Ο Σπινόζα και ο σπινοζισμός 9789600808438

Ο Σπινόζα δέχτηκε επιθέσεις από κάθε πλευρά, οι θέσεις του όμως σημάδεψαν τις διαμάχες για τη Βίβλο, το φυσικό δίκαιο κα

136 70 3MB

Greek Pages 172 [174] Year 2019

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Ο Σπινόζα και ο σπινοζισμός
 9789600808438

Table of contents :
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η ΖΩΗ
ΤΟ ΕΡΓΟ
ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΠΙΜΕΤΡΟ - PIERRE-FRANCOIS MOREAU Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ, ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ

Citation preview

PIERRE-FRANgOIS MOREAU

Ο ΣΠΙΝΟΖΑ ΚΑΙ O

ΣΠΙΝΟΖΙΣΜΟΣ Επίμετρο « Ο Οδυσσέας, το κράτος, η αιωνιότητα» Δεύτερη Έκ8οση - Επαυξημένη

Επιστημονική επιμέλεια

ΔΗΜΗΤΡΗΣ I. ΑΘΑΝΑΣΑΚΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

I. ΣΙΔΕΡΗΣ

Ο Σ π ιν ο ζ α κ α ι ο Σ π ιν ο ζ ις μ ο ς

P IE R R E -F R A N C O IS M O R E A U

Ο ΣΠΙΝΟΖΑ ΚΑΙ Ο ΣΠΙΝΟΖΙΣΜΟΣ

Επιστημονική επιμέλεια ΔΗΜΗΤΡΗΣ I. ΑΘΑΝΑΣΑΚΗΣ Μετάφραση ΦΩΤΗΣ ΣΙΑΤΙΤΣΑΣ

ΕΠΙΜΕΤΡΟ PIERRE-FRAN^OIS MOREAU Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ, ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ Μετάφραση επιμέτρου ΔΗΜΗΤΡΗΣ I. ΑΘΑΝΑΣΑΚΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

I. ΣΙΔΕΡΗΣ

Ο ΣΠΙΝΟΖΑ ΚΑΙ Ο ΣΠΙΝΟΖΙΣΜΟΣ ISBN: 978-960-08-0843-8 Πρώτη έκδοση: Οκτώβριος 2016 Δεύτερη επαυξημένη έκδοση: Ν οέμβριος 2019 Τίτλος πρωτοτύπου βιβλίου: Spinoza et le spinozisme (Collection “Que sais-je?” no 1422,4e 6dition 2014) Τίτλος πρωτοτύπου άρθρου: “Ulysse, l ’Etat, l ’etem ite”, P.-F. Moreau Copyright © Copyright ©

Presses Universitaires de France Εκδόσεις I. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891 Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 116, 106 81 Αθήνα Τ: 210 3833434, F: 210 3832294 Ε: contact@ isideris.gr, S: www.isideris.gr

Επιστημονική επιμέλεια: Δημήτρης I. Αθανασάκης Μετάφραση (Ο Σπινόζα και ο σπινοζισμός): Φώτης Σιατίτσας Μετάφραση (Ο Οδυσσέας, το κράτος, η αιωνιότητα): Δημήτρης I. Αθανασάκης Διόρθωση κειμένου: Αλίκη Σαλίμπα Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος Μ ακέτα εξωφύλλου: Φωτεινή Σκουρή Αυτό το βιβλίο εκδόθηκε με την υποστήριξη των Προγραμμάτων βοήθειας για εκδότες του Institut franfais. Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον. Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελ­ ληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανα­ τύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή..............................................................................

11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΖΩΗ Τα γεγονότα.......................................................................... Πηγές και τεκμήρια.............................................................. Γέννηση στο Άμστερνταμ.................................................... Εβραίοι και Μαράνοι............................................................ Ισπανικές και πορτογαλικές κληρονομιές............................ Θεσμοί και διαμάχες ............................................................ Εκπαίδευση, ρήξη, κύκλοι................................................... Κολλεγιανοί και Σοκινιανοί................................................. Καρτεσιανισμός.................................................................... Θεολογία και πολιτική.......................................................... Τελευταία χρόνια.................................................................. Η παιδεία του Σπινόζα.......................................................... Γοητεία και θρύλοι...............................................................

15 18 23 31 34 35 39 42 44 46 51 53 59

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΕΡΓΟ Η Πραγματεία για τη διόρθωση του νου................................

62 7

Ο Σ π ιν ο ζ α και ο Σ π ιν ο ζ ιςμ ο ς

Η Σύντομη πραγματεία ......................................................... Τα Principia και τα Cogitata metaphysica .......................... Η Θεολογικο-πολιτική πραγματεία ....................................... Ή. Η θική................................................................................ Η Πολιτική πραγματεία......................................................... Η Σύνοψη της εβραϊκής γραμματικής................................... Οιεπιστολές......................................................................... Κάποια μη αυθεντικά ή απολεσθέντα κείμενα ....................

68 71 73 83 105 108 109 109

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Τ Ρ ΙΤ Ο

ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Κάποιες μορφές.................................................................... Κάποιοι τόποι....................................................................... Κάποιες αρχές....................................................................... Διαφιλονικούμενα ζητήματα................................................ 1. Ο αθεϊσμός.................................................................. 2. Ο υλισμός.................................................................... 3. Ντετερμινισμός και αυτεξούσιο.................................. 4. Μυστικισμός...............................................................

113 118 121 123 123 124 125 126

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο

Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ Η κριτική της Θ Π Π .............................................................. Η ενότητα της υπόστασης.................................................... Οι σπινοζικές επιδράσεις ..................................................... Πανθεϊσμός και καβαλισμός................................................ Ο νεοσπινοζισμός................................................................. Η διαμάχη του πανθεϊσμού .................................................. Η γερμανική παράδοση........................................................ 8

129 130 131 133 134 135 136

Π εριεχόμ ενα

Ο γαλλικός 19ος αιώνας ...................................................... Λογοτεχνικές αναγνώσεις.................................................... Η ψυχανάλυση...................................................................... Ο ιουδαϊσμός στον 19ο και στον 20όαιώνα.......................... Η λογοτεχνία του 20ού αιώνα...............................................

138 139 140 141 141

Συμπέρασμα......................................................................... 145 Ενδεικτική βιβλιογραφία...................................................... 147 ΕΠΙΜΕΤΡΟ PIERRE-FRANgOIS MOREAU Ο Οδυσσέας, το κράτος, η αιωνιότητα................................ 149

9

Ε ισ α γ ω γ ή

Πολλές επάλληλες εικόνες προσφέρονται σε όποιον επικαλείται το όνομα του Σπινόζα: - ένας από τους μεγάλους ορθολογιστές του Που αιώνα, ένας από εκείνους που προχώρησαν στον νέο δρόμο που άνοιξε ο Καρτέσιος. Ίσως εκείνος που συνήγαγε με τον πλέον ριζικό τρόπο τις συνέπειες της Επιστημονικής Επανάστασης, αφού θέλησε να θεμελιώσει more geometrico την ανάλυσή του για τον άνθρωπο. - ένας φιλόσοφος βαλλόμενος από όλες τις πλευρές, εξαιτίας της αντίληψής του για τον Θεό (ταυτισμένης με τον αθεϊσμό), για τη Βίβλο, για την ηθική (την οποία αρνείται να θεμελιώ­ σει στο αυτεξούσιο ή στην αμαρτία). Εκδιωγμένος αρχικά από την εβραϊκή κοινότητα του Άμστερνταμ, καταδικασμένος στη συνέχεια από τους ορθόδοξους όλων των θρησκειών. Η σκέψη του όμως διανοίγει μια υπόγεια οδό, πριν επανεμφανιστεί στο προσκήνιο στη Γερμανία του τέλους του 18ου αιώνα, που τον ανακηρύσσει «μεθυσμένο από Θεό». - μία αναφορά που συναντάμε, στη σφαίρα της πολιτικής, στους φιλελεύθερους (υπερασπίζεται όμως την ελευθερία του φιλοσοφείν στηριζόμενος στα επιχειρήματα του Χομπς, ο οποί­ ος δεν θεωρείται ιδιαίτερα κήρυκας της πολιτικής ελευθερίας), στους δημοκράτες (εντούτοις το τελευταίο του βιβλίο φαίνεται να κρατά μια ισορροπία ανάμεσα στη μοναρχία, την αριστοκρα­ τία και τη δημοκρατία), στους μαρξιστές (υπογραμμίζει όμως τη ματαιότητα κάθε επανάστασης), μία αναφορά που επανέρχεται 11

Ο Σ π ιν ό ζ α και ο Σ π ιν ο ζ ιςμ ο ς

στην ιστορία της ψυχανάλυσης (ωστόσο η έννοια της φαντασί­ ας στον Σπινόζα δεν επικαλύπτει την έννοια του ασυνείδητου), καθώς και στην ιστορία των κοινωνικών επιστημών (που δεν υπήρχαν την εποχή που γράφει). Εάν προσθέσουμε ότι ο Σπινόζα είναι ένας από τους φιλο­ σόφους που έχουν τη μεγαλύτερη απήχηση εκτός των επαγγελ­ ματικών κύκλων της φιλοσοφίας, παρά το γεγονός ότι του απο­ δίδεται πρόθυμα η φήμη του δυσνόητου ή και του σκοτεινού, τότε μετρούμε τον αριθμό των παραδόξων που συνδέονται με τη μορφή του και τη διδασκαλία του. Οι σελίδες που ακολου­ θούν δεν διατείνονται ότι θα επιλύσουν όλα αυτά τα προβλήμα­ τα. Μπορούν τουλάχιστον να διασαφηνίσουν όσα γνωρίζουμε για τη ζωή του· να διασαφηνίσουν επίσης το περιεχόμενο των έργων του, ορισμένα προβλήματα ερμηνείας, την ιστορία της φιλοσοφίας του. Είναι σύνηθες να αναφερόμαστε στα έργα του Σπινόζα χρη­ σιμοποιώντας ακρωνύμια προερχόμενα από τον πρωτότυπο τί­ τλο τους, ενίοτε και από τη γαλλική μετάφραση: Tractatus de Intellectus Emendatione (Traite de la reforme de I'entendement)'. TIE (μερικές φορές TRE)· Πραγματεία για τη διόρθωση του νου: ΠΑΝ. Korte Verhandeling van God, de Mensch en des zelfs welstand {Court traite de Dieu, de I ’homme et de sa beatitude): KV (ενί­ οτε CT)· Σύντομη Πραγματεία περί του Θεού, του ανθρώπου και της ευδαιμονίας του: ΣΠ. Renati Des Cartes Principiorum philosophiae pars I & II. Cogitata metaphysica {Principes de laphilosophie de Descartes, Pensees metaphysiques): PPD, CM■Αρχές της καρτεσιανής φι­ λοσοφίας, Μεταφυσικές σκέψεις: ΑΚΦ, ΜΣ. Tractatus theologico-politicus {Traite thiologico-politique): ΤΤΡ· Θεολογικο-πολιτική πραγματεία: ΘΠΠ. Ethica (Ethique): Ε· Ηθική: Η. Tractatus politicus {Traiti politique): ΤΡ· Πολιτική πραγμα­ τεία: ΠΠ.

12

Ε ισαγωγή

Compendium Grammatices linguae hebraeae (Abrege de grammaire hebra'ique): CGH· Επιτομή της εβραϊκής γραμματι­ κής: ΕΕΓ. Παραθέτουμε συνήθως τη ΣΠ και την ΠΠ με βάση τη διαί­ ρεσή τους σε κεφάλαια και, για τη δεύτερη, σε παραγράφους· την Ηθική, με βάση τους αριθμούς των μερών και των προτάσε­ ων. Η έκδοση της ΘΠΠ από τον οίκο Presses Universitaires de France εισήγαγε μια διαίρεση σε παραγράφους. Δύο διαιρέσεις που δεν αποδίδονται στον Σπινόζα συνυπάρχουν για την ΠΑΝ: εκείνη του Bruder, που υιοθετήθηκε από τον Koyre (αυτήν ακο­ λουθούμε εδώ), και εκείνη του Appuhn.

13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΖΩΗ Η ζωή και το έργο του Σπινόζα υπήρξαν αντικείμενο πολλών θρύλων, μονόπλευρων ερμηνειών και παρανοήσεων που οφεί­ λονται στο ότι τοποθετήθηκαν σε μια λανθασμένη προοπτική. Πρέπει λοιπόν να αρχίσουμε εκθέτοντας ψυχρά ό,τι με αδιαμφι­ σβήτητο τρόπο γνωρίζουμε σχετικά με τη βιογραφία του, για να επιστρέφουμε στη συνέχεια σε ζητήματα ερμηνείας και αξιολό­ γησης. Το πρόβλημα δεν συνίσταται μόνο στο να παραμερίσου­ με όλα όσα επινοήθηκαν- πρέπει επίσης να κατανοήσουμε τις διακυβεύσεις των εδραιωμένων γεγονότων. Τα γεγονότα Ο Μπέντο ντε Σπινόζα (Bento de Spinoza) γεννήθηκε στις 24 Νοεμβρίου του 1632 στο Αμστερνταμ από μια εβραϊκή οικο­ γένεια πορτογαλικής καταγωγής. Η μητέρα του Άννα Δεββώρα πεθαίνει το 1638- ο πατέρας του Μιχαήλ, το 1654. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, διευθύνει τον εμπορικό οίκο που αυτός άφησε, μαζί με τον αδελφό του Γαβριήλ. Στις 27 Ιουλίου του 1656 εκδιώκεται από την εβραϊκή κοινότητα στην οποία ανή­ κε. Φαίνεται ότι από εκείνη τη στιγμή και μετά δεν έχει πλέον σχέσεις με την οικογένειά του- όπως και να έχει, την οικογενει­ ακή επιχείρηση θα διευθύνει πλέον μόνο ο αδελφός του, και ο Σπινόζα θα ζει από τη λείανση οπτικών φακών. Περίπου την 15

Ο Σ π ιν ό ζ α και ο Σ π ιν ο ζ ιςμ ο ς

ίδια εποχή, μυείται στα Λατινικά και στην κλασική παιδεία στη σχολή που ίδρυσε στα 1652 ο πρώην Ιησουίτης Van den Enden. Συχνάζει σε κύκλους προτεσταντών της «Δεύτερης Μεταρρύθ­ μισης», που συχνά επηρεάστηκαν από τον καρτεσιανισμό. Με­ ταξύ του Αυγούστου του 1658 και του Μαρτίου του 1659, δύο Ισπανοί συνάντησαν -και θα το αφηγηθούν στην Ιερά Εξέτασητον Σπινόζα και έναν άλλον ετερόδοξο, τον Juan de Prado, οι οποίοι τους λένε να μην πιστεύουν πλέον στον Θεό της Βίβλου και να αναζητήσουν ποιος είναι ο καλύτερος Νόμος, για να τον κηρύξουν. Στα 1660 ή στα 1661, ο Σπινόζα εγκαταλείπει το Άμ­ στερνταμ και εγκαθίσταται στο Rijnsburg - που συμβαίνει να είναι το πνευματικό κέντρο των κολλεγιανών. Εκείνη την εποχή, ο Σπινόζα, που δεν είχε ακόμη δημοσιεύ­ σει τίποτε, αρχίζει να γίνεται σε τέτοιον βαθμό γνωστός ανάμε­ σα στους υποστηρικτές της «νέας επιστήμης», ώστε ο γραμμα­ τέας της Royal Society, ο Henry Oldenbourg, σε ταξίδι του στις Ενωμένες Επαρχίες, κάνει μία παράκαμψη μέσω Rijnsburg για να τον επισκεφτεί στη διάρκεια του καλοκαιριού του 1661. Επιστρέφοντας στο Λονδίνο τού γράφει - πρόκειται για την αρχή μιας αλληλογραφίας που θα διαρκέσει δεκαπέντε χρόνια (με μια μακρά διακοπή) και στην οποία θα προσεγγιστούν όλα τα θέματα: φυσική, πολιτική, θρησκεία, φιλοσοφία... Στα 1663, ο Σπινόζα μετακομίζει στο Voorburg. Δημοσιεύει τις Αρχές της φι­ λοσοφίας του Καρτέσιου (μια ολλανδική μετάφραση του έργου δημοσιεύεται το 1664). Το βιβλίο αυτό γίνεται η αφορμή μιας αλληλογραφίας με τον Willem VanBlijenbergh, στην οποία εξε­ τάζεται κυρίως το πρόβλημα του κακού. Μεταξύ του τέλους του 1669 και των αρχών του 1671, ο Σπινόζα μετακομίζει εκ νέου, αυτή τη φορά στη Χάγη, όπου θα διαμείνει ώς τον θάνατό του. Τουλάχιστον από το 1665, εργά­ ζεται πάνω στη Θεολογικο-πολιτική πραγματεία, η οποία δημο­ σιεύεται ανώνυμα στα 1670 και ευθύς αμέσως γίνεται αντικεί­ μενο επίθεσης από όλες τις πλευρές· θα απαγορευθεί στα 1674, ταυτόχρονα με το έργο του Lodewijk Meyer, Η Φιλοσοφία

16

Η Ζωη

ερμηνεύτρια της Αγίας Γραφής, το Λεβιάθαν του Χομπς και τη Βιβλιοθήκη των Πολωνών Αδελφών (συλλογή σοκινιανών κει­ μένων). Στο μεταξύ, στα 1671, ο Σπινόζα έλαβε μια επιστολή από τον Λάιμπνιτς, ο οποίος θα τον συναντήσει μερικά χρόνια αργότερα. Στα 1672, η γαλλική εισβολή προκάλεσε την πτώ­ ση των αδελφών Ντε Βιτ που ήδη κυβερνούσαν τη χώρα δεκα­ πέντε χρόνια. Μετά τη δολοφονία τους και την κατάληψη της εξουσίας από τον Γουλιέλμο της Οράγγης, ο Σπινόζα φέρεται να επιχείρησε να αναρτήσει ένα πανό εναντίον των δολοφόνων: «Ultimi Barbarorum» (οι έσχατοι των βαρβάρων). Σκέφτηκε άραγε τότε ο Σπινόζα να εγκαταλείψει τη χώρα; Αυτό αφήνει να εννοηθεί ένας υπαινιγμός ενός μεταγενέστερου έργου του Lorenzo Magalotti. Στα 1673, ο Σπινόζα συναντά τον κύκλο του Λουδοβίκου Β' του Κοντέ στο στρατόπεδο των Γάλλων στην Ουτρέχτη. Στα 1675, μια απόπειρα έκδοσης της Ηθικής εγκαταλείπεται πρό­ ωρα υπό τις απειλές των παστόρων. Ο Σπινόζα πεθαίνει στις 21 Φεβρουάριου του 1677. Οι φίλοι του δημοσιεύουν τότε τα μεταθανάτια έργα του στα λατινικά (Opera posthuma), καθώς και σε ολλανδική μετάφραση (Nagelate Schrifteri). Περιλαμβά­ νουν την Ηθική, επιστολές και τρεις ημιτελείς πραγματείες: την Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, την Πολιτική πραγματεία και την Επιτομή της εβραϊκής γραμματικής (αυτή η τελευταία εμφανίζεται μόνο στα Opera). Το σύνολο εμπλουτίζεται με μια εισαγωγή της οποίας η ολλανδική εκδοχή είναι αναμφίβολα του Jarig Jelles και η λατινική εκδοχή είναι του L. Meyer. Τον επό­ μενο χρόνο κυκλοφορεί ανώνυμα η γαλλική μετάφραση (χω­ ρίς αμφιβολία από τον Ουγενότο Gabriel de Saint-Glain) της Θεολογικο-πολιτικής πραγματείας. Περιλαμβάνει (στα Γαλλικά) «Παρατηρήσεις για την κατανόηση αυτού του βιβλίου» που φαίνεται να μαρτυρούν την εργασία του Σπινόζα εν όψει μιας καινούργιας έκδοσης.

17

Ο Σ π ιν ό ζ α και ο Σ π ιν ο ζ ις μ 0 ς

Π ηγές και τεκμήρια Για πολύ καιρό, η ζωή του Σπινόζα ήταν γνωστή μόνο μέσα από πέντε βασικά τεκμήρια: 1) 1677: από τον πρόλογο των Μεταθανάτιων έργων. Αυτές οι δύο σύντομες σελίδες, λέει ο Meinsma, «παραμένουν ο ακρο­ γωνιαίος λίθος όλων όσων γράφτηκαν μεταγενέστερα», διότι «κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει την αλήθεια όσων συνυ­ πογράφονται εκεί»: προέρχονται από τους πιο κοντινούς φίλους του Σπινόζα και γράφτηκαν αμέσως μετά τον θάνατό του. 2) 1697: από το άρθρο του Pierre Bayle στο Κριτικό και ιστο­ ρικό Λεξικό του, αναθεωρημένο στη δεύτερη έκδοση όπου εν­ σωματώνονται στοιχεία που παρέχει ο πρόλογος του Kortholtμεταφράστηκε στα Ολλανδικά από τον βιβλιοπώλη F. Halma στα 1698. Συχνά, ο 18ος αιώνας θα γνωρίσει τη σκέψη του Σπινόζα μέσα από τη σύνοψη του συστήματος που προσφέρει αυτό το άρθρο και οι επισημάνσεις του. Το ίδιο το άρθρο εμπεριέχει την αφήγηση της ζωής του Σπινόζα, όπως μπόρεσε να την ανασυστήσει ο Bayle με βάση διάφορες πηγές. 3) 1700: από τον πρόλογο του Sebastian Kortholt στην επανέκδοση της Πραγματείας περί των τριών απατεώνων, που δη­ μοσιεύτηκε το 1680 από τον πατέρα του Christian Kortholt (οι «τρεις απατεώνες» εν προκειμένω είναι ο Χομπς, ο Herbert of Cherbury και ο Σπινόζα, και όχι, όπως στην ελευθέρια παράδο­ ση, ο Μωυσής, ο Ιησούς και ο Μωάμεθ). 4) 1704: από τη Ζωή του Σπινόζα, την οποία έγραψε ο λου­ θηρανός πάστορας Colerus, και δημοσίευσε στα Ολλανδικά συγχρόνως με το κήρυγμά του πάνω στην «Αληθινή εκ νεκρών ανάσταση του Ιησού Χριστού, ενάντια στον Σπινόζα και στους οπαδούς του». Δεν γνώρισε τον Σπινόζα, δεν συμφωνεί με τις ιδέες του (αντίθετα, τις αντικρούει), είναι όμως γοητευμένος από την προσωπικότητά του και αναζήτησε πληροφορίες για τη ζωή του και τις συνήθειές του. Πάστορας στη Χάγη, διέμεινε στο σπίτι όπου ο Σπινόζα είχε μείνει είκοσι χρόνια πριν και, κυ­ ρίως, μπόρεσε να ρωτήσει σχετικά τον ζωγράφο Van der Spyck, 18

Η Ζωη

στο σπίτι του οποίου ο Σπινόζα πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Η αφήγησή του, σύντομη και ασαφής για την περίοδο πριν το 1671, είναι αντίθετα πλούσια σε βιωματικές λεπτομέ­ ρειες για την περίοδο 1671-1677. Η ταυτόχρονη παράθεση της απόρριψης της θεωρίας του Σπινόζα και του εγκωμίου για τη συμπεριφορά του μοιάζει να απεικονίζει το σχήμα του Bayle περί ενάρετου άθεου. Στηρίζεται κυρίως στις μαρτυρίες του Van der Spyck, συμπληρωμένες με ό,τι μπόρεσε να βρει στον Bayle ή στον Kortholt. 5) 1719: από το πρώτο μέρος του τόμου Η ζωή και το πνεύ­ μα του κ. Benoit de Spinosa - κείμενο που κυκλοφορούσε πολύ καιρό πριν από τη δημοσίευσή του και αποδίδεται στον Γάλλο γιατρό Jean-Maximilien Lucas, ο οποίος κατάγεται από τη Ρουέν (1646-1697). Ο συγγραφέας σε κάθε περίπτωση παρουσιάζεται σαν φίλος και οπαδός του Σπινόζα. Είναι δύσκολο να χρονολο­ γηθεί η συγγραφή αυτού του κείμενου: γραμμένο αμέσως μετά τον θάνατο του Σπινόζα (Dunin-Borkowski) ή αντικείμενο ανα­ θεωρήσεων που θα αναδείκνυαν την εξάρτησή του από άλλες πη­ γές που δημοσιεύτηκαν στο μεταξύ (Frances). Πάντως, ο τόνος, το «εμείς» των τελευταίων σελίδων δείχνουν ότι η βιογραφία αυτή προέρχεται από τον κύκλο ή από έναν από τους κύκλους που πρόσκεινται στον φιλόσοφο: «Αντιστοιχεί πολύ περισσότε­ ρο απ’ ό,τι η βιογραφία του Colerus στην Praefatio των Opera posthuma και συχνά προτείνει μια καλύτερη χρονολόγηση των γεγονότων» (Meinsma). Πρέπει να επισημάνουμε ότι το δεύτερο μέρος του τόμου, Το τυνεύμα του Spinosa, γνωστό επίσης υπό τον τίτλο Πραγματεία περί των τριών απατεώνων, επανασυνδέεται με την παράδοση που ανέτρεπε ο Kortholt, αλλά τροποποιώντας την: η σπινοζική θεωρία της φαντασίας έρχεται να θεμελιώσει την κλασική θεωρία περί της απάτης των θρησκειών (η οποία δεν είναι σπινοζική)· βλέπουμε εδώ με ποιον τρόπο η συμβολή του σπινοζισμού ανανεώνει την κρύφια παράδοση. Έτσι, έχουμε δύο κείμενα στα Λατινικά: τον πρόλογο των Opera Posthuma και εκείνον του Kortholt· δύο στα Γαλλικά: το

19

Ο Σ π ιν ό ζ α και ο Σ π ιν ο ζ ιςμ ο ς

άρθρο του Bayle και τη Ζωή τον Σπινόζα· ένα στα Ολλανδικά, γνωστό εξάλλου στην υπόλοιπη Ευρώπη μέσα από τις αναθε­ ωρήσεις μιας γαλλικής εκδοχής. Δεν επισημαίνεται αρκετά το γεγονός ότι κανένα από αυτά τα πέντε βασικά τεκμήρια δεν συνιστά μια αυτόνομη βιογραφία: το καθένα συνοδεύει ένα θε­ ωρητικό κείμενο, με στόχο να το προλογίσει, να το φωτίσει ή να αναδείξει ορισμένες πτυχές του (τα ίδια τα έργα στην πρώ­ τη περίπτωση· μια ανασκευή στον Kortholt και στον Colerus, μια παρουσίαση και μια ανασκευή στον Bayle, μια στρατευμένη επανασυγγραφή στον Lucas). Ως εκ τούτου, τα βιογραφικά στοιχεία πρέπει να διαβαστούν στο πλαίσιο μιας τέτοιας σύζευ­ ξης: ο τόνος τους, η επιλογή τους, οι προοπτικές τους δεν στο­ χεύουν μόνο στην αφήγηση των γεγονότων. Επίσης, και άλλα τεκμήρια είναι διαθέσιμα: οι διάσπαρτες πληροφορίες στα έργα του ίδιου του Σπινόζα, κυρίως στις επι­ στολές- κάποιες αβέβαιες ενδείξεις παρμένες από λιβελλογραφήματα (τις συναντούμε στα απανθίσματα του Gebhardt και, πιο πρόσφατα, του Walther)1. Τον 18ο αιώνα, βρίσκουμε κάποιες εν­ δείξεις για τον Van den Enden καταγεγραμμένες από τον Willem Goeree- ο γιατρός Monikhoff συντάσσει βιογραφικές σημειώ­ σεις. Στο τέλος του 18ου αιώνα, ο Murr είχε ανακαλύψει και άλλα σχόλια στη