Afaan Oromoo. Qajeelcha Barsiistotaa. Kutaa 6 9789994425044

Citation preview

QAJEELCHA BARSIISTOTAA

KUTAA

6

ISBN: 978-99944-2-504-4

MINISTEERA BARNOOTAAFI BIIROO BARNOOTAA OROMIYAA



Gatiin: Birrii 40.00 a

Afaan Oromoo Qajeelcha Barsiistotaa Kutaa

Qopheessitoota: Addunyaa Barkeessaa Askaalaa Tarrafaa Hasan Waaqayyoo Margaa Dabaloo Nagaasaa Hundee Nuuriyaa Ibraahim Tolamaaram Fufaa (Ph.D) Yaazoo Kabbabaa

MINISTEERA BARNOOTAAFI BIIROO BARNOOTAA OROMIYAA

6

Galata Kitaabni kun deeggarsa maallaqaafi teekinikaa ummata Ameerikaarraa karaa Dhaabbata ‘USAID’tiin argameen walta’iinsa Ministeera Barnootaa, Biiroo Barnootaa Oromiyaafi Piroojektii ‘READ TA’ tiin kan qophaa’edha. Kanaafuu, Ministeerri Barnootaafi Biiroon Barnootaa Oromiyaa Kallattiinis ta’e al kallattiin namootaafi dhaabbilee qophii kitaaba kanaa irratti hirmaatan ni galateeffatu. © Ministeera Barnootaafi Biiroo Barnootaa Oromiyaa. Bara 2007.



ISBN: 978-99944-2-504-4

Boqonnaa

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Baafata

Fuula

Uffata Aadaa ............................................................

1

Uffata Aadaa ........................................................

7

Atileetota beekamoo ..............................................

19

Milkaa’ina Atileetotaa ..........................................

24

Afwalaloo ...............................................................

37

Afwalaloo Sirna Gadaa Keessatti ......................

40

Ijoollummaa ...........................................................

49

Yeroo Ijoollummaa .............................................

52

Turizimii ..................................................................

59

Turizimiifi Addunyaa Ammayyaa .......................

62

Oromoota Beekamoo ............................................

71

Oromoota Beekamoo .........................................

75

Eedsii ............................................................

83

Tatamsa’ina Eedsii Itoophiyaa Keessatti ...........

87

Barmaatilee Miidhaa Geessisan ............................

95

Barmaatilee Miidhaa Geessisan ........................

99

Dubartoota Jajjabeessuu .......................................

107

Kornayaa Idileessuu ...........................................

110

Diraamaa .................................................................

119

Amaloota Diraamaa ............................................

122

Seensa Waliigalaa Qajeelchi barsiistotaa kun kan qophaa’e barsiistota Afaan Oromoo kutaalee 5-8 barsiisaniif. Xiyyeeffannoon isaas, kitaabilee barattootaa kutaalee 5-8 hojiirra oolchuuf dursitanii akka itti qophooftaniif. Qajeelchi kun qaama Sirna Barnootaa Afaan Oromoo fooyya’ee qophaa’eeti. Kaayyoon isaas, Afaan Oromootiin dhaggeeffachuu, dubbachuu, dubbisuufi barreessuu danda’uu barattootaa dhugoomsuuudha. Qajeelchi barsiistotaa kun bu’aa qorannoo kan barattoonni kutaalee 5-8 dandeettiiwwan dubbisuufi barreessuu ittiin cimsachuu danda’an irratti hundaa’e. Kana jechuunis, hundeen kitaaba kanaa, barnoota afaan dhalootaa bu’aa qabeessa gochuuf qorannoon gaggeeffamee bu’aa argamedha. Bu’aan qorannoo kun addunyaa irratti bu’aa argamsiisaa jira. Kanaaf, kitaaba kana xiyyeeffannoon dubbistanii yoo hubattan, odeeffannoo argattaniin barattoota keessaniif, yeroo gabaabaafi haala salphaatiin, bu’aa gaarii argamsiisuu akka dandeessan shakkii hinqabu. Qajeelchi barsiistotaa kun qophii sirna barnootichaa ilaalchisee odeeffannoo ga’aa isiiniif nikenna. Dura, ruqaalee dubbisuuf barreessu gabaabumaan isiniif ibsa. Itti aansee, ruqolee barannoo waliin wal isin barsiisa. Itti fufuun, qajeelfamoota barsiisuu isiniif addeessa. Kana jechuunis, mala baruubarsiisuufi meeshaalee deeggarsa barnootaa sirna barnootichaa keessaatti dhiyaatan ifa isiniif nitaasisa; akkasumas, boqonnaa hunda keessatti, barannoowwan torban sadiif dhiyaatan akkamiin barsiisuu akka qabdan ilaalchisee qajeelfamoota ifa isiniif nigodha. Itti dabalees, adeemsi baruubarsiisuu, madaallii walitti fufaa, dhimma kornayaafi barnoota hundammattoo giddugaleessa akka godhatuuf qajeelfama isiniif ta’a. Dhuma qajeelcha barsiistota kanaatti, gabateen Silabasii Afaan Oromoo kutaalee 5-8 isiniif taa’eera. Gabateen kunis xumura samisteeraatti dandeettiiwwan barattootarraa eegaman isin hubachiisa. Gabatee silabasichaatti aanee, jibsoon jechootaa Afaan Oromoo kennameera; achi keessattis, jechoonni isiiniif haaraa ta’u jedhamanii yaadaman akka mul’atanitti barreeffamaniiru.

Ruqaalee Dubbisuufi Barreessuu Akka qorannoon mul’isutti, barattoonni barreessitootaafi dubbistoota ciccimoofi gaarii ta’anii akka guddafaniif, ruqaalee dubbisuu shan hordofuu qabu. Ruqaaleewwan shanan kunneen haala ifaafi sirnaawaa ta’een barsiifamuu qabu. Haala sirnaawaadhaan jechuun, adeemsa baruu-barsiisuu keessatti qaphxii barbaachisaa ta’erra osoo hin’utaalin, salphaa irraa gara walxaxaatti adeemuu jechuudha. Ruqaaleen shanan ogummaa dubbisuu gonfachiisuuf fayyadanis kanneen armaan gadiiti: 1) Hubannoo dhamsagaa (Hubannoo sagalee dubbii) 2) Hubannoo walittidhufeenya sagaleefi qubee 3) Ga’umsa (Ga’umsaan dubbisuu, barreessuufi dubbachuu) 4) Fayyadama jechootaa 5) Hubannoon dubbisuu Dhimmoonni biroon barbaachisoo ta’an illee jiru (dhimoota kanneen booda ruqaalee barannoo keessatti ilaalla); garuu, ruqaaleen shanan armaan olitti eeraman, barattoonni keessan ogummaa dubbisuufi barreessuu akka gabbifatan taasisuuf bu’uura.

Seensa Waliigalaa

iii

Hubannoon dhamsagaa (Hubannoo sagalee dubbii) sagaleewwan afaan dhalootaa dhaggeeffachuu, adda baafachuufi to’achuu akka danda’aniif barattoota nigargaara. Keessumattuu kutaalee 1-2 keessatti faayidaa gudda kenna; haa ta’u malee kutaalee 5-8 keessatti hinkennamu. Hubannoon walittidhufeenya sagaleefi qubee dandeettii sagaleefi qubee walitti firoomsuuti. Dandeettiin kun kutaalee 1-4 keessatti akka kutaa barannootti kennameera. Kutaalee 5-8 keessattis qu’annoo jechootaa keessatti, birsagaafi dhamjecha addaan qoqqooduufi walittimakuuf faayidaarra ooleera. Ga’umsa (Ga’umsaan dubbisuu, barreessuufi dubbachuu) Ga’umsi, ga’umsaan dubbisuu, ga’umsaan dubbachuufi barreessuu of keessatti hammata. Ga’umsaan dubbisuun, dhimma dubbisichaa osoo hinirraanfatin sirruummaa, saffisaafi ibsaan barreeffama dubbisuuf dandeettii argachuudha. Ga’umsaan dubbachuufi barreessuun sagaleewwaniif qubeewwanitti gargaaramuun dubbiifii barreeffamaan haala gaariin of ibsuu danda’uudha. Kunneenis afaan ofii sirriitti fayyadamanii haala ifa ta’een yaada ofii dubbiifi barreeffamaan dabarsuu nama dandeessisu. Fayyadamni jechootaa beekumsa hiika jechootaati. Beekumsi kunis kan guddatu jechoota haaraa hiika isaanii waliin barattoota barsiisuudhaan. Haala kanaan, barattoota jechoota haaraa baratan dubbiifi barreeffama isaani keessatti akka itti fayyadaman jajjabeessuun barbaarchisaadha. Hubannoon dubbisuun barreeffama tokko dubbisanii yookiin dhaggeeffatanii hiika itti kennuu danda’uudha. Kanaaf hubannoon galma dubbisuufi dhaggeeffachuuti jedhama. Kunis dubisanii hubachuu, osoo dubbisanii odeeffannoo yaadachuufi hubannoo miilta’aa argachuu ta’uu danda’a. Hubannoo isaanii guddifachuuf barattoonni dubbisaa tilmaamuu, hubannoo isaanii to’achuufi waan dubbisan yookiin dhaggeeffatan madaaluu qabu.

Ruqaalee Barannoo Kitaabilee barattootaa keessatti, barannoowwan boqonnaa hunda keessatti ruqaalee dubbisuufi barreessuu (dandeettiiwwan afaanii afran dabalatee) guddisuuf qindoominaan dhiyaataniiru. Barannoowwan yaadota bu’uuraafi ijoolee dubbii adda addaa waliinis qindoomina qabu. Kana jechuunis, RR Yaadoleen bu’uuraafi ijooleen dubbii dandeettii dubbisuu/barreessuu barsiisuuf akka meeshaa walqunnamtiitti fayyadu; RR Dandeettiiwwan afaanii afran kutaalee barannoo keessatti qindoominaan dhiyaataniiru. Kitaaba barattootaafi qajeelcha barsiistotaa keessatti, boqonnaan tokko torban sadii qaba. Torban tokko barannoowwan daqiiqaa 40 keessatti raawwachuu qaban sadii qabata (barannoo tokkof daqiiqaa 40tu kennameera). Torban tokko immoo ruqaalee barannoowwan torba of keessaa qaba. Ruqaalee barannoowwanii kunneenis, Qu’annaa jechootaa, Hubannoo Dubbisuu, Fayyadama Jechootaa, Barreessuu, Ga’umsaan Dubbisuu, Dhageeffachuufi Dubbachuufi (Dhagdubbii)

iv

Afaan Oromoo Kutaa 5

Caasluga jedhamu. Xiyyeeffannoowwan ruqaalee barannoo kanneenis, akka armaan gadiitti tokko tokkoon ilaalla (Ruqaalee barannoo kanneen toftaa ittiin barsiisuu qabdan baruu yoo barbaadan immoo gad bu’aatii, kutaa ‘Madaallii walitti fufaa, gargaarsaafi dagaagina’ jedhu dubbisaa). Qu’annaan jechootaa jechoota walxaxoo dubbisa keessaa ba’an barsiisuurratti xiyyeeffata. Kunis birsagootafi dhamjechoota addaan qoqqooduufi walittimakuutiin jechoota barsiisuudha. Hubannoon dubbisuun kan inni xiyyeeffatu dubbisoota dubbisuu sadan boqonnaa, boqonnaa keessatti kennaman dubbisanii hubachuurrattidha. Hubannoo guddisuuf gilgaalonni afaaniifi barreeffamaan deebii argachuu qaban nikennamu; barattoonni dhuunfaatiinis gareetiinis deebii kennuun irratti hirmaatu. Gochaawwan hubannoo dubbisuu keessatti raawwatamanis kanneen armaan gadiiti: cc Beekumsa barattoonni duraan qaban, yaada bu’uuraafi ijoo dubbii waliin walqabsiisuu cc Dubbisuun dura waa’ee dubbisichaa tilmaamuu cc Dubbisa keessatti jechoota barbaachisoo ta’an irratti marii gaggeessuu cc Dubbisuu cc Yeroo dubbisan toftaa ofiin of mirkaneessuu fayyadamuun hubannoo cimsachuu cc Yeroo dubbisuufi dubbisuun booda gaaffiiwwan dubbisa boodaafi gaaffiiwwan miltaa’a deebisuu cc Dareetiin yookiin garee gareetiin dubbischarratti marii gaggeessuu cc Waa’ee dubbisichaa, yookiin waa’ee ijoo dubbii, yookiin waa’ee yaada bu’uuraa barreessuu; yookiin maal akka barreeffame afaaniin ibsa kennuu cc Ga’ee taphachuuf dubisicha akka modeelaatti fayyadamuu (fkn., walaloo, durduriifi diraamaa keessatti) Fayyadamni jechootaa kan inni xiyyeeffatu jechoota haaraa dubbisa dubbisuufi dubbisa dhaggeeffachuu keessaa bahan barachuurrattidha. Gochaaleen barannoo kanaas, kanneen armaan gadiiti: cc Sagaleessuu, hiika, caatoofi itti fayyadama jechoota haaraa, qajeelfama kallattiifi fulcha galumsaa gargaaramuun barachuu cc Jechoota biroo kanneen fakkaattii hiikaa, yookiin fakkaattii caasaa qaban barachuu cc Jechoota dubbisa dubbisuufi dubbisa dhaggeeffachuu keessa jiran sirriitti baruufi hubachuu cc Jechoota gochaalee dubbachuufi barreessuu keessatti itti gargaaramuu Barreessuun yaada bu’uuraa, ijoo dubbiifi akaakuu barreeffamaa bu’uureffachuun barreeffamoota adda addaa mata dureewwan garaa garaa barreessuurratti xiyyeeffata. Barreessuun, qaphxiiwwan gurguddoo lama of keessatti qabata. Isaanis: sirna barreeffamaafi ijaarsa barreeffamaa jedhamu. Sirni Barreeffamaa gochaalee sirna barreeffamaa kutaasaaf gitu qopheessuu yoo ta’u, qaphxiiwwan armaan gadii barachuurratti xiyyeeffata: cc Qubeessuu (seera qubeessuu) cc Tuqaalee cc Gabaajee cc Qubee guddaafi xiqqaa

Seensa Waliigalaa

v

Ijaarsi Barreeffamaa gochaalee armaan gadii of keessatti hammata: cc Barreessuun dura: Dubbisa tokko, yookiin tokkoo ol dubbisuun, yookiin dhaggeeffachuun booda mata dureefi yaada bu’uuraarratti marii gaggeessuu, qindoomina caatotti fayyadamuun yaada qindeeffachuufi yaadota furtuu ta’an tarreeffachuu cc Wixineessuu: Mata duree, yaada bu’uuraafi akaakuu barreeffamaa filatame bu’uureffachuun barreeffama jalqaba, gidduufi dhuma qabu barreessuu cc Irra deebi’uu: Barreeffamichi guutuu, hawwataafi ifa ta’uu isaa mirkaneeffachuuf qindoomina isaa, yaadaafi walqabsiistota isaa irra deebi’anii ilaaluu cc Gulaaluu: Sirna barreeffamaa irra deebi’anii ilaaluu (qubeessuu, tuqaalee, qubee guddaa, caasluga, jechootaafi keeyyattoota) cc Maxxansuu: Barreeffamicha maxxansiisuun, yookiin dubbii gaggeessuun namaaf dhiyyeessuu Gochaaleen armaan oliitti eeraman kunneen dhuunfaatiin, yookiin lama lamaan, yookiin gareetiin raawwatamuu danda’u. Ga’umsaan dubbisuun kan inni xiyyeeffatu, dubbisa duraan hindubbifamne tokko saffisaan, sirrummaafi ibsa mata durichiifi akaakuun barreeffamichaa barbaadaniin sagalee ol kaasanii dubbisuu danda’uurratti. Dhaggeeffachuufi Dubbachuun (dhagdubbiin) qaphxiiwwan lamarratti xiyyeeffata. Isaanis: a) dubbisa dhaggeeffachuudhaan hubachuufi gochaalee dubbachuufi barreessuurratti qooda fudhachuufi; b) yaada ofii qindeeffatanii dubbii gaggeessuudha. Gochaaleen barannichaas kanneen armaan gadiiti: cc Mata dureefi yaada bu’uuraa beekumsa barattoonni duraan qaban waliin walqabsiisuu cc Dubbisichi osoo hindubbisamin dura tilmaamsisuu cc Jechoota barbaachisoo ta’an irratti marii gaggeesuufi barachuu cc Dubbisa dhaggeeffachuu cc Gaaffiiwwan dubbisa keessaa ba’anfi gaaffiiwwan milta’oo deebisuu cc Dubbischa daree guutuutiin, yookiin gareetiin irratti mari’achuu cc Yaada bu’uuraa/mata dureerratti walfalamuu cc Dubbii gaggeessuu/dhiyeessuu Caaslugni kan inni xiyyeeffatu hima sirrii ta’ee (kan caaslugnisaa sirrii ta’e) kutaa isaaf gitu barsiisurrattidha. Gochaaleen caasluga keessatti eeramanis ruqaalee dubbisuufi barreessuu akkasumas dandeettiiwwan afaanii afran guddisuuf ga’ee guddaa taphatu. Barattoonni kutaa 5 irraa ka’anii gara kutaa 8 yeroo deemanis ciminni caaslugaa dabalaa deema. Kana jechuun barannoon salphaarraa gara cimaatti tartiibeffameera jechuudha. Barannoowwan boqonnaa tokko keessa jiranillee haaluma kanaan taa’aniiru. Torban jalqabaa beekumsa/dandeettii haaraa waliin barattoota walbarsiisa. Torban lammataa beekumsa/dandeettii sana bal’inaan shaakalsiisa. Torban sadaffaan immoo beekumsa/ dandeetti sana hojiirra oolchuufi madaaluurratti xiyyeeffata.

vi

Afaan Oromoo Kutaa 5

Qajeelfamoota Barsiisuu Nanhojjedha, Nihojjenna, Nihojjettu Malli barsiisuu sirna barnootaa kana keessatti faayidaarra oolee jiru al idileedhaan “Nanhojjedha, Nihojjenna, Nihojjettu” jedhamee beekama, yookiin idileetiin “modeela suuta suutaan of dandeessisuu” jedhamee beekama. Barattoonni akka hojjetan waan gaafataman tokko dursanii wayita barsiisaan hojjetu ilaalu, itti aansee barsiisaa waliin hojjetu, dhuma irratti ofii isaanii of danda’anii hojjetu.

Gamtaan Barachuu Gamtaan barachuun barattoonni hiriyoota isaanii waliin akka hojjetaniif carraa kenna. Odeeffannoo haaraa akka waliin shaakalan waan taasisuuf barachuu jajjabeessa. Gamtaan barachuun daree barattoota baayyee qabu to’achuufis nigargaara.

Yaaddeebii Kennuu Baruu-barsiisuu keessatti inni guddaan barattootaaf waan isaan jedhan, dubbisan, barreessan, yookiin dhiyeessan ilaalchisee yaaddeebii kennuudha. Yaaddeebii gaariin yoo kenname malee, barattoonni dogoggoruu danda’u; yookiin waan dogoggora ta’e tokko baratu. Yeroo yaaddeebii kennitan qaphxiiwwan armaan gadiirratti xiyyeeffadhaa: cc Deebiin barattootaa sirrii yookiin dogoggora ta’uu itti agarsiisaa; cc Deebichi maaliif sirrii yookiin dogoggora akka ta’e itti mul’isaa; cc Barattootatti waan isaan sirriitti hojjechuu qaban itti himaa; cc Haala kamiin hojicha sirriitti xumuruu akka danda’an addeessaatii toftaa isaa waliin itti agarsiisa. Haala kanaan, deebii yookiin adeemsa sirrii ta’e qofaa fudhachuu osoo hin ta’in, barattoonni yaalii taasisaniin jajjabeessamuu qabu. Fakkeenyaaf, barataan/ttuun tokko osoo keeyyata dubbisuu/ tuu jecha tokko sagaleessuurratti yoo dogoggore/te, dimshaashumaan “dogoggorteetta” jechuurra “keeyyaticha dubbisteetta; waan gaariidha. Mee jecha kana immoo waliin haa sagaleessinu” jechuudhaan, osoo barataa/ttu sana hamilee hinxuqin, sirreessuun adeemsa filatamaadha.

Meeshaalee Deeggarsa Barnootaa Manneen barnootaa Itoophiyaa keessatti argaman baay’een isaanii meeshaa deeggarsa barnootaa hinqaban. Kanaaf, qajeelchi barsiistotaa kun kan qophaa’e barsiistonni gabatee gurraachaafi boronqii, barattoonni immoo qubeessaafi dabtara yoo qabaatan adeemsa baruu-barsiisuu sirriitti gaggeessamuu danda’a yaada jedhuun. Haata’u malee, meeshaalee deegarsa barnootaa dhiyeenyaa qabdu yoo ta’e, yookiin ofii keessan qopheessuu dandeessu yoo ta’e, adeemsi baruu-barsiisuu ciminaan itti fufuu danda’a. Meeshaaleen deeggarsa barnootaa sirna barnootaa kanaaf baay’ee fayyadan kanneen armaan gadiiti: Seensa Waliigalaa

vii

RR Kaardii Liphsuu: Kaardiin kun jechoota barattoonni baratan mul’isa. Kaardiin Liphsuu yeroo gabaabaa keessatti jechoota addaddaa waljala fuudhanii agarsiisuuf fayyada, gabateerratti barreessuu, balleessuu, kan kana fakkaatan osoo hinbarbaachisin. Kaardiin Liphsuu, waan fagootti mul’atuuf, daree guutuuf, garee barattootaaf akkasumas, dhuunfaaf nifayyada. Kardiin kun duraan dursanii itti qophaa’uufi irra deebi’aniis itti fayyadamuuf nitajaajila. RR Kaardiiwwan Agarsiistuu: Barattoonni kaardiiwwan kanneen irratti, yaadota barbaachisoo ta’an tarreessanii barreeffama qopheessuuf itti gargaaramu; maal akka irratti barreessanis isinitti agarsiisu. Akkasumsa yeroo dubbisa dubbisan gochaalee tokko tokkoof itti fayyadamuu danda’u. RR Chaartii Kiisii: Kun huccuu bal’ina qabu ta’ee, kan ofirraa kiisiiwwan toora tooraan taa’an qaba; kiisiiwwan kanneen keessas kardiiwwan liphsuu, akka barattoonni arganitti taa’u. Chaartiin kiisii altokkotti kardiiwwan liphsuu hedduu agarsiisuuf, walkeessa daddabarsuun itti fayyadamuuf, yookiin barattoonni akka itti fayyadaman gochuuf isin fayyada; akkasumas, himoota ittiin ijaaruuf yookiin hiika jechaa ibsuuf isin gargaara. RR Kitaaba Guddaa: Kitaabni guddaan, yeroo dareef dubbisa dubbistan kan barattoota hundatti mul’achuu danda’udha. Kitaaba guddaa kan jechoon, fakkiiwwanfi gabateewwan irraa mul’atan dubbisuun, barattoonni waa’ee mataduree dubbifamu sanaa caalmaatiin akka hubatan isaan gargaara. Akkasumas odeeffannoon kitaabicharratti akkamiin akka maxxanfame hubachuuf carraa isaaniif kenna. RR Poosteroota: Poosteroonni yaadota bu’uuraafi ijoolee dubbii waliin walitti firoomanii yoo dhiyaatan (fkn., workshooppii ga’ee dubartoonni uummata keessatti qaban, piroojektii kunuunsa naannoo, diraamaa waraanaa waltajjii irratti dhiyaatu) fedhiifi kaka’umsa barattootaa nidabalu. Isinis poosterii tokko dareewwan addaddaaf dhiyeessu dandeessu; poosteroota haaraa wayita qopheessitanis barattoonni keessan akka irratti hirmaatan gochuu hindagatinaa.

Madaallii Walitti Fufaa, Gargaarsaafi Dagaagina Madaallii Walitti Fufaa Madaallii walitti fufaa jechuun, barattoonni keessan akkamitti akka barachaa jiran bira ga’uuf, itti fufinsaan odeeffannoo argachuuf gocha isin raawwachuu qabdan jechuudha. Kunis qabiyyeen barannoo isaaniif galuu isaafi ogummaawwan barbaadan gonfachuu isaanii bira ga’uuf hordoffii taasifamu ilaalatta. Madaalliin walirraa hincinne baay’ee barbaachisaadha. Sababni isaas, isin waa’ee barsiisuu irratti murtii akka kennitan waan isin gargaaruuf. Argannoo daawwannaa keessaniifi madaalliiwwan gaggeessitan galmeessuudhaan, dandeettiiwwan samisteeraaf taa’eeru waliin walqabsiistanii, adeemsa barattootaa hordofuu qabdu. Maloota madaallii walitti fufaa kanneen armaan gadii adeemsa barsiisuu keessan keessatti itti fayyadamuu dandeessu: Madaallii Walitti Fufaa Kan Alidilee: RR Daawwannaa: Daree keessa naannoftanii, yeroo barattoonni lama lamaan, gareefi dhuunfaan NIHOJJENNA, caalmaatiin NIHOJJETTU dalagan to’achuu qabdu. Yeroo kana barattoota kamiif akka galeeruufi barattoonni kamfaa akka gargaarsa barbaadan argitu. RR Kaardii Bahinsaa: Barannoo guyyaan osoo hinxumuramin dura, gaaffii tokko yookiin hojii viii

Afaan Oromoo Kutaa 5

gabaabduu (kan akka jechaafi fakkaattii hiikaa kennuu, jecha haaraa baratanitti fayyadamuun hima ijaaruu, deebii gaaffii kennuufi yaada cuunfaa keeyyataa barreessuu) barattootaaf hennaa. Barattoonni hundi deebii isaanii kaardii dhuunfaa, dhuunfaa isaanii irratti barreessanii akka isinii kennan godhaa. Yeroo kana, isinis barattoonni hangam akka sirriitti hoojjetanii xumuran, hangam immoo akka dogoggoran keessa deebitanii ilaaluun, irra deebitanii barsiisuuf yookiin dhiisuuf murteessuu dandeessu. RR Kaardii Agarsiisuu: Barattoonni deebii dhuunfaa isaanii muraa waraqataa irratti barreessanii isin akka argitanitti fuuldura keessan kaa’u (fkn., gaaffii deebisuu, jecha hima keessatti fayyadamuu).

Madaallii Walitti Fufaa Kan Idilee: RR Hojdareefi hojmanee: Barreeffama hojdareefi hojmanee walitti qabuun ilaaluudhaan guddina hubannoo/dandeettii barattootaa ittiin hordofaa. RR Battaleewwaniifi Yaaliiwwan: Barattoonni dandeettii tokko hubachuu isaanii bira ga’uuf battaleewwaniif yaaliiwwan kennaa. Kutaalee 5-8 keessatti gaaffiiwwan yookiin abbaltiiwwan barreeffamaan deebii argachuu qaban barattootaaf dhiyaachuu qabu (fkn., hima, keeyyata, yookiin barreeffama barreessuu). Akkasumas, yaaliiwwan afaaniin dhiyaachuu danda’u (fkn., ga’umsa barattootaa baruuf sagalee ol kaasanii akka dubbisan gochuu, hubannoo isaanii baruuf gaaffii dubbisuun boodaa afaaniin akka deebisan gaafachuu, dubbii dhuunfaa yookiin gareen akka dhiyeessan gochuu). Deeggarsa jechuun maal jechuudha? Deeggarsi gocha, yookiin dubbii barumsa barattootaa jajjabeessuuf gootanidha. Keessumaayyuu barattoota beekumsa kenname tokko hubachuuf hindandeenye jajjabeessuuf gargaarsa isin gootanidha. Sababiiwwan madaalliin walitti fufaa barbaachisaniif keessaa inni tokko barattoonni kamfaa akka deeggarsa barbaadan waan adda baasee agarsiisuuf. Yeroo NIHOJJENNA, keessumaayyuu, NIHOJJETTU madaallii gaggeessuun barattoota rakkoorra jiran battalumatti adda baafattannii gargaarsa gochuuf nidandeessu. Barumsa isaanii sirriitti hubatanii barachuuf, barattoota dareen alatti gargaarsa barbaadanillee hubachuu isin dandeessisa. Karaan ittiin isin yeroo hunda barataa/ttuu dhuunfaafis ta’e gareef gargaarsa kennuu dandeessan qabiyyee yookiin dandeettii barsiiftaniif fakkeenya dabalataa qopheessitanii shaakala NANHOJJEDHAfi/yookiin NIHOJJENNA irra deebitanii hojjechuudha. Dagaagina jechuun maal jechuudha? Barattoonni tokko tokko daddafanii yaada waan hubataniif xiyyeeffannoo isaanii akka argatuuf, yaada ulfaataa barbaadu. Dagaaginnis barattoota kanneeniif isa duraan beekanitti dabalanii odeeffannoo haaraa karaa haaraa ta’een akka itti fayyadamaniif gochawwan garagaraa kennuudha. Madaallii walitti fufaa yeroo gaggeessitan barattoota gilgaalli yookiin dandeettiin itti salphateefi kanneen caalaa dalagan, yookiin kanneen hojii ulfaataa hojjechuu danda’an adda baasuu dandeessu. Barattoota kanneeniif qabiyyee yoo dagaagsuu dadhabdan, daree keessatti barachuuf fedhii dhabu, yookiin tasgaabii dhabuu danda’u.

Seensa Waliigalaa

ix

Barattoonni kunneen karaalee lamaan beekumsa isaanii dagaagfachuu danda’u. Tokko karaa shaakala dabalataan dubbisuuti (dubbisa dabalataa kan kitaaba isaanii keessa hinjirre); inni lammaffaan immoo karaa shaakala dabalataan barreessuuti (hojii barreessuu kan kitaaba isaanii keessa hinjirre). Kitaabni dabalataa kan dubbisuuf oolu hinjiru yoo ta’e, isin dalagaa barreessuu kan kitaaba barattootaarra jiru waliin walfakkaatu qopheessuu dandeessu. Yeroo kana barattoonni ciccimoo ta’an barreeffamoota waliif dubbisanii yaaddeebii waliif kennu; waliif gulaalu; waliin mari’atu; kunis dandeettiin barreessuu isaanii akka dagaagu taasisa. Barattoota ciccimoo ta’an filattanii akka barattoota dadhabbii agarsiisan gargaaran gochuulee nidandeessu. Yaadoleen armaan gaditti kennaman, boqonnaa boqonnaa keessatti ruqaalee barannoof, madaallii walitti fufaa, gargaarsaafi dagaagina hojiirra oolchuuf daandii isinitti agarsiisu.

Qu’annaa Jechaa Walitti Makuufi Addaan Qoqqooduu Madaallii RR Yeroo shaakala NIHOJJETTUU, walitti makuun dura yookiin addaan qoqqooduun booda birsagootaafi dhamjechoota sirriitti sagaleessuu isaanii mirkaneeffadhaa. RR Barattoota dhunfaatiin waamaatii akka qoqqoodaniifi/ walittimakaniif jecha itti agarsiisaa. Hojichas gabatee gurracha irratti akka hojjetan, daree guutuun akka arguu taasisaa. Deegarsa RR Barattoonni dadhabbii agarsiisan, dura jechoota sassalphaa kanneen duraan barataniin akka shaakalan godhaa; booda jechoota haaraatiin haa shaakalan. Jechumti salphaan yoo itti ulfaateera ta’e immoo, sagaleewwan/qubeewwan itti ulfaatan irra deebi’aatii barsiisaa. Dagaagina Barattoonni, salphaadhumatti birsagootaafi jechoota yoo walitti makuufi qoqqooduu danda’an, jechoota biroo kennaafii (yeroo kana, birsagootaafi dhamjechoota baratan bu’uureffadhaa). Beekumsa Dhamjechaatti Gargaaramuun Jechoota Haaraa Barachuu Madaallii RR Yeroo shaakala NIHOJJETTUU, barattoonni dhamjechoota addadda qoodanii barreessuu isaanii, akkasumas walitti makuun jecha sirrii barreessuu isaanii hubadhaa (fkn., nam-ummaa; namummaa). RR Haaluma kanaan maxxantuu baratan fayyadamuun jecha biroo barreessuu akka danda’an itti himaa (fkn., hundeen jechaa {bilis-} fi maxxantuun {-ummaa} yeroo walitti makaman jecha bilisummaa jedhu uumu). RR Jechoota dhamjechootatti qoqqoodanii akka walitti makanii shaakalaniif barattoota lama lamaan, yookiin gareetiin gurmeessuu dandeessu. RR Yeroo kana, waan qoqqoodaniifi walittimakan akka sagaleessan gaafadhaa; daree keessa naanna’uudhaanis waan isaan dalagaa jiran to’adhaa.

x

Afaan Oromoo Kutaa 5

Gargaarsa RR Barattoonnii dadhabbii agarsiisan yoo jiraatan, jechoota sasalphoo duraan barataniin akka shaakalan godhaa; jechoota haaraa booda haa hojjetan. Dagaagina RR Barattoonni ciccimoon haaluma salphaatiin dhamjechoota qoqqooduufi walittimakuu danda’an yoo jiraatan, jechoota biroo haaluma sanaan hojjetaman kennaaf; akkasumas hiika dhamjechoota qoqqoodamanii itti himaa; dhamjechoota sanneen akka itti maxxansaniifis jechoota biroo tarreessaaf. RR Yookiin immoo jechoota sanneen fayyadamanii akka hima ijaaraan gaafadhaa.

Hubannoon Dubbisuu Madaallii RR Barattoonni dhuunfaatiin matadureefi fakkii hubatanii waa’ee dubbisa kennamee akka tilmaaman gaafadhaa. RR Barattoonni gaaffiiwwan dubbisuun duraa, yeroo dubbisuufi dubisuun booda akka deebisan taasisaa. RR Barattoonni qindoomina caatootti fayyadamanii waan hubatan akka mul’isan gaafadhaa. RR Barattoonni kaardii bahinsaarratti jechoota furtuu ta’an, qaphxiiwwan gurguddoo sadii, cuunfaa dubbisichaa gabaabumatti, yookiin mataduricha ilaalchisee gaaffiiwwan 3 kanneen barreesicha gaafachuu barbaadan akka tarreessan gaafadhaa. RR Hubannoo isaanii agarsiisuuf waan barattoonni barreessan (qindoomina caatoo, deebii gaaffiiwwan dubbisa keessaa ba’aniif, yookiin keeyyata, yookiin cuunfaa dubbisaa) walitti qabaatii ilaalaaf. Gargaarsa RR Barattoonni tilmaamuu hindandeenye yoo jiraatan, mataduree keessaa jechoota furtuu ta’an, yookiin fakkii irraa waan tokko itti agarsiisuudhaan gargaaraa. RR Barattoonni yeroo dubbisaa, tilmaamuu akka danda’an gargaaruuf waan dubbisan irraa maal akka hubatan gaafadhaa; ofii keessanis tilmaamaatii itti agarsiisuudhaan modeela ta’aaf. RR Barattoonni deebii kennuu yoo dadhaban: cc Fayyadamni jechootaa akka itti hinulfaanneef, keessa deebitanii ilaaluun hubannoo kennaaf cc Gaaffiiwwan gaafataman deebisuuf kanneen isaan gargaaran himoota, keeyyattoota, fulcha galumsaa akka barbaadan gaafadhaa; yoo barattoonni argachuu dadhaban ofii keessan itti agarsiisaa RR Yeroo dubbisaa, barattoonni toftaa ofiin of to’achuu sirriitti fayyadamuu hindandeenye yoo ta’e, ofii keessan itti agarsiisaatii modeela ta’aafi. RR Barattoonni cuunfaa dubbisa dubbisanii, yookiin dhaggeeffatanii kennuu hindandeenye yoo ta’e, ofii keessan hojjedhaatii itti agarsiisaa. Dagaagina RR Barattoonni gaaffiiwwan dubisuun boodaa haaluma salphaatiin afaaniin yoo deebisan, deebii isaanii akka barreessan gaafadhaa; yookiin gaaffiiwwan ulfaatoo ta’an gaafadhaa. RR Barattoonni gilgaalota hubannoo daddafaniifi salphaatti yoo hojjetan, gaaffiiwwan ofii isaanii qopheessanii barattoota biroo akka gaafatan godha. Gaffileen isaan qopheessanis kanneen dubbisa irratti hunda’an, yookiin gaaffiiwwan miilta’oo ta’uu danda’u. Seensa Waliigalaa

xi

RR Dubbisicha keessaa, kutaan dubbisaa itti tole kam akka ta’e, dubbischarratti yaada maal akka qaban (ciminasaa, hanqinasaa, maal itti dabalamuu akka qabu ilaalchisee), yookiin dubbisicha ka’umsa godhatanii dubbisa maal qopheessuu akka barbaadan haa dubbatan; yookiin haa barreessan.

Fayyadama Jechootaa Madaallii RR Yeroo barattoonni jechoota baratanitti fayyadamanii haasaa gaggeessan, daree keessa naanna’uudhaan sirriitti sagaleessuufi itti fayyadamuu isaanii hubadhaa. RR Jechoota baratan, dubbisa keessatti sirriitti itti gargaaramuu danda’uu isaanii hubachuuf, yeroo barattoonni himafi cuunfaa keeyyataa dubbisan dhaggeeffadhaa. RR Barattoonni, guyyaa sana, yookiin torban sana keessa, jechoota baratan keessaa kanneen baay’ee barbaachisoo ta’an shan akka tarreessan; yookiin jechoota tarreessanii hiika isaanii akka barreessan; yookiin jechoota tarreessanii hima akka ittiin ijaaran gaafadhaa. RR Barattoonni jechoota torban sana, yookiin boqonnaa sana keessatti fayyadamanii akka barreeffama qopheessan, yookiin dubbii gaggeessan gaafadhaa. Gargaarsa RR Barattoonni jecha tokko hubachuu hindandeenye yoo ta’e hiika sirrii hinkennanif; yookiin hima yeroo ittin ijaaranii barreessaniifi dubbatan nidogoggoru. Haala kana yeroo hubattan, ofii keessan fakkeenyota addaddaa kennuun karaa gara biraa ibsaaf; himoota haaras fayyadamaa. Dagaagina RR Yoo barattoonni gilgaala fayyadama jechootaa salphumatti hojjetan, jechoota gara biros itti dabalanii hima akka ijaaran, yookiin jechoota baay’eetti fayyadamanii keeyyata, yookiin barreeffama akka barreessan gaafadhaa. RR Barattoonni, garee barattoota 4-5 of keessaa qabun gurmaa’anii, jechoota barreessuu akka shaakalan godhaa. Adeemsi shaakalichaas akkasi: barataan/tuun tokko warqaa qulqulluu qabata/ tti. Barattoonni warri hafan immoo qubeessaa qabatu. Barataan/ttuun inni/isheen waraqaa qabate/ tte jecha, yookiin gaalee dubbisa keessaa barreessee/itee waraqaticha barataa/ttuu birootti dabarsa/ iti. Barataan/ttuun inni/isheen lammaffaas akkasuma godhee/tee dabarsa/iti. Hanga barsiisaan qajeelfama “Ga’e” jedhu kennutti (daqiiqaa tokko booda), haaluma kanaan walirraa fuudhanii barreessu. Yoo barattoonni garee tokkoo olii shaakala kana dalaganiiru ta’e, gareen inni kam jechoota baay’ee akka barreessee jiru hubachuu dandeessu.

Ofmadaallii Barattootaa RR Barattoonni, galmee jechootaa qopheessuun torban torbaniin, yookiin boqonnaa boqonnaatiin itti dabalaafi haaromsaa akka deeman gorsaa. Fakkeenyaaf gabatee armaan gadii ilaalaa: Jecha Anaaf Haaraa Hiiknisaa Kana Jechuu Ta’a Eyyeen, Hiiknisaa Kana Jechuudha

xii

Afaan Oromoo Kutaa 5

Barreessuu Sirna Barreeffamaa (qubeessuu, tuqaalee, qubee guddaa, caasluga, keeyyata addaan qooduu) Madaallii RR Jechoota tarreeffaman dubbisuun, yookiin yeroo dubbistan akka isaan barreessan gaafachuun yaalii qubeessuu barattootaaf kennaa. Jechoonni yaaliif dhiyaatanis torban 1ffaafi 2ffaa keessatti barsiifamanii torban 3ffaa irratti madaalamu. RR Yeroo barattoonni barreessan, daree keessa naanna’uudhaan, qubeessuu, tuqaalee, qubee guddaa, caaslugaafi sirna barreeffamaa biroo sirriitti fayyadamuusaanii to’adhaa. RR Yeroo barattoonni kaardiiwwan bahumsaa irratti barreessan, qubeessuufi tuqaaleetti akka sirriitti fayyadaman gaafadhaa; hojechuu isaanis mirkaneessaa. RR Barreeffamoota xumuraman keessatti sirni barreeffamaa hojiirra ooluu isaa mirkaneeffadhaa. RR Itti fayyadama sirna barreeffamaa ilaalchisee barattoota gargaaruufi madaaluuf mirkaneessituu galmee barreessuutti gargaaramaa. RR Barattoonni sirna barreeffamaa waliif madaalanii yaaddeebii akka waliif kennan taasisaa. Deegarsa RR Barattoonni sirriitti qubeessuu hindandeenye jiru yoo ta’e, seera qubeessuu irra deebi’aatii waliin ilaalaa; akka shaakalaniifis jechoota isaniif kennaa. RR Barattoonni sirna barreeffamaa tokko tokko irratti yoo rakkina qabaatan, sirna barreeffama sana irratti xiyyeeffadhaatii qajeelfamasaa ilaalaa. Barattoonnis yeroof barreessuu, irra deebi’anii ilaaluu, gulaaluufi wanta muraasa qofaarratti akka xiyyeeffatan godhaa. Dagaagina RR Barattoonni jechoota kennameef sanaan haala salphaatiin yoo qubeessan, jechoota walxaxoo ta’anii qubeessuuf (qoqqooduuf/walittimakuuf) ulfaatan kennaaf. RR Sirna barreeffamaa murtaa’e tokko ilaalchisee, barattoonni akka ofiin of madaalan yookiin, akka waliif madaalanii yaaddeebii waliif kennan gaafadhaa. RR Barattoota waliin, sirna barreeffamaa dubbisa keessaa adda baasaatii walagarsiisaa; yookiin, barreessichi haala kamiin fayyadamuun akka irra ture ilaalchisee yaada kennaa.

Ijaarsa Barreeffamaa Madaallii RR Yeroo barattoonni barreeffama ijaaruuf yaada maddisiisan, daree keessa naanna’uun mataduree filatame keessaa akka hinbaaneef akka yaada maddisiisaa jiran to’adhaa. RR Barreessuu osoo hinjalqabin dura, barattoonni qindoomina caatootti fayyadamanii yaada maddisiisuufi qindeessuu isaanii ilaalaa. RR Barattoonni barreeffamoota walii ilaalanii yaaddeebii akka waliif kennan gaafadhaa. Daree keessa naana’aatiis akkamiin akka dalagaa jiran to’adhaa. Akkasumas, dandeetti baratan hojiirra oolchuuf dhiisuu isaanii madaalaa. RR Barreeffamoota barattootaa ilaalaa. Yeroo ilaaltanis, matadureefi akaakuu barreeffamaa bu’uureffachuun, barreeffamni barattootaa yaada guutuu, qindoomina (jalqaba, gidduufi dhuma), Seensa Waliigalaa

xiii

waltahumsaafi sirna barreeffama sirrii ta’e qabaachuu isaanii mirkaneessaa. RR Mirkaneessituu Galmee Barreessuutti fayyadamaatii (fakkeenya gaditti eerameeru ilaalaa) dandeetti barreessuu barattootaa madaalaa (barattootas hirmaachisaa). RR Hojii barattootaa dabareen madaalaa: abbaltii kenname keessaa, yeroo gulantaa tokko xumuran, barattoota dhuunfaatiin haasofsiisaa; yookiin., abbaltiin kenname yeroo xumuramu, waraqata daree gar tokkoo ilaalaa/madaalaa; gar tokkoo dareef immoo abbalttii gara biroo ilaalaa.

Mirkaneessituu Galmee Barreessuu Ijaarsa Barreeffamaa: RR Mata duree kennamerratti barreessi. RR Hima ijoo ifa ta’e kenni. RR Himoota callaa hima ijoo deeggaran barreessi. RR Walduraa duuba dhufinsa yaadotakee sirriitti kaa’i. Toftaa Dubbisaa: RR Dubbistoota keef barreessi (nama yookiin, garee matadureekee dubbisuu fedhuuf). RR Jechoota ergaakee sirriitti siif dabarsuu danda’anitti fayyadami. RR Himoota dubbistoonnikee hubachuu danda’anitti fayyadami. Ijaarsa Himaa: RR Himoota guutuu ta’an barreessi. Caasluga: RR Matimaafi gochima waliin adeemanifi hiika jechootaa sirriitti fayyadamii barreessi. Sirna Tuqaalee: RR Tuqaalee sirriitti fayyadamii barreessi. RR Haala sirriin qubee guddaatti fayyadamii barreessi. RR Keeyyata keeyyatarraa addaan baasii barreessi. Qubeessuu: RR Sirriitti qubeessii barreessi.

Deeggarsa RR Adeemsi barreessuu barattootatti ulfaateera yoo ta’e, (barreessuun dura, wixineessuu, barreeffama ijaaruu, gulaaluu; seensa kennuu, himoota hima ijoo deeggaran kennuu) daree, yookiin dhuunfaa barattoota, yookiin gareetti agarsiisaatii modeela ta’aaf. RR Barreeffamoota barattootaaf yaaddeebii jajjabbeessu kennaa; waliifis akka yaaddeebii kennan gorsaa.

xiv

Afaan Oromoo Kutaa 5

RR Barattoonni itti fayyadama mirkaneessituu galmee barreessituu hubachuusaanii mirkaneeffadhaa. Dagaagina RR Akkuma isin madaaltan sana, barattoonni barreeffamota isaanii akka waliif madaalan gaafadhaa: matadureefi akaakuu barreeffamaa bu’uureffachuun, barreeffamni barattootaa yaada guutuu, qindoomina (jalqaba, gidduufi dhuma), waltahumsaafi sirna barreeffama qabaachuu. RR Sirna barreeffama olitti eeraman irratti bu’uureffachuun, barattoonni barreeffama of isaanii akka ofiif madaalan, akkasumas barreeffama baratoota biroo ilaalanii yaaddeebii jajjabeessu akka kennan gaafadhaa. RR Barattoota, akaakuu barreeffamaa kennameef barreessuun yoo isaan nuffisiise, yaada bu’uuraa sana irratti akaakuuwwan barreeffamaa addaddaa barreessuu akka shaakalan gaafadhaa.

Ga’umsaan Dubbisuu (saffisa, sirrummaafi ibsa) Ga’umsaan dubbisuun jechoota, yookiin dubbisa tokko saffisaan, sirrummaafi ibsaan (bu’aa ba’ii sagalee sirrii ta’een) dubbisuu danda’uudha. Madaalli Alidilee RR Yeroo barattoonni lama lamaan, gareetiin, yookiin daree guutuutiin dubbisoota akakuu addaddaa sagalee ol kaasanii dubbisan saffisa, sirrummaafi ibsaan dubbisuu isaanii hubadhaa (dubbisoonni akaakuu adda addaa kunneen, dubbisa dhaggeffachuu kan torban sanaaf qophaa’e, dubbisa isin barattootaaf fiddan, yookiin dubbisa barattoonni barreessanii dhiyeessuuf fidan ta’uu danda’u; akaakuun barreeffamaas seenessa, addeessa, dubbii, walaloofi diraamaa of keessatti qabachuu danda’u). RR Yeroo dhaggeeffattan, yaadannoo qabachaa adeemaa; sababni isaas, adeemsa barattootaa tokko, tokkoon hubachaa akka adeemtan isin taasisa; yoo rakkinni jiraates gaargaarsa gootuuf. Madaallii Idilee Dandeetti dubbisuu barattootaa, dhuunfaan madaaluun baay’ee barbaarchisa. Kana gochuuf, torban torbaniin barattoota muraasa filadhaa. Keeyyata isaan kanaan dura hindubbisin itti agarsiisaa; akka isaan dubbisanis gaafadhaa. Kunis gareetiin hojjetamuu danda’a. Barattoonni dabaree dabareen himoota 4 - 5 ta’an waliif dubbisu; yookiin isin barataa tokko waliin hojjechuu dandeessu. Yeroo kanatti barattoonni biroon abbaltii biroo akka hojjetan taasisaa. Adeemsa isaaniis karaalee lamaan to’achuu dandeessuu: A)

B)

Saffisafi Sirrummaa: Sa’aatii qabaatii barattoonni yeroo hangamii keessatti akka dubbisanii xumuran ilaalaa. Daqiiqaa tokko keessatti jechoota meeqa akka dubbisuu danda’an herreegaa. Ibsa: Barattoonni, yeroo dubbisan ol ba’insaafi gad bu’insa sagalee sirrii ta’een dubbisuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhaa.

Gabateen armaan gadii sadarkaaleen ga’umsaan dubbisuu kutaalee 5-8 keessatti maal ta’uu akka qaban hubannoo kenna. Barattoonni tokko, tokko garuu sadarkaa kennameen olitti dubbisuu danda’u. Seensa Waliigalaa

xv

Kutaa cc cc cc 5 cc cc cc cc 6 cc cc cc cc 7 cc

cc cc cc 8

cc

Sadarkaa Ga’umsaa Jechoota kutaa kanaaf gitan 90% sirriitiin dubbisu. Qubeewwan jechoota keessatti argaman hunda sirriitti sagaleessu.  Jechootaafi gaaleewwan, osoo hindhiphatin, irra deebi’anii dubbisuu danda’u. Tuqaalee dubbisa keessaa hordofuun, ol ka’insaafi gad bu’insa sagalee sirrii ta’e dhaggeessisuuf yaalii godhu. Yoo xinnaate jechoota kutaa kanaaf gitan 90% sirriitti dubbisu. Jechootaafi gaaleewwan osoo hindhiphatin dubbisu. Tuqaalee dubbisa keessaa hordofuun, ol ka’insaafi gad bu’insa sagalee sirrii ta’e fayyadamu. Ibsa (ol ka’insaafi gad bu’insa sagalee) hiika dubbisaafi akaakuu barreeffamaaf gitan fayyadamu. Yoo xinnaate jechoota kutaa kanaaf gitan 90% sirriitti dubbisu. Jechootaafi gaaleewwan osoo hindhiphatin dubbisu. Tuqaalee dubbisa keessaa hordofuun, ol ka’insaafi gad bu’insa sagalee sirrii ta’e fayyadamu. Ibsa (ol ka’insaafi gad bu’insa sagalee) hiika dubbisaafi akaakuu barreeffamaaf gitan (walaloof, waliindubbiifi haalota yoomessa qooddattootaa hubachiisuuf) fayyadamu. Yoo xinnaate jechoota kutaa kanaaf gitan 90% sirriitti dubbisu. Jechootaafi gaaleewwan osoo hindhiphatin dubbisu. Tuqaalee dubbisa keessaa hordofuun, ol ka’insaafi gad bu’insa sagalee sirrii ta’e fayyadamu. Ibsa (ol ka’insaafi gad bu’insa sagalee) hiika dubbisaafi akaakuu barreeffamaaf gitan (walaloof, waliindubbiifi haalota yoomessa qooddattootaa hubachiisuuf, dubbii nama amansiisu gochuuf, gaaffiifi deebiif, diraamaa qopheessuuf) fayyadamu.

Gargaarsa RR Barattoonni, jecha dubbisuufi sagaleessuu, yookiin gaalee dubbisuuf rakkatu yoo ta’e, rakkina sana adda baasaatii gargaaraa. Kana jechuunis gaalee jechatti, jecha birsagatti, birsaga immoo sagaleetti qoqqoodaatii dubbisaaf. Fakkeenyas ta’aaf. Isaanis deebisanii akka isiniif dubbisan gaafadhaatii yeroo isaan dubbisan dhaggeeffadhaafii. Rakko daddabalee isaan mudatu yoo hubattan, rakkoo sana furuuf gilgaala addaa qopheessaatii dubbisuu shaakalsiisaa. RR Barattoonni ibsaan dubbisuu irratti rakkina qabu yoo ta’e, hima isaan dubbisan keessaa filadhaatii, akkaataa itti dubbisuu qaban itti agarsiisuun modeela ta’aafii; boodas haala isin ittiin dubbistan fakkeessanii akka isiiniif dubbisan gaafadhaa. Dagaagina RR Barattoonni ciccimoon sadarkaa ga’umsaan dubbisuu eegameen dubbisan yoo jiraatan, dubbisa biroo kan ulfaatina qabu akka dubbisan jajjabeessaa. Akkasumas barattoota ga’umsaan dubbisuurratti rakkina agarsiisan waliin dubbisuun akka gargaarsa argatan taasisaa. Yeroo kanas haala mijeessaafii.

xvi

Afaan Oromoo Kutaa 5

RR Barattoonni ciccimoon, akaakuuwwan barreeffama addaddaa (fkn., walalo, waliin dubbii, yookiin diraamaa keessaa hamma ta’e) ibsaan dubbisuu danda’aniiru yoo ta’e, dubbisa kana lama lamaan, gareetiin, dareeef, yookiin walga’ii mana barnootaarratti akka dubbisaniif carraa kennaaf. Barattoota dadhabbii qabanis akka gargaaraniif haala mijeessaaf.

Dhaggeeffachuuf Dubbachuu (Dhagdubbii): Dhaggeeffachuu Madaallii RR Barattoonni dhuunfaatiin gaaffiiwwan dubbisicharratti hundaa’an akka deebisan gaafadhaa. RR Barattoonni qindoomina caatootti fayyadamanii waan hubatan akka mul’isan gaafadhaa. RR Barattoonni kaardii bahinsaarratti jechoota furtuu ta’an, qaphxiiwwan gurguddoo sadii, cuunfaa dubbisichaa gabaabumatti, yookiin mataduricha ilaalchisee gaaffiiwwan 3 kanneen barreesicha gaafachuu barbaadan akka tarreessan gaafadhaa. RR Barattoonni kaardii bahinsaarratti jecha, yookiin qaphxii hingalleef akka barreessan gaafadhaa. RR Barattoonni dubbisa dhaggeeffatanii waan hubatan yeroo barreessan irraa guuraatii madaalaaf. Gargaarsa RR Barattoonni tilmaamuu hindandeenye yoo jiraatan, mataduree keessaa jechoota furtuu ta’an, yookiin fakkii irraa waan tokko itti agarsiisuudhaan gargaaraa. RR Barattoonni, tilmaamuu akka danda’an gargaaruuf waan dhaggeeffatan irraa maal akka hubatan gaafadhaa. RR Barattoonni deebii kennuu yoo dadhaban: cc Fayyadamni jechootaa akka itti hinulfaanneef keessa deebitanii ilaaluun hubannoo kennaafii cc Gaaffiiwwan gaafataman deebisuuf kanneen isaan gargaaran himoota, keeyyattoota, fulcha galumsaa akka barbaadan gaafadhaa; yoo barattoonni argachuu dadhaban ofii keessan itti himaa RR Barattoonni cuunfaa dubbisa dhaggeeffatanii keennuu hindandeenye yoo ta’e, ofii keessan hojjedhaatii itti agarsiisaa. Dagaagina RR Barattoonni, gaaffiiwwan dubbisa keessaa ba’an, yookiin gaaffiiwwan milta’oo afaaniin deebisuun itti salphate yoo jiraatan, deebiiwwan isaanii akka barreessan gaafadhaa; yookiin gaaffiiwwan biroo kanneen ciccimoo ta’an gaafadhaa. RR Barattoonni, gilgaalota dhaggeeffatanii hubachuu salphumatti yoo hojjetanii xumaran, cc Gaaffiiwwan ofii isaanii qopheessanii barattoota biroo akka gaafatan godha. Gaaffileen isaan qopheessanis kanneen dubbisa irratti hundaa’an, yookiin gaaffiiwwan miilta’oo ta’uu danda’u. cc Dubbisicha keessaa, kutaan dubbisaa itti tole kam akka ta’e, dubbischarratti yaada maal akka qaban (ciminasaa, dadhabbinasaa, maal itti dabalamuu akka qabu ilaalchisee), yookiin dubbisicha ka’umsa godhatanii dubbisa maal qopheessuu akka barbaadan haa dubbatan; yookiin, haa barreessan.

Dubbachuu Madaallii RR Dubbisa dhaggeeffachuun booda, yeroo barattoonni haala addaddaan dubbachuurratti bobba’an Seensa Waliigalaa

xvii

(lama, lama ta’uun, gareetiin, yookiin daree fuuldura ba’uun) waan isaan jedhan sirriitti dhaggeeffadhaa. RR Yeroo barattoonni dubbii dhiyeessan, yookiin marii gaggeessan dhaggeeffadhaa. Yeroo dhaggeeffatanis, waan dalagaa jiran hubachuu isaanii, qajeelfama hordofanii hojjechuu isaanii, dubbisa dhaggeeffatan sana hubatanii irratti hojechaa jiraachuu isaanii ilaalchisee yaadannoo qabadhaa.

Deeggarsa RR Barattoonni yaada qindeeffatanii dubbii gaggeessuurratti rakkina qaban yoo jiraatan, gaaffiifi deebii afaaniirratti akka hirmaatan godhaa. Garee isaan keessatti hirmaatan keessas barattoonni isaan gargaaruuf dandeettiifi fedhii qaban akka jiraatan taasisaa. Boodas, lama, lama ta’anii waliin, yookiin gareetiin akka dubbii dhiyeessan gargaaraa. Yeroo kana, barataa, yookiin garee waliin hojjechuu barbaadan ofii isaanii akka filatan carraa kennaaf. Dagaagina RR Barattoonnii yaada isaanii qindeeffatanii haaluma salphaatiin dubbii gaggeessan yoo jiraatan, barattoota biroo rakkina qaban akka gargaaran taasisaa; dhimma kanas haala kamiin hojjechuu akka qaban karaa itti agarsiisaa.

Caasluga Madaallii RR Yeroo barattoonni gilgaala qabiyyee barannoo caaslugaa boqonnaa sanaa dalagan, daree keessa naanna’aatii waan isaan dalagan daawwadhaa; waan isaan jedhanis dhaggeeffadhaa. RR Barattoonni, qabiyyee barannoo caaslugaa baratan, dubbiifi barreeffama isaanii keessatti itti gargaaramuu isaanii, akkasumas, kaardii bahinsaa irratti barreessuu isaanii mirkaneeffadhaa. RR Barreeffama barreessanii yeroo xumuranis, qabiyyee barannoo caaslugaa baratan gargaaramanii hima sirrii ta’e ijaaruu danda’uu isaanii mirkaneeffadhaa. RR Barattoonni, gilgaala qabiyyee barannoo caaslugaa kennameefi hojjetanii akka waliif madaalan, akkasumas, yaaddeebii akka waliif kennan gaafadhaa. Deeggarsa RR Barattoonni qabiyyee barannoo caaslugaa baratan sanatti gargaaramuuf yoo rakkatan, isaan waliin irra deebi’aatii ilaalaa; akkasumsas, caasluga sanatti fayyadamuu kanneen ifa isaaniif taasisaan jechootaafi himoota kennaaf. RR Yoo barbaachisaa ta’e, itti fayyadama qabiyyee barannoo caaslugaa baratan sanaa qabatamaan hubachuuf, dubbisa dhaggeeffachuufi dubbisuu ilaalaa; yeroo qabiyyee barannoo caaslugaa baratan sana dubbisa keessatti argitan barattootatti agarsiisaa; akka isaan jechoota, gaaleewwan, yookiin himoota sanneen galumsa isaanii waliin akka barreeffatan gaafadhaa. RR Barattoonni, qabiyyeewwan barannoo caaslugaa muraasa qofaarratti xiyyeeffatanii, barreeffama isaanii akka irra deebi’anii ilaalaniifi gulaalan taasisaa. Dagaagina RR Barattoonni, qabiyyeewwan caaslugaa baratan sana haaluma salphaatiin yoo itti gargaaramaniiru ta’e, himoota caalaa ciccimoo ta’an kennaaf; yookiin qabiyyee caaslugaa sanatti fayyadamanii

xviii

Afaan Oromoo Kutaa 5

akka keeyyata barreessan taasisaa. RR Barattoonni, qabiyyeewwan caaslugaa baratan sanneen ilaalcisee waan hojjetan akka waliif madaaluun yaaddeebii waliif kennan gaafadhaa.

Kornayaafi Barnoota Hundammatoo Baruu-Barsiisuu Kornayaa Xiyyeeffate Barsiistonni, naannoo baruu-barsiisuu mijataa, bakka ittii ijoolleen dhiiraafi durbaa walqixa barumsa irratti hirmaatanii bu’aa argachuu danda’an uumuu qabdu. Barsiistonni tokko tokko warri jijjiirama ilaalachaa kornayaa ilaalchisee jiru hinhubatin, daree keessatti yeroo baay’ee kan maqaa waaman, kan gaaffii ciccimoo gaafatanii deebii irraa eeganfi dura taa’aa garee godhanii kan filatan ijoollee dhiiraa qofa. Ilaalchi dogoggoraa kornayaarratti jiru akka kanaa kun, ijoolleen durbaa akka mana barnootaa jibban nigodha; akkasumas mana barnootaa keessatti ijoolleen durbaa barumsa isaaniitiin akka hinmilkoofneefi abdii guddaa akka hinhoranne nitaasisa. Kanaaf, barsiistonni, milkaa’ina ijoollee dhiiraafi shamarranii guddisuuf, mala baruu-barsiisuu walgitinsa kornayaa qabutti fayyadamtanii fedhii addaa ijoolleen dhiiraafi shamarran qaban bira ga’uu qabdu. Adeemsa baruu-barsiisuu keessatti, dhimoonni kornayaa xiyyeeffanoo argachuu qaban jiru. Isaanis kanneen armaan gadiiti: RR Meeshaalee Baruu Barsiisuu: Barsiistonni, meeshaalee baruu-barsiisuu daree keessatti fayyadamtan irra deebiitani madaaluu qabdu; dubbisaafi fakkii irratti walgitinsi kornayaa mul’achuu qabu. Kitaabilee haaraa qophaa’an irratti dubbisootaafi fakkiiwwan irratti dhiirriifi dubartiin haala walqixa ta’een mul’ifamaniiru; qooddattoonni dhiiraafi dubartiin hojiiwwan addaddarratti (kan mana keessaafi kan alaa irratti) walqixa hirmaataniiru. Haaluma kanaan eenyummaa isaanis agarsiisaniruu. Kanaafis, yaadoleen bu’uuraafi ijooleen dubbii addaddaa kanneen kornayaa waliin adeeman dhiyaataniiru; fkn. barmaatilee miidhaa geessisan, dubartoota gahoomsuu, dubartoota barsiisuu, kkf. Haa ta’u malee, meshaalee baruu-barsiisuu kornayaa ilaalchisee yaada dogoggoraa qaban yoo argitan, hiikaafi fakkeenya sirrii bakka buustanii barsiisuun isinirraa eegama. RR Fayyadama Afaanii: Barsiistonni, daree keessatti dubbiidhaanis ta’e sochii qaamaatiin, kornayaa ilaalchisee yaadolee dogoggoraa akka hinjajjabeessineef of eeggachuu qabdu. Kana jechuunis, jechamoota, makmaaksotaafi taphoota dubartoota tuffatan dubbachuu dhiisuu qabdu. Yeroo fakkeenya, yookiin qajeelfama kennitanis, bamaqaalee dhiira yookiin dubartii qofaa agarsiisan (ishee, isa ) fayyadamuu dhiistanii bamaqalee dhiiraafi dubartii walqixa agarsiisantti (si, isin, isaan, ani, nuti) yoo fayyadamtan wayya. Haalli ittiin barattoota ilaaltanillee waan hiika qabuuf, yeroo dubbii gaggeessan ijoollee dhiiraafis shamarraniifis xiyyeeffannoo walqixa ta’e kennuun dhaggeeffadhaa; jajjabeessaas; keessumattuu, ijoolleen durbaa akka ofitti amanan taasisaa. RR Qindoomina Daree: Teessoowwan barattootaa, fuulduraa gara duubaatti tarreeffamanii bakka taa’anii jiranitti ijoolleen durbaa duuba taa’aniiru yoo ta’e, akka gaariitti hirmaachuu hindanda’an. Kanaaf, teessoowwan barattootaa garee, gareetiin barachuuf akka mijaa’utti irra deebiitiin sirreeffamuu qabu, akka hirmaannaa barattootaaf tolutti. RR Walitti dhufeenya daree: Barsiistonni, daree keessatti ijoollee dhiiraafi ijoollee durbaaf carraa walqixa ta’e kennuu qabdu. Fakkeenyaaf, hanga walqixa ta’eefi kaka’umsa walqixa ta’een ijoollee Seensa Waliigalaa

xix

dhiiraas ijoollee durbaas waamtanii gaaffii gaafachuu, yaaddeebii jajjabeessu kennuu, ga’ee walqixa ta’e taphachiisuu (garee keessatti) qabdu. RR Matadureewwan kennaman irratti dhimmi dubartootaa darree keessatti yoo ka’e, barsiistonni ibsa ga’aa kennuu qabdu. Fakkeenyaaf, matadureen ‘Barmaatilee Miidhaa Geessisan’ jedhu yoo ka’e, miidhaa inni karaa qaamaa, xinsammuufi dinagdee dubartootarraan ga’u irratti xiyyeeffadhaa; akkasumas, barattoonni immoo dhiibbaa kana dhabamsiisuuf maal gochuu akka qaban irratti xiyyeeffannoo kennaa. RR Guddina qaamaa: Sababa guddina qaamaarraa kan ka’e, jijjiiramni amalaa ijoollee dhiiraafi durbaarratti nimul’ata. Jijjiiramni kun immoo milkaa’ina barachuu irratti dhiibbaa qaba. Ijoolleen durbaa warri xurii (laguu) argan, dhukkubsachuu yookiin qaama isaaniitti toluu diisuu waan danda’uuf daree hafuu danda’u. Barsiistonnis, haala kana hubachuun yeroo shamarran daree hafan, barannoo dabalataa qopheessitanii gargaarsa gochuu qabdu. Barattoonni warrii dhiiraas yeroo dargaggooman, daree keessatti xiyyeeffannoo dhabu; niqaana’us. Kanaaf, barsiistonni, jijjiirama kana hubattanii ijoolee dhiiraafi durbaaf gorsaaf gargaarsa gochuun isinirraa eegama. RR Tuttuqaa kornayaa: Barsiisotnni, ilaalcha walqunnamtii saalaa waliin walqabate shamarraniifis ta’e ijoollee diiraaf kennuuraa of qusadhaa; sababni isaas, ilaalchi akkasii xiinsammuu isaaniif miira isaanii waan miidhuuf. Barattoonnis, gocha walqunnamtii saalaa kakaasu dhiisuu qabu.

Baruu-Barsiisuu Hundammatoo Barattoonni tokko tokko haala walqixa ta’een barumsa hordofuudhaan bu’aa argachuuf gargaarsa dabalataa barbaadu. Kunis kan ta’u sababa miidhama qaamaa addaddaatiin (hubama dhageettii, qaroo dhabuu, rakkina sammuu, dubbachuu dadhabuu, amala dhabuufi kkf); akkasumas barattoonni waan haaraa uumuutiin yookiin barachuutiin dandeettii cimaa qaban gaargaarsa dabalataa barbaadu. Kanaaf qajeelchi barsiistotaa kun maloota addaddaa kanneen barattoota sadarkaa addaddaa irra jiran xiyyeeffannoo keessa galchuun qophaa’e. Barsiistonniis, gochawwan addadaatiin, jechuun, kan mul’ifamaniin, kan dhaggeeffatamaniin, kan hojjetamaniin, kan hirmaachisaniin, madaallii walitti fufaatiin gargaaramtanii barsiisuu dandeessu. Dabalataniis, kutaan kun, maloota waliigalaa daree keessatti barattoota fedhii addaa qaban ittiin gargaaruuf fayyadamtan isiniif tartiibesseera; xiyyeeffannoonis kan kennameeru barattoota rakkina yaadachuu, walii galuu, rakkina jechootaafi afaanii qabaniif. RR Barattoonni qajeelfamoota yookiin kallattiiwwan jechoota mataa isaanii fayyadamanii akka irra deebi’an gaafadhaa: Kun barattoota warra qajeelfama dagatanii hubachuufi deebii deebisuu irratti rakkina agarsiisaniif gargaarsa kenna. Barattoonni waliif yookiin isiniif qajeelfama irra deebi’uu danda’u. Isinis lakkoofsa qajeelfamootaa al tokkotti kennamuu qaban daangessuu qabdu; yookiin xiqqeessuu qabdu. RR Haala dhaabbii qabuun adeemsaafi yaada keessa deebi’aa: Guyyaa guyyaan dandeettiifi yaada yeroo darbe barsiistan keessa deebiitiin barannoo eegaluu dandeessu. Kunis barattoonni waan darbe barataniif odeeffannoo haaraa walqabsiisuuf isaan gargaara. RR Walqunnamtii addaddaatti fayyadamaa: Odeeffannoo haala addaddaan jechuun afaaniin, agarsiisuun, akka hojjetan gochuun dabarsaaf. Fakkeenyaaf weeddisaa sosso’uu dandeessu. RR Barsiifata Guyyaa Hordofaa: Barattoonni, rakkina qaban waan isaan irraa eegamu baranii xx

Afaan Oromoo Kutaa 5

RR

RR

RR

RR

RR

hojjechuuf adeemsa barumsaa isin guyyaa guyyaan hordoftan barsiifata godhatu. Kanaaf waan guyyaa sana hojjettan waraqaa irratti barreessitanii, akka mul’atuuf, gabatee irratti yookiin dhaaba irratti osoo barumsi hineegalin fannisuufii dandeessu. Gilgaalotaafi Abbaltiiwwaniif Yeroo Dheeraa Kennaa: Barattoonni tokko tokko, odeeffannoo haaraa yaadatti qabatanii yaadachuu hindanda’an; akkasumas beekumsi haaraafi dandeettii haaraan isaanitti ulfaata, nirakkisas. Kanaaf, barattoota tokko tokkoof yeroo dheeraa kennuun akka abbaltii isaanii xumuran gochuu qabdu. Akkasumas barattoota kanneeniif baay’ina hojii salphisuufii qabdu. Fakkeenyaaf, akka dubbisaniif himoota muraasaafi jechoota muraasa kennaaf. Qajeelfamoota Gabatee Gurraacharratti Barreessuu: Barattoota hubama dhageettii qabaniif, qajeelfamoota, yaadota furtuu ta’aniifi jechoota barachuu qaban gabatee gurraacha irratti barreessaaf. Akkasumas, naannoo daree, sagaleen adeemsa barumsaa jeequ akka hinjiraanne gochuun waliin dubbiin daree keessaa akka dhaga’amu taasisaa. Akkasumas, dubbisa dhaggeeffachuu baayisanii barattoota hubama dhageettii qabaniif raabsuun gaariidha; fakkiiwwaniifi meeshaalee deeggarsa barnootaa qabatamaan argaman dabalataan fidaatii, yaadaafi odeeffannoo akka argatan gargaaraa. Barreeffama Guguddisuuf Sagalee ol Kaasanii Dubbisuu: Barattoota fagootti yookiin waan xixiqqaa arguu hindandeenyeef, fuuldura gabatee gurraachatti siqan akka taa’an yookiin qajeelfamota guguddistanii barreessuun gargaarsa godhaaf. Akkasumas, barattoota hubama dhageettii qabaniif sagalee ol kaasaa dubbisaatii gargaarsa godhaaf. Mala Gareetiin Walqu’achisuufi Gareetiin walbarsiisuu Hojiira Oolchuu: Barattoonni dandeettiiwwan adda addaa qaban walitti makamanii yoo garee uuman akka walirraa baratan isaan gargaara. Akkasumas barattoonni akka walkabajaniif akka walhubatan waan godhuuf akka ofitti amananiif akka waliin jireenya isaanii dagaagfatan isaan gargaara. As irratti, barattoonni fedhii addaa qaban akka hirmaataniif akka gumaachan godha. Hojii tokko erga Raawwatanii Booda Yaaddeebii ifa, gaariifi yerootiin Kennaa: Barattoonni fedhii addaa qaban saffisaan barattoota garee isaanii waliin adeemuu waan hindandeenyeef akka dadhabootti of ilaaluu danda’u. Kunimmoo kaka’umsa isaaniif adeemsa barumsa isaanii irratti dhiibbaa fiduu danda’a. Haa ta’u malee, isin yaaddeebii jajjabeessuu kennuu hindagatinaa.

Toftaalee armaan oliitti fayyadamuuf, fedhiiwwaniifi dandeettiiwwan barattoota keessan hundaa beekuu qabdu. Manneen barumsaa barsiistonni barattoota fedhii addaa barsiisuuf leenjii qaban keessa jiranitti, fedhii adda addaa barattoota keessanii hubattanni keessumeessuuf barsiistota kanneen waliin hojjechuu qabdu.

Qajeelcha Barsiistotaatti Fayyadamuu Qajeelchi barsiistotaa kun kitaaba barattootaa tartiiba, tartiibaan hordofa. Sagantaaleen torbaniifi guyyootaa kanneen kitaaba barattootaa waliin tokkicha. Torban tokko fuula xiyyeeffannoo torbanii kan barsiistonni kaayyoowwan torbanichaa ittiin beekan qabuun jalqaba. Barannoon guyyaa immoo qabiyyee xiyyeeffannoo guyyichaatiin jalqaba. Mata dureen kutaafi mallattoon kutaa qajeelcha barsiisaa keessa jiru kanneen kitaaba barataa waliin tokko. Kunis barannoo hordofuudhaan barattoonni waan barbaadan kitaaba isaanii keessaa akka dafanii argatan akka gargaartan isin taasisa. Seensa Waliigalaa

xxi

Kutaalee hundaaf, qajeelchi barsiistotaa gochawwan hojjetamuu qaban, NANHOJJEDHA, NIHOJJENNAfi NIHOJJETTU hordofuudhaan, ni’addeessa. Barsiistonni hordoftanii akka hojiirra oolchitaniif qajeelfamoonni ifa ta’an isiniif kennamaniiru. Torban muraasa booda, akka barsiistonni gochawwan waliin sirriitti walbaranitti, qajeelfamonni nigaggabaabbatu; haa ta’u malee, yeroo kamiyyuu taanaan boodatti deebitanii hojii torban darbee ilaaluudhaan akkataa gochawwan ittiin hojjechuu qabdan yaadachuu nidandeessu.

xxii

Afaan Oromoo Kutaa 5

1

Boqonnaa Kaayyoowwan Boqonnichaa

Uffata Aadaa

Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti barattoonni: zz jechoota birsagootatti addaan qoqqoodu. zz matadureefi fakkii kenname ilaaluun ibsa nikennu. zz yaada ijoo dubbisaa addaan baaafatu. zz yaadolee callaa dubbisaa himu. zz jechoota waliin deeman addaan baafatu. zz faayidaa {-ota, -oota} adda baasu. zz mallattoo waraabbii dachaa hima keessatti fayyadamu. zz keeyyata barreessu. zz dubbisa dhiyaate dhaggeeffatanii gaaffilee dhiyaatan deebisu. zz gahumsaan nidubbisu. zz yaada qindeessuun nidubbatu. zz maalummaa maqaa dhuunfaa, waleefi gochima salphaa addaan baafatu.

Torban 1

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Jechoota birsagootatti qoqqooduu −− Dubbisa “Uffata Aadaa Oromoo”

1. Qu’annaa Jechootaa (15’) Gilgaala 1

Jechoota Birsagootatti Qoqqooduu Nanhojjedha Bs: Barumsi keenya har’aa jechoota birsagaan qoqqooduu ta’a. Jechoota kitaaba keessan Gilgaala 1ffaa jala jiran keessaa kan lakkoofsa 1ffaan irratti kenname nanhojjedhaa, nahordofaa. sabboonummaa→sab-boo-nummaa

Boqonnaa 1 Uffata Aadaa

Nihojjenna Bs: Mee amma immoo jecha ‘keelloodhaan’ jedhu waliin addaan haaqoqqoonnu. Bs fi Bt: keel-loodhaan Bs: Sirriidha

Nihojjettu Bs: Alana immoo jechoota hafan isinumti addaan qoqqoodaa. Bt: wal-fak-kaa-tuun Bs: Sirriidha. Inni lakk. 4ffaa hoo? Bt: ha-waa-si-chaa Bs: Gaariidha. Bs: Inni lakkoofsa 5ffaa irraa hoo? Bt: hi-dha-ta-muun Bs: Baay’ee gaariidha. 1

2. Dubbisuu (25’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Nanhojjedha Bs: Barumsi keenya ammaa dubbisa ‘Uffata Aadaa Oromoo,’ jedhu irratti xiyyeeffata. Mee dubbisicha osoo hindubbisin dura deebii gaaffii dubbisuun duraa kan lakkoofsa 1ffaarra jirun hojjedhaa nahordofaa.

Nihojjenna Bs: Mee amma immoo waliin haa hojjennu. Fakkii kana ilaalaa. Fakkiin kun maal ibsa?

Nihojjettu Bs: Mee amma immoo isintu hojjeta. Deebiin gaaffii 3ffaa maali? Bt: Deebii adda addaa

Bs fi Bt: Deebii garagaraa Bs: Gaariidha. Mee dubbisa ta’uu mala. itti aanee jiru dubbisaa. Naannawa kootti balee, gaabii, bullukkoo, Bs: Gaariidha. wandaboofi k.k.f ni uffatamu.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Nihojjenna Bs: Amma dubbisa mata dureen isaa “Uffata Aadaa Oromoo” jedhu dubbisna. Osoo dubbisaa jirruu bakka mallattoon * jirutti addaan kutnee gaaffii jalqabaa haa hojjenuu

Nihojjettu Bs: Mee isinimmoo dubbisicha bakka mallattoon * jiru yoo geessan addaan kutaatii gaaffiichaaf deebii kennaa.

Bs: Keeyyata dubbisnerraa maal Bs, Uffata Aadaa Oromoo godinaalee adda addaa keessa hubattan? jiran maaltu tokko taasisa? Bt: Uffanni aadaa Oromoo Bsfi Bt: Jirbiirraa hojjetamuu isaanii dhiiraafi dubartoonni godinaa godinatti garaagarummaa kan mataa isaanii danda’an qabaachuu, faaya waliin qabaachuu isaaniiti. uffataman qabaachuu, k.k.f.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (10’) Gilgaala 4 Nanhojjedha Bs: Amma dubbisa dubbistanii jirtu. Dubbisicha hubachuu keessan mirkaneeffachuuf gaaffilee Gilgaala 4 jala jiran keessaa gaaffii lakkoofsa 1ffaan hojjedhaa nahordofaa. Deebiin isaas ‘kan Godina Baalee halluuwwan

2

Nihojjenna Bs: Alana immoo kan waliin hojjennu ta’a. Mee deebiin gaaffii lakkoofsa 2ffaa maali?

Nihojjettu Bs: Mee amma immoo ofiin hojjettu. Gaaffiiwwan hafan dhuunfaa dhuunfaan yaada dubbisichaafi hubannoo duraan qabdan irratti hundaa’uun dabtara Bs fi Bt: jibrii, halluufi keessanirratti barreessuun hojjedhaa. Deebiin gaaffii lakkoofsa 3 irra jiruu k.k.f maali? Bs: Gaariidha. Bt: bifaan, akkaataa hodhaafi, halluu garaagaraa qabaachuu isaaniitiin

Afaan Oromoo Kutaa 6

Bs: Deebiin gaaffii lakkoofsa 4 irraa hoo?

diimaa, adii, gurraachaafi keelloodhaan faayama. Kan Wallagaa garuu, halluu adiifi gurraachaan faayama.’

Bt: Deebii garagaraa. Bs: Deebiin gaaffii lakkoofsa 5ffaa hoo? Bt: Deebii garagaraa. Bs: Deebiin gaaffii lakkoofsa 6ffaa hoo? Bt: Deebii garagaraa. Bs: Baay’ee gaariidha.

Torban 1

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Fayyadama jechootaa −− Dhamjechoota {-ota/-oota} −− Mallattoo Waraabbii Dachaa −− Keeyyata barreessuu

3. Fayyadama Jechootaa (15’) Gilgaala 5 Nanhojjedha Bs: Barumsi keenya har’aa jechoota waliin deeman walitti firoomsuu ta’a. Kanaafis, kitaaba keessan Gilgaala 5ffaa irratti jechoota roga ‘A’fi ‘B’ jalatti kennaman walitti firoomsina. Mee deebii gaaffii lakkoofsa 1ffaa irra jiru nanhojjedhaa nahordofaa. Jechi ‘aadaa’ jedhuu jecha ‘kabajuu’ waliin deema. Kanaaf aadaa kabajuu ta’a.

Boqonnaa 1 Uffata Aadaa

Nihojjenna Bs: Mee amma immoo waliin haa hojjannu. Jechi ‘bifa’ jedhu maalitti firooma?

Nihojjettu Bs: Alana immoo ofii keessanii hojjettu. Mee deebii gaaffilee hafanii hojjedhaa. Bt: Jechi ‘callee’ jedhu ‘diruun’ firooma. ‘callee diruu ta’a jechuudha.)

Bs: Jechi ‘dhadhaa’ jedhu hoo? Bs fi Bt: baduu Bt: ‘muuduu’ kan jedhuun firooma. ‘bifa baduu’ Bs: Sirriidha. Jechi ‘uffata’ jedhu hoo? Bs: Gaariidha. Bt: ‘uffata miiccuu’ ta’a. Bs: Baay’ee gaariidha.

3

4. Barreessuu (25’) 4.1. Sirna Barreeffamaa (15’) a. Seera Qubeessuu Gilgaala 6 Nanhojjedha Bs: Barnoonni keenya kan itti aanu maqaarraa sagalee ‘a’ haquun dhamjecha {-oota} ykn {-ota} dabaluu ta’a. Mee fakkeenyaafi ibsa Gilgaala 6 jalatti kennaman isiniif ibsaatii nahordofaa. Bs: gilgaala - ota → gilgaalota.

Nihojjenna Nihojjettu Bs: Amma immoo waliin Bs: Alana immoo ofii keessanii kan hojjennu ta’a. hojjettu. Gaaffilee hafan Bs: ‘biyya’ irratti {-oota} dhuunfaan hojjedhaa. yoo daballe maal ta’a? Bs fi Bt: biyya-oota → biyyoota. Bs: Gaariidha.

Bt: hoolaa-ota → hoolota

nama-oota → namoota goota -ota → gootota Bs: Baay’ee gaariidha.

sangaa - oota → sangoota

b. Mallattoo Waraabbii Dachaa Gilgaala 7 Nanhojjedha Bs: Mee amma immoo himoota Gilgaala 7 jalatti kennaman keessaa gaaffii 1ffaan mallattoo waraabbii dachaa galchuun isinitti agarsiisaa nahordofaa.

Nihojjenna Bs: Amma immoo hima lammaffaa mallattoo waraabbii dachaa bakka barbaachisutti galchuun waliin hojjenna.

Nihojjettu Bs: Alana gaaffilee hafan dhuunfaa dhuunfaan hojjettu. Mee deebiin hima 3ffaa maal ta’a? Bt: “Barnoota keenyatti yoo cimne, ofiifis ta’ee biyya keenyaafis bu’aa guddaa buufna,” jettee Caaltuun.

Bs fi Bt: “Aniifi Tolaan Bs: Gaariidha; deebiin gaaffilee 4ffaa fi 5ffaa hoo? hiriyaadha,” jedhe Bt: “Kan sooressaa anuu beeka, kan isaa dhiisee Gamataan. kan hormaa eega,” jedhe Booyyeen. Kan 5ffaa Bs: Sirriidha. immoo “Yoo cimnee hojjene, jijjiirama nifinna,” Bs: “Ani hinrafne; jechuu nu gorsite barsiistuun. b o q q o l l o o n Bs: Baay’ee gaariidha. hinhafne,” jedhe namichi. (Bs, Barattoonni sirnaan barreessuu isaanii keessa deemii hordofi; kan hinbarreessine / hingalleef/ yoo jiraatan deeggarsa barbaachisaa ta’e kenni.)

4

Afaan Oromoo Kutaa 6

4.2 Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 8 Nanhojjedha Bs: barnoonni keenya kan biroon gumee qopheessuun keeyyata barreessuu ta’a. Mee qindaa’ina caatoo kitaaba barattootaa Gilgaala 8 jalatti kennamerratti hundaa’uunan yaada koo itti dabaleen gumee qopheeffachuun keeyyata barreessuun jalqabaa nahordofaa. Mataduree ‘Uffata Aadaa Naannawa kootii.

Nihojjenna Bs: Amma immoo waliin hojjenna. Mee keeyyata ani barreessuu eegale kana waliin haaxumurru.

Nihojjettu Bs: Amma immoo ofii keessanii Keeyyata eegalame barreesuu eegalaa.



- Uffata dhiiraa



- Uffata dubartii

Bt: keeyyata barreessuu Bs fi Bt: Uffanni aadaa eegaluu. naannoo kootti uffataman (Bs, Keeyyata barreessuu bakka saditti qoodamu. eegalan kana torban dhufu Isaanis: uffata dhiiraa, waan itti fufanii barreessaniif dubartifi faaya uffata akka keewwatan barattootatti dhiiraafi dubartii wajjin himi.) kaawwatamuudha.



- Faaya uffata dhiiraafi

Bs: Gaariidha.

dubartii Uffanni aadaa naannawa kootti uffataman bakka sadiitti qoodama. Isaanis …

Torban 1

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Ga’umsaan dubbisuu: Saffisaan dubbisuu −− Dhaggeeffachuu: ‘Uffata Aadaa’ −− Maqaa dhuunfaa, waleefi gochima salphaa addaan baasuu

5. Ga’umsaan Dubbisuu (15’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 9 Nanhojjedha Bs: Yeroo darbe dubbisa ‘Uffata Aadaa Oromoo’ jedhu dubbifnee turre. Gaaffiiwwan dubbisicha keessaa ba’an kan Gilgaala 9 jalatti dhiyaatan keessaa gaaffii 1ffaan isiniif hojjedhaa nahordofaa. Dubbisicha keessatti Uffanni Aadaa Oromoo dhiyaatan: qoloo, surree, kittaafi kkf dha.

Boqonnaa 1 Uffata Aadaa

Nihojjettu Bs: Amma immoo ofii keessanii hojjettu. Asxaan uffata addaa Oromoo irra jiru akkamitti tokkummaa uummatichaa ibsa? Bt: Deebii garagaraa kennu. (Bs, deebiin barattoonni kennan sirrii ta’uu isaa mirkaneeffachuun yaaddeebii kenni.

5

Dubbisuu (10’) Gilgaala 10 Nihojjenna Bs: Dubbisa matadureen isaa ‘Uffata Aadaa Oromoo’ jedhu keeyyata 1ffaafi 2ffaa waliin haadubbifnu

Nihojjettu Bs: Amma immoo gareen ta’uun keeyyatootuma kanniin saffisaan sagalee olkaasaa waliif dubbisaa. Bt: Dubbisa saffisaan dubbisuu

Bs fi Bt: Sagalee olkaasuun saffisaan (Bs: Barattoonni saffisaan dubbisuu isaanii keessa deemii dubbisu. ilaali; deeggarsa barbaachisaa ta’ees kenni.)

6. Dhaggeeffachuu (15’) Hubannoo Dhaggeeffachuun Duraa (5’) Gilgaala 11 Nihojjenna Bs: Barnoonni keenya inni itti aanu gaaffilee hubannoo dhaggeeffachuun duraa kitaaba barattootaa Gilgaala 11 jalatti kennaman hojjechuu ta’a. Akka hubannoo isiniif ta’utti gaaffii 1ffaa waliin hojjeenna.

Nihojjettu Bs: Amma immoo ofii keessaniin hojjettu. Ati uffata aadaa moo kan ammayyaa filattaa? maaliif? Bt: Deebii garaagaraa ta’uu mala. Bs: Gaariidha.

Bs: Dubbisa mataduree isaa ‘Uffata Aadaa.’ jedhu yoo siif dubbifamu maalan baradha jettee yaadda? Mee garee Bs fi Bt: ‘Uffata Aadaa’ kan gareen ta’uun mari’adhaatii deebii isaa afaaniin dhiyeessaa. jedhurraa miidhagina qabaachuufi Bt: Uffanni aadaa, ibsituu eenyummaafi gonfachiiftuu hawataa ta’uu isaan hubaadha. midhaginaa kan jedhu ta’a jedheen yaada.

Hubannoo Yeroo Dhaggeeffachuu (5’) Gilgaala 12 Bs, Amma immoo dubbisa matadureen isaa ‘Uffata Aadaa’ jedhu isiniif dubbisuuf deemaa. Dubbisicha osoohindubbisin dura bakka duwwaa gilgaala 12 jala jriu dabtara keessan irratti gargalachaa. Yeroo jalqaba isiniif dubbisu callisaa nadhaggeeffadha. Yeroo lammaffaa isiniif dubbisu bakka duwwaa guutaa deema. Sadaffaa yeroo isinii dubbisuu bakka bakka duwwaa guuttan mirkaneeffachaa deemaa. Bs: Mee amma immoo dubbisa mata dureen isaa ‘Uffata Aadaa’ jedhun isinii dubbisaa sirnaan nacaqasaa. Deebii Gilgaala 12 1. eenyummaa 2. naannawa 3. irreecha, Gadaa, gaa’ela, eebba, jilaafi bashannana 4. aadaa eenyummaa

6

Afaan Oromoo Kutaa 6

Uffata Aadaa Uffanni aadaa eenyummaa hawaasa tokkoo ibsa. Kun immoo saba tokko isa biroorraa adda baasuun eenyummaa saba tokkoo ijaara. Eenyummaan kunis duudhaa, aadaafi safuu hawaasaa kan ibsu ta’uu danda’a. Uffanni aadaa eenyummaa saba tokkoo ibsa yoo jedhamu uffata uffatame ilaaluudhaan saba tokko isa biroorraa adda baasuun nidanda’ama jechuudha. Haata’u malee, uffanni saba tokkoof aadaa ta’ee miidhagina isaatiin saba biraas yoo hawwate, uffatamuu nidanda’a. Kun immoo, eenyummaa saba uffanni aadaa sun keessaa maddee calaqqisiisa. Uffanni aadaa uummata naannoo tokko keessa jiraatu biratti haala addaddaan uffatamuu danda’a. Kana jechuun, uffata aadaa akaakuu garagaraa hawaasa afaan tokko dubbatuun uffatamu jechuudha. Kunis uffata aadaa akaakuu tokkotu haala garagaraan uffatama jechuu miti. Fakkeenyaaf, Oromoon uffata aadaa akaakuu adda addaatiin uffata. Uffatuma aadaa kanaanis naannawa isaa ibsata. Haala kanaan, uffanni aadaa godinaalee Oromiyaa ibsuun uffata aadaa Harargee,Iluu Abbaa Booraa Jimma, Wallagga, Shawaa, Arsii, Baalee, Boorana, Gujii, Karrayyuufi Kamisee jedhamee beekama. Kunimmoo, nama uffata aadaa Oromoo ibsu uffate tokko akkuma arganiin godina itti uffatamu adda baasuu dandeessisa. Walumaagalatti, uffanni aadaa sirnoota akka: Irreecha, Gadaa, gaa’elaa, eebba, jilaafi bashannana irratti uffatamuun eenyummaa saba tokko ibsa. Akkasumas, uffanni aadaa sabboonummaafi jaalala aadaa ofiif qaban nicalaqqisiisa. Kanamalees, uffata aadaa uffachuun midhagina aadaafi eenyummaa ofii walfaana gonfachiisa. Kanaaf, kutaan hawaasaa kamiyyuu uffata aadaa uffachuun eenyummaa ofii ibsuu, aadaa ofii guddisuufi kunuunsuu qaba.

Hubannoo Dhaggeeffachuun Boodaa (5’) Gilgaala 13 Nanhojjedha Bs: Barnoonni keenya itti aanu dubbisa dhaggeeffanne hubachuu keenya mirkaneeffachuuf gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 13 jalatti dubbisa keessaa ba’an deebisuudha. Mee amma gaaffii 1ffaan hojjedhaa nahordofaa. Faayidaan uffata aadaa eenyummaafi aadaa hawaasa dagaagsuudha.

Nihojjenna Nihojjettu Bs: Mee ammammoo Bs: Amma immoo ofii waliin hojjenna. keessan gaaffii hafe Bs: Uffanni aadaa Oromoo hojjettu. Deebiin gaaffii ffaa hoo? godina godinatti maaliif 3 Bt: Deebii garagaraa Bs fi Bt: Deebii garaagaraa kennu. Bs: Baay’ee gaariidha. addadda ta’e?

7. Caasluga(10’) Maqaa Dhuunfaa, Waleefi Gochima Salphaa (10’) Gilgaala 14 Nanhojjedha Bs: Barumsi keenya har’a inni biroon maqaa dhuunfaa, waleefi

Nihojjenna Nihojjettu Bs: Amma immoo Bs: Gaaffilee hafan ofii keessanii hojjettu. waliin hojjenna. Deebiin gaaffii 2ffaa maal ta’a? Himni ‘Marartuun

Boqonnaa 1 Uffata Aadaa

7

gochima salphaa adda baasuu ta’a. Mee fakkeenyaafi ibsa kitaaba barattootaa Gilgaala 14 jalatti dhiyaate isiniif ibsaatii nahordofaa. Hima “Boontuun uffata aadaa uffatte” jedhu keessatti, ‘Boontuun’ maqaa dhuunfaati, ‘uffanni’ immoo maqaa walee yoo ta’u, ‘uffatte’ kan jedhu immoo gochima salphaa ta’a jechuudha.

kitaaba barnootaa dubbisti’ jedhu keessatti maqaan walee, maqaan dhuunfaafi gochimni salphaa kami? Bs fi Bt: ‘Marartuun’ maqaa dhuunfaa, ‘kitaabni’ maqaa walee yoo ta’u ‘dubbisti’ gochima salphaa ta’a.

Bt: ‘Magarsaan’ maqaa dhuunfaa, ‘nama’ maqaa waleefi ‘jaallata’ gochima salphaa ta’a. Bs: Sirriidha. Deebiin gaaffii lakkoofsa 3ffaa, 4ffaa fi 5ffaa hoo? Bt: Kan 3ffaa’ ‘aadaa’ ‘Oromo’ fi ‘dhiirri’, maqaa waleedha. ‘kaawwata’ kan jedhu gochima salphaadha. 4ffaan ‘shamarran’, ‘huccuu’, ‘aadaa’, ‘naannawa’, maqaa waleedha. ‘Harargee’ immoo maqaa dhuunfaadha. ‘uffatan’ gochima salphaa ta’a. 5ffaan immoo jechoonni ‘dhiirri’ ‘dubarri’fi ‘baleen’ maqaa waleeti, ‘uffatu’n immoo gochima salphaadha. Bs: Gaariidha. (Bs: Barattooni sirnaan dalaguu mirkaneeffachuun yaaddeebii kenni.)

Torban 2

isaanii

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Dubbisa ‘Uffata Gaa’elaa’ jedhu dubbisu

8. Dubbisuu (40’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (10’) Gilgaala 1 Nihojjettu Bs: Mee osoo dubbisa dhiyaate hindubbisin gaaffilee kitaaba keessan Gilgaala 1 jalaa gareen irratti mari’adhaa. Bs: Amma immoo waan irratti mari’attan natti himaa. Deebiin gaaffii 1ffaa maal ta’a? Bt: Deebii garaagaraa Bs: Deebiin gaaffii 2ffaa hoo? Bt: Guyyaa fuudhaafi heeruma natti fakkaata. Bs: Tole kan 3ffaa hoo? Bt: Deebii adda addaa

8

Afaan Oromoo Kutaa 6

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 2 Nihojjettu Bs: Amma dubbisa matadureen isaa ‘Uffata Gaa’elaa’ jedhu dubbistu. Dubbisicha keessatti bakka mallattoo  yeroo geessan dubbisicha addaan kutaatii gaaffii deebisaa dubbisuu itti fufaa. Bt: Gaafii deebisaa dubbisuu

Deebii Gilgaala 2

1. kofoo, kittaafi wandaboo 2. Deebii garaagraa ta’uu danda’a. Fakkeenyaaf, fakkii odaa qabaachuu, haala ammayyaa’een hojjetamufi hodhamuu ta’uu danda’a.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (20’) Gilgaala 3 Nanhojjedha Bs: Dubbisicha dubbisnee jirra. Mee ammammoo gaaffiilee achi keessaa ba’an haadeebisnu. Gilgaala 3 keessaa ffaa gaaffii 1 n hojjedhaa nahordofaa.

Nihojjenna Nihojjettu Bs: Mee amma immoo Bs: Amma immoo ofiin hojjettu. Gaaffiiwwan hafan lamaan, yaada waliin haahojjennu. Garaagarummaan uffata dubbisichaafi hubannoo duraan qabdaniifi misirrichaafi misirrittii muuxannoo qabdanirratti hundaa’aatii garee gareedhaan mari’achuun barreessaa hoo maali? dareef dhiyeessaa. Bs fi Bt: Kan misirichaa dhiiraa kofoo, kittaa, (Bt: Garee gareen mari’achuun yaada gonfaa fa’a yoo ta’u, isaanii barreessanii dareef dhiyeessu.) kan misirittii wandaboo, (Bs: yaada isaan kennan ilaaluun yaaddeebiin barbaachisu haa kennamu.) qoloofi k.k.f

Bs: Uffanni guyyaa gaa’elaa uffataman: kofoo, kittaa, wandaboo, baleefi gaabii fa’i. Bs: Sirriidha.

Torban 2

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Hiika Fakkaattii Jechootaa −− Dhamjechoota {-ota/-oota} −− Mallattoo Waraabbii Dachaa −− Keeyyata barreessuu

Boqonnaa 1 Uffata Aadaa

9

9. Fayyadama Jechootaa (15’) Gilgaala 4 Nanhojjedha Bs: Barumsi keenya har’aa jechootaaf hiika fakkaattii kennuu irraa eegala. Kitaaba keessan Gilgaala 4A jalatti jechoota jala sararamaniif hiika fakkaattii kennina. Mee yeroo ani gaaffii 1ffaa keessatti jecha jala sararame ‘balee’ jedhuuf hiika kennu nahordofaa.

Nihojjenna Bs: Mee ammammoo jechoota gaaffii 1ffaafi 2ffaa keessaatti misirroofi waa’ela jedhuuf hiika waliin haa kenninu.

Nihojjettu Bs: Mee kanneen hafan waliin hojjedhaa. Hiikni jecha ‘miidhaqsa’ jedhuu maali? Bt: ‘bareecha’ ta’a.

Bs: Gaariidha. Kan 4 irraahoo? Bs fi Bt: Hiikni jecha Bt: Faayi, mi’a miidhaginaati. ‘misirroo’ jedhu ‘ashoo’fi ashila yoo ta’u, hiikni Bs: Sirriidha. Fkn. Hawwiin balee uffachuu ‘waa’elaa’ immoo ‘hiriyaa’ jaallatti. Hiikni jecha ‘balee’ jedhu, ykn ‘jaala’ ta’a. uffata baaqqeedha. Bs: Gaariidha.

10. Barreessuu (25’) 10.1 Sirna Barreeffamaa (15’) a. Seera Qubeessuu Gilgaala 5 Nanhojjedha Bs: Matadureen barnoota keenya itti aanu seerota qubeessuu keessaa /a/ ykn /aa/ haquun maxxantuu /-oota/fi /-ota/ itti maxxansuu ta’a. Mee yeroo ani ‘-oota’ maqaaleetti dabaluun /a/ haqu ilaalaa.

Nihojjenna Bs: Jecha sardiida - ota →

Nihojjettu Bs: Amma immoo kan hafan hojjedhaa. Jechi lakkoofsa 1 irraa maal ta’a?

jedhu walitti Bt: sangaa-oota → sangoota d a b a l u u n Bs: Sirriidha. Kan 2 irraa hoo? barreessina Bt: tapha - oota → taphoota Bsfi Bt sardiida - Bs: Baay’ee gaariidha ota → sardiidota (Bs, barattoonni kan lakkoofsa 3 irraa bara-oota waa’ela-oota → waa’eloota. → baroota, 4. yaada-ota → yaadota jedhanii deebisuu isaanii mirkaneeffadhuu yaaddeebii kenni.) b. Mallattoo Waraabbii Dachaa Gilgaala 6 Nanhojjedha Bs: Mee amma immoo himoota gilgaala 6 jalatti tarreeffaman keessaa gaaffii 1ffaatti mallattoo waraabbii galcheen hojjedhaa

10

Nihojjenna Bs: Mee waliin haa hojjennu. Hima lakkoofsa 2ffaa irraa keessatti mallattoon waraabbii eessatti galuu qaba?

Nihojjettu Bs: Hima, Shan eelmamus shantamni eelmamus kan koo qiraaciitti jette adurreen jedhu keessatti mallattoon waraabbii eessatti gala?

Afaan Oromoo Kutaa 6

nahordofaa.” Dabtara keessan fidaa kottaa” jedhe barsiisaan. Hima, Dabtara keessan fidaa kottaa jedhu irratti mallattoon waraabbii dachaa ( ) jalqaba himichaafi xumurarra galuun yaadichi yaada nama biroo ta’uu isaa agarsiisa.

Bs fi Bt: “Torban dhufu qorumsi waan jiruufi sirriitti qayyabadhaa,” nuun jette barsiistuun keenya. Bs: Sirriidha.

Bt: “Shan elmamus shantamni elmamus kan koo qiraaciitti,” jette adurreen. (Bs: Barattoonni mallattoo waraabbii dachaatti sirnaan fayyadamuu danda’uu isaani mirkaneeffadhu.)

Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7 Nihojjettu Bs: Torban darbe gumee kennamerratti hundaa’uun keeyyata barreessuu eegaltanii turtan. Har’a immoo keeyyatuma sana barreessitanii xmuruutu isinirraa eegama. kanaaf, gumee keessan yaadachuun keeyyaticha xumuraa. (Bt, Keeyyaticha xumuruu) Bs: Hojii barattootaa hordofuu, deeggaruufi jajjabeessuu)

Torban 2

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Ga’umsaan dubbisuu −− dubbachuun yaada ibsachuu −− Maqaa dhuunfaa, waleefi gochima salphaa adda baasuu.

11. Ga’umsaan Dubbisuu (15’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 8 Nihojjettu Bs: Kanaan dura dubbisa matadureen isaa ‘Uffata Gaa’elaa’ jedhu dubbisnee turre. Mee amma immoo gareen ta’uun, Aadaa Oromoo keessatti guyyaa gaa’elaa uffatni akkamii akka uffatamu waliin mari’adhaa. Bt: Deebii garaagaraa kennu. (Bs, Deebii barattootaa madaaluun mirkaneessadhu.)

Boqonnaa 1 Uffata Aadaa

11

Dubbisuu (10’) Gilgaala 9 Nanhojjedha Bs: Dubbisa matadureen isaa ‘Uffata Gaa’elaa’ jedhu yeroo darbe dubbisnee turre. Mee ammammoo keeyyata tokkoffaafi lammaffaan siniif dubbisaa nahordofaa.

Nihojjenna Bs: Alanammoo keeyyatuma kana walfaana sagalee ol kaasuun saffisaafi dogoggora malee waliin haadubbisnu. (Bsfi Bt: Walfaana sagalee ol kaasuun saffisaafi dogoggora malee dubbisu.)

Nihojjettu Bs: Ammammoo, keeyyatuma kana dhuunfaa dhuunfaadhaan saffisaafi dogoggora malee dubbisaa. Bt. Dhuunfaa dhuunfaan saffisaafi dogoggora malee dubbisu. (Bs: Akka barattoonni saffisaafi dogoggora malee dubbisan barattoota 2 dubbisiisuun mirkaneeffachuun yaaddeebii kenniif. Bakka rakkoon jirutti gargaarsa taasisiif.)

12. Dubbachuu (15’) Gilgaala 10 Nihojjettu Bs: Amma barattoonni dandeettii dubbachuu isaanii akka gabbifatan shaakalsiisuuf deemta. Kanaaf, barattoonni gaaffiiwwan Gilgaala 10 jalatti kennaman gareen mariyachuun akka himan taasisi. Bt: Gaaffiiwwan kennaman irratti gareen ta’uun nimariyatu. Bs: Akka barattoonni hundi dabaree dabareen dubbatan taasisi. Har’a shaakaluun torban dhufu immoo dareef akka dhiheessan itti himi.

13. Caasluga(10’) Gilgaala 11

Maqaa Dhuunfaa, Maqaa Waleefi Gochima Salphaa Nanhojjedha Bs: Matadureen barumsa keenya ammaa maqaa dhuunfaa, maqaa waleefi gochima salphaa, ta’a. Mee fakkeenya tokkon hojjedhaa nahordofaa. Fkn. Tolaafi Toltuun gaa’ela isaanii raawwatan. Hima kana keessatti “Tolaafi Toltuun” maqaalee dhuunfaa yoo ta’an, “raawwatan” kan jedhu immoo gochima salphaadha. Akkasumas, maqaan ‘gaa’ela’ jedhu immoo maqaa waleedha.

12

Nihojjenna Bs: Mee ammammoo hima ‘ Lookoon qeexxaa uffatte’ jedhu waliin haahojjennu.

Nihojjettu Bs: Himni ‘Boonsaan guyyaa gaa’ela isaa uffata aadaan faayame,’ jedhu hoo? Bt: ‘Boonsaan’ maqaa dhuunfaa yoo ta’u, ‘faayame’ kan jedhu immoo gochima salphaadha. Jechoonni guyyaa, gaa’elaa fi uffata aadaa immoo maqaa waleedha.

Bs fi Bt: ‘Lookoo’ kan jedhu maqaa dhuunfaa yoo ta’u, ‘uffatte’ kan jedhu immoo gochima salphaadha. Jechi Bs: Gaariidha. ‘qeexxaa’ jedhu immoo (Bs, gaaffilee hafan sirnaan hojjechuu maqaa waleeti. isaanii hordofuun mirkaneeffadhuu Bs: Gaariidha. Kanneen yaaddeebii kenniif.) hafan immoo nihojjetu.

Afaan Oromoo Kutaa 6

Deebii Gilgaala 11A 1. Boonsaa 

maqaa dhuunfa yoo ta’u ‘faayame’ gochima salphaadha.

2. Gammannee 

maqaa dhuunfaa yoo ta’u, ‘qabatte’ gochima salphaadha.

3. Aanoleefi Heexosa 

maqaa dhuunfaa yoo ta’u, ‘argama’ gochima salphaadha.

(Bs, gaaffilee Gilgaala 11B jalatti kennman immoo barattoota keetiif hojii manaa akka hojjetan kenniif.)

Torban 3

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Jecha dhamjechatti addaan qoqqooduu −− Dubbisa ‘Faaya Uffata Aadaa’ jedhu dubbisuu

Hojmanee (5’) Bs: Hojmanee torban 2ffaa keessatti kennite sirnaan hojjechuu danda’uu isaanii madaalii yaaddeebii kenni. Deebiin isaaniis 1. Aadaa Oromoo, shamarran 2. Uffata misirroota, namoota 3. dhiira

14. Qu’annaa Jechootaa (10’) Gilgaala 1 Nanhojjedha Bs: Barumsi keenya har’aa jecha dhamjechatti qoqqooduun dubbisuu ta’a. Mee fakkeenya kitaaba keessan Gilgaala 1 jala jiru gabatee gurraacharratti barreessee jecha ‘faayummaa’ jedhu dhamjechatti qoqqoodeen isinitti agarsiisaa nahordofaa.

Nihojjenna Bs: Mee amma immoo Gilgaala 1 jalatti gaaffii lakkoofsa 2ffaa irraa waliin haahojjennu. Mee jecha ‘garaagarummaa’ jedhu dhamjechatti haaqoqqoonnu.

Fkn.

Bs: Gaariidha.

Bsfi Bt: garaagar-ummaa

Nihojjettu Bs: Mee isin immoo jechoota “gaafatamummaafi hawaasummaa’ jedhan dhamjechatti qoqqoodaa. Bt: gaafatam-ummaa hawaas-ummaa Bs: Baay’ee gaariidha

1. faayummaa - faay-ummaa

Boqonnaa 1 Uffata Aadaa

13

15. Dubbisuu (30’) Hubannoo Dubbisaan Duraa (5’) Gilgaala 2 Nihojjettu Bs: Dubbisa ‘Faaya Uffata Aadaa’ jedhu dubbisuuf deemtu. Dubbisa kana dubbisuun duratti gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 2 jalatti dhiyaatan gareen hojjedhaatii deebii dareef himaa. Bs: Alana immoo gaaffii lakkoofsa 3ffaa irra jiru akka walbira teessanii jirtaniin waliin mari’adhaatii deebisaa. Bt: Gaaffiiwwan kitaaba barattaa Gilgaala 2 jalatti dhiyaatan gareen hojjachuun afaaniin dareef dhiyeessu. Bs: Baay’ee gaariidha.

Hubannoo Yeroo Dubbisaa (10’) Gilgaala 3 Nihojjettu Bs: Bs: Mee amma immoo dubbisa mataduree isaa ‘Faaya Uffata Aadaa’ jedhu dubbisuuf deemtu. Dubbisicha wayita dubbistanis akkuma mallattoo * bira geessaniin gaaffii kenname dabtara keessan irratti hojjachuun dubbisuu itti fufaa. Bt: Gaaffiiwwan gidduu dubbisaatti, mallattoo * biratti kennaman hojjachuu. Bs: Deebii barattootaa madaaluun mirkaneessuu. Bs: Gaariidha.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa(15’) Gilgaala 4 Nanhojjedha Bs: Mee amma immoo gaaffilee dubbisa keessaa ba’aniifi Gilgaala 4 jalatti argaman keessaa gaaffii 1ffaan isinii hojjedhaa nahordofaa. Faayyi uffata Aadaa Oromoo waliin kaawwataman: bitoo, qanafaa, siinqee, kallacha, amartii, aalboofi kkf.

14

Nihojjenna Nihojjettu Bs: Amma immoo Bs: Isin immoo gaaffilee hafan dhuunfaan gaaffii 2ffaa waliin hojjedhaa. haahojjennu. 3. sirnaafi safuu hawaasummaa Bsfi Bt: siinqeen, eegsisuuf mirga, seeraafi safuu 4. bitoo, albuu, amartiifi kanneen biroo dubartoota Oromoo himuu danda’ eegsisuuf gargaara. Bs: Baay’ee gaaridha. Bs: Gaariidha.

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 3

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Jechoota waliin deeman walitti firoomsuu −− Hiika fakkaattii kennuu −− Mallattoo waraabbii dachaatti dhimma ba’uu −− Jechoota /a/ n yookiin /aa/n xumuranirraa /a/ yookiin /aa/ haqanii -oota yookaan-ota ida’uu −− Keeyyata barreessuu

16. Fayyadama Jechootaa (15’) Gilgaala 5A Nanhojjedha Bs: Barnoonni keenya har’aa jechoota waliin deeman walitti firoomsuu ta’a.Kanaaf, amma ani jechoota roga ‘a’ jalatti tarreeffamaniif isaan roga ‘B’ jalatti tarreeffaman keessaa ffaa gaaffii 1 walitti firoomsatii na hordofaa, jecha ‘amartii’ jedhutti → quba kan jedhutu firooma. Kunis amartiin qubatti kan kaayatan ta’uu agarsiisa)

Nihojjenna Bs: Amma immoo gaaffii 2ffaa kan waliin hojjenu ta’a. Jecha ‘qanafaa’ jedhutti maaltu firooma? Bs fi Bt: adda ‘a’ dha. Bs: Gaariidha!

Nihojjettu Bs: Amma immoo isintu hojjeta. Deebiin gaaffii 3ffaa maali? Bt: lootii → gurra (e) dha. Bs: Baay’ee gaariidha. (Bs: Haaluma kanaan barattoonni gaaffilee hafaniif deebiiwwan, 4. mataa/d/ 5. harka/b/fi 6. miila /c/ jedhanii deebisuu isaanii mirkaneeffadhu.)

Gilgaala 5B Nanhojjedha Bs: Amma immoo gaaffilee Gilgaala 5B, jala jiran keessaa gaaffii 1ffaa hiika isaa isinii hojjedhaa nahordofaa. ‘Asxaa’ jechuun mallattoo jechuudha.

Nihojjenna Bs: Alana immoo gaaffii 2ffaa waliin hojjenna. Jecha ‘faaya’ jedhuuf hiikni isaa maal ta’a? Bs fi Bt: fooyaa, meeshaa miidhaaginaa. Bs: Sirriidha!

Nihojjettu Bs: Amma immoo isintu hojjeta. Kanatti aansuun immoo gaaffilee 3ffaa, 4ffaa,5ffaa dhuunfaa dhuunfaan hojjedhaa. Bt: 3. tajaajila=faayidaa, 4. safuu= seera hawaasaa 5. kadhata = waan fedhan tokko argachuuf, (Bs: Sirriitti deebisuu isaanii mirkaneeffadhuu yaaddeebii laadhuf)

Boqonnaa 1 Uffata Aadaa

15

17. Barreessuu (25’) 17.1. Sirna Barreeffamaa (15’) a. Seera Qubeessuu Gilgaala 6 Nanhojjedha Bs: Gilgaala 6 jalatti immoo jechoota /a/’n ykn /aa/n xumuramanii, fufiilee {-oota/-ota} fufachuun danooman kan ilaallu ta’a. Mee fakkeenya tokkon isiniif kennaa nahordofaa.

Nihojjettu Bs: Mee isinis haaluma fakkeenya isiniif kennameen maqaalee /a/’n ykn /aa/ xumuraamanii fufiilee -oota/-ota fufachuun danooman shan fudhachuun qubeessaa.

Fkn.

Bt: Deebii garaagaraa kennu.

jecha - oota → jechoota goota - ota → gootota

(Bs: Sirnaan qubeessuu isaanii mirkaneeffadhuu yaaddeebii kenni.)

b. Mallattoo Waraabbii Dachaa Nanhojjedha Bs: Barumsa keenya yeroo darbee keessatti mallattoon waraabbii dachaa hima keessa bakka inni galuu qabu ilaallee turre. Mee amma immoo isin yaadachiisuuf irra deebi’een isinitti agarsiisaa nahordofaa.

Nihojjettu Bs: Alana immoo ofiin hojjettu. Himoota mallattoo waraabbii (“”) keessa galuu qaban garee gareen ta’uudhaan shan shan barreessaa dareef dhiyeessaa. Bs: Deebii garaagaraa kennu.

Bs: Gaariidha Fkn. “Walii galan alaa galan?” jedhe (Bs: Hojii barattootaa keessa deemii ilaalii sirriitti Oromoon. barreessuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuun yaaddeebii kenniif)

17.2 Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7 Nihojjattu Bs: Torban darbe keeyyata barreessu eegaltan xumuruun keessan niyaadatama. Har’a immoo keeyyata barreesitan sirna tuqaalee, jechoota sirritti qubeessuufi himoota qindaa’anitti fayyadamuu keessan madaaluun dareef dubbiftu. Mee keeyyaticha qaphxiilee olitti ibsamaniin madaalaa. (Bt, keeyyata barreessan qaphxiilee madaallii kennamaniin madaalu.) (Bs, Daree keessa naanna’uun barattoonni keeyyata barreessaan madaaluu isaanii hordofuu; deeggarsa taasisu. Booda barattoonni keeyyatasaanii dareef akka dubbisan qajeelchuu.) (Bt: Keeyyata barreessan dareef dubbisu.) Bs: Baay’ee gaariidha. (Bs, Barattoonni keeyyata sirnaan barreessuufi dubbisuu isaanii hordofuu; deeggarsa barbaachisu kennuu. Barattoota gargaarsa addaa barbaadanis tumsa barbaachisaa ta’e taasisuu.)

16

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 3

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Saffisaafi si’aayinaan dubbisuu −− Yaada qindeessanii dhiheessuu −− Maqaa dhuunfaa adda baafachuu −− Maqaa walee addaa baafachuu −− Gochima salphaa adda baasanii agarsiisuu

18. Ga’umsaan Dubbisuu (15) Dubbisuun Dura (5’) Gilgaala 7 Nanhojjedha Bs: Yeroo darbe dubbisa mata dureen isaa ‘Faaya Uffata Aadaa’ jedhu dubbistanii turtan. Amma immoo gaaffilee Gilgaala 1 jalatti tarreeffaman hojjachuuf deemtu. Mee gaaffii 1ffaan isiniif hojjadha. Faayi qaama itti kaawwataman: harka, miila, quba, mormaafi k.k.f.

Nihojjettu Bs: Mee amma immoo gaaffii lakkoofsa 2 irraa gareen mar’achuun deebisaa. Faayi Uffata Aadaa Oromoo Waliin Kaawwataman kan akkamii fa’i? Bt: Alboo, amartii, callee, alangee, siinqee, uleefi kkf. ta’u. Bs: Baay’ee gaariidha. (Bs, barattoonni yaada isaanii bilisa ta’anii waljijjiiruu danda’uu isaanii mirkaneeffachuun; kanneen deeggarsa addaa barbaadaniif tumsa taasisiif)

Dubbisuu (10’) Gilgaala 8 Nihojjenna Bs: Dubbisa mata dureen isaa ‘Faaya Uffata Aadaa’ jedhu keessaa keeyyata 1ffaa fi 2ffaa sagalee keenya ol kaasuun saffisaan waliin dubbifna.

Nihojjettu Bs: Alana immoo lama lama ta’uun irra deebi’aa keeyyata 1ffaafi 2ffaa sagalee olkaasaatii saffisaan dubbisaa. Bt: keeyyata 1ffaafi 2ffaa sagalee olkaasuun saffisaan dubbisuu.

Bsfi Bt: Sagalee ol kaasanii saffisaan (Bs: Barattoonni yeroo kenname keessatti saffisaan waliin dubbisu. dubbisuu danda’uu isaanii madaalii yaaddeebii kenni.) Bs: Gaariidha.

Boqonnaa 1 Uffata Aadaa

17

19. Dubbachuu (15’) Gilgaala 9 Nihojjettu Bs, barattoonni kee torban darbe gaaffilee dhiyaatan irratti gareen mariyatanii afaaniin walii ibsuun isaanii niyaadatama. Har’a immoo deebbii isaanii karaa bakka bu’aa garee isaaniitiin dareedhaaf akka afaaniin gabaasan taasisi.

20. Caasluga(10’) Gilgaala 10

Maqaa dhuunfaa, waleefi gochima salphaa Nanhojjedha Bs: Matadureen barumsa keenya ammaa jechoota kitaaba barattootaa Gilgaala 11 jalatti walmakamanii kennaman maqaa dhuunfaa, waleefi gochima salphaan adda baasuun gabatee dhiyaate keessatti guutuudhaa. Mee fakkeenya tokkon isinii kennaa nahordofaa. Fkn. Maqaalee Dhuunfaa Hawwii

Walee bineensa

Gochima Salphaa deeme

Nihojjettu Bs: Alana immoo isintu hojjeta. Haaluma fakkeenya isiniif kennameen kanneen hafan dhuunfaa dhuunfaan dabtara keessan irratti hojjedhaa. Bt: Maqaalee Dhuunfaa Walee

Gochima Salphaa

beekumaa

laga

mure

waraabessa

durba

alboo

dhiira

uffatte miidhagde

faaya Bs: Baay’ee gaariidha.

18

Afaan Oromoo Kutaa 6

2

Boqonnaa

Atileetota beekamoo

Kaayyoo Barnoota Boqonnaa Kanaa Xumura boqonnaa kanaatti barattoonni: • dhamjechoota walitti makuun nidubbisu. • hiika jechootaa himu. • dubbisa dubbisuun erga isaa ni himu. • qubee ‘a’ haquun ‘ni’ maxxansuun nibarreessu. • hammattuufi qubguddeessa nifayyadamu. • seenaa namaa biroo nibarreessu. • ergaa dubbisa dhaggeeffatanii nihimu. • mataduree kennameef irratti yaada ofii ni ibsu. • matimaafi kutima addaan nibaasu.

Torban 1

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Dhamjechoota walitti makuun dubbisuu • Dubbisa ‘Atileet Xurunash Dibaabaa’ jedhu dubbisuu

Hojmanee (5’) Bs, barumsa guyyichaa osoo hineegalin hojmanee torbee darbee barattootaaf kenname hojjechiisuudhaan eegali. Kanaafis, barattoota kee gareetti qoqqooduun akka isaan hojmanee isaanii walii sororan taasisi. Sana booda, akka isaan dareedhaaf dubbisan taasisi. Atis deebii isaanii dhaggeeffachuun yaaddeebii barbaachisaa ta’e kenniif.

Boqonnaa 2 Atileetota beekamoo

19

1. Qu’annaa Jechootaa (10’) Walitti Makuu Gilgaala 1 Nanhojjedha Bs: Barumsi keenya har’aa immoo jechoota dhamjechaan qoqqoodaman walitti makuun dubbisuu ta’a. Mee yemmuu ani jecha ‘beek-am-t-ummaa’ jedhu kan dhamjechaan qoqqoodame walitti makee dubbisu na ilaalaa. Jechichis yoo walitti makamee {beekamtummaa} kan jedhu ta’a. Jechi kun jecha ‘beekaa’ jedhurratti fufiilee {-am- t- ummaa} dabaluun ‘beekamtummaa’ ta’e. Hiikni isaas beekamuu ykn baramuu ta’a.

Nihojjenna Bs: Amma immoo jechoota kitaaba keessan Gilgaala 1 jalatti dhamjechaan qoqqoodaman waliin walitti maknee haadubbisnu.

Nihojjettu Bs: Alana immoo jechoota dhamjechaan qoqqoodaman kan lakkoofsa 3,4fi 5 ofii keessanii walitti makuun dubbisaa. [Bt, Jechoota dhamjechaan qoqqoodaman walitti makuun dubbisu]

(Bs, barattoonni jechoota dhamjechootaan qoqqoodaman Bsfi Bt: Finfinneetti walitti makuun dubbisuu isaanii Bs- Gaariidha. Inni mirkaneeffadhu) lakkoofsa 2 irraahoo? Deebii gilgaala 1

Bsfi Bt: 3. badhaasamte ‘dorgommiiwwan’ 4. fiiguudhaan Bs- Sirriidha.

2. Dubbisuu (30’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Nanhojjedha Bs: Mata dureen dhubbisa keenya har’aa ‘Atileet Xurunash Dibaabaa’ kan jedhuudha. Mataduricha gabatee gurracharratti barreesuun gaaffiilee dubbisuu duraa akka hojjatan qajeelchuu)

Nihojjettu Bs: Mee alana immoo gaaffilee Gilgaala 2 jalaa ofii keessanii hojjedhaa. Deebiin gaaffii 1ffaa maali? [Bt, deebii garaagaraa] Bs: Tole, fakkii dhiyaaterraa maal hubattu? Bt: Xurunash fiigaan jiraachuu isheeti. Bs: Gaariidha. Mata dureefi fakkicharraa ka’uun dubbisicharraa odeeffannoo akkamii arganna jettanii yaaddu? [Bt, deebii garaagaraa] Bs: Tole, amma immoo dubbisicha itti fufuun dubbisuun tilmaama keessan mirkaneeffadhaa.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Nihojjettu Bs, barattoonni kee dubbisa dhiyaate dubbisaa bakka mallattoo * yemmuu ga’an gaaffii achitti kenname deebisaa akka itti fufanii dubbisan taasisi. Kanaafis deebii gaaffichaa sirritti akka hubatan godhi.

20

Afaan Oromoo Kutaa 6

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (15’) Gilgaala 4 Nihojjanna Bs: Dubbisicha dubbistanii jirtu. Mee amma immoo gaaffilee achi keessaa ba’an kan Gilgala 4 jalaa haadeebisnu. Deebiin gaaffii 1ffaa maali?

Nihojjettu Bs: Amma immoo ofii keessanii hojjettu. Mee gaaffiiwwan hafan yaada dubbisichaafi hubannoo duraan qabdan irratti hundaa’uun dabtara keessan irratti hojjedhaa.

Bs fi Bt: Qoraan funaanuufi bishaan (Bs, daree keessa naanna’uun sirriitti hojjechuu waraabuun. isaanii hordofaa barattoonni cimdii cimdiidhaan deebii isaanii akka walitti agarsiisan taasisi.) Bs: Sirriidha. Deebiin gaaffii 2ffaahoo? Bs fi Bt: Miseensa Gumii Ispoortii Mana (Bt, dabtararratti hojjetu) Sirreessaa [Bt, deebii isaaanii walitti agarsiisuun irratti mari’atu] Bs: Baay’ee gaariidha.

(Bs, barattoonni muraasni deebii isaanii dareef akka dubbisan, kaan immoo akka sirreeffatan taasisi.) Deebii Gilgaala 4 3. Bara 2005 - 2007 A.L.A 4. (deebii garaagaraa ta’uu mala) 5. (deebii garagaraa ta’uu mala)

Torban 1

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Hiika jechootaa kennuu −− Jechatti {-ni} fufuun /a/ haquu −− Hammattuufi qubguddeessatti fayyadamuu −− Keeyyata

3. Fayyadama Jechootaa (10’) Gilgaala 5 Nanhojjedha Bs: Barumsi keenya har’aa jechootaaf hiika isaanii kennuurraa eegala. Kanaafis, kitaaba keessan Gilgaala 5 jalatti jechoota roga ‘A’ fi ‘B’ jala jiran walitti firoomsina.

Nihojjenna Bs: Amma immoo jechoota hafan keessa 2ffaafi 3ffaa hiika isaaniitiin walitti firoomsina. Jecha lakkoofsa 2 bira jiruuf ‘B’ jalaa hiika kan ta’uuf kami?

Boqonnaa 2 Atileetota beekamoo

Nihojjettu Bs - Mee kanneen hafan immoo ofii keessanii hojjedhaa. (Bs, Barattoonni deebiin jechoota lakkoofsa 4fi 5

21

Mee jechoota ‘A’ jalatti kennaman keessaa kan jalqabaa haa hojjadhu. Hiikni jecha ‘dorgommii’ jedhu morkii nama lamaafi isaa ol gidduutti taasifamudha.

Bsfi Bt: badhaasa dorgommii mo’achuun argamu Bs - Sirriidha. Hiikni jecha lakkoofsa 3 irraahoo? Bs fi Bt- Fiigicha kiilomeetira 42.195 Bs - Gaariidha.

4. dorgommii idil-addunyaa waggaa afur afuriin geggeeffamuufi 5. qophii dorgommii tokkoof taasifamu ta’uu himuu isaanii mirkaneeffadhu.)

4. Barreessuu (30’) 4.1 Sirna Barreeffamaa (10’) A. Seera Qubeessuu: Haquu Gilgaala 6 Nanhojjadha Bs: Alanammoo, seera qubeessuu maqaa sagalee ‘a’ dhaan dhumu irraa, sagalee ‘a’ dhumarra jiru haquun dhamjecha {-ni} jedhuun bakka buusuu shaakalla. Kunis, Afaan Oromoo keessatti maqaan dhamjecha {-ni} fufate matima ta’uu agarsiisa. Kanas fakkeenya kenname keessatti haa ilaallu. Fkn. nama → nam- → namni Namni hunduu barachuu qaba.

Nihojjanna Bs: Mee, haala kanaan maqaalee Gilgaala 6A jalatti kennaman keessaa kan lakkoofsa 1fi 2 jalatti kenname waliin haa hojjannu. Bsfi Bt: 2. laga →lagni 3. qaama → qaamni Bs: Gaariidha

Nihojjattu Bs: Ammammoo maqaa lakkoofsa 4fi 5 jalatti kennamanirraa /a/ haquun dhamjecha {-ni} itti maaxxansuun barreessaa. Bt:4. goota → gootni 5. waaqa → waaqni Bs: Baayee gaariidha.

B. Hammattuufi Qubguddeessa Nanhojjedha Amma immoo Sirna barreeffamaa keessaa hammattuufi qubguddeessa ilaalla. Kitaaba keessan gilgaala 6B jalatti fakkeenya kenname keessatti hammattuu agarra. Hima lakkoofsa tokkoffaarra keessatti hammattuun hiika dabalataa kennuuf

Nihojjettu Bs: Mee amma immoo gaaffilee dhiyaatan hojjedhaa. Hima lakkoofsa 2 irra jiru keessatti hammattuun eessa galti?

galte. Himni lakkoofsa lammaffaarraa immoo lakkoofsota maqaalee bakka bu’anii tarreeffaman addaan baasuuf lakkoofsa san hammatte. Kanaafuu, hammattuun odeeffannoo dabalataa kennuufi lakkoofsa tarreeffaman addaan baasuuf tajaajilti. Jalqaba himoota lamaanirratti jechoonni Abdiisaafi Toltuun jedhan immoo qubee guddaan eegalan. Kunis maqaalee dhuunfaa ta’uufi jalqaba ta’uu himaa isaanii agarsiisa.

Bs: Sirriidha. Hima lakkoofsa 2 irraa keessattihoo?

22

Bt: Jecha “adaadaa” jedhu (haboo) kan jedhu ta’a.

Bt: Lakkoofsota dhiyaatan hammachuun (1) Caaltuu (2) Taliilaafi (3) Boonsamoon ta’a. Bs: Baay’ee gaariidha

Afaan Oromoo Kutaa 6

Ijaarsa Barreeffamaa (20’) Gilgaala 7 Nihojjettu Bs: Amma immoo seenaa jireenyaa Xurunash Dibaabaa kan dubbisa keessatti dhihaate. Bu’uureffachuun yaada ijoo isiniif kenname jalatti himoota callaa barreessitu. Qindoominni taattichaas haala dhalootaatii kaasee hanga injifannoo isheen galmeessisteetti hammata. Qindoomina taattichaas dabtara keessan irratti barreeffachuun yaadolee achi jalatti ka’uu qabanirratti hiriyaa keessan waliin mariyadhaa. [Bt, taattoo kitaaba isaanirraatti kenname dabtara isaaniirratti barreessuun himoota callaa tarreessanii hiriyaa isaanii waliin mari’atu.]

Torban 1

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Saffisaan dubbisuu • Yaada ijoo waan dhaggeeffatanii himuu • Matimaafi kutima

5. Ga’umsaan Dubbisuu (10’) Dubbisuun Duraa (2’) Gilgaala 8 Nanhojjedha Bs: Barumsi keenya har’aa dubbisa matadureen isaa ‘Atileet Xurunash Dibaabaa’ jedhu keessa deebiin dubbisuu ta’a. Qajeelfamni isaas kitaaba barattoota Gilgaala 8 irratti argama. Dubbisicharraa Xurunash fiigicha kiilometirii 5000fi 10,000 riikoordii olaanaa qabdi. Kun immoo uummata biyya keenyaarra darbee uummata addunyaa gammachiise.

Nihojjettu Bs: Mee waa’ee Xurunash Dibaabaa waan yeroo darbe dubbistan irraa waan yaadattan walitti himaa. [Bs, barattoonni walitti himu] Bs: Mee amma immoo isa irratti mari’attan natti himaa. Bt: Xurunash Boqqojjiitti dhalatte. Sana booda, gara Finfinnee dhufuun Gumii Ispoortii Mana Sirreessaa galte:(Barattoonni waa’ee Xurunash kan biroos himuu danda’u) Bs: Baay’ee gaariidha.

Dubbisuu Gilgaala 9 (Bs, dubbisa mata dureen isaa ‘Atileet Xurunash Dibaabaa’ jedhu keessaa keeyyata 2ffaa saffisaan akka dubbisan qajeelchi. Kanas garee gareen ta’uun haaraawwatan, yeroo isaan dubbisan ariitii isaanii tuqaaleefi gadi bu’iinsaafi olka’insa sagalee isaanii hordofuun sirriitti dubbisuu isaanii addaan baafadhu.)

Boqonnaa 2 Atileetota beekamoo

23

6. Dhaggeeffachuu (20’) Hubannoo Dhaggeeffachuun Duraa (5’) Gilgaala 10 Nanhojjedha Bs: Dubbisa osoo hindhaggeeffatiin dura gaaffilee dhaggeeffachuun duraa kan Gilgaala 10 jalatti tarreeffaman gareen akka hojjetan qajeelchi Fakkeenyaaf.

Nihojjenna Bs: Alana immoo waliin haahojjennu. Maqaa atileetota beeknuu walitti haahimnu. Bs fi Bt: Daraartuu, Geexee, Abbabaafi k.k.f. Namni tokko dorgomee Bs: Sirriidha. moo’achuuf ykn iccitiin milkaa’ina atileetotaa qophii barbaachisu gochuudha. Qophii kana keessaa tokko shaakala walirraa hincinneedha.

Nihojjettu Bs: Mee amma immoo deebii gaaffiiwwan gilgaala 10 jalatti kennamanii gareen mariyachuun dareef himaa. Gaaffii 3ffaas (Bt: deebii gaaffii 1ffaafi 2ffaa himu) Bs: Hiika jechootaa nitilmaamtu. Mee hiikni jecha ‘milkaa’ina’ jedhuu maali? Bt: Fiixaan ba’iinsa. Bs: Gaariidha. ‘qushunaa’ kan jedhuhoo? Bt: Waan laayyootti hinarganne. Bs: Sirriidha. Jechi ‘gumaacha’ jedhuhoo? Bt: ‘tumsa’ (deeggarsa) Bs: Baay’ee gaariidha. Mee keeyyata bakka duwwaa of keessa qabu kan gilgaala 11 jalatti dhiyaate dabtara keessan irratti garagalchaa. [Bt, nigaragalchatu.]

Hubannoo Yeroo Dhaggeeffachuu (10’) Gilgaala 11 Bs, Amma immoo dubbisa mata dureen isaa “Milkaa’ina Atileetota,” jedhun isiniif dubbisa. Isin immoo dhaggeeffachaa bakka duwwaa guutaa. Mee dursaatii barreeffama bakka duwwaa qabu kan gilgaala 11 jalaa san dabtara keessan irratti garagalchadhaa. Deebii Gilgaala 11 1. Abbabaa Biqilaa, Daraartuu Tulluufi Faaxumaa Roobaa 2. ambaasaaddara 3. Maatiifi soorataa 4. Cimina isaanii, gumaacha

Milkaa’ina Atileetotaa Oromiyaan burqaa atileetota bebbeekamooti. Atileetota bebbeekamoo Oromiyaa keessaa hangafoota warri jedhaman Abbabaa Biqilaa, Daraartuu Tulluu, Faaxumaa Roobaafaa maqaa dhahuun nidanda’ama. Fakkeenyummaa atileetota milkaa’oo kanneenii hordofuun warreen addunyarratti maqaa guddaa argatan Daraartuu Tulluu, Qananiisaa Baqqalaa, Xurunash Dibaabaa, Ganzabee Dibaabaa, Hayilee Gabrasillaaseefi kan kana fakkaatanidha. Atileetonni kunneen biyya keenya bakka bu’uun dorgommii garaagaraa irratti hirmaachuun mo’atanii badhaasa meedaaliyaafi maallaqa argachuu darbee beekamtii argatanii jiru. Beekamtii argachuu cinaatti, maqaa biyyaatis addunyaatti beeksisaniiru. Sababa kanaaf, namni atileetota

24

Afaan Oromoo Kutaa 6

qushunaa kanneen akka ambaasaaddara sabaafi biyya tokkootti hubata. Atileetonni keenya kun milkaa’anii sadarkaa amma irra jiran kana akka gahan kan taasise waan hunda dura cimanii hojjechuu isaaniiti. Kanaan biratti, obsi yeroo shaakalaa horataniifi kaka’umsi moo’achuuf keessa isaaniitti dagaagfatan yoomiyyuu kan dagatamuu miti. Mijaa’ina iddoo itti dhalatanii, haalli maatiifi soorataafi, leenjiin laatameef milkaa’ina isaanii kana keessatti gumaacha guddaa qaba. Onneeniifi amaanaan uummata irraa fudhatanii moo’achuuf dhaqanis kaka’umsa biroo itti uuma. Walumaagalatti, atileetonni kunneen warra yeroo darbeefi dhufu keessatti ciminni isaanii sammuu keessaa hin banneedha. Kanaaf, labanni yoomiyyuu isaan niyaadata. Gumaachi isaanitis sabaa hanga biyyaatti hunda gaheessa. Sabni ittiin boone; biyyi ittiin waamame. Kanaaf, atileetota keenya cimina isaanii yaadachaa, gumaacha isaanii galateeffachaa, fakkeenyummaa isaanii immoo labata haadhaalchifnu.

Hubannoo Dhaggeeffachuun Boodaa (5’) Gilgaala 12 Nihojjenna Bs: Alana dubbisicha dhaggeeffannee xumurreerra. Kanatti aansuun gaaffilee achi keessaa bahanii Gilgaala 12 jalatti tarreeffaman haahojjennu. Deebiin ffaa gaaffii 1 irraa maali? Bs fi Bt: maallaqaa

‘badhaasa

meedaaliyaafi

Nihojjettu Bs: Mee amma immoo gareen ta’uun gaaffilee hafan hojjedhaa. [Bt, gareen ta’uun hojjetu] (Bs, barattoonni odeeffannoo dubbisa dhaggeeffatan irra argataniin sirriitti deebisuu isaanii mirkaneeffadhu.) Deebii gilgaala 12

Bs: Gaariidha. Kan gaaffii 2ffaa irraahoo? 1. medaaliyaafi maallaqa 2. cimanii hojjechuu isaanii, kaka’umsa mo’achuuf [Bsfi Bt, deebii garaagaraa] qaban. 3. barattoonni deebii garagaraa kennuu danda’u.

7. Caasluga

Matimaafi Kutima (10’) Gilgaala 13 Nanhojjedha Bs: Mata dureen keenya har’aa waa’ee matimaafi, kutima ta’a. Mee fakkeenya kitaaba keessan Gilgaala 13 jalatti dhiyaate ilaalaa. Fakkeenya 1ffaa irratti jechi Guutaan jedhu matima. Gaaleen ‘kitaaba dubbise’ jedhu immoo kutima. Fakkeenya 2ffaa irratti dhiyaate keessattis ‘Toltuun,

Nihojjenna Bs: Mee amma immoo, himoota hafan keessaa muraasa isaanii waliin hojjenna. Matimniifi kutimni hima lakkoofsa 2ffaa irraa maali? Bs fi Bt: Matima - Faaxumaan

Boqonnaa 2 Atileetota beekamoo

Kutima - fiigichaan

Nihojjettu Bs: Alana immoo ofii keessanii himoota hafan keessaa 4ffaa matimaafi kutima baasaa. Bt: Matima - Tolaan Kutima - Barumsaan tokkoffaa ba’e.

tokkoffaa baate

25

matima, ‘walga’ii geggeessite’ kan Bs: Sirriidha. Kan hima 3ffaa jedhu immoo kutima. Hima gaaffii 1 irra hoo? Gilgaala 13 jalatti dhiyaate keessattis Bs fi Bt: Matima - Daraartuun jechi ‘Barsiistuun jedhu matima. Kutima - Boqqojjiitti Caasaan ‘daree seente’ jedhu immoo dhalatte. kutima.

Bs: Gaariidha. Matimniifi kutimni hima lakkoofsa 5 irraahoo? Bt: Matima - Oromiyaan Kutima - atileetota ciccimoo qabdi.

Torban 2

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Yaada ijoo dubbisaa himuu, −− Dubbisa “Atileet Muhaammad Amaan,” jedhu dubbisuu, −− Yaadolee callaa dubbisaa addaan baafachuu, Atileet Muhaammad Amaan

8. Dubbisuu (40’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (10’) Gilgaala 1 Nihojjenna Bs: Barumsi keenya har’aa dubbisa mata dureen isaa, “Atileet Muhaammad Amaan,” jedhu dubbisuu irraa eegala. Mee dubbisa kenname osoo hindubbisin dura Gilgaala 1 keessaa gaaffii 1ffaan waliin haahojjannu. Bs:- Atileetota biyya keenyaa keessaa Qananiisaa, Daraartuu, Ganzabee, Geexee, Abbabaa, ...

Nihojjettu Bs: Mee amma immoo isinumti hojjedhaa. Muhaammad Amaan nama akkamiiti? Bt: Deebii garaagaraa kennu. Bs: Mee dubbisicha dubbisnee tilmaama keenya haa mirkaneeffannu.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 2 Nihojjettu Bs: Amma immoo dubbisicha caallisaafi dhuunfaan dubbisaa. Bakka mallattoo [*] yoo geessan addaan kutaatii waan itti aanee dhufu tilmaamaa dubbisuu itti fufaa. (Bt, Callisaafi dhuunfaan dubbisuu.) Bs: (Daree keessaa deddeemuun barattoonni hundi dubbisaa jiraachuu isaanii hordofi.)

26

Afaan Oromoo Kutaa 6

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (20’) Gilgaala 3 Nanhojjedha Bs: Dubbisa dubbifne irratti hundaa’een gaaffii dubbisa keessaa ba’an kan Gilgaala 3 keessaa gaaffii 1ffaan hojjedhaa na hordofaa. Muhaammad Olompikii DargaggootaaAddunyaa Magaalaa

Nihojjenna Bs: Mee amma immoo waliin haahojjennu. Deebiin gaaffii 2ffaa maal ta’a?

Nihojjettu Bs: Alana immoo gaaffiilee hafan hojjettu. Deebiin gaaffii 4ffaa maal Bs fi Bt: Meetira 100 irratti akka ta’a? galmaa’u ta’e. Bs: Sirriidha. Bt: Medaaliyaa warqee Deebiin gaaffii 3ffaa hoo? badhaafame.

Singapooritti geggeeffame Bs fi Bt: Godina Arsii Magaalaa Bs: Baay’ee gaariidha. irratti meetira 1000n 1ffaa ba’ee Asallaatti dhalate. Kan 5ffaa hoo? medaaliyaa warqee badhaafame. Bs: Baay’ee gaariidha. (Bt, deebii garagaraa)

Guyyaa 2

Torban 2 Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Jechootaaf faallaa isaanii kennuu • Seera qubeessuu addaan baasuu • Hammatuufi qubguddeessa fayyadamuu • Keeyyata barreessuu

9. Fayyadama Jechootaa (10’) Faallaa Jechootaa Gilgaala 4 Nanhojjedha Bs: Torban darbe jechoota hiikaan walfakkaatan barannee turre. Har’a immoo jechoota hiika faallaa ta’an baranna. Mee fakkeenya kitaaba keessan Gilgaala 4 irratti kenname haa iaallu. Jecha ‘jaalate’ jedhuuf faallaan isaa ‘jibbe’ kan jedhu ta’a.

Nihojjenna Bs: Mee gaaffii 1 waliin haahojjennu. Faallaa jecha ‘dabale’ jedhuu maal ta’a? Bs fi Bt: ‘hirrise’ Bs: Sirriidha. Faallaan jecha gabaabaa’ jedhuuhoo? Bs fi Bt: ‘dheeraa’ Bs: Gaariidha.

Boqonnaa 2 Atileetota beekamoo

Nihojjettu Bs: Alana immoo ofii keessanii hojjedhaa. Faallaan jecha ‘gaarii’ jedhuu maali? Bt: gadhee, badaa/yaraa Bs: Sirriidha. Faallaan jecha ‘dhaqan’ jedhuu hoo? Bt: ‘galan’ Bs: Gaariidha. ‘mo’ate’ isa jedhuuf faallaan isaa maali? Bt: injifatame Bs: Baay’ee gaariidha.

27

10. Barreessuu (30’) 10.1 Sirna Barreessuu Seera Qubeessuu (10’) Gilgaala 5A Nanhojjedha Bs: Mee amma immoo gaaffii Gilgaala 5A jalatti tarreeffaman keessaa fakkeenya tokkon hojjedhaa na hordofaa. farda → fard →fardi

Nihojjettu Bs: Mee gaaffilee hafan cimdiin mari’achuun hojjedhaa. Deebiin jecha lakkoofsa 2 irraa maal ta’a? Bt: garbi. Bs: Gaariidha. Kan 3 irraahoo?

Bt: gamni. Achuma jalatti jecha lakkoofsa 2 irra Bs: Sirriidha. Kan lakkoofsa 4 irraahoo? jirus ilaalaa. Bt: tabbi arba - arb →arbi Bs: Baay’ee gaariidha. Kan dhumaahoo? Bt: harki. Bs: Sirriidha.

Haammattuufi Qubguddeessa (10’) Gilgaala 5B Nanhojjedha Bs: Barumsi keenya har’aa fayyadama hammattuufi qubguddeessa ta’a. Mee gaaffilee gilgaala 5B jalatti tarreeffaman keessaa isa 1ffaan hojjedhaa na hordofaa.

Nihojjenna Nihojjettu Bs: Amma immoo Bs: Alana immoo gaaffilee hafan gaaffii 2ffaa waliin dhuunfaan hojjedhaa. Deebiin 3ffaa maali? haahojjennu.

Bs fi Bt: Gadaan (sirna Bt: Caccabsaan (nyaanni aadaa bulchiinsa) Oromoo Oromoo) baay’ee mi’aawa. ‘jaarraan hanqaaquu killee bite,’ diimokiraatawaadha. Bs: Gaariidha. Kan 4ffaahoo? kan jedhu sirreeffamee yoo barraa’u Bs: Sirriidha. Bt: Yoo jabaattee (cimtee) ‘Jaarraan hanqaaquu (killee) bite,’ hojjette nimilkoofta. kan jedhu ta’a.

10.2 Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 6 Nanhojjedha Bs: Amma immoo qindoomina gumee torbee darbe waa’ee seenaa Xurunash Dibaabaa irratti qopheeffannerratti hundaa’uun keeyyata barreessuu eegalla. Kunis Gilgaala 6 jalatti argama. Fakkeenyaaf, kitaaba keessanirratti keeyyata jalqabame ilaala. 28

Nihojjettu (Bs, gumee kenname irratti hundaa’uun barattoota keeyyata hima kudhan hincalle tokko barreessuu eegalsiisi. Barattoonni hunduu dabtara isaaniirratti jalqabuu isaanii addaan baafadhu. Dhumarratti, isa jalqaban kanas torban itti aanu keessa waan xumuraniif, akka ol kaa’atan itti himi)

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 2

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Saffisaan dubbisuu • Afgaaffii geggeessuu • Matima addaan baasuu • Kutima himuu

11. Ga’umsaan Dubbisuu (15’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 7 Nihojjenna Bs: dubbisa matadureen isaa “Muhaammad Amaan” jedhu yeroo darbe dubbisnee turre.Mee dubbisicharraa waan hubannee yaadannu wal-yaadachiisuuf qajeelfama Gilgaala 7 jalatti kenname haahojjennu. Ani dubbisicha keessaa

Nihojjettu Bs: Mee amma immoo dubbisa darbe keessaa waan yaadattan walitti himaa.

[Bt, waan yaadatan Muhaammad, abbaa isaa Obbo Amaan Galatoofi haadha isaa himu.] Aadde Adaruu Buusarii irraa Amajjii 10, 1994 A.L.A dhalate. Bs: Gaariidha. Kan jedhu ibsa.

walitti

Bs fi Bt:dubbisicha keessaa waan dubbisanii darban niyaadatu. Bs: Sirriidha.

Dubbisuu (10’) Gilgaala 8 Nihojjenna Bs: Mee dubbisa mata dureen isaa “Atileet Muhaammad Amaan” jedhu irra deebinee keeyyata 1ffaa sagalee ol kaafnee saffisaan waliin haadubbifnu.

Nihojjettu Bs: Alana immoo waliin dubbistu. Mee keeyyata 2ffaa lama lama ta’aatii sagalee olkaasaa saffisaan dubbisaa.

Bs, dubbisa ‘Atileet Muhammed Amaan’ keessaa keeyyata 2ffaa akka barattoonni gareen dubbisan taasisi. Dubbisa kana yeroo dubbisan olka’iinsaafi gad bu’iinsa sagalee, tuqaaleefi Bs fi Bt, sagalee olkaasanii saffisaan kkf. sirriitti gargaaramaa dubbisuu isaanii mirkaneeffachuun ciminaafi laafina barattoota keetiis madaali. Sana booda waliin dubbisu. bakka rakkoon jirutti gargaari yaaddeebii kenniif. Bs: Gaariidha.

Boqonnaa 2 Atileetota beekamoo

29

12. Dubbachuu (15’) Gilgaala 9 Nihojjettu Bs, barattoota kee lama lamaan qoqqooduun akka isaan artistoota dinqisiifatan irratti mari’atanii yaada akka qindeeffatan taasisi.

13. Caasluga(10’) Matimaafi Kutima Gilgaala 10 Nanhojjedha Bs: Alana immoo matimaafi kutima hima keessaa addaan baafna. Kanaafis kitaaba keessan Gilgaala 10 jalatti fakkeenya kenname ilaalaa. Hima ‘Sangaan harqoota cabse’ jedhu keessatti matimniSangaa, kutimni immoo ‘harqoota cabse’ kan jedhu ta’a. Gaaffii 1 keessattis “Taliileen’ matima, ‘barsiistuu kabajji’ kan jedhu immoo kutima.

Nihojjenna Bs: Ammaa immoo waliin hojjenna. Hima lakoofsa 2 irraatti matimni maali? Bs fi Bt: Matima- Xurunash Kutima - fiigichaan tokkoffaa baate Bs: Sirriidha. Hima lakkoofsa 3 irraatti Bs fi Bt: Matimni Muhaammad Kutimni - atileetii beekamaa ta’e. Bs: Baay’ee gaariidha.

Nihojjettu Bs: Mee alana immoo gaaffilee hafan gareen ta’uun hojjedhaa. Bt: gareen ta’uun matimaafi kutima addaan baasu. (Bs, Deebiin barattoonni kennan, 4. Matima; Ani Kutima - barsiisota keenya baay’een kabaja 5. Matima - shaakalli; Kutimni - milkaa’inaaf gumaacha. addaan baasuu isaanii mirkaneeffadhu.)

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (Bs, dubbisa matadureen isaa ‘Qananiisaa Baqqalaa’ jedhu osoo dubbisaa jiranii bakka mallattoo [*] yoo ga’an gaaffilee itti aanee dhufu akka tilmaamaa dubbisuu itti fufan taasisi. Tilmaama isaan dhiheessanis dhumarratti waliin mariisisi.)

30

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 3

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa

• Jechoota dhamjechootatti addaan qoqqooduu • Yaada ijoo dubbisaa addaan baafachuu • Yaadolee callaa dubbisichaa barreessuu • Dubbisa “Atileet Qananiisaa Baqqalaa” jedhu dubbisuu

Atileet Qananiisaa Baqqalaa

14. Qu’annaa Jechootaa (10’) Jechoota Qoqqooduu Gilgaala 11 Nanhojjedha Bs: Mata dureen keenya ammaa jechoota birsagatti addaan qoqqooduu ta’a. Mee gaaffilee kitaaba keessan Gilgaala 1 jalatti laataman ffaa keessaa 1 n isinii hojjedhaatii na hordofaa. Jechi‘fiigicharratti’ jedhu, {fii-gi-char-rat-ti}

Nihojjenna Bs: Mee amma immoo waliin haahojjennu. Jechi gaaffii 2ffaa irraa akkamitti qoodama?

Nihojjettu Bs: Gaaffilee hafan immoo gareen ta’aatii waliin mari’adha hojjedhaa. Bt: Waliin mari’atanii hojjechuu Bs: keessa deemaa hordofuun deebii isaanii akka kanaan gadiitti ta’uun mirkaneeffadhu.

BsfiBt: {hin-danDeebii gilgaala 1 dee-nye} ta’a. 3. dhu- mar- rat - ti Bs: Sirriidha. 4. ni - moo - ‘a - te 5. dan- da - ‘ee - ra

6. a- ti - lee - to - ta

15. Dubbisuu (30’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (10’) Gilgaala 2 Nanhojjedha Torban darbe waa’ee atileet Muhaammad Amaan dubbisnee turre. Dubbisni keenya har’aa immoo waa’ee atileet Qananiisaa Baqqalaa ta’a. Dubbisa kana osoo hineegaliin atileet Qananiisaan atileetii cimaa addunyaa kanaa jedhamee filatamuu isaa,dorgommiiwwan adda addaa ga’umsa addaatin xumuruu isaafi maqaa ‘Nama Pilaanetii biraa irraa argame’ jedhamuun waamamuu isaa beekamaadha. Dubbisichis waa’uma kanaat ibsa.

Boqonnaa 2 Atileetota beekamoo

Nihojjettu Bs: Mee amma immoo, fakkiifi mata duree dubbisaa wal bira qabuun waan irraa baranna jettan tilmaamaa. Bt: Deebii garagaraa ta’uu danda’a. Bs: Barattoonni deebiisaanii dubbisicha keessatti caalaatti kan mirkaneeffatan ta’uu yaadachiisuu.)

31

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Nihojjattu Bs: Dubbisa “Atileet Qananiisaa Baqqalaa” jedhu osoma dubbisaa jirtu bakka mallattoo * yemmuu geessuu gaaffii dhiyaateef deebii kennuudhaan dubbisuu itti fufi.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa(10’) Gilgaala 4 Nanhojjedha Bs: Dubbisa dhiyaate keessaa gaaffii hubannoo kitaaba keessan Gilgaala 4 jalatti dhiyaatan keessaa gaaffii 1ffaa isinii hojjedhaatii na hordofaa. Deebiin isaa, kubbaa miilaa kan jedhu ta’a.

Nihojjenna Bs: Kanatti aansinee immoo gaaffii 2ffaa waliin hojjenna. Bsfi Bt Beejingii 2008fi Beerliin 2009 Bs: Gaariidha!

Nihojjettu Bs: Mee amma immoo gaaffilee hafan dhuunfaan dabtara keessanirratti barreessuun hojjedhaa. [Bt, dhuunfaan hojjetu] Bs: Barattoonni deebii isaanii akka waliif ilaalan haala mijeessiif, Barattoonni fedhii addaa qabanis yoo jiraatan hordofii deeggarsa godhi. Deebii Gilgaala 4 3. Onnataafi xiiqeffataa, kan abdii kutachuu hin beeknedha. 4. (Deebii garaagaraa ta’uu mala.) 5. (deebii garaagaraa ta’uu mala.) gargaari.

32

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 3

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Hiika galumsaa laachuu • Hiika faallaa kennuu • Hammattuufi qubguddeessatti fayyadamuu • Keeyyata sirreessanii barreessuu

16. Fayyadama Jechootaa (10’) Gilgaala 5

Hiika Galumsaa Nanhojjedha Bs: Barnoonni keenya ammaa immoo hiika jechootaa galumsarraa tilmaamuu ta’a. Mee fakkeenya kitaaba keessan Gilgaala 5A jala jiru ilaalaa. Jechi hima kenname keessatti jala sararame ‘qaxalee’ kan jedhu yoo ta’u, hiikni isaas ‘cimtuu’ jechuudha. Amma immoo gaaffii lakkoofsa 1 irratti laatameen isinii hojjedhaatii na hordofaa. Jechi ‘injifatte’ jedhu ‘moo’atte’ ta’a.

Nihojjenna Bs: Alana immoo waliin hojjenna. Hiikni jecha hima 2ffaa jalatti jala sararamee maali? Bsfi Bt: ‘jalqabe’ jechuu ta’a. Bs: Sirriidha. Inni 3ffaa hoo? BsfiBt: ‘raawwatte’ jechuudha. Bs: Gaariidha!

Nihojjettu Bs: Alana immoo gaaffilee hafan garee gareen ta’uun hojjedhaa. Bt, garee gareen ta’uun hojjetu] (Bs, barattoonni kee deebii lakkoofsa 4. baayyee, 5. deeggarsa, jedhanii deebisuu mirkaneeffadhu. Hojii isa ‘B’ jala jirus akka isaan faallaa jechoota sanii hojjetan gargaari.) Deebiin gilgaala 5B 1. gadde 2. hir’uu, 3. dhorkan 4. dogoggora 5. Xumura/dhuma

Boqonnaa 2 Atileetota beekamoo

33

17. Barreessuu (30’) 17.1. Sirna Barreeffamaa Maqaatti ‘-n’ fufuun matimatti geeddaruu Gilgaala 6 Nanhojjedha Barnootni alanaa ‘n’ akka jirutti Maqaarratti fufuun matimatti geeddaruu ilaallata. Mee fakkeenya kitaaba keessan irratti gilgaala 6A jalatti kenname ilaalaa. Jechi ‘Caalaa’ jedhu ‘n’ fufachuudhaan ‘Caalaan’ kan jedhu ta’e. Amma immoo gilgaaluma kana jalaa gaaffii 1ffaa isinii hojjedhaatii na hordofaa. Jechi ‘Bonayyaa-n’ jedhu, ‘Bonayyaan’ ta’a jechuudha.

Nihojjenna Bs: Ammammoo gaaffiillee kennaman waliin hojjenna. Jechi lakkoofsa 2 irraa yoo ‘n’ fudhatu akkam ta’a? Bs fi Bt: ‘Hoolaan’ kan jedhu ta’a. Bs: Sirriidha. Inni 3ffaa irraahoo? Bsfi Bt: ‘Bultuun’ kan jedhu ta’a Bs- Gaariidha.

Nihojjettu Bs, Alana immoo ofii keessanii hojjetu, gaaffiilee hafan lama lamaan ta’uun irratti mari’dha.) (Bs, 4. Hoomaan, 5. Saffisoon kan jedhu ta’uu addaan baafachuu isaanii mirkaneeffadhu. Seera qubeessuu boqonnaa kana keessatti baratanis cuunfuun yaaddeebii barbaachisaa waliin kenniif. Barattoota fedhii addaa qabaniif kunuunsa addaa taasisiif.)

B. Hammattuufi Qubguddeessa Nanhojjedha Bs: Barnoonni keenya inni itti aanee dhufu, hammattuufi qubguddeessatti fayyadamuun barreessuu ta’a. Mee gaaffilee gilgaala 6B jalatti laataman keessaa fakkeenya tokkon isinii hojjedhaatii na hordofaa.

Nihojjettu Bs: Amma immoo waliin hojjenna Bsfi Bt: Wantootni dhala namaaf barbaachisan: (1) nyaata (2) mana jireenyaa (3) uffata. Bs: Gaariidha Bs, barattoonni kee fakkeenya kitaaba isaanii Gilgaala 6B jalatti kenname hordofuun himoota Bs: ‘Barsiisan herreegaa dhufe’ ta’a. qubguddeessaafi hammattuu qaban shan akka Qubeen jalqaba himaa “B” qubguddeessa barreessan taasiisi. Qubguddeessaafi hammattuu bakka barbaachisaa ta’etti fayyadamuu barreessuu isaanii ta’a jechuudha. hordofi.

Ijaarsa Barreeffamaa Gilgaala 7 Bs: Torban darbe waa’ee seenaa Xurunash Dibaabaa barreessuu jalqabdan xumuratanii jirtu. Amma immoo keeyyata barreessitan san tuqaalee, qubguddeessa, qubeessuufi odeeffannoo gumee keessatti dhiyaate hammachiisuun gulaalaa.

34

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 3

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Sirrummaan dubbisuu • Afgaaffii geggeessuu • Matimaafi kutima addaan baasuu

18. Ga’umsaan Dubbisuu (10) Hubannoo Dubbisuun Dura (2’) Gilgaala 8 Nanhojjedha Bs: Yeroo darbe dubbisa mata dureen isaa ‘Atileet Qananiisaa Baqqalaa’ jedhu dubbisnee turre. Mee amma gaaffii gilgaala 8 jalatti dhiyaatan keesaa tokkon hojjadhaatii na hordofaa.

Nihojjettu Bs: Ani kanan jedheen alatti mee maal beektu? Bt: Atileetiin kun dorgommii qaxxaamura biyyoolessaa isa dheeras ta’ee gabaabaa irratti nama yeroo dheeraaf injifannoo goonfateedha.

(kan biroos jechuu danda’u.) Bs: ‘Atileet Qananiisaan bara 2012 Bs: Gaariidha. Olompikii Beejingirratti atileetii meedaaliyaa lama argateedha’ kan jedhu (Bs: deebiin barattootaa garaagara ta’ullee hunduu sirrii ta’uu mirkaneeffadhu.) ta’a.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (8’) Gilgaala 9 Bs, Dubbisa matadureen isaa ‘Atileet Qananiisaa Baqqalaa’jedhu jalatti dhiyaate keessaa keeyyata 2ffaa fi 3ffaa irra deebi’anii akka dubbisan qajeelchi. Achi keessattis saffisa barbaachisuun yeroo kenname keessatti sirriitti dubbisuu danda’uu isaanii addaan baafadhu. Yeroo kanas sagalee isaanii olkaasuufi gadi busuudhaan, tuqaaleetti sirriitti fayyadamuun akka dubbisan qajeelchi. Bakka rakkoon jiruttis sirriitti dubbisuun fakkeenya ta’iif.

19. Dubbachuu (15’) Gilgaala 10 Nihojjettu Bs: Torban darbe artistoota beekamoo dinqisiifattan irratti marii gaggeessitani Har’immoo yaada qindeeffatan sana karaa bakka bu’aa garee isaaniitiin dareedhaaf akka gabaasan taasisi. Atis gareewwaan jiraniif dabaree laachuun sirriitti dhiyeessuu isaanii mirkaneeffadhu.

Boqonnaa 2 Atileetota beekamoo

35

20. Caasluga (15’) Matimaafi Kutima Gilgaala 11 Nanhojjedha Bs - Barnoonni keenya har’aa immoo waa’ee himaa ta’ee qaama himaa kan ta’an matimaafi kutima adda baasuudha.

Nihojjenna Bs: Alana immoo waliin hojjenna. Himni gilgaala 11 lakkoofsa 2ffaa irra jiru matimniifi 1. Meetiin barsiistuu kutimni isaa kami? jaallatamtuudha. Bsfi Bt - Deebii: Matima= Qananiisaan Matima Kutima kutima = atileetii Hima olii keessatti matimni beekamaadha. “Meetii’ kan jedhudha. Bs: Sirriidha Kanaaf, Meetiin (matima). Waa’ee ‘ Meetii’ haasa’aa jira. Qaamni biroo immoo ‘kutima’ yoo ta’u kun immoo waa’ee matimaa (Meetii) nutti hima jechuudha.

36

Nihojjettu Bs: Mee amma immoo gaaffilee hafan gareen ta’uudhaan hojjedhaa. (Deebii 3.matima =Dhidheessi kutima= laga guddaadha 4. matima =Oromiyaan kutima=biyya badhaatudha. Hub: ‘n’ fi ‘i’ matima mullistuudha) Bs, Deebiin barattootaa haala kanaan laatamuu isaa mirkaneeffadhu. Qajeelfama gilgaala 11 “B” jalatti kenname irratti hunda’uun barattoonni matimaafi kutima akka addaan baafatan taasisi. Isa kana immoo hojii manaa taasisuun kenniifi.

Afaan Oromoo Kutaa 6

3

Boqonnaa Kaayyoowwan Boqonnichaa

Afwalaloo

Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti barattoonni: zz birsagoota walitti makuun jecha niijaaru. zz jechoota birsagatti addaan qoqqooduun nidubbisu zz yaada ijoo dubbisaa addaan nibaasu. zz yaadolee callaa dubbisaa nihimu. zz yaada ijoo dubbisa dhaggeeffatanii nihimu. zz maxxantuu {-ota/-oota} dabaluun {-tuu/-aa} nihaqu. zz buufata xiqqaa hima keessa nigalchu. zz walaloo nibarreessu. zz hiika jechootaa nikennu. zz hima himamsaa addaan nibaasu.

Torban 1

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Birsagoota walitti makuun jecha ijaaruu • Dubbisa matadureen isaa “Amalootaafi Faayidaalee Afwalaloo” jedhu dubbisuu. • Yaada ijoo dubbisaa eeruu • Yaadolee callaa dubbisaa addaan baasuu

Hojmanee (5’) Bs, barattoonni kee hojmanee Boqonnaa 2, Gilgaala 11B irratti kenname akka walii ilaalan qajeelchi. Deebiin hojmanee isaaniis akkuma hima isaanii garaagara ta’uu danda’a. Kanaafuu, deebiin isaanii tokko ta’uu hindanda’u. Atis kana beekuun akka isaan matimaafi kutima addaan baafatan jajjabeessi. Bakka rakkoon jirutti gargaari.

Boqonnaa 3 Afwalaloo

1. Qu’annaa Jechootaa (10’) Birsagoota Walitti Makuu Gilgaala 1 Bs, barattoonni birsagoota kitaaba isaanii Gilgaala 1 jalatti kennaman walitti makuun jecha akka ijaaran taasisi. Ati dursii fakkeenya kitaaba isaaniirratti kenname hojjedhuuf. Innis ‘hawaasummaa’ ta’uu akka danda’u itti himi. Sana booda, barattoota kee waliin birsagoota lakkoofsa 1 fi 2 irra jiran walitti maki.

37

Birsagoonni kunneenis yoo walitti makaman ‘afwaloodhaan, onnachiisuuf, kan jedhan ta’uu akka hubatan taasisi. Birsagoota hafan immoo akka ofii isaanii walitti makan qajeelchi.

gaafadhu; ofii keetiis yaadolee keeyyattoota duraan dubbisan haalaan akka hubatan taasisi. Achiin booda itti fufanii akka dubbisan qajeelchi.)

Deebii Gigaala 1

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (10’)

3. hinbeekamu 4. miidhagina 5. bu’uureffata

Gilgaala 4 Bs, yeroo kana barattoonni kee dubbisanii xumuranii jiru. Amma immoo, gaaffilee dubbisa keessaa bahan akka hojjetan qajeelchi. Gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 4 keessaa 1ffaa isaaniif hojjedhu. Deebiin isaas yeroo namni afaanitti dhimma bahuu jalqabarraa eegaleeti jedhama kan jedhan ta’uu itti himi. Gaaffilee 2ffaafi 3ffaa immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Dhumarratti, gaaffilee hafan akka isaan waliin mari’atanii hojjetan taasisi. Barattoonni kee akkaataa odeeffannoo dubbisicharraa argataniifi jireenya isaaniitiin walqabsiisanii akka deebisan qajeelchi. Atis bakka isaan rakkoo qabanitti gargaari.

2. Dubbisuu (25’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs, akka barattoonni gaaffilee dubbisuun duraa kan kitaaba isaanii Gilgaala 2 jalaa hojjetan taasisi. Kanaafis dura ofii keetii gaaffii 1ffaa hojjedhuutii itti agarsiisi. Sana booda, gaaffii 2ffaa barattoota kee waliin hojjedhu. Ittaansuun, gaaffii hafe barattoonni kee akka ofii isaanii hojjetan qajeelchi. Deebii isaanii harkaa fuudhi malee, “Kun sirrii, kun immoo dogoggora;” jechuurraa of qusadhu. Yaada barattoonni kennan gara mata durichaatti qajeelchuun dubbisuuf qopheessi.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Bs, barattoonni kee osuma dubbisaa jiranii bakka mallattoo * yommuu ga’an waan dubbisanii darban keessaa maal akka hubatan

Deebii Gilgaala 4 2. hawaasummaa, miidhagina, lufummaa 3. afwalaloon qabeenya nama dhuunfaa miti jechuudha. 4. seenaa dhaamuu, faarsuu, kakaasuu, cimsuufi ibsuu fa’i. 5. qomoo ykn sanyii kootu goota.

Torban 1

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Jechoota fakkaattiin walitti firoomsuu • Maxxantuu {-totaafi -toota} dabaluun {-aafi-tuu} haquun barreessuu • Buufata xiqqaa hima keessa galchuu • Walaloo barreessuu

3. Fayyadama Jechootaa (15’) Hiika Walfakkaatti Gilgaala 5 Bs, jechoota kitaaba barattootaa Gilgaala 5 38

jalatti kennaman hiika fakkaattii isaaniitiin akka walitti firoomsan taasisi. Jalqaba isa lakkoofsa 1ffaa irraa hojjedhuuf. Ittaansuun, jechoota lakkoofsota hafan irra jiran immoo akka isaan hojjetan taasisi. Deebiin jechoota sanaas akka Afaan Oromoo Kutaa 6

itti aanee jiru ta’uu isaa mirkaneeffadhu. Deebii Gilgaala 5 1. b

2. f.

3.e

4. Barreessuu (25’)

4. a

5. d

4.1 Sirna Barreeffamaa (15’) a. Maxxantuu {-aa/-tuu} haquu Gilgaala 6 Bs, seera qubeessuu irratti gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 6 jalatti dhiyaatan hojjechiisi. Fakkeenya kenname cinaatti jecha lakkoofsa 1 irraa maxxantuu {-tota} itti maxxansuun ‘gargaartota’ ta’uu isaa itti himi. Seerri qubeessuu adeemsa kana keessatti argamus {-aa} haquu akka ta’e hubachiisi. Sana booda, jecha lakkoofsa 2 irraa immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Innis jecha ‘leenjistuu’ jedhurraa {-tuu} haquun {-toota} itti maxxansuun ‘leenjistoota’ akka ta’e hubachiisi. Seerri qubeessuu mul’atus haquudha. Ittaansuun, gaaffilee hafan immoo akka barattoonni hojjetan qajeelchi. Bakka isaan rakkoo qabanittis gargaari.

1 keessa buufata xiqqaa bakka barbaachisutti galchuun itti agarsiisi. Himichis, “Yoo jabaattee qu’atte nidarbita; ta’uu baannaan, nikufta” akka ta’u itti himi. Gaaffiilee hafan immoo ofdanda’anii akka hojjetan taasisi. Bakka isaan rakkoo qabanitti immoo akka wal gargaaran taasisi. Atis yaada cimsu dhiyeessuun hubachiisi. Deebii Gilgaala 6B 2. “Ati hingaltu; ani hinfayyu,” jette jaartiin jaarsishee duunaan. 3. Halkan ka’ee qu’achuuf karoorfadheen ture; garuu ibsaatu bade.

4.2 Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7 Bs, barattoonni Gilgaala 7 jalatti walaloo kenname guutuun akka barreessan taasisi. Walalichis akka kanaan gadii ta’uu mirkaneeffadhu. Deebii Gilgaala 7

Deebii Gilgaala 6A 3. dhimmamtoota

Oromiyaa, Oromiyaa Haadha seenaa guddaa Handhuura Oromootaa

5. barattoota

4. ijaartota

b. Buufata Xiqqaa (;) Bs, barattoota kee, Gilgaala 6B jalatti gaaffilee dhiyaatan hojjechiisi. Fakkeenya kitaaba isaanii irratti kennametti dabaluun hima lakkoofsa

Torban 1

Galma Sirna Gadaa Caffee heeraafi seeraa Haadha caffee Odaa Badhaatuu gabbattuu Magarsituu hundaa

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Saffisaan dubbisuu • Dubbisa dhaggeeffannaa ‘Afwalaloo’ • Odeeffannoo dubbisarraa argataniin gabatee guutuu • Hima himamsa addaan baafachuu

Boqonnaa 3 Afwalaloo

39

5. Ga’umsaan Dubbisuu (15’)

Hubannoo Yeroo Dhaggeeffachuu (5‘)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’)

Gilgaala 11

Gilgaala 8 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Amalootaafi Faayidaalee Afwalaloo,” jedhu irra deebi’anii saffisaan dubbisuuf deemu. Kanaafuu, waa’ee dubbisichaa keessaa amaloota afwalaloo afaaniin keessaa amaloota afwalaloo afaaniin akka walitti himan taasisuun galuumsaan dubbisuuf akka qophaa’an taasisi. Dubbisuu (10’) Gilgaala 9 Bs, dubbisa matadureen isaa “Amalootaafi Faayidaalee Afwalaloo,” jedhu keessaa keeyyata 1ffaafi 2ffaa barattoonni kee irra deebi’anii ariitiidhaan akka dubbisan taasisi. Yeroo isaan dubbisan sa’atii qabuufiin saffisa isaanii madaali. Barattoota yeroo kenname keessatti dubbisuun xumuruu dadhabanis addaan baafachuun gargaari.

Bs, amma immoo dubbisa mata dureen isaa ‘Afwalaloo Sirna Gadaa keessatti’ jedhu barattoota keetiif dubbisuuf deemtaa. Dursa barattoonni kee gabatee kitaaba isaanii Gilgaala 11 jala jiru akka dabtara isaaniirratti garagalchaatan taasisi. Itti aansuun dubbisicha yeroo jalqabaaf sagalee ol kaasii dubbisiif. Yeroo kana barattoonni callisanii akka dhaggeefatan itti himi. Ammas irra deebi’ii yeroo lammaaffaaf dubbisuuf si’a kana immoo gabaticha guutaa akka dhaggeeffatan godhi. Si’a sadaffaarratti sirriitti guutuu isaanii mirkaneeffachaa akka dhaggeeffatan taasisi. odeeffannoo isaan ittiin gabaticha guutanis kana booda dhiyaateen walcinaa qabiitii mirkaneeffadhu. Deebii Gilgaala 11 Xiyyeeffannoo Umrii gulantaa Afwalaloo Gadaa Dabballee 0-8 zz Daa’imummaa Gulantaa

6. Dhaggeeffachuu (15’) Hubannoo Dhaggeeffachuun Duraa (5’)

Gaammee 9-16

Gilgaala 10 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “AfWalaloo Sirna Gadaa Keessatti” jedhu kan armaan gaditti kenname yeroo ati dubbistuuf dhaggeeffachuuf deemu. Kanaafuu, waa’ee matadurichaa maal akka isaan beekan gaafadhu. Deebiin gaaffii 1ffaafi 2ffaa garagara ta’uu waan danda’aniif jajjabeessuuf deebiikee kenniif. Ofii keetiis “Afwalaloo Sirna Gadaa Keessatti’ irratti odeeffannoo ka’umsaaf ta’u kennuufiin beekumsa isaanii gara mata durichaatti fidi. Haala kanaan, dhaggeeffachuuf qopheessuun gabatee kitaaba barattootaa Gilgaala 10 irratti kenname akka dabtara isaaniirratti garagalchatan qajeelchi. Yeroo dhaggeeffatanis gabaticha guutaa akka dhaggeeffatan itti himi. 40

Foollee

17-24

Qondaala Raaba Gadaa

25-32 33-40 41-48

zz qabeenyaafi kennaa ta’u daa’imaa ibsuu zz maqaa bahuufi gahee hojii hojjetanii zz dargaggummaafi kadhimamuu dargaggeeyyii leellisuu zz waraanaafi Duula zz hoggansummaa zz Cimina hogganaa, hooggansaafi Bulchiinsatu faarfama.

Afwalaloo Sirna Gadaa Keessatti Afwalaloon damee ogafaanii keessaa tokko. Fayyadamni afwalaloo Oromoo gulantaalee Gadaa irratti hundaa’uun garagara Afaan Oromoo Kutaa 6

ta’a. Garaagarummaan kunis gulantaa Dabballeetii kaasee hanga gulantaa Yuubaatti sirnaan mul’ata. Afwalaloon gulantaalee kanneen irratti dhiyaatan kun gahee hojiifi umrii labata kunneeniirratti hundaa’a. Kana jechuun, afwalaloon sadarkaa Dabballeetti dhimma itti ba’amu isa sadarkaa Gaammeetti dhimma itti ba’amurraa adda jechuudha. Kan Gaammeef jedhamu Foolleef hinjedhamu. Kun gulantaalee hafaniifis nihojjeta. Gulantaan daa’imman ganna (0-8) keessatti argaman Dabbalee jedhamu. Sadarkaa kanatti daa’imummaatu faarsama. Faaruun kunis daa’imni qabeenyaafi kennaa ta’uu hubachiisa. Fkn. Dabballiicha Dabboo Hoo yaa Dabboo Dabballeen daa’ima

Hinjennee

Mee aannan koo Dabballeetti aanee kan dhufu immoo Gaammeedha. Umriin Gaammee 9-16 yoo ta’u, sadarkaa kanatti maqaatu ba’aaf. Afwalaloon dhimma itti ba’amus guddina ijoolleefi maqaa dhuunfaa ba’uufi hojii isaan raawwachuu danda’an bu’uureffata. Gulantaan Gaammeetti aanu immoo Foollee yoo ta’u umriin isaas 17-24 keessatti argama. Gulantaa kanatti dargaggummaafi kaadhimamuu dargaggeeyyitu leellifama. Fkn. Foollee nooruu Foollee nooruu Foollee Lubaa Yaa dhirsa sigabaa kooruu Koot’ gali lakkii Foollee nooruu Foollee nooruu Itti aansee kan dhufu immoo Qondaala.Umriin qondaalummaas 25-32 kan jiru ta’a. Gulantaa Qondaalummaatti akkaataa waraanaafi duulaatu Boqonnaa 3 Afwalaloo

afwalaloon dhaamama. Fkn Oof kalii ofkali Wayyaa luba koo Of kali Qadaada irboo Oof kali Yaa jaarsa irkoo Oof kali.... Qondaalummaatti aanee gulantaan jiru immoo Raaba. Umriin gulantaa kanaa 3340 ta’a. Gulantaa kanatti hooggansummaatu faarfama. Gulantaan inni Raabatti aanu immoo Gadooma. Gadoomni warra umriin isaanii 4148 keessa jiran haammata. Gulantaa kanattis cimina hoogganaa, hooggansaafi bulchiinsaatu afwalaloon faarfama. Walumaa galatti, afwalaloon Oromoo dhimma irratti xiyyeeffatee jedhamuuf qaba. Akkuma dhimmoonni gulantaalee Gadaa irratti garaagarummaa qaban, afwalaloon dhimmoota sana xiyyeeffatanis garaagara ta’u. Oromoon afwalaloo kanaan eenyummaa, sirnaafi amantaa isaa afaaniin labataa labatatti dabarfataa har’a ga’e.

Huabannoo Dhaggeeffachuun Booda (5’) Gilgaala 12 Bs, barattoonni kee gaaffilee dubbisa dhaggeeffatan keessaa ba’an akka deebisan taasisi. Gaaffii isa 1ffaa ofii keetii hojjedhuu barattootatti agarsiisi. Deebiin isaas dhimmoonni gulantaalee Gadaa garaagaraa keessatti ka’an garaagarummaa qabaachuu isaati. Afwalaloon dhimmoota sana bu’uureffatus akkuma dhimmoota sanaa adda addummaa qabaachuu isaa itti himi. Gaaffii 2ffaa immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Deebiin gaaffii kanaas: - dabballee - raaba - gammee - gadaa - qondaala Sana booda, gaaffilee hafan ofii isaaniitii akka

41

hojjetan qajeelchi. Waan dhaggeeffatan irratti hundaa’uun deebii isaanii cimsiif. Deebii Gilgaala 12 3. dargaggummaafi kaadhimamu irratti xiyyeeffata. 4. Eenyummaa, sirnaafi amantaa isaa ittiin ibsachuuf.

7. Caasluga (10’) Hima Himamsaa Gilgaala 13 Bs, barattoota kee garee gareetti qooduun himoota

kennaman keessaa akka isaan himamsa addaan baasan taasisi. Osoo isaan hinhojjetin dura himoota kennaman keessaa himamsa tokko baasii itti agarsiisi. Sababa inni himamsa ta’eefis itti himi. Deebii isaan gareen ta’uun irratti mari’atanii kennan irratti yaada cimsu kenniif. Deebii Gilgaalal 13 1. Boyyoseen gabaa dhaqxe. 2. konkolaataa inni gurrachi sun baayee fiiga. 3. Biyya koo baayyeen jaalladha.

Torban 2

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Dubbisa matadureen isaa ‘Weedduu Jaalalaa’ jedhu dubbisuu. • Yaada ijoo dubbisaa ibsuu • Yaada callaa dubbisaa eeru

8. Dubbisuu (40’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (10’) Gilgaala 1 Bs, barattoonni gaaffilee dubbisaan duraa kan kitaaba isaanii Gilgaala 1 jalatti kennaman dubbisicha osoo hindubbisin akka afaaniin deebisan taasisi. Kanaafis, gaaffii 1ffaa ofii keetii hojjedhuuf. Gaaffii 2ffaa immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Ittaansuun, gaaffii 3ffaa akka isaan hojjetan taasisi. Deebiin barattoonni kennan adda adda ta’uu waan danda’uuf, haaluma isaan kennaniin harkaa fuudhi malee kun ‘sirrii, kun dogoggora’ jechuurraa of qusadhu. Yaanni isaanii immoo gara dubbisichaatti akka dhufu taasisi.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 2 Bs, barattoonni kee osuma dubbisa ‘Weedduu Jaalalaa’ jedhu dubbisaa jiranii yeroo isaan bakka mallattoo * gahan keeyyanni walaloo lakkoofsa 2ffaa irraa maal akka ibsu gaafadhu. Barattoonni yaadaafi deebii garaagaraa laachuu 42

waan malaniif, walalicha bu’uureffachuun sirreessiif.Yaada walalichaarratti hundaa’uun barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatan gargaarsa barbaachisaa taasisiif.

Hubannoo Dubbisuun Booda (20’) Gilgaala 3 Bs,barattoonni kee dubbisa matadureen isaa ‘Weedduu Jaalalaa’ jedhu dubbisanii jiru. Hagam akka hubatan mirkaneeffachuuf gaaffiiwwan gilgaala 3 jala jiran hojjechiisi. Keeyyataafi sarara deebiin gaaffichaa keessaa argamus itti agarsiisi gaaffiiwwan hafan immoo of danda’anii akka hojjetan taasisi. Deebii Gilgaala 3 1. miira ofii ittii ibsachuuf, haala jiruufi jireenya isaanii ittiin waliif ibsuuf 2. yeroo mara 3. dargaggeeyyiifi shamarran 4. ­walitti tolu 5. deebii garagaraa

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 2

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Jechoota hiika faallaa • Fufiilee {‘toota’fi ‘tota’} • Buufata xiqqaa

9. Fayyadama Jechootaa (15’)

10. Barreessuu (25’)

Hiika Faallaa

10.1. Sirna Barreeffamaa (15’) A. Maxxantuu {-toota- toota} dabaluun {-aa/tuu} haquu.

Gilgaala 4 Bs, Gilgaalli 4 immoo jechoota hiika faallaa isaanitiin walitti firoomsuu waan ta’eef, barattoonni kee jechoota roga ‘A’ jalatti tarreeffamanii jiran kanneen ‘B’ jala jiran keessaa filatanii faallaa isaaniitiin akka walitti firoomsan taasisi. Gaaffii isa 1ffaa hojjedhuutii barattootatti argisiisi. Gaaffii 2ffaa immoo barattoota kee waliin hojjedhaa. Gaaffilee hafan immoo barattoonni of danda’anii akka hojjetan mijeessiif. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatan deeggarsa addaa kenni. Deebiin gaaffiilee sanaas akka armaan gaditti ta’uu mirkaneeffadhu. Deebii Gilgaala 4 1. d 2.a 3. b 4.f 5.c

Boqonnaa 3 Afwalaloo

Gilgaala 5 Bs, Gilgaala 5 jalatti maxxantuu (‘-toota’fi -tota) fayyadamuun heddummina jechootaa agarsiisuun akka danda’amuufi yeroo jechoonni ‘-toota’fi -tota’ maxxanfataman kan dhumarraa {-aa/-tuu} akka haqaman barattoota kee hubachiisi. Fakkeenyi kunis, kitaaba barattootaa irratti laatamee jira. Atis haaluma kanaan gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru hojjedhuutii itti argisiisi. Gaaffii lakkoofsa 2fi 3 irraa immoo baratttoota kee waliin hojjedhu. Deebiin Gilgaala 5 1. konkolaachistoota, 2. jiraattota 3. gulaaltota 4. gulaaltota, 5. geggeessitoota,

43

B. Buufata Xiqqaa (;) Bs, matadureen keenya ammaa immoo buufata xiqqaa fayyadamuun hima ijaaruu ta’a. Haaluma kanaan, fakkeenya laatameef irratti hundaa’uun akka barattoonni kee himoota Gilgaala 5b jalatti kennaman keessa buufata xiqqaa galchan haala mijeessiif. Buufanni xiqqaanis himoota ciroo of danda’oo lama, warra caasaan walgitan gidduutti galuun kan tajaajiluu ta’uu isaa itti himi. Deebii Gilgaala 5B 1. Aduun urjiilee keessaa ishii tokko; bakkalchis akkasuma. 2. Yoo sirriitti qayyabatte qaphxii gaarii fidda; ta’uu baannaan kufuu dandeessa.

3. Biliseen barnoota isheetti qaxaleedha; hiriyaan ishees akkasuma.

10.2 Ijaarsa Barreeffama (10’) Gilgaala 6 Bs, amma immoo barattoonni walaloo akka barreessantu barbaadama. Yeroo darbe walaloo faaruu alabaa Oromiyaa keessaa fudhatame buufata tokko barreessuun isaanii niyaadatama. Har’a immoo, walalicha guutummaatti akka barreessan haala mijeessiif. Walaloonis, bo’oo qabaachu, mana dhahuu, yaanni isaa cuunqa’aa ta’uufi, akkasumas, yaanni sarara duraa irratti ka’eefi inni sarara 2ffaa irraa walitti dhufuu muuziqaa qabaachuu isaa itti himi.

Torban 2

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Saffisaafi sirrummaan dubbisuu • Yaada marii dareef gabaasuu • Hima himamsaa

11. Ga’umsaan Dubbisuu (15’)

12. Dubbachuu (15’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’)

Gilgaala 9

Gilgaala 7 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa ‘Weedduu Jaalalaa’ jedhu kan yeroo darbe dubbisan irraa maal akka hubatan gaafadhu. Ofii keetiis yaada dubbisichaa irratti odeeffannoo kennuufiin yaadachiisi. Sana booda, sirriitti dubbisuu akka danda’aniif haala mijeessi.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 8 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa ‘Weedduu Jaalalaa’ jedhu keessaa keeyyata 1ffaafi 2ffaa sirriitti akka dubbisan qajeelchi. Ofii keetiis, sirriitti dubbisuu isaanii mirkaneeffadhu.

44

Bs, kanatti aansee Gilgaala 9 jalatti qajeelfama kenname hordofuun akka barattoonni ergaa buufata walaloo ibsan taasisi. Kanaafis akka barattoonni kee saffisaan buufattoota walaloo sanaa dubbisan taasisi. Achiin booda, yaada walalichaa waliin mari’atanii dareef akka gabaasan qajeelchi.

13. Caasluga (10’) Hima Himamsaa

Gilgaala 10 Bs, Caasluga jalatti kan barattoota keetiif laatame hima himamsaa akka ijaaraniidha. Haaluma kanaan barattoonni kee fakkeenya kenname irraatti hundaa’anii akka hojjetan erga Afaan Oromoo Kutaa 6

itti himtee booda, ofiifis gaaffii lakkoofsa 1ffaa irra jiru dabalataan hojjedhuufitii itti argisiisi. Deebin isaas, ‘Tulluun hoolaa bite.’ ta’a. Gaaffii 2ffaa immoo waliin hojjedhaa Deebiin isa kanaa immoo ‘Cimtee qo’annaan 1ffaa baate.’ ta’a. Haaluma kanaan kan hafe akka hojjetan godhi. Himni himamsaa tuqaadhaan (.) dhumuu isaa barattoota keetti himi.

Torban 3

Deebiin Gilgaala 10 3. Karaa dheeraa deeme. 4. Cimtee hojjennaan duroomte. 5. Jarjaraan re’ee hinhoru, kan jedhan ta’uu deebii isaanii mirkaneeffadhu.

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Jechoota birsagotatti qoqqooduu, • Dubbisa mata dureen ‘Weedduu Fuudhaafi Heerumaa Oromoo” jedhu dubbisuu • Yaada ijoo dubbisaa addeessu • Yaadolee callaa dubbisaa eeru

14. Qu’annaa Jechootaa (10’) Gilgaala 1 Bs, barattoonni kitaaba isaanii Gilgaala 1 jalatti jechoota tarreeffaman dhamjechatti akka qoqqoodan taasisi. Fakkeenya kitaaba barattootaa irratti kenname, gabatee gurraacharratti barreessuun itti agarsiisi. Isa booda, barattoonni gaaffilee jiran akka armaan gadiitti qoqqooduu danda’uu isaanii mirkaneeffachuun yaaddeebii kenni. Deebiin isaaniis kan armaan gadii ta’uu mirkaneeffadhu. Deebii Gilgaala 1 1. weed-di-suu-dhaan 2. jij-jii-ra-muu 3. ka-dhi-mam-too-tat-ti 4. mi-sir-ri-chaat-ti 5. ad-dooy-yeew-wan

15. Dubbisuu (30’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs, gaaffilee dubbisuun duraa kitaaba barattootaa Gilgaala 2 jalatti kennaman keessaa kan Boqonnaa 3 Afwalaloo

lakkoofsa 1ffaa irra kan jiru ofii kee hojjedhuu itti agarsiisi. Gaaffilee lakkoofsa 2ffaafi 3ffaa irraa immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Kan hafan barattoonni cimdiin ta’anii hojjechuun, deebii isaa dareef akka dhiyeessan taasisi. Bakka kanatti barattoonni deebii garagaraa kennuu isaanii hin dagatin. Deebii isaan kennanis akkasumatti harkaa fuudhi malee “kun sirriidha,” “kunimmoo sirrii miti,” jechuurraa of qusadhu.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Bs, barattoonni dubbisa dhiyaate osoo dubbisaa jiranii bakka mallattoon urjii [*] jiru yommuu ga’an hammam waan dubbisan akka hubatan madaaluuf gaafadhu. Deebii gaaffichaa haalaan akka addaan baafatan taasisuun itti fufanii akka dubbisaniif jajjabeessi. Hubannoo Dubbisuun Boodaa (15’) Gilgaala 4 Bs, amma barattoonni dubbisa dhiyaate dubbisanii jiru. Kanaaf, gaaffilee dubbisa keessaa ba’anii Gilgala 4 jalatti kennaman keessaa gaaffii 1ffaa hojjedhuuf. Kanneen 45

hafaniif immoo barattoonni kee garee gareen ta’uun mari’atanii deebii isaanii dareef akka dhiyeessan qajeelchi. Deebiin isaaniis akka armaan gadii ta’uu isaa mirkaneeffachuun yaaddeebii kenni. Deebii Gilgaala 4 1. Weedduun fuudhaafi heerumaa jalbultii irraa ka’ee hanga guyyaa gaa’elatti

2.

3. 4. 5.

weeddifama. Hiriyyoon misirrittii misirroon heerumtee gara maatii birootti dabalamuuf waan kaateef nagaa itti dhaamuu argisiisa. Buufata jahaa Misirrittii faarsa. Qomoo ofii jajuu, seenaa dhaamuufi arrabsuurratti xiyyeeffata.

Torban 3

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Hiika jechootaa kennuu maxxantuu {-toota/-tota} dabaluun {-aa/ -tuu} haquu. • Buufata xiqqaa (;) • Walaloo barreessuu. • Fufiilee {- ‘toota’/ ‘tota’}

16. Fayyadama Jechootaa (15’) Hiika walfakkaattii Gilgaala 5 Bs, gaaffilee Gilgaala 5 jalatti kennaman barattoota kee garee gareetti qoqqooduun akka irratti mari’atanii hiika isaanii kennan taasisi. Atis daree keessa naanna’uun deeggarsa barbaachisaa ta’e kenniif. Sirnaan hojjechuu isaanii madaaluun yaaddeebii kenni. Deebiin gaaffilee kennaman immoo kan asiin gadii ta’uu mirkaneeffadhu. Deebii Gilgaala 5 1. faarsuu - jajuu 2. addooyyee hiriyaa - dubaraa (namoota umriin isaanii walitti dhiyaatu 3. gamtokkee - gara tokko 4. darbee darbee - altokko tokko 5. sobe - dhara dubbate.

46

17. Barreessuu (25’) 17.1 Sirna Barreeffamaa (15’) Gilgaala 6 Bs, seera qubeessuu kitaaba barattootaa Gilgaala 6 jalatti kennaman, fakkeenya kenname irratti hundaa’anii barattoonni jechoota dhamjecha {-toota/- tota} of irratti fufachuun danooman shan garee gareedhaan ta’uun barreessanii dareef akka dhiyeessan taasisi. Sirnaan hojjechuusaanii keessa deemii ilaalii akka barbaadametti kan hojjetaniif hamilee laadhu. Kanneen yaanni isa hingalleef yoo jiraatan deeggarsa barbaachisaa taasisiif. Barattoonni bakka duwwaa kennaman irratti deebii adda addaa kennuu isaanii mirkaneeffadhu. Tooftaa barbaachisaa ta’eenis madaali.) B. Buufata Xiqqaa (;)

Afaan Oromoo Kutaa 6

Bs, gilgaala 6B fakkeenya kennamerratti hundaa’anii himoota buufata xiqqaa of keessaa qaban akka hojjetan taasisi. Bakka kanattis barattoonni deebii garaagaraa sirnaan kennuu isaanii mirkaneeffadhuu yaaddeebii kenni. Kanneen deggersi barbaachisuuf tumsa barbaachisaa godhiif. Hojii isaanii immoo barattoonni lama lama ta’uun dabtara isaanii waljijjiiranii akka walii sirreessan taasisi.

17.2 Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Walaloo Barreessuu Gilgaala 7 Bs, barattoonni kee walaloo faaruu Alaabaa Oromiyaa kan yeroo darbe barreessuu shakalaa turtan irra deebi’anii gulaaluudhaan dareedhaaf sagalee olfuudhanii akka dubbisan haala mijeessiif. Ittaansuun akka faarfatan taasisi. Sirriitti faarfachuu isaaniis mirkaneeffadhu.

Torban 3

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Saffisa, sirrummaafi hubannoon dubbisuu • Yaada irratti mari’achuun dareef ibsuu • Hima himamsaa

18. Ga’umsaan Dubbisuu (15’)

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’)

Gilgaala 9

Gilgaala 8 Bs, dubbisa mata dureen “Weedduu Fuudhaafi Heerumaa Oromoo” jedhu yeroo darbe barattoonni dubbisanii jiru. Amma immoo dubbischa yaadachuuf gaaffileen hubannoo kitaaba barataa Gilgaala 8 jalatti kennamanii jiru. Gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru ofiikee hojjedhuutii itti agarsiisi. Kan hafe barattoonni akka hojjetan taasisi. Deebiin isaa kan armaan gadii ta’uu mirkaneeffadhu

Bs, dubbisa mata dureen isaa “Weedduu Fuudhaafi Heerumaa Oromoo” jedhu yeroo darbe dubbifamee ture. Amma immoo isuma keessa deebi’uun barattoonni kee saffisaan, sirrummaafi hubannoon dubbisuu isaanii madaali. Kun immoo barattoonni yommuu dubbisuu eegalan haala isaan itti dubbisuu qaban itti himi. Akkaataa barbaadameen (sirrummaa, saffisaafi hubannoon) dubbisanii xumuruu isaanii mirkaneeffadhu. Kanneen deeggarsa addaa barbaadaniif tumsa barbaachisu godhiif.

Deebii Gilgaala 8 1. Qomoo ofii jajuu, seenaa dhaamuufi arrabsoo. 2. Deebiin isaa garaagara ta’uu danda’a.

Boqonnaa 3 Afwalaloo

47

19. Dubbachuu (15’)

20. Caasluga (10’)

Gilgaala 10 Bs, barattoonnii gaaffilee dandeettii dubbachuu cimsuuf Gilgaala 10 jalatti kennamanii jiran garee gareen ta’uun waliin mari’atanii dareef afaaniin akka dhiyeessan taasisi. Yemmuu isaan waliin mari’atan irra deemuun akka isaan sirnaan bilisa ta’anii yaada wal jijjiiraniif jajjabeessi. Kanneen deeggarsa addaa barbaadaniif tumsa addaa godhi.

Hima Himamsaa

48

Gilgaala 11 Bs, fakkeenya kitaaba barattootaa Gilgaala 11 irratti kenname gabatee gurraacha irratti bar reessii itti agarsiisi. Isa booda barattoota kee garee gareetti (haala mijachuu danda’uun) qoqqoodii hima himamsaa shan shan akka dabtara isaanirratti barreessanii dareef dhiyeessan taasisi. Hojii isaanii immoo tooftaa barbaachisaa ta’een madaali. Bakka kanatti barattoonni deebii garaagaraa kennuu danda’uu isaanii mirkaneeffattee yaaddeebii kennuu hindhiisin. Itti dabaluun barattoonni hima himamsaa sadi sadii barreessani akka dhiyeessan hojmanee kenniifi.

Afaan Oromoo Kutaa 6

Boqonnaa

4

Ijoollummaa

Kaayyoowwan Boqonnichaa Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti barattoonni: zz jechoota dhamjechootatti addaan qoqqoodu. zz dubbisa dubbisanii ‘ergaa isaa’ nihimu. zz hiika faallaafi walfakkaattii kennu. zz gabaajee diddiriirsanii barreessu. zz tuqlamee hima keessatti bakka barbaachisutti galchu. zz himoota sababaafi bu’aa qaban ijaaru. zz dubbisa kenname ga’umsaan dubbisu. zz dubbisa dhaggeeffatanii yaada isaa ni ibsu. zz falmii ni gaggeessu. zz maalummaa fi tajaajila maqibsaa adda baasu.

Torban 1

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Jechoota dhamjechootatti addaan qoqqooduu • Dubbisa “Mirga Daa’immanii” jedhu dubbisuu

Hojmanee (5’) Bs, hojmanee yeroo darbe hima himamsaa irratti kenniteef barattoonni akka lama lama ta’uun walii soroorsan qajeelchi. Sana booda, yaada akka waliif kennan itti himi. Yaada waliif kennan immoo daree guutuuf akka gabaasan jajjabeessi. Ofii keetiis yaaddeebii kenniif.

1. Qu’annaa Jechootaa (10’) Addaan Qoqqooduu

Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti jechoota kennaman fakkeenya achitti dhiyaate bu’uureffachuun akka barattoonni birsagatti qoqqoodan taasisi. Jalqaba jecha lakkoofsa 1 irraa {hin-mad-oof-n-e} jechuun addaan qoqqoodiitii itti agarsiisi. Sana booda, jecha Boqonnaa 4 Ijoollummaa

gaaffii 2 irraa barattoota kee waliin hojjedhu. Jechichi yoo qoqqoodamu {hi-nee-gam-amneef} ta’uu isaa akka addaan baafatan taasisi. Ittaansuun, jechoota hafan akka barattoonni kee of danda’anii qoqqoodan qajeelchi. Deebii Gilgaala 1 1. daa’im-ummaa 3. raaw-wa-ta-mufaar-raa 2. miidh-aa-wwan

2. Dubbisuu(25’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 2 jalaa osoo dubbisicha hindubbisin dura hojjechiisi. Kana immoo ofii keetii gaaffii 1ffaa hojjechuun barattoota keef fakkeenya ta’i. Barattoonni kee immoo si faana bu’anii akka hojjetan qajeelchi.

49

Haala kanaan, beekumsa isaan duraan mirga daa’immaniirratti qaban kakaasi. Haata’u malee, yaanni dhiyaate ‘kun sirrii, kun immoo dogoggora,” jechuurraa of qusadhu.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Bs, dubbisa matadureen isaa, ‘Mirga Daa’immanii’ jedhu callisaafi hubannoon akka barattoonni dubbisan qajeelchi. Osuma dubbisaa jiranii bakka mallattoo * yoo ga’an dubbisuu addaan kutanii keeyyata dubbisanii darban keessatti mirgoonni daa’immanii ibsaman maalfaa akka ta’an gaafadhu. Deebii isaaniis qajeelchiifi. Mirga daa’immanii keeyyaticha keessatti dhiyaates akka addaan baafatan taasisuun itti fufanii akka dubbisan qajeelchi. Gaaffii kan biroo ‘daa’imman reebuufi dheekkamuun miidhaa of jibbuu, sodaatoofi ofitti amanamummaa akka dhaban isaan taasisuu isaa hubachiisi.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa(15’) Gilgaala 4 Bs, barattoonni kee yeroo kana dubbisa mata dureen isaa ‘Mirga Daa’immanii,’ jedhu dubbisanii xumuranii jiru. Amma immoo

Torban 1

gaaffilee achi keessaa ba’an akka hojjetan qajeelchi. Kanaafis barattoota kee garee gareetti qoqqooduun hojjechiisi. Gaaffileen Gilgaala 4 jalatti dhiyaatanis deebii garagaraa qabaachuu danda’u. Barattoonni kees deebii garaagaraa kennuu danda’u. Deebiin isaanii kun immoo kan kallattiin dubbisicharratti xiyyeeffataniifi dubbisaan alas ba’anii, jireenya guyyuutiin akka wal qabsiisan, akka ofmadaalan kan taasisu ta’uu danda’a. Kanaafuu, akkuma akaakuu gaaffii dhiyaateetti deebii isaanii harkaa fuudhuun ofii keetiis yaaddeebii kenniif. Gaaffiilee gilgaalicha keessatti dhiyaatan keessaa isa lakkoofsa 6 irraa hojmanee kenniif. Deebii Gilgaala 4 1. fedhii bu’uuraa guutuufii; miidhamni qaamaafi xiinsammuun akka irra hingeenye kunuunsuu; gaa’ela umrii malee raawwtamurratti eegamuu fa’i 2. Lammii naamusaafi amala gaarii qabu ta’anii akka guddataniifi balaa garaagaraatiif akka hinsaaxilamneef. 3. deebii garaagaraa ta’uu danda’a. 4. deebii garaagaraa ta’uu danda’a. 5. deebii garaagaraa kennuu danda’u.

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Hiika walfakkaattii jechootaa −− Gabaajee −− Tuqlamee −− hima sababaafi bu’aa qabu ijaaruu

Hojmanee(5’) Bs, gaaffilee dubbisa boodaa, kan Gilgaala 4 jalatti dhiyaatan keessaa gaaffii 6ffaa barattoota keetiif hojii manaa laatteefi turte. Kanaafuu, akka barattoonni kee hojmanee isaanii walii sirreessan taasisi. Atis yaada barattoonni walii kennan gara yaada dubbisichaatti qajeelchuun yaaddeebii kenniif. 50

3. Fayyadama Jechootaa(10’) Gilgaala 5 Bs, barattoonni jechoota kitaaba isaanii Gilgaala 5 roga ‘A’ fi roga ‘B’ jalatti kennaman hiika isaaniitiin akka walitti firoomsan qajeelchi. Jalqaba ofii keetii jechi lakkoofsa 1 irraa hiikni isaa ‘rifachiisuu’ akka ta’e itti Afaan Oromoo Kutaa 6

himi. Sana booda, jechoota lakkoofsa 2fi 3 irra jiraniif barattoota kee waliin hiika kenni. Hiikni isaaniis “hubamuu, qunnamuu” akka ta’e hubachiisi. Ittaansuun barattoonni ofii isaanii jechoota hafan hiika isaanii roga ‘B’ jalaa filanii akka itti firoomsan qajeelchi. Hiikni jechoota hafaniis “argachuu, dhaanuu” akka ta’e hubachuu isaanii addaan baafadhu.

4. Barreessuu (30’) 4.1. Sirna Barreeffamaa (10’) Gilgaala 6 Bs, gaaffileen kitaaba barattootaa Gilgaala 6A jalatti kennaman akka barattoonni gabaajeefi tuqlamee addaan baafatan gargaara. Kanaafuu, jalqaba fakkeenyaafi ibsa achitti dhiyaate akka hubatan taasisi. Sana booda, gaaffilee dhiyaatan hojjechiisi. Jechoonni/ gaaleewwan achitti dhiyaatan yoo gabaajefamanii barreeffaman maal akka fakkaatan, itti agarsiisi. Gilgaalicha jalatti kennames hojjechiisi. Deebii isaaniis. 1. kkf. 2. ykn. 3. B.A.T.O. akka ta’an ibsiif. Akkasumas 1ffaafi 2ffaa kottoonfachiisuu akka ta’aniifi 3ffaan immoo funaansa akka ta’e

Torban 1

itti himi. Gaaffileen ‘B’ jalatti tuqlameerratti dhiyaatanis 1) Caaltuun sa’aatii 9:30 booda mana barnootaattii galte. 2) Guddinni biyya tokkoo waan sadii bu’uureffata: barumsa, dinagdeefi siyaasa ta’a. Qabanni tuqlameen bakka sanatti galteefis, waan tarreeffaman jiraachuu ta’uu isaanii barattootakee hubachiisi.

4.2. Ijaarsa Barreeffama (20’) Sababaafi Bu’aa Gilgaala 7 Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 7 jalatti gaaffilee kennaman akka hojjetan taasisi. Kanaafis, dursanii fakkeenyaafi ibsa kenname akka barattoonni kee hubatan taasisi. Sana booda, ‘A’ jalatti lakkoofsa 1 irratti sababa kennameef bu’aan “Miidhaa qaamaafi xiinsammuurraa oolchuudha;” kan jedhu ta’uu isaa itti himi. Itti aansuun, sababa lakkoofsota 2 fi 3 irratti dhiyaataniif bu’aan isaanii duraa duubaan ‘miidhama qaamaa geessisuu danda’aafi qaamaafi sammuu ijoollee cimsa’ kan jedhan ta’uu isaa akka mirkaneeffatan taasisi. Ofii keetiis sababaafi bu’aa irratti yaada isaan kaasaniif yaaddeebii barbaachisu kenniif.

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Saffisaan dubbisuu −− Dubbisa dhaggeeffannaa: ‘Yeroo Ijoollummaa’ −− Maqibsa

5. Ga’umsaan Dubbisuu (10’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (2’) Gilgaala 8 Bs, yeroo darbe barattoonni kee dubbisa mata dureen isaa ‘Mirga Daa’immanii’ jedhu dubbisanii turan. Amma immoo, waa’ee dubbisichaa maal akka yaadattu itti himi. Jarris waan yaadatan akka walitti himan qajeelchi.

Boqonnaa 4 Ijoollummaa

Dubbisuu (8’) Gilgaala 9 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa ‘Mirga Daa’immanii,’ jedhu keessaa keeyyata 2ffaa irra deebi’anii saffisaan cimdiin ta’uun akka dubbisan qajeelchi. Yeroo kanas daqiiqaa kenname keessatti hagam dubbisuu akka danda’an madaalii, bakka rakkoon jirutti immoo gargaari.

51

6. Dhaggeeffachuu (15’) Hubannoo Dhaggeeffachuun Duraa (5’)

Gilgaala 10 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa ‘Yeroo Ijoollummaa,’ jedhu osoo hindhaggeeffatin dura gaaffilee Gilgaala 10 jalatti dhiyaatan akka deebisan taasisi. Gaaffilee dhiyaataniif deebii garaagaraa kennuu waan danda’aniif, calluma jedhii yaada isaanii harkaa fuudhuun hirmaachisi malee “kun sirri, kun immoo dogoggora,” jechuurraa ofqusadhu.

Hubannoo Yeroo Dhaggeeffachuu (5’) Gilgaala 11 Bs, amma barattoonni dubbisa ati dubbistuuf dhaggeeffachuuf deemu. Osoo dubbisicha hindubbisiniif dura himoota bakka duwwaa of keessaa qaban kan Gilgaala 11 jalaa dabtara isaaniirratti akka garagalchatan ajaji. Kanas daqiiqaa muraasa keessatti akka raawwatan taasisi. Itti aansuun, dubbisa ati dubbistuuf jalqaba callisanii akka dhaggeeffatan taasisi. Sana booda, si’a lammaffaaf dubbisiif. Barattoonni immoo bakka duwwaa guutaa akka dhaggeeffatan taasisi. Dhumarratti yeroo 3ffaaf dubbisiif. Isaanis bakka duwwaa kenname sirriitti guutuu isaanii mirkaneeffachaa akka hordofan qajeelchi. Deebii gilgaala 11 1. dhalootaa kaasee hanga waggaa 18 2. warrarraa, hiriyootarraa, mana barnootaatii 3. barachuu, yaada ofii ibsachuu, murtii irratti isaan ilaallatu hirmaachuu, tajaajila fayyaa argachuu.

Hubannoo Dhaggeeffachuun Boodaa (5’) Gilgaala 12 Bs, amma barattoonni kee dubbisa ati dubbisteef dhageeffatanii xumuranii jiru. Yeroo kana odeeffannoo dhaggeeffatani irratti hundaa’uun gaaffilee Gilgaala 12 jalatti dhiyaatan akka deebisan taasisi. Gaaffii lakkoofsa 1 irraa

52

ofii keetii deebisi. Deebiin isaas ogummaa irratti xiyyeeffatu kan jedhu akka ta’e itti himi. Gaaffilee hafan immoo gareen akka irratti mari’atan qajeelchi. Deebii isaaniis akka dareedhaaf ibsan dabaree kenniif. Ofii keetiis sirrummaafi barbaachisummaa deebii isaanii irratti odeeffannoo dubbisichaatiin walqabsiisuun yaaddeebii kenniif. Deebii gilgaala 12 1. ogummaa 2. Foollee jechuun ijoollee jechuu waan ta’eef yeroon isaa immoo, yeroo xabaa waan ta’eef 3. safuu, amantii, hamileefi k.k.f.

Yeroo Ijoollummaa

Dhaabbanni Mootummoota gamtoomanii akka ibsutti, yeroon ijoollummaa dhalootarraa kaasee hanga waggaa 18tiitti. Akka biyya keenyaattis namni tokko daa’ima keessatti kan ramadamu waggaa 18fi isaa gadi yoo ta’eedha. Yeroon ijoollummaa kunis, naamusa, taphaafi mirga isaaniif laatame hammata. Naamusni yeroo ijoollummaa bakka sadiitti baratamuu danda’a. Isaanis warrarraa, hiriyootarraafi mana barnootaa. Naamusni warrarraa baratamu gocha tokko raawwachuufi dhiisuu ilaallata. Naamusni akkasii yeroo hedduu kan amantaa, hamilee, safuufi duudhaa irraa maddan ta’u. Naamusni hiriyaarraa baramu immoo kan hawaasummaati. As keessatti, hiriyyoonni waan walhinsodaannee, walirraa baranii hojiirra oolchuun isaanii nisaffisa. Naamusni mana barnootaatti baratamu immoo, isa ogummaan walqabsiisuun haala idilee keessatti kan itti fayyadaman ilaallata. Naamusni akkanaa kun jireenya isaanii kan gara fuulduraa keessatti waan isaan dhimma itti bahan irratti xiyyeeffata. Ogummaa hunda keessattis naamusa ogummaa sanii baratanii hojjetu jechuudha. Taphni ijoollees kan yeroo

Afaan Oromoo Kutaa 6

ijoollummaatti ijoolleen daran dhimma itti bahanidha. Fakkeenyaaf Oromoon, “Foolleen kan ijoolleeti,” kan jedhuus kanumaafi. Yeroo Foollummaatti, ijoolleen waan gulantaa kana keessatti safuu ta’e mara raawwachuu danda’u. Kun egaa ijoolleef beekamtii laata jedhamee fudhatamuu danda’a. Kanaaf, yeroon ijoollummaa kan daa’imman taphoota hedduu itti taphatanidha. Mirga daa’immanii yeroo ijoollummaa isaaniitti kan ijoolleen argachuufi raawwachuu qaban ilaallata. Fakkeenyaf, daa’imman ta’uu qofaan mirga barachuu, yaada laachuu, murtiirratti hirmaachuu, nyaata ga’aafi tajaajila fayyaa argachuu qabu. Karaa biraatiin, mirga ijoolleeti jennee kanneen teessifne kunneen, kabajuun dirqama maatiifi hawaasaa jechuu akka ta’e hubatamuu qaba. Walumaagalatti, yeroon ijoollummaa kan namni kamiyyuu erga irra darbee hawwuufi fedhuudha. Kunis tapha, naamusaafi mirgoota achi keessatti ka’an san erga hubatanii

booda yookiin dhimma isaa yaadachuun yookiin immoo hamma barbaadan osoo itti hinfayyadamin hafuu isaaniirraa kan ka’e gaabbudhaa ta’a.

7. Caasluga (10’) Maqibsa Gilgaala 13 Bs, barattonni kee Gilgaala 13 fakkeenyaafi ibsa maqibsarratti dhiyaaterratti hundaa’un himoota kennaman keessaa maqibsoota akka baasan taasisi. Kanaafis ofii keetii hima lakkoofsa ‘1’ keessatti, jechi ‘bareedduu’ jedhu maqibsa akka ta’e itti himi. Sababni isaas jechichi miidhagina Kuulanii waan ibseef. Hima lakkoofsa 2 irraa immoo barattoota kee waliin maqibsa addaan baasi. Jechi maqibsi ‘bal’aa’ kan jedhuudha. Ittaansuun, himoota hafan keessaa of danda’anii akka maqibsa baasan qajeelchi. Deebii isaaniis duraaduubaan ‘gurguddaa, sadi, hunduu,’ ta’uu addaan baafachuu isaanii mirkaneeffadhu.

Torban 2

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa

−− Dubbisa mata dureen ‘Tapha Ijoollee’ jedhu

Hojmanee(5’)

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’)

8. Dubbisuu (35’)

Gilgaala 2 Bs, barattoonni dubbisa mata dureen “Tapha Ijoollee” jedhu osoo dubbisaa jiranii bakka mallattoon * jiru yemmuu ga’an hammam waan dubbisan akka hubatan adda baasuuf gaafadhu. Deebii gaaffichaa haalaan akka adda baafatan taasisuun itti fufanii akka dubbisan jajjabeessi.

Hubannoo Dubbisuun Duraa (10’) Gilgaala 1 Bs, gaaffilee dubbisuun duraa kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti kennaman keessaa kan lakkoofsa 1 irra jiru ofii kee hojjedhuu itti agarsiisi. Gaaffii 2ffaa barattoota kee waliin hojjedhu. Kan hafe barattoonni akka gareen ta’uun waliin mari’atanii deebii isaa dareef dhiyeessan taasisi. Bakka kanatti barattoonni deebii isaan kennuu danda’an garaagara akka ta’e hindagatin. Deebii isaan kennan akkasumatti harkaa fuudhi malee ‘kun sirriidha’ kun immoo ‘sirrii miti’ jechuurraa of qusadhu. Boqonnaa 4 Ijoollummaa

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (15’) Gilgaala 3 Bs, yeroo kana barattoonni dubbisa dhiyaate dubbisanii jiru. Kanaaf, gaaffilee dubbisa keessaa ba’anii kitaaba barattootaa Gilgaala 3 jalatti tarreeffamanii jiran keessaa gaaffii 53

lakkoofsa 1 irraa hojjedhuu barattootatti agarsiisi. Kan hafan immoo barattoota kee garee gareen qoqqooduun waliin mari’atanii deebii dareef akka dhiyeessan taasisi. Deebiin isaanii akka armaan gadii ta’uu isaa mirkaneeffachuun yaaddeebii kenni.

1. Taphni ijoollee kan ijoolleen umrii ijoollummaa isaanitti jechaafi gochaan booharaa beekumsa irraa argataniidha. 2. Lakkoofsota, kabajaa, jaalala, ajajamuufi kkf. barsiisuu fa’i. 3. Tapha nama lamaan dabareedhaan waljalaa qabaatii taphatamudha. 4. Galgala galgala bashannanuuf taphatama.

Torban 2

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Hiika Walfakkaattii −− Hiika galumsaa −− Gabaajee (Kottoonfiifi funaansa) −− Tuqlamee (:) −− Himoota sababaafi bu’aa ofkeessaa qaban adda baasuu

9. Fayyadama Jechootaa (10’)

Deebii Gilgaala 4B keessaa tokko. (harka isaa)

Hiika Walfakkaatti

1. boba’uu dhiise

Gilgaala 4 Bs, gaaffilee Gilgaala 4A jalatti kennaman barattoonni dhuunfaa dhuunfaadhaan akka hojjetan taasisi. Deebiin barattoonni kennan immoo kan armaan gadii ta’uu isaa mirkaneeffadhuu yaaddeebii kenni.

2. hima

10. Barreessuu (30’)

Deebii Gilgaala 4A

10.1 Sirna Barreeffamaa (10’)

1. d

3. b

2. e

4. a

5. c

Hiika Galumsaa Bs: gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 4B jalatti tarreeffaman barattoota kee garee gareetti qoqqooduun waliin mari’atanii jechoota jala sararamaniif hiika galumsaa akka kennan taasisi. Atis daree keessa nanaanna’uun deeggarsa barbaachisaa ta’e kenniif. Sirnaan hojjechuu isaanii immoo mirkaneeffadhuu yaaddeebii kenni. Deebiin gaaffilee kennamanii kan asiin gadii akka ta’e adda baafadhu.

54

6. sa’a jabbiin jalaa duutee elmamtu

3. lafa bu’uu 4. funaanuu 5. qaama namaa

A. Seera Qubeessuu Gabaajee Gilgaala 5 Bs, gaaffilee Gilgaala 5A jalatti kennaman, fakkeenya kennamerratti hundaa’anii barattoonni garee gareedhaan ta’uun mari’atanii kottoonfiifi funaansa kanneen ta’an adda baasanii gabatee kenname keessatti akka guutan taasisi. Sirnaan dalagaa jiraachuu isaanii immoo keessa deemii ilaalii, akka barbaadametti kan hojjechaa jiraniif hamilee kenni. Kanneen deeggarsa addaa barbaadan

Afaan Oromoo Kutaa 6

yoo jiraatan tumsa barbachisaa ta’e godhiif. Deebii isaan kennan kan arman gadii ta’uu isaa mirkaneeffachuun yaad-deebii kenni. Deebii Gilgaala 5A Kottoonfii Funaansa ykn. B.B.O fkn. W.M.O B.A.L.T.O B.A.T.O k.k.f.

B. Tuqlamee (:) Bs, barattoonni fakkeenya Gilgaala 5B jalatti kennamerratti hundaa’anii himoota kennaman keessa bakka tuqlameen galuu qabu galchanii akka barreessan taasisi. Sirnaan hojjechuu isaanii mirkaneeffadhuu yaaddeebii akka armaan gadiitti kenni. Deebii Gilgaala 5B 1. Qeerransoon midhaan akaakuu sadii bite: boqqolloo, xaafiifi qamadii. 2. Laaqanni sa’aatii 6:30 - 7:30 waan ta’eef, galtee deebi’uu dandeessa. 3. Gannameen barumsa sadiin qaphxii olaanaa fidde: herrega, Afaan Oromoofi seenaa. 4. Mana barnootaa keenya keessa reeshoon dubaraafi dhiiraa 3:4 dha.

Torban 2

10.2 Ijaarsa Barreeffamaa (20’) Sababaafi Bu’aa Gilgaala 6 Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 6 jalatti kennaman barattootaaf ifa ta’ee akka hojjetaniif fakkeenya kenname gabatee gurraacharratti barreessii hima “Ijoolleen waliin taphachuun akka isaan walirraa baran gargaara” jedhu keessatti ‘ijoolleen waliin taphachuun’ kan jedhu sababa yoo ta’u, ‘akka isaan walirraa baran gargaara’ kan jedhu immoo bu’aa jechuun barattootatti himi. Isaanis garee gareen ta’uun waliin mari’atanii deebii barreessanii dareef akka dhiyeessan taasisi. Bakka kanatti barattoonni deebii sirrii ta’e kennuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhuu, yaaddeebii kenni. Barattoota deeggarsa addaa barbaachisuuf tumsa godhiif. Deebii gilgaala 6 1. Garmalee beela’uun (sababa) dhibeef nama saaxila (bu’aa) 2. Daa’imman nagaafi tasgabbiin guddachuuf (bu’aa) mirgi isaanii kabajamuu qaba. (sababa) 3. Jechoota hinbarbaachisne ijoolleedhaan jechuun (sababa) hamilee isaanii miidha. (bu’aa)

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Sirrummaafi saffisaan dubbisuu −− Falmii gaggeessuu −− Maqibsii beekamoofi maqibsii meeqantaa −− Hojamanee sirreessuu (5’)

11. Ga’umsaan Dubbisuu (10’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (2’) Gilgaala 7 Bs, dubbisa matadureen “Tapha Ijoollee”

Boqonnaa 4 Ijoollummaa

jedhu yeroo darbe barattoonni dubbisanii jiru. Amma immoo dubbisicha yaadachuuf gaaffilee hubannoo kitaaba barattootaa Gilgaala 7 jalatti kennamanii jiru. Gaaffilee kennaman barattoonni akka hojjetan taasisi. Deebiin kan 55

armaan gadii ta’uu mirkaneeffadhu. Deebii Gilgaala 7 Tolebboo. Nama fuudhuudhaan

lama

ta’anii

waljalaa

Dubbisuu (8’) Gilgaala 8 Bs, dubbisa matadureen ‘Tapha ijoollee’ jedhu yeroo darbe dubbistanii turtan. Amma immoo isuma keessa deebi’uun barattoonni kee keeyyata jalqabaa saffisaan akka sagalee ol kaasanii dubbisan taasisi. Sirrummaan dubbisuu isaaniis mirkaneeffadhu. Kanneen deeggarsa addaa barbaadaniif tumsa barbaachisu taasisiif.

12. Dubbachuu (15’) Gilgaala 9 Bs, mata dureewwan Gilgaala 9 jalatti kennaman irratti barattoota kee garee

gareetti qoqqooduun waliin mari’atanii falmii geggeessuuf yaada isaanii akka qindeeffatan taasisi. Yemmuu isaan waliin mari’atan irra deemuun akka isaan sirnaan yaada waljijjiiran jajjabeessi. Kanneen deeggarsa barbaadaniif tumsa taasisiif.

13. Caasluga (10’) Gilgaala 10 Bs, fakkeenya kitaaba barattootaa Gilgaala 10 irratti kenname gabatee gurracha irratti barreessii itti agarsiisi. Isa booda barattoota kee garee gareetti qoqqoodii gaaffilee kennaman waliin akka mari’atan, deebii dabatara isaanii irratti barreessanii dareef dhiyeessan taasisii. Deebii Gilgaala 10 1. dheeraa 2. luuccaa

4. sodaataa 5. soorettii

3. guddaa

Torban 3

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Dhamjechoota walitti makuu −− Dubbisa Matadureen isaa ‘Naamusa Ijoollee’ jedhu dubbisuu

14. Qu’annaa Jechootaa (10’) Gilgaala 1 Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti kennaman kan lakkoofsa 1 irra jiru gabatee gurraacha irratti barreessi. Barattoonni kee akkaataa isaan dhamjechoota walitti makuun jecha ijaaruu danda’an itti himi. Kan lakkoofsa 2fi 3 irra jiru immoo barattoota kee waliin hojjedhaa. Kan hafan barattoonni dhuunfaa dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Erga hojjetanii xumuranii booda lama lama yookiin sadiin dabatara isaanii waljijjiiruun akka waliif sororsan qajeelchi. yaaddeebii akka armaan gadiitti kenni.

56

Deebii Gilgaala 1 1. hawaasicharraa

4. qofummaadhaaf

2. abboomamuu

5. xiinsammuutiif

3. michoomanii

6. dandeessisuu.

15. Dubbisuu (30’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 2 jalatti dhiyaatanii jiran barattoonni muuxannoofi dandeettii duraan qabanirratti hundaa’uun akka tilmaaman jajjabeessi. Gaaffii lakkoofsa 1 irraa ofii kee hojjedhuu karaa itti argisiisi. Kan hafan barattoonni kee akka hojjetan taasisi. Bakka kanatti barattoonni deebii adda addaa kennuu

Afaan Oromoo Kutaa 6

danda’u waan ta’eef “kanatu sirriidha” kun immoo ‘sirrii miti’ jechuurraa of qusadhu.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (15’)

Hubannoo Yeroo Dubbisuun (10’)

(Bs, gaaffilee dubbisa keessaa ba’anii Gilgaala 4 jalaatti kennaman lakkoofsa 1 irra kan jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Kan hafan immoo barattoonni kee garee gareen ta’uun mari’atanii akka hojjetanfi dareef akka dhiyeessan taasisi. Deebiin isaanis akka armaan gadii ta’uu mirkaneeffachuun yaaddeebii kenni.

Gilgaala 3 Bs, barattoonni dubbisa matadureen “Naamusa Ijoollee” jedhu osoo dubbisaa jiranii bakka mallattoo * yemmuu ga’an dubbisicha gidduutti dhaabuun gaaffilee bakka sanatti gaafataman akka deebisan taasisi. Deebii isaanii harkaa fuuchuun yaaddeebii erga kenniiteen booda, dubbisa akka itti fufanii dubbisan jajjabeessi.

Torban 3

Gilgaala 4

Deebii Gilgaala 4 1. d

3. b

2. d

4. d

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Fayyadama jechootaa −− Tuqlamee −− Gabaajee −− Sababaafi bu’aa

16. Fayyadama Jechootaa (10’) Gilgaala 5 Bs, jechootaafi gaaleewwan kitaaba barattootaa Gilgaala 5 jalatti tarreeffaman barattoonni bakka duwwaa kenname irratti guutuun himicha guutuu akka taasisan qajeelchi. Sirriitti guutuu isaaniis, mirkaneeffadhu. Jechoonni bakka duwwaa sana guutan kanneen armaan gadii akka ta’an hubachiisi. Deebii gilgaala 5 1. gaariidha 2. raawwadhuufi dhiisi

3. hiriyyaarraa 4. furmaata 5. Naamusni

17. Barreessuu (30’)

17.1 Sirna Barreessuu (10’)

kee hojjechiisi. Kun immoo, hubannoo isaan gabaajeefi tuqlameerratti argatan madaaluudha. Kanaafuu, akka barattonni kee gabaajeewwan beekan tarreessan taasisi. Itti aansuun, isa tarreessan diddiriirsanii barreessan qajeelchi. Barattoonni kee gabaajeewwan barreessuufi didiriirsuu danda’uu isaanii addaan baafadhu. Atis fakkeenya dabalataa kennuun hubannoo isaanii cimsi. Itti dabaluun, barattoonni kee tuqlameetti fayyadamuun hima akka barreessan ajaji. Himoota barreessanis akka waljala fuudhuun walii sirreessan taasisi. Atis keessa deemii yaaddeebii isaan walii kennan ilaali. Akkasumas barattoonni tuqlamee bakka barbaachisutti galchuu dadhaban addaan baafadhuutii gargaari.

Gilgaala 6 Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 6 jalatti “Sirna barreeffamaa jalatti dhiyaatan barattoota

Boqonnaa 4 Ijoollummaa

57

17.2 Ijaarsa Barreeffamaa (20’) Gilgaala 7 Torban lamaan darban barattoonni kee sababaafi bu’aarratti fakkeenya adda addaa fudhachuun shaakalaa turanii jiru. Amma immoo hubannoon isaan sababaafi bu’aarratti

qaban madaalta. Kanaafuu, akka barattoonni kee qajeelfama Gilgaala 7 jalatti dhiyaatan hordofuun himoota sababaafi bu’aa of keessaa qaban shan akka barreessan taasisi. Kanaafis fakkeenya achitti kenname haalaan hubachiisi.

Torban 3

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Saffisaafi sirrummaan dubbisuu • Falmii gaggeessuu • Maqibsoota beekamoofi maqibsoota hammamtaa

18. Ga’umsaan Dubbisuu (10’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (2’) Gilgaala 8 Bs, yeroo darbe dubbisa matadureen isaa, ‘Naamusa Ijoollee’ jedhu dubbisanii turan. Amma immoo dubbisicharraa maal akka hubatan yaadachiisuuf, gaaffilee Gilgaala 8 jalatti dhiyaatan akka hojjetan taasisi. Deebiin isaaniis garaagara ta’uu danda’a. Haata’u malee, dubbisichaan kan walqabate ta’uu qaba. Haala kanaan, akka barattoonni kee irra deebi’anii dubbisuuf qophaa’an taasisi.

Dubbisuu (8’) Gilgaala 9 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa, ‘Naamusa Ijoollee’ jedhu keessaa keeyyata 1ffaafi 2ffaa irra deebi’anii akka dubbisan taasisi. Kanas saffisa, sirrummaafi olka’insaafi gadi bu’insa sagalee sirrii ta’een akka raawwatan qajeelchi. Ofii keetiis daree keessa deemuudhaan yeroo kenname keessatti sirriitti dubbisuu danda’uu isaanii addaan baafadhu. Bakka isaan rakkoo qabanittis gargaarsa barbaachisaa ta’e taasisiif.

19. Dubbachuu (15’)

Gilgaala 10 Bs, Torban darbe barattoonni kee mata dureewwan Gilgaala10 jalatti dhiyaatan irratti

58

falmii geggeessuuf yaada qindeeffachuun isaanii niyaadatama. Kanaafis, barattoota garee lamatti qoodi. Gareen tokko ‘Maatiin ijoollee isaanii adabachuu qabu’, kan jedhu deeggeranii akka falman taasisi. Gareen biraan immoo, ‘Maatiin ijoollee isaanii adabachuu hinqaban’; kan jedhu deeggeruun akka falmii geggeessan taasisi. Yeroo isaan falmii geggeessan immoo qaphxii qabiifiitii sadarkaa cimina falmii isaanii addaan baafachuun dhumarratti yaaddeebii kenni.

20. Caasluga (15’) Maqibsa Gilgaala 11 Bs, barattoonni kee maqibsoota addaan baafatan taasisi. Kanaafis, fakkeenyaafi ibsa Gilgaala 11 jalatti kenname sirriitti akka hubatan taasisi. Achiin booda, fakkeenyicha irratti hundaa’uun himoota maqibsoota kunneen of keessaa qaban akka barreessan qajeelchi. Atis maqibsoota sana sirriitti addaan baafachuun itti fayyadamuu isaanii mirkaneeffadhu. Himoota maqibsoota hammamtaa ofkeessaa qaban sadii barreessuun barnoota itti aanutti hojmanee barattoonni hojjetanii akka dhufan qajeelchi.

Afaan Oromoo Kutaa 6

Boqonnaa Kaayyoowwan Boqonnichaa

5

Turizimii

Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti barattoonni: zz jechoota birsagootatti addaan qoqqoodu. zz dubbisa dubbisuun ergaa isaa ni ibsu. zz dhamjeechoota walitti makuun jecha ijaaru. zz hiika jechootaa nikennu. zz lakkoofsa hammamtaa gara meeqantaatti nijijjiiru. zz qubguddeessatti nifayyadamu. zz keeyyata nibarreessu. zz dubbisa ga’umsaan nidubisu. zz yaada dubbiisaa dhaggeeffachuun ni’ibsu. zz yaada qindeessuun daree keessatti falmii nigaggeessu. zz kutima addaan nibaasu.

Torban 1

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Jecha birsagootatti qoqqooduu −− Dubbisa “ Iddoowwan Oromiyaa Turistootaa Hawwatan” jedhu dubbisuufi yaada ijoofi yaadolee callaa himuu

Hojmanee (5’) Bs, hojmanee yeroo darbe maqibsa irratti kenniteef barattoonni akka lama lama ta’uun walii soroorsan taasisi. Sana booda, yaada akka waliif kennan qajeelchi. Yaada waliif kennan immoo daree guutuuf akka gabaasan jajjabeessi. Ofii keetiis yaad-deebii kenniif.

1. Qu’annaa Jechootaa (10’) Birsagatti Addaan Qoqqooduu

Gilgaala 1 Bs, jechoota kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti jechoota kennaman fakkeenya dhiyaate bu’uureffachuun barattoonni akka Boqonnaa 5 Turizimii

birsagootatti qoqqoodan taasisi. Jalqaba jecha lakkoofsa 1 irraa Paarkiiwwanis →/paarkiiw-wan-is/ jechuun gabatee gurraacharratti barreessuun addaan qoqqoodii itti agarsiisi. Jechoota lakkoofsa 2fi 3 irra jiran immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Isaanis yoo addaan qoqqoodaman /go-lam-baaw-wan/fi / nam-tol-cheet-ti/ ta’uu isaanii akka addaan baafatan taasisi. Ittaansuun, immoo kan hafan barattoonni dhuunfaa dhuunfaadhaan akka qoqqoodan jajjabeessi. Qoqqooddiin isaaniis 4. /haw-wa-chuur-ra-ti/, /a-jaa-’ib-sii-suun/ ta’uu isaanii mirkaneeffadhu.

59

2. Dubbisuu (25’)

mallattoo (*) yemmuu ga’an dubbisicha addaan kutanii gaaffilee kennaman gaafadhu. Deebii isaanii dareef erga dhiyeessanii booda yaaddeebii kenniif. Bakka itti dhaabaniis eegalanii akka itti fufanii dubbisan qajeelchi.

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs, gaaffilee dubbisuun duraa kitaaba barattootaa Gilgaala 2 jalatti kennaman barattoonni muuxannoofi beekumsa duraan qabanirratti hunda’uun tilmaamuu akka danda’an taasisi. Dura gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru hojjechuun itti agarsiisi. Kan hafan immoo barattoonni lama lama ta’uun waliin mari’atanii deebii dareef afaaniin akka dhiyeessan qajeelchi. Bakka kanatti barattoonni deebii garaagaraa kennuu danda’u. Kanaaf, kun ‘sirriidha’, kun immoo ‘sirrii miti’ jechuurraa of qusadhu.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (10’) Gilgaala 4 Bs, barattoonni kee dubbisa mata dureen isaa ‘Iddoowwan Oromiyaa Turistootaa Hawwatan’ jedhu dubbisanii jiru.Amma immoo odeeffannoo dubbisarraa argatan bu’uureffachuun gabatee kitaaba barattootaa Gilgaala 4A jalatti kenname akka fakkeenya kennametti mallattoo // fayyadamuun akka guutan qajeelchi. Fakkeenya kennameen alatti tokko dabaluun gabatee gurraacha irratti barreessii itti agarsiisi. Kan hafan immoo barattoonni akka guutan taasisi. Sirriitti guutuu isaaniis mirkaneeffadhu. Kan sirnaan hinguunne yoo jiraatan deeggarsa addaa gochuun hubachiisi. Deebiin Gilgaala 4B immoo haala adda addaan kennamuu danda’a.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa, ‘Iddoowwan Oromiyaa Turistootaa Hawwatan’ jedhu callisaafi hubannoon akka dubbisan qajeelchi. Osuma dubbisaa jiranii bakka Deebii Gilgaala 4A H a w w a t a a Paarkii Turistootaa Awaash Laangannoo Soofumar

Dambal Baabbillee  K u m s a a Morodaa Gilgal Gibee

60

Holqa

Hidha



M a l k a a Waakkannaa Dhaatii  Shalaa Wancii Abba Jifaar

Qooqaa

Sulula keessa

Hara uumamaa Masaraa Qiinxamaa S u l u l a Qiinxamaan ala

 



      

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 1

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Hiika walfakkaattii −− Lakkoofsa Meeqantaa −− Qubguddeessa −− Keeyyata Barreessuuu

3. Fayyadama Jechootaa (5’) Gilgaala 5 Bs, barattoonni jechoota kitaaba isaanii Gilgaala 5 roga ‘A’ fi roga ‘B’ jalatti kennaman hiika isaaniitiin akka walitti firoomsan qajeelchi. Jalqaba ofii keetii jechi lakkoofsa 1ffaafi 2ffaa hiikni isaani ‘mooraa bineensotaa bosonaan haguugameefi teessoo mootummaa’ akka ta’e itti himi. Ittaansuun barattoonni ofii isaanii jechoota hafan hiika isaanii roga ‘B’ jalaa filanii akka itti firoomsan qajeelchi. Deebii Gilgaala 5 3. f

4. b

5. a

4. Barreessuu (25’) 4.1. Sirna Barreeffamaa (15’) Gilgaala 6 Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 6 jalatti kennaman osoo hinhojjetiin fakkeenyaafi ibsa kenname barattoota kee hubachiisi. Fakkeenya kenname gabatee gurraacha irratti barreessuun lakkoofsonni hammamtaa maxxantuu {-ffaa} yoo maxxanfatan meeqantaatti akka jijjiiraman itti agarsiisi. Kunis /shan-ffaa → shanaffaa/ kana keessatti ‘shan’ jennee yemmuu barreessinu, dhumarratti dubbifamaan xumurama. Yoo maxxantuu {-ffaa} itti maxxansinu shanaffaa ta’a. Kanaaf, dubbifamaan lamaa ol walitti aananii galuu waan hindandeenyeef, /a/’n saagamuun gidduu seentee jirti. Kunis seera qubeessuu Afaan Oromoo ta’uu isaa barattoota keetti himi. Ittaansuun, gaaffii lakkoofsa Boqonnaa 5 Turizimii

1 irra jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Kan hafan immoo dhuunfaa dhuunfaadhaan akka hojjetan qajeelchi. Deebiin isaasiis/ afraffaa, kudhanaffaafi kudha-shanaffaa ta’uu mirkaneeffachuun yaaddeebii kenniif. Gaaffileen ‘B’ jalatti qubguddeessa bakka barbaachisu galchuurratti kennamanis lakkoofsa 1 irra kan jiru ‘Gurbaafi Roobsan’, kan 2ffaa ‘Raajiifi Siifan’, 3ffaan ‘Shaallaa, Abijaataafi Laangannoo’, 4ffaan‘Gadaafi Oromoo’ jedhaman qubee guddaan eegalu.

4.2 Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7 Bs, barattooni odeeffannoo kitaaba barattootaa keessatti gabatee Gilgaala 7 jalatti kennamerratti hundaa’anii barreeffama keeyyata sadii qabu barreessuu jalqabi. Kanneen barreessuuf danqaman yoo jiraatan immoo deeggarsa addaa godhiif. Yaadota yookiin odeeffannoo gabatee keessatti kennaman qindeessanii bareessuu eegaluu isaanii mirkaneeffadhu. Odeeffannoo argatanirratti hundaa’anii haalli itti qindeessan adda adda ta’uu danda’a. Kanaaf, yaaddeebii akka asiin gadiitti kennuu hindagatin. Siidaawwan Oromiyaa keessatti argaman hedduudha. Isaan keessaa muraasni Siidaa Aanolee, Siidaa Wareegamtootaafi Siidaa Onismoos Nasiib. Siidaawwan kunneenis bakka garagaraatti argamu. Yaadannoo adda addaatiif olan.

61

Torban 1

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Saffisaafi sirrummaan dubbisuu −− Dubbisa ‘Turizimiifi Addunyaa Ammayyaa’ jedhu dhaggeeffachuu −− Kutima

5. Ga’umsaan Dubbisuu (15’)

addaan taasisiif.

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’)

Hubannoo Yeroo Dhaggeeffachuu (5’)

Gilgaala 8 Bs, yeroo darbe barattoonni kee dubbisa matadureen isaa ‘Hawwataa Turistootaa’ jedhu dubbisanii turan. Amma immoo dubbisicha keessaa jalqaba ofii kee waan yaadattu itti himi. Ittaansuun barattoonni lama lama ta’uun waan yaadatan akka walitti himan taasisi.

Gilgaala 11

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 9 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa ‘Hawwata Turistootaa’ jedhu keessaa keeyyata 3ffaa irra deebi’anii saffisaafi sirrummaan cimdii cimdiidhaan ta’uun akka dubbisan qajeelchi. Yemmuu kanas daqiiqaa kenname keessatti hangam dubbisuu akka danda’an madaalii si’aayina isaanii galmeessi; bakka deeggarsa barbaachisuttis tumsa godhiif.

Bs, barattoonni dubbisa ati dubiftuuf dhaggeeffachuuf deemu. Osoo dubbisicha hindubbisiniif dura Gilgaala 11 jalatti himoota bakka duwwaa of keessaa qaban saffisaan dabatara isaanii irratti akka garagalchatan qajeelchi. Ittaansuun jalqaba dubbisa dubbiftuuf callisaan akka dhaggeeffatan itti himi. Yommuu ati yeroo lammaffaa dubbistuuf immoo dubbisicha. dhaggeeffachaa bakka duwwaa kenname akka guutan taasisi. Si’a 3ffaas irra deebi’ii dubbisiif. Dhumarratti bakka duwwaa kenname sirritti guutuu isaanii mirkaneeffadhu. yaaddeebii kenni. Deebii Gilgaala 11 1. Turizimiin, 2. 1975,

3. sadiitti 4. paaris

6. Dhaggeeffachuu (15’)

Turizimiifi Addunyaa Ammayyaa

Hubannoo Dhaggeeffachuun Duraa (5’)

Turizimiin sochii waan tokko daawwachuuf bakkaa bakkatti taasifamudha. Sochiin kunis umrii dheeraa qaba. Kana jechuun haala alidilee ta’een bakkaa bakkatti socho’uun kan eegale baroota lakkoofsisee jira jechuudha. Haa ta’u malees, sadarkaa addunyaatti seerri baheefii beekkamtiin socha’uu kan eegale garuu bara 1924 A.L.A. Yeroo kunis turistoonni addunyaa gamtaa uummatanii socha’uu eegalanidha. Bara 1975 A.L.A immoo Dhaabbata Turizimii Addunyaatu hundeeffame. Haalli kun immoo dagaagina turizimiitiif gumaacha guddaa taasise. Addunyaa si’anaa

Gilgaala 10 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa ‘Turizimii Addunyaa Ammayyaa’ jedhu osoo hindhaggeeffatiin dura gaaffilee Gilgaala 10 jalatti dhiyaatan akka tilmaaman taasisi. Gaaffilee dhiyaataniif deebii garaagaraa kennuu waan danda’aniif deebii isaanii akkasumatti harkaa fuudhi malee “sirrii,” yookiin “sirrii miti,” jechuurraa of qusadhu. Barattoonni kee yaada isaanii bilisa ta’anii ibsuu akka danda’anis jajjabeessi. Kanneen deeggarsa addaa barbaadan yoo jiraatanis, deeggarsa

62

Afaan Oromoo Kutaa 6

keessatti turizimiin indastirii aara hinqabne jedhamuun beekkama. Kana jechuun, galiin galchuun akka indastirii ta’us aara baasuun miidhaan inni geessisun hinjiru jechuudha. Sochii daawwattootaatiin galii argamu irratti hundaa’uun gabaasni Mootummoota Gamtoomanii turistoota akaakuu sadiitti qooda. Isaanis yeroo turtii, bakka daawwiifi namoota daawwatanidha. Akka kanaan biyyoota hedduu daawwatamaniifi lammiiwwan daawwii kanaan sadarkaa qabanis ni’agarsiisa. Turistoonni waliigalaatti bakka sadiitti qoodamu. Isaanis lammiileen biyya tokkoo yoo biyya ofii daawwatan, lammileen biyya biraa, (kan biyya ambaa keessa jiraatan biyyicha keessa jiran) yoo daawwataniifi lammiileen biyya biraa yoo darbanii tokko kan biraa daawwataniidha. Lammiileen biyya isaanii kan daawwatan yoo ta’e, jarreen akkanaa kunneen turistoota biyya keessaa jedhamu. Lammiileen biyya biraatii dhaqanii biyya keessa jiraatan yoo akka turistiitti daawwatan, turistoota daangaa keessaa jedhamu. Kan biyya biraatii dhaqanii biyya tokko daawwatan immoo turistoota daangaa ce’an jedhamuun qooddamu. Daawwattoota turistoota kan jechisiisu yoo bakka daawwatan tokko irratti sa’aatii 24fi isaa ol dabarsaniifi wantoota yeroo saniif isaan barbaachisu achii fayyadamuu danda’anidha. Kana jechuun baasii turizimiin irraa eegu san baasutu isaan irra jira jechuudha. Baasii irra eegamu yoo hinbaasneefi sa’aatii jedhamee gadii yoo dabarsan imalaa yookiin imaltuu malee turistii jedhamuu hindanda’an. Biyyi addunyaarratti turistoota hedduun daawwatamtus Paaris yoo taatu, biyyi lammileen ishii bakka baay’ee daawwatan immoo Jarmaniidha. Haala kanaan Paaris waggaatti giddugaleessan namoota miliyoona 15 ta’aniin daawwatamti. Walumaagalatti, addunyaa amma keessa jirru kanaaf turizimiin madda galii guddaadha. Akkasumas, turizimiin qusannaa inni naannoo Boqonnaa 5 Turizimii

uumamaatiif taasisu olaanaadha. Kana jechuun hubaatii turizimiin qilleensa naannoo irraan geessisuu xiqqaa jechuudha. Kanaaf, turizimiin industirii aara hinbaasne jedhama. Waan kana ta’eef, biyyoonni hedduun hawwataa turistootaa biyya isaanii keessa jiru sirriitti kunuunsaati jiru. Kanaanis madda galii isaanii tumsu. Biyyi keenyas wantoota akkanaa cimsuun faayidaa gamasiin argamu cimsachuutu irraa eegama.

Hubannoo Dhaggeeffachuun Boodaa (5’) Bs, amma barattoonni kee dubbisa ati dubbistuuf dhageeffatanii xumuranii jiru. Yemmuu kana odeeffannoo waan dhaggeeffatan irratti hundaa’uun gaaffilee Gilgaala 12 jalatti dhiyaatan akka deebisan taasisi. Gaaffii lakkoofsa 1 irraa ofii keetii hojjedhuu itti agarsiisi. Kan hafan immoo gareen irratti mari’atanii akka afaaniin ibsan qajeelchi. Deebii isaaniis akka dareedhaaf ibsan dabaree kenniif. Deebii Gilgaala 12 1. bara 1924, 2. bakka tokko bakka biroo daawwachuu yemmuu dhaqu yeroo fudhachuu qabuufi baasii taasifamu fa’i. 3. Jaarman

7. Caasluga (10’) Kutima Gilgaala 13

Bs, barattoonni fakkeenyaafi ibsa kitaaba barattootaa Gilgaala 13 jalatti kenname irratti hundaa’anii kutima akka addaan baafatan taasisi. Kanas, fakkeenya kenname erga hubachiiftee booda gaaffii lakkoofsa ‘1’ irra jiru gabatee gurracha irratti “Guutaan uffata miice” hima jedhu barreessi. Himicha keessatti ‘Guutaan’ maqaadha. Innis kan gocha miicuu raawwate ta’uu isaa itti himi. Qaamni himaa ‘uffata miice’ jedhu immoo kutima akka ta’e addaan baafachiisi. Kutimni immoo hima tokko keessatti matimni erga irra haqamee kan hafu

63

ta’uu isaa hubachiisi. Gaaffilee hafan immoo barattoonni dabtara isaanii irratti barreessuun akka hojjetan qajeelchi. Sirriitti hojjechuu isaanii hordofi. Deebii Gilgaala 13

3. loon dachaasee hora geesse. 4. Finfinnee deemte. 5. mootii Jimmaa ture.

2. barattoota mana barnootaa ishee keessaa tokkoffaa baate.

Torban 2

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Dubbisa ‘Odaa Oromoo’ jedhu dubbisuu

8. Dubbisuu (40’)

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (20’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (10’)

Gilgaala 3

Gilgaala 1 Bs, barattoonni gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti kennaman osoo dubbisa dhiyaate hindubbisin muuxannoofi beekumsa qabanirratti hundaa’anii akka tilmaaman jajjabeessi. Jalqaba gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru ofii kee hojjechuun karaa qabsiisi. Kan hafe barattoonni kee dhuunfaa dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Bakka kanatti deebiin barattoonni kennaniis garaagara ta’uu danda’a. Deebii isaan kennan harkaa fuudhii hirmaachisi malee kanatu ‘Sirriidha’ kun immoo ‘Sirrii miti’ jechuurraa of qusadhu.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 2 Bs, yeroo kana barattoonni kee dubbisa mata dureen isaa, “Odaa Oromoo’ jedhu dubbisu jiru. Osuma dubbisanuu bakka mallattoo * yemmuu gahan gidduutti dhaabsisiitii gaaffii kenname gaafadhu. Deebii isaanii erga harkaa fuute yaaddeebii kenniif. Bakka itti dhaabanii kaasanii itti fufanii akka dubbisan taasisi. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatanis gargaarsa barbaachisaa ta’e godhiif.

64

Bs, yeroo kana barattoonni kee dubbisa matadureen isaa, ‘Odaa Oromoo’ jedhu dubisanii xumuranii jiru. Kanatti aansuun gaaffilee dubbisicha keessaa bahaniif deebii akka kennan taasisi. Gaaffileen kunniinis bifa filannootiin dhiyaatan. Kanaaf, gaaffilee Gilgaala 3 jalatti kennaman barattoonni kee garee gareen ta’uun waliin mari’atanii deebii sirrii ta’e filatanii akka dabtara isaanii irratti barreessan taasisi. Jalaqaba gaaffilee kanneen keessaa gaaffii 1ffaa hojjedhuu itti agarsiisi. Gaaffilee 2ffaafi 3ffaa immoo barattoota waliin hojjedhu. Kan hafan barattoonni waliin akka hojjetan qajeelchi. Deebii gaaffilee kanaas sirnaan kennuu isaanii addaan baafadhuu. Deebiin isaaniis akka kanaan gaditti ta’u akka qabu hubachiisi. Deebii Gilgaala 3A 1. d

3. d

5. d

2. d

4. c

6. a

7. b

Deebii Gilgaala 3B 1. c

3. a

5. e

2. f

4. b

6. d

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 2

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Hiika fakkaatii • Lakkoofsa Meeqantaa • Qubguddeessa • Keeyyata barreessuu

9. Fayyadama Jechootaa (10’) Gilgaala 4 Bs, Jechoota dubbisa keessaa ba’aniif hiika fakkaattii isaanii kennuu kitaaba barattootaa Gilgaala 4 jalatti dhiyaatan barattoonni kee dhuunfaan ta’uun akka walitti firoomsan taasisi. Gaafii 1ffaafi 2ffaa ofii keetii dursii hojjedhuu itti agarsiisi. Kanneen hafan immoo akka hojjetan taasisi. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatanis gargaarsa taasisiif. Gaaffilee Gilgaala 4B jala jiranis akka isaan walitti firoomsan taasisi. Deebiin Gilgaala 4 1. d

3. b

2. c

4. f

5. g

10. Barreessuu (30’) 10.1 Sirna Barreeffamaa (15’) Gilgaala 5 Bs, barattoonni kee yeroo darbe jechootarratti {-ffaa} dabaluun /a/ haquun akkamitti akka danda’amu baratan. Har’a immoo osoo homaa hinhaqin {-ffaa} akka itti maxxansan baratu. Bifuma kanaan gaaffilee laataman keessaa isa 1ffaa irraa hojjadhuu itti argisiisi. Kan hafan akka isaan hojjetan taasisi. Deebiin isaaniis akka kanaan gaditti ta’uu akka qabu hubachiisi Deebin gilgaala 5A 1. lammaffaa,

4. digdamaffaa,

2. torbaffaa,

5. dhibbaffaa

Baranoonnii itti aanuu kan ‘B’ irratti kenname immoo ‘qubguddeessa ta’a. Torban darbe waa’ee qubguddeessaa barsiistee turte. Qubguddeessi jalqaba himaa (tuqaan booddee) ykn immoo maqaa dhuunfaa ittiin eegaluuf tajaajila. Har’as bifuma kanaan himoonni qubguddeessaan eegaluun osoo irra jiru qubee xiqqaan eegalan tarreeffamanii jiru. Gaaffilee kanneen keessaa tokko hojjedhuu itti argisiisi. Itti aansuun barattoonni dhuunfaa dhuunfaan dabtara isaanii irratti akka hojjetan taasisi. Deebiin isaaniis akka kanaan gadiitti ta’uu mirkaneeffadhu. Deebin gilgaala 5B 1. Haroon Sabbuu Godina Qeellam Wallaggaa Aanaa Daallee Sadii keessatti argama. 2. Haati Biqilaa maqaan ishee Toltuu Gonfaa jedhamti. 3. Ijoolleen Obbo Tolaa Caaltuu, Badhaasaafi Jorgoon, barnoota isaaniitti ciccimoodha 4. Roobaafi Margituun abshaala.

10.2. Ijaarsa Barreeffamaa (15’) Gilgaala 6 Bs, barattoonni kee torban 1ffaa guyyaa 2ffaa Gilgaala 6 jalatti eegalanii turan akka itti fufanii barreessan qajeelchi. Sirriitti barreessuu shaakalaa jiraachuu isaanii daree keessa deemuun addaan baafadhu. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatanis gargaarsa taasisiif.

3. tokkoffaa, Boqonnaa 5 Turizimii

65

Torban 2

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Saffisaafi sirrummaan dubbisuu −− Falmii gaggeesuu −− Kutima

11. Ga’umsaan Dubbisuu (15’)

13. Caasluga (10’)

Hubannoo Dubbisuu Duraa (5’)

Kutima

Gilgaala 7

Gilgaala 10

Bs, yeroo darbe barattoonni kee dubbisa matadureen isaa ‘Odaa’ jedhu dubbisanii jiru. Dubbisichis waa’ee faca’insa Odaa, hidhata Odaaniifi Oromoon qabufi k.k.f ta’uu isaa yaadachiisi. Itti aansuun immoo gaaffilee hubannoo isaanii kan dubbisa yeroo darbee irraa argatan gaafadhu. Yaaddeebiis kenni.

Bs, itti aanee dhufu waa’ee kutimaati. Kutimni qaama himaa matima osoo hindabalatiin jiru ta’uu yaadachiisuun, fakkeenya laatame gabateerratti barreessii itti argisiisi. Gaaffile dhiyaatan keessayis gaaffii 1ffaa hojjedhuutii itti argisiisi. Kan hafe barattoonni dhuunfaa dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Deebii isaaniis kan asiin gadiitiin walcinaa qabiitii ilaali.

Yeroo Dubbisaa (10’) Gilgaala 8 Bs, amma immoo barattoonni kee dubbisa mata dureen isaa ‘Odaa’ jedhu keeyyata 2ffaafi 3ffaa saffisaan, sirrumaan, ol ka’iinsaafi gadi bu’iinsa sagalee eeguun irra deebi’anii akka dubbisan qajeelchi. Yeroo kenniifii yeroo kenname keessatti fixuufi sirrummaan dubbisuu isaaniis madaali. Kanneen deeggarsa addaa barbaadaniif immoo tumsa godhiif.

Deebii Gilgaala 10 1. Laanganno deemee deebi’e. 2. kaleessa mana diige. 3. bineensa guddaadha. 4. barumsaan 1ffaa baate. 5. muka nutti yaabe. 6. abbaa isaanii gargaaru.

12. Dubbachuu (15’) Gilgaala 9 Bs, barattoonni kee mataduree kennamerratti akka mari’atan taasisi. Yeroo mari’atan kanas barataa yaada isaanii qindeessuuf tokko akka bakka buufatan qajeelchi. Torbee itti aanutti ammaoo isumarratti falmii geggeessuuf akka qophaa’an godhi.

66

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 3

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa • Dhamjechoota walitti makuu. • Dubbisa ‘Bu’aafi Miidhaa Turizimii’ jedhu dubbisuu

14. Qu’annaa Jechootaa (15’) Gilgaala 1 Bs, Har’a fakkeenya kenname bu’uureffachuun gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti dhiyaatan dhamjechoota walitti makuun jecha ijaaruu hubachiisi. Kanaaf, jalqaba kan gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru gabatee gurraacha irratti keessumm- eess- tootaf → keessummeessitoota/ jechuun barreessii barattoota keetti argisiisi. Itti aansuun kan hafe, barattoonni dhuunfaa dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Sirnaan hojjechaa jiraachuu isaanii irra deddeemii ilaali. Sirnaan hojjechaa kan jiraniif hamilee laadhuufi. Kanneen sirnaan dalaguu hindandeenye yoo jiraatan immoo deeggarsa addaa taasisiifi. Deebiin isaaniis, akka asiin gadiitti ta’uu akka qabu hubachiisi. Deebii Gilgaala 1 2. konkolachistoota 3. ijaarsisuu

15. Dubbisuu (25’)

4. nikunuunsamu 5. mindeessame.

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs, barattoonni kee duraan qaban irratti hunda’anii gaaffilee Gilgaala 2 jalatti kennaman dubbisa dhiyaate osoo hindubbisin muuxannoofi beekumsa qaban irraa ka’uun akka deebisan qajeelchi. Dursa gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru barattoota kee waliin tilmaami. Kan hafe immoo barattoonni kee akka hojjetan jajjabeessi. Bakka

Boqonnaa 5 Turizimii

kanatti deebiin kennamu addaa adda ta’uu danda’a. Kanaaf, deebii akkasumatti harkaa fuudhii jajjabeessi malee kun “Sirriidha”, kun immoo “Sirrii miti” jechuurraa ofqusadhu. Kanneen gargaarsa addaa barbaadaniif deeggarsa taasisi.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa ‘Bu’aafi Miidhaa Turizimii’ jedhu callisaafi hubannoon akka dubbisan qajeelchi. Osuma dubbisaa jiranii bakka mallattoo (*) yemmuu ga’an dubbisa addaan kutuun gaaffii kennamaniif deebii kennaa akka deeman taasisi. Deebii isaanii dareef erga dhiyeessanii booda yaaddeebii kenniif. Sana booda bakka itti dhaabanii eegalanii itti fufanii akka dubbisan qajeelchi.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (10’) Gilgaala 4 Bs, barattoonni gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 4 jalatti dhiyaatan dubbisarratti hundaa’anii deebii akka kennan qajeelchi. Jalqaba gaaffii lakkoofsa 1 irraa ofii keetii hojjedhuu itti agarsiisi. Kan hafe immoo akka wal cinaa taa’aniin mari’atanii afaaniin deebii akka kennan taasisi. Yemmuu isaan waliin mari’atan immoo irra deddeemii deeggarsa barbaachisaa ta’e taasisiif. Deebiin isaanis akka kanaan gadiitti ta’uu akka qabu hubachiisi. Deebii Gilgaala 4

67

1. Darbee darbee aadaa hawaasa tokkoo osoo itti hinyaadin nifaala. Baasiin hinbarbaachifnes akka bahu taasisa. 2. Galiifi walitti dhufeenya dhabuu 3. Aadaan tokko turistoota harkisuuf jecha odoo hingeeddaramiin akka turu

taasifama. 4. Galii biyya guddisuun, hojii lammiilee biyyaatiif uumuudhaan, biyya tokko keessatti bu’uuraalee misoomaa hojjechiisuun kkf.

Torban 3

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Hiika galumsaa −− Lakkoofsa meeqantaafi hammamtaa −− Qubguddeessa −− Keeyyata Barreessuu

16. Fayyadama Jechootaa (15’)

17. Barreessuu (25’)

Gilgaala 5

17.1 Sirna Barreeffamaa (15’)

Bs, barattoonni kitaaba barattootaa Gilgaala 5 jalatti jechoota himoota dhiyaatan keessatti jala sararamaniif hiika galumsaa akka kennan qajeelchi. Gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru barattoota kee waliin hojjedhaa. Kan hafe immoo dhuunfaa dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Erga xumuranii boodas akka walcinaa taa’aniin dabtara isaanii wal jijjiiranii akka walii sororan godhi. Sirnaan dalaguu isaaniis irra deddeemuun ilaalii mirkaneeffadhu.

Gilgaala 6

Deebii Gilgaala 5 1. sababa 2. aslii/orijinaala 3. miidha/hubaa/ 4. deeggara/gargaara 5. qooda fudhachuu

68

Bs, torban darban lammaan barattoonni kee haala ittiin lakkoofsonni hammamta gara meeqantaatti geeddaramuufi fufii itti aananii galan ilaalanii jiru. Kunis, lakkoofsonni tokko tokko dubbifamaan yoo xumuraman kaan immoo dubbachiiftuun xumuramu. Yeroo haalli kunniin uumaman fufiin /-ffaa/ itti maxxanuuf kaan /a/ haqu, kaan immoo /a/ saagu. Kaan /i/ haqu; kaanis /i/ saagu. Amaloota kana ilaalcha keessaa galchuun gaaffilee Gilgaala 6A jalatti dhiyaatan hojjisii. Isaan keessaa haala fakkeenya laatameetiin gaaffii 1ffaa hojjedhuutii itti argisiisi. Kunis ja’a → ja’affaa ta’a jechuudha. Gaaffileen hafanis bifuma kanaan akka hojjetaman taasisi. Deebiin isaanitiis, akkuma jirutti maxxanfachuu ta’uu akka qabu hubachiisi.

Afaan Oromoo Kutaa 6

2. torba-torbaffaa 3. afur-afuraffa -/a/ saaggachuudhaan 4. sagal - saglaffaa /a/ saaggachuudhaan 5. lama - lammaffaa ta’uu isaanii mirkaneessif. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatan immoo gargaarsa taasisiif. Itti aansuun gilgaala waa’ee qubguddeessaa ilaalchisee kenname osoo hin eegalin faayidaa isaa kan yeroo darbe baratan yaadachiisuun Gilgaala 6B hojjachisi. Kanaafis gaaffii 1ffaa fakkeenya taasisii hojjedhuuf. Deebin isaaniitis, 1. Lagni Dhidheessaa Godina Jimmaa keessaa burqa. 2. Tulluu Diimtuun Shawaa Bahaa keessatti argama. 3. Holqi Soofumar Godina Baalee keessatti argama.

4. Odaan Nabee Odaa Oromiyaa keessaa isa tokko. 5. Billoon Paarkii Dhaatii daawwate. Kan jedhan ta’uu isaanii mirkaneeffadhu.

17.2 Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7 Bs, barattoonni kee torban lamaan darban keessatti odeeffannoo gabatee Gilgaala 7 jalatti dhiyaatan irratti hundaa’uun keeyyata waa’ee ‘Siidaawwan Oromiyaa keessatti argamanii barreessuu shaakalaa isaanii niyaadatama. Har’as, odeeffannoo gabaticharraa argataniin barreeffama jalqaban akka xumuran qajeelchi. Barreeffama isaanii keessaatti tuqaalee, qubguddeessaafi qindaa’ina yaadaa xiyyeeffachuun akka gulaalan taasisi. Isa barreessanis waljala fuuchuun akka walii gulaalan taasisi.

Torban 3

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa −− Saffisaafi sirrummaan dubbisuu −− Dubbachuu −− Kutima

18. Ga’umsaan Dubbisuu (15’)

Yeroo Dubbisuu (10’)

Hubannoo Dubbisuu Dura (5’)

Gilgaala 9

Gilgaala 8

Bs, amma immoo barattoonni kee mataduree. ‘Bu’aafi Dhiibbaa Turizimii’ jedhu keessaa, keeyyata 1ffaafi 2ffaa irra deebi’anii saffisaan sirriitti akka dubbisan itti himi. Wayita dubbisan ol ka’insaafi gadi bu’insa sagalee eeggatanii sirna tuqaaleettis akka fayyadamanii dubbisan beeksisi. Atis barattoonni kee kun haala kanaan dubbisuu isaanii hordofi. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatan immoo gargaarsa barbaachisaa taasisiifi.

Bs, barattoonni yeroo darbe dubbisa matadureen isaa, ‘Bu’aafi Miidhaa Turizimii,’ jedhu dubbisuu isaaniin yaadatama. Amma immoo dhiibbaa turizimiin dinagdee, naannoofi aadaarratti qabu gareedhaan mari’atanii dareedhaaf akka dhiyeessan haala mijeessif.

Boqonnaa 5 Turizimii

69

19. Dubbachuu (15’)

20. Caasluga (10’)

Gilgaala 10

Gilgaala 11

Bs, amma immoo barattoonni kee mataduree ‘Bu’aafi miidhaa Turizimii’ jedhurratti falmii adeemsisu. Kanaafuu, haaluma torbee darbe irratti mari’ataniin falmii akka adeemsisan taasisi. Falmi kana keessattis yaada isaanii dabaree dabareen akka dhiyeessan qajeelchi. Yeroo isaan falmii geggeessan barattoota keessa nama qaphxii qabuuf tokko filachiisi. Innis akka aabaa seeratti akka tajaajilu godhi. Dhumarratti garee qaphxii olaanaa fide akka beeksisu taasisi.

Bs, Torbeewwan darban keessa barattoonni kee waa’ee kutimaa baratanii jiru. Har’a immoo, himoota shan kan kutima of keessaa qaban akka barreessan taasisi. Bakka dogoggora qabanitti deeggarsa barbaachisu taasisuun deebii sirrii ta’e kennif.

70

Afaan Oromoo Kutaa 6

Boqonnaa Kaayyoowwan Boqonnichaa

Oromoota Beekamoo

6

Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti barattoonni: zz jechoota birsagatti addaan qoqqoodu. zz yaada ijoo dubbisaa addaan baasu. zz yaadolee callaa dubbisaa himu. zz birsagoota walitti makuun jecha ijaaru. zz hiika jechootaa kennu. zz sagalee irra buta adda baasu. zz qoodduutti fayyadamu. zz keeyyata barreessu zz saffisaafi sirrummaan dubbisu. zz yaada ijoo dubbisaa dhaggeeffachuun ni’ibsu. zz mataduree kennamerratti yaada isaanii qindeessuun nidubbatu. zz bamaqaafi ramaddii adda baasu.

Torban 1

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Birsagoota walitti makuu

--

Yaada ijoo dubbisaa addaan baasuu

--

Yaadolee callaa dubbisaa himuu

--

Dubbisa matadureen isaa, “Pirof. Gabbisaa Ejjetaa” jedhu dubbisuu

1. Qu’annaa Jechootaa (15’) Gilgaala 1 Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti birsagoota kennaman walitti makuun jecha akka ijaaran taasisi. Kanas fakkeenya kenname gabatee gurraacharratti barreessuun akkaataa isaan birsagoota walitti makuu danda’an itti agarsiisi. Ittaansuun gaaffii lakkoofsa 1ffaafi 2ffaa Boqonnaa 6 Oromoota Beekamoo

irra jiru barattoota kee waliin hojjedhaa. Kan hafe dhuunfaa dhuunfaadhaan akka hojjetan qajeelchi. Hojii barattootaa keessa deddeemii ilaalii, bakka deeggarsa laachuun barbaachisutti tumsa godhiif. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatanis, deeggarsa addaa taasisiif. Sirnaan hojjechuu isaanii mirkaneeffachuun duub-deebii akka armaan gadiitti kenni.

71

Deebii Gilgaala 1 2. kutannoodhaan 3. biqiltootaatiin 4. Idil-addunyaa 5. galmeessise 6. kaarboohaayidireetiin.

2. Dubbisuu (25’)

Hubannoo Dubbisa Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs, dubbisa matadureen isaa ‘Looret Pirofeesar Gabbisaa Ejjetaa,’ jedhu osoo hindubbisin gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 2 jalatti dhiyaatan muuxannoofi beekumsa duraan qaban irratti hundaa’anii akka deebisan taasisi. Deebiin isaanii adda adda ta’uu danda’a. Kanaafuu, deebii isaan kennan akkuma jirutti harkaa fuudhuun hirmaachisi malee, deebii sirrii kennuurraa of qusadhu. Haala kanaanis barattoota kee gara dubbisichaatti qajeelchi.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Bs, dubbisa matadureen isaa ‘Pirofeesar Gabbisaa Ejjetaa,’ jedhu barattoota kee dubbisiisi. Osuma dubbisanii bakka [*] yoo ga’an dhaabuudhaan gaaffii achitti dhiyaatan akka deebisan taasisi. Ofii keetiis gaafficha

Torban 1

irratti odeeffannoo barbaachisu dhiyeessuun itti fufanii akka dubbisan qajeelchi.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (10’) Gilgaala 4 Bs, gulantaa kanatti barattoonni kee dubbisa dhiyaateef dubbisanii xumuranii jiru. Ergaa dubbisichaa hubachuu isaanii mirkaneeffachuuf, gaaffilee Gilgaala 4 jalatti dhiyaatan hojjechiisi. Dura gaaffii lakkoofsa ‘1’ irraa ofii keetii hojjedhuutii itti agarsiisi. Deebiin gaaffichaas “mishingaa hongee dandamatu kan oomisha gaarii kennu.”kan jedhu ta’a. Kana booda, gaaffii lakkoofsa 2 jalaa irratti barattoota kee waliin mari’adhu. Ittaansuun, gaaffilee hafan immoo barattoonni kee ofii isaanii akka hojjetan taasisi. Dhumarrattis, gaaffilee dhiyaatan sirriitti hojjechuu danda’uu isaanii adda baafadhu. Deebiin isaaniis akka armaan gaditti ta’uu mirkaneeffadhu. Deebii Gilgaala 4 2. badhaasa Niishaanii “Goota Saayinsii” jedhamu. 3. Aaddee Mootuu Ayyaanaa 4. Haala jireenya rakkisaa (hiyyummaa) keessatti. 5. rakkoof harka osoo hinkenniin fedhii guutuufi kutannoon hojannaan milkaa’uun akka danda’amuufi kkf.

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Jechoota hiikaan walfakkaatan

--

Irrabutaa

--

Qoodduu

--

keeyyata barreessuu

3. Fayyadama Jechootaa (15’) Gilgaala 5 Bs, barattoonni kee gaaffilee kitaaba isaanii 72

Gilgaala 5 jalatti kennaman akka hojjetan taasisi. Jalqaba ofii kee hiikni jecha ‘honee’ jedhuu kan lakkoofsa 1 irra jiru akka ta’e itti himi.

Afaan Oromoo Kutaa 6

Kan hafan immoo barattoonni kee dhuunfaa dhuunfaadhaan akka hojjetan qajeelchii sirriitti hojeechuu danda’uu isaanii daree keessa deddeemii ilaali. Sirriitti hojjechaa wara jiran jajjabeessi. Kanneen deeggarsa barbaadaniif immoo tumsa barbaachisaa ta’e laadhuuf. Deebii gaaffilee sanaas akka armaan gadiitti ta’uu hubachiisi. Deebii Gilgaala 5 2. a

4. g

6. b

3. d

5. c

7. e

jalatti dhiyaatan hojjechiisuufis fakkeenya kenname haalaan akka hubatan taasisi. Sana booda, barattoota kee waliin hima lakkoofsa 1 irratti kenname keessatti qoodduu bakka barbaachisutti galchaa. Itti aansuun, hima lakkoofsa 2 irraa keessatti qoodduu bakka barbaachisutti akka galchan qajeelchi. Kanas gareedhaan akka irratti mari’atanii raawwatan taasisi. Sirriitti hojjechuu danda’uu isaaniis addaan baafadhu. Deebiin gaaffilee sanaa immoo akka armaan gadiitti ta’a. Deebii Gilgaala 6B

A. Irrabuta

1. Oromoota hojii hindagatamne hojjetan keessaa muraasni Pirofeeser Gabbisaa Ejjetaa, Onesmoos Nasiib, Abdiisaa Aagaafi Alii Birraa fa’i.

Gilgaala 6

2. Waan ganamaan ka’eef, yeroon ga’e

Bs, barattoonni kee irra buta akka addaan baafatan gaaffileen Gilgaala 6A jalatti dhiyaatan jiru. Kanaafuu, fakkeenya gilgaalicha jalatti dhiyaate akka haalaan hubatan taasisi. Sana booda, qubeewwan kennaman keessaa /lb/ jecha ittiin ijaaruun itti agarsiisi. Jechoota kana keessaa muraasni jilba, talbaa, kolbe, dhoolbee, ilbeefi kkf. ta’uu malu. Ittaansuun, sagaloota /rb/ jedhanitti barattoota kee waliin jechoota ijaari. Jechoonni isin ijaartanis garba, arba, torbee, erbee, gurbaafi kkf. ta’uu malu. Dhumarratti akka barattoonni kee of danda’anii jechoota irra buta /mn/ of keessaa qaban ijaaran qajeelchi. Jechoota isaan ijaaruu danda’an keessaa muraasni “humna, gamna, tumne, uumne, cimneefi kkf. ta’uu addaan baafadhu. Barattoonni kee hundinuu sirriitti hojjechuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu. B. Qoodduu Bs, Erga seera qubeessuu kana baranii booda, gara gaaffilee Gilgaala 6B jalatti dhiyaatan hojjechiisuutti ce’i. Gaaffilee gilgaala kana

3. Siidaan Aanolee Bitootessa, bara 2014 ALAtti eebbifame

4. Barreessuu (25’) 4.1 Seera Qubeessuu (15’)

Boqonnaa 6 Oromoota Beekamoo

4.2 Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7

Bs, barattoonni kee kitaaba isaanii Gilgaala 7 jalatti gumee qophaa’e irratti hundaa’uun seenaa jireenya dhuunfaa isaanii barreessuu akka eegalan taasisi. Kanaafis barattoonni dursanii gumee kennamerratti garee gareen akka mari’atan qajeelchi. Yeroo mari’atan kanas seenaa jireenya isaanii afaaniin akka walitti himan jajjabeessi. Ittaansuun, fakkeenya kitaaba isaanii irratti eegalame akka hordofan itti himuun kan isaanii akka barreessuu eegalan qajeelchi. Hanga saa’atiin ga’utti barreessanii bakka ga’anitti akka dhaaban taasisi. Achirraan torbee itti fufuun waan barreessan akka kaa’atan hubachiisi. Ka’umsi isaanii sirrii ta’uufi dhiisuu isaa hordofuun bakka rakkoon jirutti gargaari.

73

Torban 1

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

saffisaafi sirrumaan dubbisuu

--

Yaada ijoo dhaggeeffannaa

--

Yaadolee callaa dhaggeeffannaa

--

Bamaqaa qabeenyaafi ramaddii

5. Ga’umsaan Dubbisuu (10’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (2’) Gilgaala 8 Bs, yeroo darbe dubbisa matadureen isaa ‘Pirof. Gabbisaa Ejjetaa’ jedhu dubbisiistee turte. Odeeffannoo dubbisicha keessatti dhiyaate akka yaadataniif gaaffilee Gilgaala 8 jalatti dhiyaatan hojjechiisi. Gaaffilee sanas cimdiidhaan ta’uun akka irratti mari’atanii dareedhaaf afaaniin gabaasan qajeelchi. Atis odeeffannoo dubbisicha keessatti dhiyaaterratti hundaa’uun yaada dabalataa kenniif.

Yeroo Dubbisuu (8’) Gilgaala 9 Bs, barattooni kee dubbisa matadureen isaa “ Looreet Pirofeesar Gabbisaa Ejjetaa,” jedhu keessaa keeyyata 1ffaafi 2ffaa saffisa barbaachisaa ta’een sirriitti akka dubbisan taasisi. Dura ofii keetii keeyyata 1ffaa barattoota keetiif dubbisi. Sana booda, cimdiin ta’uun akka walii dubbisan taasisi. Yeroo dubbisan sagalee isaanii olkaasuufi gadibuusuu, tuqaaleen bakka jiranitti sagalee isaanii jijjiirachaa akka dubbisan qajeelchi.

6. Dhaggeeffachuu (15’) 6a. Hubannoo Dhaggeeffachuun Duraa (5’)

qaban irratti hundaa’uun barattoonni akka hojjetan taasisi. Yaada barattoonni kennan harkaa fuudhii duub-deebii kenni. Deebiin barattoonni kennan garagara ta’uu mala. Barattoonni fedhii addaa yoo qaban jiraatan gargaarsa addaa gochuufii hindagatin. Hubannoo Yeroo Dhaggeeffachuu (5’) Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 11 jalatti dhiyaatan barattoonni dabtara isaanii irratti akka garagalchan qajeelchi. Isa booda, dubbisa matadureen “Oromoo Beekamoo” jedhu yemmuu ati dubbiftuuf callisaan dhaggeeffatanii bakka duwwaa kenname akka guutan taasisi. Sirriitti guutuu isaanii mirkaneefachuun duub-deebii kenni. Deebii Gilgaala 11 1. Lammiileen 2. Daraartuu Tulluu zz xurunash Dibaabaa zz Qanaaniisaa Baqalaa zz Muhammad Amaan 3. Jeneral Taaddasaa Birruu zz Elemoo Qilxuu zz Abiishee Garbaa 4. Looreet Piroofeesar Pirof. Gabbisaa Ejjetaa 5. fedhaafi quqqaa

Gilgaala 10 Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 10 jalatti dhiyaate muuxannoofi beekumsa duraan 74

Afaan Oromoo Kutaa 6

Oromoota Beekamoo Oromoonni hojii lammiileen hindaganne hojjechuun beekamtii argatan hedduutu jiru. Namoonni tokko tokko cimanii barachuutiin beekamtii guddaa horatan. Kaan immoo walqixxummaa sabaatiif qabsaa’uun hawaasa biratti maqaa gaarii argatan. Kaan immoo gama ispoortiitiin biyyaafi ofiif bu’aa buusuu bira darbanii guutuu addunyaatti beekkamuun yaadannoo dhalli namaa hindaganne kaawwatan. Ammas kan hafan, hojii biyya lafaa irratti sanyii namaaf tolu, kan eebbifameefi jaalatame hojjechuudhaan beekkamtii gonfatanii marartee hortee namaa argachuu danda’an. Warreen biroon immoo ogummaa sagalee hurrubaafi barruutiin hawaasa biratti yaadannoo hindagatamne qabu. Gama Ispoortiitiin Oromoonni maqaan isaanii leellifamaa jiran keessaa Daraartuu Tulluu, Xirunash Dibaabaa, Qananiisaa Baqqalaa, Muhaammad Amaanfaa maqaa dha’uun nidanda’ama. Walqixximmaa sabaatiif warra lubbuu isaanii wareegan keessaa kanneen akka Jeneraal Taaddasaa Birruu, Elemoo Qilxuu, Abishee Garbaa, Koleneel Abdiisaa Aagaa, Agarii Tulluu, Dhibbaalaa Maammoo Mazammir, Haji Aadam Saaddoo, Dooktor Hayilee Fidaafi, warra adda dureeti. Barnootaan cimuun qorannoo gaggeessaniin rakkoo hawaasaa furuu keessatti immoo namoota akka Looreet Pirofeesar Gabbisaa Ejjetaafaatu gumaacha guddaa taasise. Namoonni akka Abbabach Goobanaafi Luba Guddinaa Tumsaafaa immoo hojii tola ooltummaa isaaniitiin hawaasaa utubuun beekamu. Akkasumas, Alii Birraa Zarihuun Wadaajoo k.k.f. sagalee isaaniitiin fedhaafi quuqqaa hawaasaa dhageessisuuf qabsoo finiinsaa turan. Jarreen kun hunda galeessa; qonnaan bultoota, qabsaa’otaafi hayyoota biratti fudhatama waan qabaniif akka ka’umsaatti tajaajilu. Addadurummaanis abdii ta’uu; ofii Boqonnaa 6 Oromoota Beekamoo

immoo dungoodha. Gama ogbarruudhaan namoota akka, Dhaabaa Wayyeessaa, Onesmoos Naasibiifi Asteer Gannoo Mahaadii Hamid Muddee, Sheek Bakirii Saaphaloofi Sheek Muhammad Rashaad Abdulleefi k.k.f eeruun nidanda’ama. Gumaacha isaanii kanaaf gootota jedhamuun beekkamtii argachuun olitti namoonni muraasni iddoo tokko tokkotti badhaasa garaagaraa argatanii jiru. Isaan keessaa kan akka Pirofeesar Gabbisaa Ejjetaa fa’i hojii isaatin badhaasa Noobeelii Looreetummaa Addunyaa Dhaabbata Sagantaa Nyaata Addunyaa irraa argateera. Abbabach Goobanaafi Alii Birraa immoo sadarkaa addunyaatti badhaasa garagaraa kan argataniin alatti badhaasa Doktora Kabajaa Yunivarsitii Jimmaa irraa argatanii jiru. Alii Birraan badhaasa “Mootii Muuziqaa Afrikaa” jedhamullee dhuunfaan moo’atee jira. Walumaagalatti, beekamtiin kan namoonni dhuunfaan argatan ta’ullee, gocha isaan ittiin beekkaman duuba gargaarsi tokko tokko hindhabamu. Ogeessi qorannoo tokko waan dhimma itti bahuufi gargaartota heddutuu duuba jira. Ogeessi muuziqaatis meeshaa itti fayyadamu irraa ka’ee hanga warra hojjetaniitti hirmaannaa qabu. Qabsaa’onnis sanuma. Qabsaa’onni garuu kan isaanii kallattiin du’a akka qabu beekaniit itti galu. Kun kutannoo addaati; kan lammiin ittiin boonu, irraas baruu qabuudha.

6c.

Hubannoo Dhaggeeffachuun Boodaa (5’)

Gilgaala 12 (Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 12 jalatti kennaman barattoonni dubbisa dhaggeeffatan irratti hundaa’anii akka hojjetan qajeelchi. Gaaffii lakkoofsa ‘1’ irra jiru ofii kee hojjedhuu itti agarsiisi. Kan hafe barattoonni kee garee gareedhaan ta’uun waliin mari’atanii 75

akka hojjetan qajeelchi. Yemmuu isaan waliin mari’atan irra deddeemii deeggarsa barbaachisaa taasisiif. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatan addumaan deeggarsa addaa godhiif. yaaddeebiis akka asiin gaditti kenniif.) Deebii Gilgaala 12 1. Onesmoos Nasiib, Asteer Gannoo, Mahaadii Hamiid Muddee 2. Alii Birraa, Qamar Yusuuf, Zarihuun Wadaajoo

7. Caasluga (15’) Bamaqaa Gilgaala 13 Bs, barattoonni kee bamaqa akka addaan baafataniif gaaffilee Gilgaala 13 jalaa hojjechiisi.

Sana hojjechuufis fakkeenya gilgaalicha jalatti kenname sirriitti akka hubatan taasisi. Ittaansuun, lakkoofsa ‘1’ irratti hima dhiyaate keessatti bamaqaan qabeenya jiru, ‘koo’ kan jedhu ta’uu isaa addaan baasii itti himi. Sana booda, gaaffii lakkoofsa ‘2’ irraa immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Ittaansuun, gaaffilee hafan akka isaan of danda’anii hojjetan qajeelchi. Himoota kennaman keessaas bamaqaalee baasuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuuf daree keessa naanna’uun Deebii Gilgaala 13 2. keenya

4. keenya

3. ana, si

5. isheen

Torban 2

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Yaada ijoo dubbisaa addeessuu.

--

Yaadolee callaa dubbisaa eeruu.

--

Dubbisa matadureen isaa “Abbabach Goobanaa” jedhu dubbisuu.

8. Dubbisuu (40’)

8b. Hubannoo Yeroo Dubbisuu (15’)

8a. Hubannoo Dubbisuun Duraa (10’)

Gilgaala 2 Bs, dubbisa mata dureen isaa “Abbabach Goobanaa” jedhu barattoonni dhuunfaa dhuunfaadhaan callisaan akka dubbisan qajeelchi. Osuma dubbisaa jiranii bakka mallattoo [*] yemmuu ga’an dubbisicha gidduutti dhaabuun dabaree dabareen harka baasuun gaaffii bakka sanatti kenname akka deebisan taasisi. Yaaduma dubbisichaa irratti hundaa’ii duub-deebii kennii dubbisuu akka itti fufan jajjabeessi.

Gilgaala 1 Bs, barattoonni gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti kennaman dubbisa matadureen isaa “Abbabach Goobanaa” jedhu osoo hindubbisin akka hojjetan qajeelchi. Jalqaba gaaffii lakkoofsa tokko irra jiru ofii kee hojjedhuutii barattoota kee karaa qabsiisi. Kan hafe barattoonni akka walcinaa taa’aniin mari’atanii deebii isaa afaaniin akka kennan taasisi. Deebiin barattoonni gulantaa kanatti kennanis adda adda ta’uu danda’a. Kanaaf, deebii isaanii akkanumatti harkaa fuudhi hirmaachisi malee “kun sirriidha” kun immoo “sirrii miti,” jechuurraa of qusadhu. Yaada gara dubbisichaatti isaan fidu kenniif.

76

8c.Hubannoo Dubbisuun Boodaa (15’)

Gilgaala 3 Bs, bakka kanatti barattoonni dubbisa dhiyaate dubbisanii xumuranii jiru. Dubbisicharratti hundaa’anii gaaffilee Gilgaala 3 jalatti

Afaan Oromoo Kutaa 6

kennaman dhuunfaa dhuunfaadhaan yeroo isaaniif kennametti fayyadamuun akka hojjetan taasisi. Hojii isaaniis daree keessa deddeemii ilaalii sirriitti hojjechaa kan jiran hamilee isaanii kakaasi. Hojjechuuf kan danqaman yoo jiraatan akkaataa isaan itti hojjechuu danda’an itti agarsiisi. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatanis deeggarsa barbaachisaa ta’e taasisiif. Hojjetanii erga xumuranii booda immoo dabtara isaanii waljijjiiranii akka waliif sororan qajeelchi. Gaaffilee sanaafis akka armaan gadiitti deebii kennuu isaanii addaan baafadhu.

Deebii Gilgaala 3 1. Godina Shawaa Kaabaa, Naannawaa Fiichee bakka ‘Shaabal’ jedhamutti dhalatte. 2. ijoollee waan taateef, bultii ijaarrattee jiraachuuf fedhii waan hinqabneefi. 3. leenjii ogummaa hojii harkaa. 4. bakka kanattis deebii addaa addaa kennuu danda’u 5. a) 1936 bara Abbabach itti dhalatte. b) 1982 gara Gisheen Maaram deemtedha c) 1984 dhaabtni maqaa isheetiin waamamu dhaabbate. 6. deebii addaaddaa kennuu danda’u

Torban 2

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Hiika galeewwanii galumsarraa

--

Sagalee irrabutaa

--

Qoodduu.

9. Fayyadama Jechootaa (15’)

10. Barreessuu (25’)

Gilgaala 4 Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 4 jalatti gaaleewwan hima kennaman keessatti jala sararamanii jiran barattoonni hiika galumsaa akka kennan qajeelchi. Jalqaba gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru ofiikee hojjedhuu itti agarsiisi. Kan hafe barattoonni dhuunfaa dhuunfaan dabtara isaanii irratti barreessuun akka hojjetan taasisi. Sirnaan hojjechuu isaanii mirkaneefadhu; duub-deebiis akka asiin gadiitti kenni. Deebii Gilgaala 4

10.1 Sirna Barreeffamaa (15’)

1. 2. 3. 4. 5.

hiyyeeyyii abbaa warraan adda baate, nidu’e du’a oolchuuf, qabsaa’uun nigargaara

Boqonnaa 6 Oromoota Beekamoo

A. Irra butaa Gilgaala 5 Bs, fakkeenya kitaaba barattootaa Gilgaala 5 Ajalatti gabatee dhiyaate keessatti kennaman irratti hundaa’uun jechoota irrabuta qaban akka ijaaran qajeelchi. Kanas sagaloota gabatee keessatti kennamanii jiran keessaa /rm/fi / lch/’iin gabatee gurraacha irratti barreessuun jecha tokko tokko ittiin ijaarii itti agarsiisi. Kan hafe barattonni kee garee gareen ta’uun waliin mari’atanii akka hojjetan taasisi. Sagaloota / mb/, /lk/, fi /ks/tti fayyadamanii jechoota ijaaruu isaanii irra deddeemii ilaalii bakka deeggarsa kennuun barbaachisutti deeggarsa barbaachisa ta’e kenni. Barattoonni fedhii addaa yoo jiraatan

77

immoo addumaan tumsa godhiifi. B. Qoodduu Itti dabalees gilgaaluma kana 5‘B’ jalatti qoodduutti (,) fayyadamuun jechoota gaaleewwan, ciroowwaniifi himoota akka barreessan taasisi. Sirnaan hojjechuu isaanii mirkaneeffachuun duub deebii kennuu hindagatin. Deebii Gilgaala 5B 1. Miidhagsaan Mudde 19, 1974 dhalate 2. Barana bokkaan yeroon waan roobeef, callaa gaariin argame. 3. Barrattuu Leelloon 1, 2, 3, 4, 5, 6fi 7 jechuun lakkaa’e. 4. Obbo Waaqoo Tumsaa, Abbaan Gadaa

Aanaa Kofalee, haasaa taasise. 5. Oromiyaan oomisha midhaanii, horsiisa loonii, oomisha dammaafi qilleensa qulqulluun beekamtuudha.

10.2 Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 6 (Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 6 jalatti barattoonni seenaa jireenya isaanii barreessuu eegalan akka xumuran taasisi. Kanas, gumeefi fakkeenya bakka sanatti kenname bu’uureffachuun seenaa jireenya isaanii barreessanii akka xumuran taasisi. Hojii barattoota kees irra deddeemii ilaali. Bakka deeggarsa kennuun barbaachisutti tumsa barbaachisu kenni.)

Torban 2

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Saffisaafi sirrummaan dubbisuu

--

Dubbachuu

--

Bamaqaalee qabeenyaafi ramaddii

11. Ga’umsaan Dubbisuu (15’) 11a. Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 7 (Bs, gaaffii kitaaba barattootaa Gilgaala 7 jalatti kenname barattoonni akka hojjetan qajeelchi. Jalqaba dubbisa matadureen “Abbabach Goobanaa,” jedhu kan yeroo darbe dubbifame keessa deebi’uun osoo hindubbisin dubbisicha keessaa waan yaadattu barattoota keetti himi. Isaanis kan yaadatan akka walitti himan taasisi. Sirnaan yaada waljijjiiruu isaanii mirkaneeffadhuu duub-deebii kenni.)

11b. Hubannoo Yeroo dubbisuu (10’) Gilgaala 8 (Bs, dubbisa matadureen isaa, “Abbabach Goobanaa” jedhu keeyyata 1ffaa keessa deebi’uun akka barattoonni dubbisan taasisi. Dubbisa kana yeroo dubbisan olka’iinsaafi gadbu’iinsa sagalee sirna tuqaaleefi kkf. sirritti gargaaramanii dubbisuu isaanii mirkaneeffachuu ciminaafi laafina barattoota keetiis, madaalii, sana booda bakka rakkoon jirutti gargaarii ofii kee duub-deebii kenni.)

12. Dubbachuu (15’) Gilgaala 9

(Bs, kaayyoon gaaffilee gulantaa kanaa inni guddaan barattoonni dandeettii waliin dubbii akka cimsatanidha. Kanaaf, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 9 jalatti dhiyaate 78

Afaan Oromoo Kutaa 6

barattoonni garee gareen ta’uun waliin mari’atanii hubannoo isaanii dabaree dabareen afaaniin dareef akka gabaasan taasisi. Ofii kees, gidduu deddeemuun deeggarsa barbaachisaa ta’e godhiif.)

13. Caasluga (10’) Gilgaala 10

(Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 10 jalatti kennaman bamaqaalee qabeenyaafi rammaddii himoota kennaman keessaa baasanii akka barreessan shaakalsiisi. Kanas fakkeenya kenname gabatee gurraacha irratti barreessii itti

agarsiisi. Kan hafe barattoonni kee dhuunfaa dhuunfaadhaan akka hojjetan taasisi. Sirnaan hojjechaa jiraachuu isaanii irra deddeemii ilaalii kan deeggarsa barbaadaniif deeggarsa addaa taasisiif. Duub-deebiis akka armaan gadiitti kenni. Hima lakkoofsa 1fi 3 keessatti “ishee” kan jedhu bamaqaa qabeenyaa agarsiisu yoo ta’u 2ffaa, 4ffaafi 5ffaa irratti immoo “inni ramaddii 3ffaa, nafi nu ramaaddii 1ffaa agarsiisu.)

Torban 3

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Birsagootatti addaan qoqqooduu

--

Yaada ijoo dubbisaa addeessuu

--

Yaadolee callaa dubbisaa eeruu

--

Dubbisa matadureen isaa ‘Dhugumaa Jaldeessoo’ jedhu dubbisuu.

14. Qu’annaa Jechootaa (10’) Gilgaala 1 (Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti jechoota birsagootatti akka qoqqoodan kennamee jira. Jalqaba ofii kee jecha gaaffii 1ffaa gabatee gurraacha irratti barreessii birsagatti qoqqoodii itti agarsiisi. Haaluma kanaan kan hafe barattoonni dhuunfaa dhuunfaadhaan akka qoqqoodan qajeelchi. Hojjetanii xumuruu isaanii mirkaneeffadhuu. Dabtara harkaa fuudhii sororsiif. Deebii isaanis, akka kanaan gadiittii ta’uu akka qabu hubachiisi.) Deebii Gilgaala 1 1. dar-gag-gees-sa 2. Im - - baa - - boo 3. hir-maa-chi-suu-dhaan 4. naaf - - xa - - nyoo - - ta 5. ba-laa-lef-fa-chuun

Boqonnaa 6 Oromoota Beekamoo

15. Dubbisuu (30’) Gilgaala 2

a. Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Bs, dubbisa matadureen isaa “Dhugumaa Jaldeessoo,” jedhu barattoonni kee osoo hindubbsin dura, gaaffilee dubbisuun duraa kan Gilgaala 2 jalatti kennaman irratti mari’achiisi. Barattoonni bakka kanatti garaagaraa kennuu danda’u. Deebii isaanii akkasumatti harkaa fuuchuun hirmaachisi malee “kun sirriidha” “kun immoo sirrii miti” jechuurraa ofqusadhu. Sana booda, akka barattoonni dubbisicha dubbisan qajeelchi.) Deebii Gilgaala 4 2. Taklahaymaanotiifi ergamaan Miniliik Goobanaa Daaccee. 3. Alagaan diidaa dhufee qabeenya Oromoo irratti abbaa ta’uu isaafi uummanni akka inni fedhetti ka’anii isa duukaa bu’uu waan hindandeenyeef. 4. Maayicawu.

79

15b. Hubannoo Yeroo Dubbisuun (10’) Gilgaala 3

Bs, yeroo kana barattoonni kee dubbisa matadureen isaa ‘Dhugumaa Jaldeessoo” jedhu dubbisuuf jiru. Kanaafuu, akka isaan dubbisicha dubbisaa bakka [*] ga’an gaaffii achitti kenname akka deebisan qajeelchi. Dubbisicha addaan kutanii gaaffii erga deebisanii booda ofii keetiis deebii ta’a kan jettu kenniif. Sana booda dubbisicha akka itti fufanii dubbisan taasisi.

15c. Hubannoo Dubbisuun Boodaa (15’) Gilgaala 4

gaaffilee dubbisicha keessaa bahan akka deebisan taasisuun hubannoo isaanii cimsi. Kanaaf immoo gaaffii tokkoffaa ofii keetii hojjedhu. Deebiin isaas uummata Aanaa Horroo Limmuutti rakkoon bara 1882 booda uumame lola Imbaabootiin walqabachuu isaa itti himi. Lolicharraan kan ka’e qonnaan bultoonni bu’aa oomisha isaanii alagaaf galchaa turan. Sana booda, gaaffii 2ffaa barattoota kee waliin hojjedhu. Deebii isaarratti erga mari’attanii booda warra hafan immoo akka ofii isaanii hojjetan taasisi. Deebii gaaffilee sanaas kennuu isaanii addaan baafadhu.

Bs, amma barattoonni kee dubbisa dhiyaate dubbisanii xumuranii jiru. Alana immoo

Torban 3

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Faallaa jechootaa kennuu.

--

Sagalee irrabuta adda baasuu.

--

Qoodduutti fayyadamuun hima

--

barreessuu.

--

Seenaa jireenya ofii barreessuu.

16. Fayyadama Jechootaa (15’)

Deebii Gilgaala 5

Gilgaala 5

2. lunnoomuu

4. deggeruu

Bs, jechoota kitaaba barattootaa Gilgaala 5 jalatti kennaman barattoonni faallaa isaaniin akka walitti firoomsan taasisi. Jalqaba jecha roga ‘A’ jalaa lakkoofsa 1 irra jiru ofii kee kan roga ‘B’ jalaa waliin walitti firoomsii itti agarsiisi. Deebiin isaas ‘dhoksuu’ akka ta’e itti himi. Kan hafe immoo dhuunfaa dhuunfaadhaan barattoonni akka hojjetan qajeelchi. Sirnaan hojjechuu isaanii mirkaneeffachuun deebii kennuu hindagatin. Deebiin isaaniis akka kanaa gadiitti ta’uu akka qabu hubachiisi.

3. walcaalchisuu

5. bilisoomsuu

80

17. Barreessuu (25’)

17.1 Sirna Barreeffamaa (15’) Gilgaala 6 Bs, fakkeenya kitaaba barattootaa Gilgaala 6 jalatti kenname bu’uureffachuun jechoota sagalee irra butaa qaban saddeet akka barreessan qajeelchi. Jalqaba fakkeenya kenname ofii kee /dimshaasha → /msh/, malaammaltummaa→ / lt/ jechuun jechoota keessaa sagalee irra buta adda baasii gabatee gurraacha irratti barreessii itti agarsiisi. Ittaansuun barattoonni dhuunfaa Afaan Oromoo Kutaa 6

dhuunfaadhaan dabtara isaanii irratti akka barreessan taasisi. Hojii isaaniis, irra deddeemii ilaali.

Qoodduu Erga xumuraniis, yeroo qabdutti fayyadamuuf jecha, barattoonni akka walcinaa ta’anitti dabtara isaanii waljijjiiranii akka walii sororsan taasisi. Itti dabalees, barattoonni qoodduutti gargaaramanii himoota akka ijaaran kitaaba barattootaa Gilgaala 6B jalatti kennamee jira. Kanaaf, barattoota kee garee gareetti qoqqooduun akka hojjetan taasisi. Hojii isaaniis madaaluun yaaddeebii kenni.)

17.2 Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7 (Bs, barattoonni seenaa jireenya isaanii barumsa torb ee tokkoffaa guyyaa lammaffaa keessatti barreessuu eegalan, barumsa torbee lammaffaa guyyaa lammaffaatti barreessanii xumuranii jiru. Ammas immoo irra deebi’anii qubquddeessaafi sirna tuqaaleetti gargaaramuun sirnaan akka barreessan taasisi. Sirnaan barreessuu isaanis ilaalii madaali. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatan addatti deeggarsa barbaachisaa ta’e taasisiif.)

Torban 3

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Saffisaafi sirrummaan dubbisuu

--

Marii garee

--

Bamaqaa qabeenyaafi ramaddii

18. Ga’umsaan Dubbisuu (15’) 18a. Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 8 Bs, amma immoo dubbisa matadureen “Dhugumaa Jaldeessoo” jedhu kan guyyaa lammaffaatti dubbisan kan itti yaadatan ta’a. Jalqaba ofii kee kan yaadattu itti himii barattoonnis dubbisicha keessaa waan yaadatan dabaree dabareen akka himan taasisi. Yaada isaanii erga harkaa fuutee booda duub-deebii kenniifi.

18b. Hubannoo Yeroo Dubbisaa (10’) Gilgaala 9 (Bs, dubbisa matadureen isaa “Dhugumaa Jaldeessoo” jedhu keessa deebi’anii keeyyata 2ffaa akka dubbisan qajeelchi. Jalqaba keeyyata 1ffaa barattoota kee waliin sagalee olkaasuun walii wajjin saffisaan sirritti dubbisaa. Sana booda, barattoonni lama lama ta’anii dabaree Boqonnaa 6 Oromoota Beekamoo

dabareen sagalee ol kaasanii saffisaan sirriitti akka dubbisan taasisi. Yemmuu tokko dubbisu inni biroon immoo dogoggora isa biroo sirreessaa akka dubbisan haa ta’u. Atis yeroo itti dubbisanii xumuruu qabaniifi sirrummaan dubbisuu isaanii madaalii duub-deebiis kenni.)

19. Dubbachuu (15’) Gilgaala 10 Bs, matadureen ‘Bu’aa tola oltummaan qabu’ jedhu gilgaala 10 jalatti kenname barattoonni akka dandeettii waliin dubbachuu isaanii gabbifataniif yaadameeti. Kanaaf, matadureewwan kitaaba barattootaa Gilgaala 10 jalatti kennaman barattoota kee garee gareetti qooduun waliin mari’atanii dareef afaaniin akka dhiyeessan taasisi. Yemmuu kanas yeroo tokko dubbatu warreen biroon sirriitti dhaggeeffatanii yaada akka waljijjiiran itti himi. Yommuu barattoonni kee waliin mari’atan immoo irra deddeemii bakka

81

deeggarsa kennuun barbaachisutti deeggarsa barbaachisaa ta’e kenni. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatan gargaari.

20. Caasluga (10’) Gilgaala 11 Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 11 jalatti barattoonni bamaqaa qabeenyaafi ramadditti fayyadamuun himoota ja’a akka barreessan

82

ajajameera. Kanaaf, jalqaba ofii kee hima lama bamaqaa qabeenyaafi ramaddii kan ofkeessaa qaban ijaarii, bamaqaan qabeenyaa isa kam akka ta’eefi ramaddiin immoo kami akka ta’e adda baasii itti agarsiisi. Barattoonni kees, haaluma ati itti agarsiifteen akka hojjetan taasisi. Erga xumuranii booda akka walcinaa taa’aniin dabtara isaanii waljijjiiranii waliif sororsan taasisi.

Afaan Oromoo Kutaa 6

7

Eedsii

Boqonnaa Kaayyoowwan Boqonnichaa

Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti barattoonni: zz jechoota birsagootatti niqoqqoodu. zz yaada ijoo dubbisaa addaan baasu. zz yaadolee callaa dubbisaa nihimu. zz hiika fakkaattii jechootaa nikennu. zz sagalee gabaabaafi dheeraa adda baasu. zz mallattoo gaaffiitti nifayyadamu. zz keeyyata nibarreessu. zz saffisaafi sirrummaan nidubbisu. zz dubbisa dhaggeeffachuun yaada callaa ni ibsu. zz yaada qindeessuun nidubbatu. zz gochibsoota bakkaafi yeroo adda baasu.

Torban 1

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Jecha birsagootatti qoqqooduu

--

Dubbisa matadureen isaa “Karaalee Eedsiin Ittiin Daddarbu”, jedhu dubbisuu

1. Qu’annaa Jechootaa (15’) Jechoota Birsagootatti Qoqqooduu Gilgaala 1 Bs, barattoonni jechoota kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti kennaman birsagootatti akka qoqqoodan itti himi. Kanaafis jalqaba fakkeenya gilgaalicharratti kenname akka hubatan taasisi. Itti dabaluunis jecha lakkoofsa 1ffaa irra jecha jiru birsagootatti qoqqooduun agarsiisi. Jechichis yoo qoqqoodamu, hin-daangef-fa-miin ta’uu isaa itti agarsiisi. Sana booda,

Boqonnaa 7 Eedsii

jecha ‘walqunnamtiin’ jedhu kan lakkoofsa 2 irraa barattoota kee waliin birsagootatti qoqqoodaa. Itti aansuun immoo jechoota hafan ofii isaanii akka qoqqoodan jajjabeessi. Deebii isaanii immoo kanneen gadiitiin walbira qabiitii mirkaneessi. Bakka hanqinni jiruttis gargaari. Deebii Gilgaala 1 2. wal-qun-nam-tiin 3. dad-da-bar-suur-rat-ti 4. fay-ya-da-muu 5. geg-gees-suu-dhaan

83

2. Dubbisuu (25’)

Hubannoo Dubbisuun Boodaa(10’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’)

Gilgaala 4

Gilgaala 2 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa “Karaalee Eedsiin Ittiin Daddarbu” jedhu osoo hindubbisin, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 2 jalatti kennaman afaaniin akka deebisan qajeelchi. Jalqaba gaaffii lakkoofsa 1ffaa irra jiruu barattootaaf hojjedhuuf. Kanneen hafan immoo barattoonni dhuunfaa dhuunfaadhaan akka tilmaaman taasisi. Deebiin isaan kennanis garaagaraa ta’uu danda’a. Kanaaf, deebii isaan kennanis akkasumatti harkaa fuudhi malee, kun ‘sirriidha’ ‘kun immoo ‘dogoggora’ jechuurraa of qusadhu. Barattoonni fedhii qaban addaa yoo jiraatan immoo deeggarsa addaa taasisiif.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa, “Karaalee Eedsiin Ittiin Daddarbu,” jedhu osuma dubbisaa jiranii bakka mallattoo * yemmuu ga’an dubbisuu dhaabuun gaaffii bakka sanatti dhiyaate deebisuun itti fufanii akka dubbisan qajeelchi. Hubannoo isaanii cimsuufis yaada dabalataa kennuu hindagatiin. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatanis, deeggarsa addaa taasisiif.

Torban 1

Bs, barattoonni dubbisa“Karaalee Eedsiin Ittiin Daddarbu” jedhu irratti hundaa’uun gaaffilee kitaaba isaanii Gilgaala 4 jalatti dhiyaatan, afaaniin akka deebisan qajeelchi. Jalqaba gaaffilee lakkoofsa 1ffaafi 2ffaa irraa barattoota kee waliin hojjedhu. Kanneen hafan, immoo barattoonni haa hojjetan. Erga yaada isaanii harkaa fuutee, booda, yaada dabalataa laadhuuf. Muuxannoo hawaasa keessa jiruun akka walqabasiisanis haala mijeessiif. Deebii Gilgaala 4 1. Walqunnamtii saalaa ofeeggannoo hinqabneen, meeshaalee qara qaban kan namni biroon itti fayyadametti fayyadamuun, marii ifa ta’e taasisuu dadhabuun, barmaatilee boodatti hafoofi haadharraa ilmootti daddarbu ta’u. 2. Tokkoofi tokkoon daangeffamuu dhabuu. 3. Lilmoo, haaduu, mutaa, qarabaa, toondosii fa’i. 4. Toondosii (meeshaa ittiin rifensa sirreeffatan) osoo hingubin namoota hundaaf ittiin sirreessuu yaaluun vaayirasichaaf nama saaxila. 5. karaalee dhukkubni eedsii ittiin daddarbu beekuufi irraa of eeguu.

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa

84

--

Hiika fakkaatti kennuu

--

Sagalee dheeraafi gabaabaa adda baasuu

--

Mallattoo gaaffiitti fayyadamuu

--

Keeyyata barreessuu

Afaan Oromoo Kutaa 6

3. Fayyadama Jechootaa (15’)

2. Maqaan kee eenyu?

Hiika Fakkaattii

3. Wantoonni bu’uuraa dhala namaatiif barbaachisan maal fa’i?

Gilgaala 5 Bs, barattoonni jechoota Gilgaala 5 jalatti dhiyaatan dabtara isaaniirratti akka garagalchan taasisi. Bakka duwwaa kennamerratti qubee deebiin irra jiru akka barreessan itti himi. Jalqaba gaaffilee 1ffaa, 2ffaafi 3ffaa barattoota kee waliin hojjedhu. Kanneen hafan immoo barattoonni haahojjetan. Daree keessa deddeemii sirriitti hojjechaa jiraachuu isaanii hordofi. Kanneen akkaataan hojichaa hingalleef yoo jiraatan gargaari. Barattoonni fedhii addaa yoo jiraatanis tumsa taasisiif. Deebii isaaniis kan armaan gadiittiin wal bira qabiitii mirkaneessiif. Deebii Gilgaala 5 1. i

3. f

5. e

7. c

2. a

4. g

6. d

8. j

4. Barreessuu (25’) 4.1. Sirna Barreeffamaa (15’) a. Sagalee Dheeraai Gabaabaa Gilgaala 6 Bs, fakkeenya Gilgaala 6 ‘A’ jalatti kennaman gabatee gurraacha irratti barreessii barattoota keetti argisiisi. Barattoonnis, jechoota kitaba isaanii irratti tarreeffaman keessaa sagalee dheeraafi gabaabaa adda baasanii akka dabtara isaanii irratti barreessan qajeelchi. Sirnaan hojjechuu isaaniis mirkaneeffachuun yaaddeebii kenniif. Deebii Gilgaala 6A Jechoota Sagalee dheeraa qaban dhoobuu eelee

Jechoota Sagalee gabaabaa qaban mala fala

B. Mallattoo Gaaffii Deebii Gilgaala 6B

4. Mirgi daa’immanii maal fa’i?

4.2. Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7 Bs, barattoonni kitaaba isaanii Gilgaala 7 jalatti himoota walkeessa fuudhamanii dhiyaatan sirreessanii akka barreessan taasisi. Himoonni sirraa’anis akkaataa kanaan gadiitti ta’uu isaa hubachiisi. Deebii Gilgaala 7A 1. Eedsiin karaa adda addaan daddarba. 2. Karaalee inni ittiin daddarbu keessaa tokko walqunnamtii saalaati. 3. Inni lammaffaan meeshaalee qara qaban kan namoonni dhukkubichaan qabaman itti fayyadamanitti fayyadamuudha. 4. Kan biroon immoo barmaatilee miidhaa geessisan raawwachuudha. 5. Kanaafuu, karaalee eedsiin ittiin daddarbu ilaalchise hubannoo ga’aa qabaachuun barbaachisaadha. Deebii Gilgaala 7B 1. Eedsiin miidhaa adda addaa geessisuu danda’a. 2. Miidhaa inni geessisu keessaa tokko humna callaa oomishuu dhabamsiisuudha. 3. Inni lammaffaan daa’imman haadhaafi abbaa malee hambisuudha. 4. Kan biroon immoo anniisa fixuun lubbuu gaaga’a. 5. Eedsiin lubbuu gaaga’uu qofaa osoo hintaane, gama dinagdee, hawaasummaafi xiinsammuutiin miidhaa guddaa geessisa.

1. Eedsiin akkamitti nama qaba? Boqonnaa 7 Eedsii

85

Torban 1

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Sirrummaafi saffisaan dubbisuu.

--

Yaada ijoo dhaggeeffannaa addeessuu,

--

Yaadolee callaa dhaggeeffannaa himuu

--

Dubbisa Matadureen isaa ‘Tatamsa’ina Eedsii Itiyoophiyaa Keessatti,’ jedhu dhaggeeffachuu.

-- Gochibsoota bakkaafi yeroo adda baasuu. Hojmanee (5’) 6.

Bs, torban 1 guyyaa 2 tti gaaffilee Gilgaala 6B jalatti kennaman hojmanee kennuu kee niyaadatta. Hojmanee kennames, barumsa guyyaa 3ffaa osoo hineegalin barattoonni deebii isaa akka sitti himan taasisi. ffaa

ffaa

5. Ga’umsaan Dubbisuu (10’) Hubannoo Dubbisuun Dura (2’)

Gilgaala 8 Bs, barattoonni kee yeroo darbe dubbisa matadureen isaa “Karaalee Eedsiin Ittiin Daddarbu,” jedhu dubbisisanii turan. Waa’ee dubbisichaa akka yaadataniif, Gilgaala 8 jalatti gaaffilee dhiyaatan hojjechiisi. Gaaffilee sanas, cimdiin ta’uun akka irratti mari’atanii dareedhaaf afaaniin gabaasan qajeelchi. Atis odeeffannoo dubbisicha keessatti dhiyaaterratti hundaa’uun yaada dabalataa kenniif.

Yeroo Dubbisuu (8’) Gilgaala 9 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Karaalee Eedsiin Ittiin Daddarbu,” jedhu keessaa keeyyata 2ffaa saffisa barbaachisaa ta’een sirritti akka dubbisan taasisi. Dura keeyyata 1ffaa barattoota kee waliin dubbisi. Sana booda cimdii cimdiin ta’uun akka walii dubbisan taasisi. Yeroo dubbisanis sagalee isaanii olkaasuufi gadi buusuun, bakka tuqaaleen jiranitti sagalee isaanii jijiirrachaa akka dubbisan itti himi. 86

Dhaggeeffachuu (15’)

Hubannoo Dhaggeeffachuun Duraa (5’) Gilgaala 10

(Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Tamsa’ina Eedsii, Itoophiyaa Keessatti,” jedhu dhaggeeffachuun dura gaaffilee Gilgaala 10 jalatti dhiyaatan akka tilmaaman taasisi. Odeeffannoo dabalataa kan yaada isaanii gara dubbisa dhaggeeffachuu deemtutti fidu kenniifi.)

Yeroo Dhaggeeffachuu (5’) Gilgaala 11 Bs, dubbisa matadureen isaa “Tatamsa’ina Eedsii Itoophiyaa Keessatti,” jedhu barattootaaf osoo hindubbisiniif dura gaaffilee kitaaba isaanii Gilgaala 11 jalatti dhiyaatan saffisaan dabtara isaanii irratti akka garagalchatan itti himi. Isa booda, dubbisa dubbifamuuf callisaan dhaggeeffatanii bakka duwwaa kenname akka guutan qajeelchi. Erga xumuraniis, bakka duwwaa dhiyaate sana sirnaan guutuu isaanii irra deddeemii ilaali. Deebii Gilgaala 11 1. 1986 ALA 2. dubartoonni mana bunaa keessa hojjetan

Afaan Oromoo Kutaa 6

3. miiliyoona 7.9.

Tatamsa’ina Eedsii Itoophiyaa Keessatti Itoophiyaa keessatti eedsiin yeroo duraatiif kan mul’ate bara 1986 A.L.A. ture. Yeroo sanitti lakkoofsi namoota qabamanii lama qofa. Turtii waggaa soddoma hincaalleen garuu lakkoofsa namoota vaayirasicha waliin jiraataniitiin Itoophiyaan addunyaarraa ffaa 3 taate. Tamsa’ina eedsiitiin immoo addunyaarratti sadarkaa 16ffaa irratti argamti. Itoophiyaan, eedsiifi sababa tamsa’inaafi namoota vaayirasii eedsiitiin qabamaniin biyyoota baay’eerraa adda taati. Wantoonni eedsiin akka tatamsa’u godhan keessaa kan Itoophiyaa keessatti gahee guddaa taphatan saalqunnamtii of eeggannoo hinqabne raawwachuudha. Ka’umsi saalqunnamtii kanaas hiyyummaadha. Namoonni muraasni of jiraachisuuf jecha qaama isaanii gurguranii buluuf dirqamu. Haala kanaan immoo dhukkubichaaf saaxilamu. Sababa kanaaf lakkoofsi namoota eedsiin qabamanii hedduu ta’a. Itoophiyaa keessatti namoota eedsiin qabaman keessaa dubartoonni mana bunaa keessa hojjetan sadarkaa 1ffaarratti argamu. Kun immoo hojiidhaan walqabatee kan babal’atedha jedhama. Haalli kunis of eeggannoo gochuu dhabuu dubartootaatiin kan dhalate miti. Yeroo baay’ee gama dhiirota isaan bira dhaqaniin hanqinoota baay’eetu mul’ata. Kunis hiyyummaa dubartootaatti fayyadamuun dhiironni vaayirasicha faana akka jiran of beekan maallaqa guddaa kaffalaniifii koondomii malee qunnamtii saalaa raawwatu. Karaa biraatiin, immoo dhuganii dhaquudhaan yeroo achi gahan of eeggannoo ofiifi dubartiif godhamuu qabu dagachuun dubartoota dirqisiisuun saalquunnamtii raawwatu. Kun immoo vaayirasichi daran saffisiisaan. Dubartootatti aanuudhaan poolisoonnifi loltonni dadarbiinsa eedsiitiif sadarkaa 2ffaafi Boqonnaa 7 Eedsii

3ffaa qabatu. Kun immoo amala hojii isaanitiin hidhata qaba jedhama. Akka gabaasa Dhaabbata Fayyaa Addunyaa kan bara 2011 A.L.A. Itoophiyaa keessatti lakkoofsi namoota eedsiin qabamanii gara miiliyoona 7.9 ta’u. Kana keessaa miiliyoonni 4.8 dubartoota yoo ta’an, miiliyoonni 3.1 immoo dhiirota. Haalli kun bara 2016 A.L.A. gara 671,941 gadi bu’a jedhamee abdatama. Kanaanis lakkoofsi dhiirota vaayirasichaan qabamanii 256,319, kan dubartootaa immoo 415,622 gadi bu’a jedhamee yaadama. Akka gabaasichaatti, Itoophiyaa keessatti waggaa waggaadhaan giddugaleessaan, namoota 53,831 sababa vaayirasichaatiin lubbuu dhabu. Kunis koornaya lamaaniin yoo laallame kan dhiirotaa 22,765 yoo ta’u, kan dubartootaa immoo gara 31,066 kan ta’u, qooddatu. Lakkoofsi kunis bara 2016 A.L.A. kan dhiirotaa gara 10,657, kan dubartootaa immoo gara 14,156 gadi siqa jedhamee tilmaamama. Walumaagalatti eedsiin Itoophiyaa keessatti turtii waggoota 30 hincaalle kan qabu ta’ullee, badiin inni geessise baay’ee guddaadha. Hawaasa hiyyummaa keessa jiru hunda miidhee jira. Miidhaas jira. Itoophiyaa keessatti warri baay’inaan dhukkubichaan miidhaman hiyyeeyyii sadarkaan hiyyummaa isaanii gulantaa hiyyummaatii gadi 15 % bu’eedha. Jarreen kana keessaa tokko immoo dubartoota mana bunaatti tajaajilanidha.

Hubannoo Boodaa(5’)

Dhaggeeffachuun

Gilgaala 12 Bs, barattoonni gaaffilee kitaaba isaanii Gilgaala 12 jalatti dhiyaatan dubbisa dhaggeeffatan bu’uureffachuun dhuunfaa dhuunfaadhaan afaaniin akka deebisan qajeelchi. Jalqaba gaaffii lakkoofsa tokko irra jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Itti aansuun, kanneen hafan ofii isaanii akka hojjetan jajjabeessi. 87

Deebiin isaaniis akka kanaan gadiitti ta’uu isaa hubachiisi. Deebii Gilgaala 12 1. namoota lama 2. namoota mana bunaa keessaa hojjetan warra machaa’an kkf. 3. Saalqunnamtii of eeggannoo hinqabne raawwachuu, dhiiga vaayirasiin eedsiitiin faalametti gargaaramuu, meeshaalee qara qaban kan namni biroo itti fayyadametti fayyadamuufi kkf.

7. Caasluga (10’) Gochibsoota Bakkaafi Yeroo Gilgaala 13 Bs, barattoonni kee gochibsoota bakkaafi yeroo akka addaan baafataniif gaaffilee Gilgaala 13 jala jiru hojjechiisi. Sana hojjechuufis, fakkeenya gilgaalicha jalatti kenname sirriitti

akka hubatan taasisi. Itti aansuun hima lakkoofsa 1 irratti dhiyaate keessatti gochibsi jiru, ‘mana jala’ kan jedhu ta’uu isaa addaan baasii itti himi. Sana booda gaaffii lakkoofsa 2ffaa irraa immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Ittaansuun, gaaffiilee hafan akka isaan of danda’anii hojjetan qajeelchi. Himoota kennaman keessaas gochibsoota bakkaafi yeroo baasuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuuf daree keessa naanna’uun hordofi. Bakka rakkoon jiruttis gargaari. Deebii Gilgaala 13 1. mana jala → gochibsa bakkaa 2. bira → gochibsa bakkaa 3. Wallaggaatti → gochibsa bakkaa 4. bor→gochibsa yeroo yoo ta’u, Finfinneedhaa→gochibsa bakkaati. 5. barana → gochibsa yeroo

Torban 2

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Dubbisa matadureen “Miidhaa Eedsii” jedhu dubbisuu

--

Yaadolee ijoo dubbisaa addeessuu

--

Yaadolee callaa dubbisaa eeruu.

8. Dubbisuu (40’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (10’) Gilgaala 1 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa “Miidhaa Eedsii” jedhu osoo hindubbisin, gaaffilee kitaaba isaanii Gilgaala 1 jalatti dhiyaatan akka hojjetan qajeelchi. Kanaafis, isaanii kee gareen qoqqooduun waliin mari’atanii yaada irratti walii galan afaaniin dareef akka gabaasan taasisi. Deebii isaaniis harkaa fuudhuun hirmaachiisi malee kanatu ‘sirriidha’, ‘kanatu dogoggora’ hinjedhin. Haaluma kanaan yaada gara dubbisichaatti

88

isaan geessu kenni. Dubbisa dhiyaate callisaan dhuunfaa dhuunfaadhaan akka dubbisan taasisi.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 2 Bs, dubbisa matadureen isaa “Miidhaa Eedsii”, jedhu osuma dubbisaa jiranii bakka mallattoo (*) yemmuu ga’an dubbisuu dhaabanii gaaffii achitti kenname deebisuun itti fufani akka dubbisan taasisi. Atis odeeffannoo dubbisicha keessatti dhiyaaterratti hundaa’uun yaada dabalataa kenniif.

Afaan Oromoo Kutaa 6

Hubannoo Dubbisuun Boodaa(20’)

1. Namoota umrii dargaggummaa keessa jiraniif humna oomishuu qaban. 2. humna oomishu miidhuudhaan dinagdeerraan miidhaa geessisa. 3. namootni dhukkuba kanan qabaman akka ofitti hinamanne gochuun, hawaasa keessattis akka nama cubbuu hojjetetti akka of ilaalan taasiuun. 4. (deebii garagaraa kennuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.)

Gilgaala 3 Bs, barrattoonni kee dubbisa dhiyaate irratti hundaa’anii gaaffilee kitaaba isaanii Gilgaala 3 jalatti kennaman dhuunfaa dhuunfaadhaan akka hojjetan qajeelchi. Jalqaba gaaffilee lakkoofsa 1ffaafi 2ffaa irra jiran barattoota kee waliin hojjedhu. Kanneen hafan immoo barattoonni akka hojjetan taasisi. Sirnaan hojjechuu isaanii mirkaneeffadhuu yaaddeebii kenni. Deebii Gilgaala 3

Torban 2

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Hiika fakkaattii jechootaa kennuu

--

Sagalee gabaabaafi dheeraa addaan baasuu

--

Mallattoo gaaffiitti fayyadamuu

--

Keeyyata barreessuu

9. Fayyadama Jechootaa (15’)

10. Barreessuu (25’)

Hiika Fakkaattii

10.1. Sirna Barreeffamaa (15’)

Gilgaala 4 Bs, hiika fakkaattii jechoota kitaaba barattootaa Gilgaala 4 irratti roga ‘A’ jalatti tarreeffaman kanneen roga ‘B’ jalaa filachuun akka walitti firoomsan taasisi. Kanas, jechoota lakkoofsa 1ffaafi 2ffaa irra jiran barattoota kee waliin hojjedhu. Kanneen hafan immoo akka hojjetaniif qajeelchi. Sirnaan hojjechaa jiraachuu isaaniis irra deddeemii ilaali. Bakka rakkoon jirutti immoo gargaari. Deebiin isaanis akka kanaan gadii ta’uu akka qabu hubachiisi. Deebii Gilgaala 4 1. c 4. f 2. b

5. d

3. a

Boqonnaa 7 Eedsii

A. Sagalee gabaabaafi dheeraa Gilgaala 5 Bs, fakkeenyaafi ibsa kitaaba barattootaa Gilgaala 5A jalatti kenname bu’uureffatanii barattoonni sagalee gabaabaafi dheeraa akka adda baasan taasisi. Jalqaba ofii kee fakkeenya achitti kenname gabatee gurraacha irratti barreessii itti argisiisi. Kanneen hafan immoo barattoonni akka hojjetan qajeelchi. Sirnaan hojjechuu isaaniis daree keessa deemtee ilaaluun mirkaneeffadhu. Deebii Gilgaala 5A lakk jechoota sagalee sagalee gabaabaa dheeraa 1 birkii i ii 2 lookoo oo 3 humna u,a 4 warra a 5 daamaa aa 6 tokko o 89

Itti dabalees, Gilgaaluma kana jalatti keeyyata dhiyaate keessatti bakka barbaachisutti barattoonni mallattoo gaaffii galchanii akka barreessan qajeelchi. Osoo isaan hinhojjetin dura ofii kee keeyyaticha keessaa bakka mallattoon gaaffii galuu qabu tokko akka fakkeenyaatti galchuun itti agarsiisi. Kanneen hafan immoo bifuma kanaan akka hojjetan itti himi. Hojii isaaniis, daree keessa deddeemuun hordofii gargaarsa barbaachisaa ta’e taasisiif keeyyatichas akka kanaan gadiitti dhiyeessuu isaanii mirkaneeffadhu. Deebii Gilgaala 5B Badhaatuun kutaa 6ffaaA baratti. Milkiin immoo 6ffaaB barata. Yemmuu mana barnootaa dhaqaniifi mana barnootaatii galan waan baratan walgaafatu. Guyyaa tokko utuma mana barnootaatii galanii, Badhaatuun, “Har’a maal barattanii Milkii?” jettee gaafatte. Milkiinis, “Maaliif nagaafatte?” jedheen. Isheenis, “Lakkii waan baranne walyaadachiifna jedheenii,” jetteen.Miilkinis, “Haa ta’u, hara barumsa Afaan Oromoo keessatti, waa’ee “Miidhaa Eedsii” baranne jedheen. Innis “Isin hoo maal barattani?” jedhee gaafate.

Isheenis, “waa’eema miidhaa eedsii baranne” jetteen milkiinis deebisee, “waan baratte keessaa maal yaadattaree?” jedhee gaafate. Isheenis, “Kan ani yaadadhu miidhaa eedsiin geessisu keessaa tokko humna callaa oomishu dhabamsiisuudha” jettee itti himte. “Mee ati immoo maal yaadatta?”jettee gaafatte. Innis, ‘Miidhaa xiinsammuu namaarraan geessisa,” jedheen. Isheenis Galatoomi Boru ganamaan kaanee mana barnootaa haadeemnu.” jetteen “Hangasitti nagaan” waliin jedhanii addaan ba’an.

10.2. Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 6 Bs, barattoonni kee himoota kitaaba barattootaa Gilgaala 7A fi B jalatti torbee darbe sirreessanii barreessan qindeessanii keeyyata lama akka barreessan qajeelchi. Jalqaba barattoota kee waliin himoota lama qindeessuun barreessiitii karaa qabsiisi. Kanneen hafan immoo barattoonni dhuunfaa dhuunfaadhaan qindeessanii barreessuu haa shaakalan. Hojii isaanii immoo irra deddeemii ilaalii. Bakka rakkoon jiruttis gargaari.

Torban 2

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Sirrummaafi saffisaan dubbisuu

--

Waliin dubbii

--

Gochibsoota yeroofi bakkaa adda baasuu.

11. Ga’umsaan Dubbisuu (15’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 7 Bs, barattoonni yeroo darbe dubbisa matadureen isaa “Miidhaa Eedsii,” jedhu dubbistanii turtan. Dubbisicha akka yaadataniif, gaaffilee Gilgaala 7 jalatti dhiyaatan hojjechiisi. Gaaffilee sanas, cimdiidhaan ta’uun akka irratti mari’atanii dareedhaaf afaaniin gabaasan qajeelchi. Atis,

90

odeeffannoo dubbisicha keessatti dhiyaaterratti hundaa’uun yaada dabalataa kenniif. Deebi Gilgaala 7 1. humna oomishu dhabamsiisuu, daa’imanan haadhaafi abbaa malee hambisuu, annisa fixuun lubbuu gaaga’uu fa’i 2. deebii garagaraa kennuu danda’u.

Afaan Oromoo Kutaa 6

Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 8 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Miidhaa Eedsii,” jedhu keessaa keeyyata 4ffaafi 5ffaa saffisa barbaachisaa ta’een sirriitti akka dubbisan taasisi. Dura ofii kee keeyyata 4ffaafi 5ffaa barattoota keetii dubbisi. Sana booda, isaanis irra deebi’anii cimdii cimdiin ta’uun akka walii dubbisan taasisi. Yeroo dubbisan sagalee isaanii olkaasuufi gadibuusuu, bakka tuqaaleen jiranitti sagalee jijiirachaa akka dubbisan itti himi.)

12. Dubbachuu (15’) Gilgaala 9

Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 9 jalatti waliin dubbii Dureefi Baacaan daree keessatti taasisan irratti hundaa’anii waliin dubbii akka taasisan qajeelchi. Jalqaba fakkeenya kenname duraa duuba isaa hubachiisi. Sana booda, barattoonni lama lama ta’uun akka waliin dubbatan taasisi. Bakka deeggarsa barbaachisuttis, deeggarsa taasisiif.

13. Caasluga (10’) Gochibsoota bakkaafi Yeroo Gilgaala 10 Bs, barattoonni kee gochibsoota bakkaafi yeroo akka addaan baafataniif gaaffilee kitaaba isaanii Gilgaala 10 jalatti kenname shaakalsiisi. Sana hojjechuufis, jalqaba gaaffiilee lakkoofsa 1ffaafi 2ffaa irra jiran barattoota kee waliin hojjedhu. Kanneen hafan immoo barattoonni dhuunfaa dhuunfaan barreessuun akka shaakalan taasisi. Sirriitti hojjechaa jiraachuu isaanii daree keessa deddeemii ilaali. Bakka deeggarsa barbaachisuttis gargaari. Deebii Gilgaala 10 1. kaleessa, subiidhaan→gochibsoota yeroo 2. muka jala → gochibsa bakkaa 3. waggaa darbe, baranas→gochibsoota yeroo 4. yeroo hundumaa → gochibsa yeroo 5. kaleessaafi dheengadda → gochibsoota yeroo 6. mana keessa → gochibsa bakkaa.

Torban 3

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Jechoota birsagootatti addaan qoqqooduu

--

Dubbisa matadureen isaa ‘Tooftaalee Ittisa Eedsii” jedhu dubbisuu.

--

Yaada ijoo dubbisaa addeessuu

--

Yaadolee callaa dubbisaa eeruu

14. Qu’annaa Jechootaa (10’) Gilgaala 1 Bs, barattoonni jechoota kitaaba isaanii Gilgaala 1 jalatti kennaman birsagootatti akka qoqqoodan qajeelchi. Kanaafis, fakkeenya kenname gabatee gurraacha irratti barreessuun akkaataa itti qoqqoodamu hubachiisi. Sana

Boqonnaa 7 Eedsii

booda jechoota lakkoofsa ‘1fi 2’ irra jiran barattoota kee waliin qoqqoodi. Qoqqooddiin isaaniis daan-gef-fa-muu, hin-faa-lam-ne ta’u. Kanneen hafan immoo bifuma kanaan barattoonni akka qoqqoodan taasisi. Hojii isaaniis daree keessa deddeemii ilaalii xumuruu isaanii mirkaneeffadhu. Deebiin isaaniis akka

91

kanaan gadiitti ta’uu akka qabu hubachiisi. Deebii Gilgaala 1

bu’uureffachuun yaada dabalataa kenniif. Sana boodas itti fufanii akka dubbisan qajeelchi.

3. saal - qun - nam - tii - tiin

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (15’)

4. qo - ran - noow - wan

Gilgaala 4

5. ar - gam - sii - see

Bs, barattoonni gaaffilee kitaaba isaanii Gilgaala 4 jalatti kennaman dubbisa dubbisan irratti hundaa’anii afaaniin deebii akka kennan ajaji. Dursa gaaffilee lakkoofsa 1fi 2 irra jiran barattoota kee waliin hojjedhu. Kanneen hafan immoo barattoonni akka wal cinaa taa’aniin waliin mari’atanii deebii akka kennan taasisi. Deebiin isaan kennanis akka asiin gadiitti ta’uu hubachiisi.

15. Dubbisuu (30’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa “Tooftaalee Ittisa Eedsii,” jedhu osoo hindubbisin gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 2 jalatti dhiyaatan afaaniin akka deebisan qajeelchi. Kanaafis barattoota kee garee gareen qoqqooduun waliin mari’atanii yaada irratti walii galan dareef akka gabaasan taasisi. Barattoonni yaada adda addaa kennuu waan danda’aniif, deebii isaanii akkasumatti harkaa fuudhi malee ‘kun sirriidha.’ ‘Kun immoo dogoggora’ jechuurraa of qusadhu.

Deebii Gilgaala 4 1. namoota vaayirasichaan qabamaniifi hinqabamne adda baasuuf gargaara.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’)

2. Geddarumsi ilaalchaa itti gaafatamummaa fudhachuun namoota eedsiin qabamanirratti loogii gochuu dhiisuuniifi uummata barsiisuuni dhufuu danda’a.

Gilgaala 3

3. deebii garaagaraa kennu.

Bs, barattoonni dubbisa dhiyaate dubbisaa osoo jiranii bakka mallattoo * yemmuu ga’an dubbisuu dhaabanii gaaffii achitti dhiyaate afaaniin akka deebisan taasisi. Atis dubbisicha

Torban 3

4. deebii garaagaraa.

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Jechootaaf hiika galumsaa kennuu

--

Sagalee dheeraafi gabaabaa adda baasuu

--

Mallattoo gaaffitti fayyadamuu

--

Keeyyata barreessuu

16. Fayyadama Jechootaa (15’) Gilgaala 5 Bs, barattoonni himoota Gilgaala 5 jalatti kennaman keessatti jechoota jala sararamaniif hiika galumsaa akka kennan qajeelchi. Jalqaba

92

ofii kee gaaffii lakkoofsa tokko irra jiru hojjedhuu itti agarsiisi. Kannen hafe immoo barattoonni akka hojjetan taasisi. Deebii isaan kennanis, akka asiin gadii ta’uu isaa hubachiisi.

Afaan Oromoo Kutaa 6

Deebii Gilgaala 5 1. qoricha/dawaa

4. dhorkuuf

2. argachuun

5. oolchuudha.

3. hinbaballanneef 17. Barreessuu (25’)

17.1 Sirna Barreeffamaa (15’) A. Sagalee gabaabaafi dheeraa Gilgaala 6 Bs, barattoonni kee sagalee dheeraafi gabaabaa jechoota kennaman keessaa akka addaan baasan qajeelchi. Kanafuu, barattootaa kee fakkeenyota kitaaba isaanii Gilgaala 6 jalatti kennaman haalaan hubachiisi. Itti aansuun, kan gilgaala 6A jalatti kennaman keessaa isa lakkoofsa ‘1’ irraa hojjedhuuf. Deebiin isaas sagaloonni dhedheeroon /ee/fi /oo/ dha. Jechoota lakkoofsa ‘2’fi ‘3’ irraa immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Jechoota kana keessaas, sagaloonni dhedheeroon /oo, uu/ yoo ta’an, gabaabaan immoo /a/ ta’a. Jechoota

hafan keessaas haaluma kanaan akka sagaloota dheeraafi gabaabaa baasan qajeelchi. B. Mallattoo Gaaffii Bs, barattoonni kee qajeelfama Gilgaala 6B jalaa irratti hundaa’uun himoota gaaffii mallattoo gaaffii of keessaa qaban akka barreessan taasisi. Kanaafis fakkeenya kitaaba isaanii irratti dhiyaate akka hubatan qajeelchi. Deebii Gilgaala 6A Sagalee gabaabaa Sagalee dheeraa hanga, tumsa, adda, eeguu, oolchuu, tamsa’ina, ofitti eeboo, uumuu, eedsii

17.2. Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7 Bs, haaluma walfakkaatuun Gilgaala 7 Ijaarsa Barreeffamaa jalatti qajeelfama dhiyaate hubachiisi. Sana booda, barattoonni kee keeyyata torbee darbe barreessan keessa deebi’uun tuqaalee qubguddeessaafi walqabsiistuu fayyadamuun akka walii gulaalan qajeelchi. Hiriyoota isaaniitiinis walitti agarsiisuun akka gulaalan godhi.

Torban 3

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Saffisaafi sirrumaan dubbisuu

--

Gabaasa afaanii kennuu

--

Gochibsoota bakkaafi yeroo adda baasuu

18. Ga’umsaan Dubbisuu (15’)

itti himi.

18a. Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’)

18b. Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’)

Gilgaala 8

Gilgaala 9

(Bs, barattoonni kee odeeffannoo dubbisa matadureen isaa “Tooftaalee Ittisa Eedsii” jedhurraa argatan akka yaadatan taasisi. Sana booda, gaaffilee Gilgaala 8 jalatti dhiyaatan gareedhaan irratti mariyaatanii akka deebii laatan taasisi. Atis waa’ee dubbisichaa odeeffannoo barbaachisu kennuufiin akka barattoonni dubbisicha irra deebi’anii dubbisan

Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Tooftaalee Ittisa Eedsii” jedhu akka irra deebi’anii saffisaan, sirriitti dubbisan qajeelchi. Yeroo dubbisanis sagalee isaanii jijijjiiraa, olkaasaa, gadi buusaa, mallattoo gaaffiitti seeraan gargaaramaa akka dubbisan qajeelchi. Kanaafis, qajeelfama Gilgaala 9 jala jiru akka hordofan itti himi.

Boqonnaa 7 Eedsii

93

19. Dubbachuu (15’)

20. Caasluga (10’)

Gilgaala 10

Gochibsoota Bakkaafi Yeroo

Bs, mataduree kana jalatti barattoonni kee akka ogummaa dubbachuu isaanii gabbifatanitu barbaadama. Kanaafuu, qajeelfama Gilgaala 10 jalatti kennaman akka hubatan taasisi. Sanabooda, matadureewwan kennaman keessaa filatanii irratti mari’achuun afaaniin akka gabaasan qajeelchi. Yeroo isaan gabaasanis hangam ogummaan dubbachuu isaanii akka fooyya’aa jiru madaali.

Gilgaala 11

94

Bs, barattoonni kee torban lamaan darban keessatti gochibsoota bakkaafi yeroo agarsiisan irratti shaakalaa turan. Amma immoo ofuma isaaniitii jechoota gochibsoota ofkeessaa qaban filachuun akka addaan baafatan taasisi. Kanaafis fakkeenya Gilgaala 11 irratti kenname hubachiisi. Himoota kennaman keessaa gochibsoota bakkaafi yeroo agarsiisan sirriitti addaan baafachuu danda’uu isaaniis mirkaneeffadhu. Ofii keetiis odeeffannoo dabalataa kenniif.

Afaan Oromoo Kutaa 6

Boqonnaa

Barmaatilee Miidhaa Geessisan

8

Kaayyoowwan Boqonnichaa

Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti barattoonni: zz jechoota birsagootatti qoqqoodu. zz yaada ijoo dubbisaa addaan baasu. zz yaadolee callaa dubbisaa himu. zz hiika jechootaa kennu. zz sagaloota laafaafi jabaa addaan baasu. zz mallattoo raajeffannootti fayyadamu. zz keeyyata barreessu. zz saffisa, sirrummaafi haala ifa ta’een dubbisu. zz yaada ijoo dubbisaa dhaggeeffachuun ni’ibsu. zz mata duree kennameefirratti yaada isaanii qindeessuun nidubbatu. zz walqabsiistuufi akeektuu addaan baasu.

Torban 1

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Jecha birsagootatti addaan qoqooduu

--

Dubbisa matadureen isaa ‘Dhaalaafi Butii’ jedhu dubbisuu

1. Qu’annaa Jechootaa (15’) Jechoota Birsagootatti Qoqqooduu Gilgaala 1 Bs, jechoota kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti kennaman birsagootatti akka addaan qoqqoodan qajeelchi. Jalqaba fakkeenya kenname gabatee gurraacharratti barreessuun qoqqoodii itti agarsiisi. Itti aansuun, jechoota lakkoofsa ‘1fi 2’ irra jiran barattoota kee waliin birsagatti qoqqoodaatii dubbisaa. Jechoonni kunneen yoo addaan qoqqoodaman birsagoota ‘wal-bal-lees-suut-tifi ha-wa-sum-maa’ ta’uu

isaanii itti himi. Kan hafe immoo, barattoonni dhuunfaadhaan akka hojjetan taasisi. Yemmuu isaan hojjetanis, daree keessa deddeemuun hojii isaanii hordofi. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatan, deeggarsa barbaachisu taasisiif. Erga xumuranii booda akka asiin gaditti qoqqooduu isaanii mirkaneessi. Deebii Gilgaala 1 3.

war - room - fa - chuu-dha

4.

bu-’uu-ref-fa-chuun

5.

mi-jeef-fa-chuur-rat-ti

Boqonnaa 8 Barmaatilee Miidhaa Geessisan

95

2. Dubbisuu (25’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs, dubbisa dhiyaate osoo hindubbisin dura gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 2 jalatti kennaman hojjechiisi. Kanas, barattoonni akkuma walcinaa taa’aniin mari’atanii afaaniin akka deebisan qajeelchi. Yemmuu isaan waliin mari’atan daree keessa naanna’uun ilaalii bakka rakkoon jirutti deeggarsa barbaachisaa ta’e kenni. Deebii isaan kennan immoo akkasumatti harkaa fuudhi hirmaachisi malee kun ‘sirriidha,’ kun immoo ‘sirrii miti,’ jechuurraa of qusadhu.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa ‘Dhaalaafi Butii’ jedhu osuma dubbisaa jiranii bakka mallattoo  yemmuu ga’an dubbisuu dhaabuun gaaffii achitti kenname deebisuun dubbisuu akka itti fufan taasisi. Hubannoo isaanii dabaluuf dubbisicharratti hundaa’uun yaada dabalataa kennuu hindagatiin.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (10’)

afaaniin deebii akka kennan qajeelchi. Jalqaba gaaffilee lakkoofsa ‘1fi 2’ irra jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Kan hafe immoo, dhuunfaa dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Deebiin isaanis, akka kanaan gaditti ta’uu akka qabu hubachiisi. Deebii Gilgaala 4 1. naqatanii (kaadhimatanii) fuudhuuf humni yoo dhibuu, tuffiin sanyiidhaan hidhata qabu jiraachuu, intalarratti dorgommiin baay’achuu, adeemsa kaadhimannaarra osoo jiranii intalliifi warri ishee yaada jijjiirrachuu yoo barbaadan kkf. ta’uu malu. 2. waan miidhaa garagaraa qabuuf. (barattoonni miidhaa butiin geessisu akka tarreessan godhii.) 3. dhaallii dhiibbaa dhukkuba daddarbaafi hubaatii xiinsammuu dubartiitti fida; kana malees, dubartittiin ijoollee kan qabdu taanan walitti bu’iinsa uumamu marti ijoollettiirratti miidhaa fida. 4. Deebii garaagaraa kennuu danda’u. 5. Deebii garaagaraa kennuu danda’u.

Gilgaala 4 Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 4 jalatti dhiyaatan dubbisa dubbisan bu’ureffachuun

Torban 1

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Jechootaaf hiika walfakkii kennuu

--

Sagaloota laafaafi jabaa adda baasuu

--

Mallattoo raajeffannootti fayyadamuu

--

Keeyyata barreessuu.

3. Fayyadama Jechootaa (15’) Hiika Walfakkaattii Gilgaala 5 Bs, jechootaafi gaaleewwan Gilgaala 5 jalatti 96

dhiyaatan hiika walfakkaatti isaanii akka kennan taasisi. Jalqaba jecha lakkoofa ‘1’ irra jiraniif barattoota kee waliin ‘B’ jala hiika walfakkaatti isaanii filachuun walitti firoomsi. Kanneen hafan immoo akka walitti firoomsan qajeelchi. Yemmuu Afaan Oromoo Kutaa 6

isaan hojjetanis, daree keessa deddeemuun sirriitti hojjechaa jiraachuu isaanii hordofuun jechoota walfakkaatuun walitti firoomsuu danda’uu isaanii addaan baafadhu. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatanis, tumsa taasisiif. Deebii Gilgaala 5 1. d

4. a 5. b

2. c 3. e

4. Barreessuu (25’) 4.1. Sirna Barreeffamaa (15’) A. Sagalee jabaafi laafaa.

B. Mallattoo Raajeffannoo (!) Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 6B jalatti barattoonni kee bakka mallattoo raajeffannoo galuu qabu akka adda baasan taasisi. Jalqaba ofii kee fakkeenya achitti kenname gabatee gurraacharratti barreessii itti agarsiisi. Lakkoofsa ‘1fi 2’ irra kan jiru immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Kanneen hafan immoo dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Sirritti hojjechuu isaanii mirkaneeffachuuf deebii isaanii kan armaan gadiitiin walcinaa qabiitii ilaali. Deebii Gilgaala 6B

Gilgaala 6

1. Barumsi hundee guddinaati!

(Bs, fakkeenyaafi ibsa kitaaba barattootaa Gilgaala 6A jalatti kennaman bu’uureffachuun barattoonni kee akka hubatan taasisi. Isaa booda, jechoota lakkoofsa 1fi 2 irra jiran barattoota kee waliin sagalee jabaafi laafaa adda baasaa. Deebiin isaaniis jabaafi laafaa ta’a. Kanneen hafan immoo dhuunfaadhaan akka hojjetan qajeelchi. Hojii isaaniis, daree keessa deddeemii ilaaliif. Bakka rakkoon mul’atutti tumsa taasisiif. Deebiin isaaniis, akka kanaan gadiitti ta’uu akka danda’u hubachiisi.

2. Jabaadhaa! Yoo jabaattanii hojjettan hiyyummaa niballeessitu.

Deebii Gilgaala 6A lak

Jechoota

3 4 5

haaloo balleessuu xiinsammuu

Sagaloota Laafaa Jabaa /h/fi /l/ /b/ /ll/fi /ss/ /x/ /mm/

3. Ajaa’iba! Akkam bareeddi! 4. Gurbaan hirribaa ka’ee “U! U! Uu…!” jedhee iyye. 5. “Muu! Ani immoo kanaaf maalan dhaba” jette.

4.2. Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Keeyyata Barreessuu Gilgaala 7 Bs, mataduree kitaaba barattootaa Gilgaala 7 jalatti kennaman keessaa barattoonni tokko filatanii barreeffama keeyyata sadii hanga afurii hincaallee akka barreessan qajeelchi. Fakkeenya achitti kennames akka ilaalan itti himi. Itti dabalees, barreeffama barreessuu eegalan kana immoo torbee lammaffaafi sadaffaatti itti fufanii akka barreessan taasisi.

Boqonnaa 8 Barmaatilee Miidhaa Geessisan

97

Torban 1

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Saffisaafi sirrummaan dubbisuu

--

Dhaggeeffannaa ‘Barmaatilee Miidhaa Geessisan’ jedhu

--

Walqabsiistotaafi akeektuu

5. Ga’umsaan Dubbisuu (15’)

6. Dhaggeeffachuu (15’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’)

Hubannoo Dhaggeeffachuun Duraa (5’)

Gilgaala 8

Gilgaala 10

Bs, barattonni yeroo darbe dubbisa matadureen isaa ‘Dhaalaafi Butii’, jedhu dubbisanii turan. Dubbisicha akka yaadataniif, gaaffilee Gilgaala 8 jalatti dhiyaatan hojjechiisi. Gaaffilee kennames, dhuunfaa dhuunfaan afaaniin akka gabaasan qajeelchi. Atis, odeeffannoo dubbisicha keessatti dhiyaate irratti hundaa’uun yaada dabalataa kenniif. Deebii isaaniis kan armaan gadiitiin walcinaa qabiitii ilaali.

Bs, dubbisa matadureen isaa ‘Barmaatilee Miidhaa Geessisan,’ jedhu dhaggeeffachuun dura gaaffilee Gilgaala 10 jalatti dhiyaatan barattoonni kee akka tilmaaman qajeelchi. Yaada dabalataa kan yaada isaanii gara dubbisa dubbisuuf deemtutti qajeelchuu danda’u kenniif.

Deebii Gilgaala 8 1. bultii ijaarrachuurratti xiyyeeffatan. 2. Dhaalli dubartii abbaan manaa irraa du’e bakkuma jirtutti fuuchuu yommuu ta’u, butiin immoo fedhii ishee malee humnaan fuuchuudha.

Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 9 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa ‘Dhaalaafi Butii,’ jedhu keessa deebi’anii keeyyata 1ffaafi 2ffaa saffisa barbaachisaa ta’een sirritti akka dubbisan taasisi. Dura keeyyata 1ffaa barattoota kee waliin dubbisi. Sana booda, cimdiin ta’uun akka walii dubbisan taasisi. Yeroo dubbisan sagalee isaanii olkaasuufi gadbuusuun, tuqaalee seeraan fayyadamuu akka qaban itti himi.

Hubannoo Yeroo Dhaggeeffachuu (5’) Gilgaala 11 Bs, dubbisa matadureen isaa ‘Barmaatilee Miidhaa Geessisan,’ jedhu dubbisiif. Osoo dubbisicha dubbisuu hineegalin bakka duwwaa kitaaba barattootaa Gilgaala 11 jalatti kenname barattoonni dabtara isaaniirratti akka garagalchatan qajeelchi. Dubbisichas yeroo lama dubbisiif. Jalqaba callisaan akka dhaggeeffatan itti himi. Si’a lammaffaa immoo bakka duwwaa sana guutaa akka dhaggeeffatan qajeelchi. Bakka duwwaa sana sirnaan guutuu danda’u isaanii irra deddeemii ilaali. Bakka hanqinni jirutti immoo gargaari. Deebii Gilgaala 11 1. guyyoota ayyaanaa baay’isuu, dhaaluu, bultii, dhaqna qabaa (sadii akka barreessan taasisuu) 2. qabeenyi, sanyii filachuu 3. Dhaqna qabaafi huuba qoonqoo 4. amantii

98

Afaan Oromoo Kutaa 6

Barmaatilee Miidhaa Geessisan Biyya keenya keessatti barmaatilee miidhaa geessisan keessaa muraasni dhaaluu, butiifi dhaqna qabaafi huuba qoonqoo muruu maqaa dhahuun nidanda’ama. Akkasumas, guyyoota ayyaanaa baay’isuu, guyyoota gaddaa dheeressuu, tumaa, amaarsaa, xaaxeefi ichima faa ta’uu danda’u. Barmaatileen kunneenis sababoota addaddaatiin raawwatamu. Butiin barmaatilee miidhaa geessisan keessaa tokko. Hawaasa keessatti garaagarummaan qabeenyaa, loogiin sanyiifi heerumaaf fedha dhabuun mucaayyoofi kkf. butiif sababa ta’u. Yeroo butiin raawwatamu immoo warri buteefi kan mucayyoon jalaa butamte walitti bu’uun isaanii hinhafu. Yeroo akkasii lubbuun ba’uu, dhiigni dhangala’uu danda’a. Gochi hamaan kun immoo gama gurbaas ta’e gama intalaatiin miidhaas geessisuu danda’a. Walitti araaramuu dhiisanii haaloo bahuuf waleeggachuutu dhufa. Kun immoo lubbuu ofis ta’e kan biraa balleessuuf haala mijeessa. Mucaayyoo butamterratti immoo miidhaa xiinsammuu fida. Kunis, jireenya ishee daran jeeqa. Kanaaf, butiin barsiifata miidhaa geessisu waan ta’eef, hafuu qaba. Barmaatilee miidhaa geessisan keessaa kan namoota dhuunfaa irratti mul’atanis hedduudha. Isaan keessaa tokko. dhaqna qabaa durbartiiti. Kanaan dura sababa amansiisaa hintaaneen durbartiin dhaqna qabachuu yoo baatte ‘mi’a cabsiti’ yaada jedhuun adeemsifamaa tureera. Gochi kun dahumsarratti miidhaa guddaa qaba. Dubartoonni dahumsa dadhabuu, dahanis dhiigni hedduun akka dhangala’u taasisa. Firri yeroo nama jalaa du’es qaama ofii bakka ta’e of muruunis barsiifata hinbarbaachifnedha. Kun kan hir’ina qaamaa namatti fidu waan ta’eef hafuu qaba.

cidhaafi boo’ichaa raawwachuun warreen adda dureedha. Hawaasa keessatti dhimmoota amantiin walqabateen guyyaa hedduuf hojii hiikuun nimul’ata. Keessumattuu gama amantitiin walqabatee guyyoota hedduu hojii lagachuun jiruufi jireenya namootaa irratti miidhaa guddaa geessisaa jira. Kunis barsiifata malee barumsa amanticha miti. Jaatanii cidhaafi boo’ichaa keessattis namoonni humna isaanitii ol maal naan jedhuudhaan baasii hinbarbaachifne baasu. Sunuu immoo liqii fa’iin kan argamu ta’uu waan maluuf, cidhi osoo hindarbin beelaaf saaxilamuu fida. Sababa kanaan immoo, walhiikuutu dhufa. Maqaa du’aatiif jaatanii gaggeeffamuunis baasii hinbarbaachifne baasuun maatii lubbuun hafan rakkootti laachuudha. Kanisaafuu, barmaatileen kunneen hawaasa keessaa baduu qabu. Walumaagalatti, barmaatileen miidhaa geessisan aadaatti hidhatanii osoo hinbeekiin hawaasa hubu. Miidhaan dhufu hundi kallattiidhaanis ta’e alkaallattiidhan kan biyya miidhu ta’a. Kunis, lubbuu gaaga’uu, dhiiga dhangalaasuu, hawaasummaa booressuu, dinagdee biyyaa miidhuu ta’uu mala. Kanaafuu, barmaatileen miidhaa geessisan hawaasa keessaa akka badaniif hawaasni kutannoodhaan balaaleffachuu qaba.

Hubannoo Dhaggeeffachuun Boodaa (5’) Gilgaala 12 Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 12 jalatti kennaman barattoonni dubbisa dhageeffatanirratti hundaa’anii deebii isaanii afaaniin akka kennan qajeelchi. Jalqaba gaaffii lakkoofsa tokko irra jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Kan hafe immoo waliin mari’atanii akka gabaasan taasisi. Deebiin isaanii akka asiin gadii ta’uu hubachiisi.

Dinagdeen walqabatee, barmaatilee miidhaa geessisan keessaa kan akka guyyoota ayyaana baay’isuun hojii hiikuu, jaatanii Boqonnaa 8 Barmaatilee Miidhaa Geessisan

99

Deebii Gilgaala 12 1. dhaalaan bultii ijaarrachuu, butii, dhaqna qabaa shamarranii, huuba qoonqoo muruu fa’i. 2. da’umsa dadhabuu, dhiigni garmalee dhangala’uu, fedhii saalquunnamtii dhabuu, eedsiidhaaf saaxiluufi kkf. 3. amantaa qabata godhachuun guyyoota hedduu hojii lagachuu.

Deebii Gilgaa 13 1. Hedduu rakkatta; ta’uyyuu, siif darbaa jabaadhu. 2. Har’a hirbaata kan qopheessu Tolasaa yookiin Caaltuudha. 3. Gurbaa sana waliin eessatti walbeektu? 4. Badhaasaafi Guddataan obbolaadha; garuu walhinfakkaatan.

7. Caasluga (10’)

5. Inni anaaf gaarummaa hinqabu; Kanaafuu, ani karaa mana isaa hinba’u.

Walqabsiisotaafi Akeektuu

6. Caaltuu yookiin Badhaasaa waami.

Gilgaala 13

7. “Uffanni sun kan keetii”? jettee nagaafatte.

Bs, barattoonni kee walqabsiistotaafi akeektuu akka adda baafataniif gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 13 jalatti kennaman hojjechiisi. Jalqaba fakkeenya achitti kenname gabatee gurraacharratti barreessuun baasanii akka hubataniif itti agarsiisi. Kanneen hafan immoo gareen ta’uun akka hojjetan qajeelchi. Deebii isaaniis kanneen kanaan gadiitiin waliin ilaali.

8. Gamoon kun kan Obbo Gammachuuti.. Bs, deebiiwwan olitti jala sararaman keessatti walqabsiistonni ta’uyyuu, yookiin fi garuu, kanaafuu yoo ta’an akeektuuwwan immoo sana, sunfi kun kan jedhan akka ta’an barattoota kee hubachiisi

Torban 2

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Dubbisa “Dhaqna Qabuufi Huuba Qoonqoo Muruu,”

8. Dubbisuu (40’)

dubbisuuf akka of qopheessan qajeelchi.

Hubannoo Dubbisuun Duraa (10’)

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’)

Gilgaala 1

Gilgaala 2

Bs, dubbisa dhiyaate osoo hindubbisin dura gaaffilee Gilgaala 1 jalatti kennaman akka deebisan taasisi. Gaaffilee gilgaalicha jalatti dhiyaateefis deebiin isaan kennan addadda ta’uu mala. Deebii isaan kennan hundayyuu harkaa fuudhuun hirmaachisi. Garuu, “deebii kanatu sirriidha, kanatu immoo dogoggora”, jechuurraa of qusadhu. Dubbisa itti aanee jirus

Bs, barattoonni dubbisa itti aanee jiru dubbisaa bakka mallatoo  yoo ga’an, dubbisuu dhaabanii gaaffii achitti dhiyaate akka deebisan qajeelchi. Deebii isaan kennan irratti odeeffannoo dabalataa laadhuuf; erga deebii isaarratti dubbatanii booda itti fufanii akka dubbisan taasisi.

100

Afaan Oromoo Kutaa 6

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (20’) Gilgaala 3 Bs, barattoonni kee dubbisa dhiyaate dubbisanii xumuranii jiru. Kanaafuu, gaaffilee Gilgaala 3 jalatti dhiyaatan akka isaan hojjetan taasisi. Dura gaaffii lakkoofsa ‘1’ irraa ofii kee hojjedhuuf. Deebiin isaas “dhukkuba harsassee irraa of ittisuuf” kan jedhu ta’uu itti himi. Gaaffiilee lakkoofsa ‘2’fi ‘3’ irra jiran immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Deebiin gaaffii lakkoofsa

‘2’ irraas ‘yeroo nyaannuufi dhugnu fe’amuu, madaa’uun dhukkuboota birootiif saaxiluufi yeroo muramu dhiigni dhaabachuu diduun du’aaf saaxiluu’ fa’i. Deebiin gaaffii lakkoofsa ‘3’ irraa immoo “qodaa caccabsuufi fedhiin ishee garmalee dabaluu”, kanneen jedhanidha. Gaaffilee hafan immoo barattoonni kee akka of danda’anii hojjetan taasisi. Deebiin isaan kennanis garaagara ta’uu danda’a. Ofii keetiif deebii isaaniirratti odeeffannoo dabalataa kenniif.

Torban 2

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Jechoota waliin deeman himuu

--

Sagalee jabaafi laafa adda baasuu

--

Mallattoo raajeffannoo hima keessa galchuu

--

Keeyyata barreessuu

9. Fayyadama Jechootaa (15’)

10. Barreessuu (25’)

Jechoota Waliin Deeman

10.1. Sirna Barreeffamaa (15’) A. Sagalee jabaafi laafaa

Gilgaala 4 Bs, barumsi guyyaa kanaa jechoota waliin deeman walitti firomsuurraa eegala. Kanaafuu, barattoonni kee jechoota Gilgaala 4, roga ‘A’fi roga ‘B’ jalatti kennaman akka walitti firoomsan taasisi. Kanaafis, jecha lakkoofsa ‘1’ irraa kan roga ‘A’ jalaa jiruuf jecha waliin deemuu danda’u roga ‘B’ jalaa filiitti itti firoomsi. Deebiinis “dhiiga dhangalaasuu” kan jedhu ta’uu isaa itti himi. Ittaansuun, jechoota lakkoofsota ‘2’fi ‘3’ irraa barattoota kee waliin hojjedhu. Deebiin isaaniis “fedhii dhabuufi qilleensa baafachuu” ta’uu akka qaban itti himi. Haaluma kanaan, kanneen hafan ofii isaaniitii akka walitti firoomsan qajeelchi. Kan barattoonni kee walitti firoomsanis akkaataa armaan gadii ta’uu isaa mirkaneeffadhu.

Gilgaala 5 Bs, fakkeenyaa Gilgaala 5 jalatti kennaman hordofuun barattoonni kee akka sagalee jabaafi laafaa adda baasan qajeelchi. Fakkeenyichatti dabaluunis jecha lakkoofsa 1 keessaa sagalee laafaa ta’uusaa addaan baasiitii itti agarsiisi. Jechicha keessatti sagalee laafaan /g/fi /b/dha. Jechoota lakkoofsa ‘2’fi ‘3’ irra jiran immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Sagaleewwan jabaatan jechoota lakkoofsa ‘2’fi ‘3’ keessatti argamanii duraa-duubaan /bb/fi /rr/ ta’uu isaanii irratti walii galaa. Ittaansuun, jechoota hafan keessaa immoo ofuma isaaniitii jechoota sagaleewwan jabaafi laafaa qaban akka addaan baafatan taasisi.

Deebii Gilgaala 4 4. d

5. b

Boqonnaa 8 Barmaatilee Miidhaa Geessisan

101

Deebii Gilgaala 5 Jecha sagalee laafaa Jecha sagalee jabaa 4 hare 5 badaa 6 baddaa 7 dhabuu 8 dinagdee 9 qalloo 10 gaara

B. Mallattoo Raajeffannoo Erga haala kanaan hojii Gilgaala 5A jalaa hojjechiiftee booda, gara hojii Gilgaala 5B jalatti dhiyaate, hojjechuutti ceesisi. Hojichis mallattoo raajeffannoo hima dhiyaate keessatti bakka barbaachisutti galchuudha. Kanaaf immoo fakkeenya kenname haalaan hubachiisi. Itti dabaluunis, mallattoon raajeffannoo hima lakkoofsa ‘1’ keessatti eessa galuu akka danda’u itti himi. Innis “Yaa Rabbii nu baraari!” ta’uu akka danda’u itti himi. Sana booda lakkoofsa ‘2’fi ‘3’ irra himoota jiran keessa barattoota kee waliin mallattoo raajeffannoo bakka galuu qabanitti galchi. Kanneen hafan immoo ofii isaaniitii akka hojjetan taasisi. Deebii isaaniis kan armaan gadiitiin walbira qabii

mirkaneessiif. Deebii Gilgaala 5B 2. Nan badekaa! Mana koo saaman! 3. Muu! Dhalatanii baduurraa dhaloota baduu wayya! 4. Obbo Tolaan, “Nu oolchikaa! Nu baraari kaa!” jedhee waaqa kadhate. 5. “Boru, akka mana barnootaa hinoolle!” naan jedhe abbaan koo dheekkamsaan.

10.2. Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 6 Bs, barattoonni kee torbee darbe fakkeenya kennamerratti hundaa’uun mataduree dhiyaate keessaa filatanii barreessuu eegalanii turan. Torbe kana keessattis isuma jalqaban sana akka itti fufan taasisi. Yeroo kanas keeyyata seensaa, qaamaafi goolabaa barreeffama isaanii keessatti xiyyeeffannoo keessa galchaa akka barreessan qajeelchi. Hanga yeroon ga’utti barreessanii bakkuma ga’anitti akka dhaaban taasisi. Torbee itti aanus, bakka itti dhaaban sanaa eegalanii akka itti fufan hubachiisi. Kanaafuu, kan torbee darbe eegalan isa torbee kanatiif kan torbee kanaa immoo isa boruutiif bu’uura akka ta’e itti himuun akka kaawwatan qajeelchi.

Torban 2

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Sirrummaafi saffisaan dubbisuu

--

Falmii geggeessuu

--

Akeektuufi walqabsiistuu addaan baasuu.

11. Ga’umsaan Dubbisuu (15’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 7 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa ‘Dhaqna Qabuufi Huuba Qoonqoo Muruu’ jedhu kan yeroo darbe dubbisan akka yaadatan taasisi. Kanas, gaaffilee dhiyaataniif akkaataa dubbisichaatti deebii akka kennan gochuun jalqabi. Deebii barattoonni kee gaaffilee 102

Gilgaala 7 jalaatiif kennan bu’uureffachuun yaada dabalataa kenniif.

Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 8 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa ‘Dhaqna Qabuufi Huuba Qoonqoo Muruu’ jedhu keessaa qajeelfama Gilgaala 8 jalatti kenname hordofuun keeyyata 1ffaafi 2ffaa irra deebi’anii lama lamaan sirriitti akka walii Afaan Oromoo Kutaa 6

dubbisan taasisi. Dubbisuu isaanii kana ariitiin akka raawwatan qajeelchi. Yeroo dubbisan sagalee olkaasaafi gadi buusaa, tuqaalee sirriitti hordofaa, sagalee isaanii jijijjiirachaa (si’a tokko akka nama guddaatti, si’a biraa immoo akka ijoolleetti) akka dubbisan qajeelchi.

12. Dubbachuu (15’) Gilgaala 9 Bs, barattoonni kee qajeelfama Gilgaala 9 jalatti dhiyaateen hordofuun mataduree kennaman irratti akka falmii taasisan qajeelchi. Yeroo falmiin dhiyaatu immoo nama sirriitti hordofee qaphxii laatu barattoota keessaa fili. Barattoota kees gareetti qooduun falmisiisi. Qaphxii falmii isaanii inni abbaa seeraa ta’e sun akka dhumarratti itti himu godhi. Haala kanaan ogummaa dubbachuu isaanii gabbifachaa deemuu barattoota keetii madaaliif.Torbees akka itti fufan qaba qabsiisi.

13. Caasluga (10’) Akeektuufi Walqabsiistuu Gilgaala 10 Bs, barattoonni kee himoota Gilgaala 10 jalatti dhiyaatan keessaa akeektuufi walqabsiistuu akka baasan taasisi. Kanaafis, fakkeenya gilgaalicha jalatti kenname haalaan hubachiisi. Ittaansuun, hima lakkoofsa ‘1’ keessaa akeektuufi walqabsiistuu addaan baasiitii itti agarsiisi. Sana booda, himoota lakkoofsa ‘2’fi ‘3’ barattoota kee waliin akeektuufi walqabsiistuu baasi. Haaluma kanaan, himoota gilgaalicha jalatti hafan keessaa immoo akka isaan ofiin akeektuufi walqabsiistuu basan taasisi. Deebii isaaniis isa gabatee armaan gadii keessatti dhiyaateen walcinaa qabiitii ilaali. Deebii Gilgaala 10 1 2 3 4 5

Torban 3

Akeektuu sun kanaa kunneen, sanneen sanatu

Walqabsiistuu kanaafuu haata’u malee ta’uyyuu moo

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Birsagoota walitti makuu

--

Dubbisa ‘Barmaatilee Miidhaa Geessisan’

14. Qu’annaa Jechootaa (10’) Birsagoota Walitti Makuu Gilgaala 1 Bs, barattoonni kee birsagoota kitaaba isaanii Gilgaala 1 jalatti kennaman walitti makuun jecha akka ijaaran taasisi. Kanaafis fakkeenya achitti kenname hubachiisi. Yeroo kana taasistus qubee dachaan qubeewwan akaakuu addaddaa lama walitti dhufanii sagalee tokko bakka bu’a waan ta’eef, akka addan qoodamuu hindandeenye itti himi. Irra butaan garuu

qubeewwan akaakuu addaddaa lamatu walitti aanee barreeffamuun sagaloota lama bakka bu’an waan ta’eef, jecha birsagatti qoqqooduu keessatti addaan qoodamuu qabu. Sagalee jabaan garuu qubee akaakuu tokkotu lama ta’ee dhiyaata. Itti aansuun, birsagoota lakkoofsa ‘1’ irratti kennaman walitti makuun jecha ijaarii dubbisiif. Innis “hawaasummaatiin” ta’uu itti himi. Sana booda, birsagoota gilgaalicha jalatti lakkoofsota ‘2’fi ‘3’ irratti dhiyaatan barattoota kee waliin walitti makaatii jecha

Boqonnaa 8 Barmaatilee Miidhaa Geessisan

103

ijaaraa. Birsagoonni sunis yoo walitti makaman jechoota ‘barmaatileen’ ‘kallattiidhaan’ jedhan ta’uu isaanii itti himi. Achumarraan, birsagoota lakkoofsota ‘4’fi ‘5’ irratti kennaman ofi isaaniitii walitti makuun jechoota akka ijaaran qajeelchi. Jechoota kunis “hinqabnellee, dimshaashumatti” kan jedhan ta’uu isaanii itti himi. Jechoota ijaaraman kunneen dubbisuu danda’uu isaanii mirkaneeffadhu.

dhiyaate osoo dubbisaa jiranii, bakka mallattoo  yoo ga’an akka dubbisuu dhaaban taasisi. Sana booda, gaaffii achitti dhiyaate akka deebisan qajeelchi. Erga deebii gaaffichaarratti waliigalanii booda, itti fufuun akka dubbisan itti himi.

15. Dubbisuu (30’)

Bs, amma barattoonni kee dubbisa dhiyaate dubbisanii xumuranii jiru. Kanaafuu, gaaffilee dubbisicha keessaa ba’an kan Gilgaala 4 jalatti dhiyaatan akka deebisan qajeelchi. Dura ofii keetii gaaffii lakkoofsa ‘1’ irratti kenname hojjechuun itti agarsiisi. Deebiin gaaffichaas “amantaafi hawaasummaa” ta’uu akka danda’u itti himi. Sana booda, gaaffii lakkoofsa ‘2’ irraa immoo barattoota kee waliin deebisi. Deebiin isaas ‘hawaasummaafi xiinsammuu’ akka ta’e irratti waliigalaa. Itti fufuun barattoonni kee gaaffilee hafan ofii isaaniitii akka hojjetan qajeelchi. Deebiin isaaniis garagara ta’uu akka danda’u, hubachiisi.

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs, barattoonni kee dubbisa dhiyaate osoo hindubbisin dura gaaffilee Gilgaala 2 jalatti dhiyaatan akka deebisan taasisi. Gaaffileen sunis akka barattoonni muuxannoo isaanii gara matadureetti fidatan taasisuuf waan dhiyaataniif, deebii isaanii harkaa fuudhuudhaan hirmaachisi malee ‘kun sirrii, kun immoo dogoggora,” jechuurraa of qusadhu.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3

Hubannoo Dubbisuu Boodaa (15’) Gilgaala 4

Bs, barattoonni kee Gilgaala 3 keessatti dubbisa

Torban 3

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Jechootaaf hiika galumsaa kennuu

--

Sagaloota laafaafi jabaa addaan baasuu

--

Mallattoo raajeffannoo hima keessa galchuu

--

Keeyyata barreessuu.

16. Fayyadama Jechootaa (15’) Hiika Galumsaa Gilgaala 5 Bs, barattoonni kee hiika jechootaa himoota Gilgaala 5 jalatti kennaman keessaatti jala sararamanii akka kennan qajeelchi. Kanaafis, hiikni jecha hima lakkoofsa ‘1’ keessatti jala 104

sararamee “gartuu” akka ta’e itti himi. Kan hima lakkoofsa ‘2’ immoo barattoota kee waliin hojjedhu. Deebiin jecha jala sararamees ‘amaleeffannaa” akka ta’e irratti walii galaa. Ittansuun, himoota hafan keessaa barattoonni kee hiika jechoota jala sararamanii akka himan taasisi. Deebii isaaniis akka asiin gadii ta’uu isaa hubachiisi. Afaan Oromoo Kutaa 6

Deebii Gilgaala 5 3. ka’umsi

5. dhiisuun

4. baay’ee

17. Barreessuu (25’) 17.1 Sirna Barreeffamaa (15’) A. Sagalee jabaafi Laafaa Gilgaala 6 Bs, sirna barressuu kana jalatti barattoonni kee sagalee jabaafi laafaa addaan baafatu. Fakkeenya gilgaalicha jalatti kennametti dabaluun jechoota sagaloota jabaafi laafaa of keessaa qaban barreessiitii itti agarsiisi. Barattoonni kees qajeelfama Gilgaala 6A jalatti dhiyaate hordofuun jechoota sagaloota jabaafi laafaa of keessaa qaban lama lama ta’uun akka barreessan taasisi. Bakka rakkoon jirutti immoo akka isaan walgargaaran qajeelchi. Haala kanaan sagaloota jaabaafi laafaa irratti hubannoo barattoonni kee horatan madaali.

B. Mallattoo Raajeffannoo Yeroo sagaloota jabaafi laafaarratti hubannoo isaanii madaaltee xumurtu, gara qajeelfama Gilgaala 6B irratti dhiyaate hordofuun mallattoo raajeffannoo addaan baafachuutti ceesisi. Kanaafis, fakkeenya gilgaalicha

jalatti kenname haalaan hubachiisi. Himoota fakkeenyicha jalatti kennaman keessattis mallattoon raajeffannoo bakka barbaachisutti galuu isaa itti himi. Akkaataa qajeelfamichaatti jechoota gaaleewwaniifi himoota barreessuun mallattoo raajeffannoo bakka barbaachisutti akka galchan taasisuun hubannoo barattoota keetii madaali.

17.2 Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Keeyyata Barreessuu Gilgaala 7 Bs, barattoonni kee torbee lamaan darbaniif mataduree filatan irratti barreeffama keeyyattoota 3-4 ta’u barreessuu eegaluun isaanii niyaadatama. Yeroo kana immoo, dabtara isaanii banachuun seensa, qaamaafi goolaba waan barreessanii sana akka irra deebi’anii gulaalan qajeelchi. Kana malees, tuqaalee, qubguddeessaafi duraa duuba yaadaa eeggachuun akka walii ilaalan taasisi. Qajeelfama Gilgaalii 7 jalatti kenname hordofuun hojjachuu isaanii hordofi. Haala kanaanis akka barattoonni barreeffama isaanii waljala fuudhanii walmadalan qajeelchi. Ofii keetiis barreeffama isaanii irratti yaaddeebii kennuun bakka rakkoon jirutti deeggarsa taasisi.

Torban 3

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Saffisaafi sirrummaan dubbisuu

--

Falmii gaggeessuu

--

Akeektuufi walqabsiistoota adda baasuu

18. Ga’umsaan Dubbisuu (15’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 8 Bs, dubbisa matadureen isaa “Barmaatilee Hojii Miidhan’ jedhu kan yeroo darbe dubbisan akka yaadataniif gaafilee kitaaba baratootaa

Gilgaala 8 jaltti kennaman hojjachiisi. Kanas, barattoonni akka walcinaa taa’anitti waliin mari’atanii deebii afaaniin akka kennan taasisi. Yemmuu isaan waliin mari’atan irra deddeemii ilaalii bakka hanqinni jirutti gargaari. Deebiin isaaniis akka kanaan gadii ta’uu akka qabu hubachiisi.

Boqonnaa 8 Barmaatilee Miidhaa Geessisan

105

Deebii Gilgaala 8 1. namoonni guyyoota hedduu akka hojii hinhojjenne waan taasisaniif. 2. guyyoonni ayyaanaa sun amantii waliin walqabatee waan moggaafamaniifi.

Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 9 Bs, dubbisa matadureen isaa ‘Barmaatilee Hojii Miidhan’ jedhu barattoonni keessa deebi’anii saffisaafi sirrummaa, akka dubbisan qajeelchi. Jalqaba keeyyata 1ffaafi 2ffaa barattoota kee waliin bakka sagaleen ol ka’uu qabutti ol kaasii bakka gadi bu’uu qabutti immoo gadbuusii saffisaafi sirrummaan dubbisi. Ittaansee, barattoonni lama lama ta’anii dabaree dabareedhaan bakka dogoggorri jirutti walii sirreessaa akka dubbisan taasisi. Sirriitti dubbisuu isaaniis madaali.

19. Dubbachuu (15’) Gilgaala 10

amansisaa dhiyeesse itti himuudhaan kan mo’e beeksisi.

20. Caasluga (10’) Walqabsiistuufi Akeektuu Gilgaala 11 Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 11 jalatti akeektuufi walqabsiistootatti fayyadamanii himoota shan akka barreessan kennamee jira. Hima kenname keessaa akeektuufi walqabsiistuu adda baasii itti agarsiisi. Sana booda ofii isaanitii himoota walqabsiistuufi akkeektuu of keessaa qaban barreessuun akka baasanii agarsiisan qajeelchi. Barattoonni kee sirriitti hojjechaa jiraachuu isaanii irra deddeemii ilaali. Bakka hanqinni jirutti deeggarsa barbaachisaa ta’e kenniif. Haala kanaan akeektuufi walqabsiistota irratti hubannoo barattoonni kee horatan madaalii yaaddeebii kenni.

Bs, torban darbe barattoonni mataduree kennaman keessaa tokko filachuun walfalmii eegaluu isaanii yaadachiisi. Har’a amoo irra deebi’uun barattoota lama gareewwan keessaa filachuun qaphxii falmii isaanii akka dhiyeessan taasisi. Garicha keessaa kamtu akka qaphxiilee

106

Afaan Oromoo Kutaa 6

Boqonnaa

9

Dubartoota Jajjabeessuu

Kaayyoowwan Boqonnichaa Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti barattoonni: • jechoota dhamjechootatti addaan qoqqoodu. • yaada ijoo dubbisaa addaan baasu. • yaadolee callaa dubbisaa himu. • hiika jechootaa kennu. • qubeewwan dachaa adda baasu. • tuqaalee (., ?, ! fi :) barreeffama keessatti fayyadamu. • keeyyata barreessu. • saffisaafi sirrummaan dubbisu. • yaaada ijoo dubbisa dhaggeeffachuun ni’ibsu. • mataduree kennamerratti yaada qindeessuun nidubbatu. • walqabsiistuu of danda’oo addaan baasu

Torban 1

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Jechoota dhamjechootatti addaan qoqqooduu

--

Dubbisa ‘Kornayaafi Sirna Kornayaa,’ dubbisuu

--

Yaada ijoo dubbisaa himuu

--

Yaadolee callaa dubbisaa eeruu

1. Qu’annaa Jechootaa (15’)

Jechoota Dhamjechootatti Qoqqooduu Gilgaala 1 Bs, jechoota kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti kennaman barattoonni dhamjechootatti akka qoqqoodan qajeelchi. Jalqaba fakkeenya kenname gabatee gurraacharratti barreessii hubachiisi. Ittaansuun, jechoota lakkoofsa “1fi 2” irra jiran barattoota kee waliin addaan qoqqoodaa. Qoqqooddiin isaas, “hin-jijjiir-

Boqonnaa 9 Dubartoota Jajjabeessuu

am-u fi saayins- aawaa” akka ta’e itti himi. Kan hafe immoo, dhuunfaan akka hojjetan qajeelchi. Hojii isaaniis, irra deddeemii ilaalii bakka hanqinni jirutti itti agarsiisi. Deebii Gilgaala 1 3. dhal - oota - rraa 4. wal - qixx - ummaa 5. gaafat-am-ummaa

107

2. Dubbisuu (25’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs, dubbisa matadureen isaa’Kornayaafi Sirna Kornayaa,’ jedhu osoo hindubbisin gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 2 jalatti kennaman barattoonni irratti mari’atanii afaaniin akka deebisan qajeelchi. Dursa, gaaffii lakkoofsa ‘1’ irra jiru ofii kee tilmaami. Kan hafe immoo, waliin haatilmaaman. Akka isaan yaada isaanii bilisa ta’anii waljijjiiran jajjabeessi.

dhaabuun gaaffii achitti kenname deebisuun akka itti fufanii dubbisan taasisi. Hubannoo isaanii dabaluuf dubbisicharratti hundaa’uun yaada dabalataa kennuu hindagatin.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (10’)

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’)

Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 4 jalatti kennaman deebii sirrii ta’e filatanii akka deebisan taasisi. Jalqaba barattoota kee waliin gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru hojjedhu. Deebiin isaas akka ‘a’ ta’e itti himi. Kan hafe immoo dhuunfaan akka hojjetan qajeelchi. Hojii isaaniis irra deddeemii ilaali. Bakka hanqinni jirutti immoo gargaari.

Gilgaala 3

Deebii Gilgaala 4

Bs, dubbisa matadureen isaa ‘Kornayaafi Sirna Kornayaa,’ jedhu osuma dubbisaa jiranii bakka mallattoo  yommuu ga’an dubbisuu

2. b

4. a

3. d

5. b

Torban 1

6. b.

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Hiika fakkaattii kennuu

--

Qubee dachaatti fayyadamuun jechoota ijaaruu

--

Waliin dubbii keessatti (., ?, !fi :) fayyadamuu

--

Keeyyata barreessuu.

3. Fayyadama Jechootaa (15’)

4. Barreessuu (25’)

Gilgaala 5 Bs, jechoota kitaaba barattootaa Gilgaala 5 jalatti dhiyaatan hiika fakkaatti isaanii waliin akka walitti firoomsan qajeelchi. Jalqaba lakkoofsa ‘1’ irra kan jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Deebiin isaas, “hundeeffame (b)” akka ta’e itti himi. Kan hafe barattoonni dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Barattoonni fedhii addaa yoo jiraatan deeggarsa addaa taasisiif.

4.1. Sirna Barreeffamaa (15’) a. Qubee Dachaa

Deebii Gilgaala 5 2. c 3. e

108

4. d

5. a

Gilgaala 6 Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 6 jalatti barattoonni qubeewwan dachaatti fayyadamanii jechoota akka ijaaraniif kennamee jira. Kanas, jalqaba fakkeenyaafi ibsa bakka sanatti kennaman barattoonni akka hubatan itti argisiisi. Ittaansee qubeewwaan dachaa kennamaniin jechoota akka ijaaran itti himi. Bakka hanqinni jirutti immoo gargaari. Sirnaan hojjechuu isaanii erga mirkaneeffattee booda, yaada dabalataa qubeen dachaa Afaan Oromoo “ch, dh, ny, phfi sh” akka ta’eefi ergisni immoo Afaan Oromoo Kutaa 6

‘Ts’fi ‘Zy’ akka ta’e itti himi. Akkasumas, qubeen dachaa jalqabaafi gidduu jechaarra galuu akka danda’u, hubachiisi. Bakka kanatti deebiin isaanii garaagara ta’uu danda’a waan ta’eef yaada isaanii akkasumatti harkaa fuudhii yaaddeebii kenni.

Deebii Gilgaala 6B

b. Tuqaa (.), Mallattoo Gaaffii (?), Mallattoo Raajeffannoo (!)fi Tuqlamee (:)

Gaaddisee: Maal inni?

Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 6B jalatti barattoonni tuqaa, mallattoo gaaffii, mallattoo raajeffanoofi tuqlamee akka addaan baasatan taasisi. Jalqaba tuqaaleen kunniin barumsa darban keessatti tokko tokkoon yeroo adda addaa barachaa akka dhufan yaadachiisii, barreeffama tokko keessatti immoo tuqaalee akaakuu addaaddaa dhimma ba’uun barreessuun akka danda’amu itti himi. Itti dabalees tuqaaleen barreeffama tokko keessatti tajaajila adda addaa akka qabanis hubachiisi. Kanas, tuqaan hima tokko xumuruun gaaffii kan hinkaafne ta’uu argisiisuuf dhumarra akka galu, mallattoon gaaffii xumura hima deebii barbaaduu, mallattoon raajeffannoo dhuma jechaa, gaaleefi himaa galuun waan nama naasisu, rifachiisu, gammachiisu, dinqisiisu, hawwisiisu…,fi tuqlameen immoo hima tokko booda galuun yaada dubbisaa gara wantoota tarreeffamaniitti qajeelchuu, ta’uu erga hubachiiftee booda yaada ati laatteef bu’uureffatanii waliin dubbii kitaaba barattootaarratti kennaman keessa bakka barbaachisu tuqaalee akka galchan qajeelchi. Hojii isaaniis irra deddeemii ilaalii, bakka hanqinni jirutti immoo gargaari.

olaanaa fidde. Gaaddisee: Dhuguma jettaayii!

Badhaasa: Akkam bulte Gaaddise? Gaaddisee: Nagaa galata Waaqayyoo. Badhaasaa: Oduu gammachiisaan sitti hima. Badhaasaa: Leenseetu qorumsa guutuu biyyoolessaa fudhattee qaphxii

Badhaasaa: Dhuguman siin jedha. Gaaddisee: Galata kee! Yaa Rabbi! Badhaasaa: Galata Waaqayyoo. Gaaddisee: Badhaasa Badhaafamti kaa! Badhaasaa: Eeyyeekaa! Gaddisee: Badhaasaa:

Baay’ee namatti tola; nullee akkas ta’uu qabnaa Eeyyeen

4.2. Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7 Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 7 jalatti taattoo kenname irratti hundaa’anii keeyyata jalqabame itti fufanii akka barreessan qajeelchi. Jalqaba keeyyata kitaaba barattootaarratti jalqabamee jiru gabatee gurracharratti barreessii hubachiisi. Yemmuu barreessanis, duraa duuba gochaawwanii eeguun, tuqaaleefi walqabsiistuutti sirnaan fayyadamanii akka barreessan itti himi. Bakka hanqinni jirutti immoo gargaari.

Torban 1

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Saffisaafi sirrummaan dubbisuu

--

Dubbisa matadureen isaa ‘Kornayaa Idileessuu,’ jedhu dhaggeefachuu

--

Walqabsiistoota of danda’oo adda baasuu

Boqonnaa 9 Dubartoota Jajjabeessuu

109

5. Ga’umsaan Dubbisuu (15’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 8 Bs, yeroo darbe dubbisa matadureen isaa ‘Kornayaafi Sirna Kornayaa’ jedhu dubbisistee turte. Dubbisicha akka yaadataniif gaaffilee Gilgaala 8 jalatti dhiyaatan hojjechiisi. Gaaffiilee kennames, gareen ta’uun mari’atanii afaaniin akka gabaasan qajeelchi. Atis, odeeffannoo dubbisicha keessatti dhiyaate irratti hundaa’uun yaada dabalataa kenniif.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 9 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa “Kornayaafi Sirna Kornayaa,” jedhuu ffaa ffaa keessa deebi’anii keeyyata 1 fi 2 saffisa barbaachisaa ta’een, sirriitti akka dubbisan taasisi. Dura keeyyata tokkoffaa barattoota kee waliin sagalee ol kaasuun saffisaan dubbisaa. Ittansuun, barattoonni cimdiin ta’uun akka waliin dubbisan taasisi. Yeroo dubbisan sagalee isaanii olkaasuufi gadbuusuun, tuqaaleetti seeraan fayyadamuu akka qaban itti himi.

6. Dhaggeeffachuu (15’) Hubannoo Dhaggeeffachuun Duraa (5’) Gilgaala 10 Bs, dubbisa matadureen isaa ‘Kornayaa Idileessuu,’ jedhu dhaggeeffachuun dura gaaffilee Gilgaala 10 jalatti dhiyaatan barattoonni kee akka tilmaaman qajeelchi. Yaada dabalataa kan yaada isaanii gara dubbisa dubbisuuf deemtutti qajeelchu kenniif.

Hubannoo Yeroo Dhaggeeffachuu (5’) Gilgaala 11 Bs, dubbisa matadureen ‘Kornayaa Idileessuu,’ jedhu dubbisiif. Osoo dubbisuu hineegalin dura bakka duwwaa kitaaba barattootaa Gilgaala 11

110

jalatti kenname saffisaan barattoonni dabtara isaani irratti akka garagalchatan qajeelchi. Ittansuun yeroo dubbisni dubbifamuuf hubannoon dhaggeeffatanii bakka duwwaa kenname akka guutan taasisi. Deebii Gilgaala 11 1. fedhii, ilaalchaafi muuxannoo 2. ajandaa qabachuufi makuuti. 3. mootummaa, mit mootummaa 4. humna namaa, sirna baajetaa

Kornayaa Idileessuu Kornayaa idileessuun waliigaltee imaammattootaafi sagantaalee misoomaa keessatti fedhii, ilaalchaafi muuxannoo dubartootaafi dhiirotaa walqixxummaan ilaaluuf carraaqqii taasifamudha. Kornaya idileessuun tooftaa walqixxummaa kornayaa ittiin fidaniidha. Qophiin, raawwiifi madaalliin imaammatootaafi sagantaalee siyaasaa, dinagdeefi, hawaasummaa dhiiraafi dubartii walqixxa fayyaduu qaba. Addeemsi idileessuu tooftaalee mataa isaa kan qabuufi dhimmoota adda addaa keessa kan galu ta’a. Kornayaa akkaataa lamaan idileessuu dandeenya. Akkaataa ittiin kornayaa idileessinu keessaa kan jalqabaa mala kornayaa akka ajandaatti qabatudha. Inni lammaffaan mala walitti makuuti. Malli kornaya akka ajandaatti qabachuu dhimmoota kornayaatiif, akka barbaachisummaa isaaniitti walduraa duubaan xiyyeeffannaa kennuudha. Malli walitti makuun immoo, dhimmoota kornayaa, imaammataafi sagantaalee jiran hunda keessa galchuufi, tartiiba hojii dhaabbilee (manneen hojii) keessatti madaqsuu ilaallata. Malli kornaya idileessuu lachanuu gama siyaasaa, dinagdeefi hawaasummaatiin tooftaalee idileessuudhaaf barbaachisoo ta’aniidha. Mala kamiinuu fayyadamuudhaan

Afaan Oromoo Kutaa 6

kornayaa idileessuun qabeenya gahaa, kutannoofi ittigaafatamummaa cimaa taasisuun barbaachisadha. Humna cimaa kana argachuuf immoo malleen lamaan walitti fiduun fayyadamuudha. Malleen lamaan walitti fiduun fayyadamuun immoo, imaammata dhiiraafi dubartiif walqixa iddoo kennu, qabaachuufi to’achuuf ogeeyyiin kornayaa walqabatanii akka hojjatan gargaara. Kornaya idileessuun dhaabbilee mootummaafi mitmootummaa keessatti haalaan hojiirra ooluu qaba. Dhaabileen kunniinis jijjiirama gama kanaan jiru fiduuf waliin hojjachuu qabu. Jijjiiramni kun qophii, raawwii, hordoffiifi madaallii karooraa, haala qabannaa ajandaa (yayyabaa), akkasumas, adeemsa hojii ijoofi xixiqqaafi sochiiwwan hojiiwwan guyyuu keessatti sadarkaa walqixaa ta’een keessa galchuudha, Kornayaa karaalee adda addaatti fayyadamuun idileessina. Karaalee kana keessaa tokko humna namaati. Kunis hojjattoota haaraa jijjiiruu yookiin haala gurmaa’insaafi hojmaata haaraatiin leenjii kennuu ta’a. Karaan biroo immoo, sirna baajetaa duri itti fayyadamuun jijjiiruu ta’a. Kunis adeemsa baajetaa kornayaa giddu galeeffate ta’uu qaba. Akkasumas leenjiiwwan adda addaa kennuufi imaammata qopheessuufi raawwachuuf adeemsota hojii ijoofi xixiqqaa, qajeelfamoota qopheessuufi hojjattootaaf dhiyeessuun, oonnachistuun (badhaasa tattaaffii kornayaa jajjabeessuuf taasifamu) karaalee kornayaa ittin idileessinu keessaa isaan barbaachisoodha. Kana malees gama barnootaatiin dhimma kornayaa kitaabilee barnootaa keessa akka galu taasisuun, karoora barnootaa keessa galchuun, baajata kana itti raawwatan qabachuufi humna kan raawwatuuf leenjii kennuun tooftaalee barbaachisoodha. Walumaagalatti, kornaya idileessuun walqixxummaa dubartootaafi dhirootaa mirkaneessuuf tooftaa gargaaruudha. Kana

Boqonnaa 9 Dubartoota Jajjabeessuu

malees waliigaltee eeyyeentaa argamsiisuuf fayyada. Kanaafuu dhimmoota kornayaa karooraafi raawwii hojii seektarootaa (barnoota, fayyaa, qonnaa …) keessatti galchuu barbaachisa. Kunis itti gaafatamummaan raawwii imaammata kornayaa akka kutaa tokkootti xiyyeeffatamuurra darbee caasaa dhaabbilee keessatti akka walsimatu taasisa.

Hubannoo Dhaggeeffachuu Boodaa (5’) Gilgaala 12

Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 12 jalatti kennaman barattoonni dubbisa dhaggeeffatan irratti hundaa’anii deebii afaanii akka kennan qajeelchi. Jalqaba gaaffilee lakkoofsa ‘1fi 2’ irra jiran barattoota kee waliin hojjedhu. Kan hafe waliin mari’atanii akka gabaasan taasisi. Deebiin gaaffilee dhiyaatanii akka asiin gadii ta’uu hubachiisi. Deebii Gilgaala 12 1. Inni jalqabaa mala kornayaa akka ajandaatti qabachuutiin yoo ta’u, inni lammaffaan mala walitti makuuti. 2. Dhimmoota kornayaa imaammataafi sagantaalee jiran hunda keessa galchuufi tartiiba hojii dhaabbilee (manneen hojii) keessatti madaqsuudha. 3. Qabeenya gahaa, kutannoofi itti gaafatamummaa cimaa barbaachisa.

7. Caasluga (10’)

Walqabsiiftoota Of danda’oo Bs, gilgaala 13 jalatti walqabsiistota of danda’oo akka addaa baafataniif kennamee jira. Jalqaba gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Deebiin isaas “yookiin” akka ta’e itti himi. Kan hafe immoo barattoonni dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Deebiin isaaniis, akka asiin gadii ta’uu hubachiisi. Deebii Gilgaala 13 2. kanaafuu

4. garuu

3. fi

5. haata’uu malee. 111

Torban 2

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Dubbisa matadureen isaa “Dooktor Taaddalach Atoomsa,” jedhu dubbisuu

--

Yaadolee ijoo dubbisaa addaan baasuu

--

Yaadolee callaa dubbisaa eeruu

8. Dubbisuu (40’) Gilgaala 1

Hubannoo Dubbisuun Duraa (10’) Bs, barattoonni kee dubbisa kenname osoo hindubbisin dura gaaffilee Gilgaala 1 jalatti dhiyaatan akka hojjetan taasisi. Deebii isaanii harkaa fuudhuun hirmaachisi malee “Kanatu sirrii”, “kanatu dogoggora” jechuurraa of qusadhu. Haaluma kanaan muuxannoo isaanii gara dubbisichaatti akka qajeelfatan taasisi.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (15’) Gilgaala 2 Bs, yeroo kanatti barattoonni kee dubbisuu eegalanii jiru. Ati immoo, osuma isaan dubbisaa jiranii bakka mallattoo (*) yoo ga’an dubbisuu dhaabuudhaan gaaffilee achitti dhiyaatan akka deebisan qajeelchi. Atis jara waliin gaaffilee sana deebisuurratti hirmaadhu. Deebii gaaffilee sanaas erga deebisanii booda, itti fufanii akka dubbisan taasisi.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (15’) Gilgaala 3 Bs, yeroo kana barattoonni kee dubbisanii xumuranii jiru. Kanaafuu, barattoonni kee gaaffilee dubbisicha keessaa ba’an akka deebisan taasisi. Kana raawwachuuf immoo gabatee Gilgaala 3 jalatti kenname dubbisicha

112

irratti hundaa’uun akka guutan qajeelchi. Gabatee isaan guutanis kan armaan gadiitiin walcinaa qabiitii ilaali. Deebii Gilgaala 3 L Gochaawwan

B a r a B a k k a raawwii raawwii A.L.I

a

k. 1 D o o k t o r 1961 Ta a d d a l a c h dhalachuu 2 Mana barnootaa 1966 galte 3 Dippiloomaan 1980 eebbifamuu

4

5

6

7

B a r u m s a digirii jalqabaa xumuruu Barumsa digirii lammaffaa xumuruu Barsiisummaan Yu n v a r s i i t i i Finfinnee galuu B a r u m s a Dooktorummaa xumuruu

1991

Magaalaa A m b o o Ganda 04 B a s h a a Abbooyyee Kolleejjii Barsiisotaa B a a h i r Daar. Yunvarsiitii Finfinnee

1995

Yunvarsiitii Finfinnee

1997

Yunvarsittii Finfinneetti

2003

Yunvarsiitii Finfinnee

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 2

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Faallaa jechootaa himuu

--

Qubee dachaa addaan baasuu

--

Tuqaa, tuqlamee, mallattoo gaaffiifi mallattoo raajeffannoo keeyyata keessatti fayyadamuu.

--

Barreeffama dheeraa barreessuu

9. Fayyadama Jechootaa (15’) Faallaa Jechootaa

Gilgaala 4 Bs, barattoonni kee jechoota Gilgaala 4 jalatti kennaman faallaa isaaniitiin akka walitti firoomsan qajeelchi. Kanaaf, immoo jecha gilgaalicha jalatti roga ‘A’ lakkoofsa 1 irratti kenname ofii keetii hojjedhuutii itti agarsiisi. Deebii isaas ‘g’ irra akka jiru (“diiguu” akka ta’e) itti himi. Sana booda, jechoota lakkoofsa ‘2’fi ‘3’ irraa barattoota kee waliin walitti firoomsi. Deebiin jechoota kanaas, “xumuruu, gadduu;” kan jedhan ‘f ‘ fi ‘c’ irratti kan argaman ta’uu danda’u. Achumaan, kanneen hafan immoo akka barattoonni kee ofii isaaniitii walitti firoomsan taasisi. Deebii isaaniis, kanneen asiin gadiitiin walcinaa qabii mirkaneessiif. Deebii Gilgaala 4 4. e 5. b

6. a 7. h

8. d 9. j

10. i

10. Barreessuu (25’) 10.1. Sirna Barreeffamaa (15’) a. Seera Qubeessuu Gilgaala 5 Bs, yeroo kanatti barattoonni kee haala fayyadama qubee dachaa akka addaan baafatan, seerri isaa akkaataa Afaan Oromootti maal akka fakkaatu akka hubatan taasisuutu sirraa eegama. Kanaafuu, fakkeenya Gilgaala 5 jalatti dhiyaate haalaan hubachiisi. Itti aansuun, lakkoofsa ‘2’ irratti qubee dachaa jechicha keessaa hafe itti guutuun barreessiitii itti agarsiisi. Jechichi Boqonnaa 9 Dubartoota Jajjabeessuu

yeroo guutuu ta’ee barreeffamus “bakkalcha” ta’a. Sana booda, jechoota lakkoofsa “3fi 4” irratti dhiyaatan keessaa qubee dachaa hafe barattoota kee waliin ta’uun itti guutaatii barreessaa. Jechoonni sunneenis kanneen akka “dhiphaa, qophee,” faa ta’uu akka danda’an irratti walii galaa. Achumaan barattoonni kee ofii isaanii jechoota lakkoofsota hafan irratti dhiyaatan keessatti bakka duwwaa dhiyaatan akka guutan taasisi. Deebiin isaaniis, kan asiin gadii of keessatti haammachuu danda’a. Deebii Gilgaala 5A 5. dhadhaa

8. dimshaasha

6. nyaata

9. dachaa

7. funyaan

10. saamicha.

Erga gaaffilee Gilgaala 5 qajeelfama ‘A’ jalatti kenname hordofuun dhiyaatan hojjette booda gara qajeelfama ‘B’ jalaa bu’uureffachuun gaaffilee dhiyaatan deebisuutti ce’i. Kunis tuqaaleetti fayyadamuun keeyyata guutuu taasisuu ta’a. Kanaafuu, barattoonni kee tuqaalee kennaman gargaaramuun keeyyaticha keessa galchuun akka irra deebi’anii dabtara isaaniirratti barreeffatan taasisi. Yeroo tuqaalee barbaachisuun guutanii barreessan akka armaan gadiitti hojjechuu isaanii mirkaneeffadhu. Dubartiin waan hedduudha: haadha, obboleettiifi dhala. Ga’een isheen guddina dinagdee biyya tokkoo keessatti qabdus baay’eedha: maatii walitti qabuu, kunuunsuufi guddisuu fa’i. Hojiin dubartiin keessaa dhabamtees hinjiru. Haata’u malee, baroota darban keessatti akka gadaanaatti

113

lakkaa’amaa turte. “Ga’een ishee guddaa ta’ee osoo jiruu maaliif akkas taate?” gaaffiin jedhu yeroo dhiyoo asitti sammuu beektotaa keessatti uumame. Gaaffiin kun gartuu siyaasaa birattis, fudhatama argate. Kanarraan kan ka’e namoonni hedduun “Wayyoo yaawallaallummaa!” jechuun dubartootaaf iddoo guddaa kennuu eegalan.)

10.2. Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Barreeffama Dheeraa Gilgaala 6 Bs, torbee darbe barattoonni kee taattoo kennameef irratti hundaa’uun barreeffama keeyyata 3-4 qabu barreessuu eegaluun isaanii niyaadatama. Ammas, isa jalqabanii dabtara isaaniirraa qaban baafatanii itti fufanii akka barreessan qajeelchi. Guyyaa kanas taattoo dhiyaate sanarratti hundaa’uun hanga sa’aatiin jirutti akka barreessan taasisi. Yagguu yeroon ga’u immoo torbee isa itti aanuuf akka olkaa’atan taasisi.

Torban 2

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Ga’umsaan dubbisuu

--

Gabaasa afaanii dhiyeessuu

--

Walqabsiistota of danda’oo addaan baafachuu

11. Ga’umsaan Dubbisuu (15’)

12. Dubbachuu (15’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’)

Gabaasa Afaanii

Gilgaala 7

Gilgaala 9 Bs, Gilgaala 9 jalatti barattoonni kee ogummaa dubbachuu isaanii akka gabbifatantu barbaadama. Kanaafuu, mataduree kennamerratti gareen mari’achuun afaaniin akka isaan gabaasan taasisi. Gabaasa isaaniirrattis, odeeffannoo dabalataa kennuufiin jajjabeessi.

Bs, barattoonni kee odeeffannoo dubbisa matadureen isaa “Dooktor Taaddalach Atoomsaa,” jedhu keessatti dhiyaate akka yaadatan taasisi. Kanas gaaffilee Gilgaala 7 jalatti dhiyaate barattoota kee waliin hojjechuun raawwadhu.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 8 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Doktor Taaddalach Atoomsaa” irra deebi’anii sirriitti saffisaan dubbisan taasisi. Yeroo kanas, sagalee isaanii jijijjiirrachaa (ol kaasaa, gadii buusaa, furdisaafi qallisaa) akka dubbisan itti himi. Kanaafuu, dura ofii keetii haala kanaan dubbisuun fakkeenya ta’iif.

114

13. Caasluga (10’)

Walqabsiistoota Of Danda’oo Gilgaala 10 Bs, mataduree kana jalatti barattoonni kee walqabsiistota of danda’oo akka addaan baafatantu irraa eegama. Kanaafuu, fakkeenya Gilgaala 10 jalatti kenname haalaan hubachiisi. Sana booda, gaaffilee gilgaalicha jalatti kennaman keessaa isa lakkoofsa ‘1’ irraa

Afaan Oromoo Kutaa 6

walqabsiistuu of danda’oo baasii itti agarsiisi. Ittaansuun, barattoota kee waliin hima gaaffii ‘2’ irraa walqabsiistuu baasiitii itti agarsiisi. Achirraan kanneen hafan keessaa ofii isaanii walqabsiistota of danda’oo akka baasan qajeelchi. Deebiin isaaniis akka kanaan gadiitti

ta’uu isaa mirkaneeffadhu. Deebii Gilgaala 10 1. fi

4. yookiin

2. immoo

5. kana malees.

3. kanaafuu

Torban 3

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa -- Jechoota dhamjechootatti addaan qoqqooduu -- Dubbisa matadureen isaa “Dubartootaafi Misooma” jedhu dubbisuu -- Yaada ijoo dubbisaa addeessuu -- Yaadolee callaa dubbisaa eeruu

14. Qu’annaa Jechootaa (15’) Gilgaala 1 Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 1 jalatti barattoonni dubbisa matadureen isaa ‘Dubartootaafi Misooma’ jedhu keessaa jechoota walxaxaadha jedhan filatanii dhamjechootatti akka qoqqoodan kennamee jira. Dursa fakkeenya achitti kenname gabatee gurraacharratti barreessii itti argisiisi. Ittaansuun barattoota kee gareetti qoqqoodii waliin akka hojjetan taasisi. Atis, irra deddeemii ilaali. Bakka hanqinni jiruttis, gargaari; sirnaan hojjechuusaanii ilaalii madaali.

15. Dubbisuu (25’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs, dubbisa matadureen isaa ‘Dubartootaafi Misooma’ jedhu osoo hindubbisin gaaffilee Gilgaala 2 jalatti dhiyatan barattoonni akka tilmaaman taasisi. Kanas barattoota kee gareetti qoqqooduun waliin mari’atanii deebii afaaniin akka kennan qajeelchi. Bakka kanatti deebiin isaan kennan adda adda ta’uu danda’a waan ta’eef, deebii isaanii akkasumatti harkaa fuudhi

Boqonnaa 9 Dubartoota Jajjabeessuu

malee kun “sirriidha” kun immoo “sirrii miti” jechuurraa ofqusadhu.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Bs, dubbisa matadureen isaa ‘Dubartootaafi Misooma’ jedhu osoo dubbisaa jiranii bakka mallattoo * yemmuu ga’an dubbisuu dhaabuun gaaffii achitti kenname deebisanii dubbisa dubbisuu akka itti fufan taasisi. Hubannoo isaanii dabaluuf dubbisicharratti hundaa’uun yaada dabalataa kennuu hindagatin.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (10’) Gilgaala 4 Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala 4 jalatti dhiyaatan dubbisa dubbisan bu’uureffachuun deebii afaaniin akka kennan qajeelchi. Jalqaba gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Kan hafe immoo dhuunfaadhaan akka hojjetan taasisi. Deebiin isaanis, akka kanaan gaditti ta’uu akka qabu hubachiisi. Deebii Gilgaala 4

115

lak. Gaheen dubartootaa

1

du’a haadholeefi daa’immanii xiqqeessuu

2

qotuu, facaasuu, aramuu,

3

gammachuufi gaddarratti qaban

4

meeshaalee adda adaa oomishuu

5

bituuf gurguruu

116

hojii Qonnaa Warshaalee keessatti keessatti

Daldaala keessatti

eegumsa fayyaa keessatti

Hawaa summaa keessatti



 

 

Afaan Oromoo Kutaa 6

Torban 3

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa -- Jechoota waliin deeman -- Qubeewwan dachaa -- Tuqaalee (., ?, !fi : )tti fayyadamuu -- Keeyyata barreessuu

16. Fayyadama Jechootaa (15’)

Tuqaalee

Gilgaala 5

Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 6B jalatti matadureewwan kennaman keessaa filatanii tuqaalee kennaman bakka barbaachisutti galchanii akka barreessan kennamee jira. Kanas, barattoota kee gareetti qooduun waliin mari’atanii akka barreessan taasisi. Yemmuu isaan hojjetanis, irra deddeemii ilaalii bakka hanqinni jirutti qajeelchi. Erga xumuraniis, dabtara ykn. waraqaa isaaniirratti waliin hojjetan irraa guurii duuraa duuba, qubguddeessaafi tuqaalee kennamanitti sirnaan fayyadamanii barreessuu isaanii madaali.

Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 5 jalatti jechoota waliin deeman akka walitti firoomsaniif kennamee jira. Jalqaba jecha lakkoofsa ‘1’ irra jiru walitti firoomsaa. Deebiin isaas, (c) akka ta’e itti himi. Kan hafe immoo dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Deebii Gilgaala 5 2. b

3. a

4. e

17. Barreessuu (25’) 17.1. Sirna Barreeffamaa (15’) Seera Qubeessuu Gilgaala 6 Bs, Gilgaala 6A jalatti fakkenya kennamerratti hundaa’anii qubeewwan dachaa warreen kan Afaan Oromoo ta’aniin jechoota lama lama akka barreessan kennamee jira. Kanas, jalqaba fakkeenya achitti kenname gabatee gurraacharratti barreessi itti agarsiisi. Barattoonnis, sanumarratti hundaa’anii akka hojjetan jajjabeessi. Erga xumuraniis, dabtara isaanii waljijjiiranii akka walii sororsan taasisi.

Boqonnaa 9 Dubartoota Jajjabeessuu

17.2. Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7 Bs, Gilgaala 7 jalatti barnoota yeroo darbee keessatti keeyyata barreessuu eegalan akka xumuran kennamee jira. Keeyyata jalqabame ammas taattoo barumsa torban tokkoffaa keessatti kenname irratti hundaa’anii barreessanii akka xumuran taasisi. Yemmuu barreessanis, duraa duuba yaadaa, qubguddeessaafi tuqaaleetti sirnaan fayyadamuun qindeessanii barreessuu isaanii madaali.

117

Torban 3

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa -- Ga’umsaan dubbisuu -- Gabaasa afaanii dhiyeessuu -- Walqabsiistota of danda’oo aadaan baasuu

18. Ga’umsaan Dubbisuu (15’)

19. Dubbachuu (15’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’)

Bs, haala qajeelfama Gilgaala 10 jalatti kennameen barattoonni kee yaada torban darbe dubbachuu jalatti shaakalaa turuu isaanii yaadachiisi. Har’as isuma sana irra deebi’anii yaada isaanii qindeeessuun akka gareef gabaasan qajeelchi.

Bs, yeroo darbe barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Misoomaafi Dubartoota” jedhu dubbisanii turan. Odeeffannoo dubbisicharraa argatan bu’uureffachuun gaaffilee Gilgaala 8 jalatti dhiyaate akka deebisan taasisi. Atiis deebii gaaffilee sanaa irratti barattoota kee waliin mari’adhu.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Misoomaafi Dubartoota,” jedhu irra deebi’uun keeyyata 1ffaafi 2ffaa akka dubbisan qajeelchi. Yeroo dubbisanis saffisa barbaachisaa ta’een sirriitti akka dubbisan qajeelchi.

118

20. Caasluga (10’) Walqabsiiftoota ofdanda’oo Bs, kitaaba barattootaa Gilgaala 11 jalatti walqabsiistota of danda’ootti fayyadamanii himoota shan akka barreessan kennamee jira. Jalqaba fakkeenya achitti kenname gabatee gurraacharratti barreessii itti agarsiisi. Sanarratti hundaa’anii barattoonni akka hojjetan jajjabeessi. Bakka hanqinni jirutti gargaari. Sirnaan hojjechuu isaaniis, dabtara isaanii irraa guurii ilaali.

Afaan Oromoo Kutaa 6

10 Diraamaa

Boqonnaa Kaayyoowwan Boqonnichaa

Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti barattoonni: • jechoota birsagootatti addaan qoqqoodu. • yaada ijoo dubbisaa addaan baasu. • yaadolee callaa dubbisaa nihimu. • hiika fakkaattii jechootaa kennu. • hudhaa addaan baasu. • qoodduu, sarara xiqqaa, haammattuufi mallattoo waraabbii nifayyadamu. • diraamaa gabaabaa nibarreessu. • saffisaafi sirrummaan nidubbisu. • yaada ijoo dubbisaa dhaggeeffachuun ni’ibsu. • matima, antimaa kallattiifi aantima alkallattii adda baasu. • mataduree kennamerratti yaada isaanii qindeessuun nidubbatu.

Torban 1

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa -- Jechoota birsagootatti addaan qoqqooduu -- Dubbisa matadureen isaa “Diraamaafi Faayidaa Isaa,” jedhu dubbisuu

1. Qu’annaa Jechootaa (15’)

hubachiisi.

Jechoota Birsagootatti Qoqqooduu

Deebii Gilgaala 1

Gilgaala 1

3. amanamummaa →a- ma- na- mum- maa

Bs, barattoonni jechoota kitaaba isaanii Gilgaalaa 1 jalatti kennaman akka birsagootatti addaan qoqqoodan taasisi. Dursa fakkeenya achitti kenname gabatee gurraacharratti barreessii akkaataa qoqqooddii isaa itti agarsiisi. Sana booda, jechoota lakkoofsa 1fi 2 irra jiran barattoota kee waliin hojjedhu. Qoqqoodiin isaas, “alkallattii → al-kal-lat-tiifi mimmi’eessuu → mim-mi-’ees-suu” ta’uu isaa itti himi. Kanneen hafan immoo barattoonni dhuunfaa dhuunfaan akka hojjetan qajeelchi. Qoqqooddiin isaas akka asiin gadii ta’uu Boqonnaa 10 Diraamaa

4. barbaachisummaa→ bar -baa -chi -sum -maa 5. waltajjiirratti → wal - taj - jiir - rat - ti 6. balaaleffatu → ba - laa - lef - fa - tu 2. Dubbisuu (25’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaaka 2 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Diraamaafi Faayidaa Isaa,” jedhu osoo hindubbisin gaaffilee kitaaba isaanii Gilgaala 2 jalatti kennaman akka deebisan taasisi. Kanas, gareen ta’uun mari’atanii gabaasa afaanii akka 119

dhiyeessan jajjabeessi. Barattoonni fedhii addaa qaban yoo jiraatanis gargaari. Bakka kanatti barattoonni deebii adda addaa kennuu waan danda’aniif “kun sirriidha” kun immoo “sirrii miti” jechuurraa of qusadhu.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa “Diraamaafi Faayidaa Isaa” jedhu osuma dubbisaa jiranii bakka mallattoo [*] yemmuu ga’an dubbisuu dhaabuun gaaffii achitti kenname deebisanii dubbisuu akka itti fufan taasisi. Ofii kees hubannoo isaanii cimsuuf dubbisicharratti hundaa’ii yaada dabalataa kenniif.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (10’) Bs, barattoonni gaaffilee kitaaba isaanii Gilgaala 4 jalatti kennaman dubbisa dhiyaaterratti hundaa’anii akka isaan deebisan qajeelchi. Jalqaba gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Deebiin isaas, ‘hojii kalaqaa keessaa tokko ta’ee, taatoowwaniin waltajjii irratti kan dhiyaatudha’ kan jedhu ta’a. Kanneen hafan immoo barattoonni akka walcinaa taa’anitti waliin mari’atanii deebii afaanii akka kennan taasisi. Deebii Gilgaala 4 2. barsiisuu, bashannansiisuu, ibsuufi kkf. 3. deebii garaagaraa kennuu danda’u.

Torban 1

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa -- Hiika fakkaattii kennuu -- Hudhaa (‘) adda baasuu -- Tuqaalee (qoodduu, haammattuu, sarara xiqqaafi mallattoo waraabbii)tti fayyadamuu -- Diraamaa gabaabaa barreessuu

3. Fayyadama Jechootaa (15’) Hiika Fakkaattii Gilgaala 5 Bs, jechoota kitaaba barattootaa Gilgaala 5 jalatti roga ‘A’ jalatti kennaman hiika fakkaattii isaanii roga ‘B’ jalaa waliin akka walitti firoomsan taasisi. Kanas barattoonni dhuunfaan akka hojjetan qajeelchi. Hojii isaaniis, irra deddeemii ilaali. Bakka hanqinni jiruttis gargaari.

Deebii Gilgaala 6A 3. ka’umsa

Deebii Gilgaala 5 1. b

3. a

2. c

4. e

5. d

4. Barreessuu (25’) 4.1. Sirna Barreeffamaa (15’) A. Seera Qubeessuu Gilgaala 6 Bs, gaaffilee kitaaba barattootaa Gilgaala

120

6A jalatti dhiyaatan fakkeenyaafi ibsa achitti kenname irratti hundaa’anii akka hojjetan taasisi. Fakkeenya kenname gabatee gurraacharratti barreessii itti agarsiisi. Ittaansuun lakkoofsa 1fi 2 irra kan jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Deebiin “bu’uureffachuufi mimmi’eessuu” ta’uu isaa itti himi. Kanneen hafan immoo barattoonni dhuunfaa dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Bakka hanqinni jiruttis, gargaari. 4. babal’isa

5. danda’an

B. Qoodduu, sarara xiqqaa, hammattuufi mallattoo waraabbii Bs, Amma barattoonni kee keeyyata kitaaba isaanii Gilgaala 6B jalatti kenname tuqaa, qoodduu, hammattuu, sarara xiqqaafi waraabbii galchuu shaakalsiista. Jalqaba tajaajila tuqaalee kunneenii barumsa darban keessatti barataniiru waan ta’eef, yaadachiisi. Ittaansuun keeyyata Afaan Oromoo Kutaa 6

gilgaalicha 6B jalatti kenname keessa bakka barbaachiisutti tuqaalee kennaman akka galchan qajeelchi. Kanas, barattoota kee gareetti qooduun akka isaan waliin hojjetan taasisi.

kan biyya ittiin eeganiifi mirga uummataa ittiin kabajaniifi heeraan ittiin bulani.

Deebii Gilgaala 6B

Bs, barattoonni kitaaba isaanii Gilgaala 7 jalatti mataduree kenname keessaa tokko filatanii diraamaa gabaabaa barreessuu akka eegalan kennamee jira. Kanas, barattoota kee gareetti qooduun walta’anii akka hojjetan taasisi. Yemmuu isaan hojjetanis, keessa deddeemii ilaalii bakka hanqinni jirutti gargaari. Ittaansuunis, barreeffama asitti eegalan kana barumsa torbee lammaffaatti waan xumuraniif akka isaan ol kaawwatan itti himuu hindagatiin.

Oromiyaan naannoo magariisa (lalisaa), kan qilleensa gaariifi uummata hedduu (baayyee) qabdudha. Sana irra darbees Oromoon sirna ittiin bulmaataafi aadaa waliin jireenya maqatoleessaa “Sirna Gadaa” jedhamu qaba. Gadaan sirna jiruufi jireenya ilmaan (dhala) Oromoo hundaa kan tuqudha. Kunis sirna karaa amantii, hawaasummaa, siyaasaafi dinagdeetiin kan uummata geggeessu waan ta’eef, haala kanaan gadaan egaa sirna Oromoonni ittiin walbulchan,

4.2. Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 7

Torban 1

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa -- Saffisaafi sirrummaan dubbisuu --

Dubbisa “Amaloota Diraamaa’ jedhu dhaggeeffachuu

--

Matimaafi aantima adda baasuu

5. Ga’umsaan Dubbisuu (15’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 8 Bs, dubbisa matadureen isaa “Diraamaafi Faayidaa Isaa” jedhu kan yeroo darbe dubbisan akka yaadataniif gaaffilee kitaaba isaanii Gilgaala 8 jalatti kennaman akka hojjetan taasisi. Jalqaba gaaffii lakkoofsa tokko irra jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Deebiin isaas, safuufi aadaa hawaasa tokkoo kan fuulaa fuulatti dhiyeessuun hindandeenye tokko waan biratiin haguuganii dhiyeessuu akka ta’e itti himi.

Boqonnaa 10 Diraamaa

Deebii Gilgaala 8 2. jechoota filatamoo, amalaafi gochaa taatotaa, hawwataa ta’uu qabiyyee diraamichaafi kallattiidhaan waltajjiirratti dhiyaachuu isaati.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 9 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa “Diraamaafi Faayidaa Isaa,” jedhu kan yeroo darbe dubbisan keessa deebi’anii keeyyata 1ffaafi 2ffaa akka dubbisan taasisi. Jalqaba barattoota kee waliin sagalee ol kaasuun saffisaafi sirrummaan dubbisaa. Ittaansuun barattoonni lama lama ta’anii dabareen waliin akka dubbisan taasisi. yeroo kanaa barattoonni sirnaafi saffisaan dubbisaa jiraachuu isaanii 121

daree keessa deddeemuun hordofii bakka hanqinni jirutti immoo gargaari.

6. Dhaggeeffachuu (15’)

Hubannoo Dhaggeeffachuun Duraa (5’) Gilgaala 10 Bs, barattoonni dubbisa matadureen isaa “Amaloota Diraamaa” jedhu osoo hindhaggeeffatin gaaffilee Gilgaala 10 jalatti kennaman akka isaan tilmaaman taasisi. Yaada isaanis, akkasumatti harkaa fuudhi malee kun “sirriidha” kun immoo “sirrii miti” jechuurraa of qusadhu.

HubannooYeroo Dhaggeeffachuu (5’) Gilgaala 11 Bs, dubbisa matadureen “”Amaloota Diraamaa” jedhu yemmu ati dubbistuuf barattoonni callisaafi hubannoon dhaggeeffatanii bakka duwwaa kitaaba isaanii Gilgaala 11 jalatti kennaman akka guutan taasisi. Dubbisa erga xumurtees sirnaan guutuu isaanii ilaalii yaaddeebii kenni.

Amaloota Diraamaa Diraamaan amaloota hojiiwwan kalaqaa kanneen biroorraa adda isa taasisan qaba. Amaloonni diraamaa muraasni yoomessa, waltajjiirratti dhiyachuu, qabatamummaafi hirmaannaa ogeeyyii garagaraa fa’i. Amala diraamaa keessaa inni tokko yoomessa murtaawaa qabaachuu isaati. Yoomessi jechoota “yoomiifi eessa?” jedhaman irraa ijaarame. Yaadrimeen jechichaas yeroofi bakka gochii diraamaan sun itti raawwatu agarsiisa. Diraamaan tokko bakka murtaawaafi yeroo murtaawaa tokkotti raawwatama. Kunis waltajjiirratti gaggeffama. Daawwattootas qaba. Bakki teessuma daawwattootaas bakka taatonni gochicha itti raawwatanirraa adda ta’ee mul’ata. Akkaataa kanaan miira daawwattootaa

122

harkisuun, guutummaa miira isaanii, gochaa taatootaatiin raawwatamurra akka taasifatan taasisa. Jalqabaa hanga dhumaatti qalbii guutuudhaan akka hordofan haala mijeessa. Amalli diraamaa inni biraan qabatamummaa isaati. Wantoota diraamaa qabatamaa taasisan keessaa inni tokko gochaawwan taatotaatiin waltajjiirratti dhiyaachuudha. Kana jechuun gochaan diraamaa tokko keessatti taatonni hojjetan isa qabatamaan jiruufi jireenya hawaasaa keessatti mul’atudha. Taatonni diraamaa tokko keessatti qooda fudhatan namoota lubbuun jiran, kan miseensa hawaasichaa ta’anidha. Kanaafuu, waan hawaasichi jireenya guyyuu keessatti argu fuulaa-fuulatti mimmi’eessanii itti agarsiisuun qabatamummaa diraamaa caalaatti ifa taasisa. Gochuma daawwattoonni walii godhan ykn walirratti godhanitu waltajjii irratti taatotaan mul’ata. Amalli diraamaa inni dagatamuu hinqabne immoo ogeeyyii adda addaa hirmaachisuu isaati. Hirmaattota diraamaa tokko keessatti argaman keessaa tokko ogeessa ibsaati. Ogeessi kun halluu ibsaa galma diraamaan keessatti hojjetamu tokko jijijjiiruun gochaawwan raawwatamaniif haala mijeessa. Ogeessi biraan immoo ogeessa muuziqaati. Ogeessi muuziqaa taphachuun sagalee bareedaa (kiilolee, furdaafi yeelaluu) jijjiiree diraamicha hawwataa taasisa. Ogeessi miidhaginaa immoo taatoota qabiyyee diraamichaatiin walfakkeessee bareechee dhiyeessa. Ogeessi waltajiis waltajiicha mija’aa taasisa. Walumaagalatti, diraamaan yoomessa murtaawaa qabaachuun, qabatamummaa isaafi ogeeyyii addaddaa hirmaachisuun kanneen biroorraa adda isa taasisa. Amaloota kanaanis miira daawwattootaa hawwata. Kun immoo, ergaan diraamaa sanaa haala salphaadhaan akka hubatamu taasisa. Diraamaan haala kanaan bashannansiisaafi gaddisiisaa barsiisa.

Afaan Oromoo Kutaa 6

Barumsa kanaanis gochaawwan hamoon akka hafan, gochaawwan gaariin immoo akka itti fufan taasisa. Deebii Gilgaala 11 1. yoomessa, waltajjiirratti dhiyaachuu, qabatamummaafi hirmaannaa ogeeyyii adda addaa fa’i. 2. waltajjii 3. hirmaachisuu

Hubannoo Dhaggeeffachuun Boodaa (5’) Gilgaala 12 Bs, barattoonni gaaffilee dubbisa dhaggeeffachuun boodaa Gilgaala 12 jalatti dhiyaate dubbisa dhaggeeffatan irratti hundaa’anii akka hojjetan qajeelchi. Jalqaba gaaffii lakkoofsa 1 irra jiru barattoota kee waliin hojjedhu. Kanneen hafan immoo barattoonni kee dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Bakka hanqinni jirutti immoo gargaari. Deebii Gilgaala 12 1. jechoota “yoom” fi“eessa?” jedhurraa kan uumame ta’ee, yeroofi bakka gochi tokko itti raawwatame agarsiisa. 2. gochaawwan jriuufi jireenya hawaasa keessatti raawwataman taatotaan waltajjiirratti dhiyeessa. 3. ogeessi kun halluu ibsa galma diraamaan keessatti hojjetamu tokko jijjiiruun gochaawwan raawwatamaniif haala mijeesa.

7. Caasluga (10’) Matimaafi Aantima

Gilgaala 13 Bs, barattoonni matimaafi aantima kitaaba isaanii Gilgaala 13 jalatti kennaman akka adda baafatan taasisi. Kanaafis, fakkeenya achitti kenname gabatee gurraacha irratti barreessii matimaafi aantima adda baasii itti agarsiisi. Kunis, hima fakkeenya kenname keessaa “Caalaan→ matima” yoo ta’u, “mana” kan jedhu immoo “aantima” akka ta’e itti himi. Kan hafan immoo barattoonnii kee dhuunfaan akka hojjetan taasisi. Deebiin isaas, akka asiin gadii akka ta’e hubachiisi. Deebii Gilgaala 13 1. Caaltuun → matima midhaan → aantima kallattii gumbiitti → aantima alkallattii 2. Gammachuu → matima buna → aantima kallattii maatiif →aantima alkallatti 3. Eebbiseen → matima kophee → aantima kallatti Tolaaf → aantima alkallatti 4. Tolaan → matima marga → aantima kallattii looniif → aantima alkallattii 5. Siifan → matima bishaan → aantima kallattii Bantiif → aantima alkallatti.

Torban 2

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa -- Dubbisa matadureen isaa “Akaakuuwwan Diraamaa,” jedhu dubbisuu --

Yaadolee ijoo dubbisaa addaan baasuu

--

Yaadolee callaa dubbisaa eeruu

Boqonnaa 10 Diraamaa

123

8. Dubbisuu (40’)

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (15’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (10’)

Gilgaala 3

Gilgaala 1 Bs, Barattoonni dubbisa dhiyaate osoo hindubbisin dura kee gaaffilee Gilgaala 1 jalatti kennaman akka deebisan taasisi. Deebiin isaanii immoo “Kun sirrii”, kun immoo “dogoggora” jechuurraa of qusadhu. Hunduma isaanii hirmaachisuun yaada isaanii gara dubbisichaatti qajeelchi.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (15’) Gilgaala 2 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Akaakuuwwan Diraamaa,” jedhu dubbisaa bakka mallattoo [*] yemmuu ga’an dubbisuu dhaabanii gaaffilee achitti kennaman akka deebisan taasisi. Erga barattoota kee waliin deebii gaaffichaa irratti walii galtanii booda itti fufanii akka dubbisan qajeelchi.

Bs, barattoonni kee yeroo kana dubbisa dhiyaate dubbisanii xumuraniiru. Kanaafuu, gaaffilee achi keessaa ba’an kan kitaaba barattootaa Gilgaala 3 jalatti argaman akka hojjetan taasisi. Dursa ofii keetii gaaffii lakkoofsa ‘1’ irratti kenname hojjedhuutii agarsiisi. Deebiin isaas “diraamaa gaddisiisaa, diraamaa gammachiisaafi diraamaa gaddisiisaa-gammachiisaa akka ta’e itti himi. Sana booda, gaaffii lakkoofsa 2 irraa barattoota kee waliin hojjedhu. Deebiin gaaffichaas diraamaan gammachiisaan kan bashannansiisu, qasaasisu, milkaa’ina kan agarsiisu yoo ta’u, diraamaa gaddisiisaan garuu kan boossisu, yaaddessuu, gaddisisuufi wkf ta’uu danda’a. Itti aansuun barattoonni kee of danda’anii gaaffii 3ffaa akka hojjetan taasisi. Deebiin isaan kennan garaagara ta’uu danda’a. Atis dubbisicharratti hundaa’uun yaaddeebii kenniif.

Torban 2

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Jechoota gareetti ramaduu

--

Qubeewwan hudhaan bakka buute himuu

--

Qoodduu, hammattuu, mallattoo waraabbiifi sarara xiqqaa keeyyata keessatti fayyadamuu

--

Diraamaa gabaabaa barreessuu

9. Fayyadama Jechootaa (15’) Jechoota Gareetti Ramaduu

Gilgaala 4 Bs, barattoonni kee jechoota kitaaba isaanii Gilgaala 4 jalatti walitti makamanii kennaman, matadureewwan lamaan gabatee kenname keessa jiran jalatti akka qoqqoodan taasisi. Kanaafis fakkeenya kenname haalaan hubachiisi. Debii gilgaalichaas akka armaan gadiitti ramaduu isaanii mirkaneeffadhu.

124

D i r a a m a a gammachiisaa kolfisiisaa milkaa’ina seeqqachiisaa bashannansiisaa abdachiisaa

Diraamaa gaddisiisaa kufaatii boossisaa yaaddessaa naasisaa dhiphisaa

Afaan Oromoo Kutaa 6

10. Barreessuu (25’) 10.1. Sirna Barreeffamaa (15’)

akka kanaan gadiitti ta’a.

Gilgaala 5 Bs, barattoonni kee jechoota Gilgaala 5A jalatti kennaman keessatti qubee hudhaan bakka buutu addaan baasuu akka danda’an qajeelchi. Kanaafis fakkeenya achitti kenname haalaan hubachiisi. Jalqaba ofii keetii jecha lakkoofsa ‘1’ keessatti hudhaan (h/y) bakka bu’uu ishee itti himi. Sana booda, jechoota lakkoofsa ‘2’fi ‘3’ keessatti immoo qubeewwan kamiin akka bakka buute barattoota kee waliin bakka buusuun irratti walii galaa. Qubeewwan (m fi h) ta’uu mala. Ittaansuun, jechoota hafan keessatti barattoonni ofuma isaaniitii hudhaan qubee kamiin akka bakka buute addaan baasuu akka danda’an qajeelchi. Deebii isaaniis harkaa fuudhuun yaaddeebii kenniif. Deebii Gilgaala 5A 4. y

5. w

6. h

7. h/y

Achiin booda, gara gaaffilee Gilgaala 5B jala jiran hojjechiisuutti ceesisi. Innis tuqaalee keeyyata kenname keessatti galchuu ta’a. Tuqaaleen kunis sarara xiqqaa, mallattoo waraabbii, haammattuufi qoodduufaa ta’u. Yoo tuqaalee kanneen keessa galchan keeyyatichi

Qophii diraamaa kan daawwitii jireenya hawaasaa ta’e tokkoof wantoonni barbaachisan hedduudha. Isaanis ogeessa muuziqaa, ibsaa, waltajjii, taatoowwan (qooddattoota), daawwattootafaa ta’uu malu. Akkasumas, diraamaa tokko qopheessuuf yeroofi bakki gochaan sun itti raawwatamu addaan ba’ee ibsama. Diraamaan miira daawwattootaa booji’uun gammachiisuu, gaddisiisuu, naasisuufi yaaddessuu danda’a. Kana jechuun, diraamaan xumurri isaa kolfisiisaa ykn boossisaa ta’uu danda’a jechuudha.

10.2. Ijaarsa Barreeffamaa (10’) Gilgaala 6 Bs, barattoonni kee qajeelfama Gilgaala 6 jalatti kenname hordofuun diraamaa torbee darbe barreessuu eegalan akka itti fufanii barreessan taasisi. Yeroo isaan barreessanis daree keessa socho’uudhaan sirriitti barreessuu danda’uu isaanii addaan baafadhu. Bakka rakkoon jiruttis gargaari. Diraamaa barreessan kanas torbee itti aanu keessatti waan xumuraniif akka ol kaa’atan itti himuu hindagatiin,

Torban 2

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa ----

Saffisaafi sirrummaan dubbisuu Diraamaa shaakaluu Matimaafi aantima addaan baafachuu

11. Ga’umsaan Dubbisuu (15’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 7 Bs, Yeroo darbe barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Akaakuuwwan Diraamaa,” jedhu dubbisanii turan. Odeeffannoo dubbisicha keessatti ibsame yaadachuuf, gaaffilee kitaaba

Boqonnaa 10 Diraamaa

isaanii Gilgaala 7 jalatti dhiyaate akka deebisan taasisi. Atis odeeffannoo barbaachisaa ta’e kenniif.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 8 Bs, barattoonni kee dubbisa matadureen isaa “Akaakuuwwan Diraamaa,” jedhu keessaa

125

keeyyata 1ffaafi 2ffaa akka irra deebi’anii akka dubbisan taasisi. Yeroo dubbisanis saffisaan sirriitti akka dubbisan qajeelchi. Yeroo isaan shaakalanis, sirriitti dubbisuu danda’uufi dhiisuu isaanii daree keessa naanna’uun addaan baafadhu.

12. Dubbachuu (15’) Gilgaala 9 Bs, barattoonni kee diraamaa gabaabaa kitaaba isaanii Gilgaala 9 jalatti dhiyaate dubbisanii akka shaakalan qajeelchi. Sana booda, diraamicha torban itti aanu keessa irra deebi’anii akka agarsiisan itti himi.

13. Caasluga (10’) Matimaafi Aantima Gilgaala 10 Bs, barattoonni himoota kitaaba isaanii Gilgaala 10 jalatti kennaman keessaa matimaafi aantima akka baasan taasisi. Kanaaf immoo, fakkeenya achitti kenname haalaan hubachiisi. Sana booda, hima lakkoofsa ‘1’ keessaa matimaafi aantima

Torban 3

baasiitii itti agarsiisi. Matimni himichaas ‘Barsiisaan’ kan jedhu yoo ta’u aantimni isaa immoo “barattoota isaatiif,” fi “barumsa dabalataa” kanneen jedhan ta’u. Kanneen hafan immoo haaluma kanaan barattoonni kee akka hojjetan taasisi. Deebii isaaniis akka armaan gadiitti sirreessiif. Deebii Gilgaala 10 2. Matima - Toltuun Aantima - Mucaa isaatiif (alkallattii) qubbeessaa (kallattii) 3. Matima - Ilma Aantima - abbaasaaf (alkallattii) kootii (kallattii) 4. Matima - Ganameen Aantima - hubbootti (alkalattii) booka (kallattii) 5. Matima - Gaarummaan Aantimni - haadha isaatiif (alkallattii) Walaloo (kallattii)

Guyyaa 1

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Birsaga walitti makuu

--

Yaada ijoo diraamaa himuu

--

Yaadolee callaa diraamaa eeruu

14. Qu’annaa Jechootaa (15’) Birsagoota Walitti Makuunn Jecha Ijaaruu. Gilgaala 1 Bs, barattoonni kee birsagoota Gilgaala 1 jalatti kennaman walitti makuun akka jecha ijaaran taasisi. Kanaaf, immoo fakkeenya kenname haalaan akka hubatan qajeelchi. Sana booda birsagoota lakkoofsa 1 irratti kennaman walitti makuun jecha ijaariitii itti agarsiisi. Jechi sunis

126

‘hintuffattu’ kan jedhu ta’uu itti himi. Achirraan birsagoota lakkoofsa ‘2 fi 3’ irra jiran barattoota kee waliin walitti makaa. Jechoonni kunneen, ‘kamirrattiyyuu, ‘haasofsiisuudhaan’ kan jedhan akka ta’an irratti waliigalaa. Ittaansuun birsagoota hafan immoo barattoonni kee ofii isaanii akka walitti makan taasisi. Yeroo walitti makanis ‘dhiqattuyyuu,’ ‘jilbeeffachiisuu’ ta’uu akka qaban itti himi.

Afaan Oromoo Kutaa 6

15. Dubbisuun (25’) Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’) Gilgaala 2 Bs; barattoonni kee diraamaa matadureen isaa ‘xiiqii’ jedhu dubbisuun dura gaaffilee Gilgaala 2 jalatti kennaman akka hojjetan taasisi. Deebiin isaaniis garaagara ta’uu danda’a. Ati immoo hundumaa harkaa fuudhuun hirmaachisi malee, ‘kanatu sirriidha,’ ‘kun immoo dogoggora’ jechuurraa of qusadhu.

jalatti kennaman akka deebisan qajeelchi. Ofii keetii gaaffii 1ffaa hojjedhuuti itti agarsiisi. Deebiin isaas “Sadarkaan Qeerransoo kan Dooraniitii gad ta’uu isaafi tuffachuu akka dandeessu itti himuu isaa ta’uu” itti himi. Sana booda gaaffillee hafan garee gareen ta’uun akka hojjetan qajeelchi. Deebiin isaaniis akka kanaan gadiiti. Deebii Gilgaala 4 2. Ilmi abbaatti ba’uu dhiisuu mala 3. Qeerransoon Dooranii fuudhuuf gaafachuufi isheen immoo diduudha.

Hubannoo Yeroo Dubbisuu (10’) Gilgaala 3

4.

Bs, barattoonni kee dubbisa mata dureen isaa ‘Xiiqii,’ jedhu dubbisaa osoo jiranii bakka mallattoo * yoo ga’an, dubbisuu dhaabanii gaaffii dhiyaate akka deebisan qajeelchi.

Deebii garaagaraa kennu

5. Qeerransoo, Dooraniifi Liiban 6. Baadiyaatti ta’ee godoo boqqolloo, mana jalattiifi bakka qonnaatti. 7. Diraamaa Gammachiisaadha.

Hubannoo Dubbisuun Boodaa (10’) Gilgaala 4 Bs, yeroo kana barattoonni kee dubbisa dhiyaate dubbisanii xumuranii jiru. Kanaafuu gaaffilee achi keessaa ba’an kan Gilgaala 4

Torban 3

Guyyaa 2

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Jechamootaaf hiika kennuu

--

Hudhaa jecha keessa galchuun barreessuu

--

Tuqaa, mallattoo gaaffii, mallattoo raajeffannoofi tuqlamee keeyyata keessatti galchuu

--

Diraamaa gabaabaa barreessuu

16. Fayyadama Jechoota (15’) Jechamootaaf hiika kennuu Gilgaala 5 Bs, barattoonni kee jechamoota dubbisa keessaa ba’aniif hiika akka kennan taasisi. Kanaaf immoo, fakkeenyaafi ibsa kitaaba barattootaa kenname haalaan akka hubatan taasisi. Ittaansuun, jechama lakkoofsa 1 irrrratti

Boqonnaa 10 Diraamaa

dhiyaateef hiikni isaa “qamaacaa/xuraa’aa battee” ta’uu isaa itti himi. Sana booda, barattoonni kee jechamoota hafaniif hiika akka kennan qajeelchi. Deebii isaaniis isa kanaan gadiitiin walbira qabiitii sirreessiif. Deebii Gilgaala 5 2. nantuffadha 3. dubbii danda’a, abshaala

127

4. niqaanesse 5. qonnaa dhiise

17. Barreessuu (25’) 17.1 Sirna barreeffamaa (15’) Seera Qubeessuufi Tuqaalee

akka barreessan qajeelchi. Tuqaa, mallattoo waraabbii, mallattoo raajeffannoo, tuqalamee fayyadamuun keeyyaticha ijaaruu danda’uu isaaniis madaali. Kanas akka isaan waliif sororan taasisuun raawwadhu.

17.2 Ijaarsa barreeffamaa (10’)

Gilgaala 6

Diraamaa gabaabaa barreessuu

Bs, barattoonni kee qajeelfama Gilgaala 6A jalatti kenname hordofuun hudhaa jechoota keessa galchuun akka barreessan taasisi. Barattoonni kee isa barreessan wal jala fuudhanii akka waliif sororsan qajeelchi. Hundumtuu sirriitti barreessuu danda’uu isaanii immoo daree keessa deemuun mirkaneeffadhu. Haala kanaan erga madaaltee booda, ciminaafi hanqina jiru adda baafachuun gargaari. Erga qajeelfama Giglaala 6A jalaa bu’uureffachuun hojjechiiftee booda, gara isa Gilgaala 6B jala jiruu hojjechuutti ceesisi. Kana keessattis tuqaalee kennaman bu’uureffachuun keeyyata

Gilgaala 7 Bs, barattoonni kee mataduree kitaaba isaanii irratti kenname keessaa filachuun diraamaa barreessuu shaakalaa turan akka dabatara isaanii baafatan taasisi. Sana booda, barreeffama isaanii keessa deebi’uun qub-guddeessa, tuqaaleefi qindoomina isaarratti xiyyeffachuun akka gulaalan qajeelchi. Ittaansuun, diraamaa barreessan sana akka walii dubbisan taasisi.

Torban 3

Guyyaa 3

Qabiyyee Barannoo Guyyaa --

Saffisaafi sirrumaan dubbisuu

--

Diraamaa matadureen isaa “Xiiqii” jedhu dhiyeessuu

--

Matima, aantima kallattifi aantima alkallatti adda baasuu

18. Ga’umsaan Dubbsiuu (15’)

Hubannoo Yeroo Dubbbisuu (10’)

Hubannoo Dubbisuun Duraa (5’)

Gilgaala 9

Gilgaala 8 Bs, yeroo darbe barattoonni kee dubbisa diraamaa kan matadureen isaa “Xiiqii” jedhu dubbisanii turan. Odeeffannoo achirraa argatan bu’uureeffachuun gaaffilee Gilgaala 8 jalatti dhiyaatan irratti barattoota kee waliin mari’adhu. Deebii gaaffilee sanaarrattis waliin mari’achuudhaan odeeffannoo dubbisichaa akka yaadatan taasisi.

128

Bs, dubbsia mata dureen isaa “Xiiqii” jedhu irra deebi’uun argama tokkoffaa barattoonni kee akka dubbisan qajeelchi. Yemmuu dubbisanis, saffisa barbaachisaa ta’een sirritti akka dubbisan taasisi. Saffisaafi sirrummaan dubbisuu isaanii immoo madaaluun qajeelfama Gilgaala ‘9’ jalatti kennamerratti hundaa’uun shaakalsiisi.

Afaan Oromoo Kutaa 6

19. Dubbachuu (15’)

20. Caasluga (10’)

Gilgaala 10

Matimaafi aantima (kallattiifi alkallatti)

Bs, diraamaa matadureen isaa “Olkaa’an malee…” jedhu kan barumsa torban 2ffaa keessatti shaakalan Gilgaala 10 keessatti immoo gareetti barattoota kee qooduun akka isaan dabare dabareen diraamciha dhiyeessan taasisi. Yemmuu isaan dhiyeessan immoo hojii isaanii madaali.

Gilgaala 11

Boqonnaa 10 Diraamaa

Bs, barattoonni kitaaba barattootaa Gilgaala 11 jalatti matimaafi aantima (kallattiifi alkallatti) itti fayyadamanii himoota shan akka barreessan qajeelfamni kennamee jira. Kanaaf immoo fakkeenya achi jalatti kenname haalaan hubachiisi. Kanas barattoota kee gareetti qoodii akka hojjetan taasisi. Hojii isaaniis, irra deddeemii ilaali. Bakka hanqinni jirutti immoo gargaari. Erga xumuraniis, dabatara isaanii irraa fufuudhii sororsiifi.

129

130

Afaan Oromoo Kutaa 6

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

131

Kutaa 6ffaatti, barattoonni, beekumsa sagaleefi mallattoo, dubbisa birsagaafi dhamjechaatti gargaaramuun jechoota baay`ee hinbaratamiin ga’umsaan hubatu. Qajeelfamni kennamus, barattoonni ofdanda`anii jechoota baay`ee walxaxaa ta`aniifi gosa adda addaa qaban akka dubbisaniifi hubannnoo isaan akka of madaalan nigargaara. Kana malees, barreeffama gosa adda addaa walbira qabanii barreessuurratti yeroo baay`ee dabarsuu malu; kunis, adeemsa barreessuu, yaada qindeessuu, wixineessuufi keessa deebi`uu hammata. Barattoonni sadarkaa kanarratti, barreeffama dubbisan hiikuu, madaaluufi sirriitti xiinxaluun yaad-deebii barreeffama gosa adda addaa dubisanirratti qaban barreessuu danda`u.

Seensa Kutaa 6ffaa

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

Silabasii Afaan Dhalootaa Kutaa 5-8

29

132

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

30

Kutaa 6,

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 5-8

Seemisteera 1ffaa

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

133

Hubannoo Bu`aa Ba`ii Sagalee

Ergaa Dabarsuu/ Fudhachuu Qo`Annoo Jechoota

Hubannoo Sagaleefi Boca Qubee

Seerota qubeessuu jechootaa barataniin ni`ibsu.

Barnoota kana booda barattoonni: Barnoota kana booda barattoonni:

Afaan Dubbii (Dubbachuufi Dhaggeeffachuu)

• Hubannoo hiikkaa xiinjechaarraa argatan fayyadamuun jechoota haaraa (uumamteefi/ ykn hortee) nidubbisu. • Dubbisa jechootaafi gaaleewwan keessatti mul`istoota bu`aa ba`iinsa sagalee suuta suuta nifayyadamu.

• Tarsiimoo dubbisuu filatamaa ta`e fayyadamuun jechoota caasaa walxaxaa qaban nidubbisu.

• Dhamjechoota waxaxaa baratan walitti fiduun suuta suuta jechoota dubbisuuf gargaaramu.

• Caasaa birsagoota walxaxaa ta`an walitti fiduun jechoota addaan baasuuf gargaaramu.

• Jechootaa ykn gaaleewwan keessatti bu`aa ba`ii sagalee walxaxaa agarsiisan suuta suuta sirriitti nibarreessu.

• Beekumsa hiikkaa xiinjechaarraa (uumamteefi/ ykn hortee) argatan fayyadamuun jechoota haaraa nibarreessu.

• Caasaa jechootaa walxaxaa ta`an dhamjechootatti qoqqooduun jechoota nibarreessu.

• Birsagoota walxaxaa ta`an fayyadamuun jechoota nibarreessu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni: Barnoota kana booda barattoonni:

Barreessuu

Dubbisuu

Silabasii Afaan Dhalootaa Kutaa 5-8

Jechoota. Barattoonni jechoota dhaggeeffachuun (kallattii caasaa ykn qaama jecha fayyadamuun), sana booda qubeessuu yaalu.

• Qomaan barreessuu.

•Caasaa xinjechaan jechoota qaaccessuuf qajeelfama ifaafi gochi raawwatan nikennama.

•barattoonni ittiyaadanii akkaataa ykn caasaa jechootaa keenameefiin tarreessuu dabalata.

• Jechoota akkaataa caasaan, gareen ykn haala walfakkaataniin qooduu,

•Kan beekamaniifi hinbeekamiin,

Barattoonni caasaa jechaa ykn akkaataa qubeessuu waldorgomsiisu. Kunis:

Keessa deebii hiriyaa. Qajeelfama barsiisaan kennurratti hundaa`uun barattoonni gochaa barreessuu erga xumuranii booda walsoroorsuuf waraqaa isaanii waljijjiiru. Sana booda barsiisaan hojii isaanii keessa deebi`ee ilaaluuf irraa guura.

• Dhiyeessa Barattoonni dandeettii isaanii guddataa jiru barsiisaa isaaniif ykn daree isaaniitti dhiyeessuuf carraa argatu

Barattoonni waan baratanirratti gaaffii dhiyaateef deebii nikennu. Barsiisaanis, bu`uura kanarraa ka`uun kallattii barnootichaa nimurteessa.

31

Kan cidhaa Kan gaddaa kan qonnaa Walaleessuuf haala mijaawaa kan biroo • Walaloo akka hambaa aadaatti

• • • •

Afwalaloo

• Seenaa namaa barreessuu • Milkaa`uuf obsa, aarsaa kkf injifachuuf barbaachisu

Atileetii Beekamaa/tuu

• Keessa deebii qajeelfamaa

• Waldorgomsiisa

• Uffata cidhaa • Uffata yeroo ayyaanaa • Uffannaa aadaa dinqisiifachuu

Fakkeenya Tooftaalee Uffannaa Aadaa Madaallii

Fakkeenya Tooftaalee Yaada ijoo Madaallii

Fakkeenya Tooftaalee Baruu barsiisuu

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

Kutaa 6, Seemisteera 1ffaa

134

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

32

Saffisa

Sirrummaa

Ga’umsa

Fooyya`ina isaanii hordofuuf irradeddeebi`anii dubbisuu sirriirtti fayyadamu. • Saffisa dubbii isaanii jechoota filatamoofi sadarkaa isaanii eeggateen nicimsatu. Barreeffama sadarkaa isaanii buufatasaa eeguun

• Barreeffamoota ibsaa sadarkaa isaanii %95 sirriitti nidubbisu.

• Barreeffamoota sadarkaa isaanii %95 sirriitti nidubbisu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

Barreeffamoota Kaayyoo adda addaaf (taatee ibsuuf, miira ofii ibsuuf,

• Wixinee qindeessuuf deeggarsa dabalataa barbaadu nibarreessu.

• Keessa deebi`anii barreessuuf barsiisaa, barattoota kaawwaniifi dhuunfaan nihojjetu.

• Jechoota sadarkaa isaanii %90 sirriitti nibarreessu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barreessuu

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

Dubbisuu

Barreessuu

Dubbisuu

Afaan Dubbii

Barnoota kana booda barattoonni:

Afaan Dubbii (Dubbachuufi Dhaggeeffachuu)

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 5-8

• Agarsiiftota fayyadamuu Ibsa isaanii fooyyessuuf, barsiisaan ifatti kaayyoo fayyadama sirna tuqaaleefi akkamitti mallattooleen kunniin ibsa keessatti dhiibbaa geessisan mariisisuu qaba.

• Irraadeddeebi`anii afaaniin dubbisuu. Barattootaaf carraa irradeddeebi`anii dubbisuu kennuu. Kunis, deeggarsaafi duubdeebii barsiisotaa, hiriyaafi maatii dabalata.

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

Himoota. Barattoonni akka barreessaniif barsiisaan hima nidubbisaaf. Kunis, jechoota haaraa akkasumas kan duraan baratan nidabalata. Barattoonnis, jechoota sagaleefi iddoo walfakkataa qabatn yaadachuuf akka isaaniif tolu jala sararatu.

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

To`annaa alidilee. Barsiisaan hojii daree kan akka kitaaba dubbisuu barattootaaf kennuun yeroo isaan hojjetan kana daree

• Deebii sochii qaamaa. Gaaffilee dhiyaataniif barattoonni dhuunfaan sochii qaamaan nideebisu. Quba abgudduu olqabuufi gadi qabuun deebii agarsiisa; aboottee banuufi cufuu akkasumas quboota agarsiisuun ergaa mataasaanii dabarsu.

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

• Bakkeewwan hawwattoota turistii naannoo • Turizimii sabquunnamtii keessatti Bu`aafi dhiibbaa turizimii

• Taphoota ijoollummaa • Humna ijoollee • Kunuunsaafi eegumsa ijoollee Turizimii

Ijoollummaa

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 1ffaa

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

135

Ibsa

• Afgaaffii nigaafatu; yoogaafatamanis nideebisu. Ilaacha isaanii sababa waliin ibsuu nijalqabu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Afaan Dubbii (Dubbachuufi Dhaggeeffachuu)

durdurii himuuf, qajeelfama kennuuf) nishaakalu.

• nidubbisu. • Barreeffama sadarkaa isaanii olii callisaan nidubbisu. (yeroo baay`ee callisaan dubbisu). • Saffisa fooyya`ina isaanii madaaluuf dubbisa isaanii nito`atu. • Seera keeyyata barreessuu, sirna tuqaaleefi qubguddeessaa hordofuun keeyyata lamaa ol nibarreessu. • Waa`ee seenaa ykn ta`iinsa tokkoo addeessuun, tartiiba seera qabuufi xumura gaarii qabuun keeyyata lamaa ol nibarreessu. • Gabaasa gochoota sadarkaa isaaniitti baratanii nibarreessu. Yaadaafi qajeelfama kennamuun ilaalcha isaanii sababa waliin ibsuun keeyyata tokkoo ol barreessuu nijalqabu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

Hiika jechoota sadarkaa isaaniitti agarsiisuuf olba`uufi gadibu`uu sagalee sadarkaa sirna tuqaaleetti nifayyadamu.

Barreessuu

Dubbisuu

Silabasii Afaan Dhalootaa Kutaa 5-8

Gochoota barreessuun duraa. Gochoonni barreessuun dura raawwatamuu qaban kan

• Himaan dubbisuu Hima tokko yeroo baay`ee irradeddeebi`anii dubbisuu. Yeroo kanatti jechoota adda addaaf xiyyeeffannaa kennuu.

• Walitti fidanii dubbisuu Buufataan akka dubbisan jajjabeessuu. Haala kanaan, barsiisaan barreeffamoota beekamoo ta`an akka fakkeenyatti fudhachuun hima keessatti gaaleefi ciroorratti xiyyeeffachuun walitti fiduun akka dubbisan, kana malees sirna tuqaalee akka iddoo afuura fudhataniitti fayyadamuun agarsiisuu qaba.

• Irradeddeebi`anii dubbisuu Barattoonni dubbisa gabaabaa yeroo baay`ee irradedeebi`anii dubbisuu, yeroo eeganii dubbisuu, kana malees fooyya`ina saffisa dubbisa isaaniis chaartiin agarsiisu. Yeroon dubbisa isaaniis giraafiin taa`uu qaba.

Hojii garee. Barsiisaan hojii manaa kan garee xiqqaan raawwatamu kennuun; barattoonni garee hundi hirmaachuu isaanii nito`ata. Miseensa garee saniifis gahee hojii qoqqooduun akka isaan hojiin qabamaniif gargaara. Qabxiin garee sanaafis kennamu erga hojicha xumuranii boodadha. (Hub. Hojiin garee guutummaa

• Keessa deebii hiriyaa. Qajeelfama barsiisaan kennurratti hundaa`uun barattoonni gochaa barreessuu erga xumuranii booda walsoroorsuuf waraqaa isaanii waljijjiiru. Sana booda barsiisaan hojii isaanii keessa deebi`ee ilaaluuf irraa guura.

Barattoonni dandeettii isaanii guddataa jiru barsiisaa isaaniif ykn daree isaaniitti dhiyeessuuf carraa argachuu qabu.

• Dhiyeessa

• keessa deddeemuun haala alidilee ta`een nito`ata.

Fakkeenya Tooftaalee Barsii- Fakkeenya Tooftaalee suu/Barachuu Madaallii

Yaada ijoo

33

Kutaa 6, Seemisteera 1ffaa

136

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

34

Seerluga

• Dubbii afaanii keessatti lakkoofsota tartiibaa(cardinal)fi ramaddii (ordinal) bekamoo addaan baasuun hiika kennu. (Kana malees walitti dhufeenya maqaa, koorniyaa, lakkoofsaafi ramaddii nihubatu). Maqaalee akka matimatti dhufan, matimaafi kutima himootaafi himoota addeessaa beekamoo keessatti addaan baasuun hiika kennu.

• Dubbii afaanii keessatti xumurtootaafi maqibsoota beekamoo addaan baasuun hiika kennu. (Kana malees walitti dhufeenya maqaa, koorniyaa, lakkoofsaafi ramaddii nifayyadamu).

• Dubbii afaanii keessatti maqaalee dhuunfaafi gamtaa addaan baasuun hiika kennu. (Kana malees walitti dhufeenya maqaa, koorniyaa, lakkoofsaafi ramaddii nifayyadamu). (shaakala)

Barnoota kana booda barattoonni:

Afaan Dubbii (Dubbachuufi Dhaggeeffachuu)

• Barreeffama keessatti maqaalee akka matimatti dhufan, matimaafi kutima caasaa himootaafi himoota addeessaa beekamoo keessatti adda baasu.

• Barreeffama keessatti lakkoofsota tartiibaa(cardinal) fi ramaddii (ordinal) bekamoo addaan baasu. (Kana malees walitti dhufeenya maqaa, koorniyaa, lakkoofsaafi ramaddii nihubatu).

• Barreeffama keessatti xumurtootaafi maqibsoota beekamoo addaan baasu. (Dabalataanis walitti dhufeenya maqaa, koorniyaa, lakkoofsaafi ramaddii nihubatu).

• Barreeffama keessatti maqaalee akka matimatti dhufan seeraan nifayyadamuu; matimaafi kutima beekamoo caasaa himootaafi himoota addeessaa keessatti sirriitti nibarreessu.

• Lakkoofsota tartiibaa(cardinal)fi ramaddii (ordinal) beekamoo barreeffama keessatti seeraan gargaaramuu nijalqabu. (Dabalataanis walitti dhufeenya maqaa, koorniyaa, lakkoofsaafi ramaddii hojiirra oolchuu nijalqabu).

• Xumurtootaafi maqibsoota beekamoo barreeffama keessatti seeraan gargaaramu. (Dabalataanis walitti dhufeenya maqaa, koorniyaa, lakkoofsaafi ramaddii hojiirra oolchuu nijalqabu).

• Maqaalee dhuunfaafi gamtaa barreeffama keessatti seeraan gargaaramu. (Dabalataanis walitti dhufeenya maqaa, koorniyaa, lakkoofsaafi ramaddii hojiirra oolchuu nijalqabu). (shaakala)

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni: • Barreeffama keessatti maqaalee dhuunfaafi gamtaa addaan baasu. (Dabalataanis walitti dhufeenya maqaa, koorniyaa, lakkoofsaafi ramaddii hojiirra oolchuu jalqabu). (shaakala)

Barreessuu

Dubbisuu

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 5-8

• Hawaasa hojii barreessuun qabaman uumuu • Barsiisaa moodeela godhachuufi muuxannoo isaanii qooddachuu • Hojii barreessuu barattootaaf kennamu keessatti filannoo barreessuu kennuuf • Barattoota akka barreessitootaatti waliin akka hojjetan jajjabeessuu. • Barattoonni carraa yaada fudhachuufi kennuu akka argatan gochuu.

• Qajeelfamaan barreessuu. Barsiisaan uunka ykn qajeelfama barreessuu hordofamuu qabu kan akka jalqabbii himaa ykn uunka gabaasaa hordofuu ykn xumuruu qaban kennuu.

• akka bifa fakkiin, maappiin bocuu ta`ee, deeggarsa yaada babal`isuufi qindeessuu barbaada.

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

Ulaagaa madaallii qopeeffachuu. Pirojeketii barreessuu barattootaa madaaluuf ulaagaa fayyadamu. Fakkeenyaaf, ulaagichi qindoomina ykn gurmaa`ina akkasumas sirriitti barreessuu nidabalata. Waanti barattootarraa eegamus sirriitti ibsamuufii qaba.

• Dabareen dubbachuu. Barataan tokko ykn lama saffisa, sirrummaafi ibsa isaanii murteessuuf ykn yaada barreessanirratti marii`achuuf keeyyata waliif dubbisu.

• guutuutti hojii dhuunfaa bakka hinbu`u)

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 1ffaa

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

137

Jechoota Barnootaa

Gabbifachuufi Ittifayyadamuu

Beekumsa Jechootaa

Fayyadama Jechootaa

• Barreeffama keessatti jechoota haaraa naannoo (haalawa) keessaa baratanitti gargaaramu. • Barreeffama ibsaa, seenessaafi afwalaloo keessatti jechoota haaraa baratanitti gargaaramu.

• Yeroo dubbisan jechoota beekumsaa sadarkaa isaaniitti baratan niqalbeeffatu.

• Hiika jechootaa sadarkaa isaanii haalawarratti hundaa`uun nixiinaxlu. • Dubbisa ofiin dubbisan keessatti jechoota barachuuf fulcha barreeffamaa kenname nifayyadamu. • Jechoota haaraa barachuufis ta`e mirkaneeffachuuf wabiilee gargaaramu (fkn. galmee jechootaa, jibsoo, namoota)

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

• Fulcha haalawaa fayyadamuun dubbisa afaanii nishaakalu. • Hiika jechootaa barbaaduuf afwalaloo gargaaramu. • Dubbii afaanii keessatti beekumsa dabarsuufi fudhachuuf jechoota haaraa baratan sirriitti hojiirra oolchu.

Dubbisuu

Afaan Dubbii

Silabasii Afaan Dhalootaa Kutaa 5-8

• Barreeffama isaanii keessatti jechoota haaraa baratanitti fayyadamu.

• Yaadrimee barreessuu keessatti jechoota beekumsaa haaraa baratanitti gargaaramu.

• Jechoota haaraa baratan barreeffama haalawa adda addaa barreessan keessatti hojjiirra oolchu. • Barreeffama keessatti beekumsa dabarsuufi fudhachuuf jechoota haaraa baratan sirriitti hojiirra oolchu. • Barreeffama keessatti jechoota walfakkiifi faallaa fayyadamuu nijalqabu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barreessuu

Carraa ofiin dubbisuu kennuu. Barattoonni carraa ofiin dubbisuu

Barattoonni barnoota baratan keessatti fakkeenya jechootaa, hima keessa ykn kan fakkiin ibsamaniifi gartokkee jechootaa (dhamjechoota) jechoota biroo keessa barbaadu.

• Jechoota barbaaduu

• Jechoota haaraa kallattiin barsiisuu. Karaa sirnaawaa ta`een jechoota hiika isaanii waliin barsiisuu; haalawarratti hundaa`uun fakkeenya kennuu; barattoonni jecha mataa isaaniitiin akka ibsan ykn fakkeenya akka kennan gaafachuufi haala kanas hojiin akka agarsiisan carraa kennuu. (fkn. Filannoo kennuu)

Hojii garee. Barsiisaan hojii manaa kan garee xiqqaan raawwatamu

• Dhiyeessa Barattoonni dandeettii isaanii guddataa jiru barsiisaa isaaniif ykn daree isaaniitti dhiyeessuuf carraa argatu.

Yaadannoo qabachuu: yaadannoo gaggabaabaan wayitii barnootichaa barattoonni gareen ykn dhuunfaan hojjetan ykn xumurarratti kennama. Barsiisaan kallattii barnootichaa gooree godhee agarsiisuu qaba.

• Daawwannaa

• Kaardii bahiinsaa Barattoonni yeroo daree dhiisanii bahan kaardii bahiinsaa harka barsiisaa isaaniitti ykn balbala bira kaa`anii bahuu qabu. Barattoonni kaardii kanarratti maqaa isaanii, deebii gaaffii gaafatamanii barreessuu qabu.

• Carraa hedduu kennuu Dubbii afaanii keessatti jechoota furtuu ta`an fayyadamuun akka shaakalan carraa bal`aa kennuu.

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

35

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 1ffaa

138

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

36

Tarsiimoo Hubannoo Dubbisaa Gabbifachuu

Hubannoo Dubbisaa

Fayyadama Jechootaa

Ergaa dubbisa sagaleen dubbifameef jecha ofii isaaniitiin nigabaasu.

• Barreeffama sagaleen dubbifameef walqabsiisu.

• Barreeffama fuula lama sagaleen dubbifameef nimadaalu.

• Beekumsa duraan qaban, muuxannoofi barreeffamoota biroo waliin barreeffama sadarkaa isaanii walqabsiisu.

• Barreeffama sadarkaa isaanii dubbifameef nimadaalu.

• Barreeffama fuula lama sadarkaa isaanii dubbifameef nicuunfu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

• Barreeffama sagaleen dubbifameef nicuunfu.

Dubbisuu

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

Afaan Dubbii

Dubbisuu

Afaan Dubbii

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 5-8

Qindoomina giraafotaa bu`uureffachuun yaadota sadarkaa isaanii nicuunfu.

• Yaadota bareeffama sadarkaa isaanii keessatti ibsaman tartiibessuuf qindoomina giraafotaa nifayyadamu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barreessuu

Barnoota kana booda barattoonni:

Barreessuu

• Firiiwwan adda addaa akka dubbisan carraa idilee kennuun, beekumsa duraan qaban akka gabbifataniifi alkallattiin barreeffama isaanii akka fooyyeffatan gargaara.

• Kaardii agarsiisuu. Barattoonni gaaffilee dhiyaataniif waraqaa halluu adda addaa deebii adda addaaf agarsiisuun nideebisu.

• Keessa deebii qajeelfamaa. Barattoonni waan baratanirratti gaaffii dhiyaateef deebii nikennu. Barsiisaanis, bu`uura kanarraa ka`uun kallattii barnootichaa nimurteessa.

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

kennuun; barattoonni garee hundi hirmaachuu isaanii nito`ata. Miseensa garee saniifis gahee hojii qoqqooduun akka isaan hojiin qabamaniif gargaara. Qabxiin garee sanaafis kennamu erga hojicha xumuranii boodadha. (Hub. Hojiin garee guutummaa guutuutti hojii dhuunfaa bakka hinbu`u)

• keessatti jechoota haaraa barreeffamichaan walqabatan , akkasumas tarsiimoo jechoota gabbifachuu hojiirra oolchu. • Haala barreessuu. Barattoonni beekumsa jechootaa gabbifatan haalawa barreessuu keessatti hojiirra oolchu. Ittifufiinsa. Jijjiirama agarsiisuuf jechoota yaadrimee walfakkaatu bakka bu`an garuu, sadarkaa garagaraa qaban sarararratti agarsiisuu.

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 1ffaa

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

139

hundaa)

reeffamoota

Odeeffannoo Adda Baasuu ( gosa bar-

Fayyadama Jechootaa

• Odeeffannoo barreeffamaarraa argatan caasaan adda baasu. Yommuu ergaan matadurichaa ibsamu jechoota ykn gaaleewwan ceesisa/ walitti hidhan gargaaramu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

• Yaada barreeffamoota lamaa sadarkaa isaaniitti barreeffaman waldorgomsiisu. (Sadarkaan tokko ta`ee, dubbisa adda addaa)

• Caasaa barreeffamaa gargaaramuun barreeffama sadarkaa isaanii nihubatu.

• Barreeffamicha hubachuuf mallattoolee, barreeffamoota fakkii jalatti barreeffaman dubbisu.

• Waa`ee matadurichaa barachuuf odeeffannoo gabateen, chaartiin, maappiin sadarkaa isaaniitti kennaman hiika ittikennu.

• Hiika dubbisa sagaleen dubbifame qindoomina olba`uufi gadi bu`uu sagalee hiika isaanii waliin murteessu. • Tarsiimoo hubannoo dubbisaa mijataa ta`e filachuun, gosaafi gocha dubbisuuf hojiirra oolchuu. Tarsiimoo of madaaluu gabbifachuun barreeffama sadarkaa isaanii nihubatu.

Dubbisuu

Afaan Dubbii

Silabasii Afaan Dhalootaa Kutaa 5-8

Keeyyata barreessuu keessatti jechootaafi gaaleewwan, dhamjechoota, ceesisaafi walqabsiisan baratanitti barnootichaa gargaaramu.

• Yaadaafi qajeelfama kennamuun barreeffama odeeffannoo kennu nibarreessu.

• Barreeffama ifa gochuuf mataduree, haala barreeffamaa tartiiba ittii barreessuu qaban gargaaramu.

• Odeeffannoo hir`ate chaartii, gabatee, giraafiifi kkf sadarkaa isaanitti baratan keessaa niguutu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barreessuu

• Hariiroo gaaffiifi deebii. Gaaffileen dubbisuu boodaa gosoota afur qabu. -Achuma (Deebiin isaa hima gooree tokko keessatti argama) • Yaaduufi barbaaduu (Deebiin isaa barreeffama sana keessa jira; garuu odeeffannoo hima tokkoo ol barbaaduu gaafata)

Barattootaaf waan dubbisan keessatti kan isaaniif hingallee gaafachuu akka danda`an jajjabeessuu.

• Ibsa bal`aa

Barattoonni waan dubbisan caalaatti akka yaadataniifi hubatan suuraa isaa sammuu isaanii keessatti akka kaafatan fakkeenya ta`uun agarsiisuu.

• Barattoonni waan dhagahan ykn dubbisan haala miira isaanii tuqeen, muuxannoo barnoota qabaniin hiika isaa calaqqisiisu. Yeroo kanatti barattoonni jechoota kallattiin barbaadamanitti gargaaramu.

• Cuunfaafi calaqqee

• Dhiyeessa Barattoonni dandeettii isaanii guddataa jiru barsiisaa isaaniif ykn daree isaaniitti dhiyeessuuf carraa argatu.

Yaadannoo qabachuu: yaadannoo gaggabaabaan wayitii barnootichaa barattoonni gareen ykn dhuunfaan hojjetan ykn xumurarratti kennama. Barsiisaan kallattii barnootichaa gooree godhee agarsiisuu qaba.

• Daawwannaa

• Kaardii agarsiisuu. Barattoonni gaaffilee dhiyaataniif waraqaa halluu adda addaa deebii adda addaaf agarsiisuun nideebisu. (fkn. Dhugaa/soba, eeyyee/lakki)

• To`annaa. Jechootaafi yaadrimeewwan yeroo dubbisuu keessatti hubachuu dadhaban marii bal`aaf yaadannoo akka qabatan gochuu. • Suuraa sammuu

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

37

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 1ffaa

140

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

38

Barreeffama Seenessaa Hubachuu

Fayyadama Jechootaa

• Seenaa ka`umsa, gidduufi xumura qabu nihimu. • Seenaa sagaleessuun dubbifameef keessatti qooddattoota, yoomessaafi ta`iinsa adda baasu. • Barreeffama sagaleen dubbifameef keessatti gaaffilee kallattiin dhiyaatan nideebisu. • Beekumsaa duraan qabaniifi odeeffannoo dubbisa keessatti dhiyaatan fayyadamuun gaaffilee xiinxalaa nideebisu. Garaagarummaa asoosamaafi alasoosama gidduu jiru adda baasu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

Barreeffama dubbisan hubachuuf dhamjechoota, jechootaa ceesisaa fi gaaleewwan walqabsiisan baratanitti gargaaramu. • Asoosama gabaabaa keessatti ka`umsa, gidduufi dhuma sabseenaa niqalbeeffatu. • Gochaa qooddattootaa asoosama gabaabaa sadarkaa isaaniitti dubbisan nimadaalu. • Gaaffilee kallattiin barreeffama sadarkaa isaaniitti dhiyaatan nideebisu. • Beekumsa duraan qabaniifi odeeffannoo barreeffama keessatti ibsame fayyadamuun gaaffilee xiinxalaa nideebisu. Garaagarummaa asoosamaafi alasoosama gidduu jiru adda baasu.

Dubbisuu

Afaan Dubbii

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 5-8

Garaagarummaa asoosamaafi alasoosama gidduu jiru adda baasu

• Gaaffilee xiinxalaa dhiyaataniif keeyyata barreessuun nideebisu.

• Gaaffilee barreeffamicha bu`uureffatan keeyyata lama barreessuun nideebisu.

• Seenaa qooddataa walbira qabuuniifi/ ykn gocha qooddatichaa seenaa sana keessatti qabu madaaluun keeyyata lama nibarreessu

• Asoosama gabaabaa ka`umsa, gidduufi xumura qabu nibarreessu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barreessuu

• Anuma keessa (Deebiin isaa beekumsa dubbisaa keessatti argama) Anaafi Barreeffamaa (Gaafficha deebisuuf odeeffannoo barreeffamarraa argameefi beekumsa duraanii dubbisaan qabu walitti qindeessuu) • Gaaffii gaafachuu. Barattoonni waa`ee waan dubbisanii gaaffii akka qopheeffataniifi kanas barattoota daree isaanii akka gaafataniif yeroo kennuu. • Caasaa barreeffamaa. Barreeffamicha hubachuuf akkaataa itti fayyadama matadureefi barreeffama fakkii jalatti barreeffamu qajeelfama ifaa ta`e kennuu. • Qindoomina giraafii. Dubbisa dura, wayitii dubbisaafi dubbisaan booda fayyadamuu. Giraafonni kunis kan akka gabatee, chaartii waldorgomsiisuuf oolanfi caasaa afaanii ijaan mul`atan fa`adha. • Agarsiiftuu kallattii Barreeffamoota durdurii ykn ibsaa (alasoosamaa) ta`an dubbisuu cimsan fayyadamuu. • Amala qooddattootaa. Barreeffama keessatti amala qooddattootaa akka hubatan gargaaru. Gaaffilee bamaqaa.

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/ Barachuu

• Dabareen dubbachuu. Barattoonni dabareen hiriyaa isaanii cinaa jiru tokko ykn lama waliin

• Hojii garee. Barsiisaan hojii manaa kan garee xiqqaan raawwatamu kennuun; barattoonni garee hundi hirmaachuu isaanii nito`ata. Miseensa garee saniifis gahee hojii qoqqooduun akka isaan hojiin qabamaniif gargaara. Qabxiin garee sanaafis kennamu erga hojicha xumuranii boodadha. (Hub. Hojiin garee guutummaa guutuutti hojii dhuunfaa bakka hinbu`u)

• Keessa deebii hiriyaa. Qajeelfama barsiisaan kennurratti hundaa`uun barattoonni gochaa barreessuu erga xumuranii booda walsoroorsuuf waraqaa isaanii waljijjiiru. Sana booda barsiisaan hojii isaanii keessa deebi`ee ilaaluuf irraa guura.

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 1ffaa

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

141

Caacculeefi Caasaa Ogbarruu

Barreeffama Ibsaa Hubachuu

Fayyadama Jechootaa

Gaaffilee sababaafi bu`aa qaban xiinxaluun nideebisu.

• Asoosama seenawaa dubbisanii deebii kennu. • Afseenaa dubbisanii deebii kennu. • Maalummaa jechamaa qalbeeffachuun hiika kennu. • Firiiwwan ogbarruu niqalbeeffatu:waliin dubbii Firiiwwan ogbarruu niqalbeeffatu: seeneffama.

Barreeffama sadarkaa isaanii sababaafi bu`aa ibsan nidubbisu.

• Yaada barreeffamoota lamaa sadarkaa isaaniitti barreeffaman waldorgomsiisu. (Sadarkaan barnootichaa tokko ta`ee, dubbisa adda addaa)

• Barreeffama sadarkaa isaanii fuula lama nidubbisu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

• Dubbii afaaniin barreeffama sadarkaa isaanii nimadaalu. • Yaada barreeffamoota adda addaa lama walbira qabuun marii`atu.

Dubbisuu

Afaan Dubbii

Silabasii Afaan Dhalootaa Kutaa 5-8

Barreeffama waliin dubbiifi seenessaa fayyadamuun nibarreessu.

• Yaadaafi qajeelfama kennamuun barreeffama sadarkaa isaanii madaaluun nibarreessu. • Barreeffama kennamu xumura gaariin nibarreessu. (Qajeelfama kennamu: hima ykn keeyyata) • Qabiyyee barreeffama gosa adda addaa lama waldorgomsiisuun keeyyata lama nibarreessu. Yaadaafi qajeelfama kennamuun barreeffama sababaafi bu`aa ibsu nibarreessu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barreessuu

• Veen diyaagiraamii. Wantoota lama walbira qabuun dorgomsiisuuf (kitaaba, amala, waqtii, hojii) Chaartii sababaafi bu`aa

• Barreeffama keessatti ta`iinsa hubachuuf kan gargaaran (eenyu, maal, yoom, eessa, maaliif) kan jedhaman fayyadamu. • Chaartii yaada ijoo ibsu. Waa`ee maaliiti? .Bali`inni isaa maali? • Fakkiin ibsuu. Ta`iinsota gurguddoo barreeffamootaan kaa`u.

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

• Waan mul`atuun agarsiisuu Barattoonni seenaa dubbisaniirratti hubannoo isaanii agarsiisuuf gama lamaaniin jechootaafi fakkiiwwan giraafiin qindeessuun nifayyadamu.

• deebii ykn yaada isaanii waliif qoodu. Yeroo kanas jijjiirama barattoota hordofuuf barsiisaan daree keessa deemee ilaala.

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

39

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 1ffaa

142

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

40

Kutaa 6,

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 5-8

Seemisteera 2ffaa

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

143

Hubannoo Bu`aa Ba`ii Sagalee

Ergaa Dabarsuu/ Fudhachuu Qo`annoo Jechoota

Hubannoo Sagaleefi Boca Qubee

• Jechoota barataniifi seera qubeessuu isaanii addeessuu

Barnoota kana booda barattoonni: Barnoota kana booda barattoonni:

Afaan Dubbii (Dubbachuufi Dhaggeeffachuu)

• Dhamjechoota xaxamoo baratan suuta suutaan walitti fiduun jechoota dubbisu. • Tarsiimoo dubbisuu ga’umsa qabutti gargaaramanii jechoota caasaa baay’ee xaxamoo ta’an dubbisu. • Beekumsa hiika dhamjecha / uumamtee ykn hortee itti gargaaramuun jechoota baay’ee beekamoo hin taane dubbisu. Fooyya’insa karaa saffisa dubbisuu jiru to’achaa deemuu. • Mallattoolee bu’aa ba’ii sagalee walxaxaa ta’an jechootaa fi gaalee keessatti suuta suutaan barreessu.

• Jechoota birsagoota caasaa walxaxoo qabanii suuta suutaan qubeessu. • Jechoota caasaa baay’ee walxaxoo qaban dhamjechootatti addaan kukutuun qubeessu. Beekumsa hiika dhamjecha uumamtee/ hortee gargaaramuun Jechoota baay’ee beekamoo hin ta’iin barreessu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni: Barnoota kana booda barattoonni:

Barreessuu

Dubbisuu

Silabasii Afaan Dhalootaa Kutaa 5-8

• Barattoonni caasaa jechaa ykn haala qubeessuu walbira qabuun ilaalu. -Jechoota beekamoofi beekamoo hinta’iin wal bira qabuun agarsiisu. Qajeelfamni kennamu kan jechoota dura baratamaniifi kan haaraa barataa jiranidha. -Jechoota haala caasaan ykn jechoota caasaa beekamoo walfakkaatu qaban gareetti qoodu. Barattoonni jechoota yaadachuun haala caasaa isaaniin tarreessu. • Caasaa dhamjechaa xiinxaluuf qajeelfamaafi gochaalee ifa gochuu. • Dhaggeeffatanii barreessu • Jechoota: baratoonni jecha sagaleeffamu dhaggeeffachuun qubeessuu yaalu. • Himoota: barattoonni akka barreessaniif barsiisaan hima dubbisa. Kunis jechoota haala qubeessuu haaraa qaban hammata. Barattoonni jechoota sagalee bakka walfakkaatu galan hubachuuf jala sararu.

Fakkeenya Tooftaalee Baruu barsiisuu

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

• Keessa deebii Barattoonni gaaffi gaafatamaniifi deebii kennuufi barannoo darbe irraas beekumsa argatan qoodu. Barsiisaan odeeffannoo kanatti fayyadamuun kallattii barannoo barsiisaa jiru murteessa. • Dhiyyeessa Barattoonni hubannoo isaanii akka guddifachaa jiran carraa dareef ibsan argatu. • Hiriyyaa waliin keessa deebuu Barattoonni gochaalee barreessuu erga raawwatanii booda, dabtara isaanii waljijjiru; hojii walii sororsu. Barsiisaan waraqaa walitti qabuun gochaalee barattootaa keessa deebi’ee ilaala.

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

41

Diraamaa Taatota Waltajjii Qoodama diraamaa • Gahee taphachuu Ergaa diraamichaa xiinxaluu

• • • •

Seenaa Jaallattamaa Jaallachuu, jibbuu seenaalee walbira qabuu maliif jaallatama akka ta’e ibsuu • HIV/AIDS Itoophiyaa keessatti • Ittisuu • Dadarbuu • Dhiibbaa • Hubannoo waa’ee HIV/AIDS guddisuu • Gochaalee addaa • Gochaale fi ayyaanota naannootti shaakalaman (Fknf ayyoonota biroo Cidha, ‘cuuphaa ; ateetee • Faayidaafi miidhaa barsiifataa Fknf basii adda addaaf saaxialmuu • Dubartoota Cimsuu • Barnoota • Hirmaannaa • Dubartoota fakkeenya gaarii ta`an • Walqixxummaa jajjabeessuu • • •

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 2ffaa

144

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

42

Saffisa

Sirrummaa

Ga’umsa

Barnoota kana booda barattoonni: Afaan Dubbii Barnoota kana booda barattoonni:

Afaan Dubbii (Dubbachuufi Dhaggeeffachuu)

• Barreeffama sadarkaa isaanii 95% sirriitti dubbisu • Barreeffama ibsaa sadarkaa isaanii dubbisu. • Asoosama sadarkaa isaanii dubbisu. Fooyya’insa sirrummaan argame baruuf irradeebi’anii dubbisuu gargaaramu • Saffisa dubbisa afaanii sadarkaa isaanii ta’e qabatanii turu. • Barreeffamoota sadarkaa isaanii saffisaan dubbisu; yeroo dubbisan hunda, callisaan dubbisuu malu. Fooyya’insa argame saffisa agarsiisaniin to’atu. • Wixinee walqabatinsa qabu barreessu. Galma barreessuu adda addaa shaakalu (raawwii addeessu, miira isaanii ibsu, seenaa himu, qajeelfamoota kennu.

Jechoota sadarkaa isaanii 90% sirriitti barreessu. Barsiisaa, barataa ykn dhuunfaan ta’uun barreessuu keessa deebi’u.

•

Barreessuu Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni: Dubbisuu Barnoota kana booda barattoonni:

Barreessuu

Dubbisuu

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 5-8

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii • Deebii sochii qaamaa Barattoonni gaaffii gaafatamaaniif dhuufaan soschii qaaman deebii kennu, kunis, harka olkaasuu ykn gadbuusuu fi kkf. • To’annoo Al-idilee Barsiisaan walaloo akka dubbisani gochuun, daree keessa deemee to’ata. • Dhiyeessa Barattoonni sirrummaafi ofibsuu isaanii barsiisaafi dareef carraa dhiyeessuu argatu. • Hiriyaa waliin keessa deebuu Barattoonni gilgaala barreessuu erga xumuranii booda, waraqaa isaanii wal jijjiirun, qajeelfama barsiisaan kennu irratti hundaa’anii hojiisaani walii sororsu. Barsiisaan waraqaa isaanii walitti qabuun hojii isaanii irra deebi’ee ilaala

• Moodeelii- Ga’eessaonnii kitaabota sadarkaa barattoota jiranii olitti ta’an sagaleessanii dubbisuun fakkeenyummaa isaanii agarsiisu. • Irra deebi’anii afaaniin dubbisuu Carraa afaniin irradeebi’anii dubbisuu barattootaaf kennuu. Kunis, gargaarsaafi duubdeebii hiryyaa, barsiisaafi maatii dabalata. • Tiyaatirri dubbisuttootaa Barattoonni ofdaanda’anii garee xiqqaan shakaluun daawwattootaafi dhiyeessu. Xiyyeeffannoon ibsarratti malee sarara eeguu miti. • Dubbisa raadiyoo Barattoonni garee xoqqaan ykn dhuunfaan haasaa booda dawwattootaaf dhiyeessan shaakalu. Kunis, dubbisuu ga’umsa qabuufi ibsa ta’e jajjabeessuuf gargaara. • Dubbisuu yeroodhaan irradeddeebi’amu

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

Fakkeenya Tooftaalee Baruu barsiisuu

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 2ffaa

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

145

Seerluga

Ibsa

• Bamaqaalee abbummaa, xumuribsa yeroofi bakkaa, walqabsiistota dubbii afaaniin adda baasuufi ibsuu eegalu. (Hubannoo akkaatan walii galtee gama lakkoofsaa, koorniyaafi gulummoo qabaatu)

-Yaada loogikaawaafi qabatamootti gargaaramuun yaada walfalmii tokko deeggaruu ykn mormu.

-Ilaalcha isaanii sababaan ibsu.

-Adeessuu tartiiba raawwii sirrii ta’eefi seenaa dhuma gammachiisaa ta’e qabutti gargaaramuun, seenaa ykn raawwii kutaatti baratan irra deebi’anii himu.

-Afgaaffii gaafatu, akkasumas, deebisu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Afaan Dubbii (Dubbachuufi Dhaggeeffachuu)

• Bamaqaalee abbummaa agarsiisan xumuribsitoota yeroo bakkaafi walqabsiistota barreeffama keessa adda baasuu eegalu. (Hubannoo akkaataa walii galtee gama lakkoofsaa, saalaafi gulummoo qabata.)

• Sirna tuqaalee, qubguddeessaafi bakka hambisuu sirrii ta’een keeyyata sadii ol barreessu. • Addeessuu gadi fageenya qabuutti gargaaramuun ykn raawwii seenaa dareetti baratan keeyyata sadiin barreessu. • Ilaalcha isaanii sababa waliin keeyyata tokko oliin barreessuu. Yaada loojikaawoofi qabatamootti gargaaramuun yaada walfalmii tokko deeggaruu ykn mormu. • Bamaqaalee abbumaa agarsiisaa xumuribsitoota yeroofi bakkaafi walqabsiistota barreeffama keessatti fayyadamuu eegalu. (Akkaataa walii galtee gama lakkoofsaa, saalaafi gulummoo hubannoo qabata).

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni: • Barreeffama sadarkaa isaanii haala sirriin dubbisu. • Bu’aa ba’ii sagalee bakka sirna tuqaaleetti hiika mul’isu gargaaramu. • Ibsa hubannoo raawwii seenaafi qooddattootaa mul’isu gargaaramu. Ibsa hubannoo raawwii seenaafi qooddattootaa mul’isuun haasaa waliin dubbisu.

Barreessuu

Dubbisuu

Silabasii Afaan Dhalootaa Kutaa 5-8

• Barattoonni suuta suuta barreessaa akka ofdanda`anii gochuu. Tarsiimoon barreessuu ifatti barsiifama Barsiisaan barataaf itti gaafatamummaa kenna. Tarsiimoo barsiisaan akka fakkeenyaatti dura bu’uutti gargaaramuun, barattoonni shaakaluu itti fufu. • Qajeelfamaan barreessuu. Barreessuu daanga’an barsiisaan uunka barreeffama tokkoo kanneen akka xalayaa barreessuufi hima jalqabuu akka guutan taasia. • Garee barreeffamaa uumuu -Barsiisaan/tuun barreeffama ishee /isaa qooduun fakkeenya taati/ta’a. -Barattootaaf carraa filannoo waan

• Barattoonni keeyyata gabaabaa si’a baay’ee irradeebi’anii dubbisu. Fooyya’insa saffisa dubbisuu jirus chaartiirratti galmeeffatu. Yeroo dubbisuuf gargaaraman hundi giraafiin taa’a. Caarraalee barreessuu idilee • Gochaalee barreessuun duraa kanneen akka fakkii kaasuu, maappiifi kkf qindoominaafi guddina yaadaaf tajaajilan fayyadamu.

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/ Barachuu •

Hojii garee Barsiisaan hoj-manee garee xiqqaan guutamu kennuun, barattoonnii hundi akka to’atan, miseensota gareef ga’ee raawwatan kennuun barattoonni akka hirmaatan taasisa. • Haala xumura isaaniirratti hundaa’ee gareef qabxiin kennama. • Daree bal’aa keessatti tookkoo tokkoo barataa daree keessa naanneessuun hojii barreessuu keessa deebi’uuf caalaatti qabatamaa taasisa. Yeroo barattoonni sadarkaa sadarkaan hojii isaanii fixan, barsiisaan gara isaa akka dhufan taasisuun otuu sadarkaa itti aanutti hince’iin keessa deebisa. Yoo barattoonni baay’ee sadarkaa tokko takkaatti fixan, gocha dabalataa kennaaf. Kunis haga dabareen isaanii ga’utti akka keessa deebi’aniif.

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

43

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 2ffaa

146

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

44

Seerluga

• Caasaa hima dachaa adda baasuu eegalu • Maqaalee akka matimaatti addaa baasuun ibsu. • Maqaalee akka antima sirriifi antima mitisirriitti tajaajilan addaa baasuu eegalu.

• Dhamjechoota beekamoo ykn jechoota murteessituu agarsiisan adda baasuu eegalu. (Hubannoo waliigaltee gama lakkoofsaa, sababaafi saalaa qabaata. • Dhamjechoota beekamoo ykn jechoota henna agarsiisan adda baasuufi ibsuu eegalu. (Hubannoo walii galtee lakkoofsa korniyaafi sababaa qabaata. Caasaa himaa beekamoo mathimaafi antima adda baasuun ibsu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Afaan Dubbii (Dubbachuufi Dhaggeeffachuu)

Barreeffama keessatti maqaalee akka antima sirriifi antima mitisirriitti tajaajilan addaa baasuu eegalu.

barreessaanii kennuu. Barattoonni akkaa barsiisotaatti waliin akka hojjetan jajjabeessuu. -Barattoonni carraa duub-deebii kennuu fi fudhachuu akka argatan gochuu. • Jechoota murteessoo dubbii afaanii keessatti tajaajilan gargaaramuun carraa shaakkallii kennuu. -Barattoonni jechoota haaraaf ibsa akka gargaaramaniif carraa baay’ee kennuu. -Gaaffilee eeyyee/ mitii ta’an caalaa kanneen banaa ta’an gaafachuu. -Barattoota dandeettii adda addaa qaban garee keessatti walitti fiduu

• Dhamjechoota ykn jechoota beekamoo barreeffama keessatti fayyadamuu eegalu. (Akkaataa walii galtee, gama lakkoofsaa, saalaafi gulummoo hubannoo qabata.) • Caasaa hima beekamoo mathimaafi antima agarsiisan barreeffama keessatti fayyadamuu eegalu. • Caasaa beekamoo hima dacha barreeffama keessatti fayyadamuu eegalu. • Barreeffama keessatti maqaalee akka mathimaatti sirriitti fayyadamu. • Barreeffama keessatti maqaalee akka mathimaatti sirriitti fayyadamu. Barreeffama keessatti maqaalee akka antima sirriifi antima mitisirriitti tajaajilan addaa baasuu eegalu.

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

• Dhamjechoota ykn jechoota beekamoo murteessituu agarsiisan barreessuurra keessatti fayyadamuu eegalu. (Akkaataa waliigaltee guma lakkoofsaa, saalaafi gulummoo hubannoo qabata.)

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni: • Dhamjechoota ykn jechoota beekamoo murteessituu agarsiisan barreeffama keessa adda baasuu eegalu. (Hubannoo walii galtee gama lakkoofsaa, sabaabaafi saalaa qabata) • dhamjechoota ykn jechoota beekamoo barreeffama keessatti kennaa agarsiisan adda baasuu eegalu (Hubannoo walii galtee lakkoofsaa, korniyaafi gababaa qabata.) • Caasaa himaa beekamoo mathimafi antima barreeffama keessatti adda baasu. • Caasaa hima dacha beekamoo adda baasuu eegalu. Barreeffama keessatti maqaalee akka mathimaatti adda baasu.

Barreessuu

Dubbisuu

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 5-8

• -Wayittii barattoonni hojii barreessuu fixan, barattota daree keessaa wallakkaa filachuun, isa hojjetan akka keessa deebi’an taasisa. • Qajeelfama ulaagaa barreeffamaa • Barreeffama barattoota soroorsuuf gabatee ulaagaa madaallii qabate gargaaramuu. Fakkeenyaaf, walqabatiinsaafi qindoominni, sirruummaan ulaagaa ta’uu danda’u. Waan barattoota irraa eegamu ifatti ibsamuufi qaba.

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 2ffaa

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

147

• Af-walalooitti gargaaramuun hiika jechoota barbaadu. • Beekumsa argataniin ofibsuuf jechoota haaraa baratanitti fayyadamu. • Jechoota faallaa walii ta’an ykn walfakkaatan adda baasuu. Walitti dhufeenya jechoota gidduu jiru to’achuu eegalu

• Jechoota haaraa haala naannoo ykn barrreeffama irraa baratan ni fayyadama • Jechoota haaraa barreeffama ibsaa, seenessaafi afwalaloo irraa baratan fayyadamu. • Ergaa afwalaloo irratti mariatu.

Jechoota Barnootaa

• Haala galmaa irratti hunda’aanii hiika jechootaa adda baafachuu gabiifatu. • Haala galmaatti gargaaramuun beekumsa jechoota karaa dubbisuu dhuunfaa baratu. • Wabiileetti gargaaramuun hiika jechoota haaraa baru. • Jechoota walfakkaataniifi faallaa walii ta’an adda baasu. Walaloowwan dubbisuun jechoota haaraa hiiku. • Jechoota haaraa sadarkaa isaaniitti baratan ni dubbisu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni:

• Yaadota barreeffama keessaa bakka buusuuf, jechoota haaraa baratan fayyadamu. • Jechoota haaraa baratani barreeffama mataa isaanii keessatti gargaaramu. • Ergaa af wlaloo barreessu. Yaada jechootaan bakka buusuuf, hiika kallattiifi alkallattii fayyadamuu eegalu.

• Jechoota haaraa baratan barreeffama adda addaa keessatti gargaaramu. • Haala ifa ta’een ofi ibsuufi beekumsa argachuuf jechoota haaraa baratan barreeffama keessatti gargaaramu. • Barreessuu keessatti jechoota walfakkaataniifi faallaa waliif ta’anitti gargaaramu. Walitti dhufeenya jechoota gidduu jiru barreeffama keessatti to’achuu eegalu

Barnoota kana booda barattoonni:

Barreessuu

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni: Dubbisuu

Beekumsa Jechootaa Gabbifachuufi Ittifayyadamuu

Fayyadama Jechootaa

Barreessuu

Dubbisuu

Barnoota kana booda barattoonni: Afaan Dubbii

Afaan Dubbii (Dubbachuufi Dhaggeeffachuu)

Silabasii Afaan Dhalootaa Kutaa 5-8

Carraa ofdanda’anii dubbisuu

Barattoonni dandeettii beekumsa jechoota guddifachuu isaanii barreeffama keessatti hojiirraa oolchu.

Barattoonni ofdanda’anii dubbisuun jecha haaraa barreeffama walqabataa keessatti dubbisuufi tarsiimoo dandeettii jechootaa guddifachuu carraa akka argatan taasisa. • Haala barreeffamaa

•

. -Fakkiiwwan, chaartotaafi gabatee fayyadamu. -Jechoota looga hunda keessatti tokko ta’an agarsiisuu -Barattoonni garee 4-5 ta’an ergaa irratti ni mari’atu; barreessu dhumarratti immoo dareef dhiyeessu. • Jechoota barbaaduu Barattoonni fakkeenya jechoota hima keessaa ykn fakkiin bakka bu’an barannoo keessaa barbaadu.

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

Dhiyeessa Barattoonni hubannoo isaanii ibsuuf carraa argachuu malu.

•

• Daawwannaa Yaadannoo qabachuu Yeroo baranootaa wayita barattoonni gareen ykn dhuunfaan hojjetan yaadannoo gabaabaa barreessuu. Barsiisaan barannoo adda ta’e irratti xiyyeeffannoo kenna.

Barattoonni maqaa isaaniifi deebii gaaffii kennamee ykn gilgaala jechootaan guutu.

• Kaardii Ba’insaa Barattoonni yeroo daree gadhiisaan waraaqaa xiqqoo barsiisatti kennuu ykn balbala birra kaa’u.

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

45

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 2ffaa

148

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

46

Barnoota kana booda barattoonni:

Afaan Dubbii (Dubbachuufi Dhaggeeffachuu) Barreessuu Barnoota kana booda barattoonni:

Dubbisuu Barnoota kana booda barattoonni:

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 5-8

Kuusaa jechootaa

Barattoonni jechoota barataniif kuusaa jechootaa mataa isaanii qopheeffatu.

•

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

Hojii garee

Barsiisaan hoji-manee garee xiqqaan hojjetamu kennuun, barattoonni hundi akka hirmaataa jiran hordofa. Miseensota gareef ga’ee kennuun immoo akka isaan hojjetaa jiran mirkaneessaaf. Haala xummuruu isaaniirratti hundaa’uun qabxiin kennama. (Hubachiisa: Hojiin garee hojii dhuunfaa guutummaan guututti bakka hin bu’u.)

•

• Cuunfaafi callaqqee Barattoonni waan dhaga’an ykn dubbisaniifi muuxannoo qaban irraa hiika mataa isaanii kennuu callaqqisiisuu qabu. Kunis, afaan qabiyyee murtaa’aan dhiyaate barbaachisa.

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 2ffaa

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

149

Tarsiimoo Hubannoo Dubbisaa Gabbifachuu

Hubannoo Dubbisaa

• Barreeffama dubbifaame cuunfuu. • Barreeffama fuula lamma qabu madaalu. • Barreeffama dubbifame walqabsiisu. Yaada barreeffama dubbifamee jechoota mataa isaaniin gabaasu.

Barnoota kana booda barattoonni: Dubbii Afaanii Barnoota kana Booda Barattoonni:

Afaan Dubbii (Dubbachuufi Dhaggeeffachuu)

• Barreeffama sadarkaa isaanii fuula lama qabu isa dubbifame cuunfu. • Barreeffama sadarkaa isaani isa dubbifame madaalu. • Barreeffama sadarkaa isaanii dubbisan beekumsa duran qabaniifi muuxannoo isaanii waliin walqabsiisu. • Barreeffama sagaleeffamee dubbifame bu’aa ba’ii sagaleefi hiika isaanii murteessuu itti gutu. • Tarsiimoo hubannoo dubbisuu gochaaleefi barreeffamicha waliin deemu filachuun itti gargaaramu. Hubannoo barreeffama sadarkaa isaanii madaaluuf, tarsiimolee of madaaluu guddifatu.

• Yaada barreeffama sadarkaa isaanii fakkiidhaan qindeessanii cuunfu. Fakkiilee sadarkaa isaanitti qindaa’an gargaaramuun barreeffama mataa isaanii barreessu.

Barnoota kana booda barattoonni:

Barnoota kana booda barattoonni: Dubbisuu Barreessuu Barnoota kana Booda Barnoota kana Booda Barattoonni: Barattoonni:

Barreessuu

Dubbisuu

Silabasii Afaan Dhalootaa Kutaa 5-8

• Caasaa barreeffamaa

• Ibsuu • Barattoonni waa’ee waan dubbisanii kan isaaniif hin gallee akka ibsa gaafatan gochuu. • Iftooma Tarsiimooleen hubannoo dubbisuu dubbisuun duraa, yeroo dubbisuufi dubbisuun boodaa kallattiin barsiifama.

• Bifa walitti fufaa ta’een carraa barreeffama dubbisuu qabaachuun beekumsa duubee isaanii ijaara karaa biraa immoo, barreessuu isaanii fooyyessa. • Ibsuu Barattoonni waa’ee waan dubbisanii kan isaaniif hin gallee akka ibsa gaafatan gochuu. • Gaafannoo Barattoonni waan dubbisanirratti gaaffii mataa isaanii akka qopheessaniifi gaaffilee kana akka daree gaafataniif yeroo kennuu.

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

Fakkeenya Tooftaalee Barsiisuu/Barachuu

• Keessa Deebii Barattoonni deebii deebisuun waan dura baratan waliif qoodu. Barsiisaan/ tuun odeeffannoo kana gargaaramee/ttee kallattii barannoo murteessa/ti. • Kaardii olkaasuu Barattoonni gaaffii gaafatamaniif haalluu adda addaa agarsiisuun deebisu. • To’annoo Al-idilee Barsiisaan daree keessa adeemuun barataa hubateefi gargaarsa barbaadu adda baafata. • Hiriyyaa waliin keessa deebuu • Gocha barreessuu erga xumuraniin booda, barattoonni waraqaa isaanii waljijjiiruun akka qajeelfama barsiisaa/tuutti kennetti/itetti waliif sororsu. Barsiisaan immoo waraqaa isaanii walitti qabuun hojii isaanii keessaa deebi’ee ilaala.

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

Fakkeenya Tooftaalee Madaallii

47

Yaada ijoo

Kutaa 6, Seemisteera 2ffaa

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 5-8

Hiika Jechootaa Jecha

Hiika

Barreeffama addeessaa

Gosa barruu kaayyoonsaa barreeffama dhugaa yookaan alasoosamaa ibsuu, odeeffannoo laachuu

Barreeffama/qubee

Gosa mallattoo barreeffamaan afaan bakka bu’uuf tajaajilu (fkn, Qubee Laatiinii)

Birsaga Bu’aa adeemsaa

Garee sagalee ofgidduudhaa, dubbchiiftuu, akkasumas dubbifamaa tokko yookaan lama ofbiraa qabu. Tooftaa adeemsa barsiisuu kan wanta beekamaa taherraa wanta hinbeekaminiitti, dhihoo gara fagootti, qabataa gara mitiqabatamaattii

Bu’aa ba’ii sagalee

Olka’iinsaaf gadi bu’iinsa sagalee yommuu waa dubbisuuf dubbachuu.

Caagocha

Xiyyeeffannoo adddaa birsagoota addaa, sagaleewwaniif jechootarratti godhamu.

Caasaa barruu

Taateewwan asoosamaa

Caasaa jechaa

Tarreeffama sagalee jechoota afaan tokkoo fudhata qabu.

Caasaa jechaa muldhataa Daangaafi tartiiba

Caasaa jechaa salphaatti hubatamu, kan mallattoof sagalee giduu hariiroon jiru salphaafi kallattiin tahee. Daangaan wanta barsiifamuuf akkataasaa ibsa. Tartiibni duraa duuba qabiyyeen ittiin barsiifamu. Daangaafi tartiibni odeeffannoo bal’aa dandeettii, tooftaafi qabiyyee bara barnootaa tokko keessatti barsiisuuf fayyadudha.

Dabarsuu

Beekumsa hariiroo sagaleef qubee fayyadamuun jechoota sirriitti barreesuu

Dandeettii afaanii sirrii

Dandeettii ogummaawwan dubbisaa bu’uuraa fayyadamuun sirriitti, akkasumas saffisaan dubbisuu

Dhamjecha

unka xiqqaa hiika qabeessa seerluga afaan tokkoo

Dhamsaga Gaaffii xiinxalaa Gosa barruu Hiikkachuu Hima himamsaa

Unka xiqqaa sagalee afaan tokkoo. Dhamsagni dhamsaga waliin tahuun jecha uuma. Gaaffiiwwan barruu keessaa kanneen deebiinsaanii kallattiin barruu sana keessaa hinargamnee. Barruuwwan ogbarruu garagaraa kanneen waliigalaa ibsaafi seenessaa, akkasumas kanneen murtaa’oo akka durdurii, asoosama saayinsawaa, kkf etc. Beekumsa hariiroowwan qubeefi sagalee fayyadamuun sirriitti jechoota barreeffaman sagaleessuu Hima taatee yookaan waa’ee wantoota adda addaa nutti himuu, garuu kan faallaa waa gaafachuu ta’e.

Hubachuu

Adeemsa si’aawaa yaada barreeffama keessaa hubachuu

Hubannaa qubdhamsagaa

Dandeettii mallattoowwan sagalii waliin firoomsuuf dandeettii kanaan jechoota hubachuu

Hubannoo dhamsagaa

Dandeettii sagalee aafdubbii dhaggeeffachuuf fayyadamuu

Ibsa Ibsa

Jecha akka matadureetti, ibsa gabaabaatti fakkiiwwan, gabateewwaniif lakkoofsa ibsu. Miira barruu keessatti ibsuun olfuudhanii caagochaaf qooqa barbaachisuun dubbisuu

Jechoota

Jechootaaf hiikasaanii adda baasuu

Jechoota Barnootaa

Jechoota kitaabota mana barnootaa keessattiif naannoosaatti fayyadamnu

Jechoota beekamoo

Jechoota barsiifaman garuu kanneen barattootni hubachuuf amman dura dandeettii hinqabaatin. Barattootni jechoota akkasii sammuutti qabachuun baratu.

Kaka’umsa uumuu

Gaaffii yookaan qajeelfama deebii argamsiisuuf fayyadan

92 150

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 5-8

Latoorsa (hiika dhamjechaa) Jecharratti eennaa, koornayaaf kkf dabaluun unkasaa jijjiiruu. Makuu

Jechoota uumuuf qubeewwan yookaan kutaawwan jechaa walitti fiduu

Qaama hiikaa

unka xiqqaa hiika qabeessa seerluga afaan tokkoo (dhamjecha).

Qajeelfam ifa tahe

Qajeelfama odeeffannoo ifaa ifatti ibsuuf fakeenya laatu.

Qajeelfama sadarkaa dub- Barruun sadarkaa dubbisa barattootaan walgita; dubbisuufis baayyee cimaa bisaa yookaan salphaa miti. Akkaataa fayyadamiinsa barreeffama kanaatti, mamoota asoosama tokko keesQooddattoota satti qooda fudhatan ibsa. Kissaga birsagarraa jijjiirama hiikaa agarssiisu. Jijjiiramni kun sadarkaa jechaa, Qooqa gaalee yookaan himaatti tahuu dandaha. Qooqa seerlugaa

Jijjiirama qooqa kissaga birsagaa kan hiiika seerluga jechaa, gaaleefi himaa jijjiiru

Qoqqoodiinsa

Jecha yookaan hima kutaawwan xixiqqootti qooduu

Qoqqooduu

Jecha birsagatti, sagaleetti, dhamjechatti yookaan kutaa jechaa hiikaqabeessaatti qoqqooduu. Dandeettii qubeessuuf dubbisuuf gargaaru.

Qubee dacha

Qubeewwan lama walfaana tahuun sagalee tokko bakka buhan.

Baruun tokko sadarkaan cimina isaa barattoota kutaa sana jiraan harkaa caalaaf walqixa. Saffisa (saffisa dubbisaa, sir- Saffisa ittiin namni tokko dubbisu. Saffiisni sirriitti dubbisuu saffisa dogoggora riitii dubbisuu) muraasaan yookaan doggoora tokko malee dubbisuu muldhisa. Sadarkaa kutaa

Sagalee dhamsagaa

Sagaleewwan mallattoolee barreeffamanii waliin hidhata qaban.

Shaakala saalaafi gahee ee- Yaadaafi amantaa beekamaa amala dhiirri, dhalaan, dubartiifi gaheessi tokko gamu qabaachuu qaban ibsuu. Sirna barreeffamaa Sirrummaa Tarreeffama dubbifamaa

Akkaataa afaan tokko ittiin barreeffamaan bakka buufamu. Dogoggora malee yookaan dogoggora lakkaawaamu murtaawaa taheen dubbisuu Sagaleewwan dubbifamaa lama kanneen jechoota keessatti walitti aanuun dhufan

Tooftaa jechoota adda baaKaraa adda addaa ittiin jechoota sirriitti dubbisuu. suu Sadarkaa cimina sadarkaa guddina barataaf/dubbisaaf egamaa tahe, kanneen Umurichaaf fudhatamaa akka sadarkaa jechootaa yookaan seerlugaa eegamuu. Unka madaallii Tuuta qajeelfamaa yookaan seeraa akkaataa itti waa hojjetanii. Kan barattootni ittiin madaalaman yookaan ofmadaaluuf gargaaraman. Deggersa barbaachisaa daa’imaaf keennamuuf dhumarratti yommuu inni ofdanUtubaa deggersaa dahu yarachaa adeemu. Walgitiinsa sagaleefi mallatHariiroo mallattoof sagaleewwanii. too Waa’ee barreeffamaa beekuu: maxxansi afdubbii, bitaa miratti dubbisuuf gubYaadrimee barreeffamaa baa gaditti dubbisuu, beekumsa kitaabaa, kkf ilaallata. Yaasa (hiika dhamsagaa)

Jecha tokkorraa jecha biro uumuu

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

93 151

QAJEELCHA BARSIISTOTAA

KUTAA

6

ISBN: 978-99944-2-504-4

MINISTEERA BARNOOTAAFI BIIROO BARNOOTAA OROMIYAA

Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 6

Gatiin: Birrii 153 40.00