalentado , floxo, Aqui aí.Ycângi. Delalentado timido,ângapihi ey. Ypia poĭhú cé bae.Oririi tefbae.

Defaficionarle, Cheacátuâ

Defaliñada cofa, deſcom-

poí. Nache acatûabeî. Nacheaébei.

puefta , Mbae yerecoaí.

Defagradame, Niñârüânŷ chébe.

Defaliñado , Abáyerecó al ei.

Defagradar à otro , Na-

Defaliño de perfona, Yêre có aíhá .

chearuaný ychupé .

Oquabaíbae.

Defagrado , Aruandabey mâ .

Defaliño de cofas , Qui bai.

Defahuciado , Nda agur yelhecobé. Teo roba-

Defalmado ,fin conciencia.

queŷ hecony. Pỹrfte%

ângỹmbać . Abá Bogey mâ.

ypocó habe yhecé. Ha-

Defamado , Haï hubi pi-

imbetei hecony.cofte

rey. Defa manera , Haerâmo.

agui hecöný. Deshauciar al enfermo, Teo pópeereicó hae.Pi rf teo ypoco habeỹ nde rehêgui vâbo . Haimbeteínderé áé. CofTe

R%. Defamar, Ahaihupcí. Nda • haihubei. Nache aei har hubarí. Defa manera tu lo hurtal

aguí nderecó guiyâbo. Nderecobeí céne. Ere.

te , Haérämo nde ere

mânőne. Defalabar , Amberaquân-

Defámorado, Poraihubey

darbo. Amo eraquague

mûndárő.

Nache poraĭhúbi . Delamparado , Heyripira.

D.

ante

E.

pira.Poeyaripi. Defamparar , Aheyâ . bo. Aypoey â.bo. Defamparar el pueblo defpoblando ataca çó. bo..

D.

ante

E.

303

by mbae . Oapicatuy mbaé . Oatá tefbae. Guendápe oŷngatú fmbae. Cañarendaê ndagué .

Defamparo , Pocyi. Heya.

Defafoffegadoeftar , Chean gatá guitecóbo . Che ne-

Defanimado Hecó eteeỹ-

rinera guitecého . Che

bae.Fiá ŷmbaé . Defanudar, Aypóquitayo rá.pa.Aipó quitará . Defaparecerfe , Acañỹ biarí.bo.. Defapercebido coger, Ahe çapiá.bo.. Defarmarfe el laço de pajaros.nuhá obi . Defarmarle la trampa de caça,Ypotâi obi. Defarraygar, Ahapoó. bo .. Amondorog.ca .. Defarrapado , Abá aoçoro

ângecó gui tecóbo . Dolafoffe garle con cuydados ,Chemoânéecó che . reça

ctá.

Cheângatâ.

Chereçaengen . Defafoffegado , Aba ånge có. ra.ingatá . Defa'ofsiego , angatá hába. nerândába.Tecá , nandá ba.. Defatar, Ayô á.pa. Ayçin

dog.ca.Ay çârá.pa .. Defatinado , Yyâraquaá ca ny..

rog. Abáaó apacul.Opi . bata. Yyad hepúhepú.

Defatinado ,fuera de cami-

Yyzó ren mbai. Yyaá ça yngóingó.

Defatinado , andar anfiofo, Cheaperere guitecóbo.

Defarrollar , Aymamará.

Defatinado eftoy , Nache

pa.be. aymamarog, ca.

araquaábi . Chearaquaa canf Cheatiba tibag aí

Aymimi ndog.ca.Yma hagué avora. Defa offegada muger, Ca payne Houe.Cunaenda.

no,Hopá..

ai guitecóbo. Cheropáguytena. Defatinar,turbar, Namboa raqua

304

D.

ante

E.

raquaábi . Amboaraquaa cany.Amboatibatibagi.Amboopá . Defatinarfe , Na nemboaraquaábi . Añembo acany.Anemboopá . Defatrancar , Ambotipam

D.

ante

E

piragui aá. Desbarrigado, Abá hiepé. ibiguâ ey. ibiguâ yacecóbae.Cuá pirây . Desbaftar madera , Añop ibirá.A mo anângog ibi

boí. Ymbotipába amboí.bo.

rá. Aiarog . Añsp ey noteibirá. Ayarog ibi rá.

Defauenidos , Oyo ya ỹm-

Desbocado cauallo , Caba

baé.Piayaymbać .

yu yuru ata. Y yuru po-

Defauenirfe , Ndorepĭayô yabi.

re robia rymbaé . Yuruti.

Desbaratada cofa, Ymbo

Desbocado

en

hablar,

aípira. Desbaratado hombre . He

neembri. Yuru çoróg. Cú aí.

có quâbai baí. Hecó aí al.

Defcabeçar , Añâcângog. ca. Anacang mondog.

Desbaratar batalla , Amboaí

mbiá.

guarýnfhára.

Amoaçãi Amboar

guiyembiá ymbooípa .

ca. Defcaecer de flaco , Che apaiqui. Checângi.Che cângo cheraci.

Desbaratar lá fiefta , Tori banguêra amboaí . Amo

Defcaecido de vejez, Chea

ranguêtori rânguêra.c Desbaratar lo hecho, Am-

Defcaecido fin fuerças , v. Debilitado andar.

boai . Amonani yyapo : pira. Desbardado Tendiba

Defcaecimiento

-ábey. > 2009 Desbarrancarfe , Aáibi imba gui. ibi amba a

payê.Pitubá.Cângi.

, Cangi

Apayê.Apaiqui. Defcalçar , Amboi yçapatú. Ahetimi fruequii. Defcalabrado , Y yapicha bac.Y yapichapi. Defca

D.

D.

ante

ante

E.

305 :

E

Defcalabrar , " Ayapichád bo: Deſcalabrarete , Oro api-

chebohiitá. Defcargarse de nego cios , Apoi cherecó habagui . Chereçá etá

cháycóne . Defcaminado yr, Cheropa

gui

apoí.

Cheangata

ha betá gui anëmân-

gui hóba . iba pa á rupi aicó . Defcaminado yr en raçonamiento , Cheneengo pá. Acany gui neën-

gog . Defcarriado ,

1. gâ . Delcanfada vida , Tecobé aié.Tecobê pitue . Che-

bó . nânga requa beym bó. Deſcarriado andar , Che tequarai guitecobo.Che

recobe pipê cáneo ndindibi che póri.Nicâneô

e

nangarequabeỹm

Defcanfar defpues del trabajo , Che aihó . Api Pituú . Pi-



tue.) . ! Defcanfo eterno ,

ay--

có. Defcafar hazer diuorcio , Aipeámendára . Ambo-

recobe pipê . Ayecohú tecópitu rehé . Defcanfado , fin cuydados , eangatá rerequarey.T çá etá rerequârey.

tuû. Defcanfo ,

Tequaraî

yaogmendára. Defcafarfe , Ayepeá che mendahaguêra gui . Ayaog chemenaguî. Defcafcarada cofa , Yyapeogipira . Defcafcarar

como hue-

uos , fruta , &c. Ayapeog . Defcafcarar defollejar , A-

Mbi

tuua apirey Apirámeỹ. Tecó catupiri rehé yecobú apirey . Defcargada beftia , Caba yu ybohiiey. Descargar la carga . Aroyi

ya pearog. Defcafcarar frifoles , Ayocá.bo. Defcaſcarar la pacoba, &c. Ahibapcog.

Defco-

306

D.

ante

E.

Defcoyuntar à tormentos , Aycang yepotaha pocá.

D.

ante

E.

Defcombrar , Ambocatú obá.' Defcomponer el cabello ,ò

Defcoyuntar cortando, Ay

paja de la cafa el ayre,

cang yepotá mondog. Avcing yepotahá aciá.

Ombo apererá. Ombo r apenv.i

Aycangopitámôn-dog.

Defcoyuntar tirando , A-

Defcomulgar , âña retame ayoquai. Anangupé amee.

ymôâtamo. Ay • cangequii ymonga raûbo .

Defcomunion , ânarerame

Defcoger ,defplegar , Aypi pirá.Aya payorá .

Defconcertado

Defcoger eftendiendo , Ay piçó ypipi rábo ..

Defconcertarfe elpie, che i pi on mongarau .

Delcoger lo arrollado , Ay Aymâma-mîmåró rá.

Defconcertar lo bien puef to,Amboaí. Ambó gua-

mûngarau

Defcolado cortado , Huguay âpf,

quaîtába . mee.

Añângupé

miembro,

Cảng n mỏngarau .

baí.Amboapaquâ . Amboyoaraí. Aymona y

Huguaî aciá

- môngtâp3 . Defconfertarfe los concer

Deſcolar , Ahuguai apf. A-

tados , Oguero yebi one

pira.

huguaî aciá . Defcolgar , Aroyĭ . Amboe yi. Ayçapoarí . Ay çâpoboí. Defcolorido de roftro , To bayuquiribae. Defcolorido mucho,Toba yûquiriai . Tobá tŷngai . Tobá apatubi aí .

engue oyohuguî . O. nombo yoabi. Oyoya cùéra omboai.Oreyô ya hague oroyabi. Defconfiança de fi , Oyee héê yerobia habey. Defconfiar , Ndayerobiarií.

Defconfiar de la mifericor dia

1

E.

307

dia de Dios , Tupa poro

nucuas.Chemôn

môm

poriahuberecórché ndo

bia môrändú. Mîrândú

yerobiari . Defconformes , defaueni-

che moângapihipabí. Defcontento eftar , Nache

D.

ante

D.

E.

dos ,Yoya harŷmbae , Defconocer , Aiquaa poí.

ante

Pituemi. Nache ángapi hiî eí.

Ndaiqua ábi. Defconocido, ingrato,Oye

Defcoraçonado , Fiá ỹmbać .

upė mirangatu haguequa aparey aú,

Defcorteçado , Ypeogypira.

Defconocido que no fe fa.

Defcorteçar, Aypeog.

be quien es, Yquaabi py rey.Y yapaquabai.Oye-

Defcortes mal criado,Ym bocai pira.

quaaby mbae . Herey. De confolado andar, Che-

Defcoler , Ayora ( yṛápa )

anga pihi ey guitecobo . Nache anga pihigi guitecobo . Anemombia. Cherecotebe, Defconfolar , entristecer, Amonemombia , Amo-

Defcofido ,Yrabipira . Yra pira. Defcubiertamente.T? iîtá pe.nemyey mbápe.Ter çá pâbe hape. Defcubrir , Amboyequaá. Teï itá pe amof.

yngotebe , Na msangaPibigi.Amsangapĭhipig . Defconfolarfe , Cheangapi

Defcubrir lo tapado , Ava-

hi opá . Cheangapibi pa

Defcubrirfe, A vequaá. A-

biguitecobo.Opig. 10.

n'mboychú. Yti, 1. in fine,

ço yabó. Ahoba pytým babó.

cañỹ.Oyri ,Oy, Onëmi rângue,

Defcubrir fecreto , nemf-

Defconfuelo , Angapthi ha bey. Angapihi cynga-

me guâra amombeú . Amboycha.Ama ycatu

tú.Tecotebe. Defconfuclome

pei.nemim guâra Ams

con

las bopupú. Ambobú, Qq2 Def-

308

" D.

ante ante

.D .

E.

Defcuydado , Aba eçaraî.

ante

E.

ñëmboyapu .

ñingarecó ce rey. Heçaray cé . Teça raibo.

Defde entonces , Haera mobé.Acoîrâmôbé . A-

Defcuydo,Têçarai. ñânga requabey.

Defde entonces hafta ao• ra, Acoiguerabé îng pe-

Defculpador , Mârâneỹ mboyehupára . Poro-

bé. Acoibé , l . Acoígui-

pihára.Guapichá repi. cára .

coimobe .

bé angbiterí , Acoîhaguerabé. Defde luego,angibê.

Chemiri Defculparfe ney amboyehú . Che-

Defde mi afsiento , Che-

mirâney mombeguâbo ayepiâ. Ayepi chema-

Defde mi lugar eftando en

>

fâney mbecó mombeguabo. Anemo mârângaruê.

rendápébé .

pie,Che ambápe bé. Defden de la muger , éá. Eaúraré. Defden del varon , Ti .

Defcenir cinto , Ayêcuá quârá.Amboí ché cuá

Defdentado del todo , Hai Ymbae.Abá häînguê.

quân á . Defde lugar , Guí. Agui . be.4.

Defdentado , que le faltan dientes ; Hatmocâng.

Defde alli, Acoipebé . Defde aora, Angibé . Curí-

Defdeñarfe del pobre, Oye 1 guarú poriahú rché. A-

guibé.angbé.

... Hambitererey.

Defde aqui hafta alli , Quie

nemboyeyaî poriahúreChê.

guibé pépe . Defdezir to negro , Ha

Defdeñarle de pedir limofna , Añêmboyê yai Tu-

Yeog.Humba.Hunguê

-pambae fché yeruré re

pabí.

the .

Ad

Defdezirfe de lo dicho, A. hecobiârő cheñe A.

Defde quando? Aracaèbe

pângă ? mamo guareraDef

bépangá?

D.

E.

ante

ante

D.

E.

309

Defde quando no te confieffas ? Aracaé hagué-

Defechar los malos penfa mientos, Ayepia mom-

rabé péndere ñêmombeui?

gerá aí poarí. Aypea . Ayti.

Defde que mi madre me pariò. Checi che mboá

Defecho , Heroy rambi.

haguerabê. Checi rié-

Yyaiguerf. Defecho de fruta ,ibá habe

gui cheáhaguerabé . Defde que foy hombre ,re-

Heitigipi. Yyaiguera .

.Yyaiguerf. guerf

firiendofe a la edad, Che caquaa guarerabé .

Defembaraçar facando, Ayporog.ca.

Defde que foy hombre, re. firiendofe a lo que hizo ,

Defembara çar vaciando, Ahequabog.ca.

Che araquaa haguerabé Defdicha,Mane. Pane. A-

Defembaraçarfe de negocios , Anemangog chere

myrf. Defdichado del, Ahe amyrf.Aheporiahú .

çaetá guî. Ayeeçaetáog. Desemberrinchado eftar, Cheaquambiu .

Defdichado de mi , Chepo riahubecó.Cheamŷr

Defembarcar , Ace igara-

Defdichado fin A ba pane.

Defemejarfe

ventura,

Defdoblar, Aypipirá. Defear, Aypotá.Ce . 4. Defear ver aufente , Ahechagaú, Chereçaty hechagauba gui. Defechada perfona , Abá reroyrsmbira, Defechar de fi , Ayti che 1 } hegui.Aypoheyâ. Defechar lo malo efcogien do, Aycatuog.

gui.Ayeigarog . en coflum-

bres , Aheco abi. Ayabi Dheco. Marandeé aycó

hecó agui.Chereco é he có aguí, Ayeecóabi. Defempalagar , Amboayû mbol.Ambo ayûog . Defempalagarfe , Chéboa yupoí.Añemboayuog. Defempeñara otro, Amo måndog hemi epibeé ranguê

hapibenga .

Q93

·Hepi-

310

D.

ante

E.

Hepibeerângué ahepf bee.

Defempeñarfe , Anemin gog,Cher mýraguê he-

D.

ante

E.

Defengañar, Amapinfog Ypynyngue ambof. Defenganarfe, Anemo pŷ • nyog.Anemopýnímboí

pi beengi . Ahepibe

Anembotabi og, Cheta

imacheremý epibeërámä.

bigu:âpoí.c

Defempere çarle tomando brio, An "mộmburú .

Defemhilar aguja, Ayçam bequii . Ayçam enghe, Defenojarfe, Chenỹró.

Defempereçare e tirando fe,Ayepocá Anemoita.

Defenquadernar , Aymâmärá quatiá.

Defempinar , Ayaparayti. bo.ca.

Delenredar, Amboyêpopi rá.

Defempullarfe la muger, H'équeraré .

Defenterrar , ibi agui ano-

Defempullarfe el varon, Eti, Etíquerá. caballo , Defencabeftrar Amonemámá rá cabayû. Aÿçârá. Aymamará , Defencalar , amboí hendabagui, Defenfadar à otro , Amo çâî. Ambo ori. Defenfadarle , Añêmîë-

h . Anorfngog . Tibi gui anohe. Delentortar, Ayaparog, • Defentrañar , Aypiácnohe.Ahie enohe.

Defentrañarfe para regalar ayeporogetei ypoi ta. Defentroniçar, Aiti hecó agui. Ayapara yti heco gui . Delembaynada

çãi.

efpada,

Defenfado , Teçiŷndába. Defenfrenado, Yurúpi pia renofha rey.

Defembaynar , Ahiru e-

Defenfrenar , Ayurú pipia

quii.Ahequiiquice pu-

mboí. Defengañado ogipira .

Quice pucú hequiî pira hiruágui.

cá hiruagui , , Ymopŷrf

Defemboluer

defatando, Anfi

D.

ante

E.

Anubandog.Aymama rog. Defembuelto , defuergón- , çado. Ym gûitfey . Yê · rá yêrábaẻ. Defeo , antojo de comer, vheî,ta. Defeo inclinacion , Ce , 4 .

Potá.

D.

ante

E.

311

rey ché .Y mboaupĭché . Au auberecópi ché . Deleftimar , Ambo aú. Namboyérobiâri . Näm bo etei. Na nängarecoî cé. Defiftir de la cofa,Cherem bi ecoyti. (Nache rem biecoiti,po defiftir. ),

Defeotener mucho de ver,

De faxar, Aycuá quârá.Ay

Chereçaya çaya au nde-

của quânboí . Defallecer, Cheres á. Che

rechagaúba guî. Defefperar, Cheyerobia pa bí guitúpa. Cheyerobia pab etei guit úpa . Ndayerobiâ ribeî hece.

cângi. Chere

guitúpa.

Desfallecido andar , Chereő ári gui tecóbo.Che - cảngigui tecóbo .

rehé.

Desfauorecer , Nda poro pytŷboi. Namo aruânií.

Ndogue robiâri , Tupa poriahu berecó rehé ye

Desfauorecido , Ypytybom birey:

Defefperar de la mifericor dia de Dios , Tup poro poriahú berecó

ndogue róbiári .

Desfigurado , Hobatébae .

Ndogueró biâri Tupa

Desfigurado de flaco, Che-

cohú

oporiahú må.

berecó gia

Deleftima

Herobiarey mboeté ey. Mboyero-

biarey.Mboayeey. Defeftimado , Nimboeté

robaté cheangaibó ari . Desfigurar lo pintado , Am bogue.Aymo nan?. Am boycog. Defgajar arbol. A hacânga

hári che . Ymboeté ha-

qua6 . Amôpë hạ cảng . Ahacangog.

rymbae che . Nýmboa-

Defgajarfe el arbol , Ha-

ye hári ché. Ymboaye ha

cảng op

pe. Deſga-

312

D.

ante

E.

Defganado de comer Na chenêmbiahii . Mbaeú chébe ndipóri . Ndicatui checarú .

D.

ante

E.

Deshazer el techo , derri bar frutas , romper, Amỏngui .

Defganado de hazer algo,

Deshazer echar à perder le tra , pintura , Amome-

Ndayapocéri . Chepe-

gua . Amboal. Aymon . Amboguê.Amboycog.

pa ári yyápóbo.. Defgraciada perfona ,ária ny mbaê. Hecó ndaheî.

Deshazer los torondoncillos ,Aycurubi chóg.A.

Hey

môngurubíchóg cao Deshazerfe los torondo-

Defgraciado andar foño-

nes ,Oyecurubíchóg . Desherbar, Aycaa quirog, Amonycaa.

Yporângymbae . mbae .

liento pefado. Cheaça yû guitecóbo. Cherope hii anacherero açayû. Defgraciado dia, Ará açi-

De hilado hazer, Añâmbo pí quân

C catú.ára açayû. ára nda hé.

Deshilar hilos , Ahibí enohe. Ahibiróg. Ahibí e-

Defgraciado

quii.Aypóequii, Deshincharlo, Amborurá

en

hablar,

neearuaney hára, neen dahé rerequâra . Defgraciado fin ventura, Yaraá.Pane. Defgranar legumbres , A γοςά .

ny. Deshincharfe

: Cherurú

ny. Deshojar, Ahobog. Aho-

Defgranar r maiz , Ayiqui. bo.abo.

bongui. Deshojar maiz, Aipiróabati .

Deshazer ,

Deshojar varcando , Aho

Amboaí . bo.

pa. Deshazer con la magullar , ca.

mano,

Aycambi

bongui. Deshojarfe ello , Hocui.

Deshollejar maiz , trigo, arroz, &c.Anapyndó . Desho.

D.

ante

E

D.

ante

299

E.

Deshollejar vbas, Aipirog ubá.

Deslabado , defuergonça do, Tobayoábae.Tyey.

Deshollinar , Aytubirog.

Deslabar , quitar el color , ambogué . A yapatŷmbó

Apecum aitubirog. Deshollinar con la vifta, Ayeesábabag.

gué . Deslabarfe lo pintado , ef-

Deshonefta muger , Cuna çândahé . Čina abá

crito , &c. One apatŷmi-

potacé . çandaheriyheçe catúbae.

Desleyr , Amboĭcú . bó . Ambo aparicú.

Deshonestidad,Mbae abae Ate. çandahé.

Desleyr deshaziendo tolondrones , Aycambí. I

Deshonefto hombre , Abá

Deslenguado , Yc

çandahê.çandaherí yhecé catúbae. Deshonefto en palabras , necçandahê ra.

rerequâ;

boguê.

aybaé ,

neengeíbae . Desliar, Aymamârá .

Ay-

mâmarog. Deslizadero ,

Ciricába.

ibi çŷng. çurug cába .

Deshonrar, Amombocht. Amomara.

Deslizarfe dela mano,Che

Deshonrar de palabra, Che

Deslizarfe defaparecerfe,

pó of ychugui.

nengai y chupé. Amo

Acañybiari.Anecymbo

mar.ncemara arecó y-

gui canymo.

chupe. Defierto,Tabey.

Deslizarfe el pie, Chepici ri.

Defigual, Yoabi. idyâm. baé.Te. 8 .

Deslizarfe el que van à co

Definteraflado, Hepi potá

Deslizofeme , Chepóboí. Chepóguindóg.

Harey . Opoepicerey. Defiftir, Cherembiecoyti. Desjartetar,Anandaguiçã mondog. Anandaguiça quỹ tử .

ger, Aguindog.

Deslomado, Abá vmbiaci.Humbiábac . Humbi acibae.Cherumbi quỹña * mů. Rr Def

(344

D.

ante

F

Deslomar, Ahumbiá. A humbiaqueog . Deslubrame el Sol ,Chem

(

boeçá ab quaraci. Che

"

mô eçá mỗing.Chemboçacá quaraci.

Deslumbrarle , Amboeçá abe. Amoeçá môâng. Desluzir Amoédipú

yeog, Amo ndipú pỹ. tv.Ahendi púmona. Desmacelado, Apaiquiru

ante

E

Desmelenado andar , Anmbo abebó gui tecó bo. Demelenados ábebo.

cabellos,

Defmembrar , Amboyao

yao. Defmentido , Ymboyapu pira.

Defmentir , • bo.

Amboyapú.

otro ,

Defmenuçar ,Amongui, Ay curúbichog. An ondu bi

Amboaquiṛuçú . Amoco eo. Amo mano mino.

Delmer uçar eftrujando, 24ycumbiri , Ahumbiri.

cú Huïbae . Desmayar hazer à •

D.

Delmayarfe , Cheres á . A mano ata.Chereçá tf. Desmayarfe

defanimarfe,

Defmochar queó .

Ahacanga-

Ahacang aciá .

Amop? hacanguê.

Cheaqufá omocany che pia.Cheaqui hoá chere-

Defmontada cofa , Copihá

hé.Tecó aqui chehú ché hú.

Defmontar , Acopí. bo. Defmoronarfe, Ocuref.

guera.Copí pirera.

Defmandarfe en comer, Nandetefacarú.

Defnarigado , Tŷ açibae. Açi guê vt? Tieỹ.

Definindarfe en hablar , Nandeterane .

Defparigar, Aytyog.ytyn gacia.Aytiquy

Demandarfe de la mana-

Delnudar à otro, Ayaóló.

da, Cheapytama guiaye peá , Gueil agui oveoy. De medro, Mima Mure-

Ayaobei, Ayao mboi. Defnudillo , Opibi. Defnudo, Opíba, Opil cf.

ruf

en Yyaby Opinari orcobae, .Amat

iumbać.

D.

ante

D.

E

ante

E.

315

çâîndára . Y mombucá mbać . Opírarí tequâ . ra. Defnudo andar, Opíbo ayaco.Chepiraríaycó.N

hára . Defparramados andar , Oî

nfayco. Defobedecer , Nda hapiàri: Nda pore robiâri . Ndarobiari . Desfobediente , Poro apia harey . Porero biary mbaé . Defobediente hazerfe , Na nembo porero biâri.A-

nembo poró apa reym . m Defollar ,Aypirog.Aypi ·· ˇboí. Defollar el miembro , A. yapirog . Deforejado , Ynambíog . pira .Ynambi açiá pira. Ynambi apymbira . Y. a nambiquftÿmbir . r Aynimbíog. Deforeja Aynambi acia. Aynẩmbi api Ainambi quyti.

çai oquâpa . Defparramar ,

Amεâ¸áì .

Ni.. Defparramar nueuas , Amo T âçaîmorân.ú

Defpar ramarfe diuidirfe , Oroäçâî . • Oroyaó yaố oro âçâina. as , HubocáDefpauilader dĭrubocába . en ba. Tata Delpauilar , Ahubóg . ca. Defpeado , Ypipiteraci bae. Defpearfe , Chepipiteraci. Chepii . Defpedaçado , Ypeccápi ra.Ymboi pira . Defpedacar ,Amboi mboi . A ipeceáceá. • Defpedir à alguno , Amondó, Amoc.Amboyóg

Defpachar al que va , Am .

Chehegni Defpedir a alguno del feruicio de cala , Aniôcë

boyupabó . Defpachar menfajero , A.

cheróga guî. Defpedir à muchos , Ambo

mondó parehá . D:fpajar , limpiar . Aicapiiog. Defparramador , Ymô â,

yeoi. Defpedirfe el huefped , Ahaiak.Ayuĭm Rr 2

Delpe

316

D.

ante

D.

• E.

Defpedirle el que firue ,Ace cheyâra gui.

Ayaog

chererequâragui .

ante

E.

mer,Ayeyurú mombag. Defpierto

eftar acoftado, Ayu .Ayubé ,

Despedirle recongando, Ac gain ngurúbo.

Despierto medio defpierto, Chequeraí.

Defpegar, Amboi. Ambo .

Defplegar , Anapŷchâfîm-

Defpegarfe algo , Oi .

Defpoblado , Tapéra. Ta-

boí.Anapýchaýrá.

T Defpegarfe ello Oyci. Defpejar, Ambocatu obá. Defpenfero , Tembiúcoti rehé hingarequâra . Defpeñarle, Aibi apíibaté gui . Delpepitar algo , Ahaynyog. Defperdiciada cofa , Ymg mbucapira. Defperdiciador , Mbaé mombucáhára.

guéra. Defpoblar, Ayaca çó . Am botape . Defpojar facar lo de dentro de cafa, &c. Ayporog. Defpojar robando , Ambae picipa. Aymbae pici rombá. Apua hece ymbae picica. Ahaboó ym. bae rabo. Qapino chereyâ Chembaepá rerahábo .

Desperdiciar , Amombuca. Defperezar hazer , Ambo-

Defpojar veftido , A yaómboí.bo.

(bo. yepocá. Defperezarfe, Ayepoca.

Defpojos , Mbaé můâmbá

Défpertar, Apag.ca. Defpertar à otro, Amombag..

Despertar à otro con eſpa to, Amondii ymombáca.

peguara . Müâmbápo ré.Mbaé cuê. Delportillar la boca de va fo, &c. Ahêmbeĭbó . Ahembêcá. Defpofada , Tembi recóta

Defpertar con espanto el qquabeembi. duerme , Aiguiráca. Defpofados , noquâmbiciDespertar el apetito de co 18

bae noquâmbiciharé. Def

D.

ante

E.

D.

ante .

E.

317 .

C

Corie. Narŷre. 'Ha

Defpofar,Amoñoquâmbi cĭ .

Defpofeme , quimbici

yéé .

Chemoño- C. Defpues de largo tiempo, Arecatu étériré.Mambi Pe é . Nghee .

Defpreciar, Aroyro . Ambo be bui herecóbo .

Defpues que, Re.Rire . Rŷréme.Rirété .

Defpreciar las cofas mun-

Defpues que buelua , Cheyebi rire. Chereya peé .

danas , ibi poré arovro. · ibipeguara aroyro. ĭ pe guara mbae ambob:

Chenatýmaryre. Defpuntada cofa , Haquâ

but herecóbo.

mopenbira . ciá pira .

Despreciar lo que otro di ze.meneando la cabeça , Ane acing mbobabág ymbobebuita.

Defpuntar el cabello , Aya

Defprecio, Royra. HeroyTo.Mbobebuî.

Delpuntar lo agudo , Ahaquâ mo pê.Ambo aquâ-

Peárog.Ayaci.

teré. Ahaquâ aciá.

Desproporcion , Yoya eỹ. yoyahabey.Yoabi.

Defquartizado , Ymboí pĭrá. Ymboyaó yaópi. ra .

Defproporcionado de´ñaturaleza, Abañề mộñanBongai. 1

Haquâ a-

Defquartizar ,

Despues , Coromo.Hae ri

Amboi

mboí.Amboyaó yaó.

re.péyé.Curić.Nehéć . Hayé é.

Defquijarar , mboí.

Ahayicing

. Defpues de aquello , Acoi riré.Acoiré.

Despues deftavida ay otra. Cóte be rýrë amboaé ofme. Despues defto, Coriré . Co ré.Cobae riré. Hae riré .

Defquitarle al juego , AroC

yebi cheaguiyê hagué ra

Defta manera, corâmf. Co nabe. Conabebe.

Co-

nungá.Corânâf.Nafia . mf.âbe.anghe .. Rr 3 Defta

318

D.

ante

D.

E.

ante

E.

" Defta manera pafsò , Córîmfaracaé. Defta manera tambien ,Co ningá abé . Corâmiabé.Conabebe abé.

Caracátú.Cará.2. Deftripar,Ahico. Ahiepoí engh” .

Deftroçar, Ambo aí aí. Deftruycion , Apipahába. Ypabíhábeté,

Deltapar, Ayaçoyâbó . A hobapitýmboi. Ahobá pỹ tŷmbabóg. Delta vez, Cocuêra bé.

D eftruyr, confumir los pe cados , Aitŷngi yâ cheangaipá . Amổmbabí. Amorângue

Defterrado,Ypeápira. Defterrados estamos en efte valle de lagrimas , Ypea pirâm yaicó coíbi

Defuanecerfe

reçá

Deftetar,Amombob.bo . Déftetar,apartar del rega ‫ה‬/ lo , Am3củniv gái . Deftetarfe,Apoó. Acâmbú

quaguiri .

Che

acang pindaíndaĬ.

gui. Aypeátábaguî.

Deftetado, Ymomboó pi ra.

la cabeça ,

Chereçá quâp tẩm bi.Chereçaguirĭ . Che-

quaî yaheguâpé.. Defterrar, Amondó Tába.

Defterrarfe, Ayepeáé . Ahaéyé.Ayaogé .

cheangai-

pá.

Defuanecimiento

, Teça

qua pitůmbi. Teça quâ guiti. - Defuariar , An enguetá . Mårămârâ hei hei Defuelado estar con cuyda dos , Cheangecóna chemô geri. Guiquereyme

. poi.

ayco Chereça etá re Defte tamaño , Coimy.the. De ualerfe de noche. Nda Queybé . Delte tamaño , en plural, angramf.angnale. Deftorcer, Ayporá. Ambo yerá. Deftrega, E. 11. Acátuâ.

queri guytenä.Cheque cherindoári . Deuelarfe eftando inquieto, Chenerândaguerari cheque ndoári.Tecó n

D.

ante

E.

D.

ante

E.

319

1 Detener la corriente al

rndachemôngéri . De uergonçadamente, Tỷ habe me. Ty ev hápe. Poinu habe me .

Tỷ

cai áp . Defuergonçado , Ty ey. Abáty cany.

que paffa ,Chepocá. Detenerse en el camino, Che caracatú guiatábo . Detenerfe en hablar, Amoporombucú che nein-

Defuergonçarfe, Atfcany. Nachetfbei.

De uerguenca , Tyev mi. Ty eyhába. Ty habeymå. Deluiar, apartar, Amboy peá .Amboyiyii. Defuiarle , Ayê cá. Aje .

I De tal manera , Nandetcí. ion Determinac en la cofa , 1.ramo.2 Cá.3.bĭ.io . [ n Determinac en la munopea anger ,Qui 4 o ad Determin prefto , Ay-

bi. Determinar,Bi.1. Determinado eftar de cum plir la amenaça , Nipo hangy racó chembaćm&mboi. Detener, atajar, Ahoque

Detener dilatar , AmopoTombucu

gå. Detenerfe , tardarſe en ef camino , Cheporcmbucú guitubo .

Determinacion , Bi.1.Ca.

3. Deteftar, Mburu.zde

De todo punto, Etei. Detras ,Taquiquéri. Detras.de cala , &c. Ogcupé. Detras de mi , Cheraquicuêri.Che cupépe , Che angme . Detras luego inmediata mente,Taqui ueribé. De traues , Oiquêbo . HaI. yê, De traues falir, Ace haye . Duda , Hep becmbirimå

Deuda pagar , Ahepib ĉ. Deudo, ân . Amo.Mv. Deudor, Ohepře baéramâ.Mbaerare ymto ve De bi piramâ.

320



• D.

ante

De vna mano à otra pa-

Ox

E.

bẻ toi nâng . Dexalo vayafe , Teine tohó.Tobě tohó .

De vna parte, y otra, Oyobaibe.

Dexalo venir amenaçan do,tefne toú.Tóú mbu-

dos , Pete?rehebé Miffa pehendú.

· τά Dexando à parte efto , Cobać moŷnde hápe.

De valde dado, Ymeengeí

Dexar, Aheyâ.bo.

piré.Tefymeembiré . De valde dar, Ameengeí.

Dexar dela mano, Apoí.Y. 9.

Amettef. Amee note .

Dexar de paffo , de camino,

Debanaderas

Ynýmbó

mbo póapihába .

m yano ano

ante

gar,Chepongui hepi ypó pe ame

De vna vez oyd Miffa to-

Debanar, Ayapoapĭynŷm bó.

Deue de fer afsi , dize el va ron , Emona ypóreá. Nârâmï ypóreá. Deue de fer afsi dize la mu ger,Emona ypore ?. De veras ay êbo. Ayebof.

Mano

D.

E.

Dexa ,dexad , Oyêbé . Tô V be. Dexado , que todos le dexan ynaguŷndo hams ..aycó. De xalo ya con la yra mala .Tobe mburúrő.

плас

Dexalo,no importa, Tobé yepé.Tobé mburû . Dexalo,quedefe afsi , To

guiquapaaheyâ, Dexar en blanco engañar, Amomårå. Amopŷnf. Dexarfe vencer , Anembo agur yeuca.AmSnë mo embiârucá. (beú. Dezir, Hae. E. 1. AmûmDezir de no , A ánihać. Hŷnye . Dezir de fi el varon , Tá hać.Encí.Ce.Hy yêî.

Dezîr de fi la muger,Hee. Eré, Dezirle en fu cara, Hobá pe ác.Hetépe ác. Dezirlo todo fin dexar cofa , Namboipiquiri y mombeguâbo. Dezir mal, murmurar, A; Hangao.Amõmbeu àí. Dia,

11

D.

ante

I

Dia , Ara. Dia ay toda via ;

D.

ante

I.

327

Ndeí

Dichos ,neengabí. neengá ba.

Dia de ayuno , Ara yecoacú.

Dichofa perfona, Abá aye áé.Abá ecó porâng. Abá panemeỹ.

Dia de carne, Ara çoo gua-

Dichofo en guerra , Aba- .

ára

ba. Dia de fiefta , Aretê . Ara-

guar ynfporâng.Hé . 6 . Diente con diente dar de

mârâtequabeyma. Diablo, Ana, Mboguabí.

frio , Chemo âîtará rá roi.Terereg .

Añângâ. Diabolico , Añârecó rerequâra. Dia fano , Mbae endipá . eçacang . Dialogo , Oyoupé porandú.

Diamante,Ytaberá etê mỹ ff. Dibuxar pintar,Ayquatiá. bo . Dibujo,pintura, Quatiá. Distamen ,parecer, Chébe bérâmý. Difciplina, Núpåhába. Difciplina enfeñança, Poromboecacatuhába . Difciplinarfe , Añênûpä. mo.

Difcipulo ,Temŷmboé. Dicha , ventura , Ayê 3 . Tecó porảng.He 6 ,

Dientes ,Tâî. Dieftra , ò derecha mano, Pó acátuâ. Dieftro guerrero, Guarŷnf écatúbae .

Dieftro muy exercitado , Abaecatú eteibae . Yepoquaa catú porângetei îeporuécatúbae rehé.

mbae

Dieta abftinencia, Carumŷ rf . Tembiú abíruíhá.Ca rú réhé yeaĭhubá catuhá .

Dieta tener

Acarú mỹ-

rAyabirú yguâbo . Ayeaihub hé.

tembiure-

Diez díez,Mbo môcôî ya atu .

ezmo , Tupapotába . Tu pambaé. Sf

Di.

322

D.

ante

I.

D.

ante

I.

Diferenciarfe, Aycoê.Ayabi.Te.8 .

Digerir la comida, Onemboïcú cherembiú.

Diferencias tengo con el, Yoacaba arecó hecê .

Digo que no quiero ola,

Yoabi. Tecóyoyâ eỹ ya recó . Diferenciome de ti , Aycoê ndeheguî.

Che te nde

hegui . Mârânde & che ndeheguî. Diferente cofa , Mbae yoabi. Oycoćbae mbae. Diferente hombre , Abać . Abateć . Diferentes.coftumbres ,Te

cóyoabi. Tecó apya. Diferentes coftumbres tener,Cherecó abi nderecó agui . Cherecoé nderecó agui.. Chereco tê nderecô gui.Mârânde é cherecó nderecó agui . Dificultad, Abaí. Abaeté. Haci.. Dificultar, Amboabaí.Am bo abaeté. Amboyabaí. Dificil, Abaí.. Dificil de entender , Yyabaí yquaápa . Difunto, Amyri. Mbapára.

Difunto cuerpo , Teonguera.

Aány hae chepi. áê cheâhe.

Aáný

Digo que no quiero dize la muger, Aaný áé chepoy. Dignidad , Tecó vbichá rendá . Digno , áruâ , 1.Ayê , 2 . Digno de caftigo , Mbapá ra. Arûâ , I. Dilacion, Porombucú. Aré .Poí é.

Dilatar, Amoporombucú. Amboaré.Amocoromo romo. Dilatarfe el tiempo , dia, Ara onemo porombu cû.Onêmboare ára. Diligencia, Taibaí. Qui rey baí.Qu ire y Ciî catú. Pipig. Puí.Te copi. Diligente , Taiba íbae. Quy reybae.Ypipigbae . Ypi catubae.Yyaibíbaé.Tecópiragui'yeí. Diligentemente , Quirey hápe . Ocicatu hápe . Taibai hápe. Aybi hápe.Tecó piragui yeíhápé.

Dili

D.

ante

T.

Diligentemente hazer, Apipig yyapóbo. Chequi rey Yyapóbo. Chetařbaí yyapóbo.Anemboe copiragui yeí yyapó . bo. Diluuio inundar , iporú.Ĭ ohú ibĭopacatú . Diluuio vniuerfal ,ĭporú . ĭ ibi pacatú hupa guêra. Dineros de oro, Quare potí yû .

D.

ante

E.

323

day pirá. Hera quândaí bae.Herâqua pochibae. Tecó eraquândaí rché ymundari pira . Disfamar , Aherâquângatú cue mboí. Teraquân daí rehé aymundá . Disformefeo , Yyabaeté catú.

Disforme grande , Ypucú etécatú aú. Yîiçá pucú aí aí.

Dineros de plata,Quarepo titi

Disfraçarfe , Añemboté. bo.

Dios ,Tupa. Dios con fu paciencia nos

Difminuyr ,Ayarog . Angă.

fufre , Guo 8çånguerarí

Difparar el loco,ò freneti-

Tupaninanderecó mêguaî. Dios te dè buen viaje, Agui yetei catúque eicó nde atahápe Tupâtânde mboaguĭyeí catú ndeata hápe. Difcordes

,

Yoya háry

mbaé . Difcrecion , Tecó quaapá-

2.0g.1 .

co , Yyara quabỹmbac onee teftef. Ymarama ra tef. Difparar el tiro,Ambopog pocába. Disparates ,Mârămârâ text neeteftef.nee rayê rayê.nee iqueço queçó . Difparates de loco, Mara nee tarobá.

ba.Araquaá. Tecó arûambee rere--"

Difparates dezir , Hayé ha

quâ. Teco angaturâ yâ-

Diſpenſacion pedir para comer carne. Ayerurê

ra.Araqua apára. Disfamado, Yme erâquân

yê mbae amembeú , & c.

yecoacupipé çoò Տ 2

che yú

324

D.

ante

I.

yu haguâmâ ri.Che çoo guiguâmâri ayerurė. Difpenfar 7121 me.

conceder , A-

Difponerenagenando , Ay yâbee. Amboyarê.Yya-

D.

ante

I.

do que no lo via , Nda Hechaca-

hechagaúbi .

reyrâmf aycó guitûpa . Difsimulador , Onemboya teýcé . Onembo aquaabá tejce . Difsimular la rifa , Amoco ?

rambupé ame . Difponerfe, Anemôçaënã. nå. Difputa noneépo epicába . noneèepeña. Difputar , Onsñetpoepi. Onandeepena. Dizque,Yé. Diffenfiones ,Yoaca . noamotarey. Diffentir en los pareceres, Ndoreyoyâbioreremim mŷmbotára rché.Oroyoabi. Difsimulacion , Hechagi Hechánőte . Difsimulacion del trabieffo , &c. nemboyâ tef. ñembo aquaabáte?. Difsimulado eftar efcuchando , Anembo yatef guiyeapiçabibo. Añem bo aquaabá che apiça

chepucá . Difsimular los pecados , Ahechagi

angaipába.

Nda hechagaúbi angaipá . Difsimular fufrir, Ahecha?

gi berooçanga . Aroôçi hechagibo . Hechâgőte hápe aroôça. Difsipador , Poro mocany mbára. Porom boaíhá; ra.

Difsipar, Amboaí . Amoca ny mbá. Diffoluta muger ,Cuñahecó gandahê . Cung an gaipa beté . Cuna abáte tyro vpé

onemeêngé-

bae.

2121 Diffonante voz , nee térő ter . Diffonante muſica, Porahef yoya mbae . Poraheî

bi hape.Ayea piçabi ca. racatú hendúpa. Difsimulado eftuue hazien

ndahé. Diffuadir, Aypeá hemým botá-

D.

ante

1.

botára gui. Ambo erobág.Ambohecó erobag. Amo embiapó potá rerobág. Distancia , ñobav. Mombi Oyo ecóhá

gui Ypiâmomb mombiri. iri.

rihá.

Diftar mucho , Mombiri of. Diftilado hecho

diftilar,

Ymondiquĭpira . Diftilar, O.Quiqui. Diftilar hazer , Amôndi-

D.

ta, Chereçá parar . A. nembo yaîti. Ayeçá ba bág.Amaể maë tef.Che reça yté yté. Açarecórecó.Aya çarecó tetŷrő Diftribuyr,Aymael.Amoa

329

Diuina cofa , Mârângatú etci.Mârângâtú porângeteí. raí.

bag rámf guâ

Diuifion , Tepiça.Mboyaó Diuorcio, Mendaré yaocá ba. Mendaréyo hugul yepe ahába. Diuorcio hazer , Ayepeá chemêndahaguera guî. Ayaogychugui . Diuulgada cofa , Teïîpe guâra.Remŷ endupâbe. Ycatúpe

qui. Diftraido andar con la vif-

1.

ante

henshembi.

Temŷ endú

pâbêguâ.

Tempe heitigipi. Diuulgar , Amoaçãî.

A-

mombeú teiîpe . Pabeupê ahendubucá . Dixes , Yeguacába . Yeguacabf.Guag . Dixes ponerfe. Ayeguag. Anemboyeguag .

çãi.Amboyaó. Diuerfidad de cofas ,Mbae

Dizen que yo , Che nda-

tetŷrő.Tětýrua. Diuertido eftar , Che acå-

yê. Dizen que yo, no creyen-

ça Chere ça eta guitecó bo.

do lo que fe dixo , Che-

Diuidir,Amboyaó . Diuidirfe caminos , Peyaó yaó Péycöycôi. Diulefo, Ruru.Yatií.

raú ndayé. Dizenque lo hizo , pero no la creo. Oyaporaú ndayê.

Do-

628

D.

ante

O.

Doblada cofa .Yyapá pira . Yyapábae. Doblada perfona , de dos caras ,Hobámocôi . Abá

D.

ante

O.

&c. Ayapá. Aypepi. Avapepi.. Dobleces de paño mal do blado , Yyapá hague. rai.

caracatú. Ypiá môcôi . bae.

Dobleces de ropa , Mboa-

Doblada poner la cofa à lo

queohá. Aorápipe bån-

largo,Ayapa ribi. Doblado dar, Ycuè ambo yoáymenga.Amboyoo cé ymeenga. Doblár ,Ayapá , Amboyoi bi.Ayapaquâ .

gué. Doblegar, Amofiç . Am boapá. Dolencia , Taci. Mbae ra-

ci. Doler ,Haci chébe.

Doblar arrollando, Ahap pémbobi.

Doler todo elcuerpo , Che racirômbá .

Doblar como ropa, Ambo

Dolerſe , Añëpv . Doliente , Haci haci. Haci

aqucó. Ahapi pebang. ,3 Ayapá. Doblar cuerda,ò vara, Aya pá. Doblar la ganancia, Hepi yoaguâ rehé anemv.He Pi yoá ayo guâ guinémangápe . Amboyoáchembae guinemvmo . Doblar mucho , Ayapoa. piapi. Doblar por medio a lo ancho ,Ahapipebang . Doblar por medio a lo lar go, Amboyo apá ribi. Doblar por fuerça vara,

data.Haci pará . Hacif. Doliente mucho , Cheraci aí aí.A îbeteíche raci. Doliente vn poco, Cheraci at . Cherachera note. Cheracipiti. Dolor , Taci. Dolor agudo , Taci porocutú . Dolor de cabeça , Acângaci. Dolor de coraçon , Mbiá aci.nexaci. Dolor de coftado , ique a ci.

Do-

D.

ante

O.

Dolor de estomago , Piá açi.Moiá açi. Dolor de pecados , Angaipá mboaçihába . Dolor de pechos, Potiá ra ci.

Dolor lento , Taci bebuî.. Haci hacif. Taci herâ-

D.

ante

$ 17

E.

Donacion ' , Mbaé mëếngeí há. Donacion en vida , Cherecobé bobé ameengeí . Chemino ỹmbobé ame êtef.

Donar , Ameengeí. Ameë. tef

nf.Taciruí . Dolores en las coyunturas Caruguâ. Domado cauallo , Cabayu

Donaire, Meguâ. Aruaí. Donayreires dezir , Chemeguá . ruaí.

Cheneeng a-

imboepi. Ymbo ara-

Donaires tener, Ynëë më-

quaapira. Domador, Cabayu mboe hára. Ymbo araquaahá-

Donzella, Cuñamârâney.

ra

guâ. Ynee aruaí randú.

Yquarymbaé . Ynatol mbaé . Ndiquârabae .

Domar, Amboê. Amboa-

Ymboquâ pirey.Y pipirá ymbaé.

raquaá. Domar domefticar,Ambo biá.

Donde ? Mamope? Humamê ?

Domarquitar el brio, Am

Donde ay muchos, Ytibe-

boapipé Ahecé taibaíbg. Domarfus pafsiones, Am

tépe. Donde digo , Cheyâpe .

bo aguiye cherecó aî. Ayĉeco aíog. Ayéccé aihaqueó . Cheang yepo quabalamboí.Amboapi ribé. Don, dadiua, Ymee ngimby

Donde eftaua yo? admiran dofe , Mâmopacó Chereconý raé? Donde yo quifiere , Cheremýmbotápe. Chere mýmbotágüâme. Donde quiera, en todo lugar,Mamspâbe . Do

328

D.

ante

D.

O.

Donofo ,graciofo, Megua. Aruaí.

Donofo dicho en buena fè, Híró aú raerá . Dorado , Quarepoti yupi mong pira. Dorado ,pece,Pirayû. Dorar, Amboyâ quarepo-

ante

0:

Dote, Mndá repi. Dote dar , Menda repĭ a mee: Dote pobre , Menda repi poriahubf. Menda repi quỹrf.l.Aú. Dotrina,nemboé .

tí pi yû. Amongï quarepoti yû. Dormida,rancho , Teyupá. Dormilon ,Yari pehĭi.Abá opehři. Dormir à fueño fuelto, Chepitú pucú cuêraríaque. Dormir perfonas , y anima les , repofar licores, elarde.Aque. Dormir hafta amanecer,

Cheque coe. Dos ,Mocôi. Dos cofas parecidas , Môcoi nâbe ci.Mocôî mbać oyoabĭymbaé. Dos cofas pegadas , Ycoî -bae.

· D:

ante

V.

Dudar,Mârâhera.Mârani

pó. Dudar algo , Maraher gui yabo.Maranipó áć.Ndai quaábi . Dudofamente, Yquaá catú ey hápe.Yequaa héra he ranfhape.Yequa á eỹpa rá hápe. Dudofo cafo.Mba éyequaá 1 catu ey.Mbae yequaá pa rey ngatú. Dudofo eftar,penſatiuo, ò auergonçado, Ayepoi pë çuú guitecobo . I. Aye apirefi têy guitú , pa.

Dos pares,ò de dos en dos mocómocôi ci.

Dueño poffeedor , Here;

Dos tanto ,Mocôî yebibé.

Dueno ra.

Moc8inabebe you .

quâra.

feñor

Yâ-

Dulce

D.

ante

V.

Dulce cofa . Hee.3 . Dulce en palabras . nee hee rerequâra . Dulce hazer.Amoê?.mo, Dulcemente. Hee mbápe. Dulce fer.Cheree. Dulçura. Heê. Hee mbába. Dura cofa.Ta ta.

D.

ante

V.

329

Onêmbata, Oñêmoaparâ ta. Onembo apatavi. Duro, mezquino . Abá poyai ymbać.Abá poi rey. Ypó tibae . Duro pellejo.Pí yĭ.

E. ante A.

Dura hazerfe la maçorca de maiz . Abatí onemo ata.Onêmbo ape̟yû.

Ea , animando en fingular. Enef

Durable cofa . Ypi copibae

Ea, animando en plural . Penef.

râmâ. Hecopuch baé ramå . Durante alguna cofa, otié-

Ea ya, en plural . Peñéfquerá.Peneiquero ,

po. Porombucú . Hecó pucú yacatú . Durar hazer. Ambopico-

Ea ya,en fingular. Eneyque rá . Enefquero.Enefteq-

pi.Amôporombucú.Am boa yeboí.

querá epi. Encique hae

Dutar mucho . Oycopucu .

Ea ya, yo lo hare. Enefche

no.Euefque nandú, Enei-

chepi.

tayapó rá.

Ypicopi. Durar para fiempre . Hecó

Ea otorgando , dize el va

apirey.Oycó apirey. Dureza.Tâtâ hába.Pym.

Ea otorgando, dize la mu-

Duro de fujetar. Poro apla potary mbać.Porerobia ry mbać. Duro hazerfe. tä.

ron.Enef.Hyyêî.Cé .

ger.Eré.

Ea pues.Enefq ro.Peneyq τόσ

Onemo a-

Ea pues acaba ya.Eneferecatuí. Peñerpeyecatui.

Duro hazerfe lo liquido.

Ea pues , quando fe defpiden. Tt

1..

" 330

E. ante C.

Ea pues , rogando. raû .

Enef

Ea pues , fea afsi . Eneŷnérő.

Ea pues, veamos . Enefcha hechá .

.E . ante C.

ne

yoapí.

ante C.

Echar a otro .Amonenő.

den . Eneique rá.

Eco.

E.

çapucaí

yoapí. Echado eftár . Añê no guitú

pa.. Echado eftar defpierto. Ayubé. Echado eftar fin mencarſe.

Echar a pacer el ganado . Amondó ocáruabo . Echar a paffar. Amoïymôcanga. Amô mbirú ymoçâina. Echar a perder. Amombochi .Amo meguâ . Echar a perder doncella . Amombochi.Amboquâ: Amboçorog . Amondorog. Echar a rodar .

Amoỏmbé

ymboapa yerébo . Echar bendiciones . Ahoba cá baça . Chepoiti hobacabo. Ayepoiti yti.

Namiiguitúpa . Ayubé che my neymo

Echar çancadilla. Aycupibing.

Echar a buena parte . Aymundá catú hembiapó.

Echar de la boca lo chupado. Añ8mv

Echar agua en la olla.Ayti

Echar de fi . Ayti che he-

quâ. gui.Amondó . Aypeá.AEchar agua fobre algo . Apoí. Echar de ver de lexos . Mo yapi ramo. -Echar a la rebatina .Amo ¦-

mbirigui ahechagi . Ahe chá angau .

çâi yopoequil tagama. Echar al Sol. Amocat Qua

Echar Dios fubendicion.

raçipe . Añono Quaraçi-

Tupa oporo obaça.Oye

-9" pe

- poiti Tupa. Echar el ojo a algo, Chem-

Echar a mala parte. Ay mi -ndá pochi hembiapóbae potahá ebocof. Echar

ie {j •

3312

E. ante C

E. ante.C.

Echar en el cepo. Añonobiraquâpe .

Echar la garra .

Echar en oluido . Na che maendua quiri.Chereça-

Echar la palabra de la bo

raî etei ychuguî. Chereçaray tàba oa catú he-

çé.

Ahaubá.

Chepofcha heçé .

ca. Amoçêche neêngâ . Echar la primera hoja el ar bol.Hobipi.Hoquirâmo ibirá.

Echar en remojo . Amoaquỹ.Amboruru .

Echar la faliua de la boca . Annybv.

Echar en trifca, o rifa. Yai tábamo arecó .

Echarlo a defcuido. Heçaraîaú haé . Heçaraî gui

Echar fama,o publicár . Amo erâquâ .

yabo . Echar maldicion. nee po-

Echar flor el arbol.

boti

popó ibirá qui . Ypotî çê ibibira gui. Echar flor el maiz . Abatí?

chi ayti heçe. Oro teo quai . Oro neengaí quai. Echar mancha. V. Manchar .

poti çê. iboti pupú abatí.

Echar mano de algo . Aypiçi.Ahequii.

Echar fruta el arbol . Yára

Echar mas. Ayrumo. Añonő bé.

moibirá.Yá popó . Echar fuera. Amondó . Amie. Echar goma el arbol . ibirá içiopopó.

Echar mas cofa liquida.Ay tiquâ. Echar melecina. Ahebiquâ cutu .

Echar la culpa à otro. V. Culpar.

Echar menos . Nda hechabeî.Ahechagaû .

Echar la gallina en los hue uos.Ambo yerû.Ama në no .

Echar mucho . Hetá anoně. Nandeteí anono. Myry

Echar lagrimas . Chereçai

Echar plumas el aue.Guirá

çê.

ey amof.

ráce.O tobaya. Tt 2

Echar

332

E. ante C..

Echar plumas en las alas . Ypepó quicê. Echar por ai.Ayticí . Amo mboreí.

Echar raizes el arbol . Ha= pó ibirá. Hapoqui ima.

E. ante

C ..

Echarfe de efpaldas.O atucupébo añéno. O atucupe pitébo aneno.ngâ. Echarfe de lado. Oi quêbo añênő. Añênő o atibibi bo.

Echar ramas el arbol . Ha • ca hacång ima. Yуiçá αnemo acâ acâng .

Echarfe de pechos . Opatiábo añêno. Obapibo añênő.

Echar retos,o brauatas . A-

Echarfe , echando a otro

Amom-

juntamente.Aronenő . Echarfe a pechos el vafo el

poromomboi . boî.ta.

Echar fuertes , ver a quien cabe. Ahaubo y yarama - ri. Echar tallos .Huå çë. Echar tierra a lo que fe dize.Ayati. Cha yabiquibimé.Chambobiimé .

beuedor .

Ambospi cá

guâba . Echarfe la culpa el vno al otro. Omboyå tecópochioyoché.Oyo ecó pochi mboyâ . Oño mundátefOno enol eí.

Echar tierra en hoyo , cegarlo , o enterrar difun-

Echarfe la gallina en los

to, o plantas . Ayati.bo . Echarfe.Anene.ngâ.

Oyeupia erú vruguaçu . Echo menos fu amor . Ahe-

Echarfe abraçados . Orong

chagaú cheraihû. Eclipfarfe el Sol . Yaguá ou

a nuba oroguero nenengå. Echarfe a nadar. Añë mombóguiitábo.

Acutipői

pe. Echarfe a perder la doncella. One mombochi cuña

hueuos.Oyerû.Oguerû .

Qnaraçi . Onemo i pỹtv. Eclipfarfe la Luna. Yagua on yaçi.

E.

mbucû . Oñêmboquá .

E. ante

E. ante F.

D.

333

E. ante D :

Efecto impedir . Yyayéha

Edad.A.9.Caquaá.

banguêra amo rânguê. Hecora amo rånguê .

Edad decrepita. Tuyabae apayêhá . Tuya cunumỹ ecohába.

Efecto no tener. Ndiyayeî.

Edad de moço. Cúnümbu çú hába .

Efecto tener.Y yayê . Nhâ

Edad de viejo . Tuyabaé ecóhá.

Efectuar , poner por obra. Amboayć.Ambo pó .

Edad mediana del hombre.

Eficazmente.Ayeboíhápe

Caquaa catú.

An moranguê. Che rân guê.

nguêri .

Tenaî hápe . Poicha há-

Edad poca tener.Cunûmbu çú ocaquaa bamo bae. Edad tener , fer tiempo ya. Há.6.

pe. Eficaz perfona .Abá ayeboy guâra.

Edificador,albañil. Oga a-

E. ante L

pohára. Edificar cafa. Ayeogbona.

El. Hae . Ae.

Ayeog apó . Edificar dando buen exemplo.Aporomomboe cherecó catu pipé.

Ayeecó

á rucá cherecó catu pipé.Ayeccó catupiri á ru cá.

Edito publico.Poroquaitá pâbe remŷendû..

El deuio de fer. Hae nipó. Hae hera. Meguay ami hać .Hae ypó. El debito dar los cafaă dos.Obi mendá ra oyoehé .

El debito no dar los cafados .

Ndobigi mendára

oyoché . E. ante F. Efecto.Bo.1.Ranguê

El delantero.

Apiri chuâ.

Tenôndeguâra.

El

E. ante L.

E. ante L.

334

El mayor.Tubichá bé guêra .

pó quarata roiagui. Elarfe el caldo , cera , &c.

El mayor entre hermanos . Tendotaré .

Tipiáticuêra . Oque yraiti.

Elmas fuerte . Hätângatu. bébae. Ymbaraete bé.

Elarfe el trigo . Roi oyucá abati.

bae.

Elarfe, enfriarse en el bien.

El mas fabio. Y yaraquaabébae . Mbae quaa catubébae .

Anemo roiçangê catú rehê .

tecó

Elarfe , quedarfe abforto .

El mejor. Y catupiri bêbae. Y catupiribé guâra.

Anemo poata gui ñèângerahábo . Añëângerahá.

El menor. Y mŷrybébae . Mýrŷnguê. El mifmo . Hae aċ.

Elarfe todo . că.

El peor. Y pochibebae. Y

Electo.Y porabo piré .

yaibébae. Yyaibé guêra.

El que, participio. Bae.

Ha . 4.

Elada.Roi ripia.Roi piá . Elada cofa.Roirembiâ. Elado eftar de frio. Cheroi á cat ròĭ.

.

Chemo poata

Elado muerto. Teongue roi

Roï cheyu-

Eleccion . Y porabo haguê.

Elegir.Aiporabog.Aypara bóg.ca.

Elegante lengua.

Abá nê

yeracatú. nêĉngatu piribae. Eleganteméte hablar . Che Deelerácatú . Aneengatupiri.

Ellos , ellas entre fi. Oyoe " hê .

a. Elado quedarfe efpantado . Anemondii gui ama.

E. ante M.

Elados dedos de frio.Che-

Embaydor. Porombotabi há-

E. ante M.

hára . Porombotabi cara catú . Embaraçada tener la boca.

E. ante M.

335

Obú cheróbá . Embarnizar . Amoendi pú. Ambo ayoá.

Cheyurúpó . Cheyurúy nyhê.

Embarrar. Ayapeteg. ca. Amov.na ..

Embaraçado eftoy. Nache poetai guitecóbo . Nache mboe catui . Chereç á etá.

Embarrar la boca del vafo. Ahobapi petêg. Ahoba pi mov. Ahobá pi-

Embaraçar a otro . Nam. boe catui . Nambopoî e-

Embaucado . Ymbotabi pira.

tá .

chi.

Embaucar.Ambo tabi.

Embaraçar la cafa . Oqua-

Embeuecerfe deleitandofe.

baí mbae checotipe. Am bo guabaí cherogpó .

Antang erahá gui ñềmbo oribo .

Enbaraçarfe ,atarie. Na ne

Embeuecido .Y ångera hábae.

mboé catui cheregá etá rehé. Na ñêmândogi mbae etá rehe.

Embeuerfe el agua . Oïgái. Emberrinchado . Che aquâ

ata.Cheaquâ yigi . Embaraçarfe con muchas . Embeftir,arremeter . Añacofas.Anembo iepo oî. • ro. mo. ·Embaraçarfe el maniaco ... Embiar acà.Amboú . Cherebí tupoî.

Embareçafme. Na che mboecátuî epé.

Embiar a dezir. Chenee arahá ucá. Araha ucá mâ-

Embarcacion.Cherirú . Embarcar. Aroá. Embarcarfe . A á.

rachee. Cheyaguêra arahá ucá.. Embiar allà.Amondó .

Embargar. Am& mbitá.

Embiar delante .

Embarnecer , engordar. Anemo apo.Anemongirá.

Amôndó

tenôndé . Embiar demafiado . Nande teí

# 2

336

E. ante M.

E. ante M.

teí arahá ucá. Ayaoçé arahá ucá.

Emblanqueçer fe .Anémoti Anemo apatf. Anemamo

Embiar por algo acà. Ay-

đỏ quật Emborrachadero.çabei po

piâ mbou. Embiar por algo allà. Aypiâ mondó. Amondo ypiá râms.

hába.çabaipo tiba. Emborrachar a otro . A mbo cabei pó.

Emborrachar el pescado . Ay tŷngi yâ . 1 chupé.Aroqua ucá mbae Emborracharfe . Acabei

Embiar prefente. Ayopot ei . Amondo cí mbaé y-

pó. Anemboçabeipo .

ychupe. Embiar refpuefta . Chenee mboyebi arahá ucá . Amondó

cheneè mboye-

bi .. Embiar faludes . Toy men-

Emborracharfe, medio bo rracho . ta.

Acabeipó rị-

Emboſcada. Coty rv . Coti.

gatú hei ereq. Toymên-

Embolcarfe. Acotirv.

gatu heindése. Toicobe

Embotada punta . teré .

catu hei ereque.

Haquâ

Embiarfe prefente ad in- ૬ Embotado . Hay mbiquiaterébae. vicem.Oyoyopoî . Ogne roquabucá mbaé oyoupé. Embidia.nemo acatey. Anemo acaEmbidiar . ...tey . Embiudar. Omäné cherêm bireçó. A Emblanquecer . Amoti. Amo poti . t: .

Ambo apa-

Embotar hazer la punta. Amboaquâ tere. Embotarle el corte.

Hai

mbiquicá. Embotarfe la punta.Onem boaquâ teré Embrauccer animal . Amo naro.mo. Embrauecerfe animal.Ona ro.Onembo çayte.

Em-

E. ante M.

Embrauecerfe el hombre. Añêmbo aba eté. Añê

E. ante M.

337

Empeçar.Anypirv.ipi.2 .

môguatamol Embreñado andar. Y yaí.

Empeçar a tener juizio, dar principio a algo.Eybénote chearaquaá .

guipe cherecony. Ayepo

Empeçar a hazer daño . A-

of y yaí rehé, Embudo. Mbae ñângába. ñoña hába.

mômegüâ.Amboaí.Amo mbochi.

Embuftero , Porombotabi

Empedernida coſa. Porsỹro.Tâtabae .

hára.ne quirá yâra .

Empedrado. Ytabi ymbo

Embutir.Ayapipi . Amo pû ngá.Ama apa ypi pica. Empadronar. Ay quatiá abá.

apecỹmbira. Empedrar. Amôngi catú yta ibi rehé y yaticábo .

Empadronarſe. Ayequatiá rucá .

Ambopecoroi ibiitámboguâ catúbo . Amboĭpć itá.

Empalagar. Amboayû. AmôtyngiAmo cunde é .

Empellon. Heé.1.çeê. Empellon dar. Ambohéé.

Empalagarfe. Añêmbo ayû. Anemoty gf Checûn dee. Onemotŷngi mbae chébe . Empalar.

Ahegybő ibirá

aquâ pipé.ibirá aquâ pipeaycurug. Empalmar madera, Aibirá mbopé. Ambo pepé ibirá. [çú. Empanada . Mbuyapê guaEmpaparfe en agua. Aigá , Emparejar la defigual.Am boyoyâ.

1.çeé. Empeñada cofa. Mbae herecopi amboać mboyebieyporombucû, Empeñar . Cobae ererecó ne mbaé : Che ymboyebi porombucú gui yâbo. Empeorar de enfermedad. Nandetei cheraçi.One y rumobé cheraçi.

Oca-

quaa cheraçi. Empeorar de mal en peor. Anema mbochi bê . Onê mbou paguê cheraçi . OVv ñề-



338

E.

ante

M.

ñêmbo vbichábo.

E.

antè

M.

Empleita hazer Añôpê: .

Empeorar en el vicio.Airû mo cherecó pochi.

Empleitas grandes de paja.Mbayâ.

Emperador. Mburubichabeté rubichá .

Emplumarfe las aues criado pluma . On mboá. O-

Empereçar Cheatey.Che-

tobayâ. Emplumarfe poftiçaméte.

aqui.Anemonâtey. Emperatriz.Cina mburubi ; chabeté rubichá..

Ayeguacá mof. Añëmboá.Ayeguag .

Empeine.del pie.Picupe. Empeine enfermedad. V-

Emplumecer. Haboçê . O toba yârâmo.

ne.Vaeta .Yepirog,

Empobrecer a otro. Amom boriahu ...

Empeinofo. Vne porará há ra.Oyepiróbae . Empinada cofa . Mbaepia. Mbaé cabae. Empinado andar de puntillas. Cheprapirarí chere conygui guatábo. Empinar t Amop . Amoa Empinarfe el cauallo. Opû cabayú. Empinarfe en las puntas de los pies. Che pi apira rí cher coný.

Empobrecer a otro de palabra. Amomânêmbau . Amoaybf Amboporiahubfchenee pipé . Empobrecerfe . Anemomboriahú . Empobrecerfe fingiendo . Anemomboriahú aubí. Empollado hucuo , Vrugua çu rupiá eçá guaá . Empollarfe hueuo. Onemboçaguaá uruguaçú ru

Empinarfe febre algo . A yeupí mbae áramo. Y áramaanêmboi..

Emponçoñado de arañas . Yyohá chébe ñandú.

Emplafto.Mohang y yape-

Emponçoñado de yeruas .

tegi pira.içinongy mbira. [12 .

Y agchébe caá . Cáre .

Empleita. Og pembi . Pé .

piá.

mýniboyohá . Empoçoñado de culebras . Mboi

P

E. ante N.

Mbol remýmboaýú. M. bci nendibû haguê.

Enamorarfe. Añê membe

Empreñarfe. Anemomburuá.Quềmbi og che mê.

339

E. ante M.

tá. Aporopotá. Che ae heçe .

mbi cheriepe.Onë mônã

Enana cofa. Mbaé carapê. Aturf.

cheriépe.

En aquel punto . Acoî ha-

Empuñadura .

Piçicába.

Poacang. Empuñar. Aipiçiypoacang. Ypoacângaríaipici. E. ante

N.

peí. En aquel tiempo. Aceiram3. En aufencia mia.Checupêpe.Che angme.Chereco eyme. En aufencia fuya dexar a

En, prepoficion. Pe . Pipé . Y.num.6 . Enagenada cofa .Y yabe em

otro en fu lugar. Cherecobiâra aheyâ . Cheren-

bira.Ymboya ré pira..

dápe aheyâ. Encabeftrar por el pefcue-

Enagenar. Amboyarć . Ay iabee.

ço. Ayuçâmof Encabeftrar por los pies.

En ayunas.Mbaeú eme ai có . Carúc me aicó . Na

Aycupi mama . Aypó mã ma, por las manos . ma,

haangŷmbać . Na mondê bi che yurupe mbaé .

Encadenar . Ayça mof . Año no itá rehć.

En algo.

Mbae. ano pia

fé . En algun lugar. Tendába

Encadenar

eslabonando .

Amboyepotá potá.Amboyopo piçi.

ano pipe. Coti amo pipé.Amôme é.

Encaxar , poner en caxa . Ambopó carâmégiâ.

En algun tiempo. ára ama pipé. En amaneciendo . Coêmâi ma.Coêmabé,

Encaxar apretadaméte.Ay porvâ yyapi pica . Amo paa mề.

mbac

Vv2

cara megiâ

Ea

340

E.

ante

N.

Encalar. Amôtí: Amô môrö

E.

ante

N.

bo abaeté catů.

tf . Amoapatí . Encalmado eftar del calor.

Encarecer co palabras . Na ndeteí ambo abaí.

Chemo acang nŷny qua-

Encarecer precio. Amboe

raçi. Chemo acâng titi. Che mombitubá ,

pirumo ymbo ubichábo . Amonandetei hepi.

Encaluecer .Añêmbo apite . Encarecidamente . Nanderé.Anembo ácuî, tey hápe. Encallado.Ymopââmbira .. Encarnacion de IefuChrif to . Iefu Chrifto ñande Opaabae.Oyepocógbae. Encallar a otro. Amo pâä. roó piçicaguêra . nande Amboyepocóg. roó monde haguéra . nân Encallarfe. Apää . Ayepo- . dérâmo one móna haguê cóg. Encaminar . Pe pipe amof

ra. Oñêmo nandé haguê ra.

Peayquaa bee. Encarnar Iefu Chrifto, ha Encaminar el agua . Ahapċ:: zerfe Hombre . Túpå tai monai. oipiçinanderecó. Tûpâ Encanecer.Anemo atf. tai ra nanderoo amổndê . Encapotado. Heçá quara-

nandé ramo one moña.

çi.Guätämcf. Encarcelado eftar . ibira-

Onemo nandé . Encarnar la herida. Hoo ca

quâpehîný.

tú che aí.

Encarcelar. ibiraquâ rópe amof.

Enclauar . Ayaticá. Aycutú.

Encargar algo. Ayoqual. Amonânga recó. Chenee

Enclauar en cruz . Aycutû

aheyâychupé. Encarecer abonando.Nandeteí amombeu catú . Encarecer afeando. Nandeteí amombeu aí. Am-

curuçú rehê. curuçú rehê.

Amboyâ

Encoger hazer. Amboyepoapĭ. Encoger yo algo . Aya poa pi.

En.

E.

anté N.

Encogerfe.Oyepoapi. Encogerfe de frio. Ayeapa quâ roi gui. Ayepoapi roi gui . Roi chembo yea paqua. Encogido, corto. ny.Hecó ye poapi.. Encogido andar afsi. Che iche ibi che ra guitécé . bo. Chenỹ cheny guite-cóbo. Encolar.Añomông. Ambo yâ mbaepí pomő pipé.. Encolerizado . Onemoỹrobae.nemoỹro hára . Ypochibae..

E.

ante

N.

341

Amo nangarecó heçé . Encomendar dexando

en

guarda.Areco ucá. Aharongucá. Añangarecó ucá he ge Encomendero

de Indios.

Tobayâra. Encomiendas dar para o tro. Toímengatû heíndébe. V.embiar faludes . Encomiendas embiar. Arahá ucá cheneë . Toy min gatú heíndébe : ereque ychupé. Enconarfe la llaga. Cheai

Encolerizado , que le enoja-

onemoỹro. Onemo mbochi.Oyeguĭrú .

ron. Ymonémoỹrombira..

En conclufion . Haé ramo. Ro.Rombi.

Encolerizar a otro. Amoỹ. 2 ro. Amonemoỹro . Amombochi.

En contra de otro eftar , enfrente . Cherobai chúa .

Encolerizarfe. Anemoỹrő. Chepochi. Encolerizarfe mucho.Añëmoỹroaí aí.Mateté. Che ocê cheñêmoyro . Ndaetei anemoỹrő . Encomendar algo . Haê ychupé. Tere yapó hae ychupê.Yyapó haguâmari cheneê aheya ychupć .

Chehobaichuâ. Afndero bai. Encontradizo hazerfe.Añe obaýtfucaeí ć. Encótrados eftar có odios. Noño ambot ári.Ndiyo aeî.

Encontrar alguno.Ahobay tf . Añôbaytf. Encótrarfe fin hablarfe.Oño obaîtfeynőte. No no mô-

342

E.

mongetai. mo yepé .

ante

N. E. ante

Ono obaytf

nemboapy chaf. Aóñëmo nema. Onêcônî conf che .

Oño quândeí

4 nomongeta eymo. Encontron dar . Amo aña .

Encrucijada. Peypfc8i. Pe acapá . Encruelecer.Amboabaetê.

Amoaña yeaçet , Amå ana mbeguey .

Encorar la llaga . Y píçe.Y-

N.

pí yepotá. Ypí nemona.

Encruelecerfe . Añêmbo abaeté .

Cheaipi yehú. Cheyápi yequaá . Encorbado . " Oyea ibibae.

naê pipiârâEncubar.ibirá nae mo amofyyucábo . Encubiertamente.ñêmý há

Y carapábae. Y candúbae. Oyeroabae . Ycupé catfbae .

pe.Yepiâhápe . nêmoângápe.Yeaçoí hápe . Encubierto eſtar . Añêmf . guýtěna. Ayepiâ guŷtê-

Encorbar algo abatiendelo. Ayapá.Aroyaibi.Am boyaibi. Encorbarfe.Ayeapá. Ayeaparí. Añêmbo aparí. Ayeaibi. Encordio . Tacó rurú . Tenv .

na. Anemo ang guytena. Encubridor de pecados . Angaipá coacu pára . My hára.Yopiâ hára . Encobrir . Anômï. Ay coacú.Ayopia . Ercubrir faltas agenas . A-

Encordio nacer.Teñvoçê. Cherenv. Encordiolo . Abá acórurú • rurú . Abá env env.

hecó mf Ahecó coacú . Ayopiahe : ó . Among beco. Encubrirfe . An mf. Aye-

Encordio tener . Cheren .

piâ. Añêmo ang . Ayecoa ú.An mbi og . Aye apá

Cheracó rurú . .

Encrefpado cabello . Abapi chaf. Aymo ne mâmbira. Cheacang chaf Encrefparfe el cabello . Aó

quabei . [pi. Encuentro de la ala.PepóiEncumbrado . Tenda baté ⚫pe ynioÿnýmbira .Tendá ân-

E

ante N.

E

ante

N

343

angaturâm beté. Encumbrar.Ambo ubicha-

Encerrar atrancando, o có Ilaue. Amboti.pa .

betei . Tenda angatura me amof. [ta.

Encerrar cofecha.aroiquié . Encerrarfe. Aneoquendá. A nemboti. Ahe mbióg.

Ençarçarfe. Ayepooí.bo .

Enceftar. Anon . Aypórýâ. Encias. Taý mí.

Ençarçarfe en negocios . Mbaé rehê ayepooi .An cundaçá mbae hetárehé .

Encima.áramo . Oçé.ári :

Encenagarfe . Anembo apa çurúg.Aámov.

Encima poner. Yárâmổ amof.Yyosé anonông.

Encender el fuego , juntan do los tizones. Ahapinä tatá. Encender fuego de nucuo.

Endechaderas . Yaçeó papa hára .

Endechar.Ayaçco papá. En dechas.Yaçeó pará .

Amboyeporá tatá.Ayatapř. Encender la rin . Amôên-

Endemoniado . Aña rerequâra. Ana rembí erecó .

dicheyoacá. Ambobite chenmo ró .

Endereçado ir al cielo . iba

Encender los campos . A môëndiny . Amboyepo-

ibápe. Ahá ibiibápe.A-

tá.Ambocuçu guê . Encender lumbre , ovela. Amandi tatá endĭ. Encenderfe en amor de Dios.CherendiTupa rai húba rí.Anêmo endĭ Tû .

Anangi íara.

pebé ahá. Chehó haba bĩ

hápo atai. A há cüreỹ. Ahá neconfey, & c . Endereçar , guiar al ciego. Aypocog hegaquâpé . Endereçar la vida . Cherecó taté an pengog . Ay mundá cherecó pochi.

paraĭhú rehê. Cheracubó catù Tupâ raĭhúpa . Encerrado . Hoquenda pi-

nyngó

ra.Onoqu'ndábae. Encerrar.Anoquendá...

Amopoata Ayeccó ibí coite cherecórehé .

Amoyngatu piri. Aicocherecó cueraí.

Ay carêngog . Ay

urog ,

En-

" 1

344

E.

ante

N.

Endereçar lo que fe cae.A-

E. ante

tarë

N.

mbetė .

na pêngog. Amboibi catû.Amoang gatú.Ayapa

Enemigo . Amatarey mbá ra.Poroâmbotarey.

rog.

Enemigo fer. Poro amota-

Endereçar lo tuerto.Aypiεό. Endurecer efpefando . Am . bo apârâta. Ambó apata yi.Amôâta. Endurecerfe. Añêmo åta. Anemo poroỹrő. Endurecida cofa. Ymo apå. råtå mbira . Ymboapa ta yipi.Ymôtâtâmbi. Endurecido en el pecado. Angaipá remý poroỹro. Angaipá

remymo ata.

Angaipá poroyrohague. Endurecido eftar en pecado. Ndepororo angaipába pipe efna.Angaipá

rey mbárâmô aycó. Enemiftad.Ambotareỹ . Enemiftados . Oño amôtarey. Enemiftarfe.Ane amôtarey mbucá . Enero.Yaçiipi. En efle tiempo . Ebocoî ára pipe. Acol râmo . Áêrâ · m3. En efta fazon.Cobae hápe . Acoi hápe . Enfadado.Ycueraîbae. Enfadado, que le enfadaró. Ymbogueraypira. Enfadarfe . Checueraî. Añe mbogueral.

ba pipe ndebirâquâ ef Enfadarfe arrojando la conå. fa .Ayeaceî heytica. Enfadarfe de la comida. OEnea,junco.Pirípepe. nemo tyngi che rembia En el hondo. Tipi hápe . Ti chébe. Chemboayù yúpi pi pipê . En el interim.Porombuců . Heçapiá hábamo.Cobae ambe ndébe heçapiá há bamo , efto te doy en el interim . Enemicifsimo . Poro amô-

ra.

Checueraî yupi ra-

guî. Enfado . Cuerai.Yeaheî. Ayú.1.Tyngt. Pochii. Enferma tierra.ibïaçi.Ma nåndi ' coibi.

En.

E. ante N.

Enfermedad de calenturas , yfrios.Che caraçi,

E. ante N.

Enfermo andar. guitecóbo.

345

Cheragi

Enfermar,medio entermo. Cheraçi ata.Chembaraá raá. Enfermar muchas vezes ,

Enfermo caer. Mbae açi hoá cherí.Chereroá che

Cheraçi yebi yebi : Oçandóçandog cherecó agui

açi. A á mbae açi gui. Enfermo caer a menudo.

yeí. Enfermedad . Mbae açi.Te

Cheraçi tapiá . Oçandó çandogi note cheraci.

mymborará. Mbaraá .

Mara. 2.

Enfermedad mortal . Taçi teorerú hába . Porombo

mbae raçi. Chemombaraá tací. Chereyti mbać

En fin que passo afsi ! Hý pâ ngârő? Ta emỏ nâte pân• ga rae? Enflaquecer . Amo ângai-bó.

equiîçé.Poroyucá.Poro . moco. Chemboyecohu teo rehé cheraçi.

Enflaquecerfe. Añêmô ân-

Enfermizo andar , oencogido .Chearurû .

Enflaquecerfe fin caufa. Anemo angaiboreí.

Enfermizo andar.Cheraçi raçi fChe recó agui yei

Enflaquecido . Angaibó.

Angaibá .

evtapiá.Cheraçihera he

Enfrafcarfe en

negocios.

gaibó .

rani Cheraçi cé. Enfermifsimo eftar.Nande

Cheapacany chereçá etá rehe guitecóbo .

teí cheraçi. Che oçéche raçi. Mýryey ngatú che

Enfrenar el cauallo. Ayuru pi piâ mof . Acû mombicámoi.

raçi. Cheraçimŷrfamo pać . Hera herânf amo cheraçi. Enfermo. Hacibae . Mbać porara hára.Taçibó.Mbaraá.Yyagui yey mbaé.

Enfrenar perfona , irle a la mano . Ambo araquaá. Amboyepita çog. Amwt bo apiribé.Ambo aquaa bá. EnXx

346

E.

ante

N.

Enfrenarfe a fi mifmo.Añê

1 mbo aguiyê .Anembo ye

E. ante

N.

Engañador, Poro mbotabi hára. Poromo pinfhára.

pitaçóg. Anembo aquaa bá,

Engañar. Ambotabi. Amo

Enfrente.Tobal.Reheî.To

Engañarfe. Ayabi. Anemo piri. An mbotabi.

bá bọ . Enfrente de mi. Cherobai. Cherobaipe. Che robá bo... Enfrente vno de otro cftar. Oyobaî hiny. Oyo obaî

pyní. Popirjen Po.3.

Engaño . Tabi.Pýri. Engañofa cofa.Poromo pi ribára.. Engañofa vida . Tecobé yapúra...

chuâ ramoniný. OyooEngañofo mundo.ibi poro bai orocú. Oronioyoo-.. mbo tabi.ibipó . 1.ibi pebai. gnåra mbae poromo pý .. ní. Enfriadero.Mboroÿçã hába.Mboroya tiba..

Engaftada cofa.Mbae oyoEnfriado. Ymboroi pira... pipe ofbae .Ymboupapĭ. Ymboroiçimbira .. Engaftar.Amboupá . Ambo Enfriar. Amborci, Amboroiça. Enfriarfe, Añêmbo roi. A.

yoapi.Amofypipe . Engrandar al rededor. Am boapi qui ragui.

nembo pí roi.

Engrudo . Mbaé pomő. Engalanar. Amboyeguag... Engendrado de la tierra. iAmbo catupiri.Amoita rv.

Engalanarfe . Anemboyeguag. Anembo catupiri.

bi agui moñân gimbira. Engendrar.Amona.Aporo mona.ngâ.. Engendrarfe .Anemona.

Anembo hepú hepú gui- Ergendro, menftruo. One moñangaíbae, · yeguâca. Ane moitarv.. Engolofinarfe . Hebi hebi Anênboé . chébe. Enganado. Ymopŷný mbi- : Engolfarfe . Aha iapitépe. ra.Ymbotabipira.. En-

E. ante N.

E. ante N.

347

Engomada cófa. Mbae aïçi pipê ymô âtâmbira .

Engrudar , Mbae pâmổ pïpê amboya .Amonânſm-

Engomar.ibirá içi rché amonanf.

Engrudo.Mbae pomong,

Engordar.Amôngĭrá.

Engullir, Amô côngaí. A-

Engordarfe. Anêmôngirá. Engordar ceuando , Amongirá ypolta. Engrandar el hoyo cauan. do al rededor.Ahobaó . Engrandar el hayo por de dentro ala redonda.Am boapi qui ragui. Engrandar la cofa, Ambou bichá, Engradar la chacara.aypipi rá.Ambo.ubichá checog, Engrandarfe la llaga, eften-

bae poma heçć,

mo pyngote yguâbo . Enhechizado . Ypohânổ mbira. Ymo pohangï'upi'ra. Enhechizar. Amocany pa

ye pipe .Ay pohânő. Aypohangiù . Enhechizar con flecha. Aporoybo curupai pĭpć . Enhechizar para q le amé. Aypóhana tache raïhú guiyâbo ,

derfe algo. Cheaí oyepi pirá .Onemboubichá che

Enhieflo poner.Ama atí aí. Ambopará turá . Amo aâ.

aí cuêra.

Enhilar aguja.

En grande numero , Hetá eteí.Ni papá hábi.Heraníamo pae. Engrofada tabla. Ibirapé ymo ânâmbuçú pira. Engrofado hilo, & c . Ynymbó ymbopó guaçu pira Engrofar como hilo , &c. Ambopóguaçu .

Ahegyba

yû . En hilera ir vnos tras Otros . Ore riçi orobóbo. Ore riçi hápe orohé En hilera ponerfe . Oro nembo içi oroney çirÿ¤¬ gâ. En hilera ponerfe como foldados , Oyopebo oroy

có, Engrofar como lienço , A- . Enjugar lo humedo , Am8 mở ảnậmbucu. Xx 2 câng

E.

34.8

ante

N.

cang.Amo tŷnf . Amboacu.

Enjuto, contrario de aguanofo. Y yacuí catú.Yatynîbae.

Enjuto lo que eftaua humedo.Ca. TyrfCang . Enlazado .Y yurá pira .

E.

ante

N.

En luzido. Ymo end pupi ra.Ymboyoá pira. Enluzir .Amôendi pû. Am? boyoá . En lugar de hazer bien, haze mal.Guembiapó catú guembia rånguê rehé pó pochi oy mundá .

Enlazar . Ayurá.pa .

En lugar de otro eftar. Te

Enlazarfe ,Aveyurá En la mano, Pópe. Enlodado . Ymouv mbira.

cobiâ. En lugar de fer bueno, eres

Huv bae.

malo.Nderecó mârânga tu ranguéra erey mundá

Enlodar. Amoft. Amboii. Enlodarfe.Anemo ûv. Anë mombochi. Anembo ii.

nderecó pochi rehé.Erei cobiaronderecó mârân-

Enloquecer a otro. Ambo-

gatú ndereco ra pochi rehé.

ta robá .Nambo araquaá bi.Ambo aquaa cañy.

Enlutado. Oñêmbo aobʊbae,

Enloquecerfe . Chetarobá . Anembo tarobá Nda che áraquaábi.

Che a-

quaa cañy, Enfoquecer fe defvariando. Che neengetá ngetá che araquaabey mboramo. Enloquecerfe fingidamenC te . Anembo tarobá au bí. Enloquecido.Ymo araquaa bey mbira.

Enlutarſe.Anembo aobv.. Enmaderamiento de la cafa.Og guitácuê . Enmaderar cafa.Aogquitá mof. Enmarañada cofa .

Mbać

yepootcuê . Mbaé oyepo oîbae. Enmarañar. oî..

Amboyepo-

Enmarañarfe.Ayepoof. A. nemboyepooî. Enmararle. Aipiterepena. Ahá

E. ante. N..

E. ante N. 349

Aháipitépe. Enmafcarado . Tobá rââng á rerequâra . Tobá râângába pipe onêmboté bae .. Enmafcararfe . Tobá râângába rían mboté. Añë moobá aångába. Enmendado. Oyecobiârő . bae.On mundá.catúbae . Onê apèngóbae. Onembo araquaábae. Enmendar la vida. Añîp³n- -

beî. Amôneê canỹ . Am☎ n en log.

Ehmudecer callar . Che ñè ngủ . Ane nbig.Aniêmbig chenee. Nancebei . Che net cany.

An mo

ně?ngú .: Enmudeçer , perder la habla . Na nee beî. Chenee ndicatuí. Enmudecer turbandofe , o

ro. Aipici tecó mârânga

con verguença . Anemo 8 ma râ qui neêngúbo.Anë mone ngopá guitî âmo.

Aymundá

Enmudecio por auerle coco

cherecó pochi.tecó.catú rehé ...

yohubi måra ona güâma

gó cherecó. Aye ecobiâ

tú cherché.

Ehmendar lo hecho. Aña pêngog.Amo ŷngatu, Ay pochi og y nongatupiri . bo.Ahecóbiaro. Enmienda.ncecobiâro.nea pengog. nêmô ngatupi ri. En mi poder.Chepópe.Che pó guipe.. Enmohecerfe . Habê. Oñê mohabe. Eamudecer a otro. Amône : engú. Ama neembíg. Amombígine.Namonee

gido en maleficio . Ndo-

opocohúbâmo. Ennegrecer. Amov . Nå . Ennegrecerfe.Anémov.Anemo pihv.Pichv . Ennegrecerfe , efcurecerfe. Anemoi pitv. En ninguna manera . Aanîti roté.Aandete í : Andauquiri. Andaúbi quiri . Aá nv.

En ningun lugar .

Tetyro

eyme. En ningun tiempo. Nama năm 3rigui. En

"

350

E.

ante

N.

Ennoblecer.Amo mârânga tú.Amo angatufâ. Enojadizo , facil de apla; car .Onemoỹró abaí ey. Abaí ey onemoỹro aguipoihára. Onemoyrő agui quapapí poí hára . Onemoyro haguêra guî oyeí curiteŷ hára. Enojado,aheleado . Oñêmbo ag one moyromo. Enojar.Amoỹtő . Enojarfe, Anemoỹro . Rů . 1 Enojarfe,enfadandofe. Aye ahei.Ayerecó âta. Enojarfe interiormente . Chepiá onemoyro. Che ibiî meño añëmôỹrő . Enojarfe vnos

con otros .

Onemoyrö oyoupê . Enojo.nemoỹro. Toba ça; en Tobá, roftro . Enojofo, molefta . Porombogueraî aú. Enorme malo .Yñângaipá bae abaetê. Emponçoñar . V.Mbol; y Tendi; y Popiâ . En prefencia.Tobaque. En prefencia de todos.He. chagi pi pabérâmo.Pabe

reçape.Pabêrobape.He

Eante N.

ndu paberâma. Pabey quaábâm . En primer lugar. Y yipiramo,

En qualquiera parte. Tetŷ rome Tetyropipe. Enramar . Ayatica caabó. Acaabó aticá, Acaabó mof: Acaabóĭcуrv . Acaa içáápó. Enredada cofa. Mbać oyepoolbae. Onecundaçábae.Y yayuábae. Enredado. Ymboyepooî pi ra.Oyepóoîbac . Enredar . Amboyepool . Ambo ayuá . Enredar con red animales .

Amboa piçá pipé . Ayâ piça pipe. Aypici. Ay mama.Ayayuá . Enredo ficcion . Marâ teCquả môpy rộngába . En refolucion, finalmente . Rombi .Nambiî. En retorno. Poepicápe , En retorno dar. Ay poepi. Enrejado. ibira necfindaçã. Entejar.Amôñë cúndaçá. Enriquecer. Añêmombaê etá. En-

E. ante

E.

N

ante

N. 351

Enriquecido . Y mombae e- tá catú pira.

yaicha guê ahuguĭcá a-

Enronquecerfe.Cheyuruó .

monepv. Enfangrentarfe. Añêmou-

Enronquecido. Ymboyu ruó pira. Enrofcada culebra . Mbot

Enfartar,o enhilar. Ahecybo.ma.

ne mama.Yeapaquâ . Enrofcarfe la culebra. One

Enfartar pezes , fruta , &c. Amombarí guârá…

mbó apaquâ mboi. One mama mboî. Enfayar imponer . Amboé mboé . Amonaa .

Enfenada de rio , monte , o campo . Tebí chuâ. Acuraá.Guaá. Enfeñar.Amboć.E.11 .

Enfayarfe, imponerfe. Añe mboé mboé.Antaa.

Enfeñar demoftrando . Ayquaabeê.ngâ.

Enfayarfe para morir . Añe aa chemãoo hâgûâmâ re

Enfeñorear fe de algo, ò defenderlo.Ay- picyro.

hé. Chereo tûramo guârămâ .

Enfeuar . Ay pichi mbae qui

Enfayarfe vnos con otros.

gui pýra.

ra pipe. Amongi mbac quiráheçé.

Oronoâa. Orona mboé . Enfaye.Tiangá.neâang..

Enfilar. Anotỹ ibiquâpe. Aiporyâ ibiquâpe .

Enfalçamiéto. Mboubicha hába.

Enfillar cauallo.

Enfalçar.Ambo ubichá.. Enfanchar con enfanchas.. Aipó pirv. Enfanchar tirando.Aypi pi rá. Amoâta.

Tendába . amofcabayu árâmo. Enfoberuecerfe. Añêmboe

té .Ayerobiâ cheyeehé . Enfordecer . Che apicáquâ veóg. Che apicá cañỹ . Nache apiçabei.

J O-

Enfortijado cabello . Añe

népvy yaí . Huguipu.Hu

mamá.áb apichaf Enfuciar.Amongïá. Amôm bochi.

Enfangrentada herida .

guicá yyapichá cuê . Enfangrentar la herida. Y

En-

C

352

E.

ante

N.

Enfuciarfe con barro. Añê mov. Añêmbo ìî. Entenado de la muger. Che

E. ante

N.

ra quaa catú .Matetĉ . Entendimiento fagaz . Ara quaá caracatú .

membirângá. Chemênda Chemendayĭ .

Enterado eftoy . Ayquaa catú .

Entenado del varon. Cherai. Che rembirecô mê-

Enterar dar lo que falta . Y poatá cue ayrumo . Entero . Guetébo . Nanf

mbi. Entender, oir. Ahendú . pa. Entender bien. Ahendu catú .Ayquaa catú . Entender en algo. Ayeporú.Ambae apócí . Entender las intenciones . Ay quaa ypi ápeguâra. Entender mal . Nahendú ca tuf.Ahendubai.

A: 6. Enternecer , " ablandar con . palabras . Amonëpûngatú. Chen e più omonëpv.Amboaqui . Amború mború cheneê piu pipé. Enternecer con lagrimas. Amonep

chereçai pi-

fé .

Ayquaá.

Enternecer lo duro . A mồm biû.Ambo pi pïû .

Entendimiéto. Mbae quaa pába.A.9.

Enernecerfe el coraço . Che

Entender faber. pa .

Entendimiento agudo .Ara quaá candeá. Che araquaahé . Araquaa catupiri . Entendimiento corto . Araquaa pirú. Araquaa hëra. Araquaa mýrf Entendimiento mediano . Araquaa ata.Araquaabo yâ.

plá eçángá. Chepiá icú. Chepia nepv. Enternecerfe lo duro . Y přů. Onêmombiû . Ypi · přû. Enternecerfe llorar. "Chepia ĭcú guiya heguâbo. Entibiar agua.Amboacube buổi .

Entibiarfe en el feruor. Chenêmbo ririi acubó cué amboroi.Cheracubó

Entendinfiento grande. A-

cuê

E. ante N.

E. ante N.

cué yroic Entoldar.Amboo

393

carapá . Ambo apá. Amboycaibi.

. Ambo

g tapiî .Ayahoí . Entonado andar . Añêmbo

Entortarle . Añêmbo apá . Ahemboyealbi . Aycápá.

çee guiatábo. Añems py

Entortarfe los ojos con nu-

mopy guiarábo. Animo Itaro guiatábo .

be. Chereça tv. Añ‡m-

Entonar,dar la voz. Amee

bo eçá iv. Entortarfe , o ladearfe la

yñêè giâma . Entonarse con el vestido a-

carga,&c.Yňa pia mbohiítába .

geno . Aronêmboaé cheao e rerecóbo . Añembo

Entortar fe facadofe el ojo .

qui cheao ey rché, Entonarle el ruin y baxo. Yquirfaguiyeibac cuêra bérâmy on?mboeté etei oicóba. Entonarfe enfoberuecerfe. Anemboeté . Ayerobiarí. Anema itarv .

An'mboeçáquapé . Aye

. eçáóg. Entrada de la puerta ,Oquê nambi ypipe.oqu ypipe . Entrada de monte.Caá yurú . Entrada , o principio del pueblo. Tabetobapi.Tabipipe.

Entonarfe hazerfe graue. Anemoitarv.

Entradas de la cabeça. Ati

Entonces . Acoîrâmo. Haé

Entradas hazer . Amboyeu-

ramo. Acoîhápe , Acoimo.

pi cheatiba cũng y phim3 . Entrabas cofas . Möcoŷbé .

Entorpecerfe. Nachemboe catuî. Cheropari . Nache mbo araquaábi ,Chembo opá. Entorpecerfe las manos de frio.Chepó poâtä roigui. Entortar. Amoîpê. Ambo

ba cũng .

Entrambas vezes .

Mocôi

yebibé. Entrambos nofotros . Ore . mỏi. Entrañablemente.

Pape

bé.Tecatú . Páguïbć. Entrañas.Piá.Mbiá.

Yy

Eng

354

E.

ante

E. ante

N.

Entrañas buenas. Pĭá catupiri. Entrar.Aiquie . Ayque . Entrar de rondon . Aiquie reça piá . Ayquiebiarí. Entrar, y falir prefio del agua,&c . Anemonde nőtê

N.

raçá nőte . Entre dia.Amo amo ara pi pć . Entre dos lleuar algo.Ono ana oroguerahá. Hopita quâ pipe oroguerahá . ĭbirá ibira rí oroguera.

há .

guihóbo . Entrar muchas vezes . Ai-

Entregado fer. Ymêêngŷm bira .. quie pií . Pigey aiquiê ... Entregar.Amee.ng . Nanderci alquiê. â

Entrar vnas vezes , y otras

Entregarfe a los deleytes . Tecó ori angaipá upé anemee . Tecó ori aba eté bo. Ayquie papa . Päv . påv.Amome. no che yeporú há mổ are có. Entrar en cuenta configo .. no . Amo papaguireiquiâ

Aipobibi. Cherecó cué . Aypiguârá cherecó . A-

Entregarfe a fi mifmo . Ane mee.Anemeëngé .

yeecópobibi. Entrar en cuenta de deu-

Entregarfe de algo.Aipici.

das.Cheremŷepibtê ra-

Ayoguâ. Arecó chepópe.

Entrego de cofas . Mbae ma aipápá. Ayeçarecó heçe ypapábo . mêênga guê. Entrar efcodidaméte.nemf Entre manos tener algo. Ayabiqui. Che pópe a mê aiquie cherechagey Arecó chepo pav nof. me chereiquiê.Na chean mê. dûbi guiteyquiâbo . Na-

chepiruî ruí.

Nache pi

púgi . Entre año.Roi pipé amo amome.Pau pavme. intre cuero y carne . Pi-

Entremeterfe. Ayeroiquie eí. Añêmonde ei. Entremeter fe donde no lo llaman. Che rềnôî nda-

beymeyepé aiquie eí . En-

E.

Entremeterfe

E.

N.

ante

entre

ante

355

N.

mu-

bí guabí ára guitecóbo .

chos.Aiquie teil tápe . Entremeterfe vnos entre

Aněmo eçâî ára raçápa

otros.Oroñomana oyo-

guitecóbo, Anembo yecog ara raçápa gui ñểm .

ché.Oyo eçeá oyoehé . Entremetido . Abá yeroi-

Entretenimiento , Ara mon

quie tef.Oyeçea eî êbae.

guapába.Ara raça hába .

Yne monde riçê guenoi ndabeyme .

Entretexer como red, o celofia.Añopê . Aypĭá .

Entre nofotros ,ñande pavmê,

Entretexer ceftos . Añope ayacá. Aypia ayacá.

Entre oyr. Ahendubay.Na hendû catuî,

Entretexerfe.

Entre piernas . Hapi pav. Entrefacar. Ay pav enohe. Yno bauguî anohë. Entrefaçar efcaruando. Ay pav enôhe hebĭcoîta . Ay papa heno hemo, Entrefacar efcogiendo, Ay pav enôh yparabóca.Ai parabog.Aycatuóg . Entre femana . Amome m bae apó pucú pipé.Amo mbee mbae apó pucú pĭpé paů payme. Entretanto.Porombucú .

-boaraîta guitecóbo .

One mona.

Oyeceá . Oñecundaçá . Entreuerada cofa.Yopav. Entricada cofa . Y yabaî caτά . Entriftecer. Amônê mômbiá .Amongŷ rýri. Ambo ruí.Ambopichibi. Entriftecido . Oñêmombiá bae . Ymône mombia pira, Entumecerfe miembro . Onemo ibirâ quâ che yĭbá. Onemapoata. Fntumecerfe, tullirfe.Chereté omâno.Chebirâquâ.

Entretener con juegos . Amå êçâî ymônêmboaraîta .

Enturbiar el afsiento.One-

Entretener el tiempo.Aara

Enturbiar el licor. Ambo

ça guitecóbo. Amongua-

môtipiti:On 4221 môiv.O. nêmo ipi fiv .

ipiti.

Yy 2

En-

356

E.

ante

N.

E.

ante

N.

Enturbiar el negocio . Amo mbochi.Anionânf .·

Envejecerfe hafta la edad

En vn momento . Quapapí. Oberábote.

mf. Guirá rai ramfay co chetuyârâm8.Cheapaye

En vago dar .

Añåguâîn-

decrepita .

cá tu .

Añamo quỹ

Ahêmô apaiqua .

dog. En vainar. Ahi rumandé .

Aně pobangatuí. En verdad.Ayeté . Hina

En vanaftar apretando . Ay porýá ypi pica.

Inves de la cofa . Herequa-

En vano. Tef. Eí. Au. Angat En vano trabajar.Erepora-

beỹngoti. Hapipé . CupéEnvilecer a otro . Amboaibi . Amo mâne.

Envarado . Obiraquâbae .Y

Envilecerfes Añêmo aybi Anema mane .

poâtabae. Envaramiento. Obirâquâ.

Envoltorio. Mbae apaqua. Mâ.4 .

biqui tef

Táta .Y poata . En vararfe, eftar tief . Anêmboĭ.. En vararfe , ponerse tieffo. Anemo bicaqua . Anemo poâtä. Envafar.Anona. Envejecerfe.Anembotuyâ. bae.Anem dima.Anepobaima. Envejecerfe la paja de la

Envoluer,enrollar. Ay mi ma.

Envoluer entre ojas afando al refcoldo . Aypoquê . Envoluer al niño. Anuba. Enxabonada cofa . Mbae ti yuîpipé yheî pira. Xabon pipeyheî piré. Enxabonar.

Ayohei xabổ

pipe.i yui pipé ayohet.

cafa .Y yug ima cheróga.

Enxaguar la boca . Ayeyuruheî.ta .

Envejecerle la ropa. Y yug imå aó. Y nyina cheaó.Y

Enxaguar la ropa. Ayti yuî og yheita.

yaí ao.Onembo cuerima cheaó.

Enxaguar vafos . Aypi erecó.Amonguré cambuchí y hei

E. ante N.

y heita. Ambo coçóco çó yheita. Enxalma de cauallo . Mbohiîtá upá cabayu ariguâ . • ra.

Enxalmar cauallo. Mbohi

E. ante N.

357

Enxundia . Vruguaçu quirá... Enxuto cencèño . Abá pucú pofabá ete ibí. Yyiçá ibícarú .

Enxuto, eftar feco. Y cång .

yta upá amof cabayu árâmo.

E.

ante R

Enxaluegar . Ambaf Ambo apati Amo morotf Aypichi ibi ata tobât vpipe .

Era de trigo . Abatí mŷrfyï qui bába.

Enxambre de auejas . Eyrú

Eredad, chacara.Cog . Eredad defmontada . Copí apyta: Enxaquimar . Anacâmbuâ . . haguê

Enxugador. Mocangába. Eredar . Cherú mbae cue îa Motýnyhába.Imboacuí .. ramo aycó. Cherúmbae cuê chembaê råmoarehába..

Enxugar . Amôcảng . 4mô týnf . Amboacuí,

có.

Enxugar, agotar.Aytĭapiî . ta .

Eredero.Mbae cueri yâra . n Mbapára mbae cuê yâra.

Enxugar al Sol . Amôcâng Quaraçi pe.

Erencia. Cherû rembie ya ré chébe. Chebe mbae

Enxugar empapando.Лy pi té y gaupipe . Enxugar efcurriendo . Amo ndi qui ymổ cẩmo. Amo cảng ymondiquibo . Enxugar,o paffar frutas . A mâmbirû . Enxulio del telar . Ao mâmåndába.

heyaripi. Erejia . Tupa rerobiâ rarû aba.Tûpâ rerobiârarûã . mo aypó. Tipâ rerobiâ habagui pîaháa aipó . 1 . mombiâ hamo. 1.mboaçi gíhamoaipé. Tiparero bia rerobacába.Tupå ro biâgui poí há.

Ere-

358

E. ante R.

Eroje . Tu

rerobiá há oha

rubae. Tupa rerobiâ gui

E. ante R.

Errar camino , Ayabi pê . Cheropá.

poro piâhára . 1.mombíg hára.1.mboaçigi hára.l.

Errar en lo que dize. Che

rerobag hára.Poíhára . Erefiarca . Tupa rerobiâ o-

nga.Tatéí hać . Añeê ta-

nêêngopá . Ayabi chenêë

té. A yabi guineêngâ ,

harubae rubichába . 1.Tu

Errar en todo . Aporo abi

på rerobiâ catu eỹ ĭcue.

eté . Aporo abi opacatú mbae rehé .

Eres tu ,yo?f.no . Ndepiche rae? Erizados cabellos . A ñars

Errar no encontrarlo. Ay pindequâ.

pua . Abebó . Abibi. aa tíaî.Atirá bibi.

Errar tiro . Chepúa haguera

Erizarfe de enojo . Añëmbo

guêra ayabi.Cherembia

abebó gui nemoỹromo. Anemo añârâpua. Añem bo abibi. Anemboá atí aî.

ayabi. Che remý sborân

pirânguêra ayabi. Errè en dezirlo . Cheté y mombeguâbo , Yté hae. Ytatei cheêný. Te, nu.8 .

Erizarfe de frio. Chepiri mbá.Cherabebó roiguî.

E. ante S.

Chearurá. Erizarfe los cabellos. Che ábibi.Che ábebó . Erizo.Cuyí.

Efcabullirfe. Açe yepé.Aha îepe. Ace biarí . Açên vepe biarí.l.quapapí.

Ermita. Tupa ogmýrý tabeyme.

Efcaldar con agua caliente.

Ermitaño . Tûpâ boya'ta-

pii tacú pipe. Efcaldarfe. Acaî itacu pi pê. Ayeapi. itacu rehé

beyme tequâra , Errada obra.Ytatébae . Mbae apó pirabi . Errado tiro.Pûa abi. Errar. Ayabi.

Ayohei itacu pipé.Aha-

cheaí. Chepití ĭtacú agul. Chembopití i tacú . Eſcalentaríe con el trabajo.

E. ante S.

E. ante S.

jo . Añêmbo acubỏ gui porabiquibo . Añmboĭ aî gui porabiquibo . Efcalentarfe la boca hablaacubó do . Anembo c

359

Acanguy maei . Aropo bee cângûî. Efcandalizado eftar . Yñângaipá recháca anêmôndii guitúpa .

gui neenga. Anembo cunyny gui ne ngå .

Efcandalizar . Aporo mondii cheangaipa piré.

Efcalentarfe los pies . Aye

Efcandalizarfe.Anemondiî

pipé.Ayope chepi . Ayepi mboacú. Efcalera.Yeupi hába .

angaipá recháca. Efcandalo.Poro mondiî. Efcaño . Apicá guaçú .

Efcalera de piedra. Yeupi- Escapar deslizarfe . Anecymbóguicen yepébo. ha yta pipé yyapo pira .. Ytá yeupihá. Efcalera fubir.Ayeupíyeupihá rupí. Efcalones . Yeupihá raçapá ba. Efcama.Píra apecuê. Efcamar. Aypepy. na. Aypeog.ca. Efcamofo pefcado.Pirá ypê ypé hetábae. Efcápar la lluuia del todo . Oqui poó ayeboí ama. Efcanciador.Poro heyndá ra. Poroheropo beengára.Caguỷ miễngára . Efcanciar dando agua. Amboiú . Eſcanciar dando vino .Amo

ngaú. Aporo eỹî. Aheỹ.

Eſcapar hazer , a efcondidas .Amôçê yepé ucá ñëmime.Amonemi ymôçe nyepébo. Efcapar con la flecha el he-

rido. Ogueropó cherui herecóbo . Efcapar de la muerte.Teon gue cuerá racó ché. Efcapar,huir.Açê yepé gui yabápa . Efcaparfele de la boca.Che yuruhó.Che neê çiri. Efcaparfe . Açe yepé . Ahá yepé. Efcapar de entre las manos.Aguŷndog.Aipoguí rog. Ay pohó; en P0.3 . Añeâ guýndog.

EL-

"

VoncosRegon 360

E.

ante

S.

Efeapar fubiendo por breñas.Cherâîarí acê. Escaparfe por debaxo de • Ay gui algo huyendo. rog guiçen yepébo .

E.

ante

S.

Efcardillo. itaçi mýri.Qua repetí apá mýri. Efcarmenar con vara, o arco . Amô tûmv.mo. sypi pirá.bo. Amoçv.nâ .

Efcarauajos . Arabé. Tara.

Efcarmenar con la mano.

bé.Ape apé.Enem . Efcaramuza de a cauallo .

Avpi pirá.bo. Efcarmentado . Ymombo-

Cabayu reroy cré herohandába. nema.

Cabayu rero

tiahópira . Efcarmétado me ha elcaf tigo que Dios me ha he-

Efcaramuzar a cauallo . A-

cho. Tupa chererecó ai

royere cabayu hero na

hagué che mambotiáhó .

ronana . Aronëmi caba-

Efcarmentado quede defde entences.Acoybê guiyâ-

" yu. Efcaramuçar a pie . Ayeré yeré guiñana. Anema ne ma guiatábo . Efcardada yerua. Cáá ymo ny mbiré. Caá ymondo-

Caapihára.

Cá monỹ hára. Efcardar , arrancar yerua . Amondorog capíí . Aca . pijmony. Efcardar millendo la tierra.Aibimboí. Aibi ribi cá . bi.

Efcarmentar hazer a otro. Amombotiahó . Escarmentar yo . AñêmƐm·botiahó . Che momboria hó .

rog piréra. Efcardador .

bo á mopiché.

Amboguimboguii .

Efcardar recorriédo lo car pido .Acaá quiró.

Efcarmiento . há .

Mömbetia-

Efcarnecer.Ayoyaî ta. Efcarnecido . Y yaipira . Efcarnio. Yaîtába . Yaitámo.Yyai hábâmỏ. Efcarnio es de todos . Pabe yaîtába no heconi . ..Efcarpia .Ty ai . Moça ngó hába . Eſcarua dientes.Tâiquỹty ngó

¡E. ante S.

+ ngé cába. Tai pav cutúcába. Efcaruar. Aibiribicoi . Ai.

bicârâi.

E. ant

3.

361

> mârângatú . Efclaua.Tapi pê . Efclauo. Tembi aïkú. Efclauo auido en guerra.

Eftatuar entrelacando. Ay pau og hibicoita. Efcaruar facando rayzes. Ayoog hibicoita. Ahapo og hibicoîta. Efcafamente . Tacateỹ mbá pe.Pobí hápe.Poemfar ro hápe .

Tembiaihu guarŷnfmê guaré.Mambápeguaré. Efclauo comprado. Tembiaihu taripi. Efclauo hazer. Amongó tembisibúbâmô, Efcluido. Heyaripi .Heit pi.Yparabó pirey.

Efcafa perfona. Abá haca- Efcluir , defechar.Ayti.Aytey. Tacatey yara.Ypobibae .Abá po piam Esclarecer el dia. Oyequaa ára. Araonê quỹtyngog. ca.

fclarecer , entrar rayos

pea. Ayparabog heyâbo. Efcoba. Tipeíhá . Tipeíchá. Efcobajo de fregar. Hi pába. Efcobajo de vbas . Vbář quê.Vbara riguê .

del Sol Quaraçioyti pipé.Quaraçioiquie . Qua

Efcocer. Coổ . Chepi taçi. 1 Taî.2 . Pi..

rugi açá omê cçâçaça-

Efcocer las orejas . Chenâmbí acubó . Che nẩmbí

cảng . Efclarecer la mañana . Coê mytang opucá. Eclarecida perfona . Abá angatî îmbeté . Abá hecó candeá cat . Efclarecida cofa. Heçapé pira.Ymseçâcâ mbira . Efelarecido linage. nemonã angatura .

nêmona

co.Haçichenâmbí.Che nambi pita çi. [coo.. Efcocer los ojos . Chereçá Efcocer ludiendo. Checo cheroo yequitica . Cheroo yequiticuê coo. Efcoda, o pico de labrar pic dras.Quarepoti itá pândába.

Z.z

Ef.

362

E. ante

S.

E. ante S.

Efcofieti.công bả . câu gaó tí. Efcofieta de red. Acângaó piçá. Elcoger.Ay parabog.Ayca tuóg, ca. Efcoger poniendo cada genero aparte. Ayparabog i

mbae ono porno vmor nå. Amo o poremo.mo . Efcoger vno, y dexar otro. Amopapa.mo.: Efcogida cofa , bonifsima. Y candeá catúbae . Y catupiri catúbae .. Efcogido

yparabóg

Efconderfe , cerrando por ? 1 donde entrò. Añê mbiog.bo.. Efcondido fer de otro. Y mýmbiréra ché.Chemi Efcondrijo. nemý hába.ne mýndiba. Efcopeta . Mbocába . Pocába.. Efcopleadura: Tapii yúbó .. Tapiyu pipe yyapo pi. 1. Ymbopu pita. Ymom-

entre muchos.

Teiieté icatupiri bae agui

guipe anomf Efconderfe Anem.Anét mfmo.

piréra.

Teylagui ycatuó piré.

bú pira tapi yyupifć. Efcoplear.Amombú tapyy yu pipe. Amboquá tapil nyûpipe..

Efcombrado, puesto en orden . Ymboguâ catú pira

Efcoplo. Tapií yu . Yiquâ

y noŷngatú pira. Ymbo catú obápira.

Efcoria. Quarepotírepoti cuê.

Efcombrar, poner en ordé. Amongua catu. Amoŷn gatupiri Ambocatú obá ymboguâ catupiribo. Efconder.Anomy.mo.Ay

coacu.pa .

çòcába .

Efcorpion. Yarcuçá.

:

Efcriuania. Quatiá hába. Quariá riru. Efcriuano. Quatia hára. Quatia apó hára. Efcriuir.Aiquatiá.

Efconder en el feno . Chera cape guipe año mf. Che

Efcritorio . Carâmega , y " membiretábae . Tai retá

aoibiîme anomi Cheaó

bac. Hepiça hetábae. Y mbo .

E.

ante

S.

mboya ó cá etábae .

E.

ante

363

S.

Efcuela.nemboehába.

Efcritos , carta,papel . Quatia.neê quatiá . Efcuadra de foldados . Gua

Efculpido. Mbae raangá3. ba yýapopira. Ytá rehê

rynyriçi.Guarŷnfpopi.

Efculpir. Ayquatiáytapi-

Efcuchar Aycapiçabi hendúpa.

pé. Amo penv mbae y quatiábo itá rehé . Amo

yquatia piré.

aruaí embé ibirapé yqua

Efeuchas. Yeapiçacá hára. ་ Efcuchas poner Yeapiçaca hára amor: Ahendubucá. Y heeren lupara amới . Efcudar conefcudo. Ayo.

tiabo .. Efculpir por las orillas .Amoaruaí embć . Efcultor.

Yta rehé mbie

* mo apenfihára yquatiábo .

pia.bo.ca. Efcudarfe Ayepia . Efcudo Guaracapá Yepia cábз .

Efcupiran nỹbv(heçé ) Anomů.

Efcudilla . nae apua.

Efcupir con afco.

Efcudrinar. Apobibi. Aipř

Guiyê

guarúbo an nyby.

guará Chereça poepoe. Che nemoing poe poê hecó aři.

Efcuras palabras , neeyyabal.ne oyequa ay mbae, Efcurecerfeel cielo . Ama-

Efcudriñar có la vifta. Che

pytů.ibagaipytv. Efcurecerfe el entendimié.

reçapo becé . Ayeeçá erecó etsi chenega poê poma. Efcudrinar demafiado, A. nemboeçapoë po

hege .

to.

Ypytumbi cheara.

quaa , Chembae aquâába hopá hoparí Efcurecerfe la vifta. Chere

-2 Chereçapo ai ai heçć. Efcudrinarle. Ayeprguará.

•Faqua pуtumbi.

Apobibi cherceó . Aye-

Efcurecerfe mucho la noche . Pitu onen8 mỹmbí ,

cá erecó gui yeche Chereça poêngatû guricehe.

Pyn y mŷmbi. Efcuridad. Þytv. Zz 2

Eር

$

4

E.

ante

S.

Efcuridad de nubes . Ama-. pytům bi Elcuro de entender. Y ya bai yquiápa . Efcuros ojos , que no ven...

E.

ante

S.

yei eỹ hâgîâ amômbeú . Ndayapoiçene. Efcufarfe de fus pecados . Ane angaipá yopia . Ayo

Teça piço ey ngatú . Te

piâcherecóaycuê . Ayahoi Amboté . Amo anga

çá moang..

biche angaipa ymombeú

Efcurrir algo apretado.Ay tramf. Anamf

ey potábo .. Efcufas . Poropiâhába . Poromvhába . Efcurrir la vafija. Amôndi-Es cierto effo. Hyna. qui.bo. Efcurrir ropa torciédo.Ay. pocá.bo. Efcufacion impedimento . Ma. 4, Ndi catui. Há ruâ. Efcufado del ayuno por la edad. Otuyabaérâmo: ndicatui yecoacú.Che tu yabae chemo nema ye.. coacu rehe. Nachembo yecoacu y chetuyacue ...

Es cierto verdad . Tacó nacó . Efencion . îepé.num.3. Esforçarfe. Anemo piata. Anemomburu . Añêmô¤ tata. Esfuerço . Mỹ atâmbába . Tecé eté hába . ñêmômburú.Tâtâ hába. Efgurbia de carpintero. På ⠀ ratf.Quarepotípicoë.

Efcufador. Poropîa hára.

Eflabon de cadena. Ytaçã

Poro epicára. Poro ecó coacú

ñobav.Ytaçã apŷi . Eflabon de facar fuego: Tatai.

Efcufar a otro.Ahecó coacú.Ahecopia. Nda robiâ

Elabonar.Amboyepotá.

rucá ri hecó mârânguê. V.Pia.num.8 .

Efmaltado.

Efcufarfe de hazer. Ndagui yei hae. Ndi catuì che yyapó. Che yyâpó agui-

Quarepotí y

quatiapi. Efmaltador.Quarepotíqua tia hára. Efmaltar . Ayquatiá quarepo-

E. ante S.

E. an ante S.

potí. Ambo pará quares

Sa

365

nu açe reçá hohá ca-

tu.Teçá bohá puca catu-

potíiquatiábo . › Efinalte . Quarepotí quatia hába. Efmeralda.Yta obi..

Efmerarfe en lo que haze: Checará catú ycandeá y yapóbo . Checararaí yya póbo..

hába eçat ngatú . Efpaciofo hombre . Abáccó mbeguê .

Caracatu .

Abá yruí catú: Efpaciofo en andar .Pi mbe guêbae . Ata mbeguê bae : Chuérâmîndeatá .

Elmerarfe en fi. Ayerecó catú . Aveerecó candeá .

Efpada . Qunce pucu. Quicegut.

Efpaciar la vifta. Ayeeçá mondó gui nema eciini .

Efpadaña. Piri pêpê. Efpalda.A tucupé.

Efpaciarse Anemoeçâîgui tecóbo.

Efpaldilla.Yibá pecang. Efpantable.Poro mondii.Y

Efpacio anchura.Pi.n.7 . Efpacio de tiempo.img.Arýmbaé.Carambohé.Aracaé.Quip.

Efpacio de tiempo venide ro.Aracaé . Nehee . Efpacio de tres dias . Mbo haprára rehe.l.pipê. Efpacio diftancia. Pav

yabaeté.Pichibi: Efpantado eftar. Cheyuru $ yai guitecóbo; gui nemondilta. Anemondiî gui må..

Efpantado fer de otro.Che môndit che..

Ymrondit pira

nabav.

Efpantadizo. ñềmondïî çê tef

Efpacio tardança. Mambipe.Are Mbeguè .

Efpantado quedar atonito. Cheacany gui ama.

Afpaciofamente.

Elpantar.Amondii. Efpantarfe , affombrarfe.

Mbegue hápe. Caracatu-hápe . Efpaciofa tierra a la vifta. ibi teçâîadába . nv yepi pirá catú. nu poromae

Chepinf Añ Cheândik

môndři,

Elpanto. nêmondiî. Andïî. Ef.

366

E.

ante

E. ante

S.

S.

7 Efperimentado eftoy.Che araquaá ima. Añêmô mEspañol.Amboipiri guara. botiahó guytenâ . Efparcidos.ne açaibae. España.Pará amboipiri.

Elparcir cofas.Amo âçit . Efpircir nueuas . Amorandú môâçâî . Efpecie.Yepé.2 .

i.

Espejo.neängechacába. Efpejuelos ,antojos . Teçai rú. Týna .

Efpeluzarfe los cabellos . V.Erizarfe . Efpeluzos del enfermo : Ri riî. Efpera , imperatiuo de am-

Efperimentado , prouado. " Hâängatú pira. Efperimétado que tiene ef periencia nemo mboniaww hó hára. Ayquaá îmâtecó. Efperimentar, prouar. Ahaa.ngâ . Efperimentar tener efperiencia. Che araquaa ĭma. Añêmombotiahó ïma.

bos numeros.Ambé.Am be rânge.

Efpefacofa.Aparâtă . Apỹ-

Efperança . Yerobia hába. V.Paçó.

Elpefa eftà la gente. Oyepi

Efperar.Ahiaro.ms . Efperar algun fuceffo, o for tuna. Apitá marändupé. Efperar algo alcamino . Ahapé aaro.

ga.Apatryi. Apó mông ,

pi mbiá oquâpa. Y ñá nã mbia. Ymbeyû mbeyû * mbïá.. Efpefar apretando cefto, lié ço,& c . Ayaticá ,

Efperar en celada . Acoty rv.ngâ.

Efpefar como palos , varas , & c. Ambopii.Amboyâ catá.Ayaticá catú .

Efperar enDios .Ayerobiâ Tupa rehe . Cheyerobia

Efpefar,engroffar . Amô â. na.mo.

há amof Tupa pigé. Efpereçarie , Ayepoca.bo .

Efpefar licor , vino , o chi-

Experiencia, prueua.Moroa angába.

Efpefo bofque . Ca á ina.

cha,Amouv.

Efpelo no eftar. Ndeíyňa PY

E. ante S.

E. ante S.

367

Yu rehe hatíaî. Y yûhepyça rânge.. Efpefura maleza . Aí . n.15 .

tá .Yupora heçé ,

Efpetado eftar . Hecibo of på. [rug.

Efpirar . Ayequi . Efpirar el oficio , o cargo. Opá chenangarequába . Efpetar. Ahecybő. Aycu- : Efpiritu.Ang a.ảng . Efpia.Manandára . Efpiritu bueno.ângâtupiri . Efpiar.Amana. Efpiar,otear.Amaena..

Efpiritu malo. Taú .

Efpiga , racimo , maçorca.

Efpiritual hombre . Abá oâ nga rehe note nangare-

Há.3 . Efpiga de maiz Abatírá.

quâra . Oânga tecómara ngatúrché tequâra. Efpiga de trigo . Abati my-. Efpiritual libro. Tupã qua. rírá. tiá angâreco catû quaa Efpigar. Há ima . Háramo.. Efpigar creciendo la per-

fona. Ayepoe quii gui ca quaapá. Efpina Yu.Yu atf.

beê ngára . Poromo marângatu hára . Efpolear.Ayc utug . E polon de gallo . Vrugua-

Efpina decardo , y cuerno. Tatf .Hatf [guê.

Efpolon de nauio , proa, &c .

Efpiña de pefcado. Efpinal .Yû atýndi.

Can

cu piati.

Efpinar.Aycutug.ca .

Ygaratá ti. Efponja.ĭ gau. Efponjar.Amb oapá più.

Efpinazo . Atucupé cang. Piyaçeócing Piyaçeó .

Efportilla. ruague . Tupé. Es pofsible afintiédo . Aner

Efpinilla de la pierna.Tet mãcông . Efpinilla , barro del roftro . Arií. Efpinillas , o barrós tener . Che arii: Efpinofo lleno de efpinas.

pånga Hipanga? Hy pipó? Coétepe ? Elpofo . Cheyopo pici cuê. Che noquâmbiçibae . Y monoquambiçi pirá . Efpofas , prifiones . Poapi quâ hába . ES-

368

E.

ante

S.

E.

Efpofo, idem quod cfpofa . Efpreffimente. Catú etcí. Yequaa caruhápe . Biprimir. Alaf amf. Ay çâmbl. Efpuela.MatPiatf Efpuerta.i ruaguê . Efpulgar . Ay quibú . Ayabi qui.

E pulgar a tiento. Ahabíu. Fipuma .Ti yul.

apte : S.

Effe .Ebocoi . Aipó. Effa effotra. Togui cónó . Ebocoî amboaé ráno. Effas cofas.egubac. Effe es afirmando . Ebocoi raé rá. Effe, cffa . Aypóbac. Eupébae. Effe mifimo que dizes . Ha einde yaguêra ,

Hae ca-

tuí nderemymombeu.

Efpumadera. Ti yui ogcába.

Elfe , effos . Ebocoî. Aipá .

Efpumar.Ayti yui eg.ca.

Eupé.Eupé bae . Effo deue de fer. Eboconi

Epumarajos . Yurui yui. Tendi guaçu .

póhorã. Megûaîcamie- bocoi.

Efpumarjos echar.Cheyu rui yuî çiti.l.Apacul. Equina.Aqua.Pe.14 . Equina de tabla.Apуpta . Efquinada cofa.Y ñäqûïa. quâbae. Efquina , punta de rio, & c. Tebichuâ.irebichuâ.

Effo fue fin duda.

Eboca

niga.Ebocolaéte catú. Effo fuerafi, & c. Emonaa moné. Effe miſmo. Acoi nacé. E'bocoitecatuaí . Hue aí. o no, guarda. Tai.5 . Effo lies haze malos.Eguy

Efquina hazer . Amô âquâ.

ngatú pemô ângaipá

Efquivarle. Ay poihu.An

Effo. Engiibae . Nguy. Ni-

mboycíai .(heçe) Efquiuo hombre. Abayê

guy. Effos preguntando . Paguy!

poihu bucábae.nembo abaeté ucábae.

Eftabilidad. Ten ai . Yerobiati.Ayêboí.Mocbićbo.

Elquiuo piso. Cinimi ye yai.

Eftableen virtud. Ten afci CO-

É . ante S.

E. ante S.

cobae tecó mârângatú pipé . Ombobitéboibae tecó marängatú.Ymbobité boi oicóbae tecó marangatu pipe. Eftablecer coftumbre.Am-

có tên ai .

369

Tecó aiebof

guara. Eftado malo de vida . Tecó ecobé angaipá .Tecó ay. Tecó pochi . Tecó ndahé.

boipitecó piahû . Tecó piahú amofteco râmo.

Eftado mediano . Tecó vbi chá boyâ.

Establecer ley. Atecóbek. Atecó bona. Ahecó mof.

Eftado pobre . Tecó poria hú .

Ahecó moŷngó. Eftablo.Cabayu coti. Eftaca.ibirá aquâ. Eftaca hincar. A ibirá aquâ aticá. Ayaticá ibira aquâ.

Eftado tomar. Aloguâ cherecó ramâ. Aypiçi.Ayâ. Tecó ramâ pipé aá . Eftado vil . Tecó aybf. Tecó mârânguâ. Eftallar algo fonando.Qty-

Eftacada . i bembi.ibirá pembi.ibirá.

rýri. Opu rurú. Opo ra rog.Otiriri.

Eftacada cofa.ibira aquâ pi

Eftallar, rebentado . Opog. Eftallido de fuego. Tatá pi rirí.

pé ycutupira. Eftad atentos.Chatero . Pe hechatero.Peapiçabi.Pe

Eftampa.Hâângába .

apiça quỹrýrfquepe quapa .

Eftampa de Dios . Tuparaangába.

Eftad quedos . Pe quirfry. Pequabőre. Eftado.Tecó .

Eftampa de fantos . boyâ räângába .

Tupa

Eftado alto.Tecó vbichá .

Eftanpar . Ahâảngả quan tiá . Aiquatiá häangába .

Eftado bueno. Tecó catú. Tecóhê .

Eftancar agua reprefando. Amombitá i. Ahoquê-

Eftado dar . Ahecó ra mêề. Eftado firme.Tecó tên. Te

çti. Eftancar cofa liquida . Am Aaa bo

370

E. ante S.

E. ante S.

bo apiribé. Eft ancar el vafo que fe fale. Amombig. Ayoog. Et ancar hazer . Ambo apiribé . Etancarfe el agua

o fan-

gre . Opig.Y yapiribė . Efticarfe el agua , & c.Oêmbíg. Eftancarfe , o repreſarſe agua.i onendo.Onëmở mbita ĭ. Eftandarte . Ao bebé.Beráberái . Eftanque.ĭupá. Eftantia cofa. eeyma . No ei .

Eftañado. Ymopitý mbira quarepoti membeg pipe . Eftanar.Ambopitiqu arepo ti membeg pipe . Eftaño, o plomo . Ytá mem . beg.

poreỹ. Nda che ibigua Fóri . Na haangŷ mbać . Nani aicó gui carú efmâ. Eftar a la mira .

Amaena

guitênâ. Eftar a la fombra . Angmê

cherini. Eftar alerta. Ayeapiçabi. bo . Añêmocçapo.mo. Anemo apiritarv.ngâ. Eftar a raya. Ayepita çog. ca. Eftar atenido a otro . Ayecog heçê. Eftar atento. Aycapiçacá. Che quirýri . Ayeapiçacá bi. Eftar,andar , morar , enten- \ der en algo.Aycó . Eftar bien echado . tú .

Ayuca-

Eftar caido. Aá guitúpa .

Eftà quedo, dize la muger . Oiebe.Euy .

Eftar comiendo.Acaru guy tenâ .

Eftà quedo. Na emé. Na mé.Eyconate.Poquabo

Eftar como quiera . Aycó. Ayubí.Ayube tef Eftar con modeftia. Nda-

te. Eftar.Y.8.Ha.6.Yu.4.Tecobé.1.Ti.17.Tu.8.0 . qua.Oquabe . Eftar a diente. Cheibigua

yaupíri guytêna . Chet? ndi guitena. Eftar debaxo. Y guipe aycó. Yguipe cherecó. EL-

E.

ante

S.

Eftar de lado. Oi quêbo cherui. Oatibbibi rií che ruî. Eftar echido defpierto , o viuo .Ayubé. Eſtar el Sol en medio dia . Açaye. Oreapi tépeQua raçi rui. Eftar encimi. Yárâmo aycó.Yyoce aicó . Eftar enemigos . Oño amo tarey oquâpá .

E.

ante

S.

371

neo gui.Nache cang bef , Che cangi caneo gui . Eftar inchado . Chepungá • guitênâ . Eftar laftimado de enferme dad, & c . Angp.m8. Ear muchos juntos . Oroquabí. Orecui. Òrocubé .Ororv. Eftar muchos fentades. O re açuçû.Eftar muchos al fuego ca-

Aâmbé.

lentandofe . Chetatá ĭpř cue catû .

Eftar en medio.Ypitépe af.

Eftar ociofo. After Aico eí. Orocubeí. Oroqua-

Eftar en lugar . Chetib.

Eftar en paz. Nache mârân decol . Eftar en pie. A. Af Eftar en pie muchos . Oronêmboi oroaa. Eftar en pie fin menearfe. Aábőte . Eftar en puris. Andau quïri ycó ycó guýtên . Eftar en quietud en plural. Orocube . Orocubote. Orofnőte.Oronfibote . Eftar en rueda. Afynå mân dárämo.Ore amândáråmo oroi.

Eftar hecho pedaços de tra bajo. Cheråtambig ca-

beí. Eftar para caerfe. Aabibí. çerfçerfguin

o

Eftar quedo. Ayubőte. Eftar por gufto agero, y no por el fuyo. Nda tee. ayû.Ayuraú. Eftar recoftado .

Ayecog

guitúpa . Eftar repantigado .Che aru

rú guaçu guitênâ . Eftar feco como vn palo. Che ipí yûg. Eftarfe muriendo . Amâne guýtền2 . Eftar fentado. Af AyniAAaa 2 gua-

372

E.

ante

S.

E.

ante

S.

guapi. Aapi. Eftar fentado en el fuelo .

Eftera de cañas . Taquâ pe-

Ayetuú . Eftar toda via en el lugar . Afbiterí.

Eftera de enea . Pirí.Pirí pê mbi. Eftercolar. iti cucrehé ibi

Eftatua de bulto. Tetérâân

aymona. Mbaé repotí pi

gába ibira rehe guâra. Tetê içáibirá reheguâra.

Eftatuario. Tetê râângába apohára . Tetéiçá apohára. Eftatura.içá.2 . Pucuhába . Abá reté yâ..

mbi.

péibiamo atyrö . Efteril año.ára mbae ñêmo ñangabey.Caru aí. Aratiabó.. Efteril arbol. ibirá aỹ mbaé.

Efta perfona.Coahê. Eftas cofas.âng mbaê.

Efteril campo . nu yporeỹ. nů mborey. Efteril lugar , donde no fe cria nada. ibi mbaé ñê-

Efte, efta, efto. Có . Cóbae. Aû.4 .

mo nangabey. Efteril muger. Cuña mêm- ( birey.

Efte fi es.Cobae catú. Eftender algo. Amoçat . Ai. picó.Amboyepiçó .

Efterilidad del año. Ndiabó. Tiábó .

Eftender el braço . Ayeyibá piçó .

Efterilidad padecer. Atiabó.Acaruaf.

Eftéder el pie. Ayepi piçó. Eftender la mano . Ayepo

Efteuado. Hetyma carapá.

Lepiçó Eftender la vifta.

Amondó

chercçá . Ayeecámôn dó .

Tepotí curubí. Eftilo bueno en dezir . ñëë

A-

candeá . neê porângatû .

moäta. Aypiçó. Ambo-

nee catupiri.nêë mboçacá . EL-

Eftender lo encogido .

·

Hetŷmâcâ pêbae . Eftiercol .Tepoti . Eftiercol como de cabras .

yepoapi rá.

E. ante S.

Eftimada cofa.Mboçacá. Eftimacion . nembocte há ba . Herecó catuhába . Mboyerobiâ hába. Eftimar darle precio jufto . Ahepi mof y yacatú. Ahepi enol y vacatú . Eftimar en mucho . Amboeté.Amboayê catú. Arecó catu eté. Amboyerobiâ catú.

E. ante S.

373

nembopig.V.Pig.2 . Eftirarfe el muerto , eftar yerto. Onemo biraquâ. Onêmo ata teonguera . Eftirarfe el pefcuezo.Cheayuriçá . Che ayurâta. Eftirarfe en la cama. Añê umbi piçó. Efto.C6.Cóbae . Efto no mas . Cobae no.Co no.Co note.

Eftimar en poco.Namboetei au. Amboeté au au.

Efto tambien. Cóbae no. Cobae aben .

Nanangarecoî heçé. Amoangabf. Ambobebut.

Efto tambien ya. Conőrá.

Eftimar por fabio . Mbae

yoçógöte.Ayapí. Eftocada, la feñal fola . Qui

quaapáramo arecó ymboetebo.

Eftocadas dar hiriendo.A-

cepucubo . Y cutucaguêra..

Eftimarfe , preciarfe .Aye robiarí. Ayeerecó catú . An mboetc catu é. Eftimulame la carne . Chema pýrfcheroó.Chereté pytf Temo. Eftimular,aprefurar. Amo ang.Ama aybibí. Ambo

Eftocada dar entre cuero y carne . Aypiraça ycu túca.

Eftomagado andar con g• tro.Chepiá cârâi heçe. Eftomagado . Piá.2 . Eftomago la boca del . Př

poyababíbabí.

çux. raguatá ribí raî Eftopa.Ca Eftimulos caufar .Amo pý.. guêra. rfpiri

Eftio.Quaraçi pucû açi. Eftirarfe entonandofe . A.

Eftopofa cofa. Mbać rayu. Mbaé ayû.

EL-

374

E.

ante

S.

E.

ante

S.

Eftornudar.Cheâtýâ . Estornudo.âtyâ.

vè Naicuabi . Eftrecha cofa. Pimf

Eftoruar . Amboesí.

Eftrechamente.Opââ hápe .

Eftoruar al que habla. Anee hoquêçy.

Efr - chi , pobremente viuir. Aycobe poriahú .

Eftoruar la obra. Ahembia

Eftrechar.Ambo pimýrf

pó-oquecy. Amo rânguê hembiapó . Eftoruar la buena obra. A.

Eftrecho de mar. Paráyuru mýri.

hembiapó catú môranguê . Amoringuê. Ahoquec . Amboi. Eftoruar poniendo deláte . Aheçapia . Eftos , eftas.ing.angbać . Eftrado.Cfiná rendába.Cû na guapihába . Eftrago matança . Mbába . Eftrago matanga hazer. A. poromombá. Ayucápá . Amondĭguê yyucábo . Y

Eftregar las manos . Ayepó pichi. Eftregar lo enlodado.

Ai

quiti. Eftrella de la mañana. Coê mbivâ.

Estrellado cielo. ibag yaçi tatáguaçú.ibá ya çi tata mýmbi catú.Opipig ĭbága. Eftrellas.Yaçitatá. Eftremada cofa buena . Mbae ycandeá catú.Anga-

Eftrangero . Cupe guâra . ĭ-

türâmbeté. Catupirietcí.Amoay ngatú .

bi mårandee guâra. Tába mârândee iguâra .

Eftremos de la cofa . A pira. Eftremos hazer llorando.

Eftraña cofa. Mbae poromondii.

Chemâra mârá tefaycó

yapıtábo.

guî yaçeguábo .

Eftrañar , defconocer perfona .Ambo abaé.

Eftrenar . Amonêtânổ. V. Tano.

Eftrañar fingidamente.Am bo aubi .

Eftrenare haziendo la primera vez. Añé mônêtâno.

Eftrañar lo que fe oye , o

EL-

1

E. ante

E. ante S.

T.

375

Eftriuar en algo . Ayepita-

beyma.Opabey ramâ .A-

fog.Ayerobiarí heçe. Eftriuar fuftentando . Aye .

pireyma . A pirâmeỹ má .

cogcí herecóbo . Ayepitaçóg y cóca. Eftriuillo bordon . Apó . Eftriuo de edificio . Og ye. pitaçocába .

Eftriuo de filla. Mỹ endá. Pĭendá. Eftruendo.Pia mbú.Miam bú.çûnv.Nduru.Pug.Ti

apú . Eftruendo hazer. Chepú . Cheriapú .Açün . Eftruendo hazer con los pies.Api bondi. Eftrujar.V.Efprimir . Estudiar . Añemboé.bo . Es verdad,afirmando . Afe-

Eternamente , aparte poft. Pabeyme . Pabeỹ ngatu hápe . Apire me. Apiramey mê . Eterna morada. Tequâ ba apireỹma . Eterna vida . Tecobé apirey . Tecobé opabeỹbae rama. Eternizar .

Apirey mámo

amoyngó Eternidad . Apirey tecó . Apirey hába. Etico. Abá pirú tef. Yñângaibo tef Etico eftar . Cheangai ei .

Chepirú eí. Che canguê ma guitecóbo.

té. Hŷn . Ayeté catû.A-

E. ante X.

yeté ngaraé. Hy.1 . Es verdad ? preguntando . Hypanga ? Aye tepa? Aneypanga ? Aney ruapan.

Exalar olor bueno, o malo . Tibi tebú. Examinar la conciencia.A-

ga?Ayetérûå pånga? E. ante T.

veçá erecó cherecó cue rehé . Amô môhe chere-

Eterna cofa , aparte ante.

có cuéra.Apobibichere có cuê rehé. Aypi guará

1

Mbae yyipi eỹ. Eterna cofa,aparte poft.Pa

cherecó . Aypibû cherecó.

Ex-

376

E.

ante

X.

E.

ante

X.

Exceder. Añôqûâ. Ayao-

Hââmbipi ramo

çé.Nandeteí aicó. Excelente cofà . Ycandeá.

Haingymbiré che guite cóbc .

Mbae catupiti eté.Y ca-

Exercitar lo ya fabido . A-

tuniri piri. Exclamacion . Guieté.a.o .

yapó chemboe haguera .

Exclamar. Cherâçë. Taçe.

aycó.

Aveport chemboé hague rehe . Exercitarſe . Ayepcrú .

Excremento. Tepoti . Poti.

Exercito . Marandequâ nda etei.Guarnfreyi etć .

Exe de carreta . ibira yeré

Exercito apreftado.Guary

raçapába . Exemplo . Hecó á pira . Tecó catú cuê . Teco ima gûare. Mârândequa guê ra. Exemplo bueno dar.Aye ecó catu áruzá. A hechagu

nyreiioycó aybíbac.nam bogacoíbae .. Exortar. Anet mondé mårâ hecórami rí.

Amboć

catú. Exortar ,animar. Amombu rú.Enei. Peñefquerő .

cá cherecó marangatú.

Expedito.Ma.4 .

Ayârucá cherecó catú. Aporomboe catú chere-

Experiencia . hỏ .

có piré .

Exterior cofa, publica .Y ca

Mombatia-

Exemplo , comparacion. Mboyoyâhá. Abi hareỹ.

tupeguâra.Yquabi pĭ pabenguara . Pabe recape-

Exemplo malo dar. Aporo-

guâra .

mboe aí . Ayê ecó aí áru-

Exteriormente , publicamé

cá. Ayeecó pochi echa-

te.Hechacápe .Y catflpe. Teii pe. Hechagi pĭ pa-

gucá. Exercicio.Yeporú hába . Exercitado eftar dieftro . - Ayeporủ ecatú guýt2n2 . Exercitado eftar prouado.

bê hápe .

F.

. F.

F.

ante A.

ante

A.

Fabrica, Og apopi .

F.

ante

A.

T

Falda de ropa , Ao rembê . Faldas alçar , Ayepepí.bo Faldas, o pampanillas.Tem beaó.

Fabricar, Aogbona.nga . Fabricar cafa propia , Ay cogbona . Ayoquytaá rá mő. Fabula,Morângû . Fabulas contar, Amombeû

Faldas, o regazo, Ao pipe. Falfamente teftificar, Amó mbeú yapuhápe, ambo ayeté.

Yapû

morangú. Che porângú .

Falfario, Hupi guareỹ rupí tequâra .

Fabulofa cofa , Yapurami. Yapúrânaf.Mbać mộrân

Falfifsimo , Hupí guarey mbetć .

gú rigua ra . Facil cofa, Y yabai ỹmbae.

Falfo engañofo , Abá ecó

Facil de entender, Ndi ya-

yapúra.Marandee oicóbae hupí aguí .

baibi yquaápa. 1.Yquaapa guâmâ.

Falfo mundo , ibipó poromå piný.Ara yapúra.

Facil de hazer , Agui yetei

Falta auer , Nditibi . Ndipóri .Oatarí.

y yapóbo.

Ndiyabai y

yapó . Facilidad , Ecatuhába . Facilmente, Y yabai habey me.Y yabaí cỹ hápe.Eca tuhápe. Facilitar, Namboabaíbi .

Facilifsimo , Mbae abaí ey

Falta culpa.Mara. Falta necefsidad , Tiabó . Ndiabó. Faltar a tu obligacion, Nambopóri cherecó haban guêra.Ayabi,& c. Faltar en la medida , Na

ngatú . Agui yeteí catú y

mo ynfhê ngatui.Ambo

yapó haguâmâ.

poatari hâângába. Ayabi hâângá .

Faifan, Yacupetf.Yâcú . Ya cucog.Mỹtv.

Faltar en la palabra, Nam-

Falda de cerro , Caaba pi-

boayei chenee. Chencë

ra.Caarôguimbi .

amboatá .

Nambopóri che

a

F.

ante

A.

F.

ante

A

Faltar, eftar aufente.Nache

Familiar demonio . Tupichuâra .

póri . Ndache tibi, Naîmei. Nâini. Ndayehú-

Familiar amiftad. Tapecohába.Yecotia hába.noy-

che neenga guêra .

bi.

rv tapiá rerecohá.

Faltar parte , o porció . Potába amo oatarí.

Famofa perfona . Abá eraquândeté.Herâ quângatúbae.. Faltar poco . Mbae mýri oguatá. Myrynote oatá. Falto eftar de algo.Che tia bó.Tiabó chererecó.

Fama buena.Terâquân gaτά.

Fanfarron . Tacuchí. Abá . n'mboqui.. Fanfarronear.Añêmbo ta; cuchí. Añêmbo qui . Fantafma.Mbae.Taub..

Fama correr . Terâqua o- Fantaſia.Hauo . . Fanta ftica cofa. Au.2 . bú .

Fama mala de alguno . Teraquândaí. Herâquâ pi-

Fardo . Aó apaquâ . Mbac ubanâ..

chibi.Herâqua pochi. Fama, nombre.Terâquâ .. Fama, rumor.Porândú.

Faftidiar a otro . Amboa-

Fama, rumor bueno.Morâ...ndú catupiri .

Faftidiarfe . Ayeaheî. Añêm bo ayu.Che cueraî .

Familia . Ogpe guara . Tai retá.

Faftidio.Poromboayû.Poromboye aheî . Čueraí .

Familia , linaje. Chereii.. Cheyoçuâmoguara.Che

yú.Amboyeahel . Ambo gueraî.

Poromboguerai. Faftidio quitar .. Ambo ay

nemonangába.Cheanamuog.Ambo ayupeá . Am betá.. bocuerai pabi . Ai cueraî Familiar amigo .. Yecoti yog.. ahá.Cotif.Mü.

Familiar amigo fer.Che ye cotiahá tapiá..

Fatiga . Angecohá . Tecó tebê nga ..

Fatigado eftar.Cheangecó

guy-

Fante

A.

F.

ante

E.

3

Pochi.Abaetê.

guytena. Aycotebe guytênh .

Feifsima cofa.Yyabaete ca

Fatigar afligiendo, enojan-

tû. Y yabaete recó catû.

do. Amoingôtêbê.Amaângecó.bo. Fatigar el cuerpo con tra

Fecunda hembra.

Cinay

mêmbirá příbae . Y mẽ. mbi retábae.

bajos . Arecoai chereté. Ayecté recó aci.

Feria , dia de entrefemana.

Fatigarfe . Anemoângecó.

randequâba. Mbać apohá.

Cheangecó . Arêmon go tebe. Fauorecer de obra . Aypici rő.Aypytybő.

Mborabiquíhá ára.Mâ-

Feria , el dia en que fe vende. ára mbae yogúahá . nemûhába .

hepi.Amboyerobiârî ,

Feriar , contratar . Añêmv. mo.

Faxa . Cuáquâhába . Cuá må mândába.

Feroz cofa. Y yabaetêbae. Ferozidad.Abaeté catuhá-

Fauorecer de palabras . A-

Faxar.Aycuá mâma. Faxarfe.Ayecuá mama.

F.

ante

E.

Fè , o creencia. Mborerobiâ.Tûpâ rerobiâ,

ba. Fertil año. ára mbae nemô ñângatú hába. Mbae ñemombucáhá . Fertilifsima eofa.Mbae ne moñangatû eté . Nandetei nemoñângatú hába .

Fè,lo que fe cree.Herobiâri pira.

Fertil fembrado. Y tỹ mỹmbi nemonangatú.

Fè muerta. Tûpâ rerobiâ angaû.

Fertil femilla .

Fè viua. Tûpâ rerobiâ eté. Fea cofa.Abaeté.Aybf. Pochi.Aí .

Feruorofo. Taibai . Pipíg . Oyeyucá aybae mbae a-

Fea de roftro.

Mbae ayt

nemonangatúbae.

póbo .

Tobá aybi a 2

F:

F.

F.

ante 1.

ante

I.

Fiador..8 . Fiar , quedar por otro. Af hecê. Fiarfe de otro . Ayerobiâ keçé. Che yerobiâ haba ahe. Fiebre . Acâ nundú. Fiebre tener . Che acânûndú. FielChriftiano.Tüpâre robiâ catú etê hára. Fiel de confiança . Abá yerobiâ.. Fielmente. Yerobiâ hápe.

F. ante 1.

Fiefta de guardar. Arete. ára marândecó habeỹ. Mara tequâ beỹmâ . Fiefta holgura . Toriba . Fieftas hazer . Atorimôña. Atoriberecó. Fieftas juegos . nemboça raî. Fieftas juntas . Areté yoapi api.Öyochê bé hebé are te .Oyoché cheí. Figura, roftro. Tobá . Figura,traça.Raångába. Fija cofa. Ten. Ete. Biraquâ. Myney. Yepitaçó . Ocue mbae.Ti.

ngatu hupieté. Cherrye-

Filos.Haîmbiquí.haŷmbé . Filos dar amolado . Ahaîmbee.bo.

robiâ yâ heçeañângarecó .

Filos muy delgados . Haẩm bé quiriú .

Fiera cofa.Mbaé yyabaete recó.Pichibi.Abaeté .

Filos no tener. Na hâîmbi-

Hupi catú hápe . Fielmente guardar.Ahara

Fieros hazer .

Amomboî.

Añângaó . ñêêngå abaetê arecó porará. Fiefta,combite.Pepi . Carú guaçu. Fiefta combite hazer.Aipe pirv.Acarú guaçu moña. Fiefta cobite preparar.Añê mbogacoí pepi rehé.

quiî. Filos tener mellados . Hâîmbiquicá. Filos tener. Haymbecatû.

Filos boluerfe al cuchillo. Onembocotogquięć. Fin.Api.Apira.pab.4 . Finalmente.Nambiî.Rombi.Aroŷrë. Fin de la cofa. Mbae pába. Fin

F.

ante

1:

F.

Fin del mundo. árapapába . Fin del rio.iriapira . Fin eftremo de la cofa . Api . Fin objeto de la cofa. num.6 .

Ha.

Fin, ò culata de cafa. Ogupiá. Fina cofa.Candeá . Angatu ra.Teá.Catupiri.

Fingido hombre. Abâ caracatú .

ante

I



Fifcal.Tipå og ĭbiraí yâra. Fifgar el pefcado . Apira cutú . Fifgar hazer burla.

Ayo-

yai.Cheapiraí heçé.Ay. curá. Fifgon.Abá apiraí. F.

ante

E.

Fingimiento.Caracatú.

Flaca carne.çoo yquiraym bae.

Fingir difimulando . Añem

Flaca cofa quebradiza. M-

boyatef . Ahechagi. Añêmbo aquaabaû. Fingir q haze la cofa , &c. Au. Aubí. Fino bellaco. Yñangaipá porang.Ynângaipá anga

túra. Fino fer en bien , o mal .Po rång.Angaturâ. Firma. Téra yquatiapira . Ymôngipirá .

bae pirerf.Apiruí . Flaco de animo . Piata ym bae . Piaỹmbae . Oquihiyetefbae. Flaco de cabeça. Ynacang mârâábae. Hâcângoaçã mbae.Hacång agui yei ev. Flaco en los hueffos eftar. Checangueri pi.Checân guêma. Ocangarí aycó .

Firmar.Ayquatiá chererá. Firme cofa.Vè fija.

Flaco . Angaibó . Angaibá. Angaibor Angaibára .

Firme eftar. Ten aycó.Aŷ-

Quiracy . Hopitá cảng . bae.

nf. Ayepitaçog . Firme eftar en fu propofito. Ten aycoche remým

Flaco niño . Mûnê. çaguarî pő.

botápe . Ayerobiarí guy têna.

Flaco fin fuerças. Cângi. Flauta bocina, &c. Mýmbi ta-

6

Fante

F.

L.

ante

L.

tarará.Terêropia.Mŷm bi.

Flejible cofa. Yyapi piû . Ypoatay mbae.Oycapá

Flauta tocar. Ayopi'mŷmbi.

apá aguiycí. Flemas. Tendi guaçú.Ten

Flautero que las toca . Mỹmbi picára. Flecha.Hui.

di apita yi. Flematico . Caracatú . He-

Flecha con boton a la pun-

Fletar nauio. i garatá gua-

ta. Mbiguâ. Guirá apîa. Flechada cofa.Huibó .

çú pe che reroi gaçaha-

có mbegué .

gua ahepibeeyyarupe .

Flechada cofa mucho . Hui atíaíbae .

Flete. Yeeroigaça ucá ha-

Flechar el arco. Aguirapá

Flocadura.Ambopí. Flocadura hazer.Mbae âm

pirá. Añoño hui guirapá çama rí . Amboquỹpå guirapá. Flechar. Anybo. Aporoỹbő Flecharfe fin herirfe.

Oro

yo abi.Oroyo apícef. Flechero,certero . Abá puâ catú.Poro bo hára. Flechero, dueño de flechas . Huibiyâra. Flechero que las haze . Hui apohára. Hui mỏngĩ hára. Flechero que tira fin acertar. Poroabihára. Poro apí eỹ hára. Flejible;vt ropa, &c.Hüü. Ao oputu cárâmô hậu mỹ .

guê repi.

bopi ayapó . Flocadura poner . Yaâmbo pi amof.Amongi . Ambo yâ. Amo ambopí . Flor.ibou . Florecer el campo. Y poti nv.nu onêmзiboti. Florecer en virtud. Y poti rv cherecó .

Hobi catú

cherecó .

Flores componer. Aiboti môngi. Amboguâ ïboti. Amongi iboti. Flores en guirnalda. iboti paraguâ. ra.

boti pembi-

Flores en ramillete, i boti mana. ĭboti mämâmbi.

Flo-

F. ante L

Florefta . ïboti tiba . iboti rendá .. Florida cofa. Mbae ypoti tiba.Ypoti renoî hába . Florida edad de moço.Cu-

7

F. ante O..

Fogueado.Hapipira . Foguear . Ahapi.bo . Follaje de fuego. Tatá ru gûe. Follaje de rio , lo que queda en el remanfo.i ti aru

nimbuçúrecó ângâtura. Cunimbuçu há recópo râng.. Flota.i garatá etá. Heiiygaratá. Floxa cofa no apretada.

Cué.Cata.Coçó coçog. Coto cotó.Ruí... Floxa eftar la carga . Ocué.. Floxamente con pereza . ñâ tey hápe ..

rú.itipit á.Arurû . Fomentar.Ambo ori. Eomes del pecado. Angaipa rapó. Angaipa rengîhá Anga ipá cicuê . Fontana.quâra.i búra. Forastero . Mâmô éguâra. Mamo guâraé. ĭti épe guâra. Forçar doncella . Amombu.Amombochi . Ambo-

Floxa perfona . Aqui. Ca-rarú.Membeg .

quâ. Amboçorog ( He .

Floxedad.nitey..

memboaçipe)

Flucco.Vè flccadura ..

Forçar a que fe haga por fuerça algo.Hemvmboa Fluxo de fangre.Tuguiqui ..

Fluxo de fangre tener. Tuguiqui aipo rará. Anof Arecò.Cherugui qui..

F. ante . O ..

çipe. Ayapo ucá. Forçarle , hazerle confentir. Aypotarncá ypotarey pei yepé.Aypota rucá hemimboaçipe. Forcejar con otro.Chepira

Fofo.Huv.1.. Fogon. Tataupá. Tatarpi.

quả ychupe.Ayepibuhei ti potábo.l . Anemoayi.

Fogofo colerico. Taibaí .

Forcejar faltando. Apó che

Hecó aibibí. Quapapî papí.Hecó acubo.

piata hápe . Añêmo aỹt gui pőbo.

For-

8

F.

ante

F.

O.

Forçofamente.Y.4.• Forçudo.Abá pirata . Ta

ante

0.

nő.Anemeno. Y nangaipá cheri. Obi cherché. Cherereco.

ta.Ypopýrâquâbae . Forjar , o fingir mentira.

Fornicaria muger . ñêëmëno

Amoyngatú yâ púra.Amopoatângatu. Ambo

tequâra. Abá potahára.

ibí catú nee yapû. Am .

Fornicario varon.Morenon

boyoá yapú. Forma medida . Hâingába .

dé . Moreno çé. Câiñậ rí tequâra.

Forma medida de cuerpo.

Fornido . Heteguaçu Ypo-

içáyâ. Forma . Hecó. nemoñângâ guê. Formada cofa .

Guecora

oguenoïbae. Formador , hazedor . Moningára . Formar. Amoña.

çé . ñêmênondé . Abá rí

guaçú.içaguaçu. Fortaleza hazer. Aibirá mona.Aibirá pembi må ña. Fortaleza ,virtud. Angapia ta. Fortalecer algo.

Ahecó

ipi môña.Ahecó râmee. Áhecóipiry. Fornicacion.Meno.Morenongába.Cfina rehébicá. Herecó haguê. Ymoângaipá hague . Fornicaciou de muger. ne mênôngába . Cheríbica gué.Chererecó hagûe.

Aypita

çóg.Amåten. Fortuna buena. Tecópo rang. Tecó ayeaé rehé guara.Mara aguiyeí. Fortuna mala , infortunio. - Tecó aú. Tecó måne. Tecé pane. Märândaí guê. Fortunà fuceder.Mâra ou ri chébe .

Fornicar . Aporeno .Aymeno. Aymềá.

Abi hecé.

F.

ante

R.

Arecó cuña. Aycó hecê. Che angaipá hecé. Fornicar la muger.Cheme-

Fragofo camino

de pie-

dras.Pe ytatiba. Fra-

Fante Ri

F. ante R.

Fragua.Tatá peyuhá. Qua repotiapohába. Frailes . Paiy yapiteruçú .

Freir.Ambochiriri. Frenefi.Tarobá . Aracany.

Y yaça guebae. Franca, o liberalméte . Ha .

Frenetico loco.Tarobá . Frenillo de la lengua. Ape cûça.

mbápe. Poi catú hápe.

Freno. Cabayu yurupi pia. Cumbi cába .

Poyaycatú hápe .

Freno poner. Acabayu yu

catey ey hápe. Póti bey

Franco liberal. Ypoyaibae. Abá acatey ey. Poti bey yâra.Ypof catúbae. Franco prodigo.Mbac mômbuca hára.

rupipîa mof Frente de perfona.Cibá. Frente frontera.Tobaî. Te tobapi.

Francolin.Vrú .

Frente,haz. Tetobapi.Tobá.

Frangollo de maiz.Myndó curé.Pindocuré.

Frequentar . Ahapecog.Yo cue yocûe .Yoapiapiahá.

Franja.Muçura popć. Fráqueza. Mboyaîtáb cté . Mengey cí hába . Poti bey mbába . Poi catuhába. Mombucá hápe. Mbas mêê eí . Freçada. Acoyâba. Tirú obeecharári guâra. Fregar enjaguando .

Ayo-

Coícoí ahá. ahá .

Yebi yebi

Frefca coſa, nueua,no añeż ja.ibi. 3 . Frefco pefcado.Piraibi. Fresco reciente pan . Mbu yapé acú.Mbuyapé apiû . Freſcura de arboleda.Caas - gui roi sangatú .

-het yquiticá. Aipichi y heita..

Frefcura del viejo, lozanía .

Fregar limpiando. Ayohi. Aiquiti.

Frefcura en el cuerpo . Pí roi.

Fregar los ojos. quiti.

Ayeeçá

Fregar refregar. Ay quiti.

Y yibibité.

Friamente. Roïhápe. Ro çambapeí. Frio.Roi.

b

Frio

10

F.

ante

R.

Frio de calentura. Caraçi. Canûndu roi. Frio de calétura tener.Che caraçi . arecó..

Canundú ririi

F. Tante

R.

Frutificar la tierra.ibi omo ñângatú mbać . ibi omo nemốnângatu . Frutificar los arboles . One mboacatú ibirá.

Frio tener.Cheroi.

Fruto.A : 2 . Fruto tener . íá.

Frio tiempo.ára roi.

Frutos de la tierra . ibi re

Frio hazer Roi eí.

Frios , y caléturas . Caraçi. Frifa .Aoatirá Ao abiyû.

my monêmona.ibi remý

Frifoles.Cumândá..

boa qui ruçu catú.

mboori catú.ibi remŷm-

Frita cofa. Ymbochiriripi ra.

Frutos gozar.ibi remŷ mone mona rehê ayecohu.

Friuola cofa . Mbae angàú. Mbae aû aú.

ibipóayporu catû . Frutuofo arbol. ibirá íábae.

Frontal.Altar ao. Frontalera. Altar aocībacuê.Las caidas . Altar yibá cuê . Frontera de enemigos . Tetobapi. Hobai. Mboro . baytabamo yaicó. Oño-

Fruncir.Aypichá.Ay mom bi.Ambochaf Francir la boca fruta, &c. • Cheyuru mombi Ibá. Chemayurumombi.Che mboyuruté.Checû mbo-

añályaicő. Fruftrarfe el intento, oef perança. Cheñemboca-

Fruncir los labios no hazić do cafo, & c. Cherembe-

ri.Chenêmboçacoíndoa

chó Cherembechorí, pucherito de niño ,

catuí, Chenembo çacoi

Fruncitfe. Onemombi. Y

coí hagué chebe ndipo

hague one morânguete Fruta.iba. Fruta fuerade tiempo.Ari bá.

chat. Onem&chaf Onynyi. Fruncirfe de viejo . Cherobá pirey . Che pinny nyi. Antpoba F.

F.

ante

F.

ante

V.

F.

V.

ante

V.

11:

pé. Ndoa catuy cheñea Haye hayê ae.Andeique iqué.Atibibi ri aë.

Fuego . Tatá. Fuego hazer. Ayatapf.Am boyepotáratá. Fuego façar, Anôhêtatá.

Fuera de fi eftar el enfer

Fuelles ,Tatá peyuhába. Fuelles fonar. Ayopi tata

Fuerça.Mỹâta.Pỹată. Tâta.2 .

peyuhá.Aypeyu tata pe-

Fuerça de fruta,gente ,&c . Teté.

yuha pipe . Amopĭtú tatá peyuhá.

mo. Ndiyaquaá bi tacă-bó .

Fuerte perfona. Tâtabac.

burá. i

Yi. Ypi atângatú bac . Mbaracté.Haibaíbać .

Fuente clara. quartpi eça cảng . Fuente en el cuerpo. Açe aí mbeû cêmbába .

Fuerte valerofo.Cuimbać . Quireỹmbá. Mbaraeté

Fuente que corre fiempre. Yciritapiá.i ripambac.

Fuertemente.Piata . Ti. Fulano, ola.Ah.Chi .Ti.

Fuente.

quara.

quaripi. i riapi.

Ndatipábae ruguâî . Opig ymbac. Fuera de cafa. Ogrocápe . Fuera, parte exterior. Ócá. Fuera de mi quedè . Cheangeyme che ruî.

Chere

guitúpa. Na cheangi guî túpa . Fuera de propofito. Ndoa catuî.A.8 . Cuaçá. Yiq . Hayê. Fuera de propofito lo di xo. Chene cuaca ychu-

catu.Y poitábae . Marate quâ reté.

Funda de algo Rĭrú.uba, Fundador . nypуringára. Apohára. Hecó ypi moy hára. Tecó mang ipiru hára. Fundamento , o cimiento. Og nypуrungá ba. Hapó.Og ipi. Fundar pueblo. Atá môña. Fundida cofa .Ymbociripi ra. Fundir metal.Amboçiri. Furia enojo . nëmaỹrë, nëb2 mo,

12

E.

ante V.

G. ante A...

moyro yeaceî. Furia,locura.nemoỹro mârâ aí. Furiofamente.Mârândápe .

Furiofo, ayrado . Onemoy2 ro yeaceíbae . Onemoyroaíbae. Oyerecópochi bae . Furiofo, enojadizo. Mârâ. çé. Mirandé . nemoyro yerecó âtacébae , Furiofo a tiempos , lunatico.Y yara quaa pav pav. Amome yyaraquaa . Omoepiça pуcäböte oara quaa .

Galan. Hê.n.6 . Catupiti. Oyeguagbae . Ypepocatú bae.Abá aoporằng nêm boçcé . Galanamente . Morängete hápe. Galan andar . Añemboye guag guitecóbo.Anemondé catupiri.

Anembo

pepó catú . Añembo qui aorehé.Anemboé guitecobo.V.Hé.6 . Galan bien tallado . Abáte té angåtura.Hete catupi ri. Galan el mancebo. Agua-

Futura cofa. Mbae ramâ. Oubaêrama. Futura cofa que es, y no ha • de fer defpues . Mbae cuêrama.

çá... Galan entonado, fanfarrõ. Abata cuchí . Oñembo-

çeébae. Gala perfona en traje .Abá onemondé angatur .

G. ante A

Galan ponerfe.Anembole-

guag. Gaçapo.Tapiiti . Gaita.Mýmbi .

Galapago de tierra, Tare-

Gaitero.Mýmbipicára .

Galapago de agua. Garumbê .

Gafo .Y yapábae. Abá apá bae. Gajo . Tacang.Hari. Gajo de vbas.Vbá racang . Vbá rari.

cayeá. Chuć .

Galardon. Poroepi . Hepibee. Galardonador . Poropoepi cára.Hepibe@ngara. Ga-

G.

ante A

G.

Galardonar.Aypoepi. Ahe pibee. Galgo.Yaguaruçu.

Gallillo de la gargáta. Ape

ante

A.

13

:. mimba oa pytamo. Yñapyta oynamỹmbába . Ganado guardar . Amym báraaro,Ahaaro.mo.

cugf. Apecí atf. Gallina , Vruguaçú..

Ganado herrar . Aha . Aha

Gallinazo. Vrubua pine. Vrubú tf.

Ganado repaftar. Amongarú mbae mimbá . Ambae

Gallinero. Vruguaçu ro-

mĭmbá môngarú . Ganancia.Cane.bó . Hepi.

Pi mbae mimba .

cai. Vruguaçu coti

Mbaé rumo.

Gallo.Vruguaçu cuimbaë. Gamitar del venado.Piop. Gana . Potá.Ce. Aé . Acá-

Ganar,adquirir. Ayrimo. Anemombać.

tuâ .Y abi , Heguê . Gana de comer. Carugé .

Ganar al juego. Añêmombae nemo çaraitápe.Am

Checaru aecatú. Checa .

boaguiye. Ayambae ñê-

rú hegue catú .. Gana tener de beuer . Aiu hei.

-mboçaraitápe.. Ganar la voluntad . Amboa catuâ cherché.

Gana tener de orinar. Che tiahil.

Ganar meritos . Añêmômbaebó cherecó mârânga-

Gana tener de proueerfe.

Ganar honra,o fama . Aba-

Cherepotiahii. Gana tengo de comer.Che-caruçé.Che nêmbiahïî. Gana tengo de ir . Cheho çê. Cheheguê. Ganadero paftor.Mbac mi mba rerequâra. Ganadero , fenor de ganado.Mimbabiyâra.

túrché.

! O

Ganado enmanadas.Mbae

he chererâ quângatú râ mbupė. Ganar por la mano. Aheno Andeá Gancho.Tyâî. Gangofo. Aba haha . Abá

oapi yngûa rupí něčngára.Oncéembebae . Gangofa hablar .

Cheapii nguâ

14

G.

ante

A

G. ante A.

ngita rufi añĉe . Anel ho ho.Anee embê . Che neê

Garguero por defuera , Yuribi .

embê.

Garlito, o nafa Yequeá.Ye

Ganfo, pato.Ypeg Guarým bé ...

quei. Garua, Amandaibí.

Gañan.ibitibicoytára.ibi

Garuar.Amandaibi eí. Hai bi.

ribicoi rehe yeporu ucábae.

Garra echar. Ahaubá. Aypi

Ganir el perro Yaguâ oco . roto.c

cihaubá bo . Chepó ycha herecóbo .

Ganir hablando. Acôtörő

Garrapata. Yatebu . Yatebútf.

guin engi. Garañon cauallo . Cabayu porenondé . Garabato.Tỹâî. Garça blanca, Guïratí. Garça pardifca. Mbaguafi.

Garçota pluma. Mbaguarí ague. Gargajcar. Che uú, Annỹbv. Gargajo. Tendi guaçú . úû . Garganta , Aiura . Garganta del pie..TetymaScuá yurf Cupi cúá nurf. Gargantilla. Yurichiara . Mboĭpé. Gargaritmo. Yació reitába. Gargarizar .Ayeyaciohei. Garguero Vacio.Yaçeó.

Garrapata chiquita . Picuff: Garrocha.My.Toro cutu cába. Apihába . Garrotazos darЛAnŝpỹ rî pa. Aynupaibira pipe . Garrote.ibirababag.ibirá âcâmbagu.ibirá . Gafpachos . Caguŷhainandi rehebé mbuyapé ytifi råmbira. Gafpachos hazer. Aytipi ro mbuyapé canguyhaî nandi rehebé abé. Gaftada coſa,acabada, rota. Mbac ymombápiré. Gaftador Mbae mombucahára.Ypoyaîtare të . M-bae meengi hára. Gaftar. Amongi. Bo ayarog.Ca.

Gaf

G.

ante

A

G.

Gaftar defperdiciado. Amo mbucá.Bo .

antè

15

E.

tembíuqua pába.

G

Gaftarlo todo. Amongĭpá .

ante

E.

Amandi gueri racó chembac .

Gemir.Apushë.M8 . Gente.Mbiá. Gentilhombre . Abá ângârâ

Gaftar palo,&c.ázia la pun-

ra.Abaeté angåtura. A-

Amombá. Amôndigue.

bá catupiri.

ta.Ayapirog. Gaftar poco a poco. Ayarog mbegue. Che pobí

Gentil,noChriftiano.Chrif

pobí y yaróca.Aycaihu-

pirâmö ymbae. Gentilidad.Mbiaé Chriftia : no ŷmbae eit.

Gaftarfe algo.Oyeyarog " .

tiano - oicoỹmbać .Y yea-

"

Geftos.Tobáměgua . Gatear Apony. Opobo aaGeftos hazer.Cherobá metá. Gatear fubiendo con arco > gua môgua. de cañas , &c. Cuáçã re-

G. ante

hé ayeupí. Gatear fubiendo có trauas.

Mbicoi pipé aycupí. Gato.Mbaracaya . Gato montés. Mbaracaya

I..

Giba,corcoba.Atucupé candi.Cândú . Atucupé ye-

aibi.

caapeguara . Gauia de nauio.Patagui ru

Gibofo.Abá yeibf. Abá atu cupę ati.Candí.

çú. Gauilan. Quiri quirí. Ta-

Gigante. Abá pucuaí. Abá

guató.Taguatoyû. Gauiota auc. Guirati. Oya-

içá pucu eteí.

G. ante

Li

·yâ. Gaznate.

Yaçio.

Yace6

quio. Gaznate tragadero. Yiribí

Gloria. Toribeté apirey. Gloria dar. Toribété apt rey amee.

Glo "

16

G.Fanter L.

Gloria eterna tener . Tori beté apirey arecó . Ayecohú toribaibape guara

G.AantersOD

Gozarfe del mal ageno. Cherori cherapi chára .recó mara rébé . Ambo

au cherapi chára récó ca rí.Apitey areco.1.Anof. Gloria vana. Tori tei anti . Añêmo acateỹ . Anegau. Aú. Toriter . Tori mboyeyaî cherapichá re

yapú .Yerobia ter. Toribaú porângú .

- có caturehé . Gozofa, o alegremente.To

Gloriarfe como quiera. A yerobiarí Gloriarfe.vanamente.Aye-

1 ripape. Gozofo eftar . Cherori guy

robiâtef.Che rori poran gutef.

cherché. Cherorihába rí

-tena. Chepia ori oacatu

ayecohú guŷtena.

Gloriofamente. Torioete hápe Yeróbia hápe.

Golfo de mar.Para apité. Golondrina.Mbiyuí .

Gloriofo Toribeté reheye cohuhára . Toribete re-

Golofina. Caruçé ceraire -có. Caruai écó. Carual

requâca . Tupi ri yecohú

céporara recó. Caruay

pára apircy. Gloton. narý ocot. Caruaí. Y carú boetê..

Gololinar.Acaru caru.Aca

araçá.

. Nache rú çeraid.Teftef

Glotonerias. Caruaí aí ecoyuru cueraî guicáruâbo. hába. Na checarú apiri . Golofo ,Abacarù.carú.Ca

MAG...panted Q.

Gozar lo defeado.Cherem bi ech gau rehé ayecohú. Anofcherembi echa-

! gaú. Gozatie. Cherori. Añêmboori.Ayerobiâ .

rú aíbae. Y yuru cuerati -mbae ocáruabo .. Ocaru apirỹmbae . Mbae re rebiçć . Queendă bucutef caruai araya . Golofo fer. Checarú carú Checarú cé. Ndacheyu ru cuerat mbae guabo, Gal-

G.

ante

O,

Golpe. Api haguera . P.3 . Qua..Tu.6.Po.n, 1 .

G.

antè

O.

17

Gorrion, Hábia. Gorron , Oiquie tey bae cả

Golpear . Anapy rupa,

ruâbo, naembêpe hupta.

Golpear de martillo.Aqua .8 Gota coral , Mano mâno . Gota de agua.i aŷî. repoti núpa. Golpear punçando fin herir.Ayapí.

Gota de agua lluuia, Amân diqui ' aỹî.

Golpes darfe en los pechos. Airara che potiá,

Gota de las manos . Mbocaruguâ.Po rurá.

Ayepotiá núpa. Goma de arbol. ĭ çï. ibira ig . Goma echar . Y yaïcipopó .

Gorda cofa enmedio , y al eftremo delgada , Mbu. ruzê.Pururé. Gorda cofa, grueſſa. Ank. Anâmbuçû. Heté gua çû.

?

Gota de los pies , Př ru: ú. Pi caruguâ. Gota no dexar. Nambo y Piquiri. Gotear.Otiqui . Gotear hazer.Amôndiqui. Gotera. Tiqui réra. Tiqui haguê. Goterofa caſa. eí.

Ogotiqui

Gorda cofa;vt, carne, Apitû âî. Apó. Quirá.

Gotofo.Y pi rurubae. Gouernador , Capita gua

Gordo ,que reluze . Chepi-

çú.Capitânduçû . Gouernalle. I garatá cocâba.

chiri.Yquirá rendipu . Gorgojo dar, Ytinguaá. Y quimbú Gorgojo. Tygûaá. Guara ›

Gouernar. Ayoquaî. Aporoquai.

týmbû. Quimbû . Tymbú .

Gouernar balfa,canoa, & c. Ayocog igaropĭtá.

Gorgojado maiz , trigo, &c.Peti. 1. Quimbú re-

Gouernare , faberfe valer bien. Ayerecó quaa ça-

mbiucuê.



Gorjear.an€môngoi.coí... C

l 18

‫میں‬ SªØ. S. ? G.

ante

G.

R.

G. ante R.

quaâbae . Y yïçá ca quaá bae.

Gracia de Dios . Tüpå ñandéraïhúba . Gracia donayre.

2121 nee

arfandába.neê porânguhá .

Gracias , agradecimiento . Poroepicába . Gracias dar. Aypoepi . Ca. Graciofamente . Aruânda-

Grande ancho. Guaçu. Grande bien , o vetura.Che póporângabeté . Ayeca

Meguâ.

Apiraí. Gracia en el hablar .

ante R.

tû aé guâra mbae. Grandeza . Tubichahá. Grandeza de edad.Caquaa

guera .. Grande daño. Mbae aibeté.Mbacaí.Mârâ mârângatú eté . Märä aîbetei mbae..

Grande de ancho y corto . peí. Graciofaméte trifcar. Che ' Ypi guaçu atú.Apyti âî. megua arů åndápc. Graciofo entrifcar. nee mê

Grande de diftancia. Y pucú catú.Mombi rỉhá.

guâ rerequâra. Abá mê-

Grande de edad. Ocaquaa catubae.

gua .Ymegüâbae. Gradas.Yeupiháraçapába. Grados de parentefco. no ânârecóhá . Grajos.Catf

Grande en cantidad y calidad . Mateté . Matu eté. Nandetei.Guaçú.Tubichá.

Grama.Capij pony.

Grade hazerfe, crecer. Aca

Grana color. Mbae pỹta canduá .

quaa . Añëmbo vbíchá . Grande mal, o maldad . Mâ-

Granadilla Mburucuya: Granado maiz, otrigo.Ha fingatú abatí. Granar.Hayiramo. Granças de maiz.Cure Grande adulto. Abá oca-

rândequâ buçu.Angaipá matetê . Grandemente .

Nandeteí

hápe. Grandifsimo. Tubichabeté.Où etcí.

Gran-

ja bilkas . G.

ante R.

G.

ante R.

19

Grador.Tubicháhába.Tu-

Graznar aues . Guirá oneê .

bichá, Granero de maiz , Abati co

Greda.ibi apômo. Tobati naet apomő.

ti. Abati ayirirú . Abati

Greñas . Abeba guaçú . áye po oi.Acângapererá .

róga, Grangear.Anemv.ngâ.m8. Grangero.Abá nem hári-

.Greñas tener . Che abebá

Graniçar. Amândaû y ári .

Grietofo.Obobogbae . Oy

guaçú. Grietas.Bobog.Yâyâ.]

Graniçar gordo. Amandau

âyâbae. Grillo Yquiyu .

uçú á. Amôndaûayî uçu á. Graniçar menudo . Amåndaû piî.

Grillos poner.Aytacu pâ nông.1 mới

Graniço. Amandaû .

Grillos prifion. Ytacupyçã.

Grano.Pya.Mýâ.A.2. Grano de arena.ibi cuý týra yî.

Grillos quitar. Aytacu pỹçâ mboí.

Grano del roftro.a.2.aa, 1 , Grano de trigo Haỹî.

Grita . Tâçë.Tâçê mâ . ça-

Grafa. Quirá,

Gritar. Cherace.mo.Aça pucai. Ta .

pucal.

Grafa tener, y eftar gordo . Yquirá. Grafiento.Abá quirabú . Gratificar.Aypoepi.Ca.

Gritar llamando.Açapucai hênoînâ .

S Gritar mucho,

Gratitud.Pora epicába. Grato hombre.Abápo.epi catuçê. Grauedad, Yepoi hu bucá hába, Pohii.n moỹtara. Graue hombre . Pohii . Yepoihu bucábae .One måytarobac

Açapuca

porará.Aça pucapucai. Gritos crueles dan los cádenados . Nda etei ete y yiribi rapopé oçapuraita aña rêtame guâra. Grofera cofa.Ana. Ypoat Ypoguaçuai. Poaymbé . Grofero de palabras.neey naC2

G.

20

G.

R.

ante

ñârâney yåra . Groffor de palo , hebra . Po.2 . Groffura cofa de Sabado. çoó piacuê. çoó apiré.

ante

V

gaipá imeģ . Guardar a otro defendien do. Aypicyro.Ahepi. Guardame mi parte. Cherehe y e amoerecó . Guardar. Ahârő .

çoo picuê.çoo ayurê. Grueffa eftar la fruta. Y a

Guardar demafiado . Che

guaçu. Gruñidor.neênguruçé.

racatey.Chepoti . Guardar en fu lugar . Añô

Grunir. Añêêngurú .Anee

nongatú henda guêpe.

ngurú ngurú. Grunir animales.Haîmbú.

Guardar la palabra. Amboaye chenee. Ambopó.

ante

Guardar refpeto.Aypothû catú.

G.

V.

Guardar fecreto . Añonon-

Guacamayo paxaro.Arâ ra ca.Anda puri. Guayabas.Araça . Guayâ. Guante.Mboirú . Porĭrú .

gatú cheremênducuê ra. Cheyurúooçangatú .mbae mombeú eỹmo. Cheyururi.

Guarda de chacaras , ganado.Harohára.Hárûânâ.

Guardarſe. Añë arö.Añeâ .

Rerequara. Mbae ri porerequâra. Guarda, dize el varon.âta.

Guardarfe del golpe . Ams

Hayâ. Guarda,dize la muger.Andéí.

Guarda, ofte , fuera. Tal. Eti.Eriquêrá. Guarda no . Tefe. Tefau ne.Enreg.Na imé, Guarda no peques . Ne an

ngú.

nguâ che apí habanguĉ. Anemoýti. Guardarfe vn poco. Añân

gupiri. Guardia de foldados . Mânândára.Haroha reîî. Guardia hazer.

Amaña.

Aporo årő. Guardian que guarda. Harő hára.i pi.3 . Guar-

G.

ante V.

Guardofo.Y potibí. Hacatey mi Guarecer los ojos del gol-

pe.Ayeçapia . Guarecerfe. Ane pyçyro. ( Heçe .) Guarida . němŷhába.Yepiçyrôtiba . Guarte,dize el varon . ata Hayâ,

Guarte, dize la muger.Andeí,

G.

ante

Guiar al cielo .

V.

21

Aiquaabe

ibagrapê. ibag biâ rupí amoŷngó. Guiar ciego. Aipocog. Guiar encaminar. Apequa bee.Ahápequa bëëngâ. Guiarfe por razon . Tecó hupi ari te quâra ché . Tecó hupiguara ríaycó. Guiarfe por fu parecer. Cheremýmbotara rí te quâra che. Guemymbo

Guerra. Guarŷnf. Mârândecó..Marana. Marâmbotá.

tára rí oycóbae ché . Guixarro .Yta cua . Guinar del ojo. A çapỹ mî

Guerta el lugar.Mu âmbába.

ychupé. Guinar la barca, & c . obag .

Guerrear.Aguarýnf .Ama

opia ygaratá. Guinar fe del ojo vno a o

randecó .Amârâná .Ama râmbotá. Guerrero.

Guarinf hára ..

Märandequâra . Mârâm bota hára.. Guia de camino.Tendotá-

tro . Oyoçapy mioyou. pê.. Guirnalda de flores . ĭboti paraguá. iboti pembi iboti pembinčama.

ra . Péqua beêngára. Guia de dança.Yeroqui ib..

Guirnalda hazer.Ambo pa raguâ boti .Amonể âma

Guia el delantero .. Apirichuâra.

iboti. Amopêmbi ymỏ neamanamo.

Guiar.Ayco tendotáramo.. Ahá tendotá ramo. Apequabeĉ guihóbo tenondê .

Guifado.Yiquici. Guifado quemar.Ambopiché yiquici. Guifado faber a quemado.

Ypi-

G. ante V

22

Ypiché chébe.

G. ante V.

Taquaraçog.

Guifar con fazon. Ambo af hó catú í úpĭra.Amổ tỹâ

Gufano grande . Mârândobá.

rôngatú .Amoengatu . Guifar de comer . Añêmbia

Gufano que fe cria en las

biqui. A yapo tembiú . Guitarra,y todo inftrumé , to.Mbaracá ..

Gufanera.

Gula.Caruaí ai.caruaí etê . Gueca cofa. Yyapepúbae .

Gufanillos que nada fobre

ê.12.ybyî. Gueco de la cofa.Pi quiragui. Gueco vanagloriofo. Aba yerobia ter. Onembo . gui. Guecó aú aúbae . Gueuo de gallina.Vrugua çú rupiá. Guerfano .Tŷ rey. Guerfano echado a la puer

carnes V.Vra, Taçog quâra .

Taçog requába, Gufaniento.Haçogbae.

la tez delagua. ĭbinda yaî. Guftar con la boca , efperimentar , prouar . Ahaa. Ngå . Guftar de lo que otro ha ze.Amô morâng . Amôáruâ .

Guftar de q fe coma. Mbae ú amo morâng . árûa tembiú .

Amô

ta.Mýtang heitipira. Guerto.Mbae roqui rocal .

Gufto dar.Ahapia.Amboa yê.Amoára.

Guefped el hospedado . Y mimbita pira . Heroi-

Guftofa comida. i upi het.

quie pira.

íu piheca tu. Yupi he bảng .

Guefped el que hofpeda. Y mombitáhára.

Gufto , defeo, voluntad. î abi.

Gufano.Taçog.i çog. Gufano colorado. Tataura.

Gufto fentido.

Gufano de palos . Yaratitá .

Yepeabaçog . iba

pitangibaçog. Mbucú.

Mbae reë

andupába. Hê ândupába.

Guftofo hombre , y cofas. Heë. H.

H.

ante

A.

Hablar algo larguillo .

Hablar bien pronunciado.

Haha,del que fe rie . Hahá. La muger. Heheî. Habla.nee.

Amboyequaa catú chenee.Anee ier á îerá catú. Hablar burlandofe .

Hablar. Anee. Guineenga .

Ante

poraibí. Porangú . Apirai.Porí.

Hablar a otro. Amongetá.. Hablar adulando. Anee ca-

A-

nee anangatú. 1. Pacuf catu .

Habas de la tierra. Cumân dá.

2.3

Hi ante A.

H. ante A.

Hablar con boato. Añeen-

racatú.

guçu Aneembuçú. Añëë . yuruguaçu. Chenee oo catû.

Hablar al alma , mouerla.. Anatôi fanga chenee pi pĉ. Amôñera. Amboa-

Hablar có dificultad . Añëë

qui íângâ chenee pipe. Hablar alto. Aneêmbucú .

açipei.Haci chenee. Hablar confufo , o efcuro .

Ancengâta.

Y yabaíhápe añêë . Ndof

Hablar a propofito. Hupí anee. Ndatateî, chencë.

vequaábi chene . Anee umbi umbi nötë.

Ndoacatú eỹ mí chenee. Mara cheé nañêè tatei

Hablar congraciandofe. A-

mi .. Hablar afperamente.Anee ngaci.Añeengat . Hablar a fu prouecho . Gui

yeupé guaramać anee. Hablar a vezes.Oroyopỹrû oro ñềêngâ. Amo amambee oroñêèngâ. Hablar a vezes cortando el hilo.Aneê çando çandog .

nee mêguâ aubí .

Añêë

• apiraí. Ambo oribí gui neêmêgûâmo. Hablar confideradamente. Anee enondeá. Ayeapi. Cacá catú mar che ê guama. Ayeçarecó catú rânge chenee nânondé . Aneandú catú cheñêè ra mârí. Añeâ mbobe:

chenee y > 1 ...

Hablar contra alguno: Che

nee-

24

H.

ante

A

neengai ychupé .1.Heçe . Marmarktef gui yâbó-

H.

ante

A

Hablar eleganteméte. Aidd

heęć . Hablar cofas de trifca, o ri-

porẳng. An ngarupfri. Anes yeracatú, Anee can dea catû . Anềé angâturâ

fa. Añêè mêgûï,Añêë api raí.

mbeté, Hablar enojado.Guâtâmôi

Hablar cofas dificultofas.

anet. nee guatamor guâ arecó. Gui nemorőhá.

Mbac y yabai ać. i Hablar cofas diverfas . Aáĉe yoparápárá. Hablar chifmes. Cherêmôguinèngâ. Che tacuchí.Cumbai.Yapú . Hablar dando enfado . Am-

pe ane . Chereçapicâng naf. Cherobá abaeté.1. Mårande é añè?, Hablar en fecreto al oido. Arobobog,

roebobog.

Mbeguê. Y yapiçá robá

boguerai gui neengâ.A-

aríañêê. Yyapiçá roba

nee ymbogueraî ta. Hablar de Dios . Ayabiqui

piy me anee.Y yapiça ro

Tupa recó gui nenga . Anee Tupi neê mombe-

Hablar entredientes .An e ngurú . Anee che apecu • nguipe . Ante bacỡ bôcô-

guâbo. Anee Tupa recó rendú ucábo. Hablar desbaratadamente . Aacetate. Anëë yo pa• rá.Mârâ tefgui néêngâ,

Teytefanee. Hablar deshoneftamente, Aneeabaeté.. Hablar de fu proprio motu. Ancêngei . Cheací a. nee. Hablar defvergonçadaméte.Tyeyme anĉe.

ba piri anee,

ng. Cheyurú pipė añêë. Hablar entre fi. Anemonge taê. Ayepiá môngetá. 4nembo aibú mbeguê. Hablar entre fi meneando los labios. Che yurúcarú gui ne ngâ. Hablar entre fueños . Cheque fee . Che quêrâmo anee. Hablar fuera de propofito. Anectatei. Che neè taté,

M5

H. ante A

1:

H.

ante A.

25:

Mârândee chenee. Ati.

Hablar muchos .

bibiri chenee. Hayê ha-

yoá.Oroccí . Hablar muchos confufamé

yê añêè. Hablar libremente. Añeên

Oronee

te.Oyoguerobobog. Oaf

gi. Nachenee poihubi ychupé. Y poihubey me

bú mbiá oquâpa. Orearbú .

an . Na chente poquihi yet. Na chence porangui

Hablar pafito , ò de efpacio. Ahaubá che neengâ.

gui neenga ychupé. Na che nee pyry ychupé .

Añêè cherebobog hápe.

Hablar lo que fe le viene a

rob

Hablar poco. Anee mýri. Anee atú.Añêè açi .

la boca.Cherembé guârî note añêè. Cheyurú rem

Hablar por otro. Ante he-

bépe no ante. Cheyurupe nemengebae amom-

Hablar prolijamente.Anee porombucuai . Apireỹ. Pigey.Apirey.Noneeya

• beû. Cherembépe ouri bae cue no añeë. Hablarlo todo. Amombeu pá.Añêè mbá. Cheyurú rupí anĉe çururug. Añê he cheyuru rupí guineen

çć.

turf. Ndiyapi ri once. Hablarfe los defavenidos , ñoamotarey oño monge tá catú.Ono ambotá hae y nyro oyoupé onômôn-

ga.Anegu rurugi guì nê engi.Anee cỹ ngatú . Hablar mal de alguno . Ay

getábo . Hablarfe vnos a otros. O-

curá. Ayabiquiaí . Cheવ yuru ai heçé . Cheyuru megia heçć. Hablar manfamente . Anee

Hablar fin confideracion .

mbegue. Añeê ruí.Anee rurú catú.Ance mbïù.

yeapiçacári cheneê gûåmarí. Na ne anducatuf

Hablar mucho . Ane

mbil.

Ante ngetá ngetá.

nee oyoupê .

Ane moanga bey me. Henondea e me anee.A gui yerâmboí aneë. Nda

chenee ramâri . Hablar fin q fe entienda co prefd

26

H.

ante

prefteza. Añee cumbaba getei.

He ante A

A

Anecimopi rýri

Haldas.Cheaóguïra... Haldas regazar.Aypepí.

Hablar foberuiamente . A-

Hallar lo que bufca . Abahê cherembiccá rupė Ayo hú cherembiecá .

nee piata. Na ne aubá hápe ruguay. Anee pirâ-

Hallar lo que perdio Cherémy moaningue rupe

gui neendubu careŷ mó. Hablar fin razō . Ante tef

abahe, Ayohú cheremi mocany nguéra .

ta.Piraquâ. Bi râquâ . Hablar tartamudo . Anee pitá pitá. Che neêngú , Chenee tieti. Hablar tentado para facar

Hallar.Ayohu.Hu.3 . Hallarfe bien en vn lugar.

algo. Añecaracatu gui poroâânga. Anee hâin-

Hallarfe có dificultad. Haçipeiaychú. Ndabiabiá

gi.Ahaa gui nlngâ.

ri. Nda yecohu cohuîau. Hallarfe mal . Ndabiári,

Hacha de cortar , Yiacan

Abiá catú.Ayecchú catú,

Ndayecohucatuî.

guâ. Hachazo dar . Aroqua yi a canguâ heçé . Aquari he-

Hallarfe

sé yf acânguâ pipe . Hado, ventura. Hau, Hau-

:

mejor . Cheagu

ycí piti. Agui ycí ycí aícó . Aguiy ít guiteco . bo.

Halagar con la mano .Aya-

Hallarfe mucho peor el enfermo . Nandetei che-

píchi. Aya beí. Halagueño . Manềmỏ cû-

raçi. Aîbetci cheraçi. Che oge cheraçi.

bé. Haubo

nüü. Halcon. Quirí quirí gua-

Hall rfe no muy bien.Nda bia herarguitecóbo.

çü.Yndayê. Haldada. Cheao pipé cherembi erahacuê.

Hallarfe prefente . Aý nfbo

Haldada lleuar. Cheaó pi

Hallafe bien conmigo . Oye cohû catú cherché ,Obia

pé arahá.

baq.Yyapo haguêpe aye hú.Cherobaq yyapóni.

ca

H.

ante

A.

catu cherché . Hallazgo.Mbachû repi. Hallazgo dar. Yhu hague

H.

ante

A.

27

Haragan .Abá ccó tef. Hecó eí. Hecó el cibae.Hecó eybó .

repi amee. Ahepi beey hu haguê.

Haraganear . Aycoteíguite cóbo . Aicóciciguitecóbo .

Hámago de auejas . Tebó· rá.

Haragan que huye el tra-

Hamaca.ynf. Quihá . Quehá.

bajo. Abá ecó porabiqui poihupára. Mborabiqui

Hambre.ñêmbiahii.

aguine aguyndogbae.Mborabiqui ce rey mbete .

Hambre careftia. Caruaí .

Mborabiquiti y yâcatu

Tiabó.

Ymbae tequare tei.

Hambre comun.Caru aí pâ bé.Caruaíguaçu .

Harè que me fuenes.Orom bo que pohaihú cherché

Habre tener . Che nëmbia-

ne.Ndeq poçais une ché

-hii. nurfarecó . Nfirý aí arecó. Che piáça ýngó. Chebiguaporey aycó. Hambriéto . nembiahiîbó . -ñëmbiahit porara hára. nurirerequâra .

hegui equihiyabo . Harina.Cuí.Hui . Harina cruda.Huí ypi. Harina de maiz toſtado . Hui tf. Harina de mandioca . Hui.

Handrajos . Ao cui gue.He ne.Hepú .

Hui eté. Harina de mandioca có caf

Handrajofo. Ao cui gûe re

cara.Mânýmbé . Harina de mandioca ralla-

requâra. Abá ao çoro rog. Ao hêne rerequâra . Ao hepû oguenofbac. Handrajofo remédado andar. Cheao cui ioó ioó guitecóbo . Hanega medida . Mbae ray traingaba .

da ,o molida.Tipi rati. Harina de mandioca feca al humo. Canarýma huí. Harina de palma que fe come.ibapytangi huí.Mbo cali hui.ibai cuí. harina de pefcado.Pirácuí. Hadz

28

H.

ante

Hante

A

Harina de piñones. Curi · huí. Harina frefca que eftà buHendo.Huí mỹ mỹ Huí apererá. Harina de trigo toftada.Abatt mynfcuí. Harina hazer frefca.Ambo typirati. Ambo huí. Harina moler.Ahuiçog.A. mongur. Harina q fe enjuga al Sol . Quaraçi huí. Harinofo. Y yacuí.Y yacuí bae.

A

ibi haîbae. Harto de agua. iarí y yabi rûbae . Hebe abirú. Hebé apícuaîi rehê . Harto eftar de vino.Che re be abiru câgûî rehć . I. Che pachaî caguy rehê. 1.Cherebe pachai. Harto fuficiente.Ayê.. Hartura.Oçecarú.Aoçete .beata.Tebeata. Tembiu ne mombucáhá, Carucatû. Harrear cauallo. Aynipå. Cabayu.Amondii ymbo

atábó. Amo aquâ cabaHarpa .Mbaracá guaçu. n û. Harpada lengua del paxa yyuha r ro.Của . Harria.Cabayurici.CabaHarpada oreja . Nambí boyu reyi.

bog . Nambi ymbobogi

Harriero.Cabayuriçirere

pira.

quâra. Hafta acullà. Pepebê note .

Harpar , o feñalar en la oreja.Aynâmbi mbobog.

Hafta alli .Cui pebé: Hafta aora. Angbi terí.âng

Hartarfe de agua.Añêmbo abirú irehê. Hartarfe demafiado . Añê-

Hafta aqui.Apenote . Apebé.

moebeatä eté. Añembo pachuri. Anemoitaro. "

Hafta aí.Eupépe nőte .

Hartar a otro. Amoebeta.Ambo abirá .

Harto . Abá ebeat . Chea. birú. Y târő, Pachuril

pebé.

Hafta donde? Mamöpe pâ· ngá? Hafta el cuello. bê.

Oayûbọ

Hal-

}

HA ante A

Hafta el dia del juizio. ára cany mbápebé . Hafta el fin. Y yapipébe . Hafta la cintura, Oatucupê bobe . Hafta las rodillas. Gue nypyámo bé .

H. ante A.

29

Hatear.Añêmoçana.na. Hatear adereçar cargas. Ama aty robohii tába. Hatear empetacando Ambaeña . Aypoñing. Ambae poryâ . Haz,manojo.M.4 .

Hafta los ojos .Gueçábobe. Hafta los pechos. Opotiá7.1.7 bobč. Hafta mi.Chêbebê .

Haz ,ó cara de la cofa. Te requâ. Acátuâ . Y yacatua

Hafta no más. Nandetei bobe.

Hazaña .Qui rey mbápó . Hazañofo hōbre. Abáqui

Hafta quando?

Aracaébe

pá coti amof, ponerlo por el haz.

rey mbá.

pângâné ? Aracaebé catape?

Hazedor.Apohára.Monâ-

Hafta que Dios quiera.T• poypotá porombucû.

Hazedlo, o no lo hagais , Tereyapo eỹ mbé.Tere-

Hafta que yo lo diga.Chey mombeú porombucú. Hafta q yo me muera. Che mano et porombucû. Hafta que , o mientras que

ngára.

yapo yae hera. Hazendofa perfona. Abá oguerecó catú mbae. Po rerequa mbae rí. Hazer. Ayapó . Ngâ.

Amoña,

venga yo. Cherurey porombucú. Cheru porom ! bucú.

Hazer del que come. Aca rú aubí. Acarú carú.

Hafta que tu quieras .Nderemýmbotarâmôbê.

Hazer del q duerme. Aque raubí.

Haftio tener de la comida.

Hazer del fordo. Nañëm-

Amôtyngi che rembiu. Ytyngi che rembiú chébe.Cheayu tembiugui.

bo apiçáîäubí. Hazerle del ojo , llamarle. Gueçapó pibo. Ahenoi . Ha d3

H.

30

ante

Al

Hazer el deuer. Cherecó háca tú rupí ay có. Chereco ambopó. Chenan-garequâba ambopó. Hazer fuego . Ayatapi ,Am boyepotá tatá Hazer , hazer algo, Ayapó

H.

ante

A

Hazer raya , auentajarſe . Aporoquâ. Año quândeté Y ' yaocechê. Hazer verdad una cofa.. Amboayeté. Amboupi catú cheyaguera .

-ucá.

Hazerfe amar. Ayeaihubu cá..

Hazer la cofa de otra ma-

Hazer fe de rogar . Hata ha

inera. Marande

ayapé.

Ayapoé. Hazer la voluntad de otro Abaeremymbotára aya pó.Hemýmbotára ríte quâra che. Ambo ori Ahobaichuar . Hazer lo que no deue.Che recóringuerey rebé aycó.Nacherecó habangue ruguay picó cherecony

tafaycó. Anemo acâteỹ. Opiatamay aycó . Hata hata aycó . Anemboaquí ei guitecóbo.

530

Hazerfe el cabello .

Añe

PfAncapfuca.Aiti guca che a. Hazerfe enfermo , fingien do. Anëmboaçi açiau. Hazerſe eſtimar. Añëmbo yerobia ucá. An mbo-

Hazer malAyapó aí. Ayapopochi.Ayapó megua.

fee ucá. Anembecté ucándo

Hazer mal,dañar, Amoma ra.Amombochi. i

Hazer fele la boca agua . A necunduu tef . Hazerfe inexorable . Nane-

Hazer mal fu oficio.Chere có

rằnguêra

àmỏ rằn

guê. Ayapó pochi che nanga requâba. Cheñân-

mbo apiçâ potári .Ni po rendu potári . Na henda

bei ei aubí, Ayeapiçaquarogaú . Hazerfe odiofo. Añê amo Bopóril.Ndayapoh Hazer mencion. Ahenditarey mbucá . An mbo garequâ banguera name

Ayabiquinond

abacterecó . Chery yaca-

Hi

ante

A.

catuâ rângue amồmbabí . 1.Cheriy yaeringue . Hazer feñas al difsimulo. Anapê cii.Ana cârâî. Hazia.Coți.

H.

ante

E.

31

Hechizos dar.” Aypohangi ú . Heder.Ine.Haó.Ypitiu. Heder achicha . Che raibu. Checânguŷ raibû.

Házia allà. Amongott.

Heder afobaquina . Checa

Házia donde?Mamongoti pa?Marangoti pár

tfCheyiba catf. Hederle la boca. Cheyuru

Hazienda. Mbae.

ne.Cheyuru aybú. Hediondo. Abá ne, Hedor.Ne.

Hazina monto de mieffes. Abatí ati. Abatí mono ombi.Ymboatipi. Hazina monton de leña.

Hediondez. Ynebu. Hedor falir.

Yepea ti.

3 Helecho yerua. Amâmbaî

H. ante E.

77& He aqui . Chapicó. Chapacó. Ehechanicó . Chate-

Amâmbai uçu. Guaycue ndú.

Helo allà ,Cui hecony, Cha

pé , Chapanga . Châră. Chanico ra.

pucu hyny.Cha pépe hecony. Hembra.Cuña.

Hebra de hilo. Ynimbopó.

Heme aqui . Chanicó châ,

Hebra grueffa. Ypoguaçu. Ynimbo poana.

-coche.Hyndó yçóché.

Chapicó chẽ . Chater .

Hebra qualquiera , Pó, 2 . Heme aqui eftoy. Chanicó Hibi tên raycó . Chanicóa . Cha nicó cheruî. Hechizero . Payê. Pañera. Guayapá.Carai.Guayapia yâra. Moriytŷmbi .

Hemisferio. Teçapoatá has bey.

piâ.

Henchir. Amoy nyhê.Am-

Hechizos . Curupai Pohang.Pahangi ú. ou

boobapipó.Amboobapi : ‫مادة‬ api Hen d4

32

Hesante . E.

H. ante E

Henchir arrafando.Ahoba pi pichi, ahobá pi mbo̟-

Mbi oyayâ bae . Obobog bas.

yoya. Henchir hazer . Amoy ny he mbuca.

Heno Capij.. Heno arrácar. Acapij poά.. Acapiíipiog. ,

Henchir hafta que rebofe.

Heno arrancar entrefacan-

Amôadui y mô ý ny h2 . Ingå. Amo y nihề y mônduî ta. Ambo oba pipó y hena.

Henchir,rehenchir.Ahobá , pinong. Ahobá piy.r ú 2 mo.Ahobá pi moynthe. Henchirfe. Anemọ ỹ nỹhề.. Cherynyhé . Hendedura.Bog.Yecá... Hender.Ambobog.

do. Acapij robei bei. Aca piy yohá ipiog pav pav Heno fegar. Acapiíquỹ tf . Herida de efpada . Qui çe pucubo. Quice pucu pi.. pé api chapaguera. Herida de golpe , magullado.Yquâha bóre.Ypoapi . pó umbi yquâhague . Herir dando eftocada. Ay.. cutú.Ayoçog.Ayapij .

Henderie.Obog.

Herir dando golpe . AquaHenderfe vidro, & c.Otiri.rí. Aquâ ( Heçê) i i

Henderſe por muchas partes.Obo obog. Henderfe el maiz toſtan-` dolo. Opororog Héderfe la oreja defgarradofe.Oçorog chenâmbí, Hender fe las manos con grietas.

Chepoyâ

yâ..

Chepobobog, Chepoti rí.

Hendida cofa .Ymbobobo gi pira..bo Hendidos pies . Mbi yaya.

Herir en la cabeça. Ayapi-. chá. Ayapeog. Añâcâ piª T

rog..

Herir mucho por todas par tes. Amboay aí. Amboi : mboí . Herirfe en los pechos. Aye potiá mboĭapú. Ayepotiá núpa. Ayepotia y rå To. Hermanableméte viuir.Oyo ique iramy ngatú oroicó . Norono membo íri

H.

ante E.

íri oyo hugui.

H.

ante

E.

33

Cheçi , hae cheru raï.

Hermana de padre , dize el varon.Cherurayi.

Hermanos de madre.Oyof rupi piata.Tubebae ..

Hermana de parte de madre.Cheçi membi .

Hermanos de padre fola-mente.Ychiebac..

Hermana mayor , dize a la . Hermanos de vn parto. Y oibi ri chuâra. "Ycoîbae. menor.Chequipii . Hermana menor , dize a la mayor.Cherique.. Hermana ,dize el varo.Che reindi. A la menor , Mi ringue.J.Mynf Hermano ,dize la muger al varon.Chequibi. Tapí. Hermano de parte de ma-

Oyopipé onemoñabae . Yopiruâ câmâri guâra. Onaambigua . Hermofa cofa. Porâng. Ca tupiti. Amoaf .: Hermofa cofa de grande. Tubichá mârângatú eté. Oû tecatû . Myry ey mbaé.Nunga rey.

dre.Cheçi membĭ. Hermandad Y oiqueirecó. Hermofamente . MoringaHermandad de mugeres... pe. Catupii hape . Amo Yoique ecó. ay hápe . Angâturamë. Hermano de padre, Hirue bac. Hermano mayor , dize el menor.Cherique i.Che açiguê. Hermanos de leche . Cheç

Hermofear . Amo poring . Ambo catupiti. Amo amo af.

Amo angatüra.

Ambo agui yeí guara f. Hermofear con gracia , y

donayre . Amo árûâ. câmbi guaréra . Cheçica C Hermofearfe . Anemo pombi arí caquaaparé, … râng . Anembo catupiri. Hermanos de padre y ma Anemboagui yei guar Heimo dre.Tubeym bae.Ychie . Y porange. mbae. Cheriquei teê.. Cherú remymonẳng che

té eté. Catupiri etei. Amo aieteetei . Ndatei.ca

çi upe. 1. Cheçi riepe..

túyporang ... Her

$34

· He ante

E. H.

ante .E.

Hermofo de ojos , Chere

i

Herrero, Quarepoti apo gá porâng , ca catui piri . 1 hârai Heçá amo Herrumbre. Quarepoti á Hermofo de roftro. Abá be. obá catupiri perang.Ho Heuilla. Quarepoti api. 7 : bá môi Mboti pába.Mbae apỹi. Mör Hermofura . ângába . Hezes afsiento . Huunguê• Porâng. Catupiri.Amora. Tipi uv. ..Maf Hezes affentarfe . Hun áo Heruir la olla . Opupú yaOñ mboibi'api huunguê . pepo. ‫ יד‬loHezes quitar . Ahufi mboi. Heruir la olla a borbol A ypium bog . Ambo ie cumbeg nes . Ocumb . pi pi huungue. Ayti huẩn -> Opupu eté. guêra . Heruir cofa efpefa. Omêm -r.. beg. Heruir de gufanos . Haçog mỹ mỹ . Herrada para ordeñar.Cambi amyhába . Herrador de beftias.Cabayu pipi temboya hára. Herradura . Cabayu quare✓ poti pipitéra, Herramental para herrar. Gabayu pipi ténôngába , Herramienta , inftrumento. Apohába. Herrar beftias , feñalar. Ahaa .Ahang bona.Ahapĭ .

H.

ante

I.

Hidalguia . Mârângatu hába. Angatura mâ . Tubichahá . Tubichabecó . Hidalgo de buena fangre. Abá angatura. nemona mârângatûbae . Abá rubichá. Hidropefia , Tieguaçu . Pu ngá . ibigfiâ . Hidropico . Abá pungá . Hi eguaçubae.Hebeatf .Y yi bi aí.Hebé aí. Hebé pun gá.

Herreria . Quarepotí apohába .

Hiel.Pia upia . Hierro.Quarepotí

. Hi-

H.

ante I

H.

Higado . Mbiá Piâ. Higo.Ambai á. Higuera. Ambai. -Xeté.

ante

1.3

Hijo de otro padre. Cunûmy ĭbé. Ambai

Hijo fin padre conocido. -15Tnb ymbae. Ndatúbi.

Higuera de infierno .Amba

Tuyequaby mbae . Tnne 1 mýměguâ.

ibuçú. Higuera de la tierra filuef tre.Quapoi. Hija de la muger , o hijo. Membi. Hija del varon.Tayi . Hijo adoptiuo.Tai rangá . Hijo de animal . Hebae rai. Mbae rai.çoo mềmbi.

DAT

Hijo fin padre , huerfano. Tirey. Hijos muchos tener . Che apij cheraireta. che raf,!

Hetá

Hilado .Y pobambira. Hilado,torcido dos vezes . Ymbopo yoĭbi piré.

Hijo deCazique.Mburubi cha rai.

Hilandera . Y nimbo pobah dára.

Hijo del varon.Tai..

Hilandero en el muflo. Ou

Hijo legitimo . irai..:

Mendarë

Hijo natural.Mendarê rey raira. Hijo, o hija, primogenitos de la muger.Che membi ripi. Hijo,palabra amorofa. Ta gf Guaf. Hijo primogenito del varon. Cherai tendotára. Cheraiipi Hijo femejante à fu padre. Gú iubi harey.Ndayabil cherúba .

rehé ypó mombi hára, Hilar.Aypoba. Nga.. Hilar delgado . Aypobapoi. Hilar gordo. Aypcba po guaçuk Hilar lo q era gordo adelgaçandolo. Aypo unga. Aipó çurog. Aypópichi. t Aipó equil. 2 Hilas . Ao rabiyu cue . Ao ribí cúe. Hilas hazet. Aoral ivu eno hê. Ahibi enohë. Ahibí requi 1. Hilera de géte componer . Ahi-

36

H.

ante

I

Abiçirv. Amorcyrv.Am boiçimbi á. Amonê icỹrv Hilera de gente como foldados . Oyopêbe guâra . Hilera de verga , Rieles , Y. tá embó requii tába . Hilo.Ynýmbo.

Hilo de hierro. Ytá embo. Quarepoti embó. Hilo de q algo pende cortarfe . Ogog. Oçandog. Ca. Hilo quebrar .Amɛndog. Hilo quebrar de la procef fion.Ahiçi mondog. Hilos hazer la miel. Hibi hibi ei. Hincapie hazer. AyepitaSog.Ca, Hincar.Ayaticá.Bo, Hincar palos en tierra.Am bo ibi ipi Hincar palo haziendo con el el hoyo.Amboibiçog. Hincar , o clauar la vifta, Ayeeçá atica Ambotiaĵ chereça heçe. Hincarfe, Checutug. Ayecutug Hincarfe de rodillas. Añê

H. sante I.

Hinchaçon.Rurú.çuçú.A rurú A.z. Hinchado eftar en medio;y eftremos no. Ypiteçu.Ypite câmâmbu, Ypite a pungá.Ypite rurú. Hinchado eftar . Chepungá guytena.Che rebeati pitul. Hinchado los carrillos fo plar .Chera tipicamẩm Lú ypeyubo . Hinchar ago . Ambo rurú . Amo pûngâ . Hinchar algo foplando . Ams camâmbû.Amo pungáypeyubo. Hincharfe Chepungá.Che rurú rurú.Cherebeati pi te tui . Ambo ebe atipi tui. Hinojo . Hinojo. Hipando andar.Cheyoyog porará guitecóbo . Hipar . Cheyoyog.Bo . Hipo.Yoyog Hipocrita, Abá ecó yapú . nemo ecó catupiri aubí. nembo ecó echacaba a guiyei angau. Hiftoria.Marândaguè Te . cò imaguaré,

Maräte-

nỹ pĩa eỹi. Añëçỹ. Ngå, qua guera,

Hif

H. ante I

H. ante

Mârândecó

Hiftoriador.

A

quatia hára.

Hiftoriar.Amirandecoqua

37

Hoyo de cofa que eſtà , o eftuto enterrada. Mbae ri

tia . Ayquatiá mârânde-

bi cuê. Tibi cuć . Hoyo.Quâra .

có cuêra. Tecói mandéra amboibiyquatiábo.

Hoyo entierra.ibiquâ. ibi eça quâ.ibi apiçaqua .

ante

H.

O.

Hocadero de puercos . Tayaçú caruhába.

nembo

araytába. ne mov hába. ibi mbobu hati.1 , Mbogur. Hoçada tierra. ibi tayaqu

Hoja,y tener hoja.Hob. Hoja caer.Họ cui.Hoá . Hoja con ramos . Caabó . Caaó. Hoja de maiz . Abatiró. Hoja echar de nueuo. Hoquiramo. Hó brahú . Hojofi cola Hohóbae . Ho catú.

remýmboícuê.Remymo

Hola llamando .V.Ola.

unguê. cuê.

Holgaçan . Abá ecoteî. Hecocí.Heco cybố.

Remýmbo gui

Hocicada dar. Anetŷngá. Anetyog . Ane týmbirog. Hocico.âqûâ. Hocico de puerco.âquâ opř tapé.

t

Or

Holgazan floxo. Abá aqui recó tef Holgada cofa , que fe menea. Cana, Cure. Câtă.

Hocico hazer Cherembe-

Cué.çana. På âmey. Holgarfe alegrarfe.Chero-

chog.Anembechog. Hocico hazer mirando de

.mo pỹ tien gatu , Cheân-

mal ojo.

Hembe chog

gue ça quaraçi hape. Hocicudo. Aquâ mbucubae. Mbae aqua nema. • Heça quaraçi.l.Abaeté , Hogar . Tataupá . Tatapi.

ri. Ayerequa catú . Añê

gatú.

Holgarfe del mal ageno. Cherapichá recóaí rehé cherori. Hecó mârângûe chembo ori Holgarfe eftar contento. Che-

38

H. ante

H. ante O.

O

Che pitu .

Hondura de tierra. ibi pi

Holgura, Tori. Toripába . Teçaŷndába. Yerequâ ba.Angatuhába. Hollar. Apitv.Ayepiquí ti quitihecé. Arecó recó chepi pipe . Ayapa mona chepi pipe. Hollejo.Apiréra.Pireri Hollejo de fruta.ibá apiré. Hollejo faltado de cuerpo .

pucu hába . Honeftidad . V.Modeftia . Honeftidad , no torpeza.ça6 nda héey.V.He.num. . in fine . Honefto.V.Modefto . Honefto,no torpe.çandahe ey.V.He.num.6.in fine . ongo.Vrupé.Vrupe guaçû.Vrupeti. Vrupev . V-

Piriti. Hollin. Cuma. Hollin hazer.Onêmô apecu mã.

rupe ró. Vrupê nambi abi.Vrupe á. Honra bondad. Mârângatú.Aguiyeí. Aye . 1. Herobiâhá.

Hombre.Abá.

Hombre de bien hazerfe.

Hobradamente . Mârânga-

Anmboagui veí guâ. Anemo miringatú .

tulrápe . Honrado . Abá mârângatú .

Honda para tirar piedras . Tucumbó yta mombohá.

Abá eté. Abá yerobiaha beté. Abá afaf

Honda cofa de agua. Tipi guaçú . Honda cofa de tierra. ibi

Honrado de otro. Ymboye robia ripira. Y mồmbcú catupira.Ymô mârânga-

pi pucú.

tu píra .

Honda rodear para tirar, Ambobabátu cuûmbó i ta mombóbo .

Honrar . Amboyerobia ca tú . Ambo ayê . Amboetć. Honrar diziendo bié.Amô-

Hondifsimo.ipi eté . Hondifsimo de tierra. ĭbi

.

pi pucú eté . Hondura de agua.Tipi .

mbeu catû. Amo pôrânga tú heco teiîpe.

Hora.Ara mboyaocá. Ara mboyaocá mô côi pipé Qua-

H.

ante

O.

Quaraçi'rui. Só las dos . V.Sol. Hora de la muerte. Mano ( mbotari: Manobibí. Mi

H.

ante

0:

394

Horno, caçuela grande.Eâ‫ורגי‬ my piv. Horno de ca!. Yta rapi hába.Tataqua .

Mano bibibó .

Horno de pan . Mbuyapé

Teo roba pyybó . Tea

mboyipába , Horqueta . Tacambi.Motf Potfibira racambi .

no piri.

guera bigims. Horadar.Amombú.Bo . Horadar con punçon. Aycutug.Ca.

Hortelano . Mbacroqui tiAba 1íñângareqúara .

Horadar por muchas partes .Amombupú mbupú .

Hortiga . Pyno. Horro.Tembiai hú bey.

Horca.Poroyubicába . Horcajo. Hacambi . Hacâ-

Horrenda cofa.Mbae yyabaete catú .. Horrura. Manêmbecó aú

ng yaog . Horcon.ibirá racâmbi.Og quitá . Ogiçá. Hormiga. Tahi. Taçi . Aquê quê . Hormigas grandes que fe comen.içá. Hormigas que falen quando llueue . Tacire . Hormigas que buelan, Qui búquibú. Hormiguero debaxo de tie rra. Taçi quâra .. Hormiguero leuantado fo. bre tierra. Tipicoe . Ta çi retâmâ. Hornero.Mbuyapć mboyi pára.

hába. Hoffario lugar de hueffos .. Cângue tiba. Hofpedar . Amombitá . Aroiquie cherópe. Hofpederia . Mombitá há ba.Pitáhába . Hofpedero . Mombitá há, ra . Hoftigar. Amombi tubá. Amôme må . Amoangeco porará. Hoz.Quite apá. Hozino.Quiçe apáguaçu.. H.

ante

V.

Huele a miel. Ei reâquâ ogue

H. ante VJ

40

guerecó. Eíra brag ogue recó .

Hante VI

cherecé mârâ habarguć ra.Aveape quabcgchere

Hucle a pefcado.Pirá rabi agoguerecó . Pirá reäquâ oguerecó, Huelgo.Pitú. Huelgo detener

mucho..

Chepitú pucú. Che pitu bâquâ .Ayepitú equil. Huelgo echar Cheptice. Huelgo el vaho. Yurú tým bó.Yurupité .

có mâra habangue aquí. Huir de las tétaciones.Mo roâîngaíbagui atří .Açiri. Aneguâhe moreâângaibagui . Huit,o rehair.Açïri. Amô nguâ . ¿ t. Huir , orehuir el golpe. Amônguâ an êmoyti . A çirỉ ychuguí .

Huelgo no poder echar de

Huirfe . Ayabá . Acany . Mỗ.

canfado, Nache pitu cemy caneo gui. Chembo

Huirfe deflizarſe. Aneçým

Pitu pácâneo.

bó . Anaguynđó. Acan biarí.

Huelgo respiracion . Abú Huella . Mbipo.Picó.

Humanidad cortefia.Mborerequahába.árûâ .

Huella no ir feguida. Oye hubė hubé ypipó .

Humanidad , fer del hom, bre. Abárecó.

Huella ir feguida, Oyopitá ybė ypipó. Huella raftrear.Amo mohë

Humano cortes.Mborerequâ Chearu angatú here cóbo, cortelméte lo tra

ypp6 .

te.

Huidor. Yababice . Yaba

Humaço dar . Amô tŷmbỏ,

bóra. Canybóra. nemybóra.

Amoata tynguçû . Humareda , poluo , baho.

Huir de la ocafion , o peli-

Týmbó. Humeando eftar el tiçon. Otýmbó týmbótatai.

gro.

An giâhê hayme

chereco haguera gui. Anagundog cherecó ay habanguera. Aycupeog

Humear , dar , ohazer humo.Ytimbo timbó tatá. Hu-

Hante V.

Humedad. âquỹ. Y yacuí

Hante V.

41.

Humo.Tatat Humo , vapor de la hume

e} .Rurú. · Humedecer remojando.A. mo aquí eỹ. Amborurú . Humedecer remojando po co, ofin remojar . Ayacuí cuerog. Ai tinyngüe * cueróg .

dad.itýmbo.ibi aquỹ tŷmbó.Mbae rurú tŷmbó, Humo muy efpefo. Opituin deyti tatatf Hundirfe, o tragarle la rie rra.Omôcông ibi.

Humedecerfe . Onemo a quỹ . On mbo rurú .

Hundirfe anegandofe . Añë-

Humedo eftar. Y uaquỹ. Ndiyacuí.Y ruru.

Hundirfe como en panta-

Humero:Tatati çêmbába.

paçurug . Hundirfe en el agua . Añê .

Tatatiquara.

pуmf.

no.Ayeapaçurug.Che a-

Humildad .Api péhába.ne-

pymi. Ayeapa cany ipe.

momýryhába.nemoi byî hába .

Hundirfe la tierra.bi oyea 'pacuî.

Humilde. Abă nemamýri

Huraño .Y yê yaîbae .

-bae.On mbo api pébae. íbi vi. Onemombebibae . Humilmente.nembo apipe

Hurgar con los dedos. Ay ( cârâî.Ahaihaí.

hápe. Humillacion. nemo mýry. nêmboapipé. Humilladero, në çungába . néçuhati. Humillarfe. Añêmbo apipé.Añemsmýrf.

Hurgonero de horno. Tata rapinangába. Tatá çoI cá. Hurtar.Chemfindá.Amun-

dar%. Che poycha, Chepo pindá(Heçé)

Humillarfe,hazer humilla-cion exterior . Ayeroyi . A yeaïbi. Anc cangaibr.

Hurgar , remouer negocios! Amboibitecó cuêra.

. Ane a-

lahá Hurto, la accion. Mundahá ba. Hurto la cofa.Y munda pő. I.

I.Wante

D.:

I. vocal.

1

ante G

tate mbae. Oyopia re ey.Yoabicy.

I conjuncion.Hae.Ać . Igual fuera que. Ayetamo I aun por effo . Nda haubić.. Hi tamo. Hy amo. Hŷ Haube Ndei teê... amo nånga. I comoque ! îabi ! Ida.Hó. Idiota Mbae quaapareỹ mbeté.Ana.1 .

Igualmente . Nditei.Yoya hápe Yte habeyme .Yoya catu hape. Yotaté ey hápe. Yopia peí ey hape .

Idolatra.Mbae eíupé yero. Igualado , allanado. Ymbo" yoyapira .. Mboyo eccí yi háta. Tuph ete agui mbae ci au o Tupã nâmô rerequâra.. Idolatrar. Ayeroyi mbae cí upé. Mbaé eí arecó che Tupanamo.

catupira.. Igualdad.Yoyâ . Y tehabey. Yoyacatú há . Yotate ef hába. Yopia pey cỹ há ba,Yoabiey hába..

Idolatria. Mbae círaånga . Igualdad,conformidad, capacidad, caber.Yâ.4. bupé yeroyi. Yeroyim . bae angauupe.Tupichua

Igualdad de animo. Piá 80-

raí upė neev. Tûpâ cyo Túpå nåmo rerecohá.

çûngatú . Piá quý rý ri Pia ataogatú , Piá cum-

Idolo. Mbae eí raängába ...

bac ,Piá biraquâ,

Tupa namo herecopi aú.. Igualar el hilo hilando dos . vezes . Aypó úngá . Aipó . furóg, I. ante G... Igualarfe , comparandofe.

Ignorácia, Mbae qua abeỹ.. Tecó quaabey. Ignorante. Mbae quaa ey hára.. Igual femejante.Y yacatú . Yoyabac.çi.abiey.Yo-

Anemboyoya hesê. Igualarfe midiendofe: Orono eté à à.Orono ete pu cú â ã. Oroyoiçã â X. Oroyepucú a %

Iguales calados en edad , y

pa-

[1.2.ântemGJ

parecer, &c, arů . Oa rúa oguereco , tiene fu igual. Iguales en cuerpo . Hete çi yoyacatu Hete yoya.He té yoabi ey . Yoete ndo"yabil.

Iguales en edad. ñî cũnâm buçú yoyân . Iguales en fuerças , Oñömbaraetê yoyacatú. Oyo piatâ yoya,

1.Mante : L!

Ilufion.Mborombotabi. Ilustracion del entendimie to . Araquan mô ngã cản gatuhába. Araquaa ma ? angatura hába. Araquaá , catuobá. Iluftrar. Ama angå turân

gatú. Iluftremente. Ymô ângâturâ ngatu hápe, Iluftre perſona, Abá ângâ tura Iluftre por fus obras Hem-

I. ante j.

Tjares.Hacape.Tebé.

biapo remý mô ângatura. Hempiapó remý ma agui yeí catá.

Ijares facar al peſcado. O caça. Ahacapeog, Ahebeog.

1. ante M. Imagen. Taângába. Imaginacion, Moàng. ne-

I. ante 1 L.

ôngmỏng tá . Imaginacion fofpecha .

ne

llicita cofa. Ndicatuî.Nda agui yeíbae. Ilicita es la maldicion . Yepoiti ai nda gui yeí.Ndicatuî açe nëëngai guapicharupé. llicitamente.Ycatu ey me.

moang .(Heçe) Imaginar efcndriñando . Aleçarecó. Ayê piá môngetá. Imagino que lo harà .

y

âng chebe yyapó haguamã,

Nda agui yeí hápe.Agui

Imaginatiuo. nêmô â mo

ye ey hape. Aguï yehabe yme.

ang yyâra. Oyeça recó tey teibae. ImiC2

44

I. ante M

Lante M.7

Imitar haziédo lo que otro haze.Ahobai chuâry .A-.

Abá oôça pabibae.Hog çâng mbae.N

haayyapóbo .. Imitar las coftumbres . Ahe

Impalpable. Mbococab y mbae.

cóá. Ayoguahecó , Ahecorá .

Impafsible. Mbae porará ey apiret yâra , Mbae a-

Imitar,remedar,prouar.Ahaa .Abecó âa.

ci ha reỹ apireỹmå . Te coaci poraráharỹm bae

Immenfo. Apireỹ mâ . Pa-

api revma. Impedido.Mâ.4.

beyma. Immodeftia . V. Modeftia. Y con la negacion, ey.. Immoble en fu voluntad.. Guemŷmbotára rí, ten

Impedimento. Hoquecỹm bába. Morângûe hába. Háruâba.Mombochïhá

ba.Mâ, 4 ..

oycóbae. Guemimbota

Impedir algo . Ahoqueçy.

ripigui potrey . Apirey

Amo rângûe. Ambo árúa.Aheco ranguêma.

gue yyipitibae.

Yyipi

cúé ỹ mbae . Immortal cofa , Mbac ecó -api reyma . Ocañу ebae . rama . Ománo eybae rama apire . Nda hecobe pábae rugiai. Nda hecobé cuêrarugui . Immortalidad, Api rey mbecó . Omano eỹ hába apirey.Apiram ey mbae. Pabíey tecó. Impaciencia .

Tooçângey.

Mbae rooçangey hába .

Impedir de hecho . Ahoque çyayeboi. Amo rângué aieboi etc. Ahecó rânguê må mångeter, Impedir el bien , o proue. cho. Abarecó aguiy‹ í ra ngûc. Amorangûe.Anomä hecó mârângatûrân - ¨ gué .. Impedir , eftoruar a otro. Namboê catui .Año mã. Chema Impedirfe , eftoruarfe a fi mifmo.

Tooça pabi. Impaciête. Abáoôçânge .

Nanëmboe ca-

tui.Añêmångé . Im-

I

I.

ante M.

1.

antè

M.

43 .

Impertinécias hazer . Arîâ

ndetei amo nera. Amone

neyayapó. Araquaa bey

ra aíaí. Amboayû aí aí

nguâra mbae rí aicó.Mâ raai aico guitecóbo .

ymonêranâ.

Impertinente cofa . Arugneỹ Mårå mârâî . Atĭbibi. Impetu.Hepeña.

Importunar pidiendo . Aña pirâquâ heçe gui yeruré bo.Amo angecó.Amåne

Cra.

Implacable . Ymỏ nỹrômbi

Importuno . Mo angeco há ra.Mônerândára .

rey. Y many ro habey ngatú.Ymo nêmзyröngua ey api rey. Ymo nemoỹ-

Importuno en hablar.neengiçé poromboayû , Oyuru potibae oneengarché.

ro poi pirey.Ymonemoy ro mbíga pi rey.

Importuno pegadizo. Abá pomo.Abaipiti.ipiia .

Imponer copalabras en lo " que ha de dezir. Amboć hemýmömbeú ramâ rehê. Ayu rumboć.Aynee

Impofsible de alcançar.Nda agui yer eté ychupé . bahe. Na ba hembábi eteí api rey.

mondé yne guama.Ay-- Impoſsible de alcançar al q neeguâ mee. camina . Hupitĭndicatui Importante cofa. Mbae aeté.Hupitihabej mbeté ahê. gui yeibae .Açê be mbae aguï yei guâra . Importa poco. Nambae a-

Impoſsible de hazer. Nda

guiyei guâra rúguay.M-

yabai apirey y lapó. Ndi

Naagui

catui etc. Y yapó hagîîâ . Impoſsible de hazer en bre

bae au aí aypó .

yei guara rúguaí aipő. Importunar. Amonêra . A-

agui yeí apirey yyapó. Y T

ue tiempo. Ndicatuî ayT bí yyapó.Caracatú eỹ př mô angecó . Cheponera . pé yyapo ndicatuî . Anepi râquâ.Amonga ra raí. Impotencia. nehë eỹ hába .

Importunar demafiado.Na

Yeairó ey. ез

Im-

I. Tante

M.

I.

46

ante

N.

Inclinada cofa , humillada..

Impotente varon. Aguro cỹ . Yeairo cỹ . On chay

Mbae apayê.. Inclinado a piedad.Mboro

mbae. Imprudente. Araquaa bey. Mbae renondeáharey.

poriahuberecó rehé po rerequâra. Poria hubere

Impuesto. Imboe pira. Y neemasangýmbira.Ymg

có sê.Poroporiahubere có ríy yêcátuân bae .

pipigi pi . Yneêman-

Inclinar perfuadiendo.Ay. potarucá. I Inclinarfe al bien.Tecómâ

ne

debi pirê.

I.

ante

N.

Inhabil.Zécatú y mbae eté. I Mbae apó rehé, Yñana etêbae.. Inhabil fer.. Nache ecatuî mbae aporehe Cheana eteí.

rangatû rehé ayeapiçabi.Tecó márángatu coti coti abagí . Animbo eco bag tecó mảringatureche . Tecó mâringatu a mo morângatú. An mo matecó marangatû coti coti.l.rehé.

Inhabilitar.Ndiecatui hae. Ndivaraquaa betel ahe

Inclinarſe házia alguna par te. Ayecog ..

guiyabo. Inclinacion.çe.4.Potá.ñemombotá.

Inclinarfe haziendo reueré

Inclinaciones buenas . Tecó marangatú rehé api

Incomprehenfible.Mbahe

fabi hába.Potahába . Ye T

cia. Ayeroyi. Ayeaïbi. Ane acangaibi. Ayeroá..

mba bey. Hupiti pi reỹ. Yquaabi pirey. Ymboye

hupirey. Ymboyequaaapiçacába.çehába.Aeca bipire . tuhába . Inclinaciones malas. Mbae : Incorrupcion , falud , bondad.Marâney. pochi ariyê apiçacá . 1..

Mboori , nemombotahába.

Inconfideradamente. Agui yeramboí. Haie haie. Ycuá

1

1.

Tante

ante N. ,*

cuá cuape.Y yïque ça há pe. Inconftancia. Yerobagtef . ñerånerätef . Tecótecó . tefhába, nera nêrändei hába. Tecóipi tiey. Inconftate. Abá yeecó erobarobagtef. Abá endabey. Tenaiy mbae. Teney abá ecó. Teney abá

N

47

Incredulo . Porerobiárey. Oguerobiâ pota réŷbae. Porerobia ey rehe oyerobia tef bae.Porerobia rey oyecogi teibae. Increible cofa. Herobia ripirey. Nda herobiâ hába ruguai. Nda herobia ri pira rúgual. Incenfar.Amo týmbỏ.

ecó yyatiba tibag. Tef Incenfario. Poro môtým ñera ñërandára. Tecó bohába. cuê cûé ter Tecó pirý ri bae.

Incienso. ibirá payê . ibira

Incontinencia. Ye ai huba rey.Nandetei. Incontinente. Yeafhubá ha

Incierta cofa dudofa . Yqua

rey.Nandetei bae. Incorporeo. Hetey mbae. Mbae eté ev. Incorregible. Abaecó apen gog

potarey, ne apen-

gog potarey, Guecó yepico potarey. Yporero . bia rymbae. Ndi porero biâri bae.

Oyerobiarí

içi.

abi pi hêra hera oyequaquaa au. Incitar.Amoquireỹ. Amô . ngirey.

Ayique coque

çog. Ambohaye haye. Ambocuacuá.Anå toñâtôi.

Indeterminado. Yparabo quaa harey.

Ndaipota-

quaabi. India,y muger.Cuña.

gueco aí rehć. Yya piça

Indicios . ibi catú.Bi.nu.1 .

mbae. Oyeapiçá pag cuerogeteibae.Gueco a-

Indigeftion . Apebú . Tope.bú.

pa rog potarcy. Y poataf guecó potarey.1 . Poatar

Indigna perfona . Y mârân-

porarey.

gatu mbae. Y catu ỹ mbae.Tecó mårångatu po e4

rey

48

I.

ante N.

reỹ îara.V.Bi.num.3 % Indio,y hombre. Abá. Indifpoficion.V.Achaque . Indifpuefto . Che mårä.Che raçif. Indomable. Imbo araquaa..

Lante, N

mbiçene.Nomangheran dicéne .

Infamado de ladron . Tecó muẩndára rí y munda ripi. Herecópi. Henoîmbi.

pirey .Imboe pirey. Induzir.V.Incitar.

Infamador. Poro mô era

Indulgencia. nvro habeté angaipá repi rangue ru-

Infamado fer.Ymo eraquan

pé.nyro habeté . Mô cany habeté. Indulgencias conceder. nỹ-

Infamar . Amo erâquândai. Infame malo . Mane.Aybe tc . Mârânf:

ro habeté amee. Areco uçá. Indulgencias ganar. ñỹréhabete ayo guâ: Induftria.Caracatu . Induftriar en lo que ha de hazer ,Aiurú mboe.Amboć. Induftriofo. Caracatú . Cararaí.

Inefable . Ymombeu pirey. Inexorable , nee rendu harey mbeté.Porerobia ry mbae . Yeruré rendú ceref. Infaliblemente.Y.4.y Hera.num.2 . Infaliblemente morirà. Omanoyne. Nomång ey

quảndaihára .

daipira.

Infame fin honra. Heraqua ndai bae. Herâquandai

bó. Infancia.Mytângfecóhá. Infante:Mytang.Mýtângf Infanteria , Guarini hareil, Inferior fubdito.Boyâ. Inferioridad.Tecóboyahá Boy â ecó. Infernal V cofa . Añârêtâmê • guara mbae. Infernal llanto . Yaheo aña-

ritame guâra.. Inficionado eftar con peca dos .Añêmboaí tef angai paba pipe . Añêmbo ag etei angaipaba rí . Añểm bopo pîa angaipá rché . Inficionar a otro con enfer me-

1. ante N.

medad . Amboya cheremymbora rá heçê . Am

I

ante N.

49

randûhechacare upė. Informar a otro . Amo mô-

rândú.Ayquaa bucá. bove potá hece cheremy. Informar en buenas coftu. mborará. Inficionar co pecados Amboeai che angaipaba pi-

bres . Ambotecó quaá. Ahecó catú mổndé.

pê.Ambopo pia chereco afcue pipe. Infiel. Chriftiano oyco ey

Informarfe . Aporândû. Infortunio . Teco mara.Te

mbae. Tupa raira oicoy mbae. Oye piriquambae.Oyeapirâmoucáỹn bae.

có aí. Tecó açi.Tecó aubaí. Infundir cofa liquida.Año na.Ayporya.

Infierno. Anâreta . ibi apite

Infundir infpirando Dios. " Tüpå gue mymbotára o-

porara tipe. Tata guaçu

nang açepiápe . Açe âng

apirey tequaba.Angaipa .

Tupa oguero âtôi chee

bi yara rendába apirev..

pipe.

Infinitamente . Apireỹ hápe. Opabey hápe .. Infinitamente fabio. Mbaé pabe recó quaá pára apirey. Ndoy quaabieŷ mbae pabe recó. Infinito en el fer .Hecó apirey. Pabe ey hecó..Não

Infundir la gracia.

Oñoña

Tupa ogracia nande âng me. Omoi o gracia açeângâ pipé . Infufa gracia . Tupa gracia. açe ang máy nâng : mbie re.. Infufion . Ymborurupi.Ym

pábi apirey hecó . Informacion . Poranduhá ."

boapiri quapiré. Ingenio ,abilidad . Araquaá .

Informacion dar .. Aporan-

Ingenio, trapiche.Mbaemŷ

dabucá hechacare upé. Hechacaré arahá capitan robaq. Informacion recibir . Apo-

hába. Mbaepocá hába .. Taquaree amyhába . Ingeniofo. Mbae tyro aporehé ecatúbae.Mbae tŷro

50

I.

ante

N. 1.

ro quaapariyâra . Abá ca racatú

ante. N.

tei riigiai .

Mbae agui

yeíey ngatú. Nda agui

Ingeniofo para traçar . Mbae raingiyâra ccatú. Ingles. Tacó.

yeíetê. Injuftamente.Tef.Eí . Innouar.Ahecobiaro .Amo

Inglefes,o Francefes.Ayunem ra.

ruyêu . Ingrata perfona. Abá poro poepi ey. Oyquaabi mbue oyeupe yyapópi. Ingratitud . Oyeupé y yapo catupi quaabimbae. Inhabil para aprender. ne-

cheremýmbotá-

Innumerable . Ndipapahá . bi.Ypapá pirev. Inobediente . Mboro apîa rey. Porerobiarey . nee rendubey . Apiça pugeỹ. Inocencia.Mârâney.

mboe quaa harey. Oñêm potarymbae.Yyara-

Inocente. Y mârânỹmbae.

quaa ana mbae quaaha

Mara tequarey yâra.Mi ratequarey rerequâra .

güâma. Inhabilitar . Hecóecatuey

Inquietar. Amonera. Amo

boé

angecó . Ambo quiçïqui amboyehú . Inhumano. Abá porerequa rey.Pore requary mbać. Mboro poriahuberecó hary mbete. Injerir arboles.Amboyoa-

çi. Inquietarfe .Añera te . N-daicoy note rugûaî. Añëmbo quiçi quiçi tef . Inquieto. Abá rey noteỹ.

přibirá hoquí haguâma

Abá neråteŷ. Abá heco ño te . Abá heco hecó-

Amboyeçeá. Amomendáibirá.

bae.Y quiçi quiçibae. A

Injerir el anquelo. Ambo yoapipyndá, Injuria.Måra.

quiçi quiçi, ando inquie to, Inquietud del alma . âng an-

Injuriado.Ymo mârâmbi.

geco.Ang ângatahába . Infignia.Haangába .

Injuſta cofa . Nda agui ye.

Infpiracion . Tupa ang rebo

bó.

I.

ante

I.

N.

bó. Pia atôi . 1. Açe pia mongeta. Infpirado fer. Tupå oñatôi cheanga . Anga Tûpâ remiatôi .. Infpirar.V.Infundir . Inftancia.nepýrâquâ . Inftancia con palabras..nee pirâquâ .

N.

ante

51

boé catú. Intacto . Y neatoi eỹ. Y ñâ . toi ndabey. Intentar. Ahaa. Ahepeña. Intentar en vano. Ahää yeFé.Ahaa tef. Intento,determinació . Tecó

potahába .

Chereco

pota hába bi. çe . Ha . 6 .

Inftantaneamente. Oberaböte hápe. Teçabi hápe.. Oquabatê hápe Inftante.Aberabotë. Teça

Interceder por otro. Añĉe heçć Intercefsion . Abárí neengába..

biramo note. Oberáñatébo..

Interes.Tepi. Interior apofento , retrete .

Inftantemente. ñêpiraquan

Coti epy . Coti yaog . Interior hombre . Oângâ

dápe.Yurupoti hápe. Inftantemente pedir..nepirâquândápe ayeruré .Che po nerandape . Che yurú .

mbaerítequâra. Oângâ rigueçá por poe hára. Interior nueftro.

Acê ang

poti.hápe . nee potĭ há-pe.

pi piira . ang mbo. Açe ang iby ime guâra .

Inftar. An pyrâquâ . Che yurupo ti.Che yura porará.

Interjecion . A.O.M.Gua eté.Na mômei.

Inftigado del demonio . A nânga remýmboe ay aí.. Aniremý moñèra . Inftinto , o inclinacion na tural.Tecóeí. Inftruir.

Chenee

amon-

dé. Añêe monde. Am

Interpoladanéte. Pav pav. Amoamame.Amő amo mbeé . Hafé haie pee. Y poca poca.Poi íêiie .. Interpretar.

Amboychú .

Amboyequa á . Ay pi pi[ ra.

racatú y ne ngué.

Interprète.nêe mboyehuhá In.

Lante N.

-5.2

Intervalo.Pav.

I. ante N. Involuntariamente hazer.

Intervalo de tiempo. ára pav.

Chepia aramoi ayapó. Cheremymboacipe aya

Interrumpir . Amo pav. Amo çandog.Amombíg. Intrepidamente. Ypoíhúha beyme.

pó. I.

ante

R.

Intrepido . Poropci huharey.

Ir . Ahá . Ho.1 . Ir al camino de alguno. Ha

Invtil.Mane Maranguára .

pépe ahá .Ahapé penduá. Ir a los alcances. Ahupiti

Mårånguârf. Oicoter bae.Oico, eí. Invencion de nueuo traje . Ao y mondepĭ. Aomara nde éguâra . Inventar algo.

piti. Hopitá ribê ahá. Ayapá rerecó. Ira los alcances, y deflizar fele.Amo añå guaŷndog .

Anpirv.

Ana guŷndó guŷndóg.

Amboipi. Hecó ipi amet.

Ir al fondo.Aibi api ipe.

Inventor . Mbae nỹpỹ rungára. Invernar. ibira racâtfrâm8

Ir a tienta paredes . Apitun da ubá ubá guihóbo.Opi tunda ubáubá mbae che

nda atári roi agui. Roi

rehé, efpantôme vna fantafma .

porombucurano ayne. Invernizo . Roi reheguara .

Ir delante paffando. Aquabí.

Invierno.Roi. Invifible. Hechagi pirey.

Ir en demanda de algo . A

Yêquaabi mbae. Invifiblemente. Hecha cabeyme. Yequaapa beyme.Hechapireyme. Invocar a Dios . A Túpa enoi.Ahenội Tupã .

hepena. Ir muchos.Oroy.coî. Ir muchos de tropel . Oron durù orohóbo. Ir por algo.Ahá ypiaråmo. Pia.9 .

Ir por detras de alguno . Ay cu-

1

Lante R

cupeog. Y yatucupé coti aquâ.Aicupé ama. Ir fu camino derecho . Nda îapiâri guihóbo . Ir tras de alguno .. Haqui cuêri ahá. Ir tras de alguno fin faber por donde và . cuerabi..

ante

T:

53

I ante T.

Iten mas . Hae benő . Hae riréno. Haerano.Hae ra mbiro.

I

ante Z.

Ahaqui Izquierda mano. Poyaçû.

Ir vno de tropel . Che ndu rú guihobo .

Mboyaçû.Po açátuâ eỹ. Izquierdo.Abáyaçú .

Ir vnos tras de otros . Orone ycyrui.Oyo aquicueri orohobo. Oyopitá ribé oroycó.. Oyo ebi rarfo

Izquierdo hazerfe . Añëmbo açú.

Y.confonante ante A:

hó Oreriçi hápe orohó . Huguâ hugnai etei oca . queguâbo ohó . Ira.nemoỹro açi ,

Ya,de preterito . ima. Rać.

Ira tener.nemoyrö açi che rerecó. Añe moỹroaci. I.

ante

Ya, afecto de amor.Angá. Ya.Coite.Rá.2 .

S.

Iifi no. Aney ramo.. Ifla de arboles en campo . Caapav Ifla de campo en monte. ñû pav Ifla de rio.i pav.

Iflas juntas.i paundi .. Iffopo.Hipiitába .

Reá. La muger diz ré.

Ra-

Ya ya , del que fe acuerda. Ta- erá. Ya,del q fe enoja.ñandu.3 . Ya, mandando, o rogando. Rá.2 .

Ya , exortando , de plural. Pa.2 . Ya yo lo hazia,pero. Ayapo raebina. Ya me acuerdo . Chemaenduár ĭma. Ya

54

Y.

ante

A.

Ya me acuerdo, con admiracion.Taayeraé. Taerá.La muger,Heać. Ya no mas. Aandicé cof tené.Andibeícène .

Y au por effo.Haubé.Haubić.

Yi ante El

Yerbaçal.Capyi tiba. Yerbeçuelas de lagunas. Aguapeí.Caapeî. Yermo. Tabey. Yerno de la muger.Pev.Ye tipe mê. Yerro.Abitaté . V.terać. Yerta cofa . Poatã. Birf

Y. ante E.

Yelmo,Acingao bâta.

quâ. Yerto braço.Yibá poâtă. Yerto eftar el miembro ge nital. Yibatâta. Cheri

Yelo.Roipiá Roiripiá. Yema de arboles. Curubí. Curû.

Yefca.Ao rugûe.

Yema de hueuos . Vrugua-

Yefquero.Tatai.

çú rupiá pité pita . 1.Pitânguera.

guy rő.

Y. ante O. M

Yema del dedo dela mano. Qapira. Pyça apira, del pie. Yem echar el arbol.Y cururâmoïbirá. Yerba.Capij . Yerba buena.Caa catú . Yerba comeftible , que fe cria en el agua.Ygau .

Yo.Che.Ać,num.4 . Yo a lo menos . Cheaérea mo. Yo cierto . Yché . Niché , Chéne.nia.Cheninga . Yo y tu vamos.Nde che ndí chahá.Nde che yrÿnî .machahá..

Yerba mora. Arachichú.A ratichú.

Yo mismo.Che aê. Cheacî tecatuaí.

Yerba que fe bebe.Caá.Co

Yofique.Checatú.Checatú rać.

goi. Yerba fecar. caá.

Amombiru

Yo folo.Cheño.Che anő. Yo tambien.Che abé .

Yo

Y

ante

Os

Yotambien foy algo, o pa ra algo. Amo amő aípó cherać..

* .

ante E..

55

j.. ante E:

jeringa.Heticutucába . jeringar. Ahebi cutú.

Y. ante .V.

jante

O.

Yugo.Apiritá.. Yugo poner: Amofyyapiri tá heçé. Yunta de bueyes . Mbacá ñoñûcâîbac ..

j.. ante A.

jamas . Aány apireyma.Na amo namo ruguaiana rêtameguara Tupa ohechá

jornada , el camino de vn dia. Pe petefára reheguâ ra.Peteiquehá nót . jornada el lugar.Mbita ha ba. Mba hembápe . Petef mbitáhá.. jornal. Mborabiqui repi. Câneő pó . jornalero . Hepi rché pora biquihára..

ne, jamas verandos con- jornal pagar . Câneo repiadénados a Dios.. mee. Ahepibee ycâneo. jaqueca. Acânga çipe cê.A-cânûndúpeçe. jardin, o huerto. Mbaé ro

Y câneo pó ameë.

j.. ante. V.

qui rupába ... jardinero. Mbae roqui ru pá rå rohára.

jubileo.V.Indulgencia . jubon.Aobaci.

jarro. Cambuchi mŷrf. I guâba.

juego de muchachos , con titeres,muñecas, &c. A.

jarro de pico.Cambuchítŷ mbucû.

nubangá . Añê bangá . juez Bibirai ya ruçú . Capitan .

jaula. Guitárocai . Vrucurú: jaualí . Taitetú.tayaçu eté .

juez jufto: ibiray yarucu. Teco yoya rerequâra. 1. Hu-

56

jante

O antë: VX

V

Hupí poraquaitára. jugador.nemboçaraîtára . jugador muy amigo del jue go. nemboçaraicê recatú.nemboçaraiari no oye porúbae. 1.ñemboçarai anorché tequara . jugar los niños con titeres, muñecas, &c. Añê bân-

gá.

3nguçu . Noonguçu juntamente. Qyorby ribe. Oyopiribe . Ong yrvní mobé.Oyoehebé . juntamente con otro. Rupi be.Ndí. Ndibê . Y rỳnâmö. juntamente de vna vez. Pe tefrehebé.Ovoyabí. Oyoibt ribe. Qyopiribé. Be.5 .

jugar precio. Anemboarat : nombaerá potábo.1.no juntamente en lugar entre mbać rehé . fi.Oyo pirihape. juguete de muchachos . A pó.nebangá. " jugar faltando de vna parte a otra. Accí. Añê mon-

goí. juizio vniuerfal . Pabê recó cuêra ri ye rurehába.Aracañỹ.

juntar algo contribuyedo. Paberemymêêngliê amê não .

jantar amontonando . Amboati. juntar cada cofa de fu efpecie. Amono ono porê mő..

juntar en montones .

Amo

julio mes.julio, junio mes . junio. juncal.Piritiba.

apyta pyta, juntar gete, Amonôô mbïá.

junco.Pirí

juntar géte para la guerra .

junco efpadaña. Piripepe. junquillo menudo.Pirií . junta de dos caminos.Peye cea hába.Pe i picôi. I yeçea junta de dos rios . ĭ hába.i mbi açá. I coî . junta de muchos . nemo no.

Aamanday . Ama no guarýni harama, Mâră vtequâguama amo noő a bá no epeña rama.Marg te quarama amőnőő …,111 ; juntar las manos como pa ra orar.Amofchepá Aye.

jante V.

j.

yepo mboya. Amboibi. juntar las manos como para recibir . Ambo cuype Amboyoibi. Amboni co .Amb

ante

V.

57

Oyativ tirv mbiá . junto a mi.Cherobaq . Che ipiimê. juntos eftamos . Orecuí peteŷguaçu oroicóbo . O-

pomboyâ che

yopiri meme orecuî.

pó. Ahëmbopoyo ique . Amboyoique chepó .

juntos eftamos en vn lecho.

juntar lo derramado grano.Ahayîn .

Oroyopohe. juntos juntamente . ño irů

juntar lo largo haziendolo

guaçu . Yoipiri hápe . V. Petef

redondo.Ayapo api . Am bo ápúî. juntar llegando con tiento . Ahaubá.

juntos vnanimes . Oreyoyâ catú hápe. Yoabi porcym .Yoya eỹ ndipóri oré be.

juntar mezclar. Amboyegeá.áymona. Ambope re rárerá.Ayapá nona.

juntura de hueffos . Cang ie

juntar pegando. Amboye-

potahaba. Cang yeçeá. Cảng opitá cuế .

çeá.Amboyá. juntarfe dos rios . Yc3îï.O-

juntura, coyuntura. Yepo. tá .

yeceá ĭ. juntarfe en amor . Amboye

juntura de tabla. Yeçea haguê .

çcá cheyoaihúba .

juramentarfe. Youpé mê-

hé oyeçeá. N loyo abii.

mê oro jurâ. Oro Tupa enoi. Óroñoñeëá Tupa rèngînå .

Oyoya catú . Ono emým bota rabieyme oicó . O

juramento. Tupa renai. jurar en vano . A Tupa enoî

juntarfe en vn querer.Pabe remýmbotára petef re-

Ayete hae

royoyâ. Peter yurú oro-

tef Ajurit

guerecó.

tey Tupar noi nâ, Am-

juntarfe juntando géte. O- · იი nőő mbiá. Oñêmo não.

boayete eí Tupã rẽnoî nå. f

ju-

58

j.

ante

jante

V.

V.



Agui yeteí Tupa poro

jurar falfo. A Tupå enổi cheyapuramo. Cheyapú hábâmo.

jufto es que Dios caftigue a

jurar verdad. A Tîîpå enổî hupiguâra rí.

los malos .HupicatûTü pa angaipabi yâra mba--

jurifdicion,diftrito, ibi m

páramo herecó hâguamå. 1. Herecó ai haguâ-

boyaocába. jurifdicion , el mando. ibi cheporo quai hába. ĭbi chepopeguâra.

mã.1.Herecó m må.

gia gia

justo es que Dios premie a

jufta cofa. Agui yetei. Hupí. juftamente,igual . Yyacatûbo.Yyacatu hape. juftar en guerra. na.

quaitába .

Ono êpe-

jufticia virtud. Tecómboyoyahá . jufticia juzgado.Tecó rehê yerurehába . jufticiado fer. Herecó mền guambi råmo ayçó.Chererecó meguâ ïbiraí aruçú.Mbapáramo aycó. 1 . Chererecony.

los buenos . Hupí catú Tupa y marangatúbae hepibee haguâma.1.Rere co catú hảgiâm . jufto hombre. Abá ecóműrâneỹ ngatú. jufto, lo igual. Oyoyâ catúbae. juzgar echar juizio.Aymoang cherapichára. Áimů nda cherapichá .Anemo ang cherapichá rehć . juzgar el juez . îbîraía ruçů : oporoquai. Oyerure tecó mára rehé .

jufticiar, caftigar.Arecomê giâ.Amombapá. jufticiero.Poroguerecó me gia hára. Poro guerecó megûâçatú eté hára.Hu picatú poromombapára.. jufto es lo queDios manda.

L: ante A

Labihendido . Hembé.bobogbae. Yñâquâbogbae, el de arriba . Labio abrir para el barbote.

L. ante A.

Lante A

te.Añêmbo embetaquâ. Añêmo embepug. Labio de abaxo.Tembé. Labio de arriba . Aquâ . Labio tener agujereado. Cherembé quâ pug. Labor de la tierra . Caapí.

Copí.

61

Labrar , o adereçar roçando para fembrar. Acaaru pä.Aibiracy ti. Labrar palo gaftando házia la punta. Aya pirog ypånå. Labrar piedras . Aytapa. Laçada. Y poquỹtä.

Labor pintura. Quatiá . Labrado con fuego , o herrado.Hapi pira .

Laçada correr.Amôndiriy

Labrador.Copihára . Tỹmbára.

ta.Aipoapyti. Laçadas , o laços corredi-

Labrança ibi abi qui . Labrança chacara.Cog.

ços .Apyi. Lacerado.Hacatay îara.

poquytä. Laçada dar. Ambopo quỹ-

Labradera.Aoquatia hára:

Lacerar.Cheracateỹ.

Labrar arado.Ahibiyâ.Abimbobog . Aibi‍mboí.

Laceria . Tacateỹma. Tacatey aú.

Labrar con fuego, foguear . Ahapĭ.

Laço, el hueco.Y napi. Laços laçadas.Poapyti.

Labrar hierro. Aquarepotiá pó .

Laços trampas.nu ha. Laços hazer . Añûba mon-

Labrar la tierra. Acopí.Ay

gi. Laços poner. Antha mof.

caapí. Labrar madera. Aibirá på . Añopa ibirá. Labrar madera con puntas entrefacada por las efqui nas .Ambo apa reá. Labrar mal dexando efqui-

Anûhårv . Ladeado eftar algo . Oape mo tuâ.Ynapya oy. Ladear cantaro . Amboapi. Ladear la carga . Amo apy mbohiîtába .

nas .Amboique ïque y på

Ladera corta.ibia mbatú.

na.Amoenybangá ipana.

Ladera cuefta.ibia. fa

La

60

L.

ante

L.

A:

ante

A

Ladera cuefta abaxo . ibia

Lagañofo . Abá ope

pieyi. Ladino .Y nee ngatúbae.

pó . Lagar.Vba amîhába .

Lado de cofas.Popř . Lado de perfona , y cofas .

Lagarero. Vbâ amihá apo-

ique foiri.Ambili , efte es de muger.

mbo-

hára.

Lagartija.Taragui.Mandirá. Teyutí. Teyupŷtä. Teyuobiguayapiré. Am bere mboî.

Ladrador perro.Yagûa ñeê. ngi cé. Ladrar el perro. Yagua onee .

Lagarto . Teyû. Lagarto de agua.Yacaré .

Ladrido de perro . Yagua nee.

Lagarto del braço . Yibá y pi.Yibánea.

Ladron . Mundára. Munda

Lago fin fuelo. Iupá ipi etei apireỹ.

hára.Ypo y chabae . Ypo

Lagrimales.Teça popi. Lagrimales hazerfe de llo-

pindá . Ladroncillo.Mûndarf. Ladron dieftro , o curfado . Mindára ecatúbae . 1.Ye. porúbae .Y caracatú minda rehé.Y poŷ cha cara catú . Ladron publico. Mundára ecóyohú.Mundára y catúpe guâra. Mundara y yapa quabi mbae .Yquaa bi pira. Mundára hechagi pi paba guâra.Mundá ramohecó yquaabi pira . Laganas.Topêv . Lagañas hazerfe , o tener. Cheroper.

rar .ipicoêteç á içiricába . Lagrimas correr. Chereça i apacuî. Chereça ï o çiri.Chereçá ibí ibî. Lagrimas de fangre . Teçá

i rugui. 暈 Lagrimas echar .Chereça i.

Lagrimas faltarfe.Chereça ipopó . Laguna . ĭupá . i noông ápe . Laguna de aguadulce.iupá . Laguna falada.Ĭupá êë. Lagunillas . ĭupá upá mýf Lama de rio, o cantaro , jarro,

L. ante A.

٢٢٥ ,

o'lo que fe cria en los arboles.

Lambe platos, naễ rerebiçé . Lamedor.Mohing . Tiquicú .Mohinji ú . Pohan giá. Lamer.Ahereb. Lampara, Tata endi rendába, Limpirones .Ayû rurû. Ta yiruru. Tayipú. Ayurai .Ayuravi . Lamparones tener. Che ayururú.Cheray rurá.

61

L. ante A.

Lanterna. Tataendï'ri rú . Lardear . Amondiqui mbae quírá. Lardo . Quitá. Larga cola. rey.

Pucú .

Atu

Larga cofa , y angofta. Mbae pucú.Ypi mý rýmbu cú .

Largamente dar. Ayecatú amee, Nandetoí amêë. Poro aoçé amet. Largamente hablar. Ance porombuců. Che yuru pucú pipé ante.

Lampino. Tendibaa p8cgbae.

Largazo.Aba pucu aí . Yari

Lana de quejas . Obecha ra-

yiçá uçucatúbae . 1.Pucu catúbae .

gue. Lana, o cabello nacer. Háç . Habace. Lana, o pelos.hágue.Ha.. Lapudo, Habucú . Abână. Lança.Mf Lançadera de texedor.iga myrr. Ao pi aça pába . Lançar la red de pefcar.Aa piçá eíti. Aytipiçi. Lanceta. Yai chába . Porocutucába. Poro aíná.

gui gui.Yyiça uçu aí.Y-

Largo.Pucu.Vçu.Gui. Largo liberal .Y poy aîbae . Abaviba pi ya reỹ mbeté. Pore meng arete. Poropoîta rete. Largueza .

Potibey hába.

Mboi ay tába. Laftima, compafsion.Poria huberecó hába. Luftimar el coraçon , y lla ga , &c . Añopy.

Lingofta, y fus femejantes . Tucú.

Laftimarfe con golpe. Ayeyucá .

f3

Laf-

Li ante

62

A.

Laftimarfe con el dolor , y mal ageno .Anê pv. Laftimarfe en la canilla.Anětymä cângá. Laftimofas palabras . nee poro mône pv. neë në pû ngatú. Laftimofo cato. Mborahef á açi.nemombia.Pitub .

Latidos . Ny ny. Toto Latidos del coraçon . Chepia titi.Piaberá tu-tû.

L. ante

A.

Lauar la boca. Ayeyuruhei .Ayeyuruguará. Lauarfe la cabeça. Ayea qui aog. Ane acting het. Lauarfe , bañarfe . Ayahù. Ca. Lauarfe con la lluuia.Chemo petfama.

L. ante E: Leal fiel. Porerobiâ catú.

Leal vaffallo del Rey. nanderubichá beté rapîa caLatidos del pulfo.Che poa . tuhára.ñanderubichabepiny ny.Titi Tibí .

Latidos de la cabeça . Ac 2 â-

té poroquai ta gue rupi beguâra. nûndú ,Che âcâ nỹ nỹ. -Latidos de los parpados... Lealtad .Yerobia hába.Po..Cherope pí çicii. 1. Hihii. Lauaças . Mbae rey tagué

cra . Lauadero , lugar donde fe lauan. Ya húcába . Yepi reî hába . Yepi râmő há-

... bảo o Lauander . Ao reitára.Po T Altucá hára, Lauar .Ayohei . o Lauar golpeand , Aypotucá . ar refregando .A ao cuu a L tú.

ro apiâ, Lebrel.Yagua ruçú. Lebrillo.ne . Leche.Cambi. Leche cortada . Cambi ti piá. Leche dar a mamar . Amo cambú . Leche de arbol.ï'bira içi. Leche de mandubí . Mandu bi ricué. Leche quaxada. Cambi' tipi ag.

Leche quaxar . Amboĭpřá cambi.

Le-

L.

ante

E.

L.

ante

E.

63

Leche tener el pecho. Ti ngo,

patecó monangába , Tu-

Lecho,barba coa,& c, Y ný

nånde quai tába. Leido hombre. Abá nee

mbé. Tupába . Lecho la armaçon. Y ným, bé itá.

Lechon.Tayaçu rai.Tayaçu af. Lechuza. çuíndá. ĭbi yaú, Vrucureá, Leer, Aquatia monguetá, Anemboé quatia rehé. Leer a trancos . Amo papa quatia môngêtábo . Leer faber. Aquatiá môn guetá, Quaá. Legacia.Parehába , Legado Embaxador. Parehá.ñee re.rahâ hára. Legitimar cafandofe. Che-

Pa poro quaitába . Tapa

quatiá mônget á hareté. Mârândequaguê môngetá haré. • Leyéda de los fantos . San-

tos Tupâ boya recócut quatiá. Lendrero.Quibaiti . Lendrofo.Quiba rerequâ , ra.l.Yâra , Lengua.C.Apec , Lengua de campana , Ytapi piâ.Ytá cv. Lengua el que la fabe , nee quaapára . Lengua , el lenguaje . hee, neangå ,

rai çirehé amêndá y ñe mynguê recó cuóca . Legitimo.Mendarêra i .

Lengua interprete , nec mboyequaa pâra.ñêè quaa

Lego, no Sacerdote. Abá rey mbae.

Lengua materna.nee tee.

pára.

Lengua veloz. Cu pŷrýrý

Legumbre. Caá oqui. Caa

ngaty. Ci ne mbo babag

mbiqui, Caa yúpĭ roguê ,Mbae avi yupi.

catú. Ců yerá yerá catú ,

Ley.Tecó moningába. Ley dar. Atecó boňa. Ahe cóbêè.

Cü çandó çandó catú . Lenguaje. nee ngabi . ñeêngába. nee ndiba, neenga mo.neê ngábamo.

Ley de Dios.Tûpâ ñek. Tû

Leña. Yepeá,

£4

Le-

64

L. ante E.

Leña hazer.Ayepeabá . Leña menuda coger. Afçâ cảng .

L. ante E.

Tupy cyrensîndába. Tu paçireriçiquatia há. Letargo.Tope hituçú .

Leña feca.Yepeá ypirú.

Letargo padecer. Topchit

Leñador.Yepeaba hára. Ye

uçú aiporará. Topehil uçú póra ahë. Letor.Quatiá môngetahá-

peabarí tequâra.. Leño entero fin partir, ie pea á.

ra.

Quatiá neê mônbe-

guâra .

Leon .Yagua pyta.1.Yaguatf.

Letor dieftro . Quatiá môn

Leonado color. Pỹta canduá .

geta êcatúbae.Catupiri bae. 1. Yacátua catúbae.

Lepra.Curú.Mbi raí.Curu baí..

Letrado .. Mbae quaa pára. Letras . Quatiá..

Lepra coftra.Curu piré.

Letrero .

Lepra pegar.Checurú amboya heçe. Leprofo. Mbiraí yâra . Requara.Porará hára.. Lerdo . Abá ecó mbegue.

Hobapi quatiá.

Quatiá hobá pi rupí guà ra . Hobá pórảmô qua tiá . Letrina. Tepotítiba. Rendába..

Abá ecó pohiî. Abá ecó mberú .

Leudar , o acedar. Amô î-

Lerdo de manos . Pombe-

Leudo pan . Mbuyapé aguỹ

gûe .Ypo mberú bae· Lerdo hazerfe . An mombe

no. Y moaguỹ nombira.

gue.Anemo ecómbegûe. Anmo ecó mberû . Letania de los fantos.Tupa boya re noŷndába . Tupå boyâ rérici quatiahá. Letania de nueftra Señora. Tûpâ ci pora heîtába.

guynő.

Mbo apebú piré . Y yape búbae. Leuadura . Mbuyapé môaguyno hába. Leuantados . Abá angaipá. Leuantamientos . Angaipába. Leuantar algo . Amô pûa. Am-

L.

ante

E

Amboby.Amoang.BY.4. Leuantar algo, leuantandofe.Aropu.Arobi. Leuantar en pefo, Ahupí. Leuantar la cabeça. Ayaupí. Leuantar la cabeça házia

L.

ante

E.

65

dimiento . Apúa y chupê . Apua guiyeroyipa ychupé. Apua gui yeaïbi boy chupe . Leuantarfe poluo. Opuabitú týmbó, ibi tŷmbó ei.

arriba , ò la haz de la cofa .Ambo oba ibá.

Leuantarfe , reuelarfe . Che

Leuantar la ropa. Ayepepí.

Leuante , parte Oriental.

Leuantar los ojos. Ayeça upí.

Leue cofa . Bebui.Rui.Apiruí. Angaú. Aú.

Leuatarfe de la cama el en-

ângaipá.

Quaraçi çembába .

Leue palabra.nee bebui.

fermo , y fano fentarfe .

Lexia.Yuquiri .

Aña ropa . Ayerobira ma.

Lexos.Amó .Qui-pe . Mộmbiri.Mâmỡ . Amó . ú-

Leuantar teftimonio . Ay-ი. múndá tei. Amopua yapúra. Ahënoi tei Ahehoi cherapichára hupi guarey rehé . Leuantarfe.Apfa.Abi. Leuantarfe ayrado contra otro. Apua heçé gui ñê . romo. Ayeroquâ mo guatamo guitecóbo he-

cuî.Vcù.Cúpe. Lexos eftà . Mombiripe he . cony.Cúpeheconý. Lexos vas de la verdad.Te có hupiquân gui mômbi riereicó . Hupi guaragui ere yaogeté . I. Ereyerobageté. L. ante I..

çê. Leuantarfe en puntillas. Chepi apira rí apua. 1 . Aycó . Leuantarfe haziédo come-

Liado. Y mâmâ mbira . Y yabo ápira. Liar. Aymama. Ayaboá . Ayoquâ.

Liar

66

L.

ante

I.

L. ante 1.

Liar los pies.Ay piquá. Ayeupi qua. Lios .Yma ymambire .Y ya

buyape meenga . Liberalidad . Tacate

mba

bey.Potibey.Poyal .

boábo apiréra . Liberal dieftro . Ecatúbae, Ypoyababi babi bae. Y. yacátuâ catúbae . Liberal , acelerado en dezir. You piry ribae . Cû obcrabote beramf bae , Guage hápe ehára .

Libertad .Yepé.3 . Tembia Thubey te quâba . Libertad dar . Amandó îeré. Tembiaihu habanguera agui amoçë. Ahembiaihu que rog . Librar bien . Acên gatú . A-

Liberal apreffurado,diligéte. Abá ecó acubó. Abá

feyepé . Librar de peligro . Aypihy r8.Haimçanohê yepé.

ecó pyryry.Taibaí . Tan g.Tang jara .

Librar mal . Açêmbai.Na

Liberal diligenteméte.Tai bay hape. Qua papí tai bai hape.Tangeaibaí há pe. Liberal diligente fer . Chetaibai . Oberâ böte guaraicherecó Curyme gua raí cherecó ,

féngatuî. Librar foltar . Amondo ye Fé, Apoí yepé ychuqui. Libraríe de mortal enfermedad. Haime che açi haguera gui açe yefé . Librarfe facilmente , Acem baybí. Ndahaçipe che-

Liberal en dar .

Hacatey

ey.Ypotibỹmbae. Y poyaicatú . Ypobíỹ mbaé, One h bae mbaé mëënga.Y póqui y mbae .Y pó oo catúbae . Liberal en dar carne , o Checofas de comer, pooó çoó mĉenga . M-

çêmy. Nda haçiî cheçê yepe. Libre ahorrado . Tembiaihú râmo hecó haguera gui ymaçëmbira.Ymondopi. Libre aluedrio, Temimbotára . Libre atreuido.

Abá an

gey.

L.

ante I.

gey.Poihu harey. ne angueỹ .. Libre de culpa. Che yequa hâgnâ nda recoíi.Mârân-

darecoî. Aicoyepe mbae mârâga . Libre de cuidados.Abá angatarey.Abá angecó eỹ. Pia rui catú bae . Teça eta rerequarey. Libre de pecados . Angaipá amo rerequá rey hára.



Angaipá

ndo guereco

quiribae. Libre de pena falir,aunque tenia culpa. Che yequa . hâgûa yepé , açê yepe eté. Mba parangue îepé che.Acaç niepé. Libre de fofpecha. Chere hé moingai nditibi nima ângábi cheri.

L.

ante

I.

67

te.nŝangu pabe ỹ mê.ñêanguey hápe , Poihú habeymê. nemo angabeỹme.. Libremente,fin impediméto entrar. Ndaiquie måraní.Mârândabey may quie. Libre , nacido en libertad . Tembiaihu habeỹ mê o bae.Oyco yepebae oábo bê. Libre nacer.Tembiaihubeyme aá. Na tembiaïhura môruguay che á ri . Na tembiaĭhúrâmô cherecó ñanondé rúgîâî aá. Libre perfona, no cautiua . Tembiaĭhubey. Libre, feguro de macula. Y maraney ngatú . Libre fin care O , ni ocupa-

Libre de fujecion . Abá po-

cion. Che nânga requa-

guiri tequarey. Y yary

bey aycó. Aycó cí. Na

mbae. Herequarỹmbae ché .

che ñangarecoh

ruape guaî aycó. Añemangog .

Libre de tentaciones . M8-

Libreria. Quatiá rupába .

ro angaíporará hareỹ. 1.

Quatiá requâba . Librero , Quatiá rerequá-

Andupabey. Libre de tributo. V. Tri-

buto.. Libremente, atreuidamen-

ra.

Quatia rí nângare-

quâra. Librero que enquaderna. Qua-

68

L.

ante

I.

Quatiá ñûbahára . Quatia homâhára .

L.

ante

I.

Lienço de Caftilla.¡biraïlí ао .

Libro.Quatiá.

Lienço ralo. Ao pôcă . Ao-

Licencia,hazefe con el permifiuo . Tá .Terché , doite licencia que te vayas .

beçaca.Aopiberá. Liendre de la cabeça. Qui bai .Quitf.

Enef.Enerangá .

Liendre de piojo del cuer

Licencia d.. Ameychu . pé.Eney hae. Tá hae.

po.ña mo quỹra rai. Liga para paxaros .Yûá.

Licencia pedir para ir.Alerure ychupé che ho hâ-

Ligado, Y napÿtýmbira. Y yaboa pira.

guama ri.Tahá hae ychu

Ligido con hechizos . Y pohano mbira paye pipe .

pé.Ahá potá bina, Licencia tener para ir . Terehó heichêbe. Omee

Y mo pohangi upira.

ma chehohäquâmâ . Enei

Ligadura. Ynapyty hague ra.

hei chebe. Chepope are-

Ligar .A ia pỹif A vaboá. Ligar con liga. Yua pipé amboa. Año mông .

có imâ chehó haguâmâ. Licion dar el maestro .Amo nemboé.Amboé.

Ligarfe conparentefco.O ronon moana oyo ehć.

Licita cofa.Catú.Aguiyeí . Bi.2 .

1.Oyoupí.

Lidiar toros. Mbacá amo ña. Amônera. Am8 nå-

Ligas. Tapacur á. në nỹ přá quâhába.

rő.

Ligera lengua. Cupirý rí

Liebre.Acuri.Pag.Quere ruá .

Cuparara. Ci yerá catú. 8

Lienço bien texido . Ao pia há catupiti. Ao yyatĭcà catupira . Lienço de algodon.Amandijuaó.

Ligeramente fin pefo. Mc guê hápe . Cabaqui hápe.Taigai hape. Ligereza.Câ â quâ . Açúi. Ligereza en correr. Câ quâ

-

L.

ante

L.

I.

quâ ñanfrehé.l.nandarí Ligero. Abá bebé . Bebuî. Yanambibebê bae.

Pi-

rýri. Ligero de manos. Ypóyabá

5

69

I.

bote acarú. Mýrŷ nőte aú . Limite linde.ibi yâ.ibi epi ça.ibi cicába . Limite paffar.Aypi açá.

bae.Ypopiîbae. Y póberábae.Ypó curitef. Qua-

Limofna dada. Tupa rehe y meê mbira.

papi.

Limofna dar . Tûpâ rché amêê mbae .

Ligero en andar. Atá aquabae .Y caba qúabae .

F

ante

Ligero en correr. Anemo

Limofna juntada . Tupa rehé mbae ymônôo mbiré .

cabaquâ guiñana. Aña aña guiberábo. Cheaquâ

Limofna pedida . Tûpâ rehê yyerure hagué.

guinanâ. Lima de limar. Quarepotí

Limofna pedir. Tûpâ rehé

quiticába. Lima, o limon. Limon. Limada cofa. Y quiti piré.

ayeruré . Limofna pedir por puer-

tas. Ognåbo rupí Tupa mbae amanoő .

Limaduras. Y quitĭcaguê . Limar .Ay quiti .

Limofna recibida . mbae ypiçipira .

Limar corregir. Ambo ca-

Limofnero que la dà . Tupa rerapĭpé mbae maeîndá

tupiri.

Ahecó biarő y yabihague.

Tupâ

Limitadamente . Pobí pobi

ra.Meengey hára . Limofnero que la pide.Tu-

hápe.Mirihápe.Hera he ra.

på rché mbae ri yerure hára.

Limitado en comer . Opobl pobí hápe ocarú bae.O-

Limpia cofa.Mbae quỹ tŷn gatú.

carú mýri mýribae.Yabotě ocarúbae. Limitarfe en comer. Chepobí hápe acarû. Che yâ

Limpia cofa limpiada.

Y

quỹ tổngó piréra . Y qui aogi piré. Limpiar.

Ay quỹ tÿngó . Ay

L. ante 1.

70

L. ante I.

Ay quytf.Aiquiaog. Limpiar el maiz de las ojillas que tiene en la pun-

Lio de ropa . Ao mana. Liquida agua . ipi eçâ câng.

ta,ò la fruta,&c . Ahebitú mồngui .

Liquida cofa . Mbae ĭ cú . Mbaeticâ.

Limpiarfe el trafero . Ayepindi.

Liquido hazerſe. Oñëmboï cú.

Limpiar por de dentro. Ay

Liquidarlo , aclarar lo obf-

picy mbó.Aypi çï catú . Aypi quitingog .. Limpiarfe el trafero de la tierra que fe le pegò fen-

inoíícpé.

curo. Ambo yequaa. A mônça cũng . Liquido aueriguado . Ymboyequaa pira .

tandofe . Ayeebitúbirog. Limpiarfe el alma confef-

Lifa cofa . Mbae endipû. Mbae yoá .

fandoffe , o el cuerpo lauandoffe . Añe abêog.

Lifa cofa alifada . Y mo endi

Linage.nemo nângáguê. Linage noble.ne mông mả-

pu pira ymboyoapi. Lifiado .Y yapábae . Y yapa

rangatú.Angå tura reỹi .

ribae. Mandog y mbae. Y mabae.Ynapebae.

Linea de parentefco . nêmo ñangá riçi. ño añârecó

Lifiado eftar. Che apá. Na chemandógi.Che ape

rupába.Anambupába . Linea de pefcar.Pinåhama.

Lifiar. Amboapá . Anoma Amo ape

Pindaçãmâ . Linea raya. Hai.

Hay haguê .

Lindero.ibiyâ. ibi repiça.

Lifonja. nee caracatâ . nee poropichi. neembo ori cará catû. Lifonjear . Ayapichi . Añê mboori caracatu. Ambo

Lindero poner. Amboibi yâ.Amo epiça. Lindo . Amo af.Catupiri. Liñuelo de tela. Aopopeno.

ruí catú chenee pipe. Lifonjero. nee mbo ori caracatuyâra. Lifta atraueffada.Haçá. Lif

Lvante

I

L.

Liftada ropaa lo largo .Ao ique na . Aoique piña. Y piña pina. Liftada ropa atraueffada . Ao haça haça.

ante

O.

71

mombeú catupi. Loba , veftidura . Ao pucú . Ao tiriri. Lobanillo.Aa.1.A.2 . Lobos de agua.Guairacá . Aguará

Lifta de alto a baxo. ique ñâ.nå.3 .

Lobos de tierra .

Liftado cócolores atrauef fadas .Haçá pará pará.

Locamente . Araquaa ef há pe.Tarobá hápe . Loco. Tarobá. Y tarobá bae.

Liftar de blanco.

Amoño

guaçu ..

peti.

Lifto , diligente. Puí. Tai baí.Pyrýri. Litera . Tendá no ana here-

copi. Liuiandad . Tendabey há . Tecó tecó . Liuiandad deshonestidad .

çândahé . Liuiano deshonefto .

Abá

çandahé. Liuiano fin afsiéto . Abá en dabey . Hecó no tey. Be .

Loco eftar de aficion . Nachembo araqua ábi ypotára . Cheaéheçe chembo or iquaapabî, Loco eftar de cuydados . Chembo ati bagi bagi

chereça etá . Lo contenido en la cofa. Po.5 . Loça.na@mbé .

Loça pintada.ñaêmbé quatiápira.

Liuiano fin pefo.Bebuí.Po-

Loçana miez . Temý ty hori catúbae.Oye robiarí-

hiîey. Liuianos ,bofes . ñea bebuî .

bae.Heçâî ngatubae. Loçania . Yerobiá hába .

buî. Abá heco pohitey.

Quirey.Taibaí.

L. ante

O.

Loa alabança . Poro mombeú catuhába . Loable. Agui yeí guâra . Y

Locano briofo. Y quỹ rey ngatú. Tai baí bae . Lodaçal. Tuyuti . Tuyu apa çu rug.

A

Lo-

72

L. ante O

L. ante O.

Lodaçal de cieno . Tuyun . Lodo.Tuyu .

Los buenos . Y mârângata . bae.

Lograr bien el tiempo. Ay porû catú ára. Ayecohú catú ararí. Ambopó ca-

Los de allà . Ebapo cotigua

tû ára.

ra.Ebapó yoçuâ moguâ. ra.

Los demas . Amon guèra.

rehé. Aporerequa catu

Los mayores , Tubichabé. bae . Los mas Hetabébae .

chembae rehe , heçe gui yecohûpa.

Los mejores . Y catupi rile cuêra .

Lograrfe bien.Ayecohú ca tú .

Los menores . Myryb bae.

Lombriz de cuerpo humano.Ceboí.

Los menos . Heta eybéba . M8.8 noibébae .

Lombriz de tierra.Mbiré . Yaricharé.

Los otros . Ambone cuêra.

Lograr bien la hazienda . Ay ecohú catú chembae

Lo mifmo ferà de ti.V.Mê mê.

Lomo de tierra. Ibiapipe .

Myrynguêra .

Los otros años. Roi equa bae cuêra. Roi amboać.

Los otros dias. ára oquâbaecuêra.

çoo pu-

Los peores . Y yaibé guêra. Los vnos . Amo.

Lomo de perfona. Tumbi .

Los vnos , y los otros . Me. mê . Memch .

Lomo de animal. cú .

Longanimidad. Piaguaçú rerecó tecó mãraupé . Loor . Poro mombeu catu

L. ante V.

hába .

Lo que eftà en la mano . Po peguâ . Popeçuâ. Loq yo mato,o cojo . Cherembia.Cherembi yuca. Lofa piedra llana.Ytapegy.

Luciernaga. Mua. Lucifer.Ana rubichá. Lucha.

No quaba yoeiti

potábo.ño â.no noquà bayti. Lu.

L.Tante

73

V

Lante V.

Lugar del que eftuuo echai Luchar.Oroyoyt . Luego aora.ang cury . Ang bef Luego al punto , "Curitel. Curybef Ang cur bef Luego de aqui a vn rato . Curite . Luego entonces . Haerama bé.Acoiramobé .

do . Tupá guera . Lugar donde eftà algo.Tui pába .Hecu atiba , Lugar donde fe come . Cal ruhápe . Lugar donde fe guarda algo.Mbae rupába . Mbac recó hatioa . Lugar hondo .

Tenda ipi

Luego , illacion. Aétamo , Haérâmő rá. Luego que ,René.Rirême .

guáçu . Lugar no tener , o tiempo . Oatá arachébe .Y poataRupibe . V.Be.num.12 . be . Luego fegun effo yo lohiriarache ndeć rehe, ? ze. Aérâmo Cheaya pórő, Lugar.Tendába . Lugar ay ,yfobra . Tenda

Lugar , o afsiento .

Tendá-

ba.Ti.17 . Lugar , o parte donde el he

oyme hae hembi guaçâ . Lugar alto .Tendáibaté, Lugar ay y tiempo , dia ay, 1 & c. Ndei quaraçi râge. Lugar baxo. Tenda ibiy Lugar data las têtaciones . Ayeapiça cá môrs aangai upe . Ayeapiçabiân gaipa cheanga aroirché . Lugar dar para paffar. A ngatú y quaa pagfama , Ay iyil . Ayepeá. r del que eftá en pie . ga Lu ambába .

rido muere prefto,

Tê-

gia.Cheregua Lugar, o pueblo,Taba.Tetama, Lugar tener , o tiempo.Che poctá catur Luulisi vuī e Lugartenient . Tecobiara . Lugar vezino a otro Amu-I ndába . Amblyogiguâra . Lumbre facar.V.Fuego . Lubrera , Poro eçapehába. Luna . Yaci Lunar . Av.nu av.. Lunar hazer poftiço , Añe mỏ avê

47 Lu-



74

L. ante

V..I

Lunar tener.Che av. Lunarofo de muchos lunares.Abáava . Ynav he tábae.



Luftre dar.AmBendi pú o lu Luftre de cofa nuena ,, 0

L,

ante

V.

Luzirle bien el veftido.Che arûângatú cheaó . Y na rûângatú chebe che aó. Che aruângatu che ao rehé. Añême aruângatú aoba rí. Chereçâingatu che abba ri.

zia.Tendi pú.. Luxuria. Angaipá quiá re-

Luzirle mal . Na che árûâe

hé poropotaháng

ny cheao rehé . Na che

Luxuriofamente. Angaipá

mú árûâný cheaó.Nache aroî.Cheao.

quiá rehé poropotahápe .. Luxuriofa perfona . Angaipá quiá rché porepotahára. Cuñumbota hára. Porenondé , es inhonef to. Luxuriofo dado mucho , o

A que ha hecho habito. An gaipá quiá rché oyeporú bae.Oyepoquaâangaipá quiâ rehć. Luz.Ara yequaá. Ara.. Luz claridad de fuego. He

LL.

ante A.

·

Llaga. Aí, 13 . Llaga en los dedos de las manos.Chepoacå myr . Che quâ,aí. Llaga en los dedos del pie. Chepiçacamyra.Chepi çâ aí, Llaga podrida.Yaû . Llaga feñal della.Pereb.Ai

bó.

ndi. Tecapé, Tendiberá. Luz del alma, ang araquaá,

Llama de fuego . Tatá ren di.

ange çapé. Luz de lo que reluze.Ten-

Llama de fuego grande.Ta

dipú.Berá. Luzero de la mañana. Coê

Llamamiento junta . Amân daye . Llamar.Ahenổî. Nã.

mbí yâ.. Luzio de gordo.Y quirá en di pú.Ypi chiri,

#I

tá rendi pong.

Llamar a la puerta. Aoquê mopa.

Lla-

LL. ante A

LL:

Llamar al trabajo. Ahen

ante

A

75

porabiqui abo. Ayco

Llamar hazer junta de gé te.A amandayê .

porabiqui bagiamâ . Llamar a menudo . Ahênot

Llamar la caça con reclamo.Amonaro .

pií. Ahen8 henôt. Llamar aparte. Ahenôi é.

Llamar la muger a la muchacha.Tyá .

Ahenol heroyepeábo.Ahero yepeá henoina.

Llamar los que eftàn com-

Llamar a vozes . Ahenôî gui

bidados. Yçoő pira ahënot. Aporeroquâ yço o-

Capucápu caita . Ah

ng

çapucai çorog. Llamar con grandes vozes a Dios.

Che râçe raçe

Tupa renoina. Cherâçe çorog hápe a Tüpå enöl. Acapacápucaî Tupã renoyna.

Llamarconla cabeça. Ayê aytihendina.

pi. Llamar,combidar. Aporoφού. Llamar , o inuocar a Dios. A Tûpâ enôi. Llamar poniendo nombres malos . Aycurá, Llamarle mentirofo . Abá yapuhaeychu pé. Llamaradas.Hendi tayâ.

Llamar con la mano. Aye

Llamaradas dar aprifa . He

poerú. Llamar con filuo.Tibunee

ndi ya yâ pií pií. Llana cofa.Pê.16 .

pipé ahênoi . neêmbe pi Pipê ahenôi. Llamar de camino , ò de

Llana cofa allanada.Ymbo yoya pira.Yçurogi pĭ. Llana cola pareja . Mbae yo

paffo. Ahensi guiquâpa. Llamar de prieffa . Ahënoi

Llanamente co verdad.Ya

angê inge. Llamar el mayor al niño. Piá..

yâ catú.

pú môângâ beỹmk. Llana, o claramente fin du da.Y yehu catúhápe.Hu

Llamar guiñando del ojo. Gueça popibo a henoi.

picatu chepiapebé. Llano,no altiuo . Abá nemg2

boes

76

LL. ante A

boete ev.Abá apipé .

LL. ante E.

hába ocacá.

Llanten.Caa yuqui.Mboy tŷnicaá.

Llegarfe acercando . Arobi.Acacá.

Llanura .Ruri pebucû ..

Llegar vnos tras otros . O-

Llanto.Yaceó.Apŷro.. Llanto hazer por alguno. Ahapuro. Ayaheo hece . Llaue.no quendabocá . . Llaue de madera de edificio . Og quibi.

roçiçi. Llegarfe al otro vando. Teiiepe aqua . Ahá tem cupé. Llegarfe como partida , acercarfe, &c.Cacá . Llegarfe a fauorecer. Aba

LL. ante E , Llegar.Abahe.mo . Llegar acompañando hafta algun lugar.Arocacá.bo . Llegar a las manos, Opocó oyoche . Oquari nyoché. Oyoché oyoguereco ai . Llegar al puerto . Ayepotá. Llegar a otra parte. Mamo amboaé pe ababe . Mamő épe abah . Llegar a punto de muerte. Teo roba pi ime aicó . Haimê aycó. Llegar a fu afsiento anti-guo.Cherenda guêpe a bahe. Llegar como cuerda , &c.. çi.3 . Llegar el tiepo de la muer-. te . Teo obahe. Tegru-

5 he guinepycy rómoychu pč Llegarfe, o juntarfe có mu ger . Abi hece . Abaheychupé. Ayeçecâ heçé.Arecó.

Llenar.Amoynyhe. Llenar embutir . Ayapipi. Llenar hafta que rebofe.A. moy nihe y man duî ta. Ahobapi mboati. Ambo obapi aquâ, Ambo apite robí. Llenarfe de ceniça la cofa. Onemondubi Lleno de pecados .Angaipi batítynyhe. Angaipa bi rú.Angaipá póré. Lleno embutido. Yyapipi piré. Lleno eftar.Chery nyhe Lle

EL. ante

LL.

E.

Licnura de la cofa.Po.5 . Lleuadera cofa , facil de lle-

ante

7.7

E.

Lleuar carga a cueftas . Ai . bohii.

yetei herahá .

Lleuar configo a alguno . 4 Cherupí arahá.Cheyr nåmo arahá.

Lleuar.Arahá.Bo .

Lleuar debaxo del braço .

uar.Ndi yabaibi herahá . Nda haci î herahá.Agui

Lleuar a barriſco . Aypicy mbő herahábo . Ay pity biró pá herahábo.

Na

môembi quiri herahábo. Lleuar adelante la cofa con perfeuerancia.

Ayeboí.

Aye ayeí . Ayehape .

Cherenda pi guipe ara há . Lleuar debaxo del braço , dize la India.Che ambiî arahá . Lleuar de dieftro. Ayçambici.

Lleuar adentro, lleuando la cofa.Aroiquie .

Lleuar de la mano. cog herahábo.

Aypo-

Lleuar al cabo la obra.Am-

Lleuar de vencida.

Ambo

boapi pá . Amombabe-

aguiye ymo ñánâ .

téí. Amboagui ye catuí.

Lleuar en andas de difun-

Amondigûe reteí. Amo

tos. Teongue riru pipé arahá .

apacany mbabeteí yyapóbo. Lleuar algo entre dos . O ño aña oro guerahá. Oyo a-

Lleuar en andas de fantos. Santosreroaťá hába pipé arahá.Aroatá .

piríaroguerahá.Cheap

Lleuar en angarillas . Aya-

ri chuâ arahá. ibiráiba ra rí charahá .

ca coi pipe arahá . Rirú yobat pipé arahá.

Lleuar aparte.Araha ê. Lleuar arraftrando . Ambo tiriri herahábo . Lleuar atado en vn palo.

Lleuar en braços.Che yibá áramo arahá. Che vibá ocê arahá . Llevar en las efpaldas . Che

Ay pitaquâ. Oro y pitagasei arahá . arahá. quaherahábo ,

8.3

Cheacei pe

Lle-

78

LL. ante E.

Lleuar en ombros . Che a- . tiibari arahá.Che atiibo çé arahá.

LL. ante E.

cobe haime: Lleuar, o fufrir . Aroôç.A

hechagi.Arocuimbaé(Y. Lleuar en palmas.Chepo pinee raçi . )

té roçépe arahá. Chepo Lleuar a otro a las ancas del cauallo. Che cabayu pitcrá ramo arahá. Lleuar en fi mifmo Chere-atucupé pe arahá . hé.Che pipe arahâ.. Lleuar efpiga el maiz .Hára abatí. Hari abatí. Lleuar flor el arbol. Yboti

ibitá.

Lleuar otro la ventaja.Che : qûâ. Lleuar por delante algo .. Cherenonde araha.Che-

renonde råmo...

" Lleuar fruto el arbol. Y á Lleuar por fuerça. Araha ibitá. hemymboaçipe . Ypia a Llcuar fruto la tierra. ibi : ramo í arahane . omona mbae. ibi ombo ori catú mbaé. Omôngi , rey ngatú mbae . Lleuar oja cl arbol. Hocê . Hobarç .Hoho ibirá. Lleuar la mala condición. Aroa

ypiá pochi Aro

cuíbaé che acápa.Che cuimbaé y pochi rehe. Lleuar la pena. Y ñângaipá

Lleuar rabiatado . Cabayu 1 ruguai rché aña pytýhe rahabo. Lleuarfe bien dos .

Oroyo

guerecó catú. Oroyoco hu. Croyoguerecó agur yendoroyo afhubeỹmo.. Lleuar fiempre a Dios por delante. Tupareçape a co yepi mbae

apóbo..

haguerepi ayoguâ ychu-

Cherobábo arecó yepi .

gui .

Túpa .

Lleuar la ventaja a otro.

Lleuar tallos . Huâçe. Ho

Apoqua. Lleuar mala vida. Aycobé

qui. Lleuarfe mal dos.

açi.Aycobé poriahú.Ay cotêbe guitecóbo . Ay-

Ndoyo

guerecócatû î.Noño.am botári.. LL.

LLante

O.

LL. ante´O ,

Llorando empapar fe en la grimas,

Che retobapé

LL.

antes V.

79 %

Lluuia muy grande , Amân- · giruçú . Lluuia que paffa prefto , Amâ quâba, Guaibŷ reçaï.

aû guiya hegúâbo, Che-

M. ante A.

retobape piari,gui yaçe- -

P guábo. Llorar,Ayaceó .

Llorar a alguien . Ahapŷrő,

Maça,porra de armas . Ia-

pe,

Maçada dar. Tape pipe aAnapŷto. laftimofa Aquar Llorar mente. i heçé.Aynupai ape yahéó poriahú, Llorar la ausencia de otro. Ahaqui cue rapýrő , Llorarquedo. Ayahéó mbegûe.l.Ruí. Llorar faltarfe las lagrimas.Chereçar popó . Lloron. Heçângá , Yaheo-

Llorofo tiempo triſte, Ara eçaĭ. Llouer.Ama ei. Oqui.Ama oqui.Amângiei. Amândiqui. Llouer piedra, Amândaû oá ,

Llouer trabajos :Qá cherecó acicheri

pipe, Maçamorra co burujones , Mingau aquỹta quỹta. 1 . Curubí rubí . Maçamorra con caldo , y carnemolida. Mba î pi. Magamorra de maiz molido . Mbaypi , Macamorra de maiz frangollado.Câ gui yi.Myndo curé.Pindo cure . Maçamorra de maiz verde ,y legúbres. Mburee . Maçamorra de mandioca. Mingaû. Maçamorra hazer de caldo , o migarlo. Ay tipy IV. Maçamorra hazerfe la co-

LL. ante V. Lluuia.Ama.

-fa de muy cocida . Onemouû.Humbeté . 84

Ma-

80

M

ante A.

Macear.Anspirupa. Aya Pa tucá. Macerar el cuerpo . Arecó açi cheretê.

M. ante A:

Machucar. Ayapaçog. Ay cambi. Amongu rubi chó.

Macerarfe,adelgazarfe.A-

Machucar,aplaftar. Ayapá yucá.

nemoangaibó Maciza cofa. Mbae guete.

Mechucar,deshazer tolondrones . Ahúmbirí. A-

bo guâra. Macizar. Amboguetébo:

mom gurubichó, Amboí. Amboai.

Amonânî. Maço, o maceta, ibirá nupå há. Heroqua roqua•pi. Maço,o manojo.Ma.4 Maçorca de hilo . Ynýmbó apuá. Maçorea demaiz. Abatirá.Ha.3 . Machacada cofa. Ymboa. paçog pira. Machacar.Ayapaçog.

Machucar la carne ,

Ahob .

umbiri. Machucarfe.Añê umbirí: Madeja.Ynýmbó apaqûa.. Madeja hazer. Ambo apaquâ ynymb6 . Madera.ibirá . Maderogrueffo.ibira guad çu . Tubichá. Madero tofco.ibirá á. ibi rá nani guâra. Ypâmbi . rey.

Macho de hierro.Ytá núpa

Madero verde.ibirá ibi.

hába. Ytá pirupahába . Macho de animales , y va-

Madrastra. Tubati. çian ›gá. Madre, o feno donde se en-

ron.Cuýmbae.Me.2 . Machorra hembra. Cuna mê mbirá ỹ mbaé . Machucado , deshecho. Y môngurubí piré. Ymboi pire .Y mouumbi.Y mo

gendra. Membira upá Membi riru. Madre del rio. Iuguaî. ï'Ạpé.. Madre verdadera. Hai. çi. 1

cambi pira. Ymônguru- , Madriguera de conejos.. bicho pire... Tapi ítí quâra. Má

M

ante A..

M. ante A:

Madrugada. Coê. Coê ye . qua á. Madrugador. Coey mbo-bé g? mbára . Pumbára . Quereno coe ey hára. Madrugar antes

del dia..

Cofymboté apa .

Na

chererococi chequé . Che q coe ey. Madura fruta.Ybá ypiû.Y yayû.Y nav.. Madurar .Ambo ayû.

8i

mas. ib. 11. Maganto.Angaiborf. Ocân gué mabae.

Ycângueri

çábae. Mageftad. Mburubichahá . Tubicha hába . Magia.Payehá . Mbayehá . Magnanimo.Abápiá mba raeté. Mago. Payê guayupia fara. Magullada cofa. Y cambi piré . Ymôûû mbirê.

Madurarfe ,ablandarfe . Ypiû.On mombiû . Madurarfe la fruta amari-

Magullar. Aycambí. Amỡ ຕິ .

Ila.Yyayû. Hoguiboyû .

Maiz gorgojado . Abatí qui mbú. Abati petigue .

Yyaqui riçá i yu. Madurarfe la fruta colora. da.Y pyta.. Madurarfe la fruta negra. Y nav. Maduro de juizio antes de tiempo.Yya raquaз eçapiá .Agui yeramofyyara quá . Maeffe de campo. Guarŷnf pabe mboyao yaohára. Mongua catú hára . Moỹ

Maiz.Abatí.

Mayo .. Yaçi y moçincó bae.Mayo.. Mayor .Tubichabé.Y yoçe guâré. Mayor de cuerpo . Heté tubichabébae .Y pucube.Y yoçe heté. Mayor de edad. Ocaquaabébae.Tendotára. Mayordomo . Mbae rí ñan garequâra .

çirv hára. Maeftro .Porombochára.

Mayoria . Tubichahá.Y yoЄchá..

Macftro de Capilla,dança,

Majada cofa en mortero .Y

o el que reça a los de-

cocopiré .Yyapaçogpiré. Ma-

M.

82

ante

A:

Majada de ganado. Hebac apyta. Majadero,Aruaney. Tabi. Majar con los pies , Ay pyrv ycâmbíca. Majar en almirez.Ayçoçó anguá mýri pipe . Mal acondicionado . Abá piá pochi.Y caá pyta tapia. Mal aconfejado. Y mboeáí piré. Mal,aduerfidad.Mâƒã.2 . Mal agradecido. Poropoe piey.Oyeupe tequa guê ra mboete ey hára. Malauenturado.Mane. Mal auenturado condenado. Anarêta meguârâmbaû .

M.

ante A.

Mala voluntad. Pĭa aí. Přá mára ndeê, Mal baratar. Am &mbucá. Amboií. Maldad.Angaipá .Mâra. Maldezir.: Che neêngaí y.. chupé Poy ti, en . Po:3 . Quai.4 : Chepoiti pochi. Maldezirfe . Aneengai cheyeupeć .Añe

pochi quat

che yeehé. Maldiziente.neengá í hára, Yuruaibae . 1. Pochibae, Maldicion.neengaiba.Au. 3. Mburu . nec poiti áí. nee pochiquaî . Maldito. Ymombeu ay piré Yepoi ti habei . Heco ytigipi áí. Mal hombre,bellaco. Abá

Mala cofa. Mbae aíba . Aí. Pochi.

angaipá. Malicia, nêmóa mêguâ há.

Mala gana. Haçipéí. ñâteỹ hapei .

Maliciar. Añêmo a megûâ tef

Malamente. Aibete hape . Ai.12 .

Maliciofo . Oñêmo â megüâ tefbae.

Mila muerte. Teo megua. Teo aí.

Malifsimo . Ypochietei . Y

Mala muerte.tener. He ai. Heo m'guâ . Omâno mêgiâ.Mano aí . Malato andar. Chemârâá .

yaibete. Nandetei ypochi. Mårângatû eteí y pochi.Aibetei ypochi . Mal logrado , muerto en fu mocedad. Ocunûmbuçú re-

1

M.

ante A..

rero yecohu harey.Nda-

M.

ante

A.

83

chi ai beteí. Mal vado.Ypochi aîbeté .

hecó çèri . Mal querencia. Ambotarey..

Mal vas.ibichy mŷrf tepichá guaçú .

Mal queter. Na ñâmbotári.

Mamantar . Arocâmbú¡ Amôcambú .

Malquiftar a otro.Amo era

Mamar.Acâmbů.ábo. Mámar el niño de fu ma-

quandaî. Malquiftarfe. Añêmo era-

dre preñada.Yoaiû. Mamon que mama mucho..

quandaí. Malquifto. Y mo erâquânday piré. Herâquândai . Malfin: Abá émoc.Poromů ndatefhára..

Cambuçé . Manada.Apyta .Teii.. Manantial.ibúra . Manar agua.iobú.

Chemboyequâ.

Mancar . Amboapá . Ambo

Guemoë hape chemindatef

aqueó.Amboyeá, Mancar cortando vena , o

Mal fuceffo.Måra tecoha . bai.Marande quabaí .

neruio.Ahayi mondog . Mancarfe . Ayeá . Ayeapá .

Mal texido. Ypia ay pire . Yyatica pi rey ngatú. Maltratar . Arecó aí . Are-

Manco.Yeapá. Manceba amiga. Aguaçá .

Malfinar .

có mara . Arecomêgia . Arecórecó.Amboaî betê. Maltratar la caça, o perfo

Manceba eftimada . Cuña mbocacá . Mancebo , amancebado . Aguaçá . Mancebo de poca edad.Ca

na que queria matar , y ni mfguaçu. Ocaquaaba mő. efcaparfe herida. Ahabo › Mancilla.Mara.. of ymondóbo.. Mancillar .Amo mâra. Maleza.Y aîbî.. -Malifsima cofa. Mbae y. pochi api reỹ.

Y po-

Mancha. Apia . Pynf. ipê. Piâ. Ra. Aû . Bo . Piâri.

ii.

84

M.

ante

M.

A

ii. 2. Peré . I.

A?

catú . Ane mandog catú.

Mancha de cabello cano . A týmbará. Mancha de cofa fobrefalić-

Mandar prometer.Ayquabee. Mandioca.Mandiog. Mandon amigo de mádar.

te . Tacapé . Mancha de graffa .

ante

Poroquay çe tef.

Mbae

quirabú.

Mancha en la cabeça, tiña, & c. Abatî ngâ. Manchado con máchas bla cas.Tỷ tỷ.Pitỷ tử. Manchado eftar.Y yâpia.Y

Manear. Aypoquâ . Aicupi quâ. Maneas.Cupi quâhába. Manera modo.Nungá.Nungára.nabe. Yabe.Ramf. Rapichá.Matamarâ nû-

yipe .Y qui rabu .

ngá.Poe quà mô.

Manchar.Ambo apîa.Amo

Maneras de ropa. Ao quâ ra.

pynf.Ambo ipe. Manchas en los arboles.coloradas.Canduá.

Manga de agua .A ma pêce.

Manda promefla . bể háguê .

Y qua

Manga de viento . ibitú pe cê.

Mandada cofa.Yquabeembiré . Yquabee haguéra.

Mani ,fruta conocida. Mần dubí.Mandubi apvä.Ma

Mandado fer. Yquaî pira ché.

ndubí guaçu , Maniaco.Manè .

Mandamiento. Poroquaitába .

Manicorto.Abá pobí. Abá poti.Hacateỹ.

Mandar.Aporoquai. Ayoquaî.

Manida carne. çoo hayi mbae. çoo huungatú.Hi

Mandar ahorcar .

Manga de veftido . Aoyibá .

Ayubi

mj εοό .

quaî. Madar bien los miembros .

Manifeftar de palabra. Am boyehú . Amombeú .

Anembo yeayti catû. Cherete onembobą bag

Manifeftar moftrado. Ahe-

!

chag ucá .Ayquaabucá. Ma-

M.

ante A.

Manifiefta , publicamente:

M.

ante

A.

85

Mano finieftra.Pó açú.

Ycatúpe . Mbiareçape. Teiipe . Hechagi pi på-

Manofeado. Y yabiqui piré.

beme. Hechagipi pabérâmô.

Manofear.Ayabiqui . Arccó recó .

Manijar.Ayabiqui.bo .. Manilla.Poapi qui yâ.

Mano fucia.Pó iv; enPó.3

Maniroto. Ypoyây eter. Nandetei mbae meêngá

Manojo de flores . iboti a-

ra. Y yibá piyarymbaće té ..

Manfedumbre. Ruí catuhá ba.Quirŷrf

Manjar. Yupi. Tembiú. Mbiú...

Manfo animal . Mỹmbá y yaraquaá bae.

Májar amargo.Yupi yrób. Manjar fabrofo. Yupi ce. Mbae hecatú.

Manfo hombre. Quirŷrf

Manjares varios.Yupi yo pará.Yupitetŷro. Mano.Mbo.Po.

Manta de ortigas . Tirú. Manteca. Quirá.

Mano dar para algo. Ypópe amor yyapo hågua-

Manteles.Caruhá guaçú. Manteles del altar. Ao pu-

mâ.Ypó guipe aheyâ.

Manoje.Ma . Apyta,

pita.iboti ma.

Hecó heco y mbae. Manta.Aço ya.

Mantecofo. Y quirabúbae .

cú mifahá .

Mano dar , o alargar para

Mantener, alimentar.Amg

recibir,o dar, Chepoyaî. Ta...

ngarú. Amongaquaa . Mantener de gracia. Amo-

Mano de açotes. Nupa aye catú..

Mantener platica. Amonge

Mano de almirez. Anguá myrfi. Mano de papel. Quatiátŷribapé manducú. Mano dieftra.Pó acatua.

ngarútefleí.

tá ayeboí.. Amongetá y mbobi tebi tébo. Mantenerfe de limofna.Tu på mbae rebé a carú . Tu på mbae ríaycó .

Man-

86

M. ante A.

M. ante A.

Mantenimiento. Yû pira. Tembiú.Cocá.Cocabí . Manual cofa a la mano. Po peguâra aibí. Oicó aibi bae.

tába.Mbae në môai, Marca de hierro. Quarepo tí hapihá haanga. Marcar . Ahaa. Ahaí. Ahâ angámof. Ahapihäanga.

Maña en hazer.Chepoeta.

Marchita cofa.ny ny.One-

Chepóe quâinboe. Cara catú.

poba .Apaiqui. Marchitarfe. Any ny.Ane

Mañana, Alva.Coê. Mañana. Curicoë. Arý re. Oyrândé. Mañana en la tarde.Oy rån dé caarúrâmo . Mañana todo el dia . Oŷrân dê araj â. Curycoëaraya. Mañas buenas . Yepo quaa

poba. An mbo apaiqui. Marfil . çoo guaçu râî ngupi cuć. Marido,y macho.M . Marina cofa. Paraguaçu pi piâra.Parápó. Marina playa. Pará rem bei.

catú. nemboe hague catú. Añêmo acátuâ hague

Marinero. î garată guaçu rerecohára.

tecó mårångatú rché.

Maripofa. Pana.Panambi.

Mañas malas.

Yepoquaa

Marifcar.Pará porarí aicé.

aí. ñëmboe pochi haguêra.

Marifco .Para pórê. Maroma.Tucumbé po gua

Mañas malas tener . Chere có m3gua . aí.

ejepoquan

Mañofo.Caracatú.E.11 . Mar.Pará. Marauillado. Y môndii piré. Marauillarfe . Añêmôndit. Cheândiî. Marauillofa cofa.nemondit

çú. Martillador.Poronūpahá ra. Martillar.Aynupa.me. Martir. Tupa rebé te açi porará hára. Tupa rero biâ gui poí porarev rehá yyucapira Tupå rehé mba paré. Martirizar. Tuparerobia gui

M. ante A.

M. ante A.

gui poi pota rey rehé ayu cá.Mba páramo amoŷngó Tupa reyâ potareỹmamỏ .

87

Mas que no lo hagas . Tere yapó ey mbê . Tereyapo ey yepć . Mas que te mueras . Tere

Tipa rehé tea pora ráhába . Mbaparâ-

mâna îepé.. Mas fi.Hfamő .

mohecó Túpå rehé..

Mas vale effo. Hepibe ay

Martirio.

pó.

Mas.Be.3. Mas acà. Quibongotibe. Mas adelante . Tenondebé . Mas antes . Catú . Catu etê nånga.Catueté . Mafcada cofa. Y çuu piré.. Temýnduů . Mafcar.Ayçuû.Guábo . Mafcar comida para dar a otro. Aymynduû. Mafcar las palabras. Anee ngurú.Anee môcông. Mafcar para chicha .. Acaguýnduú.Açagui çuú. Mafcar fin dientes . Ayeati

Mas vale, mejor ferà. Hy " ña. Hy nanga . Agui yeteybé.Catú. Mas valiente. Quirey mba 〃 bé.Yyocé yqui reỹ mbá. Mas valiera que no . Aniçê tâmő. იი Maſſa. fů. Mafia hazer. Amoûû abati cuí: Mafla cocida en hojas.Chipá. Maftil de nanio.Ygaratá ru " çú ĭbuçú.

Mafcara.Anarobá . Açe ro

Mata de yerua.Caa ĭpi. Matadero.. çoo yucahába. çoo vucá hatiba.

bábana. Tobá râängá, : ba.

Matadura.A tucupé aî. Ycupeaí:

Mafcara ponerfe . Ay cobá

Matalotaje. Mbohiitába . Cocabi.Cocába.

pi câmâmbú yçuu guâ ba. Amô pỹmapy.

aba. Ayeobá riêng ndé .



Mas comparando. Bé.3 . Maspoco.Myrýbéichugui.

Matança. Mbapá haguê . Porapitihague.

[cuê.

Matança de pezes. Tỹngi Mas

88

M.

ante

A.

Matança el lugar. Mbapaguêpe.Mbo rapití haguê pe . Yucá haguépe . Mů âmbaguêpe . Matar . Ayucá. Ayapiti.Aporapiti. Matar el fuego. Ambogue tatá . Matarfe.Aye yucá.bo. Materia , dechado. Mbae râîngába . Mbaê râângi . mbi.

Materia Peû .

podre.

Mbeú.

Material cofa.Hetebae.Y-

M.

ante

A.

quâ mbişi. Matrimonio cötraer la mu ger.Amendá . Ay quân biçi. Matrimonio impedir.Am boaí mendahá. Amârânguê. Aharú mêndára , Ambo áruâ.. Mazmorra.Cotipi tv mim bí. Mbapara coti mým bí.

M. ante E.

Media cofa, o mitad. Ha -guê.Mbité,

yapábae.Apá. Matraca dar.Ayoyal. Ay curá curá.

Media noche. Pihayê. Py- I trayê.Pù taimbi té .

Matraca,por campana. Ibi rapé apepubae. Mbae a-

Mediado el año. Seis yaci rirê râmo.

pepú . Matricula. Abá réra qua-

Medio mes. Yaçi pitépe. Yaçi rayépe. Mediana.cofa.Boya.

tiá hába. Matrimonio, cafamiéto de

la muger.Mendára . Matrimonio del varon.neembirecó á . ñeêmbirecó piçi. Matrimonio cótraer el varon. Cherembirecó po tá. Añeembirecó piçi. Ayquå mbihi .

Orono

Medianero.neêngára. Mediano de cuerpo. Heté

boyâbae. Mediano juizio . Araquaa boya.ata.Hr. Mediate Dios.Tupa ypota hápe.Tupa oipotáramo. Mediate yo.Cherché.Ché ypotahápe. Me-

M.

ante

E.

M.

Mediar dexando a medio hazer. Amboagûe heyabo. Mbitérâmo apoí y chuguî.

Mediar,fer tercero. Añee

ante

E.

89

Medio entre dos eftremos . Pav.Yoapipav. Medio floxo . Quirey m ey. Quirey para peí . ña tey pará.

heçé.neengá ramo aycó .

Medio mitad.Haguê.Cuá .

Medico. Poro pohânôngára.

Medio muerto eftar.Amâno åta guitúpa . Cherea reo guitúpa .

Medicina. Möhânga .

Po-

hång.Mohanga mo herecopi. Medida.Hâângába . Medida de vna braça . Açe yibá mochi yepiçóyaca tú . Medio borracho.çabei porata. Medio caliente.

Hacû be-

bui.Hacú âta. Medio crudo. Oyibâta. Oyibaí.Ndoyicatuî. Y pïTråta. Medio, o centro.Mbitéra.

Medir.Ahaa.Ngâ . Medir a palmos . Chepó pi çó rehé ahaa.Añêquâ picó hãngả . Medrar en la hazienda. A ñêmombaé mbać . Añevrümő rumoi chembae re hê. Amboyo océ chem baé . Medrar los fembrados . Te my tŷma ocaquaa . Hobi hobi. Hori hori. Oyerobiaríarí. Heçá heçaf.

Medio, o remedio. Pohang.Mohâng.

Medrofa perfona. Ori rii terbae. Quihi yebó.

Medio dia.Açayê . Medio dia es ya. Açaye i-

Mejor fuera. Hýtâmő . V. Hi.num.1 .

ma.Açeá pitépe quaraçi rui.

Accapité reçei

quaraçiruí. Medio dormido. Yquerata bae.

Mejor.Catupiri begue. Mejora,enmienda. ne apen gog.ne mbo araquaá. nê mongatupiri piri. Mejor lo hare yo.Che catu h yyaz

Mi ante E. 90.

M. ante E.

yyapóbo . Mbitéte chey yapóbo . Mejorar de enfermedad . Acuerabat.Acuerá cue rá:Aguĭyei ycí aicó . Mejoria . Cuera cuerá . Agui yeíyeí. a.PiMelancolia.nemombi chibi . Mbi chibi gi . Piá

Mella falta.Mara. Mellado .Hay mbiquicá . Mellados dientes . Hâîñat pehêbae . Hâî yecá yecá. Haî pêh pêhε.Hai . Pê; penfpenf Mellar .Amo ambiquicà . Mellarfe el cuchillo . One ambiquicá quicê . Mellizos dos de vn parto .

angècó . Melancolia tener.Ane m8mbiá . Che ruí guitûpa . Chepiá angecó . Melancolico . Ypiá pichibi. Onemombi ábae . Y

Oyoi rupi pîa. Memorable cofa . Maenduá catuhába . Heça rai pi rey. Maënduari pi rete. Memoria . Maenduahá , në mỏ maënduá hába .

rui rui bae . Melena . Abucû .

Aapere-

rá. Melena enmarañada . Aba-

yepooî . Aye cundaçándaçá . Melena no peinada .Acanga pichati. Acâng apererá . Ayepo oí . Melena peinada. Ab yyabiqui pire . Ab apeçỹ . Ab ymoatyro mbire . Melindres.îey aî. Melindrafo.Yyeyaîtefbae. Abárubi rubí Rubí rubi .

Memoria buena tener . Che âcângatú . Chemaĉndua,

há ycande á catú . Memoria no tener ,no acor darfe . Nache menduahábi . Nache mâenduári. Memoria no tener buena . Nache acângâ tuî. Na chemenduá há catui . Mencion hazer . Amêmbeû. Mendigar .Ayerurê Tipa mbaerché .Og nåbő rupí ayeruré Tupa mbae re

yâra. Melon.Merő.

hé. Men-

M.

ante

E.

M.

ante

E.

gi

Mendiguez . Tüpå mbae re hé, guemiurmarí yeru-

Menguar el rio. Tihó. guembé cheyâ. Tĭpá ti-

ré hára. Guecote bengâ

pá.V.Tobá pihó ; en Tobá .

rí yerure hára. Mendrugos.Curubi cuê . Menear. Amo miî.Amo co

Menguar gaftando . rog.Ayati yâ rá.

Aya

tog . Amô côtő. Añâ t8î. Amonêra.

Menguar lo cocido . Tipá.

Menear arbol para que caiga fruta. Amotûmů. A-

Menguar hazer lo cocido.

môich . Menear la mano reboluié-

Menguar la Luna . Yaçio-

do.Aypi guará . Menear lo liquido . Aypibú. Menear hazer el hueuo . Amocâra.Amocână.

Oyeyarog.

Amboipá.Nambotiheî.

nemo angaibó . Y nângar bá.Onemsipitv . Menguar cofa no liquida. Oyeyarog.Oyearog. Menor entre hermanos. Myryngue.Tibi.

Menear las fienes . Che atibû.

Menoria . Myryngue hába.

Menear lo tieffo.Amomỹi. Mencarfe. Amii. Añĉmỏ

Menofcabarfe haziéda . Oyeyarog. Onêmombucá.

mỹî . Añêra. Acuê .

Myryngueramo hecó.

Ocany cá . Menofcabar.Ayarog.Amô mbucá.

Menefter he. Aycotebe. Menesterolo , necefsitado. · Tecotêbêbó.

Menofpreciar.Aroỹ ro.

Mengua falta. Tiabó.Ndia bó.Tecó të benga .

Menofprecio . Poro gueroyroha.

Méguados deleytes tener. Chepia ori açigi.

Menfajes . nëë nguêra. ñëë parehá.

Menguante de Luna. Yaçi

Menfajes embiar.Amondo chenee.nee parehá amon

angaibó. Yaçi ipi tumba baí.

dó.

h2

Men-

392

M. ante E.

M. ante E..

Mentidero .

Yapuhatiba..

birétef. Mbae me mbi tef. Merecimiento. Tembiapó

nee cumbai mombeu ti ba.. Mentir. Cheyapú , Cherêmo e.Checumbai . Che tacú . Che tacuchí .

póra . Merma , menofcabo. Yá-

Mentiras . Ya pú . Temoe. Cinbaî. Ta cû . Tacuchi .

Mermar . Oyeyar og.

rog .

Mes.Yaçi .

• Matirofo . Yi pu fara.Yyapiae. Yap uçê. Cumbai vâra. Mentirofo m undo.ára em8 é.Arayap û.Ara tacú . Menudas cofas. Mbaé a quytaf. Myrf Curubi.An gabí.

Nûngarf.

Moân-

gf. Menudencias . Mbae mýrý nguera í. -Menudo de animal. Hi ecuera .

Mefa en que fe come.Caru hába . Mefar.Aña cângá . Mefarfe. Ane acângaê. Mefon.Ogatahá mbĭtahá ba. Melonero. Ataharóg rere-

quâra. Mezquindad.Hacateỹ . Ayabirú . Mezquinamente . Hacate

Menudo de roftro . Hobá mvrf . Meollo.Py tuv. Mercader.Mühára. në mûngára. Mercado donde fe vende . nemindipe. Mercaderia. Mbae taripi. Mbae nem

Mes entero . Yaçi guetéboí.

habarehe-

guâ. Merced beneficio . Meêm-

mbápe . Mezquinar .

Cheracate .

Chepoti. Chepobí . Che poapeny â. Mezquindad.Tacatey.Poemy aryro.Pobí. Pomyrf. Poí. Poti.Poapeny Poqui. Mezquino . Tacatey yâra. Yibapi yareteibae . Ypo tibae.Ypobíbae.Yibáy. pi

M.

ante

E.

piyabae. Ipo tenalbae. Ypoyabirúbae. Mezquino, que no dà de co mer. Nacherembiú côi. Mbae mengeỹ yâra. Mefura.Tendi.Yeaupirey. Tobá quirvri neäcâmbobagey. Yeaibi. Tobá apiribé . Tobá aquaabá. Mefurarfe.Chetŷndi. Nda

M.

ante E.

9:3

Meter la mano. Apo ; en Po.3.Ayepó môndé . Amôndé chepó . Meter la mano a la efpada. Ahequii chequiçé pucú . Ahequiî chequice gui. Meter vno a vno , o vno tras otro . Amôndehé ndebé.Peteftefamondé .

yeaupiri. Che roba yai-

Mexillas.Tatipi.Chera ti(pĭ.

bi.l.yaigui Cherobá qui

Mexillas tener llenas. Che

Týri. Cherobá apiribé. Cherobá aquaabá.

ratipicâmâmbú . Cheratipi pubibi.

Metal.Ytá.Quarepotí itá.

Mexillones.Tamba .

Meter adentro. Amoýn-

Mezcla . Mona. Yopará.2 .

guie.

Mezclar.Aymonâ . Ambo-

Meter adentro , entrando

yopárá.Ayapá mônä.A-

con ello. Aroiquie. Meter cifma . Atemoc mô

yapá rerecó recó.

âçâî. Meter de dieftro. Ayçâm-

M. ante I.

biçiheroiquiâbo . Meter, embutir. Ayapipi. Ca.

Miedo. Quihiyê. Pĭañâ?

Meter en caxa, o vaſo. Amondé.

ye. Miedo tener. Aquihiye.

Meter en el feno.Cheaogur pe amondé . Chera capé guipe amor. Chepotiá re hé amondé. Cheaoguirŷ amof.

Piany. Miedo poner. Amôn gihi

Chopianâf. Che piá nynỹ. Miel de auejas . Eí reté.ibirací. Miel de cañas . Ei. Taquarêê cí. Miel h3

M. ante I. 94

M.

ante

1.

Miel de cañas bazer . Am-

rera amôtýnf. Amo cang

bovi eí...

tembiyarć . Miel hazer hilos . Hibí hi-- Mieffes recoger . Temýtyn guêra amoso . Aroibieí quie .Aabatiá . Ahá abati Miel hazer las auejas.Eirû oyapó ei . Oycey bona eyru. On mbotia pi eyrú.

rábo. Ayoguâ abatí . Mieffes fegar . Ay quitiaba ti miri

Miel no tener las auejas .. Migajas . Yupi apacûi gueNditiapiri.. rf Ycuigueri. jas fobrar . Tembiu Miga Miel tener las auejas . Tiarerf tembi pi. Miembro genital de la mu-- Migar el caldo . Ay tipfro .. ger. Tapipi. Tamatiá . Tambá. Quâra. Cina

Migas, o fopas. Tepirom- . bire .

quaruhá .

Milagro . Mbae Lemondit

Miembro genital del varő……

tába .

Milagrofa cofa. Mbae poromondii.. cába. Aba quaruhá. Ta-amente.PoromoMilagrof quâ Miembros del cuerpo ; es : ndiî tápe... Haquat Hembó . Quaru

neceffario efpecificar.Vt Acang3 ,la cabeça. Teça,, el ojo,& c. Mientras.Porombucú . Ra mo.Be.11 . Mies. Mýtyma . Temýty-. mâ.Ytimỹmbiré .: Mieffes amontonar . Amboati.Amônöo rembi ya

ré. Mieffes echar a fecar. Tapi

Milagros hazer.Poromândii tába ayapó. Milano.Carácará ... Mi merecido me tengo iro nice. Cherembi ecacue · rupé abahê. Che áruâ upé abahê. Mimerecido me tengo, iro nice,yfin ironia.Cheartâ ndae arecó. Mina.

Quarepoti tî quâra.

M.

ante 1.

ra. Ytaty quâra. Mina de cobre. Quarepotí nè quâra . Mina de oro.Ytá yuquâra. Minar Ay guiribicoi . Minifterio, nangarequába. Mirad con que fale.Hindó . Hyndó cono. Mirador lugar.Mborecha cába.Miềndába.. Mirador que mira . Porechacára.Machára.Mae nândára. Mira finalmente que . Ehechaq 8. Mirano: mé.Emequé . Miradlo,defden dél varon, Ti.La muger Eá . Miraque Ehecháque.

M.

ante

95

I.

Mirar åtentamente.Chere-

ça guaçu hecháca . Chereça poc heçe. Mirar atras . Aye aquique rechag. ; Aye aquicue mae. Mirar cada cofa de por fi: Ahechagé chage . Peter terê ahechag. Mirar con enojo . Amačaçi . Chereçá popi amič gui nemoỹromo. Chereça iq ique coti amâë gui 'n moуromo. Mirar de hito en hito. Ahe chageté eté. Amo ibiraquâ chereçá heçe . Ambo atiaî chereçá heçé . Amâề eté eté. Ayatica che

Mira,guarte.ata . Hayâ. Mira por ti. Eñângarecó ndeyeéhé .

reçá .Amacbi râquâ.Che reça quarâta guimâ mo. Mirar de medio ojo . Amae

Mirar.Ahechag.Amaë. Mirar adelante. Atenônde

chereça pop bo. Añm-

rechag.Teninde coticoti amie. Miraral rededor de mi. 4ñea tigui yeecháca.Ayei pimömôhê . Mirar al rededor de lexos . Ayeçarecó. Ay.eçarere có.4nêama guima mô.

boeçáibi ti guïmaềmỏ. Mirar eftando abforto . Amãe che apiça cá catuhá pe.Apiça bi hápe. Mirar ázia delante . Cherenonde

rângotă

amâ?.

Chehohaguângoti amâë. Mirar, cuidar de fi . Che ye ché añângarecó.. h.4 Mi-

96

M. ante I.

M .. ante I

Mirar,otear.Amačna . Mirar por algo , guardarlo.Ahâro.

Miferia. Tecoafbf Mari" nf.Poriahubf. Mboriahû bó.

Mirar por de dentro.Aypi echág .

Mifericordia . Mboro po riahu berccó.

Mirar por entre las pajas de la cafa , a los de den-

Mifero pobre. Teco mârâ· nfpóré.Mboriahûbóré.

tro. Og ambogui : gui maemo -Aipecá.Aipepí . Ypaypugui rupiamae. Mirar por fu honra . Añe mârângâtû aro. Ahârő che marangatú.Che marângatú rehé aña ngareCó Mirar por muchas partes . Chereçá reçatef Amâê îera îerá.

Mifmo yo.Aé aí. Mifterio .Mbać . Mitad.Hagûe.Mbité. Mitigar el dolor. Amony. ro mbaê açi . Mitigarfe el dolor . Y nvro cheraçi chébe. YruíY roi

M. ante

O ..

Mirar fin peftañear.Chere

Mocos . Ambiû. Apiny .

amae. Chereça

Moça.Cuñâmbucú, Moça foltera . Cüñâmbucú meney.

fabi e

rope pí quarâtâ amãe. Cheropepírâtâ gui mâề må. Mirarfe a fi mifmo. Ayĉechagê. Mirarfe en efpejo . Añê ân-

Moço . Cünümbuçủ . Cunû myguaçu.Quandeguaçu . J Moçofoltero.Cunumbuçu hembirecoey bae.

gechag . Mirarfe vno a otro. Oyo

Mocha cofa. Y napf bae.

echag.Omae oyoehê. Miferable. Ayby etei. Po-

Mochila, talega.Pi' yurú .

ro monepvbó.Mboriahu bó Marabó rete.

Mbacapf

Mochuelo aue .Yiri. Moderado.âta.Hera He.Yeaìhúbá. rânf Mo-

·

M. ante

M. ante 0:

.

97

Moderarfe en el trabajo . Ayeaĭhubá gui porabi-

Mófa. Yaîtába . Mboyarú. Curá.

quibo. Heranfaporabi qui. Modeftamente . Tendihá-

Mofar con defprecio. Ayoyaî heroy romo.Ay curá

pe.Yeaupíey hápe. He-

Mofar con trifca. Cheapi-

çaba bágey me. Hobáye

raí ycurápa.. Mohino.Guatamof.nemov

eitĭey hápe. Ape bibiey hápe .

y-yaîta.Ayoyaî ycurápa.

ro pochi. Ycaayûbac. Y

Modeftia.Tyndi : Teçaibi.

caapy tabae.

Quirýri.Pichibi. Y aupi rey. Teçabagey. Hecó hecó ey há. Apebi rey

Mohino eftar.

há. Ayurapá:

Mohino, o trifte andar . Gua

Modeftia en hablar.Apiraí a eyha.Mira maraê eŷhá . Modefto.Y týndibae.Yaupirỹ mbae. Teçabag eỹ hára.Yyayurapabae.He co hecoeybae.Apibi rev mbae. 1.iara. Teça ibibae .Ypichibi bae. Y qui roy ngatubae.Apebibi y mbac.

Guatamof

eherecony.Caayu.l.Cáa pyta chererecó.

tâmofaicó gui nemômbi ábo

Mohino que mueftra hozico.Hembechógbae . çaquaraçibae. ça-quaraçi bó.çaquâ ra bactébo . Moho . Habe. Moho criar la carne. çooo onembo aó ..

Moho de carne.coo raó. • diuerfo.M Modo arande é. Moho de hierro . Quarepotíhabe. Quarepoti repo Modo manera . Nangá.Yabê Rapichá. Naf. Râm Na.

tí. Mohofa cofa.Mbae hâbe.

Modorra.Topchiîuçû.

Moho tener la carne.Haó .

Mödorra.tener. Topehit

Mojado eftar. Cherobí.

uçu aiporará hií uçú..

Cherope-

Cheâquỹ. (mo.

Mojar.Ameâquy.Ayapira Mc-

98

M. ante O.

M.

boayú bitubá.

Mojar a otro, rociar.Ambo obi.Ahipĭi.

sỹ rồ. Moleftia.Poromboayû.Po romanera. Poromo. an-

Mojarfe.Anêmê aquỹ.Che robí.Anemboobi. Mojarfe hecho.vna fopa de

gecó . Molido éſtar de canſado.

agua.Che aquỹmbá.Aye igá . Che aquym 8.

Moxiconazo..

Porotingá

guaçú . Moxiconazos dar. Aytin · gátingá. Mojon de chacara, &c.Cog

mônera. Amom

Moleftar canfando. Amboa

Mojar la cabeça. Ayapí rãmő .

Moxicon Porotŷngá . Am boi apú .

ante O..

.

Cherâtâmbig câneo gui. Chemo atambig can . ? Chera gyro: Ona ona câ . neo cherete rupí . Molle arbol. Aguará íbá. Yoabebá.

Molledo del braço. Yiba nea.Yibaipi .

ibi yâ.Cogepy ça . Molde.Haangába . Moldura.Haihába.ña.3 .

Molleja.Vruguaçú prácue. Mollera de la cabeça . Te.

Moler.Ay çoçog . Amongui

Mollera de los niños . Api-

chog.Amongui. Moler a pálos . Amofu yñîpitúpamo. Moler cáfando a otro. Amboguerai . Amombitubá. Moler frangollando.Anâpŷndó. Molefta cofa. Poromonera.Por&mbogueraî. Porômboayu . Poro moản gecó . Moleftar.Amo angecó.Am

tobá pi.

çûç . Momento.Cury téf. Obera bote.Curfibi tú râmïça berábote. çabí râmîño : të. Monarca . Mburubicha beté rubichá . Mondada cofa. Y píró pité ra.Y peog piré.. Mondadientes . Tải quỹ tyngocába . Taipay cutu cába.Taîcârâîndába .

Mon

M.

ante

O.

M.

Mondaduras. Apecuê.Y la pecuera. Haticuê.

Moteria el modo . Caá man

ñeâî pau mbó renôhë. Mondar fruta de cafcara

hollejo.Aypirog... Monafterio. Paí abaré róga ... Moneda . Quarepotí yyapó piré.

99

y nanay mbaé. Caa câtu obá

cutug.Aycutucherai .A--

og. Ayapeog.Ayapemboi .. ww Mondar fruta defollando

0.

Montera. A cângaó eí.Monte ralo.Caacatú Caá

Mondar los dientes .Añê âî

grueffa,o huenos . Aype

ante

duahába . Của mô mỹrộ

.

hába .. Monteria la prefa .

Tem .

biâ çoo. Moteros.çoo rupiâra.çoo

ri tequâra.çoo mo mohê hára. Mónton. Ati. Apyta . Apoa a pi . Monton de eftiercol. ĭ ti a-

Mono. Caí.Carayâ . Cam --tira.iti apira. bí.. Montones hazer.Amboată

Mönftruo.ñê mônângaí .

ati...

Montaraz.Caaiguara.Ciá . Morada hazer . Ayeogbope guâra .. na.Ayecoti bona. Monte.Caá Mórado color.Pytaumbi. Canduá. Monte alto.Caa ibaté. Monte efpefo.Caa ana, -Monte grande.Caa guaçu ..

Morador antiguo.

Tapiâ

ra.

Monte ralo defcombrado.

Morar,habitar . Aycò. Af. Caá catuobá . Cao gui- Aycó guitecóso . Aycobé.pe ĭ... itiruçu Cũ ⠀ Mordaça . Cû pïcába. Cù Monte.cerro.ib . mombicába . Montear,caçar . Acaa banMordedor.Poroçuuguâra . duá . Acaa momŷrő . ! xo te ba r Mõ po de del . Caá Mordedura.çuu guâguéra . guibo .. Mordifcar. Ayguu ruí ruí.

Ay-

100

M.

ante

0:

Ayçuu angau. Ayçuu mbegue .

M.

ante .O:

Teoroba přîme tui.Haf mà tui .

Morder.Ayçuú. Morder con rabia. Ayçuû aú.l.mburú .

Mortaja. Teongue ribân

Moreno, Etiope. Abá pichundai.Tapŷinh . Moreno color.Piribitv.

Mortero. Anguá. Mofca. Mberú . Mberú o

Moreno hazerfe.Anemopi ribytv. Morir.Amino.Che reo.

Mofqueador.Mberú mondohába. Ymbobe bé há-

Morir de repente. Amfano biarí.

Mofquear. Amondó mberú.Ambobebé. Amboye

Morir en la juuentud.Ycunumbuçúcuê te oyohá. 1.Teo guerahá . Morir efpirar.Ayequit. Morirfe de rifa.

Chere

gui pucábo. Aycquit che pucă agui.

dába.Teổnguê rûbanâ . Mortandad.Mbába. Pába..

bi, verde.

ba.Ymboycoîtába.

oî. Mofquearfe el cauallo . Oy euguaî mbobabá caba

yû . Mofquitero.nâtyu ndiba. Mofquito. Mbarigui . nã tyv.Arurú .

Morirfe emponçoñado.Pa ye pipé amâno.

Moftaça . Maftaça. Moftachos.Ambotá.

Morirfe por algo. Chere

Mofto.Caguý pĭahú .

ypotábo. Aye quii heçé . Mormullo de gente.Cumbi.Aïbú.nómbocoyâ .

Moftrar. Ahechagucá. Ai-

Mortal. Omânő bae rămâ. Mortal beuedizo . Tiquicú poro apitíhába. Poha

quabêê. Moftrar con el dedo. Apobee . Motejar, Aycurá, Motiuo, Hába.

ngiú pochi teo meengába.

Mouer a laftima.Chemone

Mortal eftà ya para morir.

Mouer algo paffandolo a otra

pv.

M.

ante

O.

otra parte.Ahiyil. Mouer a otro . Amomiî.Añâtôî.

Mouer a riña. Amboyoacá

M.

ante

ΤΟΙ

V.

Ndaeté . Teyetê . Tubichá.Mateté.Matu etė. Mucho há. ima. Ndaco frů

vcá. Amoño ambotarey.

gual . Imangatú . imáĭ ma.Aracae catú .

Ambo voguerecoaí ucá. Mouer a rifa. Amombucá .

Mucho ay .Hetá oŷme . Mucho en cantidad , y nu.

Ambo pucár

mero. Hetá. Heranitá-

Mouer,malparir.Chemêmbi quâ.

mo pać. Hetá eteí . Ayê . 5.Catú.Hayti.Hetaíño

Mouer, menear lo liquido.

amöpaé . Mürfeỹ ngatu . Nda eteí. Ndi. Ti .

Aypiguará. A pibú . Mouerfe a fi mifmo. Añêmomii.Amiî. Acúé.

Mucho tiempo.ima.Caramboh.Arimbaé .

Mouerfe en acto venereo.

Muchos buenos . Abá heta

Ayeroquâ. Mouer,tocar.Anatôi.

Muchos malos . Hetá hétá

Mouido . Ymo miî pira. Ynatoi mbiré.

Mudable cofa. Heiïî pira.

M. ante V.

het á ocatûarí .

an abá oaibarí .

Oycó nőte ey. Mudable en lo que prome . te.Abáñee yeecobia ro.

Muchacha . Cunataf. Guacha,es vocatiuo .

Abá oyeequabóbae . Mbaequabeeng ára nőte.

Muchacho . Cunum . Qua ni.

Mudança.Yeequâbó.Yeii-

Muchas vezes. Heta yebi. Yebi yebi . Muchedumbre.Teii .Yya-

Mudança de vida.Yecco e-

cuí . Hetá eteí.Ndi . Mucho.Oteté .Ayeboí . Nda eteí.Nandetef.Hetá .:

i.Yeerobag.

cobyaro. Ye ape quabó. Yeecó apengóg.Mudar algo. Ahiyii.Ta. Mudar de vno en otro. Ahequabog.Ga.-

Mu-

102

" M.

ante

M.

V.

Mudar de parecer. Ayce-

ante . W.

Muela.Yagueá .

guabog.Ane engerú . Aññee robag.Ca .

Muela cordial . Yaguea popř.

Mudar el color . Cherobá

Muela piedra de amolar. Ytaqui.

týmbá. Nacheroba yu . cuêrabê rûguâ arecó. Mudar de propofito. Arobag cheremymbo tára.

Muela piedra de amolar de rueda.Y taqui îeré. Muelle de arcabuz . Potai.

Ahecó biårő cheremŷm-

Muerte.Teő.

botá.

Muerto . Teanguera .

Anee mýmbotá

cuê erobag. Ayecobiara cheremýmbotá ripĭ rehé.

Mudar ropa. Che ao aycobvâro.

Muerto , el muerto . O mânobae. Omânőbaerämâ .

Mbapára.Amyrï. Muerto de hambre . němbi ahîîrembîa.ñêmbiahure

Mudarfe a otro lugar . Aya caçó.Bo. Mudarfe en coftumbre . A-

mbiapití.ñëmbiahîî chevucá.Chemo eo nembia"

hü.

hiyiî cherecó.Ahecobia rocherecó , Aveecobiâ-

Muerto de fed . Yuhet che

Na cherecó abě růguai arecó. Chearibé cof

Muerto en pecado. Angaipá remýmo mano.Angai

ro.

te.Che aribe rämä. Mudo .Y neengú .

yucá.fuheî rembiâra.

pá pipe omâno. Angaipá rehebé oyequii .

Mulode nacimiento.Ocirieagui y neêngú. Mudo hazer a otro conué .

Muefca.Aruquaî . Muefca en la punta del paª lo, o flecha . Añâî .

ciendole. Amo ñêèngú. Amo nee mbig.

Muefca hazer , ylabrar al torno. Ambo aruquaî. Ambo araquỹta.

Mudo quedar vencido . Aneembig. Che neêngú guitúpa. 1

Muefca tener. Y yaruquai. Y yaraquỹ tabae, Mu-

M. ante V.

Muger cafada.Tembirecó . Muger.Cuña.

M. ante V.

Multiplicar .

103

Ambo etá.

Ayrimo. Amboubichá.

Muger la llama el marido. Târa. Mugre.Quirabú. Muy.Catú. Muy alto . Ibate.catû:ĭbaté tecatú.

Muy ancho. Ypiguaçu etei.Matété.Porång. Ca tupiri eté.. Muy baxo.ibifetei , &c. Muy bueno. Catupiri eté, &c.

Multiplicarfe algo.Añêmboctá. One ýrůmo. Onembo ubichá . Multiplico.neyrumo.nem boetá.ñêmbo ubichá . Mullir la cama . Ambogui cherupába. Mullir la tierra. Ambogui ibi.Amomyiibi. Mundana perfona. ibipóra rítequâra. Mbae ibipe guâra norehé oporopotá moyndáta.

Muy de grado.Cheremým botápe eteí.

Mundo, enemigo del alma .

Muy malo. Pochi eté. Eteí,& c.

ibipóra ångå amo tareỹ. Mundo hemisferio . ibag

Muy recio. Tenaîeté.Tâ-

ñandereçá yerepát a..

taeteí.Y yigcteí. Tatayi eteí . Muy relamido eres . Nene cumbi erebiçé catupa. Mula.Mboricá guaçú. Muladar.Ytiapira . Mulata.Muratá.

# : Mulato.Murato .. Muleta.Mbococába. Yeco cába. Tendapi gui cocába. Muletas traer .

Tendapi

gui cocába ayporû .

Mundo orbe . ibi apuá. ibi opacatú. A.9 . Muñeca del braço. pi.

Poa-

Munir gente. Amỏ miîmbiá . Ayçoó . Am quỹ rey.Amonoombĭá... Munidor.Boromo mỹî hára. Yoçoohára. Abá poromonöohára. Murcielago . Mbopi. Murmullo de gente. Abá coya .

Mur-

104

M.

ante

V.

Murmuracion.Curá. Murmurador . Porocurahá ra. Poro abiquí aí hára. Guapicharecò rehê . Yu-

N.

ante

A.

tecóbo.Chetŷn yigi guitecóbo .

N. ante A.

ru aí hára:Yyurú chachá guapichá recó rehé . Murmurar.Aycurá .Ayabi qui ai.Che.yuruá heçé . Murmurar en ausencia. Añangao.Yyatucupébo añangao..

Muro . Tároque çỹ mbâba. Mulica. Mborahei. Porahei. Mufica de Indios.Guahú. Mufica de mugeres . neengaraí .

Nacer . á. 8 . Nacer ,affomar lo fembra do.Hoba piçe gueñôînâ. Ycurubí guenoina. Oibi erobú temity. Oibi eropó.Oibimbobú temýtỹ må. Nacer bien la criatura. Y mârâney oá mýtangi. Oa catupiri. Ni matany oábo. Omârâney me yá ri.

Mufico.Mburahey tára. Mufico dieftro . Mboraheî

Nacer co facilidad : Oa raibí.

rehe ecatúbae. Mboraheí tára ecatu.Poroquâ-

Nacer.de cabeça . Oacâmo áá.

ní poraheî rehé. Muflo.V.4 .

Nacer de pies. Opibo aá.

Mullos pintados. Vbarábae.

Nacer dientes.Tai oçë. Nacer diuieffo. Cheyatiy

Muflos ludir al que anda, y

Ocupiboyári.

pó.Oçe cheyati í.

es gordo. Oyeu yequiti

Nacer el pelo . Ha çê. Che

quiti.

raçe.Cherabaçe. Nacer elSol Quaraçi oçê.

Muftio.n mombia.Rui .Pichibi.Piribi . Aba yigí.

Opúquaraçi. Muftio andar. Anemombia . Nacer el broton . Y poticu rú çê. guitecóbo.Cheyi gí guiNa

N.

ante AT

Nacer efpefo. Heñay pří . Ymbeyû mbeyú hensi na. Y yapeí mbeyû ocê temŷtymâ. Nacer flor.iboti vâ. ïboti oçê. Nicer hoja nuena . Hoqui Drâmos Nacer los cohollos . Húa

oçê.

N.

ante

A

fos

Nada . A anf. Nada es . Na mbaé rúgfiki. Aán nh Nada faber. Ndaiquaa quiri.Quirindaiquaábi . Ndaiquaábi mbaé . Na che mbae quaábi. Nada tégo.Nda recó quiri . -Quitfada recoî. Ndarecoi mbae, Oap mo aicó.

Nacer lo fembrado . He noî. nâ.

Nada valer de precio . Hepieymache.Nache repii.

Nacer muy verde , loçano. Hobieté guenaina.Oye!

Nada traer . Nandítefayû . Nânfetei ayu. Nada valer ,fer ruin. Ndi-1

robiarí guenaina... Nacer , o falirnel paxaro." Oîa guirá . Nacer tallos. Y nâmbiqui ocê! Nacida cofa de grano que fe cayò .Aré . Nacido diuiefo.Atií. A.2 . Nacido madurar. Cheya-" tii huv.Ypiù cheatii . Nacido rebentar. Opug ya tii.

catuî. Nadadero.itá tiba .Yta há.ba. Nadador. ita hára.

Ofta

quaábae. ) Nadar.A ĭtá.Bo. Nadar con vn braço . Aita yoabi. Nadar cortando el agua. A imbobobog.

Nacido tener.Cheyatií .

Nadar rempujando con los i pies .Aftá nemoaña.

Nacion. Abá nemoñingać.

Nadar faber . Cheĭta quaá .

Nacimiento. Ahaguĉ . Nacimiéto de agua.iapira . Nacimiento coftumbre. nê mônângaé .

Aitá quaá . Checatugui tábo . Nadie.Aani . Nadie es.Na abá rúguai. Na-

706

N.

ante

A

Nalie foy. Naabá rugûîî

N.

ante- A?

Y garará.

chê, Nalgada. Hebipóg . Hebi

Nauio hazer agua . Oĉigaratá.

peteg. Nalgada dar. Ahebi pereg. Ca.

N. ante. E Neblina.ibi tf .

Nalgas.Tebí.

Neblina hazer.ibitfeí.

Nalgas limpiar quando fe .. leuantan de la tierra. A-

Necear. Nache araquaábi guitecóbo. Mară tabi ai có .

yeebí tubirog. Necedad. Araquabey. Ta

Nariz.Ty.3 . Nafa de pelcar.Yequeá.Ya

.bi.Mära tabi.Tecó tapâ

.paguaré. Nafa larga.Yequeí. Nifato trampa para pezes Parí. Natas .

Cambi ayapecuê.

Cambi apichá

nguêra.

Apinyafi. Natas hazer.Cambi ayape cúe ayará. Natural cofa.Hecó ai Natural del Paraguay. Paraguaiguâra. Naturaleza.Tecó . Nauaja . Tendibaápŷhába . Nauegacion. Para rupíatahába.i atatiba. Nauegació, rubo.Hobába.

Neceffaria cofa. Tecótêbê hába... Neceffariamente . 1.4 . Necefsidad, careftia . Tia bó . Tecótëb ” .. Necefsitado.Tecót b *bố . -Ndiabó, Tialópora ras hára. Necio. Tabi.Tapina . Negar.Aycoach. Anýhać. Ndaiquaábi hae. Negar al hijo dandole otro padie.Amboubé . Negar con la cabeça .

Anê

acang mbobabá. Ayeaiti bag? A any guiyâbo .

Nauegar.irupiaatá.

Nagar la verdad . Aycoicu

Nauio.igaratá ruçú.

hupi guára .Añomf . Aya-

Naulo genernar. Ayocog

huí,&c.

Ne

N. ante EX

N. ante E.

107

" Yur ilí popé.

Negligencia.nete mâ. Negligente.natey yâra. ñâ

Neruofa cofa . Mbae ayi Neuado . Tipiá.

Negligenteméte.natey mbápe. Negociado andar. Añêmo

Neuar.Roipiá.

caena guitecćbo ..... Negociar . Ademýà aid Negocio. Mbae..

not!

Negra . Tapii pehv . Tapiy pery.Cuna hv.

of

Negra cola.Mbae rv.Api-

Negreat, Hübficí. Hühümbará.

N. ante I. Nidal . Hupiá upaá . Nidal , las pajas Guira raiti.Nido.Haiti. Nidos hazer los pajaros. Oyeaitibona, Nidos hazer a las aues. A-

hayti bona. Niebla.ibitýmbó .

Negrear.Hogui bohv .

Nicbla auer.Aratŷmbó eí.

Negregura . Hú haguera. Hûndéra.

Nieta , o nieto de la muger.

Negro.Tapan . Tapiỳnh . Negro mucho . Hundaí. Y napŷchundaí. Negro de la vña. Chepo apapirv. Negro del ojo.Chereça pi terû. Neguijon.Haînv. Neruios .Taii.

Neruios cortar.Ahayi mondog.Ca. Neruio de fruta neruofa Hayû . Neruios de la garganta.

Temyaryro. Nieta , o nieto del varon. Temy mynő. Nieto, dize folo el abuelo . Tamỹ . Nicue.Roipiá.Roi ripia, Nigua . Tung. Ni mas ni menos que effo. Ebocoframfbé.Ebecoi rapichá.Ebocoi rânâf. Ninguna cofa. Aani.Nambae ruguai . Niña del ojo .Teça rai. Niña hafta diez años.Cîñâ

f ta. i2

Ni-

4

108

N.

ante

1.



Ni ante ite

0. O.

Niña , o niño hafta tres afios.Mitâng . Ninear.Anemocûnumfecó .

No ay. Nditibi. Nov mel.

Niñerias.Cunûmi ecó.

No alcançar con la mano. Chepó atá.

Niñez .Mitang ecohá. Mitang hába . Mýtangamo tecó . [ Pyaf.

No alcançar.Aguata . Poatá; en Po.3.Nabaåhemy.

Niño, dizen por amor . Piá.

No alcançar lo que pretendia. Nabahêmy cherembi ecá rupe.

Ni por bien , ni por mal. Guerecó catúramo.Gue

No affentir. Hetip . Harí. Lamuger, Hau baé ..

recó açıramo yepê . Te có guereco catú : tècó

No affentir a lo q fe dize. Atatać. Aani haé nichê.

guerecóai yepê ndogue robiâri.

No afsi, fino afsi guy . Na con a nabe .

Ni por effo .Ndaeroyaî. Ni vno,ni otro darè.Môcôi agni peteraubé. Name ngiçêne . Niuel.Mbae apengocába.

No alcãçar vna cofa a otra . Ndocigi . Ndo yo hubei, No afsi como quiera . Na mârângûa ruguâî . Naa piruí rugiai . Nayruí rů guai.

Na mârânguâ rű-

Niuel de pared.Ytá apayê . Ytaça . Niuclar.Ahaa,

güâî.. No bafta Ndei pânga? [ tu.

N. ante O.

Noble. Angatura . Maranga Noble condicion . Tecoan-

No,negado. Aány. Tí .TiY. Hinie:

gatura. Angaturâmbecó. Tecó mârangatú .

No , negando con verbos .

Nobleza . Mârângatú . ñềmo gangatuhába. Anga tura.

Na.Nda. (y) Y , al fin . I. ỹmé.Eme. No preguntando. Ani pa có Anytepe . No prohibitiuo.ymê.Eme .

Nobleza moftrar. Nambo apaquabaibi chetecó må ringatú. Cherecó anga tű.

N.

ante

O

N.

tů a amboyegnaá. Am boychú chén mông m rộng tú . Nobleza tener . Cherccó

angatura. Che mârângatú .

nona

No conocer. Nlaiquaábi. No conozco lo que veo. Nda hechaquaabi. No cure, no pretenda. Tef tefemé .

Nocturna cofa . Mbae pitv mguâ a. Noche.Pt.2 . No de effa manera . Na ebo. coi râ piragüi . Na emo nã nûngá rúgûâî.

ante

O

109

No lo cumple. Nombopó . ri.Nomboayet. No lo dexes de hazer.Nde

reyapoiçetchie. No lo digo por tanto . Nda ayêbo ruguaî ae . Naym boayehano rúguaî hae . Chemeguiamo aé. No lo encontrè. Nahobaitf my. No mamé yo effa lengua. Na cambuî aipone?. Che çi camâ gui nanohemi. Nda ypitei cheçi câmbi agui . Nachemo cambuî checi co neenga rí. Nombrado,famofo.Hera

No defampararfe vnos a otros. Norc nomon mbo

quângâtúbae . Henoî mbi catûbae. Henoy nga-

iri.Ndoroyopoeyâri.Ndoroyaogi oyougui.

tupiridae. Nombradia.Henovndába.

No digo verdad ?Ayepa?

Nobrar a alguno . Ahenőî.

Noes Pedro para cabrero . -V.Rmônguâ .

Nombrar en mala parte,y buena.Anangaó .

No es pofsible. Ndicatuî eteí.

Nonbrar por fu nombre. Ah noi héra pipe.

No eftoy contento con él.

Nombrar , tener fiempre

Nicherequábi ychupé . Namorúini .Nacher oribi heçé., No hallò que dezir.Mârâ oe gua.na ndohûbi .

en la boca. Na cheyuru íri ychugui. Nombrarfe llamarfe.Aye enol. Nombre.Te.7 :

13

Nom-

iro

N.

ante

O.

Nombre fama. Teraquin. gatú . Nombre poner. Ahebe

N.

ante

No quiero . Hin îe.

O.

Ndaypotári.

Aherog.

No querer encotrarle.Ay-

Nombre malo poner. Aycurá.

Norabuena . çé. Eneí.Hyyeî.

No me parece que es effo. Na ebocci rigûïî bérâ-

No refpóder mal por mal. Nahobai charingy che-

mychébe. Nda aypóbae ruguai ae nichê. Mbaee hae .Y té aypé hae. No mucho . Nda hetaf . N'da ayet.

Nones . Y rûymbać . Nŷrut.nöyründĭey . No pecare mas . Aniíchetá cheangaipá coite . No poder.Ndachepoat ári . No poder abarcarlo. Na cheyiba yabi. Nachepoyâbi . No poder , no tener facultad.Ndaguiyei.Nda che Fópe rugiai aipo hiny. No poder hablar, otragar . Cheyupei cherembiù. 1 . Chence. No por effo. Nda eroyai. Nda haubie: No querer , no voluntad . Anii cherá. Ndací niché.

eapiâ ychugui.

rereco aybo. No fatisfazerfe. Cherugua peí mbae ningarî No facar todo lo que ay. Aypoenyog ; en Po. 3. Chepoeníog . No fe como ? Matanipó ?

Maranipó hera? No fé como ando ? Mara maraheraaycó? No fe como me trataran! Mära hera chererêconinê? No fé del . Ndaiquaabi hecohába.Hé.2.Mara herahecohá. No fe de que manera? Mârângatú nipó No fe hazer, no me amaño. Nache ecatui.Ndayquaá bi yyapó . No fé para que.Mbaérâm8 hera.Maera hea. No fe para quien. Abaupe guä.

N.

ante

O.

guârâma hera.Y yâra- ndaiquaabi.

1111

tama cherecony, Mar tamo aicó rae . No fe fé que perfona. Abá hề rã.

No fé porque . Mbeérâmo nipó.

No fé que ferà de mi . Mara hera chereconyné .

No té porque me ha venido cff.Mbaeramoh'ra.

No fe que tal es.Marânguâ hea.

Cobae turi chebe . Tutu

No fe quien. Abá her . No fe quien es. Mabae he1a. Abá hera.

ra.Aracaé nipone. No fe quinto ha . Aracać hera.ima hra . Hecóhaquêndaiquaáb .

Noffi vaya,o no. Ahá hera niponé.Cotera guihó eyma. -No ferà afsi. Andiçéne.

No le quanto vale. 211 Mbobi

No ferajamas afsi . Andiçe

nipó hepi. No fe quantos . Mbobini-

coite apirey mê né. Andicebené.

M

L

ante- O

No fe por donde. Marupí hera.

chébe ndaiquaábi. No fé quando . Aracać he-

quer

N.

póhera.

No fin caufa.Nda haubić.

No fe cut. Ndayquaábi . Mbaé hèra.

No fino.Catý . Nofolo elo. Ndacobae no

No fe que es. Mbae hea. Mble nipó.

terugûsi. No fon muchos. Na he-

No fé que fuera de vos .Ma 1a amohëra nde rereco-

tai.Nambobi rugiai.He

by rać. No fecue mal me ha veni-

do.Mbae açiherouché bė. No fé que me dixo . Mbae heíh ranacó chebe .

No fe que me haga . Mara

ahera

Nofotros juntos . Orepeter guaçu.Orenöyrü guaçά. Nofotros mifnos . nandê a í.nande tecatuaí. No otros folos.Ore año. Nofotros excluyendo. O: ré.

i4

No-

12

N. ante 0:

N. ante O.

Nofotros incluyendo. Nan dé .

No tener lo neceffario. Mbae cherecotêbê hábandarecoî.

Notado de infame . Månembarí herecopi. Hera-

No terer noticia . Napora ndûbi . Nahendúbi . Na

quândaybaí herecopi. Notar con la vifta . Ahaahe

ñandûbi. No tener fed . Nache ruheî. No tener ventura. Nache

chacápe. Hecháca ahaa . Notar lo mal dicho . Y ne arûâneỹ ayogûa . Y nềê

A tatêhagué ayogûa . No temer. Nda quihiyei. Na ne mopirýg gut.

ychu-

No teneis a Dios ? Ndaperecoipe Tupa? No teneis honra .Ndaperecoîmârângatú . No teneis necefsidad de lo ageno. Abaé mbae rindapeicotêbei. No teneis verguença ? Nda

po porângy. No tener ventura en pefca..

Nache pira porângy. Note vayas , efpera. Ambé.Amberange.Ehair q ringe. Noticia tener. Aporândui mã. Ah ndu ima. Ayquaa ima. Añandú. No tratarfe mas los q fueron amigos.Ndoya gue-recobet. Nouela.neĉ quirá.

petiny pånga?Ndaperecoipe traé.Napetiquaa

Nouelero . ñeêquira rerequara.

bi pângâ? No tener gana de trabajar .

No veo ya la hora de irme. Na che angy guihó potá

Na cheporabiquř çêri . Na checânĉonderi. Na

bo.

Cheange

me aicó

che ho che hoçê râmổ.

"chepocogi céri. Nache poro apocêri. Notener hambre . Nache

Nouicio . Oycoramőbae. Nouios. Oyopopihirâmobae.

nëmbiahit . Na che caru-

No huuieras.Ndaroyai. Nouillo . Mbaca raihapia-

séri.

ogi

N. ante V.

N. ante V.

ogi piré . N. ante V. Nube arrebolada . ibitipytã. Nube arrebolarfe.Onemopytâ ibi tf. Nube blanca.ibiti Nube de agua.Ama. Nube del ojo. Tecá túng . Nube negra.Amapytv. Nublados.Amapуtv ibit?

113

âng ramo.l.Angbcí. Nucuas.Porandú. Nucuo hazer de viejo.Amboibi.Amombiahú. Nucuo . Piahú . ảng rằm guâ.Yramônguê , } Nuez de la garganta . Ayu? quyta.Yaccó quts . Yiribi qutta . Yiriuicandus) Yu coê quỹta. Yuaî . Numerar contar, ynarrar . Aypapá .

Nublados auer. Amapytu cí.

10 Numero Papá Numero innumerable. Ni

Nublarfe el cielo.ibag onê

papahábi. Ypapá ndicaf tui.

moipitv.ibag one moibief.

Nublofotiempo . Ara ama ) Pitv. Nuca de la cabeca.áquâ.

Nunca jamas. Apirey. Andiçe apire y mâne. Nutria.Quiyâ.

n. ante V.

Nuera,dize el varon . Cherai tati. Nuera,dize la muger.Chemembitati. Nucftro exclufiue.Ore.y

ñudo, bertuga, tetilla . Quy taä. ñudo de la garganta. Vid. Nuez

Nueftro inclufiuc.nande. 0 nudo de palo Aquit Nucuacofa.Piau . O corânudo quitar. Añaquita og. mobac.Yramongue. Ani quta mbcí,

Nueua cofa,no vfada.Ypo rupirey.Ymonetarombi

rey. Nueuamente. Piahúramo.

nudofa cofa . Ynaquỹta quỹ do tar de rond no nudos dar. Ama aquỹtấ quỹta. 0.

714

O. ante B. .V

Q. ante B.

0.

Lé amoŷngo ŷngcí che rehé . Cheguerecó catû O, del que defea.Tamo . O, difiunctiua.Cotera.Co-

ramo, Oyequayê catú cherche . Cherecó agui vici ramo oyeupé oyeco hú cherché ,

hera . Conipó. Co teni-

O,del que fe duele.Güaeté .

Obligar por ley. Tecómo

O ,del que fe enfada . Chân ti.Tagui .

nangába pipe avoquai. Anomá teco monangaba

O,exclamacion . ó . á. pipe.V.Tecó . Obligarfe . Ayequayê . O. ante B. Obligarfe por voto . Bỉ.1 . Obrar. Ambae apó.

Obedecer. Ahápia . Arobia . Aporer à . Ami -boayê.

Obras . Tembiapó . Obrero.Mbae apohára . Obrero que fe alquila . M-bae repi réhé oveporu ucábae.

Obediencia Poro apia. Ha -piâ Robia Herobiá . Obediencia fin replica . M-

Obftinado. Oporoỹ röbae.

boyebipi rey rapia. Obifo . Abare guaçú . Pai

O. ante C.

Obifpoy st Obligacion/Quaitába .

Ocafion . Bibí.

Obligado a ley. Tecómo

Ocafion achaque.Ma 4 .

hiagabiri y quhi pira ché.

Ocafió caufa.Rehé . Ha.6 . Vcá.

Obligado eftat a ayunaro Y

Ocafion tiempo.ára .

quay pita che vecoatú rehe. Chequai yecoacu OLMA rehe. p.100..ol ma Obligar con buenas obras . Cherecó marangatu re

Ocafionador a pecar. Poro mo angaipa hára. 1.Poro mo angaipa ucahára .

Ocafion dar al pecado . Anemoangaipá Libí .Poro

O.

ante

Ò.

C.

mo angaipá há ahecaré .

ante

C.

115

Ociofo.Teco teŷ bóra . Te

Angaipa ucahaba 1így .

cócy yâra. Oycapaqua,

có có .

roge mbaé oupa , dizefe del echado en la hama-

Ocultar . Aycoacú . Anomf Ocupacion. Yeporú. Mbae apó.Hecocity. Ocupada tener la boca . Ypó cheyuru Cheyururó . Ocupado eftar. Ayeporû guitecóbo. Ambзe apó

ca,&c.l.Oya tefbae.Oi, cocíbae. Ociofo en palabras . marâ êtéí.

Che

Ociofo eftar.Aicocí . Ayçóì tey.

guitecóbo . Ocupar la verguença.Chetfchererecó.Arotf

O.

ante D...

Ocuparle, darle que hazer. Amombae apó. Ambo-

Odiado . Yñâ môtåreỹ mbi rê .:

yeporu ucá, Namoyngoi eí.

Odio.Poro amotâreỹ. Am botarey.

Ocupar todo el lugar . Opa catú tendába aypiçi . Opacatú tendába arecó.) Ocuparfe. Ayeporú . ( Reshe. )

Ocurrir a Dios. Ahepena .‫به پستان‬ Tupa, Occidentales . Quaraçi rey quie há cóuguâra, Occidente.

Quaraçi rei-

Ocio. Tecóteŷ. Teco et. Jim

Ociofamente. Teý mbápe . Hecocíhápe.

reŷ mbuca. récé acá .

Aycabaete Bere 10

Odio tener. Añâmatarey. Na ñambetári . Ayabae- > • te recó.

radicante F.

TO

quie há.

nerâney Ei.

Odiofo hazerfe . Añêmota-

Ofender a otro. Ama mâ. ra . Amovr % . Aminembopochi ucá... Ofender la vifta. Chereçacá. Ofenderfe mucho de peca-

do,

716

O.

ante

F.

O.

ante

Y.

711 do , o falta agena. Arotf miringarú. Ofenderle mucho de agrauio.Chemomira nandetey hápe . Ayecatú chemo mira. Oficial, Mbae apohára. Oficio cargo.Cherecó mee

nemboariça cári . Náñê mbo arijaî.

Nan mbo

apiçabiri ychupé . Nache apiçacá ychure. Oidos dar.Ayeapiçacá. A yeapiçabi. Anembo apicabi.

Oilos tener llagados . Che

ngába.

Ofitio ocupacion.Cheñangarequâ a . Ofrecer. Aiquab

Oilos negar , no dárlos.Na

apicaqua raí. Oyr.Ahendú.Pa.Bo .

.

Ofrenda.Tapambać . O. ante Y.. Oy.Curing.Coara pipe . Oya melio dia paſſado. ` • Oyeíaçayê.

Oyr atentamente . Aycapi gabiaí . Cheapicabica . tu.Ahendu caracatú . Oyr bien. Ahendú catú. Oyr con gusto las murmu raciones. Y nangaó haguê. Ahendu ori catú.Ycurá cheroribí. Cherori

Oy, muy demañana. Oycí coemtaimo.

--Þá

Oy, todo el dia ya paffado. > Oycíaraya .

Cheyerequa catú ycurá -rêndúpa .

Oy,to lo el dia no paffido. angára guetébo . Coára guetébo .

ynangaó

rendúpa .

Oyr con vn oido folo . Che apiçá pehe ah ndú . Oyr de paffo Vahendu

Quapa pipé

Oy 1,de plural. Pehechatëro.Pehendú .

Oyr efcuchado de fecreto.

Oyd , de fingular. Ehechate ro.Ehendú,

Aycapiça bi nemí hendứ pa . Ay caracatu hendú-

Oido, el organo .A piçaquâ. Oiio,el fentido.Hendupá ba. .j

pa. Oyr mal . Ahendubai Na henducatul Ahendu tef Oyr

Ö.

ante Y.

O

ante

L.

117

Oyr no haziendo cafo . Ahê Digg O. ante Lo 1510 ndu aubí. Ahendú hếndu như how " I DonkeyDp B baû. Ahendu pirĭbí . Oyr fecreto.ñèé nemfahen dú . Oyrfe ruido. Mbae parara oncendú.Pooneëndú.Pi

ambú.Ypú.

Ola , de muger a muger.

Ola , de la muger al varon. Ref. Ola , del que llama.

Ah ,

Chí .H.3 .Ref . Tin Pi.6 . Tip.ugo p

... Of O. ante j .

Ola hablando. Ahepi, Ahêti.

Ojales Motoquâra . Ojear gallinas . Amondó u-

Ola,palabra tierna del ma yor al menor.Guaf. Ola's .Penv.i yoapí.

ruguaçu. Ojear los malos penfamićtos.Chepíámongueta af. Amboyeoi. Amondó.Ay

Olas aplacarfe.Opig i yoa Fi.On ' mborucatú ĭ yoa pi.Onemombiá.

tỉ. Aya pipi. Amo cany. Nache api abiri . Naiem

Olas leuantarfe . Iyoapio. pa . I yoapier.

bo apicabiri , Na cheap

Oler. Ahet . Oler, echar olor de fi . Che-.

çacai ychupé.

Ojeras . Topê pirurú.

reaquâ Cher aquabu . Oler raftreando . Amo mahe

Ojeras tener. Chéropë pi ruru.

Olfato . Mborệt Oliua.Taruma.

Ojo alerta eftar. Chereça

Oliuar . Tarumandi .

Ojear mofcas . Amondómberú.

enangatu.

Ayêeçapiçe

catú. An mo piri tar igatú ..

n-

Ojo de puente.iribobo epiOjos.Tecá.

[ça.

.

Olor bueno . Teaquangatú . Heâquangatú . Olor de quemado.Piche . Olor de fobaquina. Tendapigui catf.Ypitiu. Olor

13. ante Lo

. ante N

Olor malo.Y pembaçi. He salón aquanduçu. Heaquanda Si Haquâ pochi . Gars Habiag. HaosPichibi. Olor tiene de carne, çoo ra biag oguerecó . çoorea-

Olor tiene de miel.Ey geaqui oguerecó. Ei rabiag oguerecó. Oluidadizo. nembo çaraf.

. ante: N. 10

bed by a 5 lam cha Onça animal.Guaçu arâ . comoparece a otros.

Yaguareté . Ondearfe el agua . Tiñêç

Ondearle la mies. Temŷtỹ onec



ibi tu agui.

Onerombe.Yypenv.

O. ante P , Ofuidado dexar algo.Che reçaraî mbae reyabo Oluidado , puefto en olui-

Opinar. Aymoâng .Añệnô

do.Heçaray pire. Oluidarle demafiado. Nan-

Opinion.

detei.Chereçaraî. Oluidarfe de fi. Che yeegui

ingabf Temýmo ange.

Temymo angabi. Oponer vno a otro. Ambo obai ymofa.

chereçarai . Che yeehé chemyendua pabí. Oluido.Teçarai.

Oportuna cofa . Mbae agui yetcí.Oaçatubae . Aeya-

Olla.Yapepó.

Oportunidad. Agui yeteí. Aeyabeterecó .

Olla del gargucro. Yucoe. Ollas de remolino de a gua.i yepibú . Ollero. Yapepo apohára. naev apohára.

Oportuno tiempo.ára agui yei.Aeyabeté ára rúri. Opoficion.Tobaichúahá. Oprimido eftar abatido. Cherecó aybi guiteni.

O. ante M. Ombligo.Pyrga .

beté guara mbaé .

Absolu

Ombro. Atii .

Cheporiahú guytenä.Ay cotebê aí aí . Oprimir . Arecóai . Arecó

giq

ay:

Of ante RI

O

ante

919

P.

Gaybî. Amôingot ?bê. A. momboriahů...... Oprimir con pefo. Amom

Ofar Anemboe Tapâupė . A Tûpâ môngetá, od

Orar con atencion . Anema mo quýrýrvngatú Tupa ic a yapipi . r d i bo.Ayeapiçab n ta be.A ge he .C os Oprimir los cuidad tú , gui nembóébo Tapa reça eta che api pigi che upé . Aye apiça cacatû . môingotererecabo.Che An mombia catú nem d ->be.l.chepigi. boébo Tupaupépon amente id Oprobio . Tecó megúâ.nee ra ff di ar AnO Or marata sarkilauto D · angerecó recó Tipâupê a n mboébo.Tup mongeOante Q L lub nog 10 Itabo , &c. cter . C Orden, ringlera.Mba O que Gualté? on ci na có de o y m Te , le Or O que linda cofa Ariti . Rigid a ab ng . nâ -Aran La muger dize , He r Ordena la vida . " Ayecő) M i af moyngatú . Amoy ngấtú bae que pefada cofa . Pi. Qumovn cherecó.Anem " pi.Aupi.Hot. ** Ordenar , mádar . Ayequat. O. ante R.. Ayapo ucámbaé. Áheg .0 2 st a up mongerecóí (upé.) pho Oracion.nemboé.T Ordenar , o componer coongerá . Shal ongetá… ” fas.Ambatyre .Amon Oraciondistraida . Tûpâ ugatú . Ambogua catú!? pe nemboé neingerecó enar por ley? Aycqua Ord Vredó hápel 1. neângereco ó mo nga benga . tec writ tetýrő hápe . Amongo tecó mônăn eng Oracion feruorofa.Ch gabaru . pA. racubó pipes amongeta Ordenar Sacerdote .Abare Tapa . Chequirey ngatú ramo amôingo . Abarði . hápea Tipa mongeta T ma. 20

C. ante Rd

Q. ante R.

mona. AmboAbate , Am

Ornamento del altar. Ao

bo eco ecó Abaré

žľa ΤΑ

Miffa moñângába .

Ordenar .AycambiamiA

Ornato. Môringába . Ye

Ordinaria cofa . Tapia ,Ta-

Oro.Quarepoti vû .

guacába..

piari guâ mbae .Yepi guå Ara mbae.. Orientales . Quaraçi.cembá cotiguara, odbod

Quarepoti

Oro fino . Quarepoti yueSatél.candeá . Tamo

cembá

Oro fundir.Amo membeg.

Quaraçirobapóip

Quirepoti yû . Oropel, y oro batido . Qua

Oriente. Quaraç ba.

Oro en poluo. yû cuí.

hape fo Origen de la cofa . Mbae iprisembipizarro Qriginal pecado. Angaipa

repoti pirû. Ortaliza , Caa mŷry, Ho mýtymå , no nbnd

bipi. Originar fe , tomar origen .) Anembo Ypi.

Ortelano Hotyngue rerequâra. Mbae roqui rocal

Qrilla .Tembe Orilla del mar .

bára. Caayupi tymbára. Orror . Abaeté . Pichibi.

Para rem-

Orilla del rio . rembei .

rerequâra. Mbae enoîtym

O. ante

S.

Orilla de ropa .Ao rembeï. Ofar, atreuerfe . Nda poro popinco p Ap Qin. Quarepot

repoti

poihubi , Ndache poro-

cu so , apod . by Qrina, T4.9.iogo

poihubi fi ,defeando .Tamo. Aney

ot Orinar.Aquarú.Ca. Orinar fangre. Cheti ru-

tamo. Coçó aú. Tamo ma.Coco autamo.

gui. Aquarú rugui. Orlag Mbae marängába . Hepúa.ogalomÔmâi .BITL

Olo.Aguará rãnâ. Ofo hormiguero . Yurumf. Tamanduaí.Cumýri ,Tyi . Of

UL

O. ante

S.

Ofte, guarda. Etí. Etique irá .

O. ante T. Otear.Amaena . Nga. Oteros Maenangába.Mad 14 ndába. Oteros muchos. ibi ati retá mañandába. Otorgar lo que pide . çe.

O.

ante

T.

121

Otro dia, Ara amboaê . Ara cać.

Otro diuerfo.Ac.3.E.2 . Otro mas . Amboae abé. Petey bé. Otro poco.Myrybė. Otro poco mas fi quiera. Miribé aubê. "Otro poco menos.Mŷrŷbé ychugui ayará.

Enef. Hiyei. La muger, Eré.

Otroqueyo . Abae che hegui..

Otorgar con la cabeça. Ay eaiti.

Otro tanto. Amboae ynabeb Ynabêçi.

Otra cófa. Mbae aê. Mbae

Otro tanto como efto.Co. Srcuerabe Gocuera miam

amboać, Otramanera. Mârândéć .

booçe.Conabeçi.

Otra parte.Mamô é. Otra partejo vanda.Ambo Lipi.

O. ante: V.

Otra vez. Yebi. Amboxe yebi.Amboaé.

Ouada cofa . Opua obibae. Araqua obíbae . QYA

Otra vida. Tecobé amboać.

Quas del agua. Aguape. I Ouás de pescado Pira rú.

Otra buelta.Yebi.

Quejas : Obechá. Mbon

Otras vezes , o otra vez. Amome.

Ouejero. Obecha rerequa

Otro. Amboać. Otro dellos . Amboae herî agui. Heiiagul amo. Ychugui amó. Acambam 0 boać.

ra nanga requara. L Quillo de hilo. Y nymbo apuá .Ynymbo poapi. I Ouillo hazer. Amboapua nimbo. Ambo poapi yny • alimbo. K

122

P. ante A

O. ante - X .

Pacificador que mete paz.

Obante X

foamotârey mo Oxala .

Tâm

Tamomat

ngatú

Coco aú. Au tamo. Ta-

hára . Môn -moyr ngua ucá bára.Mômbig hára .

mo raé má. Ayetâmő, Tete aú, Aete aú.

Möapiribé hása .. Pacificar. Amoÿngatú. Aj

Oxala huuiera. Bee tâm .

monyro ucá . Amonemô

Qxala lo diga , aun auiendolo visto. O mombeu

mbiacatú.Amongýrýry.

bee tamő hechagi ré.

P. ante A... ? 'Pacer el ganado.Ocarúmỹ mbá . Paciencia. Too eang

He

Procuý mbać tecó.açi.He roâtângatú, Herobiraquâ. Paciencia toner . Toofanga arecó. Aroôçâ.Arocuim bae ,Aroatangaru raqua Arobi Paciente. T88 çambó. Tos '

Amboruy catú . Pacificarfe. An mômbia, Anemo quỹrýrf. Añêmborui catú . Padecer . Ayporará. Padecer deleando. Ahecha. gaúporará,...s Padecer defnudez. Aycote hê opibo guitecobo. Opi bo tecó ayporará . Ao c bey ayporará, Padecer dolores . Mbae açi ayporará . 7 .sv Padecer extrema necefsidad. Aycot bêngatú.Tř abóayporará .

ça rerequâra. Tooçå yâra.. Mbaererocuimbae

Padecer habre . ñémbřahit

yaranmor Compro

Aaiporará.

Pacientemente.

Herooi

hape. Pacientifsimo. HerooçânPÀgatúetcí hára, Pacifica perlona, nerapeỹ ma.Yrui.On mombianae,

(rá Padecer fed . I uhetaiporaPadecer finquesarfe . Naneêngy hoocänga . Arââ-çagote. Arocui mbaére có açi gui ne ngeŷmỏ. Che quiryryhoaging . Pa-

1

P.

ante

A.

-Padraftro. Tubangá. Che

P.

23

ante .A.

%. Pagarfe de algo . Amon'

çi mê. Padraftro del dedo. Poaca

ring.Ayporângerecó . Paja.Capij .

p bubú.

Paja arrácar. Acapij poog. Acapij mondorog.Ca.

Padre. Túba,

Padre de familias , Guogi gua rúba.

Paja arrancar con raiz . A-

Padre dizen los niños . , Papá.Papi.

capiji piog.Ca. Paja de marz feca . rob ypiru .

. Padre Sacerdote , o Religiofo.Paí Abaré .

Paja de trigo.

Abatí

Abatí mýri

yicui gue.batí.mýrf hati cuê.

Paga .Hepi. Pagano. Chriftiano oyco y mbae.

Pajaro. Guirá ,

Pagar.Ahepibee.Aipo epi.

Paxiza ramada.Capij qua-

Pagar deuda.

Chemunga

guêra ahepi mee . Cherembia cuê ahepibee. Pagar en la mifma moneda Ahobai chuar .

Paje.Temynguai.

raçiang.Tapii. Pajonal . Capii tiba . Pajonal efpefo, Capií tib aíba.Capijana . La Pajuelas.i çacanguêra.

Pagarjornal.Ypocaneo ahe

Pala de hierro para carpir.

pioee Ycano repi amet.

Quarepoti ibi rapé. Pala de horno. ibirá pehe

Pagarfe,vengarfe.Ayepi. Pagarfe el de fumano.Checano repi rangue ayo-

gua. Pagarfe , o agradarfe de fi .

guaçu. Palade bogar.iga pi cuitá. Pala meter torciendola pa-

ra boluer la canoa.Aype

Cheyerequâ gui yechê. Chembovere qui catú

Piigapicuîtá , v Palabras.nee.

chereco. Ayerobiarí cherecó rehé. Amo mora .cherecó.

Palabras folas.ne lepê . Palacio Real.Tubichabetê róguçu.

K2

Pa-

4

P.

ante

A:

P.

ant.

A.

Paladar. Apêcv.

Panal . ibiraci ymangog y pirey .Yna mýmbirey.

Paletilla del estomago . Py cual [ sug upí . Paletilla leuantar . Ay piPalizada fortaleza . ibirá.

Pança . Tebe á.Hic.Tic . Pançudo . Tebe aí. Tebeas tf Hieay. Ybihai . Ypa-

quiri .Yuti Palma . Pindó. Carandai.

ra çapá Apiracapê . Pañales . Pitang ubandába .

Mbocaya . Aque.Vrucu-

Pitâng açoyâ. ru Pañetes . Tambe aó yu . Ta guaçu . Câçó guaçu. [ba. mbé ao yuru obá .

[quâ. Palanca para lleuar. Pita

chaî: deretes . ApindagueraPan pem ibira bi.ibirá içá. çá.Apiraçá . Apindaguê Palida cofa.Habê.Yû. Yu-.

ri.Mbititi. Yuyi. Yarai bai.Yatai, çiri. Tutum. bai.Mbarayar . Palina de la mano . Popité. Palmadas.Popeteg . Palmo, medida . Poyepiço

t.

hainga . hạng . Palo con porrilla . ibirá acảng qua . Palo, garrote,arbol , made-

Paño de manos .Yepohi pa Paño de narizes . netynhi iû hipába . pába.Amb Paño limpio . Ao y potuca pirera . Aoyquia mbać . pi o Pano fucio, Ao quiá.Aop chi. Paño texido de lana. Obe-

ra,palizada.ibirá. Paloma torcaz.Apicaçú .

chá ráaó. Mbae ráaó.

Palomar.Apicaçu rocai

Mbae á ao.çoo á aó.

Palpar .Ayabiqui. Apobibi. Palpar efpulgado . Ahabiú .

Pantorrilla . Tyma potiá . Papagayo . Ayurú . Paracau . Arapachá . Aruaí .

Palpar lo blando.Ahungá . Apobibi. Pan.Mbuyape,

Caé caê. Cuyucuyu.çi . aita . Iribaya.Tuf.Mb

Pan , ocofa con que fe come la vianda. Ti.Tira.

Papada que cuelga.Aî . Papas de la tierra . Carâti Papas de niños.Myngau. Pa-

P.

ante

A:

P.

ante

A

125

Papel blanco . Quatiá ribagoge mbó.1.hára . Para mi.Chébe . perf Papera.Ayu rayi . Tayi rurú . Ayu candu.

Para mi ha de fer effo.Che

Paperatener.Cheayu rayi . Che ayururá . Cheayu candú.

Paramo frio.Roi requabeté .

Papirote en la cabeça. âcâng mbotá .

be guarama ebocol.

Paramo tierra efteril .

ibi

mbaé nemo nangabeỹma.

Papirote dar. Anâcâng mabotá.

Para que?Måerapa ? Para que,afirmando.Te .

Papirote dar en la frente . Ayçibá acang mbotá. Par de dos cofas . Mocoi mbaé.Mocovei .

Para que es effo. Maerape ebocoî.

Para que mas ? Maerå bê pånga?

Para alguno . Amỡ upê.

Para q pues?Mara tepe?

Para alguno por vetura ferá. Amoupê hêra.

Para que ferà efto ? Mãèra amo pângâco?

Parabien dar. Agui yebe . te.Agui yebé .

Para quien ? Abá upé guara mârae?

Parabola . Mbae raangába. Yyabi hareỹma.

Mbae

yoyâ. Parafifmo , o defmayo te! ner , o foñar, o tener vi .

fiones. Aquepoaĭhú . Paradero . Mbita hába . Parado.Oabae.âmbára . Paraifo terrenal.ĭbai ângapihi tibarocaî . Paralitico.Yyapábae . Heté mangog ymbae.Mân-

Para ti.Ndébe guarama. Parar , o ceffar de obra . Apoí . Amombig. Pararfe el que anda . Apit á . Bo . Parcialidad . Guara. 1.Yo-

húâmo. Parcial que haze a dos vandos . Oyoobâ iguâra ay Pitybobae. Pardo color Pyta abe. Habě.Pỹtumbi. K3

Pa-

126

P. ante A.

Pareados.Yoibi rigua . Ym bo ycibipi.

P. ante A.

Parentefco.no añarecó. Parentefco de confanguini dad.Che yaocaguê .

Parear.Amboyoibi .Amoy IV.

Pares . no frv .

Parece mal tu vida . Nina

Pares de mugeres . Membï

rûînýnderecó pochi. Parecele mal . Ninariany

rupa.Membi raupá .Mê-

ychupé . Pareceme bien la ropa. Y ña rüângatú ao chébe .

mbi repyça. Parienta del varon.Tetâm bipé. Pariente lexano. Chereta ra.Märäningá.2 .

Chearongatú cheao . Pareceme bié lo que dizes .

Parientes .Ana. Amo.Ana-

Y naruangatú chebe nde é. Che aröngatú nde eha

mã . Tuyaog.V.Yanu.2 . Pariente , dize la muger al

guera.

varon.Cheraiçê . Pariente verdadero . Anâm

Parece que.Bi.num.1 . Parece que viene. Ybi ahe oúbo . Parecer bien , venir bien . árûâ . Parecerfe algo de lexos .. Cugui oyequaá . Quip a gui , Mombiri agui . Parecete que es verdad? Ayeté bérâmy rae?

beté.Anâ reé. Parida muger.Y membirá bae..

Parir. Chemêmbírá. Amboá chemẻmbi . Parir con dolor . Y membirá raçi. Haçi y mềmbi rápa .

péndébe

Parir fin dolor. Ndahaçii. ymembira, Omboa ome

Parecefele en el grandor ..

mbi omboaçiey mamo.. Parlar . Orocoí. Oroño mô-

Heté guaçu cuê ndoya bit. Heré nabëçi, Parecido es a fu padre . Gu ndoy abil.Gurana ahe.. Pared. ibi ata

ngetá. Parlar haziendo ruido confufo.Oro aibú oroño mo ngetábo.. Par-

1

P.

ante

P.

A

Parlero. neêmbii. Parpados de los ojos , Tope pí. Parrillas.Mocaêtá . Mocaê

hába,

ante

A.

127

boy hába.

Partir . Amboi.Aypeçeá . Partir el cabello la muger. Oyectobapi peá. Partir en partes .Amboyao

Parte,o pedaço de cofa . Pe

yaó.Aipecêntá. Partirfe del lugar . Ayupa-

çe . Pecema. Peçenguêra.Pehê.Pehemâ . A

bóg. Partirfe vno de otro. Aya-

Parte pequeña , Potabf Partear.Amo mêmbirá. Partera , Momêmbirá há-

og ychugui . Partir tierras . Aibi mbo-

Parte.Potá.2 .

ra Partes,caudal,talento. Ara RI de quaás el Parte del mundo , ibi mboyao yaohába. Particula de la hoftia. Oftia Peçenguera, Peçengue rf

Particular cuidado , nângarecohábeté . Particularmente.Mbitétcne.Catú .

Particular perfona . Abá e catú . Participantes . Yoguerequá ra.noyrv. nombooripára, Participar.Chemême.Y ru che. Ymboori pára ché .

Partidor de carne. çoó m-

A

yaóg.Aibi mboe pÿça.

Palmado. Roi rembi piçi. Roi rembiâ.Caraçibo. Pafmarfe . Cherofá . Roi chepihi Pafmarfe hecho vn baufan . Cheyuruyaigui.amä . Palmarfe fufpender fe. Ane angerahá . Paffada cofa de preterito . Y cuć . Paffados deleites . Toribima.Tiricuerau. Toricaninguề , Paffigero . Atahára .. Paffar . Ahaça . Paffar al Sol . Amombirú Quaraci pe, Amo týnf Amboacuí. Paflar a otro caminando . Anoqua.Na . K4

Paf

128

P. anté A.

P. ante A.

Paffar con abundácia . Che aoçê chembaé guitecóbo.One mombucá mbae cherópe. Paffar de largo. Hobábo aquâ . Ahobaçabí. Paffar el tiempo.Oqua ára. Paffar a otro yendo . Angquá. Paffar la borrachera. Açabeipóçãi. Paffar la comida.Amonguâ cherembiu.Amôcông. Paffar la vida co mediania. Arecó mbaê her hera. Hera hera nőte chem-

Paffar por detras . Aycupe og.

Paffar por entre la gente. Mbia guirupí aquâ. Paffar por rio, o otra cofa, Ahaçá.Araça. Paffar riepo en recreacion. Amonguaára tori pâpe. Añêmo èçâî. Añêmbe( çâî ára monguâpa.`` Paffarle de la memoria. Chemaênduá

oquả bi.

Oyapirahá chemâenduaha. Paffarfe el fueño . Cherope hii çal.

baê.1.Aycó. Aycobé. Paffarlo bien. Aguiyetçi

Paffarfe marchitarfe. Y ny

cherecó. Aycó catú . Paffarlo mal . Ndicatuf che

Paffo a paffo ir. Mbeguć

recó. Na checatui guiteCherecóagui yeí

Paffo malo . Pe yyabaí.Yya baete.

ey aicó. Cheporiahúmbae ri guitecóbo.

Paffos.Pyrv prv. [pij Pafto. Hebae rembiú. Ca-

Paffar muchos.Oquaqueó.

Paftor.Mỹmba rerequâra. Râarohára.

cóbo .

Paffar por alto el golpe , no tocir . Ahereb . Aherebí 2 note .

nyi.Onepoba.

apyr

guihóbo .

Paftorear . Ahaar

mỹmba

ba ymôngáruâbo .

Paflar por debaxo . Ayguirog..

Pata de animal. Hebae pi cuê.

Paffar por delante de otro.

Patada dar . Apibondi, Api-

Ndepibo aquâ. V.PL.8.

Patata.Yeti.

Pa

P.

ante

A

P.

ante

E.

129

Patear de enojo . Apibondi chene moỹro gui .

nýnguegui apoí . Amboapiribe. Amombig tecó

Patio de cafa. Og rocára.

guarýní: Cheruí catú gua

Patituerto.Pibang.Pichol mbé. Patillo chico.Putirî.

rýnf eyme guitecóbo . Guarýni ndipóri. Mârâ mana nditibi.

Pato.ipeg.Guarŷmbe. Pato pintado , que no fale del agua.Mbiguâ . Patrimonio. Cherub mbae

P. ante E.

Pecado.Angaipá .

Chébe heyaripi. cue . Chepotába.Cherurembi eyare chébe .

Pecado abominable, facri legio.Angaipá abaeté .

Patron que ampara . Picyro hára.

quiá. Cuna rehé angai-

Patron tomar. Chepicvro harama ayogua. Aypiçi.

Pecado mortal . Angaipá tu bichá . Angaipá angå yu-

Patudo de pies anchos.Mbipe. Pauellon. Aoog .

ca hára. Açe angå reő meengára . Mengába .

Pecado de carne. Angaipá

pá.Cuinâ rehé bi.

Angarché poroyucábae.

Pauefa . Huguera .

Pecado original . Angaipa

Paulo . Tetaendrapité. Y

bipi.Angaipaçi cuê. Pecado venial . Angaipá

raiti apó pi piâra . •Paz.Tecónera neyma.nra ney.QuirrfTecó year-

mýri. Angarí poroyucá harey.

hú. Yoguereco eỹ hába . Mara ndecó habeỹ må.

Pecador abominable. An-

Tecóapiribe.nemombřá . Paz ten fin guerra. Guameayco. Na cherynf mårändecoî. Guarinf agui apoí. Cherecó guarŶ

gaipábae yyabaeté recó pira. Pecados capitales . Opacatu angaipá mône monangipi.

Angaipá ĭguêra.

Angaipá rapó.

Pc-

430

P.

ante

E.

P.

ante

E.

Pecador lleno de pecados .. Peçon de fruta quitar , o rabadilla. Ahumbiqui ra Angaipabae rí onembo abirubae. Hobapi pobae angaipába ri. Angaipaba ríotulbae . Angaipa póre té. Pecar a cafo. Ymo ange 7-

mcheangaipá. Angaipá ndaci bina. Angaipá naîmeangy bina. Pecar a fabiendas.Yquaapa pei cheangaipá. Pecar con muger.Cuña re-

Pechero.Gubichabupé ne

mbaé me ngára. Pecho.Potiá.Mbotiá. Pecho leuanta do del que ſe muere , o fe haze graue. Potiapó. Pecho,tributo.Tubichabupé y měembira .

hé cheangaipá.Abicina rehć . Arecó Cuna (inho-

Pechuga de aue, Guira potia 00.

nefte, Ay meno . )

Pechuguera.uu.

Pecar de recaida.Amboyo api che angaipá. Aayebi. Che angaipá yebi .

Pechuguera dura . uu ocue mbaé .

uu âtã.

Cheangaipá haguera am bo ibi yebi .

Pechuguera dura abladarfe.Ocue che uu ata.Ypiù ima che uú .

Y

Pechuguera durar . uu ypi-



Pecar por ignorancia .

qunabey me cheangaipá. (Vè,pecar açafo. ) Angai pá ndaei. Naî moängy. Pecas del roftro. Pŷnf. A¿

çiá . Peço de muger , Câmâquâ. Câmaĭi.

pia .

Pecolo. Ypiny pinfbae. Y pynietei. Pezes.Pirá.i póra. Peçon de fruta. Tumbiqui. Aquâ.Ayurupi.

copi. Pechuguera tener . Che uu. Pedaço. Peçe. Peçenguê ra . Pêhêmâ . Açĭ. Aquỹta. Aciguera. Pedaços hazer. Aypêceo çco. Aypeçeáceá. Aypecinta. Amboaçi açi. Amboímbcí . Pedaços muchos . Peçentá.

3

P.

ante

E.

tá . Peçe hetá. Pedaquelos.Curu.Curubí. Pedernal.Yrá ymbé . Pedigueño .Yerureçé .Y po ñera veruré rehé. Pedir .Ayerurê.Ahënoi mbae ychupé. Pedir zeios . Cherâguyrő cherembirecó rehé . Pedir albricias. V. Albri cias pedir, y dar .. Pedir confejo.Cherecóramâ rí aporandú .

P.

ante

E.

131

Pedo.Pŷno. Pedrada dar. Ayapî yta pipé . Pedrada huir. Amboguâ che apichá habanguėra . Anemoуtiypuá habagui .. Fedregal.Yta curubiti. Yta. cua ndi. Peer.Apŷno. Pegadiza cofa, no firme.OL ya angaúbae.Tenalỹ mbae.

Pedir hallazgo. V.Hallaz

Pegado eftar en la pared.. ibiatâ rehé oyâ ofna.

go pedir. Pedir la cofa demafiadamé

Pegajofa cofa . Mông . Pomông . Yuá Apomong.

te . Cheponerandápe aye

Pegajofa enfermedad . M-

ruré.Ayeruré aí aí. Pedir lo deuido. Chébey i quabeê mbi rehe overuré .

Pedir los daños . Chembae

bae açi oyâbae. Pegajofa hazer la cofa . Am. boayuá. Pegajofa perfona. Abá pomö.Yyipi yâbae..

mo cany haguera ayeru ré. Chembae momârâ .

Pegajofo fer . Che ipi yâ.

haguerepirehe ayeruré. Pedir por jufticia . Ayernré

Pegajofo es el vicio . Ypómaeteítecó aí. Tecó po

ibiraiyarú çú robaque. Pedir preftado. Yporubo

Pegar, arrimar.Amboya..

no ayeruré.Taiporú no te hae. Taiporú. Pedir cuenta Ayeruré tecó rehé ..

Chepamo..

chi oy a tecatú.

egar a otro fus buenas coftubres . Heçécherecó, catu amboyâ. Amondé. cherecócatupiriheçê . Pe-

132

P.

ante

E.

Pegar có liga . Ambo ayuá. Pegar en la pared. Amboya ibiatâ rehé . Pegar foldando . Amboye

P.

ante

Pelar al fuego.

E.

Ai pinibo-

pog tatape. Pelar al juego. Chemo api nmoçaraîta . Chembo aguiye etcí nếmboarai-

çeá ymboyâpa . Pegarfe lodo tierra. Añê mondubi. Añê mboii.

tàpe . Pelar el cuero. Ahaboó.

Pegarfe ello mismo. Oyâ.

Pelar las alas al aue. Aype:

Pegarfe el paxaro en la li-

poog.

ga.Guirá yuá rehé oyâ. Onêmbo pômô. Oñëm-

Pelarte,caerfe el pelo.Ha cui.Hacui eí.

boayuà guirá .

Pelarfe las barbas. Añeen

Pegarfe emprender fe fucgo.Oyepotá tatá. Pegarfemel fuciedad con el frio. Chemboapé âtä roi. Peinar , trafegar , murmurar.Ayabiqui.Bo . Peinarfe . Aycabiqui. Peinados cabellos.Ab yya . biqui piré. Peinados , lifos cabellos . Apecy. Peine. Quiguâ.

Peine de texedor . Quigua guaçû. Pelada cofa. Hobao piré.

dibaá equiî . Pelea batalla. nöyraro.Yoguereco ai. Yoapití. DeT pena. Pelea de manos . nombo yoĭapú oyoguerecó aí, bo. Pelear. Ay raro. Oño yrâro. Oyoguereco aí.Ogua rŷnfoño epena. Pelechar. Cherába çëramó . Peligrofa cofa . Poromoangabey. Peligrofo camino. Peporo moangabey.

Pelado eftar.Che apirabi . Pelar.Ayaboo.Bo.

Peligrofo lugar dode el he

Pelarle la cabeça.Ambo a-

Peligro. Angabeỹ. Pelo . ába.

pirabí.

rido nuere.Hegûî.

Pe-

. P. ante E.

. Pelo de la barba de anima les.Ambotá . - Pelo de la barba del hom-

bre.Tendĭbaá.

. P. ante E.

133

Pellizcar defmofonando. Amo carapí Pellizcar la comida comié

do con melindre . Ayabi-

Pelo de la ropa . Aorabiyu... rú.-Pellizco.Picha. Pelon.Täcaraá. ‹ -Pelos de la nariz . Api ŷnguârá. Pelota de arcabuz . Mboca bavi.. Pelota parajugar. Mangá. Pelotear. Amboyebi yebi mangá ymombóca . Amboyoapi mangá guinemboaraita.. Peluda ropa. Ao abiyubiyû . Habiyûâna . Peludo hombre . Abá abuçú.Abá abana. Pellejo.Mbi.Pi . Pellejo lanudo . Mbae pia bână.

Pellejo de las manos.Popí.. Mbopí. Ghepiçe. Pellejo nacer Chepi onêmona.

Pena . Tecotêbê. Taçi . âng angeco. Pena corporal. Tete recó açi.Tecoaçi. Pena de daño. Tûpâ rechagey apireỹ. Pena de muerte. Teo quaieta.Pena de fentido. apirey andú.

Teco aci

Pena eterna. Tecő açi api rey.

Opabes baerama.

Opigey Aracae ypabi ñê reá y abey. Pena graue . Teco açi catû. Pena moderada . Tecó açï âta.

Pena recibir . Haçi chébe . Tecotebe chererecó .

Pellejo poner,aforrar.Aypi aó.

Pena tener efperando alguno.Cherecacoyupá.Aycotêb ha åromo.

Pellejo quitar. Ay pirog aipi mboí.

Penar.Ayporará.Cheangó angog guitecóbo .

Pellizcar. Ay pycha . Aypi pocang.

Pena,poner pena . Ateco asimonang ychupé . Pen-

134

P.

ante . E.

.P.cante . E.

Penca.Tape .

Penola nueua. Mõtândura

Pendon . Apbebê ,

çi. Penfamiento . Mbae moan-

Penetrar.Ahaça . Penetrar el coraçon . Aha-

gá.n môing .

ça chepiá . Ai piá haçá . Penetrar la razon que di-

Pentamientos malos ñêmo angai..

ze.Chepiácutug.Y nee. Penino hazer la criatura.

Pensamientos varios . Ye

Onaro pia puamý tanga. Opui pua ataf

piá môngerá yo pará pa rá. nemoi mongoyâ ngo [ . Penfar.Anemoang.

Penitencia . Yerecó aci hába .

Penfar mal Anemo anga. Penfatiuo. Yepia mongetá

Penitencia del Confeffor.

hára. nemoang quirýri

Paí chequaita guera, Pí .1. bae. Aba pia yeçarecó. On mombiabae.Onemo poroquita guin môn be guape

.

Penitenciado . Teco açine he yquaî pira. Penitencia cumplir .Ambo ave Paí che quaîta guêra.Ambopó,&c . Penitencia hazer. Ayerecó

-pichibioncmanga. Penfatiuo andar trifte. Añe mombia guitecóbo.At môngirŷr Anmboruí. Anembo pi chibi. Peña.Ytaguaçu . !

açi.Ahê nûpa. Ayecoacú .

Peña hueca. Ytá yquaruçu bae y nybiletci.

Penitencia no cumplir . Na

Peña , o piedra con aguje

mboavel Pat chequaîtaros .Y ta anguá. Ytáqua. gue . Nambopori, &c, T Penitenciario Poromone mombeu hára.

Yta apicaqua. [té. Peñafcos. Yra ytá guaçuſe . Peon.ibirupí atahara .

Penitencieria . ñêniombe-

Peor pochibe Iyaibegue. Peor que todos. Opacatu guape. Penitente.nemombeguara.gueypochige.Yyaibege

Oingaipá mboagi hára.

Pepita.Ayi.

[pabegu . Pe;

P:

ante E.

P. ante E

135

Pepita de gallina. Vrugua¶gui . Nache aebek Cheae içάaî.. Pequeña cofa . Mbae mýri.

-cue heçe y pabi,

Che ae

Titi.Moig Tií. Tiriti な Murerti Ai. 2. Ape. 7. jquiri.Tai. 1.Michii.Mi chi Ateré .

Perder la efperança . Cheyd

Pequeñez.Mýryhába.Qui ryhába.

Perder la gracia de Dios.

Pequeño de cuerpo. Aba myrí.

Oirí chehegui Tupa gra-

pá hecé.Cheací ichugui.

robiaha ocany . Na vero biaribel Che yerobiahá Y pabir i den!

7 Tupa gracia amo cany .

Perder, el amor . Ahaihu

Perder la vifta.Nachereça

poí . Ahaïhú reyâ. Che-

Pigobeî. Perder las malas mañas .

haibu pabí.. Ndahathu bei.Chehaihucany.Ahai

Ayepoquaalog. Chelye

Tangen poquaa ayene amombat hayri Perder elanimo,y brio.Nabi.Apoicheyepoqua a po chi gui. Ayepoquaa poda chepiábei . Chepiá ca chiicatú . ny.Chepepa ári.

quaa cany.Chelaraquáa

Perderlo.Amocanfol PerderfeeAcany May

cany . Añemboa cany. Chetarobá.

Perderſe ellinage. Chera mbetá ipicue oguê . Che

Perder el juizio. Chembae

Perder elmiedo . Ayabaeté

nemonangába opá.

og. Ndaqui hi yét.r

Perderfe el q hablaua.Che-

Perdereltino.Cheropáropa Bo.c Perder el raftro. Ahaqui ! Perderse por otro de rafi cuerabi. cion. Acany hạihû ba rî. Perder jugando. Cheagui

yê nemboçaravta. Perder la aficion.Poroam

Cherloheçê. Cheâng he Jçeocany Che/ ropa bay .

huhápe Chemoneporas

botá haguŝocany chehera haihuba, 12707 Zá Per-

136

P. ante E.

Perdido hombre. Abáñêmô canỹ . Abá arandubey.

P. ante E.

Perecer en guerra.Muam bápe opabetei. Oreapi · pabeteí guarýnimỏ.

Perdiguero perro. Yagua

Peregrina cofa , fingular.

mbae rupia. Yaguaçoo momohëhárat: Perdiz . Ynâmbú hêho. Y

Candeá Catupiri etc. Peregrinar ibi tetvro rupi aatá . Tetateta pabe apo

namburŷmỹta.Y hâmbu chororo. Turi popó. Y

hú. Cheretamey rupi ay có gui ata atábo

nambu guaçu. Y nambú

Peregrino. Guetameỹ rupi

aquiá.Enambu pipf.Ynâ mbû agil .Ynambuteque. Perdon de pecados.Angaipá canỹmbába, Angaipa bupé nyro hába. A Perdonado fer.Ynysmbi ramo ché. chébe.

Ynyraima

tequâra. Peregrino foraftero.Mâm egûara. Peregrinos.álvergar. Atatháraamombitá. Peregil de la marigau. Pereza.natey.Cararú . Pereza tener . nâteỹ chere

Perdonador. Y nyro hára.

recó.natey arecó. Checa

Perdonar.Chenỹrő,(upé)

eraťú .) Perezofamente.Båteỹ mbá

Perdonar pecados . Ayora angaipábagui.suku Perdones. V.nyrohabetá.

pe.Cararuhápe . Perezofo.natey yâra. Yna-

Perdurable cofa. Mbae apiteỹbae.ñateỹ bóra. Carà 197 rû.Cararubora ! rey.Pabey. Perecedera cofa. Opabae rama. Ocanybaerama. Tecó cueta.

Perezofo fer. Che näteŸ Checararúc: ! > Perfecta cofa. Mbae catu-

Perecer. Apab.Acany eteí. Perecer de hambre.nêmbia

piti.Ycandea.Y catupiti

hi chemoingotebe aí aí. Ayporara aynêmbiahil.

dea catú. Angaturângătubae. Per:

tecatú. Yayaguiyê can-

P. ante E.

P. ante E.

Pabey.Apirâmey.

Perficionar.Ambo aguiyè. Amo candeá. Mbae cue ayporângá . Perficionarfe , mejorarfe. Anemoatyro. Anembo

137

Perpetuar algo . Ambo pi copi apireỹ. Amo ecó àpiret. Perro.Yagua . Aguaratf

aguiye catú. Anemoccó

Perro de caça.Yagua mbae

angaturâbé.Ayeecó po-

rupiâra. Perfeguidor. Mo angecó hára. Porcmonë rândá-

rânga. Perfumar .Amôtýmbó .

ra.Momyro hára.

Perfume . Mbae reâqúâ . ĭbirá payê . Perilla de algodon . Amân-

Perfeguir .Amo angecó.A. monera.Amo mỹrő. Perfeuerancia . Boi. Y. 3 .

diyû á.

Mbobitébo.Porará .

Perinola, reguilete , trompo, veleta taladro de herrero.Piryry.

Perfeuerante. Oicoibae . A yeboyguâra.Ymbobite-

Perjurarfe. Anêmboyapú Túpa rênôînâ.

boí gua.Oyê porarábae . Perfeuerar. Haeboy aicó.

Perjuro. Tupa renol tefhára.

Ayeboí aicó.Aicoporará. Anembobiteboí.

Perlatico.Abá çûçỡ. Perlatico eftar.Che çiç . Perlefia.çûçu hába . Permanecer.Boí.Y.n.3 .

Perfeuerar en el mal. Ambo biteboí cherecó angaipá.Haeboy arecó che recó angaipá . Mbiteri.

Permitir.Ahechagí .

Pi.9.Ambopĭcopi.Che

Perniquebrado. pêndéra .

aí ayeboí . Aroayeboi. Nacherecó angaipa íri.

Hetyma

Perniquebrar.Ahetỹmamo pe.

Pero, empero. Aéte . ête. Bina. Perpetuamente.

Apirey.

Perfeuerar en virtud. Aycoitcó mậtãng tupipe . Ambobite. Ambobi teboí,&c . Perfeuerar eftando.Aycói. Per1

138

P. ante E.

Perfeuerar todavia en fus coftumbres . Nda hecó biâpei chereco guitecóbo . Aveboícherecó cue anof : Namo piá mí cherecó cuê. Ambobĭteboi cherecó ima. [poí. Perfeuerar haziendo . AyaPerfinarfe. Ayeobaçá . Perfona .Abá. Perfona de gran prefencia . Abá eteguaçu. Abá eté poring.Abá angatura. Perfona diuina. Tupa recó

P. ante E.

Pertiga , palo, foga. Mbae moçayndába.Mboyaçe. có hát . Pertinacia . Fiatângatuhá ba.Yerobiarí hába .Poro yr8.Porerobiâ reỹ hába. Pertinaz . Abá piatangatû. Abá porerobiâ ry mbae. Oyerobiâ ry mbać . Pertinaz eftás en tu propo fito. Nderapo eiquie yâ pe efna nderecóréhé. Perturbador.Poromboopá hára.

Porombo é catú

rerequâra. Perfona humana. Abá recó

eỹ hára. Poromonêrándára.

rerequâra. Perfonalmente eftuue . Che

Perturbar a otro . Amboo

ae âå . Acoîpe cheapá hf ný.Heçápe aicó. . Abáretef -Perfonilla . Abaf

pá.Namboé catuî. Ambocaí:Amombochi. Perturbarfe .

Cheroparí.

Cheropá.Acany.

Perfuadir. Aniboé. Ayapo ucá. Añêè mondé . Aye-

Peruerfo,muy malo. Ypochieté .

yuruporará y nee monde bo.

Peruertido. Hero erobagi pira. Ymbocaí piré . Y

Perfuadir a creer. Arobiâ ucá .Ayeyuru porará he-

neè pochi môndé pirë. Pefada cofa .Pohïî.

robiâucábo.Ayeporará herobia ucábo .

Pefadamente lleuar. Haçipei arecó.Haçi ché here

Pertenecer.Guâra . Pertenecerme a mi.Chébe

có.Haçiyabicheacá haguê , pefadamente lleuo que me riñan. Pe:

guârângatú ebocoí.

P.

ante

E.

Pefadilla. Querâct. Che môque raç mbae ,caufa .

P.

E.

139

Pefcado.Pirá. Pefcador . Yeporaca hára.

me pesadilla. Pelado en hablar.ne pohit aíbae.ne ngaçi.l.ñêênga

ante

Pindapoitára. Pefcador q me pefca. Che pirári poracáhára. Che-

tarerequara. Yñêè ânãbae. Pefadumbre. Piá ecotebe.

pinda poîtára. Refcar,cagar.Poracá. Pefcar cercando el rio. Py-

Piapochi.

pê pipé amboá pirá.

Pefar del bien ageno . Am . boaci abă recó catû . A-

Pefcar con ançuelo. Apindipoî.Ta .

nemboyeyai heco catú rehê .

Pefcar co red. Apiramboa piçá pifé. [cá.

Pefar en balança . Ahaambae râângá naëmbê vo-

Pefcar para otro, AyporaPefcar para fi . Ayeporaca.

baibae pipe . Peçu pipê .ahâx..

Pescoçon dar .Ayatuârupa. Pefcueço.Ayû .

Pefarle de coraçon. Ambo

Pefcueço colorado. Ayuby ra.

açi chepiaguibė .

Pefcueço pequeño. Añfinaf Anûmindai .

Pefar, o ponderar.Aymoan gatú. Ayeça recò catú

hese .Ayabiqui mbae ne- Pefebre.Cabayûcaruhápe . -Pefquifa. Poranduhába . hé guin moangápe . Pelar,tener pefo.Ypohit .

Pefquifar.Aporandû . Aye-

Pefarle, o apefgarle. Ambo bohii.Aypipi.

yuru poe poê mbaetí po

Pefarle,tener pena.Ambo. açi.

poe heco aríporandupa, Peftaña.Topeá.

randupa.

Ayeyuru poë

་ Pelcaderia , Pirátipe. Pirá mengape. Pirá yoguati

Pefte.Mbaba . Taçi aí . Pefte auer.Mbabaí oicó ,

pe. Pelcadero.Pirabia hába.

Reftilente, cofa mala.Mbac mânêmâ.

12 a

P.

140

P.

ante

P.

I.

P. ante I.

ante

I.

Pie. Pi.Mbi. Pie de monte.Caa ipi.

Pialofo. Poriahuberecó há Mbore requareté .

Piedra, peña, hierro , campana.Ytá,

Poroporiahuberecó yâra.

Piedra azufre.Yya içi.Añâ ratá.

Piar las aues . Opipí. Opya. Pica.Mymbucú .

Piedra que corta. Quiçe ytá. Piedra de altar. Ytá miffa

Picadura. Pi haguêra ..

mônângápe . Piedra. de amolar de rue-

ra.

Picante cofa . Taî.3 . Picar.Chepi .Ayopí.

da .Ytaqui îer ê.

Picar el mofquito, viuora,, Piedra de que haziá cuñas . Arambitá. & c.çuũ . Picar con palabras . Amonê pv chenee nga apiraí pi pé.Amonecoo. Picar la efpina. tú.:

Piedra larga.Ytápucú. Ytá

Yu checu-

Ficar lo afpero.

Piedra labrada.Ytá ypå m. biré.

Yyohá .

(Chébe.) Picar,punçar.Aycutu . Picarfe de lo que fe dize . Y

capucû. Piedra lifa .Ytá peçỡ . Piedra menuda . Ytacurubi. .Yta cva. Ytá mýrf Piedra pomez . Ytá curúti.

.! vohá v neenga chébe. Chemone coo onee pipé. Picarfe jugando. Hebi hebi

Ytá mbae picarâî ndá . ba.

Piel.Pi.Piréra . Pielago.ipi pucu eté .

gi chen mboçarai chébe..

Pierna.Cupi. Tyma.Tetymã.

Pico de jarro. Cambuchí tf .

Pierna aftil, poftes , maftil, tronco de arbol . içá . ib . Pierna encoger. Ayapo api

Pico de paxaro.Guirâtf Picota.Yubicába .

cheretŷma. Pier

P.

ante

I. P.

Pierna eftirar. Aneêtỹ mã môită.

Piernas tuertas. Tyma ca-

ante

541

I.

yeati pi guâ. Pintor.Quatiahára.

rapá. Pifaro.Mýmbi.

Piña. Nana Caraguatá. Piña de piñones : Curiťá. Piñones.Curi fá.

Pifaro.tocar. Ayopi mỹmbi.

Piñones curtidos. nê.

Pila de agua bendita.i roba

Piñones enfilados . Curii bai.

çapirĭrú. Pilar,columna. itá.4.içá. Pildora.Aquỹtafporombo i ehá.

Curi

Piñones mondados . Curiĭ -bayi.

Pilon ,Anguá.

Piñones de purga . baí.

Piloto.igaropitá cocára . Pimiento el fruto.Quii.

Piojo de la cabeça . Qui.6. Piojo del cuerpo . ñamo

Piniento la mata .

Curi

Quii

iba.

Pimpollo.ibirá roqui . Pininos hazer el niño ,y an dar el flaco poco apoco. Cheråta rata. Apuapia. Pino: Curisi. Pintado.Yquatia pirê. Pintar. Aiquatiá.Bo . Pintarfe la cara. Añembo obá pvni

quỹra. Piojos criar.

Aqui bona.

Chequibaí onemoña che rí. Piojofo . Abá qui beté . Pifada huella.Mbipó . Pifar.Apyrv. Pifar blandamente . Apyru mbeguê.Ruí. Pifar tieffo. Chepi ambú

Pintarle las piernas . Ayee

guaçu guiatábo. Pilar co pifon.Ayoçog.ca .

tyma pynf. Aneê tyma ngửa.1.Piña .

Pilar con tiento . Nachepirui guihóbo . Na che pi-

Pintarfe las fienes. Ayeati açá.Ayeati gûå. Pintarfe los carrillos. A

pú.Ayepi mboru guiatábo. Añemborû mbörû guiatábo.

13

Pis

P. 142

P.

ante

ante

L.

1.

Pifar recio.Chepi'guaçu aa

Plantador . Tĭmbára.Atĭca bára.

tá.Chepita guaçu . Pifon.ibi çoçocába .

Plantar ,fembrar.Anôty.

Pitahaya . narica guayra. nacare uguaira . Pito.Mýmbi .

Plata.Quarepoti ti Platano arbol.Pacoba i.

Pito aue.Ypecv,

Platano la hoja . Paçoba ró Platano la hoja , o caſcara del arbol . Pacoba riba-

P. ante

Platano el fruto . Pacobá.

L.

Plaça . Ocaruçu . Qcabité

pé. Plateado. Quarepoti typipé yyahoípiré. 1. Motý

ruçá . Plaça de armas en nauio. Ĭ garata rocabitéra .

tý mbiré. Ymboyaripi

Placeme.Hi vei.çé.Enf

quarepoti tý ró pipé. Platero.Quarepoti tv apo hára . Quarepoti tý nae

Placentero . Yerequa catú .. mbé apohára. Horibibae . Heçaŷngatú . Platica , o fermon . bae.Yerequabó.

nemo

nee.

Placeres . Toriba . Teçâîndába .

Platicar. Añêmêngetá.

Plaço. Ara yquaabipi. Ara

Platicar en confulta. Ono mỏngetá némônông

Plaço poner.Ahââ ára . Ahenői ára.

pe. Platicar. Amongetá . Añée.

Plaço corto dar al que và . Ambo aturf ymondóbo . Plana de albañir.Quarepo-

Plato.naembe .Tembe iru . Plato de barro.ñaembć.ña

ti pehê. Planeta .Yaçi tatá guaçu . Planta de arbol . ibirá ytỹ mimbira. Planta del pie.Pipitéra .

2 . Piato de calabaço.ĭ acuî. Plato de plata. Quarepotí naembć . Plato de madera.ibirá naembé.naembé ibirá. Pla-

P.

P. ante L.

ante L.

143

Playa. i rembeï. i embeĭ. i embé .

càng yquatia hági mã . Pluma del ala.Pepócuê.

Plega a Dios . Emoña tamo

Plumage . Yeguacába.Ara-

Tüpå oipotá. Plegada cofa. bae.

gui.igfâ. Herú.Guïra ru

Ynapy char

Plegado eftar de fuyo . Yñâ

guaîguê. Plumage ponerfe.An mbo yeguag guira raguê rehé . Ayeguag . Ai môn-

pýchafcí. Plegar.Amboapichaf Plegar demafiado. Nandetel amboapichäf. Pleitear. Areco recó ahe

gi. Plumas falir al pollo.Otoba yâramo.

chembae rehê capitâ ro .

P. ante O.

baq. Pleito .Yoguerecó recohába.

Poblacion es.Tabetá. Abá retâ mbetá .

>Pliego de cartas.Quatiá a-

Poblada barba. Hendibá

paqua. Quatiá mána . Pliego de papel. Petefqua tiá ribapeti . Pliegues.Apýchať. Plomada de albañir. Ytá apayć.

âna. Poblado.Tába . Poblar.Atabon.Nga. Pobre. Poriahú . Amỹrf. Aí.12 .

Pocas,o algunas vezes . Mbobi.Mbobiro.

Plomada de ançuelo . Ytá An cua.

Poca comida. Tembiuf

Plomo .Ytá mêmbeg .

Poco. Mýri. Qui.s. Ope

Plomo derretido . Ytá me

mo. Nungá.Nungari.Pi-

mbeg ymboĭcupiré.

rf. Moing. Yaibé . çerf. Hara. Nai. Quiri Rau-

Pluma con pelo en el corte.Guirapepó ibibaé . Pluma de aue . Há. Hague. Pluma de efcriuir. Ypepó

guê. Poco ha.Cofri Poco ha gvine.Coỹrray . Po-

144

P.

ante

P. ante: O.

O.

Poco animo. Piamýri. Gui mbać mýri. Poco a poco . Mbeguê mbe. guê Poco defpues . Arecatuírire Poco falta.Coño.Conofrâ nge.Ndei çerirånge.. Poco juizio. Araquaâta. Y. yaribá ribá. Poco mas.Mýribė . Poco menos. Myrcyâná

tâta ychugui.

Ayaoçé

cherâtângue pipe.. Poder menos . Chepoacá miri ychugui. Che piata hëraf Poder,poteftad . Arecache pópe.Chepoguipe .. Polerofa cofa de fuerças. Ypoacámatete.Y pirâta mbetê: Poderofamente.Ymbarae-

ychugui . Poco.Hera. Herânï Nda-

tehápe .. Poderofo, en todos . Mbae · pabê rêmbíapia.

hetal . Hetaey.Youêtfe

Podrá fer.Ayetê bibi.He

Poco faber. Ayquaa mýrf

rã.Hinipó. Podre , materia . Peûs M

Ayquaa pêhê.. Poco tiempo . Ndaara caeî. Curytef Araayees. Pocilga.Tepoti rendába ..

beû.. Podrecerfe,dañarfe . Onem boaí.Y yaí.

Poço, i quâra. Podadera. Quise apá.

Podrecerte ropa .Y yug. Podrido eftar de dentro . Y

Podado eftà.Qiquytyima ofna .

pi yug. Podrirfe carne, fruta , & c. Onembo tuyû. Yuyu . ‫והם‬

Podador.Abáembo quỹty hára.l.Yaçi apára. Podar .Ayquỹtr.Ayaçĩa . Poder.Poacá. Poder hazer, fer licito. A-

Podrirfe de mohino. Chepiá tuyû che němőỹrõ agui.

gui yeteí. Poder mas, vencer . Ambo

Poyo.ibiata myrfaçeguapi hába .

agui ye .Che pirata . Che

Poleadas .Mbaipi.Mingau. Po

3

1

P.. ante

O.

P.

ante

O

145

Ponçoña de arañas , y yer-

Poleo.Gaâ eâquâ. Polilla.Ao raçog.i çog mý rf

uas.Ag.Yohá. Ponçona de viuora . Mbot

Tubi.

popiâ rendi. Mboirendi

Poluo limpiar.Aytubirog. Ca.

Ponçoñofa viuora. Mboî y popiâbae.Poro yucabae. Pochibae.

Poluo. ibitýmbó . Tubi eí.

Poluo mucho. Tubi raçů . ibitŷmbó guaçú. Poluo mucho hazer molié. do. Amôndubi.. Poluo muy menudo.

Cui

to.. Poluora.Mbocá cuí.

Ponçonofa cofa. Y popiâbae. Poroyucábae. Pora pitibae.V.MboiPoner . Amof Amondé. A-

nono.Ru.2 .. Poner a enjugar. Amocang.

Poluorear.Amboapeí. Poluorear con açucar . Ey-

Amoiy mocanga. Amo tyof Ambo acuí.

ri piacuí ambo apei . Poluorofa cofa . Ytubi ey hec6.

Poner a parte. Amoŷndé. Añonongé. Poner bien a los difcordes .

Poluorofo lugar. Tendátu bi tiba...

Amoyngatú heedyoabi bae.

Pölla.Vruguaçucunamyrf. Pollos criar: Vruguaçu raï

Poner boca abaxo. Obapibo amor

amonga quaa.. Polucion.V.Derramar.

Boner cerca.Amondaybí.

Poma de olor.Heaquånga tú tibú tibúbae.Heâqua-

Poner dolo . Ahecó mara

búbae. Pomo de efpada. Quige pucu ropĭtá. Ponçoña dar. Apohangiû. Aypohano.

Apifme amof

mboychû. Poner duda.Rau. Poner el pie en el hoyo fin penfar.Chepiquâ . Poner en cobro. Año nongatú. Amoyngatú. Po

146

P. ante

P. ante O.

O.

Poner en coftumbre. Atecó mof.

Poner nombres afrentado .

Poner en trabajo. Amoŷngotêbe . Aheco açi porara uça . Poner entremedias . Ambo

Poner, o echar. Año no Ano ña.Ngâ. Poner plumas a flechas.Ay • pepórů. Aypepó moî.

yopará . Ypai pav mê amof.

Poner por obra , Anỹpỹtv, Ngå .

Poner en véta .Tábo amof.

Poner puntas , 6 puas a la fecha para matar paxa-

Amoýta hâgûâmâ. Poner la gallina hueuos .

Aycurá.Pa .

ros . Amo atîbú.

Gupiá amboá vruguaçu .

Ponerse en ala. Oroñêpeć.

Poner hueuos los pezes . Pi

Poner tierra al cimiento .

ra rúy yacuí. Omboagu pirá.Omôngui gu pirá.

Ayipyty.

Poner la punta de algo en

Poner trampa para caçar. Amûnderv, Ngâ .

el fuelo. Amboibi chy. Amba ibi çỹ. Poner las manos para re-

Poner vno fobre otro. Am : boyoá. Ojoá yoátâm : anono.

zar.Amorchepó . Chepo

Poner vno en lugar de otro Ahecobiârő.Ahecobiâ mof.

yobaî.Añmbopo yobaî. Poner lexos. Quipe amor. Mombiri amor Poner mal. Amoy ndaí .A nonongai.Amonguabaí . Poner mal con otro.Ambo abai ychupé. Chembo abai ychupé.Chemỏ mârâ ndeê ychupé . Poner manos a la obra . A-

potyra.M8. Poner nombre.Aherog.ca.

Poquitico.Myryf. Poquitico dar . Chepobiamee.Poe miaryro y mee ngâ.Nayfaměë. Por caufa . Rehe . Ari . Ri. Pe.7 .

Por aleguy rupí. Mimo ru pí. Por allà.Cuf rupí. Por amor de ti. Nderehc.

P.

ante

O.

P.

ante

O.

147

hé . Nderi . Por aqui.Corupi .

Por él ,por fu caufa . Reké. Heçe .

Por bien. Mbegue hape. Catupiri hápe.

Por encima. Yáramo Yya. pi rahábo .

Por bien,o por mal . Hemi

Por engaño . Y môpi nímỏ.

mboaçipe yepê. Ndoypotarey ey vepê . Por debaxo.Yguiri.

Ymopinýhápe.Ymbotabi hápe .

Por dedentro. Ypipebo.

Por entonces . Acoy hápe. Acoirâmo.Haéramo.

Por delante . Tenondé.Tenonde ábo ..

Por effo.Ebocoîrehe . Haé râmô. V. Y aun aun por effo.

Por,de lugar.Rupí.

Por effos.êngui rehê.

Por demas es . Teŷciaipó . Yeporará tef .:

Por efte. Aûrehê . Cóbae rehê.

Por detras.

Por efto . Cobae rehé . Coré.Cobaerí.

Taquicuêri .

Cupé pe.Guaqui cuépe . Por detras de mi.Checupé rupi. Checupépe . Cheangme . Por dicha. Haubić . Mëguaî camy.V.por ventura . Por donde?Mårupi ?Mamo rupí? Por donde menos penfe . Cheacátuâbey ngoti. For dode podria ir yo? Ma rupí amo pe chehóný?

Por eftos.Angbae rehén Porfia contienda . ñêe yoepena.Yopoepi.nêê mboyebi.nee y oapi. Porfiadamente.ne pir quândápe .Y yuru potihape. Obi râquandápe. Perfiado, ne pyräquâbae . Porfiar.Ane piräquả. Anee • yopoepi . Anee yoapi apí..

Por donde quiera. Mamo tetiro rupí.

Porfiar neciamente. Oneрy

Por el embiar. Ay plamon. dó.Amondó yplarâmô..

Porfiar pidiendo . Ayeyuru porará yerurébe.

Por el ir. Ahá ypîaramo.

Por fuerça. nepirâquândá .

râquâ aruâney.

pc.

148

P. ante

P. ante O.

O.

pe.Hemŷmbo açipe . Po piraquâ hápe. Por donde?ázia donde?Mâ môngoti rupí pá Por halagueñas palabras.

Por no auerlo dicho , no lo hize. Yinonabeû evm8ndayapcî. Ymombeú ef mbo ci ndayapoi .

neenga più au hápe. nee

Por poca cofa. Mbae mýt? rché .

cunfifi hápe .

Por poco.Coí cóí. çêrîçê

Por la mañana . Oyeybérâmỏ.Coc râm.

rf. Ayêtámo.çe.s.Hi. Porque?Mbaérámo? Mbaé

Por lo menos .Aube . Por lo qual.Ndei tee . Nda haubić.

râm3pe ? ' Porque no quife . Cheypotarey mamo. Che aein-

Por marauilla.Haçipeí.

daipotári.

Por mas que diga.Onee po

pei.

·

rará mburuyepé . Tiyuru çororog au yepê.

Porque quife.Che ypotáti mo.Che aé.Che remým.

Por mas que hagas . Enei eyeporará au bau.Tereye porará iepé.

Chepotarey

botapeé. Por que tiempo ? Mãnâmô! Aracać?

Por mas que llores. Tere-

Porfer yo malo. Chcângai-

yaheó porará au yepé. Por medio de todos rom-

páramo. Che angaipá há pe.

per. Pabê pav gui - rupí oçururugi ohébo .

Portada.Oquendába . Portal:Ogbi teruçû .

Por menudo . Myrfmyrfeí

Por tanto.Emôna ramo.

hápe.Pobí pobí hápe . Por mi, por ti, &c. Cherehé.Nderebe.

Portemor .Quihï y èrâmî. Quihi yerché . Porteria.

Por mi mal. Cheyequâ hápe.Chemârângu.imë. Por no auer dicho , hecho, &c.Eymo.ỹ mbocí.

Oque oca coti

guâra. Portero Oque rarû ânâ P •

que rerequâra . Oquèri Hângarequâra. Por

P.

ante

O.

Portillo.ibi atâbog.ibi cui guê. Por tu bien. Nderecó catû

P.

ante

O.

149

reb . Pe. 15 . Poftilla criar.Chepé ata.

rehé . Nderecó catúra-

Poftillas tener.Cheperé pe reb.

må rí.

Poftre de comida. Caruapi

Por vn lado.i ' que rupí. Ypo

ra. Tembiú apira.

pi rupi. Por ventura, a cafo . Héra.

Poftrero. Taquy cueri guâ--

Tera. Ypó. Pipó . Nipó. • Meguay ami. Meguay

Potaje.Yupĭ . ~ Poteftad. Poguipe herecó ..

camf.Meguainamf . Cohêra.Cotera.Rua.

Potrofo . Hapia guaçu . Hapiá rurú .

ra.Taqui cue peguâra .

Porra de armas . ibiráacâmbaguâ

apt.

P. ante R.-

Porraço. Mboi apuhá. Po-Prado. nu. ng.Pâ.3 . Porraços dar. Amboiapu. Porrilla . Apiâ. Pofada . Mbi tahába . Og.

Preciar . V.Eftimar. Precio. Hepi. Hepi henoy mbiréra.

Pofar.Apitá. Precio tener. Hepinä.OhêPoffeedor . Rerecohára.Re.. noi imahepi. requára. Poffeer.Arecó ...

Predicador. nemoneengára.

Poffefsion tomar de la co-

Predicar.Anemoneë.

-

fa. Arecoima. Ayoguai ma.Obi che catva rí.

Pregunta.Porandú . Pregunta , particulas de pre guntar. Pa?Pe ? Pi ' Pân-

Pofsibilidad.

Ycatu eté. Possible.

gå : Pia ? Pipó Rae?

3 Pregunta. Aporandu. pa. Prelado. Abaré guaçu.

Pofte.içá. Poftema.Rurú.

Premiado. Hepi beêmbirè.

Poftilla. Yaûpe cuêrà. Pe

Premiar.Ahepi bê.. Pre-

150

P.

ante

R.

P. ante R.

Premio . Hepi.

Prefa de caça.

Tem

Pren la . Hepibee nguå ra-

Prefa de la guerra .

biâ .

angába . Prenda dar .Hepibeegia râ ângába amee.

Prefa hazer agarrando . Ahaubá .Aipiçi .

Prendado, aficionada.Acátuâ.Aê.

Prefencia corporal . Guete rehebe af. Guetebofaf.

Prender.Aypiçi. Prender con alfileres. Ara-

Prefencia de Dios .

piré pipé aicutug . Prender con lazos.niha pipé amboá. Prender la planta.

Tupa

mbae pabeyme hecó. Prefentar algo a orro. A mêêngaí mbae ychupć . Ay mbae mengeí.

Hapoi

ma,Oyquie hapo corte.

Prefentar teftigos . Mbac rechacaré aroquâ ïbiraî

Prenderfe,o afirfe. Ayepocog.ca.b.

yâruçú robaq Prefentarfe ante otro. Aye

Preñada Ypuruabae. Preñadade poco tiempo.Y

roquà hobaq.Ahá hoba-

puruá rinő. Preñez.Mburuá . Purug. Prenfa .Amyhába .

que. Prefente,don. Mbaé ymfe mbiré eí . Mbać v mêêngy mbire tef

Prenfa de palma. Tepití.

Prefente eftar. A. Aychû.

Prenfar. Anamî. Ambae â-

Ayofhobaq. Prefente eftar con atencion

mf .A ipipi. Preparar matalotaje. CheΟΙ bohiitabari an môc na. Prepararfe examinandofe. Ayesaerecó . Amo maha cherecó . Aypiguârá che reco. Prepucio.Ambopí.

a la Miſſa . Cheapïçabi catú Miffa rendu pipe. Prefo. ibiraquâpe ynony mbiré . ibiraqua rópe of bae. Prefo arbol.Hapómabae. Preftar.Ayporú ucá. Preftamente. çiçii hape. Cu.

P.

ante

P.

R.

antè

151

R.

Gurftey ngatuhápe . O-

ba.nemboça coyâba.

berabote hape . ibitúra-

Preucnir . Ahenondeá. Preuenirfe . Anembo çacoi.

my.Teçabíhápe. Prefteza, y prefto. Pyryri.

Anèmo çaëna.

Quirey .Aybí. Puí.Cur . Curyter Oberá râmï

Prieffa. Tang . Poyabá . Curfnera.Koyro.i .

Oberabote.çabîrâmino

Prieffa dar.Amo angê.

te. Quapapí Poraibi . ibi turâmi.Poyabá , Tângê.

Prieffa darfe.Anêmo ang ..

Prefto eftar . Ai aybí : Curí

Chepoyaba anembo poyabá. Añêmo roỹrő.

aycó. Che aibi guitúpa . Aicó aibí.

Prieffa tengo , vengo con prieffa.Curíguitubo.

Prefumir.Aymoäng . Ahemoing.

Prieto . Hi . Prieto hazerfe . Anemo

.

Anêmohv. Prefumptuofo.Qyeehé yerobia hára.. Prefurofo,fogofo. Taibaí.

Prima noche. tv.

Bretal de cafcabeles .Aguai

Primauera. Mbae rênôi ipi

pembi cabayu ayurichua ri guâra .

hape . ibirá roquïïpi tåmo.ibit á roqui tihápe.

Caarú pỹ-

Pretina.Cuá quâhába.Cuá mombi há .

Primera cofa .Mbac ipi. Primeramente .Y yipi.

Pretina atar. Añâpytfche

Câl-

Primera vez . Yyipi râmo . Primeriza en parir. Ymcm birá ramo bae.

P 'reualecer. Ambo aguïye.

Primeros, antiguos . Yyipi cuê.

calçon. Pretina de calçones . còn cua .

Añoquâ. Preuaricar. Aroba robag

Primeros delanteros . Ten

cherecó. Aye ecó rabá

Primogenito de la muger. Membirêndotára.Mém

robag . Prevencion . Henondea há..

dotára.

bi ripi. Pri

152

P. ante R.

P. ante R.

Primogenito del varo. Tai tendotára. Tairipi. Y fi fuere hija. Tayl Primos hijos de mi tio her mano de mi madre.Chetuti rai.l.Rayi . Primos hijos de mi tio her › mano de mi padre . Cherubi rai.l.Rayi .

Principio del mundo . Aripi. Principio de rio . Tiapi. Pringue . Quirabu . Prifiones . ibiraquâ. Ytá. Mboquâhá . Poqua há.Y

tâça. Prifiones poner. Ytá rehe

Primos hijos de mi tia her-

amor. Ytacupyça amor ibira quâpe amor.

mana de mi padre. Che-

Priuada . Tepotí tiba. Te-

yayché mêmbi cuimbae. 1.Cuña.

poti rendába . Tepotí há

Primos hijos de mi tia her• mana menor de mima-

Priuado Haihubṛpi. Mbo-

pe.

dre Checii mêmbicuim bae.l.Cuina. Princefa . Mburubichabetê *rayi. Principal cofa . Mboçacá. Mbae tubichabeté . Angåtura. Principal honrradamente .

Marangatu hápe . Angatûra hápe . Principal , primeramente. Mbitêtene.Mbitérite . Principe. Mburubichá beté rai. Principio. ipi.2. Principio dar.Anypirv.Ayabirú.

çacá. Priuado de fus bienes.Ymbae heraha pirabae. Priuado de la gracia. Tupa gracia agui yporog på. Tupa poí hague.Oyecotiahá gue gui poy hague. Tupa rembiaihu beyn guê . Tupa gracia mocany haré .

Proa de canoa ,naue, &c. Ygatf.Ygaratá guaçu tingue . Prouar a hazer. Ahââyyapóbo. Prouar comida. Ahaa tem

biú. Prouar efperimetar . Aha . Pro-

. P. ante R.

153

P. ante R. cheProuar fuerças . Ahaa pirâtă . Oronoâa. Prouar trabajos . Cherers ââ tecbaçi . Aroâatecó

Prodigalidad . Mbae mom . bucá. Mbae meengeící. Prodigo . Mombuca hára .

.aŞí . Procurador. Mbae rí ñân-

"Mbaemeengei hára . Profundidad . pigui etecatú. Prohibicion . Hoquecy m-

garequâra. Procurar bien a otro . Ahe-

cómârằng

tú cca.Hecó

marangatu ra tequârâmoayco . Aheco marån-

bába Ypeahá . Yyapo ey quaitába . Prohibida cofa . Yyapó ey

gatú epeña , Proceder Tecó cí.Tecă . Proceder bien . Aycó catupiri. Ayeporú catupiri. Proceder mal . Cherecó aí guitecóbo . Nday coî catupiri. Che pochi guitecóbo . Procefsion.ñêmboé reroatá. Procefsion del Corpus . Tu

quay piré . Prohibir. Ahoque çỹ y yâpó . Amorânguê v yaporangue .Y yapo ey hagua ayoquai . Prohijar el varon . Ayeaira piçi . Che rai râmỏ aypĭçi. Prohijar la muger . Añêmêmbirá pici . Chemềmbi râmo aipici . Prolixa cofa, enfadofa . Po-

pareroatá guaçu . Procefsion hazer del Cor-

romboguerai . Prolixa cofa larga . Mbae porombucú aú aú . 1. Aí

pus.A Tûpâ reroatá. Procefsion de dos de vn

aí. Mbae caracatû àí áí,

troco . Côiyaçiguê.Che col yacigue cheribi, procedemos mi hermano y yo de vn tronco , Proceffo . Quatiá.Abarecó

Mbegue ay catú . tú há- · Prolixaméte.Caraca pe.Mbegue catû hápe . Y porombucû hápe . Prolixidad . Caracatú . Po rombucû.

:

quatiá mã . Em

Pro

154

P. ante R.:

P.

ante R.

Prolixo, enfadofo. Porombo gueraî. Caracatú.

Propio lenguaje. Chenee teé.Cheneengetê.

Prolixo en fus cofas .

Profecucion.Mbobi teboí.

Abá

caracatú.Abá mbeguê .

Ayeboî.

Prometer. Ayquabe " .

Profeguir. Arecó aieboi.. Ambobiteboí.

Promptamente . Aybihápe .

Profperamente . Haú haû

Curŷtefhape.çabi hápe . Prompto eftar . Cone aicó

catuhápe, Porooçe catu

aybí. Cherecó aybi catú guitecóbo.

Profperidad , abundancia.

Promeffa. Yquabee mbi.

Pronofticar. Mbaé oubae . rama amombeû. Mbae

hápe.

Poro aoçehá. Profpero año. Ara mbae • po rooçê . Oñê mombu-

rurey mbobé amombeu .

cá mbac coroi pipe.Coa-

Ahenondeá mbae ymå-

ra pipê mbae oa catú.Ca

mbeguâbo . Ahaubő . Pronostico . Turymbo he mbae mombeguaba.Hau. Pronunciacion . ñềề mổmbeúneê môçê ngatú. Ponunciar bien. Cheapecv yerecatú .

Na cheapecu

atai . Amôçengatupiriabá áêè. Pronunciar mal . Cheapeců • ata. Namo çengatuî abá

neê. Proponer. Hae note . Apo-. randubote. Haetef. Hae eínote.V.Bi.num.1 . Propia cofa mia. Chembae tcć.

ruay ndipóri . Tebeatân-di.Carú catú oŷme. Profpero tiempo . A catupi ri. Coara pipé mbaê oa catú . Oucatú mbae . Ou ou catú mbae coara pi pé. Profpero viento.ibitú catû ete . Qacatú ibĭtu. Proftrado eftar. guytená.

Ayepiçó

Proftrarfe.Ayepiçó. Prouecho, interes. Mbać. Pó.5. Prouechofo.Agui yeteí. A[richébe. gui yei. Prouechofo me es.Ycatupi Pro-

P.

ante

R.

Proueer de lo neceffario. Hecotebngue amê . Na moyngotëbei mbae rî . Proueer Dios . Tupa omee mbaêñandébe . Onângarecó Tûpâ ñânderchê. Prouidencia . nångarequâba.Tenondea hába .

P.

ante

R.

155

há.Araquaá. Yyaraquaá bae. Prudente.Mbae renondeá-

hára. Prueua experiencia. Poro.aa .

P. ante V.

Prouido. Nangarequâreté . Tecôtebe pohanongára. Tenondeahára .

Puas de hierro. Quarepoti

Prouincia. Yo câmo. Yo huâmo.

Publica cofa. Mbae ycatu-

Prouincial .Abarê guaçu . Prouifio hazer de comida. Amonoo tembiú . Aroiquê yúpi . Prouifion para el camino. Mbohiitába . Prouocar.

Amongy rey.

Amboqui rey.

huibaqua .

pe guâra. Tevi peguâra . Pabê reminguaá . Pabe remŷendû cuê.Yquaabipi pabenguâ. pabey my.Pab dú .

Ndiquaa remian-

Publica cola por fama. Yquaabipi pabe. Mbae te rapua ndari guâra .

Prouocar a ira.Ymonemoy

Publicamente.Tefipe . Yca

ro aí rehé amongỹ rey.

túpe. Teỹ îtápe . Påbe re

Amonemoỹroucá. Prouocar a otro a bomito.Amboyeguarú. Amogute. Prouocarfe a fi a bomito .

Añêmboyegua ru é .Añe moguée. Proximo.Cherapichára . Prudencia.Mbae renondeá

cape.Pabbrechacápe.På berobape. Publicar . Teỹipe amombeú. Pâbê remŷendúbamo aé.Na hendú påbe ef myae. Publico.Ycatupe guâra . På be remynguaá.Y quaabipi pâbê.

m2

Pu:

ཤིག མགོ མེལ

156

P. ante V.

Puchero del niño que llo ra.Hembechogi.Hembe chorí . Pucheros hazer . Hembechorfchorf.

P. ante V.

Pues como ? Ma.2 . Mico mo paé?Coamo paé? Có mo paé? Pues como ha de fer effo

Puchero, ollita . Yapepóf .

Marätepângâné ? Pues como , a mi ? Mâ-ché

Yapepo mýri. Pueblo.Tába. Têtama .

bepa?? Pues ya no bafta ? Nda gui

Pueblo defpoblado . Tapéra.Taguéra .Tabacuéra.

yeima rûgûâ tepć ? Nda aguiyeî îma pângå?

Pueblo vezino de otro , y cafas apartadas. Amún. dába .

Pues yo lo hago hazedlo vos.V.Bina.

Puente. i ribob%. :

Pues no ? Cómo pać ? Cóa-

Puente hazer. Ai ribobo

môpać? Pues no hemos de ir? Cóa-

apó.l.Mona. Puerco.Tayaçu . Puerco montês .

Pues yo?Hae amo pånga?

mopré nandehó evmi?!

Taitetû .

Tayaçu ete.Capi ibá . Puerta.Оquë .

Pues no te lo dixe ? Nda ey tepé racén lébe? >

Puerto de mar,orio, baxádo a él por tierra . Pegue

Pues para que?Maëratepé? Pues porque no ? Måra tâ mo pac?:

yi pába. Puerto donde fe aporta có canoa, & c.ñâî.

Pues que ay para ello. Hae tépe mara. 7 Pues que auia de dezir.Må

Puerto donde eftàn canoas, o barcos ,& c . i garupá . garatá rupá ..

Puerto tomar vna fola vez. Coño íga yâri... Pues.Ma. Pues?Tepe? Hu.1.Te.1 .

ra yneenga amöpać . Puefta del Sol . Quaraçi ret quehá . Puefto ,lugar, apofento . Co ti.2 . Pujamiento de fangre . Tu gui nandetcí. Pu-

P.ante

V.

Pujar. Añ³âmf Pulga. Tunguçû. Pulgar dedo.Quâ guaçú . Pulguiento . Tunguçú yâra.

P.. antè

157

V.

Pulfar el pulfo . Tayĭ onỹny.Otiti. Pulfo.Tayinyny.Titi .

Opipê tunguçú mbobĩa hára.

Pulfo flaco.Tayi titi aqui. Tayi natâtai. Tayĭony ny ruí.

Pulido, adornado. nemo á ruângatú bae. Yerecé ca

Pulfo fuerte. Tayi nỹ nỹ âta.

Amo aŷ ngatú.

Pulfo mortal . Tayi nỹ nỹ yoabi.

túbae . bae.

Pulido en obras . Caracatú. Candeá.

Pulido lenguaje.ñee porângi. nee candeá. nee amo af.

Pullas.Curá cur á. Pullas echar.Aycurá . Pullas defechar. Eti . Etiquera.

Pulido fer en fus obras .

Punçada.Curúg. Punçar.Aycutug.

Checaracatu mbae apóbo.Ayapó candeá . Pulir a otro. Amô nêmôä-

Punçar fin herir. Ayocog. Punta. Api.Apyrî: Haquâ. Hatf

ruangatú .Amboyeguag. Ambo catupiti . Pulirfe . Ayeguag. Anembo

Punta embotarſe. quaticá.

Oye a-

Punta,y principio.i pi.

ieguag . Anembo catupi . ri.Aněmo atỹra .

Punta facada.Haqûa niổ ñẩ mbiré.

Pulmon , liuianos , nea bebut.

Punta facar. Ahaquâ og.Ahaquâ bona. Ahaty - bona.

Pulpa ,carne fin hueſſo . çoó apуpo.çoo yêpé . çoo câ ngue ey. Pulpexo de braço , molledo.Yibá potia.Yioa nea. Pulpito.nemo ñêè ngába .

Puntada dar en coftura. Ay cutú ao yu pipe.Peter'yu bé ayapo . Puntal, arrimo.Cocába. . Puntas.Hatf hatf m3

Pun

P. ante V.

P. ante V:

Puntero. Quatiá quabeen-

rêmỡ. Porêm☎ yepê. Puramente con verdad.Hu

158

gába. Runto crudo . Pyrf3, Punto de canto . Mboraheî quatiá. Punto de letra. Quatiá rĭci

picatú hápe.Marâneỹ ha pei . Pura vida ,buena. Tecobê mârâney ngatú .

mboyaocába ,M8mbitaPureza.Mârâneỹ. hába . Cutucabf. Hi api- , Purga . Poromboe.Pohanaf. giú . Purgacion de muger. Vide Punto de tiempo . Curf Punto ocafion . Hába.

Puñada. Mboi apú. Poapibé . Quarí . Puñada dar.

Amboï apû .

Aquariche pópipé heçe. Anembopo apibó heçé. Puñado. Popeterporé.Popeteryaráré . Puñado bueno facar . Chepó cuy pebetei anohe. Pnnal.Mbopiâ. Puñalada dar.Mbopîapipć aycutú. Puñetazo.V.Puñada. Peño.Poapi. Puño cerrado.Pomombi. Puño de efpada. Quiçepucu picicába . Quige pucû poaca. Fuño de hamaca . ynf apiquâ. Pura cofafin mezcla . ñopo-

Regla . Purgar pecados.Cheangaipá ayohi. Ay quitŷngó . Ahepi beê. Purgarfe . Añêmboïe.Anepohangi ú . Purgatorio. Angaipá hipába. Angaipá rapihába. Augaipá quytyngócába . Purificar, limpiar. Ayohi. Ay quitingog. Ayquiaog.Aipicymbó . Pufilanimidad : Cangihá. Angapi hi habey.Mềmã aú.Quihiye. Pufilanime. Yyapiçicy. Ypia quihi yêbae. Puta muger . çandahê . nemêêçe tef . Abá pabë po-hé.Abá pápa hára . Putear el varon con mugeres.Amôpå på cuña. Che an-

P. ante V

angaipá cuña rehe.Aime no. Puto.Tebiro . Puxar. Añêamf. Puxo, neamf.

Qante V.

159

Quaxarfe la leche. Tipiag eícâmbi. Oñêmbo ipiá cambi. Quaxo.Tipiag. Qual ?Mabae ? Humabae? Qual deftos ? Mabae coa

Qante V

Quaderno .

Quatiá ma.

Quatiá ribapé manâ. Quadra de calle. Qcabitê-

ra. Quadra hazer. Ambo oca-

morać. Qual es ? Mabae panga : Hümabae pânga? Qual es Pedro, tal es luan. Perù yabebé Chua.Perú aruandeć Chua.Perú arfi ambee Chua .

bité yrundi en bangá.Y rundi ybi âqûã ayapó.

Quales fon tus palabras,ta les fon tus obras . Ne nee

Quadrangular , hazer en

yab nguara nderecó.N-

quadro.

Amo yrundiâ-

qui, Ama yrundi en bân

denëë arû ambeê nderecó.

gá . Amo pepe yrundi. Quadrangulo. Yrundi env-

Qualquiera cofa , Mbae tetyro.Mbae tetyrua.

bangábae. Yrindi ypepe bae.

Qalquiera perfona. Abátetyrua.

Quaxada leche. Gambitipiag.

Quaxar leche. Ambo ipiag. Quaxarones.Tendiguaçu .

Qual ferà? Humabae hera? Qual tu quifieres.Ama nde remýmbotára. Quan bueno es Dios ! Y må

rangatú tepla Tupa!

Quaxarones de fangre. Tu-

Quan dichofo eres! Abá he

gur nemo tipia . Tipia tu gui.Tugui ripiag.

có porângatú pŷå nde ! Ayecatû piâ nderecó !

Quaxarfe el agua, clarfe. tipiageí,

Quando ? Aracaé ? Aracae pânga.Mânâmôpè? m4 Quan

160

Q

ante

V.

Quando effo no fea. Any ey râmo. Aipó hecó eỹ råmo. Quando no. Anney ramo. Quando quifieres . Aracaé nderemýmbotápe . Nderemymbotápe.Ndey po târâmboé .

Quando vendrà , defeando . Aracaete pângayyerébi ne. Quando venifte . Nderú råmo. Quando venifte? Aracaépe

Qante V.

Que ay? Mara ? Marapan gar

Que afsi paffa ! Añeirać ! Taycorae rá! Que auia yo de dezir ? Mâra cheneengâmo paé? Quedar Apitá . Que dizes ? Måra ere rae Måra eyabo raé ? Que digo?Mara aé piche? Quedito entrar. Nachepř pui guiteî quiâbo . Quedo. Mbeguê . Pirue Andubey.Pú.2.Ruí.Rú.

Manâmỏ nderû

Que eftàs aî diziendo? Mãrra mârâtefereeicóbo rae!

Quanto? y quantos? Mbobi

Que me haria. Mbité amo.

ereyu ? rać?

pe?

Que quieres? Mbaepe erei-

Quanto ha? Aracaépe? Quanto mas. Mbitéte ne. Mbitête amo, Quantos ay , tantos vayan . Oquabébae tohó. Quantos años ha. Mbobi roi imapia . Quantos quiere? Mbobipe

potá ? Mbaê upe ereyű! Mârâere ? Mbaepe ere hecá raé? Mârâ eyâbopa ereyu ? Que quieres q te haga ? Mrâpiché oroguerecóne? Querer voluntad. Potá. He guê.

Quantos quifieres te darè.

Que fe yo. He. Herügüâ. Ndayquaábi .

Mbobi nde ypotáramo ameendebe ne.

Que fe me dà a mi. Haçipi chêbe .

oypota?

Quatro.Yrundi.

[rå?

Que? Mbae? Mbaepe ? Mâ-

Que ferà de mi. Mara hêra chereconŷné.

Que

Qante V. Que talle tiene? Mara heté pânga Maranera hechag rać? Que te digo? Måra acpiché ndébe?

Qante

V.

161

Chepiacá guitecóbo . Quebrantar los ayunos. A: Scaruyoapi vecoacu pipe. Amo mara yeco acú.Ndayeco acuî.

Que te duele?Mbaepe haçi ndebc?

Quebrantar los mandamie tos . Ahaçabi Tupa nan-

Que te hago?Marâ piché o-

dequaitába. Amổ mårä, Namboayeî. Ahaqueó.

roguerecó? Que te hizo?Måranderêre coný raé ? Que te parece?Märä etei pe ndébe? Que te pudo dezir ? Mår hei amo paé ndébe?

Namboyerobiâri .

Am-

bo apy amí. Quebrantar terrones .Ayocáibi ata. Ambopog ibi aquỹta guaçú . Quebranto. Taçi rômbá.

Que te pudo hazer ? Ma-

Quebrar como nuezes , co²

ra amope nderereconŷ raé?

cos , &c. Ambotíg . hinc.

Que tienes conmigo ; Mbac pe ererecó chébe.

Tig ; lo que dezimos Tris , a lo que fe quiebra.

Que huuiera fido de vofo-

Quebrar. Ayocá. Ayapiti.

tros ? Mara amo pinga peicórać? Quebrada cofa. Yecaébae. Yeapitibae. Quebrada de monte. Caa bipé.Caayûrú.

Amope. Quebrar hilo. Amondog. Quebrar labio del plato, &c.Ahembecá .. Quebrar la cabeça con vo zes . Chemo acâ nundú y

Quebradas muchás.Caa yu rú yurú.Caaibi pébi pê .

çapucai . Guâçê pipé che mo acangá . Chemo acan

Quebrado por las verijas. Hacó corog.

gaçi.Chemo acâng cutú.

Quebrado tengo el coraçó.

Chemo apiçaquâ tinỹnf. Que

162

Q.

ante

V

Q.

Quebrar la palabra dada .

ante

V.

Nom-

alcançò la mano.Chepó guatá hagué oŷmề.

boayetonce. Amboye apá.chenêëngue .

Quedarfe entero como eftaua.Guetébo guecó ya-

One

ohaqueó.

Quebrar los dedos . Amô quân á . Quebrarlos a fi mifmo . A-

bee of. Oábo guecó nâ be of Quedarfe pafmado , Cheyu

nemoquâpururú. Quebrar los lomos.Ahfim

ruyaî guiẩmâ.Añë ângerahá .

bi á .Ahumbi aqueó. Quebrar , tronchar . Aha-

Quedarfe folo.Oapimofaicó . Cheanoï anga a Che año aicó .

queó.Guabo . Quebrar vafo. Ayocá cambuchi . Ayapiti cambuchí. Quebrarfe.Oyecá . Quebrarfe hilo,o cuerda.O

Quedefe afsi . Nanftof. Nå topitá . Na toi. Quedito.Quiryri. Mbegucí. Piruey.Pipu ev. Quedito hablar . Aneë mbe guê.Ane ruí.

çog. Quebrarfe la cabeça. Añê

Quedito ir . Chepia pira rí

cang mbopog . Quebrarfe por las verijas . Anembo acopug . Quebrarfe por los lomos . Ayeûmbi á . Ayeûmbi aqueó . Que bueno es ! Tucú y mara ngatu rae ! Gúâeté imâ . rangatu rae ! Quedar fin parte.Nachepotábi. Quedarfe.Apita . Quedar e dentro lo que no

aicó hatý óca.Pirueỹ.M. begući.

Quedo eftar. Che quirýri. Aabote. Aquabote. Na nerani guitúpa . Que efto auia!Tacorá ! Tay córa érá . ་ Quemada cofa. Hapipire. Ocaibae.Ycaigue.Ycaîta gue.

Quemado campo. nu cuçu gue . Nucaîgue. Nu hapi .

pire. Que

Q. ante V

Qante V.

163

Quemado del Sol . Quaraçi rembiâ. Quaraçi rembi

Quereças de mofcas.Mberú rai.

obá yuca cuê.Quaraçi re

Quereças echar las mofcas.Mberú oye airó . Querella.nemombeú aí.

mbi eçi. Cheraymbé im bé Quaraçi. Caitaguera .

Querellarfe . Añêmombeû aí.

Quemadura del campo. Cu

Querécia . Herequâba.Bia há.

Quemadura . Tataboré.

çuguê. Quemadura de frio . Roi re-

Querer. Avpotá. Heguê .

mbiâbó . Roi rêmbi eşi

Querer bien. Ahaibú catú.

guebó. Quemadura del Sol.Quara-

Aypotá catú. Añâmbotá.

çi rembiâbó. Quemadura oler .Ypiché. Quemar abrafar .Ahapi. Quemar , arder el eftomago.Cheriê atapi.

Querer, o tener aficion . Aněmombotá . Querer no ir, &c.Nda eycê tamo guihóbo . Nda ey çê tamo guihó eỹ.

Quemar campos . Añû môn-

Que fe yo . He.2.Herúguâ.

di.Anûhapi. Acujú môn di.

Que tienes conmigo? Mbae pe ererecó chébe?

Quemar el guifado. Amo

Quexa de dolor . Poähe? Quexarfe al juez .Anemom

piché yiquici. Quemar el yelo lo fembra-

beu ai capy ta upć.

Quemar el Sol. Oporo api

Quexarfe de dolor . Apoâ hề.Mỹ.

Quaraçi.Haçi Quaraçi.

Quexarfe demafiado . Nan .

to.Roi oyucá temýty.

Chepe açi Quaraçi.

deteí che po âhe.

Quemar pegando fuego. Amboyepotá tatá hapïâ bo.

Quexas , murmuraciones . Angaó. Quexofo.Angá guâra.

Quemarle Acal.Cheucai .

Quçà . Meguai amf. Me-

164

Q ante V.

Qante V.

giải nâm .Megūaicam . Quieto.nëranembac.Quý Maguâîtera. rýrfbae . Quiçá es èl. Megüâî amfa-

Quitada tener la vifta . Che

he. Ahe hera nýpó.Hae-

reça quaraçi.Chereçápi tümbi. Chereça ñëmo

nîpó. Quiça , o por ventura es affi . Meguai camfemona. Quiçà vendrà.Megûâî amf où.Ou tera rać . Quicio. Oque piringába. Quien?Abápe? Abápamí. báaQuien de vofotros 221 mope pee? bá ohó Quien aurà de ir?

amopać?

ang.Nachereça piçoî. Quitar con la mano. Aipoég. Quitar.Amboi . y.9.05.1 . Quitar,arrebatar de la mano. Aypoari. Aypoboí. *Bo. Quitar la cafcara có cuchillo, ofin él. Ayapeog. Ay pirog.Ca .

Quien quiera.Abá tetŷr☀. Quien quiera que es.Abáhe ra hera,

Quitarle el cargo. Aypobó

Quien tiene la culpa de effo.

yuangarequâba gui.Ay-

Asá angaipá tepe ebocòî.

Quitar lo de enmedio..Aypi

Quietamente . ñêraney me. Rui hápe . Quietarfe del enojo . Chea. pitibé . Chenemoyro pa bi.Chenemoỹro pig. Oguchi chenemoyro. Quietarfe del cfcrupulo . A. nemoangapihi.Cheanga tahaba gui che apiribe. Quietud.Quiryri.Apitibé. Ruí.

Quitar la fuperficie. Ayapearog.Ca.

popeá.

terog. Quitar por fuerça. Amboí

hemymboacipe . Ypiá re mýmbota reyme yepê amboí . Quitarle la palabra de la bo ca. Anee yuru poarí , Anee yuru poboi . Quitarfe,apantarfe . Ayeyil . Ayepeá.Açiri. Quitarfe el bocado de la bo ca

Qante V.

ca para darlo. Ayeyuru poboíýpoîta.. Quitarfe el fombrero . And

ante

R.

165

A

Huguai ari anapyti. Rábicorto . Huguaî açi. A tú.âpf

acangaoboí. Añeacânga obog...

Rabilargo . Huguaî bucú . Rabo , cola.Huguaî .

Quitarfe la turbacion . Ane

Rabo, affentadoras . Tebí .

mbo aquaabi. Cheanga pihi.Pa..

Rabon .

Huguai açi. Hu-

Quita Sol. Quiraçi moan-

gualatú . Huguai apf. Racimo .Hari.

gaba.Quaraçipiâhába . Quixada el hueffo . Tayica-

Racimos apenufcados . Haî ti.. Räcimos colgar . Mbie rari

ng..

R. ante A.'

amboapayê. Racimos de platanos.Paco bárari.

Rabadilla.Humbiqui.

Razon.Hupi.1 .

Ribadilla cortar.A humbi

Razon, o jufto es.Hupí guâ ra nânga.

qui raçïá .

Ahumbĭqui

Razon, tener . Hupi arecó.

rog. Rabano.Rabano . Rabear el animal .

Hupí guararí anè pirâOye u

guaî mbobabá.Oye uguâ mopy . Rabia , enojo . nemoỹro açi. nemo yro coo.

quâ. Razonable cofa . Agui yei ! ata.Agui yeí yeí. a er Razonablemente.H herånf

Rabiar. Anemoyro açi. A nemoỹrocoo.

Razonamiento . ñêmo neë. Möngetá.

Rabiar de hambre. An quâ

Razonar.Amongetá.

nduú te guỹtên ? nambia higui. Rabiar hazer.Amonecoo. Rabiatar .

Ahuguai apyt

Raedera.Pepỷ hába.Pyndá ba.:

Raeduras . Y napŷnda guera.Ypepfhaguéra . Raer.

165

R.

ante

A

Raer.Ay pepf Añ3pf .Nå. Raigon de arbol . ibirá raρό . Raigon de materia.Yaû .

R.

ante

A.

Quaraçi rendiña . Rayos echar el Sol. Guen dia dina Quaraçi. Rajar .Amboí . Ambobú .

Raigon de muela Yaguca pi . Raiz.Hipó .

Rajas . Ymbobu piré . Ym boy piré .

Raiz conocida.Cará. Cara

çaî. Apirú.2 . Rala cofa, como nube, &c.

myriCara hembó . Cara pipá Carati. Raiz de coles de losIndios. Taya .

Rala cofa. Ticú . Niñapf

Apirú.Apiruí.Hecacâng. Ralo apartado. Heçacâng. Ypocang .

Raiz de palo que fe come. Mandiog .Aypí .

Ralo hazer.

Raiz de palo braua. Man diog eté.

Ralo hazer, liquidar. Amboicu.Namo apiçit . Na-

Raiz de palo cortada en ra

mo aparatai.Namboapa tayi . Rallo.ibeçe.

6

xas , y puefta en el agua. Cûrûtv .

Amo pocâng

Amoeçacang.

Raiz de palo feca. Cañary . ma.

Rama de mãdioca .Mandii. Ramada Caabo apopi.Caa

Raiz quitada del tronco , q

bo quaraçiangams. Ramera . Cuna nemeëngei. nemënondé. Aba mopå

queda en tierra, y produze. Ychibae. Yetitirey, .de batata . Raya.Haí.2. Raya pefcado.Yabebi. Rayar.Ahai.Bo. Rayo .Amatirí. Rayo caer.Amatiri hoá. Rayos del Sol. Quaraçi oyti pipê.

Qaraçi açá.

pahara.Tiroupė ne mee ngara. Ramos de arbol.Caabo.bi

ra racing. Ramos de palma. Pindóba. Ramos que poné para cercar los arroyos . Caambaya .

Ra

R. ante. A ' tuâ. Rana.Yui.Guereré.ï

R.

ante

A.

167

quaá. nû rurf.

Rancio. Y nymabae . Ca. tf

Rafo cielo . ibagrurf. ibagnequỹtŷngó.

Rancio hazerfe.Onemo.ca .

Rafo teda. Aó içog amand ! yu .

tf.Ycatŷnga ci. Rancor.Pia aí.Pia carây. Rancor tener. Chepia aí . Chepiacarai . Rapacejos . Henë . Henêmbaî . Hepú. Rapar ,arrebatar de las manos . Aipo equii. Aypoarî. Aypoboí.

Rafpar. Ay pop

Ay pc-

pi. Rafpar el tiro , no hazer ? golpe.Che apereb ypuahague.. Raftrear. Ahaquicuê mẩmổ he. Amo mohë . Hẽ. 1 .

Rapar con nabaja . Añopy nabaja pipe.l.Anapy.

çê.3. Raftrear del perro. Ahetun. daí.

Rapofa.que hiede . Mbi curé.

Raftro huella . Pipo.Mbiçó ra .Taqui cuè.

Rapofillo negro.Yagua run di

Raton.Anguya . Arurú . Ratonada cofa. Anguya re-

Rapofillo que hiede blanco . Mbicu ti

mi mêmbucuera . Ratonera donde caen . An-

Raras vezes.Poca poca.N-.

guya mboahá . Aratag. Ratonera donde viuen , An

dipii. Rafcadura . Y cârâî haguê. neeyi haguera . Rafcar . Aycârâi . Aheyî. Rafcarfe . Anecârai.aneeyî .

guya quâra . Ratonero gato.Mbaracaya anguya rupi arete . Onemoembiâbae anguyare

Rafgar. Amondorog. Amhe bo aí. Rafunar.Aycâraî .

"

R. ante E.

Raigunarfe . Ane câraî. Rafo campo.nungatu.nuye -2.I

Rebato.Pua.r.

Re

.

168

R.

ante

E.

Rebolcarfe . Ayeapayeré. 1 . Anembo apayeré ,

R.

ante

E.

:

bá abag heçê . Ayerêmbururi.

Reboluer , trabucar . Am8 mỹ . Rebolucion de eftomago .

Rebentar. Apû . Apururù.

Tibû.Mbohu. Pia pichibi.

Rebofar hazer. Amôndut. Ta.Bo.

Reboluer,arrollar. Avmå-

Recaer de enfermedad.Che 4 raçi yebi . Oñê apyrûngo

ma. Anâpebang Ngâ . Reboluer en olla . Ay pibú. Ay picui. Aypi guará. Reboluer mezclando . Aymona. Ayapá yoá . Reboluer, o atar mál el cabello . Cheá aymâmâ aí : Ayeá mâna aí. Reboluer,o inquietar.Amo nera.Na. Reboluer monte.Acaá mômỹ . Reboluer, rebolcar. Ambo apaîeré. Reboluerfe en la hamaca. An apêbảng . Reboluer eftomago . Chem-

Apuru rug? Rebofar. Otui.

te cheraçi. Ona mboibi cheraçi cuê . Oa yebi che rehé cheraçi cuê . Recalcarfe el pie . Ayepi mỏngarau . Recatada perfona en ha blar. Abá oguero nêângúbae . Oñeangú . Recatarſe.Antangú.Bo . Recatarfe en hablar.Añean guí guineengâ . Recatarfe, temer. Aipoïhú. Aipoihubí. Recato.ñêangú. Poihû. Reclamo para aues . Moña. rondába.

bopia ro.Ro.2.Tibú . Pi chibi.

Recobrar lo hurtado. Aro

Reboluerfe en ropa. Añefba

Recobrar lo perdido. Aroyebicheremymo.cânŷn-

Reboluer fobajar.Amboayuá .Ambo apayuá: Bo . Reboluer fobre alguno. A

yebi ymunda poré,

guê. Recocer . Amoîyebi. Amo yoapi. Re

R. ante E.

C

R. ante E.

169

Recocer mucho.Amboyle teí.Nandetei ymboyipa .

Recofer ropa. Ambobibi

Recoger ganado. Amon6o my mbába.

Recoftar la cabeça . A yeati

Recoger la mies . V. Mies recoger.

Recoftarfe fobre el braço. Aycati cog che yibarí. Aneatyry.

Recoger la ropa en la cama.Ayapó apiaó.

yoá.Ambobibi yebi.

cog. Ane acang cog.Ca.

Recreació. nemoçâî hába .

Recoger lo defparramado. Ahari na.

Recrear a otro. Amo nemo

Recoger los fentidos . M-

Recrear la vifta . Añêmo êçât. Recrearfe faliendo al fref-

bae andupába ahoquêndá . Recogerfe a eftrecha vida.

Tecó açi rehé oyeporú . Recompenfa . Porepi . Hepi bee. Reconciliarfe de palabra. Ono môngetá catupiri, Ohemoỹrő mônguâpa . Reconciliar los défavenidos.Onô amotarỹ mbaé: Amôño amborá catů.Amboyoaihu buca oyoguerecó catú y mbae. Reconocer de lexos.Mombiri gui aiquaá. Recordar.V.defpertar. Recorrer la memoria.Aye çarecó.

An

angarecó .

Chemaenduaha areçores cé .

eçâî.Na.

co.Guinembo piroibo çeocápe. Recrecer la enfermedad . ' Oneyrumo cheremymbo rará. One moapi ri tarv. Oyeapirü göte cheraçi. 3 Recrecerfe obra fobre obra. Onembo yoá yoá cherembiapó . One moapi ri tarv. Rectamente viuir. Aycobe catupiri Che recobê can deá Ndaycobé mâral. Che recobé mârâneỹ. Aicó ibí catú . Recto de conciécia . Ang ca tupiri bac . Recto juez. ibirai yaruçú ecóibícatû. ibiráí yarun γά

170

R.

ante

E.

çûabá moŷnde îndeha rey.Abá rerecoé coê há-

rey.

R. ante. E

Recio. Tath. Y¥.3. tbirt quâ. ipi. 2. Pyiy. Ten. Ti.10.Ypoti.

Recuperar el tiempo .Aro yebi ára.

Recio arco , o vara g no fe. doblega.ibirâquâ . Yi.

Recuperar la falud. Aroye bi cherecó agui yeí cuê-

Recio de boca , q no habla . Y yuruti.Yyurutâta.

ra.Cherecó agui yeicuêra arecovebi . Ambo ibi

Recio de condicion. Hecó • tâta. Guatamof guâra . Hecóbirâqua ngatú . Recio eftar tenaz.Tenai ay

chereço aguiyeí. Rezar.Anembo é . Rezelar a otro. Añềangú y-

có.Obiraquacher conv i chugui . Aro poihú. [ hú. Recio fuerte . Tâta. Yi.Eté , Rezelarfe . Aneangu.Aipoi Recio hilo .Ynimbo yĬ. Reçongar. Añêê ngururú. Rezelo.neângú.Poĭhú . F Rezelome de ti . Aneangú Aneenguru nguru. Anee nde hegui.Oro poĭhú . Rezelo no te véga daño.Orogueroneangû . Anemo ang nderecó ai ramâ rí. Rezelofo . neångubó.ñeânguyâra.nemoang .

çuú çuú.Añee aú aú . Reçumarfe . Oigá . ê.10 . Rechaçar las palabras . Aya pipi. Ayapa mônä. Ayahiá hiá y neenga. Amoneendog. Amoneê mbíg.

Rezelofo hazer a otro . A-

Rechinar la puerta.

môñeångủ . Ambo poihû.Amô nê môâng . Reciaméte.Tatâhápe.nepý

oque. Rechinar los dientes .

raquandápe.Ypoti hápe . Recibir . Aypihi . Ayá.Ayo guâ. Recibo.Piçi haguera . Reciente,nueuo.Piahú.Yra mônguê.ibi.

Once Tai

terereg.Tay tarará . Che râî mbú. Red.Piçá . Redaño . Quira picá.Paî.3 . Redemptor . Poro picro hára. Tembĭai húbāmo hecóhágui henôhê hára.

Re-

R.

ante

E.

R.

ante

E.

171

Redimido fer .Y pïcyrambira che .

hé.Ayeaihubá cheñeert .

Redimir.Aypiçvro .Anoh tembiaĭhú hábamo hecé 3. agui . Ahepi, Redoblar clauos . Amboa

. Refreſcar .Ambo rof Refrescarfe labandofe. A.

Ayapi m-

Refrefcar , renouar. Amboibi.Bo, [ ça .

pá ytapiguâ.

boapá. Ayapa í tapi guâ. Redonda cofa.Mbae apuá. Agua. Carapong. A. 2. Apungá.Guaá . Redondear como bola. Am boapuá . Amboaguâ . Redondez del mundo. Ara apuá.ibi apuá..

Ahaihubá chene ngâ .

1 cuera ramy gui yahuca, Anembopi roi.

Refrescar mucho . Amborai Refrescar la memoria.Amboibi mbae chema ndua hápe . Refrigerio. Angapihi . Refrigerio no tener los del .infierno. Ni nangapihi

Redrojo.Y yaiguêra. Y ya

qui raú aú añaretame

po cuêraí. Reduzir.Amonoa. Reduzirfea buena vida.A-

guâra, Ndoyecohú cohú

nềnhmâringatu . Anć . mo ecó marangatú.Añê-

Regalador Poîtará . Rere " có catú hára.Ypciaraya

mboibi tecó mårängatú rehê. Refinar limpiando . Ay qui aog. Ay qui tyngog. Ay candeá. Refitorio.Caruhá .

gaubi aniretame guâra angapĭhi rehe afire .

- hára. Regalar . Ayopoi catú.Are . co catú.Araya ayopoi. Regalar con la mano , Aya pichi Aya biú. Regalarfe . Ayeereco catû.

Refra, neengabi.neêngába.

Ayepoicatu.Araya aye-

Refregar. Aycutú.Aiquiti Ayohi. A mboquiçi. Refrenarfe en el hablar.A

poi. Acarú catú . Añêmg embiú catú.

yepitaçog,mara che é re

Regalarfe el niño . cunity.

n 2

Añemå

Re-

1

172

R.

ante

E.

Regalo del cielo.Mbae hee ngatú ibapeguâra. Yeco hů bapeguâra.. Regalon muchacho . nêmecûntiúndé . ი Regañar.Ane coo . [ro.

R.

ante

E..

guâbo . Ayea hubá catú gui cáruâbo. Regozijarfe.Anembo ori.. Cherori .Gheroribí.. Regoldar.Checû ..

Regueldo.Eû . eldo malo.Eû rê. Regu Ocor3-. perro. el Regañar pii. . Ta Reguilete , rrompo ,perinoRegar.Abi • Regar la heredad. Ahipit la, veleta.Piryri. cóga. Amombia mombia . Rehacio eftar fentado. A-iibi moaquymo.. Regazo.Vboçé.Aopipé .. Regidores, Regidores . Cabildo i guara. Region.V.Guara.num.i . Regir.Ayoquai . Ta. Regla.Mbaerayhá cocába . Regla menftruo de la muger. La primera vez . ñêmondia . Las demas vezes . Myney. Tugui are-

gua piti. Rehacio mal mandado. Př ribi. Rehecho hombre . Abá apé : guaçu Carapé guaçú. Rehenchir.Amôi nỹhenga . tú.Amoinỹhê yoá.Ambo obapĭpó. Rehuir el cuerpo . Arone guake cherete. Añëmột tí .Ayeapá.

có . Namỹ . Che pochi .

Rehufar.Ay poïhú . Chepo

Orerecó. ibipe aycó.Tu ,

quihiyê . Rebufar la carga. Aypoihu

gui aiporará. Reglada cofa . Mbaé raí pira.

chebohii. Rehufar , no confentir . âtă

hae.Hynyê . Rey.Mburubichabeté . Reglarfe en la comida . Che . Reyna.Mburubichabeté re ·mbirecó.. angapihi note mbae mỹErfguábo.Acarú mýrf.A- Reynar. Aporoquaî taba o [catú. Reglar.Ahaí.Bo . Reglarfe bien. Ayeaĭhubá

yabiru birú nőte mbae

pacatú rché.

Rey:

Ra ante E

Reynò .. Tabetá mburubi . Archabete pogui riguâra.1. M Rapiahára.

RH ante

E

17

guitënâ. Ayetuû guagű . Anembo çeé.Ayecau. Rellenar.Amoinỹhë . Ayal

pipi. Anona ypipica. Revno de los cielos. bagel tana.slugs od Relleno . çoo ric guaçu yı Reir el alua Cotmyth.Coe pucá:

MT

mo

nhembira yu př

CORPORA pipe.Yyapipigipira, &c . 1.j Remanfo.iyebira. om

Reirfe . Apuca.Bd.

Reirfe de dtro:Ayoyaita . Rematado eftat perdido. Reirfe difsimuladamente . Qa catú. Coííbága ruri chéber -Amo.&chepudaror q I Reitfe entre fi .Apucá é.

Remedar . Aha.Nga.

Rejalgar. Y taty.porapit? Rematado cftar de enferme dad. Coíibigarûri che-T hábalitang raciramo. Oacatú cheru Relacion. Mbac papá. MI bae mombeu.cdak.dx pa, Modi . Resas, celofias.beça. Relamerfes Anècumbiert. Anêcumbiú .

Rematado eftar de pobre-ça. Cai ibaga fúri chepo riahúbamo.

Relipagucar los ojos. HeAd. Yd çá berá berá.

Remedio . Mahanga. Pohan

Relampago Amberá.

Remedio dar. Ay pohang.

Relatar, Am&mbeú . Aipa-

Remedio tener Ypohâng t vaypoobasterung, daginosi . Remendado fog pirera..

à páli shɔ idiom: Aft Relator.Mbae monbeguâ

iga.d.ne

ra. .s.ògA.ǹonyA . Remendar . Aio og. Ay pu; Relibues Apocud Hembi -I guerog Aipuogum réra. .odkovy indiat Ramefar . A yabequiîoí. Relumuran. Oberá .Hendy I Remiendo. Yocaguė . Ao Reduzir. Hencapaberá od pere ypu ócaguê, Rallanare. Aguapi guaçu . Reminicencia.Maenduá pé Aycauca, che raidapet Y há. -Я Re In3

174

R. ante

ET

-R

Remirar. Chereça poê he-

E

Rendir al enemigo. Ambo aguiyê che amôtareỹ mbára .

çe.Ayeçarecóheçê. Remitir. Aroqua bucá y chupé.Amondó ychupé . Remoçarfe Anema cûnum, buçu yebi. Añêmbo ibi

ante

Rendirfe. Añêmeê. Añêm bo aguive . Che aguiye guin mienga .

yebi. Remojada cofa. Ymboruru

Renegado. Tupa rerobiâ

piré.Ymsaqui mbire. Y häpirâmombirée › - ()

Renegar. Apoí Túpâ rero. biahaba gui.ChepiarTil

Remojar pan, & c.en caldo , o agua, hazer fopas, &c, Aytipiro.Ay ipiá. Remojar ropa, &c. Amboruru.Amoaquy.mo . Remojo . Mborurú hague . Remolino ,iyepibú. Remolino de viento.Cuçubi ruv. Remolino en elcabello. A pité yepibú. Apité nema .ma. Rempujar. Amôañâ……… Rempujar arrojandole, Ay

guipcíháre .

pâ rerobiâhá gui.

Aye-

pea Chriftianos rembiro biâ gui. T Renglon . Quatia rici. Renouado. Y mombĭahú pi ré.Ymbojbi pire. Renouar cofas viejas paffa das. imaguaré amboibi ibi.

Renduar Amboibi . Amőm bi ahû. rod hrch, Renueuos. ibirá enôi. Hoquihoquiibirá raïcuê. ibirá mêmbi cûe. ibirá

piquin saditd. L ... tiapi 1. Amdaha yeaçet Renir.Ay acá.Apó.2 . heiticano Renir con brios Anembo Rempujon ,Moanahába Remudarfe,ayudarfe . Oroyopirú.Ay pirú.

Bin

emunerar. Ahepibee. Ay

enaquajo.Yuy âi. εa

taibaí yyacábo. rady Renir enfeñado. Ayacá ym boaraquâapa. 1. Ymboe .

Renir lastauejas . Yoairfipa Re-

3

3

R. ante E.

Ranee E.

175

Renir las mugeres . Oyozó Acuña.

raro.nee yoapi. nee you-

Renir el vno al otro.Oyoo baichuârv. Oyo acápa .

Replicar. Airaro guineen-

Oyo acá. Reparar daño. Amoŷngatú.Amboibitecó ayguć . Yo Ano nongatúi 11 %

Repofar .Apituú. Pittuguâ bo.Pi tuúbo . Repofar lo q heruia. Oque,

Reparar el golpe . Ayepiâ . Reparar notando . Aá catu hece.

Reparo,o defenfa .

ga .Anee mboyebi. Añɛɛ yoapi.l.yoapi.

Yepía.

Repofo eterno. Pirmai rey . Pi tuu apirâmey. Mytue rângue râmey aReprehend er. Ambo ara-

quaa. Amboccatú . AmRepartir. Amboyaó Ca. Ay mâči.

bo apiçapú. Reprehenfio.Mbó araquaa

Repecho. Atirá . Roguam-

Reprehenfion lleuar bien.

Repartir dando. Nå.

GY.Atuapé. Repecho de monte. ibiti atuâpé. Repelo . á acá túa ey ngoti. Repetir,dezir otra vez . Amombeû yoapĭ. Amom.

-beu yebi . Aeyocuê yo-

hába .

Arocumbaê cheacaha gue.Aropi atangatú che mboaraquaa hague . Reprehenfion lleuar mal. Chembo araquaá hague amboaçi. Namoarvaný chembo araquaa hague .

cuê. Repetit para que fe quede en la memoria.Oye yurú

Ndarocuýmbaei etinda rooçangy. Ndaypotári . Ndacheaei , &c.

porará tachema nduáte. Ayeyyru porará yocue

Reprefentaciones . Ya yang chebe..

yocuê . Replica.neemboîebi . neê y

Reprimir. Ayapipi . Nam bo abûri. n4

Re

176

R. sante . E É.

A. ante.I..

-Reprefentarfe el aufente amas la fangre de Chrifto nueftro Señor . Handerela memoria , o imaginacion . Haú haú ahê recha- oché nêmungába Chrifto

5.caguê. Reprouar.Amambó. Ayti.. Aipa rabog heitica.

Ay

rugui. Chrifio gugui pi anderí. 0

pê onem

Refcoldo. Tatá mum . Resfriar al frio . Amboroi ..

patimbog heytica .. Requerimiento .Yerureha ba.Mamo randus ozol

Resfriar nucao. Amborof

Requerir .Ayerurê, Ainomôrandû .

Resfriar fe.Roi chepici.Che rofá.Checaraçi

Refabido. Y yaraquaá, cara raí.

Resfriarfe en la virtud.Te

ça.

-Resbaladero

Piçiricába..

il.3 . Resbaladizo .Y c.Y chy. Resbalar arrastrando, Ocâ râra.

có maring tú pipe and mboroi. Aypoeyâ eyarí cherecó marangatu cuć, Na mo áruaryi bei teco mârângatú.

Refina.oira içi

Resbalar lleuando , Amo ça råra.

Refiftencia . Piata . Pirata.. Piraqua.Tonal.

Resbalar enpecados . Aça rara angaipá pipë.

Refiftir . Chepiata -ychupé . Che pirâqua.i

Resbalar deslizando . Che

Refollar Chepitu çe, Chea bú

pişiri Vi a kas Resbalar hazer. Ambopiçi ri.Amboçârâta.Ambo-

Refollar con pena. Ghepitu açi . Che pituë nday-

Piii. Resbalar hazer quitando la

quaábi . Nday potári chc pytue .

efcalera. Ambopiii. Refcatar trocade. Anem .

Refpeto. Poihú. Refpiracion, Pitú. Abú , Refpiradero . Pituhë çm bába, Açé abuhába. Y a-

mo..

efcate fue de nueftras al-

ξεό.

.R.sante ЯE..

ante .E.

R.

so çeó .Yuribíolaus

Refucitado .

Refpirar aprift! Cheabupii

177

Oycobeyebi

bae. Y moyngo be yebi-

opii Chepytů çêpitpidi pitaju Hono Refplandecet . Oberág Pi Refucitado.he con fu vifta . ido pig. Hendipû . Hend♫ O- Cheandûträfnderecká Sinica , odreb , 58acd -mimbig.Yti pipės Refponder con enojo.Anee Refucitar.Aycoba yebi. mboyebi reçapiá.Gata . Relucitasalobro.Amongo moraneen 50yebr. Ande be vebio.cocoyk yoapi guitămỏ guited bo.... photo Refponder al que llama , A-

Refuel

. Aþú. Bítá ,von A

Thepitu - Refuelto acabarfe.

nee cher noi indare upe. Ane pyndequcato

pá.Cocabupá.Chepitu Sabaqhimbhabi [equi Refuello detener . Ayepitu

Refpodera vozes, Gherage

Refuello roqquillon Ambú.

guinembo yebibo, Che

Refanir lo dicho: Nande-

raçê vncepyndequâbol Refponder porefcritone • quatia amondo ychupé yane tepirâms

nem

te

hoeague amo moco

dngcar porbiburu cueamboatýmtûk kool[apí. Refurtir Ovehi. Ofeniboi

Refponder recongando, A-muñeê nêngurú .

Refurrección. Hecobeyebi

Refpondon acentmboyebi Refpuefta.nmbovebr.

Retar, defafiir . Amomburú . Amomboi .

Refquicios Mbog , Pug. Reftañar la fangte Ahugui

Retenér ló ágeno

haguera

opłat

Chem

pigahombig , Amombit :

baney yepe aypicy to .A. baê mbaê.arecó chébe.

tá. Amo çandogrugui.

Anofchembae eỹ nguê .!

Reftitacion. Mandaporep !

Retintin.Tinfofan

Mboyebi.gboyebi Reftituir .Y mundá póra am

Reto , defafio. Momburuhá... -Momboîtám , 5.'u

Reftrojo.Abatíiguè ..

Retoçar.Amboyurú. Bo. " Re.

178

Roante.E.

R. sante E.

Retoñecer Y nambi quiet .

Reuendedor . Taripi mboe A qpivebihára.

Retono. Hoqui. Ambiquí .

Reuender . Ayoguá ucá yoa pitaripire . Ameê yebi hepi rehe. Mocdiyebi

Häiripiqui.ckanu Retorcer. Anionem.Am- bopoca. Amboyeá . Amo

ayarucá hepi rehé . Che-

fécunda.by Actions

rembi rare . Amboepi ye

Retoreerfe defperezadofe. Ayepocá.Bolder sd

bir qaqua delak Reuenido.Haguynő.

Retorcerle el pre.Oyepodá

Reuenirfe.Hagynoći. Reuerdecer . Hobi. Reuerencia . Yeroyi . nëçï.

chepi.Chepi oyeá . Aye-

- piycalAyepi pocâ.. Retorcida cofa, Mbae neqñenỹpĭå eуî. ,

Reuerenciado Ymbovero-

Retorno, Poepi ollu s

bia ripi .Ymbo ayepi.it

maholls

Heté aiquatiá. Retratar Hobá aiquatiá . Retrato Heté raângába. Hobá rángába

kes

cânga ibi hágue . Reuerenciar.Ayeroyi ychu pé. Amboyerobia. Amboayê.Ane acângaibi.

Retrete Coti epy ça.

Reuerenda cofa . Ymbocté

Reuadada Ymbobobo pite ra.Yquitŷ mbiréra.

pira Y poihubipi. A Reuerberació delSol Qua-

Reuanar .Ambobog, Aiquỹraçi oytipipé . Quaraçi 48. A DTS. tf rembipchá.V.Ytipipe. Reuanar pan delicadamen te. Amboapirú mbuyapé y quỹtýmo. J Reuejida cofa .Atiriri. Reuelar , o defcubrir. Am baychú. Amembeû.amo

Reuerberat la Luna. Yaçi inoytipipe.. Reues , embes .

Herequa

bey. Reuiuir. Aycobe yebi. Reuoletar . Apererê.

mbeû ñêmŷnguêýmboyekúpa .

R

" Rante Il

STR.zante 1

Kante

H

279 i

AL Rio . I. 10. Noida Trion!! Riqueza.Mbae etá. Mbae

Ribera, iembeĭai embêporo aoce. Mhæ nemőmbucá. Mbae ecáèyèí . myrembéa 19 TUPLASS

Ricamente. Catupiti hape. Gandeá hápe. Mbae eta môngphápe .

Mbaéapiigodovi ¢ Ã Rifa Pubá. Mbucác ñârős Yerequâ .

Rico. Abá mbae etá Abá mbaé embiá aocêrel

Rifada dar. Apuca pucá. SE Rifco Xtapizb u Los

Rico hazerfe, Ahemombae etá. Añêmbo oçèchemEbaé.rehédum Room b

Rilueño. narocnatonde. Puca po porice ! Ypue nda etei tef. HâîmbiriNdeyere

Riefgo. Bibi. Apřime. çer?

rit Yarequâ

Rigor. Porombo açi.Nan-

qua tecatu paga fueño que eres.

detei Hicipeise Rigurofa perfonau Poromboaçihara Nandeteíguâ ra.....

Rincon de cafa. Oquipi. Rincondela caxa. Carame guaroquip go. Rincon de monte , o enfena

que ri1

12 BBR. sante Ocul

Robador. Müâmbára.Mun dahára

fres

Robar el coraçon. Aypřá hú.Aýpía á. Aypiá huhů catus.o : 597ER 196KI

da de rio. ipiguâ. Irabi Robar . Apua mbaerí. Chest .chúa . Caarebí chúa .A. mundá. curaá.D.Lre Roçar . Acopi. Acaaripa Apotvrossidy.co Ringlera Tiçin.thinoje Rina.Acá, Ao. Apózzupnol Roçar destibando arbole" Riñas tener. Yoacá paguêra Aytiapiiibirá Ayti. Urí oro có . Yoacá yare . yoha Ay quỹth cő. 401 Roçarfe como cuerda , ogaf Riñones.Piriquito -0%

tarfeddHopt ? Yрópimá RO

180

R. ante

OI

Rociar. Ahipii.Tax Rocio.i capi

R. ante

.o

sorpust

Rocio caera Ygapi ocui. 1Оáòog sndM .Èonom

vyy hálla . Mbacimôñâ tỷ mûngába. Komlanear . Amboyy peçû guaçu pifé . Abda peçu

Rodar.CheapaiętéadM Rödar hàzedMmbohpa i ré. Aupstoy

RampervAmandorog.Amboaí.

Rodear Ayman Anat Rolear dar bueltas: An⢠A

Romper eftirando . Amon doróhequiita ordm

mAyefe &

.on

Romperfe. Oporog . Ocil.

Rodear las callesoAymima tába¡Heilbraska

-Hépúgo comonhà Roncacola quebrada. Que

Rodeat muchos Aymân ?

1 quê: Chacházcí ? Roncador.Qaerambutan .

Rodela.Guaracapá osut Rodeo de camino.îere.

-Qgerambugé:

9

Rodeo doganado.Mama.

Roncar. Aquerambû . Che -nque ahubáolisc skornia

Rodezno . Ytaieré mbo yerichábadina) M.robích

Ronco.Y yâçioïquêquê.Y açio piau . Yuru og...

Rodillas.Tenypach Roer Ayaîtâî.10019

do

Roer picandoAygipfod Roer rayendo . Anacanto Roga.Avetur¢ âÁë³mber

gue catú . Lin o ro Ropfcab ,Abstar róg i ð a b á c o i Roll .Yub A adiz wfCheap av 1Tình â tradifi A Romadizo Apinti nono tbo Romana. Pesubhembo ОА

Rondo hablard Añée plaid. Ante queque . Gheyurus • og gui neenga por la Ranchas oPmunda, Pitai

idéologiqi .cir shab Ronchastener. Che peny. Ghepí můndá . Chèpítal Rondar. Ama Nilgni RonquerècYagio pinu. Ya

ção prorora Yuru og A Ronquido . Apři mbú Cota .62 ro . Roña.Curuplo Ro

R. ante O..

R. ante V.

Roñofo. Curubóra . Curú

181

Rùgas . ny ny. naf Ruido. Pârâta. Aïbú. Am² bú.Pu.2.Nduru: Ndu.

porara hára.. Ropa.Ao.. Rofa flor.iboti..

Ruido de arroyuelo que co

Roftituerto andar . Oique-boí chèreconi ychupé .

·

rre,y del que orina. Gui gui.

Chereça pỹ cânâmbíayRuido de pies.Pĭambú.Pirû.2. porara ychupé.: Roftro quemado del Sol . Ruido de lo que no fe vè. Pó.Pú. Tobá Quaraçi rembîa . Tobá Quaraçirembi yu + Rüido hazer.Che aibu. Ruido confufo.Tébobog . cá . Tobaocaibae . Rota cofa.Mbae oçoróg .. Rotura.çorog .. R. ante V.

Ruido hazer arraftrando . Amboparara.Amo nârâ ra .. Ruido hazer el rio. ĭ aïbú.i tû ..

Ruan.ibirá ibí aó.. Rubio.Yáyû.Yábendi. Rudo. Aba é catú ey. Ynacângâtabae . Ynacang ana bae. Onêmboé potary mbaé. Rueca. Amandi yu apaquâ ✨ iba..

Ruido hazerfe. • Oparara. Onârâra. Ruifeñor.Camaçaraguâ. Ruin cofa. Mbac aibi. Pochi.Aí.3 . Ruindad. Mara.3 . Mârângûa.Mârânguarf. Mårånf...

Rueda de gente. Abáñea ma.

Ruin hombre. Abá pochi. Mara.Mârânf. Avbi.Ma

Rueda de madera.îbîrá yerê.

nt.. Ruinmente.Mârâ tefhápe .

Rueda de molino andar .Ytayeré oña tým týma." Rueda de piedra. Yta îeré.

Marândápe . Pochi há pe.Manembápe . ar el ganado . Y yurú mi Ru ca

1

182

4 R. ante V.

S. ante A:

carû carú mbae mymbá.

Sabor bueno. He catů.

Ombai cuyebi guembiú mymbá.

Sabor dar .Ambeć. Sabor malo. He pochi.

Rumor, ruido . Aĭbú . Rumor de nueuas. Mârân-

Sabor no rener el que co me. Nachevurú ei, Na

dú nŝandú. Cheyuruté. cheyuruhe Nacheyurua eî. S. ante A.

Sabor tener el que come. Cheyurué Cheyuruhê.

Sabbado. Areté rênôndé . Sabado.

Cheyuru ae . Cheyuru ae catú . Nacheyuruteî.

Sabalo. Quirýmbatá. Pira eté.

Sabor tiene de miel. Ei re

Sabanon , Quirurú.Pitíaçi. Sabe a carne . çoóré ogue-

Sabrofo mucho. Hebang. Hêmbochi.

recó.Hé.çoorânıf Ndoyabiî çoɔ ré.

Sacar . Anohe . Og, al fin de los verbos .

Saber.Ayquaa.Pa.

Sacar brafas del tizon . Aba

Saber bien el manjar. Hé catú chêbe cherembiù .

tapyniog. Sacar cuchillo de la baina.

Hebing.Onemboê catú cherembiú chébe.

Aquíçé í rû equit. Sacar de la boca del cefto,

gue oguerecó.

Saber bien la cofa , dexan.

&c.Ahobapi îará Ahoba

dofe lleuar del gusto della.Hebi chébe.

pi og Sacar el afsiento , o cocido

Saber lo que le importa . Ai

de la oila , dexãdo el cal-

quaabecó. Sabiduria.Mbae quaapába. Sabio.Mbae quaapára . Sabio mucho . Mbaê quaapareré. Sabor, H3.4.

do. Aitipiá.Bo . Sacar el bocado de la boca para dar. Aye yuru poa .1. Ayeyuru pobci . Sacar el caldo , y dexar el afsiento.Ay tipi.

Sa

T

S.

ante

Si

A

ante

A.

183

Sacar el pollo el pico del

Sacudir ropa. Amoliçv . nå.

hueuo.Ombopiguâ oapê cuêra uruguaçurai . Sacar encubierto . Anche ne mf .

Sacerdocio. há..

Sacar hueffos . Ay cangog .

Abare reco-

Sacerdote.Abaré. Sacerdote fencillo , no Cu ra.Abaréter . Abaré cí .

Sacar eftrujando. Anamihe noh mo.

Sazonar.Amo uv. 2 Ambo a

Sacar la parte de alguno de

bo aihó.Amoy taro.

guiyê. Amotyaro.- Am-

monton. Ay potálará.4-

Sagaz.Caracatú.

yará ipotá. Anohe yará.

Sagrada cofa . Mbaé Tupa reheguâra . Tupa upé yquabeê mbiré.

Sacar lo que eftà debaxo . Ayguirog.Ca. Sacar las tripas.Ahiepoíenohë.

Sagrado lugar. ibi robaça pi.

Sacar pepitas ,o meollo.Ay

Sagrario . Tüpå roquendahába.

pituumbog. Ayapitubog.

Sacar pollos el aue.Omboyâ. Sacar fangre. Ahugui enohe.Ahuguicá . Sacar vaciando.Ayporog. Saco.Piyurú.Mbae rirů. Sacrificar.AmeeTûpaupé . Sacrificio. Tupa upê mbae mee mbiré. Sacudido de condicion.Yea çeî çć. Sacudir con la mano . Aypeteg.Ca.

Sacudir el poluo .

[ rog. Aytubi

Sahumar, incenfar.Amôtŷmbó.ca.bo. Sahumerios . Mbae eâquâDâ. Saya. Ao pucú cuna remý mondetiba . Cuña aopucú. Sayal . Obechará aopó âna. Sayo . Aobaçi . Sayon verdugo . Poro núpa hára. Poromombapára . Sajadura.Haîcháguera . Sajar . Ahaychá.Bo . Sal.Yuqui. Salada cofa.Ymg eêmbiré . Sa-

284

S.

ante

A.

Salado demafiado . Hêëmbochi.

S.

ante

A.

rú.Ofbĭerobú. Ofbim• bobog.

Salado eftà Hêë ima.. Salar.Amôêë.M8.

Salir,partir del lugar.Ayu-

Sal pido para falar. çoore famâti ayeruté .

Salir facando algo debaxo

Salida , lugar por donde falen.çembába.

Salitre. Yuquirana . ibiripĭá.

Salida la accion de falir.çê. Salida andar la perra. Ya-

Salmuera,y lexia .Yuquiti.

gua yquarurú. Salinas : Yuquiti .

Salpicar mojando . Ahiîpil. Ta.

Salinero. Yuqui yarahá.Yu

Salfa . Tira. Yti ecatů. Vè Ti.17.

pabog:Ca .

3

quiapohára . Salir . Açê.ma. Salir al encuentro. Ahá hepeñana. Ahá hapépe. Ahapé penduá. Ahá hobat tiano. Salir aparte . Ac@mbé. Salir bien la cofa . Oa catû . A.8 .

Salir debaxo del agua . Abú , Bo . Salir de juizio.

del agua . Arobú .

Saliua.Tendi.

Saltar,Apó.Acutipó.Bo. Saltar de vno en otro. Ay på ã.Mo Saltarfe los ojos mirando . Chercgapó çapó guimie mo. Saltear .Apûa heçé. Salud. Tecó agui yeí. Mâ:1 ney.

Salud del alma. ângâ recó

Che ara-

quaa cañy. Salir del lugar defpoblando. Ayacaço.Bo. Salir de traues. Açê hayê. Hayêpe cheçêmy. Salir lo fembrado . Y yaco.

aguiycí .Mârâneỹ. Salud tengo. Agur yeí aico. Ni marany cherecó. Na chemirany. Cherecó a guiyeí. Saludar al que viene . Ere yupa? Aguiyeipe ereyu?

rot temytymi . 1.Yyacu

Eneyq tereyú ? Nde pe erey-

7

S. ante

A.

ereycó? Nde pang

S. ante A.

. Nan

de maranype ereya ? Tan derecó aguiyei eyubo; al que viene enfermo . Saludar al que viene, el que

185

ga Yacube pângâ? Saludes dar . Agui veteítoi có haindébe . Tereicó aguĭyei hindébe . Terei-

gui veípe ereicó? Hypa ereicó?

cobé agui yeí hindĉbe. One nga aguiogue rú rucá ndébe . Y mârâneỹ toicó hei nuébe.

Saludar el que viene, al que gefta echado , o enfermo.

Saludes embiar . Agui yeig toicó ereq ychupé . Te-

efta. Erei cobé panga?A-

Agui veipé ereyu? Ereyu

reico agui yeí hei ; ereq.

be pânga ? Mârâtei pe e-

ychupé. Toicobé aguiyeí heiereq . Tereicobe ca-

reyu? Agui yeipe ereyubé pảng Saludar el- que fe defpide.

tú, ahe hei ndêbe ercq.

En ef hande co , 1. Cha-

Saluracion , nee tecobé agui vai guâra.

nde côe yacúpa , fies de mañana;y fi tarde . Chan-

Salua de arcabuzeria , Mbo cá mbopororog ,

Enef Saluacion. ibápe ace ang mondohába , ibaga tí api chapag. Eneichayco. E-

de caarú yâ úpa .

neig terefChacú.Eneig pef. En 14 erna. Refponde . Encí terého ,

rey yecohu. Tupa rechag apyrey. Saluados.Abatí pire.

: Saludar el vifitado , al que le vifita , y eftà fentado,

Saluarfe , efcaparie. Açê îepé.Ahaicpé .

Pópe ere api? Yfino , E-

Saluaje . Anamf. Abá ânâ-

reyupa ? N tepe ereico? Aipó pe erevco ? Refpon de.Tá.Coayco.Co agua pl.Co ayú . Saludar en fus cafas el que

yà a vifitar. nayme pan-

mfReá. Suluarfe ir al cielo . ibape ahá, Amondocheângäĭbape. Sana cofa, incorrupta . Marancy .

Sa-

186

S.

ante

A

Sana cofa para la falud . M. baé ráruâbeỹ. Mbaé oharú y mbae. Sanamente , con bondad. Mârâney hápe.

S. ante A

Sangrienta eftar la cofa , o cruda, no afada, &c. Hugui ei .Hugui pŷrâ.Y pi rai. Sanguijuela.Ceboí.

Sanar a otro de herida. A mocae.mo.

Sano y faluo .

Sanar de calenturas . Oíche âcânfindú . Oyeí cheaca-

Santiguar . Ahobaça.Aye

nundú.

Sanar el enfermo. Acuerá. Pa. Bo. Sanar el enfermo de herida.

Acaê.

Ocât cheaí- ,

guê.

Sanar fin que le curen. A cuerabeí. Sangrador.Açe rayû rehé.. Porocutucára , Tuguicá hára. Sangrar. Ambo uguice y cutuca.Aycutú hugui cá bo.Amboayuyâ hugui re

Ni marany.

Mârâney.

poyti catu heçć . Santiguarfe . Aycobaçá.Ayepoiti catû guiyeché . Santos.Tupa boya . Sapillo .Cururuí , Cururuai Yuyai. Sapo.Cururú . Saquear . Apua heçé : mbac rerahá bopá.Aiporogfá herahábo. Saquillo.Pi yuru myrk Sarampion. Mbiruá mbeyu mbeyû.Piruá. Sardina.Ypîaû . Sarmiento . Vbá embó. Sarna,rona.Curú.Curúba.

nôhêmo. Ahayû cutú . Sangre.Tugui. Sangre corrompida . Tugui pochi. Ypeú tugui. Tugui aí.

Pitaí. Sarnofo . Curubó . Pitaibó. Curú porára hára , Sarpullido, Pitaí.

Sangre fluuia.Tugui qui. Sangria.Cutucaguêra .

Sarpullirfe .Chepitaí. Añê

Sangrienta cofa. Hugui py. ra.

Sarro. I gaû.

mbo pitaí.

Sartas .Tiçi. Sar-

S.

ante A

S.

ante

A

187

Sarta de pefcado. Pirá ri çi.Pirámbaríguará. Sartas de cuentas.Mboi ri-

ye ima hayi. Sazonado maduro , yelni.

εi. Sartas de dixes .Yeguaca i-

Sazonado no eftar el gra-

çï. Saftre. Ao mbobibi hara.

ño grandecito . Orfårö.

no.Hayin gyrframe . Sazonado no eftar lo liquido.Ninapy cai.

Ndei y

dos .Ahepibee cheangai-

napyça range. Sazonar lo liquido , efpefar-

pa haguê. Satisfazerfe comiédo . Che

lo.Amoapyça. Sazonar la comida . Ambo

pytűé guicáruâbo , Chenabote acarú. Añêmô ân

、 aïñó . Ambo aguï yeí tem biú .

Satisfazer por los peca

gôte guicáruâbo .Añêms angapihi note mbaęguâba. Satisfazerfe,vengarfe .Aye

S. ante E.:

Sea afsi . Teiné.Ce.Enefnê rö.Hiyei. La muger di-

pi. Satisfacio de pecados . Angaipa repi. Satisfacion de vengança. Yepihaguéra. Sauana . Ao týmbucú açeubandába,

ze, E. Sea norabuena.Hiyei . Seca cofa.Ypirû.ipí . Týnf. Acuí. Seco el rio. Tipá .Tipácae.

Sauzalubirá pucutiba.

Seca cofa del yelo.Roïrem bia.

Sauze.ibirá pucú. Sazonrda eftar la comida,

Scca cofa enjuta.Công Ty . nî.Acuí.

Yyaguiyê imá íúpira .Y

Seca en la ingle. Tacó ruru, Tenoi.

yathé ima. Otyarongatu γάρι. Sazonado eftar el grano. Hayi otfaro.

Y yagui

Secar.Amombiru.Amô tŷnf.Amicing . Secarfe con el yelo . Hobirú -0-2

188

S.

ante

E.

rú roi agui. Y yapaiqui roi gui . Oñêmbo apaiqui. Secarfe con el Sol . Hobita. Hobirú .

S.

ante

E

Seda floxa . içog amândiyu eí.Ypobâ mbirey. Sediento eftaa. Che yacio pirú.

Secarfe de flaco . Chepirú .

Segador. Abatí mýrfquỹtý hára.

Checanguê . Checângue mana no arecó.Che cân-

Segar . Aiquỹti abatí mýri. Amổ mohê Seguir la caça . Amo

guera rí note aycó . Na cheroobeî . Secarfe el maiz antes de fazon. Abati avionê mboa pé .

Hayi omino. Týnf

tef abatí. tef.

Hayi mbirú

hébae . mohe.

Ahaquicuê mo

Seguir yendo a los alcan ces.Ana guŷndog, Amombitubá. Seguir yendo detras .

Ahá

Týnŷngatú ára . Secreto.nee nêmingûe .

haquicuêri. Seguir , o perfeguir. Amo angecó. Ahaquicue mo mohe. Amombitubá.

Secreto descubrir.

Seguir vnos a otros . Oyo

Seco tiempo . Ara acuicatu.

Chere-

mỹ endú në mŷngûera amembeú . Ndacheyurú : oogang imombe guâbo . Mbae nemŷngue ambóca tupeí. Secreto tener. Arecó nemf mbaê.Cheyuru hoôçânga tú mbae mombeú ey mo. Sed .Vheî. Chei uheî . Aiuheî. Seda.içog amândiyû . Seda en hebra. içóreným . bó.

aquicuerici . Oyo ebíebi rarí hecony. Segundar.Yebi.Yoapi. Yocué . noyrê.. Segundar a venir . Ambo yoapiguitúbo . Ayuyebi. Ayuyocu e.Ayuyoapi. Segun dizen. Hey nabebe. Hey ñabê. Segundo . Ymo mocôîbac. Ymôcôîbae. Segura cofa.ne angú habeỹ mbae. Se

. S.

ante

Seguro eftar .

E.

Nantingui.

Cheneangu habemeay. có. Nda che piatibi guitecóbo.Nachepiatici gui

• S.

ante

189

E.

bi picue anguê rendaguéra ibi apitépe . Sentado éftar. Aguapi guitên .

Sentados cftarmuchos. O-

túpa. Seis.Seis .

Seis vezes.Seis yebi.

re açuçû. Sentar a otro en- el-fuelo.

Sellar.Ahâingbona . Ahaa. Selladacofa . Mbac rangá guerecóbae.

Sentarfe . A guapi . Aapi. Sentarfe cerca. Y yap-

Sello.Quatiá raångába . Semblante :Tobámára. Açê robá rechága. Sembrado Tymỹmbiré . Y yatibipité. Sembrado falir.Temý tyoçe.Timbire oh noi. Sembrar.Anotỹ . Mâ. Semejança.Mbae yoya hába.Yyabiha reyma.Vrånai.

Amboyetuú .

me aguapi. bí.

Aguapi ai-

Sentarfe defparrancado.Ayecá.Aye tuu guacú . Sentarse en cuclillas . Chepitári aguapi.

Aycebi

mbogui. Sentarfe en la cama. Añâro 'pua. Sentarfe encima .

Aguapi

yáramo.Yyoçépe aapi. Semejane. habe . Abiey. RimyRapichá.R.4 .

Sentarle en el fuelo . Ayetuu.

Semejante a mi. Che nabê. Nache abii. Chenûngá .

Sentarfe las piernas juntas apretandolas con los bra

Che nabe ci.

ços . Anemombi guiyetuúbo.

Cherana

Ndoycoei chehegui . Semilla.Mbae avi. Seminar.V.Tai ..

Sentarfe por orden.

One

Scuo. Ao potiá guïra.

çirv oguapibo. Sentido . Andû . Andupa ba.

Seno de Abrahan.ñande ru

Sentido del gufta. Poro âã.

Senda.Mbae rapé mýri.

0.3

Sen.

190

S.

ante

Sentido del tacto. mbococába.

E.

S.

ante

E.

Mbaé Tupa ñandererecó mên

gua mbotá. Sentido de oir. Mbaé rin . Señales de heridas. Bóra..

Bo.

dupába . Sentido de oler . Mbae retů hába .

Señales de llaga.Peré peré. Señas dar , Mbae råângába

Sétido de ver.Poromae há--

amee.

Sentir .Anandú ..

Señas hazer con el dedo..

Sentirfe, laftimarfe.Anep . Sécilla cofa fin doblez . He-

Anequimbo babag. Señas hazer con la cabeça otorgando. Ane acang

[ba. Sentir bien . Aimo angatú ..

có etei .

yeaibi. Ane âcângaybi.. Ane acân boyaîti.. Sencillez ,fimplicidad . Ca.. Señas hazer con la mano, racatu ey.

Sencillo hilo. Ynýmbo tet. Ynimbo po yoibi pireỹ. Ynýmbo eí. Señal.B6.1 .

negando, &c. Ayepo mbobabag. Señor.Yâra.

Señor de criados . Temyn .

Señal medida . Håângába. Señalada cofa determina

guaî yâra. Señor de vaffallos . Toba :

da.Bi.1. Señaladaméte.Catú. Bi.1 , Señalar,medir.Ahaa . Señalar con el dedo.Aypobee. Señalarfe en la guerra . Aye quaá catú guarýny hápe. Ndayeapaquaba ibi gua ryofme.

yarí yâra.Boyâyâra. Señora.Yâra. Señorearfe de algo.Aypisy ro. Ayerobiarí herecóbo.Anemoembiâ hece. Sepulcro . Tibi guaçu. Sepultado . Yty mýmbirê . Sepultar.Anoty.

:

Sepultura del que eftà enterrado . Tibi.

Senales ay , que Dios nos

Sepultura para enterrar. i,

Sehales .Mbae râingába .

quiere caftigar. Ybi catú

biquâ. Se-

S. ante E.

Sequedad de condicion He cóyohá. Hecó piríbí.He côguâtamof. Hecó tâta. Sequedad de tiépo bueno, árá íyâ cuí catú.

: Sequedad de tiempo , que no llueue. ára acubó etcí amãn cỹ mỏ .

f

Ser, eftado de vida , condicion,coftumbre, ley. Tecó.

Serenado . Ymboi çapi piré.

S. ante E.

191

dubey, J. Přá angeco porárácy. Serenidad de tiempo . Ará ruricatú . Sereno.ĭ çapi. Sereno, claro tiempo .

ára

catû.Araoyerá catú. "Sereno oftro , Tobaîerá. Seriedad . Abaeté . Poihú . Sermon.nemoneê. Serpiente . Teyu yaguâ gua çu .

Serenar al fereno . Amboi

Seruicial , diligente . Taibai.Hecopiryri.Y puíca

çapi.Anono i çapipe . Serenar el dia dexando de

tú.Mbae apo refé tequa reté .

Ilouer. ibag yruri catú. Onemboruri ára . Oyepi

Seruicio, Poroquay poré, Hemýmbotára imboaye

ára . ibag

hague, Hemýmbotarari

: rog ára , Oma yerá catú .

Serenar elroftro . Oñêmba " 4 obaterá. Ayeobá ny ny róg. Serenarfe el coraçon.Ogua pi chepiá . Chepiá guendápe of Chepia apiribé. Onêmombĭá catú chepiá. Serenidad de animo . Piá apiribé. Piá guapi catú. Piá ruri catû. Pia tôtôi ândubey. 1.Ndurúrú an-

tequâ hague , Poroquaî tague tequaboré . Seruicio bacin , Tepotíri ŕû, Seruicio de Dios . Tupa remýmbotarí tequâba . Tú pamboayehá Seruilleta.Čaruhá mŷrf. Seruir. Chequalta guê ambopó. Ayapó hemýmbotára. Hemynguay ramo aicó ychupe . Yquaîpirâmo aicó. Heçć tequara che. 04

192

S. ante E.

S. ante I

S. ante I

che. Tequârâmo aicó . Seruirfe de algo injuftaméte.Ayporu tef Seruirle de algo preftado . Ayporú . Serrana gente. ibiti riguâ ra. Serrania. bitira . Sefo,juizio. Araqua á ... Sefo juizio tener. Che araquaá . Aarandú.Che áraquaabá. Sefos de la cabeça . Apytu Sefos podridos . Apytali ai alguê . Seftear.Açaye racubó agui ayepia .Açayêpe añêmô-

Si,afirmando. Tá.

La mu

ger,Heê. Si cierto, afintiendo.Hŷna... Ayê. Si yo fuera tu.Che nderecó .

y abé râmô guitecóbo tâ ma. Si,otorgando . Enef. Tef. La. muger dize, Eré. Si,placeme.Hiyei.ce. Siempre. Yepí. Tapiari.Ta pia.Araya , Arañabo.Me me.Même.V.Tef.nu.6 . Siempre fue afsi . Hequaba aipó.

ang quaraçi agui. Açaye raçi amoçãî angme cherf

Siempre fin fin.Apirey.Pa-

nâ. Seto.ibembi.

haguamêy... Sienes.A ti.

Seueramente.Gaâtâmai há

Sienes latir. Cheati onyny.

pe . Seueramente graue . Poropoïú hápe. Seueridad. Guatamai . Poihû.

Teuero graue.Yepoihubucá hára.

Seuo.Mbacquiracue

bey. Apira mey

gandó

Che ati pindai ndai. Sierpe . Teyû yaguâ ruçû.… Sierua . Temynguaî . Sierra, monte.ibiti. Siefo.Tepy ta. Siefo falido .Tepyta mbóg. Siefo falirfe . Tepita opog Oçê. Sies pofsible. Aguï yeteí ram

tâm . Sief-

3. ante

I

Siefta . Açaye rirefAçayeraqui cuê f Siete cabrillas.Eychi .. [ré.

Siglo.A.9.

Significado . YquabeembiSignificado. f. el fer de la cofa :Tecó . Significar. Amombeú tef Hae tefichupê . bee mýri ..

Aiqua-

Significar por feñas . Pam bababa pipe ayquabe . Ayepó mbobabá yqua-

ante

193

1

Siluo. Tubi nee. Silla de affentarfe. Tendá-

4

S.

1.

ba.. Silla de cauallo . Tendá cabayu ariguâra... Silla poner, Amofténdába cabayuárâmo. Amôatyrő cabayu tendá rehé . Simiente de hembra. Mêm bi ripiá. Simiente de varon .Taira. Simiente derramar. V. de--rramar.

bengi : Ayapecá. Silenciario .. Yquiryribae.

Simple.Yáranduymbac.Ca racatu mbae .

Onceng mbae. neengy çerey.neengey.Y vururi

Simple hazerfe . Añembo piá caracatu og.

bae .Yyuru hece rymbae. Ypichibibae .Yruibae .

Simplemente . Caracatú ef mê.Piá caturiri hápe .

. Pichibi. Silencio. Quitýri Ruí.

Simplicidad. Caracatu eỹ. ára aodúcỹ.

Silencio de la noche. Pytv

Sin . Eỹ. Sin caufa. Tef Teŷngatú.

quirvrf.. Silencio guardar.Na ñêêngŷí. Silguero.Tíê . Tieyu .. Silo . ibiquâra .

Oyabo.

Sin duda.Y.4 . Ayeté hápe. Hupícatú hápe . Sin castigo fe fue.Gnecó ay

Siluadoras aues.Guira nee

cuê repi bes eỹ mbobé

ngára.Guiráñó môngoibae .

yhöný. Sin falta morirà. Nomano

hêrândiçêne .

No mâno

Siluar gordo . Atubi neengu

eỹmbicéne .

Sin

194

S.

ante

I.

S.

Sin fin, eterno. Apire . Pabey. Apirâmey . Sin guarda eftar. Gufar habeyme oycó .

ante

I.

riba vcamỹ . ibá ahabe pipé íári. Singular . Petef. Año. ŷrů-

Sin igual . Nimbo yoyâhári .

bey. Sincero . Ypiá caracatu ey.

Sin mas ni mas.Agui yeramboí.

Si pudieres . Nde é caturamo. Agui ietei rämondé

bê. Sin mezcla.Oye pé . Oyopo res , fi tuuieres tiérêmo. Si pudie : po.A rêmbirâm☎ndébe . Sin nombre. Tereỹ. NdaEreico eí râmo. Teírá cheréri.

Sin penfarlo. Arûâney. Sin porque Nache mara na

mo.Ndeyeporúhá poreỹ र् mamo.

Teỹ ngatú .

Si pudieres , fi tuuieres fuer ças . Nde poacá râmổ,

Si no mitára , fi no fuera por.Ndahaubić .

Nderâtângatû râmỏ: Nde taibai râmô. Nde mba

Sin que ni para que

ra etérâmo. Ndepopi yi râmo.

mo rúguay. Tef.2 .

Tef

Guiyabo. Eí . Ae ;num.z. Nambaérŷre rúguâî.Teŷ ngatú. Sin remedio . Nipohangy. Y.4 .

Si quiera.Aubê . Si te parece. Ndebeć agui yeteirâmâ. Ndebee rå-

Sin fentir has venido. Mbu

mo aguiyei râmondébe. Ybi råmandébe .

eyme ereyû. Nandepui eyûbo.Aruâney ereyu.

Sitio para cafa.Ogrupá gûâ må.

Sin tener refpeto.Moromboete habey me. Poro

S. ante 0 .

poihúbeÿmê. Sin ruido . Puey.Py.2.Qui ryrfhápe. Sin tiempo fale la fruta . A-

Sobaco.Hendapĭguira. Sobaquina, y todo olorpe fado.Câtf. So-

S. ante O

S. Fante O.

Sobarcar Cherendapi gulpearecó Anof. Amof

ru yyapóbo. Hobeí bei ayapó. Hobabei yyapó . bo..

Cherendapi guibo of. Soberano. Mbae pâbe aço çé quârâ. Soberuia.ñêmbo etehá. Soberuiamente . ñêmboeté

Sobrenombre poner. Aheyoapi mof. Amor héra yoapi. Aheyoapi bonang.. Sobrepujar. Ayaoçê . Aya · çoçê.Aquânf. Sobrefaliente cofa de la fu.

hápe. Sobornar.Ambae mee.Ai . popĭpř. Aypó môynyhe. Soborno. mée.

195

Popipi. › Mbać :

Sobrado de caſa. Guarapêmbi..

perficie . Penv . Sobrina , dize el varon a la ípé . Chemuger.Cheyet

Sobras. Apocuê . Tembiré . Sobrar.Hembi , "

rayi.Che yoayira .. Sobrina dize la muger.Che membi. Che rique . Che

Sobrar hazer. Amôembi. Bo...

quipií mêmbi . Cheñômề mbiré .

Sobre.áramo.Oçé . Açoçê . · Sobrina , dize la muger a la ! muger de fu fobrino , hiApité.ári. Pité.z ... de fus hermanos varoSobrecejo. Teçá pĭcânâf.l . nåtf Tobá abaeté.Tobá nes .Pêngati.. Sobrino del varon , hijo de fu hermana Cherii.Che-

mârândeegûa. Sobre efto. Čocueraçoçć .

reyndi membi. Sobrino , dize el varo al hi-

Cocueraguibé. Ae cuera guibé..

2 Sobre las palmas de las ma nos . Popite roçêpe. Sobre mi.Che árama. Che oçê.Che açoçé.A.io. Sobrenombre.Teyoapi . Sobrepeine hazer . Ayabi-

jo de fu hermano.Cheyo airé. Cheyoayiré ; a la fobrina...

Sobrino , dize la muger " hijo , o hija de fu herma no.Chèpeng. So-

196

S.

ante

O.

.S. ante 0.

Sobrino , dize la muger a . los hijos de fus hermanas.Che mêmbi.Cheriq

Sol arder . Haçi Quaraçi.

membi.Che quipĭi mem bi.

açi Quaraçi. Sol calentar. Chepé Qua

Socorrer a la necefsidad . Hecotêbêhá aypo hano. Aycotebe bog . Aypitybő hecotbe pipé.Aheco têbe mboí. Socorrer lleuando algo al camino . Ahapé penduá . *Bo .

Sol.Quaraçi. Mborope .”

Poroapi . Ovepota . Ypo

ragi . Sol echar rayos. Guetyma Quaraçi omombó . Qua -raçi hendina . Hetimai ge . Sol herir en los collados, al falir,y ponerfe. Quaraçi oy tipifé.

Sofrenada . Cabaya yurupi Sol llegar a medio dia. A pia çâ requiî acei. Caba- " çayê. • yu yurupi pî çâmbo yea Sol nacer . Oçê Quaraçi. yti yeaceî. Sofrenada dar. Awurupipia çambequiiyê açei.Amboy aiti yeaceî cabayu yurupi plaça. Soga cordel.Tucumbó . ça. Soga de cafcaras . Guembe pí. tucumbó. Tucumbó guembepí reheguaré .

Hobapó, Hobapi çê Qua raçi. Solno calentar. Nda Qua Taçipei. Ndacçapeî. Sol ponerfe. Quaraçi oi quie.Oho ima.Ynacany. Y yapacany. Y yapira há beteí. Sol recio. Quaraçi açi. Po-

Soga de cuero. Mbaepíturope açi.roro api. cumbó . 'Solamente .Ano.no.note . Soga de cerdas . Mbae raguê tucumbó. Tucumbó agueral sa 6,0 Soga grueffa .Tucumbó po guaçu .

Solapada llaga. Mbae aiye guirû . Ta Solapar encubrir . Anômi Amboyeguirú . Aygu rú. So;

S. ante O.

S. ante

O.

197

Solaparfe.Oyêguiruot

catú guitecóbo . Che he-

Solaparfe la llaga. Mbaé aí oyeguĭrú: Solar con piedras . Ytapeb

çé heçé catú guitecóbo . Anemo angecópiragui yei.

amongi. Ytápé pipe ambo yoáibi...

Solicitud . nemo angecópi

Solar de cafa . Og rupába . Soldar pegando. Amboye .

Solitario , hermitaño . Ta

potá. Soldarfe ello . Oyepotarei .

tequâra. Haenoi tabeỹ me tequâra .

Soledad del que eftà folo.

ra guiyei, & c ...

bey metequâra . Tábagui

Solibiar . Ambogui. Bo,

Yruey tecó . Petey ngatuí tecó.Che anofchere-

Solo. no. note. Ano.Oapf mo.aí.num.6 .

co hába. Oapymotecó . Soledad defpoblado. Ta-

Solo andar. Che año aycó.

bey. Tetamey requâba.. Solera de cafa. Guâmbitá. Soli

Ami

Solia,acordandofe del bien paffado.Namomeî . Solia, pero ya no. Amibina.Namomeicamý bina. Solicitar mugeres . Cûnå ra

Oapfmo aycó . Nache y rii. Che yrûey guitecóbo. Solo èl . Haeno. Solo fulano .Ahe no. Solo hablar configo . Añê mongeta é . Añ mboeta é guitecobo . Añmboaĭbue .

quicuêri aycó . Amború mború cuña. Amo poqui

Solo yo . Che año. Cheaf Che note.V.E.num.8 .

reyn guitecobo.Cunare he tequâ ramo aycó . Solicito andar . Chepuí ca-

Solo quedarfe. Che año api ta.Che año petefaf. Che

tú guitecóbo. Ayeatiba tibage . An mo eça na aí

frundipóri gui pitábo. Solo quedarfe en cafa. Ogi piramo no ché.

guitecóbo.Abebe guite-

Solo vno . Mone petefnote .

Chehegue heguê

Solos vamos . ñände nôîa. há:

cóbo.

198

S. ante O :

S. ante O

há: inclufiuè. Ore añ8 orohó : exclufiuê.

Sombra,o reparo.ñêmsing

Soltar de la mano. Apoí. Y.9 .

hába Yepia hába . Sombra , o bulte de la cofa. Humbi.

Soltar la rifa. Amombóche

Sombrero.Acângaó.Acân-

pucá .Apucá pucu. Soltar lo atado. Ayora . Ay

Sombrero de paja . Caran-

çara.Ayçi yora. Pa.. Soltar perdonar.Chepyro . A pof. Soltarfe ello.Oyerá .

ga ço îaba.

daiacingao . Sombria cofa . Y angbae. Y catú oba biberá. Somera cofa, no honda. Y

Soltarfe la cuerda.Oçog.Y ça çog. Ogandogiçama . Soltarfe los afidos.Oyohugui opoí. Oyo poheya . Oyocya. Soltera.Ý menỹmbać. Nomendára baê . Omêndar Ymbaé.Nimenibać . Soltero. Hembirecó ỹmbaê. Na hembirecof . Nanfoicóbae.Oicó eíbae. Sollozar. Cheanghó . Añë

yapêriguâra. Sometico . Tebiro . Tebi . Sonar fuelles . Ambo pini tatá pe yuhá. Sonar la campana. Opû ytá. Sonar la campana, tocarla. Ambopûitá. Sonar la voz.Opu catû he çapucal . Oncendu catú . Ou catú.1. Ohó catú he çapucaî. Va , o viene la VOZ.

angerú. Sollozo . anghó . neîngerú .

Sonar las narizes . Añêam

Sombra.ang.4.Pîahá . ·

Sonar lo hueco. Y yapepû. Bo.

Sombra de hombre.

Açê

âng . Sombra hazer. Amoing.

Ayopia . Sombra hazerfe.

Anemo

ing.Nga.Ayepia.Ca.

bibog.Ca.

Sonartrompeta.Mimbitarará opú.Oněć , Sonido.Pû . Sonido de campana,

Yta

pú.

So

14

S. S.

antè

O.

199 .

ante. O.

Sonido de cofa húeca.Apepú.Tag .. Sonido del oído . Apiqaqua nee.Apiçá çununv. Sonido , o ruido de cofa au-

Sopear en el caldo del guifado . Ambo tipiro . Yiquiçiri cuê yguâbo . Soplar .Aypeyû Bo. Soplar bien los fuelles . Oy. pitû catú tat á peyuhá .

fente.Popú . Sonido de cofa ronca , guitarra , &c. Qu quê. Chá chá. Sonido de tropeta.Tarará . Sonreirfe . Apucá bíbí .Apu cá heraní: Apucá äta . Apucáf. Cheyurubagy gui pucábo.Cherembé chori gui pucábo. Soñada cofa.Mbae que peguara . Mbae que poaihú haguera . Soñando leuantarfe . Che

queraí gui puábo . Soñar. Cheque poaĭhû . Aque poçaĭçú . Que.2 . Sopapos dar. Am8 atipica mambú ymbopóbo . s , Mbuyape y motipy. pa So rombi . ro Sopas hazer.Aytipy . Sopas de vino . Mbuyapé ro canguy pipéymbotipi mbiré . Sopear en el caldo. Ambo tipiro ti cue yguâbo .

Soplo.Peyú . Sordera . Ypiçaqua yeog haguera . Apiça cany mbaguera.Apiçá cỹ haguê . ra . Sordo . Y yapiçá yeogbie . Y yapi á cany . Nda che

apiçaî . Apiça ỹ mbae. Apiçaquâ yeógbacu Sordo hazerfe fingido . Añe . mbo apiçáquarână aú au aú . Sorver . Aytiquicé . Ambo-

çiri quicú.Bo .. Sorver a grandes tragos . Amboçurû ruçú . Sorver de vna vez . Petef rehebé ambocú . Aytiquicú peteirehebé .. Sorver fin reparar , como cá eỹme purga.Cheapĭca cn cú tef.. .Ambo ambo Sorvo trago.Cu. Solpecha,imaginacion . ne mảng.Munda .

Sofpecha , rezelo . neânguhá....

Sof-

200

S.

ante

O

S.

ante . V.

S. ante V.

Sofpechar, penfar. Añemo ang. Ayma ang. Mundá.2 .

Suauidad. Oyê bêê. Sofpechar, rezelarfe .

Añê

angú .Bo . Sofpecha mucha tiene de mi. Chemoangf tecatů

Suaues palabras

nos dize Dios . neoyebe? Tupa omombeu nandébe .

Subdito . Boyâ..

chererecóbo. Sofpechofo,de quien fe fof

Subir algo . A hupi.bo.abo. Subir . con dificultad algo.

pecha.Moangymbié.Y .. Haçipe abusi. moang bi. Subirfe , Ayeupi. Solpechofo, rezelcfoq fof pecha Onemoangbae . Soffega to. Apiribé . Araquaabá.nemomtiá. Soffegar . Amoapĭfĭbé. A mongy yo Ambo aquaabá .Amo angapihi. Soffegarfe . che apiribé.che angåpihi. An mbo aqua abá. Anemo ugy nyní. Sofiego.Apiribé Quynynf. Aquaabá , Angapihi. Soterrado .Y yati piré. Soterrar.Ayati . Bo. Souajar.A mboapavuá Bo,

Subitamente. Agui yeram bcí.Teçabihápe . Obera bot.andubeyme. Suceder a otro . He obiâ:2 moxycó. Suceflo.Maia. Suceffo aduerfo tener el de lantero . Tendotate ym bae m guâ.. Sudado : Ypirii.Hrai. Sudar.Chepiti aî.Cheri ai. Sudar gota a gota. Cheri aî tiqui. Sudario . Tial hipába. Tial bocába.

Souar.Ayapichi. Arecó re Sudor . Tiaf.Aĭ16 . có.Bo. 7. Sudor de fangre. Tiaingui Souar mafa . Ayapa yucá . Suegra dize el.yerno . CheAya yuca. ra chó . Tại chó .

Suegra dize la nuera. Chemendi Suc



j

S. ante V.

S. ante V.

201

Suegro dize el yerno . Cheratiú .

chemovrgo çéri. Sueños buenos tener.Aque

Suegro dize la nuera. Chemenduba . Suelo.ibi.

poaihu catúpiri. Sueños creer. Chequepe

Suelo duro.ibiata.

Sueños malos . Quepoaihú

Suelo, acoftumbro . Ami al fin del verbo .

pochi. Ai . Argaipá . Suertes.Haú.

Suelta,o velozmente. Yera

Suficiente. Ayê.5 .

hápe . Suelto,ligero . Abá pi rýrý. Hecoîerá catú . Bebuî ca tú .

Sufrida perfona. Abá 88çângatû hára. Cuimbać.Ta tabae. Piá ôôçabae. Sufrimiento . Toôça . Tätä. Cuimbaé .

Sueño. Topehii . Sueño con pesadilla . Chequerace . Che que raçi. Sueño ligero. Querá picá. Aquera piçá . Aque apiru. Sueño pefado.

guâre aróbiâ.

Sufrir. Aroça . Arocuimbaé . Arotată. Arôôçân . gatú. Sujetado . Ymboaguiye piré.

Querana .

Sujetar. Ambo aguiyê . Bo .

Querapica ey. Quepiru ey.

Sujeto, perfona .Açe . Sujeto , cuerpo de la cofa. Apá.3 .

Sueño tener. Cheropehit. Chequebibi. Cheque çé . Nacheropehii çirigi.

Sujeto eftar a otro.Ypógur pe tequâra ché .

Sueño vencer. Acheropihit

Sumar , dezir en fuma . Amg

çãi. Acheropehii poarí.l . Poboí. Cheropehiî çiri.

papa ymombeú curŷtefbo..

Sueño vencerme. Topehit chereyti. Chererecó aí.

Sumergido eftoy en pecados . Cheapacany angai-

Chembo aguiye . Che re roá.Nachemo mâcî .Na-

paba pipe. Cheogeoçê catú che angaipá . P

202

S.

Sumidero.

ante V.

S. ante

V.

Mbae çurucá-

daiqua aquiri mbae. Na-

Sumirfe en el agua.Cheapa

che angy yquaabeỹmo. Na chepiai. Chemong

ba.

cany ipe. Ane apỹmî. 4cany ipé. Ayecuá cany pe. Sumirfe en la tierra.ibiche

rýrí'yquaaey. Sufpirar. Ancangerú.Che-

môcông. Açururú gui a-

nghó . Anh ông mônd6 . Sufpiro. ång hó. ang môndó.

pacanymo ibipe .

Suftentar con la mano.Ayo

Sumifsion . nembo apipe . há.

cog.Acog . Suftétar , dar lo neceffario.

Sumo bien.Mbae catupiri.

Amee hecotêbê hába . Ay cotêbê mbó . 1. Mocany.

Mbae pabê çoçć guâra. Superior.Tubichá .

Ahecotebe pohânő.Amo

Superficie.Apé.Ayapé.

ingôtêbê canỹ.

Superfticiofa cofa.Mbaé au ba.ú.Poro aûbo. Aû re he guâre mbać.

Subftituir.Ahecobiar . Subftituro.Hecobiâra . Suftentarfe de fola carne.

Superfticiones . Poroaubo. Haibo.

goorehê no acarú.coore hé añoaicó guicarûbo .

Superfticiofas curas. Poro põhânő aûbő.

Sutil cofa,delgada . Ypoif Ynanameyngatur. Apiruícatú .

Superfticiofo. Poro aûbőîa ra .

Suzia cofa .Mbaequiá.it.2 .

Suplir lo que faltó. Yguatá cué amof.

Suzia tener la cara . Cheroba quiá.

Suplir por otro. Ahecobiâ.

Suzia tener la boca. Cheyu ruỹ tử.

Sufpenfo de efpanto. Che

Suziedad , mancha. Quia. ipé.1.Tyt.Pochi.

ângerahá gui nemôndiîta. Sufpenfo eftar en duda. N-

Suziedad, excremento . Tepoti Su

S.

ante V.

Suziedad de las manos.Po ri cuế .

Suzio. Ypochy. Y quiá. Y

T.

ante

A.

Tablero de damas . Ibirapê

" quatia epiçâ ñêmoçarat tába.

Tacto.Pocog.Pó.3 .

quia ipé.Piritů. Suzio eftar el camino trillado.Peři .

Tachar.Aycurá. Pa.

Suzio mugriento.Aba quia bú.

૬. Tajar plumas.

T. ante A.

203

Tajada.Y qui týmbïrẻ.Yp?

Guira pepó

amboipi obí. obí.

Ayquỹtŷ

Talega. do mbae rĭrú. Ao Tabaco. Pety. Tabanillo de pocojuizio.Y yaraquaapiri.Yyaraquaa yerë yerê. Yyaraquaá ca ta.

pi lurů. Talon . Pitá .Mbitá. Tal qual . Hera hera. Talle la cintura.Cuá. Talle la perfona.Ĭçá .

Tabanos.Mburû.

Talle bueno.Cuá pucú .

Tabaquero donde eftà el

Talle tiene de fer bueno efte. ĭbicatû ymârângatú

poluillo.Petỹnguí rĭrú. Tabaquero que beue humo.Petymguára.

ahê. Talle tienes de fer malo..

Tabaquero que beue polui-

Nderechacababi nande

llo . Pety cui rehé onemo atyâbae.

mârângatui. ibĭcatú nde pochi.

Tabaquero en que fe beue el humo.Pe tynguâ.

Tallitos .

Tabernero Caguy rerequá ra.Meëngára. Maềí ndá-

Tallo echar. Huge. H&â çâl.

ra. Caguý mboepi hára.

Tallos de palma, &c. Hua.

Tabique.ibiâtä yñambiré. -ra.

Tabla.ibirapê.

Ynambiquit

Hua quif.Y yipiquit

Tamaño. çï. nabe . ñabebê . Yacatû. Abiey. Râmî.Nünga. pi

Ta-

204

T.

ante

A.

Tamaño como yo . Cheñabe gr. Chenab . Cheya . Cheyacatu. Nache abiî. Cheraaif Chenûngá. Tamaño,grandor .Pucuhâba.Y yiçayâ . Tambien. Abé.Abeno. No. Bé.9. Tan bueno ? Y mârângatû tepia? Tan malo ? Pochřeté catú pia?

T.

ante

A.

Ahobapyty aî. Tapar atando.Ayahotyyu iú mônbica. Tapar embarrando . Ahoba pichi. Ahobéhi . Ahobá yohi. Pa.. Tapar la boca.Ahobapyty Ahobaçoi. Tapar los ojos a otro Ahe çapi. Aheça apyti. Aheça mombi Aheçá quâ. Taparfe. Aye hot

Tan poco Mirfetep??

Taparfe los oidos . Ayeap

Tan prefto?Curíeteipä? Tan folamente vno. Mone peteingatui

Taparfe los ojos con lagañas. Cherope chembo

Tantas quantas vezes quifieres . Mbobi yebi nderemy.botápe . Tantas vezes con admiracion.Yebi yebĭnorá ! on . Tantear.Ahaa. Nga . Tanto mas . Hecócuêra ço cé .

ça quapi. Ayênâmbipi.

eçáti. Omopoty chere çá cheropev. Chembo eçá teneicheropeť. Taparíe los ojos con la ma no. Ayeeçapia chepo pi pé. Ayceçá açoí chepo pipé. Tapia ibiat

Táto menos. Hecó cuegui. Fanto quanto. Heraf.

Tapia Fracefa.V.Tabique

Taner fura, & c.Ayopica. Taner inftrumento.Ambo-

Tar lança . Ané . Porembu

pu.Bo.

Tapiar. Aiçoçó

iată.

cú.Mbeguê.Caracatú . Tardar hazer a otro.An o

Tapadera.Aço.yába..

yngé aré. Ambo caraca-

Tapar.Ayaçoi Bo.

tú. Amôporombucú. Am

Tapar apretando la boca..

board Amboaraçá raça. Tar

T.

T.

ante A

ante

A

205

Tardarfe.Are aycó . Checa racatú. Añêmboaré. Che

Tartamudo, ñêê pitá přtábae,

porombucú.Aaraçá etei. Tardar.vn dia. Are aycó pe

Tarugar. Aycutug ibirá a

tefára. Cheporombucu peter ára. Anembo are petefára. Chearé petef ára.

quâ pipe. Tarugo.ibirá aquâ. Taffadamente. Y

acatú

hápe.Hafmef

Tarde-al anochecer . Caarú

Taffar. Ahaa y yacatuŷ notê.

pytů mbotárâmo. Quara

Taffar, dar con taffa . Hân-

çi

potáramo. • Quaraçi yeroárâmo.

gába pipé amee.

reiquie

Talajos. çoo pucú . goo y

Tarde del dia.Caarú . Tarde hafta mediodia . Qua raçiïbaté ramo. Tarde fe haze defpues de medio dia. Qñembo caa-

ན་

quytýmbiréra. çoope . çoo pirû.

Tafajos hazer.Amboí çoά. Aiquỹtiçoó ymbopúcûbo .

rû ... Tarde hazerſeme

T. ante E.

noche .

Che ipytv . Tardo en hablar. Y yurupó arê. Yyuru porombucú . Tarea. Tembiapora haångŷ mbiré. Tarea acabar. Temý aå mbiré ayapi mombá.Ama mbabi tembiapó hââ mbiré . Tarea dar. Ahaa hembiapo rã. Tartamudear.Añeê pita pi tá.

Techar.Ayaçoícheróga , Techo . Og aço îaba. 1 Techo deshazerfe . Ocuf cheróga. Techo Houerfe . Cherog o tiqui. Teja. naev pi combi.nâev hapi pebambiré . Tela del coraçon . ñea açoîaba.ñea aó.Pĭá nêmbiâ . há.

Tela de lienço. Ao amandi yû.Amândïyu ao.

P3

Te-

206

T.

ante

E.

Tela de las entrañas. Tie

T.

ante

E.

Temerofo . Quikryebóra.

Abá quihiye. picá. Tela de los fefos , Acâng pi . Temor.Quihiyê , ი tûù a- Temor poner. Amôngihi tuu aó. Acâng pi tuu çoîaba . Tela rala. Aobeçacang. Ao ymboti catu pirey. Tela tupida. Aoy yaticá ca tupiré.

ye.Bo.. Temote como a enemigo.. Aquiḥiyende hegui. Temote no te venga daño . Oroguero quihiyê.

Telar. Aobitá . Ao apohá ba.

Tempeftad . Ara aí.ibitu aí.

Tembladero. Apaçurucába.Mum.çuçv .

Tempeftad de agua. Amâ pytůĭ.

Temblar. Aririi . Chepŷrf. Temblar hazer a otro.Am

Tempeftad de viento.ibitu pochi rú.ibituay rú .

boririî.. Temblar la tierra,y lo bla‫יה‬ do.ibi ocvcv. Temblar lo no fixo . Omyî.

Cuçubi ruv.

Nandetey ey bae.Oyeaĭhubá catúbae..

Templado.

Templança . Nandetey eỹ. Yeaihubá.

Opy opỹ.Omv omv. O-

Temple. ára .

cacv..

Templo.Tpå óga.

Teblar los parpados . Cherope piçiçit. Cheropepi yehiî. Tenblar,palpitar. Titi.To ito . Teblores del que duerme. Queçiî. Temer.Aquihiyê . Bo. Temer de llegar con la mano. Chepoquihiye.Chepópýrť

Temprana fruta . ibá angề. Temprano.Curitef Tenaz. bae.

Potibiyâ . Tenaî-

Tenazas ,tenedor.Quypa. Tenazas corvas. Quỹpatya på ... Tenazas de herrador. Ytapiguârequiîtába . Tenazuelas.Quipa mýri. Tendedero.Ao moçayndába.

T. ante E.

T. ante E.

207

Tender al Sol efparciendo,

Cherie pi pia ramâ ríai cotebe.Chemềmbĩ ché-

Am8 cây Quaracipe . Tenderfe. Ayepiçó . Bo .

be nemana cheheçé caτύ .

ba. Matangába .

Tenebrofa noche. Pỹ tûndaí . Pŷtú mimbí. Tenedor . Quipá mýri.Qua repotí myrrhacâmbi . Tener .Arecó, Bo .

Tener embidia. Añêmổ acâ tey :M8. Tener en braços . Cheyibá océpe arecó. Cheyĭbá¹á ramo arecoi.

Tener en fu perfona . Aruf. Arú .

Tener en poco . Arora.Mo .

Tener a cueftas. Che açei arecó .

Tener falta de lo neceffario . Atiabó . Ndiabó ai-

Tener aparte. Arecoĉ . Tener bien .Arecó catů.

Arecoàí.

porará. " Chererecó tĭabó.

Tener con perfeuerancia . Arecoí. Bo .

Tener gana de comer.Chenembiakii.

Tener con perfeuerácia en fi.Arubí.

Tener gana de orinar . Chetiahii.

Tener cuydadoso cuidar de

Tener gana de proueerfe .

algo. Añangarecó.Aporerequa . [ Heçe .] Tener cuidado, eftar cuidadofo.Che angatá.Chere

1 çá etá. Cheacaçagî. Nache apthigi .

Tener de dieftro. Ay çâmbici. Tener defeo de parir la efteril. Che membi potaraí.Che membi cé . Tener defeo de concebir.

Cherepoti ahii. Tener miel las auejas.Tĭ pieí. Tener mifericordia.Ayporiahuberecó.

Tener mucho. Hetá areco Cheogé arecó.Nandetei arecó .

Matete.

Myrŷ

cy. Anemboocê chembae ri Cheapii chembae. Tener necefsidad . Aycotêbê. Tecotêbê areco.TeP4

Co-

208

T.

ante

E

cotêbe chererecó.

T. ante

E

V.Nt. Tenir de negro.Am&

Cheñâte .

Tenir de pardo. Amôpỹtä abe.

Tener poder. Chepópe are-

Tenir de verde . Ambo obi. Tercero . Cherí neêngára,

Tener pereza. Cheatey.

có.Chepoguipe oico . Tener que dezir toda via. Mara cheeguamâ areco-

ñê rerequâra.Yerurehá ra.

biterí . Ndopábi mâra che egûîmâ .

Tercero en numero.Ymôm

Tener que hazer . Cherem biapora oŷme. Cherem-

Terciopelo. i çog amandiyu ao ypo atŷbibi.

biapó porahábi oŷme. Tener q hazer mucho. Nachepoetai. Che ose che rembiapó ramâ.

bohapi.

Termino de tierra.

ibiyâ,

ibi epyça . Termino fin.Apipába .

Tentacion .

Termino plaço. Ara henoi mbi. árabi. árahâângabi.

Tentador.Poroââhára . Po-

Ternera . Mbacarai cuña.

Moroaangai .. Aña porombo tabi hába .

roâângiçé . Porombotabi.. Tentar.Aha .Ahâângaí. Tentar,palpar, Ahfingá . Bo . Tenir de amarillo . Amboyu.Bo. Teğir de azul . Bo.

Ternero . Mbaca raï cuŷmbaé. Ternilla de la nariz.Tyngi ra. Ternura de coraçon . Piá aqui.ñêîmbiû.

Ambo obi.

Terremoto. ibi çûçv. ibi

Tenir de colorado.Amopytâ. M8.

mỹmỹ . Terrero eftar hecho de necios . Abá tabi naguŷndó

Teño

de encarnado. Amồ

pytá píra. Tenirde morado . Amopy tâ umbi.

hamo aycó. Terrible efpantofo. nemondiî tabaí . Abá eté eté. Terron . Aquỹta. Te-

T.

ante

T.

E.

antè

209

I.

Teforero. Mbae rerequâ ra..

Tia de parte de padre, dizé todos.Cheyaychê.

Teforo.Mbae eté. Teftero de arca, canoa,& c .

Tibia agua.i hacuyû. ĭ tacû yû.

Huguâ. Teftigo. Mbae rechacára.

Tibieza , floxedad. Cararú. Tiempo. á.9.

Quaaparé. Teftimonio . Yapú.Mindá. Teftimonio leuantar. Amo

Tiempo alegre. ára orï. ára eçâî.:

Tiempo bueno. ára agui-

pua yapúra. Teta de muger.Cama. Teta de varon .Quỹta. Texedor. Ao apohára. Ao mopiá hára. Ao aticá há ra .

Texer.Aypiá. Ayatica aó. Texida hamaca.y niypiá.ŷ nynguâ. Texida ropa. Ao ypïá . Texido eftar. Ypiáima . Texido no eftar.Ndipïaira

yei.ára catupiri. Tiempo de agua.ára amângiyâra. Ama recóhá . A mândi. Tiempo de lagrimas.Arate çai hába. Tiempo de fementera. Ara mbaé tỹmå. 1. Tỹmbába.

Tiempo enfermo . Arataçibó.

nge. Texido mal.Ypiá aí.

Tiempo fertil .

Tez.Ayâpê.

Tiépo futuro incierto. Qŷrä. ra

Ara mbaé

nemonangatu hába.

T. ante I.

Tiempo malo. ára aí.

Tia , dizen todos a la hermana menor de fu nia-

Tiempo paffado antiguamé te.Arymbaê . Aracae.Ĭma aracać.Cory cỹ. Carambohé .

dre. Cheçi i qui.

A la

menor , y mayor. cii.

Che- Tiempo paffado , poco há. Cuché . T Tiem-

210

T.

ante

T.

I.

Tiempo paffado de oy ya paffado. Oyei . Tiempo feco. Ara amâneỹ. Ara acuí catú . Tinyngatú . Tiempo vendrà.A ra oyerê ne.Araye cotine .Ara ou ne.Obagi'arané . Tiento . Haihubá . Haubá . Ruí .Apiçaćá . Tientotener en comer. A-

ante

I.

Tiefa cófa nervofa. îï. Tiefo eftar. Obirâquâ che rui. Chetata. Añêmbol, Cheatiai . Añembo paraturá.Cheparaturá . Añê mboi çá. Tiefto. Tapeçênguê . nape çêngué:Y taquipe . Tigre.Yaguareté.Yaguapy nf.Mehai. Timido.Chepia quihiyê.

haubá guicá ruâbo.Ayca

Timon.ĭ garatá cocába.

piçaca guicáruâbo.Ahai hubá. Ahendú che yarïî

Tinajon . nâêtá guaþú . ñâë .

ñêè guicá ruâbo . Tierna cofa. Piû . Tâng. Qui. 8. Quanf. Qui . 3 . Hiv. Tierno de coraçon.

Ypia

Piû.Ypiá nepv.

guaçu.nae pi guaçu. Tinieblas.Pitů mýmbí. Pi tumýmbi quatiá. Tinieblas de Semana fanta. Yepopeteg . Tinta.Tiv. Tirv . Tinta. Tintero. Mbae rihů rĭrú.

Tihu rirú Tinta rĭrú . Terra, orbe, fuelo , patria. ibi. : Tintorero Ao môi hára . Terra echar en los ojos . Akeçá ti. Tierra patria. Tetama . Tiefa cofa dura.Tâtå . Tiefa cofa

empedernida.

Poroyto.

Tiña. Apiripe .

Tinofo. Apiripe rerequâra. Tio, dizen todos al herma no de la madre . Tuti. Chetuti.

Tiefa cofa que cruje. Ote-

Tio, dizen todos al herma-

reregbae. Tiefacafa envarada : Obirä

no del padre. Tuti. Che 7 tuti.

qua.

Tiramira.Yeechá pucú . Ti-

T. ante I..

Tiranizar. Ayeapiâ ucá m-

T. ante I..

211

Tiro de artilleria . Mbóca

biá upê ymangihiyâbo .. guaçu . Poroquai aipicirotergui Tižnar.Amoy.Na. nemambaraetebo . Tubi Tiznar el roftro . Aħobá i 0.7/ mov. chaeté ramoan moÿngó chembaraete hápe... Ombaraete hápe ñêmbo tubichabėte bae .

Tirano.

Ayeapiâ uca tembiámo

Tizon. Tatá piaçi. Tatá roba itá.Tatá ĭçá. Tante 8 O ..

ngihiyebo... Tirar de algo. Ahequii. A moará .Amboyaîtĭ..

Tobillo del pie. Pina . Tocamiento . . Mbocó ca-

Tirarle.Apuâ heçé.Ayapí. Bo.

gûe. Tocamiento con polucion.. V.derramar..

Tirar cayendofe la flecha cerca del que tira. Añaguindó ymondobo.Onapindó cherui.

Añapin-

dog cheruĭ pipe. Tirar cozes.Apiboí.Bo .. Tirar con arcabuz . Ambopog mbocába . Tirar derecho . Amômbó ĭ . bi catú. Aniôndó catupi-

Tocar . Apocog.Ca . Tocar blandamente. Añåtôi.Bo. . Tocar,manofear, y en la fama.Ayabiqui. Tocar en las narizes el olor , y emborrachar pezes.Aytyngiyâ.Chetyngiyâ.

ri itá. Amondó catú cherui.

Tocarle a fi mifmo.Ayepo-

Tirar cofas al ayre,piedras &c. Amómbó eí.

Tocarfe efpulgandofe. Ayeabiû.

Tirar tuerto .Ytateí amon.

Toda la noche . Pỹtûya.Ya-

dó.Vcoti ey amôndó.Ayabi. Tiro,golpe.Puâ.2 .

cog. Ayeabiquí.

catu guetébo . Todas las vezes.Memê. Toda via.Bité.Ndeí.

To-

212

T. ante O.

Toda via viues ? Ereicobe bê par

Todo . Opá.Opac atú . Mëmêngatú . Todo el dia . Arayâ.ára gue 2 tébo.Arayacatu. Todo genero de cofas . Mbać tetrő. Mbae tetŷrê ai. Todo entero . Guetébo . Gueteboí . Oibobé . Todo poderofo.Mbaé pâbê rembiapia . Todos . Opá.Opacatú.Mêmê.Même . iepé . Pabe. Be.8 .

T. ante 0.

Toldo de lienço.Ao og. Toldo armar.Ahupi aoog. Amofao og Toldo coger . Ayapoapiao og. Aha pipé bang. Ay mama.Ayapá. Tolondrones . A. num. 2 . Rurû.çuçú. Ayi. Tolondrones , o berruga. Aquirirá . Tolondrones en el pefcueço.Ayururú.Ayu râỹi. Tolondrones , y nudos . A quỹta. Aquỹtâï. Toma . Có ; imperatiuo de fingular y plural .

Todos dan en ti. Opacatâ rembîa ribeténdé .

Toma ya,con enfado.Cote

Todos de vn genero fin mezcla.Oyoporemő.

Tomar recibir. Aipïçï. A-

Todos los dias .Arayâ. ára tapiá. árañabio. árañabo. áramême .

queno.

yâ. Ayoguâ.A.1 . Tomar a cueftas. Aypiçi che aceî. Ahupí che aceî *pe .

Todos fin quedar ninguno. Opacatul. Opacatuỳ nga tú

Tomar bien , o con gufto. Cheremimbotara rupí

Todos fon hombres , mu-

arecó.Ayapo,&c.V.Ya. bi.

geres , &c. Abá lepé . Cunatepe. Todo fe ha de acabar. Na gembaê ramobeiçéne. Toldo de eftera . Piri óg.

Tomar de memoria . Aypiçi cheâcame. Aipiçiche mâëndua hape. Tomar de memoria, afixando en ella. Obirâqûâ che ma-

T. ante

m

O..

dua. Ayaticá catú

chemindua hape .

T. ante O.

213

Torcer atres hilos . Ambo popi rupt .

Tomar de los cabellos . A-

Torcer el camino . Ayeape

moitíábari Aypiçi yá-

quabog . Aye apa pe ê ru-

bari.Ayabi yeacei.

pí.Apia .

Tomar en braços . Cheyiba ára no arecó.Anoí cheyi bápe . Cheyiba oçépe arecó. Tomar en la mano.Chepépe aypiçi. Ayopiçi.Ayo gua.Ayepo pipi . Tomar malas mañas . Ayepoquâ aí. Ayepó quaabi. Tomar preftado. Yporúbo ayogua. Ayporú tábo .Y porú hägûama aypiçi. Tontamente. Taroba hápe .Tabi hápe. Tonto. Tarobá. Y yara quaab ymbae .Ytabibae. Topar, encontrar. Ahoba tf .Mo..

Torcer el cuello. Ayayubo cá. Ayayu bepi. Ayayu rapá.

Torcer en la pierna. Cheu ba ríaipoba. Torcer hilo con el hufo . Ai pó mambi heỹm pipe. Aipoba. Torcer ropa. Bo .

A aopoca.

Torcer hojas para emplei tas . Ayabepi. Ahobept . Torcer vara . Ayapepi. A.4 Ayapá. Torcer fe el hōbre ázia vn lado. Anê moâpë. Opë modá.

Torcerfe ázia atras . Aiea-

Topar topando e.Oroyoapicvoche . Orono âcân-

tucupé apá. Anembo atu

ga pi. Orono acâng mbotá. Orono acângá,

Torcerfe a vn lado , yao. tro andando . Cheatabâ

Toquilla de fombrero.Aca

bang. Aye etê babag gui atábo.

ngaé quahába.1.Mombi hapa . Torcer. Aypocá. Ayâpá. Aypepi. Bo..

cupé carapá .

Torcerfe ázia adelante .Ayeaibi. Ayê potiá apá. Torcerfe miembro.Anemo nga .

214

T.

ante

O

T.

ngarau.Ayepoca. Ayepi pocá . Ayepepi. Torcerfe el cuello . Che ayurapá. Tordo aue.Hábiâ rv.Gui-

antè

O.

poari.Ayepoariheçé.A poí. Atecó mãrângatu cucí. Ayee quabog chere có marangatu gui. Aye

có açi catú añar tamê

aquí querapá angaipa upé.1.Coti coti. Ayeccó mârângatú erobag.Apia tecó mârângatu gui.

rav.Yapû . Tormentos infernales.Te-

Albetei tecó açi

Tornar a boluer.Ayebi yo.

açi tetŷro. Märâbó añàrétame guara.

api. Ambo yoapi cheyebi.Ayuyebi.

Tormentos paffar.Mbae a-

Tornear . Ambo ayuquaî. Ambo araqual.Ambo a-

guara .

çiaiporará .Tecóaçï albetei ayporará. Tornar ača. Ayu yoapi . A-

raquýta. Tornero , ibirá apŷndára. Imboara quaî hára.

yuiebi.Ambo yoapi cheura.Ayuyocuê .

Torpe deshonefto .

Tornar a los pecados . Aro-

quiá abaetébae .

yebi che angaipå.

Che

angaipa yebi. Amboupague che angaipá. Tornar allà .Ahá yoapĭ. Ahayocuê. chehó .

Ambo yoapi

Tornar atras . Ayea quicue

Hecó

Torpe.Abaetê . Torpe, rudo. Y îaraquaá a na. Y îaraquaá aybí cỹ mbeté.Apiçá pug ey.Ay bi eỹ mbeté. Tortero de hufo. Heỹ mba guâ.

jebu Aiebicheraqui cuêpe Ayepi apá . Âyeapá

Tortola. Picaçu . Apicaçu. Pi cuí.Yerutí.

gui yebibo . Tornar atras el que era vir-

Tortolito de poco juizio. A 'Hecó hecóbae

tuofa.

Anemombochi,

Tortuga. Carumbé .Chuê.

Ahaqueó cherecó mârân

Toruellino.Cuçubi riv.

gatú quêra.Aipĭamí.Ai

Toruellino con agua . Cu૬૫-

?

T. anter O.

215

T. ante R.

çûbirûûîma. Tos. ul . Tos fèca. uu tii

'. ante R. T

. Ndat

che uú .Y yacuí che uú.Y

Trabajar . Aporabiqui. Am bac apó .

potibai che uu.

Trabajar hazer. Ambo po-

Tolca ropa.Ao po înîmbu εύ . Tofer.Che uú . Tofer a menudo . Che uû po rará. Tofer enfadofamente. Che uú acei.

Toftada de pan. Mbuyapé açi mombirú piré. Toftador , horno que dizé. ‫וה‬ namỹpуv.na? pvv. Toftado del Sol . Quaraçi rembiâ. Quaraçi rembi est. Toftado maiz . Abatímaŷmbé .Abati revmbé. Toftar harina . Aypicui. Toftar maiz . Ahavmbé aba tí. Toftar pan. Amồmbirûmbuyapé . Amatyni. Am . boipi.

Amboacuí tatá

pe. Totalmente.Etei.Y.4 .

rabiqui. Ambae apó ucá. Amombac apó . Trabajar mucho . Ayeaĭhupeá guiporab quibo. Trabajo

el animo . ing an-

gecó açi.âng ângata. Trabajo de manos . Pocaneo. Trabajo del cuerpo. Tété recó açi.Câneo. Trabajola cofa, o que coftò trabajo .

Mbae haçipe

guaré. Trabajolamente.Haçfeatu hápe .Haçipeí. Trabajofa vida . Tecobêà$ . Trabajos paffar. Ayporará tecó açi. Mara borama ayco. Traça . Ha . Traçar . Ahad . Ngâ. Traer.Arú . Arurí.

Traer a cueftas. Ate chea çel.Aru-cheaçel pe. Tract a lamemoria. Añêmå maệnduá. Traer

216

T.

ante

R.

T.

ante

R.

Traer a la redonda. Añâm herecóbo . Aroyere .

Tragar . Amôcông . Ambo? cú .

Traer con la mano.4ypocrú .

Tragar haziendo ruido .Am

Traer configo. Arubí herecobo.Anot Traer en la cintura. Che

Tragar fin mafcar. Amb pỹ

'bacuruçú .

cuaî arecó. Checual bé. arú.

ygüabo. Ndayçuuî ymo cổng . côngả . Oábo an Tragon fer. Nande îuru queratcoárûaba Nande

Tracs en que affettarle . Acarú pirii . nendaberú. Poromocẩng çê te • Tragon Traer la criatura en el lacatú . do . Cheambil arecó. Trafalmejas . Abá quapa pi Traer la mano blandamenpapí Curimo rub . Hente. Aîabirú. Alapichĭ. Ata dague pdagué Of çerő pety. ceróte. Guebi pirari heTraer la mano por el cabecó hecóbae.Hecó pire ra llo . Ayabei . rëribae. Traer las piernas .Aypichit hetyma.

Traidor.Yñangaipábae na-

Traerluro . Am☎ aobv.

nde rubichabupe . ñîndë rubichabere poguirohá

Traer por fuerça . Hemým

ra.l. Pogui yå ogcara .

boagipe aru Oy potarey îspéatú , Traer por halagos. Ayapichiherúbo. Hereca catú

Trailla de perro. Yaguar a yuçmã . Trailla poner¿Y agua aynı ça amor.

bo arú cheremŷmbotápt.

Trama de tela . Ao piabába . Quâ.4 .

Thagadaro. Kaceó..Mbae

Tramar embüfes. nee.qui rá amoÿngatú . Ambota-

mosong hába. quâ quió.

pában

Tembiú

Cheyaçcá

bi. Yapu mara auyâ yâra ché .

Tra

T. ante R.

Tramar la tela. Aypia a6. Aiqua mofao. Trampa.Mara. Pynf. Trampa hazer al juego. A-

T. ante R.

217

Trafera parte .Tebi. Traferos los de atras . Ta-

qui cueri guâra. Taqui cuepeguâra.

mo pyrin mboçaraitá-

Trafijado. Cheracópeber .

pe.Ambo tabi.Ambo ya

Che ibigua cuê. Trasladar. Ayquatiá eno-

• pú. Trampa para coger . Mun-

hề. Anohề quatiá . Qua .

de . Aratag. Munde pí. Güadé.nüha.

tiá cue aiquatiá. Trasluzirfe.Chereçácâng ,

Trampolo, Poromo pyni hára. Poro mbotabĭ hára.

Tranca de puerta.Oquề mboti pába . Trancos. Atá aquâ. Trançaderas. Müçüråmy. rf

Trafminarfe la vafija . gá.

Oi-

Trafnochar. Ndaqueretei pi hábo y acatú.Gui querevme aycó. Querey mbóra che pi haboyâ . Trafpaffar. Ahaçá . Pa .

Transfiguracion.nemboté .

Trafpaflar hiriendo . Ahaçá ycutúca .

Transfigurarfe. Añêmboté.

Trafpie.Cupyba .

Trapo.Aobayguera.Aohe pugue. Ao cuigue.

Trafpie dar. Aicupi bang.

Tras,fonido de cofa hueca. Pong. Apepú.De açotes, porrazo.Pig. Tras , fonido de qualquier cofa.Tag .

Tras ,fonido de cofa hueca que fe quiebra .Tig . Tras algo andar.V.Potá.1 Trafegar. Ayabiqui . Aypi guará.

Trafplantar.Arobagitirá . Trafponerfe detras de algo.Anemo ang mbae ang me.l.Cupépe . Trafponerfe detras de algú cerro.Añêmo ang ibi ati ra cupépe . Tras que no lo hizo fe eno jó.Yyapo ey tetrŷre oně moyro . " Traftornar.Aypibuîeré. Traf9

I.

218

T.

ante

R.

Trafiornarfe . Oyepibu ye-

T.

R.

ante

Trauarfe los pies , enredarfe.Ayepi pooî.

ré. Traftauillarfe la lengua.O yepocó pocogí chec . Tratar bien a otro. Arecó catú.Bo. Tratar mal a otro . Areco

aí.Bo. Tratar con amor . Chepore requâ herecóbo . Tratar conuerfar . Amonguetá.Bo . Tratar de amores.Mborai

hubai ayabiqui . Mboraihuba ríayeporu.. Tratar de otro . Ayabiqui. Bo. Tratar mercadear.Añêmv. mông Tratarnegocio. Mbaé aya

Trauarfe , venir a las manos .Oño raro.Ono êpe ña. Oquari oyoehé . Oyo guerecó ai.Oyoguerecò pochi. Trauas que ponen en los pies.Mbicoi.Picoi . Trauefear.Nache araquaabi guitecóbo.Nayco note rûnguât . Ndaicobeî. quirŷrf. Trauefia de monte. Caaçapá. Trauefia de rio . i açapába. Trauiefas de hamaca .Y pia há. Trauiefas de hamaca poner " bien.Aypiá catú. Trauiefas de tapia France

biqui.Ayeporú mbaerí.

fa. Pembi. Tuyu rupába. Tratarfe bien.Ayerecó catu

Tratarfe grauemente . Ayepoihu buck.. Tratemonos, Cha yoapecos Chave echag . Cha no môngeta,

Cha yopo.

hû. Chaiquie ca u oyoupê. Trauar,atar juntos . Ambo. yoibi . Amboyo aparibi.

Trauiefo. Araquabey . N• doicof notebae rugiai . V.Trafalmejas . Trecho. Yeecha pucú . ibi rurí pucú . Treguas . Guarŷnfgui poí. Treguas hazer .

Aguar ynf

poí . Apoi guarny gue. Trementina.i çi. Trença.Müçürä mýri. Tren

T. ante R.

Trença de tres hilos . Popi

T

anté R.

219

Tripon.Abá ïé guaçú.He. beatf.Hebe apo.

rupia. Tres.Mbohapi. Tres a cada vno . Petcina-

boupé mbohapia mëê.

Tris,fonido de que fe quie bra. Tig, Y lo que dezimos chiftar. Nde tigimé ,no chiffes .

Trefquilado . Ypýmbitéra . Trefquilar.Anapf mo.

Trifca.neenga apiraí.

Trefquilar a panderetes.Ayapi raça . Ana pyndaí .

Trifcador: Yporangú.Yya piraí.

Trefquilar a raiz . Añapym beteí.

Trifcar . Anee apirai. Che

Trefquilar media cabeça. Amboaçaguey pfna. Trefquilar mal . Añã pindaí. Tribulacion. Angecó . Tecotêb?. Tribunal.Mburubichabetê

rênda guaçu.

aruaí gui ñêènga . Che aruaí. Trifte.

Onêmombia bac.

Mêina! Triftemente.nemombia há pe.Mema hápe. Trifte penfatiuo . Y pichibi baç.Yruibae. Y neniom . biábae:Yega recóbac.

Tributo. Y qual pimee hábá.

Trifteza.nemombiá.Pichibi.Mcma.

Tributario. Y quay pi mêê

Triunfadores.Porombo an

hára:Repibee hára. Tributario no fer. Ndaí quaypi meêngára rugiai che.Ndayquay pimeêre pibengárache. Tributo dar. Yquai pi mêê amêê. Trinchea. ibembi. ibirá. Guâmbipé. Tripas menudas . Ticpoí.

guiye hára. Poromboagulye rene oferóbiarí bac.Porembo agufyebó horihorfbae. Triunfar.Ambo aguiye ori. catú:

Triunfo . Ymbo aguiïye haἐμέ , Trocar. Ay mindá . Ahe-. coBiaro. Anim . Öro q2

no.

220.

T.

ante

R.

T.

ante. R.

Tronco.ibirá ipicuê .

nombacá. Trocar la comida. Ague .

Tronchar.Amopê . Ayohá. Ahaqueó.

Amboyebĭ. Trocar las palabras . Ahe cobiarocheneenga . Ayabi. Amborate chencen guê.Yté aé.

Tronchar hazer . Ayoha u cả Ahaqueó uca . Troncharie. Ayeá . Aycaqueó..

Trocar vestido. Ahecobia ro cheaó . Trocar vestido con otro,

Trope çadero. Yepiçangába.Yepiapihába . Yeyu cabába.ibipiapihába .

Amboyopoepicheao.Q . romboecobia aó ab oyou-

Tropeçando caer. Aybipi

pê. Trocarle los tiempos . Oye

Tropeçar.Aibi piapi.Aibi

ecobiaro ára.Qyeré ára Onembo yeupagué ára . Troçar. Ambocarapiá piá yyahĭábo. Troço. Carapia.Haçigue .

apt Tropeçar laftimandofe. Ayeyucá gui ibi piapibo .. Ayepiçangá.Ayepicá. Tropel.Pi ambú.Mbĭams bû.Nduru

Troxe dębaxo de tierra . ĭ-

ibirá api raci.. Trompa de paris.Quarepo. týmýmbi.Toropő.. Trompeta.Mymbitarará. Trompeta de caracol . Gua tapi. Trompeta tocar . mŷmbi,

apí guiábo ..

Ayopi

Trompetero.Mymbrpi há ra. Trompo, cufpe , reguilete, veleta, & fimilia . Piryri .

bị qua ruyệ . Trueco.Tecóbit . Trueno. Tiapu.Amâ riapu.. Amâçuinv. Truhan. Abámegua . Mâra. êteitefñêè apirai.iara . Truhanear . Añeề mêgûâ . Chene megua .. Chenc teŷtef.Y mombucábo aneapiraí..

Tronar,Ofun . Hiapu .

T..

T. ante

T. ante V.

T. ante V.

.

221

Tullir.Amboa pá. Amôcân

gi.

Tu.Nde.Ne. Tu , y yo fomos vno en amor . Ndeche même yoaihuba rí. Tufo de la boca. Haibú.

Taibú .

Tufos de los cabellos , áñè.ma apýchaf

Tullirfe. Aycapá . Añîmo etyma cingi. Tupida cofa ,tex ida .Y yati cá catu piré. Ymbo ypĭá aticá catu piré. Tupir lo texido . A aomboti catú.

Ayâticá catú .

Ambo ypiahá catú .

Tu me lo pagaràs.Erchepi bee chébene .

Turbació . Piaberá . Hopá . Turbadamente . Chepĭá be-

Tu mismo . Nde ać . Nde

rá hápe. Che ropá hápe . Turbada tener la cabeça

aeí.Nde tecatu aí. Tu folo . Nde año. Ndeño. te. Tu tambien . Nde abé . Nde aben.Ndénó . Tutambien tendràs la mifma fuerte que yo , Chere có nde mềmảng . Tuerta cofa.

por vino , o enfermedad . Chepitfimbi. Cheacânỹ. Cheacing pŷndai . Turbado , que èl fe turbó: Hopábae .Ypia berábac . Turbado que le turbaron . Ymboopá piré . Ymbo-

Mbae care.

Mbae yepepi .Mbae ap . neconf. Pururé , Tero.To : re. Bing. Guari, Apêa, på. Tuerto de nube. Abá eçatv.

Tuerto de vn ojo. Teçaqua pé. Tuetano. apitiü.Caracú . Tullido,gafo. Apá.Cangi.

piá berá pira . Ymoacanỹ mbiré.. Turbar a otro. Ambo oparí.Ambopia berá. Turbarfe . Cheropá . Che • pia berá .

Turbia agua.iri pyti. fil. Turbia.cofa.Tipiti. Húf. Furmas.Hapiá. Turnio . Abá eça quaraçy. Abáaçayû . 93

Tu-

222

T.

ante

V.

Tutor. Tirey rehe nânga. requara. Tutor dar al menor. Am8.

nangarecó tŷ rey rehé..

V. ante

M..

V. ante M.N..

Vmbral . Oquendá pirungá: ba... Vna y otra vez.Yoapi.

V. ante B.L,.

Vna fola cofa me daña .. Pe-tef mbać no chembo a

Vbre.C.Camâ.. Vltimamente.Rombi..

Vna vez,Petefyebi..

Vltimamente ya. Rombi coite.Rombirő.

Vna vez no mas . Petey ye bi note.

Vltimamente tambien ya..

Vna vez no mas fegun me:

rú.

Rombi coite nôrá..

parece . Vltimo dia. Arapapá , ára: apipába. ára apira papá : ba. Vltrajado. Hereco megua mbiré .Y nêêngai haguê. ra. Vltrajar.

Arecó mêgûâ .. • Cheneengai ychupé. Vitraje.Hereco meguâ hába.neengai. Vltraje eftar hecho de todos. Påbe herecó mêgua mbi râmo aicó.

Peter yebi año

chebe béramý. ibi bérâ: mv, & c.. Vncion. nandi môngi.. Pichi. Pitú.. Vnciones tomar por las bu bas..Añêmbor ai açi pŷà. rehê.. Vngir , o vntar , poner cofas,&c. handiamôngi.Ai pitú. Aypichi ñândi pipé.ñândirehé . Vngirfe. Anemongi.Ayepi tů. Anemo nandi mangi..

Vrajes padecer. Porogue Vngirfe la cabeça . Añê aci . recó mêgûa ayporará .. mýra. nengai ayporará. Vltraje eftar padeciendo.de:

Vnguento.Mohång. Pohing..

todos. Pabenengai ha , Vnico,folo. Moñê peteŷ no. · tc.. moaicó.1.Hábamo aicó.. Vai..

1

223

V. ante N.

V. ante N.

Vnidad, Peteframo.

Vno y otro. Môcôibé.M8-

Vnidos en amor.Mone pe . teroicó yoathû barí . Oioiabete yoaihu rehé.

côi yoibi ribé . Vnos a otros darfe algo, Oroyoyo poi. Oroyoupa oromêê.

Vnigenito . Taira petefnőte.

Vnos atras de otros. Oyo

Vnion de voluntades . Piá

aquique quiquêri . Oyo

yoyaha pabe.Yuru petef Pabe remimbotá peter ano. Vnirfe las voluntades . One mbopia yo yapabê.

Pe-

teŷ piá no oguerecó . Pâ bendoyoabi quiri . Vniuerfal.Pabe.Opacatú . Vniuerfal cofa de todos : Même mbae. Pâbề guâ.

upibé pibé . Oyoehebé. Oyo pita ybe.

Oyoicy.

ry.novrey rê. no rŷrêrŷ rc. Vnos pocos . Mbobi rotë. Mbobi rí. Nda hetai . Môco no.Mbobiro. Vn par.Macôi gi Vn poco.Myrf. nai.Quirŷ. Piri.çéri.

ra mbać. Vn poquito. Pirií. Quiry Vniuerfal que todo lo fabe . Mbae pabe quaapára :0; nembotetýrő mbae quaá rché . Vniuerfo mundo . ¡bi yaca-

tú. Vno. Peter. Mone peter.Pe teŷ no.ne petef . Monêpê .

etei.Cery . Pobí. Poemy arŷrő. Vntar. V. Vngir. Vnto el liquor, &c. ñândi. Quírá. Vnto la accion.Pichi.

V. ante í.

Monê pef. Vno de los tuyos.Nderehe

Vñas de las manos.Poape.

guåra peter. Amo ndere-

Vñas de las manos cortar . Che pope apira ayquỹ :

heguara . Vno de vofotros . Peê âmo petef . Pamo

tf Ayepo apeog yquỹtiå mỏi .. 94

Vñas

224

V.

ante

ñ.

Vñas de las manos quitar. Ayâpo ape og. Vñas de los pies. Picape. Vñas de los pies quítar.Ayapıçape og. Vnas largas de las manos. Poapembucú Vñero de la mano . Poâpê

guirat.

V.

ante

T

mbo açipe arecó. Vtil. Agur yetei.

Chébe

guara. Vtilidad.Guara.

V.

ante V

Vvas.Vbâ. Vviera.Beê amo.

Vñero de los pies . Picapê

guiraí. V. ante R ..

Vrdidera. Aomboa queohába.. Vrdiembre. Ynimbo ymbo aqueopĭ.. Vrdir tela. Ambo aque 6. Ambopopeno. Y poner intersticios texiendo. V. Ao,num.3 . V. ante S.T.

V. ante

A.

Vacante de Obispo . P : Obifpo recoey . Paiguaçu tibey. Vacar el gouierno. Poroquaytára ndipóri .. Vadear rio.i ripieỹ rupí a• haça . Tipiey rupiaqu .. Y taipá rupiahaça . Vado. Tipieỹ.Y taipá. Vagabundo. Hecó cibae . Hecótefbae. Oquaberbae . Mbae apoce ryme baé. Mbae apo rehe yhe

Vfar de algo. Aypòrá . Amôngi.Bo. Vfar mucho la ropa . Ao ay porú aí.Ayporú yepí ao Amongi tapiá.. Ayporu. porará. Vfurpar.Aypicyro . Hemy

guêhegué ymbae . Y yeporú cerỳmbaé . Vagar.

Ayco ei . Aicote?.. Ndayeporui

Vagazo , hezes . Haticue, Tati cue: Vaguido de cabeça . Chere ça

V.

ante

A.

ça guirt. Cheacâng pŷndafndai.

V.

ante

A.

225

robia poringuter.nembo qui .

Vaina de efpada . Quice pu cu rĭrú .

Vanagloriarfe . poringutef

Vaina de legumbre . Topé. Cumândá ropé.

qui . Vana cofa , fin fubftancia . Y

Faina quitar.Ayoca. Vaya dar.Aycurá curá.Gua

porymbae .

Ayerobia Añêmbo-

Mbac rau-

guê.

1 guâhac ychupé. Vayocolor.Habe. Valentia . Tâtangatu hába . Mbaraete hába . Qui rey hába. Valerofo. Quireỹ mbá. Y pořt ábac.

Vanda de tafetan , &c . Ao pui cú hepú hefú . iร çog aor. quare. Aohepuhati ha-

t: Vanda de paxaros . Guirá reif.Ndaetci guïrá . Ymbeyûguirá .

Valerofo hazerfe. Anema quiref mbá.

Kapor de agua . ětŷmbó.V. Pitu.r.

Valer precio. Hepiracó. Valiente hombre de animo .

Vapor de tierra.ibi týmbó . biatätf .

Pia quihiye

mbać. Poi

hubey.Angey tara. Valiéte hombre de fuerças. Abá atângatú. Ypo acá reteíbae.Cuimbać.Ypoř tábae:. Valientemente de animo . Quireymbápe. Poihu bey hape. Angemë. Valientemente de fuerças, Poacá catuhápe. Cuim bac hápe. Kanagloria. YerobiâtekYe

Vara . ibirai. Vara de medir. ibiraí mbae raangába . Vara , o baftago que fe cria en los montes.içipó . Parar canoa. Ahequii . Amo çârâraigára . Varear los arboles . Aibirá núpa.A hobôngui . Varear medir.Ahââ hâãibi raí.pipé . Kareteado paño al traues: Aohaça haça.. Ka

V.

226

ante

V.

A.

ante

A.

Quâra.Cuña angaipá .

Vareteado paño de arriba abaxo , o largueado . Ao

Vafura.ï ti.

Iqueñaqueña. Variable . Abá endabey.A-

Vafura coger. Aytĭ yârá. Pa.

bá yeeroba robag . Varias cofillas . Mbae teti-

Vafura juntar.Ayti mônőő: Ngâ.

rof.

Vazia cofa.Ypory mbać . Vazia ,, que la vaziaron . Y

Variedad.Pará.2 . Varillas.ibiraí .

porog piréra. Vaziar . Ahequabỏ . Aipo-

Varon.Cuimbać . Varon dize la muger. Che-

rai cé . Varonil hombre.

Cum-

rog. Vaziar por aí. Aypĭbu ieré.

bać . Abá . Varonilméte.Cuimbae há-

V. ante E.

pe.Aba hápe. Varonil muger.Cuiña cum bać .

Vedada cofa . Mbae yyapó haguâme quai pi. Ype-

Vafcas.Tenditendi. Pia a-

apira. Ycatu ey yyapó. bo.

baeté .Pia pichibi. Vaffallo , fubdito , menor .

Vedar. Aypeá ychugui . Ayoqui yyapó ey rehé.

Boyâ . Vafija , cefto, &c.Rirú . Vafo.Câmbuchi .

Ndaipotári yyapó . Veedor.Hechacára.

Vafo de beuer agua. I ĭ guâba .

Vega . ñururí. · τά .

Vafo de vidro.ñe angechacá ĭ guâba .

Vehemente.Eté.Had. Veis ! Indo ! Hindó ! Yró!

Vafo de beuer vino.Caguâ

Hiró ! Yrotip ! Chayró ! Veis aqui.Chanicó.Chate

ba. Vafo natural de muger.Ta matia . Tambá. Tapipí .

ñûmbé ca

ro. Chapacó. Chatepé. Conacó.Chapanga. Veis

E.

V. ante

V. ante E.

Veis aqui eftas cofas . Cha-

227

rá tata endi.

tepiäng. Veislo aqui echado .. Pchechanico túbamo..

Velar con vigilancia.Ama

Veislo aqui en pie..

Pehe-

Velar difunto . Ndaquêri teongue råårömo .

Veislo aqui fentado . Pehe-

Velar en guerra . Amâña. Amâêna:

chanicó.yama .

chanico oguapi ofnã. 1..

nã guinemo apirita rvmô..

Yguapi.oyna. Veifme aqui: Pehechánicó ché.Chanicó.ché ..

Velar ganado. Amaêna che rymba rehé .

Vejez acercarfe .. Arocacá.

ahaçapá gui quereỹmo. Chererocoë chequereỹ. Che.coê mbeí gui que-

chetuyabae .. Chererobi. Ima.. Oguerobiĭma.che tuyabae, Acacá chetuya-

Velar toda la noche . Pytv

reyma.

bae hagfiama . Lo mifmo

Veleta. Pỹrŷrî

fe dize de la muger mudando el nombre. Guay. bf:

Velo, o toca . Hobá açoya-

Vejez de la muger.. Guav bf.: Vejez de varon.. Tuyabae.. Quimi.. Vexiga ,ampolla . Mbiruá .. Vexiga de orina.Tirĭrú .

ba .Aoypicá picábae. Veloz en hablar . Abá apê cv pirýry.

Apêc

cabâ-

quâ. Apê:v yerá yerá ca. tii.Apeců porará rará. Veloz ligero .

Abá caba-

qua.Yñaquâ bac.Oberabóte guâra..

Vexiga de pefcado.Pirá po ĭguê..

Velozmente..Cabaqua hápe, &c. Arâmbibe behá-

Vexigas de agua. " camâm-. . bú .

pe.çabí nôte hápe . ĭbitů

Vela de cera.. Yrayti.tatá - endi. Vela de febo.. Mbae qui-

ramihápe . Velozmente hablar : Checů. pirŷri gui neenga.Chec oyera yerá catú gui ñêèngâ..

228

V.

ante

E.

ngâ. Checûporará hápe anêê.

V.

ante

E.

Vengar a otro . Ahepi.Ca . Vengarfe.Ayeepĭ.

Vello.Tabiyû. Vellon.Obechárague apuá.

Vengòme fulano.Ahê che

Vellonacer.Tabiyu ocê.

repi. Venidera cofa. Mbac oú-

Vellofo. Aba abiyy. Habi yûbac. Ven acà . Queremé.Eyo.E-

Venir bien a propofito . Oa catú.A.8 .

bae ramâ.

yorí . Vena .Tayu .

Venir,y ir .Ayu . Venir , boluer. Añâtýma.

Venablo,dardo, &c. Mỹmbucú .

Ayu yebi. Venir de lexos.Aatá.Ayê · bo guitúbo . Cugui ayu .

Venado.Guaçu.Guaçu pỹtâ.Paratiayû. Guaçu birá.Guaçu abará. Taquarembo açog.Guaçu tî Vencedor. Porombo aguiye hára.

Vencer.Ambo aguiye . Védar los ojos . Aheçaquâ . Aheçaqua ruba. Aheça-

Mombi ri gui cherúri . Venir jufta la ropa. Cheyacatú cheaó. Venir muchos.Orof . Venir nueuamente . Ayurimű. Venir prefo . Chepthi chererúbo .

quaapyty. Vender.Am : hepira rí.

Ventaja.Quânâ . Poqûâ; en

Vendibles . Tapi râmbeii . Tarepi reii.

Ventana ,Mborechacába . Ventana de narizes.Aptin-

Veneno. Pohangiú pora pi-

Po.3.Qua.6 .

guâ.Tŷnguá.

tibae. Mbae ú poroyucá

Ventura. Poporâng. Tecó

Mbae tiquicú

porâng.Ayê.3.He.6 . Ventura ha fido efta . Agui yếte nicó .

curitey.

poromo eo aibí ybí . Venenofa cofa . Porombo popiâ.Porapití. Vengança .Yeepi.

Venturofo.Abá hecóporâ ng.Mbara hirí. Ven.

V. ante E.

Venturofo en la pefca. Abá pinda poring.Abá yepo racá poring. Ver.Ahechag.Ca . Ver,mirar.Amać.mo. Ver,vifitar. Ayohé. Apohú. Aha yhúpa . Verano.Quaraçi pucú .. Veras.Ayeboí. Verdad. Ayeté. Hupí. Aye.2 ..

V. ante

Verdolaga .

E.

229

Caarururć .

Caarurú enỹ pïá půrv. Caa rurú . Verdugo. Poronûpâ hára. Poro guereco meguâ há ra..Poro mombapá hára. Quâ.5 . Verdugon.Penv.Humbi . Verdugones tener . Chereté penv. Verdura.Mbae roqui.

Verdad digo.Hupíac. Hupíchećni..

Vereda . Pemýri foo rapé rami

Verdad es cierto . Añevn

Verga,vaftago . Hembó.. Vergel.iboti tiba ..

gatuf.Hy-ning . Verdad eterna.. Hupi apirey..

Vergonçante . Ogarupí gue mbiú rehe yerure hára.

Verdad firme es efta ..Hupí

Verguença.Tŷ.5.Taří. Verguenças de la muger.

Sau sỹ có . Hupí catu Verdadera cofa . Hupicatu guara . Hupícté. Hupi . tee.Hupi pó.. Verdaderamente.Hupi 'ca-

V.Vafo natural . Verguéças del hombre. Ta quâi, Hembó . Angaipá. há. Quaruhá.ibirá .

. ca. Veftida perfona. Abá y yaó, tu hape.Ayeté . Aleté bae..

tu hápe .. Verde.Hobi.

Verde fruta por madurar.. ibá aqui: Verdes eftar los cohollos . Hoqui robi.. Y yipi qui robi. Verdeguear.Hobi hobi.

Veftido nucuo,y viejo, con pelo , o desflorado . Ao. atybibi. Veſtidura.A 6 . Veftidura arrastrar.Otiriri cheaó . Veftidura corta.. Aobaçi. Ao,

230

V.

ante

E.

V. ante

Ao batú. Aturf. Carapiá . Caraçi gue.Carapi Veftidura de muger.

I.

Viciofo.Mârâ hccóbae.An gaipá.Pochi.Aubai .

Tu

poi.Caraçá.Tupaî . Veftir.Amonde . Veftirfe al reues. Herequabeỹ ngoti amônde . Hapi

Vida.Tecobe. Vida, coftumbre , ley , condicion ; eftar , eftado , oficio.Tecó .

pé coti amôndé . Veftirfe. Aveao môndé . A-

Vida corta.Tecobatú.Te cobe ypicopĭcy.Porombucu ey.

yeao mor. Amongiche. aó cherché. Ayeao môn-

Vida eterna. Tecobé apirey.Tecobé ypi copibae ra.Apira meỹma. Ypabi

gi. Vez.ára .[A.9 . ]Yebi. Vezindad de cala. Ambiiog. Vezino de mi cafa . Che am bii opeguâra. Vezino encomendero . Tobayari yâra. Tobayâra . Vezinos . Ono ambĭiogi guâra. Vezinos en las chacaras .

Ono amundábać .

Oño

amunda bi guâra .

V. ante I.

Vianda.Yúpi. Viandante .Ata hára. Vicios.Angaipá.Tecó mâtã. Viciofamente.Tef.

ey baera.

Vida larga.Tecobé pucú . Vidriero.nêângechacá apo hára. Vidrio.neângechacába . Vidriofo. Ypirerý aí. Yca piraturytefne angechacáapirai rana. Vicja.Guayby. Vieja peſcado. Arecutá.Ynia.Guâmbutia.Tandeí . Vieja ropa.Aobima. Viejo.Tuya.Tuyabae. Viejo decrepito.

Quymi .

Tuya apayê. Tuya puru rugi. Viejo podrido. Tuya puru rúgy.Tuyayu guéra. Viejos antepaflados . Ore rám8i ctá. Oreypicuê . Ore

V.

ante

V.

I.

Ore rubeta cuê .

ante

I.

231

Virginidad. Marineỹ nhá.

Viento.ïbitú.

ba .Yquarcỳ há.

Viento con lluuia . ibitú amånderecó . Vientre . Tic . Tebé. Vientre hinchado . Tebe atf . Tebeata. Tebé apûngá.

Virote . Guira apiâ. Guira apihá.Mbiguâ. Virtud. Marangatú . Virtuofamente . Marangatu hape . Virtuofo. Abámárângatú .

Vientre lleno. Tieporuçú . Tic ti nỹhe ngatú .

Viruelas . Mþiruá . Piruá . Curú .

Vil cofa. Aybf. Poriahub Måne.

Viruelas pegar. heçé piruá.

Villano. Tabay baiguara.

Viruelas tener. Chepiruá. Mbiruá aiporará .

Tamýri meguâ. Vinagre.Caguý hâi . Vinagrillo yerua.ïbïá . Vino.Cagûy.

Vino de maiz .

Abatíca-

gûy. Vino de miel.Ei câgoy . Vino de raizes patatas ,

& c.Caracu . Vino de vbas.Vbá câgủỹ. Violar doncella . V.Corró-

Vifages hazer con la boca. Cheyuru megúâ. Vilages hazer con los ojos. Añêmboeça megûâ . Vifible cofa. Mbae hechagi pira. Hechapira . Hetebae. Vifiblemente . Hecha catu hápe .

Yeecha guca há-

pc. Vilita.Pohú .

per. Violentamente.n

Amboya

pirâqua-

ndápe. Porata hape.He-

Vifitar.Apchú . Acoti hú . Vifitar a menudo. Ahapecó.Apohú .

mymboaçi hápe . Virgen.Y quarymbae.Miraney . Y monbu pire .

Vifos hazer el agua . Tipy berá.

Abá ríbi harỹmbac.Yña tői mbíreỹ .

Vifos hazer el Sol. Quaracioberaberá. Vif

232

V.

ante

V.

1.

ante

I.

dapeí aycobé . Cheange-

Vifperas . Carú rerobicá .

co hápe aycobé .

Açayerir . Vifta .Teçá piçó . Maê . Vituperar.Arecó mêgua .

Viuir mal. Aycobé pochi.

Vituperio. Tecó meguâ . Viuidor que fabe bufcar la vida. Yeporacá catú pora rahára.ñêmbae eca ca

Viuir mucho. Ayco puců .

Cherecó ângaipá aí.

Ayecatú aycobé . Aycobe pucú.Y pocopi cherecobé . Viuir poco . Cherecobé atu

tủ poring . Viuidor que viue mucho . Oycobe pucu bae . Gue cobé mbobiteboy hára . Viutenda morada.Coti.Te

rf. Cherecobe açigi . Viuo,diligéte . Taibaí . Quí

quâba.óga . Viuir.Aicobé .

rey. Vizco . çabang . Vizcocho.Mbuyapé ãtã.

V. ante O.

Viuir aparte . Aycobeć . Viuir a fu gufto.Cheremim botapee ayco guitecóbo . Viuir bien.Aycobé catupiri.Nacherecobé mara.l. Ang ipá . Viuir en la flor de fu edad . Checunimbuçû hápe ay cobé . Che cunûmbuçů cherecobć . Viuir en paz.Tecó quirŷry arecó.nêrândabeyme aycó.Tecómârâ ey aiporů . Viuir en trabajo . Mära bórami aycó guitecóbo . Maraaçiayporárá . Viuir inquieto . Che neran

Vocablo.nceng . ncengába . ne zatí. Vocabulario .

neêng riçi

quatiá guaçú . Volumen . Quatia mânduçú . Voluntad . Temimbotara .' Bi.s. Voluntariofo . Guemimbotára apocé . Vomitado .Ymo gute mbi. ra.Ymboyebi piré. Vomitar .Aguee . Amboyebi. Vomito . Gueĉ. Mboyebi . Vos,

V. ante

0.

Vos, tu . Nde . Né. Vofotros . Pet.

V. ante V.

·233

aicó gui yeapa yere ye rébo . Vuelta dar enmendandofe .

Voz . nec. Voz buena. neê ngatupiti.

Cherecó ai raye gui aye-

Voz delgada . ne poi

bi. Apoícherecó angaipá

Voz grande.neê nguçú.neê óó.Hoó catu y neê, tiene voz de grande boato . Voz roca defentonada . nee têro. neê que qué . Chachá. neëtorë. Vozcador . Tace bóra . Ta-

gui . Vuelta de açotes dar . Ayecatú ay niipa ucá . Vuelta retorno . Poepi. Vueftro . Pee. Vueftro es.Peêmbae nicé . Vueftros dias.Peára .

çê porara hára . Vozear defatinadamente .

X. ante A.

Cheraçe mârâ mârâtei Vozina.Mŷmbi .

Xabon.Cabo.

Vozina de caracol . Gata

Xabon de la tierra. ibopé.

pi. Vozingleroi Haçê haçê må ra mârâtef.

Tŷmboi. Aguapé . ĭboré mýrfi çipó ĭ yui. Xaquima. Cabayu tŷnguahá .

V. ante

V.

Xara,facta.Hui. Xaula.Guirá rocai.Vrucu

Vuelco del coraçon . Piápi berá.Piátôtôi . Piá titi. Vuelcos dar el coraçó.Che piáberá ber á. Chepia to tő .Tutú . Vuelcos dar en la cama. Aleré îeré guitúpa.Che an

rú . Xaula hazer .

Aurucuru a-

pó.Ayapo urucurú .

X. ante

E.

Xeme.Qûa yepiçő há .

gecó cheyni me gui ye-

Xerga.Obecha rague aó.

re yerepa. Guiq reyma

Xeringa.Tebi cutucába . Xc.

234

X.

ante

E.

Xeringar.Ahebi cutů. Xugo.TY.Ticatú . Xugofa cofa.Mbae ti catû.

Z.

Z.

ante

E.

´çì. Añêma çïbá ñľakGui tamci aicó. Zerbatana.Taquarf Zizaña . nâtiû nã.Capijat Zizaña chifme.Tema ê. Zizaña fèmbrar.Cherêm

Zaherir .Hecó cue hobapei

guitecóbo. Ate moê mổi

ayti.Hobapeí anohƐ. Zarcos ojos .Teçá if

cây guitecóbo . Zorzal.Haabiâ .

Zelar , tener zelo de las almas. Añêmo acateỹ abá

Zorrillo que hiede . Mbikú. Mbicure.Mbi cutf.

angarí. Cheracatey ang anaretame yho potarcỹ.

Zorro.

Aguará .

Aguara

guaçú .

Zelos . Aguỹro. Tacateỹ. Mûndá.2 .

Zumbar.Ayapiçaré rê.Am

Zelofo. Hacateybae . Haguyrobae.[Heçe . ]

Zumbar el oido . Cheapiça a net.

Zeno.Guatamôi . ça quaraçi.nemo çibá ñêîâi .

Zumbar por las orejas. Cheapiçaqua rere.

Zeño hazer. Chereçá quaraçi. Añèm8 eça quara-

Zumbido . Apiçaquarere. Apiçáqua nec.

LAVS

boapiça nee ymambobo .

DE O.

:

1

1

ļ

}



Ro Mo

BOCAV

GUAR