Akuko Ifo Ala Anyi 9789788037720

467 106 50MB

Igbo Pages 116 [117] Year 2011

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Akuko Ifo Ala Anyi
 9789788037720

Citation preview

AKUKO • • IFOALAANYI•

Maazi. D.I. Nwafo.

l)zt,Joji (Nig) Publishers Ltd

Published by t.;z1,10ji (:\'ig) Publishers Ltd 4, Omeili Crescent, P.O. Box 80 Ifite-enu, :\imo. Anambra State Tel: 08083121458

Branches: Onitsha: 08033227130 Lagos : 08033251542 Abuja: 08081777427

© D. I. Nwaf9 0 nweghi onye, ndi ma Q b\,I \,llQ Qr\1 Q b\,lla nwere ike ik9piri n'\ldi ab\,lla \.!di ma 9 b\1 bip\,lta ihe 9 b\,lla di n'ime akw\lkw9 a n'ebughi \.IZQ nata ikike n'aka \,llQ Qr\1 bip\,ltara ya b\,I ndi ul9 9r\,I l)zl,loji (Nig) Publishers Ltd.

First Published 2011 Reprinted 2013

ISB:\ 978 978 8037 72 0 Printed in :\igeria by l;zl,loji (:\Tig) Publishers Ltd Tel: 08083121458

11

:\DJ:\ AYA

Okw~ M}TI~lite. i .. ......... . .. .. ......... ......................... v

Ndi Nyeere Onye Dere Akw\lkWQ A Aka 0 Wee Nweta Ak1,1k9 Ifo Niile E Deren' Akw1,1kw9 A ............. vi Okwu Nd1,1m9d1,1 Nye G99menti Steti Ndi Ow\lwa Anyanw\l

NaUitia~ ... ....... .... ...... ......... ...... vii

Maka On ye Ob\lla Kp9r9 Onwe Ya On ye Igbo ... .... .... .ix Isi nke mbt..t: Ewu na Mbe .................................... 1 Isi nke ab1.1Q: Apia na Mbe .................... ............ ... 3 Isi nke atQ: Egbe na Nwa Qb9gw\l .......................... 7 Isi nke anQ: Egbe, Nne Ya na Isi Any\l ... . ................. 10 Isi nke ise: Osa na l)m1,1an\lman1,1 ........................... 13 Isi nke isii: Mbe na Ngwere ............. .................... 17 Isi nke asaa: Nwachinaemel1,1 na Nwunyeedi Nne Ya ... .21 ~

,

Isi nke asat9: Nwaenwenne na Nwunye Nna Ya ....... 27 Isi nke itoolu: l)s1,1 na l)m1,1an1,1man1,1 ... ......... ..... ... .. . 33 Isi nke iri: Nwunye Eze Iduu na Oba na ndi Ariri9 .... ... 35 Isi nke iri na otu: Ewi na Mbe .... ......... . ................ 38 Isi nke iri

na abt..tQ: Ngene Eze9ba na Nwaenwenne ... .42 l 11

Isi nke iri na at9: Mbe na Ugoji ............................ .47 Isi nke iri na an9: Nza na Qk1,1k9 .... ................. ... :.so Isi nke iri na ise: Nwaanyi Di Ime na Akwa Eke ....... 56 Isi nke iri na isii: Nwaniga .................................. 59 Isi nke iri na asaa: Nwa Nn1,1m,1 l)kwa .................... 63 Isi nke iri na asat9: Nwa Arw1,1 Nwa Aqlfl,l ............. 64 Isi nke iri na itoolu: Nwanne Na-amaghi Nwanne Ya .. 66 Isi nke iri ab\IQ: Nkita na Nnyil!giga ...................... 70 Isi nke iri ab\IQ na otu: Nwa Nne Ya Kp9r9 Asi ..... .. ..73 Isi nke iri ablJQ na ab\IQ: Onoli na 1)m~1 Ya Ab1,19 ....... 80 Isi nke iri ab\IQ na at9: Elena Nwunye Ya .............. 84 Isi nke iri ab9Q na an9: Azv Qkp9 na Ak1,1m .......... ..88 Isi nke iri ab\IQ na ise: Jlv Nwaany[ Ogirisi na Nd[ Enyi Ya ........... . ... .. ..... .. 92 Isi nke iri abvQ na isii: Nwatak[ri na Ekwulo O Matara n' Qnya Mmiri .... .... ... 97

lV

Okwu Mmalite Akl,lkQ ifo bl,! egwuregwu ime l,llQ nnanna anyi ha ji ezu ike Qrv n ' oge abali ma ha rvchaa Qrv ugbo 19ta. E jikwa akvkQ ifo were an9 egwu Qnwa n'oge Qk9chi. AkvkQ ifo dj l,ldi abl,!Q. Nke mbv bv akvkQ ifo adighi ekwe ekwe. Jma atl,l ya bv "Ewu na Mbe" nke m k9r9 n' isi nke mbv n 'akwvkw9 a. Nke abvQ bv akvkQ ifo ndi a na-ekwe ekwe, di ka "Ewu na Mbe" nke m k9kwara n'isi nke iri na otu ya na " Pv Nwanyi Ogirisi na Ndi Enyi Ya" n'isi nke iriabvQ na ise. Maka ik9 akl,lkQ ifo Qbvla, QkQ akvkQ na-ej i ahiriokwu ndi a were amalite akvkQ ya: "O nwere akvkQ m u12:a-akoro unu. ... . '' Ndi a na-ak9r9 akl,lkQ azaa ya si: " Onye siri gj?" ma Q bv ha azaa: " K99r9 anyi ka obi di anyi vtQ. Anyi gae12:e nti. nuru v . . ihe i. na-ekwu he-e-ee-he."

v

~

'·'

Nd! Nyeere Onye Dere Akwl.J.kWQ A Aka 0 Wee Nweta Akl.J.kQ lfo Niile E Deren' Akwl.J.kWQ A Igbo tt,lf\l ilu okwu sj na otu onye adjghi ejide ngwere gbabara n'l,llQ. N'eziokwu, ekele m ·n'ebe Q. di ukwuu na-agara ndj nyeere m aka wee chjk9ba akl,lkQ ifo niile e dere n'akwl,lkWQ a. Onye mb\l na mb\l b\l Obasi bi n'elu, Chukwuabjama, onye nyeere m aka m wee cheta 1,1fQd\l n'ime Qt\lt\l akl,lkQ ifo Sir V.N. Igboka laworo inm\lQ k99r9 anyj mg be Q kl,lziiri ndj klasi m n · af9 · 1954. Obasi bi n'elu nyekwaara m aka icheta l,lt\)(_ll,l n 'ime Qt\ltl,l ak\lkQ ifo m na-ak9r9 \lffi\l klasi m mg be m kl,lziri djka onyenkl,lzi odee chQk\l malite n'af9 1973 ruo 1984. Mgbe m kwupl,ltachara aka QI\l Obasj bi n'elu. ana m ekelekwa Maazj Chibl,leze Ume, onye l)m1,1gama l)ml,lchu, nke m1,1 na ya nQ na BICU and Sons Ltd., ngalaba Onicha. Maazj Chibveze Ume nyere m aki,1kq ifo abvQ m dere n' isi nke iri na otu na isi nke iri na abl,lQ. N'ikpeaz\l, agaghi m akwvsi ekele m ma nw eburughj ekele n'vkpa bujere Nze Ignatius Okeke Egbe, ·'Enyi n'Ukpo," onye bv akvko ifo n'onwe ya, a na-efo \:1 efo. Nze Ignatius Okeke Egbe. onye Iruadi,m1a l. tLmto, Ukpo, nyere m ak1,1k9 ifo ise zuru ezu n'efu. h\1 ndj m dere n'isi nke iriab1,19 na otu ruo n · isi iriab~H) na 1se.

VI

- · Okwu Nd9m9d9 Nye G99mentj Steti Nd! Qw9wa Anyanw9 Naijirja

A sjrj 11a oke11ye an9ghi n'µl9 µmµaka erie udele kp99 ya egbe. Mbunuche mbµ m jiri dee akwµkw9 a bµ iji nyere G99menti Anambra Steti, otu Sµbakwa Igbo na Ohanaeze Ndi Igbo aka na rnkpu ha na-eti na asµsµ Igbo 11a-ach9 ka 9 11YlJ9 ka 9kµ. Nke 9z9 bµ na anyi lee 'anya a11yi ahµ 11a ihe onyoonyoo di iche iche-ma video, VCD, tiivii na DVD-adjghizi enye nne na nna ohere jkµziri µmµ ha ihe 11' µ19, ebe µmµaka n'akµkµ nke ha adjghjkwa eru nne na nna nso jnµrµ ihe ha nwere igwa ha n'ihi Iia mgbe dum ma ha ma ndi nne na nna ha naele ihe onyoo11yoo . N'ihi na 011yoo11yoo lla-ach9 inara anyi \lfa rahµ9 ka m jiri ch9k9ta akµk9 ifo ndi a k99f9 anyi mgbe nne na nna na ndjnkµzi na-enwe ohere ak9r9 µml,laka akµk9 ifo e si na ha amµta ihe, wee na-arj9 ndi g99me11ti steti 9W\1Wa anya11wµ Naijiria niile ka ha mee ya ka 9

b~ir~t

iwu lla 11Watakiri 9bl,lla 119 na klasj nke an9 rute 11a klasi nke isii 11 ' µ19 akwl,lkw9 nke nta ga-enwe akwµkw9 a, ebe llwata 9bµla 119 na klasi nke mbµ rute na klasi 11ke isii na k9leji ga-e11wekwa ya. Ana m atµkwa alo ka a 11a-edebere µmµaka as9mmpi n'akµk9 ifo kwa mgbe kwa mgbe, iji mee ka akµk9 ifo banye ha 11 Qkpµkpµ.

Vil

1,11111

N"akl,lkl,l nke m, ana m ekwe nkwa ibia n ' igwe mgbasa ozi n'ikuku, ya na n'igwe onyoonyoo were Qlll,l m k99r9 Qhanaeze ndj Igbo akl,lkQ ifo o pekata mpe otu ugboro n'izu l,lka Qbl,lla ma a ch99. Ana m atl,lkwa alo ka nne na nna Qbl,lla maara ka e si ede na ka e si agl,l nwee akw1,1kw9 a n\119 ha ma gvkwaa akl,lkQ ifo niile ndi a nke Qma ma na-ak9kwara ha l,lml,laka ha mgbe Qbl,lla ohere dj.

Vlll

Maka Onye Qbvla KprQ Onwe Ya Onye Igbo

Nnanna anyi ha kpQrQ on we ha ndi Igbo_tl,lr\l ilu okwu si na onye kpQQ Qba ya mkpQkQrQ Qba, agbataobi ewere ya kpoo ntl,l. Onye kwe chi ya ekwe. Onye Qk\l nwnahl,lr\l n'aka bl,l ya menwr\l Qk\l ahl,l. Ndi Igbo ibe m, nnanna anyi Sl,lchara Igbo haara nna anyi ha; ima anyi ha sµchaa Igbo haara anyi. Ka anyi Sl,lkwaanµ ya hapw\l \llTI\l anyi ndi ga-ahapl,lkwara \llTI\l ha asl,lS\l Igbo, o wee si etu ahl,l did na-aga. Anyi ga-eme nke a site n' idi na-asl,lr\l \llTI\l anyi asµsl,l ala nna ha bl,l Igbo. Ka anyi nweenl,l ngara na afQ ojuju n'ebe asl,lS\l na omenaala anyi di. Ndi Igbo, ka anyi riomienl,l ndi agbataobi anyi bl,l ndi Awl,lsa na ndi Yoruba, ndi na-ejighi asl,lS\l na omenaala na ejiji ha egwuri egwu. Onye Awµsa abµQ nQkQQ, nkata ha niile na-abl,l n'Qnl,lAWl,lSa. Onye Yoruba na onye Yoruba nQkQQ. nkata ha ni ile n a -ab~1 naYoruba. Ma anyi bl,l Igbo nQkQQ, nkata anyi na-abµkari na Bekee. Ndi Igbo, ka m jl,lQ l,lnl,l, e mere \111\l ihe nke a eme? Ndi Igbo na-eriomi ejiji ndi Awl,lsa na Yoruba. Ndi Awl,lsa na Yoruba ole ka anyi hl,lnuworo ka ha jiri ejiji anyi ? Bikonl,l ndi Igbo ibe m. Q bl,lghi onye na-asl,lkari Bekee mg be niile makarichara n · akwl,lkWQ.

IX

AnQr hl,lfl,l arvsi ahv nwe mmiri ahv, o wee malitekwa gvwara ya egwu ahv 9 gvvrv ndi 9z9. M~be 9 gvchara egwu ahv arvsi ahv wetere otu akwa '9kvk9 nye Nebechukwu gwa ya Q bvrv na o ruo vl9, ka 9 svchaa mbara be nna ya niile, ma ebe toro 9hia ma ebe a na-aza aza, kpochaa ha ka ha di Qcha. Q gwara ya na o mechaa ihe ndi a ka ya siri kaara ya, ka Q kp99 nna ya na nwunye nna ya na vmv ya. Ha zuk9tachaa ya tiwaa akwa 9kvk9 ahv. 0 dunyere ya mmv9 nwere isi asaa ma bukwara 9kv asaa n'isi ya wee gwa mmv9 ahl,l ka o dulaa Nebechukwu vlQ ka Q ghara izute ihe nsogbu Qbvla n'vz9 vla ya. Mgbe o rutere vlQ, o mere ka ar\lsi ah\l gwara ya wee tiwaa akwa ah\l. Ka o tiwara akwa Qkl,lkQ ahv, ihe Qma niile a maara aha ha n'elu vwa a wee jup\lta mbara be nna ya niile. Nebechukwu weere otu \llQ elu, otu \llQ ala. otu l,lgb9ala, otu any1nya1gwe na otu Qgbatimtim nye 45

nwunye nna ya. Ma nwunye nna ya ekweghi nara ya, n ' ihi na Q na-ewute ya na Nebechukwu gara ije ahv o dunyere ya n' udo 19ta n'udo.

O gwara

nwa ya nwoke ka o jikere jga Ngeneze9ba n ' abalj ya. Mgbe chi jiri nke Qma, nwunye nna Nebechukwu zipvrv nwa ya nwoke. Mgbe Q pvtara n ' etiti \lZQ mmiri Ngeneze9ba, Q hvrv vmv mmvQ niile ndi a Nebechukwu zutere n'vzQ oge o churu mmiri ahv. Ha jvrv ya ihe o j iri aga mmiri ahv n' oge ahv, o wee k99r9 ha otu nne ya siri zipl,l nwa nwunye nna ha nke nw1,1r1,l anwv, otu o siri wee jechaa 19ta weta Qtl,ltl,l ihe Qma di icheiche nke o nyebinyere ha ma nne ya ekweghi nara ya wee zipv ya onwe ya ka ya gaa weta nke ha. l)mv mmvQ ndj QZQ o zutere n 'vzQ jvkwara ya otu ajvjl,l ahv o wee k9kwaara ha otu akvkQ ahv Q k99r9 mmvQ ndj nke izizi. Etu a ka o siri k9gidere ha ganye na o zute arvsi nwe mmiri ah1,1 bl,l Ngeneze9ba. Mgbe Ngeneze9ba duuru ya banye n'ala mmiri, o nyere ya otu akwa QbQgwv, gwa ya mgbe o rutere l,llQ ka ya na nne ya banye n ' ime Ql1l,l \,llQ ha ma gbachibido onwe ha n ' ime Qlll,l l,llQ ah\l tutuu o tiw~a akwa Qb9gwv ah~1. Ka nwatakjrj ahv rutere \,llQ ha, o mere etu Ngeneze9ba gwara ya mee. Mgbe o tiwara akwa QbQgwv ahv. vdiri aj Q ihe niile na Qria di icheiche nupvtara n'akwa QbQgwv ahv wee zuo ya na nne ya na nwanne ya nke nta ahl,l. Ak\,lkQ a na-egosi any! na l,lffi\l mmv9 na-agbara ndj na-enwe2:hi nne maobu nna 02:U m2:be obula a naemegide ha. .......







• V•

46

U





IS~

NKE IRI NA ATQ Mbe na Ugoji '

Adagbe Akamkp!si b1,1 obere obodo di n'ikpere rnrniri Ezunaebuogwe. Ala obodo a na-emep1,1ta ihe ubi 9b1,1la nke ukwuu nke mere na ma mmad1,1 ma mm1,19, tinyere 1,1m1,1an1,1man1,1 bi na ya nwere mkpl,lfl,l ak1,1k1,1 e jiri mara ha. l)m1,1 rnrnad1,1 na-ak9 1,1diri ji di icheiche malite na ji adaka, ji abana, ji ab!!, ji oku, ji ayobe, ji ukom, ji 9kw9cha, ji ito, wee ruo na ji okewa. l)m1,1 mm1,19 na-ak9 ede mm1,19 na ji rnrn1,19. l)m1,1 nn1,1n1,1 na-ak9 ji nwa nn1,1n1,1. AgwQ niile na-ak9 ose agw9. Mbe nwan!ga naakQ ad1,1 na ede mbe, ebe ngwere na-ak9 ak!di ngwere. · l)ml,l rnrnad1,1 na-ak9 ji, ha na-ak9 lfdiri ji di iche iche ma nwoke a na-akpQ Ogbuadaka na-ak9 naan! ji adaka ma9b1,1 ji 9cha nke naara ya ezigbo aha nne jiri m1,19 ya. Ogbuadaka rn1,1tara naan! otu nwa nwoke a na-akpQ Ugoji. Ugoji maara ka e si eri ji ma Q magh! ka e si ar1,1 Qf\l ugbo. Q d!gh!kwan1,1 ekwe eso nna ya aga n' ugbo ha iji mata ebe nna ya r1,1r1,1 Qr1,1. N'af9 ah1,1, e nwere otu nnukwu ala ebe ya na mbe gbara agbataobi, Ogbuadaka kQrQ naan! ji adaka d!ka Q na-eme na mb1,1. Mgbe Q f9r9 naan! 9nwa ab1,19 ka e gwuwe ji, Ogbuadaka adaa Qfia. Mgbe Ogbuadaka dara n'9r!a ah1,1, nwa ya Ugoji gara na be mbe r!9 ya ka ha ab1,19 soro gaa n' ugbo ebe ya na nna ya gbara agbataobi ka o gosi ya ubi nke nna ya. Mbe 47

kwetara. duru ya gaa. gosi ya ebe ya bv mbe kQrQ adv si U goj i na nke ahv bv ugbo nke nna ya Ogbuadaka. Mgbe a na-amalite owuwe ihe ubi, Ogbuadaka anwv9. Vb9chj Ugoji bjara igwu ji, Mbe bjakwara igwu ji. Mbe banyere n' ubi Ogbuadaka, otu aka ahv Ugoji n'onwe ya na-ach9 ka 9 malite bvwa adv di n'ubi mbe. N'ekwughi ekwu, n' akaghi aka, otu nnvnv mgbaama feere bja bere n'elu osisi kwv n'ubi Ogbuadaka gvwara Ugoji egwu a sj: Ugoji, Ugoji

Qnwv adjghj mgbalata

Ugoji, Ugoji

Qnwv adjghi mgbalata

Banye n'9cha nna gj

Qnwv adjghi mgbalata

Ugoji maka na adv bv nke mbe Qnwv adjghj mgbalata Ugoji Mgbe Ugoji

nvrv

egwu a, 9 gakwuuru mbe ebe 9 na-

egwu ji nna ya jv9 mbe ma 9 nvkwara egwu nwa nnvnv na-agv, mbe asj ya na ya anvghi ya. Nwa nnvnv ahv bidokwa egwu ya 9z9 sj, Ugoji, Ugoji

Qnwv adighi mgbalata

Ugoji, Ugoji

Qnwv adjghj mgbalata

Ban ye n' 9cha nna gj

Qnwv adjghj mgbalata

Ugoji maka na adv bv nke mbe Qnwv adjghi mgbalata Ugoji 48

Mbe gwara Ugoji ka 9 hap\l ihe Ilil\lil\l na-ag\l n'egwu. na ya ekwuchabegh! eziokwu d! ya n' Qll\l wee ch9wa as! ya ga-as!. Mgbe mbe kp\l okwu a n'n\l, nwa nnl,lnl,l ahl,l agbanwee egwu ya gl,lwa s!: Qpiat9 9piat9, pianye ya ajl,l n'anya Qp!at9 p!anye ya ajl,l n'anya Ozigbo ah\l, \lffi\l mml,19 kpojuru l,ltari aka ejupl,lta n'ubi nna Ugoji, mbe wee were 9s9 gbabanye n'ubi adl,l ya. Akl,lkQ a na-akl,lziri any! na 9 dighi mma mmadl,l di ndl,l ikpara alw onye nWl,lf\l anw\l maka na nd! mml,19 naagbara onye di etu ah\l 9gl,l.

49

ISi NKE IRINA ANQ Nza na Qkl}kQ

Nza b\l nnt,ln\l na-esote nkenu na mpe. Nwa nza ym akwa izizi ya, bl,IQ vmv abt,lQ. Dika vmv nnw1v si eme mgbe nwa ha epubeghi ugbene nku, nza na-aga nta gbute an\l bulatara \lffi\l ya ab\19 n'akw\l ya. 0 rute mgbe ha malitere putewe ugbene, nza d99 \lffi\l ya aka na nti gwa haka ha ghara ifept,lta n'akw\l oge ya an9ghi n'\119 n'ihi na ndi iro ya b\l nkita na nwaologbo n9 n'ala eche nche wee na-ach9 ihe ha ga-eri. Otu t,lb9chi nza gara ibutere \lffi\l ya ndi a nri, otu n'ime ha gwara nke QZQ ka Q nQd\l n ' akw\l ha ka ya onwe ya gaa ID\lQ ufe. N' otu ntabianya o wee map\l n'akwv ha daa n'ala ka ngwere. Otu nkita na-eche nche n'ukwu osisi ah\l biara kp\lf\l nwa nza ah\l taa. Mgbe nwa nza nke 9z9 n9 n'akw\l ha lere anya nwanne ya ogologo oge ghara ih\l ya, o chere na 9 mt,ltara ufe wee mapt,lkwa ka 9 ch99 nwam1e ya. Ozigbo ah\l 9 mapw\l n'akw\l ha o nwetara onwe ya n' ala. N'egbughi oge 9ht,tla, otu nwaologbo n9 n' ukwu osisi ah\l ejide ya tagbuo ma rie an\l ya.

0

dighi anya \llil\l nza ab\19 ah\l nwt,lchara, nne ha 19ta kp99 ha nke ukwu na nke nta ma ha azaghi ya. Nne \lffi\l nza ab\lQ ah\l wee ch9r9 \lffi\l ya fetuo n' ala. Mgbe

so



o na-azotu µkwµ ya n'ala, nk!ta na nwaologbo ahµ tagburu ~1mµ ya abµ9 malite chµwa ya QSQ. Uche nne µmµ nza