Arte de la lengva aymara, con vna silva de phrases de la misma lengva y declaración en romance

190 106 29MB

Aymara; Spanish Pages [248] Year 1612

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Arte de la lengva aymara, con vna silva de phrases de la misma lengva y declaración en romance

Citation preview

IRR ATAS Errátil»'

Dixcaoa Lctini trafpernado dcfttrronaa

«onara

DfeSTE ARTE.

Emiendas. Dixcron

Lía;

.

Latina trafportado

I

lüj

«JelUrronar,

contra

*

105

ERRATAS DÉLAS PHRASES* A fapiQeanhua A rea ñama atento bifaoahuaaa Kapifinn

huaccauiy claidarct purina

Dior thaan«a$hua fciituoitba

yauntauina

A íappiraeanhua

/

arca mama

ai

1

atentos hihuaa Kapiíin

kuccauiy oluidatt Purina

Dios

^^

ta icn

\ ominado eftraconv

'thaancaahuau m af n»malcnhutuüitha ' yuatauina e junio de

mil

MlDéd

% TAS S A. Aymata.compotftopoy iSves yes

^

dec "•& •„.*..a n- áeApbílodc en .

i6tt. i c

V ciento -,- rn ye .^,. v diez

Vocabulario tiene treinta. dicho Arte i

}l

tribuatur ta • liom oftinino audacix :

venia digna men mukis nomimbos i«dico.

Primurncnimid amphtaai-

bcnig tus bcnignius -íaaísit.qu* confugientcs niísim* matris inflar adfepatuulosnontaftidtoícípcrnc

nis

ac

& te bamanitcr potius excipcre,S aj déin«?cp fcuerc coníueuú:calcar

dUÜngühte.acpropcineícdibiIc íludiom^ucdiunodiiqvaínccm, vt

Dia>ccastüxfacetdote8,noníolu

coramen virtotis,icdoftrinx laude Indos, vclut dentur: ícd pro cp,quo in chrifto filios

,

amare, complettc-

risJndicxetíamlinguxpcrmaexcel lant:

ammumín tándem ancipitcm

&*fe

bancdelibetationem adegit, quafiquafdam (ponte cutremi alas



«*

~

DEDICATORIA; »PP«coit,qood ampiado tuä mcho ",sn °ft'-«Socie,a t ¡S

m

j

ni

vc I cp a

'««.tcMiorcxifti*, quodcamvni "• P° «I»* »odo. ?°.' P «mí »««m*Worip,omoaend«op¿ rxcí

e

.

'n

r»»Mu.» ( ,omoi.Biilio,« Proicq U ar. 3 ,vc

a

fauü , e

bcovfquedic aü „ 1

«"ftiin/ndiánobilirsi^vl*;

; tofos crearas ípcrauimus vnjuc /fi

re

o pt ,

mennt

n nob¡s

b

tat ' S h0n,Ínit "».tum ,

m a.

oranebus , ucundifsim(jM 'bos o

m „ib„ s> &

mi ' 4CV0lunt

mjhj

^

""magnamaíJc,uá -"ligai.

dedicatoria; fienificationípcofeircfascffcttW huno que cuando id niinu«li«t,vel ämlïMlum.ltgi dente quideroom fcd"ftca.ta eetno lcalum»ccip¡« > Gngulatis , ££ ea nos bcneuolentix ¡

obfeHunur non Vale,«hacluUnf.fede m.nu

obfidem erga vulgatis.

te

Id,LDc«mb«...Anpo.p

:H

^odoulcMBeitonm».

;|

.

PRIMERA P. ; DÉLA ORTOQR APHIA DESTA LE O

'*y¿¡i

N

Q VA.

A

Ï

MARÁ.

Cera ueceíTarío repetir aqítilo

qaVtfa

principió déla pri mera y fegunda parre de niiéftro vocabil !ario,hablárj¿to dcla pronunciación,? ortographia defta legua: Solo me ha perecido que baila poner las tetraSjO modos de efe finir en que fe ditíerencra déla lengua Efpañola, que en fuma ion eílos. Cea, Gco , Cea, Ccha, Cché, Cchí; Ccho,Cchtt J^j.'ca *moá-diflf¿ifa-mcnte-a!

:

:

Ghha^hhe^CÍThi^ChhoXhhu.Ghi^GrajGre, Grí,Gró,Gru. Ka Ke,Ki Ko,Ka. Kha,Khe/ Khi,Kho,Khu. Ph»,Phe,Pb'íjPho,Phu. Ppa, Ppe,Ppi,Ppo,Ppu, Qbue Q(vui. Qaiie^qaí. Tha,The,Th!,Tho,Thu. Tta/TteJTtíjTtoy Jcú. La necéfsidad déla ortogrsphia fácilmente >

í

>

fe

entenderá por

efte

exemplo.Caríthj%,Ccari

primero tignificá Canfarfe. El Segundó Cortar.El Tercero Mentir. Si todo* tresfeefcfiuíeran de vna ravifma manera cort vnafimple C t quien no vé que huuiera grari

cb*,Ka'fíth.á.El

7

co.qt uíión,y

apenas fe acertara

a

entender lo

que lp eícrito dize? Y en bnenarazon elfa, que lo que fe pronuncia de diferente mane» fa^fe JittVrencit también en el modo de efcft r

i

A

*

*ir,pot

CAP.

'•

DEl ¿«i

Nonvmatiao. Genítioo. Patíuo. Accalatíao. Vocatíiío.

Ablatmo. *

tfeiiwt.-.

Dat . AecnOit. Ablat.:

-

N0MBRE

nnmKrc y de tas demas

El Padre.

Anqui.

k

'

»^

axÁ A'r^itaqai.

Aaquu.

A»q« e y« A«q«^P«' .

Del Padre Para el Padre Al Padre.

O Padre. Con el P adíe

Plural.

Los Padres.

. :„,r* Ana**.

.*oq»*»« «*

Atraca-

DclosPa are S

oVp

drts.

a ^¿tl

Ao^uucatnpuConlosiaür

»WSJS6«»

.

PRIMER A

P.

7

aun tifsimo Caber efto,porno hablar mal,y hablanvno tí porque por no dezir héregias: hocharrac do con Chrifto dixefe, Híntfanaca dezir que también íTa layen minutan a, feria yporeílo aquéllos neceados fon de Chrifto: murnta, laycu Nanaca dezir evnscelTario las ve excluyr a Chrifto; v fon fin cuenta

!>or

q Los otros zes que puede errarfe en ello. Tu. Ha Huma: fon primítiaos Pronombres

CcuAquel pa, El. Acá: Elle. Vea: Aquel. retpe cercano, mas El moftraüdole. Aquiri: relpeapartado mas El Ccuri: fto de otro.

Yo mefmo,Tu mefmo Aquel mefmo añadiéndole los Pronombre» fipoíTefsiuos, Ha, Ma, Pa,fi'a,delpara S r3to

©o

de otro. Qníqní:

giiíente.

¿& De

los

Pronombres

pofTefsioos

&4

o deriiiatíiios. /.

11.

Los Pronombres poííefsiuos en efta lengua fon>Ha:Mio. Ma:Tayo.Pa:Suyo.Sfa:Nacr tro,incluiuie. Todos los qnales le jaman y pofponé ala cola poiTeyd^dela manera que í* v*ra en la declinación fvgoiente. ají: --YV cafa. Mí Vtaha, No•

Ge: Da. Ae.

.

Vtahana. Vtahataqui. Vtaha.

De mí cafa. Para mi cala» A mi cafa.

A

4

V*-



*?

** *

RA grAM. a?w*

Entmcafa.

Vocat. AbUt.

Plural. \!iscafas.

u,

Notnin. Genit. Dat. Accofat

Vocat. l>iaw Abtat.

-

.

Vtanacaha.

VtanaC

^a?aouiVar a

Vtanacaba.

Vtan *


ya..V U A,a A .eWa, nenia khafsiua faran*

P

a

yanUathahua.uy

r p^

f

^

Hucatha,

aunque bienenr ftüäoe».elpoebVo: e» e eltuno t « » begnnaav e n nd» oración titeadidola Primera , y

para perfonas, y de Cuna, para las otras cofas, o de .Catiqut chap¡,vel Caa^uípirí^para todo Qhaíti chipi Qiii, QtrXy

que-, la qual, o

,

¿o

GRAM^ÁTM'AR

A.

folamcte, pero val Qhnitípírt, para perfonas la oración es in efto fe entiende foloqüañdo fe ira de :; ejemplos los por definirá, como añade la parles fe ordinario de clarando, y oraciones le e tícula kha, y al verbo deltas la ley de guarda que Él interpone Chi, v. g. catu aropa 'Diofna cíelO.Quitikha al Dios ira

Cúnakhaatama.

chi,vca alakbpácharo wíani. que chifra,vcahariiyatit-ti. No fe aquello te haze manera íeganda La me has dicho. >! cotilos

pronombres demottratiuos q»« *»«

decolas paraca,vca,hupa écc para relatiuos IefumChnltum ín cieftas.Credo ticulares,y lelnchrilto filium Dei,quiconceptuseft &c. l.acatca,i.

Diofaua yocparó iyaftha:acahua, en ¡u vcafca haqae túcnna.Eftospronombres a hallaran oar de reíannos él qual, laqual fe le haLaterzera cada palio en el VitaXpi. n aucnr bato» participios todos^orque \ aecoi Yatienfeña; Yatichata ^ vel enfenada.Yat, es chaui,la perfona,o cofa que a chaña,la perfona, o cofa que ri fignifíca el qiíe

*£noes es Sí amajafiriquítt: hualuntaraña creybleqae ande en ladronicios, f Etífaturo no faele poner fe clii: Han i vtanKvcacá puritnna:Si veS vc^pilla.vel vcafca yanecaro

no viniere, ráaí para nofotros. f El condiaono muy ¿menuda incluye en fila Dioscctfccuvafma,veaca nal, Haakhcharo ^ái^tríftama: 5t hírieffe*bicma los pjv a tu f bres Dios también te haría merced ccuyríctmahaa: canquiriäba Hanihoákhcba aqai Raras vezes vto^efte ntódo ,pofqtie optatt

vían de>

PRIMERAS,

r

'

Sr

v fan.de Gerundio Han] huakhchaísina , o dé Opta tino , H arií huakfich a cäncafnä f Cea paca cartquimaiia hani cenyahatpanti: Si é*

,T

'

:

res rico

no

•?

té Jara lírnofna.

7 Yqnando

(ola fupuello , vían mucho de Gerundio: Capacafsina,ifivifaro ifi charama: Si éfes rico vífte al defnu.ío. De modo qué la ó-

ayvn

'

ración condicional fe puede hazer por caíi "todos !ós modos , y muchas vezes entra con

gande clegvuicía a partícula vcaca, como af# ríbafevió^y parece nota de que la oración es condicional, y no ay romance qae le correfponda porqiie dezír que íignifica en talca fo>o cofa -femejante no es buen lenguaje/ino 1

?

tofeo para

elle

propofico.



DE OTRAS CONI.VNCIONES proprias de lia lengua. /

5.

Fakhta:EsIo milmo que,Mirano,cane rie v,g*Pakhta tinquífma: Mira no caygas,y lo mifrr/o figníSca fin-pakhtAjporque tambie tira qaifmä fólo, quiere dezír Mira no caygas, í* l'akthahani atarnafma: Mira que no dexes dédezírIo,o en todo cafo dirás Hani atani afmra es lo miírrio» En la féganda parte 'del '•"vócabülário'fe hallaran otras cofas notadas acerca déíla. «¡ Simpatí^el fimpatïkha,fig" mñcaiETpaíslbleí Haní hnanííVnia fimpátí :

F

aíakhpa-

ft

GRAM. AYMÁR

A.

alakbpacbaro mafma í Sïnote emWndas

€8

Yariti, velyapofible que vayas al ciélo< f defta diccerca a mifmo: Pero t itikha.es lo en tó mucho diximos delta vfo , del ción^

Phr ales donde dize,o dizen

|

fe

podra ver

Vurey



Mana

,1

.

mna

Caftillaro íat akbaTti

mna; Dizen q el Virrey efta de caminóla figrúficacio Caftilla. t Tiene también otras

a faber lo q htfquittaña*

nes.Camif lanininavUjaniTtiaiVc

t Qhmtimnaatamana

quiere lo dixo^ boa: Es menefterpregumar quien

EftaesvnapamculaquefcvfafrequenTemepodra en la narración délas cofas como fe te

ver enel Vita Chrífti.

DÉLAS INTERIECCIONE

$

o&aua pane déla oración. Solemos moftrar nueftrosaffeaos de ale* griajTrifte^, Admirauon, Efpanto &c con vn*s partículas que comunmente llamamos o que interjecciones; ,

bres de los verbos. Cap. I. $ i. Haca^fignifica la Vida. Hihita*y !a Muerte. Sacafe efta manera de nombre quitándola tha, deip relente de índícatíuo y aunque fin :

añadir nada falcn aíVi muchos nombres eonip puede verfe en elcomon modo de hablar deftos indios , y inasdefpacío en el Vita Chriíb*:Pero es regla general que añadiendo tes

Cá^Qi^i^Cama^Pacha^íama^Cunayfegoii

F

5

a

cola

^.


como t^aTanUpro yatiuí: La efeula t yiKauiíEl nacimiento, t Et Participio terminado en ta , firue de nombre que fignlftca lacafa paffada. Lurata,vel luratii: La obra qae alfana hizo. 4 Machos t&mbícnfotí os n ombres qae i a te n del P art ic ip o acá b a i

1

do enña>como Atmhuaña. Amable, t Hamitrpaañi: Intclegib'e f VllaS'a: Vifible Sea CnaprichañavOÍgno dehonra/ f Mutaañ* Digno de callizo, f Domine non ium dignas ve intres fubteShim meu: lefn Chrifto taray ha nina callana hanchima hani cacuñat tt: iieft No foy digno de receUlr tu l*an£lifsimo Hochani haque hani alakhpa* cuerpo

f

f

charo miftanari: El peccador no es digno di ir al cielo ,v.et Aúkhpacharo mUlanata* qai hani haaquenitr t Jíutuáñatahaa, a

"

F

4

vcl

ma

mmmrn ...

*"r

GR AM. .ARMARA.

88 1.

*

Mutaañataquítahaa:Eres dígnp de £4$i0tib

^

REGLA PARA SABER los

d¿

nombres q llamamos

U

abftra£Íos. §

Blancura, Sabiduria^Iüfticia^SSClicläd, &e, fe llaman nombres AbíTraótos en efta lengua; fe hazen tomando el nobre ccncrcto^ñ^cíien dolé CanCañayo ña lolamente, o Cancaui) y Vfsi,Hank o cancañaes la blancura, + Amao tta cauca ña,SaWuría f Checa hüícáchírí cá caña; luftícia f SánÉtoña^vel Sanólo cancana: Laíanftidad. fCc^paca cancana La riqueza Collqutníña: Riqueza d£ plata, &c. f Machíricancaña, vel machar ¿# La embria;

guez. En lugar de Cancrtña cc tno íe ba dícr o podemos dezír Cancani clpccía- «rente quando íe añade los pofTefsuics Ha Ma JPajfla, co. rno Hanko caii€atyha,M 'blancura Har ko cá tauipajSu blancura &c~ Aunque no dexa cíe f

3

/?

i

suer aigunosnGmbí'esÍTmples que Ion abftra ? ida. HVhiia La muerte. Mpkhfa: La.'dül^ura-; Ha.ro: La amargura &c. ^¡Algonosnombresay que repetidos parece

aoSjComoHscaLa

que tienen lignificación' de a bit rsS.cs. Coca^ y coc^ca,a-.rcabaco.

6j. 6>.

Ttaíí.

Tatkha...

67.

Tauu

0.

E.

57. Staca.

66.

E G.

E.

?8.

N.

'.N,

G.

-Squipa»

G,

J?>

P.

Sea. 54# Sí. 5?. Saaca.

$6,

29r Ncha. 30. Ni. 3«.

52. Raro,.

0.

JVJacu.

Z^*

N

Ruquipta.

51.

N

25*

1&.

Rocha.

4^>.

49. Rpaa» 50. Rtta.

Kha.ru.

23,

A8i

g; G. N.

47. Raqui.

"N.

E P. P G. t

Thuíha. 69. Vta. 68*

70. Vchaíta. Ya.

71-

72. Repetí* del verbo

La letra

.

SEGVNDA La

E,q fe pone

letra

al

P.

93

lado de alguna s def*

tasparticulas.cjuíeredezír quefi la partícula fuere fola o vltima en el verbo compuefto,ia tercera de indicatiuo fe termina en Que, o kheycomo fe notara en cada vna dellas có ella feñal,3.Q¿e,H:he. q La P.q aqlí a partícula en Plural fe pofpone al Pífca.-^La Q* q aquella partícula es Generado que fe cópone cafi con todos los verbos. § La N. qué de ordinario fe compone con los '-Nombres,/ ais i compuef tosfehazen Verbos, q Las otras que no tíe

nen nada carecen deítaspropriedades: esaía ber, que en la tercera perfona íígüen la regla general, que en Plural fiempre entran antes dePifc.a, o Pifquí, que no fe componen con todos losverbos-, y fina!menté,qoe no-fe cóponen con los Nombres,fino que fe interponen a los Verbos: y es de notar que a las que {¿.-.componen con los Nombres es mcneíler anadirUsvna Tha, que es la terminación de los verbos; y no dezimos que fe añade a las otras, porque fe entiende que por íér verbos np pueden dexar de tenerla. Quando cnla ex píicacíon .deftas partículas que abaxo iremos dando,fe hallare eílafeñal *)(. (ignific.^que fon contrarías. Ella .'(;) fignifica que fon fy nonomasjlo quai fe haze para mas brcuedad,

y p ÁfA

m

1

os

.

c u r i o fo

*

DE LA

GR AM. ïÄ¥M A«



DE

LA

P

ARTIG V L A

A.

A,

Y

PE

otrss.porfo ordencomo arriba lep* nen,y para que ea la cotnpoficion de losA'erbostecoiiolcá.comcnqav

las

fan por letr«m*iat'cula,aun que elxé en medio délos verbos conque iceó

ponen:

compaefto con % EL verbo Hazer que otro baga,o padefea efta particoTá

ntfica

lo

'

opérniitir,y déxar q otro el verbo d'tíé, IfapaAthá* fignificá v. g. padefea. lo baga o

me

que otro oyga,corandole los oydos,© que oy batiendo müagro.o dexar y permitir Matar ideft morir: Hazer e a. f HihqaAtba: toca: y los Nea me qué alguno morirfeme o Adinot. f tros con etla partícula fe hazen h.iz-er

partícula mar Ellos Lupaeas por cauta delta la regla general de figuen no letras, y tas dan Leketha, Lekaatha, las otrasparticulas.v g.

velLekeetha^iáppatitha.hamppataatba.vel Hamppativtha.Mataathad. Malautha: y por

mú-

eftosVxtmplos feentédera la manera miima par danos q«e hazen enias letras de la tercera Enla verbo, q del las en particulado Lekaathale^izen deB.bnaatba Hiuiy. t Hamppaíaasha bamppatiy. Malaatha de

)

kee.

t

*

maleta»

SEGVNDA

t

9

m

matan. Y también fe entenderá muy dato fi* giiíendopantaalmere la regla que áiiaovca la conjugación a cerca de formar la tercera perfona. % Vltimamente digo ^ en otras Pro oincias enlajar deftaparticula 'A. >yían,d*.Ta y no hazen eíhs mudancas que los Lqpa^as fuelen hazer por catifa de A «.Otra» cofas to cantes a eft.ii fe dirán en la partíanla Ya,al fia de todas. 2

Afi. HihniAfith-a^MoT.irféTOe

alganoq&é

ivttaycha Afitha:Dexá.rfe aporrear f-IranacaAficha: Hazer qnetrabaie afgano en miproaecho...Yapaba Pedronairanaca Aíi tha: Híze que Pedro trabájale en mi chácara,

me toca,

3

Ca,Rclatina. Defta partícula no tengo

dezir de lo quefetta&o cu el cepita ReUtiuos. los de |p 4 Ca. 5 qiú. Significa Bazer, o cttarha*íe do algo anualmente, f SaraCatha-.Canriaar áftaalmente. ± ManfcaCatha: Eftar cómica .do. 'Sus fynonomas fon{/) Quisca. < Ca. i. que. Se junta efpecialmente coa verbos de moaímieco y de llenar, que tanto* dos fe hallaran en «1 principio de la Primera

mas que

parte del Vocabulario, Annotacion V.'Y'fíg* nitíca Defniarfe,o Deíuiar. ApaCatha* f ir* Catha. f AaCatha: Defuiaralgo. a; HieiC.a* tha í SaraCatha; Deluiatfé.- Y fíempre que

Acoro

GRÄM. AYMARA.

36

^

coRäJgMnv^bQ^ualqniff a que fe compone aunque en vaos fea íigoifica Apartamiento ;en otros, -que tiente ^ ie conoce mas el ara :

,

;

:

6

f

€acaV%^Vfica.Á-ikgamíemo.

Y lo

;.

Saupír*

mifoo4]gns;ficaxüíi;otfcs verbos de H.atha: Móftrar Donde le ;

:

Bníenar.

f

'

¿

aiiadévW ^en'eftefolo. q Co los nombre! te* ciac í^nlaanFlü^s/eojas^Friiaos^. .* " nifi« '

;

'



'

'

.

.

--

:

i

a

v mác*Echar

SEGVNDA las

pancas

>t

:P.

ellas cofas:

pero

eri*

a pareicaía es Chaíi f Como- Tbo> thüpíChafitha XapiChafitha, AmcaChafitha: Echarla ñor,Ias ojas» tener ^a pipáis Us matas, f Hat]aeCha(kha,CaiiraChÄfitha:

toncés

!

EíW

ya concebido

ei

hombrc^el carnerOj&c.

y Chi. Fuera de lo q trabamos de ella partí ¿uJa en os Aduerbios /. 4. añado aqiii,qu« I

mucho qüando refieren las cotas qqe han mandado ha¿er,o enieñadójcomo qnt¿n

fe vía

todas las tienen en la. meTfaftando ^ e San Efteuan y repe tiendo lo que han oydo ala perfona quei'e.lo

da

a entender, que

moria

v.g.

contó, dirían* Iudionaca San Efteuan calaña haccuCchuquichína, Santofca haccuCchuqai rinaepataqui Dios ha mppatírapi Chin vcatfDios au* caanquifla IESV qurpana>cnpi ámparapana vtcafqairi Hf/afii na mokbíaqui hihuaChina: Los judíos apc drearona 5> Eíteuan y el Santo rogo a Dios yor fus atormentadores,y finalmente viendo a Nneílro Señor lela Chriílo y que ertaaa en pie ala dieftradelPadre, murió en paz. 10 Gchiíqní:MakaCchüquitha; Comer por eüpUmieneo. f iquiCchuqaitha: Fingir q duerme, -f- VtlaCchnquitha; Mirar de hito en hí 3

CHR1STO )

to/'t-Nuachuqttítha: aporrea*; macho.

taCchnquiths:

ir fin

1

Sa-

provecho. f Compone-

Q

fe

cea

QR KM>yATMA

KA, 9l fe coi*i*o»btef ¡0H&$¡¿fe^ÄÄifad

Ä» /$*

Cegando libro; Reya Cchuqui. Rey de burUvy afsi €pmpncfticirs]pu«dcn hazeríe ver* bosvReya Cchoqaiathíi ; p Rey a Cchncáat ha. lugar al Rey. + Huahaa,G«itip.a«lto conios. '

verops

5EGVNDA

Pr

,

ggg

yerbosfSgmfican comentar ahazer algo todosjutas. ^Qc