Әлеуметтік психология: оқу құралы 9786010414877

Citation preview

ӘЛ-ФАРАБИ атын­да­ғы ҚА­ЗАҚ ҰЛТ­ТЫҚ УНИ­ВЕР­СИ­ТЕТI

Н. С. Ахтаева А. И. Абди­гап­барова З. Н. Бек­баева

ӘЛЕУ­МЕТТIК ПСИХОЛОГИЯ Оқу құ­ра­лы

Ал­ма­ты «Қа­зақ уни­вер­си­те­ті» 2015

ӘОЖ 316.6 (075) КБЖ 88.5 я 7 А 93

Баспаға әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті философия және саясаттану факультетінің Ғылыми кеңесі және Редакциялық-баспа кеңесі шешімімен ұсынылған (№5 хаттама 27 мамыр 2015 жыл)

Пікір жазғандар: психология ғылымдарының докторы, профессор Д.Д. Дүйсенбеков психология ғылымдарының докторы, профессор Ж.И. Намазбаева әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор М.А. Абишев

А 93

Ахтаева Н.С. Әлеуметтік психология: оқу құралы / Н.С. Ахтаева, А.И. Абдигапбарова, З.Н. Бекбаева. – Алматы: Қазақ уни­ вер­ситетi, 2015. – 475 б. ISBN 978-601-04-1487-7 Оқу құралы «Әлеуметтiк психология» курсынан оқылған дәрiстер мен ұстаздық-тәжiрибелiк жұмыстардың жемiсi болып табылады. Оқу құралында әлеуметтiк психология пәнiнің теориялық негіздері, құрылымы, әдіснамалық негізі, зерттеу салалары, әлеуметтік психоло­ гия­ның Кеңестер одағы мен шетелдегі даму тарихы, тұлға және қоғам, әлеу­меттік бағдарлау мен әлеуметтік ілкі нанымдар, ілкі нанымдардың теория­лық бағыттары, стигматизация, тұлға теориялары (З. Фрейд, К. Юнг, Альфред Адлер, К. Роджерс, А. Маслоу, Э. Эриксон, Э. Фромм), әлеуметтік топтар, әлеуметтiк топтардың әлеуметтiк-психологиялық ұйымдастыры­луы, қоғамдағы топтар мен олардың психологиялық әсерiне сипаттама, тұлғааралық қатынас, дін психологиясы, әлеуметтік психологиядағы саясат негізі және топiшiлiк қарым-қатынас психологиясының ерекшелiктері, тұл­ға және әлеуметтiк мiнез-құлық пен әлеуметтікпсихологиялық қауіпсіздік мәселелерi қарастырылды. Құралдың маңызы тек студенттерге ғана емес, сонымен қатар практик-психологтарға, жоғары оқу орындарының ұстаздар қауымына, докторант­тарына, магистранттарына және т.б. әлеуметтiк психология саласына қызы­ғушылық танытып жүрген ғылыми қызметкерлердiң пайдалануына болады.

ӘОЖ 316.6 (075) КБЖ 88.5 я 7

ISBN 978-601-04-1487-7

© Ахтаева Н.С., Абдигапбарова А.И., Бекбаева З.Н., 2015 © Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2015

МАЗ­МҰ­НЫ

КІ­РІС­ПЕ................................................................................................ 6 I та­рау. ӘЛЕУ­МЕТ­ТІК ПСИ­ХО­ЛО­ГИЯ­НЫҢ ТЕОРИЯ­ЛЫҚ ЖӘ­НЕ ӘДІС­НА­МА­ЛЫҚ НЕ­ГІЗ­ДЕ­РІ МЕН ҚА­ЛЫП­ТА­СУ ТА­РИ­ХЫ......................................................... 8 1.1. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия пәнi, әдiстерi мен құ­ры­лы­мы...... 8 1.2. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның әдіс­на­ма­лық не­гі­зі­. ............. 12 1.3. Әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу са­ла­ла­ры................. 27 1.4. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның да­му та­ри­хы......................... 31 1.4.1. Шет ел­дер­де­гі әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия та­ри­хы­на си­пат­та­ма............................................................................. 31 1.4.2. Ре­сей­лік әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия та­ри­хы­на шо­лу­............ 43 II та­рау. ТҰЛ­ҒА ЖӘ­НЕ ҚО­ҒАМ................................................... 45 2.1. Тұл­ға пси­хо­ло­гиясы­ның әлеу­мет­тік не­гі­зі­....................... 45 2.2. Әлеу­меттiк бағ­дар­лау жә­не іл­кі на­ным­дар...................... 51 2.2.1. Әлеу­мет­тік іл­кі (жал­ған) на­ным­дар................................. 55 2.2.2. Әлеу­мет­тік іл­кі на­ным­дар ұғы­мы­..................................... 60 2.2.3. Іл­кі на­ным­дар­ды қа­рас­ты­ру­шы теория­лық ба­ғыт­тар..... 75 2.2.4. Іл­кі на­ным­дар­дың бай­қа­лу нор­ма­ла­ры............................. 75 2.2.5. Стиг­ма­ти­за­ция..................................................................... 81 2.2.6. Әлеу­мет­тік іл­кі на­ным­дар әсер­ле­рі­. ................................. 90 2.2.7. Әлеу­мет­тік іл­кі на­ным­дар­ды же­ңу­................................... 95 2.3. Тұл­ға­ның әлеу­мет­те­нуiне әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық фак­тор­лар­дың әсерi............................................................. 99 2.4. Тұл­ға­ның асо­ци­али­за­ция, де­со­ци­али­за­ция жә­не ре­со­ци­али­за­цияла­нуы............................................. 108 2.5. Не­ке жә­не от­ба­сы.............................................................. 113

3

4

Әлеуметтік психология

III тарау. ТҰЛ­ҒА ТЕОРИЯЛА­РЫ­............................................... 118 3.1. З. Фрей­дтiң пси­хо­ана­лиздiк негiзгi кон­цеп­цияла­ры мен прин­цип­терi................................................................ 118 3.2. К. Юнг бо­йын­ша тұл­ға кон­цеп­циясы............................. 122 3.3. Альф­ред Ад­лердiң тұл­ға­ның ин­ди­ви­ду­ал­ды теориясы............................................................................. 126 3.4. Гу­ма­нистiк пси­хо­ло­гия тұр­ғы­сын­да тұл­ға­ны та­ну. К. Род­жерс бо­йын­ша фе­но­мо­ло­гиялық теориясы.......... 128 3.5. А. Мас­лоу­дың се­беп­теу теориясы................................... 131 3.6. Э. Эрик­сон­ның эгоп­си­хо­ло­гиясы.................................... 139 3.7. Эрих Фромм­ның ма­хаб­бат теориясы.............................. 163 IV та­рау. ӘЛЕУ­МЕТТIК ТОП­ТАР­ДЫҢ ӘЛЕУ­МЕТТIК-ПСИ­ХО­ЛО­ГИЯ­ЛЫҚ ҰЙЫМ­ДАС­ТЫ­РЫ­ЛУЫ................................................................ 170 4.1. Әлеу­меттiк топ­тар­дың жiкте­луi....................................... 170 4.1.1. Әлеу­меттiк ша­ғын топ­тар­дың әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық ұйым­да­суы.......................... 172 4.1.2. Ша­ғын топ­тар­дың пси­хо­ло­гиясы.................................... 174 4.2. Әлеу­метттiк үл­кен топ­тар­дың ұйым­дас­ты­ры­луы......... 176 4.3. Қо­ғам пси­хо­ло­гиясы........................................................ 179 4.3.1. Қо­ғам­ның ру­ха­ни мә­де­ниетiнiң пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­сы....................................................................... 181 4.4. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық тап­тар.................................. 184 4.4.1. Әр түрлi тап өкiлдерiнiң пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктерi..................................................................... 188 4.5. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия тұр­ғы­сын­да ұлт­тық пси­хи­ка­ны түсiндiру......................................................... 190 4. 5.1. Ұлт­тық пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар­дың қа­лып­та­су фак­тор­ла­ры........................................................................ 194 4.6. Дін пси­хо­ло­гиясы.............................................................. 197 4.6.1. Дін­нің мә­ні ту­ра­лы пси­хо­ло­гия­лық ғы­лым.................... 197 4.6.2. Дін суб­ъек­ті­ле­рі мен объек­ті­ле­рі­нің (ны­сан­да­ры­ның) пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­ла­ры.......... 207 4.6.3. Дін­шіл адам­дар­дың пси­хо­ло­гия­лық тип­те­рі.................. ­210 4.6.4. Дін­шіл­дер пси­хо­ло­гиясы­ның маз­мұ­ны­.......................... 218 V та­рау. ӘЛЕУ­МЕТ­ТІК ПСИ­ХО­ЛО­ГИЯДА­ҒЫ САЯ­САТ НЕ­ГІ­ЗІ.............................................................................. ­232 5.1. Саяси-пси­хо­ло­гия­лық фе­но­мен­дер­дің мә­ні мен маз­мұ­ны............................................................................. 232 5.2. Саяси-пси­хо­ло­гия­лық фе­но­мен­дер­дің құ­ры­лы­мы........ 234

Мазмұны

5

5.3. Саяси би­лік­тің пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­сы­................. 238 5.4. Саяси би­лік­тің пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі­............... 241 5.5. Саяси бел­сен­ді­лік­тің пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі­.... 247 VI та­рау. ТҰЛ­ҒААРА­ЛЫҚ ҚА­ТЫ­НАС ЖӘ­НЕ ТОПIШIЛIК ҚА­РЫМ-ҚА­ТЫ­НАС ПСИ­ХО­ЛО­ГИЯСЫ......... 259 6.1. Қа­рым-қа­ты­нас жә­не өза­ра тіл­де­су­дің әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық си­па­ты..................................................... 259 6.2. Қа­рым-қа­ты­нас – әлеу­меттiк бай­ла­ныс­тың негiзгi құ­ра­лы. Қа­рым-қа­ты­нас тех­ни­ка­сы жә­не құ­ра­лы....................................................................... 263 6.3. Қо­ғам­дық қа­рым-қа­ты­нас................................................ ­264 6.4. Тұл­ғаара­лық қа­ты­нас пси­хо­ло­гиясы............................... 287 6.5. Пси­хо­ло­гия­лық дау-да­май............................................... 295 6.6. Iскерлiк қа­рым-қа­ты­нас пси­хо­ло­гиясы........................... 309 6.7. Тұл­ға­ның әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­рет­ті­лі­гі...... 321 6.7.1. Тұл­ға­ның әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­рет­ті­лі­гін анық­тайт­ын тү­сі­нік­тер мен фак­тор­лар­. ......................................................................... 321 VII та­рау. ТҰЛ­ҒА ЖӘ­НЕ ӘЛЕУ­МЕТТIК МIНЕЗ-ҚҰЛЫҚ... 328 7.1. Тұл­ға жә­не ден­сау­лық­...................................................... 328 7.2. Тұл­ға, оқу iс-әре­кетi жә­не үл­герiмдiлiк.......................... 335 7.3. Тұл­ға жә­не идеоло­гия....................................................... 344 7.4. Тұл­ға жә­не жа­қын қа­рым-қа­ты­нас.................................. 349 7.5. Тұл­ға жә­не қыл­мыс­тық мiнез-құлық.............................. 356 7.6. Тұл­ға жә­не ең­бек............................................................... 366 7.7. Тұл­ға жә­не бос уа­қыт­....................................................... 376 VIII та­рау. ӘЛЕУ­МЕТ­ТІК-ПСИ­ХО­ЛО­ГИЯ­ЛЫҚ ҚА­УІП­СІЗ­ДІК.................................................................................. 392 ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ............................................................ 397 ­ТЕР­МИ­НО­ЛО­ГИЯ­ЛЫҚ СӨЗ­ДІК................................................ 445 ҚО­СЫМ­ША..................................................................................... 469 ӘДЕ­БИЕТ­ТЕР.................................................................................. 472

КІ­РІС­ПЕ

Е

л Пре­зи­ден­ті биыл­ғы қа­ра­ша айын­да­ғы «Нұр­лы Жол – бо­ла­шақ­қа бас­тар жол» ат­ ты Қа­зақ­стан хал­қы­на Жол­да­уын­да эко­ но­ми­ка­лық мә­се­ле­лер­мен қа­тар әлеу­мет­тік, ру­ха­ни құн­ды­лық­тар да өз мәр­те­бе­сін ал­ды. Қа­зір­гі уа­қыт­та­ғы тұ­рақ­ты­лық пен ке­лі­сім, әлеу­ мет­тік жә­не эко­но­ми­ка­лық хал-ахуал, бей­біт өмір – елі­міз­дің өсіп-өніп, гүл­ден­уін­ің ал­ғы­шар­ты, ба­ға жет­пес бай­лы­ғы­мыз жә­не құн­ды­лы­ғы­мыз. Осы құн­ ды­лық­тар­ды қам­та­ма­сыз ету­де­гі тұл­ға­ның әлеу­мет­ тік ор­нын Ел­ба­сы өз Жол­да­уын­да ба­ға­лап өт­ті. Со­ның не­гі­зін­де тұл­ға пси­хо­ло­гиясы­ның әлеу­мет­ тік жағ­да­йын­, әлеу­меттiк бағ­дар­ла­уын­, мі­нез-құл­ қын, тұл­ғаара­лық қа­ты­нас жә­не топiшiлiк қа­рым-қа­ ты­нас пси­хо­ло­гия­сын сақ­тау ар­қы­лы жү­зе­ге ас­пақ. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия не­гіз­де­рін жас­тар­ға жет­ кі­зе дә­ріп­тейт­ін – бі­лім бе­ру ме­ке­ме­ле­рі. За­ма­науи бі­лім-ғы­лым­ды бо­йына сі­ңір­ген, ал­ғыр да бас­та­ма­шыл жас­тар­дың іс­кер­лік қа­сиет­те­рін, әлеу­мет­тік жағ­да­йын­ да­мы­ту­шы фак­тор­дың бі­рі­не ай­нал­ды­ру­ға тиіс­піз. Оқу құ­ра­лы­ның даяр­лан­уына Еге­мендi елiмiздiң жас­та­ры­ның бiлiм ал­уына қойы­лып отыр­ған та­ лап­тың кү­шеюiне бай­ла­ныс­ты, әлеу­меттiк бел­сендiлiктiң арт­уын­ан жә­не ғы­лы­ми-прак­ти­ка­лық әде­ биет­тердiң жетiспеуi се­беп бол­ды. 6

Кіріспе

7

Мұн­да әлеу­меттiк пси­хо­лог­тар мен әлеу­мет­тік пе­да­гог­тар күн­делiктi бет­пе-бет кез­де­сетiн теория­лық жә­не қол­дан­ба­лы өзектi мә­се­ле­лер қоз­ға­лып, олар­ға то­лық жа­уап­ бе­ру­ге әре­кет­тер жа­сал­ған. Бұл оқу құ­ра­лы көп жыл­дар бойы жи­нақ­тал­ған ұс­таз­дар­дың дәрiстiк-тәжiри­белiк жұ­мыс­та­ры­ның нә­ти­жесi бо­лып та­бы­ла­ды. Ең­бектiң ерек­шелiгi – мем­ле­кеттiк тiлде әлеу­меттiк пси­хо­ло­ гия са­ла­сын­да тұң­ғыш рет жа­рық кө­руiнде жә­не мұн­да тұл­ға жә­ не қо­ғам, тұл­ға жә­не әлеу­меттiк мiнез-құлық мә­се­ле­лерiне айы­ рық­ша көңiл бөлiнген. Атап айт­қан­да, тұл­ға жә­не ден­сау­лық, тұл­ ға жә­не оқу iс-әре­кетi, тұл­ға жә­не идеоло­гия, тұл­ға жә­не жа­қын қа­рым-қа­ты­нас, тұл­ға жә­не қыл­мыс­тық мiнез-құлық, тұл­ға жә­не жұ­мыс, тұл­ға жә­не бос уа­қыт­тың маз­мұн­да­ры ашыл­ған. Оқу құ­ра­лы өс­ке­лең ұр­пақ­тың да­муы мен қа­лып­тас­уына жә­не қо­ғам­ға тиiмдi бейiмде­луiне кө­мегiн тигiзерi сөзсiз жә­не қа­рас­ ты­рыл­ған тұл­ға теорияла­рын бас­шы­лық­қа ал­уына бо­ла­ды.

I та­рау ӘЛЕУ­МЕТ­ТІК ПСИХОЛОГИЯ­НЫҢ ТЕОРИЯ­ЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІС­НАМА­ЛЫҚ НЕ­ГІЗ­ДЕРІ МЕН ҚА­ЛЫП­ТАСУ ТАРИХЫ

1.1. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия пәнi, құ­ры­лы­мы жә­не әдiстерi Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия пси­хо­ло­гия­лық бі­лім­нің ең жас са­ла­ ла­ры­ның бі­рі бо­лып та­бы­ла­ды. Оның туын­дауы құ­бы­лыс­тар­дың, олар­ды ту­ғы­зу­шы­лар­дың – пси­хо­ло­гия мен со­ци­оло­гияның – ре­ су­рс­та­ры тү­сін­ді­ре ал­ма­ған кла­сы­на на­зар ауда­ру­мен анық­та­ла­ тын ке­ре­мет та­ным­дық бос орын­ның пай­да бо­луымен бай­ла­ныс­ ты. Мы­са­лы, дәс­түр­лі пси­хо­ло­гия шең­бе­рін­де ша­ғын топ фе­но­ ме­но­ло­гиясын оны құ­раушы ин­ди­вид­тер­дің пси­хо­ло­гия­лық ерек­ ше­лік­те­рі­нің қа­ра­пайым жиын­ты­ғы ре­тін­де тү­сін­ді­ру өте қиын. Топ­та­ғы же­ке­лен­ген ин­ди­вид­тің мі­нез-құл­қын­да орын ала­тын өз­ ге­ріс­тер аса ай­қын бол­ған­дық­тан, олар­ды те­ріс­ке шы­ға­ру мүм­кін бол­май қал­ды. Ал со­ци­оло­гия шең­бе­рін­де әлеу­мет­тік үде­ріс­тер мен құ­бы­лыс­тар­ды тү­сін­ді­ру үшін тұл­ғаіші­лік не­гіз­дер­дің же­тіс­ пеуші­лік мә­се­ле­сі өте өт­кір се­зі­ле бас­та­ды. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­ гия­ның пай­да бо­луы бұл ал­шақ­тық­тың ымы­ра­лық ше­ші­мі бо­лып отыр. Адам­дар­дың қо­ғам­дық бел­сен­ді­лі­гін объек­тив­ті зерт­теу­ге ұм­ты­ла­тын шы­найы ғы­лы­ми бі­лім­ді құ­ры­лым­дау, әлеу­мет­тік мі­ нез-құлық­тың әм­бе­бап заң­да­рын (адам әле­мін­де ға­на емес, сон­ 8

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

9

дай-ақ жа­ну­ар­лар әле­мін­де де) ашу оның бас­ты мін­де­ті бо­лып шық­ты. Әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық тү­сі­нік­тер ди­на­ми­ка­сын бай­қау үшін тал­да­ны­ла­тын ұғым­ның маз­мұ­нын анық­та­ған жөн. Со­ны­ мен, әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия – бұл адам­дар­дың әлеу­мет­тік өза­ра әре­ке­ті мен өза­ра ық­па­лы ерек­ше­лік­те­рін жә­не олар­дың әлеу­мет­ тік кон­текс­тін зерт­теу­мен айна­лы­са­тын бі­лім са­ла­сы. Адам­ның қор­ша­ған ор­та­мен өза­ра әре­ке­ті­нің туын­ды­сы ре­тін­де­гі әлеу­мет­ тік мә­ні ту­ра­лы қа­ғи­да­дан ше­гі­не оты­рып, әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия на­зар­ды күр­де­лі­лік­тің әр­түр­лі дең­ге­йін­де­гі бір­лес­тік­тер шең­бе­ рін­де тұл­ғаара­лық өза­ра әре­кет мә­се­ле­ле­рі­не ауда­ра­ды. Қа­рас­ты­ ры­ла­тын мә­се­ле­лер шең­бе­рі тұл­ғаіші­лік үде­ріс­тер­ден (өзін­дік­тің, әлеу­мет­тік бі­різ­ді­лік­тің, әлеу­мет­тік та­ным­ның, күй­зе­лу­дің жә­не со­ған ұқ­сас­тың қа­лып­та­суы мен бай­қалуын­ан) тұл­ғаара­лық өза­ра қа­ты­на­сы­на де­йін­рет­те­ле­ді. W. McDougall-дің «Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияға кі­ріс­пе­сі» мен L. Ross-тің «Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гиясы» жа­риялан­ған 1908 жыл әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияны бі­лім­нің дер­бес са­ла­сы ре­тін­де рә­сім­ деу­дің рес­ми уақы­ты бо­лып есеп­те­лі­не­ді. Бі­рін­ші кі­тап адам ойы­ ның та­би­ғи бейім­ді­лік­те­рі мен қа­бі­лет­те­рі­не, екін­ші­сі – адам­дар ара­сын­да қа­лып­та­са­тын ас­со­циация­лар нә­ти­же­сі ре­тін­де­гі қа­зір­гі мен ке­ле­шек­ке ар­нал­ған. Кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­дай, екі ав­тор­да да әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия пә­ні­не оны қа­зір­гі тү­сі­ну тұр­ғы­сы­нан қа­ ты­на­сы ба­рын­ша ал­шақ. Аме­ри­ка­лық дәс­түр­де әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия мін­де­ті же­ке­лік жә­не инт­ра­тұл­ға­лық үде­ріс­тер бо­лып та­бы­ла­тын жа­ңа пән ре­тін­де бе­рі­ле­ді (Mc Dougall, 1908; Simmel, 1908). Еуро­ па­лық дәс­түр­де же­ке­лен­ген үде­ріс­тер­ге қа­тыс­ты әлеу­мет­тік (құ­ры­лым­дық) кон­текст­тер рө­лін зерт­теу оның пә­ні бо­лып та­ бы­ла­ды. Инт­ра­же­ке­лік жә­не әлеу­мет­тік-кон­текс­туал­дік үде­ріс­тер­ге бағ­дар­ла­ну­да­ғы ал­шақ­та­ну әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның екі тү­рі­нің – пси­хо­ло­гия мен со­ци­оло­гияның па­рал­лель жүр­уіне алып ке­ле­ді. 1990-шы жыл­да­ры әлеу­мет­тік сти­мул­дар­дың ин­ди­вид­ке ық­па­лы­ ның (экс­пе­ри­ме­нт­тік әдіс­на­ма­ны қо­са ал­ған­да) пси­хо­ло­гия­лық

10

Әлеуметтік психология

үде­ріс­те­рін­де жи­нақ­та­ла­тын пси­хо­ло­гия­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­ гия әл­де­қай­да бел­гі­лі бо­ла түс­ті. Ч.К. Ку­ли (Cooley) мен Дж.Г. Мид­тің (Mead) ин­те­рак­цио­нис­ тік жа­са­лым­да­ры­нан туын­дайт­ын, өз на­за­рын қо­ғам мен ин­ди­ вид­тер­дің өза­ра әре­ке­тін (ба­қы­лау, сау­ал­на­ма, ин­тер­вьюді қо­са ал­ған­да) тал­дау­ға шо­ғыр­лан­ды­ра­тын со­ци­оло­гиялық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия та­ны­мал­ды­ғы аз­дау бол­ға­ны­мен, әл­де­қай­да те­ре­ңі­рек бо­лып та­бы­ла­ды. H.Tajfel әлеу­мет­тік өл­шеу проб­ле­ма­сын тал­қы­лай ке­ле, «әлеу­ мет­тік пси­хо­ло­гия өзі­нің теория­лық жә­не зерт­теу­ші­лік ба­сым­ дық­та­ры ре­тін­де адам­ның пси­хо­ло­гия­лық өмір сү­руі мен кең ау­қым­ды әлеу­мет­тік үде­ріс­тер жә­не осын­дай өмір­ді қа­лып­тас­ ты­ра­тын, со­лар­мен қа­лып­та­са­тын оқи­ға­лар ара­сын­да­ғы өза­ра қа­рым-қа­ты­на­сы­на ті­ке­лей қы­зы­ғу­шы­лық­ты қо­суы тиіс» деп есеп­тейді (1981, 7 б.). M.Deutch бұл айыр­ма­шы­лық­ты әлеу­мет­ тік-пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­ді тал­дау­дың төрт дең­ге­йін­атап көр­се­ ту ар­қы­лы нақ­ты­лай­ды: 1) инт­рап­си­хо­ло­гия­лық – адам­дар­дың өз се­зі­нуі мен әлеу­мет­тік ор­та­сын ұйым­дас­ты­ра­тын ме­ха­ни­зм­дер­ге шо­ғыр­лан­ды­ра­ды; 2) осы жағ­дайда өз­де­рі іс­ке аса­тын сол түр­де­гі ин­тер­же­ке­лік үде­ріс­тер­ді қам­ти­тын ин­тер­же­ке­лік жә­не жағ­дай­ лық дең­гей­лер; ин­ди­вид ала­тын жә­не жағ­дайға қа­тыс­ты на­зар­ға алы­на­тын әр­түр­лі тұр­ғы­лар; 3) қа­ты­су­шы­лар­дың әр­түр­лі топ­тар­ ға жә­не мү­ше­лік ка­те­го­рияла­ры­на қа­тыс­ты­лы­ғы сияқ­ты әлеу­мет­ тік тұр­ғы­лар­да­ғы экс­тра­жағ­дай­лық айыр­ма­шы­лық­ты қам­ти­тын әлеу­мет­тік-тұр­ғы­лық; 4) суб­ъек­ті­нің экс­пе­ри­мент жағ­да­йын­да бө­ліп көр­се­те­тін тү­сі­нік­тер, реп­ре­зен­та­циялар, ба­ға­лаулар мен нор­ма­лар жүйесі­не жа­та­тын идеоло­гиялық (1986). Ол өз зерт­теу­ ле­рін­де, не­гі­зін­де аме­ри­ка­лық­тар бі­рін­ші жә­не екін­ші дең­гей­ лер­ге, ал еуро­па­лық­тар – үшін­ші жә­не төр­тін­ші­ге шо­ғыр­ла­на­ды деп есеп­тейді. Де­ген­мен бұл күн­де­рі әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия пә­ нін анық­тау­да олар­дың ара­сын­да кей­бір ке­лі­сім­дер бай­қа­ла­ды (A. Manstead, M. Hewstone, 1999). Ке­ңес ғы­лы­мын­да әлеу­мет­тік топ­тар­ға қо­сы­луымен шарт­тан­ ды­рыл­ған мі­нез-құлық пен әре­кет­тер­дің заң­ды­лық­та­рын зерт­теу жә­не осы топ­тар­дың өз­де­рі­нің пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­ла­рын

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

11

зерт­теу әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның пә­ні бол­ды. Са­на мен әре­кет­ тің бір­лі­гі прин­ци­пі не­гіз құ­раушы ре­тін­де, әре­кет­тік ке­ліс ме­та­ ке­ліс ре­тін­де жа­риялан­ды. Кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­дай, қа­таң әдіс­на­ ма­лық не­гіз бол­ған жоқ. Шын мә­нін­де бір­не­ше өнім­ді идея­лар бар «тіл­де­су» ка­те­го­риясы ке­ңес­тік әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия шең­ бе­рін­де жа­са­лын­ған ең ай­рық­ша ка­те­го­рия бол­ды. За­ма­науи әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияға қа­тыс­ты аз­ды-көп­ті шарт­ ты­лық үле­сі­мен зерт­теу­дің экс­пе­ри­ме­нт­тік, ког­ни­тив­тік, ин­те­рак­ цио­нис­тік, пси­хо­ди­на­ми­ка­лық, эк­зис­тент­тік-фе­но­ло­гия­лық, ген­ дер­лік жә­не әлеу­мет­тік-конст­рук­тив­тік идеяла­ры ту­ра­лы айтуға бо­ла­ды. Қан­дай да бір әм­бе­бап теория қа­зір­ше жоқ. Ми­нитеория­лар­дың ора­сан көп бо­луы әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық тү­ сі­нік­тің фраг­мент­телуіне, де­мек, олар­ды ин­тег­ра­циялайт­ын теория­лық не­гіз­дің қа­жет­ті­гі­не алып ке­ле­ді. Осын­дай түр­де­гі ұм­ты­ лыс­тың бі­рі С. Мос­ко­ви­чи­дің (Moscovici) әлеу­мет­тік реп­ре­зен­та­ циялар теория­сын­да бе­ріл­ген. Ав­тор әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның ір­ге­лі проб­ле­ма­ла­ры­ның бі­рін ше­шу­ге – пси­хо­ло­гияда­ғы үзік­ті ака­де­миялық дең­гейде жә­не қа­ра­пайым са­на дең­ге­йін­де же­ңу­ге ұм­тыл­ды. Зерт­ха­на­лық экс­пе­ри­ме­нт­тің, қа­таң құ­ры­лым­дан­ған сау­ал­на­ ма­лық әдіс­те­ме­лер­дің жә­не мә­лі­мет­тер­ді сан­дық конс­та­та­циялау­ ға бағ­дар­лан­ған ба­қы­лаулар­дың мүм­кін­дік­те­рі­нің шек­теу­лі­лі­гі ай­қын бо­ла тү­су­де, бұл ті­ке­лей опе­ра­ци­она­лан­ды­ру­ға (сан­дық өл­шеуге) жә­не ве­ри­фи­ка­циялау­ға (ке­ңіс­тік­тік-уа­қыт­тық рас­тау­ ға) жат­пайт­ын спе­ци­фи­ка­лық пән жағ­дайла­рын­да ғы­лы­ми шы­ найы­лық ту­ра­лы пі­кір­та­лас­қа алып ке­ле­ді. Әлеу­мет­тік өмір ғы­ лы­ми тал­дау­дың қа­таң шең­бе­рі­не кір­гі­сі кел­мей, әл­де­қай­да бай жә­не ал­уан­түр­лі бо­ла түс­ті. Адам қор­ша­ған әлем­ді бей­не­леп қа­ на қой­май­ды, со­ны­мен қа­тар оны ба­сы­нан өт­ке­ре­ді. Оны бау­рап ала­тын се­зім еш­қан­дай тиім­ді сұл­ба­ға сый­май­ды, ол айна­ла­да­ғы­ лар­дың бар­лы­ғы үшін ай­қын нәр­се­ні айыра ал­майт­ын­дай күй­ге алып ке­ле­ді. Бел­гі­лі бір жағ­дай­лар­да ын­та­лан­дыр­мауға әсер ете­ тін ав­то­мат­қа ұқ­сап, бас­қа жағ­дайда оң ше­шім қа­был­дау үде­рі­сін­ де мил­лиард­та­ған есеп­ті ше­ше­тін су­пер­компью­тер­ге айна­ла­ды. Ол айна­ла­сын­да­ғы адам­дар­мен мил­лион­да­ған бай­ла­ныс­пен жал­

12

Әлеуметтік психология

ғас­қан, әлеу­мет­тік өмір­ге ен­ген, бұл он­да­ғы не өзі­ні­кі, не айна­ла­ сын­да­ғы­лар­дың ық­па­лы де­ген сұ­рақ­қа жа­уап­тың та­былуын­ өте күр­де­лен­ді­ре тү­се­ді. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия пә­нін анық­тау­да бе­ріл­ген күр­де­лі­лік­ тер – оның кө­бі­не­се әлеу­мет­тік-мә­де­ни кон­текс­тке та­ңы­луымен бай­ла­ныс­ты. Ма­те­ри­ал­дық қа­бы­ғы бар адам, оның өзі­не жә­не әлем­ге қа­ты­на­сын анық­тайт­ын мә­де­ниет­пен қа­нық­қан. Жә­не осы мә­де­ни де­тер­мин­де­ну мә­де­ниет­ті зерт­теу­ге қы­зы­ғу­шы­лық­ тың өс­уіне, мә­де­ни пси­хо­ло­гия­ның қа­лып­тас­уына, оның та­ри­хи ма­ғы­на­сын тал­да­уына әсер бе­ре­ді, бұл ең ая­ғын­да адам­ның оны қор­ша­ған ор­та­мен өза­ра әре­ке­тін­де­гі әлеу­мет­тік мә­нін әл­де­қай­да ба­ра-бар­лық­пен тү­сі­ну­ге алып ке­ле­ді. 1.2. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның әдіс­на­ма­лық не­гі­зі Әр­бір ғы­лым мар­дым­ды да­му үшін бел­гі­лі бір бас­тап­қы жағ­ дай­лар­ға сүйену қа­жет, сол ғы­лым үйре­те­тін фе­но­мен­дер­ді дұ­рыс пайым­дау ке­рек. Осын­дай жағ­даят­тар­ға әдіс­на­ма мен қа­ғи­да жа­ та­ды. Әдіс­на­ма – бұл ғы­лым­ның идеялы ай­қын­да­ма­ла­ры ту­ра­лы, ло­ги­ка жә­не оны зерт­теу­дің әдіс­те­рі ту­ра­лы ілім. Теория – бұл қи­ сын­ды көз­қа­рас­тар­дың құ­ра­мы, өмір­лік тә­жі­ри­бе­нің та­ным­дық жә­не тү­сі­ну қо­ры­тын­ды­сын көр­се­те­ді, мең­ге­ру үде­рі­сі ту­ра­лы ғы­лым­да бір­тұ­тас жә­не нақ­ты пайым­дай­ды. Кез-кел­ген ғы­лым­ның әдіс­на­ма­сы 3 дең­гейге ажы­ра­ты­ла­ды. Жал­пы әдіс­на­ма объек­тив­ті әлем­нің жал­пы заң­да­ры ту­ра­лы дұ­рыс жә­не нақ­ты пайым­даулар­ды құ­рай­ды. Ар­найы әдіс­на­ма не­ме­се әдіс­на­ма­ның нақ­ты ғы­лы­мы – өзі зерт­ тейт­ін құ­ры­лым­ның өз­ге­ше­лі­гі­не, фе­но­мен­дер­дің да­муы үшін өзін­ дік заң­дар мен заң­ды­лық­тар­ды тұ­жы­рым­дау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді. Же­ке әдіс­на­ма – бұл түр­лі әдіс­тер­дің құ­ра­мы, оның тал­дау ны­са­ны, қа­был­дау­ла­ры, әдіс­те­рі жә­не тех­но­ло­гиялық зерт­теу­ле­рі түр­лі нақ­ты ғы­лым­дар­ды құ­рай­ды. (Анд­реева Г.М., 2008). Әдет­те әдіс­пен та­ным­ның не­гіз­гі жо­лы жә­не сол не­ме­се бас­ қа құ­бы­лыс­тың ин­те­рп­ре­та­циясы тү­сін­ді­рі­ле­ді, ал әдіс­те­ме­мен

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

13

оның зерт­теу­ле­рі­нің кө­ме­гі­мен қа­был­дау­лар­дың жә­не амал шарт­ тар­дың құ­ра­мын зерт­теу жү­зе­ге асы­ры­ла­ды. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның әдіс­на­ма­сы мен теориясы­ның жал­пы си­пат­та­ма­сы. Отан­дық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның жал­пы әдіс­на­ма­сы бі­ рың­ғай жал­пы­ла­ма түр­де мы­на­ны тү­сі­ну­ге мүм­кін­дік бе­ре­ді: – адам­дар­ды қор­ша­ған әлем ма­те­ри­ал­ды (ма­те­риядан тұ­ра­ды); – ма­те­рия бі­рін­ші­лік, ал адам­ның са­на се­зі­мі мен пси­хи­ка­сы (адам­дар то­бы) екін­ші­лік бо­лып та­бы­ла­ды; – ма­те­рия үз­дік­сіз қоз­ға­лыс­та жә­не да­му үс­тін­де бо­ла­ды; – ма­те­рияның әр­түр­лі түр­ле­рі­нің өза­ра қа­рым-қа­ты­нас­та­ры обьек­тив­ті бо­лып та­бы­ла­ды жә­не олар­дың бар бо­луы құ­ры­ лым­дық ме­ке­ме үшін әм­бе­бап түр­де бо­ла­ды; – өза­ра қа­рым-қа­ты­нас та­би­ғи үр­діс ре­тін­де ма­те­рияның бе­ рі­луімен жә­не қоз­ға­лыс пен ақ­па­рат­тар­мен қа­тар жү­ре­ді, ол бел­гі­лі бір ке­ңіс­тік­те жә­не уа­қыт ара­лы­ғын­да нақ­ты­лы жыл­ дам­дық­пен іс­ке асы­ры­ла­ды; – адам­дар­дың өза­ра қа­рым-қа­ты­нас­та­ры­ның нә­ти­же­сін­де «әлеу­мет­тік» бар­лық қо­ғам­дық тү­сі­нік­тер туады, яғ­ни, қо­ғам­дық пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар мен адам­дар­дың әлеу­мет­тік бел­сен­ді­лі­гі­нің бар­лық са­па­лық ерек­ше­лік­те­рін анық­тайды; – адам та­ри­хын­да өза­ра қа­рым-қа­ты­нас­тың пай­да болуын­ың бас­тап­қы тү­рі адам­дар­дың тір­ші­лік ету ке­зе­ңі­нің бар­лы­ғын­да өза­ра бай­ла­ныс­та­ры­ның әр­түр­лі түр­ле­рі­мен жә­не қор­ша­ған ор­та­мен қарым-қатынас­та­ры тар­мақ­тал­ған жүйе ре­тін­де бо­ла­ды. Тек адам­ның өзі­нің фи­ло­ге­не­ти­ка­лық эво­лю­циясын­да оның бас­ қа да түр­лері­мен өза­ра қа­рым-қа­ты­на­сы адам­дар­дың то­лық­қан­ды, әр­түр­лі дең­гейде­гі көп ат­қа­рым­ды­лық бі­рік­кен жұ­мы­сы­на ай­нал­ды. Адам­дар­дың өза­ра қа­ты­на­сы нә­ти­же­сін­де олар­дың бір-бі­рі­не де­ген қа­рым-қа­ты­нас­та­ры жү­зе­ге асы­ры­ла­ды. Өз ке­зе­гін­де отан­дық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның ар­найы әдіс­на­ ма­сы ұзақ уа­қыт­тық да­му нә­ти­же­сін­де мы­на­дай ше­шім­дер­ге кел­ді: – өза­ра қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да ма­те­ри­ал­ды игі­лік­пен өн­ді­ру үр­ді­сін­де адам­дар ара­сын­да қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар да­ми­ды;

14

Әлеуметтік психология

– көп­те­ген қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­дың си­па­ты мен маз­мұ­ны көп жағ­дайда өзі­нің ерек­ше­лі­гі­мен жә­не өзін­дік қа­рым-қа­ ты­на­сы­мен, мақ­са­ты­мен, оның үр­ді­сін­де адам­дар­дың нақ­ты ұс­тан­ған мақ­са­ты­мен, со­ны­мен қа­тар, оның қо­ғам­да­ғы ор­ ны мен ат­қа­ра­тын рө­лі­мен қам­та­ма­сыз­дан­ған; – қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­дың бар­лық түр­ле­рі өз ке­зе­гін­де адам­ дар­дың пси­хо­ло­гия­лық қа­рым-қа­ты­на­сын бе­зен­ді­ре­ді, яғ­ни, олар­дың фак­ті­лі қа­рым-қа­ты­нас­та­ры­ның нә­ти­же­сін­де жә­не әр­түр­лі эмо­ционал­дық жә­не бас­қа да әсер­ле­ну­ші­лік (ұна­ту жә­ не жа­рат­паушы­лық) пай­да бол­ған же­ке адам ре­тін­де қа­ты­са­тын субь­ек­тив­тік бай­ла­ныс­тар; – же­ке адам­ның ма­те­ри­ал­дық жә­не ру­ха­ни өмі­рі­нің нә­ти­же­ сі ре­тін­де олар­дың та­ри­хи да­муы әлеу­мет­тік тұр­мы­сын, қо­ ғам­дық жә­не пси­хо­ло­гия­лық қа­рым-қа­ты­нас­та­рын көр­се­те­ тін адам­дар­дың қо­ғам­дық са­на­сы қа­лып­та­са­ды; – бұ­дан бас­қа әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның ар­найы әдіс­на­ма ая­ сын­да оның әдіс­те­ме­лік прин­цип­те­рі та­ға­йын­да­ла­ды. Әлеу­мет­тік жә­не пси­хо­ло­гия­лық ке­шен­ді­лік прин­ци­пі Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия нақ­ты­лы фе­но­мен­дер жө­нін­де­гі ғы­ лым­ға сүйене оты­рып, өзін­де «пси­хо­ло­гия­лық мә­се­ле­ні» бө­ліп қа­ рас­ты­рып зерт­тей­ді. Әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық се­беп­кер­лік прин­ци­пі Адам­дар­дың әр­түр­лі топ­та­рын­да­ғы пси­хо­ло­гиясы – әр­түр­лі топ­тар­да­ғы адам­дар­дың пси­хо­ло­гиясы. Ол пси­хо­ло­гия­лық та­ би­ға­ты бар, ша­ғыл­дыр­ғыш­тық си­пат­та бо­ла­тын құ­бы­лыс бо­лып та­бы­ла­ды. Өз мә­ні бо­йын­ша олар қор­ша­ған ор­та­ның әлеу­мет­тік ақи­қа­ты­ның мін­сіз сұл­ба­сын көр­се­те­ді. Ол адам­дар­дың са­на­сы­на әсер етуі жә­не осы ақи­қат­пен олар­дың қа­ты­нас­та­ры рет­те­луі нә­ ти­же­сін­де пай­да бо­ла­ды. Әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар­дың ор­та­мен бел­сен­ді­лік бір­лі­гі­нің прин­ци­пі Сырт­қы ор­та әсе­рі­нен жә­не адам­дар­дың қо­ғам­дық жұ­мыс­ та­ры­ның пси­хо­ло­гия­лық ша­ғыл­дыр­ғыш тәуел­ді­лі­гін көр­се­те­ді.

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

15

Өза­ра қарым-қатынас ке­зін­де­гі ор­та, ара­ла­су жә­не бі­рік­кен бел­ сен­ді­лік әр­түр­лі топ­тар­дың пси­хо­ло­гиясы­ның ерек­ше­лі­гін анық­ тайды. Соң­ғы­ла­ры­ның са­ны­ның өсуі­мен қа­рым-қа­ты­нас рө­лі жә­ не бі­рік­кен бел­сен­ді­лік азаяды, ал ор­та­ның рө­лі мен тір­ші­лік­тің обьек­тив­ті жағ­дайы ұл­ғаяды. Әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық жүйелі­лік прин­ци­пі Же­ке пси­хо­ло­гия­лық жә­не фи­зи­оло­гиялық фе­но­мен­дер қа­ ты­на­сы бо­йын­ша шы­найы­лық ең жо­ғар­ғы дең­гейде тұ­ра­ды. Де­ тер­мин­де­нуі, заң­ды­лы­ғы жә­не ме­ха­низ­мі бо­йын­ша өте күр­де­лі бо­лып та­бы­ла­ды. Ол мақ­сат­ты түр­де ба­ғыт­тал­ған өз­ге­ріс­тер­ге оңай­лық­пен көн­ді­ге қой­май­ды. Әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық да­му прин­ци­пі Бұл бір жа­ғы­нан әлеу­мет­тік ор­та­ның өз­ге­рі­сін көр­се­те­ді. Транс­фор­ма­цияны өт­кі­зе­ді жә­не қо­ғам­ның әлеу­мет­тік пси­хо­ло­ гиясы (са­на се­зі­мі) жә­не оған кі­ре­тін топ­тар, ал бас­қа жа­ғы­нан қо­ғам­ның өзі­нің да­муы мен үз­дік­сіз­ді­гі тә­різ­ді, әлеу­мет­тік пси­хо­ ло­гия­лық өз­ге­рі­сі үз­дік­сіз бо­лып та­бы­ла­ды. Обьек­тив­ті­лік прин­ци­пі Пси­хо­лог­тар­ды әуес­құ­мар­лық, те­ріс ұғым­ды, идеоло­гиялық дә­лел­ден­бе­ген қа­ғи­да­лар, кор­по­ра­тив­тік ын­ты­мақ­тас­ты­лық­ты, оның мен­мен­ді­лі­гін әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық бі­лі­мі­не әсер ете­ тін­ді­гін алып тас­тау үшін бар­лық ша­ра­лар­ды қа­был­дау­ға ба­ғыт­ тайды. Ауыз­ша ой­лап та­бу жұ­мыс­та­ры­мен айна­лы­су ма­ңыз­ды емес, ке­рі­сін­ше ма­те­ма­ти­ка­лық ста­тис­ти­ка әдіс­те­рі­мен тек­се­ріл­ ген, анық­тал­ған фак­ті­лер не­гі­зін­де ше­шім­дер­ді шы­ға­ру қа­жет (Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия 2009). Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның же­ке­ше әдіс­на­ма­сы зерт­те­лі­ ніп отыр­ған құ­бы­лыс­тар­дың жан-жақ­ты зерт­телуіне көз­дел­ген, әдет­те ке­ле­сі не­гіз­гі әдіс­тер­ді қол­да­на­ды: ба­қы­лау, экс­пе­ри­ме­ нт­теу, құ­жат­тар­ды тал­дау тәуел­сіз си­пат­та­ма­лар­ды жиын­тық­ тау, жұ­мыс нә­ти­же­сін тал­дау, сұ­рақ­тар бе­ру, со­циомет­рия әдіс­ те­рін жүр­гі­зу.

16

Әлеуметтік психология

Ба­қы­лау – әр­түр­лі жағ­дай­лар­да оның ағы­мын­да ки­лі­гу­сіз әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар мен үр­діс­тер­ді зерт­теу кө­ме­гі­мен жүр­гі­зе­тін кең та­рал­ған әдіс. Күн­де­лік­ті жұ­мыс­та­ғы ба­қы­лау фак­ті­лер­ді тір­кеумен ға­на шек­те­ле­ді, кез­дей­соқ, ұйым­дас­па­ған си­пат­та бо­ла­ды. Ғы­лы­ми ба­қы­лау ұйым­дас­қан күй­де бо­ла­ды, нақ­ты жос­па­ры бар, ар­найы күн­де­лік­те нә­ти­же­лер­ді бе­кі­те­ді. Ен­гі­зіл­ген ба­қы­лау жұ­мыс­та зерт­теу­ші­нің қа­тыс­уын­ қа­рас­ты­ ра­ды. Ен­гі­зіл­ген емес бұ­ны та­лап ет­пей­ді. Экс­пе­ри­мент – нақ­ты­лы әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­ тар мен үде­ріс­тер­ді зерт­теу үшін жақ­сы жағ­дай ту­ғы­зу мақ­са­ тын­да сы­на­ла­тын­дар­дың жұ­мы­сы­на зерт­теу­ші­нің бел­сен­ді түр­де ара­ла­су әді­сі. Экс­пе­ри­ме­нт­тік-зерт­ха­на­лық ар­найы ұйым­дас­қан жағ­дай­ лар­да жү­ре­ді, ал іс әре­ке­ті нұс­қауна­ма­мен ға­на анық­та­ла­ды; та­ би­ғи тү­рін­де зерт­теу жұ­мыс­та­ры та­би­ғи жағ­дайда жүр­гі­зі­ле­ді, бел­гі­леу бұн­да тек қа­жет­ті әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар ға­на зерт­те­лі­не­ді; қа­лып­тас­ты­ру­шы бұл үр­діс­те сы­на­ла­тын­дар­ дың жә­не олар­дың топ­та­ры­ның бел­гі­лі бір са­па­сы ға­на да­ми­ды. Құ­жат­тар­ды тал­дау әді­сі – әдет­те нақ­ты­лы әлеу­мет­тік пси­ хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар мен үде­ріс­тер жө­нін­де ақ­па­рат­тар­ды тү­сі­ну бо­лып та­бы­ла­ды. Бұн­да әр­түр­лі түр­де (құ­жат­тар, ғы­лы­ми зерт­теу­лер, мұ­ра­ғат­тық ма­те­ри­ал­дар, ғы­лы­ми көр­кем жә­не кө­ сем­сөз­дік әде­биет­тер) маз­мұн­да­ла­ды. Кон­тент-тал­дау әдіс­те­ме­ сі­не жү­гін­ген­де оның өнім­ді­лі­гі ар­та­ды. ­Тәуел­сіз си­пат­та­ма­лар­ды бі­рың­ғай жал­пы­лан­ды­ру әді­сі – адам­дар­дан жә­не әр­түр­лі көз­дер­ден әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық құ­ бы­лыс­тар мен үде­ріс­тер жө­нін­де пі­кір­ле­рін анық­тау жә­не тал­дау. Жұ­мыс нә­ти­же­ле­рін тал­дау – тә­жі­ри­бе­лік нә­ти­же­ле­рі жә­не адам­дар­дың бір­ге орын­да­ған жұ­мыс­та­ры бо­йын­ша әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар­ды зерт­теу­дің жа­на­ма әді­сі. Бұн­да не­ гі­зі­нен шы­ғар­ма­шы­лық кү­ші мен қа­бі­лет­ті­лі­гі іс­ке асы­ры­ла­ды. Сауал­на­ма әді­сі – зерт­теу­ші­нің нақ­ты қой­ған сұ­ра­ғы­на бол­ жам­ды жа­уап­бе­ру. Ол жаз­ба­ша түр­де (­сау­ал­на­ма), бұн­да қойыла­ тын сұ­рақ­тар ре­ті қа­ғаз­да бе­рі­ле­ді, со­ны­мен бір­ге, ауыз­ша жә­не

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

17

ин­тер­вью тү­рін­де бо­ла­ды, сы­на­ла­тын адам­мен же­ке қа­рым-қа­ты­ нас­қа ене­ді. Сауал­на­ма бас­па­сөз тү­рін­де бұн­да сұ­рақ­тар ре­ті ке­зең­ді бас­ па­лар­ға жа­рияла­на­ды, ал оқыр­ман­дар ұсы­ныл­ған сұ­рақ­тар­ға жа­уап­та­рын сол бас­па­ның ре­дак­циясы­на жол­дайды. Сауал­на­ ма пош­та­лық тү­рін­де бо­ла­ды, бұн­да сау­ал­на­ма­ның сұ­рақ­та­рын пош­та бо­йын­ша ар­найы нұс­қал­ған ме­кен жай­ға жі­бе­ре­ді. Та­ра­ ты­ла­тын сау­ал­на­ма тү­рі бо­ла­ды, бұн­да, же­ке та­ра­ты­лым­да зерт­ теу­ші­нің сұ­рақ­та­рын жи­най­ды. Сауал­на­ма­ның бі­рін­ші тү­рі ар­зан, бі­рақ тиім­ді­лі­гі аз – (3-5℅). Екін­ші сау­ал­на­ма­ның қайтары­мы 1025℅. Ал үшін­ші сау­ал­на­ма тү­рін қол­да­ну тиім­ді бо­лып та­бы­ла­ ды, се­бе­бі бұн­да жүр­гі­зіл­ген сау­ал­на­ма­ның қайтары­мы 100℅. Тес­ті­леуде зерт­теу­ші­нің тап­сыр­ма­сы бо­йын­ша сы­на­ла­тын­дар бел­гі­лі бір іс-әре­кет­тер­ді орын­дайды. Со­циомет­рия – әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның әді­сі. Бұн­да топ мү­ше­ле­рі ара­сын­да ұнам­ды­лық пен жа­рат­паушы­лық, ста­тус­тықрөл­дік қа­рым-қа­ты­нас­тар­ды диаг­нос­ти­ка­лау үшін қол­да­ны­ла­ды. Нә­ти­же­сін­де кі­ші топ­тар­да қа­рым-қа­ты­нас­тың әлеу­мет­тік пси­ хо­ло­гия­лық құ­ры­лы­мын, осы қа­рым-қа­ты­нас­тар құ­ры­лы­мын­да мү­ше­лер­дің нақ­ты ұстаны­мын, фор­мал­ды жә­не фор­мал­ды емес «же­тек­ші» жә­не «тойтарыл­ған» топ­тың мү­ше­ле­рі, мик­ро­топ­тар ара­сын­да бай­ла­ныс­тар­дың болуын­анық­тайды. Со­циомет­рия топ­тың бар­лық мү­ше­ле­рі­не сау­ал­на­ма жүр­гі­зе­ ді, оның нә­ти­же­ле­рін ма­те­ма­ти­ка­лық жә­не ста­тис­ти­ка­лық өң­деп, со­ци­ог­рам­ма құ­ра­ды (топ­та­ғы қа­рым-қа­ты­нас­тар сыз­ба­сы). Не­ гіз­гі­ден бас­қа, әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­мен қа­тар та­ғы қо­сым­ша әдіс­тер­ді де қол­да­на­ды. Бұн­да зерт­теу нә­ти­же­ле­рін қа­был­дау мен өң­деу жә­не тал­дау (фак­тор­лы жә­не кор­ре­ля­циялық тал­дау, үл­гі­ леу­дің әр­түр­лі әдіс­те­рі, мә­лі­мет­тер­ді ком­пью­тер­лік өң­деудің тә­ сіл­де­рі мен тех­ни­ка­ла­ры). Ақы­рын­да, әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияда ап­па­рат­тық әдіс­тер қол­да­ны­ла­ды. Тех­ни­ка­лық жаб­дық­тар­ды тиім­ді қол­да­на­ды: а) зерт­те­лі­не­тін құ­бы­лыс­тың осы жә­не бас­қа да мі­нез­де­ме­сін анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­тін бел­гі­лі бір ма­ңыз­ды жағ­дай орын ала­ды; б) зерт­те­лі­не­тін си­пат­тар­дың кө­рі­ні­сі жө­нін­де же­ке­ле­ген

18

Әлеуметтік психология

көр­сет­кіш­тер алы­на­ды; в) зерт­теу нә­ти­же­ле­рі бе­кі­ті­ле­ді жә­не бөл­шек­теп есеп­те­ле­ді. За­ма­нуи әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық диаг­нос­ти­ка­да көп­те­ген го­ ме­ос­та­ти­ка­лық ап­па­рат­тық әдіс­тер та­ға­йын­дал­ған. Мы­са­лы «Ар­ ка», «Эс­та­ка­да», «Ла­би­ринт» «Топ­тық рит­мог­раф, топ­тық во­лю­ тог­раф», «сен­сор­лы ин­тег­ра­тор» жә­не т.б. Олар­дың бар­лы­ғы тек өза­ра қа­рым-қа­ты­нас жә­не топ мү­ше­ле­рі­нің өза­ра ке­лі­сі­мі жағ­да­ йын­да ға­на топ­тық мін­дет­тер­ді ше­ше­ді. Со­ны­мен бір­ге, осы не­ ме­се бас­қа да бағ­дар­ла­ма­ға (бағ­дар­ла­ма­ны тал­дау­шы) жап­пай ақ­ па­рат құ­рал­да­ры­мен не­ме­се ав­то­мат­тал­ған сау­ал­на­ма сұ­рақ­та­ры­ ның жауа­бын есеп­теу­ге ар­нал­ған (жар­ты­лай ав­то­мат­ты сау­ал­на­ма) ауди­то­рия реак­циясын өл­шеуге ар­нал­ған ап­па­ра­ту­ра­лық тә­сіл­дер де бар. Осы әдіс­тер­ді ком­пью­тер­лік тех­ни­ка­мен бі­рік­ті­ріп қол­да­ну оның ма­ңыз­ды­лы­ғын жә­не тиім­ді­лі­гін бір­ша­ма жо­ға­ры­ла­та­ды. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар­ды зерт­теу нақ­ты фе­ но­мен­дер­ді зерт­теу­де ар­найы та­ға­йын­дал­ған бағ­дар­ла­ма не­гі­ зін­де бар­лық уа­қыт­та іс­ке асы­ры­ла­ды. Әдет­те өзі­не мы­на­дай та­ раулар­ды кір­гі­зе­ді: Зерт­теу­дің бас­ты ба­ғы­ты қа­лып­та­са­ды, зерт­те­лі­не­тін ны­сан мен пә­ні нұс­қа­ла­ды, мақ­са­ты мен мін­дет­те­рі көр­се­ті­ле­ді (зерт­теу­ де қол­да­ны­ла­тын не­гіз­гі тү­сі­нік­тер­ді эм­пи­ри­ка­лық түр­де анық­ тау­ға, бол­жам­ды кө­тер­ме­леуге, зерт­теу жос­пар кес­те­сін та­ға­йын­ дауға ерек­ше кө­ңіл бө­лі­не­ді); Зерт­теу­ді-тал­дау үшін таң­да­лып алын­ған зерт­теу әдіс­те­рі мен тә­сіл­дер­ді таң­дау жү­зе­ге асы­ры­ла­ды; бұн­да аз­ған­тай сы­на­ма­лы таң­дау­да осы әдіс­тер­ді бі­рін­ші­лік қа­был­дау­дың да айт­ар­лық­тай ор­ны бар (өз бе­ті­мен да­йын­дал­ған тә­сіл­дер­ді алып қа­ра­сақ, олар тәр­тіп бо­йын­ша ар­найы ал­дын ала қа­был­да­на­ды); Алын­ған ше­шім­дер­дің са­па­сы мен дең­ге­йіне бай­ла­ныс­ты бо­ лып та­бы­ла­тын фак­ті­лі мә­лі­мет­тер­ді жи­нау жү­зе­ге асы­ры­ла­ды; Алын­ған мә­лі­мет­тер­ді са­па­лы жә­не сан­дық түр­де өң­дей­ді, олар­ды тү­сін­ді­ру жү­зе­ге асы­ры­ла­ды, ше­шім­дер­ді, тә­жі­ри­бе­лік ұсы­ныс­тар­ды қа­лып­тас­ты­ра­ды, бо­ла­шақ­қа әлеу­мет­тік пси­хо­ло­ гия­лық құ­бы­лыс­тар­дың дам­уын­ бол­жам­дау құ­ры­ла­ды. Кез кел­ ген жағ­дайда соң­ғы ке­зең­де пси­хо­лог өз бағ­дар­ла­ма­сын бас­шы­

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

19

лық­қа ала оты­рып, зерт­теу ал­дын­да­ғы пай­да бол­ған ше­шім­дер­ ді дә­лел­дейді не­ме­се жоқ­қа шы­ға­ра­ды, же­ке бө­лік­тер­ден, бір­лі жа­рым фак­ті­лер­ден жә­не ба­қы­лаудан де­рек­сіз­ден­ді­ре оты­рып, ғы­лы­ми тал­дау­ға ауыса­ды. Ұйым­дас­ты­рыл­ған әлеу­мет­тік пси­хо­ ло­гия­лық зерт­теу­лер­дің ерек­ше­лік­те­рі (оның бағ­дар­ла­ма­сы) осы­ ның ал­дын­да­ғы әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық диаг­ноз­ды ор­на­ту­да зерт­те­лі­ніп отыр­ған құ­бы­лыс­тың (мак­ро, -ор­та­ша, мик­ро, же­ке­ ше) едәуір дең­ге­йіне, осы құ­бы­лыс (әлеу­мет­тік-тұр­мыс­тық, сая­ сат­тық, өн­ді­ріс­тік-эко­но­ми­ка­лық) бай­қа­ла­тын, со­ны­мен қа­тар, жұ­мыс іс­теп тұр­ған құ­бы­лыс пен зерт­теу ны­са­ны бар (қа­лып­ты, ас­қын­ған жә­не экс­тре­маль­ды) са­ла­сы­на бай­ла­ныс­ты. Жиі қо­сым­ша ке­зең­нің де ала­тын ор­ны бар, бұн­да қа­на­ғат­та­ нар­лық­сыз нә­ти­же­лер алын­ған жағ­дайда мә­се­ле­ні ай­қын­дау, әдіс пен тә­сіл­дер­ді тү­зе­ту не­ме­се ал­мас­ты­ру жүр­гі­зі­ле­ді. Бү­тін­дей ал­ ған­да, күр­де­лі әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар­ды зерт­теу бағ­дар­ла­ма­сы­ның бо­луы оның жү­зе­ге асы­ры­луы бі­лік­ті­лі­гі жө­ нін­де жо­ру­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді, со­ны­мен бір­ге, баян­дал­ған ал­го­ ритм­ге сәй­кес қайталау жә­не алын­ған нә­ти­же­лер­ді қайта тек­се­ру­ ге мүм­кін­дік бе­ре­ді. Нақ­ты­лы әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар­ды зерт­теу әдіс­те­ме­сі. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық фе­но­мен­нің көп­түр­лі­лі­гі жә­не күр­де­лі­лі­гі олар­ды зерт­теу үшін әдіс­тер­дің үл­кен са­ны­ның болуын­ қам­та­ма­сыз ете­ді. Осы­мен қа­тар, олар­ды нақ­ты­лы сы­ нып­та­ры­на бай­ла­ныс­ты жік­теу­ге бо­ла­ды. Бі­рін­ші­ден, әлеу­мет­тік қа­ты­нас пен өза­ра қа­рым-қа­ты­нас әдіс­ те­рін ажы­ра­та­ды. Олар­ға мы­на­лар­ды жат­қы­зу­ға бо­ла­ды: – Со­циомет­рияны (бұл әдіс кі­ші топ­та ста­тус­тық-рөл­дік қа­ты­ нас­ты анық­тау­ға ба­ғыт­тал­ған); – Э. Бо­гар­даустың әлеу­мет­тік ара­қа­шық­ты­ғы шка­ла­сын са­ лыс­ты­ру әді­сі; – В. Шутц пен А.А. Ру­ка­виш­ни­ков же­ке да­ра­лық қа­рым-қа­ ты­нас сау­ал­на­ма­сы (бұл әдіс же­ке да­ра қа­рым-қа­ты­нас не­ гі­зін­де құ­рыл­ған, үш қа­жет­ті­лік­ке: кі­ріс­ті­ру, ба­қы­лау жә­не күй­зе­ліс, тол­қу тұл­ға­ның же­ке да­ра­лық тәр­ті­бін тү­сін­ді­ру­ге ты­ры­са­ды);

20

Әлеуметтік психология

– Т. Ли­ри бо­йын­ша же­ке да­ра­лық қа­рым-қа­ты­нас­тар­ды диаг­ нос­ти­ка­лау әдіс­те­ме­сі (бұл әдіс ба­сым­ды­лық-ба­ғы­ну, дос­ тық-дұш­пан­дық жә­не бас­қа се­гіз­ден ас­там же­ке қа­рым-қа­ ты­нас­тар); – Қа­рым-қа­ты­нас­тың түс­ті­лік тес­ті (адам­дар­дың қа­рым-қа­ты­ на­сы­ның эмо­ционал­ды-са­на­лы жә­не са­на­сыз ком­по­не­нт­те­ рі­не ар­нал­ған); – Қа­рым-қа­ты­нас­тың фо­то­ди­аг­нос­ти­ка­сы; – В. Сме­ка­ла мен М. Ку­чер­дің же­ке тұл­ға­лық ба­ғыт­тау сау­ал­ на­ма­сы (же­ке тұл­ға­ны анық­тау­ға, со­ны­мен қа­тар, адам­дар­ дың ұжым­дық жә­не іс­кер­лік ба­ғы­тын анық­тау үшін қол­да­ ны­ла­ды); – Адам­дар­дың ком­му­ни­ка­тив­тік жә­не іс­кер­лік қа­ты­на­сын анық­тау­ға ба­ғыт­тал­ған О.И. Ко­мис­са­ро­ва­ның то­бын­да нор­ ма­тив­тік құ­жат­тар­ды зерт­теу әдіс­те­ме­сі; – В.Е. За­лю­бо­вс­кой то­бы­ның же­ке тұл­ға­ны қа­был­дау әдіс­те­ ме­сі. Бұл мы­на­ны анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді; а) тос­қауыл не бө­гет ре­тін­де топ­ты қа­был­дау; ә) сол жә­не бас­қа да мақ­ сат­қа қол жет­кі­зу жо­лы ре­тін­де топ­ты қа­был­дау; б) өзін­дік құн­ды­лық ре­тін­де топ­ты қа­был­дау; – Топ­та қа­рым-қа­ты­нас­ты зерт­теу әдіс­те­ме­сі (4 фак­тор­лы ме­ же­лен­ген сау­ал­на­ма­ны қол­да­ну­ға не­гіз­дел­ген, бұн­да қа­рымқа­ты­нас­тың төрт тү­рін анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді: әлеу­мет­ тік ара­қа­шық­тық, дос­тық, альту­ризм жә­не жа­уап­кер­ші­лік); – Топ­та пси­хо­ло­гия­лық кли­мат­ты зерт­теу әдіс­те­ме­сі (Ф. Фид­ лер-Ю.Ха­нин қа­рым-қа­ты­нас­тық би­по­ляр­лы ме­же­сін қол­ да­ну­ға не­гіз­дел­ген); – Топ­тық эм­па­тияны сан­дық ба­ға­лау әдіс­те­ме­сі (бір­ге ма­за­ сыз­да­ну­ға, аяушы­лық­қа, қай­ғы­сы­на ор­тақ­та­су, қуаны­шын бө­лі­су тү­рін­де топ мү­ше­ле­рі­нің әсер­ле­ну­ші­лік дең­ге­йін­ анық­тау­ға не­гіз­дел­ген); – Топ­тың ауыз­бір­лі­гін зерт­теу әдіс­те­ме­сі (бұл әдіс анық­тау мен ба­ға­лауға не­гіз­дел­ген); а) топ­тың бі­рі­ге оты­рып мақ­сат пен мін­дет­те­рін ше­шу­де ауыз­бір­лік та­ны­туы; ә)топ­тың құн­ ды­лық-ба­ғыт­тық бір­лі­гі;

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

21

– Же­ке тұл­ға­лық қа­рым-қа­ты­нас­ты диаг­нос­ти­ка­лаудың ап­па­ рат­тық әдіс­те­ме­сі; Екін­ші­ден, қа­рым-қа­ты­нас жа­саудың әр­түр­лі түр­ле­рін зерт­теу әдіс­те­рін ажы­ра­та­ды: – И.В. Лип­сиц бо­йын­ша адам­дар­дың жал­пы қа­рым-қа­ты­на­ сын өл­шеу әдіс­те­ме­сі («Сіз жа­тыр­қа­майт­ын адам­сыз ба?) ар­найы тест­ті жүр­гі­зу ар­қы­лы адам­ның қа­рым-қа­ты­нас жа­ сай алу мүм­кін­ді­гін бай­қай­ды); – Ю.Ор­лов-В.Шку­рин қа­рым-қа­ты­нас қа­жет­ті­лі­гін өл­шеу әдіс­те­ме­сі, адам­дар­дың өза­ра бай­ла­ны­сын ме­же­леуге мүм­ кін­дік бе­ре­ді); – М.Снай­дер тес­ті (бұл әдіс­те­ме адам бас­қа адам­дар­мен қа­ рым-қа­ты­нас жа­са­ған­да өзін қа­лай ұс­тайт­ын­ды­ғын ба­қы­ лауға мүм­кін­дік бе­ре­ді); – Х.Зе­лен-Д.Шток «Q-сорт­тау» әдіс­те­ме­сі (шы­найы топ­та адам­ның қа­рым-қа­ты­на­сы­ның: адам­дар­мен ара­ла­су дең­гейі, жа­тыр­қаушы­лы­ғы, тәуел­ді­лі­гі, «кү­рес» қа­был­дау жә­не кү­ ре­су­ден қа­шу» не­гіз­гі үр­ді­сі­нің ор­нын анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді); – Адам­дар­дың ауыз­ша қа­рым-қа­ты­на­сын зерт­теу әдіс­те­ме­сі. Бұл әдіс ар­найы тест­ті қол­да­ну ар­қы­лы анық­та­ла­ды; – «Кадр ар­ты­нан кадр» әдіс­те­ме­сі құ­ры­лым­дық-линг­вис­ти­ ка­лық, си­пат­тау-су­рет­теу (анық зерт­теу­ге бейім­дел­ген жи­ на­қы­лы­ғы, кө­лем­ді­лі­гі, қоз­ғал­ма­лы, уақы­ты бо­йын­ша өріс алуы, фраг­мент­ті, міз бақ­пайт­ын құ­бы­лыс); – Пе­да­го­ги­ка­лық қа­рым-қа­ты­нас тиім­ді­лі­гі­нің дең­ге­йін­ зерт­ теу әді­сі; – Адам­дар­дың іс­кер­лік қа­рым-қа­ты­нас құ­зі­рет­ті­лі­гін ап­па­рат­ тық зерт­теу әді­сі. – Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық диаг­нос­ти­ка өз мә­ні бо­йын­ша әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның фун­да­мен­ті бо­лып та­бы­ла­ды. Он­сыз әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық теорияны құ­ру мүм­кін емес, тап­сы­рыс бе­ру­ші­ге ке­ңес бе­ре ал­май­мыз, пси­хо­тех­но­ ло­гия кө­ме­гі ар­қы­лы зерт­те­лі­не­тін ны­с ан­ға тиім­ді әсер ету­ге бо­ла­ды.

22

Әлеуметтік психология

Үшін­ші­ден, әлеу­мет­тік қақ­ты­ғыс­ты диаг­нос­ти­ка­лау әді­сін ажы­ра­та­ды. Олар­ға мы­на­лар жа­та­ды: – К. То­мас қақ­ты­ғыс­тық қа­рым-қа­ты­нас­ты зерт­теу әдіс­те­ме­сі; – Г. Кел­лер бо­йын­ша же­ке тұл­ға ішін­де­гі қақ­ты­ғыс­ты анық­тау әдіс­те­ме­сі; Бұл үш са­ла­ны анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді: от­ ба­сы­лық, се­рік­тес­тік, жә­не өн­ді­ріс­тік жұ­мыс ке­зін­де; – Ро­кич ме­же­сі бо­йын­ша жә­не деп­рес­сия ме­же­сі ар­қы­лы құн­ ды­лық ба­ғы­тын зерт­теу­ге не­гіз­дел­ген же­ке тұл­ғаіші­лік қақ­ ты­ғыс­тар­ды анық­тау әдіс­те­ме­сі; – А. Ба­са-А. Дар­ки тұл­ға­лар­дың аг­рес­сив­ті тұл­ға­лық дең­ге­йін­ анық­тау жө­нін­де­гі сау­ал­на­ма­сы. Бұн­да бас­қын­шы­лық жә­не жау­гер­ші­лік реак­циялар­дың әр­түр­лі түр­ле­рін: фи­зи­ка­лық, жа­на­ма, ауыз­ша аг­рес­сия, ті­тір­кен­гіш­тік, не­га­ти­визм, өк­пе, күн­шіл­дік, кү­дік­шіл­дік­ті анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді; – Қақ­ты­ғыс­та же­ке тұл­ға­ның тәр­ті­бін зерт­теу әдіс­те­ме­сі (С. Ро­зе­нц­вей­га бо­йын­ша фруст­ра­ци­он­ды реак­циясын зерт­ теу әдіс­те­ме­сі­не не­гіз­дел­ген); – К.То­мас бо­йын­ша қақ­ты­ғыс­тық жағ­да­йына еле­ну тә­сіл­де­рін ба­ға­лау жө­нін­де сау­ал­на­ма жүр­гі­зу; – Б.Крос­би-Д.Ше­рер сау­ал­на­ма­сы, бұл ме­ке­ме­де­гі пси­хо­ло­ гия­лық кли­мат ин­дек­сін анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді; – Ю. Бас­ки­на­ның «ен­гі­зіл­ген қақ­ты­ғыс» әдіс­те­ме­сі. Ке­ліс­ті­ лік жә­не дау туа­тын от­ба­сы­лар­да ата-ана­ның ба­ла­ға де­ген қа­рым-қа­ты­на­сын анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді; – Же­ке тұл­ғаара­лық дау­ды анық­тау­дың мо­дуль­дік әдіс­те­ме­сі; бұн­да же­ке тұл­ғаара­лық дау­ды өл­шеу үшін не­гіз­дік жә­не қо­ сал­қы ме­же­лер қол­да­ны­ла­ды; – Дауды зерт­теу­дің жағ­дай­лық әдіс­те­рі; – То­па­ра­лық қақ­ты­ғыс­тар­ды зерт­теу­дің са­па­лық әдіс­те­ме­сі; – Дауды мо­дельдеу­дің ап­па­рат­тық әдіс­те­ме­сі (Но­ви­ков М. жә­ не т.б.) Төр­тін­ші­ден, адам­дар­дың ұлт­тық-пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лі­гін зерт­теу әдіс­те­рін бө­ле­ді. Бұ­ған мы­на­лар жа­та­ды: – Л. Дро­би­же­ва жә­не Г. Ста­ро­войтова­ның эт­ноп­си­хо­ло­гия­лық сау­ал­на­ма­сы. Әр ұлт­тың өзін­дік құн­ды­лық­та­рын пси­хо­ло­

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

23

гия­лық ерек­ше ықы­ла­сын, әдет-ғұ­рып­та­рын анық­тау­ға мүм­ кін­дік бе­ре­ді; – А. Ас­мо­лов жә­не Е. Шля­ги­на же­ке тұл­ға­сы­ның эт­ноп­си­хо­ ло­гия­лық өзек­ті ста­ту­сын анық­тау әдіс­те­ме­сі. Бұн­да тұл­ға­ ның эт­ни­ка­лық же­ке­лік бел­гі­сін ай­қын­дау дең­ге­йін­тір­кейді, оның ав­то, ге­те­роес­те­реоти­пін анық­тайды; – Адам­дық қа­рым-қа­ты­на­сы­ның ай­мақ­тық кар­то­те­ка­сы. Эт­ ноп­си­хо­ло­гия­лық мә­лі­мет­тер­ді жал­пы­лан­ды­ру жә­не сақ­тау жүйе­сін көр­се­те­ді; – В. Пет­рен­ко бо­йын­ша көп­те­ген иден­ти­фи­ка­ция­лық әдіс­те­ ме­сі нақ­ты­лы ұлт­тық қо­ғам­ның мү­ше­ле­рі­нің эт­нос­пе­ци­фи­ ка­лық мә­лі­мет­те­рін зерт­теу­ге ар­нал­ған; – Эт­ни­ка­лық сте­реотип­те­рін зерт­теу әдіс­те­ме­сі; – Д. Ле­вин­сон­ның эт­но­цент­ризм­ді ме­же­леу әдіс­те­ме­сі, эт­ни­ ка­лық қо­ғам­ға же­ке ба­сы­ның қа­рым-қа­ты­на­сын анық­тау­ға ба­ғыт­тал­ған; – Э. Бо­гар­дус­тың әлеу­мет­тік ара­қа­шық­тық ме­же­сі, эт­ни­ка­лық қо­ғам­да­ғы адам­дар­дың әлеу­мет­тік қа­рым-қа­ты­нас­та­рын анық­тау­ға ба­ғыт­тал­ған; – А. Катц пен У. Брэй­ли «шек­сіз­дік­ті таң­дау» жә­не «ер­кін си­ пат­тау» әдіс­те­ме­сі. Бұл әдіс­тің кө­ме­гі­мен ұлт­тық пси­хо­ло­ гия­ның түр­лі си­пат­та­рын анық­тау­ға бо­ла­ды; – В. Во­до­зи­мс­кий бо­йын­ша қы­зы­ғу­шы­лық, құн­ды ба­ғыт жә­не әлеу­мет­тік жаб­дық­та­лу­ды зерт­теу әдіс­те­ме­сі, эт­нос­пе­ци­фи­ ка­лық ар­тық­шы­лық­ты зерт­теу­ге ба­ғыт­тал­ған әдіс­те­ме бо­ лып та­бы­ла­ды; – В. Сто­лин­нің же­ке тұл­ға­ның өзін­дік қа­ты­на­сы­ның эт­но бейім­дел­ген сау­ал­на­ма­сы (өзін­дік «мен» де­ген ба­ғыт­тал­ған нақ­ты­лы эт­ни­ка­лық қо­ғам­ның се­зі­мін си­пат­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді); – Е. Ба­жи­на-Е. Го­лын­ки­на ло­ку­сын өл­шеудің эт­но бейім­дел­ ген әдіс­те­ме­сі, бұн­да жа­уап­кер­ші­лік се­зі­мін ба­ға­лауға мүм­ кін­дік бе­ре­ді, нақ­ты эт­ни­ка­лық қо­ғам­ның мү­ше­сі­нің «мен» де­ген жа­уап­кер­ші­лі­гін, бел­сен­ді­лік пен әсер­ле­ну­ші­лік­ке да­ йын­ды­ғын ба­ға­лауға мүм­кін­дік бе­ре­ді;

24

Әлеуметтік психология

– С. Мар­лоу ма­құл­дау уә­жін өл­шеуге ар­нал­ған сау­ал­на­ма, адам­дар­дың ұлт­тық мі­нез-құл­қы­ның ерек­ше­лік­те­рін анық­ тау­ға ба­ғыт­тал­ған; – К. То­мас мақ­са­ты­на қол жет­кі­зу үшін уәж­ді ба­ға­лауға ар­ нал­ған бейім­дел­ген сау­ал­на­ма ұсы­на­ды. Әр­түр­лі эт­ни­ка­лық топ­тар­дың өз­ге­ше әлеу­мет­тік жә­не же­ке пси­хо­ло­гия­лық са­ па­сын зерт­теу­ге мүм­кін­дік бе­ре­ді. – В. Лы­сен­ков­тың ал­бы­рт­тық, мақ­сат­қа тал­пы­ну­шы­лы­ғын анық­тау әдіс­те­ме­сі, осы­ның кө­ме­гі­мен тұл­ға­лық дис­по­ зияның әр­бір ұлт үшін айт­ар­лық­тай ба­ға­сы жү­зе­ге асы­ры­ луы мүм­кін; – Диф­фе­рен­циал­ды ма­ғы­на­ны қол­да­ну ар­қы­лы адам­дар­дың ұлт­тық– пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рін анық­тау әдіс­те­ме­сі; – В. Крысь­ко бо­йын­ша көп ұлт­ты ұжым­ның же­тек­ші­ле­рі­не ар­нал­ған сау­ал­на­ма. Бұн­да бі­лі­мін, дағ­ды­сын, ұл­та­ра­лық қа­ рым-қа­ты­нас­тар­ды бас­қа­ру­ды анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді. Бе­сін­ші­ден, от­ба­сы­лық қа­рым-қа­ты­нас­тар­ды анық­тау әдіс­те­ ме­сі, бұ­ған тө­мен­де­гі­лер жа­та­ды: – Е. Ше­фер мен Р. Дел­ли PARI әдіс­те­ме­сі «ата-ана­лар­дың, ең ал­ды­мен ана­лар­дың от­ба­сы­лық өмі­рі­нің бар­лық жа­ғын­да­ғы қа­рым-қа­ты­на­сы жә­не өзі­нің от­ба­сы­лық рө­лін орын­дау­ды зерт­тей­ді); – «Түр­лі жа­нұялық жағ­дай» әдіс­те­ме­сі (жа­нұялық қа­рымқа­ты­нас­тар­дың түр­ле­рін анық­тайды: тұ­рақ­сыз, құ­ра­ма­лы, дест­рук­тив­ті); – «Құ­ра­ма­лы-дест­рук­тив­тік жа­нұя» сау­ал­на­ма­сы (жа­нұяның нақ­ты бір тү­рі­нің ерек­ше­лі­гін анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді); – «Нор­ма­тив­тік қар­сы­ла­су» әдіс­те­ме­сі (жа­нұя мү­ше­ле­рі­нің бір-бі­рі­не қар­сы қа­рым-қа­ты­нас­та­ры­ның жағ­да­йын­ анық­ тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді); – Р. Бернс пен С. Кауф­ман­ның «Жа­нұяның ки­не­ти­ка­лық су­ ре­ті» тес­ті (ба­ла­ның көз­қа­ра­сы­мен жа­нұяіші­лік қа­ты­нас­ты диаг­нос­ти­ка­лауға ар­нал­ған); – В. Сто­лин мен Т. Ро­ма­но­ва жә­не Г. Бу­тен­ко бо­йын­ша не­ке­ ге қа­на­ғат­та­ну­шы­лық бо­йын­ша жүр­гі­зі­ле­тін тест-сау­ал­на­ма

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

25

(қа­на­ғат­та­ну­шы­лық жә­не не­ке­ге қа­на­ғат­тан­баушы­лық­ты же­дел зерт­теу­ге ар­нал­ған, со­ны­мен бір­ге, сол жә­не бас­қа әлеу­мет­тік топ­тар ара­сын­да­ғы ке­лі­сім дә­ре­же­сі, не­ке­ге ке­ ліс­пеуші­лік); – В. Лев­ко­вич бо­йын­ша ара­лас не­ке­де ер­лі за­йып­ты­лар қа­ты­ на­сын зерт­теу әдіс­те­ме­сі (түр­лі эт­ни­ка­лық ер­лі-за­йып­ты­лар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­тар­ды анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ ре­ді); Ал­тын­шы­дан, же­ке тұл­ға­ны әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық диаг­ нос­ти­ка­лау әдіс­те­ме­сі. Бұ­ған ке­ле­сі­лер кі­ре­ді: – «Өмір­лік мақ­сат­ты са­на­лы түр­де тан­уын­анық­тау» әдіс­те­ме­ сі (адам­ның өмір­лік мақ­са­ты­ның те­рең­ді­гін жә­не са­на­лы­лы­ ғын анық­тайды); – Тұл­ға­ның іс­кер­лік жә­не ком­му­ни­ка­тив­тік ар­тық­шы­лы­ғын анық­тау әдіс­те­ме­сі (адам­ның са­па­сын үш ме­же бо­йын­ша анық­тайды: ком­му­ни­ка­тив­тік, іс­кер­лік жә­не жа­сан­ды­лы­ғы бо­йын­ша); – Б. До­до­нов бо­йын­ша тұл­ға­ның эмо­ционал­ды ба­ғы­тын диаг­ нос­ти­ка­лау әдіс­те­ме­сі (оның қа­жет­ті­лі­гі­нің 10 тү­рін зерт­ теу­ге мүм­кін­дік бе­ре­ді); – А. Мех­ра­би­ан жә­не М. Ма­го­мед-Эми­нов бо­йын­ша же­тіс­ тік­тер мен қо­сы­лу уәж­де­рін зерт­теу әдіс­те­ме­сі (же­тіс­тік­ке же­ту жә­не сәт­сіз­дік­тен қа­шу­ды диаг­нос­ти­ка­лау үшін қол­да­ ны­ла­ды); – Е. Кли­мов­тың «қы­зы­ғу­шы­лық кар­та­сы» жә­не «диф­фе­рен­ циал­ды диаг­нос­ти­ка­лық сау­ал­на­ма» әдіс­те­ме­сі (тұл­ға­ның жал­пы қы­зы­ғу­шы­лы­ғы мен кә­сіп­тік ба­ғы­тын зерт­теу үшін қол­да­ны­ла­ды); – Тұл­ға­лық диф­фе­рен­циал­ды зерт­теу әдіс­те­ме­сі (тұл­ға­ның бел­гі­лі бір мі­не­зін анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді); – Өзін­дік ба­ға бе­ру жүйе­сін жа­на­ма түр­де өл­шеу әдіс­те­ме­сі (өзін­дік ба­ға­ның то­лы­ғы­мен ауыз­ша жә­не са­на­дан өт­пе­ген ерек­ше­лік­те­рін ашу­ға ба­ғыт­тал­ған); – «Кос» әдіс­те­ме­сі (ком­му­ни­ка­тив­тік жә­не ұйым­дас­ты­ру­шы­ лық қа­бі­лет­ті­лі­гін анық­тау үшін қол­да­ны­ла­ды);

26

Әлеуметтік психология

– Пси­хо­ло­гия­лық бай­қауды диаг­нос­ти­ка­лау әдіс­те­ме­сі («Мі­ нез-құлық бей­не­сі», «Тұл­ға­лық кес­кін ті­зі­мі», А.Эт­кин­да «Эмо­ция су­ре­ті», В. Ла­бу­нс­кой); – Д. Рас­сель, Л. Пеп­ло, М. Фер­гюс­сон­ның «Жал­ғыз­дық ме­же­ сі» (ма­за­сыз­да­нуы, әлеу­мет­тік оқ­шаула­ну, күй­зе­ліс, зе­рі­гу нә­ти­же­сін­де­гі жал­ғыз­дық­ты анық­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді); – М. Лю­шер­дің тес­ті (тұл­ға­ның сол жә­не бас­қа да жұ­мыс­қа ба­ғыт­талуын­, оның функ­цио­нал­дық жағ­да­йын­, кө­ңіл-кү­йін­, со­ны­мен қа­тар тұл­ға­ның ең тұ­рақ­ты кес­кі­нін тү­сі­ну­ге мүм­ кін­дік бе­ре­ді); – «Сан» сау­ал­на­ма­сы (өзін се­зі­ну­ді, бел­сен­ді­лі­гін жә­не адам­ дар­дың кө­ңіл-кү­йін­ба­ға­лауға ар­нал­ған). Же­тін­ші­ден, әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар­дың жап­ пай болуын­зерт­теу әдіс­те­ме­сі. – Қо­ғам­да­ғы өмір сү­ру сал­ты мен са­па­сын диаг­нос­ти­ка­лау (әлеу­мет­тік қо­лай­лы­лы­ғы, өмір сал­ты көр­сет­кіш­те­рін тал­ дау­ға не­гіз­дел­ген); – Абы­рой мен бе­дел­ді ба­ға­лау әдіс­те­ме­сі (әр­бір қо­ғам­да бо­ ла­тын ма­ңыз­ды­лы­ғы жә­не бе­дел­ді­гі бо­йын­ша көз­қа­рас­пен бө­ліп қа­ра­ған­да ма­ман­ды­ғы, ста­ту­сы, ұстаны­мы бо­йын­ша көп­те­ген бө­лі­ну­лер­ді анық­тау­ға не­гіз­дел­ген); – Сы­нып­тық иден­ти­фи­ка­ция­лау­дың «Өзін­дік ба­ға­лау» әді­сі (әр­түр­лі кон­фес­сионал­дық шы­найы жә­не ал­дам­шы мү­лік­тік жә­не әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық өзін се­зі­ну­ді анық­тау­ға ба­ ғыт­тал­ған); – Әлеу­мет­тік ст­ра­ти­фи­ка­цияның же­ті жә­не то­ғыз балл­дық ме­же­ле­рі (кі­ріс дең­ге­йін­ анық­тау үшін клас­тер­лік тал­дау­ды қол­да­ну­ға не­гіз­дел­ген, бұл ма­ман­дық­тың тү­рі­не, бі­лім дең­ ге­йіне, ста­ту­сы­на бай­ла­ныс­ты бо­лып та­бы­ла­ды); – Қо­ғам­дық пі­кір­ді жә­не кө­ңіл-күй­ді зерт­теу әдіс­те­ме­сі (қо­ ғам­ның әр­бір топ­та­ры­ның жа­ңа­лық­тар­ға, де­рек­тер­ге, адам­ дар үшін өте ма­ңыз­ды бо­лып та­бы­ла­тын әлеу­мет­тік қы­зы­ғу­ шы­лық­тар­ға, олар­дың қа­жет­ті­лі­гін қа­на­ғат­тан­ды­ру­ға, өза­ра қа­рым-қа­ты­нас жа­сауға, өз ойын­ ер­кін біл­ді­ре алу­ды анық­ тау­ға ба­ғыт­тал­ған әдіс­те­ме бо­лып та­бы­ла­ды);

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

27

– Адам­дар­дың әлеу­мет­тік өзін-өзі се­зін­уін­зерт­теу әдіс­те­ме­сі; – Адам­дар­дың әлеу­мет­тік қа­на­ғат­тан­уын­ зерт­теу әдіс­те­ме­сі (олар­дың ма­ман­ды­ғы­ның бе­дел­ді­лі­гі, бі­лім жә­не кі­ріс дең­ ге­йін­ес­ке­ру­ге не­гіз­дел­ген); – Сая­сат­та­ғы кө­сем­ді зер­теу әдіс­те­ме­сі (қо­ғам­ның нақ­ты­лы сая­сат кө­се­мі­не қа­ты­на­сын әр­түр­лі тех­но­ло­гиялық тал­дау­ лар­дың қо­сы­луы жә­не олар­дың пси­хо­ло­гия­лық мі­нез­де­ме­ ле­рі қо­ғам үшін ар­тық­шы­лы­ғын анық­тау­ға ар­нал­ған ар­найы тест­тер­ді қол­да­ну­ға ба­ғыт­тал­ған); – «Р. Лай­керт «Ұйым­дас­ты­ру­шы­лық мі­нез­де­ме про­фи­лі» жә­ не Л. Конс­тан­тин «Ұйым­дас­ты­ру­шы­лық па­ра­дигм ме­же­сі» (кө­сем­дік­ті, топ­тық қа­рым-қа­ты­нас, топ­тық әріп­тес­тік, уәж­ де­ме жа­сау, ком­му­ни­ка­ция, бас­қа­ру үр­ді­сін­де ма­ңыз­ды ше­ шім­дер­ді қа­был­дау­ды анық­тау­ға ба­ғыт­тал­ған); – Әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық кли­мат­ты зерт­теу әдіс­те­ме­сі (оның қо­ғам­да эмо­ционал­ды­лы­ғын, мі­нез-құл­қын жә­не ког­ ни­тив­ті ком­по­нен­тін анық­тау­ға мүм­кін­ді­гін бе­ре­ді). 1.3. Әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу са­ла­ла­ры Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия В.Вундт­тың тү­сін­дір­ме­сін­де мә­де­ ниет­ті са­лыс­тыр­ма­лы зерт­теу­ден бас­та­ла­ды. Оның пі­кі­рін­ше, пси­хо­ло­гия же­ке са­на ұғы­мын­да тү­сін­ді­рі­ле ал­майт­ын, көп­те­ген адам­дар­дың өза­ра әре­ке­тін бол­жайт­ын ин­тел­лек­ту­ал­дық өнім­ дер­ді зерт­теуі ке­рек деп есеп­тейді. Маз­мұн­да­ры ай­рық­ша пси­хо­ ло­гия­лық на­зар ау­дар­та­тын, жо­ға­ры ой­лық функ­ция­лар­ды, яғ­ни бі­лім­ді қа­лып­тас­ты­ра­тын тіл, аңыз­дар, ғұ­рып­тар осы әре­кет ту­ ғы­за­тын не­гіз­гі әлеу­мет­тік-мә­де­ни өнім­дер бо­лып та­бы­ла­ды. Г. Ле­бон, В. Мак­дау­голл, В.М. Бех­те­рев сияқ­ты т.б. зерт­теу­ ші­лер қа­рас­тыр­ған көп­ші­лік түр­де­гі құ­бы­лыс­тар әлеу­мет­тік пси­ хо­ло­гия мә­се­ле­сі­не ті­ке­лей қа­ты­на­сы бар зерт­теу мүд­де­ле­рі­нің екін­ші бір са­ла­сы бол­ды. То­быр мі­не­зі сияқ­ты дәл осын­дай фе­но­ мен­дер­де же­ке­лік­пен са­лыс­тыр­ған­да са­па­лы түр­де өз­ге­ше рух фе­ но­ме­но­ло­гиясы бай­қа­ла­ды. То­быр­да­ғы адам­ды же­ке­лік­тен айыру

28

Әлеуметтік психология

құ­бы­лыс­та­ры, оның мі­нез-құл­қы­ның әсер­ле­рі пси­хо­лог­тар­дың ай­рық­ша қы­зы­ғу­шы­лы­ғын ту­ғыз­ды. Бі­рақ си­пат­тау­шы­лық мә­се­ ле­сі бар­лық уа­қыт­та ғы­лы­ми­лық мә­се­ле­сі­мен қа­тар жүр­ді жә­не осы тек­тес ба­қы­лаулар­да не­гі­зі­нен, әдет­те зерт­теу­ші тұл­ға­сы­ның таң­ба­сы бо­ла­тын, суб­ъек­тив­ті ин­те­рс­пек­тив­тік әдіс­тер қол­да­ныл­ ды. Бұл суб­ъек­тив­ті­лік ин­те­рп­ре­та­ция мә­се­ле­ле­рін­де де, дә­лел­ деу әдіс­те­ме­сін­де де әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның ғы­лы­ми мәр­те­ бе­сі­не кү­мән ту­ғыз­ды жә­не ға­лым­дар­ды жа­ңа ше­шім­дер із­деуге ын­та­лан­дыр­ды. Ғы­лы­ми объек­тив­ті­лік­ті дә­лел­деу­де­гі сол уа­қыт­ қа қа­лып­та­сып үл­гір­ген по­зи­ти­вист­тік әдіс­на­ма­ның үс­тем­ді­лі­гі әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияда оның қол­да­нылуын­ күрт бел­сен­ді­лі­гін арт­тыр­ды. Ме­де­нің кең та­ныл­ған «То­быр­дың экс­пе­ри­ме­нт­тік пси­хо­ло­ гиясы» ат­ты жұ­мы­сын­да (1920) ав­тор то­быр­ды тал­дау­ға қа­тыс­ты топ ұғы­мын ен­гіз­ді жә­не көп­те­ген зерт­теу­ші­лер есеп­тейт­ін­дей, осы уа­қыт­тан бас­тап адам­дар­дың топ­тық мі­нез-құл­қын зерт­теу әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­лер­дің же­тек­ші са­ла­сы бо­ла түс­ті. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның экс­пе­ри­ме­нт­тік ғы­лым ре­тін­де дам­уына, оны ин­ди­вид­тер­дің бас­қа­лар­дың мі­нез-құл­қы­на ын­та­ лан­ды­ру­шы ық­пал ете­тін мі­нез-құл­қын зерт­теу­мен айна­лы­са­тын са­ла ре­тін­де қа­рас­тыр­ған Г. Ол­порт (Allport) үл­кен ық­пал ет­ті. Ол­по­рт­тың әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияға экс­пе­ри­ме­нт­ті ат­ти­тюд­тер­ дің (әлеу­мет­тік ұстаным­дар­дың) өл­ше­нім­ді­лі­гін бел­гі­леумен қа­ тар ен­гі­зуі оның ғы­лы­ми­лы­ғын та­ну үшін не­гіз бол­ды. «Ат­ти­тюд» ка­те­го­риясы әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­де не­гіз­гі­лер­дің бі­рі бо­лып шық­ты. Адам­ның әлеу­мет­тік бел­сен­ді­ лі­гі­нің та­би­ға­тын зерт­теу тұр­ғы­сы­нан оған үл­кен үміт ар­тыл­ды. Адам­ның қор­ша­ған әлем ны­сан­да­ры­на тұ­рақ­ты қа­ты­нас­та­ры ту­ ра­лы бі­лім бі­рін­ші­ден, оның әлеу­мет­тік мі­нез-құл­қы­ның спе­ци­ фи­ка­сын тү­сі­ну үшін, екін­ші­ден, мі­нез-құлық­ты бол­жам­дау үшін не­гіз­дің ір­ге­та­сы қыз­ме­тін ат­қа­ра ала­ды деп бол­жан­ды, бұл пси­ хо­лог­тар­дың ежел­гі ар­ма­ны еді. Ал­ға­шын­да бұл үміт бел­гі­лі бір ша­ма­да ақ­тал­ды, бі­рақ ке­йінірек олар­ды өл­шеудің ва­лид­ті­лі­гі­не бай­ла­ныс­ты мә­се­ле­лер туын­да­ды.

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

29

1930-шы жыл­да­ры М. Ше­риф­тің ке­ре­мет экс­пе­ри­мен­ті­нің ар­ қа­сын­да әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияға әлеу­мет­тік се­зі­ну, нор­ма­тив­тік мі­нез-құлық, топ­тық қы­сым, т.с.с. ұғым­дар ен­ді. К. Ле­вин, топ­та­ ғы ат­мос­фе­ра­ны зерт­тей оты­рып, топ­тық ди­на­ми­ка ұғы­мын ен­ гіз­ді, ол ке­йінірек ша­ғын топ­тар­ды экс­тен­сив­ті зерт­теу­дің ат­та­ ным­дық нүк­те­сі бол­ды. Ке­йін­гі жыл­да­ры әлеу­мет­тік-та­ным­дық бел­сен­ді­лік­ті зерт­теу­ ге көп кө­ңіл бө­лі­не бас­та­ды, со­ның шең­бе­рін­де ат­ти­тюд­тер­дің өз­гер­уіне, ба­ғын­ды­рылуына, өза­ра тәуел­ді­лі­гі­не, әлеу­мет­тік ал­ мас­уына, әлеу­мет­тік са­лыс­ты­рылуына, т.б. теория­лық көз­қа­рас­ тар жа­са­лын­ды. 1950 жыл­да­ры Ф. Хей­дер (Heider) мі­нез-құлық­ты ат­ри­бут­тау­ ды, яғ­ни, се­беп­тік тү­сін­ді­рілуін­зерт­теу­ді ұсы­на­ды – бұл әлі күн­ ге де­йін­өз мән­ді­лі­гін сақ­тап ке­ле­ді. Хей­дер көз­қа­ра­сы­ның прин­ цип­ті түр­де­гі жа­ңа­шыл­ды­ғы, ол сы­на­лу­шы­лар­дың өз­дік есеп­те­ рі­не де­ген қы­зы­ғу­шы­лық­ты эм­пи­ри­ка­лық мә­лі­мет­тер­ді ғы­лы­ми мән­ді ре­тін­де ре­ми­нис­цир­лен­дір­уін­ен кө­рі­не­ді. Өз­індік есеп­тер­ді тал­дау, адам өзін қор­ша­ған әлеу­мет­тік жә­не фи­зи­ка­лық нақ­ты­ лық­ты, оның әсе­рі­не ын­та­лан­дыр­ма­лық-реак­тив­тік ав­то­мат­қа ұқ­ сас қа­рай оты­рып қа­на бей­не­ле­мейтінін көр­сет­ті. Ол бол­жам­дар­ ды (ги­по­те­за­лар­ды) тұ­жы­рым­дай жә­не олар­ды тек­се­ре оты­рып, өзі­не бо­лып жат­қан­ның се­беп­тік не­гіз­де­рін тү­сін­ді­ру­ге ты­ры­са­ ды. Бұл тү­сін­ді­ру­лер ба­ра­бар да, нақ­ты өмір­де мә­се­ле ту­ғы­за­тын бұр­ма­лан­ған да бо­луы мүм­кін. Нақ­ты­лық­тың дәл осы суб­ъек­тив­ ті тү­сін­дір­ме­сі (оның суб­ъек­тив­тік-объек­тив­ті об­ра­зы емес) қор­ ша­ған әлем­мен өза­ра әре­ке­ті үшін не­гіз ре­тін­де бо­ла­ды, ба­ра­бар­ лық тү­сін­дір­ме­де ба­ра­бар­лық мі­нез-құлық­қа, ал ба­ра­бар­лық емес тү­сін­дір­ме­де – ба­ра­бар­лық емес мі­нез-құлық­қа алып ке­ле­ді. 1970 жыл­да­ры әлеу­мет­тік-та­ным­дық бел­сен­ді­лік­ті зерт­теу­ге де­ген қы­зы­ғу­шы­лық, ен­ді ком­пью­тер­лік ме­та­фо­ра жә­не со­ны­ мен ас­со­циацияла­на­тын ақ­па­рат­тық-про­цес­суал­дық көз­қа­рас­тың ық­па­лы­мен қайта қал­пы­на кел­ді. Әлеу­мет­тік-та­ным­дық бел­сен­ ді­лік үде­рі­сі ком­пью­тер­лік ме­та­фо­ра ра­кур­сын­да қа­рас­ты­ры­ла бас­тайды. Адам­дық тә­жі­ри­бе мә­лі­мет­тер­дің өзін­дік ба­за­сы, ал пси­хи­ка­лық бел­сен­ді­лік – ұқ­сас­ты­ғы бо­йын­ша бағ­дар­ла­ма­лық

30

Әлеуметтік психология

қам­та­ма­сыз ету ре­тін­де бо­ла­ды. Осы бел­сен­ді­лік құ­ры­лы­мын­да қыз­мет ету ерек­ше­лік­те­рі зерт­теу пә­ні бо­ла­тын бір­қа­тар бір­лік­тер (ка­те­го­рия­лар, про­то­тип­тер, эв­рис­ти­ка­лар, сұл­ба­лар) атап көр­се­ ті­ле­ді. Бү­гін­де әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияда қа­лып­та­су ке­зе­ңі­не тән инт­ ра­тұл­ға­лық жә­не ин­тер­жағ­дай­лық бағ­дар­дан ин­тер­тұл­ға­лық жә­ не жағ­дай­лық-кон­текс­туал­дық­қа елеу­лі ауысу бо­лып өт­ті. Бі­рін­ ші­сі­не ат­ти­тюд, ша­ғын топ (ын­та­лан­ды­ру кон­текс­тін­де), со­ны­мен бай­ла­ныс­қан оның әр­түр­лі си­пат­та­ма­ла­ры сияқ­ты ка­те­го­рия­лар әл­де­қай­да тән, екін­ші­ле­рі үшін – әлеу­мет­тік реп­ре­зен­та­циялар, әлеу­мет­тік та­ным, әлеу­мет­тік ой­лау, әлеу­мет­тік өза­ра ық­пал тән. Бұл ка­те­го­рия­лар­дың бар­лы­ғы маз­мұ­ны жа­ғы­нан кө­лем­ді, өйт­ке­ ні әлеу­мет­тік бол­мыс құ­бы­лыс­та­ры­ның әл­де­қай­да ау­қым­ды кла­ сын қам­ти­ды. Қол­дан­ба­лы зерт­теу­лер ая­сын­да кей­бір ше­гі­ніс­тер­мен ке­ле­ сі­дей проб­ле­ма­лар­ды атап көр­се­ту­ге бо­ла­ды: 1) тұл­ға­ның өзі­нің әлеу­мет­тік мә­ні­нің (өз­ді­гі, әлеу­мет­те­нуі, әлеу­мет­тік тә­жі­ри­бе­ сі, әлеу­мет­тік бір­дейлі­гі) қа­лып­та­суы мен бай­қа­луы кон­текс­ тін­де­гі; 2) әлеу­мет­тік та­ным­да­ғы (әлеу­мет­тік се­зі­ну, тү­сін­ді­ру, ой­лау); 3) тұл­ға­ның өзі­нің ті­ке­лей әлеу­мет­тік айна­ла­сын­да­ғы­ лар­мен өза­ра әре­ке­тін­де­гі (әлеу­мет­тік ық­пал жә­не өза­ра ық­пал; әсер ету жә­не өза­ра әсер­ле­су); 4) тұл­ға­ның өзі­нің айна­ла­сын­да­ ғы­лар­мен өза­ра қа­ты­на­сын­да­ғы (ша­ғын топ, топ­тық ық­пал, топ­ тық ди­на­ми­ка жә­не т.с.с.); 5) тұл­ға­ның ор­та­лан­ды­рыл­ған әлеу­ мет­тік айна­ла­сын­да­ғы (суб­мә­де­ниет, қо­ғам, т.с.с.); 6) көп­ші­лік түр­де­гі құ­бы­лыс­тар­да­ғы (то­быр, әбі­гер­ші­лік, сән, т.с.с.). Дер­бес мәр­те­бе бе­рі­ле­тін ка­те­го­рия­лар қа­та­ры­на кө­бі­не­се аг­рес­сив­ті, әлеу­мет­тік емес, проә­леу­мет­тік мі­нез-құлық­ты, на­ным­дар­ды жат­қы­за­ды. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның ке­ле­ше­гін ба­ға­лай ке­ле, бел­гі­лі бір се­нім­ді­лік­пен кө­бі­рек дер­бес­тік мәр­те­бе­сін, іш­кі ин­тег­ра­цияны алу­мен, әлеу­мет­тік бол­мыс қа­ра­пайым­ды­лы­ғы­на жа­қын­дау­мен қа­тар, оған бі­лім­нің ше­ка­ра­лық са­ла­ла­ры­мен – ант­ро­по­ло­гия­мен, эт­ног­ра­фиямен, әлеу­мет­та­ну­мен, мә­де­ниет­та­ну­мен ин­тег­ра­ция ағым­да­ры тән деп айтуға бо­ла­ды.

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

31

1.4. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия дам­уын­ың та­ри­хы 1.4.1. Шет ел­де­гі әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның да­муы Бі­лім­нің қан­дай да бір са­ла­сы­ның қа­лып­та­су та­ри­хы дәс­түр­ лі түр­де олар­дың дам­уын­, нақ­ты­лан­уын­, те­рең­де­тілуін­ бол­жам­ дайт­ын тіз­бек­ті эво­лю­ция ре­тін­де бе­рі­ле­ді. Бі­рақ әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияға қа­тыс­ты мұн­дай қи­сын сай кел­мейді, ол бір­қа­тар жағ­дай­лар­мен шарт­тан­ды­рыл­ған. Ең ал­ды­мен бұл әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия ұғы­мы­ның өзі­мен бай­ла­ныс­ты, ол осы ғы­лым­ның та­рих­шы­сы К. Грау­манн жаз­ған­дай, бұл кү­ні: 1) пси­хо­ло­гия­ның көп­те­ген әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­лер жүр­гі­зіл­ген жә­не көп­те­ген жұ­мыс­тар жа­риялан­ған са­ла­сы­на; 2) (мик­ро) әлеу­мет­ та­ну­да­ғы зерт­теу­лер са­ла­сы­на; 3) қо­ғам­да­ғы ин­ди­вид­ті зерт­теу­ мен айна­лы­са­тын әлеу­мет­тік ғы­лым­дар­дың кез кел­ген са­ла­сы­на; 4) бар­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лар­ға, олар­дың екі не­гіз­гі бө­лім­ ше­сін қо­са ал­ған­да­ғы жә­не әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның өт­ке­ні мен бү­гін­гі­сі­не қа­ра­ған­да бо­ла­ша­ғы­на бағ­дар­лан­ған ма­ман­да­ну­дың бір­қа­тар сфе­ра­сы­на қа­тыс­ты қол­да­ны­ла­ды. Бұл жағ­дай та­ри­хи тал­дау пә­ні мен оның бас­тап­қы көз­дік ба­за­сы­ның нақ­ты анық­та­ ма­сын бол­жам­дай­ды. Пән­нің та­ри­хи тал­дауы­ның өзі­не қа­тыс­ты ең бол­ма­ған­да екі ағым ту­ра­лы айтуға бо­ла­ды. Бі­рін­ші­сі, по­зи­ти­вист­тік пі­кір­де­гі бас­тап­қы көз­дер­ді объек­тив­ті тал­дау­ға ұм­ты­луы­нан жә­не бі­лім­ нің қан­дай да бір тіз­бек­ті дам­уын­ тұр­ғы­зу­дан кө­рі­не­ді. Екін­ші, әл­де­қай­да өнім­ді ағым, бі­лім­нің да­муы ту­ра­лы мә­се­ле­ні әлеу­мет­ тік-та­ри­хи кон­текс­тке қан­дай да бір теория­лық көз­қа­рас пен мо­ дел­дер­ді әл­де­қай­да те­ре­ңі­рек ұғы­ну мен тү­сі­ну­ді қа­лып­тас­ты­ру мақ­са­тын­да, әр­бір та­ри­хи нақ­ты ара­лық­та зерт­теу­ші сүйене­тін жә­не оның шең­бе­рі­нен абст­рак­цияда ға­на шы­ғуы мүм­кін өзін­дік мә­де­ниет қа­ба­ты, қа­ра­пайым жә­не ғы­лы­ми та­ным­да­ры бо­ла­ты­ нын са­на­лай оты­рып бол­жам­дай­ды. Бұл мә­се­ле­нің күр­де­лі­лі­гі со­ны­мен қа­тар әлеу­мет­тік пси­хо­ло­ гия пә­ні­не қа­тыс­ты кем де­ген­де та­ғы да екі көз­қа­рас бар болуын­ да. Кей­бір ға­лым­дар (Ross, 1908) әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияға әлеу­ мет­тік (құ­ры­лым­дық) кон­текс­тке ба­рын­ша на­зар ауда­ру ке­рек деп

32

Әлеуметтік психология

есеп­тейді. A.Pepitone, мы­са­лы, ұжым­дық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ ның Росс ұсы­нып отыр­ған сол бір ти­пі көп бө­лі­гін­де әлеу­мет­та­ ну бо­лып отыр, ал пси­хо­ло­гия үшін адам жал­ғыз ға­на нақ­ты­лық бо­лып та­бы­ла­ды деп бол­жам­дай­ды. Ең со­ңын­да қа­рас­ты­ры­ла­тын мә­се­ле­нің та­ғы бір ерек­ше­лі­гі – же­тіл­ген екі әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық, бір-бі­рі­нен әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық фе­но­ме­но­ло­гияны алу­ға қа­тыс­ты айыр­ма­ла­на­ тын, аме­ри­ка­лық жә­не еуро­па­лық дәс­түр­лер ту­ра­лы айтуға бо­ ла­тын­ды­ғын­да. Отан­дық дәс­түр шең­бе­рін­де де көп­те­ген өнім­ді, бі­рақ өкі­ніш­ке орай, ше­тел­де мүл­де бел­гі­сіз дер­лік идея­лар жа­ са­лын­ған. Аме­ри­ка­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия. Аме­ри­ка­лық қо­ғам­ ға тән ин­ди­ви­дуализм мен праг­ма­тизм мә­де­ниеті Чи­ка­го мек­те­ бі­нің ғы­лы­ми ба­ғыт­та­рын­да ай­қын бай­қал­ды. Д.Картр­айт­тың (Cartwright) дәл бай­қа­ға­нын­дай, әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияны эм­пи­ ри­ка­лық зерт­теу­дің же­ке са­ла­сы ре­тін­де жа­сау бү­кіл ұр­пақ­тың әлеу­мет­тік фи­ло­со­фия­ның ка­би­нет­тік әдіс­те­рі­не қар­сы кө­те­рі­лі­сі ре­тін­де қа­рас­ты­ры­луы мүм­кін (1979, 83 б.). Мұн­да, Ф.Ол­по­рт­ тың ба­ға­ла­уын­ша, ин­ди­вуа­лис­тік тұ­ғыр­на­ма экс­пе­ри­ме­нт­тік би­ хе­виорис­тік көз­қа­рас тұ­та­сып кет­кен, ал әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия «ин­ди­вид­тің мі­нез-құл­қын, осы мі­нез-құлық бас­қа адам­дар­ды ын­та­лан­ды­ра­тын не­ме­се осы мі­нез-құлық­қа әсер бо­лып та­бы­ла­ тын са­ла­лар­ды зерт­тейт­ін ғы­лым» бо­лып шы­ға­ды (1924, 12 б.). Де­ген­мен, егер де «би­хе­виорис­тік көз­қа­рас­тар» тек фак­ті­лер­ге же­ту тә­сі­лі ға­на бол­са, он­да экс­пе­ри­ме­нт­тік әдіс­тер осы фак­ті­лер­ дің мол өні­мін бе­ре­ді. Ин­ди­вуа­лис­тік көз­қа­рас­тың, би­хе­виорис­ тік көз­қа­рас­тар­дың жә­не экс­пе­ри­ме­нт­тік әдіс­тің са­бақ­та­суы әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның сал­мақ­ты ғы­лы­ми пән­ге айналуын­ бол­дыр­мау үшін қа­жет бол­ды; бұл ба­ғыт­та оның өзі өмір сүр­уін­ ің ал­ғаш­қы үш-төрт он­жыл­дық­та­рын­да да­мы­ды (Cartwright, 4 б.). Ол­по­рт­тың, кө­бі­не­се Вунд шә­кі­рт­те­рі­нің жұ­мыс­та­ры­на сүйен­ ге­нін атап өт­кен жөн. Осы­ған бай­ла­ныс­ты A.Pepitone де «әлеу­мет­ тік пси­хо­ло­гияда­ғы экс­пе­ри­ме­нт­тік дәс­түр­дің не­міс­тік та­мыр­ла­ ры» ту­ра­лы айтады (1981, 975 б.). Ол өзі­нің ең ай­қын дам­уын­ бі­рін­ші дү­ниежү­зі­лік со­ғыс­тан ке­йін­, ғы­лы­ми кли­ма­ты мен праг­

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

33

ма­тиз­мі әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның экс­пе­ри­ме­нт­тік «адам ту­ра­лы ғы­лым­ға» айналуына ық­пал ет­кен АҚШ-та ал­ды (Allport, 1924, 4 б.). По­зи­ти­вист­тік пі­кір­де­гі зерт­теу нә­ти­же­ле­рін қуу экс­пе­ри­ ме­нт­ті қан­дай да бір ма­ниакал­дық идеяға айналуына, ең со­ңын­ да – олар­дың әлеу­мет­тік кон­текс­ті­нен тыс ны­сан­дар­ды зерт­теу­ге алып кел­ді. Бұл бір бө­лі­гін­де әлеу­мет­тік проб­ле­ма­лар­дың әм­бе­ бап ше­шім­де­рін адам мі­нез-құл­қы заң­да­ры мен оны ын­та­лан­ды­ ру прин­цип­те­рін ашу ар­қы­лы із­деумен бай­ла­ныс­ты бол­ған. Әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық мә­се­ле­ге қа­тыс­ты ын­та­лан­ды­руәсер­лік мо­дель шын­ды­ғын­да мә­де­ниет­тің сол кез­де­гі кон­текс­ тін­де өнім­ді бол­ды. Д.Кар­не­ги­дің қойыл­ған мақ­сат­тар­ға же­ту үшін осы не­ме­се бас­қа жағ­дай­лар­да нақ­ты не жа­сау ке­рек­ті­гін жан-жақ­ты ашып көр­сет­кен жұ­мыс­та­ры осы тек­те­гі мы­сал бо­лып та­бы­ла­ды. Кез кел­ген ше­шім нақ­ты жағ­дайға бай­ла­ныс­ты­ры­луы тиіс екен­ді­гін жә­не сол бір ын­та­лан­ды­ру­дың өзі жағ­дайға бай­ ла­ныс­ты диа­мет­рал­ды қа­ра­ма-қай­шы нә­ти­же­ге соқ­ты­ра­ты­нын са­на­лау ке­йінірек кел­ді. Со­лай бол­са да осы тек­тес әде­биет пси­ хо­ло­гия­ның бі­лім са­ла­сын­да­ғы та­ны­мал­ды­ғы­ның ай­қын өс­уіне алып кел­ді. 30 жыл­да­ры би­хе­виорис­тік пі­кір­де­гі пси­хо­лог­тар­дың көп­те­ген кі­тап­та­ры бест­сел­лер­лер қа­та­ры­на ен­ді. Әм­бе­бап ше­ шім­дер­ді та­бу мүм­кін­ді­гі­не де­ген үміт же­тіл­ді­ріл­ген әлеу­мет­тік қо­ғам құ­ру­дың уто­пиялық мо­дел­де­рін жа­са­ған пси­хо­лог­тар­дың өз­де­рін де қа­на­ғат­тан­дыр­ды. Оның үс­ті­не, «жал­пы игі­лік­ті» мем­ ле­кет­тің осын­дай тү­рін құ­ру­ды іс жү­зін­де құр­ғы­сы кел­ген­дер са­ны да көп бол­ды – мы­са­лы, жал­пы адам игі­лі­гі үшін «жа­ны ауыра­тын» жә­не нақ­ты адам­ға қа­тыс­ты күр­де­лі­лік се­зі­не­тін Ста­ лин, Гит­лер, Мус­со­ли­ни; олар­дың мо­дел­де­рі­не кел­ме­ген адам­дар соң­ғы­ла­ры үшін бар­лық те­ріс зар­дап­та­ры бар ар­те­фак­ті­лер ре­тін­ де қа­рас­ты­рыл­ды. 1930-1940 жыл­да­ры әлеу­мет­тік пси­хо­лог­тар өз­де­рі­нің оп­ти­ мист­тік үміт­те­рін ат­ти­тюд ка­те­го­риясы­мен бай­ла­ныс­ты­ра бас­ та­ды, оған бір­қа­тар жағ­дай­лар ық­пал ет­ті: бі­рін­ші­ден, ат­ти­тюд­ті өл­шеуге бо­ла­ды; екін­ші­ден, тұл­ға­ның әлеу­мет­тік мі­нез-құл­қын анық­тайт­ын іш­кі әле­мі­нің си­пат­та­ма­ла­ры­на жа­та­ды; үшін­ші­ден, бол­жам­ды­лық по­тен­циалы­на ие. Осы жыл­да­ры ат­ти­тюд­тер­ді өл­

34

Әлеуметтік психология

шеу құ­рал­да­ры­ның (Lickert жә­не Thu rstone шка­ла­ла­ры, Osgood се­ман­ти­ка­лық диф­фе­рен­циалы, т.б.) кең ау­қым­ды жиын­ты­ғы жа­ са­лын­ды жә­не олар­ға де­ген қы­зы­ғу­шы­лық ба­рын­ша ұзақ, сай­ лау­шы­лар ат­ти­тюд­те­рін сай­лау бел­сен­ді­лі­гі ин­ди­ка­тор­ла­ры ре­ тін­де пай­да­ла­ну­да­ғы сәт­сіз ты­ры­су­мен рас­тал­ған оның тө­мен бол­жам­ды­лы­ғын са­науға де­йін­ сақ­тал­ды. Осы тек­тес бол­жам­ дар­дың сәт­сіз­дік­те­рі әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның ба­за­лық ка­те­го­ риясы ре­тін­де­гі ат­ти­тюд­тер­ге қа­тыс­ты қы­зу пі­кір­та­лас­тар­ға алып кел­ді. По­зи­циялар спект­рі, бір по­лю­сін­де­гі ұғым­ның өзі­нің жа­ сан­ды­лы­ғы ту­ра­лы ұстаным­дар­дан, екін­ші­сін­де­гі оны өл­шеудің бол­жам­ды­лық по­тен­циа­лын кү­шейт­кіш­тер­ді тап­қан­ға де­йін­ та­ рал­ды. Көп­те­ген комп­ро­мис­тік ше­шім­дер бол­жам­дан­ды, М. Ро­ кич­тің со­циолог Р.Т. Лапь­ер­дің кең та­ны­мал экс­пе­ри­ме­нт­те­рі кон­текс­тін­де­гі ат­ти­тюд­тер­ді ны­сан­ға жә­не жағ­дайға шы­ға­руы со­лар­дың бі­рі бол­ды. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның ба­за­лық ка­те­го­ риясы ре­тін­де­гі ат­ти­тюд­тер­ден кө­ңіл қа­лу оның экс­пе­ри­ме­нт­тік бағ­дар­лан­уын­да кө­рі­ніс тап­па­ды. Бү­гін­гі кү­ні де экс­пе­ри­ме­нт­ке көп­те­ген әлеу­мет­тік пси­хо­лог­тар ба­сым­дық бе­ре­ді. Оның не­гі­зін­ де жат­қан, өл­ше­нім­ді­лік­пен жә­не сан­дық көр­се­ті­лім­мен қам­та­ ма­сыз еті­ле­тін тү­сін­дір­ме­нің бір­мән­ді­лі­гі ста­тис­ти­ка­лық тал­дау мен ма­те­ма­ти­ка­лық мо­дел­деу­дің аса кең мүм­кін­дік­те­рін пай­да­ла­ ну­ға жол аша­ды. Эко­ло­гиялық ва­лид­ті­лі­гі тө­мен мә­се­ле­лер (нақ­ ты өмір үде­ріс­те­рі­не сай ке­ле­тін) мән­ді­лі­гі тө­мен жә­не уа­қыт­ша си­пат­та­ғы­лар ре­тін­де қа­рас­ты­ры­ла­ды. Аме­ри­ка­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның дам­уына не­міс­тік геш­тальтп­си­хо­ло­гия дәс­тү­рін­де ға­лым ре­тін­де қа­лып­тас­қан, идеяла­ры әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның да­муы үшін ба­рын­ша өнім­ ді бо­лып шық­қан К. Ле­вин (1890-1947) үл­кен ық­пал ет­ті. Геш­ тальт, изо­мор­физм, праг­нант­ті­лік, пер­цеп­тив­тік топ, т.с.с. ұғым­ дар адам­ды адам­мен се­зі­нуі мен тү­сін­дір­ме­сі мә­се­ле­сі­не көп­те­ ген жа­ңа ас­пек­ті­лер ен­гіз­ді. «То­по­ло­гия­лық пси­хо­ло­гия прин­цип­те­рі» кі­та­бын­да Ле­вин теория­лық пси­хо­ло­гия­ның не­гіз­қа­лаушы мақ­са­тын – геш­тальт­ тің бар­лық си­пат­та­рын (тұ­тас­тай алы­на­тын, бі­рақ оны құ­райт­ын бө­лік­те­рін қа­ра­пайым ға­на қо­су­ға кел­тір­мейт­ін са­па­сын) бей­не­

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

35

лейт­ін ұғым­дар жүйе­сін жа­сауды тұ­жы­рым­да­ды. Сол кез­дің пси­ хо­ло­гия­сын­да ба­сым бол­ған көз­қа­рас­ты арис­то­тель­дік деп ата­ған Ле­вин, ал­дың­ғы пси­хо­ло­гияны ғы­лы­мал­ды­лық деп ба­ға­лай ке­ле, оған тән қа­таң ка­те­го­рия­лау­ды, заң­ды­лық­ты ста­тис­ти­ка­лық анық­ тау­ды, фе­но­тип­тік көз­қа­рас­ты жә­не си­пат­тал­ған әдіс­на­ма­ны сын­ ға ал­ды. Ба­ра­бар­лық ре­тін­де ол ке­ле­сі­дей: 1) қайтала­ну­ға тәуел­сіз заң­ды­лық кри­те­рий­ле­рі ту­ра­лы; 2) өза­ра қа­ты­нас­та­ғы оқи­ға­лар­ға не­гіз­дел­ген ин­те­рп­ре­та­циялар­дың жік­те­лім­дік­ке қа­тыс­ты ба­сым рө­лі ту­ра­лы; 3) фе­но­мен­ді кон­ти­нуум­да бо­лу­шы ре­тін­де анық­ тау ту­ра­лы; 4) ба­қы­ла­на­тын экс­пе­ри­мент пен сан­дық өл­шем­дер­ді рас­тайт­ын әдіс­на­ма ту­ра­лы қа­ғи­да­лар­ға не­гіз­дел­ген конст­рук­тив­ тік әдіс ұсын­ды. Ал­дың­ғы же­ке­лік (ин­ди­ви­дуалис­тік) көз­қа­рас­тар­ға қа­ра­ған­да Ле­вин тұл­ға­ның айна­ла­сын­да­ғы­лар­мен өза­ра бай­ла­ны­сы­ның үз­ дік­сіз­ді­гін атап көр­сет­ті. Ол мұ­ны өзі­нің бел­гі­лі фор­му­ла­сын­да әл­де­қай­да көр­не­кі бей­не­ле­ген: B = f (P, E), мұн­да­ғы B – мі­нез-құлық, E – айна­ла­сын­да­ғы­лар, P – кө­бі­не­се мо­ди­фи­ка­циялан­ған B = f (P, S) тү­рін­де бе­рі­ле­тін тұл­ға, мұн­да­ғы S – жағ­дай. Осы фор­му­ла­ға сай ба­ра­бар­лық пси­хо­ло­гия адам­ның мі­незқұл­қы­на әсер ете­тін күш­тер­дің бү­кіл жиын­ты­ғы­мен, тек олар­дың бү­кіл жиын­ты­ғы­нан пси­хо­ло­гия­лық дәс­түр­де та­мыр­ла­нып қал­ ған же­ке­лен­ген үзін­ді­лер­мен емес, жұ­мыс іс­теуі тиіс. Бұл кө­бі­ не­се теория­лық емес, жал­пы әдіс­на­ма­лық көз­қа­рас, өйт­ке­ні бұл жағ­дайда на­зар өза­ра тәуел­ді­лік прин­ци­пі­не, тұ­тас­тың (жағ­дай не­ме­се өріс­тің) бө­лік­тен ба­сым­ды­лы­ғы­на шо­ғыр­ла­на­ды. Ле­вин бұл жер­де жік­те­лім­дік емес, конст­рук­тив­тік әдіс­тер­ді қол­дан­ды. Мұн­дай әдіс­на­ма оған топ­тар­мен («күш­тік өріс» про­то­ти­пі ре­ тін­де) экс­пе­ри­ме­нт­тер қоюға: олар­мен күн­де­лік­ті өмір­де топ­тық мі­нез-құлық­ты, мо­рал­ді, ал­ғы­на­ным­дар­ды, же­тек­ші­лік сти­лін, т.с.с. өз­гер­ту мақ­са­тын­да жұ­мыс іс­теуге, яғ­ни топ­тық ди­на­ми­ка­ ны зерт­теу деп ата­ла­тын көз­қа­рас­ты қол­да­ну­ға мүм­кін­дік бер­ді.

36

Әлеуметтік психология

«Топ­тық ди­на­ми­ка» ұғы­мын анық­тау ба­рын­ша күр­де­лі, бі­рақ ол тұ­тас­тай ал­ған­да топ­тың ин­ди­вид­ке, ин­ди­вид­тің топ­қа ық­па­лы­ мен са­лыс­ты­ры­ла­ды: топ ин­ди­вид­тің се­зі­нуі мен мі­нез-құл­қын өз­гер­те­ді, ал бұл өз ке­зе­гін­де топ­ты се­зі­нуі мен мі­нез-құл­қы­ның өз­гер­уіне соқ­ты­ра­ды. Топ­тық ди­на­ми­ка­сын зерт­теу топ­тың көш­ бас­шы­лық­қа (де­мок­ра­тиялық – ав­то­ри­тар­лық) қа­тыс­ты құ­ры­лы­ мы мен көш­бас­шы­лық­тың әр­түр­лі тек­те­гі мә­се­ле­лер мен жағ­дай­ лар­ға қа­тыс­ты құ­ры­лы­мы­ның тиім­ді­лі­гін қа­рас­ты­ру­ды да қам­ти­ды. Ле­вин­нің қы­зы­ғу­шы­лық­та­ры топ­тар­дың (ин­ду­ст­риал­дық, оқу, мүд­де­лер бо­йын­ша, т.с.с.) кең спект­рі­не жә­не күн­де­лік­ті өмір­де­гі пси­хо­ло­гия­лық теория мә­лі­мет­те­рін тек­се­ру­ге мүм­кін­дік бе­ре­тін әлеу­мет­тік бағ­дар­ла­ма­лар­ға та­рал­ды. Ол бір мез­гіл­де: 1) топ әре­ ке­ті­нің өнім­ді­лі­гін арт­ты­ру мен тиім­ді­лік өсуі­нің тоқ­тауы жә­не қойыл­ған мақ­сат­тар­дан ауыт­қу се­беп­те­рін зерт­теу мүм­кін­дік­ те­рін; 2) ком­му­ни­ка­ция­лар мен өсек­тің та­ралуын­; 3) топ­тар­дың әлеу­мет­тік пер­цеп­циясын, тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­та­рын, рет­теу­лік функ­цияла­рын; 4) 1946 жы­лы тиім­ді көш­бас­шы­лар­ды, ком­му­ни­ ка­ция­лар­дың ашық же­лі­ле­рін, на­ным­дар жә­не дест­рук­тив­ті ат­ ти­тюд­тер­мен кү­рес­уін­ да­йын­дауға ар­нал­ған тре­ни­нг­тік не­ме­се Т-топ­тар­ды оқы­ту мен же­тіл­ді­ру­дің Ұлт­тық зерт­ха­на­сын құ­ру­ға алып кел­ген көш­бас­шы­лар­ды да­йын­дауды зерт­тейт­ін төрт мә­се­ле­ лік са­ла­ға ба­қы­лау жүр­гіз­ді. Әрі қа­рай Т-топ­тар бі­лім бе­ру­де, ке­ңес бе­ру­де, өн­ді­ріс­тік жә­не кли­ни­ка­лық прак­ти­ка­да кең та­рал­ды. Екін­ші дү­ниежү­зі­лік со­ғыс­тан ке­йін­ АҚШ-та теория­лық көз­ қа­рас­тар­да, К. Грау­манн атап көр­сет­кен­дей, би­хе­виорис­тік­тен ког­ни­тив­тік­ке, ау­қым­ды­дан әл­де­қай­да тар теория­лық қа­рас­ты­ ру­ға ауысу бол­ды, бұл әлеу­мет­тік қа­на емес, жал­пы пси­хо­ло­ гияға тән еді. Ком­пью­тер­дің ой­лау мә­де­ниеті­не қо­сы­луы, со­ған бай­ла­ныс­ты перс­пек­ти­ва­лар әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияға ық­пал ет­ пей қой­ма­ды. Он­да адам­ды ақ­па­рат­тық ре­су­рс­тар­ды қайта өң­деу жүйесі ре­тін­де ұғы­на­тын ақ­па­рат­тық-үде­ріс­тік көз­қа­рас ба­сым­ дық­та бол­ды. Опе­ра­циалан­ды­ру мен ве­ри­фи­ка­ци­ға бағ­дар­лан­ған по­зи­ти­вист­тік пі­кір­де­гі экс­пе­ри­мен­та­лизм шең­бе­рі кез кел­ген ги­по­те­ти­ка­лық бол­жам­ды қа­таң эм­пи­ри­ка­лық рас­тау­ды бол­жайт­ ын ин­дук­тив­тік-де­дук­тив­тік әдіс­ті ғы­лы­ми теория­лық дә­лел­деу

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

37

әді­сі ре­тін­де қол­да­ну­ды шарт­тан­дыр­ды. Осын­дай теория­лан­ды­ру шең­бе­рін­де тек­се­рі­ле­тін бол­жам­дар (ги­по­те­за­лар) ше­гі­нен шы­ ғу мүм­кін бол­майды, бұл өз ке­зе­гін­де, зерт­те­ле­тін құ­бы­лыс­тың ша­ғын ас­пек­ті­ле­рін си­пат­тау­ға ба­ғыт­тал­ған ми­ни-теория­лар­дың үл­кен са­ны­ның пай­да болуына алып ке­ле­ді. Де­ген­мен, К. Грау­ман­ның айт­уын­ша, би­хе­виорис­тік көз­қа­ рас ту­ра­лы (И.П.Пав­лов­тың тұ­ғыр­на­ма­сы­ның бас­ты идеяла­рын пай­да­лан­ған) бас­ты түр­де аме­ри­ка­лық жа­са­лым ту­ра­лы айтуға бо­ла­ды жә­не ког­ни­ви­ти­зм­ге ауысу Аме­ри­ка­да геш­тальтп­си­хо­ло­ гия­ның пай­да болуын­ан туын­да­ды деп есеп­те­лі­не­ді, сон­да да ког­ ни­тив­тік көз­қа­рас­тың та­ны­мал­ды­лы­ғы ғы­лым мен мә­де­ниет­те­гі ком­пью­тер­лік ре­во­лю­ция­мен шарт­та­ла­ды. Геш­таль­тп­си­хо­лог­тар­дың жа­са­лым­да­ры пси­хо­ло­гия­лық та­ ным­да­ғы осын­дай түр­де­гі өз­ге­ріс­тер­ге әл­де­қай­да қо­лай­лы бол­ ға­ны мүл­де бас­қа мә­се­ле. Нә­ти­же­сін­де әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­дан мі­нез-құлық­тың ал­дын­да бо­ла­тын (жос­пар­лаушы), оған іле­сіп жү­ре­тін (ба­қы­лаушы) жә­не одан туын­дайт­ын (ес­те сақ­тау­шы) ког­ни­тив­тік бей­не­мен ауыса­тын әлеу­мет­тік мі­нез-құлық ка­те­го­ риясы жойыла бас­тайды. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияда­ғы ког­ни­ти­ви­зм­ге бай­ла­ныс­ты жар­ қын перс­пек­ти­ва­лар эм­пи­ри­ка­лық зерт­теу­лер тас­қы­ны­мен іле­ се жүр­ді. Мұн­дай ке­ре­мет бел­сен­ді­лік экс­пе­ри­мен­та­ли­зм­ге тән ақ­па­рат­тық ре­су­рс­тар­ды жи­нақ­тау­дың, өң­деудің жә­не әрі қа­рай қайта өн­ді­ру­дің, олар­ды адам­дар­дың әлеу­мет­тік мі­нез-құл­қы­на әрі қа­рай та­ңу­дың әм­бе­беп заң­да­рын ор­на­ту­ға де­ген ұм­ты­лыс­ қа құ­пия үміт­пен ын­та­лан­ды­рыл­ды. Бі­рақ, өте жиі бо­ла­тын «­тау тыш­қан­ды ту­дыр­ды» де­ген­дей, бұл 1970 жыл­да­ры жа­һан­дық мә­ се­ле­ні – әлеу­мет­тік бел­сен­ді­лік­ті әл­де­қай­да те­рең тү­сі­ну­ді – ақ­ па­рат­тық-про­цес­суал­дық көз­қа­рас ар­қы­лы мүм­кін емес­ті­гін са­ на­дан өт­кі­зу­де бай­қал­ған әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияда­ғы дағ­да­рыс­қа алып кел­ді. Ми­ни-теория­лар­дан мак­ро-теория­лар син­тез­дел­ме­ді; жа­ңа идея­лар­дың қа­жет­ті­лі­гі күн­нен-күн­ге ай­қын­да­ла түс­ті. Де­ген­мен де, ког­ни­тив­тік ре­во­лю­ция аме­ри­ка­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия мәр­те­бе­сі­нің өз­гер­уіне алып кел­ді: Berscheid жаз­ған­ дай, ол «за­ма­науи пси­хо­ло­гия­лық ғы­лым­да ор­та­лық жағ­дай­дан

38

Әлеуметтік психология

орын ал­ды» (1992, 531 б.). Бі­рақ, біз­дің ойы­мыз­ша, мұн­дай тұ­ жы­рым аса оп­ти­мис­тік, өйт­ке­ні аме­ри­ка­лық экс­пе­ри­ме­нт­тік пси­ хо­ло­гия не­гі­зі­нен аме­ри­ка­лық сту­де­нт­тер­дің әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­ гия­лық ерек­ше­лік­те­рін эм­пи­ри­ка­лық си­пат­тау­ды біл­ді­ре­ді, се­бе­ бі мә­лі­мет­тер­дің ба­сым бө­лі­гі дәл со­лар­ды зерт­теу нә­ти­же­сі­нен алын­ды. 1950 жыл­дар­дың со­ңын­да бұл проб­ле­ма­ны Ф. Хай­дер суб­ъек­ тив­тік тү­рін­де­гі зерт­те­лу­ші­лер­дің өз­де­рін си­пат­та­уын­ пси­хо­ло­ гия­лық фак­ті­лер ре­тін­де жоқ­қа шы­ға­ру­ға бай­ла­ныс­ты кө­тер­ді. Бұл мә­лі­мет­тер­ді әлеу­мет­тік-псиохо­ло­гиялық тал­дау ны­сан­да­ры ре­тін­де қо­су мүм­кін­ді­гі үшін Хай­дер­ге «аң­қау ға­лым ре­тін­де­гі адам­ның» ба­рын­ша жа­сан­ды мо­де­лін жа­сау мен құ­рас­ты­ру қа­ жет бол­ды, со­ған сәй­кес өзі­нің есеп­те­рін­де ол ин­то­рс­пек­ция­ның тек кез­дей­соқ нә­ти­же­ле­рін ға­на ұсын­байды, со­ны­мен бір­ге бол­ жам­дар­ды (ги­по­те­за­лар­ды) тұ­жы­рым­дайды, олар­ды тек­се­ре­ді, яғ­ни кез­дей­соқ­ты кез­дей­соқ емес­тен ажы­ра­та оты­рып ве­ри­фи­ка­ циялай­ды. Өзін­дік есеп­тер­ді тар­ту әлеу­мет­тік псиохо­ло­гияның нақ­ты өмір фе­но­ме­но­ло­гиясы­мен бай­ла­ныс­қан ең өнім­ді са­ла­ла­ ры­ның бі­рі – ат­ри­бут­тау­дың пай­да болуына алып кел­ді. 1970 жыл­да­ры экс­пе­ри­мен­та­лис­тік әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның объек­ти­вист­тік әдіс­на­ма­сын қа­таң сын­ға ал­ған әлеу­мет­тік конст­ рук­ти­ви­зм­нің өзін­дік кө­те­рі­лі­сі бел­гі­лі бол­ды. Конст­рук­ти­ви­ст­ тер бей­не­леудің әлеу­мет­тік-мә­де­ни де­тер­мин­дел­ген­ді­гі ту­ра­лы мә­се­ле­ні ті­ке­лей қояды. Бұл қоз­ға­лыс көш­бас­шы­ла­ры­ның бі­рі К. Гер­ген (Gergen), әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия үшін эм­пи­ри­ка­лық фак­ті­лер­ді олар­дың объек­тив­ті­лі­гі­не қа­рай атап көр­се­ту­ге қа­ра­ ған­ша, мә­де­ни мән­дер­дің қа­лып­та­су ерек­ше­лік­те­рін қа­рас­тыр­ған әл­де­қай­да ма­ңыз­ды деп атап көр­се­те­ді. Әлеу­мет­тік конст­рук­ти­ ви­ст­тер қол­да­на­тын әлем ме­та­фо­ра­сы оқы­луы мә­де­ниет­те­гі ак­ ку­му­ля­цияла­на­тын мән­дер­мен анық­та­ла­тын мә­тін ре­тін­де әл­де­ қай­да зор бо­ла­шақ­қа ие. Оның үс­ті­не, экс­пе­ри­мен­та­лис­тік пси­хо­ ло­гия по­зи­ти­виз­мін қа­таң сын­ға ала­тын ра­ди­кал­дық пси­хо­ло­гия қоз­ға­лы­сы­мен қа­тар, конст­рук­ти­вис­тер мә­де­ни әлеу­мет­тік пси­хо­ ло­гия­ның қа­лып­та­суы идея­сын қайта ту­ғы­зу­да. Оның дам­уын­ың жа­ңа идеяла­ры­на кросс-мә­де­ниет­тік жә­не ген­дер­лік пси­хо­ло­гия

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

39

өкіл­де­рі де өз үлес­те­рін қо­су­да. Соң­ғы­ла­ры әр­бір мә­де­ниет пен суб­мә­де­ниет­тің айыр­ма­шы­лы­ғын ес­кер­мейт­ін адам­дар­дың әлеу­ мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық та­би­ға­тын қа­рас­ты­ру­шы, ай­рық­ша қа­сиет­ тер мен са­па­ға ие, әм­бе­бап пі­кір­де­гі са­лыс­ты­ру­ға кел­мейт­ін жә­ не жа­ну­ар­лар әле­мі­нің бас­қа өкіл­де­рі­не (ит­тер­ге, тыш­қан­дар­ға, т.с.с.) қол­да­ны­ла­тын кри­те­рий­лер бо­йын­ша ер­лер мен әйел­дер­ді қа­рас­ты­ру­шы әм­бе­бап мо­де­лі­нің ке­ле­ше­гі жоқ­ты­ғын көр­се­те­ді. Ғы­лым­да­ғы аме­ри­ка­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның рө­лі­не жал­пы ба­ға бе­ре оты­рып, ол праг­ма­ти­зм­нің ар­қа­сын­да жай­лы орын ал­ға­нын, бір жа­ғы­нан, өз­де­рі­нің стан­дарт­та­рын экс­тен­сив­ ті ти­раж­далуына, екін­ші жа­ғы­нан – әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық ұғым­дар­дың ай­рық­ша­лан­уына алып кел­ге­нін ата­май ке­ту­ге бол­ майды. Бұл тұр­ғы­дан ал­ған­да әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияда­ғы еуро­па­ лық дәс­түр­лер, біз­дің пі­кі­рі­міз­ше, әл­де­қай­да те­рең, әрі жан-жақ­ты. Еуро­па­да­ғы әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия. Өз уақы­ты­ның В. Вундт, К. Ле­вин, Э. Дюрк­гейм та­ғы со­лар сияқ­ты ке­мең­гер­ле­рі­нің дәс­ түр­ле­рін бо­йына сі­ңір­ген еуро­па­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия ерек­ ше жә­не те­рең идея­лар өрі­сін біл­ді­ре­ді, олар­дың кө­кей­кес­ті­ле­нуі бү­гін­де де жү­ру­де. Де­ген­мен, Кох айт­қан­дай, «әлеу­мет­тік пси­хо­ ло­гия­лық ғы­лым­ға Еуро­па­ның – ағыл­шын­ның пост­дар­ви­ни­ст­тік са­лыс­тыр­ма­лы пси­хо­ло­гиясы­ның, Пав­лов мек­те­бі­нің орыс­тық тұ­ ғыр­на­ма­сы­ның, геш­тальтп­си­хо­ло­гия эмиг­ра­циясы­ның, Ж.Пиаже жа­са­лым­да­ры­ның, «тіп­ті» фе­но­ме­но­ло­гияның жә­не әри­не, Ве­на үйір­ме­сі­нің неопо­зи­ти­вист­тік фи­ло­со­фиясы­ның – қос­қан та­ри­хи үле­сі қан­дай бол­ма­сын, бұ­лар­дың бар­лы­ғы эн­ту­зиазм­мен қа­был­ дан­ды, иге­ріл­ді жә­не қан­дай да бір аме­ри­ка­лық, би­хе­ви­оризм­нің жер­гі­лік­ті тар­ма­ғы­мен ша­ма­лы ара­лас­қан жә­не өне бойы же­ке­ лік­ке тұн­ған бір нәр­се­ге ай­нал­ды» (1985, 25 б.). Бі­рақ та, Грау­ман­ның ба­ға­ла­уын­ша, «ке­йінірек «аме­ри­ка­лық» деп ата­ған еуро­па­лық (мы­са­лы, не­міс­тік) пси­хо­ло­гия, іс жү­зін­ де аме­ри­ка­лық­тар­дың кө­ме­гі­мен жа­са­лын­ған жә­не Еуро­па­да ри­за­шы­лық­пен қа­был­дан­ған әлеу­мет­тік ғы­лым­ның аса қа­жет­ ті ре­ко­нст­рук­циясы мен ин­тер­на­ционал­да­нуы бол­ды. Тек олар­ дың мә­се­ле­ле­рі мен ше­шім­де­рі сы­ни көз­қа­рас­сыз қа­был­дан­ған жә­не иге­ріл­ген жағ­дай­лар­ға қа­тыс­ты ға­на «аме­ри­ка­лан­ды­ру»

40

Әлеуметтік психология

тер­ми­ні қол­да­ны­луы мүм­кін» (2001, 38 б.). Шын­ды­ғын­да, еуро­ па­лық пси­хо­ло­гия­ның өзін­де бұл ба­ға­лау он­ша бір мән­ді емес, де­ген­мен әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның со­ғыс­қа де­йін­гі Еуро­па­да­ғы күйі АҚШ-пен са­лыс­тыр­ған­да ба­рын­ша мүш­кіл бол­ды. Ұлыб­ри­ та­нияда бұл мә­се­ле­мен С. Батр­летт (Bartlett), Гер­ма­нияда – топ­ тар­дың экс­пе­ри­ме­нт­тік пси­хо­ло­гиясы­ның не­гі­зін қа­ла­ған Ме­де (Moede, 1920); 1921 жы­лы бі­рін­ші Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия инс­ ти­ту­тын құр­ған жә­не әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия бо­йын­ша бі­рін­ші жүйе­лен­ді­ріл­ген не­міс оқу­лы­ғын шы­ғар­ған Hellpach айна­лыс­ты. Сон­дай бол­са да бұл же­ке­лен­ген же­тіс­тік­тер еуро­па­лық ғы­лы­ми қауым­дас­тық шең­бе­рін­де әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияны да­мы­ту­ға де­ ген ұм­ты­лыс­тар­мен жал­ғас­па­ды. Мұн­дай жағ­дай Еуро­па­да 1945 жыл­дан ке­йін­де бай­қал­ды, де­ ген­мен, же­ке­лен­ген ма­ман­дар мен ға­лым­дар топ­та­ры әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­лер­мен айна­лыс­ты жә­не әр­түр­лі еуро­па­ лық уни­вер­си­тет­тер­де са­бақ бер­ді. Олар, Грау­ман­ның айт­уын­ша, «еуро­па­лық әріп­тес­те­рі­нің бол­ға­ны жай­лы біл­ген де жоқ. Ақ­па­ рат­пен ал­ма­су не­гі­зі­нен Құ­ра­ма Штат­тар жә­не же­ке­лен­ген ғы­лы­ ми ор­та­лық­тар ара­сын­да жүр­ді» (2001, 39 б.). 1966 жы­лы дү­ниенің осы бө­лі­гін­де­гі әлеу­мет­тік пси­хо­лог­тар­ дың ғы­лы­ми қауым­дас­ты­ғы­ның ке­йінірек яд­ро­сы бол­ған Экс­пе­ ри­ме­нт­тік әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның Еуро­па­лық ас­со­циациясы (EAESP) құ­рыл­ды. Еуро­па­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның өзін анық­тау жол­да­рын із­деумен айна­лыс­қан ал­ғаш­қы­лар­дың ара­сын­ да Тэдж­фэл (Tajfel) мен Мос­ко­ви­чи бол­ды, олар еуро­па­лық жол­ дың бағ­дар­ла­рын, әлеу­мет­тік фе­но­ме­но­ло­гияны зерт­теу­ге қа­тыс­ ты по­зи­ти­вист­тік әдіс­на­ма ба­ра­бар­лық­сыз­ды­ғы­мен бай­ла­ныс­ты әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­лер­де­гі эм­пи­ри­цизм мен экс­пе­ ри­мен­та­ли­зм­нің ең осал орын­да­рын айна­лып өту ар­қы­лы ұсы­ну­ ға ты­рыс­ты. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның нақ­ты өмір­мен бай­ла­ныс мә­се­ле­сі Мос­ко­ви­чи жә­не оның із­ба­сар­ла­ры жа­са­ған әлеу­мет­тік реп­ре­зен­ та­циялар теориясы шең­бе­рін­де әл­де­қай­да кө­кей­кес­ті бо­лып та­ бы­ла­ды. Бұл ас­пек­ті­де еуро­па­лық пси­хо­лог­тар­дың идеяла­ры әл­ де­қай­да өнім­ді бо­лып та­бы­ла­ды.

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

41

Өз жа­ғы­нан Тэдж­фэл мен оның оқу­шы­ла­ры на­зар­ды же­ке­лік жә­не топ­тық мі­нез-құлық­тың әлеу­мет­тік си­пат­та­ма­ла­ры­на ау­ дар­ды. Адам­ның өз тұр­мы­сын­да­ғы күй­зе­лі­сі­нің мі­нез-құл­қы­на ық­па­лы, адам­ның өзі өмір сү­ріп жат­қан қо­ғам­да­ғы мә­де­ниет­те­гі құн­ды­лық бағ­дар­ла­ну­лар­ға тәуел­ді­лі­гі әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­ лық зерт­теу­лер­дің дам­уын­да­ғы еуро­па­лық же­лі­нің кон­текс­тін анық­тайды. Бұл идеяны Мос­ко­ви­чи, қо­ғам­да «тұл­ға­лар мі­нез­ де­ме­сін­де­гі­дей ұғым­дар­мен си­пат­та­ла ал­майт­ын өзін­дік құ­ры­ лым­да­ры бо­ла­ды» де­ген қи­сын­мен то­лық­ты­ра­ды (1972, 54 б.). Сон­дық­тан, «әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия өзі­нің теория­лық жә­не зерт­ теу­лік жа­са­лым­да­рын адам пси­хи­ка­сы­ның қыз­мет етуі мен осы қыз­мет ету­ді қа­лып­тас­ты­ра­тын, әрі олар­мен өз­де­рі де қа­лып­та­ са­тын аса ау­қым­ды үде­ріс­тер жә­не оқи­ға­лар ара­сын­да­ғы өза­ра қа­ты­нас­пен ті­ке­лей бай­ла­ныс­та бо­ла ала­ды жә­не бо­луы тиіс» (Tajfel, 1981, 7 б.). Мүм­кін, еуро­па­лық өмір­дің әлеу­мет­тік жә­не мә­де­ни си­пат­ та­ма­ла­ры­ның ал­уан­ түр­лі­лі­гі­нің өзі әлеу­мет­тік мі­нез-құлық­тың жә­не оның пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­ле­рі­нің әлеу­мет­тік (яғ­ни, мә­ де­ни) кон­текс­тке осын­дай ма­за­сыз­дық­ты ту­ғыз­ды. Бұл ас­пек­ті­ге де­ген на­зар әсі­ре­се Тэдж­фэл­дің сте­реотип­тер­ге, ал­ғы­на­ным­дар­ға жә­не то­па­ра­лық мі­нез-құлық­қа ар­нал­ған жұ­мыс­та­рын­да, Мос­ко­ ви­чи­дің топ­тық аз­шы­лық­тар мен әлеу­мет­тік реп­ре­зен­та­циялар­ға әлеу­мет­тік әсер ету жө­нін­де­гі жұ­мыс­та­рын­да ай­қын бай­қа­ла­ды. Со­ны­мен қа­тар ал­шақ­тау жағ­дайы да кө­рі­ніп тұр: көп­те­ген әлеу­ мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық ор­та­лық­тар еуро­па­лық бол­мыс мә­се­ле­сі­ мен қы­зық­пайды, тек «аме­ри­ка­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның бас­ты же­лі­сін­де­гі ша­ма­лы өз­ге­ріс­тер­ге ке­ші­ге жә­не бел­гі­лі бір қа­шық­тық­та еріп оты­ра­ды» (сон­да, 6 б.). Нә­ти­же­сі ре­тін­де, олар­ дың теориясы мен зерт­теу­ле­рі Сол­түс­тік Аме­ри­ка­ның кез кел­ген ғы­лы­ми пси­хо­ло­гия­лық ор­та­лы­ғын­да­ғы осы­лар­дан ша­ғын ға­на ерек­ше­ле­не­ді. Бі­рақ, еуро­па­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның бағ­ дар­ла­нуы то­лық­тай ма не­ме­се ша­ма­лы ма өз­гер­уіне қа­ра­мас­тан, Джас­перс­тің осы­ған бай­ла­ныс­ты бай­қа­ға­нын­дай, әлеу­мет­тік пси­ хо­ло­гия­ның «еуро­па­лан­уын­да» кей­бір же­тіс­тік­тер де бар: пси­хо­ лог­тар бел­сен­ді өза­ра әре­кет­ке кі­ріс­ті (Jaspers, 1986,12 б.).

42

Әлеуметтік психология

Бі­рақ Scherer аме­ри­ка­лық жә­не еуро­па­лық әріп­тес­тер ара­лы­ ғын­да­ғы бей­рес­ми хат алы­су­ды тал­дау мен оқу­лық­тар­ды са­лыс­ ты­ру не­гі­зін­де «пән­нің аме­ри­ка­лық жә­не еуро­па­лық тар­мақ­та­ры ара­сын­да­ғы үне­мі ұл­ға­йып­ ба­ра жат­қан үзі­гі» ту­ра­лы тұ­жы­рым жа­сай­ды (1992, 184 б.). Оның жүр­гіз­ген сау­ал­на­ма­сы­ның нә­ти­ же­ле­рі бо­йын­ша, ша­ма­мен EAESP-нің жә­не оның аме­ри­ка­лық ана­ло­гы SESP-нің 80 мү­ше­сі аме­ри­ка­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия, еуро­па­лық­пен са­лыс­тыр­ған­да, әл­де­қай­да же­ке­лік, эт­но­центр­ лік жә­не зерт­ха­на­лық экс­пе­ри­ме­нт­ке бағ­дар­лан­ған де­ген пі­кір­ді бө­лі­се­ді (1993, 549 б.). Ал зерт­теу­лер та­қы­ры­бы­на кел­сек, он­ да еуро­па­лық­тар­дың қы­зы­ғу­шы­лық­та­ры ба­сым бө­лі­гін­де «топ­ тық фак­тор­лар ра­кур­сын­да­ғы то­па­ра­лық қа­ты­нас­тар, әлеу­мет­ тік иден­ти­фи­ка­ция мен әлеу­мет­тік ық­пал» жа­ғы­на (1992, 184 б.) бейім де­ген пі­кір қа­лып­та­са­ды, бұл кез­де ког­ни­тив­тік дәс­түр­дің, оның ақ­па­рат­тық-про­цес­суал­дық көз­қа­рас­қа де­ген ак­це­нт­те­рі­нің күш­ті ық­па­лы­мен жа­са­лы­на­тын ин­ди­вид­тер­дің әлеу­мет­тік ре­тін­ де­гі та­ны­мы, аме­ри­ка­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның «дам­уын­ың бас­ты ба­ғы­ты» бо­лып та­бы­ла­ды (1992, 188 б.). Ше­рер олар­дың тү­сін­дір­ме­сі ре­тін­де, Сол­түс­тік Аме­ри­ка мен Еуро­па­да да­му ба­ғыт­та­ры мә­де­ни бағ­дар­лар­да­ғы: АҚШ-та – тұл­ға мен оның қыз­мет ет­уіне; Еуро­па­да – та­ным мен мі­нез-құлық­тың әлеу­мет­тік жә­не мә­де­ни де­тер­ми­на­нт­та­ры­на де­ген айыр­ма­шы­лық­ тар­мен шарт­та­ла­ты­ны жай­лы жағ­дай­лар­ды ұсы­на­ды (1993, 520 б.). Бұл тұ­жы­рым J.M. Jaspars-тың Еуро­па­да әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия ға­ сы­ры­ның жа­қын­дап ке­ле жат­қа­ны ту­ра­лы ұстаны­мы­на сай ке­ле­ді. «Біз әлеу­мет­тік мі­нез-құлық­ты ке­ңейт­іл­ген әлеу­мет­тік кон­текс­тке сай әл­де­қай­да те­ре­ңі­рек зерт­теу жа­ғы­на қа­рай – өз зерт­теу­ле­рі­міз­ дің нә­ти­же­ле­рін нақ­ты әлеу­мет­тік оқи­ға­лар­мен теория­лық не­гіз­ дей оты­рып бай­ла­ныс­ты­ру үшін жыл­жу­да­мыз» (1980, 427 б.). Тұ­тас­тай ал­ған­да, еуро­па­лық әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия өзі­нің 1960 жыл­да­ры ұйым­дық рә­сім­дел­ген сә­ті­нен бас­тап, мә­де­ни не­ гіз­дер­дің ал­уан­ түр­лі­лік жағ­да­йына, көз­қа­рас­тар­дың еуро­па­лық ал­уан­ түр­лі­лі­гі­не тән го­мо­ге­ни­за­циялау­ға ұм­ты­лыс жа­са­май, бейім­де­лу­ге ты­ры­са­ды. Бұ­ған кө­бі­не­се оның не­гі­зін қа­лаушы­лар­ дың өз­де­рі әр­түр­лі еуро­па­лық мә­де­ниет­тің эмиг­рант­та­ры бол­ған

І тарау. Әлеуметтік психологияның теориялық және әдіснамалық ...

43

жә­не өз­де­рін­де аме­ри­ка­лық әріп­тес­те­рі­нің «дос­тық құ­ша­ғын» се­зін­ген, олар­дан мүм­кін­ді­гін­ше ал­шақ­та­ған жағ­дайы да ық­пал ет­ті. Зерт­теу пә­ні­не та­ным­дық бел­сен­ді­лік пен әлеу­мет­тік өза­ ра әре­кет­тің ме­та­те­ория­лық дең­ге­йін­ тал­дау­ды қо­су әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық фе­но­ме­но­ло­гияны тал­дау­ға де­ген еуро­па­лық көз­ қа­рас­тар­дың бір мез­гіл­де ар­тық­шы­лы­ғы да, осал тұ­сы да бо­лып та­бы­ла­ды. Екі ба­ғыт – же­ке та­ным­дық бел­сен­ді­лік жә­не әлеу­ мет­тік реп­ре­зен­та­циялар теориясы – өкіл­де­рі ара­сын­да­ғы соң­ғы жыл­дар­да­ғы пі­кір­та­лас­тар әлеу­мет­тік кон­текс­тер­дің же­ке бі­лім­ дер мен әре­кет­тер­ді қа­лып­тас­ты­ру­да­ғы рө­лін ба­ға­лаудың айыр­ ма­шы­лық­та­рын ай­қын­дау­ға ық­пал ете­ді. Еуро­па­лық пси­хо­лог­тар әлеу­мет­тік ұқ­сас­тық жә­не то­па­ра­лық қа­ты­нас­тар ұғы­мын тіл мен оның ерек­ше­лік­те­рі­нің ық­па­лын пай­да­ла­ну кон­текс­тін­де тал­дау­ ға әл­де­қай­да қа­таң ке­ле­ді. Өкі­ніш­ке орай, отан­дық әлеу­мет­тік пси­хо­лог­тар­дың осы үде­ ріс­тер­ден то­лық­тай дер­лік оқ­шаулан­ған­ды­ғын, еуро­па­лық әлеу­ мет­тік пси­хо­ло­гия­лық қауым­дас­тық­пен бай­ла­ныс ор­на­ту мен да­ мы­ту­ға ен­ді ға­на тал­пы­ныс­тар жа­сап жат­қан­ды­ғын рас­тау­ға ту­ра ке­ле­ді. Кө­бі­не­се со­ғыс­қа де­йін­гі Еуро­па­ның, оның қан­дай да бір ұйым­дық құ­ры­лым­дар­дың қол­дауы бол­ма­ған же­ке­лен­ген бай­ла­ ныс­та­ры­ның жағ­дайы қайтала­на­ды. 1.4.2. Ре­сей­лік әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия та­ри­хы­на шо­лу Пост­ке­ңес­тік ке­ңіс­тік шең­бе­рін­де­гі әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ ның да­му та­ри­хы көп­те­ген жа­рияла­ным­дар­да ашып көр­се­тіл­ді, не­гі­зі­нен, Г.М. Анд­реева атап көр­сет­кен­дей, он­да әң­гі­ме пси­хо­ло­ гияда­ғы әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия жө­нін­де бол­ды, ал әлеу­мет­та­ну­ да­ғы әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия ке­йін­гі жақ­та қа­лып отыр­ды. Бү­гін­гі кү­ні, бұл бі­лім­нің екі тар­ма­ғы да біз­дің елі­міз­де ер­кін­дік ал­ған соң, олар­дың өза­ра әре­ке­ті­нің кей­бір та­ри­хи ке­зең­де­рі­не тоқ­тал­ ған жөн (1997, 6 б.). Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия пә­нін за­ма­науи тү­сі­нік­те оның пай­да бо­луы ту­ра­лы тек ке­ңес­тік ке­зең­де ға­на айтуға бо­ла­ды. Осы­ған

44

Әлеуметтік психология

де­йін­тек же­ке­лен­ген жұ­мыс­тар­ды, мы­са­лы В.М. Бех­те­рев­тің ең­ бек­те­рін ға­на та­ба­мыз. Өзі­нің қа­лып­тас­уын­ың ер­те ке­зең­де­рін­де әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­ гия­лық мә­се­ле ба­сым бө­лі­гін­де әлеу­мет­та­ну­дың кей­бір та­раула­ рын­да оның пә­ні, оның мін­дет­те­рі­нің шең­бе­рі, ұғым­дық ап­па­ ра­ты ту­ра­лы ең жал­пы тү­сі­нік­тер тү­рін­де жа­са­лын­ды. Ке­ңес­тік әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия спе­ци­фи­ка­сы кө­бі­не­се оның мә­се­ле­ле­рін идеоло­ги­за­ция­лан­ды­ру­мен анық­тал­ды. «Ұжым­дық (әлеу­мет­тік) пси­хо­ло­гия» тер­ми­ні М.М. Ко­ва­ле­вс­ кий­дің (1910) «Әлеу­мет­та­ну» жұ­мы­сын­да ұсы­ныл­ды. Әлеу­мет­ та­ну­дың бас­қа ғы­лым­дар­мен өза­ра қа­ты­на­сын анық­тай оты­рып, ав­тор оның пси­хо­ло­гия­мен бай­ла­ны­сы­на, Г. Тард­тың тұ­ғыр­на­ма­ сын мұ­қият тал­дау жа­сай жә­не әлеу­мет­та­ну­ды ұжым­дық не­ме­ се топ­тық деп атай ке­ле, үл­кен на­зар ауда­ра­ды. Г. Тард­пен оның тұ­ғыр­на­ма­сы­ның же­ке­лен­ген жағ­дайла­ры жай­лы пі­кір та­лас­ты­ра ке­ле, М.М. Ко­ва­ле­вс­кий оны­мен пән­нің жал­пы анық­та­ма­сы жә­не әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­лық фе­но­ме­но­ло­гиясы­мен ке­лі­се­ді. Ба­қы­лау сұ­рақ­та­ры: 1. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның зерт­теу пә­ні 2. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия шең­бе­рін­де­гі мә­се­ле­лер 3. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның са­ла­ла­ры 4. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның не­гіз­гі әдіс­те­рі 5. Кон­тент-ана­лиз­ге анық­та­ма бе­рі­ңіз 6. Со­циомет­рия­лық әдіс­тің мә­нін көр­се­ті­ңіз 7. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның қыс­қа­ша да­му та­ри­хы 8. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның да­му ке­зең­де­рін анық­та­ңыз 9. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның қар­қын­ды да­мы­ған ке­зе­ңі: 10. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның ше­тел­дік өкіл­де­рін ата­ңыз 11. ХІХ ғ. ор­та­сын­да­ғы ха­лық­тар пси­хо­ло­гиясы теорияла­ры­ның әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия фор­ма­сы ре­тін­де қа­был­да­ған зерт­теу­ші­лер

ІІ тарау ТҰЛ­ҒА ЖӘНЕ ҚО­ҒАМ

2.1. Тұл­ға пси­хо­ло­гиясы­ның әлеу­меттiк негiзi Тұл­ға – ин­ди­видтiң әлеу­меттiк мәндi қа­сиет­терiнiң жүйесi. Адам да­йын­қабiлеттер­мен, қы­зы­ғу­шы­лық­тар­мен, мiнез­бен жә­не т.б. туыл­май­ды. Бұл қа­сиет­тер нақ­ты әлеу­меттiк жағ­дай­лар­да­ғы адам­ның өмiр сү­ру кезiнде қа­лып­та­са­ды. Адам ор­га­низмнiң тұ­қым­қуа­лау­шы­лық негiзi (ге­но­тип) оның ана­то­миялық-фи­зи­оло­гиялық ерек­шелiктерiн, жүй­ке жүйесiнiң негiзгi са­па­ла­рын, жүй­ке про­цес­терiнiң ди­на­ми­ка­сын анық­тайды. Адам та­би­ға­ты­ның биоло­гиялық негiзiнде оның бо­ла­шақ­та­ ғы пси­хи­ка­лық дам­уын­ың мүмкiншiлiктерi жи­нақ­тал­ған. Бiрақ, адам­зат тек қа­на әлеу­меттiк тұ­қым­қуа­лау­шы­лық­тың ар­қа­сын­да, яғ­ни бiлiм, дәс­түр­лер, ма­те­ри­ал­ды жә­не ру­ха­ни мә­де­ни зат­тар, қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар жүйесiнде ор­нық­қан әлеу­меттiк тәжiри­бенi мең­ге­ру ба­ры­сын­да адам бо­ла­ды. Адам­ның тұл­ға ретiнде қа­лып­та­суы нақ­ты бiр қо­ғам­дық жағ­ дай­лар­да туады. Қо­ғам­ның та­лап­та­ры адам­дар­дың мiнез-құл­ қы­ның мо­делiн, ал ба­ға­лау белгiлерi оның мiнез-құл­қын анық­ тайды. Адам­ның та­би­ғи қа­сиет­терi (мы­са­лы, оның мiнезiнiң қыр­ла­ ры) бо­лып көрiнетiндер шын­ды­ғын­да, тұл­ға­ның қо­ғам­дық та­лап­ та­ры оның мiнез-құл­қын­да бекiтiлуi бо­лып та­бы­ла­ды. 45

46

Әлеуметтік психология

Тұл­ға­ның өзегi (яд­ро­сы) оның ма­ңыз­ды пси­хи­ка­лық қа­сиетi – ру­ха­ни­лық­пен бай­ла­ныс­ты. Ру­ха­ни­лық – адам өмiрiнiң жо­ға­ ры көр­сеткiшi, оның адам­зат­тық, адам­гершiлiк па­рыз­да­ры­ның iшкi құн­ды­лы­ғы, адам­ның бол­мыс­тан да жо­ға­ры мән­ге ба­ғы­нуы бо­лып та­бы­ла­ды. Тұл­ға­ның ру­ха­ни­лы­ғы – оның са­на­дан да жо­ ға­ры­лы­ғы, бар­лық опа­сыз­дық­тар­ды тұ­рақ­ты шет­те­ту­ге де­ген қа­ жеттiлiгi, өзiнiң адам­зат­тық па­ры­зы­на, ма­ңыз­ды идеалы­на шексiз берiлу. Өзiңнiң па­ры­зың­ды орын­дап көршi, - дедi Ге­гель, - өзiңнiң ба­ғаң­ды бiлесiң! Тұл­ға құ­ры­лы­мы­ның негiзгi өзегi – құн­ды­лық­тық-нор­ма­ лық жүйенiң, тұл­ға ба­ғыт­ты­лы­ғы­ның, оның әлеу­меттiк мәнi бар объектiлер мен құ­бы­лыс­тар­ға қа­ты­на­сы­ның қа­лып­та­суы бо­лып та­бы­ла­ды. Құн­ды­лық – шын­дық­та­ғы құ­бы­лыс, зат­тар­дың тұл­ ға­лық мәнi. Құ­бы­лыс­тың тұл­ға­лық мәндiлiгi оның әлеу­меттiк мәндiлiгiмен үйле­суi аса ма­ңыз­ды. Жал­пы негiзгi әлеу­меттiк құн­ды­лық­тар – адам­гершiлiк, кез кел­ген әлеу­меттiк игiлiк, қауiпсiздiк жә­не топ­тық құн­ды­лық­тар – идея­лық, саяси пос­ту­лат­тар, дi­ни сенiмдер, кәсiби бiлiмдер жә­не т.б. деп бөлiнедi. Меншiктік тұл­ға құн­ды­лық­та­ры оның мiнез-құлық­тық бағ­ да­ры, негiзгi өзiн-өзi ба­қы­лау бо­лып та­бы­ла­ды. Құн­ды­лық­тар негiзгi жә­не құ­рал­дық бо­луы мүмкiн, яғ­ни өмiрлiк мә­се­ле­лердi сәттi ше­шу құ­ра­лы, тұл­ға­ның өзiн-өзi рет­теу жә­не өзiн-өзi бекiту құ­ра­лы. Тұл­ға­ның құн­ды­лық­тар жүйесi негiзiнде оның нұс­қау жүйесi қа­лып­та­са­ды – сәй­кес типтiк жағ­дайда белгiлi бiр бей­не­де әре­ кет ету­ге пси­хи­ка­лық да­йын­дық. Әсiре­се тұл­ға­ның әлеу­меттiк нұс­қаула­ры тұ­рақ­ты. Олар әлеу­меттiк объектiлер­мен өза­ра әре­ кетiнiң тұ­рақ­ты тәсiлдерiнiң қо­рын көр­се­тедi, яғ­ни әлеу­меттiк пер­цеп­ция әлеу­меттiк объектiлердiң сте­реотиптi бей­несi ретiнде көрiнедi. Эт­но­са­ра­лық топ­тар­дың қа­ты­на­сы сәй­кес нұс­қау­лар­мен дәл­ме-дәл ке­ледi. Тұл­ға­ға әлеу­меттiң, әлеу­меттiк ор­та әсерiнiң ма­ңыз­ды­лы­ғы сон­ша­лық, оның нә­ти­жесi тұл­ға­ның әлеу­меттiк мiнезiнiң қа­лып­ тас­уын­да көрiнедi.

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

47

Мiнездiң же­ке қыр­ла­ры­мен жә­не қа­сиет­терiмен қа­тар әлеу­ меттiк ор­та­ға тұл­ға­ның бейiмде­луiнiң жал­пы тәсiлi – адам мiнезiнiң әлеу­меттiк тип­терi қа­лып­та­са­ды. Әлеу­меттiк мiнездiң мы­на­дай тип­терiн бөлiп көр­се­ту­ге бо­ла­ды: 1. Гар­мо­ниялық (үй­лесiмдiлiк) бiртұ­тас тип – қа­рым-қа­ты­ нас­қа тұ­рақ­ты­лы­ғы­мен жә­не со­ны­мен бiрге қор­ша­ған ор­та­ға тұл­ ға­ның жо­ға­ры түр­де бейiмделгiштiгiмен ерек­ше­ле­недi. Мұн­дай мiнез типi бар адам­да iшкi конф­ликт бол­майды, оның ниетi жа­сап жат­қан iсiмен сәй­кес ке­ледi. Ол көпшiл, ерiктi, прин­ципшiл адам. Гар­мо­ниялық бiртұ­ тас тип­тегi адам­дар өмiрдiң бар­лық қиын жағ­дайла­рын­да өзiнiң құн­ды жүйесiн сақ­тайды. Ол өзiнiң мұ­рат­та­ры мен прин­цип­терi үшiн ерiктi кү­ре­седi. Бейiмде­лушiлiк емес, ақи­қат­тың өз­ге­руi өзiнiң мұ­ра­ты­мен сәй­кес – мұн­дай адам­дар­дың бейiмде­лу тәсiлi осын­дай бо­ла­ды. 2. Iшкi конф­ликтiлi, бiрақ сырт­қы ор­та­мен гар­мо­ниялық үй­ лесiмдi тип – iшкi қо­зу мен сырт­қы мiнез-құлық ара­сын­да­ғы қа­ ра­ма-қай­шы­лық­пен ерек­ше­ле­недi, ор­та­ның та­лап­та­ры­мен келiсу үл­кен қы­сым­мен жү­зе­ге асы­ры­ла­ды. Мұн­дай мiнез тип­тегi адам им­пуль­сивтi (ал­бырт, қыз­ба) әре­ кет­ке икем ке­ледi, де­ген­мен олар өз­дерiн ерiк күш­тер­мен үнемi қам­тып оты­ра­ды. Оның қа­рым-қа­ты­нас жүйесi тұ­рақ­ты, бiрақ ком­му­ни­ка­тивтiк қа­сиет­терi жеткiлiктi да­мы­ма­ған. Мұн­дай тип­тегi адам­дар­дың құн­ды бағ­дар­ла­ры­ның ақи­қат шын­дық шарт­та­ры­мен үйле­суi күр­делi жүйеде бо­ла­ды. Бұл адам­дар сырт­қы әлем­мен келiспеушiлiктi iшкi так­ти­ка­лық қайта құ­ру­ды, өз құн­ды­лық­тар жүйесiне сәй­кес кел­мейт­iн ағым­ да­ғы оқи­ға­лар­да құн­сыз­дан­ды­ру, сырт­қы ор­та­ны, жағ­дайды бел­ сендi өз­гер­ту­ге ұм­тыл­май-ақ, негiзгi құн­ды­лық­тар­ды сақ­тай оты­ ра же­ңедi. Бұл күн­делiктi кү­рес­тен ау­лақ қа­на ба­қы­лаушы типi. 3. Бейiмдiлiгi тө­мен конф­ликтiлi тип. Оған эмо­циялы та­лап­та­ ну мен әлеу­меттiк та­лап­тар ара­сын­да­ғы конф­ликтiлiк, ырық­сыз­ дық, жа­ғым­сыз эмо­циялар­дың ба­сым­ды­лы­ғы, ком­му­ни­ка­тивтiк қа­сиет­тердiң жетiлме­гендiгi, өзiндiк са­на-сезiмнiң құ­ры­лым­дық жетiспеушiлiгi тән.

48

Әлеуметтік психология

Бұл тип­тегi адам­дар­дың дү­ниемен же­ке бай­ла­ны­сы жал­пы мiнез-құлық жүйесiне ен­бе­ген. Мұн­дай адам­дар­дың өмiрi жеңiл сұл­ба­да өтедi: олар­дың пiкiрi бо­йын­ша, құ­был­ма­лы ұм­ты­лы­сы, еш­қан­дай күш сал­май-ақ тез қа­на­ғат­тан­ды­ры­луы ке­рек. Мұн­дай ин­ди­вид­тердiң пси­хи­ка­сы өт­кен өмiрлiк тәжiри­бе­ден қиын­дық көр­ме­ген, олар­ды бо­ла­ша­ғы да ой­лан­дыр­май­ды. Олар өмiр сү­ру үшiн кү­рес­ке шы­нық­па­ған, ба­ла­лық ша­ғын­да сырт­қы қор­ша­ған адам­дар­дың шек­тен тыс қам­қор­лы­ғын­да (ги­пе­ро­пе­ка) бол­ған. Олар ин­фан­тильдiлiгiмен, өмiр қиын­дық­та­рын же­ңу­ ге икемсiздiгiмен ерек­ше­ле­недi. Ин­ди­вид­тердiң өмiр сү­ру әре­ кетiнiң негiзгi мо­тивi – қа­на­ғат­та­ну (ге­до­низм) бо­лып та­бы­ла­ды. Мұн­дай тип­тегi адам­дар бар­лық жа­ңа жағ­дай­лар­ды конф­ ликтiлi түр­де қа­был­дайды жә­не бей­са­на­лы түр­де пси­хо­ло­гия­лық іл­кі қор­ға­ныс­қа жүгiнедi – шын­дық­ты бұр­ма­лап бей­не­леу, қыр­ сы­ғу, бiр бет­кейлiк, қиял әлемiне жә­не нә­ти­жесiз ар­ман­ның құ­ ша­ғын­да ке­ту. 4. Мiнездiң ва­риативтi типi – тұ­рақ­сыз­дық по­зи­ция нә­ти­ жесiндегi ор­та­ға сырт­қы икем­де­лу, ұстаным­сыз, тұл­ға дам­уын­ың тө­мен дең­гейiн, мiнез-құлық­тың тұ­рақ­ты жал­пы тәсiлiнiң бол­ма­ уын­ көр­се­тедi. Мiнезсiздiк, әр­қа­шан­да бейiмделгiштiк – мiнезқұлық әсемдiлiгiнiң са­па­сы тө­мен (сур­ро­гат) бо­лып та­бы­ла­ды. Мұн­дай тип­тегi адам­дар iшкi дү­ниенiң нем­құ­рай­лы­ғы­мен ерек­ше­ле­недi; олар­дың өмiр сү­ру­дегi кү­ресi тiке сы­зық­ты. Олар пай­да­кү­немдiк мақ­сат­қа же­ту­де күдiк жә­не тұ­рақ­сыз­дық­ты ту­ ғыз­байды, ерек­ше iшкi ке­дергiлер бол­майды. Олар­ға тек бiр ға­на ке­дергiнiң түрi белгiлi – ол сырт­қы ке­дергi. Шын­дық олар­ға «тех­ни­ка­лық» си­пат­та­ғы бiр сәттiк игiлiкке қа­лай же­ту­ге бо­ла­ды де­ген сұ­рақ қояды. Бұл «реа­лис­тер» типi: өзiнiң қа­жеттiлiктерiн мұн­дай адам­дар шын­дық­та­ғы мүмкiндiктер­мен то­лық қа­на­ғат­тан­ды­ру­ға ты­ры­са­ды. Бейiмде­лу, үй­лестiру, сырт­қы жағ­дайға iшкi дү­ниенi қиыс­ты­рып келтiру – мұн­дай адам­дар­дың бейiмде­лу тәсiлi бо­лып та­бы­ла­ды. Әрбiр қо­ғам­дық та­ри­хи дәуiр өзiнiң тұл­ға тип­терiн ұсы­на­ды. Әрбiр ин­ди­вид өз дәуiрiнiң ұлт­тық жә­не әлеу­меттiк ерек­шелiктер ке­шенiн көр­се­тедi. Бiрақ та, әлеу­меттiк жағ­дай­лар айны­ма­лы

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

49

бо­лып ке­ледi. Бiр адам­ның бо­йын­да өмiр бойы олар өз­ге­руi мүмкiн. Осы­ған бай­ла­ныс­ты тұл­ға­ның негiзгi қа­сиетi, әлеу­меттiк бiлiктiлiк (ком­пе­те­нттiлiк) – ол негiзгi тұл­ға­лық құн­ды­лық­тар­ды сақ­тау­да өз­гер­мелi әлеу­меттiк жағ­дай­лар­ға тәуелдi же­ке мiнезқұлық­тың икемдiлiк ст­ра­те­гиясы, же­ке жә­не күн­делiктi әлеу­ меттiк тәжiри­бенiң оп­ти­мал­ды сце­на­риiн қа­лып­тас­ты­ру қабiлетi бо­лып та­бы­ла­ды. Тұл­ға­ның мiнез-құл­қы бар­лық жағ­дай­лар­да әлеу­меттiк нор­ма­лан­ған мiнез-құлық бо­ла­ды. Ин­ди­видтiң қо­ғам қы­зы­ғу­шы­лық­та­рын сақ­тау жә­не сақ­та­ мауға бай­ла­ныс­ты оның мiнез-құл­қы әлеу­меттiк-жа­ғым­ды, асо­ ци­ал­ды не­ме­се ан­тиәлеу­меттiк ретiнде ба­ға­ла­на­ды. Адам­дар­дың мiнез-құл­қын, әлеу­меттiк топ­тар­ды рет­теу әлеу­ меттiк нор­ма­лар негiзiнде жә­не әлеу­меттiк ба­қы­лау ар­қы­лы жү­ зе­ге аса­ды. Әлеу­меттiк нор­ма – жал­пы ма­құл­да­ған фор­ма­да­ғы жар­лық, әлеу­меттiк мәндi жағ­дай­лар­да­ғы мiнез-құлық тәсiлi. Әлеу­меттiк нор­ма­лар мик­ро- жә­не мак­ро­топ­тар­да жә­не қо­ғам­ да то­лық қа­лып­та­са­ды. Қо­ғам­дық жә­не мак­ро­топ­тық нор­ма­лар қо­ғам­дық-та­ри­хи жағ­дай­лар­мен қам­та­ма­сыз етiлген, олар адам­ ды қо­ғам­ның әлеу­меттiк құ­ры­лы­мы­на енгiзу бо­лып та­бы­ла­ды. Әлеу­меттiк нор­ма­лар­дың негiзiнде сол әлеу­меттiк қауым­дас­тық­ та­ғы адам­дар­дың өза­ра әре­кет типiн қа­лып­тас­ты­ра­ды, қол­дайды жә­не су­рет­тейдi. Әлеу­меттiк топ­тар­дың нор­ма­ла­ры – топ мү­ше­лерiнiң мiнезқұл­қы­на жал­пы­лан­ған та­лап­тар. Ко­де­кс­тер­ге бекiтiлген кәдiмгi са­на мен нор­ма­ның мөл­шерi ерек­шелiнедi. Вер­бал­ды нор­ма­лар­мен бiрге бей­нелi нор­ма­лар да бо­ла­ды (мы­са­лы, эти­кет нор­ма­ла­ры, мо­да­лар жә­не т.б.). Қо­ғам­дық қа­т ы­н ас­т ар­д ың әр­т үрлi сфе­ра­л а­рын­да әлеу­ меттiк нор­ма­ла­р ы­н ың өзiне тән ерек­ш елiгi бо­л а­ды. Нор­ма­л ар мо­рал­ды, саяси, құ­қық­т ық, мә­д е­н и, эти­ка­л ық жә­не т.б. деп бөлiнедi. Әлеу­меттiк-эко­но­ми­ка­лық қа­ты­нас­тар құ­қық­тық нор­ма­лар­ мен, ал адам­дар ара­сын­да­ғы өза­ра қа­ты­нас, олар­дың мiнез-құлық стилi мә­де­ни, мо­раль, эти­ка нор­ма­ла­ры­мен рет­те­ледi.

50

Әлеуметтік психология

Әлеу­меттiк нор­ма­лар негiзiнде мiнез-құлық­тар бөлiнедi: нор­ ма­лы (әлеу­меттiк бейiмдел­ген), ауыт­қы­ған (де­ви­ант­ты) жә­не нор­ ма­ға қа­ра­ма-қар­сы (құ­қық­қа қар­сы) мiнез-құлық. Әлеу­меттiк нор­ма­лар­ды мең­ге­ру, олар­ды тұл­ға­ның iшкi дү­ ниесiне енгiзу – бұл сырт­қы үлгiлер­мен ұқ­сас­ты­ру үде­рі­сі емес, тұл­ға са­на­сы­ның құ­ры­лу үр­ді­сі деп ата­ла­ды. Әлеу­меттiк нор­ма­ лар же­ке са­на­ны қа­лып­тас­ты­ра оты­рып, оның құ­ры­лы­мын ұйым­ дас­ты­ра­ды. Ин­тер­на­ли­змдi әлеу­меттiк нор­ма­лар тұл­ға мiнезқұл­қын рет­теушiсi бо­ла­ды. Бiрақ олар мiнез-құлық­ты тiке­лей емес, са­на­ның сәй­кес ұйым­да­суы, тұл­ға­лық мән­дер мен ба­ға­лар жүйесiнiң қа­лып­та­суы ар­қы­лы рет­тейдi. Тұл­ға қа­был­да­ған нор­ма­лық жүйе­лер мiнез-құлық сфе­ра­ сы­ның бар­лық мо­ти­ва­циялы­ғын, ма­ғы­на­лы­лы­ғын анық­тайды. Әлеу­меттiк нор­ма тұл­ға­ның құн­ды­лық жүйесiн ес­кер­ме­ген кез­де, адам­ның мiнез-құл­қы асо­ци­ал­ды мiнез­ге айна­ла­ды. Ауыт­қы­ған, де­ви­ант­ты, со­ны­мен бiрге қо­ғам­ның ан­тиәлеу­ меттiк мiнез-құл­қы әсер­ле­нудiң сәй­кес жүйесiне әсер етедi. Әлеу­ меттiк та­лап­тар­ды орын­дау үшiн әлеу­меттiк әсер ету ша­ра­ла­рын әлеу­меттiк ба­қы­лау деп атай­ды. Әлеу­меттiк ба­қы­лау – бұл тұл­ға­ға қо­ғам­дық әсер етушi тұ­рақ­ ты әлеу­меттiк қа­ты­нас­тар­ды қам­та­ма­сыз етушi, тұл­ға­ның әлеу­ меттiк нор­ма­ла­ры­на ба­ғы­ну жүйесi. Әлеу­меттiк ба­қы­лау санк­ция жүйесiмен жү­зе­ге аса­ды. Санк­ ция – сол әлеу­меттiк топ үшiн қа­жеттi мiнез-құлық­қа жағ­дай жа­сау кезiндегi тұл­ға­ның әлеу­меттiк мәндi iсiне топ­тар­дың реак­циясы. Санк­ция­лар фор­мальды жә­не фор­мальды емес бо­луы мүмкiн. Фор­маль­ды санк­цияға құ­қық­тық, фор­мальды емес­ке – мо­раль­дыэти­ка­лық санк­ция­лар жа­та­ды. Бiрақ әлеу­мет­тен­ген адам әдет­те өзi жал­пы әлеу­меттiк нор­ма­лар мен топ нор­ма­ла­рын бас­қа­ра­ды - әлеу­меттiк ба­қы­лау ин­те­риори­за­циясы бо­ла­ды. Егер әлеу­меттiк нор­ма­лар­ды адам өз еркiмен қа­был­да­са, он­да олар оның бос­тан­ ды­ғы­нан айыр­май­ды. Ерiктi адам өзiнiң әлеу­меттiк та­лап­та­рын еш­қан­дай сырт­қы күшсiз-ақ орын­дайды. Адам­ның пси­хо­ло­гиясы­на жүйелi ық­пал ету тұл­ға ту­ра­лы түсiнiктi пси­хо­ло­гия­ның үр­діс­тер, жағ­дай­лар жә­не қа­сиет­тердiң

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

51

сыйым­ды­лы­ғы ретiнде көр­се­тедi. Тұл­ға – бұл бiртұ­тас, әлеу­ меттiк қам­та­ма­сыз етiлген бiлiм. Тұл­ға­ның пси­хи­ка­лық қа­сиет­терi жүйелi, олар әлеу­меттiк шын­дық­тың түрлi сфе­ра­ла­рын­да әр­түрлi көрiнедi. Тұл­ға қа­сиетiн та­ным, ең­бек iс-әре­кетi, әлеу­меттiк қа­рым-қа­ты­нас, эс­те­ти­ка­лық жә­не адам­гершiлiк iс-әре­кетiнiң суб­ъектiсi ретiнде бөлiп көр­се­ ту­ге бо­ла­ды. Әр­түрлi әлеу­меттiк сфе­ра­лар (ор­та­лар) әлеу­мет­те­ну про­ цесiнде мақ­сат­қа ба­ғыт­та­лып қа­лып­та­са­тын тұл­ға­ның пси­хи­ка­ лық қа­сиет­терiнiң да­мы­ған­ды­ғын та­лап етедi. 2.2. Әлеу­меттiк бағ­дар­лау жә­не іл­кі на­ным­дар Тұл­ға­ны зерт­теу ба­ры­сын­да әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияда ма­ңыз­ ды орын­ды әлеу­меттiк бағ­дар проб­ле­ма­сы ала­ды. Егер әлеу­мет­ те­ну үр­ді­сі тұл­ға­ны әлеу­меттiк дағ­ды­ны, тәжiри­бенi қа­лай иге­ ретiн жә­не оны бел­сендi түр­де өмiрде қол­да­на­ты­нын зерт­те­се, ал тұл­ға­ның әлеу­меттiк бағ­дар­лауы­ның қа­лып­та­суы, мы­на сұ­рақ­ тар­ға жа­уап­бе­редi: игерiлген әлеу­меттiк тәжiри­бе тұл­ға­ның көз­ қа­ра­сын қа­лай өз­ге­рттi жә­не оның iс-әре­кет­терiнен қа­лай көрiнiс тап­ты? Осы ме­ха­ни­змдi то­лық зерт­теу ар­қы­лы ға­на адам­ның iс-әре­ кетi нақ­ты не­мен рет­телiнетiнi ту­ра­лы мә­се­ленi ше­шу­ге бо­ла­ды. Нақ­ты iс-әре­кеттiң пай­да болуын­ың ал­дын­да қан­дай үр­діс­тер бар екендiгiн түсiну үшiн, ең ал­ды­мен, тұл­ға­ның iс-әре­кет жа­са­уына түрткi бол­ған қа­жеттiлiк пен мо­тивтi тал­дау ке­рек. Iс-әре­кет­ке итер­ме­лейт­iн iшкi ме­ха­ни­змдi анық­тау үшiн тұл­ға­ның жал­пы теория­сын­да қа­жеттiлiк пен мо­тив ара­қа­ты­на­сы қа­рас­ты­ры­ла­ ды. Бiрақ, со­ның өзiнде, мо­тивтi таң­дау­ды анық­тау қазiргi кез­ де қиын­ға со­ғу­да. Бұл сұ­рақ­тың, мә­се­ленiң екi жа­ғы бар: не се­ бептi адам­дар белгiлi бiр жағ­дайда белгiлi бiр iс-әре­кет жа­сай­ды? Белгiлi бiр мо­тивтi таң­дау ба­ры­сын­да ненi бас­шы­лық­қа ала­ды? Мо­тивтi таң­дау­ды белгiлi бiр дә­ре­же­де түсiндiретiн ұғым әлеу­ меттiк бағ­дар­лау бо­лып та­бы­ла­ды. Ол тұр­мыс­тық прак­ти­ка­да көп

52

Әлеуметтік психология

қол­да­ны­ла­ды, әсiре­се тұл­ға­ның iс-әре­кетiн бол­жам­дау кезiнде: «ол мүмкiн бұл кон­церт­ке бар­майт­ын шы­ғар, се­бебi оның пси­хо­ ло­гия­сын­да эст­ра­да­лық му­зы­ка­ға қар­сы ой қа­лып­тас­қан»; «ма­ ған ол адам­ның ұнауы екiта­лай, мен ма­те­ма­тик­тердi мүл­дем ұнат­ пай­мын», т.б. Тұр­мыс­тық дең­гейде әлеу­меттiк бағ­дар­лау түсiнiгi «қа­ты­нас» түсiнiгiне жа­қын ма­ғы­на­да қол­да­ны­ла­ды. Бiрақ пси­хо­ ло­гияда «бағ­дар­лау» тер­минi өзiнiң же­ке ма­ғы­на­сы­на ие, өзiнiң дәс­түрлi әдiстерi бар жә­не осы дәс­түрдi әлеу­меттiк бағ­дар­лау тер­ минiмен бай­ла­ныс­ты­ру ке­рек. Бағ­дар­лау проб­ле­ма­сы Д.Н. Уз­над­зе мек­тебiнiң ар­найы зерт­ теу пәнi бол­ған. «Бағ­дар­лау» жә­не «әлеу­меттiк бағ­дар­лау» тер­ мин­дерi сырт­тай ұқ­сас жә­не кейбiр кез­де осы тер­мин­дердiң маз­ мұ­ны бiрдей деп қа­рас­ты­ры­ла­ды. Со­ны­мен қо­са, осы екi тер­ миндi анық­тайт­ын анық­та­ма­лар­дың жиын­ты­ғы ұқ­сас: «қы­зы­ғу­ шы­лық», «ба­ғыт-бағ­дар», «да­йын­бо­лу». Д.Н. Уз­над­зенiң түсiнiгi бо­йын­ша бағ­дар­лау мен «әлеу­меттiк бағ­дар­лаудың» iс-әре­кет өрiсiн нақ­ты бөлiп қа­рау ке­рек. Д.Н. Уз­над­зенiң бағ­дар­лауға бер­ген анық­т а­ма­сын айт­ып кет­кен жөн: «Бағ­дар­лау – суб­ъектiнiң бiртұ­т ас ди­на­ми­ка­лық қал­пы, белгiлi бiр бел­с ендi iс-әре­кет­ке да­йын­ бо­луы, екi фак­ тор­мен: суб­ъектiнiң қа­жеттiлiгi мен сәй­кес объек­тивтi жағ­дай­ мен бай­ла­ныс­ты фор­ма­сы бо­лып та­бы­ла­ды». Қа­жеттiлiктi қа­ на­ғат­т ан­ды­ру үшiн iс-әре­кет­ке ба­ғыт­т а­луы, осы жағ­даят­тың қайтала­нуы нә­ти­жесiнде тұ­рақ­т а­на­ды, бекiтiледi. Сырт­т ай қа­ ра­ған­да әңгiме белгiлi бiр жағ­дайда­ғы тұл­ға­ның iс-әре­кетiнiң ба­ғы­тын түсiндiру ту­ра­лы сияқ­ты. Алай­да, проб­ле­ма­ны то­лық қа­рау кезiнде мә­с е­ленiң бұ­лай қойылуы өзiнен-өзi әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияда қол­да­ны­луы мүмкiн еместiгiн аң­ғар­т а­ды. Бағ­ дар­лау­ға берiлген анық­т а­ма­ның жо­ға­ры­да­ғы ба­ла­ма­сы әлеу­ меттiк фак­тор­лар­мен бай­ла­ны­сы жоқ. Д.Н. Уз­над­зенiң бағ­дар­ ла­ма­ға бер­ген анық­т а­ма­сы көбiне адам­ның фи­зи­оло­гиялық қа­жеттiлiктерiн қа­на­ға­т ан­ды­ру­мен бай­ла­ныс­ты, яғ­ни ол айыр­ ма­шы­лық­ты көр­с еттi. Адам­ның шы­найы iс-әре­кетiнiң жү­зе­ге асуы­ның ал­дын­да бо­ла­тын ерек­ше қал­пын анық­тау идеяла­ла­ры көп­те­ген зерт­теушi-

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

53

лердiң ең­бек­терiнде кез­де­седi. Бұл мә­се­ленi В.Н. Мя­си­щев адам қа­рым-қа­ты­на­сы­ның тұ­жы­рым­да­ма­сын­да қа­рас­ты­ра­ды. Қа­рым-қа­ты­нас «адам­ның уа­қыт­ша бай­ла­ныс­та­ры­ның жүйесi», ол жүйе тұл­ға­ның ке­ле­шек­тегi iс-әре­кетiнiң ба­ғы­тын түсiндiредi. Бұл мә­се­ле­мен Л.И. Бо­жо­вич айна­лыс­қан. Тұл­ға­ның ба­ла­лық ша­ғын зерт­теу кезiнде мы­на­дай қо­ры­тын­ды­ға кел­ген: адам­ның өмiрлiк iшкi ба­ғы­ты тұл­ға­ның әлеу­меттiк ор­та­ға, әлеу­меттiк ор­ та­ның же­ке­ле­ген объектiлерiне, iшкi ұстаны­мы ретiнде қа­лып­та­ са­ды. Алай­да, бұл ұстаным­дар түрлi жағ­дай­лар­да әр­түрлi бо­луы мүмкiн, сон­да да ұқ­сас ор­тақ үр­діс­те­рі бо­ла­ды. Осы ар­қы­лы бұ­рын бол­ма­ған белгiсiз объектiлер­ге бай­ла­ныс­ты си­ту­ация­лар­ды бол­ жауға бо­ла­ды. Бұл әлеу­меттiк бағ­дар­лаумен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Әлеу­меттiк бағ­дар­лауды зерт­теу дәс­түрi ба­тыс­тық әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия мен әлеу­мет­та­ну­да қа­лып­тас­қан. Ба­тыс­тық әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияда әлеу­меттiк бағ­дар­лау де­ ген сөздiң ор­ны­на «ат­ти­тюд» тер­минi қол­да­ны­ла­ды (ағыл­шын сөзi). Ал бағ­дар­лау де­ген сөз ағыл­шын тiлiнде «set» деп ауда­ры­ ла­ды (Д.Н. Уз­над­зенiң бер­ген анық­та­ма­сы­на ма­ғы­на­лас). Ба­тыс­тық әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияда ат­ти­тюдтi зерт­теудiң төрт ке­зеңi бар: – 1918 жы­лы осы тер­миннiң еңгiзiлуi жә­не Екiншi дү­ ниежүзiлiк со­ғыс­қа дейiнгi ке­зең (бұл ке­зең­ге мә­се­ленiң ма­ ңы­зы мен ата­ғы жә­не оны зерт­теу үр­ді­сі тән); – 1940-1950 жж. (көп­те­ген ты­ғы­рық­тық жағ­дай­лар­ға бай­ла­ ныс­ты мә­се­ленi зертттеудiң тө­мен­деуi); – 1950-1960 жж. (мә­се­ле­ге қы­зы­ғу­шы­лық­тың жан­да­нуы, жа­ ңа идея­лар­дың пай­да бо­луы, бiрақ мә­се­ленi зерт­теудiң кри­ зистiк жағ­дайда екендiгiн мо­йын­дау); – 1970 ж. (көп­те­ген қа­ра­ма-қай­шы­лық­тар әсерiнен анық то­ қы­рау). 1918 жы­лы У.То­мас жә­не Ф.Зна­нец­кий, поль­ша­лық ша­руалар­ дың бейiмде­луiн зерт­теп, Ев­ро­па­дан Аме­ри­ка­ға эмиг­ра­циялан­ ған, екi тәуелдiлiктi тап­қан, бұл тәуелдiлiксiз бейім­де­лу үр­ді­сін си­пат­тау мүмкiн емес: яғ­ни ин­ди­видтiң әлеу­меттiк ұйым­дас­ты­ ру­дан тәуелдiлiгi жә­не әлеу­меттiк ұйым­дас­ты­ру­дың ин­ди­вид­тен

54

Әлеуметтік психология

тәуелдiлiгi. Бұл тәуелдiлiктер бұ­рын­ғы тұл­ға мен қо­ғам бай­ла­ны­ сы­ның мо­ди­фи­ка­циясы бол­ған. То­мас пен Зна­нец­кий си­пат­тал­ ған тәуелдiлiктер­ге «әлеу­меттiк құн­ды­лық» (әлеу­меттiк ұйым­ дас­ты­ру­ды си­пат­тау үшiн) жә­не «әлеу­меттiк бағ­дар­лау» не­ме­се «ат­ти­тюд» (ин­ди­видтi си­пат­тау үшiн) түсiнiктерi ар­қы­лы си­пат­ та­ма бергiсi келдi. Осы­дан бас­тап, әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияда жа­ңа «ат­ти­тюд» тер­минi пай­да бол­ды. Ат­ти­тюд ашыл­ған­нан кейiн оны зерт­теу үр­ді­сі қар­қын­ды өстi. Ат­ти­тюдтiң көп­те­ген анық­та­ма­ла­ры пай­да бол­ды, олар­да қа­ра­ ма-қай­шы­лық­тар кез­де­сетiн. 1935 ж. Г.Ол­порт ат­ти­тюдтi зерт­теу­ ге бай­ла­ныс­ты ма­қа­ла жа­зып, оның iшiнде ат­ти­тюд­ке берiлген 17 де­фи­ни­цияны көр­сеттi. 17 анық­та­ма­ның iшiнен бар­лық зерт­ теу­лердiң ойла­ры то­ғы­са­тын 4 анық­та­ма­ны бөлiп ашып түсiндiрдi: а) са­на мен жүй­ке жүйесiнiң белгiлi бiр қал­пы; б) реак­цияға да­йын­екендiгiн бiлдiретiн; в) ұйым­дас­ты­рыл­ған; г) ал­дың­ғы тәжiри­бе негiзiндегi; д) iс-әре­кет­ке ди­на­ми­ка­лық жә­не ба­ғыт­та­лу­шы әсер ететiн. Ат­ти­тюдтiң теория­лық негiзiн жа­сау үшiн зерт­теу­лер жал­ға­са бердi. Оның қыз­метi мен құ­ры­лы­мы зерт­телiне бас­та­ды. Ат­ти­тюдтiң суб­ъектiнiң белгiлi бiр ма­ңыз­ды қа­жеттiлiктерiн қа­на­ға­тт­тан­ды­ру үшiн пай­да­ла­ны­ла­ты­ны белгiлi, бiрақ қан­дай қа­жеттiлiктер екендiгiн анық­тау ке­рек бол­ды. Ат­ти­тюдтiң төрт қыз­метiн көр­се­ту­ге бо­ла­ды: – бейiмде­лушiлiк (кейбiрде ути­ли­тар­лық, адап­та­циялық деп атай­ды) – ат­ти­тюд суб­ъектiнi оның мақ­са­ты­на жеткiзетiн объектiлер­ге ба­ғыт­тайды; – бiлiм қыз­метi – ат­ти­тюд белгiлi бiр объектiге бай­ла­ныс­ты iсәре­кет жа­сау әдiстерi ту­ра­лы жеңiлдетiлген нұс­қау­лар бе­редi; – құн­ды­лық не­ме­се өзiн-өзi рет­теу қыз­метi – ат­ти­тюд iшкi қа­ра­ма-қай­шы­лық­тар­дан суб­ъектiнiң бо­сап шығуына, өзiн тұл­ға ретiнде көр­се­туiне ық­пал жа­сайт­ын құ­рал бо­лып та­ бы­ла­ды; – қор­ға­ныс қыз­метi – ат­ти­тюд тұл­ға­ның iшкi қа­ра­ма-қай­шы­ лық­та­ры­ның шешiлуiне кө­мек көр­се­тедi.

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

55

Осы қыз­мет­тердiң бар­лы­ғын ат­ти­тюд ат­қа­руы тиiс, се­бебi оның құ­ры­лы­мы өте күр­делi. 1942 жы­лы М.Смит ат­ти­тюдтiң үш ком­по­нентi құ­ры­лы­мын анық­та­ды, олар: а) ког­ни­тивтi ком­по­нент (әлеу­меттiк бағ­дар­лаудың объектiнi та­нып-бiлуi); ә) аф­фек­тивтi ком­по­нент (объектiге эмо­циялық ба­ға бе­ру, яғ­ни объектiге ан­ти­па­тияны не­ме­се сим­па­тияны анық­тау); б) мiнез-құлық­тық (ко­на­тивтiк) ком­по­нент (объектiге қа­тыс­ты ке­зек-ке­зек әре­кет жа­сау). Бiрақ со­ның өзiнде, яғ­ни осы зерт­теу­лер жүргiзiлгенiмен әлеу­ меттiк бағ­дар­лау то­лы­ғы­мен зерт­тел­ген жоқ. 2.2.1. Әлеу­мет­тік іл­кі (жал­ған) на­ным­дар За­ма­науи ой­лайт­ын адам­дар­дың көп­ші­лі­гін­де әлеу­мет­тік іл­кі на­ным­дар олар­дың бай­қалуын­ың ал­уан­ фор­ма­ла­рын­да те­ріс қа­ ты­нас ту­ғы­за­ды. Сон­дай бол­са да бұл іл­кі на­ным­дар әлеу­мет­тік өмір­дің әр­түр­лі жақ­та­рын тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар дең­ге­йін­де де, әл­де­қай­да кең қауым­дас­тық­тар­дың өза­ра қа­ты­нас­та­ры дең­ге­йін­ де де өне бо­йын­ көк­тей өте­ді. Олар­дың та­ра­лым­ды­ғы мен өмір­ шең­ді­гі­нің се­бе­бі не­де? Бұл сұ­рақ­қа жа­уап­ із­деу әлеу­мет­тік пси­ хо­лог­тар­ды он­да­ған жыл­дар бойы ма­за­лап ке­ле­ді. Олар бір­қа­тар теория­лық тү­сі­нік­те­ме­лер жа­са­ды, үл­кен эм­пи­ри­ка­лық си­пат­тау ма­те­ри­алы жи­нақ­тал­ды. Мі­не со­лар біз­дің қа­рас­ты­ра­тын пә­ні­міз­ ді құ­рай­ды. Бұл та­рау біз­дің ғы­лы­ми же­тек­ші­лі­гі­міз­бен жүр­гі­зіл­ ген Ю.С. Смир­но­ва­ның іл­кі на­ным фе­но­ме­нін дис­сер­та­ция­лық зерт­теуі­нің нә­ти­же­ле­рін пай­да­ла­на оты­рып жа­зыл­ды. Әлеу­мет­тік іл­кі на­ным­дар ұғы­мы Көп­те­ген адам­дар ауық-ауық мәр­те­бе­лік, мә­де­ни, сырт­қы жә­ не көп­те­ген өз­ге ерек­ше­лік­тер­мен бай­ла­ныс­ты өзі­не де­ген іл­кі на­ным­дық қа­ты­нас­ты се­зі­не­ді. Олар­дың кей­бі­ре­уіне қа­тыс­ты бұл

56

Әлеуметтік психология

қа­ты­нас қа­рас­ты­ры­лып өт­кен вик­ти­ми­за­ция, стиг­ма­ти­за­ция, нә­ сіл­дік жә­не жы­ныс­тық кем­сі­ту­де бай­қал­ған экс­пе­ри­ме­нт­тік фор­ ма­лар­ды қа­был­дайды. Әлеу­мет­тік ал­ғы на­ным­дар мә­се­ле­сі бо­йын­ша зерт­теу­лер­ дің, аг­рес­сия­мен бол­ған­да­ғы сияқ­ты, көп­ті­гі­не қа­ра­мас­тан, оны анық­тау­да қиын­дық­тар туын­дай­ды. Бұл ай­қын­сыз­дық зерт­те­лі­ не­тін ас­пек­ті­лер­де­гі ша­та­су­лар­ға жә­не зерт­теу нә­ти­же­ле­рін тү­ сін­ді­ру­де­гі дау­ла­су­ға алып ке­ле­ді. С.И. Оже­гов­тың сөз­ді­гін­де іл­кі на­ным «кім­ге-не­ге қа­тыс­ты бұ­рын ойла­ған те­ріс пі­кір» ре­тін­де анық­та­ла­ды (1987, 472 б.). «Бұ­рын ойла­ған» «ал­дын ала жә­не іл­кі қа­был­дан­ған» де­ген­ді біл­ ді­ре­ді (сон­да, 469 б.). Өзі­нің мә­ні бо­йын­ша «бір нәр­се­ге әдет­те­ гі­дей бо­лып кет­кен іл­кі көз­қа­рас» ре­тін­де­гі «со­қыр се­нім» сө­зі жа­қын бо­лып та­бы­ла­ды (сон­да, 471 б.). Отан­дық әлеу­мет­тік пси­ хо­ло­гияда бұл фе­но­мен­ге қан­дай да бір қа­таң анық­та­ма жоқ. Іл­ кі на­ным ұғы­мы әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия бо­йын­ша ағыл­шын тіл­ді әде­биет көз­де­рін­де әл­де­қай­да ке­ңі­рек та­ныс­ты­рыл­ды, он­да іл­кі на­ным ре­тін­де де, со­қыр се­нім ре­тін­де де тәр­жі­ма­ла­на­тын ағыл­ шын­ның «prejudice» сө­зі қол­да­на­ды. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия­ның Блек­вел­лов­тық эн­цик­ло­пе­диясын­да іл­кі на­ным «топ мү­ше­ле­рі­не қа­тыс­ты олар­дың осы тиесі­лі нә­ти­же­сін­де ат­ти­тюд­тер­ді не­ме­се ұсы­ну­лар­ды кем­сі­те­тін, те­ріс кө­ңіл-күй­лік қа­ты­нас­ты айту не­ ме­се қас­та­су не­ме­се кем­сі­ту мі­нез-құлық­тың бай­қа­луы» ре­тін­де анық­та­ла­ды (1996, 450 б.). Іл­кі на­ным фе­но­ме­ні­не жал­пы­ла­ма си­пат­та­ма бе­ре оты­рып, оның то­па­ра­лық қа­ты­нас­тар­дың си­пат­та­ма­сы бо­лып та­бы­ла­ты­ нын, қан­дай да бір әлеу­мет­тік топ­қа қа­тыс­ты, сон­дай-ақ же­ке адам­ға оны осы топ­пен ұқ­сас­тан­ды­ру жағ­да­йын­да орын ала­ты­ нын атап өт­кен жөн. То­па­ра­лық фе­но­мен бо­ла оты­рып, іл­кі на­ ным тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар сфе­ра­сын­да бай­қа­ла­ды. Топ­қа бе­рі­ле­тін жал­пы қа­сиет­тер же­ке ин­ди­вид­ке тән же­ке­ лік қа­сиет­тер­ге айна­ла­ды. Бір мез­гіл­де іл­кі на­ным ат­ти­тюд (қа­ ты­нас, әлеу­мет­тік ұстаным) ре­тін­де те­ріс түр­де қа­рас­ты­ры­ла­ды. Бұл топ­ты жә­не оның мү­ше­ле­рін те­ріс ба­ға­лау (ке­рі, қас­тық, жек­ кө­рі­ніш­ті қа­ты­нас, ан­ти­па­тия, жа­рат­паушы­лық, кі­нә­лау) екен­ді­гі

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

57

атап көр­се­ті­ле­ді. Іл­кі на­ным ба­ра­бар­сыз­дық­ты, не­гіз­сіз­дік­ті, жал­ ған­дық­ты си­пат­тайды, қа­те­лік­ті икем­сіз ге­не­ра­ли­за­цияға, то­лық емес, қа­те, дәл­ді­гі жоқ ақ­па­рат­қа не­гіз­де­ле­ді, осы­ған бай­ла­ныс­ты не­гіз­сіз (ақ­тал­ма­ған) бо­лып та­бы­ла­ды, со­ңын­да ха­бар­ды не­ме­се әре­кет­ті ба­ра­бар қа­был­дау мен тү­сін­ді­ру­ге (ин­те­рп­ре­та­циялау­ға) ке­дер­гі кел­ті­ре­ді. Со­ны­мен қа­тар іл­кі на­ным тә­жі­ри­бе­ден тыс си­ пат­та бо­ла­ды, объек­тив­ті бі­лім­нің ал­дын­да бо­ла­тын, фак­ті­лер­ге не­гіз­дел­ме­ген, ал­дын ала қа­был­дан­ған пі­кір, мер­зі­мі­нен бұ­рын­ғы пайым­дау ре­тін­де бо­ла­ды. Іл­кі на­ным­дар­дың қа­те­лік­ті жә­не дәл­сіз­дік дә­ре­же­сі олар­дың тә­жі­ри­бе­ден тыс (ап­ри­ор­лық) си­па­ты­ның нә­ти­же­сі бо­лып та­бы­ ла­ды жә­не әр­түр­лі бо­луы мүм­кін. Олар ны­сан ту­ра­лы ба­ра­бар­лық (мей­лі ал­дын ала жә­не тек­се­ріл­ме­ген бол­сын) ақ­па­рат­қа да не­гіз­ де­луі, сон­дай-ақ то­лық­тай іл­кі, қа­те де бо­луы мүм­кін. Олар­дың не­гіз­сіз­ді­гі, осы­лай­ша, ког­ни­тив­тік-аф­фек­тив­тік құ­раушы­ның ал­ғаш­қы бел­гі­сі­мен, қа­те­лі­гі­мен емес, фак­ті­лер­дің, тә­жі­ри­бе­нің рас­тал­ма­ға­ны­мен кө­рі­не­тін бо­ла­ды. Өзі­нің кең ма­ғы­на­сын­да «іл­кі на­ным» ұғы­мы тек то­па­ра­лық қа­ты­нас­тар сфе­ра­сы­на ға­на қа­тыс­ты қол­да­ныл­майды, сон­дай-ақ бас­қа да кон­текс­тер­ді қам­ти­ды. Мы­са­лы, жар­на­ма­ға, отан­дық не­ме­се ше­тел­дік өн­ді­ріс тау­ар­ла­ры­на, БАҚ бұқаралық ақпарат құралдары, бра­зи­лия се­ри­ал­да­ры­на, т.с.с. де­ген іл­кі на­ным­ды қа­ты­нас. Пси­хо­ло­гияда ғы­лым­да­ғы ав­тор­лық іл­кі на­ным­ды­лық зерт­теу­ші­лік іл­кі на­ным­дар фе­но­ме­ні бел­сен­ді түр­де зерт­те­лу­де. Бұл фе­но­мен­ге пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­де ай­рық­ша на­зар ауда­ры­ла­ды. Іл­кі на­ным­дар не­гі­зін­де тек сте­реотип­тер ға­на емес, сон­дайақ се­нім­сіз­дік, қор­қы­ныш, жа­рат­паушы­лық жә­не адам­дар­дың өз­де­рі­нен ерек­ше­ле­не­тін­нің, өз­де­рі­не ұқ­са­майт­ын­ның, бел­гі­сіз­ дің, де­мек бол­жам­сыз­дың бар­лы­ғын қа­был­да­мау да жа­туы мүм­ кін. Адам­дар­дың әр­түр­лі әлеу­мет­тік топ­тар­ға тиесі­лі­гі олар­дың айыр­ма­шы­лы­ғы, «біз­ге» жә­не «олар­ға» бө­лі­нуі, соң­ғы­ла­ры алыс, бө­тен, тү­сі­нік­сіз, бол­жам­сыз, қа­уіп­ ту­ғы­зу­шы, т.с.с. ре­тін­де қа­ рас­ты­ры­ла­ты­ны атап көр­се­ті­ле­ді. Бұл жағ­дайда іл­кі на­ным өзі­нің те­ріс мі­нез-құл­қын ақ­тау жә­не те­ріс се­зім­де­рін іс­ке асы­ру үшін қол­да­ны­луы мүм­кін. Олар сон­дай-ақ өз әре­ке­ті үшін жа­уап­кер­

58

Әлеуметтік психология

ші­лік­тен жә­не кі­нә­лік се­зім­нен қа­шу­ға, өзі­нің кем­ші­лік­те­рін ақ­ тауға жә­не өзін құр­мет­теуді қол­дау­ға, то­лық­қан­ды емес­тік се­зім­ нің ор­нын тол­ты­ру­ға жә­не өзі­нің ба­сым­ды­ғын атап көр­се­ту­ге, бас­қа­лар­дың өзі­не ба­ғын­уына қол жет­кі­зу­ге, өзі­нің мәр­те­бе­сін кө­те­ру­ге, т.с.с. же­ту­ге мүм­кін­дік бе­ре­ді. «Кем­сі­ту (диск­ри­ми­на­ция)» тер­ми­ні өзі­нің маз­мұ­ны бо­йын­ша «іл­кі на­ным» ұғы­мы­на жа­қын бо­лып та­бы­ла­ды. Бұл топ­қа не­ме­се оның мү­ше­ле­рі­не қа­тыс­ты ақ­тал­ма­ған те­ріс ұстаным, оның не­гі­ зін­де бұ­рын ойла­ған те­ріс ұстаны­мы, яғ­ни іл­кі на­ным бо­ла­ды. Бұл кез­де әң­гі­ме бел­гі­лі бір әлеу­мет­тік топ­қа жә­не оның өкіл­де­рі­не қа­тыс­ты іл­кі на­ным­дар мен кем­сі­ту ке­ше­ні ту­ра­лы жү­ре­ді. Мы­са­ лы, «нә­сіл­шіл­дік» тер­ми­ні осы не­ме­се бас­қа нә­сіл­дің өкіл­де­рі­не қа­тыс­ты те­ріс тү­сі­нік жә­не кем­сі­ту­ші­лік ұстаным­дар­ды біл­ді­ре­ді. Ағыл­шын тіл­ді пси­хо­ло­гияда не­гі­зін­де жас ерек­ше­лік (ageism), жы­ныс­тық (sexsism), жы­ныс­қа­тыс­ты бағ­дар­лық (heterosexsism), клас­тық тиесі­лік (classism), т.с.с. айыр­ма­шы­лық­тар­ға жа­та­тын іл­ кі на­ным­дар мен кем­сі­ту­ді бел­гі­лейт­ін ұқ­сас тер­мин­дер бар, олар­ ды жан-жақ­ты қа­рас­ты­ру ке­йінірек ұсы­ны­ла­ды. Іл­кі на­ным­дар – кең та­рал­ған құ­бы­лыс. Әр­түр­лі тек­тес іл­кі на­ным­дар мен со­қыр се­нім­дер­ден то­лық­тай ер­кін адам­ды та­бу қиын. Со­қыр се­нім­дер – кез кел­ген адам­ға тән, айыр­ма­шы­лы­ғы, олар өз­де­рін қан­дай фор­ма­да жә­не қай сфе­ра­да көр­се­те­ті­нін­де, сон­дай-ақ осы не­ме­се бас­қа суб­ъек­ті­нің те­ріс тү­сі­нік дең­ге­йін­де. Со­қыр се­нім­дер­дің дең­гейі­нің дәл өзі олар­дың Р. Брис­лин ұсын­ ған жә­не В.В. Поп­ков­тың орыс тіл­ді нұс­қа­сын­да бе­ріл­ген ти­по­ло­ гиясы­ның не­гі­зі­не жат­қы­зыл­ды: – ай­қын не­гіз­сіз со­қыр се­нім­дер бө­тен топ­тың мү­ше­ле­рі «тө­ мен» тұ­ра­ды жә­не өз то­бы­ның өкіл­де­рі­нен «на­шар» бо­лып та­бы­ла­ды де­ген ашық мә­лім­де­ме­ні бол­жам­дай­ды; – сим­во­ли­ка­лық со­қыр се­нім­дер бө­тен топ­қа де­ген, өз то­бы­ ның ба­за­лық мә­де­ни құн­ды­лық­та­ры­на қа­уіп­ ту­ғы­зу­шы ре­ тін­де қа­был­да­на­тын те­ріс се­зім­дер­дің болуын­біл­ді­ре­ді; – то­ке­низм қо­ғ ам­д а­ғ ы бел­г і­лі бір топ­т ар­дың өкіл­де­рі­не, әділ­дік кө­р і­н і­сін жа­с ау үшін, рес­ми ба­сым­дық бе­ру­ден тұ­ра­ды;

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

59

– «ұзын қол­дар» со­қыр се­нім­де­рі кез­дей­соқ, үс­тірт, бей­рес­ми си­пат­та­ғы тіл­де­су жағ­да­йына оң қа­ты­нас­ты, ал әл­де­қай­да жа­қын жа­на­су жағ­да­йына те­ріс қа­ты­нас­ты біл­ді­ре­ді; – нақ­ты құш­тар­лық пен ан­ти­па­тиялар бө­тен топ­тың өкіл­де­рі­ не де­ген те­ріс қа­ты­нас­қа, егер олар­дың әре­ке­ті өз то­бы­ның мү­ше­ле­рі­не ұна­ма­ған жағ­дайда алып ке­ле­ді; – «та­ныс жә­не бейтаныс» со­қыр се­нім­нің ең тө­мен дең­ге­йін­ біл­ді­ре­ді жә­не өзі­нің фор­ма­сы бо­йын­ша, бө­тен топ­тың өкіл­ де­рі­мен жа­на­са оты­рып, адам кез кел­ген жағ­дайда өз то­бы­ ның өкіл­де­рі­мен өза­ра әре­кет­пен са­лыс­тыр­ған­да өзін қо­лай­ сыз се­зі­ну­ден тұ­ра­ды (2002, 189-190 б.). Іл­кі на­ным­дар адам­дар ара­сын­да­ғы қа­ты­нас­тар­дың бар­лық ау­мақ­та­ры­на қа­ты­са­ды, қо­ғам өмі­рі­нің ең ал­уан­ жақ­та­рын қам­ туы мүм­кін. Бай­қа­лу айма­ғы­на бай­ла­ныс­ты нә­сіл­дік, эт­ни­ка­лық, ген­дер­лік, клас­тық, ді­ни, саяси, кә­сіп­тік, жас ерек­ше­лік­тік іл­кі на­ным­дар, жы­ныс­тық аз­шы­лық­қа, мас­кү­нем­дер­ге, на­ша­қор­лар­ ға, қыл­мыс­кер­лер­ге, се­міз­дер­ге не­ме­се арық­тар­ға, т.с.с. қа­тыс­ты іл­кі на­ным­дар бо­ла­ды. То­па­ра­лық фе­но­мен бо­ла тұ­рып, топ өкіл­де­рі­не де­ген бел­гі­ лі бір кө­ңіл-күй­лік-ба­ға­лық қа­ты­нас­ты біл­ді­ре оты­рып, іл­кі на­ ным­дар өз­де­рін нақ­ты тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар­дың рет­теуіш­те­рі ре­тін­де бай­қа­та­ды. Олар адам­ның не­ме­се топ­тың қо­лай­сыз мі­ нез-құл­қын ақ­тау жә­не олар­дың те­ріс се­зім­де­рін тиім­ді­лен­ді­ру қыз­ме­тін ат­қа­ра­ды. Бұл іл­кі на­ным­дар сал­да­ры кө­бі­не­се те­ріс, дест­рук­тив­ті бо­ла­ды, адам­дар ара­сын­да жақ­сы қа­ты­нас­тар ор­на­ ту­ға ке­дер­гі кел­ті­ре­ді, тү­сі­ніс­пеуші­лік­тің, алауыз­дық­тың се­бе­бі, то­па­ра­лық жә­не тұл­ғаара­лық ки­кіл­жің­дер мен қақ­ты­ғыс­тар­дың, кем­сі­ту­дің кө­зі бо­лып та­бы­ла­ды, бо­лып жат­қан­ды объек­тив­ті жә­ не ав­то­ном­ды ба­ға­лауға бө­гет бо­ла­ды, ең со­ңын­да, стиг­ма­ти­за­ция үшін қо­лай­лы жағ­дай ту­ғы­за­ды жә­не он­да бай­қа­луы мүм­кін. Іл­кі на­ным­дар­дың тұ­рақ­ты­лы­ғы атап көр­се­ті­ле­ді: олар тиім­ ді дә­лел­дер­ді қол­да­на оты­рып ло­ги­ка­лық ар­гу­мент­теу жо­лы­ мен сен­ді­ру әсе­рі ар­қы­лы өз­ге­ріс­тер­ге қиын бе­рі­ле­ді. Іл­кі на­ ным­ды суб­ъект өзі­нің құш­тар не­ме­се кон­сер­ва­тив­ті екен­ді­гін жә­не бо­лып жат­қан оқи­ға­лар­ға объек­тив­ті, тәуел­сіз ба­ға бе­ре

60

Әлеуметтік психология

ал­майт­ын­ды­ғын са­на­дан өт­кі­зу­ге мүл­де кел­мейді. Ба­ға­лауда­ғы өзі­нің құш­тар­лы­ғы мен әді­лет­сіз­ді­гін са­на­дан өт­кі­зу­ге бол­са ал­ ғаш­қы на­ным­ды­лық­тың мін­дет­ті түр­де тө­мен­де­уіне әкел­мейді, бі­рақ адам­ға өзі­нің өзі­не де­ген оң об­ра­зын сақ­тау­ға жә­не шы­ дам­ды, тү­сі­не­тін, ау­қым­ды ой­лайт­ын аза­мат ре­тін­де оң­тай­лы өзін ұсы­ну­ды іс­ке асы­ру­ға мүм­кін­дік бе­ре­тін іл­кі на­ным­дар бай­ қалуын­ың ког­ни­тив­тік жә­не тіл­де­су­лік ст­ра­те­гияла­рын қол­да­ну­ ға ық­пал ете­ді. Стиг­ма­ти­зир­лен­ген аз­шы­лық жө­нін­де­гі ком­му­ни­ ка­ция­лар­ды дис­кур­сив­ті-ана­ли­ти­ка­лық зерт­теу­лер шең­бе­рін­де ког­ни­тив­тік жә­не тіл­де­су­лік ст­ра­те­гиялар тал­да­на­ды. Іл­кі на­ным­дар та­би­ға­тын тү­сі­ну­ге ты­рыс­қан Hetch 4 ме­та­фо­ рия­лық анық­та­ма кел­ті­ре­ді: – Ерек­ше­лік­тен жә­не бел­гі­сіз­дік­тен қор­қу ре­тін­де­гі ес­кер­ту. – Ерек­ше­лік­ті жә­не бел­гі­сіз­дік­ті қа­был­да­мау ре­тін­де­гі іл­кі на­ным. – Си­рек ре­су­рс­тар үшін кү­рес ре­тін­де­гі іл­кі на­ным. – Ие­рар­хия ре­тін­де­гі іл­кі на­ным. Бұл төрт ас­пект іл­кі на­ным­дар та­би­ға­ты мен олар­дың ерек­ше­ лі­гін (спе­ци­фи­ка­сын) тү­сі­ну­ге әр­түр­лі ба­ғыт­тар тұр­ғы­сы­нан қа­ рас­ты­ры­луы мүм­кін (Durkin, К., 1995, 3 б.). 2.2.2. Іл­кі на­ным­дар­ды қа­рас­ты­ру­шы теория­лық ба­ғыт­тар Іл­кі на­ным­дар­ды, то­па­ра­лық қа­ты­нас­тар­ды тұ­тас­тай қа­рас­ты­ ру­ға ар­нал­ған әде­биет­те іл­кі на­ным – көп­те­ген өза­ра бай­ла­ныс­ қан эко­но­ми­ка­лық, саяси, та­ри­хи, мә­де­ни, әлеу­мет­тік-құ­ры­лым­ дық, әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық фак­тор­лар­дың әре­ке­ті­нің нә­ти­ же­сі ре­тін­де атап көр­се­ті­ле­ді. Әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­лер осы құ­бы­лыс­тың та­ би­ға­тын, оның қа­лып­та­су мен бай­қа­лу ерек­ше­лік­те­рін тү­сі­ну­ге едәуір үле­сін қо­са­ды. Іл­кі на­ным фе­но­ме­ні оның та­би­ға­ты­на өзі­нің тү­сі­ні­гін әр­түр­ лі ас­пек­ті­лер­де көр­се­те оты­рып, ұсы­на­тын түр­лі теория­лық дәс­

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

61

түр­лер мен ба­ғыт­тар тұр­ғы­сы­нан зерт­те­ле­ді. Ин­тег­ра­тив­тік-эк­ лек­ти­ка­лық ба­ғыт тұр­ғы­сы­нан бұл то­лық­тай та­би­ғи жә­не өза­ра байыту­шы бо­лып та­бы­ла­ды. Іл­кі на­ным­дар фе­но­ме­ні­нің қол­да­ныс­та­ғы тү­сі­нік­те­рі­нің көп­ ші­лі­гі то­па­ра­лық қа­ты­нас­тар пси­хо­ло­гия­сын­да зерт­тел­ген. Әлеу­ мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­лер­дің дәл осы са­ла­сын­да то­па­ра­ лық аг­рес­сия, кер­не­лу­лік жә­не кем­сі­ту­ші­лік та­би­ға­тын тү­сін­ді­ру­ ге бір­не­ше мәр­те тал­пы­ныс жа­сал­ды. Қол­да­ныс­та­ғы теория­лар­ дың бар­лы­ғы дер­лік аут­топ­тық аг­рес­сия­ның сөз­сіз бо­лу фак­ті­сін құп­тайды. Со­ци­обиоло­гиялық ба­ғыт. Эво­лю­циялық теория­ның не­гіз­гі қа­ғи­да­ла­ры­на сүйене­ді. Осы ке­ліс тұр­ғы­сы­нан ал­ған­да, шы­дам­ сыз­дық туа біт­кен бо­лып та­бы­ла­ды не­ме­се кем де­ген­де биоло­ гиялық не­гіз­де бо­ла­ды. Әлеу­мет­тік жә­не тұл­ға­лық фак­тор­лар­ дың ық­па­лын бұл ба­ғыт­тың өкіл­де­рі (Р. Хер­рис­тейн, К. Мюр­рей, Д. Спер­бер, В. Рей­нолдс, В. Фол­гер, Н. Сте­пан) қа­рас­тыр­май­ды. Бө­тен­дер­ден қор­қу мен топ­тық ұқ­са­стану­ға қа­жет­ті­лік өзі­нің тү­ рін, өзі­нің то­бын сақ­тау­ға туа біт­кен ұм­ты­лыс­пен бай­ла­ныс­ты, ал ком­му­ни­ка­ция ст­ра­те­гияла­ры ті­рі қа­лу мақ­сат­та­ры­на қыз­мет ете­ді жә­не та­би­ғи сұ­рып­тау фак­тор­ла­ры­ның әсе­рі­не ұшы­рай­ды. Іл­кі на­ным­дар, осы­лай­ша биоло­гиялық мақ­сат­қа сәй­кес бо­лып та­бы­ла­ды. Біз­ді қы­зық­ты­ру­шы құ­бы­лыс­ты тү­сін­ді­ру­ге де­ген со­ ци­обиоло­гиялық ба­ғыт­тың өзін­дік шек­теу­ле­рі бар. Мы­са­лы, ол бір суб­ъек­ті­лер іл­кі на­ным­ды бо­лып та­бы­ла­тын, екін­ші­ле­рі шы­ дам­ды­лық­тың жо­ға­ры дең­гейі­мен си­пат­та­ла­тын фак­ті­ге тү­сі­нік бер­мейді, іл­кі на­ным­дар­дың маз­мұ­ны мен ба­ғыт­ты­лы­ғы, олар­ дың ди­на­ми­ка­сы, т.с.с. не­мен шарт­та­ла­ды де­ген сұ­рақ­қа жа­уап­ бер­мейді. Пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық ба­ғыт. То­па­ра­лық кер­не­лу­дің пси­хо­ло­ гия­лық та­мы­ры­на пси­хо­ана­лиз­дің ата­сы З. Фрейд ал­ғаш на­зар ауда­рып, өзі­нің ке­йін­гі жұ­мыс­та­рын­да осы құ­бы­лыс­тың та­би­ ға­ты­на көз­қа­рас­тар­дың тіз­бек­ті жүйе­сін ұсын­ды. З. Фрейд кез кел­ген то­па­ра­лық өза­ра әре­кет­те­гі аут­топ­тық араз­дық­тың сөз­сіз бо­ла­тын­ды­ғы, әм­бе­бап­ты­ғы фак­ті­сін құп­тап, оны топ­тың ауыз­ бір­ші­лі­гі мен тұ­рақ­ты­лы­ғын сақ­тау­дың бас­ты құ­ра­лы ре­тін­де

62

Әлеуметтік психология

тү­сін­ді­ре­ді. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияда­ғы пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық бағ­дар­ла­ну шең­бе­рін­де то­па­ра­лық араз­дық тууы­ның ме­ха­низ­ мі қа­рас­ты­рыл­ды. Ол от­ба­сын­да­ғы ам­би­ва­ле­нт­тік кө­ңіл-күй­лік қа­ты­нас­тар­ды әл­де­қай­да ау­қым­ды әлеу­мет­тік кон­текс­тке ауыс­ ты­ру­дан тұ­ра­ды: көш­бас­шы­ға де­ген қа­ты­нас пен өз то­бын­да­ғы ұқ­са­стану от­ба­сын­да­ғы әке­ге де­ген қа­ты­нас мо­де­лі бо­йын­ша қа­ лып­та­са­ды, ал аг­рес­сия бол­са аут­топ­қа ауыса­ды. З. Фрейд пен оның із­ба­сар­ла­ры­ның идеясы то­па­ра­лық қа­ты­нас­тар­дың заң­ды­ лық­та­ры ту­ра­лы тү­сі­нік­тер­дің әрі қа­рай дам­уына елеу­лі ық­пал ет­ті. Т. Адор­но жә­не оның әріп­тес­те­рі ұсын­ған «бе­дел­ді тұл­ға» тұ­жы­рым­да­ма­сы осы­ның ай­қын мы­са­лы бо­лып та­бы­ла­ды. Ав­ тор­лар ере­сек адам тұл­ға­сы­ның ба­ла тә­жі­ри­бе­сі­мен ай­қын­да­ луы ту­ра­лы пси­хо­тал­дау идея­сын қол­дан­ды. Зерт­теу­ші­лер­ді ав­ то­ри­тар­лық­тың, эт­но­цент­ризм­нің, фа­ши­зм­нің пси­хо­ло­гия­лық та­мыр­ла­ры қы­зық­тыр­ды. Олар­дың бол­жа­мы (ги­по­те­за­сы) іл­ кі на­ным­дар­ға бейім адам­дар бо­ла­тын­ды­ғы­нан тұр­ды. Мұн­дай бейім­ді­лік­тің бас­тауы әлеу­мет­те­ну­ге не­гіз­дел­ді. Ата-ана­лар әлеу­ мет­те­ну­де­гі бас­ты агент­тер бо­лып та­бы­ла­ды. Егер олар ба­ла­дан әлеу­мет­тік нор­ма­лар­дың қа­таң сақ­талуын­та­лап ете оты­рып, оған өзін бай­қа­ту мүм­кін­ді­гін бер­мей, тым қа­таң тәр­тіп­тік ре­жим ор­ нат­са, он­да ба­ла­да олар­ға қа­тыс­ты ба­ра­бар мақ­сат­тар­ға ауыса­тын та­би­ғи аг­рес­сия туын­дай­ды. Түп­кі­лік­ті нә­ти­же – шы­дам­сыз­дық, аут­топ өкіл­де­рі­не де­ген іл­кі на­ным­дық қа­ты­нас оның бас­ты мі­ нез­де­ме­сі бо­лып та­бы­ла­тын ав­то­ри­тар­лық тұл­ға­ның қа­лып­та­суы. Ав­то­ри­тар­лық тұл­ға­ның пси­хо­ло­гия­лық порт­ре­ті ке­ле­сі си­пат­та­ ма­лар­мен ұсы­ны­ла­ды: се­нім­дер­дің бе­рік­ті­гі мен бас имеуші­лі­гі; құн­ды­лық­тар­дың кон­вен­ционал­дық жүйесі; өзі­нің не­ме­се өз­ге­ нің әл­сіз­ді­гі­не қа­тыс­ты ымы­ра­сыз­дық; адам­дар­ды әлеу­мет­тік нор­ма­лар­ды бұз­ған­ды­ғы үшін жа­за­лау ке­рек­ті­гі­не жә­не олар­ды тү­сі­ну­ге ты­ры­су­дың ке­рек емес­ті­гі­не се­нім­ді­лік; әсі­ре­се қан­дай да бір бей­мә­лім­мен ұшы­рас­қан­да­ғы жо­ға­ры кү­мән­шіл­дік; би­лік­ ке де­ген құр­мет жә­не оның нұс­қаула­ры­на қа­таң ба­ғы­ну. Осын­дай ав­то­ри­тар­лық тұл­ға­ның би­лік­ке де­ген қа­ты­нас ата-ана­ға де­ген қа­ты­нас мо­де­лі бо­йын­ша қа­лып­та­са­ды. Би­лік­ке де­ген үне­мі шек­

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

63

теу­лі араз­дық орын ал­мас­ты­ру ме­ха­низ­мі бо­йын­ша бас­қа әлеу­ мет­тік топ­тар­ға ба­ғыт­та­ла­ды. Бұл ба­ғыт же­ке­лен­ген тұл­ға­лар­дың іл­кі на­ным­дыр мен кем­ сі­ту­ге де­ген бейім­ді­гін тү­сін­ді­ре­ді. Әлеу­мет­тік топ­тар­ға тән іл­кі на­ным­дар бұл тұ­жы­рым­да­ма­да өзі­не тү­сін­дір­ме тап­пайды. Сон­ дай-ақ, «ав­то­ри­тар­лық емес» тұл­ға­лар­дың аут­топ­тық араз­ды­ғын бей­не­леу нұс­қа­ла­ры, со­ны­мен қа­тар ав­то­ри­та­ризм шка­ла­сы бо­ йын­ша жо­ға­ры балл ала­тын суб­ъек­ті­лер араз­ды­ғы­ның кө­рін­бейт­ ін­ді­гі­мен анық­тал­ма­ған күй­де қа­ла­ды. Пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық бағ­дар­ла­ну­ға де­ген қайыры­лу іл­кі на­ ным­ды пси­хо­ло­гия­лық қор­ға­ныс ме­ха­низ­мі­нің – проек­цияның әсе­рі­нің сал­да­ры ре­тін­де айтыл­уын­ бай­қай­ды. Проек­ция «суб­ ъек­ті­нің өзін­де бар са­на­дан өт­кі­зу­ге кел­мейт­ін ой­лар­ды, күй­зе­ ліс­тер­ді, си­пат­тар­ды жә­не ыр­ғақ­тар­ды бас­қа адам­дар­ға са­на­сыз та­ңу­дан» тұ­ра­ды (Росс, нис­бетт, 2000, 287 б.). Пси­хо­ло­гия­лық қор­ға­ныс ме­ха­низ­мі ре­тін­де проек­ция пси­хи­ка­ны өзі­нің «қа­был­ дау­ға кел­мейт­ін» ұм­ты­лыс­та­рын са­на­дан өт­кі­зу­ден қор­ғау қыз­ ме­тін ат­қа­ра­ды. Өзі­не қар­сы ба­ғыт­тал­мақ­шы ке­рі эмо­циялар, бұл кез­де проек­ция ны­сан­да­ры­на ба­ғыт­та­ла­ды жә­не суб­ъек­ті­ге осын­ дай жол­мен өзін құр­мет­теудің жо­ға­ры дең­ге­йін­сақ­тап қа­лу мүм­ кін бо­ла­ды. Со­ны­мен, іл­кі на­ным­дар өзі­нің қа­был­дау­ға кел­мейт­ін бө­лі­гін бас­қа­лар­ға проек­циясы­ның сал­да­ры бо­лып та­бы­ла­ды жә­ не сол бас­қа­лар­ды осы те­ріс са­па­лар­ды игер­ге­ні үшін те­ріс пі­кір қа­лып­тас­ты­ра­ды. Ана­ли­ти­ка­лық пси­хо­ло­гия­ның ата­сы К.Г. Юнг тұл­ға­ның ар­ хи­ти­пи­ка­лық құ­ры­лы­мын­да кө­лең­ке­нің ар­хе­ти­пін қа­рас­ты­ра­ды. Кө­лең­ке са­на­лы түр­де таң­дал­ған ұстаным­мен сәй­кес кел­мейт­ін, мо­йын­дал­майт­ын ұм­ты­лыс пен са­па­ны іс­ке асы­ра­ды; бұл тұл­ға­ ның ең тө­мен бө­лі­гі, оның қа­раң­ғы ас­пек­ті­ле­рі, оның тар­тым­сыз са­па­ла­ры­ның жиын­ты­ғы. Пси­хи­ка­лық­тың са­на­сыз жә­не ығыс­ты­рыл­ған маз­мұ­ны, жо­ ға­ры­да атал­ған­дай, са­на­ны айна­лып өтіп, қор­ша­ған ны­сан­дар­ға же­ңіл проек­цияла­на­ды. Пси­хи­ка­лық маз­мұн­дар­дың ма­за­сыз­ды­ғын ту­ғы­за­тын осын­дай экс­тер­на­ли­за­ция­лау –сырт­қы бай­қа­лу­ға мүм­кін­дік бе­ре­тін тә­сіл.

64

Әлеуметтік психология

Кө­лең­ке бас­қа­лар­ға проек­цияла­на­ды. Адам өзі­нің жа­уын­ өзін­де та­ны­ғы­сы кел­ме­ген кем­ші­лік­те­рі үшін кі­нә­лай­ды. Ол өзі­нің бол­ мы­сын­да та­ныл­ма­ған бө­лік үшін ашу­ла­на­ды. Д.В. Ольшанс­кий атап көр­сет­кен­дей: «Ке­рі проек­цияны та­ну­дың жақ­сы тә­сі­лі мен өзі­нің кө­лең­ке­сін тү­сі­ну­ді үйре­ну – бұл өзі­міз­де ай­рық­ша күш­ті ма­за­сыз­дық, араз­дық пен ашу ту­ғы­за­тын адам­дар мен жағ­дай­лар­ ға на­зар ауда­ру» (2001, 85 б.). Со­ны­мен, ана­ли­ти­ка­лық пси­хо­ло­ гия тер­мин­де­рін­де іл­кі на­ным­дар – кө­лең­ке­нің қор­ша­ған ны­сан­ дар­ға проек­циялан­уын­ың нә­ти­же­сі. Ны­сан кө­бі­не­се проек­ция үшін «іл­гек­тің» рө­лін ат­қа­ра­ды, тіп­ті оны бел­сен­ді түр­де «тар­та­ ды». Бұл жағ­дайда проек­циялау­шы мен проек­ция алу­шы «жа­ны бір» (one soul) бо­ла тү­се­ді жә­не өзі­нің ру­ха­ни те­пе-тең­ді­гі мен тіп­ті осы бір­түр­лі өза­ра қа­ты­нас үде­рі­сін­де қа­ра­пайым өмір сү­руі үшін бі­рін бі­рі қа­жет­сі­не­ді жә­не бі­рін бі­рі қи­ра­та­ды. Кө­лең­ке­ге де­ген са­на­лы қа­ты­нас пен шы­дам­ды­лық пси­хи­ка­лық те­ріс жақ­та­ ры­ның бас­қа­лар­ға проек­цияла­нуы мен жау­лар­ды жа­сауға ерік­сіз қа­жет­ті­лі­гін те­жей­ді. Необи­хе­виорис­тік ба­ғыт. Оқыр­ман­ға бел­гі­лі Дж. Дол­лард пен Н.Мил­лер­дің фруст­ра­ция мен аг­рес­сия тұ­жы­рым­да­ма­сы бұл ба­ғыт­тың ең ай­қын бей­не­ле­нуі бо­ла­ды. Ол ке­ле­сі идеяны не­гіз­ гі ре­тін­де ұсы­на­ды: аг­рес­сив­ті мі­нез-құлық­тың бо­луы қа­шан­да фруст­ра­цияның болуын­бол­жам­дай­ды, жә­не ке­рі­сін­ше, фруст­ра­ ция аг­рес­сия­ның кей­бір фор­ма­сы­на апа­ра­ды. Іл­кі на­ным­дар араз­ дық пат­тер­ні ре­тін­де, осы теория тұр­ғы­сы­нан, фруст­ра­ция сал­ да­ры ре­тін­де туын­дай ала­ды. Фруст­ра­цияны бас­тан өт­кі­зу­дің се­ беп­те­рі суб­ъек­ті­лер­дің осын­дай ша­ма­да іл­кі на­ным­дар ық­па­лы­на ұшы­рауы мін­дет­ті емес. Кей­де адам­дар, олар­дың са­на­дан өт­пе­ген қа­жет­ті­лік­те­рін қа­на­ғат­тан­ды­ра­тын на­ным­дар­ды ұстана­ды. Іл­кі на­ным­дар кө­бі­не­се әлеу­мет­тік жағ­дайы жо­ға­ры емес­тер­де не­ ме­се жағ­дайы күрт тө­мен­де­ген­дер­де, сон­дай-ақ өзі­нің по­зи­тив­ті «Мен» об­ра­зы­на қа­тер төн­ген­дер­де әл­де­қай­да күш­ті­рек бо­ла­ды. Іл­кі на­ным­дар фе­но­ме­нін тү­сі­ну үшін Дж. Дол­лард пен оның пі­кір­лес­те­рі­нің ке­ле­сі бол­жа­мы ма­ңыз­ды мән­ге ие бо­ла­ды: бі­рі­ нен ке­йін­ бі­рі жү­ре­тін фруст­рир­ле­не­тін оқи­ға­лар бел­гі­лі бір уа­ қыт ішін­де сақ­та­ла­ды жә­не жиын­тық­ты бо­луы мүм­кін (яғ­ни, іш­кі

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

65

кер­не­лу­дің өсуі жү­ре­ді), ал бар­лық аг­рес­сив­ті­лік ак­ті­лер бұл кез­ де қан­дай да бір ка­тар­сис­тің, кер­не­лу­ді (мүм­кін іш­кі қай­шы­лық) азайту рө­лін ат­қа­ра­ды. Көп­те­ген фруст­рир­ле­не­тін жағ­дайда адам өзі­нің фруст­ра­тор­ға қа­тыс­ты аг­рес­сив­ті ұм­ты­лыс­та­рын ті­ке­лей айту жағ­да­йын­да бол­майды (соң­ғы­сы­ның та­ра­пы­нан аг­рес­сив­ті жа­уап­әре­кет кү­ту­ге бо­ла­ды, фруст­ра­ция бас­тауы ай­қын бол­мауы не­ме­се ол ин­ди­вид­тің өзін­де бо­луы мүм­кін, мо­раль­дік нор­ма­лар те­ріс кө­ңіл-күй­дің бай­қалуына шек­теу­лер қоюы мүм­кін). Осы­ған ұқ­сас бар­лық жағ­дайда аг­рес­сия үшін фруст­ра­цияға еш­қан­дай қа­ ты­сы жоқ, кі­нә­сіз жә­не қа­на­ғат­тан­ды­рар­лық өзін­дік қор­ға­ныс­қа қа­бі­лет­сіз жа­ңа ны­сан­дар таң­да­лы­на­ды. «Құр­бан­дық (ко­зел от­пу­ ще­ния)» із­деу ең кең та­рал­ған тү­рі бо­лып та­бы­ла­тын аг­рес­сияға өту жү­ре­ді. Ав­то­ри­та­ри­зм­ді зерт­теу, ең бас­ты­сы те­ріс санк­ция­ лар­ды қол­да­на­тын жә­не өз қа­ра­ма­ғын­да­ғы­ла­рын фруст­рир­лейт­ін бе­дел­ді көш­бас­шы же­тек­ші­лік ете­тін топ мү­ше­ле­рі­нің, де­мок­ра­ тиялық стиль­де бас­қа­ры­ла­тын топ мү­ше­ле­рі­мен са­лыс­тыр­ған­да, бір-бі­рі­не қа­тыс­ты әл­де­қай­да аг­рес­сив­ті бо­ла­ты­нын көр­сет­ті. Әде­биет­те іл­кі на­ным­дар мен то­па­ра­лық араз­дық­ты қа­рас­ты­ ру­ға де­ген бұл ба­ғыт сон­дай-ақ «стиг­ма­ти­за­ция» теориясы ре­тін­ де бел­гі­лі. Стиг­ма­ти­за­ция ба­ғы­ты. Стиг­ма­ти­зир­ле­не­тін не­ме­се «құр­ бан­дық (ко­зел от­пу­ще­ния)» – оған үне­мі жа­уап­кер­ші­лік ар­ты­ ла­тын адам. «Құр­бан­дық­ты (ко­зел от­пу­ще­ния) әлеу­мет­тік-пси­ хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс ре­тін­де» із­деу Т. Дуг­лас­тың жұ­мы­сын­да жан-жақ­ты тал­дау­ға ұшы­ра­ды (Douglas, 1993). Ав­тор­дың пі­кі­рін­ ше, не­гіз­дел­ме­ген араз­дық ұстаным­да­ры өзі­нің қо­лай­сыз іс­те­рі үшін кі­нә мен жа­уап­кер­ші­лік­ті бас­қа­лар­ға ауыс­ты­ру нә­ти­же­сін­де туын­дауы мүм­кін. Бұл құ­бы­лыс­тың та­ри­хи та­мыр­ла­ры кө­не за­ ман­ға ке­те­ді. Жа­са­ған әре­кет­те­рі үшін жа­уап­кер­ші­лік­тен қа­шу­ға, кі­нә­ның аса ың­ғай­сыз се­зі­мін әл­сі­ре­ту­ге тал­пы­ныс­тар сол кез­ де де бол­ған жә­не та­за­ла­ну дәс­түр­ле­рі­нің ал­уан­ түр­лі фор­ма­сын қа­был­да­ды. Адам­дар жа­за­лай да, ма­ра­пат­тай да ала­тын бар­лы­ ғын кө­ре­тін қа­да­ға­лау­шы­ның – құ­дай­дың бар екен­ді­гі­не сен­ді. Ауру­лар­дан, апат­тар­дан жә­не бас­қа да зіл­за­ла­лар­дан қа­шу үшін олар жа­са­ған әре­кет­те­рі үшін кі­нә мен жа­уап­кер­ші­лік жү­гін сим­

66

Әлеуметтік психология

во­ли­ка­лық түр­де бас­қа адам­дар­ға, жа­ну­ар­лар­ға не­ме­се қан­дай да бір жан­сыз зат­тар­ға жүк­те­ді. Дәс­түр ке­зең­мен қайтала­нып отыр­ ды. Адам­дар бә­рін кө­ре­тін құ­дай­дың кә­рі­нен қа­шу жә­не ті­рі қа­ лу мақ­са­тын­да өз­де­рі­нің кі­нә­ла­ры мен на­шар іс­те­рі үшін ке­ші­рім алу­ға ты­рыс­ты. «Жі­бе­ру те­ке­сі (ко­зел от­пу­ще­ния) (ары­лу)» атауы кө­не ев­рей­лер­де бол­ған бү­кіл ха­лық­тың кі­нә­сін ті­рі те­ке­ге жүк­ теу­дің ай­рық­ша дәс­тү­рін си­пат­тау­ға бай­ла­ныс­ты туын­да­ды. Кі­ нә жі­бе­ру кү­нін­де свя­щен­ник екі қо­лын жа­ну­ар­дың ба­сы­на ев­рей хал­қы­ның кі­нә­ла­рын со­ған ауда­ру­дың бел­гі­сі ре­тін­де қоя­тын, со­ нан соң те­ке­ні құм­ға ай­дап жі­бе­ре­тін. Сол уа­қыт­тан бе­рі қо­ғам­да көп­те­ген өз­ге­ріс­тер бол­ды. Бі­рақ адам­дар әлі де әлеу­мет­тік ке­рек­ сіз әре­кет­тер іс­теп ке­ле­ді жә­не жа­за­лаудан қа­шу­ға, өз мі­нез-құл­ қы­ның те­ріс зар­дап­та­рын ес­кер­ту­ге, жа­уап­кер­ші­лік жү­гі­нен оны бас­қа­лар­дың иығы­на іле оты­рып құ­ты­лу­ға, өзі­нің кі­нә­сін жә­не со­ның нә­ти­же­сін­де туын­дайт­ын іш­кі кер­не­лу­ді азайтуға не­ме­се же­ңіл­де­ту­ге ұм­ты­ла­ды. Бі­рақ «жі­бе­ру те­ке­сі» құ­бы­лы­сын ен­ді та­за­ру сал­ты деп айтуға бол­майды. Бұл – ен­ді бейім­де­лу, дә­лі­рек айт­қан­да іл­кі бейім­де­лу ме­ха­низ­мі, ті­рі қа­лу­дың же­ке­лік не­ме­се топ­тық ст­ра­те­гиясы, өзін сақ­тау, өзін құр­мет­теуді қол­дау тех­ни­ ка­сы. Шы­дам­сыз­дық, араз­дық ұстаным­да­ры, іл­кі на­ным­дар осы теория тұр­ғы­сы­нан, жа­уап­кер­ші­лік­ті бас­қа­ға жүк­теу мен өзі­нің қо­лай­сыз әре­кет­те­рі үшін кі­нә­нің ың­ғай­сыз се­зі­мі­нен құ­ты­лу тә­ сі­лі ре­тін­де туын­дай­ды. То­па­ра­лық қа­ра­ма-қай­шы­лық­тар ба­ғы­ты. То­па­ра­лық мә­се­ ле­лер­ді қа­рас­ты­ру­ға де­ген бұл ба­ғыт тү­сін­ді­ру прин­ци­пі ре­тін­де «ин­те­рак­ция» ка­те­го­рия­сын ен­гіз­ген М. Ше­риф­тің жұ­мыс­та­рын­ да кел­ті­рі­ліп, өза­ра әре­кет­тің ті­ке­лей өзі то­па­ра­лық қа­ты­нас­тар си­па­тын жағ­дайға сәй­кес­тен­ді­ре­ті­ні атап көр­се­тіл­ді. То­па­ра­лық араз­дық­тың пай­да болуына мүд­де­лер­дің нақ­ты ки­кіл­жің­де­рі алып ке­ле­ді. М. Ше­риф­тің бұл идеяла­ры Д.Кэмп­белл жа­са­ған то­ па­ра­лық ки­кіл­жің­нің нақ­ты­лық (реалист­тік) теория­сын­да әрі қа­ рай өзі­нің дам­уын­ тап­ты. Кэмп­белл­дің көз­қа­ра­сы бо­йын­ша, әр­ түр­лі топ­тар мүд­де­ле­рі­нің нақ­ты ки­кіл­жі­ңі то­па­ра­лық ки­кіл­жің­ ді, бә­се­ке­лес­тік қа­ты­нас­та­рын, топ­тың же­ке­лен­ген мү­ше­ле­рі­нің нақ­ты қа­уіп­тер­ді қа­был­да­уын­ жағ­дайға сәй­кес­тен­ді­ре­ді. Нақ­ты

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

67

қа­уіп­, өз ке­зе­гін­де, оның бас­та­уына, яғ­ни сырт­қы топ­қа де­ген қа­ ты­нас­та­ры­на араз­дық­ты сәй­кес­тен­ді­ре­ді. Со­ны­мен, мүд­де­лер­дің объек­тив­ті қақ­ты­ғы­суы іл­кі на­ным­ды кү­шейтеді. Топ­тық ки­кіл­ жің­нің нақ­ты­лық теориясы им­миг­рант­тар­ға де­ген іл­кі на­ным­ дар­ды зерт­теу­дің не­гі­зі­не жат­ты. Зерт­теу­ші­лер­дің пі­кі­рін­ше, іл­кі на­ным­дар­дың қа­лып­тас­уын­да аут­топ та­ра­пы­нан қа­уіп­ті се­зі­ну мен өзі­нің жә­не бө­тен топ­тар ара­сын­да­ғы ұқ­сас­тық­ты не­ме­се айыр­ма­шы­лық­ты ба­ға­лау ма­ңыз­ды рөл ат­қа­ра­ды. Айыр­ма­шы­ лық­ты тек то­па­ра­лық са­ра­лау мен се­зі­ну ға­на емес, өзі­нің жә­не өз­ге топ­тар­дың мән­ді си­пат­та­ма­лар бо­йын­ша ұқ­сас­ты­ғын ба­ға­ лау да араз­дық­тың бас­тауы бо­ла тү­се­ді. Мә­де­ни қа­уіп­ пен нақ­ты қа­уіп­ті ажы­ра­та­ды. Бі­рін­ші­сі то­па­ра­лық айыр­ма­шы­лық­тар­ды се­ зі­ну­мен сәй­кес­тел­ген: аут­топ өкіл­де­рі өзі­нің мә­де­ни ор­та­сы­ның тұ­рақ­ты­лы­ғы­на қа­уіп­төн­ді­руі мүм­кін өз­ге мо­рал­дік нор­ма­лар­ға, құн­ды­лық­тар­ға, тіл­де­су сти­лі­не, т.с.с. ие бо­ла­ды. Бө­тен топ­тың өкіл­де­рі қан­дай да бір ай­мақ­та бә­се­ке­лес ре­тін­де қа­был­да­нуы мүм­кін. Мүд­де­лер­дің осы­ған бай­ла­ныс­ты қа­был­да­на­тын нақ­ты ки­кіл­жі­ңі та­быс үшін мән­ді­лі­гі ұқ­сас си­пат­та­ма­лар жағ­да­йын­да іл­кі на­ным­дар­ға алып ке­луі мүм­кін. Мы­са­лы, им­миг­рант­тар, егер олар ең­бек­ке ор­на­лас­ты­ру са­на­сын­да бә­се­ке­лес ре­тін­де қа­был­да­ на­тын жә­не кә­сі­би­лік дең­гейі бо­йын­ша өз то­бы­ның өкіл­де­рі­мен тең ре­тін­де ба­ға­ла­на­тын бол­са, іл­кі на­ным­дар ны­са­ны бо­ла­ды. Осы зерт­теу­дің не­гі­зін­де то­па­ра­лық қа­ты­нас­тар­дың да­муы мен іл­кі на­ным­дар қа­лып­тас­уын­да­ғы ког­ни­тив­тік үде­ріс­тер­дің рө­лін қа­рап шы­ғу­ға бо­ла­ды. Нақ­ты жағ­дай­дың өзі емес, оның қа­был­да­ нуы мен тү­сін­ді­рі­луі ма­ңыз­ды ма­ғы­на­ға ие бо­ла­ды. Ког­ни­тив­тік ба­ғыт. Бұл ба­ғыт бір­тек­ті бо­лып та­был­майды жә­не оқыр­ман­ға та­ныс, Г. Тэдж­фел­дің әлеу­мет­тік ұқ­сас­тық (кө­ бі­не­се әлеу­мет­тік ка­те­го­рия­лан­ды­ру не­ме­се ми­ни­мал­ды то­па­ ра­лық па­ра­диг­ма теориясы ре­тін­де анық­та­ла­тын) теориясы­на не­гіз­де­ле­тін­ба­ғыт­тың (ең та­ны­мал­дың) бі­рі бо­лып та­бы­ла­тын ба­ғыт­тар то­бы ту­ра­лы айт­қан дұ­рыс. Оның қа­ғи­да­ла­ры­на сәй­ кес адам өзі­нің әлеу­мет­тік әле­мін, оны ка­те­го­рия­лар­ға, адам­дар­ ды топ­тар­ға бө­ле оты­рып (әлеу­мет­тік ка­те­го­рия­лан­ды­ру) рет­ке кел­ті­ре­ді. Адам­ның өзін осы ка­те­го­рия­лар­дың бі­ре­уіне жат­қы­зу

68

Әлеуметтік психология

әлеу­мет­тік ұқ­сас­тан­ды­ру үде­рі­сін құ­рай­ды. Әлеу­мет­тік ұқ­сас­ тық әлеу­мет­тік топ­қа тиесі­лік тер­мин­де­рін­де өзін анық­тау­ды біл­ді­ре­ді. Тұл­ға­лық ұқ­сас­тық­пен қа­тар ол тұл­ға­ның Мен-тұ­жы­ рым­да­ма­сын құ­рай­ды. Адам­ға по­зи­тив­ті (оң) Мен-тұ­жы­рым­ да­ма­ны қа­лып­тас­ты­ру мен сақ­тау­ға де­ген ұм­ты­лыс тән. Әлеу­ мет­тік ұқ­сас­тық­ты қа­лып­тас­ты­ру­ға әлеу­мет­тік са­лыс­ты­ру мен то­па­ра­лық са­ра­лау үде­ріс­те­рі қа­ты­са­ды. По­зи­тив­ті әлеу­мет­тік ұқ­сас­тық­ты қа­лып­тас­ты­ру мен сақ­тау үшін топ­тар ара­сын­да­ғы айыр­ма­шы­лық­ты өз пай­да­сы­на анық­тау қа­жет. Мі­не осы­дан өз то­бы­ның мү­ше­ле­рі үшін қайы­рым­ды­лық, ал бө­тен топ­қа қа­тыс­ ты араз­дық пен кем­сі­ту туын­дай­ды. Адам өзін оң ба­ға­лау үшін өз то­бын оң си­пат­тау­ға бейім. Көп­те­ген экс­пе­ри­ме­нт­тер­дің нә­ти­же­ле­рін тал­да­ған Г. Тэдж­ фел ке­ле­сі­дей қо­ры­тын­ды­лар­ға ке­ле­ді. Аут­топ­тық араз­дық не­ ме­се ин­топ­тық фа­во­ри­тизм фор­ма­сын­да­ғы то­па­ра­лық кем­сі­ту тіп­ті, тұл­ға мен ин­топ­тың мен­шік­ті мүд­де­ле­рі мүл­де қоз­ғал­ма­ған жағ­дай­дың өзін­де де, кө­кей­кес­ті жағ­дай­дың ал­дын­да қан­дай да бір объек­тив­ті то­па­ра­лық қа­ра­ма-қай­шы­лық, жа­рыс не­ме­се араз­ дық жоқ. Ин­топ пай­да­сы­на по­зи­тив­ті ва­ле­нт­тік айыр­ма­шы­лық­ ты ор­на­ту­дың сөз­сіз бо­лу за­ңы жал­пы әлеу­мет­тік қа­ты­нас­тар­дың әм­бе­бап конс­тан­та­сы ре­тін­де та­ны­ла­ды. Тұл­ға үшін бел­гі­лі бір ұқ­сас­тық не­ғұр­лым мән­ді­рек бол­са, іл­кі на­ным­дар­ды қа­лып­тас­ ты­ру үшін ал­ғы­шарт­тар ту­ғы­за­тын ин­топ­тық фа­во­ри­тизм ағы­мы со­ғұр­лым айқы­ны­рақ бо­ла­ды. Топ­тық ұқ­сас­тық мән­ді­лі­гі стиг­ ма­ти­зир­лен­ген топ­тар өкіл­де­рі үшін қо­лай­сыз әсер­ді кү­шейтеді (өзін ба­ға­лаудың тө­мен­деуі жә­не те­ріс эмо­ционал­дық күй). Іл­кі на­ным­дар­ды зерт­теу­лер­де, оқыр­ман­ға бел­гі­лі, ат­ри­бу­тив­ тік үде­ріс­тер са­ла­сы ай­рық­ша орын ала­ды. Іл­кі на­ным­дар проб­ ле­ма­ти­ка­сы­на қа­тыс­ты қан­дай да бір оқи­ға үшін жа­уап­кер­ші­лік­ті қо­сып жа­зу ту­ра­лы сұ­рақ­ты тал­дайт­ын ат­ри­бу­ция теорияла­ры­ ның сол бө­лі­гі ай­рық­ша қы­зы­ғу­шы­лық ту­ғы­за­ды. Бір­ден айта ке­ ту ке­рек, ат­ри­бу­ция теорияла­рын­да «се­беп­ті­лік» ұғы­мын қол­да­ ну­да бі­різ­ді­лік жоқ жә­не «­жа­уап­кер­ші­лік», «се­беп­ті­лік», «кі­нә», «тәуел­ді­лік», «па­рыз» ка­те­го­рияла­ры си­но­ним­ді­лер ре­тін­де қол­ да­ны­ла­ды.

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

69

Нақ­ты кау­зал­дік ат­ри­бу­цияның оның «идеал­ды» мо­дел­де­рі­нен ауыт­қуы ат­ри­бу­цияның «қа­те­лік­те­рі» ре­тін­де бел­гі­лі. Ат­ри­бут­ тайт­ын суб­ъект­тің ыр­ғақ­ты іл­кі на­ным­ды­лы­ғы қор­ға­ныс функ­ ция­сын орын­дайт­ын жә­не жо­ға­ры өзін ба­ға­лау мен өзі ту­ра­лы оң тү­сі­нік­тер­ді сақ­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­тін бұр­ма­ла­шы­лық­тар­дан тұ­ ра­ды. Тұл­ға жа­уап­кер­ші­лі­гін­де өзін қор­ғау ат­ри­бу­циясы­ның бо­лу пай­да­сы­на адам­дар­дың оқи­ға зар­дап­та­рын бұр­ма­лай қа­был­дауы мен олар үшін жа­уап­кер­ші­лік­ті құш­тар­ла­на қо­сып жазуын­көр­се­ те­тін көп­те­ген экс­пе­ри­ме­нт­тік фак­тор­лар куә­лан­ды­ра­ды. Ат­ри­ бу­цияның ір­ге­лі қа­те­лі­гі ре­тін­де­гі қа­ра­пайым дис­по­зи­ционизм, яғ­ни, жағ­дай­лық се­беп­тер­ді ат­қа­ру­шы мен қа­да­ға­лау­шы­ның мі­ нез-құлық­та­ры дис­по­зи­циялық се­беп­те­рін айыр­ма­лай се­зі­ну пай­ да­сы­на арт­ты­ру бейім­ді­лі­гі ал­ғы­на­ным­дар­ға бас­тайды. Көп­те­ген зерт­теу­лер те­ріс оқи­ға­лар ат­ри­бу­циясы мен қи­на­ лыс­тың болуына ар­нал­ған. Адам не­ғұр­лым кө­бі­рек қи­нал­са, ол өз­ге қа­да­ға­лау­шы­ға со­ғұр­лым ың­ғай­сыз, бе­де­лі жоқ жә­не оны­мен не бо­лып жат­қа­нын қы­зық­тыр­майт­ын­дай бо­лып кө­рі­не­ді. Пси­хо­ ло­гияда бұл құ­бы­лыс әді­лет­ті әлем­ге «се­нім» ре­тін­де бел­гі­лі: егер адам қи­нал­са, ол өзі­нің ба­қу­ат­сыз­ды­ғы­на өзі кі­нә­лі бол­са, ол өзі қол жет­кіз­ге­ні­не ие бо­ла­ды, яғ­ни, әлем әді­лет­ті. Бұл се­нім ке­ле­ сі­дей жо­ра­мал­дан шы­ға­ды: адам­дар өз­де­рі­нің қа­жет­ті­лі­гін ба­қы­ лай ала­ды деп есеп­теу қа­жет­ті­лі­гін бас­тан өт­ке­ре­ді. Егер құр­бан­ дық­тың кі­нә­сіз­ді­гі анық­тал­са, он­да әді­лет­ті­лік­ке се­нім­ді қал­пы­на кел­ті­ру үшін кі­нә­сіз зар­дап­тар­ға өтем қа­жет, өйт­пе­ген жағ­дайда кі­нә­сіз құр­бан­дық­тың те­ріс­ке шы­ға­руы күр­де­ле­не тү­се­ді, оған де­ген қо­лай­сыз­дық ар­та­ды, бе­дел тө­мен­дейді жә­не кем­ші­лік­тер ұл­ғайтыла­ды. Ал­ғы­на­ным­дар, осы­лай­ша дис­по­зи­циалық ат­ри­бу­ ция сал­да­ры, ба­қу­ат­сыз­дық жә­не осы не­ме­се бас­қа әлеу­мет­тік ка­ те­го­рия өкі­лі­мен бо­ла­тын те­ріс оқи­ға­лар суб­ъек­ті бо­луы мүм­кін. Ат­ри­бу­тив­тік-құн­ды­лық мо­де­лі ал­ғы­на­ным­дар қа­лып­тас­уын­ ың ке­ле­сі­дей шарт­та­рын қа­рас­ты­ра­ды: 1) қо­ғам­ның осы не­ме­се бас­қа ат­ри­бут­ты те­ріс ба­ға­лауы; 2) осы те­ріс ат­ри­бут­ты ие­лен­ге­ні үшін жа­уап­кер­ші­лік­ті суб­ъек­ті­нің өзі­не қо­сып жа­зу. Егер суб­ъект мас­кү­нем­дік әл­сіз ерік-жі­гер нә­ти­же­сі екен­ді­гі­ не се­нім­ді бол­са, он­да тұл­ға мен ал­ко­гол­ді шек­тен тыс пай­да­ла­

70

Әлеуметтік психология

ну бір­тұ­тас ре­тін­де қа­был­да­на­ды. Тіз­бек­ті, қа­ра­ма-қай­шы­лық­сыз («жақ­сы­лық тек жақ­сы­мен, жа­ман­дық тек жа­ман­мен бай­ла­ныс­ ты») об­раз­дар­ды тұр­ғы­зу­ға де­ген ағым, егер мас­кү­нем­дік те­ріс ба­ға­лан­са, дәл осын­дай ба­ға­ны ал­ко­гол­ді көп пай­да­ла­на­тын тұл­ ға да ала­ды де­ген­ге алып ке­ле­ді. Іл­кі на­ным­дар­дың ат­ри­бу­тив­тікәлеу­мет­тік мо­де­лі­не сәй­кес «мас­кү­нем­дік – бұл жа­ман» де­ге­ні­міз – «мас­кү­нем – на­шар» деп есеп­теу­дің дәл өзі екен­ді­гі­не се­нім­ ді бо­лу. Мұн­дай бай­ла­ныс же­ке­лік мә­де­ниет­тер үшін әл­де­қай­да күш­ті жә­не ұжым­дық үшін ке­мі­рек бай­қал­ған бо­лып та­бы­ла­ды. Ав­тор­лар сон­дай-ақ сте­реотип­тер мен іл­кі на­ным­дар ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­ты анық­тайды. Егер топ осы те­ріс сте­реотип­тік си­пат­ та­ма­лар­ды ие­лен­ге­ні үшін жа­уап­ты деп та­ныл­са, те­ріс сте­реотип­ тер іл­кі на­ным­дар бо­ла тү­се­ді. Со­ны­мен, іл­кі на­ным­дар­дың қа­ лып­тас­уына стиг­ма­ти­зир­ле­не­тін­дер­дің қо­лай­сыз жағ­дайла­ры­ның ин­тер­нал­ды ат­ри­бу­циясы қа­ты­са­ды жә­не со­ңы­нан олар­ды жоқ­қа шы­ға­ру жү­ре­ді. Экс­тер­нал­дық ат­ри­бу­ция, ке­рі­сін­ше, те­ріс тү­сі­ нік дең­ге­йін­тө­мен­де­те­ді жә­не аут­топ ба­қу­ат­сыз­ды­ғы се­беп­те­рін сырт­қы фак­тор­лар­ға: кем­сі­ту­ге, тең емес мәр­те­бе­ге, т.с.с. қо­сып жа­зу­дан тұ­ра­ды. В.И. Се­кун­ның зерт­теу­ле­рі төрт ин­тер­нал­дық си­пат­та­ма­ны атап көр­се­ту­ге мүм­кін­дік бер­ді: 1) бо­лып жат­қан­ның бар­лы­ғы оқи­ға­ға (жағ­дайға) бай­ла­ныс­ты екен­ді­гі­не се­ну; 2) адам­мен бо­ лып жат­қан­ның бар­лы­ғы оның өзі­не, оның же­ке бел­сен­ді­лі­гі мен ең­бек­сүй­гіш­ті­гі­не бай­ла­ныс­ты екен­ді­гі­не се­ну; 3) тағ­дыр­ ға се­ну. Адам­ға еш­нәр­се тәуел­ді емес; 4) бар­лы­ғы адам­дар­дың өзі­не тәуел­ді екен­ді­гі­не се­ну (1996, 51-53 б.). Олар бә­рін іс­тей ала­ды жә­не бә­рі­не өз­де­рі жа­уап­ бе­ре­ді. Іл­кі на­ным­дар­дың қа­ лып­та­суы мен сақ­талуына ин­тер­нал­дық­тың осы құ­ры­лы­мы­ның екін­ші жә­не төр­тін­ші эле­ме­нт­те­рі қа­ты­са­ды. Екін­ші­сі­нен се­нім­ дер жүйесі қи­сын­ды тү­зі­ле­ді, оған сәй­кес, кім ең­бек­тен­се, сол та­быс­ты, ал сәт­сіз­дік тұл­ға­лық фак­тор­лар­мен, яғ­ни, жі­гер­дің бол­мауы­мен, мі­нез­дің әл­сіз­ді­гі­мен анық­та­ла­ды. Төр­тін­ші­сі, бо­ лып жат­қан­дар­дың бар­лы­ғы­на адам­дар­дың өз­де­рі кі­нә­лі де­ген­ге алып ке­ле­ді, «адам­дар­ды бар­лы­ғы­на кі­нә­лауға ұм­ты­лу­дан» бай­ қа­луы мүм­кін.

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

71

Іл­кі на­ным­дар өзін жә­не бас­қа адам­дар­ды ба­ға­лаумен сөз­сіз қо­сақ­тал­ған. Іл­кі на­ным­ды құ­райт­ын кез кел­ген си­пат­та­ма өзін­де тек қан­ша­лық­ты си­пат­тау­ды ға­на емес, сон­ша­лық­ты ба­ға­лауды ұс­тай­ды. Іл­кі на­ным­дар­да ба­ға­лау жа­ғы си­пат­тау жа­ғы­нан асып тү­се­ді. Әлеу­мет­тік-пер­цеп­тив­тік ба­ға­лау құ­ры­лы­мын­да: ба­ға­ лаудың мә­нін си­пат­тайт­ын маз­мұн­дық; ба­ға­лаудың ба­ра­бар­лы­ ғын не­ме­се дәл­ді­гін көр­се­те­тін дең­гей­лік жә­не суб­ъект­тің ба­ға­ лаулық ст­ра­те­гиясын, оның ког­ни­тив­тік сти­лін біл­ді­ре­тін стил­дік үш жа­ғын атап көр­се­те­ді. Іл­кі на­ным­дар маз­мұ­ны те­ріс тү­сі­нік­тің нақ­ты ны­са­ны­на қа­тыс­ты спе­ци­фи­ка­лық бо­ла­ды. Со­ны­мен қа­тар әм­бе­бап өл­шеулер­ді де, мы­са­лы, іл­кі на­ным­дар­дың те­ріс ва­ле­нт­ ті­лі­гін атап көр­се­ту­ге бо­ла­ды. Іл­кі на­ным­дар­дың ба­ра­бар­лы­ғы бұ­ры­ны­рақ тал­қы­лан­ды. Ал стил­дік жа­ғы­на кел­сек, іл­кі на­ным­ дал­ған жә­не іл­кі на­ным­дал­ма­ған адам­дар­дың ког­ни­тив­тік сти­лі ва­риатив­ті­лік, тұ­рақ­ты­лық, экс­тре­мал­дық, ког­ни­тив­тік күр­де­лі­ лік, ам­би­ва­ле­нт­ті­лік, т.с.с. па­ра­ме­тр­лер бо­йын­ша ерек­ше­ле­не­ді. Ког­ни­тив­тік тұ­жы­рым­да­ма­лар іл­кі на­ным­дар­дың тұ­рақ­ты­лы­ ғын тү­сін­ді­ре­ді. Олар­ға қа­ра­ма-қай­шы ке­ле­тін ақ­па­рат­тың бо­луы мін­дет­ті түр­де те­ріс тү­сі­нік пен ағым­ды­лық­ты те­ріс­ке шы­ға­ру­ға алып кел­мейді. Іл­кі на­ным­дар­ды рас­тау үшін, сон­дай-ақ қи­сын­ды жа­сау қол­да­ны­ла­ды, ал жа­ңа ақ­па­рат қол­да­ныс­та бар ког­ни­тив­тік құ­ры­лым­дар­ға қо­сы­ла­ды (ас­си­ми­ля­ция). Соң­ғы­ла­ры жа­ңа ке­ліп түс­кен мә­лі­мет­тер­ге сәй­кес тү­зе­ті­луі жә­не өз­гер­ті­луі мүм­кін (ак­ ко­мо­да­ция). Жа­ңа ақ­па­рат ал­ған жағ­дайда ас­си­ми­ля­ция ак­ко­мо­ да­циядан ба­сым бо­ла­ды. Мұн­дай құ­бы­лыс «ас­си­ми­ля­ция әсе­рі» не­ме­се «ас­си­ми­ля­ция қа­те­лік­те­рі» ата­уын­ал­ды. Іл­кі на­ным­дар­дың тұ­рақ­ты­лық проб­ле­ма­сы осы са­ла­да­ғы әлеу­ мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­лер­дің не­гіз­гі по­зи­циялар­дың бі­рін ала­ды. Бұл жер­де тұ­рақ­ты­лық ре­тін­де олар­дың өз­гер­мейт­ін­ді­гі емес, өз­ге­ріс­тер­ге қар­сы тұ­руы тү­сін­ді­рі­ле­ді. Іл­кі на­ным­дар­дың тұ­рақ­ты­лы­ғы­на ық­пал ете­тін көп­те­ген ме­ха­ни­зм­де­рі си­пат­та­ла­ ды. Ата­лып өтіл­ген бір­жақ­ты­лық ас­си­ми­ля­ция мен ат­ри­бу­тив­тік бұр­ма­ла­ну­лар­дан бас­қа қа­был­дау мен жа­ды­ның ма­ңыз­ды­лы­ғы, ат­ти­тюд­ті-ре­ле­ва­нт­тық ақ­па­рат­ты таң­дау, елес­те­ту, ил­лю­зия­лық кор­ре­ля­ция атап өті­ле­ді. Фак­ті­лер­ді бас­тап­қы анық­тау­ға қа­ра­ма-

72

Әлеуметтік психология

қай­шы де­валь­ва­циялау­дың көп­те­ген тә­сіл­де­рі бар: те­ріс­ке шы­ға­ ра­тын ақ­па­рат­ты бай­қа­мауға, мән­ді емес, іл­кі деп та­ну­ға, бас­қа­ша тү­сін­ді­ру­ге, шек­ті ре­тін­де қа­рас­ты­ру­ға, т.с.с. бо­ла­ды. Іл­кі на­ным­ дар тұ­рақ­ты­лы­ғы­ның мә­се­ле­сі зерт­теу­ші­лер­ді іл­кі на­ным­дар­дың өз­ге­ру заң­ды­лық­та­рын зерт­теу мен олар­ды же­ңу­дің тиім­ді құ­рал­ да­рын жа­сау кон­текс­тін­де қы­зық­ты­ра­ды. Ку­пер мен Яго­да іл­кі на­ным­ды адам­дар ког­ни­тив­тік дис­со­ на­нс­ты іл­кі на­ным­дар­ды те­ріс­ке шы­ға­ра­тын ақ­па­рат­ты лаж­сыз қа­был­дау жағ­да­йын­да тө­мен­де­ту үшін қол­да­на­тын ст­ра­те­гиялар­ ды қа­рас­ты­ра­ды. Бұл – іл­кі на­ным­ды адам­дар­дың қа­ра­ма-қай­шы көз­қа­рас­тың на­си­хат­талуына әсе­рі. Бұл жол­дар­ға олар ке­ле­сі­лер­ ді жат­қы­за­ды: ақ­па­рат­ты бас­тап­қы­да ба­ра­бар­лық­пен қа­был­дау, оның со­ңы­нан осы тү­сі­нік­ті бұр­ма­лайт­ын тал­қы­лаулар тіз­бе­гі жү­ре­ді; ақ­па­рат­ты шы­найы емес деп қа­был­дау; ақ­па­рат­ты тү­сін­ беу не­ме­се қа­те тү­сі­ну. Әре­кет­тік ба­ғыт. То­па­ра­лық қа­ты­нас­тар­ды тү­сін­ді­ру­де­гі ког­ни­тив­тік фак­тор­лар­ды есеп­ке алу әре­кет­тік ба­ғыт­пен ұсы­ныл­ ған ке­ңес­тік дәс­түр­де де орын ала­ды (В.С. Агеев, 1990). Суб­ъект ің оның сырт­қы прак­ти­ка­лық әре­ке­ті­не тәуел­ді­лі­гін, іш­кі пси­хи­ ка­лық әре­ке­ті­нің ор­та­лан­ды­рыл­ға­нын зерт­теу ке­ңес­тік пси­хо­ ло­гияда­ғы бас­ты ба­ғыт­тар­дың бі­рін құ­ра­ды. В.С. Агеев «тұл­ға мі­нез-құл­қы­ның әлеу­мет­тік ас­пек­ті­ле­рі­не жа­уап­ты ког­ни­тив­тік үде­ріс­тер­дің әре­кет­тік та­би­ға­тын аса ма­ңыз­ды теория­лық-әдіс­на­ ма­лық жә­не зерт­теу­лік мә­се­ле­лер ре­тін­де қа­рас­ты­ру­ды» ұсын­ды (сон­да, 36 б.). Ког­ни­тив­тік үде­ріс­тер топ әре­ке­ті­нің спе­ци­фи­ка­сы ар­қы­лы со­лар­да топ бо­ла­тын жә­не өза­ра әре­кет­те­се­тін объек­тив­ті жағ­дай­лар­мен тү­сін­ді­рі­луі тиіс. Объек­тив­ті жағ­дай­лар то­па­ра­лық өза­ра әре­кет­тер­дің өзі­не де, ког­ни­тив­тік үде­ріс­тер­ге де ық­пал ете­ ді. Өз ке­зе­гін­де то­па­ра­лық өза­ра әре­кет ке­рі бай­ла­ныс ме­ха­низ­мі бо­йын­ша объек­тив­ті әлеу­мет­тік жағ­дай­лар­ға (топ­тар ара­сын­да­ғы әлеу­мет­тік ст­ра­ти­фи­ка­ция мен са­ра­лауға) әсер ете­ді. Әлеу­мет­тік ық­пал ба­ғы­ты. Іл­кі на­ным­дар фе­но­ме­ні­не ар­нал­ ған әде­биет­те олар­дың әлеу­мет­тік көз­де­рі­не на­зар ауда­ры­ла­ды. Олар­ға қо­ғам­да бар ие­рар­хияда­ғы бас­қа­ру-ба­ғы­ну қа­ты­нас­та­рын жат­қы­за­ды. Өз­де­рі­нің әлеу­мет­тік жә­не эко­но­ми­ка­лық үс­тем­ді­гі­

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

73

нен қа­на­ғат ала­тын адам­дар өз жағ­дайла­рын те­ріс тү­сі­нік­ті пі­кір­ лер кө­ме­гі­мен ақ­тайт­ын бо­ла­ды. Мы­са­лы, Г. Ол­порт егер топ­тар бір­дей мәр­те­бе­ге ие бол­са, іл­кі на­ным­дар мен ки­кіл­жің­дер тоқ­ тайтынын көр­сет­ті. Әлеу­мет­тік үс­тем­дік теориясы­на сәй­кес (Дж. Си­да­ниус, С. Ле­вин, Ф. Прат­то) то­па­ра­лық кем­сі­ту мен іл­кі на­ным­дар то­па­ра­лық ие­ рар­хияда­ғы топ­тың мәр­те­бе­сін қа­лып­тас­ты­ру мен сақ­тау­ға де­ген әм­бе­бап та­лап­тан туын­дай­ды, бұл әлеу­мет­тік идеоло­гиямен жә­ не сая­сат­пен бе­кі­ті­ле­ді. Жо­ға­ры мәр­те­бе­лі топ­тар үл­кен дә­ре­же­де оның не­гі­зін­де жат­қан тең­сіз­дік пен идеоло­гияны (әлеу­мет­тік үс­ тем­дік бағ­да­ры (SDO) қол­дайды. Яғ­ни, іл­кі на­ным бұл жағ­дайда қо­ғам­да­ғы бар ие­рар­хия­лық құ­ры­лым­ға қол­дау­ды қам­та­ма­сыз ете­ді. Сон­дай-ақ іл­кі на­ным­дар­ды бұ­қа­ра­лық ақ­па­рат құ­рал­да­ры, бі­ лім бе­ру жүйесі, т.с.с. ар­қы­лы инс­ти­ту­ционал­дық қол­дау да қа­ рас­ты­ры­ла­ды. Дис­курс­тік ба­ғыт. Со­ны­мен қа­тар тіл­дің, линг­вис­ти­ка­лық құ­ рал­дар­дың іл­кі на­ным­дар қа­лып­тас­ты­ру­да­ғы рө­лін қа­рас­ты­ра­тын ба­ғыт­тар да бар (Д. Бар-Тал, О. Зур, К. Бур­ке жә­не басқ.). Қол­ да­ны­ла­тын сөз­дер мен айтылым­дар кө­бі­не­се адам­ның на­за­рын ба­ғыт­тайды жә­не айна­ла­сын­да­ғы­ның көр­уін­анық­тайды. Осы ба­ ғыт шең­бе­рін­де тіл­дік айтылым­дар­ды зерт­теу жүр­гі­зі­ле­ді, со­лар­ дың кө­ме­гі­мен топ­тар аут­топ­тың те­ріс об­ра­зын құ­ры­лым­дайды. Ауыз­ша жә­не жаз­ба­ша ха­бар­лар, олар­дың та­қы­ры­бы зерт­те­ле­ді. Әзіл­дер, граф­фи­ти­лер, т.с.с. тал­да­на­ды. Т. ван Дейк іл­кі на­ным­ дар мен шы­дам­сыз­дық­ты зерт­теу са­ла­сын­да­ғы ең та­ны­мал дис­ курс­тік ана­ли­тик­тер­дің бі­рі бо­лып та­бы­ла­ды. Бұ­қа­ра­лық ақ­па­рат құ­рал­да­рын­да­ғы ха­бар­лар, бі­лім бе­ру жә­не саяси дис­курс­тер тал­ дау­ға ұшы­рай­ды. Т. ван Дейк жал­ған на­ным­дар бай­қа­лы­мы­ның ког­ни­тив­тік жә­ не тіл­дік ст­ра­те­гияла­ры­на эт­ни­ка­лық іл­кі на­ным­дар мы­са­лын­да тал­дау жа­са­ды. Бұл ст­ра­те­гиялар іл­кі на­ным­дар­ды әлеу­мет­тік қа­ был­дан­ған фор­ма­да көр­се­те­ті­ні жә­не сөйт­іп адам­ға өзін құр­мет­ теудің жо­ға­ры жал­пы дең­ге­йін­ ұс­тап тұр­уына, өзі ту­ра­лы бі­лім­ ді, ин­тел­ли­гент, сы­пайы, әрі әділ адам екен­ді­гі ту­ра­лы тү­сі­ні­гін

74

Әлеуметтік психология

сақ­тап қа­лу­ға мүм­кін­дік бе­ре­ті­ні атап өті­ле­ді. Дис­курс пен ком­ му­ни­ка­ция, Т.А. ван Дейк­тің пі­кі­рін­ше, нә­сіл­дік со­қыр се­нім­нің «қайта өн­ді­рі­сі­нің өмір­лік қа­жет­ті тә­сіл­де­рі» бо­лып та­бы­ла­ды (1989, 4 б.). Іл­кі на­ным­ды топ өкіл­де­рі көп­те­ген ком­му­ни­ка­тив­тік жағ­дай­лар­ға қа­ты­са­ды, олар­да аз­шы­лық топ­та­ры­на де­ген идеоло­ гиялық рә­сім­дел­ген эт­ни­ка­лық қа­ты­нас на­ным­ға бағ­дар­ла­на­ды жә­не ха­лық­тың аз бө­лі­гі­нің өкіл­де­рі­не бе­рі­ле­ді. Дис­курс­тік тал­ дау, осы­лай­ша, іл­кі на­ным­дар­дың бай­қа­луы мен бе­рі­лу тә­сіл­де­ рін қа­рас­ты­ру­ға ба­ғыт­тал­ған. Пси­хо­ло­гияда іл­кі на­ным­дар қа­лып­та­су ерек­ше­лік­те­рі­не де на­зар ауда­ры­ла­ды. Іл­кі на­ным­дар қа­лып­та­суы ерек­ше­лік­те­рін қа­ рас­ты­ру­ға де­ген екі теория­лық ба­ғыт бар: іл­кі на­ным­дар­ды әлеу­ мет­тік бей­не­леу теориясы­ның ба­ғы­ты (The social reflection theory of prejudice) жә­не іл­кі на­ным­дар дам­уын­ың әлеу­мет­тік-ког­ни­ тив­тік теориясы (A social cognitive theory of the development of prejudice). Бі­рін­ші ба­ғыт­қа сәй­кес адам­дар әлеу­мет­те­ну үде­рі­сін­ де іл­кі на­ным­дар ала­ды. Ере­сек­тер ба­ла­лар­ға қо­ғам­да­ғы қа­ты­ нас­тар жүйе­сін көр­се­те­тін ат­ти­тюд­тер мен сте­реотип­тер­ді жә­не өз­де­рі тиесі­лі бол­ған топ мәр­те­бе­сін бе­ре­ді. Кіш­кен­тай ба­ла­лар­да бас­тап­қы­да іл­кі на­ным­дар бол­майды, олар­ды әлеу­мет­тік үйре­ ту­лер ар­қы­лы иге­ре­ді. Екін­ші ба­ғыт­тың өкіл­де­рі ба­ла­лар бас­қа адам­дар­ға де­ген іл­кі на­ным­ды қа­ты­нас­пен, өз­де­рі­не ұқ­сас емес, олар­дан ерек­ше­ле­не­тін, де­мек, өз­де­рі үшін бел­гі­сіз тұл­ға­лар­ға се­нім­сіз­дік пен жақ­тыр­маушы­лық бай­қа­та оты­рып си­пат­та­ла­ ды де­ген көз­қа­рас­та бо­ла­ды. Ког­ни­тив­тік да­му ша­ма­сы­на қа­рай ба­ла­лар адам­дар­дың ара­сын­да­ғы айыр­ма­шы­лық­тар­дың ма­ғы­на­ сын, әлеу­мет­тік ка­те­го­рия­лар­дың, та­ным мә­нін, олар­дың ер­кін­ ді­гін тү­сі­не бас­тайды, сон­дай-ақ то­па­ра­лық айыр­ма­шы­лық­тар­ға емес, адам­ның іш­кі, же­ке са­па­ла­ры­на көп на­зар ауда­ра­ды. Ког­ни­тив­тік сфе­ра­ның дам­уын­да­ғы осы же­тіс­тік­тер­дің нә­ти­ же­сін­де іл­кі на­ным­дар азы­рақ ин­тен­сив­ті бо­ла тү­се­ді. Егер осы тұр­ғы­ға ере­тін бол­сақ, ере­сек­тер­дің ин­тен­сив­ті ал­ғаш­қы на­ным­ да­ры олар­дың ког­ни­тив­ті же­тіл­меуі­мен бай­ла­ныс­ты. Іл­кі на­ным­дар же­ке тә­жі­ри­бе­ге не­гіз­дел­ген асы­ғыс жә­не не­ гіз­дел­ме­ген қо­ры­тын­ды­лар­дың сал­да­ры, сон­дай-ақ бел­гі­лі бір

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

75

қо­ғам­дық топ­та қа­был­дан­ған стан­дарт­тал­ған пі­кір­лер­ді сы­ни емес иге­ру нә­ти­же­сі бо­луы мүм­кін. Қа­лып­тас­қан соң, ол өзі іс­ке асы­ры­ла­тын сәуе­гей­лік ме­ха­низ­мі бо­йын­ша жұ­мыс іс­теуі мүм­ кін жә­не адам­дар өз­де­рі­нің мі­нез-құл­қын та­рал­ған, әрі олар­дың айна­ла­сын­да­ғы­лар­да әлеу­мет­тік қол­дан­ба­лы бо­лып та­бы­ла­тын ал­ғы­на­ным­дар­мен ке­ліс­ті­ре­тін кон­форм­ді­лік инер­циясы нә­ти­же­ сін­де сақ­та­лы­на ала­ды. Теория­лық ба­ғыт­тың ұсы­ныл­ған көп­түр­лі­лі­гі, ең ал­ды­мен, іл­кі на­ным фе­но­ме­ні­нің күр­де­лі­лі­гі мен оның кө­пас­пек­ті­лі­гі ту­ ра­лы куә­лан­ды­ра­ды. Соң­ғы­сы оның фор­ма­ла­ры мен көп­түр­лі­лі­ гі­нен бай­қа­ла­ды, ал­дын­да ес­кер­тіл­ген кем­сі­ту, жы­ныс­қа­ты­нас­ ты­лық, нә­сіл­шіл­дік пен стиг­ма­ти­за­ция со­лар­дың ең бел­гі­лі­ле­рі бо­лып та­бы­ла­ды, ен­ді со­лар­ды қа­рас­ты­ру­ға өте­міз. 2.2.3. Іл­кі на­ным­дар­дың бай­қа­лу нор­ма­ла­ры Адам­ның бол­мы­сы ба­рын­ша жан-жақ­ты жә­не өзі­нің кез кел­ ген әлеу­мет­тік топ­ты іл­кі на­ным ны­са­ны ете ала­тын қа­бі­лет­ті­лі­ гін­де өз­ге­ре­ді. Сон­дай бол­са да оған қа­та­ры­на адам­ның жы­ныс­ тық, нә­сіл­дік, эт­ни­ка­лық, жас ерек­ше­лік, жы­ныс­қа­ты­нас­ты­лық, де­не жә­не ой ерек­ше­лік­те­рі­не не­гіз­дел­ген іл­кі на­ным да кі­ре­тін қиын фор­ма­да ұшы­райт­ын бел­гі­лі бір топ­тар бар. Жы­ныс­қа­ты­нас­ты­лық. Жы­ныс­қа­ты­нас­ты­лық­ты зерт­теу әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия үшін кем де­ген­де екі ас­пек­ті­де мән­ді: 1. Олар біз­ге іл­кі на­ным­ның әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық ме­ха­ низ­мі ту­ра­лы тұ­та­сы­мен айтады. 2. Олар іл­кі на­ным­ның адам бол­мы­сы­ның екі фор­ма­сы­на ық­ пал етуі мүм­кін фор­ма­ла­ры­на ба­ғыт­тал­ған. Жы­ныс­тық сте­реотип­тер­ді зерт­теу­лер­де әйел­дер­дің көр­сет­ кіш­те­рі жы­лы­лық жә­не кө­ңіл-күй­лік­ті бас­тан ке­шу көр­сет­кіш­те­ рі бо­йын­ша жо­ға­ры екен­ді­гі­не се­нім­ді. Бұл нә­ти­же­лер кросс­мә­ де­ни ас­пек­ті­де: Еуро­па­да, Сол­түс­тік жә­не Оң­түс­тік Аме­ри­ка­да, Авс­тра­лияда жә­не Таяу Шы­ғыс­тың кей­бір өңір­ле­рін­де ай­қын бо­ лып шық­ты. Бұл ке­лі­сіл­ген әлеу­мет­тік сте­реотип­тер. Мұн­дай

76

Әлеуметтік психология

сте­реотип­тер­ді бі­лу әр­түр­лі топ­тар­ды мін­дет­ті түр­де си­пат­тау­ды біл­дір­мей­ді. Бі­лім­дер мен ұғым­дар­дың нақ­ты сәй­кес­ті­гі тек іл­ кі на­ным­да­ры ай­қын адам­дар­да ға­на бо­ла­ды. Ер­лер мен әйел­дер түр­лі айыр­ма­шы­лық­тар­мен қа­тар, едәуір ұқ­сас­тық­тар­ға да ие бо­ ла­ты­ны ба­рын­ша ай­қын. Әри­не, ин­тел­лек­ті, тәуел­сіз­дік­ті, жы­лу­лық пен кө­ңіл-күй­лік күй­зе­ліс­тер­ді өл­шеу ада­ми бол­мыс­тың мән­ді ат­ри­бут­та­ры бо­лып та­бы­ла­ды. Егер де олар аб­со­лют­ті шы­найы бол­са, он­да жы­ныс­тар ара­сын­да­ғы өза­ра қа­рым-қа­ты­нас­та мә­се­ле ба­рын­ша аз бо­лар еді. Де­ген­мен де зерт­теу­лер әйел­дер ту­ра­лы сте­реотип­тер ер­лер­ді­кі­ мен са­лыс­тыр­ған­да едәуір құн­ды екен­ді­гін көр­се­те­ді. Қа­лай­ша жы­ныс­тық сте­реотип­тер тұл­ға мен мі­нез-құлық ерек­ше­лік­те­рін дәл көр­се­те ала­ды? Әри­не, көп­те­ген зерт­теу­лер­дің нә­ти­же­ле­рі көр­сет­кен­дей, айыр­ма­шы­лық­тар бар. Бі­рақ, әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­ гия­лық зерт­теу­лер бұл нә­ти­же­лер­дің жо­ға­ры шы­найы­лық дә­ре­ же­ге ие емес екен­ді­гін де көр­се­те­ді. Бас­қа­ша айт­қан­да, бұл олар­ дың иесі не ер, не әйел екен­ді­гін тү­бе­гей­лі куә­лан­ды­ра ал­май­ды. Мы­са­лы, ер­лер мен әйел­дер­ді, әс­ке­ри­лер мен бас­қа­ру­шы­лар­ға үміт­кер­лер­ді зерт­теу­лер олар­дың ара­сын­да­ғы айыр­ма­шы­лық­тың өте ша­ма­лы екен­ді­гін көр­сет­ті. Ол аз де­сек, әйел үміт­кер­лер көп­ те­ген па­ра­ме­тр­лер бо­йын­ша өз­де­рі­нің ер­кек әріп­тес­те­рі­нен ар­ тық бол­ды. Жал­пы ал­ған­да, жы­ныс­тық сте­реотип­тер үл­кен дә­ре­ же­де аңыз бо­лып та­бы­ла­тын­ды­ғын айтуға бо­ла­ды. Бі­рақ, ай­қын кө­рі­не­тін жы­ныс­тық ең­бек бө­лі­ні­сі бар екен­ді­ гі де ай­қын. Даяшы­лар­дың, са­ту­шы­лар­дың, хат­шы­лар­дың, те­ле­ фон­шы­лар­дың, мед­пер­со­нал­дың жә­не т.с.с. көп­ші­лі­гі – әйел­дер, ал құ­қық қор­ғаушы­лар­дың, ин­же­нер­лер­дің, әс­ке­ри­лер­дің, же­тек­ ші­лер­дің жә­не т.с.с. – ер адам­дар. Ең­бек­тің мұн­дай жа­сан­ды бө­ лі­ні­сі әйел жә­не ер­лер ең­бе­гі де­ген атау ал­ды. Жы­ныс­тар ара­сын­ да­ғы то­па­ра­лық қа­ты­нас­тар­ды кез кел­ген тал­дау ке­зін­де ер адам­ дар әр­түр­лі әлеу­мет­тік-саяси се­беп­тер­ге бай­ла­ныс­ты әйел­дер­мен са­лыс­тыр­ған­да үл­кен би­лік­ке ие екен­ді­гін ұмыт­па­ға­ны­мыз жөн. Бұл тал­дау – әлеу­мет­тік ұқ­сас­тық теориясы тұр­ғы­сы­нан, бұл бө­ лі­ніс ер­лер мен әйел­дер­дің әлеу­мет­тік иден­ти­фи­ка­тор­ла­рын­да­ғы айыр­ма­шы­лық­қа алып ке­ле­ті­нін айтады. Әйел­дер­дің қо­ғам­да­

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

77

ғы бел­гі­лі бір мәр­те­бе­лі тұ­ғыр­лар­ға же­туі, олар­дың по­тен­циал­ ды кә­сі­би құ­зы­рет­ті­лі­гі­не қа­тыс­ты әлеу­мет­тік сте­реотип­тер­дің болуына бай­ла­ныс­ты өте қиын екен­ді­гі­не таң­да­ну­ға бол­майды. Ген­дер­лік сте­реотип­тер­дің от­ба­сын­да қа­лып­та­са бас­тайтыны­ на қа­ра­мас­тан, олар мек­теп­те ле­ги­тим­де­не­ді. Мек­теп­ке ке­лу ген­дер­лік ұқ­сас­тық­тың да­муы мен ат­ти­тюд­тер­дің ген­дер­лік рөл­ дер­ге қа­тыс­ты ин­тер­на­ли­за­циялан­уын­да­ғы шек­ті нүк­те бо­лып та­бы­ла­ды. Бұ­қа­ра­лық ақ­па­рат құ­рал­да­ры (БАҚ) дәс­түр­лі жы­ныс­тық сте­ реотип­тер­ді бе­ру мен сақ­тау­дың ең қуат­ты сай­ман­да­ры­ның бі­рі бо­лып та­бы­ла­ды. Әр­түр­лі кө­бік­тік опе­ра­лар­да, ток-шоу­лар­да, т.с.с. ұсы­ны­ла­тын әйел­дер мен ер­лер­дің сол бір эта­лон­да­ры бә­ рі­міз­ге жақ­сы бел­гі­лі. Бұл об­раз­дар­дың ку­му­ля­тив­тік кү­ші ар­ тық ба­ға­лан­бауға тиіс екен­ді­гі­не қа­ра­мас­тан, ген­дер­лік рөл­дер­ді та­ңу­дың әл­де­қай­да ашық фор­ма­ла­ры бар. Ар­чер (Archer) өзі­нің әріп­тес­те­рі­мен бір­ге әйел­дер­дің өз де­не­сі­не жә­не оны көр­се­ту­ге үл­кен на­зар ауда­ру­ға бейім­ді­гін си­пат­тау үшін ар­найы «фей­сизм» (fase-ism) ұғы­мын ен­гіз­ді. Олар ер­лер мен әйел­дер­дің осы тұ­жы­ рым­ды рас­тайт­ын бей­не­лік об­раз­да­ры­ның (га­зет пен жур­нал­дар­ да­ғы фо­то­лар жә­не сту­де­нт­тер­дің су­рет­те­рі­нің) үл­кен са­нын тал­ дау­дан өт­кіз­ді. Мы­сал үшін қан­дай да бір те­ле­сұх­бат­ты мұ­қият қа­рап шы­ғы­ңыз жә­не ер­лер мен әйел­дер сұх­бат бер­ген­де опе­ра­ тор­дың те­ле­ка­ме­ра­сы не­ге ба­ғыт­тал­ға­ны­на на­зар ауда­ры­ңыз. Зерт­теу­лер­де жы­ныс­қа­ты­нас­ты­лық­тың әр­түр­лі фор­ма­ла­ры си­ пат­тал­ған. Осы тек­тес мы­сал­дар орыс ті­лін­де­гі ер­лер те­гін біл­ ді­ре­тін «адам», «же­тек­ші», «адам­зат» жә­не бас­қа да көп­те­ген ұғым­дар­ды қол­да­ну­да ұсы­ныл­ған. Бұл ас­пек­ті­ге осы мас­ку­лин­ дік дәс­түр­дің өз­гер­уіне қол жет­кіз­ген фе­ми­нист әйел­дер ай­рық­ша на­зар ау­дар­ды. Қы­зы­ғу­шы оқыр­ман, көп­те­ген ағыл­шын тіл­ді мә­ тін­дер­де жы­ныс­тық нақ­ты­лау қа­ты­са­тын­ды­ғы­на, тал­қы­ла­на­тын мә­се­ле­ге ер­лер­дің де, әйел­дер­дің де қа­ты­на­сы бар екен­ді­гі­не на­ зар ауда­ра ала­ды (мы­са­лы, ер деп жа­зыл­са, он­да жақ­ша­ның іші­не әйел деп, әйел бол­са, он­да ке­рі­сін­ше ер деп жа­зы­ла­ды). Жы­ныс­ты анық­тау «үй ша­руасын­да­ғы әйел», «бас­қар­ма», т.б. ұғым­дар­да да орын ала­ды. Бұл өзі­міз­дің дү­ниета­ны­мы­мыз­ды анық­тайт­ын тіл

78

Әлеуметтік психология

ар­қы­лы жү­ре­тін­дік­тен, олар­дың жы­ныс­тық сте­реотип­тер­ді, сөз­ дер мен сөй­лем­дер­дің имп­ли­цит­тік мән­де­рін қо­са ал­ған­да та­рат­ уын­ың өз­ге­рі­сі бо­лып та­бы­ла­ды. Мы­са­лы, Аме­ри­ка­лық пси­хо­ло­ гия­лық ас­со­циация­ның та­лап­та­ры бо­йын­ша жа­рияла­ным­дар­да жы­ныс­қа­ты­нас­ты­лық бол­мауы тиіс. Ат­қа­ры­лу­ды ба­ға­лау жы­ныс­қа­ты­нас­ты­лық бай­қалуын­ың көр­ сет­кіш­ті са­ла­ла­ры­ның бі­рі бо­лып та­бы­ла­ды. Ол ер­лер­дің де, әйел­дер­дің де жаз­ба жұ­мыс­та­рын­да­ғы, көр­кем­су­рет шы­ғар­ма­ ла­рын­да­ғы, т.с.с. әр­түр­лі ба­ға­лаулар­да бай­қа­ла­ды. Жы­ныс­қа­ты­ нас­ты­лық сте­реотип­тер, мық­ты ку­ли­нар­лар мен мо­дель­ер­лер ер­ кек­тер де­ген аңыз­да­ғы­дай дәл бай­қа­ла­ды. Олар­да жа­на­ма түр­де әйел­дер­дің құ­зы­рет­ті­лі­гі ер­кек­тер­ге қа­ра­ған­да тө­мен­деу де­ген тұ­жы­рым бар. Сон­дай-ақ, әре­кет ету­ші­нің жы­ны­сы­на бай­ла­ныс­ты та­быс­тар мен сәт­сіз­дік­тер­дің се­беп­те­рін тү­сін­ді­ру­де де айыр­ма­шы­лық­тар бо­ла­ты­ны ай­қын. Жал­пы ал­ған­да, ер­лер­дің орын­дауы қа­бі­лет­тер­ мен ат­ри­бут­тал­са, әйел­дер­дің дәл сон­дай ат­қа­руы сәт­ті­лік­пен не­ ме­се тап­сыр­ма­ның же­ңіл­ді­гі­мен ат­ри­бут­та­ла­ды. Ер­лер­ге тән тип­ тік әре­кет­тер­де (мы­са­лы, же­тек­ші пост­қа та­ға­йын­да­лу) та­быс­қа же­тіп жүр­ген әйел­дер­дің ең­бе­гі азы­рақ не­ме­се ер­кек­тер­дің та­бы­ сы­мен са­лыс­тыр­ған­да та­за әйел­дік құ­рал­дар­мен қол жет­кі­зіл­ген ре­тін­де қа­рас­ты­ры­ла­ты­ны да ай­қын. Де­ген­мен де, жы­ныс­тық сте­реотип­тік ат­ри­бу­циялар ер­лер мен әйел­дер­ге қа­тыс­ты әр­түр­лі ба­ға­лаулар­ды шы­ға­ру ағы­мын бай­қа­та­ды. Со­ны­мен қа­тар, кем­сі­ту­дің бұл фор­ма­ла­рын өл­шеу өте қиын бол­ған­дық­тан, де­мок­ра­тиялық ел­дер­де­гі жы­ныс­тар­ды олар­дың рө­лі мен қо­ғам өмі­рі­нің әр­түр­лі са­ла­сы­на қос­қан үле­сін ба­ға­лау бо­йын­ша те­ңес­ті­ру­де­гі же­тіс­тік­тер де ай­қын. Кем­сі­ту­ді жою жө­нін­де­гі бел­сен­ді заң­на­ма­лық әре­кет осы­ның үл­гі­сі бо­лып та­бы­ла­ды. Әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­лер осы өз­ге­ріс­тер­дің бел­ гі­лі бір тиім­ді­лі­гін тір­кейді. Мы­са­лы, әйел-же­тек­ші­лер­ге, әйелпар­ла­мен­та­рий­лер­ге, т.б. қа­тыс­ты ай­қын өз­ге­ріс­тер бол­ды. Нә­сіл­шіл­дік. Нә­сіл­дік не­ме­се эт­ни­ка­лық бел­гі­лер бо­йын­ша диск­ри­ми­на­ция ең ан­ти­гу­ма­ни­зм­нің бі­рі бо­лып та­бы­ла­ды. Жы­

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

79

ныс­қа­ты­нас­ты­лық жеңуін­де бір­қа­тар та­быс­тар­ға жет­кен жы­ны­сы бо­йын­ша таң­дау­ға қа­тыс­ты сақ­та­лын­ған прак­ти­ка­ға жа­уап­ты бо­ лып тұр­ған­да, ге­но­цид әлі де көп­те­ген ұл­та­ра­лық проб­ле­ма­лар­ ды ше­шу­де, мы­са­лы, Кам­бод­жа­да, Ирак­та, Оң­түс­тік Аф­ри­ка­да, Югос­ла­вияда, т.б. ел­дер­де, әм­бе­бап құ­рал ре­тін­де қа­лып отыр. Бұл проб­ле­ма бо­йын­ша зерт­теу­лер­дің көп­ші­лі­гі Аме­ри­ка Құ­ра­ма Штат­та­рын­да қа­ра­нә­сіл­ді ха­лық­қа қа­тыс­ты ат­ти­тюд­тер мә­се­ле­ сі бо­йын­ша жүр­гі­зіл­ді. Дәл осы зерт­теу­лер соң­ғы жыл­да­ры осы ат­ти­тюд­тер­дің тү­бе­гей­лі өз­ге­ріс­те­рін бей­не­лей­ді. Де­ген­мен нә­ сіл­дік іл­кі на­ным әлі де бар жә­не оның тү­бе­гей­лі өз­ге­руі­нің қан­ дай да бір ке­ле­ше­гі кө­рін­бейді. Ол пост­ке­ңес­тік ке­ңіс­тік­ке де тән. Ең кем де­ген­де, Ба­тыс хал­қы­ның едәуір бө­лі­гін­де «кав­каз­дық ұлт» деп ата­ла­тын тұл­ға­лар­ға қа­тыс­ты ай­қын бай­қа­ла­тын іл­кі на­ ным бар. Бү­гін­гі кү­ні, бай­қа­лып отыр­ған оң ағым­дар­ға қа­ра­мас­тан, нә­ сіл­шіл­дік­тің кү­ні өт­ті деп айтуға бол­майды. Әри­не, нә­сіл­шіл­дік көз­қа­рас­тар әл­де­қай­да жа­сы­рын бо­ла түс­ті, бі­рақ олар­дың бай­ қа­лу мы­сал­да­ры ба­рын­ша жет­кі­лік­ті. Мы­сал үшін күн­де­лік­ті бе­ рі­ліп отыр­ған бұ­қа­ра­лық ақ­па­рат құ­рал­да­рын қа­рауға бо­ла­ды. Мы­са­лы, нә­сіл­шіл­дік көз­қа­рас­тар әлеу­мет­тік ара­қа­шық­тық­ты сақ­тау­дан (мы­са­лы, үйле­ну­ден, жұ­мыс­қа қа­был­дау­дан, мек­теп­ті таң­дау­дан, т.с.с.) бай­қа­ла­ды. Іл­кі на­ным, ба­ға­ла­на­тын адам­дар­дың нә­сіл­дік тиесі­лі­гін лез­ дік тір­кеу ке­зін­де бай­қа­ла­тын ав­то­мат­тан­ды­рыл­ған се­зі­ну ке­зін­де де бай­қа­луы мүм­кін. Қа­ра­нә­сіл­ді­лер­ге қа­тыс­ты те­ріс се­зім­дер­де бай­қа­ла­тын сим­во­ли­ка­лық нә­сіл­шіл­дік, т.с.с. ту­ра­лы да айтуға бо­ла­ды. Ең со­ңын­да, соң­ғы зерт­теу­лер нә­сіл­шіл­дік­тің өз­ге­руі мүм­кін екен­ді­гін, оның күн­де­лік­ті өмір­де өзі­міз қол­да­нып жүр­ ген сөз­де­рі­міз­ге еніп кет­кен­ді­гін көр­се­те­ді. Осы тек­тес сим­во­ли­ ка­лық нә­сіл­шіл­дік­тің мы­сал­да­ры Т. ван Дейк­тің жұ­мыс­та­рын­да (1989) ке­ңі­нен ұсы­ныл­ған. Біз­дің көп­ші­лі­гі­міз нә­сіл­шіл­дік сте­ реотип­тер ту­ра­лы ха­бар­дар­мыз, бұл олар­ды ав­то­мат­тан­ды­рыл­ған түр­де қол­да­ны­луымен іле­сіп жү­ре­ді. Қо­ры­та ке­ле, ашық нә­сіл­шіл­дік пен нә­сіл­дік іл­кі на­ным­дар мо­рал­дік сы­на­лып жат­қа­ны­на жә­не адам­дар­дың көп­ші­лі­гі тиіс­

80

Әлеуметтік психология

ті түр­де әре­кет ете­ті­ні­не қа­ра­мас­тан, олар­дан құ­ты­лу қа­ра­пайым кө­рін­ге­ні­мен қиын екен­ді­гін атап өт­кен жөн. Нә­сіл­шіл­дік мик­ро­ бы әлі де бар жә­не ол көп­те­ген са­ла­да бай­қа­луы мүм­кін. Эйд­жизм. Көп­те­ген, әсі­ре­се үл­кен от­ба­сы­ла­ры бо­ла­тын мә­ де­ниет­тер­де қарт­тар ақыл­ды ұс­таз­дар мен же­тек­ші­лер ре­тін­де сый­ла­на­ды. Ша­ғын от­ба­сы­лар ба­сым көп­те­ген бас­қа ел­дер­де, бұл дәс­түр си­пат­сыз бо­ла тү­су­де жә­не кә­рі­лік ке­рі әсер ту­ғы­ за бас­тайды. Бұл ел­дер­де жас­тар кө­бі­рек ба­ға­ла­на­ды, ал ере­сек жас­та­ғы адам­дар ке­рі (не­га­тив­ті) сте­реотип­тер ту­ғы­за­ды. Жә­не қо­ғам­ның жүк тү­сі­ру­ші мен әл­сіз мү­ше­ле­рі ре­тін­де ба­ға­ла­на­ды. Олар көп­те­ген әлеу­мет­тік құ­қық­тар­дан айры­ла­ды жә­не олар­дың ар­найы қа­жет­ті­лік­те­рі жоқ­қа шы­ға­ры­ла­ды. Әлеу­мет­тік пси­хо­лог­ тар, эйд­жизм құ­бы­лы­сын жүйелі зерт­теу­ді бас­тап, бұл проб­ле­ма­ ға тек соң­ғы кез­де ға­на на­зар ауда­ры­ла бас­та­ды. То­ке­низм не­ме­се сим­во­ли­ка­лық қайы­рым­ды­лық. То­ке­низм (ағылш. token – сим­во­ли­ка­лық, сияқ­ты) сим­во­ли­ка­лық қайы­рым­ ды­лық ак­ті­ле­рін жа­сауды не­ме­се аз­шы­лық топ­тар (эт­ни­ка­лық, әйел­дер, ке­дей­лер, т.с.с.) мү­ше­ле­рі­не қа­тыс­ты са­да­қа бе­ру­лер­ ді біл­ді­ре­ді. Нә­ти­же­сін­де мұн­дай сим­во­ли­ка­лық қайы­рым­ды­ лық әре­кет­тер әл­де­қай­да ай­қын жә­не әл­де­қай­да мән­ді по­зи­тив­ті әре­кет­тер­дің бай­қа­лу ық­ти­мал­ды­ғын тө­мен­де­ту­дің өзін­дік бел­ гі­сі ре­тін­де не­ме­се әрі қа­рай­ғы «Ме­ні ма­за­ла­ма. Са­ған жа­са­ған жақ­сы­лы­ғым аз ба?» де­ген сияқ­ты кем­сі­ту ре­тін­де бо­ла­ды. Ро­ зен­филд­тің (Rosenfield, 1982) зерт­те­уін­де ұсы­ныл­ған, ақ­тар­дың қа­ра нә­сіл­ді аме­ри­ка­лық­тар­мен өза­ра қа­рым-қа­ты­нас жағ­дайы, қа­ра нә­сіл­ді­ге қа­тыс­ты сим­во­ли­ка­лық қайы­рым­ды­лық жа­са­ған ақ аме­ри­ка­лық­тар осы эт­ни­ка­лық топ­тың та­ныс емес бас­қа өкіл­де­ рі­не қа­тыс­ты қан­дай да бір по­зи­тив­ті әре­кет жа­са­ғы­сы кел­мейтіні си­пат­та­ла­тын жағ­дай осы­ның мы­са­лы бо­лып та­бы­ла­ды. Оның үс­ті­не, бұл әсер қа­ра нә­сіл­ді аме­ри­ка­лық­тар­ға қа­тыс­ты те­ріс сте­ реотип­тер­де, мы­са­лы олар­ды қа­ра нә­сіл­ді қайыр­шы­лар­ға (ке­дей­ лер­ге) ұқ­са­ту­ды бай­қа­ла­ды. То­ке­низм не­ме­се сим­во­ли­ка­лық қайы­рым­ды­лық­ты, са­да­қа бе­ ру­ді жал­пы ұйым­дар мен қо­ғам­дар пай­да­ла­нуы мүм­кін. Аме­ри­ ка Құ­ра­ма Штат­та­рын­да, мы­са­лы, ұйым­дар­дың аз­шы­лық (қа­ра

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

81

нә­сіл­ді­лер, әйел­дер, ис­пан тіл­ді­лер) өкіл­де­рін жұ­мыс­қа сим­во­ ли­ка­лық тар­туы, ке­йінірек олар­дың тү­бе­гей­лі тең құ­қық­ты­ғы­на қа­тыс­ты еш­те­ңе іс­те­мейтіні сын­ға алы­на­ды. Мұн­дай ұйым­дар аз­ шы­лық­ты іл­кі на­ным­дар­да­ғы мүм­кін сы­наулар­дан сим­во­ли­ка­лық қор­ға­ныс ре­тін­де қол­да­нуы мүм­кін. То­ке­низм бұл дең­гейде осы тек­тес сим­вол ре­тін­де қол­да­ны­ла­тын сол аз­шы­лық­тар­дың өзін өзі ба­ға­лауы үшін аса зиян­ды зар­дап­тар бе­руі мүм­кін. 2.2.4. Стиг­ма­ти­за­ция Біз­дің кө­бі­міз­ге әдет­тен тыс жә­не амо­раль­дық құ­бы­лыс – бас­ қа адам тұл­ға­сын қор­лау, ма­зақ­тау, ке­ле­меж­деу­ді кө­ру­ге ту­ра ке­ле­ ді. Бұл құ­бы­лыс кө­бі­не­се ол үшін ба­рын­ша қа­сі­рет­ті зар­дап­тар­ға соқ­ты­руы мүм­кін. Құ­бы­лыс­тың әдет­тен тыс екен­ді­гі, оған де­ген бейім­дік қа­ты­нас – қан­дай не­гіз­де туын­дайтыны бел­гі­сіз­ді­гі­мен бай­ла­ныс­ты. Ке­ле­меж­де­не­тін күш­ті жә­не әл­сіз, сырт­тай тар­тым­ ды жә­не тар­тым­сыз, қа­бі­лет­ті жә­не қа­бі­лет­сіз, т.с.с. бо­луы мүм­ кін. Ке­ле­меж­деу­ші де бір­тек­ті емес. Олар сырт­тай ин­тел­ли­гент адам­дар жә­не ай­қын арам­за­лар, күш­ті­лер жә­не әл­сіз­дер, үз­дік­тер жә­не үл­гір­меуші­лер бо­луы мүм­кін. Айна­ла­да­ғы­лар­дың да әсе­рі әдет­тен тыс – ол не бас­қа тұл­ға­ны қор­лау ак­ті­сін бай­қа­май­ды, не кей­де ай­дап са­лу­ға қа­ты­са­ды. Бұл бір­түр­лі құ­бы­лыс жұм­бақ тер­мин – стиг­ма­ти­за­ция­мен бел­гі­ле­не­ді. Оның ерек­ше­лік­те­рі­мен та­ны­сып кө­ру­ге ты­ры­сайық. Ежел­гі грек­тер «стиг­ма» сө­зін, өз­де­рі­нің мақ­са­ты – адам­да­ғы, оның әлеу­мет­тік, пси­хо­ло­гия­лық не­ме­се мо­рал­дік мәр­те­бе­сін­де­гі әдет­тен тыс, та­би­ғи емес, ұят, «жа­ман» бір нәр­се­ні көр­се­ту бол­ ған де­не­лік таң­ба­лар­ды си­пат­тау үшін қол­дан­ды. Олар адам­ның де­не­сі­не күй­ді­ріп не­ме­се ті­ліп сал­ған бел­гі­лер бол­ды, олар осы адам­ның кім екен­ді­гін, ұры, қыл­мыс­кер, құл, сат­қын бол­ған­ды­ ғын куә­лан­дыр­ды. Бұл өз бе­тін­ше «Мы­на адам­нан ау­лақ жүр­ген жөн» де­ген­ді біл­ді­ре­тін мас­қа­ра­лық таң­ба­сы бол­ды. Әрі қа­рай­ғы Хрис­тиан­дық дәуір­де жағ­дай бір­ша­ма өз­гер­ді. Мы­са­лы, те­рі­де­гі бөрт­кен құ­дай­дың мейі­рім­ді­лі­гі­нің бай­қа­луы ре­тін­де қа­был­да­на

82

Әлеуметтік психология

бас­та­ды. Де­не­де­гі «стиг­мат­тар» ре­тін­де­гі құ­бы­лыс ту­ра­лы ес­ке ала кет­кен жөн. Қа­зір­гі кез­де стиг­ма бас­тап­қы ма­ғы­на­сын­да қол­да­ны­ла­ды, де­ ген­мен бұл ен­ді адам де­не­сін­де­гі таң­ба емес, адам­ның «ұят» мәр­ те­бе­сін, оның то­лық­қан­ды емес­ті­гін, қа­уіп­ті­лі­гі, т.с.с. көр­се­те­тін кез кел­ген бел­гі бол­ды. Стиг­ма (грек­ше stigma – егу, дақ) – «бел­гі­лі бір ин­ди­вид­ тің әлеу­мет­тік қа­был­да­уына кә­дім­гі­дей ке­рі әсер көр­с е­те­тін кез кел­ген кем­ші­лік не­ме­с е де­фект не­ме­с е қан­дай да бір бел­гі» (Ше­фер, Шле­дер, 1993, 190 б.). Бұл бел­гі біз­ге сол адам­ның ру­ха­ни бей­не­сін­де­гі әдет­тен тыс не­ме­с е жа­ман бір нәр­с е­ні кө­ руіміз үшін қыз­мет ете­ді. Стиг­ма адам­ды айна­ла­сын­да­ғы­лар­ дың кө­зін­ше диск­ре­ди­т а­цияға ұшы­ра­т а­тын қан­дай да бір ат­ри­ бут­ты біл­ді­ре­ді, бұл ин­ди­вид­тің қан­дай да бір «ұят» қа­сиеті, оның шы­ғын­ды­лы­ғы, де­фек­ті­сі, қа­лып­т ан орын­сыз ауыт­қуы. Стиг­ма ин­ди­вид­ке кем адам («то­лық емес адам») мәр­те­бе­ сін бе­ре­ді, оның қа­был­дан­ба­уын­ не­ме­с е, кем де­ген­де оны­мен «бір­дей дә­ре­же­де» өза­ра әре­кет­те­су­ге да­йын­дық­тың жоқ­ты­ ғын ту­ғы­за­ды. Стиг­ма­ти­за­ция, осы­лай­ша, адам­ға іл­кі на­ным­ды қа­ты­нас, те­ ріс­ке шы­ға­ру, қа­был­да­мау, кем­сі­ту, сын айту ша­қы­ра­тын «таң­ба­ лау», те­ріс таң­ба (стиг­ма) ілу үде­рі­сі ре­тін­де кө­рі­не­ді. Таң­ба­да адам ту­ра­лы ең абст­рак­ті­лі жә­не жал­пы ақ­па­рат бе­рі­ле­ді, жә­не Г.Ол­по­рт­тың өте дәл бай­қа­ға­нын­дай, олар «біз­ді әл­де­қай­да нә­зік айыр­ма­шы­лық­тар­ды ұмы­ту­ға мәж­бүр­лей оты­рып, си­ре­на ре­тін­де әре­кет ете­ді». Стиг­ма, адам­мен то­лық­қан­ды әлеу­мет­тік жа­на­су жә­не соң­ғы­ ла­ры­ның қан­дай да бір бас­қа си­пат­та­ма­лар­ды иеле­ну мүм­кін­ді­гі ту­ра­лы куә­лан­ды­ра­тын ақ­па­рат­ты те­ріс­ке шы­ға­ру­ға мәж­бүр­лей оты­рып, өзі­не на­зар ау­дар­та­ды. Стиг­ма адам­ға оның кем, қа­уіп­ ті, есуас, қа­лып­тан тыс, ерек­ше, дәс­түр­ден тыс, ай­рық­ша, «мұн­ дай емес», «өз­ге та­би­ғат­та­ғы» адам ре­тін­де қа­рас­ты­ра­тын бір­қа­ тар бас­қа кем­ші­лік­тер, «де­фек­ті­лер» та­ңа­ды. Бұл, өз ке­зе­гін­де, стиг­ма­ти­за­цияла­на­тын­дар­мен тең дә­ре­же­де өза­ра әре­кет­ті жү­зе­ге асы­ру мүм­кін­ді­гін қиын­да­та­ды не­ме­се тіп­ті бол­дыр­май­ды.

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

83

Стиг­ма са­па мен сте­реотип ара­сын­да­ғы қа­ты­нас­тар­дың ай­ рық­ша ти­пі ре­тін­де қа­рас­ты­ры­ла­ды. Стиг­ма қан­дай да бір ұят са­ па­ны бе­ре­ді, бі­рақ бұл са­па си­па­ты олар­дың өз­де­рі­мен емес, сол ту­ра­лы қа­ты­нас­тар­мен анық­та­ла­ды. Әлеу­мет­тік дү­ние – ал­уан­ түр­лі. Әлеу­мет­тік суб­ъек­ті­лер мен ны­сан­дар­ды топ­тар­ға бө­лу­дің қо­ғам­да қа­был­дан­ған тә­сіл­де­рі, әлеу­мет­тік ка­те­го­ри­за­циялау­дың бел­гі­лен­ген тә­сіл­де­рі бар. Бұл кез­де ны­сан­дар­дың осы кла­сы иге­руі тиіс, қа­лып­ты жә­не та­би­ ғи деп есеп­те­лі­не­тін са­па­лар жиын­ты­ғы ба­рын­ша қа­таң анық­ тал­ған бо­лып та­бы­ла­ды. Адам­ды осы не­ме­се бас­қа ка­те­го­рияға жат­қы­за ке­ле, ин­ди­вид оған осы си­пат­та­ма­лар­ды та­ңа­ды жә­не оны­мен та­ныс ре­тін­де, бұл та­ныс­тық­тың та­би­ға­ты ту­ра­лы ой­лан­ бас­тан, кей­бір нор­ма­тив­тік кү­ті­лім­дер мен оның мі­нез-құл­қы­на қа­тыс­ты та­лап­тар­ға ие бо­ла оты­рып тіл­де­се­ді. Суб­ъект осы­лай­ ша оның «әлеу­мет­тік ұқ­сас­ты­ғын» анық­тайды. Осы ал­дын ала жа­зыл­ған әлеу­мет­тік ұқ­сас­тық­ты И. Гофф­ман «вир­туал­ды әлеу­ мет­тік ұқ­сас­тық» ре­тін­де бел­гі­ле­ді, ал ин­ди­вид шын мә­нін­де ие бол­ған си­пат­та­ма­лар­ды (әлеу­мет­тік жә­не же­ке) ав­тор «шы­найы әлеу­мет­тік ұқ­сас­тық» ре­тін­де бел­гі­ле­ді. Бө­тен адам­мен кез­дес­ кен кез­де стиг­ма­ти­за­ция қа­жет­сіз, шек­ті нұс­қа­лар­да, тіп­ті қа­уіп­ті ре­тін­де қа­был­да­на­тын шы­найы жә­не вир­туал­ды ұқ­сас­тық­тар­да орын ала­ды. Бас­қа­ша айт­қан­да, стиг­ма­ти­за­цияла­ну­шы – бұл қан­ дай да бір қа­ты­нас­та нор­ма­тив­тік та­лап­тар мен кү­ті­лім­дер­ге сәй­ кес кел­мейт­ін адам, бұл сәй­кес­сіз­дік ке­рек­сіз бо­лып та­бы­ла­ды. Стиг­ма­ти­за­тор са­на­сын­да ол «тұ­тас қа­ра­пайым адам­нан қан­дай да бір кем­ші­лі­гі бар (бұ­зыл­ған) кем адам­ға айна­ла­ды» (Майерс, 1998, 60 б.). Бұл ас­пек­ті­де стиг­ма шы­найы жә­не вир­туал­ды әлеу­ мет­тік ұқ­сас­тық­тар сәй­кес­сіз­ді­гі­нің ерек­ше ти­пі ре­тін­де бо­ла­ды. Со­ны­мен, стиг­ма­ти­за­ция таң­ба­лар іле­тін, ин­ди­вид­ті айна­ла­ сын­да­ғы­лар­дың кө­зін­ше кем­сі­ту­ге ұшы­ра­ту­дан жә­не олар­дың тұ­рақ­ты әлеу­мет­тік оқ­шаула­нуы мен өза­ра әре­кет­ті олар­мен тең құ­қы­лы орын­дау­дың бол­ма­уын­ ту­ғы­зу­дан тұ­ра­тын әлеу­мет­тікпси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс ре­тін­де бо­ла­ды. Стиг­ма адам­ның то­лық­ қан­ды емес­ті­гі­нің, кем­ші­лі­гі­нің, ерек­ше­лі­гі­нің бел­гі­сі ре­тін­де қа­ был­да­на­тын қа­лып­тан ке­рек­сіз ауыт­қу­ды куә­лан­ды­ра­ды.

84

Әлеуметтік психология

Стиг­ма­ти­за­ция­лау­ға сон­дай-ақ стиг­ма­ти­зир­лен­ген­нің өзі­не де­ген те­ріс қа­ты­нас­қа де­ген әсер етуі­нің ерек­ше­лік­те­рі де ық­пал етуі мүм­кін. Біз оның жағ­дайға де­ген қор­ға­ныс жауа­бын оның кем­ші­лі­гі­нің ай­қын бай­қа­луы ре­тін­де қа­был­дай ала­мыз. И. Гофф­ман өзі жә­не біз қол­да­на­тын «стиг­ма» тер­ми­но­ло­ гиясы­ның осын­дай си­пат­та­ма­ла­ры­ның үш ти­пін атап көр­се­те­ді: – фи­зи­ка­лық (де­не­лік) де­фект; – ерік­тің әл­сіз­ді­гі ре­тін­де қа­был­да­на­тын мі­нез кем­ші­лі­гі; – ұр­пақ­тан ұр­пақ­қа бе­рі­луі мүм­кін ру­лық стиг­ма (нә­сіл, ұлт, дін­ге та­бы­ну, т.б.) (Goffman, 1986, 14 б.). Стиг­ма­ти­за­ция фе­но­ме­ні­нің, оның спе­ци­фи­ка­сы мен ди­на­ми­ ка­сы­ның та­би­ға­ты пси­хо­ло­гияда­ғы ин­те­рак­цио­нис­тік ба­ғыт шең­ бе­рін­де әл­де­қай­да то­лық тал­да­на­ды, стиг­ма­ти­зир­ле­ну са­па­сы мен екін­ші стиг­ма­ти­за­ция құ­бы­лы­сы­ның қа­лып­тас­уын­ын­та­лан­ды­ра­ тын өза­ра әре­кет он­да­ғы ор­та­лық тү­сін­дір­ме­лік ка­те­го­рия бо­лып та­бы­ла­ды. Сим­во­ли­ка­лық ин­те­рак­цио­низм ке­ле­сі­дей не­гіз тү­зу­ ші идея­лар­да ұсы­ныл­ған: ин­ди­вид пен қо­ғам бір бі­рі­нен ажы­ ра­ғы­сыз; ин­ди­вид­тер өз­дік­ке ие реф­лек­сив­ті жә­не ин­те­рак­тив­ті ма­ғы­на­ны біл­ді­ре­ді; ин­ди­вид­тер қор­ша­ған әлем­де­гі ны­сан­дар­ға олар ие бол­ған мән­дер­ге сәй­кес әсер ете­ді. Адам­ның оның айна­ ла­сын­да­ғы­лар­ды қа­лып­тас­ты­ру­да­ғы бел­сен­ді рө­лін атап көр­се­те ке­ле, ин­те­рак­цио­нист­тер ны­сан­ның мә­ні өз бе­тін­ше ны­сан­ның өзін­де емес, оған ба­ғыт­тал­ған мі­нез-құлық­та де­ген қо­ры­тын­ды­ ға ке­ле­ді. Г. Бек­кер ұсын­ған стиг­ма­ти­за­ция теориясы шең­бе­рін­де екін­ші де­ви­ация құ­бы­лы­сы тал­да­на­ды. Мы­са­лы, Г. Бек­кер ауыт­ қу ин­ди­вид­тің мі­нез-құл­қы­на бас­қа адам­дар та­ра­пы­нан бел­гі­лі бір әсер ету­дің нә­ти­же­сін біл­ді­ре­ді деп көр­се­те­ді. Іл­кі на­ным­дар әлеу­мет­тік ны­сан­дар ие бо­ла­тын, олар­мен өза­ра әре­кет осы мән­дер не­гі­зін­де жү­зе­ге асы­ры­ла­тын мән­дер жүйесі ре­тін­де бо­ла­ды. Әлеу­мет­тік өза­ра әре­кет үде­рі­сін­де әлеу­мет­тік ны­сан­ның та­сы­мал­да­нуы жү­ре­ді. Со­ны­мен, әлеу­мет­тік ны­сан­ ның та­би­ға­ты адам­дар­да оған қа­ты­на­сы бо­йын­ша бар іл­кі на­ ным­дар­мен құ­ры­луы мүм­кін. Р. Мер­тон «­сәуе­гей­лік­тің өзін­дік жет­кі­лік­ті­лі­гі» тер­ми­нін ұсы­нып, адам­дар­дың қор­ша­ған әлем ту­ра­лы бұ­рын­нан бар бол­жам­дар­ды (ги­по­те­за­лар­ды) рас­тайт­ын

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

85

өмір­лік жағ­дай­лар­ды жа­сауға қос­қан үле­сі­нің дә­ре­же­сін со­ны­ мен бел­гі­ле­ді. Стиг­ма­ти­за­ция таң­ба ілу ак­ті­сі. Кез кел­ген таң­ба­да оны та­сы­ мал­дау­шы ту­ра­лы қа­ра­пайым­дан­ды­рыл­ған, сұл­ба­лан­ған ақ­па­ рат­тың ми­ни­мал­ды са­ны бо­ла­ды. Таң­ба өзі атайт­ын әлеу­мет­тік ка­те­го­рияға қа­тыс­ты ұстаным­ды кө­кей­кес­ті­лен­ді­ре­ді. Мұ­ның сыр­тын­да, таң­ба суб­ъек­ті­нің бас­қа си­пат­та­ма­ла­рын кө­лең­ке­лей­ ді. Осы­ған бай­ла­ныс­ты стиг­ма­ти­за­ция таң­ба­лар ілу ак­ті­сі ре­тін­де іл­кі на­ным­дар мен со­қыр се­нім­дер­дің кө­кей­кес­ті­лі­гін біл­ді­ре­ді. Таң­ба­да ми­ни­мум ақ­па­рат бо­ла­ды, қа­шан да же­ке пі­кір­ге жә­ не таң­ба бе­ру­ші­нің со­қыр се­нім­де­рі­не не­гіз­де­ле­ді жә­не кө­бі­не­се адам­да те­ріс кө­ңіл-күй әсе­рін ту­ғы­зу­ға ба­ғыт­тал­ған. Таң­ба кө­бі­ не­се ол көр­се­те­тін са­па­дан бұ­рын бай­қа­ла­ды. Таң­ба ілу адам­нан осы таң­ба­ға сәй­кес ке­ле­тін кү­ті­лім­дер мен со­ған қа­тыс­ты мі­незқұлық­тың бел­гі­лі бір же­лі­сін жа­сауға итер­ме­лей­ді. Нә­ти­же­сін­де өзі рет­те­ле­тін сәуе­гей­лік орын ала­ды. Адам­ның бас­қа адам­ға не­ ме­се адам­дар то­бы­на қа­тыс­ты се­не­ті­ні (таң­ба) осы се­нім­ді рас­ тайт­ын нақ­ты­лық­тың қа­лып­тас­уына қыз­мет ете­ді. Стиг­ма­ти­зир­ ле­не­тін ту­ра­лы іл­кі на­ным, те­ріс тү­сі­нік, осы­лай­ша оның мі­незқұл­қын­да рас­та­лу нә­ти­же­сін та­ба ала­ды. Таң­ба нақ­ты дә­лел­сіз жә­не тү­сін­дір­ме­сіз қа­был­да­на­ды жә­не шын мә­нін­де адам (таң­ба та­су­шы) қан­дай еке­ні ен­ді ма­ңыз­сыз. Таң­ба­ны рас­тайт­ын кез кел­ген ақ­па­рат қа­был­да­на­ды, ал оған қай­ шы ке­ле­ті­ні жоқ­қа шы­ға­ры­ла­ды. Іл­кі на­ным, осы­лай­ша, қа­был­ дау­дың таң­да­лым­ды­лы­ғы­на (адам­да ең ал­ды­мен бар­лық жа­ман­ дар бай­қа­ла­ды) жә­не тү­сін­дір­ме­нің бір­жақ­ты­лы­ғы­на (адам­ның бар­лық әре­ке­ті, мі­нез-құл­қы оған де­ген те­ріс қа­ты­нас приз­ма­сы ар­қы­лы, ол ту­ра­лы қа­лып­та­сып үл­гер­ген сте­реотип­тік те­ріс тү­сі­ нік­тер­ге сәй­кес кө­рі­не­ді) алып ке­ле­ді. Стиг­ма­ти­за­ция құ­бы­лы­сы, осы­лай­ша іл­кі на­ным­дар­мен ажы­ ра­ғы­сыз бай­ла­ныс­қан. Іл­кі на­ным­дар стиг­ма­ти­за­ция­ның ал­ғы­ шарт­та­ры ре­тін­де жә­не оның нә­ти­же­сі ре­тін­де бо­луы, стиг­ма­ ти­зир­лен­ген­ге де­ген ра­ци­она­ли­за­ция, те­ріс се­зім­дер мен те­ріс мі­нез-құлық­ты ақ­тау мақ­са­ты­на қыз­мет етуі мүм­кін. Стиг­ма­ти­за­ ция – «таң­ба­лау», таң­ба ілу ак­ті­сі бол­са, іл­кі на­ным­дар – таң­ба

86

Әлеуметтік психология

та­су­шы­ға қа­тыс­ты ұстаным. Осы не­ме­се бас­қа әлеу­мет­тік ор­та­да та­рал­ған іл­кі на­ным­дар мен со­қыр се­нім­дер тиіс­ті стиг­ма­ти­зир­ ле­не­тін ат­ри­бут­тар бе­ре­ді. Бел­гі­лі бір адам­ды стиг­ма­ти­зир­ле­ну­ші ре­тін­де таң­дау се­беп­те­ рі ай­рық­ша мә­се­ле­ні ұсы­на­ды. Бас­қа бі­рін­ші ке­ле­ті­ні – бұл адам на­құ­рыс мәр­те­бе­сін алу­ға итер­ме­лейт­ін қан­дай да бір «де­фек­ ті­ге» ие. Бі­рақ ар­найы зерт­теу­лер мә­се­ле­нің әл­де­қай­да күр­де­лі, тұл­ға­лық жә­не жағ­дай­лық айны­ма­лы­лар­дың күр­де­лен­ген са­бақ­ тас­ты­ғы­нан тұ­ра­тын та­би­ға­тын көр­сет­ті. Стиг­ма­ти­за­ция­ның по­тен­циал­ды құр­ба­нын анық­тайт­ын же­ тек­ші фак­тор ре­тін­де, Дуг­лас адам­ның көп­ші­лік­тен кө­рі­не­тін, бай­қа­ла­тын айыр­ма­шы­лы­ғын атап көр­сет­ті (Douglas, 1993, 135 б.). Бұл – топ мү­ше­ле­рі­нің іші­нен бі­реуді құр­бан­дық рө­лі­не таң­дау­дың не­гіз­гі тә­сі­лі. Стиг­ма­ти­за­тор­лар­дың құр­ба­ны олар­ға ұқ­са­майт­ын, бар­лы­ғы сияқ­ты емес адам бо­ла­ды. Жал­пы же­ке айыр­ма­шы­лық­тар бейім­дік қыз­мет ат­қа­ра­ды, топ ре­су­рс­та­рын құ­ра­ды, оның дам­уына ық­пал ете­ді, оның мүм­кін­ді­гін ке­ңейтеді жә­не те­рең­де­те­ді, қа­был­да­ным­ды жә­не мән­ді бо­ла оты­рып, топ­ тық мін­дет­тер­ді ше­шу мен қойыл­ған мақ­сат­тар­ға же­ту ке­зін­де өнім­ді­лік­ті арт­ты­ра­ды. Бір­тек­ті­лік пен же­ке­лік­ті айна­ла­да­ғы­лар жо­ға­ры ба­ға­лай­ды жә­не қол­дайды. Бі­рақ әдет­те­гі жағ­дай­лар­да, іс жақ­сы жү­ріп жат­қан­да қа­был­да­ным­ды бол­ған айыр­ма­шы­лық, әсі­ре­се топ өзі­нің дам­уын­да­ғы өт­пе­лі ке­зең­де бол­са, же­дел түр­ де оның та­сы­мал­дау­шы­сы­на қа­тыс­ты фруст­ри­лен­дір­гіш­ке, ашу­ лан­дыр­ғыш­қа, қо­лай­сыз­дық ту­ғыз­ғыш­қа, іл­кі на­ным­ға, жау­лық­ қа ауыса ала­ды. Стиг­ма­ти­за­ция құр­ба­ны бол­ған адам топ­тың әрі қа­рай өмір сүр­уіне, оның дам­уына, қойыл­ған мақ­сат­тар­ға жет­уіне, егер ол әсі­ре­се топ іс­те­рі­не аз қа­ты­са­тын бол­са, құ­зі­ рет­сіз бо­лып, ке­дер­гі кел­ті­ру­ші ре­тін­де қа­рас­ты­ры­ла­ды. Айыр­ ма­шы­лық адам­ның ең ал­уан­ түр­лі си­пат­та­ма­ла­ры­на, оның мі­ нез-құлық ерек­ше­лік­те­рі­не жа­на­суы мүм­кін. Ол сырт­қы пі­шін­ ге, жа­сы­на, жы­ныс­тық, нә­сіл­дік, ұлт­тық тиесі­лі­гі­не, ді­ни жә­не бас­қа да се­нім­де­рі­не, әлеу­мет­тік жағ­да­йына, т.с.с. бай­ла­ныс­ты бо­луы мүм­кін. Бұл жер­де стиг­ма­ти­за­тор­лар­да бо­ла­тын іл­кі на­ ным­дар ма­ңыз­ды­лы­ғы одан кем рөл ат­қар­майды. Айыр­ма­шы­

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

87

лық – адам­ның те­ріс (не­га­тив­ті) жақ­та­рын да, мы­са­лы, оның құ­зы­рет­сіз­ді­гін, оң (по­зи­тив­ті) жақ­та­рын да, мы­са­лы, бас­қа­лар­ мен са­лыс­тыр­ған­да ин­тел­лек­ту­ал­дық да­му­дың жо­ға­ры дең­ге­йін­ қа­рас­ты­руы, ашу­лан­дыр­ғыш, қо­лай­сыз­дық жә­не іл­кі на­ным­ды қа­ты­нас ту­ғы­зу­шы да бо­луы мүм­кін. Ша­ра­сыз­дық, қат­ты күй­ зе­ліс ке­зең­де­рін­де тіп­ті шаш­тың тү­сі де адам­ның стиг­ма­ти­за­ цияла­нуы үшін ал­ғы­шарт бо­луы мүм­кін. Стиг­ма­ти­зир­ле­ну­ші­нің стиг­ма­ти­за­тор­лар­дан айыр­ма­шы­лық дә­ре­же­сі соң­ғы­ла­ры­ның мә­де­ниет­ті адам­дар­ды өз­де­рін эти­ка­сыз жә­не өз әріп­тес­те­рі­ не қа­тыс­ты әді­лет­сіз ұс­тауға мәж­бүр­лейт­ін қай­шы­лық­ты күй жиілі­гі­нің өзін­дік ша­ма­сы қыз­ме­тін ат­қа­ра­ды. Адам­ды құр­бан­дық (ко­зел от­пу­ще­ния) рө­лі­не таң­дау­ды анық­ тайт­ын та­ғы бір ал­ғы­шарт ре­тін­де, Фельдман мен Во­да­рс­ки әлеу­ мет­тік қай­рат­сыз­дық­ты атап көр­се­те­ді. Ол адам­ның стиг­ма­ти­за­ тор­лар үшін тө­мен мән­ді­лі­гін, ық­пал­сыз­ды­ғын, тө­мен­гі мәр­те­бе­ сін, құ­зі­рет­сіз­ді­гін, сон­дай-ақ тө­лем­ге, өзі үшін тұ­ру­ға, тойтарыс бе­ру­ге қа­бі­лет­сіз­ді­гін бол­жам­дай­ды. Өзін жа­уап­ бе­ре­тін аг­рес­ сив­ті ак­ті­лер­ден қа­уіп­сіз­ден­ді­ру мақ­са­тын­да құр­бан­дық (ко­зел от­пу­ще­ния) ре­тін­де «кі­нә­сіз ны­сан» таң­да­лы­на­ды де­ген бол­жам (ги­по­те­за) бар. Бі­рақ әлеу­мет­тік қай­рат­сыз­дық­тың бо­луы стиг­ма­ ти­за­цияны жү­зе­ге асы­ру­дың мін­дет­ті шар­ты бо­лып та­был­майды. Құр­бан­дық (ко­зел от­пу­ще­ния) рө­лі­не кей­де топ­тың күш­ті, би­лік­ ке ие мү­ше­ле­рі де таң­да­лы­на­ды. Көш­бас­шы, же­тек­ші стиг­ма­ ти­зир­лен­ген бо­ла ала­ды. Ше­шім­нің бұл ти­пі, егер топ «на­шар әре­кет­тен­се», он­да бұл же­тек­ші­нің кі­нә­сі де­ген мә­де­ни мо­дел­мен бай­ла­ныс­ты. Құр­бан­дық (ко­зел от­пу­ще­ния) бо­ла оты­рып, адам стиг­ма­ти­за­тор­лар үшін құн­ды­лық пен мән­ді­лік ала­ты­нын атап өт­кен ма­ңыз­ды, өйт­ке­ні олар­ға кі­нә­лі­лік­тің қо­лай­сыз се­зі­мі­нен, жа­уап­кер­ші­лік­тен ары­лу­ға, өк­пе-наз­ды шы­ға­ру­ға, т.с.с. мүм­кін­ дік бе­ре­ді. Сон­дық­тан көп­те­ген жағ­дай­лар­да стиг­ма­ти­за­тор­лар­да өз­де­рі­не құр­бан­дық­қа бе­ріл­ген адам­ды қа­тар ұс­тауға де­ген са­на­ дан тыс ұм­ты­лыс орын ала­ды. Әлеу­мет­тік қай­рат­сыз­дық әл­сіз­дік ин­ди­ка­тор­ла­ры ре­тін­де, тәуел­сіз­дік пен тұл­ға­лық күш ша­ма­сы бо­луы мүм­кін, үн­сіз­дік пен тіл­сіз­дік қол­да­ны­ла­тын кез­де құр­бан­дық­ты таң­дау­дың аб­

88

Әлеуметтік психология

со­лют­ті се­нім­ді кри­те­рийі бо­лып та­был­майды. Бер­ко­витц пен Грин «­қа­уіп­сіз­дік» бол­жа­мын (ги­по­те­за­сын) сын­ға ал­ды. Олар, өз сәт­сіз­дік­те­рі үшін әл­сіз­дер­ді емес, әл­де­қай­да күш­ті жә­не мән­ ді тұл­ға­лар­ды кі­нә­лай оты­рып қол­дау­ға бо­ла­тын өзін-өзі құр­мет­ теу се­зі­мі­не тиіс­кен кез­де ға­на фруст­ра­ция жауығу ша­қы­ра­ды деп есеп­те­ді. Өзі­нің по­тен­циал­ды құр­бан­ды­ғы­на қа­тыс­ты стиг­ма­ти­за­тор­ лар қо­лай­сыз­дық, ан­ти­па­тия се­зі­не­ді. Қо­лай­сыз­дық ша­қы­ра­тын си­пат­та­ма­лар­дың ара­сы­нан, әр­түр­лі ав­тор­лар фруст­ра­тор­мен ұқ­сас­тық­ты, көп­ші­лік­тен айыр­ма­ла­ну­ды, қоз­ды­ру­шы мі­незқұлық­ты, ашу­шаң­дық­ты, жо­ға­ры ма­за­сыз­дық­ты, өзі­нің ба­ сым­ды­ғын көр­се­ту­ге ұм­ты­лыс­ты, сәт­ті­лік­ті, мақ­тан­шақ­тық­ты, әлеу­мет­тік нор­ма­лар­ды қа­был­да­мауды, жал­пы ере­же­лер­ді ес­ кер­меуді, тәр­тіп­сіз­дік­ті, аг­рес­сив­ті­лік­ті, өз то­бы­на жә­не он­да­ғы өз по­зи­циясы­на қа­на­ғат­тан­ба­уын­біл­ді­ру­ді, нау­қас­тық пен әл­сіз­ дік­ті, кі­нә­лік се­зім­ді, өзін құр­мет­теудің тө­мен дең­ге­йін­, ком­му­ ни­ка­бел­сіз­дік­ті, сон­дай-ақ қан­дай да бір де­фек­тің, пси­хи­ка­лық ауыт­қу­лар­дың болуын­ атап көр­се­те­ді. Стиг­ма­ти­за­тор­лар­ға де­ ген ан­ти­па­тия өза­ра ауы­сым­дық прин­ци­пін іс­ке қо­суы мүм­кін, со­ған сәй­кес адам­дар­ға өз­де­рі ұна­майт­ын­дар ұнам­сыз бо­ла­ды. Л.Я. Гоз­ман сырт­қы бей­не­нің ма­ңыз­ды рө­лін, әде­мі емес ба­ ла кө­бі­не­се «жа­ман» ре­тін­де қа­рас­ты­ры­ла­ты­нын көр­се­те ке­ле, атап өте­ді. «Әде­мі емес не­ме­се қан­дай да бір де­не кем­ші­лі­гі бар ба­ла­ға жа­ман ой­лар мен әре­кет­ті жиі та­ңу кез­дей­соқ емес» (1988, 11 б.). «Сүй­кім­ді емес» ба­ла­лар­дан на­шар мі­нез-құлық­ты кү­те­ді. Ере­сек­тер­ден ра­хым кү­те оты­рып, мүм­кін ба­ла олар­дың өзін рас­тайт­ын сәуе­гей­лі­гі ме­ха­низ­мін ақ­тай оты­рып, ал­ды­нан шы­ға­ды. Стиг­ма­ти­за­ция­ның ма­ңыз­ды ал­ғы­шар­тын стиг­ма­ти­зир­ле­ не­тін­нің қа­жет­ті­лік­те­рі құ­рай­ды. Олар стиг­ма­ти­за­ция үде­рі­сін кү­шейт­уі мүм­кін. Мы­са­лы, құр­бан­дық­қа (ко­зел от­пу­ще­ния) бе­ ріл­ген­нің рө­лін қа­был­дай оты­рып, адам қан­дай да бір бас­қа тә­ сіл­мен қа­на­ғат­тан­ды­ра ал­ма­ған на­зар­ға де­ген қа­жет­ті­лік­ті қа­на­ ғат­тан­ды­ра­ды. Мұн­да мы­на­дай прин­цип жұ­мыс іс­тей­ді: мүл­де на­зар бол­ма­ған­ша, осын­дай­дың бол­ға­ны жақ­сы. Goffman көр­

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

89

сет­кен­дей, егер стиг­ма­ти­зир­ле­ну нә­ти­же­сін­де, өзі­нің жағ­да­йын­ «бас­қа бір се­беп­тер­мен туын­да­ған сәт­сіз­дік­ті ақ­тау» ре­тін­де қол­ да­на оты­рып, екін­ші ұтыс ала­тын бол­са, стиг­ма­ти­за­ция үде­рі­сі кү­шейеді (1986, 21 б.). Стиг­ма­ти­зир­лен­ген­нің өзі­не де­ген те­ріс қа­ты­нас­қа әсер ету ерек­ше­лі­гі де стиг­ма­ти­за­цияға ық­пал етуі мүм­кін. И. Гоф­ман­ның айт­уын­ша, «біз оны жағ­дайға оның кем­ші­лі­гі­нің ті­ке­лей кө­рі­нуі ре­тін­де­гі қор­ға­ныс жа­уап­тү­рін­де қа­был­дай ала­мыз» (сон­да, 16 б.). Стиг­ма­ти­за­ция ту­ғы­за­тын си­пат­та­ма­лар­ды бел­гі­леу үшін, ол осын­дай си­пат­та­ма­лар­дың үш ти­пін атап көр­се­те оты­рып, стиг­ма тер­ми­нін қол­да­на­ды: – фи­зи­ка­лық (де­не­лік) де­фект; – мі­нез кем­ші­лі­гі (әл­сіз жі­гер, эмо­ци­нал­ды­лық, ас­там­шы­лық, адал емес­тік, т.с.с.); – ұр­пақ­тан ұр­пақ­қа бе­рі­луі мүм­кін ру­лық стиг­ма (нә­сіл, ұлт, дін­ге та­бы­ну, т.б.) (сон­да, 14 б.). И. Гоф­ман, сон­дай-ақ стиг­ма­ның (stigma) та­ра­лу­ға де­ген ағы­ мын көр­се­те­ді, со­ған бай­ла­ныс­ты адам­дар оны та­сы­мал­дау­шы­ лар­мен бай­ла­ны­су­дан қа­ша­ды. Бір топ­тан екін­ші­сі­не ауысу кө­бі­не­се стиг­ма­ти­зир­ле­ну, құр­ бан­дық­қа (ко­зел от­пу­ще­ния) бе­рі­лу рө­лі­нен бо­сау проб­ле­ма­сын шеш­пейді. Бұл бұ­ры­ны­рақ қа­рас­ты­рыл­ған жат­тан­ды жәр­дем­ сіз­дік фе­но­ме­ні­нің қа­лып­та­суымен бай­ла­ныс­ты бо­луы мүм­кін. Көп­те­ген сәт­сіз­дік­тер­мен жо­лы­ға оты­рып, адам бо­ла­шақ сәт­ сіз­дік­тер­ге (бұл жағ­дайда, айна­ла­сын­да­ғы­лар­дың дұш­пан­ды­ғы) өзін­дік ал­ғы­шар­тын қа­лып­тас­ты­ра­ды, кү­ті­ле­тін тиім­ді­лік дең­ге­ йін­ тө­мен­де­те­ді, бұл өз ке­зе­гін­де оны жа­ңа сәт­сіз­дік­тер­ге мәж­ бүр­лей­ді. Ол өзін құр­бан­дық ре­тін­де, бә­сең жә­не қуат­сыз ұс­тай бас­тайды. Жат­тан­ды жәр­дем­сіз­дік – әді­лет­ті дү­ниеге де­ген се­ нім­ді жо­ғал­ту­дың бір тү­рі. Ол пес­си­ми­ст­тік (деп­рес­сиялық) ат­ ри­бу­тив­тік стил­ге сәй­кес ке­ле­ді. Қо­лай­сыз бол­ған өт­кен­нің жа­ңа жағ­дайда қайталан­уын­ан­ти­ци­пир­лей ке­ле, адам айна­ла­сын­да­ғы­ лар­дың бейтарап қа­ты­на­сын ба­ра­бар­лық­сыз тү­сін­ді­ре­ді жә­не өзі­ не по­тен­циал­ды стиг­ма­ти­за­тор­лар на­за­рын ауда­ра оты­рып, сон­ ша­лық жет­кі­лік­сіз әсер ете­ді.

90

Әлеуметтік психология

2.2.6. Әлеу­мет­тік іл­кі на­ным әсер­ле­рі Ал­дың­ғы жа­сал­ған тал­дау­дан іл­кі на­ным­дар мен кем­сі­ту ны­ сан­да­ры қо­ғам­да­ғы ық­пал ету­дің тө­мен мәр­те­бе­сі­не ие жә­не сон­да қа­был­дан­ған те­ріс әсер­ден қа­шып ке­те ал­май­ды де­ген ой туын­дай­ды. Бұл топ­тар­дың мү­ше­ле­рі осы ба­ға­лар­ды ин­тер­на­ лиз­дейді жә­не әр­түр­лі кон­текст­тер­де тө­мен­де­тіл­ген өзін ба­ға­лау фор­ма­сын­да бай­қа­ла­тын өз­де­рі­нің те­ріс об­раз­да­рын қа­лып­тас­ ты­ра­ды. Мы­са­лы, зерт­теу­лер әйел­дер­дің өз­де­рі­не қа­тыс­ты ер­лер та­ра­пы­нан те­ріс сте­реотип­тер­ді, со­лар­да ұсы­ныл­ған си­пат­та­ма­ лар­да жә­не жы­ныс­тың өзін қа­был­дау үшін не­гіз ре­тін­де бо­ла­ тын кей­бір жағ­дай­лар­да өз­де­рін жиі ба­ға­лай оты­рып бө­лі­се­ті­нін, тө­мен­де­тіл­ген өзін ба­ға­лауды бей­не­лейтінін көр­се­те­ді (Hogg, Vaughan, 1995). Бір мез­гіл­де топ­тар жә­не олар­дың мү­ше­ле­рі тө­ мен мәр­те­бе­лі ымы­ра­лас­ты­ру тә­сіл­де­рін та­бу­да өте тап­қыр бо­ лып та­бы­ла­ды жә­не деп­рес­сив­тік өзін ба­ға­лау іл­кі на­ным­дар­дың сөз­сіз нә­ти­же­сі бо­лып та­бы­ла­ды. Өзін ба­ға­лаудың тө­мен­деуі. Іл­кі на­ным­дар­дың бай­қа­луымен күн­де­лік­ті ұшы­ра­су өзін ба­ға­лаудың тө­мен­де­уіне алып ке­ле­ді, өйт­ке­ні оның не­гі­зін­де қа­шан­да әлеу­мет­тік са­лыс­ты­ру жа­та­ды. Стиг­ма­ти­зир­лен­ген топ­тар­дың өкіл­де­рі­не қа­ты­нас со­лар­ға қа­ты­ сы бар іл­кі на­ным­дар­мен де­тер­мин­дел­ген. Тө­мен­деу­дің мұн­дай тү­рі әлеу­мет­тік іл­кі на­ным­дар­дың ал­уан­ түр­лі фор­ма­ла­рын­да, со­ның ішін­де жа­ңа ға­на қа­рас­ты­рыл­ған стиг­ма­ти­за­ция жағ­да­ йын­да да бай­қа­ла­ты­ны ба­рын­ша ай­қын. Стиг­ма та­сы­мал­дау­шы­ лар айна­ла­сын­да­ғы­лар­мен то­лық­қан­ды емес, қа­бі­лет­сіз адам­дар ре­тін­де қа­был­да­на­ды, ал стиг­ма айна­ла­сын­да­ғы­лар­мен қан­дай да бір кем­сі­ту­ші, «ұят­ты» са­па ре­тін­де ба­ға­ла­на­ды. Стиг­ма­ға ие бо­лу­ға бай­ла­ныс­ты се­зі­ле­тін ұят се­зі­мі мен осы фак­ті­ні айна­ла­ сын­да­ғы­лар­дан жа­сы­ру­ға (егер бұл мүм­кін бол­са) ұм­ты­лу со­ның нә­ти­же­сі бо­ла тү­се­ді. Стиг­ма та­сы­мал­дау­шы сон­дай-ақ айна­ла­ сын­да­ғы­лар­дан ке­йін­өзі­нің то­лық­қан­ды емес­ті­гін се­зі­не бас­тауы жә­не оған ұялуы мүм­кін. Стиг­ма­ти­зир­лен­ген топ­тар­дың өкіл­де­рі кө­бі­не­се айна­ла­сын­ да­ғы­лар та­ра­пы­нан әлеу­мет­тік шет­те­ту­ге, кем­сі­ту­ге жиі ұшы­рай­

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

91

ды, бұл едәуір ша­ма­да тір­ші­лік әре­ке­ті­нің әр­түр­лі са­ла­сын­да­ғы олар­дың та­быс­ты­лы­ғы­ның ық­ти­мал­ды­ғын тө­мен­де­те­ді. Адам­ ның өзін ба­ға­лауы – оның же­тіс­тік­те­рі­нің дең­ге­йіне тәуел­ді. Сон­ дық­тан стиг­ма­ти­зир­лен­ген топ­тар мү­ше­ле­рін­де тө­мен­де­тіл­ген өзін ба­ға­лауы­ның қа­лып­та­су ық­ти­мал­ды­ғы тым жо­ға­ры. Со­ны­мен қа­тар, пі­кір­лер­дің осы қи­сы­ны­ның бар се­кіл­ді қа­ра­ ма-қай­шы­лы­ғы­на қа­ра­мас­тан, осы са­ла­да­ғы эм­пи­ри­ка­лық зерт­ теу­лер стиг­ма­ти­зир­лен­ген топ­тар мү­ше­ле­рі­нің өзін ба­ға­лауы өз дең­гейі бо­йын­ша стиг­ма­ти­зир­лен­бе­ген топ­тар өкіл­де­рі­нің өзін ба­ға­лауы­нан кем емес, ал кей­де одан жо­ға­ры екен­ді­гін көр­се­те­ді. Бұл мақ­сат­қа же­ту үшін ке­ле­сі ст­ра­те­гиялар қол­да­ны­ла­ды: – өз сәт­сіз­дік­те­рі­нің се­беп­те­рін іл­кі на­ным­дар мен кем­сі­ту әре­ке­ті­не та­ңу; – өзі­нің стиг­ма­ти­зир­лен­уіне бай­ла­ныс­ты олар өз­де­рін көр­се­те ал­майт­ын сфе­ра­лар­ды құн­сыз­дан­ды­ру; – өзін стиг­ма­ти­зир­лен­бе­ген ин­ди­вид­тер­мен емес, стиг­ма­ның бас­қа та­сы­мал­дау­шы­ла­ры­мен таң­да­ма­лы са­лыс­ты­ру. Сәт­сіз­дік­тер жә­не кел­ті­ріл­ген шы­ғын. Те­ріс­ке шы­ға­ры­ла­тын топ­қа тиесі­лі іл­кі на­ным құр­бан­да­ры та­быс­қа же­ту үшін қо­ғам ұсы­на­тын көз­дер­ден, мы­са­лы, са­па­лы бі­лім, тиіс­ті ме­ди­ци­на­лық қыз­мет, ма­те­ри­ал­дық жай­лы­лық, жо­ға­ры ақы­лы жұ­мыс, т.с.с. алу­ дан айыры­ла­ды. Со­ны­мен, кем­сі­ту қо­ғам­да­ғы жо­ға­ры стан­дарт­ тар­ға же­ту­де­гі нақ­ты та­быс­сыз­дық пен сәт­сіз­дік­ті ай­қын ете тү­ се­ді. Бұл сәт­сіз­дік­ті са­на­дан өт­кі­зу іл­кі на­ным­дар­дың со­зыл­ма­лы апа­тиялы жә­не ерік­сіз бо­ла тү­се­тін құр­бан­да­ры ин­тер­на­лиз­дейді – олар жай ға­на өз­де­рі­нің та­быс­сыз­ды­ғын са­на­дан өт­кі­зу­ге бай­ ла­ныс­ты іл­кі бел­сен­ді­лі­гін көр­се­те­ді. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияда өз­де­рі ту­ра­лы қа­лып­тас­қан тұ­рақ­ты тү­сі­нік­тер сай ке­ле­тін нақ­ты­лық­тың қа­лып­тас­уын­ан бай­қа­ла­тын өзін қа­на­ғат­тан­ды­ра­тын сәуе­гей­лік фе­но­ме­ні кең та­ны­мал­дық ал­ды. Егер бұл тү­сі­нік­тер те­ріс әлеу­мет­тік сте­реотип­тер­мен ке­ ліс­ті­рі­ле­тін бол­са, он­да оның не­гіз­делуіне сырт­қы рас­тау­лар та­ бу­ға алып ке­ле­тін те­ріс өзі­не қа­ты­нас нә­ти­же бо­лып шы­ға­ды. Ро­зен­таль мен Дже­коб­сон­ның (Rosenthal, Jacobson, 1968) күш­ті жә­не ор­та­ша оқу­шы­лар­дың IQ көр­сет­кіш­те­рін ал­мас­тыр­ған жә­не

92

Әлеуметтік психология

олар­ды мұ­ға­лім­дер­ге тиіс­ті түр­де ұсын­ған экс­пе­ри­ме­нт­те­рі осы түр­де­гі клас­си­ка­лық мы­сал бо­лып та­бы­ла­ды. Экс­пе­ри­ме­нт­тер нә­ти­же­сі оқу­шы­лар­дың қа­лай ұсы­ныл­ға­ны­нан да, олар­дың бас­ тап­қы объек­тив­ті не­гіз­делуіне бай­ла­ныс­ты оқу­ды аяқ­та­ға­ны­нан да кө­рін­ді. Бұл зерт­теу­дің те­тік­те­рі­не үңіл­мей-ақ жә­не оның эти­ ка­лы­ғы­на ба­ға бер­мей-ақ, тек қа­бі­ле­ті аз деп ұсы­ныл­ған оқу­шы­ лар тұ­жы­рым­дал­ған ба­ға­мен ке­ліс­ке­нін жә­не оны жоқ­қа шы­ға­ру­ ға еш­қан­дай күш жұм­са­ма­ға­нын атап өте­міз. Бір­қа­тар жыл­дар бойы сол ар­қы­лы нақ­ты­лық қа­лып­тас­қан үде­ріс­ті Снай­дер мен оның әріп­тес­те­рі зерт­те­ді (Snyder, 1984). Сы­на­лу­шы­лар­да, олар кез­де­су­ге ба­ра­тын адам ай­қын бай­қал­ ған экс­тра­вер­тир­лік­ке ие де­ген тү­сі­нік қа­лып­тас­ты. Осы тек­тес ұстаным­ның зар­дап­та­ры өза­ра әре­кет си­па­ты үде­рі­сі­нің бас­тап­қы нүк­те­сі­нен соң­ғы­сы­на де­йін­бай­қал­ды. Зерт­теу нә­ти­же­ле­рі қа­да­ ға­лау­шы­ның мі­нез-құл­қы мен өзін қа­был­дауы бас­тап­қы кү­ті­лім­ ге ба­ғы­на­ты­нын рас­та­ды (ке­ле­сі сұл­ба). Түсініктер нақтылықты қалай құрады Қадағалаушының қадағаланушы – экстраверт деген түсінігі

Қадағаланушының қабылдауы мен мінез-құлқының интерпретациясы күтілімді растай келе таңдамалы ілкі нанымды болып табылады

Қадағаланушымен қатынас экстравертпен секілді орналасады

Қадағаланушының мінез-құлқы экстравертирленгеннен басқа қандай да бір өзгеше бола алмайтындай түрде шектеледі

Қадағаланушының мінез-құлқы әлдеқайда экстравертирленген бола түседі Қадағаланушы өзін экстраверт ретінде қабылдайды

Hogg, Vaughan, 1995, 300 б. бойынша келтірілді Теріс әлеуметтік ұқсастықты қалыптастыру әлеуметтік ілкі нанымдардың тағы бір әсері болып табылады. Өзінің стигматизирленетін топқа тиесілі екендігін санадан өткізу, соған сай әлеуметтік ұқсастандыру теріс әлеуметтік ұқсастықтың қалыптасуына және өзін бағалаудың төмендеуіне әкелуі мүмкін. Бұл, адамның қоғамдағы басым стереотиптер мен ілкі нанымдарды игергеннен

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

93

Те­ріс әлеу­мет­тік ұқ­сас­тық­ты қа­лып­тас­ты­ру әлеу­мет­тік іл­кі на­ным­дар­дың та­ғы бір әсе­рі бо­лып та­бы­ла­ды. Өзі­нің стиг­ ма­ти­зир­ле­не­тін топ­қа тиесі­лі екен­ді­гін са­на­дан өт­кі­зу, со­ған сай әлеу­мет­тік ұқ­сас­тан­ды­ру те­ріс әлеу­мет­тік ұқ­сас­тық­тың қа­лып­ тас­уына жә­не өзін ба­ға­лаудың тө­мен­де­уіне әке­луі мүм­кін. Бұл, адам­ның қо­ғам­да­ғы ба­сым сте­реотип­тер мен іл­кі на­ным­дар­ды игер­ген­нен жә­не өзі адам­дар­дың тиіс­ті ка­те­го­рияла­рын стиг­ма­ ти­за­ция мен те­ріс­ке шы­ға­ру­ға ұшы­ра­тып, олар­ға мен­сін­бей қа­ ра­ған­нан ке­йін­ стиг­ма­ти­зир­леу­ші са­па­ға ие бол­ған жағ­дай­лар­ға ай­рық­ша тән. Адам­ның қайыр ті­леп оты­ра­тын ке­дей­лер то­бы­на қо­сы­луы осы тек­тес мы­сал бо­лып та­бы­ла­ды. Әлеу­мет­тік ұқ­сас­тық кон­цеп­циясы ав­тор­ла­ры­ның пі­кі­рін­ше, соң­ғы­сы адам­дар­ды қа­на­ғат­тан­дыр­ма­ған кез­де, ол не­ме­се тө­мен мәр­те­бе­лі әлеу­мет­тік топ­ты тас­тап ке­ту­ге жә­не әл­де­қай­да жо­ға­ры ба­ға­ла­на­тын топ­қа қо­сы­лу­ға, не­ме­се өз то­бы­ның бас­қа ре­ле­ва­нт­ тық аут­топ­тар­дан по­зи­тив­ті айыр­ма­шы­лы­ғын атап көр­се­ту­ге ұм­ ты­ла­ды. Адам­ды қайыр­шы­лар то­бы­мен ұқ­сас­тан­ды­ру ди­на­ми­ка­ сын зерт­теу стиг­ма­ти­зир­лен­ген топ­тың осы топ өкіл­де­рі­не та­ңы­ ла­тын не­гіз­гі тұл­ға­лық са­па­лар бо­йын­ша бір­те-бір­те айыр­ма­ла­ну фе­но­ме­нін бай­қа­ды. Ұқ­сас құ­бы­лыс­ты C.R.Kaiser мен C.T.Miller іл­кі на­ным мен кем­сі­ту­ге әсер­ді зерт­теу ке­зін­де бай­қа­ды (2001). Деп­рес­сия, үн­жұр­ға­сыз­дық. Стиг­ма­ти­за­ция үн­жұр­ға­сыз­дық се­зі­мі­мен, өзі­нің өмір­шең­ді­гі­нің ке­ле­шек­сіз­ді­гі­мен іле­се жү­ре­ді. Мы­са­лы, А.Фин­зен атап көр­сет­кен­дей, пси­хи­ка­лық ауру­лар­дан (мы­са­лы, ши­зоф­ре­ниядан) зар­дап ше­ге­тін адам­дар, өз­де­рі­нің аур­ уын­ жа­сы­ру, оны жоқ­қа шы­ға­ру қа­жет­ті­лі­гі­не бай­ла­ныс­ты «Бұл ауру­мен әрі қа­рай өмір сү­ру қа­жет пе?» де­ген сұ­рақ қояды (2001, 57 б.). Мұн­дай ұстаным суи­цид тәуеке­лін арт­ты­ра­ды. Жал­ғыз­дық пен әлеу­мет­тік оқ­шаула­ну, стиг­ма­ти­за­ция мен айна­ла­сын­да­ғы­ лар­дың іл­кі на­ным­ды қа­ты­на­сы­ның нә­ти­же­сі бо­ла оты­рып, үміт­ сіз­дік пен то­ры­ғу­дың кө­зі бо­луы мүм­кін, ал бұл суи­цид­тің не­гіз­гі мо­тив­те­рі. Айна­ла­да­ғы әлем­ге ба­қы­лау се­зі­мі­нің тө­мен­деуі, жат­тан­ды жәр­дем­сіз­дік, пес­си­мис­тік ат­ри­бу­тив­тік стиль. Жат­тан­ды жәр­ дем­сіз­дік адам өзін өзі­не не бо­лып жат­қа­нын ба­қы­лауға қа­бі­лет­

94

Әлеуметтік психология

сіз деп есеп­те­ген жағ­дай­лар­да туын­дай­ды. Көп­те­ген сәт­сіз­дік­тер­ мен жо­лы­ға оты­рып, адам бо­ла­шақ сәт­сіз­дік­тер­ге (бұл жағ­дайда, айна­ла­сын­да­ғы­лар­дың дұш­пан­ды­ғы) өзін­дік ал­ғы­шар­тын қа­лып­ тас­ты­ра­ды, кү­ті­ле­тін тиім­ді­лік дең­ге­йін­ тө­мен­де­те­ді, бұл өз ке­ зе­гін­де оны жа­ңа сәт­сіз­дік­тер­ге мәж­бүр­лей­ді. Ол өзін құр­бан­дық ре­тін­де, бә­сең жә­не қуат­сыз ұс­тай бас­тайды. Жат­тан­ды жәр­дем­ сіз­дік – әді­лет­ті дү­ниеге де­ген се­нім­ді жо­ғал­ту­дың бір тү­рі. Адам бұл кез­де, ке­рі­сін­ше, нә­ти­же­лер мен өмір­лік жағ­дай­лар­ды ол тұл­ ға­лық не­ме­се жағ­дай­лық фак­тор­лар есе­бі­не жат­қы­за­тын пес­си­ ми­ст­тік (деп­рес­сиялық) ат­ри­бу­тив­тік стил­ге жү­гі­не­ді. Қо­сал­қы (екін­ші) пай­да­ның бо­луы. Мы­са­лы, бір­қа­тар жағ­дай­ лар­да стиг­ма­ның бо­луы оны та­сы­мал­дау­шы­лар­мен стиг­ма­ға ие бо­лу­ға бай­ла­ныс­ты емес се­беп­тер бо­йын­ша орын ал­ған өз­де­рі­нің сәт­сіз­дік­те­рін ақ­тау үшін қол­да­ны­ла­ды. Бұл – «Осын­дай то­лық­ қан­ды емес та­быс­қа қа­лай же­те­мін?» де­ген әлеу­мет­тік жа­уап­кер­ ші­лік­тен қа­шу тә­сі­лі. Стиг­ма­ны жою (мы­са­лы, фи­зи­ка­лық ке­міс­ тік­ті хи­рур­гия­лық опе­ра­циямен жою) адам­ды айна­ла­сын­да­ғы­ лар­дың өсіп отыр­ған та­лап­та­ры­ның ал­дын­да қор­ған­сыз жа­сай­ды жә­не өзі­нің әре­кет­сіз­ді­гі мен сәт­сіз­дік­те­рін ақ­тау мүм­кін­дік­те­рі­ нен айыра­ды. Егер адам осын­дай жағ­дайды иге­ре ал­ма­са, ол мі­ нез-құлық­тың нев­ро­ти­ка­лық мо­де­лін таң­дай ала­ды. Же­тіс­тік­тер­дің тө­мен дең­гейі. Өзі­нің жәр­дем­сіз­ді­гін се­зі­ну тар­тым­ды­лық дең­гейі­нің тө­мен­де­уіне, пас­сив­ті­лік­ке жә­не әре­ кет­сіз­дік­ке, со­ның сал­да­ры ре­тін­де тө­мен нә­ти­же­лер мен тө­мен же­тіс­тік­тер­ге соқ­ты­руы мүм­кін. Бі­рақ мұн­дай жағ­дай стиг­ма та­ сы­мал­дау­шы­лар­ды кем­сі­ту­дің, олар­ды қа­был­да­мау мен әлеу­мет­ тік оқ­шаулау­дың объек­тив­ті бо­луымен де шарт­та­нуы мүм­кін, ал бұл олар­дың осы не­ме­се бас­қа сфе­ра­да­ғы та­бы­сы­ның ық­ти­мал­ ды­ғын тө­мен­де­те­ді. Қо­сал­қы (екін­ші) де­виация. Стиг­ма­ти­за­ция таң­ба ілу ак­ті­сі ре­тін­де де­ви­ация­лық мі­нез-құлық кө­зі ре­тін­де қа­рас­ты­ры­ла­ды. Г. Бек­кер де­ви­ация­ның «адам жа­са­ған іс­тің са­па­сы емес, бас­қа адам­дар­дың «бұ­зақы­ға» қар­сы қол­да­на­тын ере­же­ле­рі мен санк­ цияла­ры­ның нә­ти­же­сі» деп атап көр­сет­ті (Becker, 1963, 9 б.). Де­ви­ант­тық мі­нез-құлық­тың пай­да бо­луы ин­ди­вид­ті әлеу­мет­тік

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

95

ауыт­қу­шы ре­тін­де бір ға­на анық­тау­да жә­не оған қа­тыс­ты реп­рес­ сив­тік не­ме­се тү­зе­ту ша­ра­ла­рын қол­да­ну­да бо­луы мүм­кін. Адам өзін бір­те-бір­те осын­дай деп есеп­теу­ге үйре­не­ді жә­не өзін жа­ңа рөл­ге сәй­кес жүр­гі­зе бас­тайды. Со­ны­мен, ал­ғаш­қы на­ным өзі іс­ ке аса­ты­ны­на сәуе­гей­лік­тер ме­ха­низ­мі бо­йын­ша ақ­та­луы мүм­кін. Тіл­де­су­ге ар­нал­ған сал­дар. Стиг­ма­ти­зир­лен­ген топ­тар­дың өкіл­де­рі­нің айна­ла­сын­да­ғы­лар­ға де­ген кү­мә­ні мен се­нім­сіз­ді­ гі іл­кі на­ным­ды қа­ты­нас пен стиг­ма­ти­за­ция­ның нә­ти­же­сі бо­лып та­бы­ла­ды. Олар өз­де­рін не аг­рес­сив­ті ұс­тап, қор­ға­ныс­тық по­зи­ цияда бо­ла­ды, не тұйық­та­ла тү­сіп, айна­ла­сын­да­ғы­лар­мен олар­ дың та­ра­пы­нан қас­тық қа­ты­нас не­ме­се ең аз де­ген­де, өзі­нің же­ке ба­сы­на жә­не өзі­нің «кем­ші­лі­гі­не» ай­рық­ша на­зар кү­те оты­рып, бай­ла­ныс­тан қа­ша­ды. Стиг­ма­ти­зир­лен­ген­дер кө­бі­не­се, егер бұл мүм­кін бол­са, олар­ға қа­тыс­ты іл­кі на­ным­ды ту­ғы­зуы мүм­кін са­ па­ны жа­сы­ру­ға ты­ры­са­ды. Тіп­ті айна­ла­сын­да­ғы­лар өз­де­рі­нің пі­ кір­ле­рі мен өз­де­рі­нің стиг­ма­ти­зир­лен­ген­дер­мен ұс­та­уын­ мұ­қият ба­қы­ла­ған­ның өзін­де, олар соң­ғы­лар­мен тіл­дес­кен­де бай­қа­май кі­нә­лаудан, олар­дың «то­лық­қан­ды емес­ті­гін» та­ғы бір ес­ке са­лу­ дан қор­қа оты­рып, өз­де­рін ың­ғай­сыз се­зі­не­ді. И. Гоф­ман сон­дай-ақ стиг­ма­ның ир­ра­диацияға, оның ық­па­ лы­ның стиг­ма­ти­зир­лен­ген ин­ди­вид­тер­дің әлеу­мет­тік оқ­шаулау­ға ұшы­рауы мүм­кін туыс­та­ры мен жа­қын­да­ры­на та­ралуына де­ген ағым­ды көр­се­те­ді. Мы­са­лы, «қыл­мыс­кер», «мас­кү­нем», т.с.с. стиг­ма­лар жа­қын айна­ла­сын­да­ғы­лар­ға же­ңіл та­ра­ла­ды. «Мас­кү­ нем­нің әйелі», «қыл­мыс­кер­дің ұлы» сияқ­ты жа­маулар мен осы­ған ұқ­сас бас­қа бел­гі­лер де стиг­ма­ны, «таң­ба­ны» біл­ді­ре­ді. Әлеу­мет­тік іл­кі на­ным­дар­дың кел­ті­ріл­ген ке­рі әсер­ле­рі олар­ дың ал­дын алу не­ме­се же­ңу жол­да­ры ту­ра­лы мә­се­ле қояды. 2.2.7. Әлеу­мет­тік іл­кі на­ным­дар­ды же­ңу Бұ­ры­ны­рақ атап көр­се­тіл­ген­дей, іл­кі на­ным­дар – те­ріс сал­дар­ мен ке­зек­тес. Олар тү­сін­беуші­лік­ке ық­пал ете­ді, ки­кіл­жің­дер­дің кө­зі бо­лып та­бы­ла­ды, әлеу­мет­тік түйісу­лер­дің оң (по­зи­тив­тік)

96

Әлеуметтік психология

тә­жі­ри­бе­сін шек­тейді. Осы­ның шең­бе­рін­де іл­кі на­ным­дар­ды же­ ңу ст­ра­те­гиясын жа­сау кө­кей­кес­ті­ле­не тү­се­ді. Іл­кі на­ным­дар­ды та­ну жә­не же­ңу мүм­кін­дік­те­рі әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық зерт­ теу­лер­дің та­ғы бір са­ла­сын біл­ді­ре­ді. Іл­кі на­ным­дар­дың қа­лып­тас­уына тек пси­хо­ло­гия­лық қа­на емес, сон­дай-ақ (соң­ғы ке­зек­те емес) бас­қа да, яғ­ни эко­но­ми­ка­ лық, мә­де­ни, саяси, т.с.с. фак­тор­лар ық­пал ете­ті­нін атап өт­кен жөн. Сон­дық­тан пси­хо­ло­гия­лық құ­рал­дар­дың іл­кі на­ным­дар­ды же­ңу­де­гі мүм­кін­дік­те­рі, пси­хо­лог­тар­дың осы­ған ұқ­сас ст­ра­те­ гиялар жа­сауға едәуір үлес қо­сып ке­ле жат­қа­ны­на қа­ра­мас­тан шек­теу­лі бо­лып отыр. Мүм­кін жол­дар­дың бі­рі – адам­дар­ды жұ­мыл­ды­ра­тын жә­не олар­дың іл­кі на­ным­да­рын эли­мин­дейт­ін жал­пы мақ­сат­тар ту­ ғы­зу. То­па­ра­лық жау­лық­ты ше­шу­дің осы ст­ра­те­гиясы­ның тиім­ ді­лі­гін М. Ше­риф­тің жаз­ғы ла­гер­де­гі экс­пе­ри­ме­нт­те­рі рас­тайды. Мұн­дай тиім­ді­лік тек жал­пы мақ­сат­қа та­быс­ты же­ту жағ­да­йын­да ға­на мүм­кін екен­ді­гі атап көр­се­ті­ле­ді. Бас­қа жағ­дайда қо­лай­сыз­ дық кү­шейеді. Дж.Тер­нер бас­қа жол­ды – қайта ка­те­го­ри­за­циялау­ды көр­сет­ті, егер адам­дар өз­де­рі­нің топ­тық тиесі­лі­гін қайта ба­ға­лайт­ын жә­не өз­де­рін бір әлеу­мет­тік топ­қа тиесі­лі ре­тін­де қа­рас­ты­ра­тын бол­са, олар­дың бір бі­рі­не де­ген қа­ты­на­сы әл­де­қай­да қо­лай­лы бо­ла­ты­ нын атап өт­ті. Бір бі­рі­мен қиылы­са­тын екі не­ме­се одан көп әлеу­ мет­тік ка­те­го­рия­лар­ды, мы­са­лы жас пен жы­ныс­ты атап көр­се­ту та­ғы да бір ба­рын­ша тиім­ді тә­сіл бо­лып та­бы­ла­ды. Бұл жағ­дайда жа­сы жә­не жы­ны­сы бо­йын­ша са­ра­лау бі­рін бі­рі өтей­ді жә­не іл­кі на­ным­дар ре­ду­цияла­на­ды. Бі­рақ бұл ка­те­го­рияға өте сақ­тық­пен қа­рау ке­рек, өйт­ке­ні адам­дар ара­сын­да­ғы бас­қа айыр­ма­шы­лық­ ты атап көр­се­ту та­ғы бір, әл­де­қай­да күш­ті ал­ғы­на­ным ту­ғы­зуы мүм­кін. Г.Ол­порт жаула­су­шы­лар ара­сын­да ком­му­ни­ка­ция ор­на­ту­ды, олар­дың іл­кі на­ным­да­рын азайтуға ық­пал ете­тін тіл­де­су мүм­кін­ ді­гін ке­ңейтуді бол­жам­дайт­ын жа­на­су бол­жа­мын (ги­по­те­за­сын) (contact hypothesis) ұсын­ды. Бұл ст­ра­те­гия өзі­нің тиім­ді­лі­гін те­ріс эт­ни­ка­лық сте­реотип­тер­ді же­ңу үде­рі­сін­де көр­сет­ті. Әл­де­қай­да

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

97

то­лық жә­не көп­қыр­лы ком­му­ни­ка­ция­лар олар­ға қа­тыс­ты іл­кі на­ ным­дар бар адам­дар­да те­ріс­пен қа­тар оң да са­па­лар­дың бо­ла­ты­ нын са­на­дан өт­кі­зу­ге ық­пал ете­ді. Оның үс­ті­не, ті­ке­лей жа­на­су ке­зін­де осы топ­тың өкіл­де­рі бір бі­рі­нен ерек­ше­ле­не­ті­ні бай­қа­ла­ ды, де­мек олар­ға әр­түр­лі қа­рауға бо­ла­ды. Тіл­де­су­ді қол­да­ну тиім­ ді­рек бо­луы мүм­кін. Тіл­де­се­тін әріп­тес­ке де­ген іл­кі на­ным­ның тө­мен­деуі стиг­ма­ти­зир­лен­ген топ­тың бас­қа өкіл­де­рі­не та­рал­мауы мүм­кін. Бұл ма­ғы­на­да осы топ­тың «тип­тік» өкі­лі­мен бо­ла­тын ком­му­ни­ка­ция әл­де­қай­да тиім­ді бо­лып шы­ға­ды. Іл­кі на­ным­дар­ дың тө­мен­де­уіне тең мәр­те­бе­лі ын­ты­мақ­тас­тық жағ­да­йын­ жа­сау ық­пал етуі мүм­кін, өйт­ке­ні тең емес мәр­те­бе – іл­кі на­ным­дар­дың бас­тауы. В.С. Агеев әлеу­мет­тік бә­се­ке­лес­тік­тің, қас­тық­тың те­ріс фор­ ма­ла­ры­ның туын­дау шарт­та­рын тал­да­ды. Әлеу­мет­тік қай­шы­лық­ ты тө­мен­де­ту бо­йын­ша тиіс­ті ұсы­ныс­тар атап көр­се­тіл­ді: а) кез кел­ген іс­тер мен же­тіс­тік­тер­ді ба­ға­лау кри­те­рий­ле­рі топ­тар­дың бар­лық мү­ше­ле­рі үшін, олар­дың мәр­те­бе­лік қа­ты­нас­та­ры­на қа­ра­ мас­тан, ба­рын­ша ай­қын жә­не тү­сі­нік­ті бо­луы тиіс; ә) адам үшін мән­ді нә­ти­же­ге же­ту жә­не тиіс­ті ба­ға­лау жі­ге­рі мен қа­бі­лет­те­рі­не бай­ла­ныс­ты бо­луы, жал­пы­топ­тық стан­дарт­тар­ға қа­таң бай­ла­ныс­ ты бол­мауы тиіс; б) түр­лі мәр­те­бе­лі топ­тар ара­сын­да­ғы әлеу­мет­тік са­лыс­ты­ру­ды олар­дың ара­сын­да­ғы жа­на­су­лар­ды то­лық жоюға де­ йін­гі кез кел­ген мүм­кін­дік­тер­ді бол­дыр­мау ең шек­ті нұс­қа бо­лып та­бы­ла­ды (1990, 17-18 б.). Әң­гі­ме ша­ғын топ­тар ара­сын­да­ғы қа­ты­ нас­тың қай­шы­лы­ғын азайту ту­ра­лы екен­ді­гін атап өт­кен жөн. Іл­кі на­ным­дар ал­ғы ри­гид­тік ұстаным­да­ры ре­тін­де бо­ла­ды. Тиі­сін­ше адам­ның сы­ни ой­лауы мен реф­лек­сив­тік мә­де­ниеті­нің да­муы оның іл­кі на­ны­мы­ның тө­мен­де­уіне алып ке­луі мүм­кін. Реп­ро­дук­тив­ті­лік­ті, ме­ха­ни­ка­лық­ты, жағ­дайды бір­жақ­ты, ал­ғы кө­ру­ді же­ңу, ой­лау мен әре­кет үл­гі­ле­рі­нің қол­да­ныс­та­ғы сұл­ба­ ла­ры­ның ше­гі­нен шы­ғу – іл­кі на­ным­ды­лық­ты тө­мен­де­ту та­быс­ ты­лы­ғы­ның ал­ғы­шарт­та­ры. Реф­лек­сия то­лық жұ­ты­лу­дан ті­ке­лей өмір үде­рі­сі­мен оған де­ген тиіс­ті қа­ты­нас­тар жа­сау, оның үс­ті­нен тұ­ғыр алу, оның сыр­тын­да ол ту­ра­лы айту үшін шы­ғу­ды қам­та­ ма­сыз ете­ді.

98

Әлеуметтік психология

Реф­лек­сия проб­ле­ма­сы үш не­гіз­гі кон­текс­те қа­рас­ты­ры­лып, олар­дың әр­қай­сы­сы біз­ді қы­зық­ты­ра­тын проб­ле­ма­лық са­ла шең­ бе­рін­де орын ала­ды: а) ой­лау үде­рі­сін зерт­теу; ә) ком­му­ни­ка­тив­ тік жә­не коопе­ра­тив­тік кон­текст; б) тұл­ға­ның өзін са­на­дан өт­кі­зуі. Реф­лек­сив­тік тал­дау­дың ал­ғы­на­ным­ды­лық пен суб­ъек­тив­ті­ лік­ті же­ңу­де­гі мүм­кін­дік­те­рі шек­теу­лі. Реф­лек­сия­ның ба­ра­бар­ лы­ғы мен шы­найылы­ғы ту­ра­лы сұ­рақ туын­дай­ды. Бұл адам­ның өзі­нің те­ріс тү­сі­ні­гін тө­мен­де­ту үшін таң­дауы іл­кі на­ным­ды­лық­ тың сол бір ық­па­лы­мен жә­не олар­дың өз по­зи­циясы­ның объек­ тив­ті­лі­гін, тұ­жы­рым­да­ры­ның ба­ра­бар­лы­ғын рас­тау мүм­кін­ді­ гі­мен не­гіз­де­ле­тін әре­кет­тер­ді қол­да­на ала­ды. Мұн­да, мы­са­лы, іл­кі на­ным­дар­дың өзін емес, олар­дың бай­қалуын­ жұм­сар­ту­ға мүм­кін­дік бе­ре­тін ког­ни­тив­тік жә­не тіл­дік ст­ра­те­гиялар­ды ес­ке алу­ға бо­ла­ды. Реф­лек­сив­тік тал­дау – суб­ъек­тив­ті. Реф­лек­сия тек оның шы­найы си­пат­та­ма­ла­ры қа­на­ғат­та­нар­лық бол­ған­да ға­на тиім­ді. Іш­кі не­ме­се сырт­қы диа­лог­ты ке­ңейту өзі­нің нә­ти­же­сін­ де по­зи­цияны нақ­ты­лау мен өз­гер­ту емес, бас­тап­қы ұстаным­ дар­ды кү­шейту бо­луы мүм­кін. Қор­ға­ныс по­зи­циясын ала оты­ рып, суб­ъект өзі­нің ког­ни­тив­тік сұл­ба­сы­ның, ұстаны­мы­ның, іл­кі на­ным­да­ры­ның пай­да­сы­на, өзін олар­дың ба­ра­бар­лы­ғы­на та­ғы бір сен­ді­ре оты­рып мә­лі­мет­тер жи­най­ды. Реф­лек­сия іл­кі на­ным­дар­дың тө­мен­де­уіне ық­пал ете­тін жағ­дай­лар ту­ра­лы мә­ се­ле қо­сым­ша зерт­теу­ді қа­жет ете­ді, бұл біз­дің зерт­теу­дің мін­ дет­те­рі­не кір­мейді. Тек реф­лек­сив­тік тал­дау ма­шық­та­рын да­мы­ ту мен өз по­зи­циясы­на қа­тыс­ты сы­ни ой­лау­ға де­ген ұстаным қа­рас­ты­ры­ла­тын суб­ъек­ті­нің те­ріс тү­сі­ні­гін тө­мен­де­ту­дің ал­ғы­ шарт­та­ры екен­ді­гін ға­на атап өте­міз. Реф­лек­сив­тік мә­де­ниет­тің, тіл­де­су мә­де­ниеті мен пси­хо­ло­гия­ лық мә­де­ниет­тің да­муы те­ріс тү­сі­нік­сіз қа­ты­нас пен тіл­де­су үшін, іл­кі на­ным­дар­дың ал­дын алу мен же­ңу үшін ал­ғы­шарт­тар ту­ғы­ за­ды. В.Н.Ку­ни­цин­нің атап көр­сет­ке­нін­дей «со­қыр се­нім­дер­ден құ­ты­лу­ға бі­лім, өзін са­на­дан өт­кі­зу­дің да­муы жә­не ин­тен­сив­ті өзін та­ну, бас­қа адам­дар­ға өзі­не нем­құ­рай­ды­лық­пен қа­рауға мүм­ кін­дік бер­мейт­ін өз бе­де­лін се­зі­ну­ді қа­лып­тас­ты­ру кө­мек­те­се­ді» (2001, 338 б.).

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

99

Олар­дың ал­дын алу мен же­ңу­ге қа­тыс­ты екі не­гіз­гі ба­ғыт ту­ра­лы айтуға бо­ла­ды. Олар­дың бі­реуі өз на­за­рын қо­ғам­да үс­ тем­дік ете­тін те­ріс тү­сі­нік­ті әлеу­мет­тік ұстаным­дар­дың өз­ге­ру мүм­кін­дік­те­рі­не шо­ғыр­лан­ды­ра­ды. Бі­лім бе­ру жүйесі мен бұ­қа­ ра­лық ақ­па­рат құ­рал­да­ры ар­қы­лы іс­ке асы­ру­ға ар­нал­ған дес­тиг­ ма­ти­за­цияның тиіс­ті бағ­дар­ла­ма­ла­ры жа­са­лу­да. Бір­қа­тар ав­тор­ лар осын­дай ша­ра­лар­дың тиім­ді­лі­гі­не қа­тыс­ты пес­си­мизм бай­қа­ та­ды. А. Фин­зен на­зар­ды, ең ал­ды­мен, ма­ман­дар­дың іл­кі на­ным ны­са­ны бол­ған адам­дар­мен жә­не олар­дың жа­қын ма­ңа­йын­да­ ғы­лар­мен әлеу­мет­тік пен пси­хо­ло­гия­лық жұ­мы­сы­на ауда­ру­ды ұсы­на­ды. Стиг­ма­ти­за­ция мен іл­кі на­ным­дар сал­да­ры­ның ал­дын алу мен же­ңу­де­гі мұн­дай ба­ғыт стиг­ма­ти­зир­ле­не­тін­дер­дің өзін ба­ға­ла­уын­ арт­ты­ру­ға, ат­ри­бу­тив­тік стил­ді тү­зе­ту­ге ба­ғыт­тал­ған сырт­қы ара­ла­су­дан тұ­ра­ды, бұл стиг­ма­ти­за­ция жағ­да­йына та­быс­ ты бейім­делуін­ қам­та­ма­сыз ете­ді. Жұ­мыс осы да жә­не бас­қа да ба­ғыт­тар­да жүр­гі­зі­луі тиіс екен­ді­гі ай­қын. 2.3. Тұл­ға­ның әлеу­мет­те­нуiне әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық фак­тор­лар­дың әсерi Тұл­ға­ның әлеу­мет­те­нуiнiң әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық фак­тор­ ла­ры жал­пы түр­де екi үл­кен топ­қа бiрiгуi мүмкiн: 1) әлеу­мет­те­ нудiң әлеу­меттiк-мә­де­ни жа­ғын көр­се­тетiн жә­не оның та­ри­хи, мә­де­ни, ұлт­тық ерек­шелiктерiнiң мә­се­ле­лерiн қа­рас­ты­ра­тын әлеу­меттiк то­бы; 2) тұл­ға­ның белгiлi бiр ша­ма­да өмiр жо­лы­ның ке­зеңiмен анық­та­ла­тын же­ке-тұл­ға­лық то­бы. В.Г. Крис­ко тұл­ға­ның әлеу­мет­те­ну фак­тор­ла­рын бы­лай­ша тал­ дай оты­рып, үш фак­тор­ды (мик­ро­фак­тор­лар, ме­зо­фак­тор­лар, мак­ ро­фак­тор­лар), ме­ха­ни­зм­дерi мен құ­рал­да­рын көр­сеттi (су­рет­тер) Отан­дық пси­хо­ло­гияда әлеу­мет­те­ну про­цесiн тал­дау кезiнде көп­те­ген ав­тор­лар­дың тек объек­тивтi көр­сеткiштердi (ин­ди­видтiң әлеу­меттiк ста­ту­сы­ның өз­ге­руi, оның жа­ңа әлеу­меттiк рөл­дердi иге­руi) ға­на емес, со­ны­мен, суб­ъек­тивтi көр­сеткiштердi, со­ның iшiнде ұқ­сас­тық­ты да ес­ке­ру­ге ұм­тыл­ға­ны бай­қа­ла­ды.

100 В.Г. Криско тұлғаның әлеуметтену факторларын былайша Әлеуметтік талдайпсихология отырып, үш факторды (микрофакторлар, мезофакторлар, макрофакторлар), механизмға­ның әлеу­мет­те­ну фак­тор­ла­ры дерi мен құралдарын Тұл­ көрсеттi. (суреттер) ТҰЛҒАНЫҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ФАКТОРЛАРЫ

Тәрбие институттары

Мезофакторлар

Микроәлеумет

Этнос Микрофакторлар

Отбасы

Аймақтық ша р т т а р Елді-мекен типі

Жаппай қарым-қатынас құралдары

Діни ұйымдар

Макрофакторлар

Мемлекет, қоғам, елдер

Мәдениет

Бұл ұғым­ды ғы­лым­ға Э. Эрик­сон енгiзген, ол ұқ­с ас­тық­ты 9 сурет. Тұлғаның әлеуметтену факторлары суб­ъек­тивтi сезiм ретiнде жә­не бас­қа адам­дар­дан бөлiп ұс­т айт­ ын, дү­ниенiң то­ғы­суы мен үздiксiздiгiне белгiлi бiр сенiммен бай­ла­ныс­қан өзiндiк то­ғы­су­дың жә­не үздiксiздiктiң (тұ­рақ­ты­ лы­ғы­ның) қа­да­ға­лау­да­ғы са­па­сы ретiнде анық­т а­ған. Ұқ­с ас­ тық­ты Э. Эрик­сон екi тұр­ғы­да қа­рас­ты­ра­ды: 1) екi ком­по­не­нт­ тен – ор­га­ни­ка­лық жә­не же­ке, яғ­ни адам­ның же­ке тұр­мы­сы­ның сырт­қы фи­зи­ка­лық бей­несiнiң, берiлiсiнiң, то­ғыс­уын­ың, түп нұс­қа­лы­ғы­ның жә­не тұ­т ас­ты­ғы­ның ауыс­пас мәлiмдiгiнен тұ­ ра­ды, 2) нә­ти­жесiнде топ­тық жә­не пси­хо-әлеу­меттiк ұқ­с ас­тық ерек­ше­ле­нетiн әлеу­меттiк тұр­ғы­да. 66

101

ІІ тарау. Тұлға және қоғам Тұл­ға­ның әлеу­мет­те­ну құ­рал­да­ры мен ме­ха­ни­зм­дерi ӘЛЕУМЕТТЕНУ

Нәресте күтімі мен оны тамақтандыру әдістері

Стильді

Тұлғааралық

Әлеуметтену құралдары

Институциональды

Әлеуметтенудің әмбебап механизмдері

Дәстүрлі

Рефлексивті

Кәсіби ұйымдарға, құрдастар тобына, отбасында психологиялық әсер ету әдістері. Адамдармен бірізділік қарымқатынас кезінде оның өмірлік әр кез салаларындағы қарымқатынасының көптүрлілігіне қатысы: қатынас, таным, іс-әрекет.

Әлеуметтену ерекшеліктері

Топ­тық ұқ­с ас­тық – бұл тұл­ға­ның iшкi бiрлiк пен өзiнiң әлеу­ шауы­мен бiртұ­т ас­тқұралдары ы­ғын суб­мен ъек­тмеханизмдерi ивтi сезiну ар­ 10меттiк сурет. қор­ Тұлғаның әлеуметтену қы­лы бекiтiлген түрлi қо­ғам­дас­тық­қа (та­ри­хи, геог­ра­фия­лық, тап­тық, ұлт­тық, т.б.) қо­сы­луы. Пси­хо-әлеу­меттiк ұқ­с ас­тық – адам­ның өзiнiң қо­ғам үшiн ма­ңыз­ды­лы­ғын сезiнуi.

67

102

Әлеуметтік психология

Ұқ­сас­тық­тың әрбiр тұр­ғы­сы­ның екi по­люсi бар: оң (әлеу­ меттiк ор­та көз­қа­ра­сы бо­йын­ша адам қан­дай бо­луы тиiс) жә­не терiс (ол қан­дай бол­мауы ке­рек). Ұқ­сас­тық­тың қа­лып­та­суы осы екi жақ­тың үнемi өза­ра тар­ты­сы­мен қа­тар жү­редi. Дағ­да­рыс сәт­ терiнде кү­рес өр­ши тү­седi жә­не ұқ­сас­тық­тың терiс жа­ғы үс­тем бо­лып ке­туiде мүмкiн. Тұл­ға­ның по­зи­тивтi жә­не iлгерiле­мелi да­ муы үшiн ұқ­сас­тық­тың оң жа­ғы терiс жа­ғы­нан ба­сым бо­луы тиiс. Жал­пы ал­ған­да, Э.Эрик­сон­ның тұл­ға дам­уын­ың негiзiн қа­лаушы сәтi ретiнде ұқ­сас­тық мә­се­лесiне көз­қа­ра­сы осын­дай. Ұқ­сас­тық­тың жал­пы ада­ми дең­гейi өзiңдi биоло­гиялық түрдiң, адам­зат­тың өкiлi ретiнде сезiну не­ме­се адам­зат­тың аса ау­ қым­ды мә­се­ле­лерiн, жер­дегi өмiр үшiн ке­ле­шек ұр­пақ ал­дын­да­ғы жа­уап­кершiлiгiн кө­ру жә­не түсiну ретiнде анық­та­ла­ды. Ұқ­сас­тық­тың топ­тық дең­гейi өзiңнiң әр­түрлi топ­тар­ға (жы­ ныс, жас, ұлт­тық жә­не дi­ни көз­қа­рас жә­не т.б. негiзiнде) тиесiлi екендiгiңдi сезiну ар­қы­лы бай­қа­ла­ды. Ор­та дең­гей (топ) қауым­ дас­ты­ғы оп­по­зи­ция жүйесi ретiнде қа­лып­та­са­ды. Олар әдет­те бiр-бiрiне қар­сы қойыл­ған жә­не «өзiнiң екiншiсiнсiз» анық­та­ла ал­май­ды. Мы­са­лы, әке­лерi мен ба­ла­лар, ер­лер мен әйел­дер, «оң­ шыл­дар» мен «сол­шыл­дар» т.б. мiне осын­дай. Ұқ­сас­тық­тың же­ке дең­гейi өзiнiң қайталан­байт­ын­ды­ғын сезiну, өзiнiң қабiлеттiлiгiн арт­ты­ру­ға ұм­ты­лу, өзiнiң өмiр жо­лы­ ның қайталан­байтынын түсiну бо­лып та­бы­ла­ды. Ға­лым­дар­дың ара­сын­да ұқ­сас­тық­тың қай дең­гейiнiң да­муы, тұл­ға­ның та­бы­сы әлеу­мет­те­нуi үшiн ма­ңыз­ды екенi ту­ра­лы бiртұ­тас пiкiр әлi жоқ. Тұл­ға­ны белгiлi ұқ­сас­тық дең­гейiнiң ба­ сым болуын­ай­қын көр­се­ту жә­не оны әлеу­мет­тендiрудiң та­быс­ты бо­луы уа­қыт­пен ай­қын­да­ла­ды деу­ге бо­ла­ды. Бұл жағ­дайда уа­ қыт фак­то­ры: қо­ғам­дық уа­қыт–осы қо­ғам­ның та­ри­хи дам­уын­ың ерек­шелiгi жә­не же­ке уа­қыт – тұл­ға­ның өмiрлiк циклiнiң ке­зеңi ретiнде екiұш­ты түсiндiрiледi. Тұл­ға­ның әлеу­мет­те­нуiнiң та­быс­ты­лы­ғы­на та­ри­хи уа­қыт­тың әсер ету мә­се­лесiн қа­рас­ты­ру­да бiрша­ма, мы­са­лы, Л.Н. Гу­ми­лев жа­са­ған эт­но­ге­нез теориясы сияқ­ты шешiмдер бар екенiн атап көр­се­ту­ге бо­ла­ды. Бұл теорияға сәй­кес кез-кел­ген ұлыс­тың 1200,

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

103

1500 жыл уа­қыт өл­шемiн қам­ти­тын өзiндiк «өмiр цик­лі» бар. Ұлыс­тың қауырт да­муы ке­зеңiнде қо­ғам­да же­ке та­быс­тың, тәуе­ кел мен қо­ғам­дық өмiрдегi түрлi са­ла­да­ғы жетiстiктердiң мәнiн көр­се­тетiн құн­ды­лық­тар ба­сым бо­лып, ол со­ңы­нан ұлыс­тың дам­ уын­ ын­та­лан­ды­ру­ға жеткiзедi. Бұл жағ­дайда, өзiн көр­се­ту қо­ғам мүд­десiмен не­гіз­дел­ген, ай­қын өзiндiк ерек­шелiгi бар тұл­ға­лар та­быс­ты­рақ әлеу­мет­те­недi. Мұн­дай адам­дар өзi мен адам­зат­ты «тiке­лей» бай­ла­ныс­ты­рып, осы екi ба­сым­дық­қа қа­лып­тас­қан топ­ тық нор­ма­лар­ды ба­ғын­ды­ра­ды, яғ­ни олар­да ұқ­сас­тық­тың же­ке жә­не жал­пыада­ми дең­гейi айқы­ны­рақ қа­лып­та­са­ды. Же­ке тұл­ға мен мак­роә­леу­меттiк құ­ры­лым­дар­дың өза­ра бай­ ла­ныс мә­се­лесi Б.Ф. Порш­нев­тың ең­бегiнде бас­қа­ша қа­рас­ты­ ры­ла­ды. Оның пiкiрiнше, жо­ға­ры дең­гей­дегi май­мыл­дар мен елiктеуi ба­рын­ша да­мы­ған қазiргi адам­дар­дың ара­сын­да­ғы фи­ ло­ге­не­ти­ка­лық ке­зең бо­йын­да трог­ло­дит­тер (адам­ның ар­ғы тегi) ба­сым бол­ды. Өз­дерiнiң қауiпсiздiгiн қам­та­ма­сыз ету үшiн олар, мы­са­лы, жа­ну­ар­лар­дың үр­ку-те­же­лу әсерiн ту­ғы­зу үшiн олар­дың дауыс­та­рын келтiретiн бол­ған. Кейiнiрек ант­ро­по­идт­тер бұл ме­ ха­ни­змдi өзiне ұқ­сас­тар­ға әсер ету үшiн жиiрек қол­да­на бас­та­ды, бұл елiктеу шегiнен шы­ғып ке­тетiн бол­ды. Тұ­рақ­ты жағ­дайда бо­ла­тын ұлыс өз мү­ше­лерi ара­сын­да­ғы қа­ты­нас­пен олар­дың та­би­ғат­қа де­ген қа­ты­на­сын шек­теу­ге ұм­ ты­ла­ды. Жа­ңа ұлыс­тық тұ­т ас­тық­ты тұ­ғы­зу кезiнде мiнездiң жа­ңа тәсiлдерi де ал­ға шы­ға­ды. Егер ер­те­рек­те же­ке тұл­ға­ ның қо­ғам­дық жағ­дайы әдет-ғұ­рып­пен қат­ты шек­телiп жә­не көбiне­с е оның жа­сы­на бай­ла­ныс­ты бол­с а, ендi әр­түрлi әлеу­ меттiк рөл­дердi (ко­роль­дi, жа­с ауыл­ды, кү­тушiнi, т.б.) ай­қын­ дайт­ын «кiм бо­ла ала­сың, сол бол!» дейт­iн та­лап қа­лып­т ас­ты. Же­ке тұл­ға­ның ұжым ал­дын­да­ғы па­ры­зы, мiндет­терi бiрiншi ке­зек­ке шық­ты. Ұлыс­тың ке­лесi ке­зек­тегi да­муы (кей жағ­дайда көршiлердi ба­ ғын­ды­ру ар­қы­лы) же­ке тұл­ға­ның қа­жеттiлiгiне («Өзiңмен өзiң бол!») соқ­ты­ра­ды, бұл бұ­ры­ны­рақ­та сырт­қы мә­се­ле­лердi ше­шу­ге ба­ғыт­тал­ған күш­тердi жұ­тып қоя­тын тұл­ға­лар ара­сын­да­ғы қақ­ ты­ғыс­тар­ды, қа­таң бә­се­ке­лестi ту­ды­ра­ды.

104

Әлеуметтік психология

Уа­қыт өт­кен са­йын­, ұлыс­тың өз­дерiнiң даңқ­құ­мар тай­па­лас­ та­ры­ның өза­ра қақ­ты­ғыс­та­ры­нан әб­ден шар­ша­ған, қа­ра­пайым көпшiлiгi «бiз ұлы­лар­дан әб­ден шар­ша­дық!» де­ген жа­ңа та­лап қояды. Жеңiп шық­қан пас­сиона­рий (бө­лек­ше тұл­ға), бас­қа­лар­дың бәрi со­ған ұқ­сас жә­не өзiне елiктеу­ге ұм­ты­ла­тын мiнез-құлық­тың жа­ңа ере­же­лерiн бекiтедi. Бұ­дан әрi топ­тың мүд­десi же­ке тұл­ға­дан қайтадан ар­тық­шы­ лық ала бас­тайды, ұлыс ланд­шаф­қа бейiмде­ледi. Ең со­ңын­да ұлыс не жойыла­ды, не бас­қа­лар­мен бiрiгiп, жа­ңа ұлыс құ­рай­ды. Ұлыс дам­уын­ың тұ­рақ­ты («ты­ныш») ке­зең­дерiнде тұл­ға едәуiр ша­ма­да тұ­рақ­та­ла­ты­нын, әр­түрлi топ­тық (ру­лық, кәсiби, кон­фес­ си­ал­дық) мүд­де­лер мен ере­же­лер­ге ба­ғы­на­ты­нын атап айт­қан жөн, яғ­ни адам­да же­ке ұқ­сас­тық пен оның жал­пыада­ми «қа­бат­та­ ры­на» зиян­ды топ­тық ұқ­сас­тық ба­сым да­ми тү­седi. Әри­не, айт­ыл­ған­ның бәрi Б.Ф. Порш­нев кон­цеп­циясы­ның құн­ды­лы­ғы мен күр­делiлiгiн тө­мен­дет­пей­ді, бiрақ адам­зат та­ри­ хын осы қал­пы­на келтiру­де ке­лесi сәт­тердi ай­қын­дау аса ма­ңыз­ ды. Адам­зат эво­лю­циясы­ның ты­ғы­рық­ты, өт­пелi дәуiрiнiң ке­ зеңiнде ты­ғы­рық­тан шы­ғу­дың екi ме­ха­низмi iске қо­сыл­ға­ны бай­ қал­ды: 1) түр мен тұл­ға мүд­де­лерi сай бо­лып, белгiлi бiр мезгiлге дейiн қан­төгiссiз жо­лы та­был­ған фи­зи­ка­лық та­рап ор­на­ла­су; 2) да­му­дың бейбiт жо­лы қал­ма­ған кез­дегi «өзiмiздiң» жә­не «бөг­ де» топ­тар­дың қа­ра­ма-қар­сы тұ­руы. Бұл жағ­дайда қа­ты­гездiкке, зұлым­дық­қа, со­ғыс­тар­ға, т.б. же­те­лейт­iн топiшiлiк фа­во­ри­тизм мен аг­рес­сияны ын­та­лан­ды­ра­тын ұқ­сас­тық­тың ара­лық, топ­тық дең­гей­лерiнiң бел­сендiлiгi ар­тып оты­ра­ды. Белгiлi та­рих­шы, ор­та ға­сыр­лар бо­йын­ша ға­лым А.Я. Гу­ре­вич ор­та ға­сыр­да «ерек­шелiк, не бас­қа­лар­дан айыр­ма­шы­лық емес, бiрақ керiсiнше топ­қа, кор­по­ра­цияға, белгiлен­ген тәртiпке ба­рын­ ша iскерлiкпен қо­сы­лу – мiне, же­ке тұл­ға­дан та­лап етiлетiн қо­ ғам­дық ерлiк осы», – деп ба­ға­ла­ған. Бұл дәуiрдегi адам тек ұжым шең­берiнде ға­на өзiн то­лық­тай сезiнiп, қа­лып­та­са ала­ды. Ре­сей­ дегi ор­та ға­сыр­да­ғы әлеу­мет­те­нудiң осын­дай ерек­шелiктерiн Ю.М. Лог­ман да айт­қан.

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

105

Тап­тың өзiне тән әлеу­меттiк топ­қа ин­тег­ра­циялан­уын­ың бұ­ зы­луы ка­пи­та­лизмнiң да­муымен ға­на бас­тал­ды. Сон­да ға­на оның ұқ­сас­ты­ғы­ның же­ке-да­ра­лық қа­ба­ты көрiне бас­та­ды. Бұл про­ цестi Э. Фромм мейлiнше то­лық тал­да­ған, оның пiкiрiнше, адам­ ның әлеу­мет­пен, тап­пен, топ­пен ор­та­ға­сыр­лық бай­ла­ныс­та­ры­ ның үзiлуi аң­са­ған азат­тық­қа жеткiзген жоқ. Со­ның нә­ти­жесiнде адам аса қуат­ты эко­но­ми­ка­лық күш­тердiң ал­дын­да, өзiнiң ер­теңгi күшiне де­ген бар­лық кепiлiнен айы­рыл­ған кiшкен­тай, әрi әлсiз жан ретiнде бо­лып қал­ды. Со­ны­мен, та­ри­хи дәуiрлердiң тұл­ға­ның әлеу­мет­те­ну та­бы­сы­ на әсер ету ерек­шелiктерiн қа­рас­тыр­ған­нан кейiн, қо­ғам дам­уын­ ың тұ­рақ­ты ке­зең­дерiнде ұқ­сас­тық­тың топ­тық дең­гейi ба­сым, адам­дар көбiрек әлеу­меттi бейiмдiрек бо­лып шық­ты. Олар­ға жүйенiң сақ­талуына ұм­тылуын­ ай­қын­дайт­ын мiнез-құлық­тың со­циотиптi фор­ма­ла­ры тән; сол уа­қыт­ты та­рих­тың ты­ғы­рық­ты, ауыс­па­лы сәт­терiнде тұл­ға­ның түрлi тип­терiне ұсы­ныс бо­луы мүмкiн: ұқ­сас­тық­тың жал­пыада­ми жә­не же­ке-тұл­ға­лық дең­гей­ лерiнiң ба­сым болуын­ың бiр мезгiлдiлiгi; әлеу­мет дам­уын­ың тұ­ рақ­ты ке­зең­дерiне тән топ­тық нор­ма­лар­дың әдет­тегi қо­ғам­дық бо­ра­ны­нан қор­ға­ныс­та бо­луы. Қо­ғам­дық ты­ғы­рық жағ­да­йын­да тұл­ға­ның осы типiнiң ба­сым бо­луы «сырт­қы» жау­лар­ды iздеу­ге, «өз топ­та­ры­ның» (ұлт­тық, кәсiби, ере­сектiк, ау­мақ­тық т.б.) ба­сым болуына соқ­ты­ра­ды. Тұл­ға­ның өмiрлiк ке­зең­дерiнiң оның әлеу­мет­те­ну та­быс­ты­лы­ ғы­на әсер ету мә­се­лесiне ауыса оты­рып, тұл­ға әлеу­мет­те­нуiнiң ерек­шелiктерi мен қо­ғам дам­уын­да­ғы тұ­рақ­ты ке­зең­дерiнде оның ұқ­сас­тық құ­ры­лы­мы­ның қа­лып­тас­уын­ бей­не­леп кө­ремiз. Бұл үшiн Л. Коль­берг жүргiзген, ба­ла­лар­дың мо­раль­ды дам­уын­ ың тал­да­уына көңiл бө­лу­ге бо­ла­ды. Оның мәлiметтерi бо­йын­ ша 7 жас­қа дейiнгi ба­ла­лар көбiне­се мо­раль­дық да­му­дың кон­ вен­ци­альды­ға дейiнгi дең­гейiнде бо­ла­ды. Олар­дың мiнез-құл­қы негiзiнен жа­за­лаудан құ­ты­лу­ға не­ме­се мақ­тау алу­ға ұм­ты­лу­мен анық­та­ла­ды, яғ­ни, олар­да ұқ­сас­тық­тың жетiлме­ген же­ке-тұл­ға­ лық дең­гейi ба­сым бо­ла­ды. 13 жас­қа қа­рай жә­не мек­теп бiтiрген­ ге дейiн ба­ла­лар­дың көпшiлiгiнде, iсте­ген iстерiнiң оң, терiсi

106

Әлеуметтік психология

ба­ла­ның ре­фе­ре­нттi то­бы­ның көз­қа­ра­сы­на бай­ла­ныс­ты ба­ға­ла­ на­тын, ұқ­сас­тық­тың топ­тық дең­гейi ба­сым­дық та­ны­та­ды, де­мек, ұқ­сас­тық­тың осы дең­гейi қо­ғам дам­уын­ың тұ­рақ­ты ке­зең­дерiнде ба­сым бо­лып қа­ла­ды. Өйт­кенi 16 жас­тан ас­қан ба­ла­лар­дың 10 пайызы ға­на ұқ­сас­тық­тың же­ке-тұл­ға­лық жә­не жал­пыада­ми дең­гей­лерiнiң бiр мезгiлде бай­қа­луымен си­пат­та­ла­тын, мо­раль­ дық дең­гейдiң пост­кон­вен­ци­альды дең­гейiне же­тедi. Он­то­ге­нездiң әр­түрлi дең­гейiндегi әлеу­мет­те­ну про­цесi қо­ ғам­дық ты­ғы­рық жағ­да­йын­да бас­қа­ша жү­редi. Әлеу­меттiк ты­ғы­ рық (кри­зис), әдет­те қо­ғам­ның «идеоло­гиялық құн­ды­лық­та­рын» қи­ра­ту­мен (Э.Эрик­сон), оның бұ­рын­ғы құн­ды­лық­тар жүйесiн шай­қал­ту­мен, «ано­мия» жағ­дайы­мен (Э.Дюэрк­гейм) си­пат­та­ла­ ды. Бұл кез­де, үш жас ерек­шелiк топ­та­ры мүл­дем бас­қа жағ­дайда бо­ла­ды: жеткiншектiк жас­қа дейiнгi; жа­сөспiрiмдер мен жас­тар; ор­та жә­не ег­де жас­та­ғы адам­дар. Жо­ға­ры­да айт­ыл­ған­дай, ба­ла­лар жеткiншектiк жас­қа дейiн мо­раль­дық да­му­дың, жа­за­лаудан құ­ты­лу­ға жә­не мақ­тау алу­ға ұм­ ты­лу­мен си­пат­та­ла­тын кон­вен­ци­ал­дық­қа дейiнгi дең­гейiнде бо­ ла­ды, яғ­ни өз­дерiнiң iс-әре­кетiнде едәуiр ша­ма­да «қа­на­ғат­та­ну прин­ципiн» бас­шы­лық­қа ала­ды (З.Фрейд). Осы­ған бай­ла­ныс­ты қо­ғам­дық құн­ды­лық­тар­дың бұ­рын­ғы жүйесiнiң қи­рауы жә­не жа­ ңа­ның құ­ры­луы жағ­да­йын­да олар сол прин­цип­ке ба­ғы­на оты­рып, жа­ңа әлеу­меттiк нор­ма­лар­ды та­би­ғи түр­де қа­был­дайды. Ере­сектiк ұқ­сас­тық­тың қа­лып­тас­уын­ың аса ма­ңыз­ды ке­зеңi жас­тық шақ бо­лып та­бы­ла­ды. Ұқ­сас­тық­тың жа­сөспiрiмдiк ты­ғы­ рық­ты­ғы ба­ры­сын­да, тұл­ға дам­уын­ың ер­те­рек­тегi ке­зең­дерiнде шешiлме­ген қақ­ты­ғыс­тар­ды, сә­би кез­дегi жа­ра­қат­тар мен қор­қы­ ныш­тар­ды же­ңу­ге бо­ла­ды. Осы­мен қа­тар жас­тық шақ­та қа­лып­та­ са­тын ұқ­сас­тық­тың құ­ры­лы­мы тұл­ға дам­уын­ың ке­лесi са­ты­ла­ры­ ның бәрiне де әсерiн тигiзедi. Со­ны­мен бiрге, Э. Эрик­сон­ның пiкiрiнше, қо­ғам­ның «идеоло­ гияның тұ­тас­ты­ғы­ның» бұ­зы­луы кезiнде қо­сым­ша қиын­дық­тар да туын­дай­ды. Мы­са­лы, аса та­ла­нт­ты же­ке­ле­ген ин­ди­вид­тер қо­ ғам­дық құн­ды­лық­тар жүйесiн қа­был­да­маудан жә­не өзiнiң же­ке жүйесiн қа­лып­тас­ты­ру­дан көрiнетiн, пси­хоәлеу­меттiк мо­ра­то­

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

107

рий күйiне енедi. Мұн­дай күй­дегi жас адам­дар кон­ти­нуум­ның екi по­люсiн көр­се­тетiндей, ұқ­сас­тық­тың по­зи­тивтi де, не­га­тивтi де түрiн қа­лып­тас­ты­руы мүмкiн. Оның ор­та­сын­да қазiргi құн­ды­ лық­тар жүйесiн қа­был­да­майт­ын жә­не дәл осы уа­қыт­та оны­мен ашық қақ­ты­ғыс­қа түс­пейт­iн құн­ды­лық­тар типi жа­тыр. Бұл кон­ти­вуум­ның не­га­тивтi по­люсiнде өзiнiң нор­ма­лар, дәс­ түр­лер, көз­қа­рас­тар жүйесi бар. Со­лар­ға сәй­кес жал­пы қа­был­ дан­ған әлеу­меттiк нор­ма­лар­ды қа­был­да­май қою­мен қа­тар, олар­ ды бұ­за­тын, әрi қыл­мыс­тық суб­мә­де­ниет құ­ра­тын жас адам­дар бо­ла­ды. Пси­хоәлеу­меттiк мо­ра­то­рий жағ­да­йына тек бiр адам не­ме­се адам­дар­дың қай­сыбiр то­бы ға­на емес, сон­дай-ақ жас­тық ша­ғы күштi қо­ғам­дық өз­герiстер ке­зеңiне дәл кел­ген тұ­тас­тай бiр буын­ өкiлi де тү­суi мүмкiн екенiн атап айт­қан жөн. Мұн­дай бiр буын­ (не­ме­се оның едәуiр бөлiгiнiң) мо­ра­то­рийiнiң мы­са­лы ретiнде ХХ ға­сыр­дың 80- жыл­да­ры­ның ор­та­сын­да ел­де орын ал­ған жас­ тар­дың бей­рес­ми қоз­ға­лы­сын келтiру­ге бо­ла­ды. Со­ны­мен қо­ғам­дық ты­ғы­рық жағ­дайла­ры­на ба­ла­лар мен жеткiншек­тер тез бейiмдел­се, ал жа­сөспiрiмдiк ке­зең­де бұл белгiлi бiр қиын­дық­тар­мен бай­ла­ныс­ты. Өйт­кенi өмiрдiң өз­гер­ген жағ­ дайла­ры­на жас­тық ша­ғы өтiп кет­кен адам­дар­дың бейiмде­луi күр­ делiрек бо­ла­ды. Олар­дың әлеу­мет­те­нуi, же­ке те­рең ты­ғы­рық­ты бас­тан өткiзу ар­қы­лы мүмкiндiгiнше жү­редi, егер мұн­дай адам қо­ғам дам­уын­ың тұ­рақ­ты ке­зең­дерiнде әлеу­меттiк аут­сай­дер­лер ор­та­сын­да (не­ме­се өзiнiң мүмкiндiгiн то­лық көр­се­те ал­ма­ған) бол­са, бiрақ нақ­ты ты­ғы­рық­тық жағ­дайда оның ере­сектiк ұқ­сас­ ты­ғы әлеу­мет­ке қа­жет бо­лып шы­ға­ды. Тұл­ға­ның қай типi ты­ғы­рық­та­ғы әлеу­меттiк жағ­дай­лар­да ең та­быс­ты әлеу­мет­тен­ген? Бiздiң ойы­мыз­ша, мұ­ның екi ва­ри­ан­ты бар: бiрiншiден, тұл­ға­ның ұқ­сас­ты­ғы­ның топ­тық дең­гейiнiң экс­ тре­маль­ды көрiнiстер­де ай­қын­да­луы (өзiнiң ұлт­тық, ау­мақ­тық, пар­тия­лық не­ме­се бас­қа топ­та­ры­на ба­сым­дық бе­руi), бұл өзiнше «өт­кен­ге ке­ту» бо­лып та­бы­ла­ды (пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық «ауру­ ға ке­ту» тәрiздес) жә­не қо­ғам кө­лемiнде ав­то­ри­тар­лық, де­зин­ тег­ра­ция­лық құ­бы­лыс­тар­дың дам­уына кө­мек­те­седi; екiншiден,

108

Әлеуметтік психология

ұқ­сас­тық­тың екi шеткi дең­гей­лерiнiң – же­ке тұл­ға­ның жә­не жал­пыада­ми бiр мезгiлде ба­сым бо­луы. 2.4. Тұл­ға­ның асо­ци­али­за­ция, де­со­ци­али­за­ция жә­не ре­со­ци­али­за­цияла­нуы «Со­ци­али­за­ция» (әлеу­мет­те­ну) ұғы­мы қо­ғам­мен бiрiгудi, со­ған қа­тыс­ты­лық­ты бiлдiрсе, «асо­ци­али­за­ция» ұғы­мын­да­ғы «а» тiркесi мұн­дай бай­ла­ныс­тың қо­ғам­ға қар­сы си­па­тын, тұл­ға әлеу­мет­те­нуiнiң қа­ра­ма-қар­сы белгiде болуын­ бiлдiредi. Егер әлеу­мет­те­ну про­цесiнiң мәнi тұл­ға­ның қо­ғам қоз­ға­ған жә­не оның тұ­рақ­т а­нуы мен қа­лып­ты өмiр сү­руiне ба­ғыт­т ал­ған әлеу­ меттiк нор­ма­лар­ды, құн­ды­лық­т ар­ды, рол­дердi иге­руiне жал­пы жә­не тұ­т ас­т ай ар­нал­с а, он­да «асо­ци­али­за­ция» тер­минi тұл­ға­ ның қо­ғам­дық бай­ла­ныс­т ар­дың де­фор­ма­ци­алан­уына, қо­ғам­ ның тұ­рақ­сыз­ды­ғы­на объек­тивтi түр­де соқ­ты­ра­тын, қо­ғам­ға, әлеу­меттiкке қар­сы нор­ма­лар­ды, құн­ды­лық­т ар­ды, керi рөл­ дердi, ұстаным­дар­ды, мiнез-құлық сте­реотип­терiн иге­ру про­ цесiн бiлдiредi. Тұл­ға­ның «асо­ци­али­за­цияла­нуы» түсiнiгiмен қа­тар «әлеу­меттiк де­за­дап­та­ция» тер­минi де кең қол­да­ны­ла­ды. Асо­ци­али­за­цияла­ну ту­ра­лы айт­қан­да осы проб­ле­ма­ға бай­ ла­ныс­ты та­ғы да екi тер­мин: «де­со­ци­али­за­ция» жә­не «әлеу­мет­ те­ну­дегi кейiн қа­лу» ту­ра­лы ес­ке ал­мауға бол­майды. Бiрiншiсi, тұл­ға­ның қа­лып­ты әлеу­мет­те­нуiнiң белгiлi бiр са­ты­сын­да кейбiр де­фор­ма­ция бо­ла­ты­нын, ол керi мик­роор­та – өз тұс­тас­та­ры­ның ком­па­ниясы, қыл­мыс­ты топ т.б. әсер­лерiне (сти­хиялы не­ме­ се мақ­сат­ты ба­ғыт­тал­ған) түсiнетiнiн бiлдiредi. Осы­ның нә­ти­ жесiнде тұл­ға­да бұ­рын­ғы по­зи­тивтi нор­ма­лар мен құн­ды­лық­тар бұ­зы­лып, оның ор­ны­на жа­ңа­дан қо­ғам­ға қар­сы нор­ма­лар мен құн­ды­лық­тар, мiнез-құлық үлгiсi игерiле бас­тайды. Со­ны­мен, «де­со­ци­али­за­ция» тер­минi өзiнiң маз­мұ­ны жа­ғы­нан «асо­ци­али­за­ ция» түсiнiгiне жа­қын, бiрақ қо­ғам­дық кон­текс­тегi осы про­цестiң бас­қа бiр қы­рын көр­се­тедi.

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

109

Әлеу­мет­те­ну­дегi кейiн қа­лу, тұл­ға­ның әлеу­мет­те­нудiң әрбiр ке­зеңi үшiн қо­ғам ұсы­на­тын по­зи­тивтi нор­ма­лар­ды, мiнез-құлық үлгiсiн өз мезгiлiнде емес, кейбiр кешiгу­мен иге­руiн бiлдiредi. Бұл тер­мин «асо­ци­али­за­ция» түсiнiгiнен мәнi бо­йын­ша алыс бо­ лып көрiнедi, бiрақ ол оны­мен ке­лесi түр­де бай­ла­ныс­та бо­ла­ды. Әлеу­мет­те­ну­де бо­ла­шақ­та қо­ғам­ға қар­сы бол­май тұ­рып, кейiн қа­лу уа­қыт өт­кен са­йын­ тұл­ға­ның не­га­тивтi нор­ма­лар­ды қа­был­ да­уына не­ме­се бас­қа бiр қо­ғам­ға қар­сы эле­ме­нт­тердiң әлеу­мет­те­ ну­ден қа­лып қар­сы тұл­ға­сы­ның еркiне ой­лан­бай ба­ғын­уына соқ­ ты­руы мүмкiн (көбiне­се соқ­ты­ра­ды да). Тұл­ға­ның асо­ци­али­за­цияла­нуы әлеу­мет­те­ну­дегi сияқ­ты хро­ но­ло­гия­лық ке­зең­дер­де (ба­ла­лық, жеткiншектiк, жас­тық шақ) бо­ лып отыр­са, де­со­ци­али­за­ция ере­сек жас­та да бо­луы мүмкiн. Әри­ не, бұл жағ­дайда әңгiме тұл­ға қо­ғам­мен, мем­ле­кет­пен бiр не­ме­се бiрне­ше бай­ла­ны­сын үзiп, қал­ған­да­ры по­зи­тивтi түр­де бо­ла­тын ша­ғын де­со­ци­али­за­ция ту­ра­лы бо­лып отыр. Мы­са­лы, жа­сы­рын қыл­мыс­кер­лер то­бы­ның әсерiмен мем­ле­кеттiк мүлiк ұр­лау жо­лы­ на түс­кен ере­сек жас­та­ғы адам, сол мезгiлде от­ба­сын­да­ғы жақ­сы, мә­де­ниеттi, сы­пайы бо­лып бас­қа да бар­лық әлеу­меттiк рөл­дердi қа­лып­ты орын­дауы мүмкiн. Бұл ту­ра­лы К. Маркс өзiнiң ер­те­ рек­тегi бiр ең­бегiнде: «Әрбiр адам­зат мем­ле­кет­пен мың­да­ғын өмiрлiк жүй­ке­лер­мен бай­ла­ныс­қан жоқ па жә­не мем­ле­кет осы адам өз бетiнше бiр жүй­кенi кесiп тас­та­ды деп, бұл жүй­ке­лердiң бар­лы­ғын кесiп тас­тау­ға құ­қы­лы ма. Мем­ле­кет қыл­мыс­кердi де, Ота­нын қор­ғауға тиiс жү­регiнде қан ой­нап тұр­ған сол­дат, пiкiрiне сот құ­лақ аса­тын куә­гер, қо­ғам­дық қыз­мет ат­қа­ра­тын қауым­дас­ тық мү­шесi, бар бо­луы қа­сиеттi от­ба­сы ба­сы жә­не ең бас­ты­сы мем­ле­кет аза­ма­ты ретiнде мем­ле­кеттiң тiрi бөл­шегiн кө­руi тиiс. Мем­ле­кет өзiнiң бiр мү­шесiн бұл қыз­мет­тердiң бар­лы­ғы­нан жеңiл түр­де ажы­ра­та ал­май­ды, он­дай бол­са, мем­ле­кет әрбiр аза­ ма­тын қыл­мыс жа­са­ған са­йын­ өзiнен тiрi бөл­шек­тердi кесiп тас­ та­ған­дай бо­ла­ды». Бiздiң пiкiрiмiзше, К. Марк­стiң бұл айт­қа­нын, оның адам­ның өз қыз­метiндегi мәнi бар­лық қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар жиын­ты­ғы де­ген кең та­ны­мал те­зисiмен бiрге асо­ци­али­за­ция дә­ре­же­лерiн

110

Әлеуметтік психология

жiктеу үшiн де, тұл­ға­ның ре­со­ци­али­за­циялау про­цесiн қа­рау үшiн де бас­тап­қы әдiсна­ма­лық сiлте­ме ретiнде қа­рауға бо­ла­ды. Асо­ци­али­за­циялан­ған тұл­ға­лар­ды жiктеудi ала­тын бол­сақ, он­да олар­ды бiр по­люсiнде қо­ғам­мен жә­не мем­ле­кет­пен бiр не­ ме­се екi «өмiрлiк жүй­ке­лердi үз­ген», асо­ци­али­за­цияла­ну­дың ша­ ғын дә­ре­жесiндегi адам­дар, ал екiншi по­люсiнде қо­ғам­мен негiзгi бай­ла­ныс­тар­дың көпшiлiгiн үз­ген, өмiрдiң қыл­мыс­тық сал­ты күн­көрiстiң жә­не тiршiлiк әре­кетiнiң та­би­ғи көзi бол­ған адам­дар ор­на­лас­қан шка­ла­ға жат­қы­зу­ға бо­ла­ды. Тұл­ға асо­ци­али­за­циялан­уын­ың (де­со­ци­али­за­циялан­уын­ың) әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық ме­ха­низмi қан­дай, ол қа­лай­ша қо­ғам­ ға қар­сы мiнез-құлық жо­лы­на тү­седi? Асо­ци­али­за­цияла­ну­дың ер­те­рек са­ты­сын­да, ба­ла­лар не­ме­се жеткiншек­тер өмiрдiң асо­ци­ ал­ды сал­тын, терiс мiнез-құлық үлгiсiн көр­се­тетiн ере­сек­тер­ден белгiлi бiр суб­мә­де­ниеттi бiлместiкпен не­ме­се аз­дап түсiне оты­ рып қа­был­дау ме­ха­низмi бас­ты бо­лып та­бы­ла­ды. Бұл жағ­дайда олар­да ере­сек бо­лып көрiну тiлегi, осы керi мик­роор­та­да қол­дау та­бу негiзгi се­беп ретiнде бо­ла­ды. Соң­ғы­сы осын­дай мiнез-құлық үлгiлерiнiң бекiнуiн қол­дап, керiсiнше мiнез-құлық­тың жал­пы қа­был­дан­ған нор­ма­ла­рын терiске шы­ға­ра­ды. Бас­қа­ша айт­қан­да, бұл жер­де тұл­ға­ға әлеу­меттiк ба­қы­лау жүргiзедi. Оның ба­ры­сын­ да тұл­ға­ға ор­та­лық пiкiрiнше, «қа­лып­ты» жағ­дайда­ғы мiнез-құл­ қы­на сай по­зи­тивтi (мақ­тау, қол­дау, қуат­тау) санк­цияла­ры не­ме­ се осы ор­та­да­ғы белгiлен­ген мiнез-құлық ере­же­лерiнен ауыт­қы­ ғын кез­дегi не­га­тивтi (қол­да­мау, ұрып-со­ғу қо­қан лоқ­қы­сы, ұр­су, т.с.с.) санк­ция­лар қол­да­ны­ла­ды. Мы­са­лы, мейiрiмдiлiк, ең­бек­ сүйгiштiк, мейiрбан­дық әжуәла­нып, жә­не керiсiнше қа­ты­гездiк, адал ең­бектi жек кө­ру қуат­та­луы мүмкiн. Тұл­ға­ның асо­ци­али­за­цияла­ну про­цесi негiзiнен сти­хиялы түр­ де бiлместiкпен жүр­се де, ол әлеу­мет­те­ну сияқ­ты белгiлi мақ­ сат­та жү­руi мүмкiн. Өйт­кенi ата-ана­лар мен қыл­мыс­тық топ же­ текшiлерi жеткiншек­тердi (де­со­ци­али­за­ция оқи­ға­сын­да – ере­сек­ тердi де) қыл­мыс­тық мiнез-құлық­қа са­на­лы түр­де, мақ­тау мен жа­ за­лаудың жо­ға­ры­да­ғы ме­ха­низмiн қол­да­на оты­рып, қыл­мыс­тық iс-әре­кет­ке бiрте-бiрте тар­ту жо­лы­мен үйре­туi мүмкiн. Кеңiрек

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

111

әлеу­меттiк ор­та­ның әлеу­мет­те­нудiң бас­қа инс­ти­тут­та­ры­ның әсерiн ес­ке­ре оты­рып, мұн­дай «оқы­ту­шы» оқу­шы­ның қыл­мыс­ тық мiнез-құл­қын по­зи­тивтi, қо­ғам қол­дайт­ын құн­ды­лық­тар­мен, мы­са­лы, адал­дық­пен, әдiлдiкпен, жа­қы­ны­на де­ген қам­қор­лық­пен анық мәнiн жа­сы­ра оты­рып көр­се­ту­ге ты­ры­са­ды. Мiнез-құлық­тың қыл­мыс­тық жо­лы­на түс­кен тұл­ға­ға қа­тыс­ты қо­ғам әлеу­мет­тендiру инс­ти­тут­та­ры, әлеу­меттiк ба­қы­лау ор­ган­ да­ры түрiнде ре­со­ци­али­за­цияны, яғ­ни тұл­ға­ның әлеу­меттiк қал­ пы­на ке­лу про­цесiн, оның қо­ғам­ның оң көз­қа­ра­сын­да­ғы әлеу­ меттiк нор­ма­лар мен құн­ды­лық­тар­ды қайта иге­рудi (де­со­ци­али­ за­ция кезiнде) не­ме­се бiрiншi рет иге­рудi (асо­ци­али­за­ция не­ме­се де­со­ци­али­за­ция кезiнде) жүргiзе бас­тайды. «Ре­со­ци­али­за­ция» тер­минiндегi «ре» қо­сым­ша­сы тұл­ға­ның асо­ци­али­за­ция (де­со­ци­ али­за­ция) про­цесiнде қа­был­да­ған терiс, қо­ғам­ға қар­сы нор­ма­лар мен құн­ды­лық­та­рын қи­ра­ту­ды, де­мон­таж­дауды жә­не оған қо­ғам қол­дайт­ын оң нор­ма­лар мен құн­ды­лық­тар­ды үйре­тудi бiлдiредi. «Ре­со­ци­али­за­ция» тер­минiн тек со­ци­оло­гия жә­не әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия өкiлдерi ға­на емес, пе­да­гог­тар мен заң­гер­лер де кеңiнен қол­да­на­ды. Мы­са­лы, кейбiр пе­да­гог­тар «сот­тал­ған­дар­ды қайта тәр­бие­леу олар­дың ре­со­ци­али­за­циялан­уына жә­не бос­тан­ дық­та адал ең­бек өмiрiне оралуына ба­ғыт­тал­ған» деп есеп­тейдi, яғ­ни бұл жағ­дайда ре­со­ци­али­за­ция қайта тәр­бие­леу нә­ти­жесi ретiнде қа­рас­ты­ры­ла­ды. Заң­гер­лер де бұл тер­миндi пай­да­ла­на­ды, мы­са­лы, жас­тар­ға қол­да­ны­ла­тын қыл­мыс­тық-ат­қа­ру саяса­ты­ның мә­се­ле­лерiн зерт­теу кезiнде, ере­сек­тер­ге қа­ра­ған­да жас­тар суб­ ъектiсi ре­со­ци­али­за­цияға көбiрек бейiм ке­ледi (бұл жер­де ре­со­ ци­али­за­ция тек қа­на нә­ти­же емес, сон­дай-ақ про­цесс ретiнде де қа­рас­ты­ры­ла­ды). Әлеу­мет­тендiру­мен жә­не әлеу­меттiк ба­қы­лаумен айна­лы­са­ тын қо­ғам, әлеу­меттiк инс­ти­тут­тар тұл­ға­ның қо­ғам­ға қар­сы жол­ ға түс­кенiн тiркей жә­не тиiстi ре­со­ци­али­за­ция ша­ра­ла­рын қа­был­ дай ала­ды. Бұл жағ­дайда әлеу­мет­тендiру үде­рі­сін жү­зе­ге асы­ра­ тын жо­ға­ры­да айт­ыл­ған әлеу­меттiк инс­ти­тут­тар – от­ба­сы, мек­теп, ең­бек, әс­ке­ри, оқу ұжым­да­ры, қо­ғам­дық ұйым­дар, құ­қық қор­ғау ор­ган­да­ры­ның ал­дын алу құ­ры­лым­да­ры iске қо­сы­ла­ды. Көбiне­

112

Әлеуметтік психология

се, осын­дай ша­ра­лар кө­мегiмен тұл­ға­ны ре­со­ци­али­за­циялау про­цесiн бос­тан­ды­ғы­нан айыр­май-ақ жүргiзу­ге бо­ла­ды. Бiрақ асо­ци­али­за­ция (де­со­ци­али­за­ция) қо­ғам­нан жа­сы­рын жүргiзiлсе, атал­ған әлеу­мет­тендiру инс­ти­тут­та­ры­ның қыз­метiнде белгiлi бiр кемшiлiктер, келiспеушiлiктер жiберiлсе жә­не тұл­ға қыл­мыс­тық жа­за қол­да­ны­ла­тын әлеу­меттiк қауiптi iс жа­са­са, он­да ол үкiм бо­ йын­ша бас бос­тан­ды­ғы­нан айыру орын­да­ры­нан та­бы­луы мүмкiн. Ре­со­ци­али­за­цияның бұл ке­зеңiнiң мәнi – тұл­ға­да қо­ғам­мен әлеу­ меттiк пай­да­лы бай­ла­ныс­тар­ды қал­пы­на келтiру мен жетiлдiру­де, асо­ци­ал­дық мiнез-құлық пен рөл­дердi қи­ра­ту­да, мiнез-құлық­тың оң үлгiлердi, әлеу­меттiк құн­ды­лық­тар­ды иге­ру­де, бекiту­де бо­лып та­бы­ла­ды. Мұн­дай жағ­дайда кә­ме­лет­ке тол­ма­ған­дар­ға ар­нал­ған ең­бек: тәр­бие ко­ло­нияла­ры, ең­бек­пен тү­зеудiң жал­пы, қа­тал жә­ не ерек­ше ре­жим­дегi ко­ло­нияла­ры, сот­тал­ған­дар­ға ар­нал­ған түр­ ме­лер сияқ­ты ар­найы инс­ти­тут­тар ре­со­ци­али­за­цияны жүргiзедi. Мұн­дай әлеу­меттiк инс­ти­тут­та­ры­ның бас­ты мақ­са­ты сот­тал­ған­ дар­ды тү­зе­ту жә­не қайта тәр­бие­леу, яғ­ни олар­ды ре­со­ци­али­за­ циялау бо­лып та­бы­ла­ды. Ре­со­ци­али­за­ция мә­се­лесi тек сот­тал­ған­дар­ды тү­зе­ту­мен бай­ ла­ныс­ты емес, ол әлеу­мет­тендiрудiң қа­лып­ты про­цесiне сот­тал­ ған­дар­ды жә­не адам­дар­дың бас­қа ка­те­го­рияла­рын: нау­қас­тар­ ды, на­ша­қор­лар­ды, ава­риялар, әс­ке­ри iс-әре­кет­тер, та­би­ғи дү­ лей зiлза­ла­лар кезiнде ст­ресс ал­ған адам­дар­ды қо­су мә­се­лесiне тiре­ледi. Сон­дық­тан қазiрде «әлеу­меттiк бейiмде­лу» түсiнiгiмен қа­тар, әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияда «әлеу­меттiк қал­пы­на келтiру (ақ­ тау)» тер­минi де кең қол­да­ны­ла­ды. Көбiне­се бұ­лар бiр-бiрiне си­ но­ним­дес, тым бол­ма­ған­да олар әлеу­меттiк жұ­мыс­тар­дың негiзгi маз­мұ­нын құ­рай­ды. Бiрақ, олар­дың ара­сын­да айыр­ма­шы­лық­тар бар – ең ал­ды­мен әлеу­меттiк жұ­мыс объектiсiнде. Әлеу­меттiк бейiмде­лу денi сау­лар­ға да, нау­қас адам­дар­ға да қа­жет. Ал әлеу­меттiк ақ­тауға ке­летiн бол­сақ, он­да оған пост­жа­ ра­қат­тық синд­ром тән адам­дар мұқ­таж. Мы­са­лы, «ау­ған­дық­ тар», Чер­но­быль ава­риясын жоюшы­лар, та­би­ғи дү­лей зiлза­ла­ лар­ды ба­сы­нан өткiзген­дер, «ыс­тық нүк­те­лердiң» бос­қын­да­ры, бас бос­тан­ды­ғы­нан айыру орын­да­ры­нан бо­са­ған­дар, мү­ге­дек­

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

113

тер жә­не бас­қа­лар. Мұн­дай адам­дар тек әлеу­меттiк кө­мек қа­на емес, сон­дай-ақ пси­хо­те­ра­пия, пси­хо­кор­рек­ция (ау­тот­ре­нинг жә­ не бас­қа­лар) қа­жеттiлiгiн сезiнедi. Әлеу­меттiк кер­неудi түсiрмей, әлеу­меттiк бейiмдеу мүмкiн емес, бұл жағ­дайда тек әлеу­меттiк фун­ция­лар­ды қал­пы­на келтiру ға­на емес, сон­дай-ақ пси­хи­ка­лық жағ­дай­лар­ды қа­лып­тас­ты­ру ма­ңыз­ды бо­ла­ды. Ба­тыс­та әлеу­меттiк ақ­тау (реаби­ли­та­ция) бо­йын­ша тәжiри­бенi түрлi қор­лар, мейiрiмдiлiк қо­ғам­дар, құт­қа­ру ар­мияла­ры, т.с.с. жи­нақ­тайды. Маз­мұ­ны осы­ған ұқ­сас әлеу­меттiк жұ­мыс Ре­сей­де де жүргiзiле бас­та­ды. Оған мы­сал – қал­пы­на келтiру ор­та­лық­та­ры­ның құ­ры­ луы. Бұл жағ­дай, әлеу­меттiк прак­ти­ка мұқ­таж­ды­ғы­на бейiмдел­ ген гу­ман­дық пси­хо­ло­гия­ның дам­уын­ же­дел­де­ту қа­жеттiлiгiн анық­тайды. 2.5. Не­ке жә­не от­ба­сы От­ба­сы – әлеу­меттiк инс­ти­тут­тар­дың белгiлерiн бо­йына сiңiрген әлеу­меттiк жүйенiң ма­ңыз­ды са­ла­сы. От­ба­сы – қо­ғам­дық құ­ры­лым­ның ша­ғын, ерек­ше үлгiсi, со­ны­мен қа­тар адам­дар­дың өза­ра қа­рым-қа­ты­нас­та бо­ла­тын тұ­рақ­ты то­бы, қо­ғам­ның ал­ғаш­ қы ұясы. От­ба­сы қа­лып­та­су үшiн – не­ке қа­лып­та­су қа­жет. Олай бол­са не­ке жә­не от­ба­сы де­генiмiз не? Не­ке – әйел мен ер­кек ара­сын­да­ғы та­би­ғи қа­жеттiлiк, олар­ дың та­би­ғи шар­ты, өза­ра құ­қық­та­ры мен мiндет­терiн белгiлейт­ iн фор­ма­сы. Не­ке – от­ба­сы­ның заң жүзiндегi негiзi, ер­кек пен әйел­дердiң өза­ра түсiнiсуiнiң, ерiктiлiгiнiң негiзiнде құ­ры­ла­тын ода­ғы. Адам­ның әлеу­меттiк, та­би­ғи, со­ны­мен қа­тар ма­те­ри­ал­дық жә­не ру­ха­ни өмiрiнiң қа­жеттiлiгi. Се­бебi, жы­ныс­тық қа­ты­нас – биоло­гиялық, сүйiспеншiлiк қа­ты­нас қа­на емес, со­ны­мен қа­тар, адам­гершiлiк, эс­те­ти­ка­лық қа­ты­нас. Сон­дық­тан не­кенiң маз­мұ­ны мен ерек­шелiгi жы­ныс­тық қа­ты­нас­пен ға­на шек­тел­мейдi. Не­кенiң негiзi – сүйiспеншiлiк. Не­ке – әйел мен ер­кектiң та­ри­ хи өз­герiп оты­ра­тын қа­ты­нас­та­ры­ның әлеу­меттiк фор­ма­сы. Қо­

114

Әлеуметтік психология

ғам олар­дың жы­ныс­тық өмiрiн тәртiптендiрiп оты­ра­ды, ата-ана­ лық құ­қық пен мiндеттi ор­на­та­ды. Не­ке бiздiң елiмiзде тiркеу­ден өтедi (АХАЖ – ЗАГС). Ер­ те­рек­те не­ке суын­ iшу мешiт ар­қы­лы iске асы­рыл­ған, қазiр әлемнiң көп­те­ген ел­дерiнде шiркеуде тiрке­ледi. АХАЖ ар­қы­ лы не­ке­ге тұ­ру қазiргi аза­мат­тық заң­дар­дан туын­да­ған, се­бебi, ажы­рас­қан жағ­дайда ол негiзгi құ­жат бо­лып са­на­ла­ды. Ба­ла­ ға ма­те­ри­ал­дық кепiлде­ме алу, дү­ние-мүлкiн бөлiсу, со­ның негiзiнде сот ар­қы­лы шешiледi. Қа­лай бол­ған­да да, не­кенiң заң жүзiнде де не­ме­с е дiн орын­да­ры ар­қы­лы тiрке­луi жұ­бай­лар­ дың от­ба­сын­да­ғы белгiлi мiндет­терiн қа­лып­т ас­ты­ра­ды, жа­уап­ кершiлiгiн арт­ты­ра­ды. Не­келiк құ­қық­ты еңгiзу, жұ­бай­лар ара­сын­да­ғы бұл қа­ты­нас­ тар­дың пай­да бо­луы та­би­ғи заң­ды­лық қа­на емес, ол – прог­рес­ сивтiк уақи­ға, адам­гершiлiк эс­те­ти­ка­лық құн­ды­лық­тар­ды байыта­тын та­ри­хи құ­бы­лыс. Не­ке – ма­хаб­бат­тың iс жүзiне асуы. Не­ке­ге дейiнгi қа­ты­нас жас­тар­дың бiрiн-бiрi сүюiне, ма­хаб­ба­ты­на бай­ла­ныс­ты. Сүю – сүй­ген адам­ның өмiрiмен өмiр сү­ру, бас­қа­ның ба­қы­ты­нан өзiңнiң же­ке ба­сың­ның ба­қы­тын та­бу, берiк шын ма­хаб­бат­тың негiзi. От­ба­сы­ның маз­мұ­ны От­ба­сы әлеу­меттiк инс­ти­тут ретiнде қо­ғам­ның қа­лып­та­суымен бiрге пай­да бол­ды. От­ба­сы­ның дер­бестiгi бол­ға­ны­мен, от­ба­сы­лық қа­ты­нас­тар қо­ғам­мен, оның да­муымен тiке­лей бай­ла­ныс­ты. От­ба­сы – ша­ғын әлеу­меттiк топ. Оның мү­ше­лерi не­ке­мен, бiр туыс­ты­ғы­мен, тұр­мыс­тың ор­тақ­ты­ғы­мен жә­не өза­ра адам­ гершiлiк, жа­уап­кершiлiк бай­ла­ныс­пен өмiр сү­редi. От­ба­сы – қо­ғам­ның бас­тап­қы ұясы. Ол – әлеу­меттiк қо­ғам­дық да­му­да ма­ңыз­ды рөл ат­қа­ра­тын құ­ры­лым­ның негiзi. От­ба­сы мү­ ше­лерiнiң ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­тар ерек­ше тиiстi мiндет­ тер­ге негiзде­ледi. Бұ­лар­ды тәртiп бо­йын­ша орын­да­ған­дар қо­ғам­ ның жал­ғас­уына, ны­ғаюына қыз­мет ет­кен­дер, ал орын­да­ма­ған­ дар бол­са, олар – қо­ғам­ның тәртiбiн бұз­ған, әлеу­меттiк тәр­бие­ден үлгi ала ал­ма­ған ба­қыт­сыз жан­дар.

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

115

Адам ба­ла­сы қа­сиеттi бо­рыш­та­рын үл­кен­дер­ге құр­мет, кiшiлер­ ге мейiрiмдiлiк, сон­дай-ақ адам­гершiлiк жә­не отан­сүйгiштiк сезiмдерiн от­ба­сын­да үйре­недi. От­ба­сы сүйiспеншiлiктiң, ина­ бат­ты­лық­тың бас­тауы бол­ды. Ер­кек пен әйел – от­ба­сы­ның екi iрге­та­сы. Адам ба­ла­сы мұқ­таж бол­ған ра­хат­ты, шын сүйiспеншiлiктi, мейiрбан­дық сезiмдерiн ана­ның құ­ша­ғын­да, әкенiң қа­ра ша­ңы­ра­ғын­да та­ба­ды. Олай бол­ са, от­ба­сы­ның мәнi зор. Оның екi iрге­та­сы бол­ған ерлi-за­йып­ты­ лар құ­қық­та­ры мен мiндет­терiн түсiне бiлiп, дұ­рыс әре­кет ет­се, от­ба­сын­да ба­қыт пен шат­тық ор­най­ды. От­ба­сы – тұр­мыс­тық қа­ ты­нас­ты қа­лып­тас­ты­ру­дың ал­ғаш­қы ұясы. Ол – та­ри­хи өз­герiп оты­ра­тын құ­бы­лыс. Не­келiк қа­ты­нас­тар­дың ал­ғаш­қы фор­ма­сы – по­ли­га­мия, ал өндiрiс құ­рал­да­ры­на же­ке меншiктiң ор­нығуына бай­ла­ныс­ты мо­но­га­мия­лық – бiр не­келiк от­ба­сы пай­да бол­ды. От­ба­сы – не­ке­ге қа­ра­ған­да күр­делi жүйе, се­бебi ол жұ­бай­лар­ды ға­на емес, олар­дың ба­ла­ла­рын, бас­қа да туыс­та­рын жа­қын­да­тып, бiрiктiредi. От­ба­сы – тұ­рақ­ты жүйе, оның тұ­рақ­ты­лы­ғы мен берiктiлiгi әр кез­де өз­герiп оты­ра­ды. Оған құ­қық, дiн, қо­ғам­дық пiкiр, пси­хо­ ло­гия­лық фак­тор­лар, эко­но­ми­ка­лық ын­та әсер ете­ді. От­ба­сы­ның негiзiн қа­лайт­ын не­ке ерiктi, тең құ­қық­ты бо­лып, күш­теп қо­су­ дан, ма­те­ри­ал­дық ын­та­дан тыс қа­лып­та­суы қа­жет. Со­ны­мен қа­тар ол ерлi-за­йып­ты­лар­дың құ­қы­ғы мен адам­гершiлiгiне, екеуiне де тең кәсiби жә­не ру­ха­ни да­му үде­ріс­те­рі­не негiзде­ледi. Ер­кек­тер мен әйел­дер ара­сын­да­ғы жұ­бай­лық қа­ты­нас олар­дың жы­ныс­тық сүйiспеншiлiкпен қа­на­ғат алуы ма­те­ри­ал­дық есеп­ке емес, та­би­ ғи, шы­найы, та­за эс­те­ти­ка­лық қа­ты­нас­қа негiзде­луi ке­рек. От­ба­ сы­ның қо­ғам­дық құн­ды­лы­ғы меншiкке, мұ­ра­герлiкке бай­ла­ныс­ ты емес, же­ке адам­дар­дың қа­лып­тас­уына, дам­уына бай­ла­ныс­ты. Сон­дық­тан да қо­ғам не­келiк-от­ба­сы­лық қа­ты­нас­тың ны­ғаюына тiке­лей ын­та­лы, оған қам­қор­лық жа­сай­ды. От­ба­сы жұ­бай­лар­дың, ата-ана­лар­дың жа­уап­кершiлiгiнiң нә­ти­жесiнде да­мып, ны­ғая тү­ суi тиiс. От­ба­сы­ның өмiр сүрiп, дам­уын­ың ерек­ше жағ­дайла­ры да бар. Олар: әлеу­меттiк, тап­тық, ұлт­тық си­пат­та­ры, өмiр сү­ру ор­та­сы,

116

Әлеуметтік психология

ма­те­ри­ал­дық жағ­дай, от­ба­сы мү­ше­лерiнiң бiлiм мен мә­де­ни нә­ ти­жесi, ұстана­тын әдеп-ғұ­рып­та­ры, эко­но­ми­ка­лық негiзi. Бұ­лар от­ба­сы мү­ше­лерiнiң қабiлетiне, адам­гершiлiгiне, жа­уап­кершiлiктi сезiне бiлуiне бай­ла­ныс­ты. От­ба­сы құ­ра­мы жә­не оның түр­лерi От­ба­сы­ның құ­ра­мы мен оның мү­ше­лерiнiң жиын­ты­ғы­на, туыс­тық қа­ты­нас­тан бас­қа, ру­ха­ни, аза­мат­тық билiк, бе­делдiк қа­ ты­нас­тар жа­та­ды. От­ба­сы­ның туыс­тық құ­ры­лы­мы, бiрiншiден – ба­ла­лар, жұ­бай­лар, екiншiден – ба­ла­лы жұ­бай­лар жә­не әйелдiң не­ме­се күйеудiң бiрге тұ­ра­тын туыс­та­ры, ба­ла­лы бол­ған ба­ла­лар­ дан құ­ра­ла­ды. Жұ­бай­лар­дың өза­ра билiк бөлiнiсiне сәй­кес от­ба­сы­ның екi түрi бо­ла­ды: – де­мок­ра­тиялық; – дәс­түрлiк не­ме­се ав­то­ри­тар­лық. Ба­ла­ның са­ны­на бай­ла­ныс­ты төрт түрлi от­ба­сы бо­ла­ды: – көп­ба­ла­лы (3 ба­ла­дан жо­ға­ры); – ор­та­ша (2 ба­ла­лы); – бiр ба­ла­сы бар; – ба­ла­сы жоқ­тар. От­ба­сы әр­қи­лы жағ­дай­лар­ға бай­ла­ныс­ты топ­қа, түр­ге бөлiнедi. Олар­дың өзiндiк си­пат­та­ры бар. Мыс, ба­ла­ны тәр­бие­леу жағ­да­ йына қа­рай жай­лы жә­не жай­сыз от­ба­сы­лар бар. Ма­те­ри­ал­дық жағ­да­йына, та­бы­сы­на сәй­кес: жо­ға­ры ау­қат­ты, ор­та­ша тұр­мыс­ты жә­не тұр­мы­сы тө­мен от­ба­сы­лар бо­лып бөлiнедi. Өмiр сү­ру от­ба­сы­на қа­рай жас от­ба­сы­ның үш түрi бо­ла­ды: дәс­түрлi от­ба­сы – бұл ерлi-за­йып­ты­лар­дың жал­пы от­ба­сы­ның құн­ды­лық­та­ры­на бай­ла­ныс­ты. Мұн­да бүкiл от­ба­сы мү­ше­лерi бос уа­қыт­та­рын бiрiгiп өткiзедi, те­ле­ди­дар­ды бiрге оты­рып қа­ рай­ды, от­ба­сы бас­шы­сы – фор­мальды бол­са да ер адам, әйел үй жұ­мы­сын iстейдi, ба­ла тәр­бие­лейдi; ер мен әйелдiң қа­ты­на­ сы – кәсiби жетiстiкке, же­ке бас­та­ры­ның дам­уына ба­ғыт­та­ла­ды, бұ­лар­да негiзiнен бiр ба­ла бо­ла­ды, үй жұ­мы­сын бөлiп ат­қа­ра­ды, мүмкiндiгiнше кө­мегiн пай­да­ла­на­ды. Театр­ға, кон­церт­ке, ки­но­

ІІ тарау. Тұлға және қоғам

117

ға, спорт үйiрме­лерiне бiрге ба­ра­ды, бас­шы­лық де­мок­ра­тиялық си­пат­та бо­ла­ды; жас от­ба­сы – мұн­да бос уа­қыт­ты бiрге де, бө­ лек те өткiзедi, мақ­са­ты екi ба­ла өсiру т.б. Ша­ру­ашы­лық, тұр­мыс­ тық қа­жеттiлiктер екеуiне бiрдей, бiрге iске асы­ра­ды. Ба­қы­лау сұ­рақ­та­ры: 1. Іл­кі на­ным­дар­ды қа­рас­ты­ру­шы теория­лық ба­ғыт­тар 2. Әлеу­мет­тік нор­ма­лар 3. Әлеу­мет­тік жә­не эт­ни­ка­лық тап­тау­рын (сте­ре­оти­пі) 4. Эт­ни­ка­лық тап­тау­рын (сте­реотип) жә­не оның функ­цияла­ры 5. Әлеу­мет­тік бағ­дар тү­сі­ні­гін ең­гіз­ген ға­лым 6. Стиг­ма­ти­за­ция ұғы­мы мен ма­ғы­на­сы 7. То­ке­низм, эйд­жизм ұғым­да­рын тү­сін­ді­рі­ңіз 8. Фей­сизм ұғы­мы­ның мә­нін ашы­ңыз 9. Іл­кі на­ным­дар­дың тұл­ға­ға әсе­рі 10. З. Фрейд теориясы, ли­би­до тү­сі­ні­гі 11. К. Юнг бо­йын­ша са­на мен бей­са­на­лық сфе­ра­лар қыз­ме­ті 12. А. Ад­лер: то­лым­сыз се­зім жә­не ком­пен­са­ция 13. Э. Эрик­сон­ның же­ке тұл­ға­ның пси­хоәлеу­мет­тік дам­уын­ың са­ты­ла­ры 14. К. Род­жерс­тің фе­но­ме­но­ло­гиялық теориясы 15. А. Мас­лоу бо­йын­ша адам­ның ма­ңыз­ды қа­жет­ті­лік­те­рі 16. Э. Фромм­ның ма­хаб­бат теориясы­ның тұл­ға өмі­рін­де­гі ма­ңы­зы 17. Тұл­ға әлеу­мет­тен­уіне қа­тыс­ты фак­тор­лар 18. Асо­ци­али­за­ция, де­со­ци­али­за­ция жә­не ре­со­ци­али­за­цияла­ну тү­сі­нік­те­рі 19. От­ба­сы – әлеу­мет­те­ну инс­ти­ту­ты ре­тін­де

ІІІ тарау ТҰЛ­ҒА ТЕОРИЯЛА­РЫ (З. Фрейд, Э. Эрик­сон, Э. Фромм, А. Мас­лоу, К. Юнг, К. Род­жерс)

3.1. З. Фрей­дтiң пси­хо­ана­лиздiк негiзгi кон­цеп­цияла­ры мен прин­цип­терi Зиг­мунд Фрейд 1856 жы­лы 6 ма­мыр­да Авс­трия­ның Фрай­берг қа­ла­сын­да дү­ниеге кел­ген. З. Фрей­дтiң “пси­хо­ана­лиз” тер­минiн ал­ ғаш енгiзуi, оның ғы­лым­ға қос­қан үл­кен үлесi деп та­ну­ға бо­ла­ды. “Пси­хо­ана­лиз” тер­минiнiң үш ма­ғы­на­сы бар: 1) тұл­ға жә­не пси­хо­па­то­ло­гия теориясы; 2) тұл­ға көңiлiнiң бұ­зылуын­ың те­ра­ пеялық әдiсi; 3) ин­ди­ви­диум­ның са­на­лы түр­де сезiлмейт­iн ойла­ ры мен сезiмдерiн зерт­теу әдiсi. Ұзақ мерзiмді пси­хо­ана­лиздiң дам­уын­да Фрейд тұл­ға­лық ұйым­дас­ты­ру­дың то­пог­ра­фиялық мо­делiн қол­дан­ды. Осы мо­дель бо­йын­ша пси­хи­ка­лық өмiрдiң үш дең­гейiн бө­лу­ге бо­ла­ды: са­на, са­на түк­пі­рін­де (под­соз­на­тель­ность) жә­не бей­са­на­лық. Оның ғы­ лым­ға қос­қан ең үл­кен үлесi – бей­са­на­лық ұғы­мын енгiзiп, ұғым­ сыз түрткiлер­мен жұ­мыс iстеу әдiсiн қол­да­ну­ды үй­реттi. Са­на дең­гейi ту­ра осы уа­қыт­та сезiнетiн түйсiктер мен әсер­ лер­ден тұ­ра­ды. Ал па­рық­сыз­дық дең­гейi (кей­де «қол же­тетiн ес» деп ата­ла­ды) ту­ра осы сәт­те сезiлмейт­iн тәжiри­бе­лердi көр­се­ тедi. Фрей­дтiң ойын­ша, бұл пси­хи­ка­ның сезiлетiн жә­не сезiлмей118

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

119

т­iн аума­ғы­ның ара­сын­да­ғы көпiр бо­лып та­бы­ла­ды. Бей­са­на­лық­ та тұл­ға­ның негiзгi де­тер­ми­на­нт­та­ры бо­ла­ды – олар пси­хи­ка­лық қуат, ояту жә­не инс­тинк­тер. Инс­тинк­тердiң екi түрi бар: ли­би­до не­ме­се сек­суал­дық қа­на­ғат­та­ну­ға ұм­ты­лу жә­не аг­рес­сиялы инс­ тинкт, өлiмге ұм­ты­лу. 20-жыл­дар­дың ба­сын­да Фрейд өзiнiң кон­ цеп­ту­ал­ды мо­делiн қайта қа­рас­ты­рып, тұл­ға құ­ры­лы­мын негiзгi үш ком­по­не­нт­ке бөлдi: ид, эго, жо­ғар­ғы эго. «Ид» ла­тын­ның «Ол» сөзiнен шы­ға­ды. Фрейд бо­йын­ша «Ол» тұл­ға­ның қа­ра­пайым, инс­тинк­тивтi жә­не ту­ма ас­пектiлерiн бiлдiредi. Ид бей­са­на­лық­та өмiр сү­редi жә­не инс­тинк­тивтi биоло­гиялық ояну­ лар (та­мақ, ұйқы, т.б.), яғ­ни бiздiң жүрiс-тұ­ры­сы­мыз­ды қуат­пен қам­ та­ма­сыз ететiн ояну­лар­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Фрейд бо­йын­ша, ид – еш­қан­дай заң мен ере­же­ге ба­ғын­байт­ын нәр­се. Фрейд идтi ағ­за­ ның са­ма­ти­ка­лық жә­не пси­хи­ка­лық үде­ріс­те­рі ара­сын­да­ғы нәр­се деп қа­рас­ты­ра­ды. Ол ид адам­ды шар­шау­дан арыл­та­тын екi ме­ха­ни­ змдi көр­се­тедi: реф­лек­тор­лық әре­кет жә­не ал­ғаш­қы үде­ріс­тер. «Эго» (ла­тын. Эго – Мен) – шешiм қа­был­дау­ға жа­уап­ты пси­хи­ ка­лық ақ­па­рат­тың ком­по­нентi. Эго идтiң тiлек­терiн сырт­қы әлем­ ге бай­ла­ныс­ты шек­теу қоя оты­рып, қа­на­ғат­тан­ды­ру­ға ты­рыс­ты. Эго­ның қыз­метi – ағ­за­ның тұ­тас­ты­ғы­мен те­пе-теңдiгiн сақ­тау. «Жо­ғар­ғы Эго» (ла­тын. super – жо­ғар­ғы жә­не ego – мен). Адам қо­ғам­да өмiр сү­ру үшiн қор­ша­ған ор­та­ға сәй­кес құн­ды­лық­тар, нор­ма­лар жә­не әдеп­тер жүйесiне ие бо­луы ке­рек. Мұ­ның бар­ лы­ғы әлеу­мет­те­ну про­цесi, яғ­ни құ­ры­лым­дық мо­делдiң тiлi бо­ йын­ша «жо­ғар­ғы эго­ның» қа­лып­та­су ба­ры­сын­да жү­зе­ге аса­ды. Фрейд «жо­ғар­ғы эго­ны» екi жүйеге бө­ледi: «ар-ұят» жә­не «эгоидеал». Ар-ұят ата-ана­ның жа­за­лауы­ның ар­қа­сын­да пай­да бо­ла­ ды, ал су­пер-эго­ның ма­дақ­тау­шы ас­пектiсi – бұл эго-идеал. Инс­тинк­тер. Фрейд инс­тинк­тердiң екi негiзгi то­бын мо­йын­ да­ды: өмiр жә­не өлiм инс­тинк­терi. Бiрiншi топ (Эрос) өмiрге ма­ңыз­ды про­цес­тердi қол­дау мақ­са­тын­да­ғы күш­тердi қам­ти­ды. Фрейд өмiр инс­тинк­терi ин­ди­ви­диум­ның фи­зи­ка­лық құ­ры­лы­мы­ на үл­кен ма­ңыз­ды­лы­ғын мо­йын­дай оты­рып, тұл­ға­ның дам­уын­да сек­суал­ды инс­тинк­тердiң ор­нын ай­қын­дайды. Сек­суал­ды инс­ тинк­тердiң қуат­та­рын ли­би­до (лат. қа­лау, тi­леу) деп атай­ды.

120

Әлеуметтік психология

Екiншi топ – өлiм инс­тинк­терi, яғ­ни та­на­тос – қатiгездiк, аг­ рес­сия, суи­цид жә­не бiреудi өлтiрудiң бар­лық көрiнiстерi жа­та­ды. Фрейд өлiм инс­тинк­терi өмiр инс­тинк­терi секiлдi адам мiнез-құл­ қын рет­теушi биоло­гиялық түр­де шарт­тал­ған деп есеп­тейдi. Тұл­ға­ның дам­уына Фрейд пси­хо­сек­суал­ды дең­гей­лердi анық­ та­ған да­му­дың пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық теориясы екi ал­ғы­шарт­қа сүйе­ недi. Бiрiншi не­ме­се ге­не­ти­ка­лық ал­ғы­шарт бо­йын­ша, ер­те ба­ла­лық шақ­та бол­ған уайым­дар ере­сек тұл­ға­ның қа­лып­тас­уын­да үл­кен рөл ат­қа­ра­ды. Фрей­дтiң ойын­ша, ин­ди­ви­диум тұл­ға­сы­ның негiзi өте ер­ те жас­та, яғ­ни бес жас­қа дейiн қа­лып­та­са­ды. Екiншi ал­ғы­шарт бо­ йын­ша, адам сек­суал­ды қуат­пен (ли­би­до) дү­ниеге ке­ледi. Бұл қуат­ тар өзiнiң дам­уын­да бiрне­ше пси­хо­сек­суал­ды дең­гей­ден өтедi. Фрейд сек­суал­ды тұл­ға дам­уын­ың төрт дең­гейiн көр­се­тедi: ораль­ды, аналь­ды, фал­листiк жә­не ге­ни­тал­ды. Ба­ла­ның 6-7 жас ара­лы­ғын жы­ныс­тық дам­уын­ың бас­та­ма­сы деп қа­рас­тыр­ған, ол бұл ке­зеңдi ла­те­нттiк ке­зең деп атай­ды. Бiрiншi үш дең­гей, ту­ ған­нан бес жас­қа дейiнгi ара­лық­ты қам­ти­ды. Фрейд оны пре­ге­ни­ тал­ды дең­гей деп атай­ды. Өйт­кенi жы­ныс мү­ше­лерiнiң айма­ғы тұл­ға қа­лып­тас­уын­да әлi бас­ты рөл­ге ие бол­майды. Төртiншi дең­ гей – пу­бер­тант­тық ке­зеңнiң бас­та­луымен дәл ке­ледi. Фрейд бо­йын­ша пси­хо­сек­суал­ды да­му дең­гей­лерi 1

2

3

­Дең­гейлер

­Жас ке­зеңi

Ли­би­до­ның шо­ғыр­ла­ну айма­ғы­

Ораль­ды

0-18 ай

Ауыз (ему, тiстеу, шай­нау)

Аналь­ды

1,5-3 жас

Анус

Фал­листiк

3-6 жас

Жы­ныс мү­ше­лерi

Ла­те­нттi

6-12 жас

Қа­жеттiлiгi жоқ (сек­суал­ды әре­кетсiздiк)

4 Осы да­му дең­гейiне сәй­кес мiндет­тер мен тәжiри­бе­лер Ары­лу. Өзiн ана­сы­ның де­несiнен бө­лу­ Дә­рет алу­ға үйре­ту (өзiн-өзi бай­қау) Өзi елiктейт­iн сол жы­ныс­та­ғы ере­сек адам­мен те­ңе­су. Құр­дас­та­ры­мен әлеу­меттiк бай­ла­ныс­тың ке­ңеюi.

121

ІІІ тарау. Тұлға теориялары 1

2

3

Ге­ни­тал­ды

Пу­бер­тант (жы­ныс­тық жетiлу)

Жы­ныс мү­ше­лерi (ге­те­ро­сек­суал­ды қа­рым-қа­ты­нас­қа икемдiлiк)

4 Ин­тимдi қа­рым-қа­ты­нас­тар құ­ру не­ме­се ға­шық бо­лу; қо­ғам­ға өзiнiң ең­бегiмен кiрiстер келтiру

Қо­бал­жу­дың түр­лерi: Реа­листiк қо­бал­жу. Қор­қы­ту­ға эмо­ционал­ды жа­уап­ не­ме­се сырт­қы әлемнiң реал­ ды қауiптерiн түсiну (мы­са­лы, қауiптi жа­ну­ар­лар не­ме­се мем­ле­ кеттiк ем­ти­хан тап­сы­ру) реа­листiк қо­бал­жу деп ата­ла­ды. Нев­ро­ти­ка­лық қо­бал­жу. Идтiң жа­ғы­нан ке­летiн ба­ғын­байт­ын им­пульс­тар­дың са­на­лы түр­де сезiну қаупiне эмо­ционал­ды жа­уап­ты бо­лу нев­ро­ти­ка­лық қо­бал­жу деп ата­ла­ды. Мо­раль­ды қо­бал­жу. Эго су­пе­рэ­го­дан жа­за­лау қаупiн сезiнген­дегi эмо­ционал­ды жа­ уап­мо­раль­ды қо­бал­жу деп ата­ла­ды. Эго­ның қор­ға­ныс ме­ха­ни­зм­дерi Ығыс­ты­ру. Фрейд ығыс­ты­ру­ды эго­ның ал­ғаш­қы қор­ға­ны­сы деп қа­рас­ты­ра­ды. Ығыс­ты­ру қо­бал­жу­дан ке­тудiң ту­ра жо­лын қам­ та­ма­сыз етедi деп есеп­тейдi. Оны кей­де «мо­тив­тендiрiлген ұмы­ ту» деп те атай­ды. Адам өзiне қай­ғы әке­летiн ой­лар мен сезiмдердi са­на­сы­нан ығыс­ты­ра­ды. Бiрақ Фрей­дтiң ойын­ша, ығыс­ты­рыл­ған ой­лар мен им­пульс­тар өз­дерiнiң бел­сендiлiгiн бей­са­на­лы­лық­та жо­ ғал­тып ал­май­ды. Ол ығыс­ты­рыл­ған ой­лар күн­дердiң күнiнде қайта жаң­ғы­рып шы­ға­ды дейдi. Проек­ция. Проек­ция ығыс­ты­ру­ға iле­сетiн қор­ға­ныс ме­ха­ низмi. Проек­ция адам өзiнiң не­го­тивтi ойла­рын, сезiмдерiн жә­ не мiнез-құлық­та­рын бас­қа адам­дар­дан не­ме­се қор­ша­ған ор­та­ дан кө­редi. Сөйт­iп өзiнiң кемшiлiктерiн, кiнәсiн бас­қа бiреу­лер­ ге та­ға­ды. Орын ба­су. Бұл – қор­ға­ныс ме­ха­низмiнде адам­ның ұм­ты­лыс­ та­ры мен сезiмдерiнiң бас­қа объектiге ауы­суы. Мы­са­лы, аг­рес­ сивтi им­пульс­тер өз­ге қауiпсiз объектiге ауыса­ды.

122

Әлеуметтік психология

Ра­ци­она­ли­за­ция. Ког­ни­тивтi бұр­ма­лау кө­мегiмен адам өзiнiң дұ­рыс емес әре­кет­терiн, жағ­дайла­рын ақ­тау үшiн әр­түрлi өтiрiк, бiрақ кешiрiмдi се­беп­тердi та­уып­ала­ды. Ра­ци­она­ли­за­ция әр­түрлi фор­ма­да кез­де­седi. Кей­де адам әр­түрлi ты­ғы­рық­қа тiрелiп, дұ­рыс емес iс-әре­кетiн ақ­тау үшiн сыл­тау­лар iздейдi. Реак­тивтi құ­ры­лым. Әдет­те қо­бал­жу­ды ту­ды­ра­тын күштi им­ пул­сь­тар­ды ығыс­ты­ру қа­ра­ма-қар­сы тен­ден­циялар­мен жү­редi. Ол қор­ға­ныс ме­ха­ни­зм­дерiнiң құ­ры­лы­мы. Қор­ға­ныс реак­тивтiлiгiнiң құ­ры­луы – бар ұм­ты­лыс­тар­ды ба­сып тас­тап, оған қа­ра­ма-қай­шы мiнез-құлық­тар­ды әсiре­лейт­iн қор­ға­ныс ме­ха­низмi. Рег­рес­сия. Адам­ның жа­сы­на кел­мейт­iн мiнез-құлы­ғы. Со­ны­мен бұл қор­ға­ныс ме­ха­низмi адам­ның ба­ла­лық мiнез-құлық­тық ба­ла­ лық мо­дель­дерiне қайта ора­луы ар­қы­лы қо­бал­жу­ды жұм­сар­туы. Суб­ли­ма­ция. Фрейд бо­йын­ша, суб­ли­ма­ция адам­ның жа­сы­рын им­пуль­сте­рін әлеу­меттiк ор­та­ға бай­ла­ныс­ты бас­қа нәр­се­ге ауыс­ ты­руы, яғ­ни адам өзiнiң сек­суал­ды қо­бал­жу­ла­рын әлеу­меттiк ор­ та дұ­рыс қа­был­дайт­ын iс-әре­кет­тер­ге ауыс­ты­ра­ды. Терiске шы­ға­ру. Адам жа­ғым­сыз жағ­дай­лар туын­да­ған кез­де, оны мо­йын­да­май бас тарт­са, терiске шы­ға­ру деп ата­ла­тын қор­ға­ ныс ме­ха­низмi жұ­мыс iстейдi. Фрей­дтiң ойын­ша, қо­бал­жу инс­тинк­тивтi им­пульс­тер­ден шы­ ға­тын, Эго­ны бо­ла­тын қауiп-қа­тер­ден сақ­тайт­ын сиг­нал­дар­дың рөлiн ат­қа­ра­ды. Оған жа­уап­ ретiнде эго жо­ға­ры­да көр­сетiлген қор­ға­ныс ме­ха­ни­зм­дерiнiң тiзбегiн қол­да­на­ды. Қор­ға­ныс ме­ха­ни­ зм­дерi са­на­лы түр­де сезiлмей әре­кет етедi жә­не ин­ди­ви­диум­ның шын­дық­ты қа­был­да­уын­бұр­ма­лай­ды. 3.2. К. Юнг бо­йын­ша тұл­ға кон­цеп­циясы КГ. Юнг (1875-1961) – швей­цар пси­хо­ло­гы, пси­хи­ато­ры, мә­ де­ниет­та­нушы­сы, «те­рең» пси­хо­ло­гия­ның прак­тигi, пси­хо­ло­ гия­ның «ана­ли­ти­ка­лық пси­хо­ло­гия» деп ата­ла­тын ба­ғы­ты­ның негiзiн қа­лаушы­сы. Бұл пән­дер­мен қа­тар Юнг фи­ло­со­фия, теоло­ гия мә­се­ле­ле­рі­мен де айна­лыс­қан. Юнг бас­тап­қы­да Фрейд­пен

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

123

бiрге ұзақ жыл­дар бойы қыз­мет жа­сап, 1913 жы­лы Мюн­хен­дегi пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық конг­рес­тен кейiн екеуi мүл­дем айыры­лыс­ ты. Ұзақ мерзiмдi зерт­теу­лер нә­ти­жесiнде К. Юнг ана­ли­ти­ка­лық пси­хо­ло­гия­ның теориясы­мен, сол теорияға сүйен­ген пси­хо­те­ра­ пиялық прак­ти­ка­ны қа­лып­тас­тыр­ды. Юнг­тың кәсiби әре­кетiнiң ба­сын пси­хи­ка­лық са­на­дан тыс өнiмдерi жә­не оның суб­ъект үшiн мәнi ту­ра­лы сұ­рақ­тар қам­ты­ды. З. Фрейд көз­қа­рас­та­ры­мен сәй­кессiздiк мы­на сұ­рақ­тар бо­йын­ ша туын­дай­ды. Бiрiншiден, Фрейд бо­йын­ша, ли­би­до тер­минi ин­ди­видтiң бүкiл пси­хи­ка­лық энер­гиясы ретiнде қа­рас­ты­ры­ла­ды, пси­хо­ло­ гия­лық бұ­зы­лу­лар, сек­суал­дық құ­мар­лық­ты ба­су жә­не эро­ти­ка­ лық қы­зы­ғу­ды сырт­қы ор­та объектiлерiнен iшкi әлем­ге ауда­ру сал­да­ры­нан бо­ла­ды деп есеп­те­се, Юнг ли­би­до ретiнде сек­суал­ды фор­ма­ға тәуелсiз жал­пы пси­хи­ка­лық ауыт­қу­дың сек­суал­ды­лық­ты ығыс­ты­ру­дан бас­қа да, сырт­қы ор­та­мен бай­ла­ныс­ты жо­ғал­ту­ға әке­летiн жайт­тар­мен анық­та­ла­ды деп көр­се­тедi. Екiншiден, Фрейд бо­йын­ша, нев­роз ер­те ба­ла­лық шақ­та пай­да бо­ла­ды, оның негiзгi фак­то­ры эдип­комп­лекс­тен, фан­та­зиялар мен қа­лаулар бо­ла­тын бол­са, Юнг бо­йын­ша, нев­роз се­бебi бүгiнгi күн жағ­дайла­рын­да, ал ба­ла­лық фан­та­зиялар екiншi жос­пар­да. Үшiншiден З.Фрейд бо­йын­ша, түс кө­ру жа­на­ма түрiнде көрiнiс бе­ретiн шы­найы жағ­дай­лар­да орын­дал­ма­ған қа­лаулар мен қы­зы­ ғу­лар. Юнг бо­йын­ша, түс кө­ру пси­хи­ка­лық­тың са­на­дан тыс жа­ ғы­мен бай­ла­ныс­ты­ру­шы ка­нал, ол түсiну­ге өте қиын сим­вол­дық тiл ар­қы­лы берiледi жә­не оның орын­дал­ма­ған қа­лаулар­мен бай­ ла­ныс­ты бо­луы мiндеттi емес. Түс кө­ру са­на­лы күндiзгi өмiрдiң то­лық­тыр­ма­сы бо­луы да мүмкiн. Юнг бо­йын­ша, тұл­ға пси­хо­ло­гиясы үш бөлiктен тұ­ра­ды: 1. Са­на­лы. 2. Ин­ди­ви­ду­альді бей­са­на­лық. 3. Ұжым­дық бей­са­на­лық. Тұл­ға құ­ры­лы­мын­да, оның дам­уын­да негiзгi рөл ат­қа­ра­тын – ұжым­дық бей­са­на­лық бөлiм. Бұл – бүкiл адам­зат­тың пси­хо­ло­гия­ лық мұ­ра­сы­ның iзi. Бұ­ған та­ри­хи қал­дық­тар мен ес­телiктер енедi.

124

Әлеуметтік психология

Са­на­дан тыс сфе­ра­ға эн­доп­си­хо­ло­гия­лық қыз­мет­тер ар­қы­лы жа­қын­дай ала­мыз. Бұл бей­са­на­лы про­цес­тердi тiке­лей ба­қы­лау мүмкiн емес. Бiрақ оның са­на­да көрiнетiн өнiмдерiн екi клас­қа бөлiп қа­рас­ты­ра­мыз. 1. Же­ке адам­ға тән. 2. Бүкiл адам­зат­қа тән. Persona Юнг бо­йын­ша, “Меннiң ви­зит кар­точ­ка­сы” бо­лып та­ бы­ла­ды. Persona – қо­ғам­да өзiн көр­се­тудiң жо­лы, белгiлi бiр әлеу­меттiк мiнез, әлеу­меттiк рөл жиын­ты­ғы. Ego – са­на ор­та­лы­ғы, са­на­лы өмiрде негiзгi рөл ат­қа­ра­ды. Ego са­на­лы­лық­ты сезiнедi, тұл­ға­ның ойла­ры мен әре­кетiнiң ретiн, са­ на мен са­на­дан тыс әре­кет бай­ла­ны­сын қам­та­ма­сыз етедi. Мұн­ дай үй­лесiм бұ­зыл­ған жағ­дайда нев­роз пай­да бо­ла­ды. Кө­лең­ке – бұл әлеу­меттiк стан­дарт­тар­мен сәй­кес кел­мейт­iн са­на ас­ты ар­ман­дар. «Кө­лең­ке» ин­ди­ви­ду­альді бей­са­на­лық ау­мақ­тың ор­та­лы­ғы, мұн­да әлеу­меттiк стан­дарт­тар­мен, идеал­дар­мен сәй­кес кел­мейт­iн ин­ди­видтi са­на­лы түр­де мо­йын­да­майт­ын қы­зы­ғу­лар мен сезiмдер, қа­лаулар мен тен­ден­циялар енедi. Өмiрде бiз өзiмiздi пер­со­на­мен тең­дестiремiз, ал кө­лең­ке­ге мән бер­меуге ты­ры­са­мыз. Кө­лең­ке не­ғұр­лым са­на­лы бол­са, тұл­ға­ның қор­ша­ған ор­та­мен қа­рым-қа­ты­на­сы со­ғұр­лым үй­лесiмдi бо­ла­ды. Кө­лең­ке эго­ның керi бей­не­ле­нуi ға­на емес, ол өмiрлiк энер­гия­ ның, инс­тинк­тердiң шы­ғар­ма­шы­лық бас­тауы­ның көзi. Кө­лең­кенiң та­мы­ры те­рең, ол бей­са­на­лы сфе­ра­мен бай­ла­ны­сып жа­тыр. Ани­ма жә­не ани­мус – ин­ди­вид үшiн жа­ғым­сыз бей­са­на­лы дең­ гейге ығыс­ты­рыл­ған адам­ның өзiндiк әйел не­ме­се ер адам ретiндегi түсiнiгi. Ани­ма ер адам­дар­да фе­ми­нистiк, ал ани­мус мас­ку­литтiк маз­мұн­ға ие. Юнг бо­йын­ша, әрбiр ер адам өзiнiң те­рең ойла­рын­да, өзiнiң бей­са­на­лы аума­ғын­да, өзiн әйел ретiнде, ал әйел өзiн ер адам ретiнде сезiнедi. Бұл об­раз бей­са­на­лы бол­ған­дық­тан, ол са­на­дан тыс түр­де өзi таң­да­ған әйел адам­ға проек­цияла­на­ды. Өзiндiк тұ­тас­тық (са­мос­ть) – объек­тивтi «Мен» де­ген сөз. Бұл – тұл­ға тұ­тас­ты­ғы­ның ар­хе­типi. Юнг бо­йын­ша өзiндiк тұ­тас­тық

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

125

бүкiл тұл­ға тұ­тас­ты­ғын бiлдiредi. Са­на­лы жә­не са­на­дан тыс дең­ гейiнде бiр-бiрiмен қа­рым-қа­ты­нас­та бо­луы тиiс емес, олар бiрбiрiн то­лық­ты­ра оты­рып, өзiндiк тұ­тас­тық­ты құ­рай­ды (қа­лып­ тас­ты­ра­ды). Егер ego са­на ор­та­лы­ғы бо­ла­тын бол­са, он­да өзiндiк тұ­тас­тық – «мен» ор­та­лы­ғы. К. Юнг бо­йын­ша са­на жә­не бей­са­на­лы сфе­ра­лар қыз­метi К. Юнг бо­йын­ша, пси­хо­ло­гия негiзiнен са­на ту­ра­лы ғы­лым, сон­дай-ақ, ол бей­са­на­лы сфе­ра­ның өнiмiн де зерт­тейдi. Са­на – өз та­би­ға­ты бо­йын­ша ерек­ше диск­реттiк құ­бы­лыс. Юнг бо­йын­ша, са­на те­рең өл­шемсiз, са­на­дан тыс кеңiстiктiң сырт­қы қа­бық­ша­ сы тәрiздес. Са­на өте тар, ол белгiлi бiр дә­ре­же­де қа­был­дау мен сырт­қы ор­та­ға бағ­дар­ла­ну­дың өнiмi. Сон­дай-ақ са­на­да пай­да бо­ ла­тын зат бiрден са­на­дан өт­пей­ді. Юнг са­на­ны пси­хо­ло­гия­лық фак­тор­дың эго­мен бай­ла­ны­сы ретiнде түсiндiредi. Юнг бо­йын­ ша, са­на­да бiрне­ше функ­ция­лар шо­ғыр­ла­на­ды. Функ­ция­лар эк­ топ­си­хо­ло­гия­лық жә­не эн­доп­си­хо­ло­гия­лық фак­тор­лар са­ла­сы­нан са­на­ның бағ­дар алу мүмкiндiгiн қам­та­ма­сыз етедi. Эк­топ­си­хо­ло­гия – са­на мен сырт­қы ор­та­дан ке­летiн мәлiметтер ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс жүйесi. Эн­доп­си­хо­ло­гия – са­на маз­мұ­ны мен са­на­дан тыс сфе­ра­ға келiп тү­сетiн үде­ріс­тер ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар жүйесi. Бұл диаг­ рам­ма­да­ғы ең пе­ри­фе­рия­лық қыз­мет – түйсiк бо­лып та­бы­ла­ды. Түйсiк – сырт­қы ор­та­да­ғы қан­дай да бiр объект ту­ра­лы сезiм мү­ ше­лерi ар­қы­лы алы­на­тын түсiнiк. Ке­лесiсi – ой­лау. Ой­лау қыз­метi ар­қы­лы түсiнген нәр­се­лер диф­фе­рен­цияла­на­ды, олар­ға сөздiк атау берiледi. Сезiм ар­қы­лы қан­дай да бiр зат­тың құн­ды­лы­ғы ту­ра­лы ақ­па­ рат алы­на­ды. Юнг бо­йын­ша – сезiм ра­циональ­ді. Төртiншi қыз­метi – ин­ту­иция (сезiну), сезiм мү­ше­лерi ар­қы­лы емес, са­на­дан тыс ай­мақ ар­қы­лы қа­был­дау түрi. Осы қыз­мет ар­ қы­лы эк­топ­си­хо­ло­гия­лық жүйенi құ­рай­ды. Эн­доп­си­хо­ло­гия­ның бiрiншi қыз­метi ес бо­лып та­бы­ла­ды. Ес са­на­дан тыс дең­гейге ауыс­қан, ығыс­ты­рыл­ған мәлiметтер­мен бай­ла­ныс­ты қа­был­да­на­ды.

126

Әлеуметтік психология

Екiншi қыз­мет – қыз­меттiң суб­ъек­тивтi ком­по­нентi. Функ­ция­ ның суб­ъек­тивтi қыз­метi – қан­дай да бiр әре­кет ету­ге, реак­ция көр­се­ту­ге де­ген ал­дын-ала бейiмдiлiк. Үшiншi қыз­мет – ин­ва­зия. Ин­ва­зияда са­на­лы жә­не ерiк, жiгер ар­қы­лы қа­да­ға­лау өте тө­мен бо­лып та­бы­ла­ды. Мұн­да­ғы эмо­ циялар, эф­фектiлер үл­кен күш­пен ба­қы­ла­на­ды, олар­ды ба­су ар­ қы­лы ға­на қа­да­ға­лай ала­мыз. Пси­хи­ка­ның ке­лесi дең­гейi – ин­ди­ви­ду­альді бей­са­на­лы дең­гей. Ин­ди­ви­ду­альді тәжiри­бе­де жи­нақ­тал­ған, ығыс­ты­рыл­ған маз­мұн­дар. Ин­ди­ви­ду­альді бей­са­на­лы сфе­ра суб­ъек­тивтi бо­лып та­бы­ла­ды. Ұжым­дық бей­са­на­лы дең­гей – ар­хе­тип­тердiң не­ме­се ди­на­ми­ ка­лық об­раз­дың жиын­ты­ғы. Бұл ескi об­раз­дар бiр дең­гейде – әрi аф­фек­тивтi, әрi ког­ни­тивтiлiктi бiлдiредi. 3.3. Альф­ред Ад­лердiң тұл­ға­ның ин­ди­ви­ду­альді теориясы Альф­ред Ад­лер 1870 жы­лы 7 ақ­пан­да Ве­на­да дү­ниеге кел­ ген. Ад­лердiң ойын­ша, адам бiртұ­тас ағ­за ретiнде қа­рас­ты­ры­ла­ ды. Ад­лер пси­хо­ло­гиясы­ның негiзгi ал­ғы­шар­ты бо­лып, ол өзiнiң теориясы­на “ин­ди­ви­ду­альді пси­хо­ло­гия” түсiнiгiн енгiздi (лат. individum – бөлiнбейт­iн). Ин­ди­ви­диум де­не мен ми ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тың қа­ты­на­сын­да да, пси­хи­ка­лық өмiрлiк қа­ты­нас­та да бөлiнбейт­iн бiртұ­тас­тық құ­рай­ды. Ад­лердiң негiзгi прин­ципi – ин­ди­ви­ду­альді өмiр стилiнiң бiрлiгi, бүтiндiгi, әлеу­меттiк қы­ зы­ғу­шы­лық­тар, қо­ғам­дық сезiм, iс-әре­кеттiң мақ­сат­қа же­ту­дегi ба­ғы­ныш­ты­лы­ғы бо­лып та­бы­ла­ды. Ад­лер­дің пі­кі­рін­ше, адам­ дар әр­қа­шан ал­ды­ға же­ту­ге құш­тар­ла­на­ды, олар ал­ды­ға жыл­ жи­ды, мақ­сат­тар­ды жү­зе­ге асы­ру­ға ты­ры­са­ды. Бар­лық адам­дар шы­ғар­ма­шы­лық күш­ке ие жә­не осы шы­ғар­ма­шы­лық күш адам­ ның әрбiр тәжiри­бесiне әсерiн тигiзедi. Ол әрбiр адам­ды өзiн-өзi анық­тау­шы ин­ди­ви­диум, өз өмiрiнiң сәу­летшiсi қы­ла­ды. Ад­лер теориясы­ның бас­ты мақ­са­ты: адам­ның бар­лық жүрiс-тұ­рыс­та­ры әлеу­меттiк ор­та­да бол­ған­дық­тан, адам та­би­ға­ты­ның мәнiн түсiну

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

127

тек қа­на әлеу­меттiк қа­ты­нас­тар­ды түсiнген­нен кейiн ба­рып қа­ лып­та­са­ды. Фрей­дке қа­ра­ған­да, Ад­лер тұл­ға­ның әлеу­метiк қы­зы­ ғу­шы­лы­ғын қа­лып­тас­тыр­ды. Олар­ды жетi бөлiкке бө­ледi: – То­лым­сыз сезiмi жә­не ком­пен­са­ция. – Жетiлу­ге құш­тар­лық. – Өмiрлiк стилi. – Әлеу­меттiк қы­зы­ғу­шы­лық. – «Мен» шы­ғар­ма­шы­лы­ғы. – Туылу тәртiбi. – Фик­цион­ды фи­на­лизм. Фрейд­пен бiрле­се жұ­мыс жа­сап жүр­ген жыл­да­ры Ад­лер, «то­ лым­сыз» мү­шенi зерт­те­ген­де мы­на­дай теорияны да­мыт­ты: не­ге бiр адам­ды бiр ауру көбiрек ма­за­сыз­дан­ды­ра­ды, не­ге кейбiр ауру­ ды бас­қа­лар­ға қа­ра­ған­да тез жұқ­ты­ра­ды. Оның ойын­ша, әрбiр ин­ди­ви­диум­ның қан­дай да бiр мү­шесi бас­қа­сы­на қа­ра­ған­да әлсiз бо­ла­ды. Со­ны­мен қа­тар, әрбiр адам­да туыл­ған­нан жетiлмей қал­ ған не­ме­се да­мы­май қал­ған мү­шесi ауру­ға шал­ды­ға­ды. Ад­лер ағ­ за­сы әлсiз адам­дар жиi жат­ты­ғу жа­сау ар­қы­лы кон­пен­са­ция­лау­ға ты­ры­са­ды, ком­пен­са­ция про­цесi пси­хо­ло­гияда орын ба­су тү­сі­ні­ гін бе­ре­ді. Со­ны­мен Ад­лер «то­лым­сыз­дық комп­лексi» тер­минiн енгiзiп, пси­хо­ло­гия та­ри­хы­на өзін­дік орын қал­ды­ра­ды. Оның ойын­ша, бар­лық ба­ла­лар то­лым­сыз­дық сезiмiн бас­тан кешiредi, яғ­ни ол – фи­зи­ка­лық жетiспеушiлiк жә­не мүмкiншiлiктерi мен күш-қуат­ тың аз­ды­ғы. Осы то­лым­сыз сезiмнiң пай­да бо­луы, аса ба­сым­ды­ лық­қа же­ту­дегi ұзақ кү­рестiң бас­та­ма­сы бо­лып та­бы­ла­ды. Ад­лер тұ­жы­рым­да­ма­сы бо­йын­ша, аса ба­сым­ды­лық­қа құш­тар­ла­ну, адам өмiрiндегi негiзгi мо­тивтiк күш бо­лып та­бы­ла­ды. Ад­лер қай­ғы-қасiреттiң үш түрiн бө­ледi: 1) мү­шенiң то­лым­сыз­ды­ғы; 2) ба­ла­ны асы­рау; 3) ата-ана жа­ғы­нан ба­ла­ға терiс қа­рау. То­лым­сыз­дық сезiмi аса ба­сым­дық­қа ұм­ты­лу­ға ша­қы­ра­ды, ол әре­кет­тер мен ниет­тердi «мақ­сат­ты жеңiске» ба­ғыт­тайды. То­ лым­сыз комп­лекс­ке қа­ра­ма-қар­сы «аса ар­тық­шы­лық­қа» ұм­ты­лу

128

Әлеуметтік психология

деп ата­ла­ды. Бұл ке­зең – өзiнiң фи­зи­ка­лық, ин­тел­лек­ту­ал­ды жә­не әлеу­меттiк қабiлеттерiн арт­ты­ру. Ар­тық­шы­лық мақ­са­ты жа­ғым­ ды жә­не жа­ғым­сыз бо­луы мүмкiн. Аса ар­тық­шы­лық­ты ием­ден­ ген адам көбiне­се эгоист, мақ­тан­шақ, өзiн-өзi жо­ға­ры ба­ға­лай­ды. Егер ол қо­ғам­дық қам­қор­лық­ты жә­не бас­қа­лар­дың өмiрiн жақ­ сар­ту­ға құш­тар бол­са, он­да ин­ди­видтiң жақ­сы да­муы жай­лы айтуға бо­ла­ды. Бiрақ кейбiр адам­дар же­ке ба­сы­ның жақ­сы­лы­ ғын ой­лай­ды, сол үшiн кү­ре­седi, олар бас­қа­лар­дан биiк тұ­ру­ға ты­ры­са­ды. Ад­лер адам­ның өмiрiнде аг­рес­сия мен билiкке кү­рестi ма­ ңыз­ды деп есеп­тейдi. Бiрақ ол аг­рес­сияны құр­ту, жою деп емес, керiсiнше, қиын­дық­ты же­ңу­дегi күштi ини­ци­ати­ва деп түсiнедi. Кейiнiрек Ад­лер аг­рес­сия мен ерiк жiгердi ба­сым­дық­қа жә­не өзiн-өзi да­мы­ту­ға ұм­ты­лу деп қа­рас­ты­ра­ды. Ад­лер ар­тық­шы­лық­ қа құш­тар­ла­ну туа бiткен жә­не бiз одан еш­қа­шан да бо­са­тыл­май­ мыз дейдi, өйт­кенi құш­тар­ла­ну – ол өмiрдiң өзi бо­лып та­бы­ла­ды. Де­ген­мен, бұл сезiмдi дұ­рыс тәр­бие­леп да­мы­ту қа­жет. Өзiн-өзi жетiлдiру нақ­ты өмiрлiк мақ­сат­тар­сыз қа­лып­та­суы мүмкiн емес. Бұл про­цесс ба­ла­лық шақ­та то­лым­сыз сезiмнiң ком­ пен­са­циясы ретiнде бас­та­ла­ды. Мә­се­лен, көп­те­ген дәрiгерлер өз­ дерiнiң ма­ман­дық­та­рын кiшкен­тай кез­дерiнде өлiмнен қор­қу жә­ не қауiп-қа­тердi же­ңу тәсiлi ретiнде таң­дайды. Әрбiр адам өзiнiң өмiрлiк стилiн таң­дайды жә­не 4-5 жас­тан бас­тап өмiрлiк стил қа­лып­та­са бас­тайды. Қо­ғам­дық сезiмнiң ең ма­ңыз­ды ас­пектiлерiнiң бiрi – коопе­ ра­тивтi жүрiс-тұ­рыс­тың да­муы бо­лып та­бы­ла­ды. Бас­қа­лар­мен бiрлесiп жұ­мыс жа­са­ған­ның ар­қа­сын­да адам­дар өз­дерiнiң то­лым­ сыз сезiмдерiн жоя ала­ды. 3.4. Гу­ма­нистiк пси­хо­ло­гия тұр­ғы­сын­да тұл­ға­ны та­ну. К. Род­жерс­тің фе­но­мо­ло­гиялық теориясы Гу­ма­нистiк пси­хо­ло­гия­ның негiзiн қа­лаушы, аме­ри­кан­дық гу­ма­нистiк теория­лар­дың бiр өкiлi, пси­хо­лог – К. Род­жерс ұзақ

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

129

мерзiмдi кли­ни­ка­лық зерт­теу жұ­мыс­та­ры нә­ти­жесiнде өзiнiң фе­но­мо­ло­гиялық теория­сын жә­не осы теорияға сүйен­ген «клиент­ ке ба­ғыт­та­ла­тын те­ра­пиясын» қа­лып­тас­тыр­ды. Род­жерс бо­йын­ша, адам та­би­ға­ты бо­йын­ша – конст­рук­тивтi, реа­лист жә­не белгiлi бiр мақ­сат­тар­ға жә­не өзiн жетiлдiру­ге ұм­ тыл­ған бел­сендi тiршiлiк иесi. Род­жерс, сон­дай-ақ рест­рук­тивтiано­маль­дi им­пуль­сивтi мiнез-құлық реак­цияла­рын мо­йын­дай­ды, бiрақ мұн­дай реак­циялар тұл­ға­ның шын мәнiндегi iшкi та­би­ға­ты­ на сәй­кес бол­ма­ған жағ­дай­лар­да көрiнедi деп есеп­те­ген. Тұл­ға­ ның жүрiс-тұ­ры­сы оның суб­ъек­тивтi қа­был­дауы мен та­ны­мы тер­ ми­но­ло­гияла­рын да түсiне ала­мыз. Тұл­ға­ның мұн­дай iшкi жүйесi сырт­қы жүрiс-тұ­ры­сын анық­тау­да негiзгi рөл ат­қа­ра­ды. Род­жерс бо­йын­ша, әр адам әр құ­бы­лыс­ты суб­ъек­тивтi қа­был­дайды жә­не әр құ­бы­лыс­қа суб­ъек­тивтi реак­ция көр­се­тедi, яғ­ни осы суб­ъек­ тивтi тәжiри­бе Род­жерс­тің фе­но­мо­ло­гиялық теориясы­ның негiзгi те­зисi бо­лып та­бы­ла­ды. Фе­но­мо­ло­гиялық пси­хо­ло­гия­ның негiзгi тұ­жы­ры­мы бо­йын­ша, фе­но­мен­дердiң пси­хо­ло­гия­лық шын­ды­ғы суб­ъек­тивтi қа­был­дау­ ға сүйе­недi, шын мәнiндегi шын­дық – бұл ағ­за қа­был­дауы жә­не ин­те­рп­ри­та­цияның шын­ды­ғы. Тұл­ға өмiрiндегi негiзгi мо­тив ол өзiндiк жан­дан­ды­ру тен­ден­циясы, ағ­за­ның бар­лық қабiлеттерiн да­мы­тып қа­на қой­май, тұл­ға да­муымен тұ­тас­ты­ғын да қам­та­ма­ сыз етiп оты­ра­ды. Осы фун­да­мен­тальді тен­ден­ция Род­жерс қа­ лып­тас­тыр­ған бiр ға­на негiзгi мо­ти­ва­ция­лық конст­рук­тор бо­лып та­бы­ла­ды. Род­жерс тұл­ға­ның өзiндiк са­на-сезiмiн, «мен» кон­цеп­циясын қа­лып­тас­ты­ру­ға негiзгi мән бердi, өзiндiк са­на құ­ры­лы­мын­да идеал­ды жә­не реал­ды «мен» бей­несiн то­лық көр­сет­кен. «Мен» бей­несiнiң диф­фе­рен­са­цияла­нуы, суб­ъек­тивтi мәндiлiгiнiң ар­ туы, тұл­ға дам­уын­ың негiзгi көр­сеткiшi ретiнде қа­рас­ты­ры­ла­ды. Род­жерс бо­йын­ша идеал­ды «мен» об­ра­зы тұл­ға дам­уын­, тұл­ға жетiлуiн әр­дайым итер­ме­леп оты­ра­ды. Идеал­ды «мен» мен реал­ ды «мен-нiң» ара­қа­ты­на­сы өзiндiк ба­ға­лау дең­гейiн көр­се­тедi. Реал­ды «мен» мен идеал­ды «мен» бiр-бiрiне жа­қын бол­са, өзiнөзi ба­ға­лау жо­ға­ры.

130

Әлеуметтік психология

Нев­роз­дың негiзгi се­бебi: идеал­ды «мен» мен реал­ды «мен» ара­сын­да үл­кен ал­шақ­тық болуын­ан. Род­жерс бо­йын­ша, «мен» кон­цеп­циясы­ның да­муы үшiн қа­жеттi шарт­тар мы­на­лар: 1. По­зи­тивтi қа­был­дау. Род­жерс бо­йын­ша, әм­бе­бап жә­не өзiндiк «мен»-нiң пай­да бо­луы, «мен» кон­цеп­циясы­ның да­муы осы­ған бай­ла­ныс­ты. По­зи­тивтi қа­был­дау қа­жеттiгi туа берiлген, оның негiзгi 2 жа­ғы бар: бiрiншiден, өзiнiң по­зи­тивтi қа­был­да­ нуы; екiншiден, өзi бас­қа­лар­ды по­зи­тивтi қа­был­дау. 2. Құн­ды­лық шар­ты. По­зи­тивтi қа­был­дау қа­жеттiгi қа­на­ғат­ тан­ған­нан кейiн негiзгi шарт – тұл­ға­ның құн­ды­лық ба­ға­ла­ры­ның қа­лып­та­суы. 3. Шарт­сыз, ба­ға­лаусыз по­зи­тивтi қа­был­дау. Род­жерс бо­йын­ша, то­лық мән­де өмiр сү­ретiн тұл­ға­лар­ға тән си­пат­тар: 1) түрлi бас­тан өте­тін­дер­ге де­ген ашық­тық. Бұл қор­ған­сыз­ дық­қа де­ген қа­рым-қа­ты­нас қа­сиетi; 2) эк­зис­тен­ци­ал­ды өмiр сү­ру об­ра­зы. Адам­ның өз өмiрiн дұ­ рыс пай­да­ла­нуы; 3) эм­пи­ри­ка­лық бос­тан­дық; 4) креа­тивтiлiк. Күн­делiктi өмiр жағ­да­йын­да белгiлi бiр шы­ ғар­ма­шы­лық­ты қол­да­ну. Род­жерс бо­йын­ша, шы­ғар­ма­шы­лық өмiр об­ра­зы то­лық­қан­ды өмiр сү­рудiң негiзгi көр­ сеткiшi бо­лып та­бы­ла­ды. Мұн­дай адам­дар әдет­те өз мә­де­ ниетiнде конст­рук­тивтi, адап­тивтi өмiр сү­редi, со­ны­мен қа­ тар бас­қа өмiр жағ­да­йына тез бейiмде­ледi. 5) Өзiне жә­не сырт­қы ор­та­ға де­ген сенiм. Род­жерс бо­йын­ша, тұл­ға­лық да­му­дың негiзгi әдiсi, өзiн-өзi тү­ зе­ту жә­не өзiн-өзi кү­шейту бо­лып та­бы­ла­ды. К. Род­жерс өзiн-өзi та­ныт­уын­ «са­на­мен ұғы­ну», «ба­ра­бар­ лық», «бел­сендiлiк» сияқ­ты ма­ңыз­ды са­па­лық си­пат­та­ма­ла­рын анық­тай оты­рып, «адам­ды түрлi дең­гей­лер­ге ұм­ты­лу­ға мәж­бүр­ лейт­iн күш-қуат», – дедi. Пе­да­го­ги­ка­да өзiн-өзi та­ны­ту, өзiн-өзi тәр­бие­леу, өзiн-өзi жү­ зе­ге асы­ру ұғым­да­ры қа­тар қол­да­ны­ла­ды. Се­бебi бұл ұғым­дар – өза­ра шарт­тас. Өзiн-өзi та­ны­ту ұғы­мы адам­ның iшкi жан-дү­

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

131

ниелiк мүмкiндiктерiнiң тұл­ға­ның бойы­нан та­бы­ла­тын жо­ға­ры са­па­лық қа­сиет­терiнiң ұм­ты­лы­сы iспет­тес. Адам­ның өзiн-өзi та­ны­туы – адам өз күш-жiгерiмен, адам­ гершiлiк бол­мы­сы­мен, зер­делiлiк жә­не шы­ғар­ма­шы­лық мүмкiншiлiктерiнiң ал­ға жыл­жуы. К. Род­жерс өзiн-өзi та­ныт­уын­жетiлдiрудi өз мүмкiндiктерiнiң бар­лы­ғын ашып көр­се­ту­дегi ағ­за­лық ағым ретiнде қа­рас­ты­ра­ды жә­не адам өз та­би­ға­ты­нан осы үшiн бүкiл қа­жеттi бiлiктiлiкпен қам­тыл­ған деп есеп­тейдi. Өзiнiң зерт­теу­лерiнде ол «то­лық­қан­ ды қыз­мет­тегi адам­ды» қа­лып­тас­ты­ру­ға ық­пал ететiн шарт­тар­ ға (өзiн жә­не өз­ге­лердi сөзсiз қа­был­дау, конг­руэнттiлiк, эм­па­тия) ерек­ше көңiл бө­ледi. Гу­ма­нистiк пси­хо­ло­гияда­ғы тұл­ға­ның мәнi, өзiн-өзi та­ны­туы ту­ ра­лы пiкiрта­лас­тар «қа­жеттiлiктер» рөлiн түсiну айна­ла­сын­да шо­ғыр­ла­на­ды. К. Род­жерс өзiн-өзi та­ныт­уына ұм­ты­лу­ды «мо­тив­тендiру» сөзi деп атау­ға бо­ла­тын «бар­лы­ғы­ның субс­тра­ты» ретiнде қа­рас­тыр­ды. 3.5. А. Мас­лоу­дың се­беп­теу теориясы Аб­ра­хам Мас­лоу 1908 жы­лы 1 сәуiрде Нью-Йорк­те дү­ниеге кел­ген. Оның ата-ана­сы сауат­сыз, ана­сы дiндәр адам бол­ған. Мас­ лоуға ол «әрбiр iсте­ген iсiң үшiн құ­дай ал­дын­да жа­уап­ бе­ресiң», – деп ыл­ғи ұр­сып оты­ра­тын. Осы­ның нә­ти­жесiнде Мас­лоу дiндi жек көрiп, құ­дай­ға сен­бей, оған кү­мән келтiретiн бол­ған. Ол заң­ды оқы­ғы­сы келiп, Нью-Йорк­тегi Си­ти кол­леджiне тап­ сыр­ды. Екi ап­та­дан кейiн өзiнiң ад­во­кат бо­ла ал­майтыны­на көзi же­тедi де, Кор­нелск уни­вер­си­тетiнде эк­лек­ти­ка­лық курс­қа қа­ты­ са бас­тайды. Ол жас кезiнде Вис­кон­син уни­вер­си­тетiнде пси­хо­ ло­гия бо­йын­ша ака­де­миялық кур­сын бiтiрген. 1930 жы­лы ба­ка­ лавр дә­ре­жесiн алып, 1934 жы­лы ғы­лым док­то­ры ата­на­ды. Оқып жүр­ген кезiнде ол Вис­кон­син­де белгiлi пси­хо­лог Гар­ри Хар­лоу­ мен бiрге жұ­мыс iстейдi. Мас­лоу ғы­лым­ға кри­ти­ка­лық көз­қа­рас­та бо­ла­ды. Оның пiкiрiнше, клас­си­ка­лық ме­ха­ни­ка­лық ғы­лым, оның өкiлдерi би­хе­

132

Әлеуметтік психология

виоризм бо­лып та­бы­ла­ды, тұл­ға­ны тұ­тас­тай оқып-бiлу мақ­са­ты­ на сәй­кес кел­мейдi. Гу­ма­нистiк ғы­лым­ды ме­ха­ни­ка­лық аль­тер­ на­ти­ва емес, со­ған қо­сым­ша ретiнде қа­рас­ты­ра­ды. Осын­да гу­ма­ нистiк ғы­лым же­келiк, са­на, эти­ка, т.б. тұ­тас­тық сұ­рақ­та­ры­мен жұ­мыс iстейдi. Гу­ма­нистiк ғы­лым­ның негiзгi ор­тақ түсiнiгi – өзiн-өзi та­ны­ту (са­мо­ак­ту­али­за­ция) бо­лып та­бы­ла­ды. Ол Фрейд пси­хи­ка­ның ауру бөлiмiн сау бөлiммен то­лық­ты­ру ке­ректiгiне тоқ­тал­ған. Сон­дық­тан Мас­лоу өзiнiң зерт­теу жұ­мы­сын әйгiлi ұлы адам­дар­ды зерт­теу­ден бас­та­ған, жа­ны сау, шы­ғар­ма­шы­лық қабiлеттерi өте жо­ға­ры да­ мы­ған. Бұл тiзiмге: Ав­ра­ам Лин­кольн, То­мас Дже­фер­сон, Аль­берт Эйнш­тейн, Франк­лин Руз­вельт, Аль­берт Швей­цер жә­не т.б. бол­ған. Мас­лоу­дың док­тор­лық дис­сер­та­циясы ко­лон­на­да­ғы май­мыл­ дар­дың до­ми­нан­ты жә­не сек­суал­ды жүрiс-тұ­ры­сын зерт­теу­ге ар­ нал­ған. А. Мас­лоу өзiн-өзi та­ны­ту теория­сын­да пси­хо­ана­лиз жә­не би­хе­ви­оризм­ге қа­ра­ған­да тұл­ға та­би­ға­ты­ның мүл­де қа­ра­ма-қай­ шы анық­та­ма­сын ұсы­на­ды – адам та­би­ға­ты­нан жақ­сы жә­не өзiн жетiлдiру­ге қабiлеттi, адам­дар – са­на­лы әрi ойлы жа­ра­тыл­ған­дар, адам­ның мәндiлiгiнiң өзi оны тұл­ға­лық өсу, шы­ғар­ма­шы­лық пен өзiндiк жеткiлiктiлiк ба­ғы­тын­да тұ­рақ­ты қоз­ға­лыс­қа итер­ме­лейдi. Бұл теорияда­ғы адам­ның да­муы, бiр жа­ғы­нан адам­ның әлеу­ меттiк, ин­те­рак­тивтiк тәуелдiлiгi, екiншi жа­ғы­нан – оның өзiн-өзi та­ны­туымен бай­ла­ныс­ты та­ным­дық, ког­ни­тивтiк та­би­ға­ты «жар­ қы­рап көрiнетiн» дең­гей­лер­ге ие, қа­жеттiлiктер бас­пал­ды­ғы­мен кө­терiлу ретiнде көрiнедi. Ав­тор: «адам­дар же­ке мақ­сат­тар­ды iздеу­ге се­беп­те­нуi жә­не бұл олар­дың өмiрiн мәндi, әрi са­на­лы жа­сай­ды», – дейдi. Се­беп­те­ну мә­се­ле­лерi тұл­ға­ның гу­ма­нистiк теория­сын­да ор­та­лық бо­лып та­бы­ла­ды жә­не адам­ды қа­на­ғат­та­ ну­ға си­рек же­тетiн «үмiткер жан иесi» ретiнде си­пат­тайды. А. Мас­лоу теориясы­ның негiзiн мы­на­дай түсiнiктер­мен айтуға бо­ла­ды: 1. Әр адам ерек­ше ұйым­дас­қан тұ­тас­тық ретiнде қа­рас­ты­ ра­тын тұ­жы­рым, яғ­ни тұл­ға­ның негiзгi си­па­ты тұ­тас­тық бо­лып та­бы­ла­ды.

133

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

2. Адам өзiнiң iшкi та­би­ға­ты бо­йын­ша гу­ман­ды, әр адам­да өзiн-өзi та­ны­ту, өсу по­тен­циалы бар. 3. Шы­ғар­ма­шы­лық по­тен­циал әр адам­ға тән, әм­бе­бап си­пат­та­ ма­сы бо­лып та­бы­ла­ды. 4. Пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу. Ден­сау­лық­қа мән бе­ру ке­ректiгi ту­ ра­лы тұ­жы­рым­да­ма. А. Мас­лоу бо­йын­ша пси­хо­ана­лиз пси­хо­ло­гия­лық бұ­зы­лу­лар­ ды, нев­роз­дар­ды зерт­теу ба­ры­сын­да қа­лып­тас­қан. Не­ғұр­лым әм­ бе­бап пси­хо­ло­гия ғы­лым­да­ры­ның негiзi ретiнде пси­хо­ло­гия­лық сау, өзiн-өзi та­ны­ту­шы адам­дар­ды зерт­теу ке­рек. Мо­ти­ва­ция­лық, тұл­ға дам­уын­ итер­ме­леушi күш ту­ра­лы сұ­ рақ­тар гу­ма­нистiк теория­ның ор­тақ сұ­рақ­та­ры­ның бiрi бо­лып та­ бы­ла­ды. Мас­лоу бо­йын­ша, әр адам­ның қа­жеттiлігi қан­дай да бiр иеар­хия бо­йын­ша ор­на­лас­қан. Осы иеар­хияда­ғы қа­жеттiлiктердiң ке­зек­те­суi, адам мо­ти­ва­циясы ұйым­да­суы­ның негiзгi прин­ципi бо­лып та­бы­ла­ды. А. Мас­лоу қа­жеттiлiктер иеар­хиясы де­ген схе­ма ұсын­ды: Өзiн-өзi та­ны­ту Өзiндiк сый­лау Қа­рым-қа­ты­нас жә­не ма­хаб­бат Қор­ға­ныс қа­жеттiлiгi Фи­зи­оло­гиялық қа­жеттiлiк

Жал­пы А. Мас­лоу бо­йын­ша, тө­менгi дең­гейге жа­та­тын қа­ жеттiлiктiң қа­на­ға­та­нуы не­ғұр­лым жо­ғар­ғы иеар­хияда­ғы қа­ жеттiлiктiң са­на­дан өт­уіне жол аша­ды. Ор­та­ша адам өз қа­жеттiлiгiн мы­на­дай рет­те қа­на­ғат­тан­ды­ра­ды: фи­зи­оло­гиялық 85 пайыз, қор­ға­ныс қа­жетiлiгi 70-пайыз, қа­рым-қа­ты­нас жә­не ма­хаб­ бат 50 пайыз, өзiндiк сый­лау 40 пайыз, өзiн-өзi та­ны­ту 10 пайыз­ ды құ­рай­ды.

134

Әлеуметтік психология

Фи­зи­оло­гиялық қа­жеттiлiктер қа­ра­пайым та­мақ­қа, су­ға, ауаға, фи­зи­оло­гиялық бел­сендiлiкке, сен­сор­лық сти­му­ля­цияға, жы­ныс­тық қа­ты­нас­тар­ға де­ген қа­жеттiлiк. Қор­ға­ныс қа­жеттiлiгi тұ­рақ­ты­лық­қа, қор­қы­ныш­тан қа­шу­ға, ұйым­да­су­ға, белгiлi бiр тәртiпке де­ген қа­жеттiлiк. Қа­рым-қа­ты­нас қа­жеттiлiгi белгiлi бiр әлеу­меттiк топ­қа же­ ту қа­жеттiлiгi, қа­рым-қа­ты­нас­қа, дос­тық­қа, ма­хаб­бат­қа де­ген қа­ жеттiлiк. Өзiндiк сый­лау қа­жеттiлiгi: құ­зы­реттiлiк, өзiне сенiмдiлiк, жетiстiкке ұм­ты­лу, тәуелсiздiк, еркiндiк қа­жеттiлiктерi. Өзiн-өзi та­ны­ту қа­жеттiлiктерi не­ме­се оны Мас­лоу «ме­ та» қа­жеттiлiгi деп ата­ды. Бұ­ған мы­на­лар жа­та­ды: өзiндiк мүмкiншiлiктердi жү­зе­ге асы­ру­ға ұм­ты­лу, ин­тег­ра­ция, өзiн-өзi жетiлдiру. Ме­та қа­жеттiлiктiң негiзгi си­па­ты тұ­тас­тық­қа, бел­сендiлiкке ұм­ты­лу, қа­ра­пайым­ды­лық, өзiндiк жетiлдiру­ге ұм­ты­лу жә­не т.б. ме­та­по­то­ло­гия – ме­та қа­жеттiлiктiң жоқ бо­луы. Ме­та­по­то­ло­гияға тән си­пат: деп­рес­сия, өмiр мәнiнiң жоқ бо­луы, апа­тия, це­низм, сенiмсiздiк, скеп­ти­ка­лық қа­ты­нас, ашу­шаң­дық. Экс­пе­ри­ме­нттiк зерт­теу жұ­мыс­та­ры нә­ти­жесiнде Мас­лоу өзiнөзi та­ны­ту­шы адам­дар­ға тән мы­на­дай си­пат­та­ма­сын бе­редi: 1) шы­найы­лық­ты не­ғұр­лым тиiмдi қа­был­дау; 2) өзiн-өзi, бас­қа­лар­ды, та­би­ғат­ты бояма­сыз, сол күйiнде қа­ был­дау; 3) қа­ра­пайым­ды­лық, та­би­ғи­лық, спон­тан­ды; 4) мақ­сат­қа ба­ғыт­та­лу (өзiне ба­ғыт­та­лу­дан ерек­шелiгi) 5) кейбiр бiрiгу­лер мен ал­шақ­тау­дың қа­жеттiлiгi; 6) ав­то­но­мия (өзiнiң өс­кен ор­та­сы­на ға­на тәуелдi бо­лып қал­ мау), мә­де­ниет­ке тәуелсiздiк; 7) ба­ға­лаудың әр­кез жа­ңа­лы­ғы; 8) тұл­ғаар­лық жә­не жо­ға­ры күй­дегi тәжiри­бе; 9) бас­қа­лар­мен бiрiгу, үл­кен iске ор­тақ­та­су сезiмi; 10) те­рең тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар; 11) де­мок­ра­тиялық мiнез құ­ры­лы­мы; 12) жақ­сы­лық пен жа­ман­дық­ты, мақ­сат пен оның же­ту құ­ра­ лын нақ­ты ажы­ра­та алу;

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

135

13) фи­ло­со­фия­лық дос­тық әзiл; 14) өзiн-өзi та­ны­ту­да­ғы шы­ғар­ма­шы­лық. А. Мас­лоу өзiн-өзiн та­ныт­қан тұл­ға­лар­дың мүл­дем кемшiлiксiз бол­майтынын, олар да рен­жуi, ашу­ла­нуы, тiк мiнездi бо­луы, өзiнiң қа­ра ба­сын ой­лау­шы, ренжiгiштiк, деп­рес­сияға ұшы­рауы мүмкiн. Өзiн-өзi та­ны­ту – мә­се­ле­лер­ден қа­шу емес, қа­ра­пайым мә­се­ ле­лер­ден күр­делi жә­не реал­ды мә­се­лер­ге қа­рай жыл­жу. А.Мас­лоу өзiн-өзi та­ны­ту­да ин­ди­видтiң сегiз жо­лын көр­се­тедi: 1. Жо­ға­ры қы­зы­ғу­шы­лық­пен жә­не өмiрлiк жағ­дай­лар­ды са­на­ лы түр­де то­лық мең­герiп алу; 2. Әрбiр өмiрлiк таң­дау­да тұл­ға­лық өсу­ге ұм­ты­лу, тiптi бұл тәуе­келдiк белгiсiздiкпен бай­ла­ныс­ты жә­не тәуе­келдiк белгiсiздiкке апа­ра­тын бол­са да; 3. Өмiрде шы­найы бо­лу, мүкiншiлiгiңдi көр­сетiп қа­лу, өмiрдi ма­ңыз­ды өткiзу; 4. Өзiңнiң әре­кет­терiңе жа­уап­ты жә­не шын­шыл бо­лу. Туын­да­ ған сұ­рақ­тар­ға жа­уап­ты өзiңнен iзде; 5. «Өмiрлiк жо­ға­ры таң­дау» қабiлетiн да­мы­ту, өзiңе жә­не iшкi түйсiгiңе се­ну, со­ған сәй­кес әре­кет ету; 6. Өзiңнiң по­тен­циа­лың­ды да­мы­ту; 7. «Қо­бал­жу шы­ңы­на» ұм­ты­лу, сон­да өзiн жә­не әлемдi то­лық мо­йын­дау, ай­қын жә­не нақ­ты әре­кет ету; 8. Өзiнiң «қор­ға­ныс» ме­ха­ни­зм­дерiн мо­йын­дау жә­не олар­дан құ­ты­лу жұ­мыс­та­рын жүргiзу. А. Мас­лоу­дың мық­ты идеяла­ры­ның бiрi: «Түпкiлiктi қа­жеттiлiктердiң ие­рар­хия­лық» кон­цеп­циясын­да олар­дың тө­мен­нен жо­ға­ры­ға да­муы қа­рас­ты­ры­ла­ды. Аме­ри­ка­лық ға­лым А.Мас­лоу­дың теориясы не­ғұр­лым көп та­ра­ған. Ол адам­ның бар­лық қа­жеттiлiктерiн туа бiткен деп қа­ рас­ты­ра­ды. Сөйт­iп, бар­лық қа­жеттiлiктердi бес топ­қа бө­ледi. А. Мас­лоу бо­йын­ша ағ­за­ның iшкi ор­та­сы мен го­ме­ос­та­ти­ка­ лық емес та­би­ға­ты­ның та­мақ­қа, су­сын­ға, ұйқы­ға, сезiм мү­ше­ лерiнiң қа­жеттiлiктерiн қол­дау­ға бай­ла­ныс­ты фи­зи­оло­гиялық қа­ жеттiлiктер құ­райт­ын бiрiншi дең­гейде қа­рас­ты­ра­ды. Осы қа­ жеттiлiктердiң байытылуына қа­рай ке­лесi дең­гей қа­жеттiлiктерi

136

Әлеуметтік психология

туын­дай­ды. Екiншi дең­гейдi қауiпсiздiктi қа­жет ету, тұ­рақ­ты­ лық, сенiмдiлiк, ауру­дан, ашу­дан, үрей­ден еркiн бо­лу, қор­ға­ным­ды­ лық қа­жеттiлiктерi құ­рай­ды. Бұл қа­жеттiлiктер фи­зи­оло­гиялық қа­жеттiлiктер­ге ұқ­сас жү­редi жә­не тұ­рақ­ты түр­де қа­на­ғат­тан­ды­ ры­ла­тын бол­са – се­бепшi бо­лу­дан қа­ла­ды. Ке­лесi, үшiншi дең­ гей ма­хаб­бат пен құш­тар­лық, сүйiспеншiлiк, қа­рым-қа­ты­нас, қо­ғам­дық бел­сендiлiк қа­жеттiлiгiн, қан­дай да бiр топ­қа тиесiлi бо­лу та­ла­бын тү­зедi. Одан кейiнгi дең­гейдi мақ­сат­қа же­ту, қол­ дау та­бу, құр­мет­теу, өзiн сый­лау, тәуелсiздiк, дер­бестiк, ше­ берлiк, же­те бiлушiлiк, құ­зы­реттiлiк, әлем ал­дын­да­ғы сенiмдiлiк қа­жеттiлiктерi, белгiлi бiр атақ­қа, бе­дел­ге, та­ны­мал­дық­қа, та­ны­лу­ға, абы­рой­ға ие бо­лу та­ла­бын құ­рай­ды. Төртiншi дең­гей қа­жеттiлiктерiнiң қа­на­ғат­тан­ды­рыл­мауы адам­ды пай­да­сыз­дық, жа­рам­сыз­дық сезiмiне алып ке­ледi, түрлi кикiлжiңдер­ге, қи­на­ лыс­тар­ға жә­не нев­роз­ға соқ­ты­ра­ды. Ең соң­ғы, бесiншi дең­гей – (са­мо­ак­ту­али­за­ция) өзiн-өзi та­ны­ту, өзiн-өзi жетiлдiру, өзiн жү­ зе­ге асы­ру мен шы­ғар­ма­шы­лық қа­жеттiлiктер дең­гейi. Қа­жеттiлiктер ма­те­ри­ал­дық игiлiктер мен қыз­мет­тер кө­мегiмен қа­на­ғат­тан­ды­ры­ла­ды. Ма­те­ри­ал­дық игiлiктер – ол адам бо­йын­да­ғы жа­ғым­ды ма­ғы­ на­сы бар, белгiлi бiр қа­жеттiлiктi қа­на­ғат­тан­ды­ра­тын жә­не бо­ла­ шақ­қа жа­уап­бе­ретiн зат­тар мен құ­бы­лыс­тар. Ма­те­ри­ал­дық қыз­мет­тер – ол адам­ның кез кел­ген қа­жеттiлiгiн қа­на­ғат­тан­ды­ра­тын белгiлi iс-әре­кет­терi. Адам қа­жеттiлiктерi, А. Мас­лоу бо­йын­ша, тө­менгi қа­жеттiлiктер­ден жо­ға­ры өсу қа­жеттiлiктер­ге дейiнгi пи­ра­ми­да­ны бiлдiредi. Өзiн-өзi та­ны­ту қа­жеттiлiгi – бұл қа­жеттiлiктiң ерек­ше түрi: бұл тө­мен­де жат­қан төрт дең­гей қа­жеттiлiктерiне кiретiн қа­жеттiлiктер «жетiспеушiлiгiне» қа­ра­ған­да «өсу» қа­жеттiлiгi. А. Мас­ лоу өзiн-өзi та­ны­ту­ды а­дам­ның өзiн жү­зе­ге асы­ру, яғ­ни өзi кiм бол­ғы­сы кел­се, со­ған же­ту­ге ұм­ты­лу та­ла­бын бiлдiредi деп жаз­ды. А. Мас­лоу­дың айт­уын­ша, өзiн-өзi та­ныт­уына ұм­ты­лу тұл­ға­ ның мәнi мен ма­ңы­зын құ­рай­ды, сон­дай-ақ бұл үнемi өзiн-өзi та­ ны­туы, өз қабiлеттерiн кө­те­руi жә­не iске асы­ру­ға, зат­тан­ды­ру­ға ұм­ты­луы. Бiрақ, адам өзiн тек iс-әре­кет кезiнде ға­на жү­зе­ге асы­

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

137

ра­ды. Адам iс-әре­кетiндегi жү­зе­ге асы­ру қа­жеттiлiгi iс-әре­кет­ тегi қа­жеттiлiктiң маз­мұ­ны бо­лып та­бы­ла­ды. Тұл­ға үшiн iс-әре­ кет қа­жеттiлiгi мен өзiн жү­зе­ге асы­ру қа­жеттiлiгi бiртұ­тас бо­лып есеп­телiнедi. Қазiргi кез­дегi пси­хо­ло­гия тұл­ға­ның өзiндiк да­муы, оның өзiн жү­зе­ге асы­ру үде­рі­сін­де же­дел қар­қын­ды жү­ретiндiгiн айтады. Бұл үде­ріс – он­то­ге­нездiң кез кел­ген ке­зеңiне тән. Бiрақ жи­нақ­тал­ған де­не күшi жә­не пси­хи­ка­лық қуат­қа қа­жеттiлiк өзiндiк са­на­ның өсуiмен, мiнез-құлық iс-әре­кетiнiң сырт­қы тө­ мен­деу­ден өзiндiк тө­мен­деу­ге өту­де жеткiншектiк жас­та әл­де­қай­ да кө­кейт­естiрек бо­ла­ды. Осы­ған бай­ла­ныс­ты жо­ға­ры оқу орын­ да­ры­ның сту­де­нт­терi үшiн өзiн-өзi жү­зе­ге асы­ру­дың ба­ғыт­та­ры мен әдiстерiн анық­тау­да ере­сек­тердiң кө­мегi аса ма­ңыз­ды. Бұл өзiн та­ну, өзiн түсiну, өзiне де­ген қа­рым-қа­ты­на­сын ұйым­дас­ты­ руымен бай­ла­ныс­ты. Iс-әре­кет­тегi қа­жеттiлiктер мен өзiн-өзi жү­ зе­ге асы­ру­ды жетiлдiру­дегi қа­жеттiлiктердiң бiрлiгi iс-әре­кеттiк өзiн жү­зе­ге асы­ру­да­ғы не­ме­се iс-әре­кет­тегi өзiн-өзi та­ныт­уын­ кө­те­ру қа­жеттiлiгi жеткiншектiк жас­тың өмiрлiк негiзi бо­лып та­бы­ла­ты­нын көр­се­тедi. Ұлы адам­дар­дың өмiрбаян­да­ры­нан мы­сал келтiре оты­рып, А. Мас­лоу, өзiн-өзi та­ныт­уын­ тұл­ға­лар­дың өз қабiлеттерiн қол­ да­ну қуаны­шы көбiне­се мiнез-құлық­тың дә­лелi бо­лып та­бы­ла­ды жә­не қа­жеттiлiктерiн өзiндегi жоқ­пен қа­на­ғат­тан­ды­ру­ға ұм­ты­ла­ тын адам­дар­мен ерек­ше­ле­недi деп есеп­тейдi. Ав­тор­дың айт­уын­ша, өзiн-өзi та­ныт­уын­кө­тер­ген адамдар өте аз, 1 пайыз­дан кем, ал өзiн-өзi та­ныт­уына ұм­ты­ла­тын­дар бар бол­ға­ ны 12-18 пайыз жә­не бұл көп­те­ген адам­дар­дың өз мүмкiндiктерiн кө­ре ал­ма­уын­да, ал өсу үде­рі­сі тәуе­келдiкке, қате­ле­су­ге, ескi әдет­тер­ден ары­лу­ға үнемi да­йын­ бо­лу­ды та­лап етедi. Мұн­дай жағ­дай көбiне­се қор­қы­ныш пен ма­за­сыз­дық­ты, қауiпсiздiк пен қор­ға­ныс­ты iздеу­ге әкеп со­ға­ды. Өзiн-өзi та­ныт­уын­ жетiлдiрген адам өз өмiрiн А. Мас­лоу «адам өзiнiң бар­лық қабiлетiн то­лы­ғы­мен қол­да­на­тын ұм­ты­лыс не­ме­се қуат» ретiнде анық­тайды. Адам­зат та­ри­хын­да әлi бо­ла қой­ма­ған адам мүмкiндiгiн жетiлдiру «қол­дау­шы қо­ғам­да» бо­луы мүмкiн деп есеп­тейдi.

138

Әлеуметтік психология

А. Мас­лоу адам­ды оның та­би­ғат­тық тұр­ғы­сы­нан ке­лесi қа­ғи­ да­лар­ды негiзге ала оты­рып қа­рас­ты­ра­ды: – адам ба­рын­ша еркiн жә­не өзiнiң шешiмдерiне, қан­дай өмiр сал­тын таң­дау­ға жә­не өз мүмкiндiктерiн қа­лай жетiлдiру­ге жа­уап­ты; адам не­ғұр­лым үл­кен жас­та бол­са, қа­жеттiлiктер ие­рар­хия­сын­да қан­ша­лық­ты жо­ға­ры кө­терiлсе, ол со­ғұр­лым еркiнiрек (еркiндiк – де­тер­ми­низм); – адам­ның мiнез-құл­қы тиiмдi қуат­пен, тиiмдi шешiмдер қа­ был­дау­мен жә­не өз мүмкiндiгiн тиiмдi жетiлдiру­ге ұм­ты­лу­ мен рет­те­ледi (ра­ционал­дық-ир­ра­цио­нал­дық); – адам бiртұ­тас ретiнде қа­рас­ты­ры­ла­ды. Адам бiртұ­тас жан иесi бо­лып та­бы­ла­ды, өзiн-өзi та­ныт­уын­ жетiлдiру­ге ұм­ты­ ла­ды (ха­ли­зоэле­мен­та­лизм); – «туа бiткен ұм­ты­лыс», «түйсiктiк», «адам­ға тән» тер­мин­ дерiн қол­да­на­тын ме­та­қа­жеттiлiктер тұ­ғыр­на­ма­сын­да бай­ қа­ла­тын бә­сең конс­ти­ту­ци­она­лизм өз мүмкiндiгiн жетiлдiру­ ге ұм­ты­лу қа­был­дан­ған емес, туа бiткен са­па екендiктi бiлдiредi (конс­ти­ту­ци­она­лизм – ин­вай­рон­мен­та­лизм); – адам­дар өз­дерi қан­дай бол­ғы­сы ке­летiндiгiн ше­шу қабiлетiне ие бол­ған­да­ғы тұл­ға­лық өсу­ге үнемi ұм­ты­лу, тұл­ға­ ның мiндеттi өз­ге­руiне әкелiп соқ­ты­ра­ды (өз­герiмдiлiк-өз­ герiссiздiк); – әрбiр адам осы қабiлеттердi бай­қа­ту кезiнде да­ра тұл­ға, яғ­ни адам өзiнiң да­ра­лы­ғын өз ба­сын же­ке ба­ға­сы­на сай жетiлдiру­ге ұм­ты­ла­ды (субь­ек­тивтiлiк–обьек­тивтiлiк, яғ­ни шын­шыл­дық); – қа­жеттiлiктер туа бiткенiне қа­ра­мас­тан се­беп­те­нудiң (туа бiткен қа­жеттiлiктер) әсерi адам әре­кетiне әлеу­меттiк те жә­не нақ­ты да қор­ша­ған­дар­ға тиесiлi (проак­тивтiлiк – реак­тивтiлiк); – ав­тор тұл­ға­лық өсудiң шы­ңы­на апа­ра­тын ге­те­рос­таз жағ­ да­йына бейiмде­ледi, де­ген­мен адам бар­лық уа­қыт­та өсу­ге ұм­тыл­майды – оның өмiрiнiң бiр бөлiгi шие­ленiстi ба­су ке­ зеңiнен тұ­ра­ды (го­мос­таз – ге­те­рос­таз); – адам­дар­ды дәс­түрлi әдiстер­мен та­нып-бiлу­ге бол­майды, мiне сон­дық­тан да олар та­ныс емес адам­ды дәс­түрлi бөл­

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

139

шек­теп та­нып-бiлудi адам­дар­ға өзiнiң субь­ек­тивтi тәжiри­ бесiн хо­мис­ти­ка­лық үлгiде көр­се­туі мүмкiндiк бе­ретiн ба­ ғыт­пен ал­мас­ты­ру қа­жет (та­ным­ды­лық-та­ным­сыз­дық). А. Мас­лоу­дың се­беп­те­ну теориясы та­нып-бiлу өзегiне өмiрдiң құн­ды­лық бағ­дар­ла­нуы мен мәндiлiк мә­се­ле­лерiн жат­қы­зып, адам­дар­дың ең­бек­ке ұм­ты­лы­сы­ның негiзiн түсiну­ге үл­кен үлесiн қос­ты – бұл са­на­дан өт­кен ұм­ты­лыс қа­жеттiлiктерiнiң сек­то­ры. Адам­ның өзiн-өзi та­ныт­уын­ жетiлдiру­ге iшкi ұм­ты­лы­сы­ның не­ ме­се өзiнiң тұл­ға­лық жә­не кәсiби өсуiнiң арт­уын­да­ғы iшкi се­беп­ терi өзiн-өзi та­ныт­уын­жетiлдiрудiң негiзi бо­ла­ды. А. Мас­лоу өзiн-өзi та­ныт­уын­ ме­га­қа­жеттiлiктер, яғ­ни жо­ға­ ры қа­тар­да­ғы құн­ды­лық­тар ретiндегi ру­ха­ни қа­жеттiлiктер дең­ гейiне кө­те­редi. Ол адам бас­қа тiршiлiк ие­лерiнен құн­ды­лық­ты өзiн-өзi та­ныт­уын­ кө­те­ру қабiле­ті­мен жә­не оған қа­жеттiлiгiмен де ерек­ше­ле­недi деп атап көр­се­тедi. Егер гу­ма­нистiк пси­хо­ло­гия өкiлдерi адам­ның өзiн-өзi да­мы­ту, өзiн-өзi та­ныт­уын­ың қай­нар көзiн адам­ның өзiнен, оның бас­тап­қы бар қа­жеттiлiктерiнен көр­се, он­да бас­қа ғы­лы­ми ба­ғыт­тар­дың өкiлдерi сырт­қы (бүлiну, тө­мен­деу) де­тер­ми­на­нт­тар­ға ба­сым­дық бе­редi. 3.6. Э.Эрик­сон­ның эгоп­си­хо­ло­гиясы Атақ­ты Фрейд­тен кейiн көп­те­ген зерт­теушiлер эго-про­цес­ тердiң ма­ңы­зы мен олар­дың дам­уын­көр­се­ту үшiн пси­хо­ана­лиздi қайта қа­рас­ты­ру­ға ты­рыс­ты. Со­лар­дың қа­та­рын­да әйгiлi эго-пси­ хо­лог Эрик Эрик­сон да бар. Көп­те­ген постф­рей­дис­тер сияқ­ты, Эрик­сон үшiн эго жә­не ин­ди­видтiң да­муы ба­ры­сын­да­ғы оның адап­тивтi мүмкiндiктерi ма­ңыз­ды бол­ды. Де­ген­мен, бұ­дан ол өз теорияла­рын­да биоло­гиялық жә­не әлеу­меттiк фак­тор­лар­ды қа­ рас­тыр­ма­ды деп айтуға бол­майды. Эрик­сон­ның теориясы­ның негiзгi бағ­дар­ла­ры ке­лесi кезеңдерден тұ­ра­ды: 1) адам­ның бүкiл ғұ­мыр­лық да­му про­цес­терiнде бо­лып оты­ра­ тын өз­герiс ак­центi;

140

Әлеуметтік психология

2) иден­ти­ка­лық сезiмiнiң жетiстiктерiне ерек­ше көңiл бөлiнедi; 3) же­ке тұл­ға­ның құ­ры­лы­мын­да­ғы та­ри­хи жә­не мә­де­ни фак­ тор­ла­рын зерт­теу ба­ры­сын­да­ғы кли­ни­ка­лық ба­қы­лауға на­ зар ауда­ры­ла­ды. Эрик­сон жа­са­ған «адам жа­сы­ның сегiз ке­зеңi» («во­семь воз­ раст­ных пе­риодов че­ло­ве­ка») өз ке­зегiнде же­ке тұл­ға теориясы­на қо­сыл­ған ма­ңыз­ды жә­не тү­бе­гейлi ең­бек бо­лып та­бы­ла­ды. Оның мә­де­ниеттi тұл­ға­ның дам­уына тигiзетiн әсерiн көр­се­ ту­ге жа­сал­ған қа­да­мы көп­те­ген зерт­теушiлердiң ең­бегiне ын­ та бердi. Осы­ның нә­ти­жесiнде бүгiнгi таң­да­ғы адам­зат кез­десiп отыр­ған негiзгi пси­хо­ло­гия­лық проб­ле­ма­лар­ды зерт­теу­ге құл­шы­ ныс бай­қал­ды. Бiз осы атал­ған баян­да­ма­да Эрик­сон­ның негiзгi идея­сын қа­рас­ты­ра­мыз. Эго-пси­хо­ло­гия­ның пай­да болуын­да­ғы негiзгi ас­пектiлер әлеу­меттiк жә­не мә­де­ни ор­та­да­ғы тұл­ға­ның дам­уына әсер ететiн туыс­қан­дық теория­ның пай­да болуына алып келдi. Ад­лер мен Эрик­сон көр­сет­кен ба­ғыт бо­йын­ша бұл теорияда ата-ана­лар мен ба­ла ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­тың ана­лиздiк жол­да­ры бүкiл же­ке тұл­ға мен мо­ти­ва­ция­лық үде­ріс­тер­ді iске асы­ру үшiн жа­ңа жол­дар iздедi. Бұл теория­ның негiзiн қа­лаушы­ лар Фрей­дтiң адам та­би­ға­тын­да кез­де­сетiн инс­тинк­тивтi сек­ суаль­дық мо­тивiнен бас тарт­ты. Со­ны­мен, тiке­лей Эрик Эрик­сон­ға (Erik Erikson) кел­сек, ол 1902 жы­лы Гер­ма­нияның Франк­фурд қа­ла­сын­да дү­ниеге кел­ген. Жо­ға­ры­да атал­ған оқы­мыс­ты­лар­дан өз­ге Эрик­сон ар­найы жо­ға­ ры бiлiм ал­ма­ған. Бiрақ со­ны­сы­на қа­ра­май, оның та­рих­қа жә­не өнер­ге де­ген ын­ты­зар­лы­ғы мен құш­тар­лы­ғы зор бол­ған. Әсiре­ се 1927 жыл­ғы оның Ве­на­да Фрейд әу­летiмен та­ны­суы жә­не осы тұс­тан бас­тап оның пси­хо­ана­лиз теорияла­ры­на на­зар ауда­ра бас­тауы оның өмiрiнiң бас­қа ар­на­ға ауыс­уына әсер еттi. 19271933 жыл­да­ры Ан­на Фрей­дтiң бас­шы­лы­ғы­мен пси­хо­ана­лиздi те­ рең­де­те зерт­теу­ге көштi. Оның пси­хо­ана­лиздiк көз­қа­ра­сы­ның қа­лып­тас­уына АҚШтың Гар­вард уни­вер­си­тетi көп кө­мегiн тигiздi. Ба­ла­ның дам­уына мә­де­ниеттiң әсерiн зерт­теу оның негiзгi та­қы­ры­бы­на ай­нал­ды.

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

141

Бұ­ған 1950 жы­лы шық­қан «Ба­ла­лық шақ жә­не қо­ғам» ат­ты ең­бегi осы­ған дә­лел бо­ла ала­ды. Бұ­дан өз­ге «Лю­тердiң жас­тық ша­ғы: пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық жә­не та­ри­хи зерт­теу­лер» (1958), «Иден­ти­ фи­ка­ция: жас­тық шақ­тың кри­зисi» (1968,а), «Жас­тық шақ: өз­ герiстер мен ша­қы­ру­лар» (1963,б) ат­ты негiзгi үш кiта­бы жа­рық көрдi. «Ба­ла­лық шақ жә­не қо­ғам» ат­ты ең­бегiнен кейiн ол әлемдiк эго-пси­хо­ло­гия­ның же­текшi ада­мы ретiнде та­ныл­ды. Эрик Эрик­ сон­ның бүкiл шы­ғар­ма­ла­ры осы эго-пси­хо­ло­гия­ның дам­уына үл­ кен әсерiн тигiздi. Оның iсiн өзiмен қа­тар көп­те­ген шәкiрт­терi де жал­ғас­тыр­ды. Эго-пси­хо­ло­гия: пси­хо­ана­лиз­дың дам­уын­ың жемiсi Эрик­сон­ның теория­лық қа­лып­та­суы тiке­лей эго­ның дам­уына ар­нал­ған. Бiрақ оны Эрик­сон Фрей­дтiң пси­хо­сек­суал­ді да­му кон­ цеп­циясы­ның жай ға­на жал­ға­сы деп көр­се­тедi. Де­ген­мен Эрик­ сон ба­тыл қа­дам жа­сау ар­қы­лы әлеу­меттiк жә­не биоло­гиялық ғы­лым­дар үшiн ашыл­ған тың жа­ңа­лы­ғын­да төрт негiзгi пункт ар­қы­лы клас­си­ка­лық пси­хо­ана­лиз­ден бiрша­ма қа­шық­тап кеттi. Бiрiншiден, Эрик­сон ид­тан эго ак­центiне қа­рай шешiмдi түр­де қа­дам жа­са­ды. Атал­ған Эго-пси­хо­ло­гия тұр­ғы­сын­да адам та­би­ға­ тын қа­рас­ты­ру кө­не пси­хо­ди­на­ми­ка­лық ой­лау жүйесiне қа­ра­ған­да адам­ның өзектi проб­ле­ма­ла­рын ше­шу­де ма­ңыз­ды рөл ат­қа­ра­ды. Екiншiден, Эрик­сон ин­ди­видтiң ата-ана­мен қа­рым-қа­ты­на­сын­да жа­ңа көз­қа­рас­тар қа­лып­тас­ты­ра­ды. Үшiншiден, Эго дам­уын­ың теория­сын­да ин­ди­видтiң бар­лық өмiр сү­ру ке­зеңi қа­рас­ты­ры­ла­ ды (яғ­ни сә­би шақ­тан кәрiлiкке дейiнгi ке­зең). Ал төртiншiден, Фрейд пен Эрик­сон­ның пси­хо­сек­суаль­дық конф­ликтiнi ше­шу­дегi көз­қа­рас­та­ры екi түрлi. Фрей­дтiң мақ­са­ты – сырт­қы ор­та­ның же­ке адам­ға қан­ша­лық­ ты әсерi жә­не ер­те­рек­те алын­ған жа­ра­қат­тың пси­хо­по­то­ло­гияға әке­лу мүмкiндiгiн ашу бо­ла­тын, ал Эрик­сон­да керiсiнше. Пси­хоәлеу­меттiк қиын­дық­тар­ды жеңiп шы­ғу­да­ғы адам­ның мүмкiндiгiне на­зар аударт­пақ бол­ды. Ол өз теориясы­ның ба­сы­на

142

Әлеуметтік психология

эго­ның қа­сиет­терiн қой­ды. Эрик­сон биоло­гиялық жә­не сек­суаль­ дық негiздi, кейiнгi мо­ти­ва­ция­лық жә­не же­келiк дис­по­зи­цияны, сол сияқ­ты фрей­дтiк же­ке тұл­ға­ның мо­дель­дiк құр­лы­мын (ид, эго, су­пе­рэ­го) жә­не өз­ге де клас­си­ка­лық пси­хо­ана­лиздiң негiздерiн қа­был­да­ған­мен де көп­те­ген пер­со­нал­дар­дың пiкiрiнше, ол атал­ ған теория­дан бiрша­ма ерек­ше­ле­недi. Эрик­сон негiзiн қа­ла­ған теория бо­йын­ша адам бүкiл өмiрiнде әм­бе­бап бiрне­ше са­ты­дан өтедi деп көр­се­тедi. Осы сегiз пси­хоәлеу­меттiк да­му­дың са­ты­сын көр­се­тейiк: Р/н 1

Жа­сы­

2

Туыл­ған­нан1 жас­қа дейiн 1-3 жас

3 4 5

3-6 жас 6-12 жас 12-19 жас

6 7 8

20-25 жас 26-64 жас 65-тен әрi қа­рай жә­не өлiмге дейiн

Пси­хо­ана­лиздiк кри­зис Ба­заль­дық сенiмБа­заль­дық сенiмсiздiк Ав­то­но­мия-ұялу мен сенiмсiздiк Ын­та­лы­лық-кiнә Ең­бек­сүйгiштiк-кемiстiк Эго-ұқ­сас­тық орын­дар­дың ауысуы Ин­тимдiлiк-изол­ля­ция Өнiмдiлiк-тұ­рып қа­лу­шы­лық Эго-ин­тег­ра­ция- түңiлу

­Күштi жақ­та­ры­ Үмiт Ерiк, жiгер ­Мақ­сат ­Сенiмдiлiк Ма­хаб­бат Қам­қор­лық Ақыл­ды­лық пен са­быр­лық

Осы күр­делi мо­дель, Эрик Эрик­сон­ның өза­ра ба­ғы­ныш­ты­лық кон­цеп­циясы бо­йын­ша жас ерек­шелiгiндегi өза­ра ба­ғы­ныш­ты­ лық­ты көр­се­тедi. Же­ке тұл­ға­ның да­муы: пси­хоәлеу­меттiк са­ты Жо­ға­ры­да айт­ыл­ған­дай, Эрик­сон адам­ның дам­уын­да­ғы сегiз ста­дия бiр-бiрiмен ты­ғыз бай­ла­ныс­та бо­ла­ды деп есеп­тейдi. Атал­ған сегiз ста­дияға же­ке-же­ке тоқ­тал­сақ, олар ке­лесiдей са­ты бо­йын­ша баян­да­ла­ды.

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

143

1. Сә­билiк: ба­заль­дық сенiм, ба­заль­дық сенiмсiздiк. Ал­ғаш­қы ке­зең Фрей­дте көр­сетiлген­дей, дү­ниеге кел­ген кез­ дегi ал­ғаш­қы жыл­ды қам­ти­ды. Эрик­сон бо­йын­ша бұл ке­зең мық­ ты тұл­ға­ның құ­рылуына негiз бо­лып та­бы­ла­тын сезiм сенiммен тiке­лей бай­ла­ныс­ты; мұ­ны кей оқы­мыс­ты­лар «сенiмдiлiкпен» ал­ мас­ты­ра­ды. Эрик­сон­ға се­нер бол­сақ, сә­бидiң бо­йын­да­ғы өз­ге адам­дар­ға жә­не әлем­ге де­ген сенiмдiлiк сезiмнiң са­па­сы ана­сы­нан алын­ ған қам­қор­лы­ғы­на бай­ла­ныс­ты. «Менiң ойым­ша, ана өз бо­ йын­да­ғы сенiмдiлiк сезiмiн өз ба­ла­сы­на ерек­ше қам­қор­лық­пен жә­не ерек­ше сенiмдiлiкпен қа­рай оты­рып, ол ал­дын­да тұр­ған адам өзiм деп бүгiнгi өмiр стилiмен қа­рас­тыр­са, ба­ла­ның бо­ йын­да жақ­сы сенiм сезiмiн қа­лып­тас­ты­ра­ды. Осы­ның негiзiнде сә­бидiң бо­йын­да «бәрi жақ­сы» де­ген ой қа­лып­та­са­ды да, ол бо­ла­шақ­та өзiнен үмiт күт­кен­дей дә­ре­же­де да­ми­ды». (Erikson, 1963а,р.249). Осы­ған орай, ба­ла­ның сенiмi та­мақ­қа, ата-ана­ның көр­сет­кен нәзiктiгiне бай­ла­ныс­ты бол­май, керiсiнше, ба­ла­ның бо­йына ана­ ның тәр­биесiмен берiлген сезiмi оның бо­йын­да тұ­рақ­ты­лық­ты қа­лып­тас­ты­ра­ды. Олар өз ке­зегiнде «не­ге се­ну ке­рек» жә­не «не­ ге сен­беуi ке­рек» екендiгiн де түсiнуi тиiс. Бұл мүмкiндiк олар­ дың көп­те­ген қиын­дық­тар­дың ал­дын-алу үшiн жә­не айна­ла­да­ғы шы­найы өмiрдi иге­руi үшiн аса ма­ңыз­ды. Эрик­сон бұл ба­заль­дық сенiмдi иеле­ну көп жағ­дайда адам­ның әлеу­меттiк ойы­мен тiке­ лей бай­ла­ныс­ты деп көр­се­тедi. 2. Ер­те жас­тық шақ: ав­то­но­мия-ұят жә­не сенiмсiздiк Ба­заль­дық сенiмге ие бол­ған соң, белгiлi бiр ав­то­но­мияға жә­ не же­ке тыйым са­лу­шы­лық­қа, ұят, күдiк, қор­ла­ну сезiмiнен қа­шу үшiн да­йын­дық үстiнде бо­ла­ды. Эрик­сон­ның айт­уы бо­йын­ша, сә­би ата-ана­сы­мен бiрге туа­ леттiк мә­нер­ге үйре­ну ба­ры­сын­да, ата-ана­ның тыйым са­луы әр түрлi бо­лып ке­летiндiгiн бай­қай­ды: бiр жа­ғы­нан ол өзiне көр­ сетiлiп жат­қан қам­қор­лық­ты көр­се, ендi бiрде ол өзiн ма­сыл ретiнде сезiнедi. Ба­ла сол сияқ­ты өзiне берiлген еркiндiктi (яғ­ни

144

Әлеуметтік психология

«iстеп көрсiн» де­ген сияқ­ты), не­ме­се ұсақ-түйек­ке бо­ла ұр­су­шы­ лық­ты бай­қай­ды. Бұл са­ты ор­на­ған­ға дейiн ба­ла өзiне қам­қор бо­лып кел­ген адам­дар­ға тәуелдi бо­ла­ды. Де­ген­мен, олар­дың жүй­ке жүйесiнiң же­дел да­ми бас­та­ға­ны­на бай­ла­ныс­ты олар айна­ла ор­та­ны зерт­ теп, олар­мен же­ке қа­рым-қа­ты­нас­қа тү­се бас­тайды. Әсiре­се, олар өз­дерiнiң жа­ңа аш­қан ло­ко­мо­тор­лы әдет­терiне (киiм кию, жуыну жә­не та­мақ­та­ну) мақ­та­нып, оны өз­дерi iстегiсi ке­ледi. Бiз олар­дың бо­йын­да­ғы бар­лық зат­тар­ды зерт­теу­ге де­ген үл­кен құл­шы­ныс­ты бай­қай­мыз. Олар ата-ана­ла­ры­на «мен-өзiм», жә­не «мен iстей ала­ мын» де­ген сияқ­ты қа­рым-қа­ты­нас жа­сайт­ын­ды­ғын кө­ремiз. Эрик­сон­ның көз­қа­ра­сы бо­йын­ша, пси­хоәлеу­меттiк кри­зистi ше­шу ба­ры­сын­да­ғы осы са­ты­ның бас­ты мiндетi: ата-ана­ның ба­ ла­ға еркiндiк бе­руi бо­лып та­был­мақ. Бiрақ, ата-ана ба­ла­ның өзiне не­ме­се қор­ша­ған ор­та­ға зақым келтiретiн iстер­ден сақ­тау мақ­са­ тын­да аз-аз­дап ба­қы­лау жа­сап тұ­руы тиiс, – дейдi. Эрик­сон ба­ла­ның бо­йын­да­ғы ав­то­но­мия мен өзiн-өзi шек­ теу мүмкiндiгiнiң дам­уына мүмкiндiк бер­ме­гендiгi ұялу сезiмiн ашу-ыза­мен түсiндiредi. Ұялу ба­ла­ның бо­йын­да егер ата-ана асы­ ғыс түр­де ба­ла­ның iстей ала­тын iсiн iсте­се жә­не ба­ла­ның өзiнiң iстеуiне мүмкiндiк бер­ме­се туын­дай­ды. Ерiк-жiгер таң­дау­дың нә­ти­жесiнде, ал өзiн-өзi елiктеу сiздi бiреудiң шек­теуi ба­ры­сын­да ұялу, сенiмсiздiк, ашу­ла­ну­дың нә­ти­жесiнде туын­дай­ды. (Erikson, 1968.р.288). 3. Ойын­жа­сы: ын­та­лы­лық-кiнәлiлiк Атал­ған ке­зең мек­теп жа­сы­на дейiнгi соң­ғы пси­хоәлеу­меттiк конф­ликт, бұл Эрик­сон­ның атауы бо­йын­ша «жас­тық ойын­» деп ата­ла­ды. Бұл ке­зең төрт жас­тан мек­теп­ке дейiнгi ке­зеңдi қам­ти­ ды. Бұл жас­та ба­ла өзiмен са­на­са­ты­нын бай­қап, өмiрде ал­ды­на қой­ған мақ­са­ты бар екендiгiн бiледi. Ойын­ ба­ры­сын­да ба­ла­ның бо­йын­да мен-ол менiң iстей ала­тын­ды­ғым де­ген көз­қа­рас анық бай­қа­ла­ды. «Ын­та­лы­лық адам­ның бо­йын­да жа­уап­кершiлiктi, жос­пар­лауды күштi қар­қын­мен кез-кел­ген нәр­се үшiн кү­рес ар­ қы­лы ал­ға жыл­жу­ға ұм­ты­лыс­ты көр­се­тедi». (Erikson, 1963.р.155)

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

145

Ба­ла бо­йын­да осы са­ты­дан соң, ын­та­лы­лық сезiмiнiң ор­ны­ на кiнәлiлiк ба­сы­мы­рақ бо­ла­ды. Ал ын­та­лы­лық­тың күштiрек бо­луы көбiне­се ата-ана­ға бай­ла­ныс­ты, яғ­ни олар ба­ла­ның қы­лы­ ғы­на, шы­ғар­ма­сы­на күл­мей, қайта қол­дау көр­сет­се, он­да ол ба­ла қиялы­ның шын мәнiсiнде дам­уына алып ке­ледi. Осы са­ты­да ба­ла айна­ла­сын­да­ғы адам­дар­мен өз­дерiн са­лыс­ты­ра оты­рып, олар­дың әре­кетiн, мiнезiн шы­найы ба­ға­лай ала­ды. Осы­ған сәй­кес, олар өз­ дерiнiң бо­ла­шақ­та­ры­на жос­пар тү­зедi, белгiлi бiр мақ­сат қо­йып­, со­ның ар­қа­сын­да жұ­мыс iстей бас­тайды, – деп Эрик Эрик­сон көр­се­тедi. Пси­хоәлеу­меттiк теорияға сүйен­сек, ба­ла­ның бо­йын­да­ғы кiнәлiлiк сезiмi ба­ла­лар­ға еркiн жұ­мыс iстеу­ге мүмкiндiк бер­ мейт­iн ата-ана­лар кiнәлi. Ата-ана­лар со­ны­мен қа­тар, өз­дерiнiң шек­тен шық­қан жа­за қол­дан­уын­ың нә­ти­жесiнде ба­ла­лар­дың бо­йын­да кiнәлiлiк сезiмiн ту­ды­ра­ды. Қор­тын­ды­лай кел­ген­де, Эрик­сон­ның көр­се­туi бо­йын­ша, ба­ ла бо­йын­да­ғы ын­та­лы­лық осы са­ты­да пай­да бо­ла­ды. Оның бо­ла­шақ­та өнiмдi жұ­мыс iстеуiне жә­не оның же­ке ба­сы­ның жетiлуiне әсер ететiн жо­ға­ры­да көр­сетiлген ке­зең­дегi кри­зистi ше­ше алуы жә­не оның жар­қын бо­ла­ша­ғы көр­се­тедi. 4. Мек­теп жа­сы: ең­бек­сүйгiштiк-кемiстiк Бұл ке­зең 6 жә­не 12 жас ара­лы­ғын қам­ти­ды. Осы сәт­те ба­ла қа­ра­пайым мә­де­ниет­ке мек­теп ба­ры­сы­на үйре­не бас­тайды. Ба­ла ор­та­ға бейiмделiп, сол ор­та­дан өз ор­нын та­бу­ға жә­не же­ке бас тәр­биесiне на­зар ауда­ра бас­тайды. Осы са­ты­да ба­ла­ның кемiстiк сезiмiнiң пай­да бо­луы оның өзiмен жас­ты ор­та­да­ғы оның өзiнiң же­ке ор­ны­мен тiке­лей бай­ ла­ныс­ты. Кемiстiк сезiм мен бiлiмнiң дең­гейiне, қадiр-қа­сиетiне қа­ра­май, керiсiнше, оның жы­ны­сы, нәсiлi, дiнi, әлеу­меттiк-эко­ но­ми­ка­лық жағ­да­йына қа­рап ба­ға­лаудан пай­да бо­ла­ды. Нә­ти­ жесiнде олар әлеу­меттiк ор­та­дан өз орын­да­рын та­ба ал­майт­ын­ дай дә­ре­же­де тө­мен­деп, өз­дерiне де­ген сенiмдiлiктен айыры­ла­ды. Ең­бек сүйгiштiк ба­ла­ның бо­йына мек­теп­тегi үл­герiмiне бай­ ла­ныс­ты(бұл жер­де жа­зу үлгiсi бар мә­де­ни ор­та айтылып отыр),

146

Әлеуметтік психология

бiрақ Эрик­сон­ның ойы бо­йын­ша, ең­бек­сүйгiштiк тек жақ­сы жұ­ мыс­шы бо­лу ға­на емес, ол со­ны­мен қа­тар-ин­ди­вид қо­ғам­нан өз ор­нын iздеп-та­бу ба­ры­сын­да, сол қо­ғам­ға оң әсерiн тигiзе алуы­ мен де бай­ла­ныс­ты деп көр­се­тедi. Осы­лай­ша, өз iсiн, әре­кетiн же­те мең­ге­рушiлiк ба­ла­ның әлеу­меттiк, эко­но­ми­ка­лық саяси өмiрiне қа­ты­на­сын көр­се­тедi. 5. Жас­тық эго-үй­лесiмдiлiк, оры­нын ша­тас­ты­ру­шы­лық Бұл ке­зең адам­ның пси­хоәлеу­меттiк дам­уын­да­ғы ең бiр ма­ңыз­ ды жә­не өте күр­делi ке­зең деп Эрик­сон жүйесi бо­йын­ша та­ны­ла­ды. Пси­хоәлеу­меттiк үде­ріс­те жас­тық шақ­тың дұ­рыс фор­ма­сы эго-үй­лесiмдiлiк, бұ­рыс жа­ғы орын ауысу­шы­лық бо­лып та­бы­ла­ ды. Бұл кез­де олар «Мен кiммiн?», «Мен қай­да ба­ра­мын?», «Мен кiм бол­ғым ке­ледi?» де­ген сұ­рақ­тар­ға жа­уап­iздейдi. Бұл ке­зеңнiң мақ­са­ты, жа­сөспiрiмдер жиi кез­де­сетiн жә­не өз­ дерiнiң бой­ла­ры­на жи­на­ған бар­лық бiлiмдерiн (олар кiмдер ұл ма, қыз ба, сту­дент, му­зы­кант, әншi жә­не т.б.) алып жә­не осы атал­ған­ дар­дан же­ке өзiмен үйле­сетiнiн та­буы тиiс. Эрик­сон, пси­хоәлеу­ меттiк эго-ұқ­сас­тық­ты зерт­теу ба­ры­сын­да негiзгi ойды эго-ның сырт­қы ор­та­мен кикiлжiңiне на­зар ау­дар­май, негiзгi түйiндi эгоның өз iшiндегi же­ке дау-да­ма­йына ауда­ра­ды. Негiзгi түйiн же­ке эго-ға келiп тiре­ледi. Әсiре­се, оған қо­ғам­ның жә­не құр­бы-құр­дас­ та­ры­ның қа­лай әсер етуiне на­зар ауда­ра­ды. Фи­зи­оло­гиялық тұр­ғы­дан да­мып ке­ле жат­қан жас­тар, бiрiншi ке­зек­те өз­дерiнiң әлеу­меттiк рөлiн анық­тап алу­ға ұм­ты­ла­ды. Жас адам­дар­да өте жиi кез­де­сетiн үде­ріс, олар өз­дерiнiң көз ал­дын­да өз ойла­рын­да­ғы­дай көрiне ме, жоқ па со­ған олар көп абыр­жи­ ды. Көп­те­ген эго-ұқ­сас­тық­тар жас­тар­дың ба­ла кезiнде бой­ла­ры­ на жи­на­ған iс-ша­ра­ла­ры­нан асып тү­седi. Жо­ға­ры­да атал­ған са­ ты­лар­да жи­на­ған iшкi тәжiри­бе­лер осы са­ты­да ин­ди­вид­ке үл­кен әсерiн тигiзедi. Осы­лай­ша, эго-ұқ­сас­тық ин­ди­видтiң бо­йына iшкi бiре­гейлiк пен үй­лесiмдiлiктi сақ­тап қалуына мол мүмкiндiк бе­ редi (Erikson, 1963.р.261). Эрик­сон­ның айт­уы бо­йын­ша, сәттi жас­тық шақ пен ин­тег­ раль­дық ұқ­сас­тық негiзгi ба­ла­лық шақ­та жа­тыр дейдi. Бiрақ жа­

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

147

сөспiрiм өз ба­ла­лық ша­ғы­нан не алып келдi жә­не же­ке ұқ­сас­тық ол өсiп отыр­ған жә­не бiрге өмiр сүрiп жат­қан әлеу­меттiк топ­тың әсерiне бай­ла­ныс­ты бо­ла­ды. Мә­се­лен Эрик­сон­ның бай­қауы бо­ йын­ша, әйгiлi жұл­дыз­дар­мен (ки­но­жұл­дыз­дар, спор­тат­лет­тер, рок-му­зы­ка­нт­тар) не­ме­се конт­рмә­де­ниеттiң өкiлдерiмен шек­ тен тыс ұқ­сас­тық олар­ды өз­дерiнiң әлеу­меттiк ор­та­сы­нан бөлiп алып, же­ке адам­ды шы­ға­рып жал­пы­ға тән ұқ­сас­тық­ты шек­тейдi деп көр­сеттi. Мә­се­лен жас келiншек «екiншi сорт­та­ғы» әйел­дер ара­сы­нан өзiне тән ұқ­сас­тық та­буы қиын­ға тү­седi. Әлеу­меттiк аз топ­тар қо­ғам­да ұқ­сас­тық сезiмiн та­бу­да көп қиын­дық­тар­мен кез­ де­седi (Erikson, 1964). Жас­тар­дың же­ке ұқ­сас­тық­қа қол жеткiзе ал­мауы, Эрик­сон ата­ ған «бiрдейлiктiң кри­зисiне» алып ке­ледi. Ер­те пси­хоәлеу­меттiк ке­зең ере­сек өмiрдiң фор­мал­дық бас­та­ ма­сын бiлдiредi, бұл ер­те не­ке құ­ру­дың жә­не от­ба­сы­лық өмiрдiң бас­та­ма­сын­да­ғы ба­ғып-қа­ғу ке­зеңi бо­лып та­бы­ла­ды. Ол ер­те жас­тық шақ­тың ер­те ер жет­кен­ге дейiн со­зы­ла­ды /20 жас­тан-25 жас­қа дейiн/. Белгiлi бiр уа­қыт­та жас адам­дар ма­ман­дық алу­ға жә­не ор­на­ла­ су­ға бағ­дар­ла­на­ды. Эрик­сон Фрейд сияқ­ты өз пiкiрлерiн бекiтедi, яғ­ни қазiргi кез­де адам­дар әлеу­меттiк жа­ғы­нан, шын мәнiсiнде сыр­лас­тық қа­ты­нас­қа жә­не сек­суал­дық жос­пар­ға да да­йын­. Осы кез­ге дейiн же­ке мо­раль­дық тәртiптегi көрiнiстер бұл ұқ­сас­тық­ ты iздеп дә­лел­дедi. Бұ­ған қа­ра­ма-қар­сы, дер­бес ұқ­сас­тық­тың ер­те жетiстiгi жә­не жемiстiлiк бас­та­ма­сы ер­те ер жет­кендiктi бiлдiредi жә­не дер­бес ара­лық қа­ты­нас­тар­ға итер­ме­лейдi. Бұл өл­шемнiң бiр по­лю­сын­да сыр­лас­тық ал оған қа­ра­ма қар­сы бө­лек­теу ор­на­лас­қан. Эрик­сон сыр­лас­тық де­ген тер­миндi көп жос­пар­лы жә­не ма­ғы­ на­сы жа­ғы­нан кең ау­қым­да пай­да­ла­на­ды. Негiзiнен ол сыр­лас­ тық­ты бiздiң зайыбы­мыз­ға, дос­та­ры­мыз­ға, аға­ла­ры­мыз­ға, әп­ке­ лерiмiзге, ата-ана­мыз­ға жә­не бас­қа да туыс­қан­дар­ға де­ген сыр­лы сезiм ретiнде түсiндiредi. Алай­да, ол же­ке сыр­лас­тық­ты айта оты­рып, еш қор­қы­ныш­сыз сiздiң ұқ­сас­ты­ғы­ңыз­ды бас­қа адам­ның ұқ­сас­ты­ғы­мен қо­су, яғ­ни сiз өз бойы­ңыз­дан бiр нәр­сенi жо­ғал­та­сыз.

148

Әлеуметтік психология

Бұл сыр­лас­тық­тың ас­пектiсiн Эрик­сон мық­ты не­кенiң та­ла­ бы ретiнде қа­рас­ты­ра­ды. Бiрақ та, оның мәлiмдеуiнше, тұ­рақ­ты ұқ­сас­тық­қа жет­пей тұ­рып, нақ­ты сыр­лас­тық сезiмiн сы­нап бiлу мүмкiн емес дейдi. Бас­қа­ша айт­сақ, бiр адам­мен шы­найы сыр­лас­тық қа­ты­нас­та бо­ лу үшiн, ал­ды­мен же­ке адам өзiнiң кiм екендiгiн бiлiп алу қа­жет. Қа­ра­ма-қар­сы, жа­сөспiрiм ма­хаб­бат­ты бас­қа адам­ның мақ­са­ты­на пай­да­ла­на оты­рып, өзiнiң же­ке ұқ­сас­ты­ғын тек­се­ру әре­кетi бо­лып та­бы­ла­ды. Бұ­лар ке­лесi де­рек­тер­мен дә­лел­де­недi: жа­сөспiрiм не­ ке /16-19 жас­қа дейiн жы­ны­сы бо­йын­ша/ 20 жас­та не­ке құ­ру­ға қа­ ра­ған­да өте ұзақ емес (ажы­ра­су ста­тис­ти­ка­сы бо­йын­ша). Эрик­сон бұл фактiден көп адам­дар, негiзгi әйел­дер не­ке­ге бас­қа адам­нан өзiнiң же­ке ұқ­сас­ты­ғын та­бу мақ­са­тын­да шы­ға­ды. Оның көз­қа­ра­ сы бо­йын­ша, сыр­лас­тық­қа тал­пы­ну­ды анық­тау Фрей­дтiк же­ке адам аман­ды­ғын анық­тауы ұқ­сас бо­лып ке­ледi, яғ­ни сүйiспеншiлiкке жә­не қо­ғам­ға пай­да­лы жұ­мыс­тар­ды ат­қа­ру­ға қабiлеттi адам­дар. Эрик­сон бұл фор­му­ла­ны ке­ңейт­удi ойла­ма­ды, оның схе­ма­сы бо­ йын­ша не­ке­ге тұр­мауға серт бер­ген адам (дiн қыз­метшiсi сыр­лас­ тық, ин­тим) сезiмiне тү­су­ге қабiлеттi ме де­ген ойын­түсiну қы­зық­ ты бо­лар едi. Бұл сұ­рақ­қа жа­уап­, – Иә, Эрик­сон бұн­да тек сек­суал­ дық жа­қын­дас­тық­тан бас­қа, одан да күштi сезiмдi қа­рас­ты­ра­ды, ол со­ны­мен қа­тар бұ­ған эм­па­тияны жә­не дос­тар­дың ара­сын­да­ғы ашық­тық­ты қо­са­ды. Бұл пси­хоәлеу­меттiк са­ты­да­ғы бiр-бiрiне де­ ген қа­ты­нас­тың ал­шақ­та­нуымен тұ­жы­рым­да­ла­ды. Қа­ра­пайым жә­не сенiмдiлiк же­ке қа­ты­нас­тар­ға де­ген қабiлетсiздiк жал­ғыз­дық сезiмге, әлеу­меттiк ва­кум­ға жә­не бө­лек­теу­ге әке­ледi. Өз-өзiне рес­ми жа­қын адам­дар фор­мал­дық өза­ра әре­кет­ке шы­ға ала­ды (жұ­мыс бе­рушi-жұ­мыс­шы). Бұл адам­дар өз­дерiн әр түрлi қа­ты­нас­тар­ға қа­ты­су­ға ке­дергi жа­сай­ды, яғ­ни сыр­лас­тық­ пен бай­ла­ныс­қан жо­ғар­ғы та­лап пен ба­тыл­дық, олар­ға қауiп-қа­ тер ту­ғы­за­ды. Со­ны­мен, Эрик­сон­ның мәлiмдеуiнше, әлеу­меттiк та­лап сыр­ лас­тық сезiмiнiң қа­лып­тас­уына ке­дергi жа­сай­ды. Ол ан­тиәлеу­ меттiк жә­не пси­хо­па­тия­лық тип­тердi мы­сал­ға келтiредi (яғ­ни

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

149

адам­гершiлiк сезiмi жоқ адам­дар­ды). Бұл жас­та адам­дар­ды шы­ найы сезiмнiң, қа­ты­нас­тың бол­ма­уына алып ке­ледi. Сыр­лас­тықбө­лек­теу кри­зисiнен шы­ғуы ұнам­ды са­на, яғ­ни ма­хаб­бат болып табылады. Бұ­ған қо­сым­ша Эрик­сон ма­хаб­бат­ты адам­ның бiр-бiрiне де­ген адал­ды­ғы­мен, сенiмдiлiгiмен түсiндiредi. Ма­хаб­бат­тың бұл типi сый­лас­тық, жа­уап­кершiлiк жа­ғы­нан көрiнiс та­ба­ды. Бұл са­ты­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты – эти­ка т.б. адам­гершiлiк сезiм, бiз адам­дар­мен ұзақ дос­тық құр­ған­да туын­дай­ды. Адам­ гершiлiк сезiмге то­лық да­йын­ емес адам­дар пси­хоәлеу­меттiк да­ му­дың ке­лесi са­ты­сы­на да­йын­емес деп есеп­те­ледi. 6. Ер­те ер же­ту өнiмдiлiк–бей­қам­дық Ер­те ер же­ту са­ты­сы өмір­дік ор­та бө­лі­гі­не сәй­кес ке­ледi (26-64 жас­қа дейiн), оның бас­ты та­қы­ры­бы – өнiмдiлiк пен бей­ қам­ды­лық ара­сын­да­ғы таң­дау. Өнiмдiлiк – адам­ның уайым­шыл­ ды­ғы­мен бiрге тек адам­ның аман-есендiгiмен ға­на емес, со­ны­мен қа­тар қо­ғам­да­ғы бо­ла­шақ ұр­пақ­тың өмiрi бо­лып ке­ледi. Эрик­сон­ ның ма­құл­дауы­мен, әрбiр ере­сек адам өз ойын­то­лық айтуға, мә­ де­ниеттi қор­ғап жү­зе­ге асы­ру­ға то­лық құ­қы­лы бол­ды. Осы­лай­ ша, өнiмдiлiк үл­кен ұр­пақ­ты тәр­бие­леу­ге, өмiрге тұ­рақ­тан­уына, дұ­рыс жол та­бу­ға кө­мек­те­седi. Бұ­ған жақ­сы бiр мы­сал – өзiн-өзi та­ра­ту ұр­пақ­та­ры­ның жетiстiгiмен бай­ла­ныс­ты өзiн-өзi та­ра­ту. Алай­да, өнiмдiлiк тек ата-ана­ға жә­не жас ұр­пақ­тар­ды тәр­бие­ леу­ге күш жұм­сайт­ын адам­дар да бо­лып ке­ледi. Өз­дерiнiң күшжiгерiн, уақы­тын жас­тар сайысы­на кетiретiн ере­сек адам­дар, мы­сал үшiн, жас­тар ли­га­сы, бойс­кауыт­тық жә­не герлс­кауыт­тық ұйым­дар өнiмдiлiк бо­лып ке­ледi. Шы­ғар­ма­шы­лық жә­не өндiргiш өнiмдiлiктер бар­лық жа­ғы­нан кейiптел­ген, олар ұр­пақ­тан-ұр­пақ­ қа берiлiп оты­ра­ды (мыс: тех­ни­ка­лық бұйым­дар, идея­лар жә­не өнер шы­ғар­ма­шы­лы­ғы), адам­ның пси­хоәлеу­меттiк дам­уын­ың негiзгi та­қы­ры­бы екiншi фа­за­да адам­зат­тық бо­ла­шақ­та­ғы аманесендiгi бо­лып та­бы­ла­ды. Ере­сектiң өнiмдiлiк әре­кетiнің ұнам­ды са­на­лы са­ты­сы – күтiм. Күтiм сезiмнен пай­да бо­ла­ды, күтiм пси­хо­ло­гия­лық қа­ра­ма-қай­

150

Әлеуметтік психология

шы­лық. Эрик­сон­ның айт­уын­ша, күтiм – адам­ды кү­ту­де өзiне ал­ ған мiндетi, қор­ытын­ды­ла­ры, идеяла­ры жа­ғы­нан көрiнiс бе­редi. Күтiм – тек жа­уап­кершiлiк сезiмi ға­на емес, со­ны­мен қа­тар бо­ла­ шақ ұр­пақ­тың өмiрiне де күш жұм­сайды. Өнiмдiлiкке же­те ал­май жүр­ген көп­те­ген ере­сек адам­дар, көбiне­се мұқ­таж­дық пен жай­лы­лық­қа өтедi. Бұл адам­дар еш­те­ңе, ешкiм ту­ра­лы ойла­май­ды, олар тек өз ар­ман­да­ры­мен ға­на өмiр сү­редi. Өнiмдiлiгiн жо­ға­лт­қан адам­дар қо­ғам­да­ғы мү­шелiк қыз­ метiн жо­ғал­та­ды, өмiр же­ке мұқ­таж ләз­за­ты­на айна­ла­ды. Бұл құ­ бы­лыс – үл­кен жақ­тың кри­зисi. Бұл өмiрге де­ген құш­тар­лық­тан айыра­ды. Эрик­сон­мен келiсе оты­рып, ор­та жас­та­ғы пси­хо­по­то­ло­ гияның кө­рінiсi бас­қа адам­ның iсi, идеяла­ры жөнiндегi күтiмнiң дұ­рыс ор­на­лас­пауы, бұ­ның бар­лы­ғы адам­ның ескi ұғым­ға се­ нуiнiң ту­ра қа­ты­на­сы бо­лып та­бы­ла­ды. 7. Кеш ер же­ту: эго – ин­тег­ра­ция – үмiтсiздiк Соң­ғы пси­хоәлеу­меттiк са­ты (65-өлiмге дейiн) адам­ның өмiрiн аяқ­тай­ды. Бұл уа­қыт­та ар­ты­на қа­рап жетiстiктерiн жә­не сәтсiздiктерiн ес­ке ала­ды. Бар­лық мә­де­ниет­те бұл ке­зең кәрiлiктiң бас­та­ма­сы, яғ­ни бұл кез­де адам­дар­дың фи­зи­ка­лық күшi бә­сең­ дейдi, ден­сау­лы­ғы тө­мен­дейдi, олар­дың кез-кел­ген жас­та­ғы адам­ дар­мен қа­ты­на­сы қа­лып­та­са­ды. Бұл уа­қыт­та адам­дар­дың на­за­ры бо­ла­шақ­қа ауады. Эрик­сон­ ның ма­құл­дауы бо­йын­ша, бұл соң­ғы фа­за үшiн пси­хоәлеу­меттiк кри­зис қа­на емес, олар­дан бұ­рын­ғы да­му са­ты­сы дә­лел бо­ла ала­ ды. Кiмде-кiм жұ­мыс жә­не адам­дар ту­ра­лы көп ойла­ған бол­са, кiм өмiрде көп­те­ген жеңiлiстер көр­се, кiм өмiрде көп­те­ген идея­ лар айт­са, адам­дар­ға рух бер­се, сол адам­ның бо­ла­ша­ғы, от­ба­сы пiсiп жетiледi, да­ми­ды. Бұл – эго-ин­тег­ра­ция адам­ның өт­кен өмiрiне көз са­лу (оған не­ке, ба­ла жә­не не­ме­ре, ман­сап, жетiстiк, әлеу­меттiк қа­ты­нас кiредi). Бұн­дай адам­дар шы­ғар­ма­шы­лық жетiстiкке, бо­ла­шақ ұр­ па­ғы­ның өмiрiне көп көңiл бө­ледi. Эрик­сон бы­лай дейдi: «Кәрiлiк да­на­лы­ғы – адам­ның өмiрден са­бақ ретiнде есеп бе­руi. Адам да­на­лық­ты тек өлiм ау­зын­да ға­на түсiнедi».

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

151

Бұ­ған қа­ра­ма-қар­сы плюс­ке өз мүмкiншiлiктерiн жә­не қа­ телiктерiн жү­зе­ге асы­ра ал­ма­ған адам­дар жа­та­ды, олар өзiнiң «Менiн» өте кеш түсiнедi. Олар өлiмнен қо­рық­ты, аяқ ас­ты ке­нет­ тен бо­лып қа­ла­тын жағ­дай­лар­дан қо­рық­ты. Эрик­сон­ның пайым­ да­уын­ша, адам­дар қан­ша қа­телiк жiбер­се де, қан­ша жетiстiктер­ге жет­се де өмiрдiң қайт­ып кел­мейт­iндiгiн түсiну бо­ла­ды. Эрик­сон кәрi адам­дар­дың то­рығуын­поэти­ка­лық тұр­ғы­да өте жақ­сы су­рет­ тейдi «Тағ­дыр өмiрдiң ке­ре­гесi, ал өлiм оның соң­ғы ше­ка­ра­сы. Үмiтсiздiк бас­қа жол таң­дай ал­май қал­ған уа­қыт­та туады, шал­дар ес­телiктерiн қайта өң­деуге тал­пы­на­ды». Эрик­сон­ның айт­уын­ ша, кәрi адам­ның өмiрге де­ген өкiнiштерi көбiне­се әлсiз ақыл­ ға, деп­рес­сияға, ипо­хо­нд­рияға, қат­ты ыза­ға алып ке­ледi. Эрик­ сон өзiнiң «Жиз­нен­ная вов­ле­чен­ность в ста­рос­ти» (1986) ат­ты ең­бегiнде кәрiлерге кө­мек­те­су жо­лын iздейдi. Кiтап 80 жас­тан жо­ға­ры адам­дар­дың та­ри­хын оқу­ға негiздел­ген. Эрик­сон олар­ дың өмiрiнiң та­ри­хын зерт­тейдi. Ол кәрi адам­ның не­ме­ре­лерiн тәр­бие­леу, де­не тәр­биесiмен шұ­ғыл­да­ну со­ны­мен, Эрик­сон кәрi адам­дар тегi өзiнiң өт­кен өмiрiн ға­на ес­ке ал­май, одан да көп жұ­ мыс ат­қа­руы тиiс де­ген тұ­жы­рым­ға ке­ледi. Бiз Эрик­сон­ның эпи­ге­не­ти­ка­лық да­му теория­сын қа­рас­ты­ ра­дық, ен­ді ол қан­дай бо­ла­шақ­тар аша­ды де­ген сұ­рақ­тар­ға ке­ лейiк. Бiрiншiден, Эрик­сон теорияны қа­лып­тас­тыр­ды. Бұл әлеу­ меттiк кө­мек­ке жұ­мыс iстеушi адам­ның жағ­да­йын­ бағ­дар­ла­ды. Екiншiден, Эрик­сон жа­сөспiрiмдер жа­сы­на көңiл бөлдi, бұл ке­ зеңдi пси­хо­ло­гия­лық жә­не әлу­меттiк жетiстiгi негiзiнде ор­та­лы­ғы ретiнде қа­лып­тас­ты­ра­ды. Со­ны­мен, ашық­тан-ашық оп­ти­мизмдi сендiрдi, яғ­ни әрбiр пси­ хо­әлу­меттiк да­му ста­диясы­ның күштi жә­не әлсiз жақ­та­ры бол­ды. Азат­тық-де­тер­ми­низм Эрик­сон­ның көз­қа­ра­сы бо­йын­ша, адам­ның та­би­ға­ты бас­тап­ қы­дан-ақ де­тер­ми­лен­ді­ріл­ген. Биоло­гиялық пiсу­де же­ке адам­ның әлеу­меттiк қа­ты­нас­та­ры­ның ке­ңейт­iлуi өте қиын жүйе бе­редi. Ата-ана­ның тәр­биесi, мек­теп­тегi құр­бы­лар­мен қа­ты­нас тәжiри­ бесi, берiлген мә­де­ни мүмкiншiлiктерi – бұ­ның бар­лы­ғы адам­

152

Әлеуметтік психология

ның өмiрде ба­ғы­тын анық­тау­да үл­кен роль ат­қа­ра­ды. Iс жүзiнде пси­хо­сек­суал­дық да­му­дың бiрiншi төрт са­ты­сы қор­ша­ған ор­та­ ға тiке­лей бай­ла­ныс­ты бо­лып ке­ледi. Эрик­сон­ның пайым­да­уын­ ша, әрбiр адам, әсiре­се осы соң­ғы төрт са­ты­да көп­те­ген өзектi кри­зистi ше­шу­ге мүмкiншiлiктерi бар. Осы­лай­ша, Эрик­сон теориясы­ның азат­тық жа­йын­да бiрқа­тар қа­ғи­да­ла­ры бар. Алай­да, Эрик­сон бұ­ны же­ке адам­ның биоло­гиялық iрге­та­сы ретiнде қа­ рас­ты­ра­ды. Оның Фрейд­тен ерек­шелiгi, ол: «же­ке адам жас­тық шақ­та­ғы өмiрден тәжiри­бе ала­ды», – дедi. Мы­са­лы – ер­те ер же­ту кезiндегi сыр­лас­тық­қа же­ту. Со­ның азат­тық шка­ла­сы бо­йын­ша де­тер­ми­низм өте ауыр сал­мақ­та тұ­ра­ды. Ұтым­ды­лық-ир­ро­цио­нал­дық Пси­хоәлеу­меттiк да­му Эрик­сон­ның теоре­ти­ка­лық қы­зы­ғу­ шы­лы­ғын ту­ғыз­ды. Оның теория­сын­да өмiрлiк цикл­дан соң­ ғы төрт пси­хоәлеу­меттiк кри­зисi шешiледi. Пси­хо­ана­ли­ти­ка­ лық бағ­дар­дың бас­қа да эго-пси­хо­лог­т а­ры ұтым­ды­лық­ты ба­ ға­лай ал­мауы­мен түсiндiредi. Пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық ғұ­рып­ты жә­не Фрей­дтiң кон­цеп­циясын Эрик­сон қа­был­да­ды. Эрик­сон Фрей­дке қа­ра­ған­да адам­дар­да ақыл­ды­лық­тың ба­сым екендiгiн көрдi. Хо­лизм-эле­мен­та­лизм Эрик­сон­ның өте күштi жол қуушы­лы­ғы адам­ды су­рет­теу­де жә­не эпи­ге­не­ти­ка­лық кон­цеп­циясын­да нақ­ты көр­сетiлген. Адам­ дар пси­хоәлеу­меттiк са­ты­ға 8 са­ты­дан өтiп ба­рып ке­ледi. Бұл жол­да олар көп­те­ген те­рең кри­зис­тердi ше­шу­ге ты­ры­са­ды, мы­ са­лы: эго-ұқ­с ас­ты­лық кри­зисi, эго-ин­тег­ра­ция кри­зисi. Бұ­лар екі кон­цеп­цияға жа­т а­ды: эго-ұқ­с ас­ты­лық (жа­сөспiрiм жа­сы) жә­не эго-ин­тег­ра­ция (кеш ер же­ту). Бiрiншi жағ­дайда, Эрик­ сон­ның теориясы бо­йын­ша, адам­дар өзi жа­с а­май­ды, олар­дың ара­сын­да өт­кен мен бо­ла­шақ­қа де­ген көз­қа­рас­т ар қа­лып­т а­с а бас­т а­ды. Жа­сөспiрiмдердiң тәртiбiн ин­тег­ра­ция ар­қы­лы кө­ру­ ге бо­ла­ды, кри­зис үшiн «эго-ұқ­с ас­ты­лық-роль­дердiң ал­ма­суы» қо­лай­лы бол­ды. Ер же­ту ке­зеңi ба­ры­сын­да жә­не қар­т ай­ған

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

153

шақ­т а адам­дар өз өмiрiн бiр бүтiнге ай­нал­дыр­ғы­сы, оның ма­ ғы­на­сын жә­не дам­уын­ көргiсi ке­ледi. Кәрi адам­ның тәртiбiн хо­лис­ти­ка­лық кри­зис тұр­ғы­сы­нан кө­ру­ге бо­ла­ды, яғ­ни «эгоин­тег­ра­ция-үмiтсiздiк». Осы­лай­ша Эрик­сон­ның эпи­ге­не­ти­ка­лық кон­цеп­циясы адам өмiрiнiң то­лық циклiн қа­рас­ты­ра­ды. Конс­ти­ту­ци­она­лизм-ин­вай­рон­мен­та­лизм Эрик­сон­ның ин­вай­рон­мен­та­лизм­ге тар­ты­лы­сы оның же­ке адам дам­уын­су­рет­теу­де көрiнiс бе­редi, бұ­ған ол ата-ана­ның тәр­ биесiн, мә­де­ниеттi жә­не та­рих­ты жат­қы­за­ды. Адам­ның өмiрлiк жо­лы iшкi көз­қа­рас­тар­дан туын­дай­ды. Ер­те жас­та­ғы пси­хоәлеу­ меттiк кри­зистi то­лық ше­шу негiзiнен ата-ана тәр­биесiне қа­ тыс­ты, ол тәр­биенiң тәжiри­бесi тiке­лей мә­де­ниет­ке жә­не та­ри­ хи фак­тор­лар­ға қа­тыс­ты. Ке­лесi пси­хоәлеу­меттiк кри­зис­тердi ше­шу же­ке адам­ның өза­ра әре­кет ету қыз­метi бо­лып та­бы­ла­ды. Эрик­сон­ның ин­вай­рон­мен­та­лизмi өте кең та­ра­ла бас­та­ды. Алай­ да бұл по­зи­ция – өте күштi бол­са да сөзсiз аб­со­люттi. Эрик­сон­ ның Фрей­дтiң биоло­гиялық пiкiрлерiн, же­ке адам­ның инс­тинктiк негiзiн бөлiп қа­рас­ты­ра­ды. Өз­гергiштiк-айны­мас­тық Эрик­сон­ның теориясы дау­сыз айны­мас­тық қа­ғи­да­сы негiзiнде құ­рыл­ған.Ол эго ба­ғы­тын өте мұ­қият бей­не­леп бердi. Туыл­ған­ нан бас­тап, жетiлген жыл­дар ар­қы­лы, кәрiлiк шақ­тан өлiмге дейiн. Әрбiр са­ты­ның өзiндiк да­му кри­зисi бар. Же­ке адам­ның өсуi белгiлi бiр ба­ғыт­та жүрiп оты­ра­ды. Эрик­сон­ның мәлiмдеуiнше, адам өмiрi үнемi өз­герiсте бо­ лып оты­ра­ды. Же­ке адам­ның да­му та­ри­хын кең ау­қым­ды көз­ қа­рас­пен қа­рас­тыр­сақ, үнемi кү­рес­те жа­ңа­дан туын­да­ған мә­се­ ле­лерiн ше­шу­ге бо­ла­ды. Өмiрдiң аума­лы-төк­пелi ке­зең­дерiнен өтедi. Эрик­сон мен Фрей­дтiң өз­герiстiк жә­не айны­мас­тық сұ­рақ­ та келiспеушiлiгi, олар­дың теоре­ти­ка­лық по­зи­цияла­ры­нан көрнiс та­ба­ды. Фрейд үшiн же­ке адам­ның тұл­ға­лы­лы­ғы то­лық де­тер­ми­ лен­ді­ріл­ген әре­кет­тен тұ­ра­ды. Керiсiнше, адам­ның дам­уына шек­

154

Әлеуметтік психология

теу жоқ – бұл құ­бы­лыс адам­ның бүкiл өмiрлiк цик­лын­да көрiнiп оты­ра­ды дедi. Суб­ъек­тивтiк-объек­тивтiк Эрик­сон­ның пси­хоәлеу­меттiк өсудi су­рет­теу­де пай­да­лан­ған негiзгi түсiнiктерi (се­ну, сен­беу, үмiт) адам­ның суб­ъек­тивтiк күй­ зелiсiне қа­тыс­ты. Әрбiр адам­ның пси­хоәлеу­меттiк кри­зис­пен кү­ре­су қабiлеттiлiгi – ке­лесi кри­зистiң шешiлуiне қа­тыс­ты. Кри­зис­тер бiр-бiрiмен әрект­те­суiне бай­ла­ныс­ты әлеу­меттiк әлемнiң пiсiп-жетiлуiне қа­ тыс­ты. Биоло­гиялық то­лу же­ке бiре­гей бо­лып кел­мейдi. Бұ­ған Эрик­сон от­ба­сы­ның қо­ғам­мен бай­ла­ны­сын мы­сал­ға келтiредi. Проак­тивтiк-реак­тивтiк Эрик­сон­ның жүйесi бо­йын­ша же­ке адам реак­тивтiк да­му­ да көрiнедi. Бiрақ, уа­қыт өте ке­ле, бiр пси­хоәлеу­меттiк са­ты­дан ке­лесiсiне өту ар­қы­лы проак­тивтi бо­ла­ды. Бiрiншi төрт кри­зис (үмiт, бос­тан­дық, мақ­сат, же­те бiлушiлiк) ке­лесi са­ты­лар­дың проак­тивтiк жұ­мы­сы­ның ны­ша­ны бо­лып та­бы­ла­ды. Алай­да, ер­те са­ ты уақы­тын­да биоло­гиялық пiсу адам­ның же­ке тәртiбiн сақ­тау­ға шек­теу жа­са­ды. Эрик­сон­ның ке­лесi төрт са­ты­сы, яғ­ни жас­тық шақ­тан кәрiлiк шақ­қа дейiнгi адам­ның iшкi ру­ха­ни тәртiбiн рет­теу­ге кө­мек­те­ седi. Эго-ұқ­сас­тық, сыр­лас­тық , проак­тивтiк жә­не эго-ин­тег­ра­ция тәрiздi түсiнiктер проак­тивтiк кон­текс­те то­лық ашы­ла­ды. Эрик­ сон­ның теоре­ти­ка­лық схе­ма­сын­да адам көбiне­се проак­тивтiк бо­ лып ке­ледi. Алай­да, бiр са­ты­дан екiншi са­ты­ға кө­шу­де адам­ның да­муы биоло­гиялық, әлеу­меттiк шы­найы­лық­қа бай­ла­ныс­ты бо­ лып ке­ледi. Го­ме­ос­таз-ге­те­рос­таз Эрик­сон­ның көз­қа­ра­сы бо­йын­ша, адам­дар әр­дайым пси­хоәлеу­меттiк кри­зистi қа­был­дайды жә­не әр кри­зис адам­ның өсуiне по­тен­циал­дық мүмкiншiлiктер бе­редi. Бiр кри­зистi сәттi шешiп, адам өз дам­уын­да әрi қа­рай жыл­жи­ды. Бұл ал­ды­ға жыл­жы­ған

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

155

әре­кет адам­ның мо­ти­ва­ция түсiнiгiнен го­ме­ос­таз прин­ципiн кө­ ру­ге мүмкiндiк бе­редi. Адам та­би­ға­ты әрбiр да­му са­ты­сы­нан жа­ уап­ты та­лап етiп оты­ра­ды. Эрик­сон­ның ге­те­рос­таз прин­ципi же­ке адам­ның өсуiне ық­пал жа­сай­ды. Мы­са­лы, бүкiл ер же­ту ке­зеңi (жуық­та­ған­да 45 жас өмiр) проак­тивтiк то­қы­рау тер­мин­дерiнде су­рет­те­ледi. Бұл түсiнiктердi пай­да­ла­ну тұл­ға­ның өсуiнiң iшкi жә­не Эрик­сон теориясы­ның дұ­ рыс дам­уын­ың берiлуiнен көрiнiс та­ба­ды. Алай­да, Эрик­сон ба­қы­ ла­ған бұл тен­ден­ция ге­те­рос­таз жа­ғы­на қа­рай ауады, ол Фрей­дтiң ло­ги­ка­лық жә­не инс­тинктiк по­зи­циясын бөлiп көр­се­тедi. Адам­ дар өсу­ге, да­му­ға ұм­ты­ла­ды. Осы­лай­ша, Эрик­сон қа­был­да­ған дә­ ре­же ге­те­рос­таз түсiнiгiн бе­ре­ді. Та­ныр­лық-та­ны­мас­тық Эрик­сон тұл­ға­ның пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық кон­цеп­циясы­мен келiсуiне қа­ра­мас­тан, ол жа­ңа идея­лар, яғ­ни әр түрлi кли­ни­ка­лық, ант­ро­по­ло­гия­лық, пси­хо­та­ри­хи зерт­теу ст­ра­те­гияла­рын шы­ғар­ды. Же­ке адам та­би­ға­тын та­ну­дың кейбiр белгiлерi адам­ның өмiрлiк циклiнiң бар­лы­ғын қам­ти ала­тын кон­цеп­циясы­мен тү­сін­ ді­ріл­ме­ді. Эрик­сон­ның ғы­лым ама­лын пай­да­ла­на оты­рып адам­та­нуы аб­ со­люттiкпен өте ал­шақ тұ­ра­ды. Фрейд­пен са­лыс­ты­рып қа­ра­ған­да Эрик­сон адам­ды та­ну­ды ғы­лым­мен бай­ла­ныс­ты­ра­ды. Ендi Эрик­сон теория­сын эм­пи­ризмдiк тұр­ғы­дан сы­нап жә­не оған ар­нал­ған кейбiр зерт­теу­лердi қа­рас­ты­райық. Пси­хоәлеу­меттiк теория­ның эм­пи­ризмдiк ва­ли­ди­за­ция кон­цеп­циясы Эрик­сон теориясы жас пси­хо­ло­гиясы­на өте үл­кен ық­пал еттi. Оның идеяла­ры мек­теп­ке дейiнгi оқу­да, ма­ман­дан­ған ке­ңес­те, әлеу­меттiк қыз­мет­те жә­не сау­да қа­ты­на­сын­да iске аса­ды. Эрик­сон өте әйгiлi тұл­ға­лар­ға ар­нап кең ау­қым­ды пси­хо­та­ри­хи зерт­теу­лер жүргiздi. Мы­са­лы, Мар­тин Лю­тер, Адольф Гит­лер, Ма­хат­ма Ган­ди, Джордж Бер­нард Шоу. Пси­хо­та­ри­хи – бұл зерт­теу фор­ма­сы, бұл адам өмiрiнiң та­ри­хи оқи­ға­ла­рын анық­тау­да жү­зе­ге асы­ры­ла­ды.

156

Әлеуметтік психология

Өзiнiң әлем­ге әйгiлiгiне қа­ра­мас­тан Эрик­сон теориясы эм­ пи­ризмдiк зерт­теу­де өте ма­ңыз­ды кө­рінiс бер­медi. Бұл теорияға ар­нал­ған жүйелi зерт­теу­лердiң жоқ­ты­ғы­на қа­ра­мас­тан, оның идеяла­ры өте қиын жә­не абст­рактiлi бол­ды. Сенiм, дұ­рыс­тық, пси­хоәлеу­меттiк ма­ра­то­рий де­ген тәрiздi түсiнiктер эм­пи­ризмдiк ау­қат­ты­лық­ты бiлу­ден то­лық анық­тал­ма­ған. Екiншi бiр қиын­шы­ лық, ол Эрик­сон­ның ва­ле­ди­за­ция теориясы кең ау­қым­ды лан­ги­ тюд­тық зерт­теудi қа­жет етедi. Лан­ги­тюд­тық мәлiметтердi жи­нау – өте құн­ды жә­не ұзақ про­це­ду­ра т.б., бұл зерт­теу­лер­ге бай­ла­ныс­ ты пси­хоәлеу­меттiк са­ты қазiргi кез­де өте си­рек өткiзiледi. Со­ ны­мен, Эрик­сон эм­пи­ризмдiк сын­ға аса қы­зық­па­ды. Эрик­сон­ның зерт­теу­лерi кли­ни­ка­лық оқи­ға­лар­ды тал­дау­ға негiздел­ген. Со­ған қа­ра­мас­тан кейбiр пси­хоәлеу­меттiк теория­лық кон­цеп­циялар нақ­ ты зерт­теу­лердi қа­жет етедi. Мы­са­лы, Эрик­сон әрбiр кри­зистiк ке­зеңнiң пси­хоәлеу­меттiк халiн жә­не ауыра­тын халiнiң кри­те­рий­ лерiн шы­ға­ра­ды. Эрик­сон теориясы эм­пи­ризмдiк сын­ға ар­нал­ған. Он­да әлеу­меттiк да­му, бас­қа теория­лар­ға қа­ра­ма-қай­шы­лық, инт­ рап­си­хо­ло­гия­лық үде­ріс­тер­ге қөңiл бөл­ген. Алай­да, жос­пар­лан­ ған зерт­теу­лер қа­на­ғат­та­нар­лық нә­ти­же бер­ген­ге дейiн, Эрик­сон теориясы­ның эм­пи­ризмдiк ста­ту­сы белгiсiз бо­лып қа­ла бе­редi. Эго-ұқ­сас­ты­лық­ты зерт­теу Өмiрлiк циклдiң бар­лық пси­хоәлеу­меттiк са­ты­сы­нан Эрик­ сон жа­сөспiрiм ке­зеңiне көп көңiл бөлдi. Қазiргi кез­дегi көп­те­ген зерт­теу­лер осы фа­за­ға ар­нал­ған. Мар­сиа жа­сөспiрiмдер­ге бiрне­ ше зерт­теу­лер жүргiздi. Эрик­сон жұ­мы­сы­ның негiзiнде он­да 4 өзiндiк ха­бар­ла­ма жә­не эго-ұқ­сас­ты­лық ста­ту­сы көр­сетiлген: 1) ұқ­сас­тық диф­фу­зиясы, 2) күнi бұ­рын шешiп қоюшы­лық, 3) тос­қауыл (ма­ра­то­рий), 4) ұқ­сас­тық жетiстiгi. Бұ­лар кәсiби қыз­мет дiн жә­не сая­сат тәрiздi екi өзiндiк кри­ зис­те су­рет­тел­ген. Кри­зис тер­минi адам­ның өмiр жә­не карь­ера­ны ой­лау ке­зеңiне тiке­лей қа­тыс­ты жа­уап­кершiлiктi қа­был­дау: ма­ ман­дық таң­дау­да нақ­ты шешiмдi қа­жет етедi. Же­ке адам­ның эго-

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

157

ұқ­сас­тық ста­ту­сы Мар­сия­ның стан­дарт­тау ин­тер­вьюiнде өң­дел­ ген. Ұқ­сас­тық диф­фу­зиясы, ауыр­лық жа­уап­кершiлiгiнiң жоқ­ты­ ғы­мен си­пат­та­ла­ды. Же­ке адам ұқ­сас­тық диф­фу­зиясы­мен бiрге кри­зистi ба­сы­нан кешiруi жә­не кешiрмеуi де мүмкiн, бiрақ та бәрiбiр мұн­да же­ке адам құн­ды­лы­ғы жә­не рөлi, аң­са­ған ар­ма­ны­ ның бол­мауы ба­қы­ла­на­ды. Ал­дын ала шешiм қа­был­дан­ған – қыз­дың не­ме­се ұл­дың жағ­ дайы негiзiнде өз­дерiнiң кәсiби ба­ғыт­ты­лы­ғы белгiлен­ген. Мы­са­ лы – кол­ледж сту­дентi өзiнiң әкесi жә­не ата­сы сияқ­ты тiс дәрiгерi бо­луы. Ма­ра­то­рия ста­ту­сы қазiргi кез­де адам­ның жағ­дайы кри­ зистiк тұр­ғы­да бо­луымен си­пат­та­ла­ды. Мы­са­лы – кол­ледждiң сту­дентi өзiн бо­ла­шақ­та хи­мик, ми­ни­стр жә­не жур­на­лист ретiнде елес­те­туi. Со­ны­мен, ұқ­сас­тық жетiстiк ста­ту­сы кри­зис ке­зеңiн ба­сы­нан кешiрiп жат­қан адам­ға тiке­лей қа­тыс­ты. Эго-ұқас­тық­тың бұл төрт ста­ту­сы­ның бо­луы қазiргi кез­де көп­те­ген эм­пи­ризмдiк дәлдiктi қа­жет етедi. Бұл ұқ­сас­тық ста­ту­ сы­на қа­тыс­ты көп­те­ген зерт­теу­лер жүргiзiлген. Бұн­дай зерт­теу ба­ғы­ты Мар­сиа, Уо­тер­ман секiлдi ав­тор­лар­дың аты­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Бұ­ның нә­ти­жесiнде олар ұқ­сас­тық жетiстiгiмен кү­ ре­су­ге ту­ра кел­мейдi. Белгiлi бiр дә­ре­же­де олар сы­ни тал­дау­дан ал­шақ­та­ты­ла­ды. Бұ­ған қа­ра­ма-қар­сы Ма­ра­то­рия жағ­да­йын­да­ғы адам­дар, ұқ­сас­тық жетiстiгi, жа­уап­кершiлiк кезiнде ата-ана­сы­ ның ақы­лын iзде­мейдi. Олар ата-ана­сы­мен шие­ленiскен қа­рымқа­ты­нас­та бо­ла­ды. Же­ке адам­дар ұқ­сас­тық диф­фу­зиясы­мен бiрге ата-ана­сы­ның ара­сын­да үл­кен қа­шық­тық­тың бар екенiн мәлiмдейдi. Бұл жа­сөспiрiмдер өз ата-ана­ла­рын өз­дерiне қа­ты­сы жоқ деп қа­был­дайды, олар­дан алыс­тайды, сон­дық­тан рөл­дік мо­дель­дер жо­ға­ла­ды. Ұқ­сас­тық ста­ту­сы мен сту­дент үл­герiмiнiң ара­сын­да ара­қа­ты­нас­ты оқу белгiлi бiр қы­зы­ғу­шы­лық­тар тұ­ғы­за­ды. Зерт­ теу нә­ти­же­лерiнiң мәлiмдеуiнше, ұқ­сас­тық­қа жет­кен пән­дер, мы­ са­лы ма­те­ма­ти­ка, биоло­гия, хи­мия, ин­же­нерлiк iс, әлеу­мет­та­ну, де­не тәр­биесi өте кең ау­қым­да қа­рас­ты­ры­ла­ды. Бұ­ған ұқ­с ас зерт­теу­де сту­де­нт­тер өз ма­ман­ды­ғын таң­дай ала­тын­дық­та­ры көр­сетiлдi. Олар өз оқу­ла­рын жо­ға­ры ба­ға­ла­ды.

158

Әлеуметтік психология

Эго-ұқ­сас­тық­қа жет­кен сту­де­нт­тер бас­қа­лар­ға қа­ра­ған­да өте жо­ ға­ры ба­ға­лар ала­ды. Бас­қа да зерт­теу­лер­де эго-ұқ­сас­тық ста­тус­ та­ры мен әлеу­меттiк көз­қа­рас ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар оқыл­ған бо­ла­тын. Ұқ­сас­тық жетiстiгi жә­не әрi қа­рай­ғы сыр­лас­тық Эрик­сон­ның пси­хоәлеу­меттiк да­му­да­ғы эпи­ге­не­ти­ка­лық теориясы адам­ның әр түрлi конф­лик­тердi орын­дап шығуына кө­мек­ те­седi. Ұқ­сас­тық өте күштi сезiмi же­ке адам­дың сыр­лас­тық­қа де­ ген сезiмiн жеңiлде­туi, Кан­ның жүргiзген зерт­теуi бо­йын­ша, ер­те ер же­ту ке­зеңiндегi ұқ­сас­тық­қа экс­пе­ри­мен­тальды тек­се­ру идея­ сын жүргiзу­ге тап­сыр­ма берiлдi. Осы мақ­сат­та өз-өзiне ба­ға бе­ ру әдiсiн пай­да­ла­на оты­рып ұқ­сас­тық­ты 3 жыл бойы оқы­ды. Бұл оқу көбiне­се 1 курс сту­де­нт­терiне оқы­тыл­ды. 1981 жы­лы бiрiншi зерт­теу­де сау­ал­на­ма тол­тыр­ды, он­да от­ба­сы ту­ра­лы, сыр­лас­тық ту­ра­лы, мек­теп бiтiрген­нен кейiн қан­дай ма­ман­дық­та оқи­ты­ны ту­ра­лы мә­се­ле­лер қа­рал­ды. Сыр­лас­тық­тың көр­се­тушiсi ретiнде не­келiк ста­тус бол­ды. Он­ да бiрқа­тар ка­те­го­рия­лар таң­дау­ға ұсы­ныл­ған бо­ла­тын: үй­лен­ ген бе, әл­де бой­дақ па, күйеуiнен не­ме­се әйелiнен бө­лек тұ­ра ма, ажы­рас­қан ба, жесiр ме, т.б. сұ­рақ­тар. Бұ­дан шық­қан нә­ти­же­лер мы­на теория­лар­ға қа­тыс­ты бол­ды: эго-ұқ­сас­тық жетiстiгi жә­не ер жет­кен кез­дегi сыр­лас­тық. Ер­кек­ тер­дегi сыр­лас­тық­тың қа­лып­тас­уын­да 18 жыл­дан кейiнгi ұқ­сас­ тық қа­ты­на­сы ба­сым бол­ды. 35 ер­кектiң ара­сын­да­ғы жо­ғар­ғы ұқ­ сас­ты­ғы бар, 1 ға­на ер­кек 1981 ж. әлi әйел ал­ма­ған бо­ла­тын. Не­ке ста­ту­сы ұқ­сас­тық жетiстiгiне қа­тыс­ты емес бо­ла­тын. Ав­тор­дың ойын­ша, сыр­лас­тық­қа же­ту жо­лы әйел­дер­де де жә­не ер­кек­тер­ де де әр түрлi бо­луы мүмкiн бол­ды. Ер адам­дар­да сыр­лас­тық­қа же­ту олар­дың шешiмiмен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты бол­ды: үйле­ну ке­ рек пе, әл­де жоқ па? Бұл жос­пар­да ұқ­сас­тық жетiстiгi, ер адам­ дар­дың рөлiнiң ерек­шелiгiне негiздел­ген. Мы­са­лы, құ­рал­дық мақ­сат­қа ба­ғыт­тал­ған жә­не ком­пе­те­нттiк. Бiр жа­ғы­нан әйел­дер күйеуге шы­ғу­дың әлеу­меттiк қа­жеттiлiгiмен бай­ла­ныс­ты бо­лу ке­рек, сон­дық­тан қа­ты­сы бол­ма­ды. Со­ны­мен қа­тар, тұр­мыс­та­ғы

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

159

әйел­дердiң ұқ­сас­тық жетiстiгi, не­келiк қа­ты­нас­та тұ­рақ­ты­лы­ғы­на әсерiн тигiзедi. Бұ­ның бар­лы­ғы негiзiнен не­кенiң тұ­рақ­ты­лы­ғы­на тигiзетiн әсерi зор. Нә­ти­жесiнде бұл зерт­теу­лер әйел­дер мен ер адам­дар­да ұқ­сас­тық­тың қа­лып­та­суы әр түрлi жо­ба­да бо­ла­ды. Қол­да­ну: Аме­ри­кан жа­сөспiрiмдерi не­ме­се «Мен кiммiн?» Эрик­сон өзiнiң теоре­ти­ка­лық көз­қа­рас­та­рын ұқ­сас емес ай­ мақ­тар­да қол­дан­ды, мы­са­лы, ба­ла­лар­дың ойын­ тәртiбi, аме­ри­ кан ин­деец тай­па­ла­ры­ның жас­тық ша­ғы, жа­сөспiрiмдердiң әлеу­ меттiк тәртiбi, негр жас­та­ры­ның ұқ­сас­тық мә­се­ле­сі, ол ер­те ер же­ ту кезiндегi жа­сөспiрiмдер ұқ­сас­ты­ғы­ның қа­лып­тас­уына әр түрлi әлеу­меттiк-эмо­ционал­дық тәжiри­бесiне аса на­зар ау­дар­ды. Эрик­ сон эго-ұқ­сас­тық­қа пси­хоәлеу­меттiк мә­се­ле­нің негiзi ретiнде көп көңiл бөлдi, бұл мә­се­ле­лер­дің көбi қазiргi аме­ри­кан қо­ға­мын­да­ғы жа­сөспiрiмдер қақ­ты­ғы­сып оты­ра­ды. Эрик­сон­ның көз­қа­ра­сы бо­ йын­ша, қазiргi жас­тар ал­дын­да: «Мен кiммiн?» жә­не «Мен қа­лай ере­сек өмiрге өте ала­мын?» де­ген екi негiзгi сұ­рақ ту­ды. Мә­де­ни әлеу­меттiк дең­гейде (мыс: ис­лам ел­дерiнде) көбiне­се әлеу­меттiк жә­не жы­ныс­тық рөл­дер әре­кет етедi. Бұн­да ұқ­сас­тық жас­тар­ға берiлген, ал ба­қы­лау жай ға­на көр­сетiлген. Аме­ри­ка қо­ға­мы өз жас­та­ры­на по­тен­циал­дық ма­ман­дық, идеоло­гиялық жә­не әлеу­ меттiк мүмкiншiлiктер бердi. Нә­ти­жесiнде Аме­ри­ка жа­сөспiрiмдерiнiң ал­дын­да әр түрлi таң­дау мүмкiншiлiктерi тұр­ды. Эрик­сон­ның бол­жа­уын­ша, Аме­ ри­ка­да­ғы де­мок­ра­тиялық жүйе көп­те­ген қиын мә­се­ле­лер ту­ғы­ зып отыр, яғ­ни де­мок­ра­тия «Өзiңдi өзiң жа­са» де­ген ұқ­сас­тық­ ты та­лап етiп отыр. Осы сыл­тау­мен аме­ри­ка жас­та­ры­нан жа­уап­ кершiлiк та­лап етiледi. Де­мок­ра­тия әлеу­меттiк әлем­дегi тех­но­ло­гиялық бұр­ма­лаумен бай­ла­ны­сып отыр­са, ұқ­сас­тық кри­зисi кү­шейедi. Бiздiң тех­но­ло­ гия бiлiмнiң қа­лып­тас­уын­ың ұзақ­ты­ғын та­лап етедi. Бұн­дай ұзақ оқы­ту жа­сөспiрiмдердiң ере­сек өмiрдiң қан­дай бо­лу ке­ректiгiн түсiнуiне кө­мек­те­седi. Жас­тар­да­ғы ұқ­сас­тық мә­се­ле­сі қиын­дай тү­седi. Аме­ри­ка жа­сөспiрiмдерiнде өз ұқ­сас­тық­та­рын iздеу­ге көп уа­қыт­та­ры бар.

160

Әлеуметтік психология

Ұқ­сас­тық кри­зисi, соң­ғы уа­қыт­тар­да жа­сөспiрiмдер тәртiбiнiң тө­мен­де­гі­дей ор­та­сын­да көрiнедi: карь­ера таң­дау мә­се­ле­сі, iшiмдiк пен есiрткiнi қол­да­ну. Карь­ера таң­дау проб­ле­ма­сы Эрик­сон­ның ма­құл­да­уын­ша, ма­ман­дық­ты анық­тау­да­ғы та­ лап­сыз­дық жас­тар­дың құ­мар­лы­ғын­да­ғы бас­ты се­беп­тердiң бiрi бо­ла­ды. Бы­лай­ша айт­қан­да, жа­сөспiрiм өз ма­ман­ды­ғын дұ­рыс таң­дау үшiн өз-өзiнiң кiм екенiн бiлiп алу қа­жет. Қо­ғам­да­ғы әр түрлi ма­ман­дық түр­лерiмен айна­лы­су өмiр стилiмен сай ке­ луi ке­рек, мы­са­лы: карь­ера таң­дау­да, белгiлi бiр мән жағ­дайды бiлу­де т.б. Дұ­рыс таң­дау жа­сау үшiн, жас­тар өз­дерiн түсiну­лерi, өзі өзiне ба­ға бе­ре бiлуi қа­жет, қай ай­мақ­та дұ­рыс жұ­мыс жа­сай ала­тын­дық­та­рын түсiнiп алу ке­рек. Со­ны­мен жас қыз­дың не­ ме­се жiгiттiң ма­ман­дық таң­дау­да қай тип­ке жа­тан­ды­ғын бiлу­ге бо­ла­ды. Жас өспiрiмдердiң ма­ман­дық таң­дау­да қи­на­ла­тын­ды­ғы – олар­ дың өз iрге­та­сын дұ­рыс таң­дай ал­ма­уын­да. Бұл жағ­дай жас әйел­ дердiң қа­ты­на­сы­на белгiлi, яғ­ни олар­дың ал­дын­да үл­кен таң­дау тұ­ра­ды: әйелдiң жә­не ана­ның рөлi не­ме­се карь­ера. Бiрiншiсiн таң­да­ған кейбiр әйел­дер, уа­қыт өте ке­ле олар­да еш­қан­дай эгоұқ­сас­тық­та­ры жоқ екенi көрiнедi. Жас әйел­дер карь­ера жа­сауда көбiне­се қар­қын­ды қы­сым­ды сезiнедi. Олар­дың ұқ­сас­тық сезiмi жә­не же­ке құн­ды­лы­ғы көбiне­се қыл көпiрде тұ­ра­ды. Құр­бы­лар ара­сын­да­ғы қиын­дық­ты же­ңу Ең сәттi жағ­дайда да нақ­ты жә­не по­зи­тивтiк эго-ұқ­сас­тық уақы­ты жас­тар­да өте қиын бо­ла­ды. Олар ата-ана­сын тың­да­май, көбiне­се құр­бы­ла­ры­ның ара­сы­нан аль­тер­на­тивтiк де­рек қол­да­ уын­ iздейдi, яғ­ни олар өз­дерi ту­ра­лы кө­рінiстi қайта қа­рай­ды. Бiздiң мә­де­ниетiмiзге берiлген ке­зең ерек­ше күштi – жас­тар­дың ере­же­лерi жә­не құн­ды­лық­та­ры ма­ғы­на­лы бо­лып ке­ледi, яғ­ни атаана­ның, мек­тептiң, дi­ни ұйым­дар­дың жә­не т.б.жүйенiң ық­па­лы. Бұл топ­тар жас­тар­дың қай­ғы­сын­да, фи­зи­оло­гиялық жә­не идеоло­ гиялық өз­герiстерiнде кө­мек­те­седi.

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

161

Эрик­сон­ның мәлiмдеуiнше, жа­сөспiрiмдер то­бы­ның оқуы, киiмдерiнiң бiр кейiпте бо­луы, де­не қоз­ғал­ту­ла­ры жә­не ми­ми­ка­ сы, ша­тас­қан жә­не анық­тал­ма­ған ұқ­сас­тық­қа қар­сы қор­ға­ныс бо­ ла­ды. Жас қыз­дар мен жiгiттер өз­дерiнiң кiм екенiн бiлiп ал­ған­нан кейiн, өз­дерiнiң iшкi тұ­рақ­ты­лық­та­рын қа­лып­тас­ты­ра бас­тайды. Со­ны­мен қа­тар, олар­дың әше­кей зат­та­ры, ол сәндi шаш стиль­дерi жә­не му­зы­ка­сы ере­сек адам­дар­дың әлемiмен ты­ғыз бай­ла­ныс­ ты бо­лып ке­ледi. Құр­бы топ­та­ры­ның ке­рек-жа­рақ­та­ры әр түрлi жа­ңа идеоло­гиялық, саяси, әлеу­меттiк, эко­но­ми­ка­лық жә­не дi­ни жүйенiң өз­дерiне ық­пал етуiн қам­та­ма­сыз етедi. Эрик­сон­ның ма­ құл­да­уын­ша, жа­сөспiрiмдер то­бы үшiн әр түрлi идеоло­гиялық, аль­тер­на­тивтiк өмiр стилiне тар­тым­ды­лық көбiне­се ұқ­сас­тық­ты iздеу­ге негiзде­ледi. Олар көбiне­се жа­ңа же­ке құн­ды­лық­тар­ды iздеу­де бо­ла­ды. Жа­сөспiрiмдер тәжiри­бесiн жүргiзу­де әлеу­меттiк құн­ды­лық­тың жа­ңа жүйесi жа­сөспiрiмдер­дегi пай­да бо­лып. ке­ле жат­қан ұқ­сас­тық сезiмiн қа­тайт­уы мүмкiн. Iшiмдiк жә­не есiрткi Көңiл кө­те­ру үшiн пай­да­ла­ны­ла­тын есiрткiлiк амал­дар­дың мүмкiндiгiнше кең та­ра­луы, со­ны­мен қа­тар iшiмдiктiң де кең та­ ралуын­ың негiзгi түсiндiрмесi жоқ екендiгiн көр­се­тедi, яғ­ни жа­ сөспiрiмдердiң iшiмдiктi жә­не есiрткiнi қол­дан­уына қан­дай фак­ тор­лар әсер ететiндiктерi түсiнiксiз. Кез-кел­ген есiрткiнiң тiке­лей жә­не ұзақ уа­қыт ық­па­лы же­ке адам­ның белгiлi бiр анық­тау дә­ре­жесiне бай­ла­ныс­ты, яғ­ни оның көңiл күйiне, мо­ти­ва­циясы­на, есiрткiнi қа­был­дау тәжiрбиесiне, оны белгiлi бiр жағ­дайда қол­да­ну ама­лы­на, мөл­ше­рі жә­не оның әсер ету күйiне бай­ла­ныс­ты. Есiрткiнiң күштi әсерi әр түрлi, со­ ны­мен әр адам­ның жағ­да­йына бай­ла­ныс­ты жа­сөспiрiмдердiң оны қол­да­нуы 60-70 ж. жо­ға­ры дең­гей­мен са­лыс­тыр­ған­да, 80 жыл­да­ры азай­ды. АҚШ-та жо­ға­ры сы­нып оқу­шы­ла­ры­ның ара­ сын­да есiрткiнiң та­ралуын­Ұлт­тық зерт­теу­лердiң нә­ти­же­лерi бы­ лай көр­се­тедi: есiрткiнi қол­да­ну дең­гейi 1980 ж тұ­рақ­ты бол­ды, ма­ри­ху­ана пай­да­ла­ну тө­мен­дей түстi. Адам­дар­дың есiрткiнi жа­ ңа­дан қа­был­дай бас­тауы жә­не әрi қа­рай қа­был­дауы әр түрлi бо­ла­

162

Әлеуметтік психология

ды: құ­мар­лық­тан, өткiр сезiм iздеу­ден, құр­бы­лар­дың қы­сы­мы, ст­ рес­тен қа­шу, өзiн-өзi та­ну­ға ұм­ты­лу, шы­ғар­ма, ру­ха­ни гүл­де­нуi, та­ным ше­ка­ра­сын ке­ңейту. Бұ­лар­ды Эрик­сон кон­текiсiнде қа­рас­ ты­ра­тын бол­сақ, олар­дың ұқ­сас­тық сезiмiмен бай­ла­ныс­ты екенi анық көрiнедi. Өз­дерiн то­лық бiлмейт­iн жас адам­дар iшiмдiктi жә­не есiрткiнi қол­да­ну­ға әуес­те­нуi тез бо­луы мүмкiн. Со­ны­мен iшiмдiк жә­не есiрткiнi қол­да­ну эмо­ционал­дық ст­рестi уа­қыт­ша әлсiре­туiне бой ұрып, са­лы­нып ке­ту­ге дейiн ба­ра­ды. Жас жiгiттер мен қыз­дар есiрткiнi ашу-ыза­дан сақ­тан­ды­ру деп қа­был­дайды. Жа­сөспiрiмдер тәртiбiн Эрик­сон теориясы­нан қа­тесiз түсiну­ ге бо­ла­ды. Пси­хоәлеу­меттiк да­му­да­ғы негiзгi са­ла­ны түсiну­де, Эрик­сон же­ке адам теориясы­на көп ең­бек сiңiрдi. Пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық теорияны қайта қа­рас­ты­ру мы­сал­да­ ры: мә­де­ни жә­не же­ке адам ара­лық фактiлер­де бас­қа постф­рей­дтiктер, Эрик­сон тәрiздi пси­хо­ди­на­ми­ка­лық ха­бар­дар етудi ұстана­тын­дар, же­ке адам­ның қа­лып­тас­уын­да­ғы мә­де­ни рөлдiң ма­ғы­на­сы­на көп көңiл бөлдi. Олар Фрей­дке мiндеттi екендiктерiн сезiнсе де, бiрақ ер­те ба­ла­лық шақ­та­ғы тәжiри­бе ма­ғы­на­сы­ның теория­дан ал­шақ­тап кет­кендiгiн мо­йын­дай­ды. Бұл теоре­тик­тер адам­ның тәртiбi биоло­гиялық та­би­ғат­та­ғы сыр­лас­тық тер­мин­ дерiнде түсiндiру идеясы­нан бас тарт­ты. Олар Фрей­дтiң же­ке адам­ның дам­уын­да­ғы пси­хо­по­то­ло­гиялық көрiнiстердiң ық­пал ету та­лап­та­рын аша ал­ма­ған­ды­ғын бiлдi. Со­ны­мен олар Фрей­ дтiң ана­то­мия жай­лы пiкiрiне қар­сы келдi. Олар­дың пiкiрiнше, жы­ныс ара­сын­да­ғы же­ке өз­герiстердi мә­де­ни әлеу­меттiк ық­пал кон­тексiнен түсiну­ге бо­ла­ды. Қыс­қа­ша пси­хо­ана­лиздiң негiзгi екi теория­сын қа­рас­тыр­сақ, бұл – Эрих Фромм жә­не Ка­рен Хар­ни. Бұл екi ре­фор­ма­тор да, постф­рей­дтiк пси­хо­ди­на­ми­ка­лық ба­ғыт­тың теорияла­рын ал­ға шы­ғар­ды. 3.7. Эрих Фромм­ның ма­хаб­бат теориясы Эрих Фромм 1900 жы­лы Гер­ма­нияда, Фрах­фурт­те дү­ниеге келдi. Фромм­ның от­ба­сы ке­ре­мет емес едi, ол өзiнiң ата-ана­сын

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

163

«өте ты­ным­сыз», ал өзiн «сон­дай шы­дам­сыз ба­ла» деп су­рет­тейдi. Еуро­па­да бiрiншi дү­ниежүзiлiк со­ғыс өртi тұ­тан­ған­да, Фромм он төрт жас­та бо­ла­тын. Ол қа­ру алып со­ғы­су­ға әлi жас бол­са да, өзiн қор­ша­ған қа­ты­гездiк пен ир­ра­цио­нал­дық мiнез-құлық­қа таң қал­ ды. Кейiннен ол «мен осы со­ғыс­тың қа­лай бас­тал­ға­нын, адам­дар то­бы­ры­ның ир­ра­цио­нал­дық мiнез-құл­қын жә­не әлемнiң ас­таңкес­теңiне, ұлт­тар ара­сын­да­ғы түсiнiстiктi бiлу­ге құ­ма­рт­қан жас адам едiм» деп жаз­ды. Осы сұ­рақ­тар­дың жауабы­на Фрейд пен К.Марк­стiң қос­қан үлесi көп екенi бай­қа­ла­ды. Фрей­дтiң ең­бек­терi оған адам­дар өз­дерiнiң мiнез-құлық­та­ры­ның се­бебiн сезiнбейт­ iндiгiн көр­сетiп кө­мек­тестi. Марк­стi оқып, ол әлеу­меттiк-саяси күш­тер адам­дар өмiрiне қат­ты әсер ететiндiгін түсiндi. Фрейд­ тен, Юнг­тен, Ад­лер­ден айыр­ма­шы­лы­ғы, Фром­ның ме­ди­ци­на­лық бiлiмi бол­ма­ған. Ол пси­хо­ло­гияны, фи­ло­со­фияны, әлеу­мет­та­ну­ ды зерт­тедi. Гей­дель­берг уни­вер­си­тетiнде 1922 жы­лы фи­ло­со­фия док­то­ры де­ген дә­ре­же­ге ие бол­ды. Ол өзiнiң пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық бiлiмiн, кейiннен Бер­лин­дегi пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық инс­ти­тут­та жал­ғас­тыр­ды. 1934 жы­лы Фромм ұлт­шыл­дық қауiп-қа­тер­ден қа­ шу­ға ты­ры­сып, Аме­ри­ка­ның ор­та­лық шта­ты­на кө­шедi. Ол же­ке iс жүзiндегi жұ­мыс­та­рын Нью-Йорк­те жүргiзе бас­та­ды. Өзiнiң ең ал­ғаш­қы «Бос­тан­дық­тан қа­шу» деп ата­ла­тын ең­бегiн 1941 жа­ рық­қа шы­ғар­ды. Ол осы ең­бегiнде қо­ғам­дық күш­тер мен идеоло­ гия, ин­ди­ви­диум­ның мiнез-құл­қы мен құ­ры­лы­мы­на қа­лай әсер етiп, қа­лып­тас­ты­ра­тын­ды­ғын көр­сеттi. Ке­лесi кiтап­тар­дың көп­ теп та­ралуын­да­ғы осы ба­ғыт Фромм­ның дү­ниежүзiлiк пси­хо­ана­ ли­тик­тер ас­со­циациясы­на қо­сылуына мүмкiндiк бердi. Өзiнiң ма­хаб­бат теория­сын Фромм са­на­сыз түр­дегi адам­ның по­тен­циясы ретiнде түсiнетiндiгiнен бас­тайды. Осы үде­ріс­ті ол со­дан кейiн эти­ка, дiн, дзен-буд­дизм­дегi өзiнiң жұ­мыс­та­рын­да жал­ғас­ты­рып, аяқ­тай­ды. Ол «ма­хаб­бат – әр адам­ның соң­ғы жә­ не шы­найы қа­жеттiлiгi», – деп, адам­зат құ­ры­лы­мын­да­ғы мә­се­ ле­лердiң жал­ғыз ақыл­ды жә­не қа­на­ғат­та­нар­лық жауабы еке­нін айтады. Ма­хаб­бат адам­ға тән iшкi мән-ма­ғы­на бол­ған­дық­тан, Фромм жа­ңа та­рих­на­ма­лық прин­циптi ал­ға тар­та­ды: ма­хаб­бат­ тың дам­уына ке­дергi жа­сайт­ын кез-кел­ген қо­ғам, адам­зат та­ри­

164

Әлеуметтік психология

хын­да­ғы негiзгi қа­жеттiлiктер­ге қа­ра­ма-қай­шы кел­гендiктен ақы­ рын­да құ­руы ке­рек, – дейдi. Ка­пи­та­лизм – ту­ра осын­дай адам­ зат та­би­ға­ты­на қа­ра­ма-қай­шы ке­летiн қо­ғам жә­не Фромм­ның пайым­да­уын­ша, өзiн-өзi құр­ту­дан жо­ға­луы тиiс. Бүгiнгi таң­да ма­ хаб­бат­тың жоқ­ты­ғын кө­ру үшiн, ма­хаб­бат та­би­ға­тын тал­дау­дың өзi жеткiлiктi жә­не бұ­ған жа­уап­ты әлеу­меттiк жағ­дайда сын­ға алу қа­жет. Осы­мен ол өзiнiң ма­хаб­бат тео­рииясы­на әке­летiн тиiмдi түйiндердi тұ­жы­рым­дайды. «Ка­пи­та­лизм қо­ға­мын­да жат­қан ұстаным мен ма­хаб­бат ұстаны­мы бiр-бiрiмен сәй­кес кел­мейдi. Ка­пи­та­лизм ма­хаб­бат­ты емес, эгоизм­ді туын­да­та­ды, егер бiздiң бар­лық қо­ғам то­лы­ғы­мен оның эко­но­ми­ка­лық ұйым­да­ры да, әр же­ке ада­мы да өзi үшiн ерек­ше дү­ниеге қол жеткiзу­ге ты­ры­су­ға негiздел­се, егер ол эгоизм прин­цип­терiнiң бас­шы­лы­ғы­на көн­се, он­да адам сүйе тұ­ра қазiргi қо­ғам­ның шегiнде қа­лай өмiр сү­редi», – деп сұ­рай­ды Фромм. Ка­пи­та­лизм мен ма­хаб­бат ара­сын­да­ғы қа­ ра­ма-қай­шы­лық Фромм­ды ре­во­лю­ция­лық шешiмге алып келдi. «Бар­лық адам­зат­тың мә­се­лесiнiң бар­лық ақыл­ды жауабы деп түсiнетiн, ма­хаб­бат­қа сал­мақ­ты қа­райт­ын­дар­дың бар­лы­ғы, бiздiң әлеу­меттiк құ­ры­лым­ға тиiмдi жә­не ма­ңыз­ды өз­герiстер қа­жет екенiн түсiнуi ке­рек». Фромм­ның бас­ты те­зисi «ма­хаб­бат – бұл адам­зат құ­ры­лы­мы мә­се­лесiнiң жал­ғыз жауабы, со­ның негiзiнде, ка­пи­та­лизм ма­хаб­бат дам­уын­ шек­тейдi де­ген тұ­жы­рым жа­са­ла­ ды жә­не адам­ның мә­се­лесiн ше­шу­дегi мүмкiндiгiн қам­та­ма­сыз ете ал­май­ды,» – дейдi. Ерiксiз үшiншi сұ­рақ туын­дай­ды, адам­зат мә­се­лесi де­генiмiз не? Оған тек Фромм­ның ма­хаб­бат теория­сын оқып бо­лып қа­на жа­уап­бе­ре ала­сың. Не­ге ма­хаб­бат адам­зат мә­се­ лесiнiң жал­ғыз жауабы? Ка­пи­та­лизм не­ге оны қам­та­ма­сыз ете ал­ май­ды? Фромм­ның пайым­да­уын­ша, адам­ның өмiр сү­ру мә­се­лесi оның негiзгi да­му жағ­дайла­ры­на бай­ла­ныс­ты. Ол са­на­лы түр­де өмiрден өз жо­лын та­буы, әрбiр қа­да­мын ойла­нып ба­суы, өмiр жо­ лын эмо­ционал­ды сезiнуi, же­ке әлеу­меттiк ор­та­сы­на бейiмде­луi, өзiнiң же­ке қо­ға­мы­ның фор­ма­сын құ­руы, өзiнiң заң­да­рын, нор­ма­ ла­рын, құн­ды­лық­та­рын жа­сауы ке­рек. Осы­лар­дың нә­ти­жесiнде адам қа­те­ле­сетiн жол­да таң­дауы мүмкiн жә­не көп­те­ген жағ­дай­ лар­да ту­ра со­лай бо­ла­ды, ада­са­ды, қа­те жол­ға түсiп, хай­уан­дық

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

165

әлеу­меттiк жүйе құ­рып жә­не ро­бот­тар­ға тән мiнез-құлық нор­ ма­ла­рын ой­лап та­ба­ды. Адам өзiнен-өзi та­би­ғат пен бас­қа адам­ дар­дан, өзiнiң фи­зи­ка­лық кү­ші де­несiнен жә­не бас­қа жы­ныс­ та­ғы­лар­дан бө­лек ерек­ше құ­ры­лым ретiнде сезiнедi жә­не бұл оған ерек­ше жа­ман әсер қал­ды­ра­ды. Қыс­қа­сы, ол өзiн жал­ғыз жә­не жа­быр­қау сезiнедi. «Осы­ның бәрi, – дейдi Фромм, – оны бас­қа­лар­дан бө­лек, бас­қа тiршiлiк ие­лерiмен бай­ла­ны­сы жоқ, шы­дай ал­майт­ын қа­раң­ғы­лық­қа әкелiп тiрейдi, өзiнiң бө­лектiк сал­да­ры­на адам ма­за­сыз­дық күйiн ба­сы­нан кешiредi, ұяла­ды, кiнәлiлiк сезiмi пай­да бо­ла­ды. Ол күштi ма­за­сыз­дық­тан жа­па ше­ге бас­тайды, өйт­кенi өз­ге зат­тар мен адам­дар­дан бө­лек­тен­ген өзiн кө­мексiз, қор­ша­ған әлемдi бел­сендi та­ни ал­май­мын де­ген ойда бо­ла­ды». Өзiнiң көз­қа­ра­сын анық елес­те­ту үшiн Фромм Эдем ба­ғы ту­ра­лы аңыз­ды әңгiме­лейдi. Адам Ата мен Хауа Ана құ­дай­ды тың­да­май, та­ным жемiсiнен жеп қояды, құ­дай олар­ды сол үшiн инс­тинктi бей­са­на жұ­ма­ғы­нан қуады жә­не олар­ға өз­ дерiнiң же­ке ра­ционал­ды са­на­лы ой­лап та­был­ған құ­рал­да­ры­на сүйенуiне мүмкiндiк бе­редi. Ол қор­ша­ған әлем­мен бай­ла­ныс­қан туыс­қан­дық қа­рым-қа­ты­нас­та­рын үзедi, олар­ды бо­са­та­ды жә­не же­ке адам өзiн ар-ұят, кiнәлiлiк сезiмiмен өзiн-өзi қа­жы­та­тын жал­ғыз­дық түр­месiне ите­редi. Оқ­шаула­ну, жал­ғыз­дық түр­месi Фромм бо­йын­ша, адам да­муы ба­ры­сын­да кез­де­сетiн та­би­ғи жағ­дай жә­не бұл – же­ке ин­ди­вид­ке тән сияқ­ты, өт­кен шақ­та тұ­ ман­ды жа­ну­ар­лар әлемiнен бөлiнген бүкiл адам­зат­қа тән. Осы жер­ден бас­тап жан-жақ­ты мә­се­ле де, жан-жақ­ты қа­жеттiлiктер де кө­бейедi. «Осы­мен, – дейдi Фромм, – адам­ның ең те­рең қа­ жеттiлiгi өзiнiң оқ­шаулан­уын­ан құ­ты­лу, жал­ғыз­дық түр­месiнен құ­ты­лу­ға әкелiп тiре­ледi. Адам ал­ғаш­қы жағ­дай­лар­дан алыс­та­ ған са­йын­, ол сон­ша­ма та­би­ғи әлем­нен бө­лек­те­недi жә­не оның бө­лек­те­ну­ден ары­лу жо­лын iздейт­iн қа­жеттiлiктерi жиiлей бас­тайды». «Ма­хаб­бат кө­мегiмен бiрiктiру» де­гендi нақ­ты­ла­ған­да, ол дәл ненi көз­деп тұр­ға­нын анық­тап ал­май, Фромм оқ­шаула­ну­ды анық­ тайт­ын, оқ­шаула­ну­дан қа­шу деп ата­ла­тын екi түрлi өтiрiк әдiстi ендiредi. Бiрiншi тип­тегi жағ­дай, есiрткi не­ме­се жа­ну­ар­ға тән сек­

166

Әлеуметтік психология

суал­ды­лық: бұл қыс­қа уа­қыт­қа жал­ғыз­дық түр­месiнен бо­са­та­тын ил­лю­зия. Екiншiсi, ро­бот тек­тес тұл­ға­лар жә­не со­лар құр­ған не­ ке, олар жүргiзген ша­ру­ашы­лық, қыз­мет ат­қа­руы жә­не ойын­дар­ ға қа­ты­суы жа­йын­да «уа­қыт­ша бiрiгу» сезiмiн ту­ды­ра­ды. Бiрақ уа­қыт өт­кен са­йын­жал­ғыз­дық се­зімiн үде­тедi жә­не ба­қыт­сыз­дық синд­ро­мын ас­қын­ды­ра­ды. Тек ма­хаб­бат­та ға­на адам шы­найы шешiм та­ба ала­ды, «ма­хаб­бат – дейдi Фромм, – оған оқ­шаула­ну мен бө­лек­те­ну сезiмiн же­ңу­ге мүмкiндiк бе­редi». Бiрақ ма­хаб­бат де­генiмiз не? Фромм: ма­хаб­бат – бұл адам­дар­да­ғы бел­сендi күш, ол адам­дар ара­сын бiрiктiрiп, олар­дың ара­сын­да­ғы ке­дергiнi құ­ ла­та­ды, – дейдi. Ма­хаб­бат де­генiмiз – көп­те­ген қа­рым-қа­ты­нас­тар­дың бi­реуi емес жә­не эмо­циялар­дың жиын­ты­ғы не­ме­се адам­зат та­ри­хын­да нақ­ты жағ­дай­лар­да да­мы­ған түрлi-түрлi фор­ма­да емес. Әрбiр сә­ би мен ере­сек адам­да жү­ре пай­да бо­ла­тын әлеу­меттiк фе­но­мен де емес. Фромм­ға сәй­кес, бұл – адам­ға iштей берiлетiн қабiлет. Оған икем­дел­ген по­тен­ция­лық мүмкiндiк, ол – бей­са­на­лық зын­ да­ны­нан бо­сауды күтiп жүр­ген мүмкiндiк. Ма­хаб­бат­тың түр­лерi қан­дай? Фромм ма­хаб­бат­тың ал­ты түрiн ажы­ра­тып көр­се­тедi: ана ма­ хаб­ба­ты, әке ма­хаб­ба­ты, ата-ана­ға де­ген ба­ла­ның ма­хаб­ба­ты, бауыр-әп­ке ма­хаб­ба­ты, эро­ти­ка­лық ма­хаб­бат жә­не құ­дай­ға де­ген ма­хаб­бат. Фромм­ның пайым­да­уын­ша, осы­ның бәрi ин­ди­видтiң са­на­сы­нан тыс бәрi бiр уа­қыт­та қа­тар­ла­сып өмiр сү­редi. Ма­хаб­ бат­тың әр түрiнiң же­ке та­ри­хы бо­ла­ды, ол бiрiншi ке­зек­те то­лы­ ғы­мен адам­зат та­ри­хы­мен бай­ла­ныс­ты. Сә­би туыл­ған­да ма­хаб­ бат­тың ешбiр түрiне қабiлетi бол­майды. Ол ата-ана­сын, бауыр­ ла­рын, әп­ке­лерiн, қа­тар­лас­та­рын, дос­та­рын, елiн, әйелiн, ба­ла­ла­ рын сүюге үйре­нуi ке­рек. Бас­қа фор­ма­ла­ры­ның iшiнде ғы­лым­ға, шын­дық­қа, өнер­ге қы­зы­ғу­шы­лық де­ген ма­хаб­бат бо­ла­ды. Бұ­лар еш­қай­сы­сы да iштей пай­да бол­ған ма­хаб­бат емес. Тек адам­ға қа­ жеттi ана­то­миялық-фи­зи­оло­гиялық құ­ры­лым­дар ға­на өмiрге ке­ ледi. Осы ар­қы­лы адам өмiр сүрiп, қо­ғам­мен ара­ла­са­ды, осы ар­ қы­лы ба­ла да, ере­сек адам да сүйе бiлу жә­не сүйiктi бо­ла бiлу де­геннiң не екенiн түсiнедi.

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

167

Эрих Фромм­ның негiзгi көз­қа­рас­та­ры мен ұстаным­да­ры Фромм пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық теорияны кең түр­де қа­рас­ты­рып, тұл­ға­ның қа­лып­тас­уына әлеу­меттiк, саяси, эко­но­ми­ка­лық фак­ тор­лар­дың әсерiн атап көр­сет­кен. Оның тұл­ға ту­ра­лы қо­ры­тын­ ды­сы адам­ның өмiр сү­ру шар­ты­на жә­не оның өз­ге­руiне тал­дау жа­саудан бас­та­ла­ды. Өзiнiң та­ри­хи тал­да­уын­да Фромм мы­на­ дай шешiмге келдi: адам­дық тiршiлiктiң ажы­ра­майт­ын бөлiгiнiң белгiсi: жал­ғыз­дық, оқ­шаула­ну, жа­тыр­қаушы­лық. Со­ны­мен, Фромм­ның айт­уын­ша, әрбiр та­ри­хи ке­зең ин­ди­ви­ ду­ал­ды­лық­тың прог­рес­сивтi дам­уына адам­ның тұл­ға­лық бос­ тан­дық­ты қан­ша­лық­ты игер­гендiгi тән. Адам­дар ав­то­но­мия мен еркiндiк үшін кү­ре­седi, бiрақ осы кү­рестiң өзi адам­да та­би­ғат пен шет­те­лу сезiмiн ту­ды­ра­ды. Адам­дар өз­дерiнiң өмiрiне билiк етудi жә­не таң­дау құ­қы­ғын ке­рек етедi, бiрақ олар­ға ба­сы­мен қо­ са мiндеттi түр­де бас­қа адам­дар­мен бiрiгу жә­не бай­ла­ны­су ке­ рек. Бұл дау-да­май­ды ше­шудiң жо­лы мен тиiмдiлiгi Фромм­ның айт­уын­ша, эко­но­ми­ка­лық, саяси қо­ғам­ға тәуелдi бо­ла­ды. Қа­шу ме­ха­ни­зм­дерi (ме­ха­низ­мы бегс­тва). Адам­дар қан­дай жол­мен өзiнiң жал­ғыз­дық, өзiндiк ке­рексiздiк жә­не жа­тыр­қаушы­ лық сезiмдерiн же­ңедi? Бiр жол ол – еркiндiктен бас тар­ту жә­не өзiңнiң ин­ди­ви­ду­ал­ ды­лы­ғың­ды тө­мен­де­ту. Фромм адам­ның «еркiндiктен құ­ты­лу­ дың» бiрне­ше ст­ра­те­гияла­рын көр­сет­кен. Олар­дың бiрiншiсi – ав­то­ри­та­ризм, яғ­ни өзiңдi бас­қа бiр зат­пен не­ме­се бас­қа бiр адам­мен қо­су. Ав­то­ри­та­ризм ма­зо­хистiк тен­ден­ циямен қа­тар са­дистiк тен­ден­ция түрiнде де бiлдiрiледi. Ма­зо­ хистiк түр­дегi ав­то­ри­та­ри­зм­де адам­дар қор­ша­ған ор­та­мен қа­рымқа­ты­нас­та ша­ма­дан тыс тәуелдiлiк, ба­ғы­ну, дәр­менсiздiк та­ны­та­ды. Ал са­дистiк түр­дегi ав­то­ри­та­ризм керiсiнше, бас­қа адам­дар­ды бас­қа­ру жә­не олар­дың үстiнен ба­қы­лау түрiнде көрiнедi. Фромм­ ның айт­уын­ша, бiр ин­ди­видтiң бо­йын­да екi тен­ден­ция да бо­ла­ды. Құ­ты­лу­дың екiншi тәсiлi – дест­рук­тивтiлiк Бұл тен­ден­цияға бай­ла­ныс­ты, адам өзiн-өзi то­лық сезiнбеу сезiмiн же­ңу­ге ты­ры­са­ды. Фромм бо­йын­ша, бо­рыш, пат­рио­

168

Әлеуметтік психология

тизм жә­не ма­хаб­бат – дест­рук­тивтi әре­кеттiң жал­пы­ға бiрдей ра­ционал­ды мы­са­лы бо­ла ала­ды Ең соң­ғы­сы, адам­дар жал­ғыз­дық жә­не жа­тыр­қау сезiмiнен мiнез-құлық­ты бас­қа­ра­тын әлеу­меттiк нор­ма­лар­ға ба­ғы­ну ар­қы­ лы құ­ты­ла ала­ды. Фромм «кон­форм­нос­ть ав­то­ма­та» де­ген тер­ миндi осы ст­ра­те­гияны пай­да­ла­на­тын адам­ға қол­дан­ған. Бұл ст­ра­те­гия ар­қы­лы ол бас­қа адам­дар қа­тар­лы бо­лып, өзiн-өзi жал­ пы қа­был­дан­ған тәртiп бо­йын­ша ұс­тай­ды. Жа­ну­ар­лар­да­ғы қор­ ға­ныс бояула­ры сияқ­ты, «кон­форм­нос­ть ав­то­ма­ты» бар адам­дар өзiнiң қор­ша­ған ор­та­сы­ның ажы­ра­мас бөлiгi ретiнде қа­был­да­на­ды. Фромм­ның айт­уын­ша, осы «еркiндiктен құ­ты­лу­дың ме­ха­ низмiнен» бас­қа қар­сы по­зи­тивтi еркiндiк бар. По­зи­тивтi еркiндiк ар­қы­лы жал­ғыз­дық жә­не шет­тетiлу сезiмiнен құ­ты­лу­ға бо­ла­ды. По­зи­тивтi еркiндiк Фромм­ның айт­уын­ша, адам­дар бас­қа адам­дар­мен жә­не қо­ғам­ мен бiрiгу сезiмiн жо­ға­лт­пай, өз­дерi ав­то­ном­ды түр­де өмiр сү­ре ала­ды. Адам өзiн әлемнiң бiр бөл­шегi ретiнде сезiне оты­рып, оған тәуелдi бол­майды. Осы еркiндiк түрiн Фромм по­зи­тивтi еркiндiк деп ата­ған. По­зи­тивтi еркiндiкке же­ту адам­дар­дан өмiрде аяқ ас­ ты бел­сендiлiктi та­лап етедi. Фромм аяқ ас­ты бел­сендiлiктi әлеу­ меттiк нор­ма­лар мен шет­теу­лер­ге сәй­кес әре­кет ететiн ба­ла­лар­да бо­ла­тын­ды­ғын атап көр­сеттi. Ма­хаб­бат пен ең­бектi Фромм по­зи­ тивтi еркiндiктiң дам­уын­ жү­зе­ге асы­ра­тын қо­сым­ша ком­по­нент ретiнде қа­рас­тыр­ды. Адам­ның эк­зис­тен­ци­ал­ды қа­жеттiлiгi Фром­ның адам­ның бес негiзгi эк­зис­тен­ци­ал­ды қа­жеттiлiктерiн бөлiп көр­се­тедi: 1. Бай­ла­ныс­ты ор­на­ту қа­жеттiлiгi. Та­би­ғат­тан шет­те­лу жә­не жа­тыр­қау сезiмiн же­ңу үшiн, бар­ лық адам­дар­ға бiреуге кө­мек көр­се­ту, бiреу үшiн жа­уап­ты бо­лу қа­жет дейдi. Егер бай­ла­ныс­ты ор­на­ту қа­жеттiлiгiне қа­на­ғат­тан­ ба­са, адам­дар өз­дерiнiң эгоистiк мүд­де­ле­рін жақ­тайды жә­не бас­ қа­лар­ға се­ну­ге қабiлетсiз бо­ла­ды. 2. Өзін-өзі же­ңу қа­жеттiлiгi. Бар­лық адам­дар өзiнiң ен­жар та­би­ға­тын же­ңу­ге мұқ­таж бо­ла­ ды. Өз өмiрiнiң бел­сендi жә­не шы­ғар­ма­шы­лық жа­саушы­сы бол­

ІІІ тарау. Тұлға теориялары

169

ғы­сы ке­ледi. Осы қа­жеттiлiктi жү­зе­ге асы­ру – құ­ру не­ме­се жа­сап шы­ға­ру (со­зи­да­ние) ар­қы­лы шешiледi. Құ­рап шы­ға­ру iсi (ой­лар, өнер, ма­те­ри­ал­дық құн­ды­лық­тар не­ме­се ба­ла­ны тәр­бие­леу) адам­ дар­ға еркiндiк сезiмiне же­ту­ге кө­мегiн тигiзедi. 3. Ту­ған-туыс­қа қа­жеттiлiк Адам­дар өз­дерiн әлемнiң ажы­ра­майт­ын бөлiгi ретiнде сезiну­ ге мұқ­таж бо­ла­ды. Фромм­ның теориясы­на сәй­кес, бұл қа­жеттiлiк өмiрге ке­ле са­лы­сы­мен ба­ла мен ана­ның ара­сын­да­ғы биоло­ гиялық бай­ла­ныс үзiлген кез­ден бас­тап пай­да бо­ла­ды. Өмiр бойы адам­дар осы қа­жеттiлiк түрiн ке­рек етедi. Керiсiнше, кiм өзiнiң ата-ана­сы­мен, қо­ғам­мен сим­биоти­ка­ лық қа­ты­нас­та бол­са, олар өзiнiң тұл­ға­лық бiртұ­тас­ты­ғын жә­не еркiндiгiн сезiну­ге қабiлетi жо­ға­ры бо­ла­ды. 4. Ұқ­сас­тық қа­жеттiлiгi Фромм­ның айт­уын­ша, бар­лық адам­дар өзiмен-өзi iштей те­ пе-тең бо­лу қа­жеттiлігiн сезiнедi, осы ар­қы­лы олар өз­дерiнiң бас­ қа­лар­ға ұқ­са­майт­ын­дық­та­рын сезiп, өз­дерiнiң кiм екендiктерiне көз­дерi же­тедi. Қыс­қа­ша айт­қан­да, әрбiр адам «Мен – бұл мен» деп айтуға қа­бі­леттi бо­луы ке­рек. 5. Көз­қа­рас­тар жүйесi жә­не берiлу қа­жеттiлiгi Фромм­ның теориясы­на сәй­кес, адам­дар­ға әлемнiң қиын­дық­та­ рын түсiндiру үшiн тұ­рақ­ты ар­қау ке­рек. Бұл ба­ғыт жүйесi адам­ға шы­найы өмiрде мақ­сат­ты түр­де әре­кет ету кө­мегiн тигiзедi. Со­ны­мен қа­тар адам­дар берiлу объектiсiне де мұқ­таж бо­ла­ды, ол де­генiмiз – өзiңдi бiреуге не­ме­се бiр нәр­се­ге (жо­ғар­ғы мақ­ сат­қа не­ме­се құ­дай­ға) ар­нау не­ме­се ұсы­ну. Осы ар­қы­лы адам­дар өмiрдiң мәнiн түсiнедi. Өзiнiң осы­лай­ша ұсы­нуы өмiрдiң ма­ғы­на­ сын кiргiзiп, шет­тетiлу сезiмiн же­ңу­ге мүмкiндiк бе­редi. Адам­ның қа­жеттiлiктерiн Фромм қа­рас­ты­ра ке­ле: «бұл қа­ жеттiлiктердiң қа­на­ғат­та­нуы ин­ди­видтiң өмiр сүрiп жат­қан әлеу­ меттiк шарт­та­ры­на бай­ла­ныс­ты», – бо­ла­ды де­ген.

IV та­рау ӘЛЕУ­МЕТТIК ТОП­ТАР­ДЫҢ ӘЛЕУ­МЕТТIК-ПСИ­ХО­ЛО­ГИЯ­ЛЫҚ ҰЙЫМ­ДАС­ТЫ­РЫ­ЛУЫ

4.1. Әлеу­меттiк топ­тар­дың жiкте­луi Үл­кен топ­тар – адам­дар­дың тұл­ғаара­лық жә­не әлеу­меттiк ты­ ғыз бай­ла­ныс­та­рын та­лап ет­пейт­iн ша­ғын топ­қа қа­ра­ған­да, мем­ ле­кет кө­лемiнде өмiр сү­ретiн қауым­дас­тық. Үл­кен топ­тар­да мiнез-құлық әлеу­меттiк нор­ма­лар, қо­ғам­дық жә­не мә­де­ниеттiк құн­ды­лық­та­ры, дәс­түр­лерi, қо­ғам­дық пiкiр мен жап­пай көңiл-күй­лерi қа­лып­та­са­ды. Үл­кен топ­тар­ға жа­та­тын­дар: тап­тар, қа­лың бұ­қа­ра топ­та­ры, эт­нос­тар (ұлт, жұрт), жас ерек­шелiк топ­тар, дi­ни кон­фес­сиялар, пар­тия мен қо­ғам­дық ұйым­дар т.б. Ор­та топ­тар – бұл ме­ке­ме­лер, ұйым­дар, әс­ке­ри бөлiмдер мен құ­ра­ма­лар, тер­ри­то­риялық қауым­дас­тық­тар (бiр қа­ла­ның, ау­ дан­ның тұр­ғын­да­ры). Ша­ғын топ­тар – iс-әре­кет мақ­сат­та­ры­ның бiрлiгiмен, құ­ра­ мын­да­ғы адам­дар­дың са­ны шек­теулi жә­не тiке­лей тұл­ға­лық бай­ ла­ныс­та бiрлес­кен, со­ның негiзiнде топ­тық тұ­тас­ты­ғы туын­да­ған адам­дар то­бы. Ша­ғын топ­қа жа­та­тын­дар: от­ба­сы, әс­ке­ри ша­ғын бөлiмше­лер, көршiлер қауым­дас­ты­ғы, дос­тар ком­па­ниясы т.б. Мик­ро­топ­тар – ша­ғын топ­тар­дың iшiндегi фор­мал­ды емес топ­тар. 170

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

171

Ұйым­дас­қан топ­тар – iшкi се­беп­тер­мен пай­да бол­ған (спон­ тан­дық) жә­не өзiнiң iшiндегi қа­таң жә­не би­леп-төс­тейт­iн ком­му­ ни­ка­тивтiк қа­ты­нас­та­ры бо­ла­ды. Ұйым­дас­па­ған топ­тар – iшкi се­беп­тер­мен пай­да бол­ған (спон­дан­дық) жә­не өзiнiң iшiндегi қа­таң емес жә­не би­леп-төс­те­ мейт­iн ком­му­ни­ка­тивтiк қа­ты­нас­та­ры бо­ла­ды. Фор­мал­ды емес (рес­ми емес) топ­тар – бұл топ­тар тұл­ға­лық таң­дау­ла­ры мен қы­зы­ғу­шы­лық­та­ры негiзiнде қа­лып­тас­қан. Рес­ми топ­тар – құ­ры­лы­мы сырт­тан, рес­ми түр­де берiлген топ­тар жа­та­ды. Рес­ми топ­тар ал­дын-ала қо­ғам­ның белгiлен­ген мақ­сат­та­ры­мен, ере­же­лерiмен, нұс­қаула­ры­мен, жар­лы­ғы­мен сәй­ кес қыз­мет етедi. Әлсiз да­мы­ған топ­тар – бұл топ­тар, өзiнiң өмiр тiршiлiгiнiң бас­тап­қы ке­зеңi. Жо­ға­ры да­мы­ған топ­тар – жал­пы мақ­сат­та­ры мен мүд­де­ ле­рі бұ­рын­нан қа­лып­тас­қан, қа­рым-қа­ты­нас­та­ры жо­ға­ры да­му жүйесiнде ұйым­шыл­ды­ғы­мен жо­ға­ры дең­гейде ерек­ше­ле­нетiн топ. Әдет­те жо­ға­ры да­мы­ған топ­тар­ға ұжым жа­та­ды. Ре­фе­ре­нттiк топ­тар – адам­дар бұл топ­тың мүд­де­ле­рін, тұл­ ға­лық құн­ды­лық­та­рын жә­не ба­ға­лаула­рын бағ­дар­ға ала оты­рып, үлгi тұ­та­ды. Ре­фе­ре­нттiк емес топ­тар – бұл топ­тар­ға адам­дар оның мү­ шесi бо­лып нақ­ты түр­де кiредi. Реал­ды топ­тар – бұл адам­дар­дың iс-әре­кет­терi мен күн­делiктi өмiрлерi бiрге өтетiн топ­тар. Шарт­ты топ­тар – бiр жал­пы, мы­са­лы, жас, жы­ныс т.б. белгiлерiмен бiрiккен топ­тар. Бас­тап­қы топ­тар – адам­дар­дың қо­ғам­да­ғы тiке­лей ал­ғаш­қы қа­рым-қа­ты­на­сы­мен өза­ра әре­кет­тес бо­ла­тын топ­тар. Екiншi қайтара топ­тар – олар­дың бар­лық мү­ше­лерiмен бай­ла­ныс­та­ры жоқ жә­не топ бас­шы­лы­ғы­ның же­текшiлiгiмен өза­ ра қа­ты­нас­та­ры туын­дайт­ын топ­тар. Мы­са­лы, мек­теп ұжы­мы нақ­ты сы­нып ұжы­мы­на қа­ра­ған­да екiншi қайтара топ бо­лып та­ бы­ла­ды.

172

Әлеуметтік психология Әлеу­меттiк топ­тар­дың жiкте­луi Әлеуметтік топтар Мөлшерi бойынша Үлкен

Орташа

Шағын

Микротоп -тар

Ұйымдасуы бойынша Ұйымдаспаған

Ұйымдасқан

µéûìäàñïà¹àí

Қоғамдық мәртебесi бойынша Ресми

Бейресми

Даму дәрежесi бойынша Әлсіз дамыған

Жоғары дәрежеде дамыған

Маңызы бойынша Референтті

Референтті емес

Тiкелей қарым-қатынасқа түсуi бойынша Нақты

Шартты

Бастапқы

Екінші қайтара

11 сурет. Әлеуметтiк топтардың жiктелуi

4.1.1. Әлеу­меттiк ша­ғын топ­тар­дың Референттiк топтар х–о­бұл топтарға адамдар оның әлеу­мемес еттiк-пси­ ло­гия­ лық ұйым­ дас­ ты­рмүшесi ы­луы болып

нақты түрде кiредi. Реалды топтар – бұл адамдардың iс-әрекеттерi мен күнделiктi өмiрлерi бiргеШа­ өтетiн топтар. ғын топ – iс-әре­кет мақ­сат­та­ры­ның бiрлiгiмен, құ­ра­мын­

да­ғы адам­дар­дың са­ны шек­теулi жә­не тiке­лей тұл­ға­лық бай­ла­ 116 ныс­ та бiрлес­кен, со­ның негiзiнде топ­тық тұ­тас­ты­ғы туын­да­ған адам­дар то­бы.

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

173

Шарт­ты топ –бұл топ­тар жал­пы белгiлерiне, жа­сы­на, жы­ны­ сы­на, ұл­ты­на, бiлiм дең­гейiне, әлеу­меттiк тұр­мы­сы­на, лауазы­мы­ на, т.б. қа­рай бiрiккен адам­дар то­бы. Нақ­ты топ­тар – бұл топ­та­ғы адам­дар­дың күн­делiктi өмiрi мен iс-әре­кет­терi үнемi бiрге өтедi. Олар та­би­ғи жә­не ла­бо­ра­ то­риялық топ­тар­ға бөлiнедi. Ла­бо­ра­то­риялық топ­тар­да ғы­лы­ми мүд­де­ле­рі қа­рас­ты­рыл­ған. Рес­ми топ­тар – құ­ры­лы­мы сырт­тан, рес­ми түр­де берiлген топ­тар жа­та­ды. Рес­ми топ­тар ал­дын-ала қо­ғам­ның белгiлен­ген мақ­сат­та­ры­мен, ере­же­лерiмен, нұс­қаула­ры­мен, жар­лы­ғы­мен сәй­ кес қыз­мет етедi. Бей­рес­ми топ­тар – бұл топ­тар тұл­ға­лық қы­зы­ғу­шы­лы­ғы мен таң­дау­ла­ры негiзiнде қа­лып­та­са­ды. Бей­рес­ми топ мү­ше­лерi тұл­ ға­лық сим­па­тия не­ме­се ан­ти­па­тия негiзiнде қа­лып­та­са­ды. Әлсiз да­мы­ған топ­тар – топ тiршiлiгiнiң ал­ғаш­қы әлсiз ұйым­ дас­қан ке­зеңi. Да­муы жо­ға­ры топ­тар – жал­пы мақ­сат­та­ры мен мүд­де­ле­ рі бұ­рын­нан қа­лып­тас­қан, қа­рым-қа­ты­нас­та­ры жо­ға­ры да­му жүйесiнде ұйым­шыл­ды­ғы­мен ерек­ше­ле­нетiн топ. Диф­фу­зиялық топ­тар – (лат. diffusio – сейiлу, төгiлiп жойылу) тек қа­на жал­пы эмо­циялар­мен, қай­ғы­ру­лар­мен бiрiккен кез­дей­ соқ адам­дар то­бы. Ұжым – бiрлес­кен iс-әре­кет­ке қо­лай­лы сәттi жағ­дай жа­сайт­ ын адам­дар­дың биiк фор­ма­да­ғы бiрлестiгi. Ұжым­ға тән негiзгi белгiлер: а) бар­лық адам­дар­дың бiр объектiге ба­ғыт­ты­лы­ғы, яғ­ни жұ­ мыс уақы­ты мен ор­ны­ның, жал­пы өндiрiс құ­рал­да­ры­ның, ғи­ма­ рат­та­ры­ның бо­луымен ерек­ше­ле­недi; ә) ұйым­дас­қан адам­дар­дың бiрлiгi, нақ­ты бекiтiлген құ­ры­лы­ мы, жал­пы ерiк-жiгерi мық­ты, сон­дай-ақ ұжым мү­шелiрiнiң ерiкжiгерiнiң ие­герi – ұжым­ның сенiмдi өкiлдерi бо­лып та­бы­ла­ды; б) жал­пы ой­лар мен пiкiрлер, эти­ка­лық жә­не ар-ож­дан­дық нор­ма­лар­дың бiрлiгi, өза­ра жа­қын қа­рым-қа­ты­нас. Ре­фе­ре­нттiк топ­тар – адам­дар бұл топ­тың мүд­де­ле­рін, тұл­ ға­лық құн­ды­лық­та­рын жә­не ба­ға­лаула­рын бағ­дар­ға ала­ды.

174

Әлеуметтік психология

б) жалпы ойлар мен пiкiрлер, этикалық және ар-ождандық нормалардың Ре­фөзара е­ре­нжақын ттiк қарым-қатынас. емес топ­тар – бұл топ­тар­ға адам­дар оның бiрлiгi, – адамдар бұл топтың мүдделерін, тұлғалық құндышесi Референттiк бо­лып шы­топтар найы түр­ де кiредi. лықтарын және бағалауларын бағдарға алады. Референттiк емес топтар – бұл топтарға адамдар оның мүшесi болып шынайы түрде кiредi. Ша­ғын топ­тар­дың жiкте­луi

мү­

ШАҒЫН ТОПТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ

ШАРТТЫ

Жас мөлшерімен

НАҚТЫ

Жыныстық және басқа

Лаборатория лық

Табиғи

Ресми

Бейресми

Әлсіз дамыған

Дамуы жоғары

Диффузиялы қ

Ұжымдар

Референтті

Референтті емес

118

4.1.2. Ша­ғын топ­тар­дың пси­хо­ло­гиясы Ша­ғын топ – дер­бес iс-әре­кет суб­ъектiсi жә­не оның маз­мұ­ ны­на пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма бе­ру­ге бо­ла­ды. Ша­ғын топ­тың

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

175

ру­ха­ни өмiрi мен пси­хо­ло­гиясы­ның бiрлiгi, оның же­келiк ерек­ шелiгiмен бiрле­седi, де­мек, оның құ­ра­мын­да­ғы тұл­ға­лар бiрбiрiмен қыз­мет­тестiк си­пат­та бо­ла­ды: Өза­ра қа­ты­нас (тұл­ғаара­лық қа­ты­нас) – ин­ди­видтiң әр­түрлi эмо­цияла­рын iлестiру­мен жә­не адам­дар­дың өза­ра әре­кетiнiң нә­ ти­жесiнде туын­дайт­ын суб­ъек­тивтi бай­ла­ныс­тар. Ша­ғын топ­тың өзiн-өзi да­мы­туы мен қа­лып­та­су ме­ха­низмi, адам­дар­дың мiнез-құлы­ғы мен бiрлес­кен iс-әре­кетiн ын­та­лан­ды­ ру өза­ра қа­ты­нас­та қа­рас­ты­ры­ла­ды. – топ­тық ұм­ты­лу – олар­ға ша­ғын топ мү­ше­лерiнiң бiрлес­ кен күшi мен мiнез-құлық­та­ры негiзiнде мақ­са­ты, мiндетi, қа­жеттiлiгi, мо­тив­терi (қы­зы­ғу­лар, құн­ды­лық­тар) жа­та­ды. Адам­дар­дың iс-әре­кетi жә­не қо­ғам­дық өмiр жағ­дайы­ның әсерiмен ұм­ты­лу жүйесi қа­лып­та­са­ды жә­не да­ми­ды. – топ­тық көңiл-күй – белгiлi ке­зең­дегi адам­дар­дың түрлi көңiл-күй жиын­ты­ғы, жал­пы топ мү­ше­лерiнiң эмо­циялық да­йын­ды­ғы мен көрiнiстерi күр­делi эмо­циялық күй­лер­ге жа­та­ды. Топ­тық көңiл-күй­лер же­ке адам­дар­дың сезiмiн кү­ шейт­едi, олар­дың өмiрi мен iс-әре­кетiне, топ­тың тұ­тас­тай дам­уына әсер бе­редi. – дәс­түр­лер – ша­ғын топ мү­ше­лерiнiң бiрлес­кен iс-әре­кетiнiң ұзақ тәжiри­бесi негiзiнде жә­не өмiр нор­ма­ла­рын, ере­же­ лерiн, әре­кет­тер мен мiнез-құлық­та­ры­ның сте­реотип­терiн күн­делiктi өза­ра қа­ты­на­сын­да сақ­тайды. Осы дәс­түр­лердi ша­ғын топ­тың әр мү­ше­лерi қа­жетсiнуi ке­рек. Ша­ғын топ пси­хо­ло­гиясы әрбiр уа­қыт ара­лы­ғын­да ерек­ше ат­мос­фе­ра­мен, белгiлi күй­лер­мен жә­не да­йын­ды­ғы­мен си­пат­ та­ла­ды. Сон­дай-ақ ша­ғын топ­т а­ғы эмо­ционал­ды ахуал топ мү­ ше­лерiнiң ұм­ты­луы­ның тиiмдiлiгi мен ба­ғыт­ты­лы­ғын анық­ тайды. Әр ша­ғын топ қо­ғам­ның құ­ра­мын­да бол­ған­дық­тан, iрi қауым­дас­тық­тар­дың (ұлт­тық, тап­тық, дi­ни, кәсiби, жас ерек­шелiгi жә­не т.б.) си­па­ты – олар­дың пси­хо­ло­гиясы­на тән. Со­ны­мен қа­ тар ша­ғын топ пси­хо­ло­гиясы­ның өзiндiк ерек­шелiгi тұ­рақ­ты бо­ла­ды.

176

Әлеуметтік психология Ша­ғын топ­тар пси­хо­ло­гиясы­ның құ­ры­лы­мы

ШАҒЫН ТОПТАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ

Топтық ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС

ҰМТЫЛУ

ОЙ-ПІКІР

КӨҢІЛ-КҮЙ

САЛТ-ДӘСТҮР

4.2. Әлеу­меттiк үл­кен топ­тар­дың ұйым­дас­ты­ры­луы

13 сурет. Шағын топтар психологиясының құрылымы

Үл­кен топ де­генiмiз – белгiлi бiр әлеу­меттiк ны­шан­да­ры, топ­ тық қа­тыс­ты­лы­ғы, жа­сы, жы­ны­сы, ұл­ты жә­не та­ғы бас­қа негiзiнде са­ра­ла­на­тын адам­ның сан жа­ғы­нан шек­тел­ме­ген шарт­ты қауым­ дас­ты­ғы. 120

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

177

Әлеу­меттiк үл­кен топ­тар – бұл адам­дар­дың қауым­дас­ты­ғы, ша­ғын топ­тар­ға қа­ра­ған­да олар­дың өкiлдерiнiң ара­сын­да­ғы тұ­ рақ­ты әлсiз бай­ла­ныс­тар­мен ерек­ше­ле­недi, бiрақ көбiне ұйым­ шыл­ды­ғы­мен бiрлiгi кем емес, кей­де кү­шейедi, сон­дық­тан қо­ғам өмiрiне тигiзетiн әсерi мол. Әлеу­меттiк үл­кен топ­тар­дың ай­қын ерек­шелiктерi: – олар үнемi да­му жә­не жетiлу үстiнде бо­ла­ды; – олар­дың ар­найы мүд­де­ле­рі бар; – олар өз өкiлдерiне, өз­дерiне iшкi жә­не сырт­қы ара­қа­ты­нас­ ты рет­тейт­iн әлеу­меттiк нор­ма­лар мен та­лап­тар­ды қа­лып­ тас­ты­ра­ды. – олар рөлдiк құ­ры­лы­мы бар құ­рал­дар­мен қам­та­ма­сыз етiлген. Үл­кен әлеу­меттiк топ­тар өз­дерiнiң ге­не­зисiмен жә­не бел­ сендiлiк түр­лерiмен көп­сан­ды жә­не әр­түрлi бо­ла­ды, әдет­те олар эт­нос­тар­ға (ұлт­тар­ға), тап­тар­ға, саяси жә­не қо­ғам­дық ұйым­дар­ ға, дi­ни кон­фес­сиялар­ға бөлiнедi, олар­ды ұйым­дас­қан топ­тар деп атай­ды. Одан бас­қа ұйым­дас­па­ған топ­тар да кез­де­седi. Олар­ға то­ быр­лар жә­не бұ­қа­ра­лық қоз­ға­лыс­тар жа­та­ды. Белгiлi бiр қо­ғам­ дық қыз­мет­ке қам­тыл­ған адам­ның нақ­ты ша­ма­сы жа­ғы­нан едәуiр жә­не күр­делi түр­де ұйым­дас­ты­рыл­ған қауым­дас­ты­ғы ұжым­ды құ­рай­ды. Эт­ноп­си­хо­ло­гияда әр­түрлi эт­нос­тар­дың өзiне тән ұлт­тық мiнезiн, эт­но­сын, өзiне тән пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктерiн зерт­ теу үл­кен рөл ат­қа­ра­ды. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­лер­де үл­кен топ­тар­дың си­ пат­та­ма­ла­рын бе­ру­де қиын­шы­лық­тар­ға кез­де­су­ге бо­ла­ды. Тап­ тар­дың, ұлт­тар­дың жә­не та­ғы бас­қа топ­тар­дың пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiгiн зерт­теудiң жоқ­ты­ғы көп­те­ген қа­ра­ма-қай­шы­лық­ тар­ға әке­ледi. Мұ­нан кей­де үл­кен топ­тар­дың пси­хо­ло­гия­сын зерт­теу­де ғы­лы­ми тал­дау жа­сау мүмкiн емес сияқ­ты көрiнедi. Г.Г. Ди­ли­ге­нс­кийдiң қа­рас­тыр­уын­ша, үл­кен топ­тар­дың пси­хо­ло­ гиясы әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия мә­се­ле­лерiмен қа­тар қойыл­ған. Же­ ке адам­дар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас та­ри­хы нақ­ты әлеу­меттiк нор­ма­лар­ды, құн­ды­лық­тар­ды, мақ­сат пен қа­жеттiлiктердi жа­сай ал­май­ды. Мұ­ның бәрi қо­ғам пси­хо­ло­гиясы­ның маз­мұн­ды эле­ме­

178

Әлеуметтік психология

нт­терi, үл­кен топ­тар­дың та­ри­хи тәжiри­бесiнiң негiзiнде қа­лып­та­ са­ды. Мә­де­ни, идеоло­гия жүйесiнде бұл тәжiри­бе ша­ғын топ­тар мен же­ке адам­дар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас ар­қы­лы ин­ди­вид­ке дейiн жеткiзiлген. Сон­дық­тан үл­кен топ­тар­дың әлеу­меттiк пси­ хо­ло­гия­лық тал­да­уын­ ин­ди­вид пси­хо­ло­гиясы­ның маз­мұ­нын та­ ну­да­ғы «кiлт» ретiнде қа­рас­ты­ру­ға бо­ла­ды. Әри­не, әлеу­меттiк үл­кен топ­тар­дың тәжiри­бесiмен қо­ғам­ның пси­хо­ло­гия­лық эле­ ме­нт­тер маз­мұ­нын түсiну­де бұ­қа­ра­лық әлеу­меттiк үр­діс­тер мен қоз­ға­лыс­тар ма­ңыз­ды орын ала­ды. Қо­ғам­дық өз­ге­ру­лер мен түр­ле­ну­лер си­пат­та­ма­сы әлеу­меттiк үл­кен топ­тар­дың пси­хо­ло­гия­лық си­па­ты­ның негiзгi фак­тор­ла­ ры бо­лып та­бы­ла­ды. Сон­дық­тан үл­кен топ­тар­ға жә­не бұ­қа­ра­лық үр­діс­тер мен қоз­ға­лыс­тар­ға әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық тал­дау жа­сау қа­жеттiгiн нақ­ты айту қа­жет. Бiрақ, бұл қоз­ға­лыс­тар мен үр­діс­тер өзiнiң са­па­сын­да үл­кен топ­тар­дың мәнiн құ­рай­ды. Со­ ны­мен үл­кен топ­тар­ды құ­рас­ты­ру үшiн, оның ал­ды­мен негiзгi эле­ме­нт­терiн, құ­ры­лы­мын, өза­ра бай­ла­ны­сын бiлу қа­жет. Серж Мос­ко­ви­чи өзiнiң үл­кен топ­тар­ды зерт­теуiнде «со­ци­оло­ги­за­ция» тер­минiн ұсы­на­ды. Жо­ға­ры­да көр­сетiлген­дей, сан­дық қа­ты­нас­та адам­дар то­бы екi түр­ге бөлiнедi: 1) уа­қыт­ша пай­да бол­ған топ­тар, яғ­ни жа­ма­ғат, ауди­то­рияда қа­лып­тас­қан әлеу­меттiк топ­тар; 2) Әлеу­меттiк топ­тар, түрлi эт­ни­ка­лық топ­тар, ма­ман­ды­ғы, жас ерек­шелiгi, жы­ныс ерек­ шелiгi бо­йын­ша. Әлеу­меттiк үл­кен топ­тар­дың өзiне тән бiрне­ше белгiлерi бар. Әлеу­меттiк үл­кен топ­тар­да әлеу­меттiк мiнез-құлық­ ты ар­найы рет­тейт­iн са­ла­лар бар. Олар салт-дәс­түр, әдет-ғұ­рып жә­не салт-са­на бо­лып та­бы­ла­ды. Олар­дың бо­луы ар­найы қо­ғам­ дық тәжiри­бе­мен негiздел­ген, яғ­ни бұл белгiлi бiр топ­тың та­ри­хи фор­ма­ла­ры­мен бай­ла­ныс­ты­лы­ғы. Үл­кен топ­тар әлеу­меттiк мiнезқұлық­ты рет­теу­мен бiрге өмiр сү­ру үлгiсiн қа­лып­тас­ты­ра­ды. Белгiлi бiр рам­ка­да­ғы өмiр үлгiсi мүд­де­лер, құн­ды­лық­тар, қа­ жеттiлiктердiң ерек­ше мәнiн қа­лып­тас­ты­ра­ды. Үл­кен топ­тар­дың өзiне тән жал­пы қа­сиет­терiн аб­со­люттi түсiну­ге бо­ла­ды. Бұ­лар­ дың әр­түрлi көрiнiсi бар: олар­ды ұлт­тық тап­тың бiр кла­сы­на жат­ қы­зу­ға бол­майды.

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

179

Үл­кен топ­тар­дың пси­хо­ло­гиясы­ның құ­ры­лы­мын түсiну үшiн со­ци­оло­гиялық теория­лар­ға жүгiну қа­жет. Әлеу­меттiк үл­кен топ­ тар­дың пси­хо­ло­гиясы­ның құ­ры­лы­мы өзiне бүтiндей эле­ме­нт­тер қа­та­рын қо­са­ды. Бұл кең ма­ғы­на­да әр­түрлi пси­хи­ка­лық қа­сиет­ тердi, пси­хи­ка­лық про­цес­тердi жә­не пси­хи­ка­лық жағ­дай­лар­ ды, со­ны­мен қа­тар бұл эле­ме­нт­тер же­ке адам­ның пси­хи­ка­сын бiлдiредi. Әлеу­меттiк үл­кен топ­тар­дың пси­хо­ло­гиясы­ның типтiк си­па­ ты әдет-ғұ­рып­та, салт-са­на­да бекiтiлген, сон­дық­тан эт­ног­ра­фия әдiсiн пай­да­ла­ну­ға ту­ра ке­ледi. Бұл әдiс үл­кен топ­тар­ды зерт­теу­ де со­ци­оло­гиялық әдiстi ал­мас­ты­рып оты­ра­ды. Үл­кен топ­тар­дың пси­хо­ло­гия­сын зерт­теу­де фран­цуз пси­хо­ ло­гия­лық мек­тебiнiң «әлеу­меттiк ұсы­ныс» кон­цеп­циясы ма­ңыз­ ды рөл ат­қа­ра­ды. Бұл кон­цеп­цияда қан­дай да бiр топ­тың кәдiмгi көрiнiсiн не­ме­се бас­қа әлеу­меттiк құ­бы­лыс­тар­ды түсiндiру әдiсi көр­сетiледi. Әлеу­меттiк көрiнiстердiң кө­мегiмен әрбiр топ белгiлi әлеу­меттiк әлем­мен жә­не инс­ти­тут­тар­дан, билiк пен заң­дар­дан, нор­ма­лар­дан құ­ра­ла­ды. Әлеу­меттiк көрiнiстер топ­ тық әлеу­меттiк та­ным құ­ра­лы бо­лып та­бы­ла­ды, яғ­ни көрiнiстер тәжiри­бе негiзiнде қа­лып­та­са­ды. Әлеу­меттiк көрiнiстер ар­қы­лы әр­түрлi үл­кен топ­тар­дың мәнi, пси­хо­ло­гия­лық бей­несi та­ны­ла­ ды. Бұл кон­цеп­ция мен­та­ли­тет ұғы­мын нақ­ты­рақ анық­тау­ға кө­ мек­те­седi. Әлеу­меттiк үл­кен топ­тар­дың пси­хо­ло­гия­сын үйре­ну­де әдiсна­ ма­лық тал­дау прин­ципiн же­ке­ле­ген нақ­ты топ­тар­дың си­па­тын зерт­теу­мен алын­ған мы­сал­дар­мен қуат­тауға бо­ла­ды. 4.3. Қо­ғам пси­хо­ло­гиясы Жүйе құ­рас­ты­ра­тын қа­бат – қо­ғам­ның пси­хо­ло­гиясы­ның са­па­лық ерек­шелiктерiн бiлдiредi жә­не оның тұ­тас­ты­ғы­ның негiзгi ерек­шелiгiн анық­тайды. Бұл қа­бат кон­сер­ва­тивтiлiктiң жә­не өз­герiстердiң қиын­ды­ғын, ұзақ та­ри­хи тәжiри­бе­лер мен тұ­ жы­рым­дар­ға қат­ты берiлген. Олар­ға қо­ғам­ның қы­зы­ғу­шы­лы­ғы,

180

Әлеуметтік психология

қа­жеттiлiгi, сенiмдiлiгi, мұ­рат­та­ры, ес­терi, на­ным­да­ры, дәс­түр­ лерi, салт­та­ры жә­не т.б. жа­та­ды. Олар­ға қо­ғам пiкiрлерiнiң ауы­ суы, көңiл-күй­лерi, шешiмдерi жа­та­ды. Қо­ғам­дық са­на – әлеу­меттiк бол­мыс пен тұр­мыс­қа ин­ди­видтiң қор­ша­ған әлем­ге са­па­лы түр­де түсiнiгi мен қа­ты­на­сы. Олар тех­ни­ ка жә­не ғы­лым жетiстiктерiнде, идеоло­гияда, қо­ғам­дық пiкiрлер­ де, мо­йын­сы­на­тын мiнез-құлық нор­ма­ла­рын­да, қо­ғам­дық мұ­рат­ тар­да, сенiм-на­ным­дар­да, құн­ды­лық ақыл-ой­лар­да (ма­қал-мә­тел­ дер­де), түсiну көр­сеткiштерi мен оқи­ға­лар­ды ба­ға­лауда, жал­пы негiзгi түсiнiктер жүйесiнде көрiнедi. Қо­ғам­дық өзiндiк са­на – ха­лық­тың қо­ғам ретiнде пси­хо­ло­гия­ лық өзiн-өзi те­ңестiруi, бұл бас­қа мем­ле­кеттiң ха­лық­та­ры­на қа­ра­ ған­да өзiнiң тұ­тас­ты­ғы­мен, ерек­шелiгiмен си­пат­та­ла­ды. Тағ­ды­ры мен өз өмiрiнiң ұқ­сас­ты­ғы, өзiнiң күштi жә­не әлсiз жақ­та­ры­на, қо­ғам­дық қа­жеттiлiктерi мен қы­зы­ғу­шы­лық­та­ры­на өзiндiк ба­ға бе­руi. Пси­хо­ло­гия­лық-ру­ха­ни мә­де­ниет – ха­лық­тың мүмкiншiлiктерi мен ру­ха­ни күш­терiнiң да­му дең­гейi та­ри­хи анық­тал­ған, құн­ды­ лық мә­де­ниетi, қа­ты­нас­та­ры, мiнез-құлық нор­ма­ла­ры, ойла­ры, адам­гершiлiгi, тәр­биелiлiгi, тiлi, ұлт­тық белгiлерi (­туы, әнұ­ра­ ны, ел­таң­ба­сы, жа­лауы, дәс­түрi, сал­ты, рәмiздерi), өне­рі, мә­де­ ниетi, әлеу­меттiк, саяси, құ­қық, т.б. ком­по­не­нт­терiмен анық­та­ ла­ды. Ха­лық дiлi (мен­та­ли­тет) – та­ри­хи қа­лып­тас­қан пси­хо­ло­гия­ лық ой­лау тәсiлi, ой­лау бей­несi, ба­ға­ла­ры, ру­ха­ни ба­ғыт­та­ры, әдет­тегi әлеу­меттiк қы­зы­ғу­шы­лық­та­ры мен тал­ғам­да­ры. Қо­ғам­да­ғы әлеу­м еттiк пси­хо­л о­г ия­л ық хал-ахуал – ха­л ық­ тың өмiрiне жә­н е iс-әре­кетiне қо­лай­лы не­ме­с е қо­л ай­сыз, оның топ­т а­ры­н а, аза­мат­т а­р ы­н а қо­ғ ам­дық пси­хо­л о­гия­ның көрiнiстерi. Қо­ғам­дық бел­сендiлiк – әлеу­меттiк тұр­ғы­дан ба­ға­ла­на­тын жә­не топ­тың не­ме­се тұл­ға­ның қы­зы­ғу­шы­лық­та­рын, ба­ғыт­ты­лы­ ғын қам­та­ма­сыз ететiн ха­лық­тар­дың мiнез-құлы­ғы­ның шы­найы тәжiри­бесi.

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

181

Қоғам психологиясының құрылымы

Жүйе қабат

құрастыратын

Жүйкелік-динамикалық қабат

Иерархиялық құрылым

ҚОҒАМ ПСИХОЛОГИЯСЫ Негізгі компоненттер Қоғамдық сана

Рухани-психологиялық мәдениет

Қоғамдық өзіндік сана

Қоғамдық діл

Қоғамдық белсенділік

Қоғамдық әлеуметтікпсихологиялық ахуал

14 сурет. Қоғам психологиясының құрылымы

4.3.1. Қо­ғам­ның ру­ха­ни мә­де­ниетiнiң пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­сы Ру­ха­124 ни мә­де­ниет – адам­ның ру­ха­ни iс-әре­кет нә­ти­жесiнде қа­лып­та­са­ды: ғы­лы­ми жетiстiктер, әде­биет пен өнер, сұ­лу­лық жай­лы түсiнiктер, өмiрдiң мәнi; мақ­са­ты, құн­ды­лық бағ­да­ры

182

Әлеуметтік психология

жә­не мұ­рат­та­ры; тұл­ға­лық-қо­ғам­дық қы­зы­ғу­шы-лық­та­ры мен қа­жеттiлiктерi; түрлi қо­ғам­дық нор­ма­лар мен жаз­ба­ла­ры. Ру­ха­ни мә­де­ниет адам­ды әлем­ге бейiмдейдi жә­не қо­ғам­да­ғы әлеу­меттiк қа­ты­нас­ты рет­тейдi, әлеу­меттiк бағ­дар, идея­лар, құн­ды­лық­тар­ды жүйе ретiнде көр­се­тедi. Мә­де­ниеттiң түр­лерi: адам­гершiлiк, эс­те­ти­ка­лық (әде­биет, өнер), дi­ни, құ­қық­тық, саяси, кәсiби, бiлiм, тұр­мыс (ру­ха­ни ас­ пектiлерiнде), бұ­қа­ра­лық ақпа­рат құ­рал­да­ры, т.б. Ру­ха­ни мә­де­ниеттi құ­райт­ын негiзгi төрт эле­мент бар: – тiл кө­мегiмен көрiнетiн адам­ның тәжiри­бесiн ұйым­дас­ты­ра­ тын тәсiлдерi мен түсiнiктердi белгiлейдi; – адам­дар­дың түрлi ру­ха­ни тәжiри­бесi: нақ­ты жә­не ру­ха­ни қа­ ты­нас­та­ры, түсiнiктерi бай­ла­ныс­ты бо­лу әдiстерi; – адам­дар­дың мiнез-құл­қын рет­тейт­iн мә­де­ниеттiң құн­ды­ лық­та­ры­мен сәй­кес ере­же­лерi не­ме­се нор­ма­ла­ры. Ру­ха­ни мә­де­ниет бар­лық әлеу­меттiк қо­ғам­дық сфе­ра­лар, топ­ тар мен же­ке тұл­ға­лар­ды қам­ти­ды: құ­қық, фи­ло­со­фия, әдеп, эс­ те­ти­ка, ғы­лым, өнер, әде­биет, дiн, бiлiм, мiнез-құлық, оқы­ту, тәр­ бие, аңыз, т.б. Ру­ха­ни мә­де­ниет­ке тән негiзгi белгiлерi: – са­на­лы мең­герiлген ма­ғы­на­лы­лық – та­би­ғи жол­мен ру­ха­ни мә­ де­ниет туын­дайт­ын адам­ның өзiндiк са­на­сы­ның жо­ға­ры түрi. – әлеу­меттiк ба­ғыт­ты­лы­ғы – адам­дар­дың әлеу­мет­те­нуiне жә­не қа­лып­та­суы мен да­му ба­ғыт­ты­лы­ғы; – әм­бе­бап­тық – ру­ха­ни шы­ғар­ма­шы­лық, со­ны­мен қа­тар қо­ ғам­да­ғы иге­ру мен бө­лудi енгiзедi; – бүкiлқо­ғам­дық – адам­дар­дың ма­те­ри­ал­дық-өндiрiстiк өмiрiн, бiлiмiн, мо­раль­ды-эс­те­ти­ка­лық тәр­биесiн, тұр­мы­сын, от­ба­сын, бар­лық өмiр тiршiлiгi сфе­ра­сын т.б. қам­ти­ды; – өмiрлiк жә­не по­зи­тивтiк ба­ғыт­ты­лық – (ру­ха­ни құн­ды­ лық­тар) қа­жеттiлiк үр­ді­сін­де жойыл­май­ды, керiсiнше, адам­ дар­дың өс­ке­лең ұр­пақ-та­ры­на берiлiп жә­не жи­нақ­та­лып оты­ра­ды.

183

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

Қоғамның рухани мәдениетінің психологиялық сипаттамасы

ҚОҒАМНЫҢ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІ

Түрлері

Түрлері

Құраушы элементтер

Ұғымдар

Түсініктер мен қатынастар

Мінез сипаттары Саналы меңгерілген мәні

Әлеуметтік бағдар

Әмбебаптық

Бірегейлік

Жалпы ортақтық

Сенім, наным, құндылықтар

Жағымды бағыттылық

Ережелер мен нормалар

15 сурет. Қоғамның рухани мәдениетінің психологиялық сипаттамасы 126

184

Әлеуметтік психология

4.4. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық тап­тар Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияда тап­тар­ды, әдет­те адам­дар­дың үл­кен ұйым­дас­ты­рыл­ған топ­та­ры ретiнде түсiндiредi. Олар қо­ғам­дықөндiрiстiк жүйе­дегi та­ри­хи анық­тал­ған ор­ны бо­йын­ша ерек­ше­ ле­недi; құ­қық­тық меншiк ретiнде бекiтiлген, өндiрiстiк құ­рал­ дар­дың қа­ты­сы бо­йын­ша, қо­ғам­дық ең­бектi ұйым­дас­ты­ру рөлi бо­йын­ша, сон­дай-ақ алы­на­тын бай­лық­тар­дың бөл­шегi мен мөл­ шерiнiң әдiстерiне бай­ла­ныс­ты (са­лын­ған ка­пи­тал­дың пайызы түрiнде, жа­ла­қы не­ме­се бас­қа кiрiстер) бо­ла­ды. Өндiрiстiк күштiң белгiлi да­му дең­гейiнде клас­тар пай­да бо­ла­ ды, ар­тық өнiм жағ­дайла­рын­да оны ием­де­ну­ге бо­ла­ды. Бұл тап­ тар­дың өндiрiстiк күш­тер нә­ти­жесiнде туын­дайтынын көр­се­тедi. Олар­дың өмiр сү­руi өндiрiстердiң та­ри­хи белгiлен­ген әдiстерiмен бай­ла­ныс­ты. Қо­ғам­да­ғы тап­тар­дың ерек­шелiктерi өндiрiсте же­ке меншiк құ­рал­да­ры­ның пай­да бо­луы жә­не қо­ғам­дық ең­бектi бө­лу негiзiнде туын­дай­ды, сон­дық­тан бұл адам­дар ара­сын­да­ғы негiзгi айыр­ма­шы­лық­тар бо­лып та­бы­ла­ды. Бұл тап­қа қа­тыс­ты адам­дар­ дың әлеу­меттiк қыз­мет­терi, түрлi әре­кет­терi кү­шейедi, тап­тар­дың негiзгi құ­ры­лы­мы мен та­па­ра­лық дам­уына, топ­тар­дың құ­ры­лы­ мы­ның күр­де­ле­нуi ғы­лы­ми-тех­ни­ка­лық ре­во­лю­ция­ның дам­уына, мем­ле­кеттiк-мо­но­по­листiк ка­пи­та­лизм­ге алып ке­ледi. Тап қо­ғам­дық пси­хо­ло­гия­ның негiзгi суб­ъектiсi бо­лып та­бы­ ла­ды жә­не осы қауым­дас­тық­тар­дың тiке­лей әсерiмен негiзгi әлеу­ меттiк-пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар (қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар, әлеу­ меттiк ара­қа­ты­нас жә­не қа­рым-қа­ты­нас, адам­дар­дың көңiл-күй­ лерi) қа­лып­та­са­ды, яғ­ни кәсiби iс-әре­кет­те ес­ке­ру ке­рек. Қо­ғам­дық тап­та­ры мен та­па­ра­лық қа­бат­та­ры­ның әлеу­меттiкпси­хо­ло­гия­лық си­па­тын ғы­лы­ми негiзде түсiндiру үшiн бы­лай бөлiнетiнiн бiлу ке­рек: бі­рін­ші тап­тық пси­хо­ло­гия­ның се­беп­терiн (де­тер­ми­нат­та­рын) жә­не екін­ші оның пай­да бо­лу негiзiн. Егер де­тер­ми­нат­тар­дың рөлiнде фор­ма­цияның негiзгi құ­ раушы­сы тап­тар­дың пси­хо­ло­гияда әлеу­меттiк-эко­но­ми­ка­лық жағ­дайла­ры, қо­ғам­дық жүйе­дегi ор­ны, өндiрiстiк құ­рал­дар­дың

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

185

қа­ты­сы, та­ри­хи рөлi, оның да­му дең­гейi, әлеу­меттiк-эко­но­ми­ка­ лық қа­ты­нас­та­ры ба­сым бол­са, он­да тап­тар­дың пси­хо­ло­гиясы­ ның пай­да бо­лу негiзiн оның өмiр жағ­дайы, iс-әре­кет­терiнiң қо­ ғам­дық-прак­ти­ка­лық си­па­ты, бас­қа тап­тар­мен жә­не та­па­ра­лық топ­тар­мен қа­рым-қа­ты­на­сы, әлеу­меттiк тәжiри­бе, қа­лып­ты өмiр сү­ру жағ­дайы жә­не т.б. көп­те­ген объек­тивтiк, суб­ъек­тивтiк өмiр сү­ру әре­кет­терiнiң си­пат­та­ма­сы бо­лып та­бы­ла­ды. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық тап­тар

ТАПТАР Таптар – тарихи қалыптасқан күрделi экономикалық қатынастардың жүйесiндегi нақты мемлекетте анықталған орны бар үлкен ұйымдасқан әлеуметтiк адамдар тобы.

Таптар бөлінеді: Қоғамдық өндірістік жүйедегі орны бойынша

Қоғамдық ұйымдастырудың еңбектегі рөлі бойынша

Таптар психологиясының қалыптастыруда құрылады:

Олардың өмірінің әлеуметтік жағдайлары

Қоғамдық практикалық әрекеті мен қоғамдық сипаты

Басқа әлеуметтік таптармен қарымқатынасы

Қоғам байлығының өлшемі мен оны алу әдістері

бойынша

негізін

Оның әлеуметтік тәжірибесі

16 сурет. Әлеуметтiк психологиялық таптар әлеуметтiк тәжiрибе, қалыпты өмiр сүру жағдайы және т.б. көптеген объективтiк, субъективтiк өмiр сүру әрекеттерiнiң сипаттамасы болып табылады.

186

Әлеуметтік психология

Тап­тың пси­хо­ло­гия­лық құ­ры­лы­мы Тап пси­хо­ло­гиясы­на оның қа­жеттiлiктерi, қы­зы­ғу­шы­лық­та­ры, құн­ды­лық бағ­дар­ла­ры, рөлдiк түсiнiктерi, мiнез-құлық нор­ма­ла­ ры жә­не бас­қа да әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­та­ры кiредi. Тап қа­жеттiлiктерi – бұл оның да­муы мен бел­сендiлiгiн ояту­шы күш­тер. Тап­тар­дың iс-әре­кетiнiң ерек­шелiктерi олар­дың өкiлдерiнiң кейбiр қа­жеттiлiктерiн да­мы­та­ды, кейбiрiн керiсiнше тө­мен­ де­тедi. Кәсiпкерлiк iс-әре­кет, мы­са­лы бур­жуазия өкiлдерi бә­се­ке кү­ ресiне тө­теп бе­рудi қа­жетсiнедi, өз­дерiн тап­тық ақ­сүйектiк құ­рам­да болуын­сақ­тау­ға жә­не жа­ңа кiрiстердi алу­ды қам­та­ма­сыз етедi. Тап қы­зы­ғу­шы­лық­та­ры­ның ор­тақ мүд­де­ле­рі – оның бас­ты негiзгi қоз­ғаушы күшi, осы қо­ғам­ның өндiрiстiк жүйесiнде шарт­ тал­ған объек­тивтi қа­жеттiлiгi да­му дең­гейiне тәуелдi кә­сі­лет­тік жас­пен ерек­ше­ле­недi. Тап қы­зы­ғу­шы­лы­ғын кемсiту­ге жа­сал­ған тал­пы­ныс, әсiре­се мем­ле­кет та­ра­пы­нан бол­ған, оның өмiрлiк тұ­ рақ­ты­лы­ғы­на жа­сал­ған то­нау әре­кетi секiлдi қа­был­да­на­ды. Адам­гершiлiк-эти­ка­лық көндiру­мен не­ме­се гу­ма­нистiкке ша­ қы­ру ар­қы­лы, бас­қа тап­тар­дың қы­зы­ғу­шы­лы­ғын есеп­ке ала оты­ рып, бiрде-бiр тап, бiрде-бiр та­па­ра­лық топ өзiнiң қы­зы­ғу­шы­лы­ ғын өз еркiмен бер­мейт­iнiн әлеу­меттiк шы­найы өмiр көр­сетiп отыр. Тап­тық қы­зы­ғу­шы­лық­тың дау-да­майы тап­тық кү­рестiң болуына алып ке­ледi. Тап­тар­дың құн­ды­лық­та­ры (құн­ды­лық бағ­дар­ла­ры) – бұл қо­ғам са­на­сы­мен өндiрiстiк құ­рал­дар­да меншiктiк си­пат­пен не­ гіз­дел­ген мұ­рат­тар (идеал). Тап­тық әре­кет эко­но­ми­ка­лық жағ­ дай­лар­да объек­тивтi құн­ды­лық­тар­мен анық­та­ла­ды. Мы­са­лы, меншiктi кәсiпкер­лердiң құн­ды­лық жүйе­лерi бар­лық өмiрлерi қа­ тал бә­се­ке­лестiк кү­рес­те өт­кендiктен, меншiгiме қол сұқ­па де­ген қа­ғи­да­ға негiзде­ледi, бұл тұл­ға­ның та­быс­тық негiзгi құ­ра­лы жә­не өзiнiң ұр­па­ғы­на жә­не өзiне тәуелсiздiкке жол аша­ды. Тап­тық-рөлдiк түсiнiктер – күн­делiктi әре­кет­тердiң негiзiнде жа­сал­ған құн­ды­лық бағ­дар­ла­ры жә­не өзiнiң қо­ғам­да­ғы рөлiн са­ на­дан өткiзу нә­ти­жесiндегi көз­қа­рас­та­ры бо­лып та­бы­ла­ды. Тап­тық мiнез-құлық нор­ма­ла­ры – олар­дың өкiлдерiне қоя­тын нақ­ты кү­ту­лер, тiлек­тер, қа­ғи­да­лар. Тап­та нор­ма кө­мегiмен тап­

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

187

тар­дың үлесiмен өз өкiлдерiне әре­кет пен қы­лық­тар­ды ба­ға­лайт­ ын жә­не ба­ғыт­тайт­ын, ба­қы­лайт­ын, рет­тейт­iн, мiнез-құлық­ты қа­ на­ғат­тан­ды­руы қа­жет та­лап­тар қояды. Тап­тар­дың дәс­түр­лерi, салт­та­ры жә­не әдет­терi – тұ­рақ­ тал­ған ере­же­лер, қа­ғи­да­ла­ры жә­не өмiр сте­реотип­терi мен тап мү­ше­лерiнiң әре­кет­терi, мiнез-құлық­та­ры­ның негiзгi рет­теу­лерi. Олар­дың кө­мегiмен, сон­дай-ақ тап пси­хо­ло­гиясы­ның бас­қа эле­ ме­нт­терiнiң кө­мегiмен ол адам­дар­дың тұ­рақ­ты жә­не ұйым­дас­қан қауым­дас­ты­ғы­на айна­ла­ды. Тап­тың пси­хо­ло­гия­лық құ­ры­лы­мы ТАПТАР ПСИХОЛОГИЯСЫ Таптардың әлеуметтiк сипаты

Таптардың қажеттілігі

Таптардың қызығушылықтары

Таптың рөлдік түсініктері

Таптың мінезқұлық нормалары

Таптың ғұрыптары Таптардың құндылығы (құндылық бағдары)

әдет-

Таптың әдеттері мен салтдәстүрлері

Таптардың психологиялық ерекшелiктерi

Таптың психологиялық қоры

17-сурет. Таптың психологиялық құрылымы

188

Әлеуметтік психология

4.4.1. Әр­түрлi тап өкiлдерiнiң пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктерi Жұ­мыс­шы тап­та­ры­ның негiзгi пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­сы­ на (ин­ду­ст­риал­ды жә­не ауыл­ша­руашы­лық жұ­мыс­шы­ла­ры, ор­та жә­не тө­мен қыз­мет­кер­лер): ең­бек­сүйгiштiк, өз ең­бегiне әлеу­ меттiк жә­не ма­те­ри­ал­дық жағ­дайы­мен қа­на­ғат­та­нар­лы­ғы ша­ма­ лы (бас­қа тап­тар­мен жә­не әлеу­меттiк топ­тар­мен са­лыс­тыр­ған­да); әлсiз әлеу­меттiк кон­фор­мизм; күштi дү­ниета­ным­дық бағ­дар­ ла­нуы; өзiнiң ма­те­ри­ал­дық жә­не әлеу­меттiк көңiл-күй­лерi мен эмо­цияла­рын жап­пай жиi жағ­дайда қай­сар­лық­пен жа­риялық­қа ұм­ты­луы жа­та­ды; көбiне­се үл­кен идеоло­гиялық (ақ­па­рат­тық, мә­ де­ниеттiк, ұлт­тық жә­не ұлт­шыл­дық) үгiт-на­си­хат әсерiнiң ық­па­ лын­да бо­ла­ды. Бас­қа тап­тар жә­не әлеу­меттiк топ­тар өкiлдерiмен жа­қын қа­рым-қа­ты­нас­тар­да ал­шақ бо­ла­ды; iшкi тап­тар ара­сын­да ұйым­дас­ты­ру­шы­лық пен ұйым­шыл­дық биiк дең­гейде көрiнедi. Бiр ес­ке ала­тын жайт­, қа­ла жұ­мыс­шы­ла­ры мен ауыл­ша­руашы­ лық­та­ры­ның пси­хо­ло­гия­лық айыр­ма­шы­лық­та­ры өте күр­делi бо­лып ке­ледi, бұл қа­ла мен ауыл­дың өмiрлiк жағ­дайла­ры тең еместiгiне бай­ла­ныс­ты бо­ла­ды. Ауыл­шаруашы­лы­ғы­ның жұ­мыс­ шы­ла­ры көбiне­се шы­дам­ды, сал­мақ­ты көңiл-күй­лерi мен эмо­ цияла­ры тұ­рақ­ты. Бур­жуазия тап­та­ры­ның (жо­ға­ры жә­не ор­та меншiк ие­лерi, жо­ға­ры жал­да­ма­лы бас­қа­ру­шы­лар, билiк ба­сын­да­ғы өкiлдер, iрi қар­жы­гер­лер) пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктерi: iскерлiк, эти­ка жә­ не ой­лау­дың ра­ционал­ды түрi, өндiрiстiк әре­кет­ке өзiн-өзi шек­теу жә­не берiлуi; ин­ди­ви­дуализм жә­не өзiн-өзi сүю; бә­се­ке кү­ресiне тө­теп бе­рудi қа­жетсiну; мак­си­мал­ды қар­жы жә­не өндiрiстiк кiрiстер алу­ға ұм­ты­лу; өз iсiне берiктiгi жә­не көз­де­ген мақ­са­ты сол iстi үздiксiз ке­ңейту; өндiрiстi да­мы­ту үшiн үстi-үстiне ақ­ша «құюды», өнiмнiң өтуiнiң жа­ңа на­рық­та­рын же­ңу, олар­ды ны­ ғайт­ып, ке­ңейт­iп жә­не жетiлдiру­ге ұм­ты­лу; жо­ға­ры iскерлiк (жиi тұл­ғаара­лық) өз­дерiн тап­тың ақ­сүйектiк құ­рам­да болуын­сақ­тау­ ға ұм­ты­лу, т.б. Ор­та топ­та­ғы өкiлдер (ша­ғын бур­жуазия­лық, ша­ғын сау­да меншiк ие­лерi, зиялы қауым, әкiмшiлiк қыз­метiндегiлер) – әдет­те

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

189

олар­ға ке­лесi пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктер тән: ең­бек­сүйгiштiк; өзiнiң кәсiбi мен iсiне берiктiгi; па­рыз сезiмi жә­не үл­кен дең­гей­ дегi жа­уап­кершiлiгi; жо­ға­ры iскерлiк пен ин­ди­ви­дуализм; ұйым­ дас­ты­ру қабiлетi мен бiлiктiлiгi; бо­ла­шақ­ты бол­жау iскерлiгi; бас­қа адам­дар­дың жә­не өзiнiң iс-әре­кетiн тиiмдi ұйым­дас­ты­ру iскерлiгi; өзiнiң ең­бегiнiң жә­не ең­бек­ке қос­қан үлесiнiң тұ­рақ­сыз­ ды­ғын жиi сезiнедi; кейбiр уа­қыт­та сезiм қор­қы­ны­шы, күшсiздiк, өтiп жат­қан оқи­ға­лар­ға ық­па­лы­ның қабiлетсiздiгiн сезiнедi. Мар­ги­нал­ды тап (жұ­мыс­сыз­дар, қайыр­шы­лар, тұр­ғы­лық­ты орын­да­ры жоқ­тар, т.б.) өкiлдерiне өз күшiне сенiмсiздiк мо­рал­ дық жә­не ру­ха­ни то­қы­рау, әлеу­меттiк қор­қы­ныш, т.б. тән. Әр­түрлi тап өкiлдерiнiң пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктерi ТАПТАР

Жұмысшы табы

Индустриалд ы жұмысшы

Ауылшаруаш ылық жұмысшысы

Орта қызметкерлер

Төменгі қызметкерлер

Буржуазия табы

Жоғары және орта меншік иелері

Жоғары жалдамалы басқарушылар

Билік басындағы өкілдер

Ірі қаржыгерлер

Орта тап өкілдері

Шағын буржуазия

Шағын сауда меншік иелері

Зиялы қауым

Әкімшілік қызметіндегілер

Маргиналды тап өкілдері

18 сурет. Әртүрлi тап өкiлдерiнiң психологиялық ерекшелiктерi

190

Әлеуметтік психология

4.5. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия тұр­ғы­сын­да ұлт­тық пси­хи­ка­ны түсiндiру Эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерi, әдет­те, мы­на белгiлерiмен: та­ри­ хи да­муы, тер­ри­то­риясы, тiлi, мә­де­ниетi, пси­хи­ка­лық дiлi бар адам­дар­дың жиын­ты­ғы бо­лып түсiндiрiледi. Эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң өзiнiң тұ­тас­ты­ғын сезiну­дегi оның көрiнiсi «бiз» де­ ген түсiнiк. Ұлт­тық пси­хи­ка – адам­дар­дың қо­ғам­дық са­на­сы­ның (қо­ғам­ дық өмiр) құ­ра­мы, оның негiзгi ком­по­нентi – қо­ғам­дық пси­хо­ ло­гия. Ол шы­найы, адам­дар­дың мiнез-құлы­ғы мен топ­та­ры­нан көрiнедi жә­не са­на­ның бар­лық фор­ма­ла­ры­мен (сая­сат, құ­қық, мо­ раль, дiн, ғы­лым, өнер, фи­ло­со­фия) бай­ла­ны­са­ды. Эт­нос­тық пси­хо­ло­гия – адам­дар­дың ұлт­тық пси­хи­ка­сын зерт­ тейт­iн әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­ның са­ла­сы. Түрлi эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерi эт­нос­тық пси­хо­ло­гиясы­ның ғы­лым ретiндегi объектiсi бо­лып та­бы­ла­ды. Эт­нос­тың пси­хо­ло­гия пәнi түрлi эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң ұлт­тық-пси­хо­ло­гия­лық үр­діс­те­рі мен құ­бы­ лыс­тар­дың ерек­шелiктерi. Адам­дар­дың ұлт­тық пси­хи­ка­сын қа­лып­тас­ты­ра­тын фак­ тор­лар: оның бар­лық ерек­шелiктерiнiң шы­ғуы мен қыз­мет­терiн ал­дын-ала келiсiп ала­ды. Нақ­ты зерт­тейт­iн құ­бы­лыс­тар мен үр­ діс­тер эт­нос­тық пси­хо­ло­гия­ның ка­те­го­рияла­ры­на жа­та­ды. Ұлт­ тық пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар ұлт­тық сте­реотип­тер­де жә­не ұлт­тық ұстаным ме­ха­ни­зм­дерiнде бай­қа­ла­ды. Ұлт­тық пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар­дың нақ­ты қа­сиетi, олар­ дың заң­ды­лық­та­ры­ның ар­найы көрiнiстерiнiң бей­не­ле­нуi, олар­ға: – бар­лық пси­хи­ка­лық құ­бы­лыс­тар­дың се­беп­терi бо­ла­ды (әр-бiр ұлт­тық бiрлiк өкiлдерi ой­лай­ды, сезiнедi, өзiн-өзi ұс­тай ала­ ды, пiкiрле­седi, әре­кет­те­седi, өзiнiң эт­нос­тық ор­та­сы жә­не да­ мы­ған ұзақ ұлт­тық тәжiри­бесi қан­ша­лық­ты билiк бе­редi); – көп­түрлiлігiнiң ай­қын­ды­ғы (әрбiр нақ­ты қауым­ның пси­хи­ ка­лық күй­лерi мен үр­діс­те­рі­нің ұлт­тық ерек­шелiктерi, өза­ра әре­кет­тестiгi, өза­ра қа­рым-қа­ты­нас­та­ры ерек­ше си­пат­қа ие, олар­ға қа­был­дау, зерт­теу жә­не түсiнуiнде қиын­дық ту­ғы­за­ды);

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

191

– олар­дың ерек­шелiктерiн бiр жүйеге келтiру мүмкiн емес (өйт­кенi, түрлi эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң пси­хи­ка­лық көрiнiстерi айы­рық­ша); – бас­қа пси­хи­ка­лық құ­бы­лыс­тар­мен са­лыс­тыр­ған­да тұ­рақ­ты­ лы­ғы мен керiтарт­па­лы­ғы (кон­сер­ва­тизм) ба­сым; Ұлт­тық пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар­дың негiзгi прин­цип­терi – олар­дың да­му та­ри­хи жағ­дайла­рын есеп­ке алу; тал­дау прин­ципi тап­ тар пси­хи­ка­сы­мен бiрлiкте; тап­тар пси­хи­ка­сы­мен жә­не бас­қа әлеу­ меттiк топ­тар­мен бiрлiгi; олар­дың көп­түрлiгiнiң көрiнiсiн есеп­ке алу. Ұлттық психика түсінігі ҰЛТТЫҚ ПСИХИКА ТҮСІНІГІ

Ұлттық-психологиялық құбылыстар (ҰПҚ) – бұл адамдардың белгілі этностық қоғамдарға қатысуының феномені

Адамдардың ұлттық психикасы жайлы психологиялық ғылымдардың түсініктері Объект

ҰПҚ-ды зерттеу принциптері

Пәні ҰПҚ-дың қасиеттері ҰПҚ факторларының қалыптасуы

Категориялары

19 сурет. Ұлттық психика түсінігі 134

ҰПҚ механизмдеріні ң көріністері

192

Әлеуметтік психология

Адам­дар­дың ұлт­тық пси­хи­ка­сы­ның маз­мұ­ны Ұлт­тық пси­хи­ка мы­на­дай құ­ры­лым­дар­ға ие: Жүйеқұ­ры­лым­дық жақ­та­ры­на жа­та­тын­дар: – ұлт­тық өзiндiк са­на – адам­дар­мен белгiлi ұлт­тық қауым­ға жа­туы жә­не қо­ғам­дық (мем­ле­кеттiк, ұл­та­ра­лық) қа­ты­нас­тар жүйесiндегi өз жағ­дайы­ның ұғын­уын­же­те түсiну; – ұлт­тық мiнез – эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң тұ­рақ­ты та­ри­хи қа­лып­тас­қан пси­хо­ло­гия­лық бас­ты ерек­шелiктерiнiң жиын­ ты­ғы; – ұлт­тық тем­пе­ра­мент - мiнез-құлық­тың ар­найы си­пат­та­ма­сы; – ұлт­тық мүд­де­ле­рі мен бағ­дар­ла­нуы – олар­дың тұ­тас­ты­ғы мен бiрлiгiн сақ­тау­ға қыз­мет ету­ге, эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң ең ал­ғаш­қы мо­ти­ва­ция­лық қо­ғам­дық-пси­хо­ло­гия­ лық құ­бы­лыс­тар­дың көрiнiсi; – ұлт­тық сезiмдер мен көңiл-күй­лерi – өзiнiң эт­нос­тық бiрлiгiне, олар­дың мүд­де­ле­рі­не, бас­қа ха­лық­тар­дың құн­ды­лық­ та­ры­на адам­дар­дың эмо­циялық күш­пен боял­ған қа­ты­на­сы; – ұлт­тық дәс­түр­лерi мен әдет­терi – күн­делiктi өмiрде мық­ты тұ­рақ­тал­ған, нақ­ты эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң аға буын­нан жас буын­дар­ға ере­же­лерi, нор­ма­лар, әре­кеттiк сте­реотип­терi, қа­рым-қа­ты­нас­та­ры бе­рілiп оты­ра­ды; – ұлт пси­хо­ло­гиясы­ның ди­на­ми­ка­лық жақ­та­ры – (ұлт­тық пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктер) жүйе құ­ры­лым­дық жақ­та­ры­ ның айыр­ма­шы­лық­та­ры ұлт­тық-пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­ тар­дың қыз­мет­терiн са­на­лы түр­де мең­герiп алу жә­не ай­қын шы­ға­ру­ға мүмкiндiк бе­редi. Ұлт­тық пси­хо­ло­гия­ның ди­на­ми­ка­лық жақ­та­ры­ның құ­ры­лы­ мы­на енедi: – ұлт­тық пси­хо­ло­гия­лық ер­ке­шелiктерiнiң мо­ти­ва­циясы эт­нос­ тық бiрлiк өкiлдерiнiң iс-әре­кетiнiң қоз­ғаушы күш­терiн си­ пат­тайды, олар­дың мақ­сат­та­ры мен ерек­шелiктерiн көр­се­тедi; – ин­тел­лек­ту­ал­ды-та­ным­дық ұлт­тық пси­хи­ка­лық ие­гер­лерiнiң ой­лау жә­не қа­был­дау ерек­шелiктерiнiң, олар­дың ар­найы та­ным­дық қа­сиет­терiнiң бас­қа ха­лық өкiлдерiмен айыр­ма­ шы­лық­та­ры анық­та­ла­ды;

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

193

– эмо­ционал­дық-ерiктiк iс-әре­кетiнiң нә­ти­жесi көбiне­се әр­ түрлi эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң эмо­циялық жә­не ерiк қа­сиет­ терiнiң ай­қын қыз­мет­терiне тәуелдi жә­не се­бепшi бо­ла­ды; – ком­му­ни­ка­тивтi мiнез-құлық – нақ­ты ха­лық өкiлдерiнiң қа­ ты­нас­та­ры ар­найы ақ­па­рат­тық жә­не тұл­ғаара­лық өза­ра әре­ кет­терiнiң өза­ра ерек­шелiктерiн қам­туы. Адамдардың ұлттық психикасының мазмұны ҰЛТТЫҚ ПСИХИКА

Жүйе құрылымдық жақтары

Ұлттық саналы түрде ұғыну

Динамикалық жақтары (ұлттық психиканың көріністерінің ерекшеліктері)

Мотивациялық

Ұлттық мінез Интеллектуалдытанымдық Ұлттық темперамент Эмоционалды-еріктік Ұлттық сезім

Ұлттық әдеттер мен салт-дәстүрлер

Коммуникативті мінез-құлықтық

20 сурет Адамдардың ұлттық психикасының мазмұны 136

194

Әлеуметтік психология

4.5.1. Ұлт­тық пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар­дың қа­лып­та­су фак­тор­ла­ры Нақ­ты эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң ұлт­тық пси­хо­ло­гиясы – көп­те­ген фак­тор­лар­дың әсерiмен ұзақ жә­не ар­найы дам­уын­ың нә­ти­жесi. Саяси-әлеу­меттiк жә­не эко­но­ми­ка­лық да­му – олар­дың әсерiмен ұлт­тық пси­хи­ка­сы­ның мiнез­де­месiнiң ерек­шелiктерi қа­ лып­та­са­ды, се­бебi бұл ерек­шелiктер қо­ғам­дық жә­не өндiрiстiк қа­ты­нас­тар­ға тәуелдi. Бұ­лар­дың ерек­шелiк көрiнiстерi әр мем­ 5.1 Ұлттық психологиялық құбылыстардың қалыптасу факторлары ле­кет­те4. эт­ нос­тық бiрлiк өкiлдерiнің са­на­сы­ның дам­уына ерек­ше Нақты белгi қал­ ды­рэтностық а­ды. бiрлiк өкiлдерiнiң ұлттық психологиясы – көптеген факторлардың әсерiмен ұзақ және арнайы дамуының нәтижесi. Эт­нСаяси-әлеуметтiк ос­тық бiрлiктiң ри­хи да­мдаму уы ––олардың көп­те­гәсерiмен ен ға­лұлттық ым­дар­дың және та­ экономикалық психикасының себебiмен бұл ерекпiкiрi бо­йын­шмiнездемесiнiң а, ұлт­тық ерекшелiктерi пси­хи­ка­сы­қалыптасады, ның көрiнiсi қыз­метi, шелiктер қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарға тәуелдi. Бұлардың ерекшелiк оның ерек­ ш елiктерiнiң туын­ д ауы сырт­ қ ы жә­ н е iшкi ат­ р и­ бут­тар­ көрiнiстерi әр мемлекетте этностық бiрлiк өкiлдерiнің санасының дамуына ерекше белгi қалдырады. мен анық­та­ла­ды, оның өкiлдерiнiң пси­хи­ка­сы­ның ерек­шелiктерi, Этностық бiрлiктiң тарихи дамуы – көптеген ғалымдардың пiкiрi бойынөмiрша,са­ па­сы­н ың та­сы­мал­ да­нуы ды. оның ерекшелiктерiнiң туынұлттық психикасының көрiнiсi мен заң­ қызметi, дауы сыртқы және iшкi атрибуттармен анықталады, оның өкiлдерiнiң психикасының ерекшелiктерi, өмiр сапасының тасымалдануықалыптасу заңды. Ұлттық-психологиялық құбылыстардың факторлары Этностық бірліктің саяси-әлеуметтік және экономикалық дамуы

Этностық бірліктің жасы

Этностық бірліктің мәдени дамуы

Этностық бірліктің тарихи дамуы

ҰПҚ қалыптасу факторлары

Ұлтаралық қатынастар

Этностық бірліктің тілі мен жазуы

21 сурет Ұлттық-психологиялық құбылыстардың қалыптасу факторлары

137

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

195

Эт­нос­тық бiрлiктiң жа­сы – адам­дар­дың ұлт­тық пси­хи­ка­сы­ ның ұзақ қа­лып­тас­ты­ру куә­герi, оның да­му бо­ла­ша­ғы не­ме­се дег­ ра­да­циясы. Не­ғұр­лым ол жас жә­не көп бол­са, со­ғұр­лым бас­ты ерек­шелiктерiнiң көрiнiстерi тұ­рақ­ты не­ме­се керiтарт­па­лы. Ұл­та­ра­лық қа­ты­нас­тар – олар­дың мiнезi мен та­ри­хи дәс­түр­ лерi, ұлт­тық са­на­сы мен өзiндiк са­на­сы­на, бас­қа ұлт­қа қа­ты­на­сы­ на, сезiм көрiнiстерiнiң ди­на­ми­ка­сы әсер етедi. Эт­нос­тық бiрлiктiң да­му мә­де­ниетi (оның мә­де­ниетiнiң тұ­ тас­ты­ғы) – адам­дар­дың ұлт­тық пси­хи­ка­сы­ның негiзгi са­па­лық мiнез­де­месiне олар­дың қор­ша­ған әлемдi ар­найы эс­те­ти­ка­лық, мо­рал­дық жә­не адам­гершiлiк тұр­ғы­да қа­был­дауы, бас­қа әлеу­ меттiк өкiл топ­та­ры­ның қа­тыс­уына әсерi етедi. Эт­нос­тық бiрлiктiң тiлi мен жа­зуы – олар­дың өкiлдерiнiң ой­лау ерек­шелiктерiн жә­не дү­ниета­ны­мы­ның кеңдiгiн, түрлiлiгiн, өз өмiрiнiң ерек­шелiктерiн, көз­қа­ра­сын анық­тайды. Ұлт­тық-пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiк маз­мұ­ны Ұлт­тық ара­қа­ты­нас­та­ғы ерек­шелiк, түрлi эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң жә­не топ­тар­дың қа­рым-қа­ты­на­сы мен тұл­ғаара­лық қа­ты­на­сы. Ұлт­тық-пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктерiнiң мо­ти­ва­циясы – нақ­ты эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң iс-әре­кетiнiң ба­ғыт­ты­лы­ғы­на, мiнез-құлық мо­ти­ва­циясы­ның көрiнiсiне жә­не ар­найы қыз­метiне се­бепшi бо­ла­ды. Олар мы­на қа­сиет­тер: жұ­мыс­қа қабiлеттiлiгi, iскерлiгi, та­бан­ды­лы­ғы, ба­ғы­ныш­ты­лы­ғы, ын­та-дә­ре­жесi, ын­таықы­ла­сы жә­не т.б. жа­та­ды. Бұл үшiн, мы­са­лы, жұ­мыс­қа қабiлеттiлiк тек бiр адам­ға ға­на тән, ал та­бан­ды­лық бас­қа­лар­да бо­ла­ды деп айтуға бол­майды. Бiрiншi, екiншi қа­сиет­тер – адам­гершiлiк қа­сиет­терi, сон­дық­тан бұл айт­ыл­ған қа­сиет­тер бар­лық адам­дар­ дың бойы­нан та­бы­ла­ды, тек кейбiр бас­ты ерек­шелiктерiнiң бiрi ай­қын дең­гейде көрiнедi, яғ­ни нақ­ты тұл­ға­лық бiрлiк өкiлдерiнiң ерек­шелiгi жай­лы тек айт­ып өту­ге бо­ла­ды. Мы­са­лы, орыс­тар­ мен са­лыс­тыр­ған­да ук­ра­ин­дық­тар­дың ең­бек­ке қабiлеттiлiгi көп мөл­шер­де көрiнедi, әр­дайым үл­кен бел­сендiлiк пен та­бан­ды­лық серiктес бо­лып оты­ра­ды.

196

Әлеуметтік психология

Ұлт­тық пси­хо­ло­гия­лық ақыл-ой та­ным­дық қабiлеттерi нақ­ ты эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң айы­рық­ша ақыл-ой та­ным­дық бел­сендiлiгiн анық­тайды. Мұн­дай мiнездiң ерек­ше үй­лесiмдiлiгi ло­ги­ка­ға сүйену дең­гейi мен абст­рактiлi ой­лау­дың те­реңдiгi, ой­ лау опе­ра­циясы­ның жыл­дам­ды­ғы, ой­лау iс-әре­кетiн ұйым­дас­ты­ ру ерек­шелiгi, т.б. бiрiншi жа­ғы­нан, сон­дай-ақ қа­был­дау таң­да­ ма­лы­ғы, бел­сендiлiгi, тұ­тас­ты­ғы­ның, те­реңдiгiнiң үй­лесiмi, елес­ те­тудiң опе­ра­тивтiлiгi жә­не то­лық­ты­ғы, қиял­дың ай­қын­ды­лы­ғы мен нақ­ты­лы­ғы, екiншi жа­ғы­нан, ақыл-ой бел­сендiлiгiнiң түрлi бел­ сендiлiгiне се­бепшi бо­ ла­джәне ы жә­ түрлi адам­ дар өкiлдерiнiң абстрактiлi қорытындыларға жоқ баснепайдасына көп көңiл бөледi. Кейбiр және африка халықтарының тежелiстер кездеседi. та­азия ным­ ды ой­ лау әре­ кетiнiң си­ақыл-ойында па­тын ту­ды­ ра­ды. Мы­ са­лы, фран­цуз­ Эмоционалды-ерiктiк ұлттық психологиялық ерекшелiктерi  нақты этдар­ да ту­бiрлiк ма ақыл-ой шы­ғэмоционалды ар­ма­шы­лы­ғжәне ы жә­ не ма­ те­ма­ти­ка­лкөрiнiстерiн ық ой­лау ностық өкiлдерiнiң ерiк процестерiнiң қамтиды. жо­ Мысалы, немiстер ұстамдылық интровеқабiлетi ға­ры дә­ ре­же­де мен бай­ағылшындарда қа­ла­ды, ағыл­ шын­дар­дапен – әлемдi рттiлiк басым екенi белгiлi, ирландықтар мен француздарда қозу және қызуқанжо­ ғ а­ р ы ақыл-ой дең­ г ейiмен қа­ б ыл­ д ау қабiлетi жо­ ғ а­ р ы, ой­лау дылық басым, зертеушiлердiң көбiсi қытайлықтарда, эстондықтарда, ағылшынопе­ р а­ ц иясы­ н ың жыл­ д ам­ д ы­ ғ ы әлсiз, абст­ р актiлi қо­ р ы­ т ын­ д ы­ лар­ға дарда тұрақтылық пен ерiк процестерiнiң басымдылығымен ерекшеленетінін айтады. Ал ұзаққа созылған ерiк жiгер жапондарда, еврейлерде, түрiктерде бажоқ жә­не бас пай­да­сы­на көп көңiл бө­ледi. Кейбiр азия жә­не аф­ри­ сымырақ. ка ха­лҰлттық-психологиялық ық­та­ры­ның ақыл-ойын­ да те­желiстер кез­де­седi. коммуникативтi мiнез-құлық ерекшелiктерi түрлi этностық бiрлiк өкiлдерiнiң топтарымен қатынас және тұлғааралық қатыҰлттық-психологиялық ерекшелік мазмұны нас, қарым-қатынас, ұлттық ерекшелiктерiн сипаттайды. Мотивациялық Мынадай айрықша қасиеттердің жиынтығы: еңбекке қабілеттілігі, іскерлігі, байқағыштығы, табандылық деңгейі, ынталығы, жігерлілігі, т.б. Интеллектуалды-танымдық Айырықша қасиеттерінің сай келуі: логикасының деңгейі, абстрактілі ойлаудың тереңдігі мен кеңдігі, қабылдаудың таңдамалылығы және белсенділігі, тұтастығы, тереңдігініің арақатынасы, қиялдың айқындығы мен елестің толықтығы және оперативтілігі. Эмоционалды-еріктік Нақты этнос бірлік өкілдерінің көріністері және ерік процестері.

арнайы

эмоцияларының

Коммуникативті мінез-құлық Ұлттық арақатынастағы ерекшелік, түрлі этностық бірліктегі өкілдердің және топтардың қарым-қатынасы мен тұлғааралық қатынасы.

22 сурет Ұлттық-психологиялық ерекшелік мазмұны

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

197

Эмо­ционал­ды-ерiктiк ұлт­тық пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктерi – нақ­ты эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң эмо­ционал­ды жә­не ерiк про­ цес­терiнiң көрiнiстерiн қам­ти­ды. Мы­са­лы, немiстер мен ағыл­ шын­дар­да ұс­там­ды­лық пен инт­ро­ве­рттiлiк ба­сым екенi белгiлi, ир­лан­дық­тар мен фран­цуз­дар­да қо­зу жә­не қы­зу­қан­ды­лық ба­сым, зер­теушiлердiң көбiсi қы­тай­лық­тар­да, эс­тон­дық­тар­да, ағыл­шын­ дар­да тұ­рақ­ты­лық пен ерiк про­цес­терiнiң ба­сым­ды­лы­ғы­мен ерек­ ше­ле­не­ті­нін айтады. Ал ұзақ­қа со­зыл­ған ерiк жiгер жа­пон­дар­да, ев­рей­лер­де, түрiктер­де ба­сы­мы­рақ. Ұлт­тық-пси­хо­ло­гия­лық ком­му­ни­ка­тивтi мiнез-құлық ерек­ шелiктерi – түрлi эт­нос­тық бiрлiк өкiлдерiнiң топ­та­ры­мен қа­ ты­нас жә­не тұл­ғаара­лық қа­ты­нас, қа­рым-қа­ты­нас, ұлт­тық ерек­ шелiктерiн си­пат­тайды. 4.6. Дін пси­хо­ло­гиясы 4.6.1. Дін­нің мә­ні ту­ра­лы пси­хо­ло­гия­лық ғы­лым Дін адам­зат­тың жә­не ада­ми қа­ты­нас­тар­дың бо­луы мен түр­лен­ уін­ің бү­кіл жо­лын­да іле­сіп ке­ле жат­қан құ­бы­лыс­тар­ға жа­та­ды. Ға­лым­дар ал­ғаш­қы ді­ни тү­сі­нік­тер мен дін­шіл­дік адам­дар ара­ сын­да қа­шан жә­не қа­лай қа­лып­тас­қа­ны жай­лы та­ла­сып ке­ле­ді. Дін­нің қо­ғам өмі­рін­де­гі рө­лін әр­түр­лі ба­ға­лауға бо­ла­ды. Дін­ді бо­ла­шақ­та не кү­тіп тұр­ға­ны ту­ра­лы да бір­дей пі­кір жоқ. Де­ген­мен сөз­сіз нәр­се бі­реу: дін­сіз, оның ық­па­лын ес­ке­ру­сіз кез кел­ген мем­ ле­кет­тің, кез кел­ген ха­лық­тың, кез кел­ген топ­тың, кез кел­ген адам­ ның та­ри­хы мен әлеу­мет­тік қа­ты­нас­та­ры­ның да­муы мүм­кін емес. Дін ұғы­мы жә­не ерек­ше­лік­те­рі Дін әлеу­мет­тік топ­тар мен тұл­ға­лар­дың қо­ғам­дық са­на­сы­ның (қо­ғам­дық өмі­рі­нің) бір фор­ма­сы (фи­ло­со­фия, құ­қық, өнер, ғы­ лым, т.б. қа­тар) бо­лып та­бы­ла­ды, со­лар­дың кө­ме­гі­мен адам­дар әдет­те­гі тә­жі­ри­бе ше­гі­нен тыс жат­қан жә­не адам­ның ба­сын­да елес­тік-қияли об­раз­дар мен тү­сі­нік­те бе­ріл­ген нақ­ты­лық­пен тіл­ де­се­ді (тіл­де­су­ге ты­ры­са­ды).

198

Әлеуметтік психология

Дін әлеу­мет­тік фе­но­мен ре­тін­де адам­ның ру­ха­ни жә­не пси­хо­ ло­гия­лық «қуы­сын», идея­лық пен бас­қа да бағ­дар­ла­рын із­деуді көр­се­те­тін пси­хи­ка­сы бай­қалуын­ың ерек­ше сфе­ра­сы­мен бай­ла­ ныс­ты. Ол адам­дар­дың өз­де­рі­нің өмір сү­руі үшін олар­ды қор­ша­ ған күр­де­лі нақ­ты­лық­та­ғы кү­рес­те, өз­де­рі­нің күн­де­лік­ті мә­се­ле­ ле­рін өз күш­те­рі­мен ше­шу­ге қа­бі­лет­сіз бол­ған кез­де қа­райтынын пси­хо­лог­тар (Джей­мс В., 1910; Фрейд З., 1991; Фромм Э., 1990; Юнг К., 1991) бұ­рын­нан дә­лел­де­ген дін­шіл­дік пен прак­ти­ка­лық әре­кет­тер фор­ма­сын­да қыз­мет ат­қа­ра­ды. Дін­шіл­дер­дің өз­де­рі дін­ге де­ген өз­де­рі­нің бас­тап­қы қа­ра­уын­«ға­жа­йып­пен», күт­пе­ген арай­ла­ну­мен жә­не аға­ру­мен, Құ­дай­ға жа­қын­дау­мен бай­ла­ныс­ты­ ру­ға бейім. Пси­хо­ло­гия­лық ғы­лым дін­ді зерт­теу­мен са­лыс­тыр­ма­лы түр­де жа­қын­да, ХІХ ға­сыр­дың со­ңын­да айна­лы­са бас­та­ды. Дер­бес са­ ла ре­тін­де дін пси­хо­ло­гиясы ХХ ға­сыр­дың ор­та­сын­да әлеу­мет­тік фи­ло­со­фия, дін­та­ну, әлеу­мет­та­ну, жал­пы жә­не әлеу­мет­тік пси­хо­ ло­гия­лар то­ғы­сын­да қа­лып­тас­ты. Әдет­те дін­нің не еке­нін тү­сі­ну­ге кө­мек­те­се­тін бір­қа­тар пси­хо­ ло­гия­лық көр­сет­кіш­тер­ді атап көр­се­те­ді. Бі­рін­ші­ден, дін – бұл өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі бар жә­не дін­шіл­ дер пси­хи­ка­сы­ның өзін­дік кү­йін­ ша­қы­ра­тын адам­дар­дың қо­ғам­ дық са­на­сы­ның (қо­ғам­дық өмі­рі­нің) спе­ци­фи­ка­лық фор­ма­сы. Дін­нің қо­ғам­дық са­на­ның спе­ци­фи­ка­лық фор­ма­сы ре­тін­де­гі ерек­ше­лік­те­рі­не: тек со­ған ға­на тән құ­раушы ком­по­не­нт­тер­дің – идеоло­гия мен пси­хо­ло­гия­ның са­бақ­та­суы мен өза­ра әре­ке­тін; дін­шіл­дер­дің ді­ни құн­ды­лық­тар мен бас­тан өт­кі­зу­лер­ді (шір­кеуге ба­ру, сиыну, т.с.с.) үз­дік­сіз бе­кі­ту мен қа­тайтуға бағ­дар­лан­ған прак­ти­ка­лық ді­ни тә­жі­ри­бе­сі­нің өзін­дік қыз­мет ету­ші жә­не үне­мі қол­дау көр­се­ті­ле­тін түр­ле­рі­нің бо­луы; дін­нің дін­шіл­дер­ді өз ық­ па­лын­да үне­мі ұс­тауға жә­не олар­дың пси­хи­ка­сы­на үз­дік­сіз ба­қы­ ла­уына ба­сым ба­ғыт­та­луы жа­та­ды. Екін­ші­ден, дін ай­рық­ша топ­тар­дың – дін­шіл­дер мен кон­фес­ сионал­дық (топ­тық) шек­теу­лі топ­тар­дың болуын­бол­жам­дай­ды. Адам өз­ге, дін­шіл адам­дар­мен үне­мі өза­ра әре­кет­те жә­ не тіл­де­су­де бол­ған­дық­тан да дін­шіл бо­ла тү­се­ді. Ин­ди­вид­тің

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

199

тұ­рақ­ты дін­шіл­ді­гі­нің қа­лып­та­суы – дін­шіл­дік­ке «қа­раумен» бай­ла­ныс­ты (дін­нен қол үзу сияқ­ты да) оның те­рең ки­кіл­жің­де­ рі, со­ны­мен қа­тар, тек дін­шіл топ­тар­да ға­на мүм­кін. Дін­шіл­дер­ дің топ­та­ры аса ұйым­дас­қан­ды­ғы­мен жә­не ауыз­бір­ші­лі­гі­мен, жа­ра­ты­лыс­тан тыс­пен жә­не қа­сиет­ті­мен тіл­де­су­дің бар­лы­ғы­на бір­дей тә­жі­ри­бе­сі ар­қы­лы бі­рік­кен­ді­гі­мен, мү­ше­ле­рі­нің мі­незқұл­қын ба­қы­лауда әсер­лі құ­рал­да­ры­ның бо­луымен ай­рық­ша бо­ лып та­бы­ла­ды. Дін­шіл­дер­дің бір то­бын екін­ші­ле­рі­не қар­сы қою не­гі­зін­де, қа­зір­гі дін­дер­дің бар­лы­ғы­на тән жә­не олар­дың әр­қай­сы­сын­да спе­ци­фи­ка­лы-ерек­ше бай­қа­ла­тын кон­фес­сионал­дық (ді­ни) шек­ теу қа­лып­та­са­ды. Күн­де­лік­ті өмір­де кон­фес­сионал­дық шек­те­лу идеоло­гиялық та – ді­ни докт­ри­на ар­қы­лы, пси­хо­ло­гия­лық та – та­бы­ну­шы­лық әре­кет­тер ар­қы­лы қол­дау ала­ды. Бір дін­нің екін­ ші­сі­нен айыр­ма­шы­лы­ғы мен із­ба­сар­ла­ры­ның атап көр­се­ті­луі бел­гі­лі бір алаң­дау­шы­лық­ты, тіп­ті әр­түр­лі кон­фес­сионал­дық топ­ тар­да­ғы дін­дар­лар­дың ара­сын­да­ғы өза­ра қа­ты­нас­та, бел­гі­лі бір жағ­дай­лар­да ашық жауығу­ға (мы­са­лы, Сол­түс­тік Ир­лан­дияда­ғы ка­то­лик­тер мен про­тес­тант­тар не­ме­се Ин­дияда­ғы үн­діс­тер мен мұ­сыл­ман­дар ара­сын­да­ғы­дай), кө­бі­не­се әр­түр­лі саяси күш­тер­мен ын­та­лан­ды­ры­ла­тын қауырт­ты­лық ту­ғы­за­ды. Үшін­ші­ден, дін қа­сиет­ті бо­лып есеп­те­лі­не­тін жә­не жа­ра­ты­ лыс­тан тыс ре­тін­де баян­да­ла­тын об­раз­дар мен ұғым­дар­ға се­ну­ге бай­ла­ныс­ты. Дін­шіл­дер­дің не­гіз­гі әлеу­мет­тік ұм­ты­лыс­та­ры нақ­ты әлеу­мет­ тік мә­се­ле­лер­ді ше­шу­мен емес, олар­дың өмі­рі­нің объек­тив­тік жағ­дайла­рын жақ­сар­ту­мен жә­не өз­гер­ту­мен емес, құ­дайы та­би­ ға­ты бар, олар­дың пі­кі­рін­ше, та­би­ғат қа­уіп­те­рі мен тағ­дыр тәл­ ке­гі­нен, қо­ғам кел­ті­ре­тін әді­лет­сіз­дік­тен қор­ғайт­ын, сон­дай-ақ өз өмір­ле­рі­не әл­де­қай­да ма­ңыз­ды мән бе­ре­тін қа­сиет­ті­ге бағ­дар­ла­ нуы­мен бай­ла­ны­са­ды. Қа­сиет­ті жа­ра­ты­лыс­тан тыс әлем­нің бо­ла­ ты­ны­на, он­да жер­де­гі жер­де­гі­ден тыс­қа, та­би­ғи – жа­ра­ты­лыс­тан тыс­қа ба­ғы­на­ты­ны­на се­ну­ден туын­дайт­ын идея­лар мен об­раз­дар жүйе­сін біл­ді­ре­ді. Ол дін­шіл­дер­ді бел­гі­лен­ген ді­ни нор­ма­лар­ға ба­ғы­на­тын ерек­ше мі­нез-құлық­қа да бағ­дар­лай­ды.

200

Әлеуметтік психология

Жа­ра­ты­лыс­тан тыс тың идеяла­ры мен об­раз­да­ры бас­тап­қы­ дан-ақ ал­ғаш­қы адам­дар­дың ба­сын­да олар­дың күн­де­лік­ті өмі­рін­ де өз­де­рі­не үс­тем­дік ете­тін сияқ­ты күш­тер­дің қияли бей­не­лен­уін­ біл­дір­ген. Өз бе­тін­ше жа­ра­ты­лыс­тан тыс күш­тер объек­тив­ті түр­де бол­майды, олар адам­ның қиялы­нан туа­тын елес­тік (ил­лю­зия­лық) ны­сан­дар бо­лып та­бы­ла­ды. Де­ген­мен, дін­дар­лар үшін бұл елес­тік ны­сан­дар нақ­ты, өйт­ке­ні олар осы­лар­дың болуына се­не­ді жә­не тек жа­ра­ты­лыс­тан тыс қа­на адам тағ­ды­ры­на нақ­ты не­ме­се «ар­ғы жақ­ та­ғы» (яғ­ни, елес­тік) әлем­ге әсер ет­пей­ді, сон­дай-ақ дін­дар­лар­дың өз­де­рі де ерек­ше түр­де жа­ра­ты­лыс­тан тыс­қа ық­пал ете ала­ды деп есеп­тейді. Со­ны­мен, дін­дар адам мен жа­ра­ты­лыс­тан тыс күш­тер ара­сын­да ай­рық­ша екі­жақ­ты қа­ты­нас­тар ор­най­ды. Жа­ра­ты­лыс­тан тыс, ді­ни на­ным­дар­ға сәй­кес, біз­ді қор­шап тұр­ған нақ­ты (ма­те­ри­ ал­дық) әлем заң­да­ры­на ба­ғын­байт­ын, се­зім­мен қа­был­да­на­тын ны­ сан­дар­дың «ар­ғы жа­ғын­да» жа­та­тын қан­дай да бір нәр­се. Те­рең дін­шіл адам үшін Құ­дай не­ме­се жа­ра­ты­лыс­тан тыс нәр­ се­лер кө­бі­не­се қор­ша­ған әлем­ге қа­ра­ған­да әл­де­қай­да ма­ңыз­ды нақ­ты­лық ре­тін­де бо­ла­ды. Олар­мен тіл­де­су оның өмі­рін­де бас­ ты орын ала­ды. Адам­дар­мен нақ­ты тіл­де­су­ді ал­мас­ты­ра оты­рып, ол өза­ра жа­қын­дық еле­сін ту­ғы­за­ды, ин­тен­сив­ті се­зім­дер ша­қы­ ра­ды, кө­ңіл-күй­дің ашылуына алып ке­ле­ді. Құ­дай – дін­дар адам үшін оған өмір­дің кез кел­ген сә­тін­де ке­лу­ге бо­ла­тын пі­кір­лес, са­ быр­ға ша­қы­ру­шы, ол қа­шан да қол же­тім­ді, әр­қа­шан тың­дайды жә­не ты­ныш­тан­ды­ра­ды. Төр­тін­ші­ден, дін ді­ни қа­ғи­да­лар­да көр­се­тіл­ген сен­ді­ру­лер­дің (идея­лар­дың) бел­гі­лі бір жиын­ты­ғын біл­ді­ре­ді. Ді­ни сен­ді­рім­дер дін­дар­ды: құ­дай­дың бә­рін ке­ші­ре­ті­нін се­ зі­ну­ге бай­ла­ныс­ты же­ңіл­де­ну­ге; әлем­де көз­ге кө­рін­бейт­ін тәр­ тіп­тің не­ме­се со­ның ар­қа­сын­да кез кел­ген же­ке өмір құн­ды­лық ала­тын күш­тің бар екен­ді­гін се­зі­ну­ге; Құ­дай­мен же­ке қа­лу жә­ не дін­дар­дың эго­це­нтр­лік «ме­нін» же­ңу се­зі­мі­не пси­хо­ло­гия­лық бағ­дар­лай­ды (Зень­ко Ю.М., 2002; Уг­ри­но­вич Д.М., 1986). Пси­хо­тал­дау­дың не­гі­зін қа­лаушы З.Фрейд өзі­нің «Бір елес­тің ке­ле­ше­гі» жұ­мы­сын­да Құ­дай бір­не­ше пси­хо­ло­гия­лық қыз­мет ат­ қа­ра­ты­нын дә­лел­де­ді: Ол жал­пы­ға ор­тақ заң­дар­ды жа­сай­ды жә­не

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

201

олар­ды ан­да-сан­да ға­жа­йып­тар­мен үзе оты­рып, та­би­ғат қо­жа­йыны бо­лып та­бы­ла­ды; өлім үрейі­нің ор­нын тол­ты­ра­ды; Құ­дай ту­ра­лы тү­сі­нік та­би­ғат­тан бө­лі­нуі ша­ма­сы­на қа­рай мо­раль құ­дай­шы­лық әре­ке­ті­нің са­ла­сы бо­ла тү­се­ді. Ді­ни идея­лар ке­ше­ні адам­ды та­би­ ғат қа­уіп­те­рі мен тағ­дыр тәл­ке­гі­нен, қо­ғам кел­ті­ре­тін әді­лет­сіз­дік­ тен қор­ғайт­ын, сон­дай-ақ бұл әлем­де­гі өмір қан­дай да бір жо­ға­ры мақ­сат­қа ие екен­ді­гін рас­тай оты­рып, өмір­ге жал­пы мән бе­ре­ді. «Құ­дай­ды ашу шын­дық­та­ры» бар, ді­ни оқу­дың бар­лық эле­ ме­нт­те­рін жүйеге кел­ті­ру, олар­ды дін­дар­лар­дың жап­пай са­на­дан өт­кі­зу­ге бейім­дей оты­рып қо­ры­ту жә­не ке­ліс­ті­ру мақ­са­тын­да­ғы Қа­сиет­ті Жа­зу ді­ни оқы­ту­дың не­гі­зі бо­лып та­бы­ла­ды. Өз ке­зе­гін­ де шір­кеу қыз­мет ету­ші­ле­рі қа­шан­да осы шын­дық­тар­ды қол­дау­ға ұм­ты­ла­ды, ді­ни дог­ма­ти­ка­ның, ді­ни өне­ге­лік­ті, дін­дар­лар мен ді­ ни ұйым өмі­рі­нің ере­же­ле­рі мен нор­ма­ла­рын дә­лел­дейді, Қа­сиет­ ті Жа­зу­дың жа­ра­ты­лыс­тан тыс те­гі­не, қа­сиет­ті на­ным­ның құ­дайы ру­ха­ни­лы­ғы­на, шір­кеу­дің құ­дай­лық мә­ні­не, сон­дай-ақ құ­дай­ға құл­шы­лық жа­сауға бай­ла­ныс­ты ді­ни прак­ти­ка­ның прак­ти­ка­лық ас­пек­ті­ле­рі­не дә­лел­деу­лер із­дей­ді жә­не кел­ті­ре­ді. Бір мез­гіл­де олар әлем­ді жа­са­ған жә­не оны та­ныл­ма­ған заң­дар­мен бас­қа­ра­тын Құ­дай­ды әр­қа­шан та­ну­дан туын­дай­ды (Са­мы­гин С.И., Не­чи­пу­ рен­коВ.Н., По­ло­нс­кая И.Н., 1996). Ді­ни на­ным­дар­дың бас­тап­қы сәт­те­рі ді­ни докт­ри­на­да ұсы­ныл­ ған. Докт­ри­на – Құ­дай жә­не оған се­ну ту­ра­лы ілім­нің, ді­ни идея­ лар­ды жә­не бас­қа кон­фес­сиялар­мен жә­не дін­сіз­дер­мен (атеис­тер­ мен) пі­кір­та­лас­ты на­си­хат­тау­ға мүм­кін­дік бе­ре­тін, нақ­ты тиім­ді тү­сін­дір­ме. Докт­ри­на тө­мен­де­гі­дей бел­гі­лі бір қыз­мет­тер ат­қа­ра­ды: – дін­шіл­дер­ге қа­сиет­ті мә­тін­дер­ді тү­сі­ну­ге, ді­ни қауым­дас­тық мү­ше­ле­рі­нің мін­дет­те­рі­не, мүм­кін­дік­ті ерік­ті­лік пен нақ­ты қа­те­лік­тер­ді ажы­ра­ту­ға қа­тыс­ты нұс­қау бе­ре­ді; – со­ның кө­ме­гі­мен осы не­ме­се бас­қа дін­нің бас­тап­қы дог­ма­ ла­рын тір­кеуге жә­не тү­сін­дір­ме­сін сақ­тау­ға ты­ры­са­ды; – се­нім­ді жал­ған тү­сін­дір­ме­ден жә­не тү­сін­беуші­лік­тен, бас­қа кон­фес­сиялар, ре­фор­ма­тор­лар, дін­сіз­дер та­ра­пы­нан бо­ла­ тын сын­нан қор­ғайды.

202

Әлеуметтік психология

Докт­ри­на дін­нің бас­ты құн­ды­лық­та­рын көр­се­те­тін сим­во­ ли­ка­лық фор­ма­лар­да – ер­те­гі­лер мен аңыз­дар­да жиі бай­қа­ла­ды. Көп­те­ген дін­дер үшін әлем­нің жа­ра­ты­луы, құ­дай­лар­дың, ға­рыш­ тың, адам­дар мен олар­дың топ­та­ры­ның шы­ғу те­гі ту­ра­лы, сон­ дай-ақ мә­де­ниет­тің бас­ты инс­ти­тут­та­ры ту­ра­лы айтыла­тын аңыз­ дар­дың бо­луы тән. Бе­сін­ші­ден, дін бел­гі­лі бір та­бы­ну­шы­лық әре­кет­тер мен ғұ­ рып­тар­дың ерек­ше жиын­ты­ғын құ­рай­ды. Ді­ни на­ным­дар, аңыз­ дар, т.с.с. қа­сиет­ті­нің бай­қалуын­ біл­ді­ре­ді, ал со­ның ба­ры­сын­да орын­да­ла­тын та­бы­ну­шы­лық пен ғұ­рып­тық әре­кет­тер ин­ди­вид­тің қа­сиет­ті гео­ның қа­ты­на­сын ашып көр­се­те­тін әлеу­мет­тік мі­незқұл­қы­ның фор­ма­сы бо­лып та­бы­ла­ды жә­не ке­рі­сін­ше. Та­бы­ну мен ғұ­рып қыз­ме­ті, адам­дар­дың қа­сиет­ті­ мен өза­ра қа­ты­на­сын, нақ­ты әлем­нен, жа­ра­ты­лыс­тан тыс­қа жә­не ке­рі өту жү­ре­тін кө­пір қыз­ме­тін ат­қа­ра оты­рып рет­теуі­нен тұ­ра­ды. Ғұ­рып­тар­ды ке­ле­сі­дей бө­лу­ге бо­ла­ды: – не­гі­зін­де осы не­ме­се бас­қа аңыз жа­та­тын ими­та­тив­тік; – оң жә­не те­ріс (бі­рін­ші­ле­рі әдет­те суб­ъек­ті­ні не­ме­се ин­ди­ вид­ті адал­дау­мен не­ме­се жа­ңа­лаумен, ал екін­ші­ле­рі – тиым не­ме­се те­жеу ор­на­ту­мен бай­ла­ныс­ты); – құр­бан­дық ша­лу ғұ­рып­та­ры; – өмір­лік дағ­да­рыс­тар ғұ­рып­та­ры (өмір­дің бір са­ты­сы­нан екін­ші­сі­не өту­ді әйгі­лейт­ін). Ғұ­рып – ді­ни се­нім­нің елес­тік пә­ні­не әсер ету­дің нақ­ты, әлеу­ мет­тік-объек­тив­тел­ген фор­ма­сы. Ол ді­ни се­ну­лер­ден тыс, жа­ны­ нан, олар­дың сим­во­ли­ка­лық кей­пі бо­ла оты­рып, қа­рас­ты­ры­ла ал­май­ды. Бұл, бір жа­ғы­нан, ғұ­рып­тық әре­кет­тер­дің өз­де­рі адам пси­хи­ка­сы­ның бел­гі­лі бір фе­но­мен­де­рін, яғ­ни, ді­ни об­раз­дар мен тү­сі­нік­те­рін ен­гі­зе­ді. Екін­ші жа­ғы­нан – ғұ­рып­тық әре­кет­тер ді­ ни бір­лес­тік­тер мен топ­тар­дың мү­ше­ле­рі­не пси­хо­ло­гия­лық әсер ету­дің тиім­ді құ­ра­лын біл­ді­ре­ді. Жал­пы ал­ған­да ғұ­рып­тың, та­ бы­ну­дың жә­не же­ке­лей ал­ған­да, олар­дың эс­те­ти­ка­лық ком­по­не­ нт­те­рі­нің пси­хо­ло­гия­лық әсе­рін ес­кер­мей, ин­ди­вид­тер­дің ді­ни қауым­дас­тық­тар өмі­рі­не қа­тыс­уын­ың ма­ңыз­ды се­беп­те­рін тү­сі­ ну­ге бол­майды.

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

203

Та­бы­ну­шы­лық жә­не ғұ­рып­тық әре­кет­тер­дің спе­ци­фи­ка­сы олар­дың идея­лық маз­мұ­ны мен ба­ғыт­талуын­да, яғ­ни, олар нақ­ты қан­дай идея­лар­ды, тү­сі­нік­тер­ді, аңыз­дар мен об­раз­дар­ды сим­во­ ли­ка­лық фор­ма­ға ен­гізуін­де тұр. Мі­не, осы­дан-ақ ді­ни ғұ­рып пен ді­ни са­на бай­ла­ны­сы­ның сырт­қы емес, іш­кі, ор­га­ни­ка­лық екен­ді­ гі тү­сі­нік­ті. Бұл жай ға­на өза­ра әре­кет­те­се­тін сырт­қы фак­тор­лар емес. Ке­рі­сін­ше, ғұ­рып – тек ді­ни са­на­ның объек­тив­тен­уін­ің, ді­ ни се­нім­нің же­ке­лен­ген дін­шіл­дер мен олар­дың топ­та­ры­ның әре­ кет­те­рін­де іс­ке асуы­ның әлеу­мет­тік фор­ма­сы ға­на. Дін­дер­дің жік­те­луі Адам­зат­қа көп­те­ген дін­дер та­ныс. Олар­ды жік­теу­ге де­ген не­ гіз­гі көз­қа­рас­тар да ал­уан­ түр­лі. Оны жік­теу­дің нор­ма­тив­тік, жағ­ ра­фиялық, эт­ног­ра­фи­ка­лық, фи­ло­со­фия­лық, мор­фо­ло­гиялық, линг­вис­ти­ка­лық жә­не бас­қа да прин­цип­те­рі бар. Пси­хо­ло­гия үшін дін­дер­ді бір­ден екі не­гіз – олар­дың ерек­ше­лі­гін де, жай көз­бен бай­ қауға бо­ла­тын олар­дың бір­дей те­гін, ұқ­сас­ты­ғын да ай­қын бел­гі­ леуге бо­ла­тын ба­ғыт­тау­шы жә­не жағ­ра­фиялық бел­гі­ле­рі бо­йын­ша жік­теу ма­ңыз­ды. Әдет­те дін­дер­дің ке­ле­сі түр­ле­рін ажы­ра­ты­ла­ды: – ежел­гі иудаизм­нен өсіп шы­ға­тын жә­не иудаизм, хрис­тиан­ дық пен ис­лам­нан тұ­ра­тын ав­ра­ам­дық мо­но­те­изм (бір Құ­ дай­ға се­ну); – ин­ду­изм­мен, оң­түс­тік буд­дизм­мен (тхе­ра­ва­да), джай­низм­ мен жә­не сик­хизм­мен бе­ріл­ген үн­ді тек­тес; – қиыр шы­ғыс­тық – кон­фу­ци­ан­дық, дао­сизм, син­тоизм, сол­ түс­тік буд­дизм (ма­хаяна). Бұл ті­зім­ді «ша­ғын қо­ғам­дар­дың» ал­уан­түр­лі мә­де­ниет­те­рі­не тиесі­лі, кей­де «ал­ғаш­қы» ре­тін­де қа­рас­ты­ры­ла­тын ұлыс­тық (эт­ ни­ка­лық) дін­дер то­лық­ты­ра­ды – бұл Аф­ри­ка, По­ли­не­зия, Авс­тра­ лия або­ри­ген­де­рі­нің, сол­түс­тік аме­ри­ка­лық үн­діс­тер­дің дін­де­рі. Көп­те­ген ежел­гі дін­дер өмір сүр­уін­ тоқ­тат­ты: олар ва­ви­лон­дық­ тар­дың, ежел­гі грек­тер мен рим­дік­тер­дің, майя үн­діс­те­рі­нің, ац­ тек­тер­дің, т.б. дін­де­рі. Хрис­тиан­дық – әлем­дік дін­дер­дің бі­рі, не­гіз­гі үш тар­ма­ғы бар: пра­вос­ла­вие, ка­то­ли­цизм жә­не про­тес­т ант­тық. Үшем­дік

204

Әлеуметтік психология

Құ­дай­ға се­ну олар­дың бар­лық өкіл­де­рін бі­рік­ті­ре­тін жал­пы бел-­ гі­сі бо­лып та­бы­ла­ды, ал Ии­сус Хрис­тос (Иса, Айса) мұн­да Құ­ дайы адам, әлем­нің құт­қа­ру­шы­сы ре­тін­де кел­ті­рі­ле­ді. Хрис­тиан­ дық ді­ни ілім­де Қа­сиет­ті Жа­зу – Ін­жіл (Биб­лия), әсі­ре­се оның екін­ші бө­лі­гі – Жа­ңа Өсиет бас­ты қай­нар кө­зі бо­ла­ды. Хрис­тиан­дық­тың не­гіз­гі ерек­ше­лік­те­рі­не жа­та­тын­дар: құт­ қа­ры­лу­дың жал­ғыз жо­лы – өзін­де­гі, өз тұл­ға­сы­ның ішін­де­гі бұ­ зыл­ған­нан, кү­нә­лі әлем­нен ке­ту; тән ра­ха­ты­на қа­таң ас­ке­тизм­ді, мен­мен­дік пен дақ­пырт­ты­лық­қа – жер­де Құ­дай Би­лі­гі кел­ген­нен ке­йін­ құр­мет­те­ле­тін са­на­лы ымы­ра мен ба­ғы­ну­шы­лық­ты қар­сы қою. Хрис­тиан­дық кү­нә­лі­лер ре­тін­де­гі бар­лық адам­дар­дың тең­ ді­гін жа­риялай­ды, олар­да ер­кін­дік­ті қа­ра­пайым жә­не тү­сі­нік­ті тә­сіл­мен – адам­дар­дың бү­кіл кү­нә­ла­ры мен кем­ші­лік­те­рін тү­бе­ гей­лі ақ­тау үшін Хрис­тос (Иса, Айса) жер­ге алып кел­ген құ­дайы шын­дық­ты та­ну ар­қы­лы алу үмі­тін ту­ғы­за­ды. Хрис­тиан­дық апо­ ло­ге­ти­ка әлем­дік бас­қа дін­дер­дің бар­лы­ғы­на қа­ра­ған­да хрис­тиан­ дық адам­дар­мен жа­сал­ма­ған, адам­зат­қа да­йын­ жә­не аяқ­тал­ған түр­де Құ­дай бер­ген деп есеп­тейді. Ис­лам – біз­дің жыл са­науы­мыз­дың VII ғ. ба­сын­да Ара­вия тү­ бе­гін­де пай­да бол­ған әлем­дік дің­дер­дің бі­рі. Ис­лам құ­дайы (Ал­ла) – жақ­сы іс­тер­ді жа­рыл­қаушы құ­дай, құ­ дай-қа­зы. Хрис­тиан­дық­қа қа­ра­ған­да ис­лам еш­қа­шан жа­па шек­ кен­дер­дің ді­ні бол­ған емес. Он­да би­лік пен қо­ғам­да­ғы саяси ұйым­да­су ту­ра­лы қа­таң тү­сі­нік қа­лып­тас­қан. Ис­лам ор­та­лық­тан­ ды­рыл­ған мем­ле­кет жә­не оның жаула­ры­на қар­сы әс­ке­ри әре­кет жүр­гі­зу үшін ке­ре­мет ді­ни-саяси не­гіз бо­лып шық­ты. Ис­лам әділ бо­лу­ды, жақ­сы­лық­қа жақ­сы­лық­пен, имандылық пен тазалықты ұстауға, т.б. үн­дей­ді. Буд­дизм – біз­дің жыл са­науы­мыз­ға де­йін­гі V-VI ға­сыр­лар­да Қиыр Шы­ғыс­та пай­да бол­ған үшін­ші әлем­дік дін. ­Нир­ва­на­ға, яғ­ни мәң­гі­лік ты­ныш­тық пен ра­хат, бар­лық мо­ рал­дік жә­не ой­лық «ла­стану­лар­дан» ер­кін күй­ге же­ту буд­дизм­нің жо­ға­ры мақ­са­ты бо­лып та­бы­ла­ды. Адам­ды еш­кім де жә­не еш­те­ ңе де құт­қа­ра ал­май­ды, ол мұ­ны өзі іс­теуі ке­рек. Буд­да адам­дар­ ды құт­қар­май­ды, ол тек со­ған де­ген дұ­рыс жол­ды ға­на көр­се­те­ді.

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

205

Буд­дизм­де азат­тық күй­ге же­ту үшін бір­қа­тар ар­найы әдіс­тер – ме­ ди­та­ция, қайта тү­леу, т.б. бар. Буд­дизм­де бар­лық ті­рі жан­дар­ға қа­тыс­ты сүйіс­пен­ші­лік пен мейі­рім­ді­лік ту­ра­лы ілім де аз орын ал­май­ды. Иудаизм – біз­дің жыл са­науы­мыз­ға де­йін­гі І ға­сыр­да Па­лес­ти­ на­ның ев­рей тай­па­ла­ры­ның ара­сын­да пай­да бол­ған аса кө­не ұлт­ тық дін­дер­дің бі­рі. Иудаизм са­лыс­тыр­ма­лы бір­тек­ті­лі­гін хрис­тиан­дық­қа қа­ра­ған­да ұза­ғы­рақ сақ­та­ды. Соң­ғы­сы­на, сон­дай-ақ әдет­те әр­түр­лі ұлт­тар­ дың адам­да­ры ұстана­тын дін­дер ис­лам мен буд­дизм­ге қа­ра­ған­да, иудаизм ев­рей хал­қы­нан – Құ­дай­дың сен­ген, ай­рық­ша рөл та­ңы­ла­ тын ха­лық­тан ажы­ра­ғы­сыз. Христ­ті мо­йын­да­мау жә­не оның ор­ны­ на, хрис­тиан­дық дәс­түр­де Ан­тих­рист деп ата­ла­тын бас­қа бі­реуді кү­ту, бұ­рын иу­дей­лер­дің мем­ле­кет­тік жә­не ұлт­тық апа­ты­ның, әрі олар­дың бү­кіл әлем­ге ша­шы­рауы­ның ру­ха­ни се­бе­бі бол­ды. Ин­ду­изм – біз­дің жыл са­науы­мыз­дың І ға­сы­рын­да Ин­дияда қа­ лып­тас­қан дін. Ин­диузм ба­тыс­тық адам­ға та­ныс дін­дер­ге – хрис­тиан­дық, иудаизм не­ме­се ис­лам­ға – ең ал­ды­мен, олар­ға қа­ра­ған­да өзі тұ­ тас­тай ілім­ді біл­дір­мейтіні­мен жә­не қан­дай да бір не­гіз қа­лаушы не­ме­се пай­ғам­бар­мен емес, ді­ни сен­ді­ру­лер­дің ұзақ та­ри­хи син­ те­зі ба­ры­сын­да құ­рыл­ған­ды­ғы­мен ұқ­са­май­ды. Ин­ду­изм­нің бі­рың­ғай бе­дел­ді қа­сиет­ті жа­зуы, дог­мат­тар жүйесі не­ме­се кон­фес­сиялық ұйым­да­ры мен қа­сиет­ті­лі­гі тап­шы, сон­дық­тан да ді­ни мә­се­ле­лер­де бі­рың­ғай бе­де­лі жоқ. Осы­ның бар­лы­ғы ин­ду­ис­тер­дің бел­гі­лі бір пси­хо­ло­гия­лық қат­па­рын ту­ ғыз­ды. Он­да әр­түр­лі са­па­лар: мі­нез-құлық­тың ұстаным­сыз­ды­ғы бар бел­гі­лі бір на­ным­дар­ға де­ген бейім­ді­лік; бел­гі­лі бір әлеу­мет­ тік жағ­дайға, ол кім­де жо­ға­ры (не­ме­се тө­мен) адам­дар­ға қыз­ға­ ныш (не­ме­се кө­ре ал­маушы­лық) бай­қа­та оты­рып же­ту­ге ұм­ты­лу, т.с.с. са­бақ­та­сып жа­та­ды. Кон­фу­ци­ан­дық – кө­не қы­тай­лық ой­шыл Кон­фу­ций не­гі­зін қа­ ла­ған эти­ка­лық-саяси ілім. Кон­фу­ци­ан­дық­тың не­гі­зі бо­лып та­бы­ла­тын­дар: ұл­дың құр­ мет көр­се­туі ту­ра­лы ілім, со­ған сәй­кес ұл ата-ана­сы ту­ра­лы өмір

206

Әлеуметтік психология

бойы жан-тә­ні­мен қам­қор­лық жа­сауы, олар­ға қыз­мет ету мен жа­ ғы­нуы, олар­дың ден­сау­лы­ғы мен игі­лі­гі үшін бар­лы­ғы­на да­йын­ бо­лу­ға, олар­ды кез кел­ген жағ­дайда құр­мет­теуге тиіс; жо­ға­ры мо­рал­ді (өне­ге­лі) адам­ды тәр­бие­леу жө­нін­де­гі ілім, оған та­за­ лық пен шы­найы­лық, ашық­тық пен өжет­ті­лік, қа­ра­пайым­ды­лық, адал­дық, ұс­там­ды­лық, рия­сыз­дық, адам­дар­ға де­ген сүйіс­пен­ші­ лік тән бо­луы тиіс. Дао­сизм – біз­дің жыл са­науы­мыз­дың ІІ-ІІІ ға­сыр­ла­рын­да пай­ да бол­ған қы­тай­лық дін­дер­дің бі­рі. Ол дін­дар­лар­да та­би­ғи­лық­ты, ді­ни тү­сі­нік­тер мен ді­ни на­ным­ дар­дың қа­ра­пайым­ды­лы­ғын қа­лып­тас­тыр­ды, қор­ша­ған әлем мен адам­дар­ға жауығу­ға емес, қауым­да­су­ға, дос­та­су­ға, қай­ғы­сын бө­ лі­су мен кө­мек­те­су­ге бағ­дар­ла­ды. Сик­хизм – ин­ду­изм шең­бе­рін­де қа­лып­тас­қан жә­не бір­қа­тар ин­ду­ист­тік те, мұ­сыл­ман­дық та си­пат­тар­ды өзі­не син­тез­де­ген үн­ ді­лік дін. Ол ин­ду­ис­тік жә­не ис­лам­дық дәс­түр­лер­дің қар­сы тұр­ уын­, олар­дың пі­кір қай­шы­лық­та­ры­н же­ңу­ге ты­ры­су­ды біл­ді­ре­ді. Джай­низм – үн­ді­лік ді­ни ілім­дер үшін жал­пы кар­ма ұстаны­мы мен соң­ғы ары­лу – нир­ва­на­ны қа­был­да­ған дін. Жа­ра­ту­шы Құ­дай­дың бар екен­ді­гін та­ны­майт­ын, ол адам жа­ нын мәң­гі­лік субс­тан­ция, ал әлем­ді – бас­тап­қы деп есеп­тейді. Бұ­ рын­ғы өмір­лер­дің нә­ти­же­сі ре­тін­де алын­ған де­не қауаша­ғын же­ ңе оты­рып, жан бә­рін кө­руі, бар­лық күш­ті жә­не мәң­гі­лік ра­хат­қа же­туі мүм­кін. Син­тоизм (жа­пон­дық «син­то» – әріп­тер, «құ­дай­лар жо­лы») – та­за жа­пон­дық дін. Оның не­гі­зін­де та­би­ғат пен ба­ба­лар құ­да­йына та­бы­ну жа­тыр. Әйел құ­дай Ама­тэ­ра­су жо­ға­ры құ­дай, ал Дзим­му оның ұр­па­ғы бо­лып та­бы­ла­ды. Зо­ро­аст­ризм – Күн­нің ал­ды­на та­бы­ну­ды жә­не оның адам­дар мен ға­рыш ара­сын­да­ғы қа­ты­нас­тар­да­ғы рө­лін на­си­хат­тайт­ын ді­ни ілім. Кел­ті­ріл­ген дін­дер­дің әр­қай­сы­сы өз дін­дар­ла­рын­да, олар­дың дү­ниета­ным­да­рын­да, әре­кет­те­рін­де, іс­те­рін­де жә­не бас­қа адам­ дар­мен өза­ра қа­ты­нас­та­рын­да нақ­ты кө­рі­ніс та­ба­тын, бел­гі­лі бір ой­лау сти­лі мен пси­хо­ло­гия­лық қа­сиет­те­рін қа­лып­тас­ты­ра­ды.

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

207

4.6.2. Дін суб­ъек­ті­ле­рі мен объек­ті­ле­рі­нің (ны­сан­да­ры­ның) пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­ла­ры Дін – суб­ъек­ті­сі мен объек­ті­сі (ны­са­ны) ре­тін­де­гі адам­ның шы­ғу те­гі жә­не мә­ні ту­ра­лы ді­ни тү­сі­нік­тер. Дін адам­ды (тұл­ға­ ны) өзі­нің болуын­ың суб­ъек­ті жә­не объек­ті ре­тін­де қа­рас­ты­ра­ды. Әр­түр­лі ха­лық­тар­дың аңыз­да­рын­да, докт­ри­на­ла­рын­да адам­ның мә­ні, оның шы­ғу те­гі мен мән-ма­ңы­зы, оның дү­ниета­ным­да­ғы ор­ны ту­ра­лы, он­да­ғы ру­ха­ни­лық пен тән­нің са­лыс­тыр­ма­лы­лы­ғы жай­лы тү­сі­нік­тер тір­кел­ген. «Адам де­ген не­ні біл­ді­ре­ді?» – деп Ін­жіл­де (Биб­лияда) сұ­рақ қойыла­ды. «... Біз қай­дан ту­дық? Не­ мен өмір сү­ру­де­міз? жә­не Қай­да не­гіз­дел­ді? ...» – де­ген сұ­рақ­тар­ ға буд­дизм­нің бір бас­тау кө­зі «Шве-таш­ва­ра-упа­ни­ша­да» жа­уап­ та­лап ете­ді. Дін адам­ның мән-ма­ңы­зын жо­ға­ры қа­сиет­ті ал­ғаш­қы бас­та­ма­ ны (рух­ты, құ­дай­лар­ды, тә­ңір­ді не­ме­се бі­рың­ғай Құ­дай­ды) жә­ не оның адам­мен ай­рық­ша өза­ра қа­ты­нас­та­рын та­ну­дан кө­рі­не­ді. Иудаизм­де, хрис­тиан­дық­та жә­не ис­лам­да Құ­дай­ға жоқ­тан бар­ды бір­ға­на ерік ар­қы­лы жа­сау қа­бі­ле­ті бе­рі­ле­ді. Бір­қа­тар шы­ғыс­тық дін­дер­де аб­со­лют­тік ал­ғаш­қы бас­та­ма­мен (ин­ду­изм­де Брах­ман, даосизм­де – Дао, буд­дизм­де – Буд­да, т.с.с.) әлем мен адам­ның осы­лай туылуы ту­ра­лы тү­сі­нік­тер осы ілім­ге эк­ви­ва­ле­нт­ті бо­лып та­бы­ла­ды. Әдет­те Құ­дай дін­де өзі­нің төрт бай­қа­лы­мын­да бір­тұ­ тас бо­лып ұсы­ны­ла­ды: – қа­сиет­ті тәр­тіп­ті қам­та­ма­сыз ете­тін, со­ған дү­ниета­ным ба­ ғы­на­тын жә­не сол ар­қы­лы адам тағ­ды­ры анық­та­ла­тын ма­ ңыз­ды бас­тау; – Құ­дай қа­сиет­ке ие, оған ар­найы да­йын­дық­тан не­ме­се ғұ­рып­ тық та­за­ла­ну­дан ке­йін­еп­пен жа­қын­дау­ға тиіс күш ре­тін­де; – Құ­дай өмір үйле­сі­мін қам­та­ма­сыз ете­тін жә­не мис­ти­ка­лық із­де­ніс­тер мақ­са­ты­на же­ту­ге мүм­кін­дік бе­ре­тін өтім­ді күш ре­тін­де; – Құ­дай әлем мен адам­ға де­ген қа­ты­нас­қа транс­цен­дент­ті жә­не бір мез­гіл­де олар­мен бай­ла­ныс­қан тұл­ға ре­тін­де (Зень­ ко Ю.М., 2002).

208

Әлеуметтік психология

Ді­ни тү­сі­нік­тер­ге сәй­кес Құ­дай та­би­ғат­тың өзін­де жә­не со­ның қа­ты­суы ар­қы­лы тө­мен­гі­ден жо­ға­ры­ға, қа­ра­пайым ті­рі жан­дар­ дан адам­ға де­ген да­му үде­рі­сін жү­зе­ге асы­ра­ды. Құ­дай «адам­ға өзі­нің де­мі­мен» жан­ды ха­бар­ла­ды. Са­на­лы жан ре­тін­де­гі адам ту­ра­лы тү­сі­нік, шір­кеу­дің пі­кі­рі бо­йын­ша, Құ­дай­дың бол­мы­сы­ на сіл­те­ме бо­лып та­бы­ла­ды, адам та­би­ға­тын­да­ғы «Адам – Құ­дай бол­мы­сы­ның дә­лел­де­ме­сі», «Құ­дай­дың ба­ры­на дә­лел­де­ме – ада­ ми қа­тыс­ты­лық» сияқ­ты ді­ни қа­жет­ті­лік­ті та­ну­дан тұ­ра­ды. За­ма­науи дін­дер адам­ды бір­тұ­тас жә­не бү­тін жан ре­тін­де қа­ рас­ты­ра­ды, ин­ди­вид­тің шы­ғу те­гі мен дам­уын­, сон­да­ғы екін­ші се­беп­тер (жас буын­ды тәр­бие­леу, тә­жі­ри­бе­ні мұ­ра­гер­лік бо­йын­ ша бе­ру, биоло­гиялық, пси­хо­ло­гия­лық жә­не әлеу­мет­тік-мә­де­ни фак­тор­лар) ар­қы­лы Құ­дай­дың шы­ғар­ма­шы­лық ер­кі әре­кет ете­тін та­би­ғи үде­ріс ре­тін­де баян­дай­ды. Ді­ни ілім­дер адам­ның өмір сү­руі мен мә­ні­нің қа­ра­ма-қай­шы­ лы­ғын үй­лес­ті­ру­ге ты­рыс­уын­ біл­ді­ре­ді. Хрис­тиан­дық­та адам кү­нә­ға ба­ту суб­ъек­ті жә­не құт­қа­ру ны­са­ны ре­тін­де бо­ла­ды. Оның әлеу­мет­тік бө­лек­те­нуі те­же­лу ре­тін­де, құ­дайы ал­ғаш­қы бас­та­ма­мен бі­рі­гу­ден ке­ту ре­тін­де баян­да­ла­ды. Оның со­ңы­нан өлім, ауру­лар, ауыр ең­бек, ой­лау­лар­дың қи­рауы, жауығу, өл­ті­ ру, со­ғыс жә­не бас­қа да зіл­за­ла­лар жү­ре­ді. Құ­дай­мен тіл­де­су­ден ажы­ра­ған, түп­нұс­қа­лық емес күй­де (хрис­тиан­дар­да­ғы кү­нә­да, буд­дист­тер­де­гі сан­сар­да, т.с.с.) бо­ла­тын адам­да күш­тер үйле­сі­мі бұ­зы­ла­ды: тән жан­ға қар­сы, рух­қа қар­сы тұ­ра­ды, се­зім­дер ойға қар­сы кү­ре­се­ді. Жо­ғал­ған тап­тыр­мас бір­лік, ді­ни қа­ғи­да­лар бо­йын­ша, ада­ми же­ті­лу­дің идеалы бо­луы, адам­ның та­ға­йын­да­луы ре­тін­де са­на­дан өтуі тиіс. Құт­қа­ры­лу, құ­дайы­лық­қа қа­тыс­ты­лық, құ­дайы­мен ымы­ ра­ға ке­лу адам өмір сүр­уін­ің мә­ні ре­тін­де бо­ла­ды. Бұл идеал­дың то­лық іс­ке асуы ре­тін­де буд­дизм­де буд­да­лар мен бодх-саттв­тар, хрис­тиан­дық­та – өзін «кө­рін­бейт­ін Құ­дай об­ра­зын­да» көр­се­те­ тін жә­не же­тіл­ген адам, көп­ші­лік адам­дар оны­мен құ­дай­ұлы­лық қа­ты­нас­қа тү­се­тін жә­не «Құ­дайы­лық та­би­ғы­лық­тың қа­ты­су­шы­ ла­ры» бо­ла тү­се­тін екін­ші Адам бо­лып та­бы­ла­тын Құ­дай-адам Ии­сус Хрис­тос (Иса, Айса) бей­не­ле­не­ді.

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

209

Әр­түр­лі мә­де­ниет­тер­дің ми­фо­ло­гияла­ры мен ді­ни тү­сі­нік­те­ рін­де адам­да та­би­ғат­тан үс­тем ас­пек­ті­нің, адам­гер­ші­лік­тің, ру­ха­ ни­лық­тың, оның де­не­лік өмір сү­ру­ге сәй­кес­ті­гі­нің бо­луы са­на­ға сиым­ды бо­ла­ды. Адам та­би­ға­ты­ның эле­ме­нт­те­рі (де­не­сі, тә­ні, жа­ ны, ру­хы, т.с.с) дін­де әр­тек­ті ре­тін­де қа­рас­тыр­ла­ды жә­не құ­дай­ лық жа­ра­ту не­ме­се ту­ғы­зу­дың бір­дей емес тә­сіл­де­рін­де тұр­ғы­ зыл­ды. Иудаист­тік жә­не хрис­тиан­дық тү­сі­нік­тер­ге сәй­кес, адам өзі­нің өмі­рі­мен Құ­дай­дың тек оған де­не­ні ар­найы жа­ра­туымен ға­на емес, сон­дай-ақ Құ­дай­дың оған «өмір ты­ны­сын» ха­бар­лайт­ ын айрық­ша шы­ғар­ма­шы­лық ак­ті­сі­не де мін­дет­ті. Көп­те­ген дін­дер­дің, со­ның ішін­де иудаизм­нің, хрис­тиан­дық­ тың, ис­лам­ның ілім­де­рін­де адам­ның де­не­лік өмір сүр­уін­ің құн­ ды­лы­ғы, адам тұ­тас­ты­ғы атап көр­се­ті­ле­ді, тән­де қайта ті­рі­лу ту­ ра­лы ілім қа­лып­та­са­ды. Хрис­тиан­дық­та, мы­са­лы, бұл құ­дай­ға айна­лу жә­не ада­ми­ла­ну ту­ра­лы ілім­де куль­ми­на­ция ала­ды. Бір мез­гіл­де кей­бір ми­фо­ло­гия­лар­да, ді­ни жә­не фи­ло­со­фия­лық ілім­ дер­де жан тән­ге, де­не­ге күрт қар­сы қойы­лып, олар тек тө­мен­гі жә­не түп­нұс­қа­лық бол­майт­ын бас­тау ре­тін­де ға­на емес, сон­дайақ ашу кө­зі ре­тін­де де ба­ға­лан­ды. Адам­ды ді­ни тү­сі­ну­де он­да­ғы ру­ха­ни бас­тау – рух, жан ай­рық­ша қыз­мет­тер­ді, құ­дай­мен бай­ла­ ныс­ты іс­ке асы­ра­ды. Дін адам­ның фи­ло­ге­не­зін­де де (тек­тің шығуын­ да) жә­не он­ то­ге­нез­де де (ин­ди­вид­тің қа­лып­тас­уын­да) жа­ну­ар­лар­мен са­лыс­ тыр­ған­да жа­ңа әлеу­мет­тік қа­жет­ті­лік­тер­ді өзін­де қа­лып­тас­ты­ру­ ды, да­мы­ту­ды біл­ді­ре­тін әре­кет­тік мә­ні­нің қа­лып­тас­уын­баян­дау мүм­кін­ді­гін та­ба­ды. Соң­ғы­ла­ры ру­ха­ни қа­жет­ті­лік­тер ре­тін­де де бо­ла­ды: адам өне­ге­лік, та­ным­дық, эс­те­ти­ка­лық, ді­ни құн­ды­лық­ тар­ға бағ­дар­ла­на­ды, оған оның биоло­гиялық та­би­ға­ты­нан шы­ға­ ру­ға бол­майт­ын жә­не осы ма­ғы­на­да «та­би­ғи­дан жо­ға­ры» ре­тін­де кө­рі­не­тін, «ру­ха­ни­лық» ре­тін­де бел­гі­ле­не­тін қо­ғам­дық мүд­де­лер, идеал­дар же­тек­ші­лік ете­ді. Дін ру­ха­ни­лық ре­тін­де тек ерек­ше ға­на емес, де­не­мен ажы­ра­ мас бай­ла­ныс­қан нақ­ты­лық­ты тү­сін­ді­ре­ді. Оның пі­кі­рін­ше, ру­ха­ ни­лық – бұл тек мә­де­ниет­те­гі идеал­ды, объек­тив­тел­ген ға­на емес, сон­дай-ақ өзін­дік бол­мыс, өл­мейт­ін жан. Адам­да ру­ха­ни­лық – та­

210

Әлеуметтік психология

ным­дық, эс­те­ти­ка­лық, өне­ге­лік, ді­ни – қа­жет­ті­лік­тер­дің болуын­, дін адам­ға туыл­ған­нан тән аб­со­лют­ті рух­қа – Құ­дай­ға ұм­ты­лыс ре­тін­де тү­сін­ді­ре­ді. Адам адам бо­ла тү­се­ді, прак­ти­ка мен тіл­де­ су­де, әлем мен өз­де­рі тұр­ғы­за­тын қо­ғам­дық инс­ти­тут­тар­ды, ма­ ғы­на­лар­ды, мән­дер­ді, рә­міз­дік жүйе­лер­ді бел­сен­ді түр­лен­ді­ру­де өзі­нің суб­ъек­тив­ті­лі­гін, ру­ха­ни­лы­ғын ала­ды. 4.6.3. Дін­шіл адам­дар­дың пси­хо­ло­гия­лық тип­те­рі Адам туыл­ған­нан емес, бел­гі­лі бір се­беп­тер­ге бай­ла­ныс­ты осы не­ме­се бас­қа дін­нің жақ­та­сы бо­ла тү­се­ді. Қо­ры­тыл­ған түр­де адам өзі­нің дін­шіл­ді­гі­нің дам­уын­да жү­ріп өте­тін бір­не­ше ке­зең­ді атап өту­ге бо­ла­ды: Бас­тап­қы ке­зең өмір­дің қиын­дық­та­ры­нан қор­ға­ну­ды о дү­ ниеден із­деуде са­на­ға сый­майт­ын ұм­ты­лыс­пен си­пат­та­ла­ды. Екін­ші ке­зең­де адам­да құ­дайы­лық нәр­се­ге де­ген қы­зы­ғу­шы­ лық пай­да бо­ла бас­тайды. Үшін­ші ке­зең­де адам ді­ни бе­дел­ді­нің қол­да­уына кә­дім­гі­дей қа­жет­ті­лік­те бо­ла­ды, он­да ана өмір­дің «ба­сым­дық­та­ры­на» ба­сым ар­тық­шы­лық­тар қа­лып­та­са­ды. Төр­тін­ші ке­зең­де дін­шіл­дер өз­де­рі­нің ді­ни се­зім­де­рін жә­не бас­тан өт­ке­ре­тін­де­рін бас­қа­ру қа­сиеті­не ие бо­ла­ды. Бе­сін­ші ке­зең­де дін­шіл адам­да тұ­рақ­ты ді­ни құн­ды­лық­ты бағ­ дар­лар үс­тем­дік­те бо­ла­ды, бас­қа ді­ни дәс­түр­лер ту­ра­лы тү­сі­нік­ тер­ді дұ­рыс қа­был­дау­ға де­ген қа­бі­лет қа­лып­та­са­ды. Дін­шіл­дер­дің пси­хо­ло­г ия­сын зерт­т еу олар­дың дін­шіл­ді­гін жә­не дін­сіз­ді­гін (атеис­т і­лі­г ін) тал­д ау­д ың бел­гі­л і бір теория­ лық прин­цип­те­р і­н е не­г із­д е­луі тиіс. Олар­дың қа­т а­ры­на жа­т а­ тын­дар: – ти­по­ло­гия­ның бар­лық топ­та­рын – те­рең се­не­тін­дер, се­не­тін­ дер, тол­ға­ныс­та­ғы­лар, ин­диф­фе­ре­нт­тік­тер, бә­сең дін­сіз­дер, бел­сен­ді дін­сіз­дер­ді мү­ше­леуге ар­нал­ған бі­рың­ғай қи­сын­ды не­гіз­дің қа­жет­ті­лі­гі (тұл­ға­ның дін­ге жә­не дін­сіз­дік­ке де­ген қа­ты­на­сы, дә­лі­рек айт­қан­да – ді­ни се­ні­мі­нің не­ме­се тиі­сін­

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

211

ше дін­сіз­дік на­ны­мы­ның дә­ре­же­сі осын­дай не­гіз бо­лып та­ бы­ла­ды); – осы не­гіз­ді а) ин­ди­вид­тің са­на сфе­ра­сы­на жә­не ә) оның мі­ нез-құлық сфе­ра­сы­на жа­та­тын бел­гі­лер­дің екі тү­рін­де іс­ке асы­ру; – осы не­ме­се бас­қа адам­дар­ды бел­гі­лі бір то­по­ло­гия­лық топ­қа жат­қы­зу­дың суб­ъек­тив­ті жә­не объек­тив­ті бел­гі­лер жиын­ты­ ғы осы топ­тар­дың әр­қай­сы­сы үшін ерек­ше (спе­ци­фи­ка­лы). Осы прин­цип­тер не­гі­зін­де пси­хо­ло­гия са­ла­сын­да­ғы ре­сей­лік зерт­теу­ші­лер дін­шіл­дер­дің әр­түр­лі топ­та­ры­ның өкіл­де­рін зерт­ теу­ге ар­нал­ған үл­гі әдіс­те­ме жа­са­ды. Те­рең дін­шіл­дер (се­не­тін­дер). Са­на­ның жал­пы си­пат­та­ма­ сы: те­рең ді­ни се­нім­нің бо­луы. Эм­пи­ри­ка­лық бел­гі­ле­рі: а) не­гіз­гі ді­ни дог­мат­тар мен аңыз­дар­ға се­ну; ә) өзін бел­гі­лі бір ді­ни қауым­ дас­тық­тың (кон­фес­сияның) мү­ше­сі се­зі­ну; б) жа­ңа ді­ни құн­ды­ лық­тар мен нор­ма­лар­ға оң қа­ты­нас; в) дін­сіз­дік­ке, оның құн­ды­ лық­та­ры мен нор­ма­ла­ры­на те­ріс қа­ты­нас. Мі­нез-құлық­тың жал­пы си­пат­та­ма­сы: а) ді­ни салт-дәс­түр­ лер­ді, ме­ре­ке­лер­ді үне­мі атап өту; ә) үй жағ­да­йын­да дін­нің ғұ­ рып­тық тәр­тіп­те­рін үне­мі орын­дау; б) ді­ни ұйым­дар­дың әре­ке­ті­ не қа­ты­су; в) ба­ла­лар­ды ді­ни рух­та тәр­бие­леу. Дін­шіл­дер (се­не­тін­дер). Са­на­ның жал­пы си­пат­та­ма­сы: ді­ни се­нім­нің бо­луы. Эм­пи­ри­ка­лық бел­гі­ле­рі: а) ең мән­ді ді­ни дог­мат­ тар мен аңыз­дар­ға се­ну (Құ­дай­ға се­ну); ә) әдет­те, өзін бел­гі­лі бір кон­фес­сия мү­ше­сін­дей се­зі­ну; б) кей­бір ді­ни құн­ды­лық­тар мен нор­ма­лар­ға оң қа­ты­нас; в) дін­сіз­дік­ке, оның құн­ды­лық­та­ры мен нор­ма­ла­ры­на те­ріс не­ме­се бейтарап қа­ты­нас. Мі­нез-құлық­тың жал­пы си­пат­та­ма­сы: се­нім мі­нез-құлық­та на­шар іс­ке аса­ды. Эм­пи­ри­ка­лық бел­гі­ле­рі: а) ді­ни салт-дәс­түр­ лер­ді, ме­ре­ке­лер­ді атап өту үне­мі емес; ә) үй жағ­да­йын­да дін­нің ғұ­рып­тық тәр­тіп­те­рін аз­дап орын­дау; б) ді­ни ұйым­дар­дың әре­ ке­ті­не ан­да-сан­да қа­ты­су; в) ба­ла­лар­ға ді­ни ық­пал­дың әл­сіз­ді­гі не­ме­се ді­ни тәр­бие­леу­ден то­лық бас тар­ту. Тол­ға­ныс­та­ғы­лар. Са­на­ның жал­пы си­пат­та­ма­сы: се­нім мен се­нім­сіз­дік ара­сын­да тол­ға­ныс­тың бо­луы. Эм­пи­ри­ка­лық бел­гі­ле­

212

Әлеуметтік психология

рі: а) не­гіз­гі ді­ни дог­мат­тар­дың дұ­рыс­ты­ғы­на кү­мән­да­ну; ә) ді­ни жә­не дін­сіз­дік құн­ды­лық­тар мен нор­ма­лар­ға де­ген қа­ты­нас­та­ғы тол­ға­ну; б) ша­ма­лы ді­ни ұқ­сас­тан­ды­ру­дың бо­луы (өз­де­рін осы не­ме­се бас­қа дін­ді қуа­лау­шы­лар­ға жат­қы­за­ды). Мі­нез-құлық­тың жал­пы си­пат­та­ма­сы: ді­ни мі­нез-құлық­тың же­ке­лен­ген эле­ме­нт­те­рі бо­луы мүм­кін. Эм­пи­ри­ка­лық бел­гі­ле­рі: а) аса ма­ңыз­ды ді­ни салт-дәс­түр­лер­ді, ме­ре­ке­лер­ді сирек атап өту; ә) үй жағ­да­йын­да ғұ­рып­тық мі­нез-құлық­тың же­ке­лен­ген эле­ ме­нт­те­рі; б) ді­ни ұйым­дар­дың әре­ке­ті­не қа­тыс­пау; в) ба­ла­лар­да ді­ни тәр­бие­леу­дің бол­мауы. Дін­ге ин­диф­фе­ре­нт­ті адам­дар. Са­на­ның жал­пы си­пат­та­ ма­сы: ді­ни се­ні­мі бол­майды, бі­рақ дін­сіз­дік (атеис­тік) на­ным­дар да жоқ. Эм­пи­ри­ка­лық бел­гі­ле­рі: а) ді­ни дог­мат­тар мен аңыз­дар­ға сен­бейді; ә) ді­ни де жә­не дін­сіз­дік те құн­ды­лық­тар мен нор­ма­лар­ ға бейтарап қа­ты­нас­та бо­ла­ды; б) ша­ма­лы ді­ни ұқ­сас­тан­ды­ру­дың бо­луы (өз­де­рін осы не­ме­се бас­қа дін­ді қуа­лау­шы­лар­ға жат­қы­за­ды). Мі­нез-құлық­тың жал­пы си­пат­та­ма­сы: ді­ни мі­нез-құлық жоқ, де­ген­мен оның же­ке­ле­ген эле­ме­нт­те­рі бо­луы мүм­кін. Эм­пи­ри­ка­ лық бел­гі­ле­рі: а) ді­ни мі­нез-құлық то­лы­ғы­мен жоқ, бі­рақ атеис­ тік на­ным­дар мі­нез-құлық­та әл­сіз бай­қа­ла­ды ә) үй жағ­да­йын­да ғұ­рып­тық мі­нез-құлық жоқ; б) атеис­тік тәр­бие­леу­ге қа­тыс­пайды; в) ба­ла­лар­дың дү­ниета­ным­дық тәр­бие­сін­де нақ­ты ба­ғыт жоқ. Бә­сең дін­сіз­дер (атеис­тер). Са­на­ның жал­пы си­пат­та­ма­сы: атеис­тік на­ным­дар бар, бі­рақ олар үне­мі те­рең әрі са­на­ға сиым­ды бо­лып та­был­майды. Эм­пи­ри­ка­лық бел­гі­ле­рі: а) ді­ни дог­мат­тар мен аңыз­дар­ға сен­бейді; ә) ді­ни құн­ды­лық­тар мен нор­ма­лар­ға те­ ріс қа­ты­нас­та бо­ла­ды; б) дін қо­ғам­ға зиян кел­ті­ре­ді деп есеп­тейді. Мі­нез-құлық­тың жал­пы си­пат­та­ма­сы: ді­ни мі­нез-құлық то­ лы­ғы­мен жоқ, де­ген­мен мі­нез-құлық­та атеис­тік на­ным­дар әл­сіз бай­қа­ла­ды. Эм­пи­ри­ка­лық бел­гі­ле­рі: а) ді­ни ме­ре­ке­лер мен салтдәс­түр­лер­ге қа­тыс­пайды; ә) үй жағ­да­йын­да ғұ­рып­тық мі­незқұлық жоқ; б) ба­ла­лар­ды дін­сіз­дік (атеизм) ру­хын­да тәр­бие­леу­ге ты­ры­са­ды, бі­рақ оған үне­мі қол же­те бер­мейді. Бел­сен­ді дін­сіз­дер (атеист­тер). Са­на­ның жал­пы си­пат­та­ма­ сы: те­рең атеис­тік на­ным­дар­дың бо­луы. Эм­пи­ри­ка­лық бел­гі­ле­рі:

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

213

а) ді­ни дог­мат­тар мен аңыз­дар­ға сен­бейді; ә) ді­ни құн­ды­лық­тар мен нор­ма­лар­ға те­ріс қа­ты­нас­та бо­ла­ды; б) атеист­тік құн­ды­лық­ тар мен нор­ма­лар­ға оң қа­ты­нас­та бо­ла­ды; в) дін қо­ғам­ға зиян кел­ ті­ре­ді деп бол­жайды; г) өз­де­рін атеис­тік тәр­бие жүр­гі­зу­ге да­йын­ деп есеп­тейді. Мі­нез-құлық­тың жал­пы си­пат­та­ма­сы: мі­нез-құлық­та атеис­ тік на­ным­дар іс­ке аса­ды. Эм­пи­ри­ка­лық бел­гі­ле­рі: а) ді­ни ме­ре­ке­ лер мен салт-дәс­түр­лер­ге қа­тыс­пайды; ә) үй жағ­да­йын­да ғұ­рып­ тық мі­нез-құлық эле­ме­нт­те­рі­не жол бер­мейді; б) дін­сіз­дік (атеис­ тік) тәр­бие­нің осы не­ме­се бас­қа фор­ма­сы­на бел­се­не қа­ты­са­ды. Ді­ни қай­рат­кер­лер­дің пси­хо­ло­гия­лық тип­те­рі Дін­шіл адам­дар өз­де­рі­нің ойла­рын­да, әре­кет­те­рін­де, іс­те­рін­де жә­не мі­нез-құлық­та­рын­да дін­ді на­си­хат­тайт­ын бел­гі­лі бір үл­гі­ лер­ге ұқ­сауға ты­ры­са­ды. Ты­ры­су­ға алы­на­тын бұл үл­гі­лер – ой­ дан шы­ға­рыл­ған тұл­ға­лар емес. Олар дін­нің өзі­не жә­не оның құн­ды­лық­та­ры­на де­ген өзін­дік қа­ты­нас­пен ерек­ше­ле­не­тін, ді­ни тә­жі­ри­бе­ні алып жү­ре­тін­дер (Са­мы­гин С.Ю., Не­чи­пу­рен­ко В.Н., По­ло­нс­кая И.Н., 1996). Аңыз­гер (мис­тик) – дін­шіл­дің қор­ша­ған әлем­нен жә­не оның ық­па­лы­нан бас бұ­ру­ға ұм­ты­ла­тын ти­пі, кө­бі­не­се жа­ра­ты­лыс­тан тыс­ты са­на­дан өт­кі­зу­ге өзі­нің іш­кі шо­ғыр­лан­уын­ бұз­бау үшін адам­дар­мен тіл­де­су­ден қа­ша­тын же­ке­бас­ты-жал­ғы­зі­лік адам. Пай­ғам­бар (­сәуе­гей) – үне­мі емес, бі­рақ ин­тен­сив­ті ді­ни тәр­ биесі бар тұл­ға. Пай­ғам­бар аңыз­гер­ге қа­ра­ған­да үне­мі адам­дар­ мен бір­ге. Ол өзін қауым­дас­тық мү­ше­ле­рі мен бү­кіл адам­зат ал­ дын­да өзі­нің тә­жі­ри­бе­сін Құ­дай­дың өт­кен­ді ба­ға­лау мен бо­ла­ шақ­ты кө­ре бі­лу­ге мүм­кін­дік бе­ре­тін жол­дауы ре­тін­де ба­ға­лай оты­рып, ді­ни ақи­қат­ты та­ра­ту­шы ре­тін­де се­зі­не­ді. Мы­са­лы – ін­ жіл­дік (биб­лия­лық) пай­ғам­бар­лар. Ді­ни қыз­мет­кер – адам мен тә­ңір ара­сын­да­ғы дел­дал. Оның бас­ты қыз­ме­ті – құл­шы­лық ету­дің тәр­ті­бін ді­ни қа­ғи­да­лар бо­ йын­ша дұ­рыс жүр­гі­зу. Ді­ни тә­жі­ри­бе­сі әдет­те кез­дей­соқ бо­ла­тын пай­ғам­бар­ға қа­ра­ған­да, ді­ни қыз­мет­кер ді­ни ұйым­да­ғы өз бе­де­лін ді­ни дәс­түр­лер­ді кә­сі­би сақ­тау­шы ре­тін­де жи­най­ды. Ол ру­ха­ни

214

Әлеуметтік психология

тә­лім­гер мен дін­дар­дың ке­ңес­ші­сі, сон­дай-ақ шір­кеу әкім­ші­лік жүр­гі­зу­ші­сі мін­дет­те­рін орын­дайды. Өз­гер­ту­ші (ре­фор­ма­тор) – осы не­ме­се бас­қа ді­ни дәс­түр­дің шең­бе­рін­де бо­лып, осы дәс­түр­ді өзі­нің ді­ни тә­жі­ри­бе­сі­не сай түр­лен­ді­ру­ге ұм­ты­ла­тын тұл­ға. Түр­лен­ді­ру өз­гер­ту­ші­нің (ре­фор­ ма­тор­дың) пси­хо­ло­гиясы мен уа­қыт та­лап­та­ры­на сәй­кес мо­рал­ дік, са­нат­кер­лік, шір­кеу­лік-әкім­ші­лік өз­ге­ріс­тер си­па­тын­да бо­ луы мүм­кін. Бар­лық өз­гер­ту­ші­лер (ре­фор­ма­тор­лар) үшін олар­дың ұсы­ на­тын дәс­түр­лер­дің әл­де­қай­да ма­ңыз­ды жә­не құн­ды си­пат­та­ры бұр­ма­лан­ған не­ме­се жо­ғал­ған, бі­рақ олар­ды дін­ді бөг­де қо­сар­ ла­ну­лар­дан та­за­ла­ған жағ­дайда қал­пы­на кел­ті­ру­ге бо­ла­ды де­ген се­нім жал­пы бо­лып та­бы­ла­ды. Өз­гер­ту­ші (ре­фор­ма­тор) – ше­шім­ ді әре­кет­тер­ге қа­бі­лет­ті бел­сен­ді тұл­ға, ол ре­фор­ма­лар­дың нақ­ ты іс­ке ас­уына әре­кет­ті қа­ты­са­ды. Мы­сал­да­ры – Лю­тер, пат­риарх ни­кон, Са­во­на­ро­ла. Мо­нах – зайыр­лы өмір­ден ай­рық­ша же­ке­лен­ген не­ме­се дін­мен алас­тал­ған орын­ға ке­тіп қал­ған ді­ни ор­ден­нің мү­ше­сі, ол орын­ да әлем­де­гі­ге қа­ра­ған­да өмір­дің дәс­түр­лі-ді­ни об­раз­да бо­лу жә­не жо­ға­ры мо­рал­дік пен салт-дәс­түр­лік та­лап­тар­ға ба­ғы­ну мүм­кін­ ді­гі жо­ға­ры. Әр­түр­лі мо­нах­тық ор­ден­дер бар, олар­да­ғы мү­ше­лік тәр­тіп­тер мен та­лап­тар әр­түр­лі. Бұл айыр­ма­шы­лық­тар адам­дар­ дың ді­ни тә­жі­ри­бе­сі тип­те­рі мен пси­хи­ка­сы тип­те­рі­нің көп­түр­лі­ лі­гі­мен не­гіз­де­ле­ді. Ор­ден­дер мен мо­нас­тыр­лар жар­ғы­ла­ры ді­ни тә­жі­ри­бе­нің әр­түр­лі ас­пек­ті­ле­рі­не бағ­дар­лан­ған. Мы­са­лы, іс­тің ба­сы­на ас­ке­тизм мен қа­таң өзін­дік тәр­тіп қойыл­ған ор­ден­дер де бар. Екін­ші­ле­рін­де – теоло­гияны зерт­теу мен әрі қа­рай да­мы­ ту бас­ты мін­дет бо­лып та­бы­ла­ды. Кей­бір ор­ден­дер жа­қын жә­не алыс ел­дер­де дін­ді на­си­хат­тай, қайы­рым­ды­лық­пен, нау­қас­тар­ға кү­тім жа­саумен, т.с.с. айна­лы­са оты­рып, мис­сио­нер­лік ре­тін­де қыз­мет ете­ді. Мы­са­лы – Ма­рия ана. Мо­нах-қаң­ғы­бас – жа­байы, та­би­ға­ты қа­таң, адам­дар жоқ орын­дар­да жан-дү­ниесін та­зар­ту­ға жә­не ин­тен­сив­ті ді­ни тә­жі­ри­бе­ ге же­ту үшін же­ке өмір сү­руі қа­жет адам. Әр­түр­лі ұзақ­тық­та­ғы қаң­ғы­бас­тық ке­зе­ңін бас­қа тип­тер­дің көп­те­ген өкіл­де­рі де,

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

215

мы­са­лы, Иоанн Крес­ти­тель (Шо­қын­ды­ру­шы), Се­ра­фим Са­ро­вс­кий, т.б. өт­ті. Қа­сиет­ті (свя­той) – ді­ни қауым­дас­тық­тың ал­дын­да же­тіл­ген­ дік­тің осы не­ме­се бас­қа фор­ма­сын­да­ғы идеалы­на айна­ла­тын тұл­ ға. Бұл өзі­нің қи­на­луы мен өлім­ге се­ні­мі­нің же­тіл­ген­ді­гін дә­лел­ де­ген азап ше­гу­ші, ді­ни тә­жі­ри­бе тұр­ғы­сын­да ай­рық­ша қа­бі­лет­ тер­ге ие бо­ла­тын, бо­ла­шақ­ты бол­жам­дайт­ын ға­жа­йып­ жа­саушы, ке­ре­мет өмір­дің ар­қа­сын­да ерек­ше мо­рал­дік жә­не ру­ха­ни биік­ тік­ке жет­кен оң­шыл адам бо­луы мүм­кін. қа­сиет­ті­нің мәр­те­бе­сі жо­ға­ры әлеу­мет­тік мән­ді­лік­ке ие, өйт­ке­ні қа­ғи­да­лау­дың үс­тірт инс­ти­ту­ты шір­кеуге жа­на­ма қа­сиет­ті ді­ни тә­жі­ри­бе­мен әлеу­мет­ тік пси­хо­ло­гияға тән, бі­рақ мем­ле­кет пен мә­де­ниет­ке ма­ғы­на­лы қыз­мет көр­сет­кен адам­дар­ды қа­сиет­ті деп жа­риялау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді. Мы­са­лы, қа­сиет­ті Рус­тік пра­вос­ла­вие шір­кеуле­рі ара­сын­ да Сер­гий Ра­до­не­жс­кий­ді де, хан­шайым Ольга­ны да, Фео­фан Зат­ вор­ник­ті де, Дмит­рий Донс­кой­ды да кез­дес­ті­ру­ге бо­ла­ды. Тео­лог – мін­де­ті осы ді­ни қауым­дас­тық се­ні­мін кон­цеп­ту­ал­ дық-тиім­ді фор­ма­да көр­се­ту­ден тұ­ра­тын зият­кер-теоре­тик­тің ти­ пі. Өзі­нің ой әре­ке­ті­нің маз­мұ­нын ол дәс­түр ма­те­ри­алы­нан, оны өзі­нің ді­ни тә­жі­ри­бе­сі­нің приз­ма­сы­нан өт­кі­зе, уа­қыт сұ­ра­ныс­та­ ры тұр­ғы­сы­нан са­на­дан өт­кі­зе ала­ды. Мы­сал­да­ры – Фо­ма Ак­ви­ нс­кий, В. Лосс­кий. Дін­нің не­гі­зін қа­лаушы – өзі­нің масш­та­бы бо­йын­ша ді­ни қай­ рат­кер­лер­дің қал­ған тип­те­рі­нің бар­лы­ғы­нан ана­ғұр­лым ар­тық фи­гу­ра. Оның ді­ни тә­жі­ри­бе­сі сон­ша­лық­ты ке­ре­мет, ол жа­ңа дін­ге не­гіз бо­ла­ды. Дін­нің не­гі­зін қа­лаушы­ның бе­де­лі көп­те­ген ға­сыр­лар бойы сақ­та­ла­ды. Әдет­те, не­гіз қа­лаушы өзі­нің айна­ ла­сы­на оқу­шы­лар мен жа­қын із­ба­сар­ла­ры­ның то­бын жи­най­ды, олар со­нан ке­йін­ оның ді­ни тә­жі­ри­бе­сін та­ра­та­ды. Жа­ңа дін­дер­ дің туын­дауы осын­дай ай­рық­ша тұл­ға­лар мен олар­дың тә­жі­ри­бе­ сі­нің жа­қын жә­не алыс айна­ла­сын­да­ғы­лар­ға әсе­рі­нің нә­ти­же­сі. Мы­сал­да­ры – Хрис­тос (Айса, Иса), Буд­да, Мұ­хам­мед. Ді­ни ұйым­дар­дың пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­сы. Дін өз­де­рі­нің бел­гі­лі бір функ­цияла­рын орын­дайт­ын ұйым­да­рын­сыз өмір сү­ре ал­май­ды. Олар­дың бі­рін­ші­сі тек әлеу­мет­тік жүйені ле­ги­тим­деу­

216

Әлеуметтік психология

ден ға­на емес, сон­дай-ақ тиіс­ті құн­ды­лық­ты бағ­дар­лар­ды ашып көр­се­ту мен на­си­хат­тау­дан, мән­дер­дің бел­гі­лі бір сим­во­ли­ка­лық құ­ры­лым­да­рын жа­сау мен же­тіл­ді­ру­ден, ин­ди­вид пен қо­ғам­ды сөз­сіз жа­ра­қат­тайт­ын оқи­ға­лар­ды – өлім­ді, апат­тар­ды, со­ғыс­ тар­ды, дү­лей зіл­за­ла­лар­ды, нау­қас­тар­ды, т.с.с. – пси­хо­ло­гия­лық өтеу­ден тұ­ра­ды. Екін­ші­сі, әлеу­мет­тік тәр­тіп­ке жә­не ай­қын би­лік­ке қа­тыс­ты кей­де (ба­рын­ша си­рек) үкі­мет­пен те­рең ки­кіл­жің­де, ал кө­бі­не­ се – мем­ле­кет­тік дін­мен жә­не мем­ле­кет­тен қол­дау тап­па­ған кон­ фес­сиялар мен ді­ни топ­тар ара­сын­да туын­дайт­ын қауырт­ты­лық­ та бай­қа­ла­тын сы­ни (шек­ті) функ­ция. Мы­са­лы, хрис­тиан­дық­тың шек­ті по­тен­циа­лын өз им­пе­риясы­ның құ­ла­уын­ дәс­түр­лі рим­дік аза­мат­тық дін не­гіз­де­рін қи­рат­қан хрис­тиан­дар­дың ық­па­лы­на таң­ған рим­дік­тер ба­рын­ша оң ба­ға­ла­ды. За­ма­науи ла­тын аме­ри­ ка­лық «азат ету теоло­гиясы» Құ­дай қа­шан­да қу­ғын­дал­ған­дар­ дың, әлем­дік әді­лет­сіз­дік­тен зар­дап ше­гу­ші­лер жа­ғын­да бо­ла­ды де­ген на­ным­ды на­си­хат­тау­да. Ді­ни ұйым­дар­дың бір­не­ше не­гіз­гі тип­те­рі бар. Шір­кеу – қо­ғам­ның ин­тег­ра­циялан­уына ық­пал ете­тін жә­не со­ ның ішін­де әре­кет жа­сайт­ын ді­ни ұйым (дін­шіл­дер­дің ашық, үс­ тірт, конст­рук­тив­ті қауым­дас­ты­ғы-то­бы). Бір мез­гіл­де ол өзі қол­дайт­ын уа­ғыз­дар мен ұсы­ныс­тар ар­қы­ лы бар­лық әлеу­мет­тік топ­тар өкіл­де­рі­нің көп­те­ген же­ке сұ­ра­ныс­ та­рын қа­на­ғат­тан­ды­ра­ды. Шір­кеу өз та­би­ға­ты бо­йын­ша өзі өт­ке­ ре­тін на­маз­дар­ға, өзі тұ­жы­рым­да­ған ді­ни ілім жүйесі­не, құ­дайы құл­шы­лық жа­сау мен ру­ха­ни ие­рар­хия та­ра­пы­нан бі­лім бе­ру­ді бас­қа­ру­ға аса зор мән бе­ре­ді. Ба­тыс ци­ви­ли­за­циясы та­ри­хын­да­ғы ді­ни ұйым­ның осы ти­пі­не ка­то­лик­тік шір­кеу әл­де­қай­да тән жә­не көр­не­кі мы­сал бо­ла ала­ды. Ол хрис­тиан­дық­та орын ала­тын же­ке­ лік ағым­дар­дың бай­қа­луы үшін (кө­бі­не­се өз­де­рі­нің мо­нас­тыр­лар өкіл­дік­те­рі ар­қы­лы) орын­ды ба­рын­ша та­быс­ты та­уып­ отыр­ды. Оның уа­ғыз­дауы мен салт­та­ры қо­ғам­ның бе­рік ие­рар­хия­лан­ған құ­ры­лым­да­рын көр­се­те жә­не оны ұзақ уа­қыт сақ­тау­ға кө­мек­те­се оты­рып, бар­лық әлеу­мет­тік дең­гей­лер­де адам­дар­дың ора­сан мас­ са­сы­ның сұ­ра­ныс­та­рын қа­на­ғат­тан­дыр­ды.

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

217

Де­но­ми­на­ция – шір­кеу мен сек­та ара­лы­ғын­да­ғы ара­лық буын­ (дін­шіл­дер­дің жар­ты­лай жа­бық, по­тен­циал­ды конст­рук­тив­тік, үс­тірт қауым­дас­ты­ғы, то­бы). Ді­ни ұйым­ның бұл ти­пі­нің шір­кеу сияқ­ты әм­бе­бап­ты­ғы жоқ, өйт­ке­ні оның әре­ке­тін­де тап­тық, ұлт­ тық, нә­сіл­дік, ал кей­де ді­ни мүд­де­лер жиі бай­қа­ла­ды. Де­но­ми­на­ цияны бел­гі­лі бір жағ­дайда шір­кеу деп те атау­ға бо­ла­ды, өйт­ке­ні ол зайыр­лы би­лік­тік құ­ры­лым­мен са­лыс­тыр­ма­лы, бі­рақ тү­бе­гей­лі же­тіл­ме­ген үйле­сім­де бо­ла­ды. Көп­те­ген де­но­ми­на­циялар өз­де­рі­ нің өмір сүр­уін­сек­та­лар ре­тін­де бас­та­ған жә­не өз бас­тау­ла­ры­нан әлі де тү­бе­гей­лі ажы­ра­ған жоқ. Де­но­ми­на­циялар өте ал­уан­ түр­лі бо­ла­ды, мы­са­лы, аме­ри­ка­лық қо­ғам­да олар тұ­рақ­ты сек­тант­тық ағым­дар тән конг­ре­га­ци­она­ли­зм­нен аза­мат­тық би­лік­тік құ­ры­ лым­дар­ға ке­ре­мет бейім­дел­ген лю­те­ран­дық­қа де­йін­өз­ге­ріп оты­ ра­ды. Сек­та­лар – бұл бел­гі­лі бір ді­ни дәс­түр­лер­мен ке­ліс­пейт­ін не­ ме­се тіп­ті олар­дың кей­бі­реуле­рі­не қар­сы тұ­ра­тын, мем­ле­кет жә­не шір­кеу­мен ымы­ра­ға бейім емес ша­ғын, тұ­рақ­сыз (ба­рын­ша құ­ ры­лым­сыз, жа­бық) ді­ни топ­тар. Ол ең ал­ды­мен тұ­тас­тай әлем­ге, қор­ша­ған қо­ғам­ға, мем­ле­кет пен шір­кеуге қа­тыс­ты не ин­диф­фе­ ре­нт­тік, не аг­рес­сив­тік по­зи­циямен, өзі­нің тұйық­талуын­да олар­ дан ба­рын­ша оқ­шаула­ну­ға ұм­ты­лу­мен си­пат­та­ла­ды. Қа­зір­гі әлем­де­гі сек­та – бұл өзін қа­шан­да құ­дайы шын­дық­қа қар­сы қою. Кез кел­ген сек­та­ның та­ри­хы­на үңі­ле оты­рып, оның не­гі­зін­де өзін зат­тар­дың қол­да­ныс­та­ғы тәр­ті­бі­не, ру­ха­ни оң құн­ ды­лық­та­ры­на дәл осын­дай қар­сы қою жат­қан­ды­ғын бай­қауға бо­ла­ды. Сек­та не­гі­зін қа­лаушы­ның әр­қай­сы­сы өзін бас­қа­лар­дан ақыл­ды­рақ­пын, қайы­рым­ды­рақ­пын, ру­ха­ни­лы­лаумын деп есеп­ те­ді. Мы­са­лы, «Христ шір­кеуі» сек­та­сы­ның не­гі­зін қа­лаушы аме­ ри­ка­лық бап­тист пас­тор К.Мак­кин, Ін­жіл­ді (Биб­лияны) бас­қа­лар­ дан жақ­сы тү­сі­не­мін жә­не өмір­де еван­ге­лие идеа­лын өз­ге­лер­ден тіз­бек­ті­рек ен­гі­зе­мін деп бол­жам­да­ды. Сек­та­лар өз мү­ше­ле­рін ай­рық­ша тек­ті ас­ке­тизм­ге, әлем­дік құн­ды­лық­тар­ды то­лық­тай те­ріс­ке шы­ға­ру­ға бағ­дар­лай­ды. Олар дү­ниеге жә­не оның шір­кеуді қо­са ал­ған­да­ғы би­лік­те­рі­не қар­ сы тұ­ру­ды өз­де­рі­нің құ­қық­тан, ант­тан, мен­шік­тен, со­ғыс­тан,

218

Әлеуметтік психология

би­лік­тен, т.с.с. бас тар­туы­нан кө­рі­не­тін прин­цип­ті тұ­ғы­ры ре­тін­де қа­рас­ты­ра­ды. Сек­та оның көш­бас­шы­сы қайт­ыс бол­ған­да не та­рай­ды жә­не жо­ға­лып ке­те­ді, не ол жа­ңа мү­ше­лер­ді қа­был­дау мен олар­дың жал­пы мүд­де­ле­рі­нің қа­на­ғат­тан­уын­ қам­та­ма­сыз ету қа­бі­ле­ті­не ие, әл­де­қай­да үс­тірт ді­ни құ­ры­лым­ның құ­ра­мы­на кі­ре­ді. Сек­та, егер ол біл­ді­ре­тін қар­сы­лық­ты үс­тем ді­ни ба­ғыт же­ңіл қа­был­да­ ған, егер ол қо­ғам­ның әлеу­мет­тік құ­ры­лы­мын тү­бе­гей­лі өз­гер­ту­ге не­ме­се ді­ни қайта ұйым­дас­ты­ру­ға ша­қыр­ма­ған жағ­дай­лар­да де­ но­ми­на­ция дең­ге­йіне өсе­ді. Бұл күн­де­рі сек­та­лар жәй ға­на шы­найы ада­су емес, сон­дай-ақ бас­қа адам­дар­дың жа­ны­на үс­тем­дік ету­дің бел­гі­лі бір мақ­сат­та­ ры нә­ти­же­сін­де де туын­дай­ды. Мұн­дай үс­тем­дік кез кел­ген бас­ қа фи­зи­ка­лық не­ме­се эко­но­ми­ка­лық мәж­бүр­леуге қа­ра­ған­да әл­ де­қай­да қуат­ты­рақ: өйт­ке­ні өз жа­нын «ұс­таз­ға», «гу­ру­ге» бер­ген адам ман­сап жә­не қор­қы­ныш емес, ар-ұят үшін ба­ғы­на­ды. Сек­та – адам­ның туын­ды­сы жә­не сек­тант­тық ілім – адам ойы­ ның же­мі­сі. Адам ада­суы мүм­кін, де­ген­мен шын бе­рі­ле ада­су – бұл әр­түр­лі көз­қа­рас­тар­ды із­деу мен са­лыс­ты­ру жө­нін­де­гі қан­ дай да бір ру­ха­ни жә­не ақыл-ой жұ­мы­сы­ның нә­ти­же­сі. Со­ны­мен қа­тар, тә­жі­ри­бе көр­сет­ке­нін­дей, сек­та­лар­да оған із­де­ніс­тер­дің, ойла­ну­лар­дың, са­лыс­ты­ру­лар­дың нә­ти­же­сін­де кел­ген адам­дар мүл­де жоқ­тың қа­сы. Әдет­те, сек­тант­тар­дың көп­ші­лі­гі дәс­түр­лі ді­ни уа­ғыз­дар­мен та­ныс емес. Адам ру­ха­ни­лық­ты із­дей­ді, ал сек­ та­дан оның кө­ме­гі­мен өзін жар­ты­лай қыл­мыс­тық қо­ғам­ға тар­та­ тын қос­па­сын та­ба­ды. 4.6.4. Дін­шіл­дер пси­хо­ло­гиясы­ның маз­мұ­ны Фи­ло­соф­тар, со­циолог­тар, дін­та­ну­шы­лар, пси­хо­лог­тар әдет­те дін­де­гі ді­ни са­на­ны, ді­ни әре­кет­ті (құ­дай­ға құл­шы­лық­ты, салт­тар­ ды, ме­ре­ке­лер­ді, ора­за­ны, т.б.) жә­не ді­ни ұйым­дар­ды атап көр­се­те­ді. Бұл фе­но­мен­дер­дің бар­лы­ғын пси­хо­ло­гия­лық ғы­лым зерт­тей­ ді. Мұн­да таңқа­лар­лық еш­те­ңе жоқ. Кез кел­ген құ­бы­лыс­ты бі­лім­

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

219

нің кез кел­ген са­ла­сы тұр­ғы­сы­нан зерт­теу­ге бо­ла­ды. Мұн­да­ғы ең бас­ты­сы дін пси­хо­ло­гия­сын қан­дай ғы­лым­ның заң­ды­лық­та­ры­на сәй­кес тү­сін­ді­ру ке­рек­ті­гін­де. Бас­қа ғы­лым­дар­да тұ­рақ­та­нып қал­ған тү­сі­нік­тер­ге қа­рай ке­ ле, біз ке­ле­сі­дей анық­та­ма­лар­ға кез­де­се­міз: «Дін – бұл қа­сиет­ті­ні бас­тан өт­кі­зу», «Дін де­ге­ні­міз жан­ның құт­қа­рылуын­қам­та­ма­сыз ете­тін әре­кет­тер мен бас­тан өт­ке­ру­лер­дің жүйесі» жә­не т.с.с. Осы­ лай­ша, дін­ді ең ал­ды­мен пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар мен үде­ріс­ тер­дің да­му жә­не қыз­мет ету заң­ды­лық­та­ры­на сәй­кес қа­рас­ты­ру ке­рек де­ген тұ­жы­рым жа­сауға бо­ла­ды. Екін­ші жа­ғы­нан, он­да кей­ бір ға­лым­дар мен уа­ғыз­дау­шы­лар жа­сап отыр­ған­дай, ді­ни­лік пен пси­хо­ло­гия­лық­ты атап көр­се­ту­ге жә­не бө­лу­ге бол­майды, өйт­ке­ні олар бір­тұ­тас. Олар­дың ара­қа­ты­на­сын анық­тап алу ма­ңыз­ды. Ді­ни са­на­ның өзін­ді­гі жә­не құ­ры­лы­мы. Дін­де ді­ни са­на мен ді­ни әре­кет бір­тұ­тас са­бақ­та­сып кет­кен. Дін­нің өзі – бұл ді­ни са­ на­ның дін­шіл­дер пси­хи­ка­сы­ның ай­рық­ша күйі­нің өмір сү­ру фор­ ма­сы. Ді­ни та­бы­ну­лар – бұл дін қа­был­да­ған жә­не ол ар­найы қол­ дайт­ын, ді­ни та­бы­ну­ға ай­қын анық­та­ма бе­ру жә­не оны өз ба­ры­ сын­да ді­ни са­на қа­лып­та­са­тын, әрі бел­гі­лі бір си­пат­та­ма­ла­ры мен тұ­рақ­ты­лы­ғы қол­да­ны­ла­тын құ­дайы «күш­тер­мен» бай­ла­ныс­ты­ру мақ­са­ты бар мі­нез-құлық пен әре­кет­тер фор­ма­ла­ры. Ді­ни са­на бол­мыс­тың ил­лю­зия­лық бей­не­сі бо­лып та­бы­ла­ды. Ол нақ­ты бол­мыс­ты емес, ой­дан шы­ға­рыл­ған са­на­дан өт­кі­зу­ді си­пат­тайды, адам­дар иге­ре­тін бел­гі­лі бір аңыз­дар­дан, об­раз­дар мен идея­лар­дан тыс бо­ла ал­май­ды. Жал­пы ал­ған­да ді­ни са­на­ны жо­ға­ры се­зім­ді көр­не­кі­лік, әр­түр­ лі ді­ни об­раз­дар­ды қиял­мен жа­сау, маз­мұн­ның ба­ра­бар бол­мы­ сын ил­лю­зия­лар­мен қо­су, ді­ни се­нім­нің бо­луы, сим­во­ли­ка­лық, диа­лог­тық, күш­ті кө­ңіл-күй­лік қа­ны­ғу­лар, ді­ни лек­си­ка жә­не бас­ қа да ар­найы таң­ба­лар­дың кө­ме­гі­мен қыз­мет ету ерек­ше­ле­не­ді. Ді­ни са­на, жал­пы қо­ғам­дық са­на сияқ­ты, екі құ­рам­нан (ком­ по­не­нт­тен), яғ­ни са­лыс­ты­ры­луы мен өза­ра әре­ке­ті дін­дер­дің нақ­ ты түр­ле­рі­нің бү­кіл ал­уан­түр­лі­лі­гін анық­тайт­ын ді­ни идеоло­гия мен ді­ни пси­хо­ло­гия­дан тұ­ра­ды. Ді­ни са­на маз­мұ­ны­ның өзі­не (жә­не оның ішін­де қыз­мет ете­тін идеоло­гия мен пси­хо­ло­гияға)

220

Әлеуметтік психология

ерек­ше­лік­ті оның екі – маз­мұн­дық жә­не функ­цио­нал­дық жақ­та­ ры­ның бір­лі­гі бе­ре­ді. Ді­ни са­на­ның маз­мұн­дық жа­ғы дін­шіл­дер­дің нақ­ты құн­ды­ лық­та­ры мен қа­жет­ті­лік­те­рін, олар­дың қор­ша­ған әлем­ге де­ген көз­қа­рас­та­рын қа­лып­тас­ты­рып, олар­дың пси­хи­ка­сы­на бел­гі­лі бір идея­лар­ды, тү­сі­нік­тер­ді, се­зім­дер мен кө­ңіл-күй­лер­ді мақ­сат­ ты түр­де ен­гі­зу­ге ық­пал ете­ді. Он­да бір қа­ра­ған­да кө­рі­нуі мүм­ кін жә­не кей­бір ға­лым­дар есеп­тейт­ін­дей идеоло­гия ға­на емес, сон­дай-ақ дін­шіл­дер­дің са­па­лық мі­нез­де­ме­ле­рін жә­не олар­дың се­беп­тік, зият­кер­лік-та­ным­дық, кө­ңіл-күй­лік-жі­гер­лік, ком­му­ на­тив­тік-мі­нез-құлық­тық үде­ріс­те­рін көр­се­те­тін пси­хо­ло­гия­ның өзі­нің ерек­ше­лік­те­рі де бай­қа­ла­ды. Ді­ни са­на­ның маз­мұн­дық жа­ғы­на жат­қы­зу­ға бо­ла­тын­дар: миф­тер мен аңыз­дар­ды ді­ни тү­сін­ді­ру; ді­ни ілім­нің, се­ну мен та­ бы­ну­дың ерек­ше­лік­те­рі; ді­ни жә­не мис­ти­ка­лық тә­жі­ри­бе­нің өзін­ ді­гі; дін­шіл­дер­дің ді­ни се­зім­де­рі мен кө­ңіл-күй­ле­рі­нің, ин­тел­лек­ ті мен қиялы­ның, жі­ге­рі мен мі­нез-құл­қы­ның жал­пы ерек­ше­лі­гі. Ді­ни са­на­ның функ­цио­нал­дық жа­ғы өзін­дік фор­ма­сын­да дін­ шіл­дер­дің қа­жет­ті­лік­те­рін олар­дың идеоло­гиясы мен пси­хо­ло­ гиясы­ның бай­қалуына тиіс­ті ба­ғыт бе­ріп, олар­дың бел­гі­лі бір мо­ рал­дік-пси­хо­ло­гия­лық кү­йін­, кө­ңіл-күйі мен бас­тан өт­ке­ру­ле­рін қа­лып­тас­ты­рып, олар­дың пси­хи­ка­сы­на тиім­ді әсер ету­ге ық­пал ете оты­рып қа­на­ғат­тан­ды­ра­ды. Ді­ни са­на­ның ерек­ше­лік­те­рі бо­лып та­бы­ла­тын­дар: – ді­ни инс­ти­тут­тар­дың дін­дар­лар пси­хи­ка­сы мен са­на­сы­на, олар­дың мі­нез-құл­қы мен іс­те­рі­не әл­де­қай­да қа­таң ба­қы­лауы; – идеоло­гия мен оны дін­дар­лар са­на­сы­на ен­гі­зу­дің пси­хо­ло­ гия­лық ме­ха­ни­зм­де­рі­нің әл­де­қай­да ай­қын ой­лан­ған­ды­ғы. – ді­ни са­на­ның маз­мұн­дық жә­не функ­цио­нал­дық жақ­та­ры­ ның бо­луы мен диа­лек­ти­ка­лық бай­қа­луы оның құ­ры­лы­ мын­да­ғы идеоло­гия мен пси­хо­ло­гия­ның тек ажы­ра­мас бай­ ла­ны­сын ға­на емес, сон­дай-ақ олар­дың бір-бі­рі­не әл­де­қай­да ты­ғыз өза­ра ен­уін­де не­гіз­дейді. Ді­ни са­на: – дін­шіл­дер­дің тек нақ­ты құн­ды­лық­та­ры мен қа­жет­ті­лік­те­рін ға­на жа­сап қой­май­ды, со­ны­мен қа­тар олар­ды мі­нез-құлық­

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

221

тың бел­гі­лі бір нор­ма­ла­ры­на (мы­са­лы, ора­за, ақ­та­лу), та­бы­ ну­шы­лық жә­не салт­тық әре­кет­тер­ге не­гіз­дел­ген се­нім­ді қа­ лып­тас­ты­ру­мен то­лық­ты­ра­ды; – жа­ра­ты­лыс­т ан тыс­қа се­н у­д і ға­н а қа­л ып­т ас­тыр­майды, сон­дай-ақ оны нақ­ты өмір­дің мә­се­ле­ле­рін (қа­ра­ма-қай­шы­ лық­та­рын) жал­ған, ил­лю­зия­лық ше­шу­ге бағ­дар­лайт­ын жә­ не құ­пиялы­лық­тан бай­қа­лым та­ба­тын жұ­ба­ну­мен то­лық­ ты­ра­ды; – ді­ни тү­сі­нік­тер мен уа­ғыз­дау­ды се­зім­дер­дің ді­ни ка­тар­си­ сі ар­қы­лы қа­лып­тас­ты­ра­ды, со­ның ба­ры­сын­да те­ріс бас­тан кеш­кен­дер оң өт­ке­ру­лер­мен ығыс­ты­ры­ла­ды; – идеоло­гия мен пси­хо­ло­гияны, сон­дай-ақ, бір жа­ғы­нан, ин­ ди­вид­тің оны қор­ша­ған әлеу­мет­тік ор­та­дан ал­ған ді­ни уа­ ғыз­да­ры мен тү­сі­нік­тер­ді иге­ру нә­ти­же­сін біл­ді­ре­тін, ал екін­ші жа­ғы­нан – дін­шіл­дер­дің дін ор­нық­ты­ра­тын ті­ке­лей пси­хо­ло­гия­лық түйісу­ле­рі мен тіл­де­су фор­ма­ла­ры­ның сал­ да­ры бо­лып та­бы­ла­тын ді­ни тә­жі­ри­бе­ні қа­тайтады жә­не бі­рың­ғай тұ­тас­тық­қа ай­нал­ды­ра­ды. Ді­ни се­нім ді­ни са­на­ның маз­мұн­дық жә­не функ­цио­нал­дық жақ­та­рын бі­рік­ті­ре­ді. Бұл: а) ді­ни дог­мат­тар­дың, мә­тін­дер­дің, тү­сі­нік­тер­дің, т.с.с. шы­найылы­лы­ғы­на; ә) ді­ни об­раз­дар­дың пән­ дік маз­мұ­нын құ­райт­ын зат­тар­дың, бай­ла­ныс­тар мен түр­ле­ну­лер­ дің объек­тив­ті болуына; б) бар сияқ­ты объек­тив­ті нәр­се­лер­мен тіл­де­су, олар­ға әсер ету жә­не олар­дан кө­мек алу мүм­кін­ді­гі­не; в) қан­дай да бір ми­фо­ло­гия­лық оқи­ға­лар­дың шы­ны­мен болуына, олар­дың қайталан­уына, кү­ті­ле­тін ми­фо­ло­гия­лық оқи­ға­ның бо­ ла­ты­ны­на, осын­дай тек­тес оқи­ға­лар­ға қа­тыс­ты­лы­ғы­на; г) ді­ни бе­дел­ді­лер­ге – «әке­лер­ге», «ұс­таз­дар­ға», «қа­сиет­ті­лер­ге», «­сәуе­ гей­лер­ге», шір­кеу иерарх­та­ры­на, та­бы­ну­лық қыз­мет ету­ші­лер­ге, т.с.с. се­ну. Шы­найы дін­дар­лар­да ді­ни се­нім өте күш­ті. Ол со­лар­дың та­ бы­ну­шы­лық жә­не та­бы­ну­дан тыс мі­нез-құлық­та­ры­ның бас­ты се­бе­бі қыз­ме­тін ат­қа­ра­ды. Ол дін­шіл­дің ді­ни қа­жет­ті­лік­те­рі­нің, мүд­де­ле­рі­нің, өкі­ніш­те­рі­нің, кү­ту­ле­рі­нің, тиіс­ті ба­ғыт­талуын­ың, бел­сен­ді­лі­гі­нің бай­қа­луы мен болуын­не­гіз­дейді.

222

Әлеуметтік психология

Те­рең се­нім тұл­ға­ның бү­кіл пси­хи­ка­лық өмі­рі­нің ді­ни об­раз­ дар­ға, идея­лар­ға, се­зім­дер мен бас­тан кеш­кен­дер­ге шо­ғыр­лан­ уын­ бол­жам­дай­ды, бұ­ған тек едәуір ерік жі­гер кө­ме­гі­мен ға­на же­ту­ге бо­ла­ды. Дін­дар­дың се­ні­мі шір­кеу­дің не­ме­се бас­қа да ді­ни ұйым­ның бар­лық ұйға­рым­да­рын сөз­сіз орын­дау­ға, сөйт­іп өзі­не «құт­қа­ры­лу­ды» қам­та­ма­сыз ету­ге ба­ғыт­тал­ған. Көп­те­ген жа­ңа қа­был­дан­ған мо­нах­тар мен мо­на­хи­ня­лар­ға ерік­ті жат­тық­ты­ру жат­ты­ғу­ла­ры­ның мін­дет­ті бо­луы кез­дей­соқ емес. Ерік­ті үне­мі жат­тық­ты­ру, оны ді­ни тү­сі­нік­тер мен нор­ма­лар­ға шо­ғыр­лан­ды­ру ға­на мо­нах­тық ас­кез­ге ке­дер­гі кел­ті­ре­тін адам­ның та­би­ғи қа­жет­ ті­лік­те­рі мен та­лап­та­рын ба­су­ға қа­бі­лет­ті. Нақ ерік жі­гер жа­ңа қа­был­дан­ған­ды ді­ни емес мүд­де­лер­ден бас тарт­қы­зып, оны өз ойы мен әре­кет­те­рін «айны­ту­дың», әсі­ре­се се­нім­сіз­дік «айныт­уын­ың» ал­дын ала оты­рып ба­қы­лауға үйре­те ала­ды. Ерік жі­гер­дің кө­ме­гі­мен ді­ни тұл­ға­ның мі­нез-құл­қы рет­те­ле­ ді. Ді­ни се­нім не­ғұр­лым те­рең, әрі ин­тен­сив­ті бол­са, ерік­тің ді­ни ба­ғыт­та­луы осы суб­ъек­ті­нің бү­кіл мі­нез-құл­қы­на, со­ның ішін­де оның та­бы­ну­шы­лық мі­нез-құл­қы­на, олар­дың та­бы­ну­шы­лық нор­ ма­лар мен ұйға­рым­дар­ды сақ­тау­ға со­ғұр­лым үл­кен әсер көр­се­те­ді. Ді­ни са­на ді­ни идеоло­гия мен ді­ни пси­хо­ло­гия­дан тұ­ра­ды. Ді­ ни идеоло­гия – бұл тү­сі­нік­тер­дің, идея­лар­дың, прин­цип­тер­дің, тұ­ жы­рым­да­ма­лар­дың қан­дай да бір жи­на­қы жүйесі, олар­ды жа­сау мен на­си­хат­тау­ды ді­ни ұйым­дар кә­сі­би уа­ғыз­дау­шы­лар жә­не та­ бы­ну­шы қыз­мет ету­ші­лер ар­қы­лы жүр­гі­зе­ді. Ді­ни идеоло­гия өзі­нің бай­қа­уын­ ді­ни дү­ниета­ным­ның не­гі­зін тір­кейт­ін қан­дай да бір ілім­дер фор­ма­сы­нан та­ба­тын мақ­сат­ты ба­ғыт­тал­ған, жүйе­лен­ген әре­кет­тің нә­ти­же­сі бо­лып та­бы­ла­ды. Оны жа­саумен ар­найы да­йын­дал­ған уа­ғыз­дау­шы­лар, ді­ни фи­ло­ соф­тар айна­лы­са­ды. Теоло­гия Құ­дай ту­ра­лы ді­ни ілім­ді не­гіз­дейді жә­не қор­ғайды, ді­ни дог­ма­ти­ка­ның, ді­ни өне­ге­лік­тің, дін­шіл­дер мен дін ба­сы­лар­ дың осы не­ме­се бас­қа дін бел­гі­ле­ген ере­же­лер мен нор­ма­ла­ры­ ның шы­найылы­ғын дә­лел­дейді. Ол өзі­не Қа­сиет­ті Жа­зу­дың жа­ ра­ты­лыс­тан тыс те­гін, қа­сиет­ті аңыз­дың құ­дайы жан­ды­лы­ғын, шір­кеу­дің құ­дайы мә­нін дә­лел­деу­ді, сон­дай-ақ құ­дай­ға құл­шы­

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

223

лық жа­сауды өт­кі­зу­ге бай­ла­ныс­ты бір­қа­тар прак­ти­ка­лық пән­дер­ ді қо­сып ала­ды. Уа­ғыз­дау­дың бү­кіл жүйесі әлем­ді жа­рат­қан жә­не оны та­ны­майт­ын заң­дар бо­йын­ша бас­қа­ра­тын же­ке Құ­дай­ды та­ ну­дан туын­дай­ды. Қол­да­ныс­та­ғы теоло­гиялық жүйе­лер бі­рың­ғай ілім бо­лып та­ был­майды. Олар­дың құ­ры­лы­мы мен маз­мұ­ны дін­нің қа­лып­та­суы мен да­муы жү­зе­ге ас­қан нақ­ты-та­ри­хи жағ­дай­лар­ға тәуел­ді бо­ла­ ды. Теоло­гиялық жүйе­лер­дің әр­қай­сы­сын­да бір бі­рі­нен ерек­ше­ ле­не­тін өзі­не тән кон­фес­сионал­дық ерек­ше­лік­те­рі бар, де­ген­мен олар­да жал­пы нәр­се­лер де аз емес. Хрис­тиан­дық уа­ғыз­дау­да, мы­са­лы, пра­вос­ла­вие, ка­то­ли­цизм мен про­тес­тан­тизм ара­сын­да бар бел­гі­лі бір кон­фес­сиялық айыр­ ма­шы­лық­тар­ға қа­ра­мас­тан, мы­на­дай не­гіз­гі та­раулар қа­лып­тас­ ты: осы дін­нің не­гіз тү­зу­ші прин­цип­те­рін маз­мұн­дайт­ын дог­ма­ ти­ка – та­ны­луы әр­бір дін­дар­ға мін­дет­ті бо­лып та­бы­ла­тын дог­ мат­тар; осы дін­нің тү­бе­гей­лі не­гіз­де­рі­нің сөз­сіз шы­найылы­ғы­на се­ну­ді ақ­таумен жә­не өз­ге ді­ни ілім­дер­ді сы­наумен айна­лы­са­тын не­гіз­гі дін ілі­мі (апо­ло­ге­ти­ка); хрис­тиан мо­ра­лі­нің нор­ма­ла­рын, прин­цип­те­рі мен қа­ғи­да­ла­рын қа­рас­ты­ра­тын өне­ге­лік дін ілі­мі; Ін­жіл­де (Биб­лияда) бар «құ­дайы ашы­лу» мә­нін маз­мұн­дайт­ын жә­не тү­сін­ді­ре­тін эк­зе­ге­ти­ка (ін­жіл­дік теоло­гия); «шір­кеу әке­ ле­рі мен ұс­таз­да­ры­ның» өмір­бая­нын маз­мұн­дайт­ын жә­не шы­ғар­ ма­ла­рын тү­сін­ді­ре­тін пат­ро­ло­гия; Кө­не жә­не Жа­ңа Өсиет­тер­ дің та­ри­хы; шір­кеу қыз­ме­тін ат­қа­ру тәр­ті­бі ту­ра­лы нұс­қау­лар­дан тұ­ра­тын ли­тур­ги­ка жә­не шір­кеу әре­ке­ті­нің ал­уан­түр­лі жақ­та­рын рет­тейт­ін бас­қа да пән­дер. Ді­ни идеоло­гия жүйесі­не, оның ор­та­лық бө­лі­гі бо­лып та­бы­ла­ тын теоло­гиядан бас­қа, әр­түр­лі ді­ни-эко­но­ми­ка­лық, ді­ни-саяси, ді­ни-эти­ка­лық жә­не өз­ге де тұ­жы­рым­да­ма­лар кі­ре­ді. Ді­ни дү­ ниета­ным прин­цип­те­рі­не сәй­кес олар эко­но­ми­ка­ның, сая­сат­тың, мо­рал­дің, құ­қық­тың, эти­ка­ның, эс­те­ти­ка­ның, өнер­дің әр­түр­лі жақ­та­рын тү­сін­ді­ре­ді. Ді­ни идеоло­гия құ­ра­мы­на, сон­дай-ақ ді­ни ілім мен фи­ло­со­фия то­ғы­сын­да тұр­ған ді­ни фи­ло­со­фия да кі­ре­ді. Өз ке­зе­гін­де ді­ни пси­хо­ло­гия ді­ни идея­лар мен дін­шіл­дер­дің бү­кіл мас­са­сы­на тән бел­гі­лі бір жүйесі­мен бай­ла­ныс­қан ді­ни тү­

224

Әлеуметтік психология

сі­нік­тер­дің, қа­жет­ті­лік­тер­дің, сте­реотип­тер­дің, ұстаным­дар­дың, се­зім­дер­дің, әдет­тер мен дәс­түр­лер­дің жиын­ты­ғын біл­ді­ре­ді. Ді­ни пси­хо­ло­гия (әдет­те­гі ді­ни са­на) ді­ни идеоло­гияға қа­ра­ған­ да дін­ге се­ну­дің тұ­тас­тай жә­не сым­бат­ты жүйе­сін­де рә­сім­дел­ме­ген. Сон­дық­тан ол со­ған ене­тін эле­ме­нт­тер­дің кө­ле­мі, құ­ры­лы­мы жә­не жүйеле­ну дә­ре­же­сі бо­йын­ша едәуір ва­ри­ациалан­уына мүм­кін­дік бе­ре­ді. Ді­ни идеоло­гиядан ді­ни пси­хо­ло­гия өзі­нің құ­ры­лы­мы­мен, өзі­нің ком­по­не­нт­те­рі­мен, яғ­ни ді­ни (ең ал­ды­мен та­бы­ну­шы­лық) қа­ты­нас­тар жә­не ді­ни әре­кет кон­тек­сін­де туын­дайт­ын, әрі қайта өн­ді­рі­ле­тін ді­ни-пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­та­ры­мен ерек­ше­ле­не­ді. Ді­ни пси­хо­ло­гия ді­ни идеоло­гияға қа­ра­ған­да тұ­тас­тай бір­ қа­тар әлеу­мет­тік фак­тор­лар әсе­рі­мен қа­лып­та­са­ды. Олар­ға дін­ шіл­дер­дің объек­тив­ті әлеу­мет­тік (ең ал­ды­мен эко­но­ми­ка­лық) қа­ты­нас­та­рын, мик­роор­та­ны, ті­ке­лей айна­ла­сын­да­ғы­лар­ды, эм­ пи­ри­ка­лық тұр­мыс­тық тә­жі­ри­бе­ні, әр­түр­лі тек­тес идеоло­гиялық (со­ның ішін­де ді­ни) ық­пал­дар­ды жат­қы­зу­ға бо­ла­ды. Сон­дық­тан әдет­те­гі ді­ни са­на тұ­тас­тай ал­ған­да ді­ни идеоло­гияға қа­ра­ған­да әл­де­қай­да ди­на­ми­ка­лы жә­не қоз­ға­лым­ды. Ді­ни пси­хо­ло­гия­ның әлеу­мет­тік де­тер­ми­на­циясы ме­ха­низ­ мі­нің спе­ци­фи­ка­сы оның кей­бір эле­ме­нт­те­рі, ең ал­ды­мен ді­ни се­зім­де­рі мен кө­ңіл-күй­ле­рі кез кел­ген қо­ғам­дық өз­ге­ріс­тер­ ге ба­рын­ша се­зім­тал әсер етуі­нен бай­қа­ла­ды. Ор­та ға­сыр­лар­да қауырт фа­на­ти­ка­лық дін­шіл­дік шоқ­та­ры өз­де­рі­нің не­гі­зін­де ас­ тық­сыз­дық, эпи­де­миялар, та­лан-та­раж­дық со­ғыс­тар ту­ғыз­ған әлеу­мет­тік зіл­за­ла­лар­дың өс­уін­ бай­қат­ты. Осы­ған ұқ­сас қоз­ды­ ру­шы се­беп­тер­ді ке­йінірек те бай­қауға бо­ла­ды. Ді­ни пси­хо­ло­гия мен ді­ни идеоло­гия ара­сын­да өза­ра әре­кет бар. Адам­дар­дың ді­ни тү­сі­нік­те­рі, олар­дың ді­ни се­зім­де­рі мен кө­ңіл-күй­ле­рі кез кел­ген дін­нің қо­рек­тік ор­та­сы бо­лып та­бы­ла­ды. Өмір сү­ру жағ­дайла­ры мен бас­қа да се­беп­тер адам­дар­да ді­ни се­нім­дер­ге ұм­ты­лыс ту­ ғыз­байт­ын жер­лер­де шір­кеу­дің, ді­ни идеоло­гияның са­на­ға әсе­рі шек­теу­лі бо­ла­ды. Ді­ни идеоло­гияның көп­ші­лік­ке әсе­рі уа­ғыз­дау­ шы­лар мен ді­ни фи­ло­соф­тар на­си­хат­тайт­ын ді­ни дог­мат­тар мен идея­лар бел­гі­лі бір ша­ма­да адам­дар­дың іш­кі ұм­ты­лыс­та­ры­на, олар­дың жал­пы, жиі­рек то­лық са­на­дан өт­пе­ген, дү­ниені се­зі­ну

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

225

деп ата­ла­тын тү­сі­нік­тер мен кө­ңіл-күй­лер­ге сәй­кес ке­ле­тін кез­де әл­де­қай­да та­быс­ты жү­ре­ді. Дін­дар­лар­дың ді­ни-пси­хо­ло­гия­лық ке­ше­ні­нің ерек­ше­лік­те­рі. Ді­ни әре­кет пен ді­ни қа­ты­нас­тар ба­ры­сын­да, әдет­те ді­ни-пси­хо­ ло­гия­лық деп ата­ла­тын, әр­түр­лі тек­те­гі пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­ тар туын­дай­ды жә­не қайта жан­да­на­ды. Ді­ни-пси­хо­ло­гия­лық ке­шен өзі­не көп­те­ген эле­ме­нт­тер­ді: ді­ни қа­жет­ті­лік­тер­ді, құн­ды­лық­тық бағ­дар­лар­ды, ді­ни ұстаным­дар­ды, тіл­де­су­лер­ді, т.б. қо­сып ала­ды. Оның маз­мұ­ны өзі­не ді­ни идеоло­ гия мен ді­ни пси­хо­ло­гия­ның бір­лі­гін, өза­ра бай­ла­ны­сын жә­не өза­ра бай­қалуын­сі­ңі­ре­ді. Ді­ни қа­жет­ті­лік адам­ның ру­ха­ни қа­жет­ті­лік­те­рі­не жа­та­ды. Өзі­нің прак­ти­ка­лық бай­қа­лы­мын дін­шіл­дің та­бы­ну­шы­лық әре­ кет­те­рі­нен та­ба­тын ді­ни се­нім (әр­түр­лі тек­те­гі дог­мат­тар, мә­тін­ дер, тү­сі­нік­тер, қа­сиет­тер, бай­ла­ныс­тар, т.с.с.) оның не­гі­зі бо­лып та­бы­ла­ды. Сон­дық­тан тұл­ға­ның ді­ни қа­жет­ті­лі­гін, оның сол ар­ қы­лы ар­ғы жақ­та­ғы әлем­мен өза­ра әре­ке­ті жү­зе­ге аса­тын та­бы­ ну­шы­лық әре­ке­тін ат­қа­ру қа­жет­ті­лі­гі ре­тін­де анық­тау­ға бо­ла­ды. Бі­рақ дін дін­шіл­дер­дің тек ді­ни салт­тар­ды, на­маз­ды ат­қа­ру­ға де­ген қа­жет­ті­лік­те­рін ға­на емес, сон­дай-ақ адам­дар­дың көп­те­ген ді­ни емес те, мы­са­лы, та­ным­дық, дү­ниета­ным­дық, өне­ге­лік, эс­те­ ти­ка­лық, т.б. қа­жет­ті­лік­те­рін де қа­на­ғат­тан­ды­ра­ды. Мы­са­лы, дін­ шіл­дер­дің дү­ниета­ным­дық, өне­ге­лік, та­ным­дық қа­жет­ті­лік­те­рі ді­ни ұйым­дар на­си­хат­тайт­ын ді­ни дог­мат­тар, миф­тер мен мі­незқұлық нор­ма­ла­ры жүйесі ар­қы­лы ар­найы қа­на­ғат­тан­ды­ры­ла­ды. Эс­те­ти­ка­лық қа­жет­ті­лік­тер құ­дай­ға құл­шы­лық­тың эс­те­ти­ка­лық ком­по­не­нт­те­рі­нің ар­қа­сын­да жү­зе­ге асы­ры­ла­ды. Бас­қа дін­шіл­ дер­мен жә­не та­бы­ну­шы­лық қыз­мет ету­ші­лер­мен өза­ра қа­рым-қа­ ты­нас­та тіл­де­су мен жұ­ба­ну қа­жет­ті­лік­те­рі іс­ке аса­ды. Дін­шіл­дер­дің ді­ни-пси­хо­ло­гия­лық ке­ше­ні жүйе­сін­де дін­дар­ дың дін­ге қа­ты­на­сы­ның ма­ңыз­ды көр­сет­кі­ші бо­лып та­бы­ла­тын құн­ды бағ­дар­лар үл­кен рөл ат­қа­ра­ды. Олар дін­дар­дың та­бы­ну­ шы­лық мі­нез-құл­қы­ның се­беп­те­рін анық­тау­ға кө­мек­те­се­ді, оның ді­ни қауым­дас­тық­пен өза­ра қа­ты­на­сын, оның әлеу­мет­тік жә­не өне­ге­лік са­па­ла­рын си­пат­тайды.

226

Әлеуметтік психология

Дін­шіл­дер­ге құн­ды бағ­дар­дың ар­найы жүйесі тән, бұл жүйе он­да ді­ни се­нім­нен туын­дайт­ын идея­лар мен нор­ма­лар бас­ты рөл ат­қа­ра­ты­ны­мен ерек­ше­ле­не­ді. Жер­де­гі жер­де­гі­ден тыс­қа, та­би­ ғи – жа­ра­ты­лыс­тан тыс­қа ба­ғы­на­ды. Құн­ды­лық­тар­дың осын­дай дә­ре­же­лік са­ты­сы ке­зін­де адам­ның қа­жет­ті­лік­те­рі мен мүд­де­ле­ рі­нен туын­дайт­ын нақ­ты әлеу­мет­тік құн­ды­лық­та­ры­ның бар­лы­ ғы екін­ші дә­ре­же­лі ре­тін­де қа­рас­ты­ры­ла­ды. Дін­шіл­дер­дің құн­ ды­лық­тар ие­рар­хия­сын­да бас­ты рөл­ді олар­дың қиялы ту­ғыз­ған ді­ни құн­ды­лық­тар ат­қа­ра­ды. Со­ны­мен, ді­ни адам­дар­дың құн­ды бағ­да­ры ең ал­ды­мен ді­ни ілім на­си­хат­тайт­ын бас­ты құн­ды­лық­ тар­ға – Құ­дай­ға, оның қа­сиет­те­рі мен дү­ниеге жә­не адам­ға, ді­ни өсиет­тер мен шын­дық­қа, т.с.с. де­ген қа­ты­на­сын­да­ғы әре­кет­тер­ге ба­ғыт­тал­ған. Дін­шіл­дер­дің құн­ды бағ­дар жүйесі олар­дың қор­ша­ған бол­мыс­ қа де­ген жал­пы қа­ты­на­сын, олар­дың са­на­сы мен мі­нез-құл­қы­ның жал­пы әлеу­мет­тік бағ­да­рын си­пат­тайды. Де­ген­мен бұл жал­пы әлеу­мет­тік ба­ғыт олар­дың нақ­ты оқи­ға­лар­ға, фак­ті­лер­ге не­ме­се мі­ нез-құлық­тың же­ке­лен­ген ак­ті­ле­рін­де­гі тұл­ға­лар­ға қа­ты­нас­та­рын­ да жү­зе­ге асы­ры­ла­ды. Сон­дық­тан ді­ни ұстаным­дар ді­ни-пси­хо­ло­ гия­лық ке­шен­нің ма­ңыз­ды эле­мен­ті бо­лып та­бы­ла­ды. Ді­ни-пси­хо­ло­гия­лық ке­шен­де ді­ни ұстаным­дар ай­рық­ша орын ала­ды. Ді­ни ұстаным – дін­дар­дың осы не­ме­се бас­қа әлеу­мет­тік құ­бы­лыс­тар­ға де­ген бел­гі­лі бір ба­ға­лауға бейім­ді­лі­гі жә­не осы ба­ға­мен не­гіз­дел­ген тиіс­ті әре­кет­тер­ге да­йын­ды­ғы. Мы­са­лы, зерт­теу­ші­лер ді­ни ұстаным­дар­дың дін­шіл­ге ке­ліп тү­се­тін бар­лық ақ­па­рат­қа қа­тыс­ты өзін­дік сүз­гі рө­лін ат­қа­ра­ты­нын атап көр­се­те­ ді, яғ­ни ді­ни емес ақ­па­рат­тың бар­лы­ғы қа­лып­тас­қан ұстаным­дар­ ға сәй­кес «таң­да­ма­лы» түр­де иге­рі­ле­ді. Осы ұстаным­дар­ға сәй­кес кел­мейт­ін ақ­па­рат­ты дін­шіл қа­был­да­май­ды. Дін­шіл­дер­дің ар­найы ді­ни ұстаным­да­ры, бір жа­ғы­нан, дін­дес­ тер­мен жә­не та­бы­ну­шы­лық қыз­мет ету­ші­лер­мен, ал екін­ші жа­ғы­ нан – атеист­тер­мен, дін­сіз­дер­мен жә­не бас­қа кон­фес­сиялар өкіл­ де­рі­мен қа­ты­нас­та ерек­ше ай­қын бай­қа­ла­ды. Те­рең се­ну­ші­лер­дің ба­сым көп­ші­лі­гін­де, әдет­те, та­бы­ну­шы­лық қыз­мет ету­ші­лер мен ді­ни уа­ғыз­дау­шы­лар­ға қа­тыс­ты бе­рік оң ұстаным бо­ла­ды. Мы­

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

227

са­лы, бап­тис­тік қауым­дас­тық­тар­да дін­шіл­дер­дің көп­ші­лі­гін­де прес­ви­тер қар­сы­лық­сыз бе­дел­ге ие, ал оның сөз­де­рі мен нұс­ қаула­ры ерек­ше на­зар­мен жә­не ын­та­мен қа­был­да­на­ды. Оң ұстаным дін­дес­тер­ге – «­бауыр­лар» мен «қа­рын­дас­тар­ға» – қа­ты­нас­та да сон­ша­лық­ты бе­рік. Мұ­ның қы­зы­ғы, ол дін­дес­тер­ мен тіл­де­су үде­рі­сін­де туын­дайт­ын бар­лық әсер­лер­ді сүз­гі­ден өт­кі­зе­тін­дей кө­рі­не­ді. Дін­шіл ұзақ уа­қыт бойы оның «шы­найы хрис­тиан­дық» бей­не­сі ту­ра­лы тү­сі­ні­гі­мен ке­ліс­пейт­ін осы не­ме­се бас­қа са­па­ла­рын, әре­кет­те­рі мен іс­те­рін бай­қа­мауы мүм­кін. Ке­рі­ сін­ше, оның «­бауыр­лар» мен «қа­рын­дас­тар­дан» кө­ре­тін бар­лық оң нәр­се­ле­рі, әдет­те се­нім мен дін­нің қо­лай­лы ық­па­лы­на та­ңы­ла­ ды. Со­ны­мен, бір рет қа­лып­тас­қан, бас­қа дін­шіл­дер мен та­бы­ну­ шы­лық қыз­мет ету­ші­лер­ге де­ген оң ұстаным дін­шіл адам­дар­дың са­на­сы мен мі­нез-құл­қы­ның маз­мұ­ны мен ба­ғыт­талуына өз таң­ ба­сын қал­ды­ра­ды. Со­ны­мен қа­тар, дін­дес­тер мен та­бы­ну­шы­лық қыз­мет ету­ші­ лер­ге де­ген осын­дай бе­рік оң ұстаным бас­қа кон­фес­сиялар­дың дін­шіл­де­рін­де де бар екен­ді­гін атап өт­кен жөн. Мұ­сыл­ман­дар­да, мы­са­лы, ба­қы­лау мә­лі­мет­те­рі бо­йын­ша, ол бар, бі­рақ бір­ша­ма әл­ сі­ре­ген түр­де, ал олар­дың же­ке­лен­ген топ­та­рын­да (мы­са­лы, ис­ лам фун­да­мен­та­ли­ст­те­рін­де) мұн­дай жоқ. Ді­ни се­зім­дер ді­ни-пси­хо­ло­гия­лық ке­шен­нің ма­ңыз­ды ком­по­ нен­ті бо­лып та­бы­ла­ды. Ді­ни се­зім­дер – дін­дар­дың ді­ни құн­ды­ лық­тар­ға, пер­со­на­лар­ға, орын­дар­ға, әре­кет­тер­ге, бір-бі­рі­не жә­не же­ке өзі­не де­ген өзі­нің кө­ңіл-күй қа­ты­на­сын бас­тан өт­ке­руі. Дін­шіл­дер­дің эмо­циялық үде­ріс­те­рі олар­дың фи­зи­оло­гиялық не­гіз­де­рі жә­не бас­ты пси­хо­ло­гия­лық маз­мұ­ны тұр­ғы­сы­нан ал­ған­ да өз­де­рін­де ар­найы еш­те­ңе ұс­та­майтынын атап өт­кен жөн. Ді­ни се­нім­дер­мен адам­ның әдет­те­гі се­зім­де­рі: қор­қы­ныш, сүйіс­пен­ ші­лік, ашу-ыза, қуа­ныш, үміт, шат­та­ну, т.с.с. бай­ла­ныс­қан. Бі­рақ дін­шіл­дер­де олар­дың тиіс­ті зат­тық-об­раз­дық рә­сім­де­луі мен мә­ні бар, яғ­ни «Құ­дай­лар­дан қор­қу», «Құ­дай­ға де­ген сүйіс­пен­ші­лік», «ке­лі­су се­зі­мі», «кү­нә­лік се­зі­мі», «Құ­дай­мен тіл­де­су қуаны­шы», «Құ­дай-ана ико­на­сы­на сү­йіну», «жа­қы­ны­на жан ашу», «жа­ қы­ны­на де­ген сүйіс­пен­ші­лік», «та­би­ғат жа­са­ған әде­мі­лік пен

228

Әлеуметтік психология

үйле­сім ал­дын­да сү­йіну», «ға­жа­йып­ты кү­ту», т.с.с. ре­тін­де бас­тан өт­ке­рі­ле­ді. Же­ке мен дін­шіл­дер ара­сын­да­ғы, олар мен Құ­дай ара­сын­да­ғы, со­лар­дың фор­ма­сын­да ді­ни қа­ты­нас­тар іс­ке аса­тын, кө­ңіл-күй қа­ нық­қан бай­ла­ныс­тар, яғ­ни ді­ни тіл­де­су ай­рық­ша рөл ат­қа­ра­ды. Ді­ни са­на тіл­де­су­дің үш жос­па­рын көр­се­те­ді: 1) дін­шіл­дер­дің бір-бі­рі­мен; 2) дін­шіл­дер­дің шір­кеу қыз­мет­кер­ле­рі­мен; 3) дін­шіл­ дер­дің Құ­дай­мен, пе­ріш­те­лер­мен, өл­ген­дер­дің ру­хы­мен, т.б. Ді­ни тіл­де­су­де ді­ни қа­ты­нас­тар­дың түр­лі ас­пек­ті­ле­рі кө­рі­ніс та­ба­ды, мы­са­лы: үс­тем­дік – ба­ғы­ну («Тә­ңі­рі – Тә­ңір­дің құлы»), өне­ге­лікді­ни қа­ты­нас­тар (ба­ғы­ныш­ты­лық, ке­лі­су, ді­ни сүйіс­пен­ші­лік), қам­қор­лық пен қор­ғау қа­ты­нас­та­ры (сақ­тау­шы пе­ріш­те), ба­ғы­ну жә­не ав­то­ри­тар­лық. Бар­лық тіл­де­су сияқ­ты, ді­ни тіл­де­су де ұқ­ты­ру, елік­теу, жұқ­ ты­ру, ұқ­са­ту, т.с.с. түр­лі әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық ме­ха­ни­зм­дер кө­ме­гі­мен жү­зе­ге асы­ры­ла­ды. Со­ны­мен қа­тар, дін­шіл­дер­дің кез кел­ген тіл­де­суі ді­ни бо­лып та­был­майды, өйт­ке­ні ол ді­ни емес, яғ­ни эко­но­ми­ка­лық, саяси, әс­ке­ри, көр­ке­мө­нер­лік, түрлі са­ла­лар­ да, тұр­мыс­та, де­ма­лыс­та, т.с.с. та­ра­луы мүм­кін. Те­рең ді­ни адам­ға Құ­дай жә­не жа­ра­ты­лыс­тан тыс нәр­се­лер қор­ша­ған әлем­ге қа­ра­ған­да, кө­бі­не­се әл­де­қай­да ма­ңыз­ды нақ­ты­ лық ре­тін­де бо­ла­ды. Олар­мен тіл­де­су мұн­дай адам­дар­дың өмі­ рін­де ма­ңыз­ды орын ала­ды. Адам­дар­мен нақ­ты тіл­де­су­ді ал­мас­ ты­ра оты­рып, ол өза­ра жа­қын­дық еле­сін ту­ғы­за­ды, ин­тен­сив­ті се­зім­дер ша­қы­ра­ды, кө­ңіл-күйі­нің бо­саңс­уына жет­кі­зе­ді. Құ­дай дін­шіл үшін – әң­гі­ме­ле­су­ші, жұ­ба­ту­шы, оған кез кел­ген жағ­дайда қайыры­лу­ға бо­ла­ды, ол қа­шан да қол­же­тім­ді, әр­қа­шан тың­дайды жә­не жұ­ба­та­ды. Құ­дай­мен елес­тік тіл­де­су­ге адам­ның адам­дар­мен тіл­де­су тап­шы­лы­ғы, оның мұқ­таж­дық­та­ры мен қа­жет­ті­ лік­те­рі­не кө­ңіл бө­лу жә­не ая­ныш көр­се­ту тап­шы­лы­ғы итер­ме­лей­ді. Осы не­ме­се бас­қа ді­ни қауым­дас­тық­та не­ме­се кон­фес­сияда орын ал­ған ді­ни тіл­де­су үде­рі­сін­де дін­дар­лар­да бір­те-бір­те «біз» се­зі­мі қа­лып­та­са­ды, «олар» ре­тін­де ба­ға­ла­на­тын олар­дың із­ба­ сар­ла­ры­ның бас­қа дін­шіл­дер­ден, дін­шіл­дер­дің дін­сіз­дер­ден ажы­ рауы жү­ре­ді.

229

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

Бір жа­ғы­нан, бір кон­фес­сия дін­шіл­де­рі өз­де­рін бас­қа ді­ни топ­ тар өкіл­де­рі­не қар­сы қояды жә­не ерек­ше­ле­не­ді, ал екін­ші жа­ғы­ нан – олар жұ­мы­ла­ды, бі­рі­ге­ді, бір бі­рі­не де­ген әл­де­қай­да күш­ті жа­қын­дау­ды се­зі­не­ді, олар­дың пси­хо­ло­гиясы мен мі­нез-құлық ерек­ше­лік­те­рі әл­де­қай­да ұқ­са­стана тү­се­ді, олар стан­дарт­та­ла­ды жә­не кон­фор­ми­за­цияла­на­ды. Осы тек­тес үде­ріс­тер нә­ти­же­сін­де жә­не қа­лып­тас­қан пі­кір­лер, тү­сі­нік­тер, сте­реотип­тер не­гі­зін­де дін­шіл­дер­де бір­ле­су, ал кей­де үс­тем­дік се­зі­мі пай­да бо­ла­ды. Бұл жер­де уа­ғыз­дау­шы­лар мен та­бы­ну­шы­лық қыз­мет ету­ші­лер­дің рө­ лі соң­ғы емес. Құ­ры­лым­дық-ло­ги­ка­лық сұл­ба­лар Дін­нің құ­ры­лы­мы

Құрылымдық-логикалық сұлбалар Діндер

Діни іс-әрекет (культ)

Діни сана Діни сана

Діни идеология

Діни психология

Діни философия

Діни қажеттіліктер

Теология (құдай сөзі)

Діни бағдарланған теориялар

Діни сезімдер

Уағыздар

Салттар Құдайға құлшылық

Діни тілдесу

Мерекелер

Діни дәстүрлер

Шіркеу

Намаздар

Діни сенім

Діни ұстанымдар

Діни ұйымдар

Оразалар

Деноминация

Шіркеу

230

Әлеуметтік психология құрылымы Ді­ни1-сұлба. топ­тар­Діннің дың жік­ те­ме­сі Конструктивтіктер Потенциалды деструктивтіктер Діни ілім мазмұны бойынша

Діни топтар

Мүшеліктің тұрақтылық дәрежесі бойынша

Ашық Жабық

Әлеуметтікпсихологиялық ұйымдастырылуы бойынша

Формалді Формалсіз

Құрамы бойынша Көшбасшылар Белсенділер Қатардағы мүшелер

Негiзгi дi­ни ба­ғыт­тар жә­ не олар­ ың пси­хо­ ло­гия­лық си­пат­та­ма­сы 3 сұлба. Дінидтоптардың жіктемесі НЕГІЗГІ ДІНДЕР

ӘЛЕМДІК ДІНДЕР

ИСЛАМ

ПРАВОСЛАВИЕ

ҰЛТТЫҚ ДІНДЕР

ИУДАИЗМ

ИНДУИЗМ

БУДДИЗМ

КАТОЛИЦИЗМ

КОНФУЦИЯЛЫ

ДАОСИЗМ

ХРИСТИАНДЫҚ

ПРОТЕСТАНТИЗМ

СИКХИЗМ

ДЖАЙНИЗМ

163

СИНТОИЗМ

ЗОРОАСТРОИЗМ

23 сурет. Негiзгi дiни бағыттар және олардың психологиялық сипаттамасы Бақылау сұрақтары:

ІV тарау. Әлеуметтік топтардың әлеуметтік-психологиялық ...

231

Ба­қы­лау сұ­рақ­та­ры: 1. Тұл­ға жә­не топ 2. Топ ара­сын­да әлеу­мет­те­ну 3. Эт­но­цент­ризм фе­но­ме­ні 4. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия кі­ші әлеу­мет­тік топ ұйым­дас­ты­ру­шы­сы 5. Топ бұл – ұйым­дас­па­ған адам­дар 6. Әлеу­мет­тік топ клас­си­фи­ка­циясы 7. Ша­ғын топ­та­ғы ли­дер­лік 8. Ұжым пси­хо­ло­гия­лық теориясы 9. Ді­ни қауым пси­хо­ло­гиясы 10. От­ба­сы – әлеу­мет­те­ну инс­ти­ту­ты ре­тін­де 11. То­па­ра­лық қа­рым-қа­ты­нас теориясы 12. Ли­дер­лік теориясы жә­не да­му та­ри­хы 13. Қа­зақ хал­қы­ның ұлт­шыл­дық пси­хо­ло­гиясы 14. Бур­жуазия­лық клас­тың пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі 15. Ор­та топ­та­ғы қо­ғам мү­ше­ле­рі­нің пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі 16. Қо­ғам­ның тө­мен­гі тап өкіл­де­рі­нің пси­хо­ло­гиясы 17. Дін де­ге­ні­міз не? 18. Дін объек­ті­ле­рі мен суб­ъек­ті­ле­рі­нің пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі? 19. Ді­ни са­на де­ген не? 20. Ді­ни пси­хо­ло­гия мен ді­ни идеоло­гия ара­сын­да өза­ра әре­кет бар ма? 21. Ді­ни-пси­хо­ло­гия­лық ке­шен де­ген не? 22. Ді­ни-пси­хо­ло­гия­лық ке­шен дін­дар­лар­дың әре­ке­ті мен мі­нез-құл­қы­на қан­дай ық­пал ете­ді? 23. Дін­дар адам­ның пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі 24. Дін жо­лын­да­ғы адам­ның пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі 25. Ді­ни қай­рат­кер­лер мен қа­ра­пайым дін­дар­лар пси­хо­ло­гиясы­ның ерек­ше­ лік­те­рі 26. Ді­ни са­на­ның не­гіз­гі ерек­ше­лік­те­рі­нің сұл­ба­сы 27. Дін­дар­лар­дың ді­ни қа­жет­ті­лік­те­рі­нің, ұстаным­да­ры­ның жә­не құн­ды бағ­ да­ры­ның ин­тег­ра­тив­тік сұл­ба­сы 28. Ді­ни тіл­де­су­мен іле­сіп жү­ре­тін әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық үде­ріс­тер

V тарау ӘЛЕУ­МЕТ­ТІК ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ САЯ­САТ НЕГІЗІ

5.1. Саяси-пси­хо­ло­гия­лық фе­но­мен­дер­дің мә­ні мен маз­мұ­ны Сая­сат – пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу ны­са­ны ре­тін­де. Саяси пси­ хо­ло­гия – бұл адам­дар­дың саяси өмі­рі мен саяси әре­ке­ті сфе­ра­ сы­на жа­та­тын құ­бы­лыс­тар­дың жә­не үде­ріс­тер­дің әр­түр­лі жақ­та­ рын қа­рас­ты­ра­тын әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия, сая­сат­та­ну мен әлеу­ мет­та­ну­лар­дың қиылы­сын­да туын­да­ған қо­ғам­дық бі­лім­нің жас са­ла­сы. Ше­тел­де ол тек ХХ ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сын­да ға­на, 1978 жы­лы саяси пси­хо­ло­гия­ның Ха­лы­қа­ра­лық қо­ға­мы құ­рыл­ ған­нан ке­йін­ға­на дер­бес бол­ды. Біз­дің елі­міз­де саяси пси­хо­ло­гия 1980 жыл­дар­дың со­ңын­да саяси пси­хо­ло­гия­ның Бү­кі­ло­дақ­тық ас­со­циациясы құ­рыл­ған­нан ке­йін­ (1990) жа­ңа ғы­лы­ми ба­ғыт­қа бө­лі­ніп щық­ты. Қа­зір­гі кез­де Ре­сей­де сая­сат­та­ну не­гі­зі­нен сая­сат­тың ны­сан­да­ ры (объек­ті­ле­рі) мен суб­ъек­ті­ле­рін, адам­дар­дың саяси әре­ке­ті­нің фор­ма­ла­ры мен әдіс­те­рін (си­ре­гі­рек тә­сіл­де­рін), сон­дай-ақ адам­ дар­дың саяси бел­сен­ді­лі­гі­не жә­не оның нә­ти­же­ле­рі­не қа­тыс­ты се­беп-сал­дар­лық бай­ла­ныс­тар­ды зерт­тей­ді. Ре­сей­лік әлеу­мет­та­ну­шы­лар бас­ты түр­де әлеу­мет­тік-кон­фес­ сионал­дық құ­ры­лым мен саяси әре­кет­ке қа­ты­су­шы­лар­дың кей­бір 232

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

233

өз­ге ерек­ше­лік­те­рін, көп­те­ген саяси құ­бы­лыс­тар мен үде­ріс­тер­ дің түр­ле­нуі (транс­фор­ма­циясы) да­ми­тын жә­не жү­ре­тін әлеу­мет­ тік-де­мог­ра­фиялық фон­ды са­на­дан өт­кі­зу­ге ұм­ты­ла­ды. Отан­дық та­рих­шы­лар әдет­те тұл­ға­ның осы не­ме­се бас­қа саяси оқи­ға­лар­да­ғы рө­лі мен ор­нын тал­дайды, олар­дың тууы мен дам­ уын­ың та­ри­хын анық­тайды жә­не си­пат­тайды. Отан­дық пси­хо­ло­гия, бас­қа ғы­лым­дар­дың зерт­теу мә­лі­мет­те­ рі­не сүйене оты­рып, сая­сат – бұл қо­ғам өмі­рі­нің ұйым­дық жә­не рет­ті­лік-ба­қы­лаулық са­ла­сы, дәл осын­дай өз­ге: эко­но­ми­ка­лық, идеоло­гиялық, құ­қық­тық, мә­де­ни, ді­ни, т.б. са­ла­лар жүйе­сін­де­гі ма­ңыз­ды­лар­дың бі­рі де­ген­ге тоқ­та­ла­ды. Сая­сат қо­ғам­да­ғы (мем­ ле­кет­те­гі) би­лік үшін кү­рес­те жү­зе­ге асы­ры­ла­ды. Соң­ғы­ла­ры­ ның ба­ры­сын­да бү­кіл қо­ғам­ның да, оның же­ке­ле­ген өкіл­де­рі мен олар­дың топ­та­ры­ның да саяси са­на­сы қа­лып­та­са­ды. Саяси са­на – өзін­де адам­дар­дың әлеу­мет­тік мүд­де­ле­рін ес­ке­ ре­тін саяси нақ­ты­лық­тың нә­ти­же­сі мен бей­не­леу үде­рі­сін көр­се­ те­тін теория­лық жә­не әдет­те­гі көз­қа­рас­тар, мүд­де­лер, бі­лім­дер, ба­ға­лаулар, кө­ңіл-күй­лер мен се­зім­дер жүйесі. Саяси са­на­ның ерек­ше­лі­гі (спе­ци­фи­ка­сы) мы­на­лар­дан тұ­ра­ды: а) же­ке ин­ди­вид­ тер мен олар­дың топ­та­ры­ның әлеу­мет­тік-клас­тық мүд­де­ле­рі­нің бай­қа­луы мен бей­не­лен­уін­ің жо­ға­ры дә­ре­же­сі­нен; ә) сая­сат­тың қо­ғам­дық пі­кір­дің бас­қа фор­ма­ла­ры­на (құ­қық­қа, мо­раль­ға, дін­ге, ғы­лым­ға, өнер­ге жә­не фи­ло­со­фияға) бел­сен­ді ық­пал етуі­нен. Саяси са­на бел­гі­лі бір мін­дет­тер­ді (функ­ция­лар­ды) ат­қа­ра­ды. Оның та­ным­дық мін­де­ті (функ­циясы) айна­ла­да­ғы саяси нақ­ты­ лық ту­ра­лы бі­лім­дер жүйе­сін ұсы­ну­ға ша­қы­рыл­ған. Саяси са­на­ ның мін­де­ті (функ­циясы) адам­дар­дың саяси өмір­де­гі, саяси оқи­ ға­лар­ды ба­ға­лауда­ғы бағ­дар­ға қол­дау көр­се­те­ді. Саяси са­на­ның рет­теу­лік мін­де­ті (функ­циясы) адам­дар­ға олар­дың саяси әре­кет­ ке қа­тыс­уына қа­тыс­ты бағ­дар ұсы­на­ды. Саяси са­на­ның ин­тег­ра­ циялық мін­де­ті (функ­циясы) әлеу­мет­тік топ­тар­дың жал­пы құн­ ды­лық­тар, идея­лар, ұстаным­дар не­гі­зін­де бі­рігуіне ық­пал ете­ді. Саяси са­на­ның бол­жау мін­де­ті (функ­циясы) қо­ғам­да­ғы саяси құ­бы­лыс­тар мен үде­ріс­тер­дің маз­мұ­нын кө­ре бі­лу мен да­му си­ па­ты үшін ір­ге­тас қа­лай­ды. Саяси са­на­ның нор­ма­тив­тік мін­де­ті

234

Әлеуметтік психология

(функ­циясы) саяси ке­ле­шек­тің жал­пы қа­был­дан­ған об­ра­зын қа­ лып­тас­ты­ру үшін не­гіз бо­лу қыз­ме­тін ат­қа­ра­ды. Ре­сей­лік пси­хо­ло­гия­лық ғы­лым, саяси құ­бы­лыс­тар мен үде­ ріс­тер­ді жан-жақ­ты жә­не ба­рын­ша дұ­рыс зерт­теу, тү­сі­ну мен өза­ра са­лыс­ты­ру тек олар­ды мақ­сат­та­ры, саяси әре­кет ре­тін­де­гі би­лік үшін кү­рес­тің тә­сіл­де­рі мен нә­ти­же­ле­рі бо­йын­ша жік­те­ген жағ­дайда ға­на мүм­кін деп есеп­тейді. 5.2. Саяси-пси­хо­ло­гия­лық фе­но­мен­дер­дің құ­ры­лы­мы Отан­дық пси­хо­ло­гия саяси пси­хо­ло­гия­ның пә­ні­не қа­тыс­ты маз­мұн­дық бө­лік­тер­ді тал­дау­дың өз сұл­ба­сын ұсы­на­ды, оның не­ гі­зі үшін бі­рін­ші ке­зек­те саяси құ­бы­лыс­тар мен үде­ріс­тер емес, ті­ке­лей пси­хо­ло­гия­лық фе­но­мен­дер гра­да­циясы алы­на­ды. Кең ма­ғы­на­да оған кі­ре­тін­дер: – саяси әре­кет­тің ал­уан­ тү­рі­не қа­ты­са­тын жә­не са­на­лы не­ме­ се са­на­сыз түр­де оның қы­сы­мын­да, сон­дай-ақ би­лік­ке та­лас пен саяси бел­сен­ді­лік ба­ры­сын­да ол ұшы­райт­ын түр­ле­ну­де бо­ла­тын адам­ның пси­хи­ка­сы (оның пси­хи­ка­лық үде­ріс­те­рі, қа­сиет­те­рі, күйі жә­не бі­лі­мі); – адам­дар топ­та­рын­да­ғы пси­хо­ло­гия­ның өз­ге­руі мен би­лік үшін кү­рес пен саяси бел­сен­ді­лік ба­ры­сын­да туын­дайт­ын әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық үде­ріс­тер (көп­тік түр­де­гі фе­но­ мен­дер, топ­тық кө­ңіл-күй­лер, се­зім­дер мен күй­зе­ліс­тер, дәс­ түр­лер мен әдет­тер). Сая­сат­қа қа­ты­су­шы адам­ның пси­хи­ка­сы, би­лік үшін кү­рес пен саяси бел­сен­ді­лік әсе­рі­мен тү­бе­гей­лі ауысу мен өз­ге­ріс­тер­ге ұшы­рай­ды. А.И. Юрьев – «Би­лік жүр­гі­зе­тін жә­не би­лік­ке ба­ғы­ на­тын, осы кез­де тек сая­сат са­ла­сын­да ға­на кез­де­се­тін пси­хо­ло­ гия­лық са­па­лар­ды бай­қайт­ын адам­дар саяси пси­хо­ло­гия­ның ны­ сан­да­ры бо­лып та­бы­ла­ды», – деп әділ атап көр­се­те­ді (Юрьев А.И. 1993, 13 б.). Осы се­беп­ке бай­ла­ныс­ты ғы­лым ре­тін­де­гі саяси пси­хо­ло­гия­ ның бас­ты мін­дет­те­рі­нің бі­рі – сая­сат ық­па­лын­да қал­ған ин­ди­

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

235

вид­тің пси­хо­ло­гия­сын жан-жақ­ты ай­қын жә­не дәл анық­тау, мұ­ қият зерт­теу жә­не си­пат­тау, оның кү­йін­, күй­зе­ліс­те­рі мен қыз­мет ет­уін­де­гі оның же­ке қа­сиет­те­рі мен са­па­ла­рын­да бол­ған бар­лық өз­ге­ріс­тер­ді қа­лай дұ­рыс көр­се­ту, тү­сін­ді­ру жә­не ес­ке­ру жай­лы ұсы­ныс­тар бе­ру. Сая­сат пен ол ұсы­на­тын жағ­дай­лар әсе­рі­мен тұ­тас­тай қо­ғам­ дық са­на­да, же­ке­лей адам­дар қауым­дас­ты­ғын­да, кез­дей­соқ не­ ме­се ар­найы ұйым­дас­ты­ры­ла­тын тұл­ғаара­лық жә­не то­па­ра­лық өза­ра әре­кет пен тіл­де­су­де ма­ман-пси­хо­лог­тар­ға жақ­сы бел­гі­лі әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық үде­ріс­тер қыз­мет ете бас­тайды. Бі­рақ олар­дың жү­ру си­па­ты, та­ра­лу па­ра­ме­тр­ле­рі сая­сат­тан тыс бо­лып жат­қан­нан едәуір ерек­ше­ле­не­ді. Бұл – әсі­ре­се олар­дың кү­ші мен ба­ғыт­та­лу ерек­ше­лі­гі­не қа­тыс­ты. Мы­са­лы, қо­ғам­да (оның үл­кен не­ме­се ша­ғын топ құ­раушы эле­ме­нт­те­рін­де) ре­во­лю­ция­лық қоз­ ға­лыс­тар, саяси кө­те­рі­ліс­тер, өт­кір ұлт­тық тайтала­су­лар (конф­ рон­та­циялар) жә­не жай ға­на қауырт сай­лау ком­па­нияла­ры әсе­рі­ мен бо­лып жат­қан­ды ес­ке ал­сақ, сол да жет­кі­лік­ті. Тар ма­ғы­на­да саяси пси­хо­ло­гия пә­ні ре­тін­де нақ­ты саяси құ­ бы­лыс­тар мен үде­ріс­тер­дің жү­руі ба­ры­сын­да туын­дайт­ын пси­ хо­ло­гия­лық фе­но­мен­дер­ді тү­сін­ген жөн. Бұл – саяси әре­кет­тің, би­лік үшін кү­рес­тің, қо­ғам­дық-саяси қоз­ға­лыс­тар бел­сен­ді­лі­гі­нің пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі, заң­ды­лық­та­ры мен өту ме­ха­ни­ зм­де­рі. Бұ­ған Ба­тыс­та­ғы ға­лым­дар іс­теп отыр­ған­дай, саяси мі­ нез-құлық­ты, саяси көш­бас­шы­лық­тың, пар­ла­ме­нт­тік жұ­мыс­тың пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лі­гін, сая­сат­тың әр­түр­лі объек­ті­ле­рі (ны­ сан­да­ры) мен суб­ъек­ті­ле­рі­нің (көш­бас­шы­ның, ре­во­лю­цио­нер­дің, пар­ла­мен­та­рий­дің, көп­ші­лік-саяси қоз­ға­лыс­қа не­ме­се пар­тияға қа­ты­су­шы­ның) пси­хо­ло­гия­лық мі­нез­де­ме­ле­рін (си­пат­та­ма­ла­рын) да жат­қы­зу­ға бо­ла­ды. Бұл жағ­дайда саяси пси­хо­ло­гия пә­ні­нің са­ла­сы (оның теория­ лық жә­не прак­ти­ка­лық бі­лім­де­рі­нің бү­кіл ке­ше­ні) өзін­дік төрт: се­беп­тік, зият­кер­лік-та­ным­дық, кө­ңіл-күй-ерік­ті­лік жә­не ком­му­ ни­ка­тив­тік-мі­нез-құлық­тық са­ла­лар­мен көр­се­ті­ле­тін бо­ла­ды. Олар­дың бі­рін­ші­сі­не ке­ле­сі­лер­ден тұ­ра­тын уәж­де­ме­лік (мо­ ти­ва­ция­лық) құ­бы­лыс­тар кі­ре­ді: адам­дар­дың саяси бел­сен­ді­лі­

236

Әлеуметтік психология

гін ұсы­на­тын жә­не саяси үде­ріс­тер­ге де­ген бел­гі­лі бір әсер­ле­рін, сон­дай-ақ би­лік­ке, көш­бас­шы­лық­қа, саяси мақ­сат­тар­ға же­ту қа­ жет­ті­лі­гін ту­ғы­за­тын олар­дың уәж­де­рі (қа­жет­ті­лік­те­рі), мүд­де­ ле­рі; тап­тық, ұлт­тық, кон­фес­сионал­дық жә­не жас­тық-жы­ныс­тық тиесі­лі­гін ес­кер­ген­де­гі адам­дар­дың саяси са­на­сы­ның же­ке­лік жә­не әлеу­мет­тік-саяси си­пат­та­ма­ла­ры; сая­сат суб­ъек­ті­ле­рін­ де, со­ның ішін­де би­лік үшін кү­рес­ке қа­ты­су­шы­лар­да бо­ла­тын ұстаным­дар мен сте­реотип­тер; саяси әре­кет пен би­лік үшін кү­ рес­ке тар­тыл­ған адам мен адам топ­та­ры­ның әдет­те­рі, көз­қа­рас­та­ ры, бейім­ді­лік­те­рі мен се­нім­де­рі; әр­түр­лі саяси мә­се­ле­лер­ді ше­ шу ке­зін­де­гі жә­не саяси әре­кет­тің әр­түр­лі жағ­дайла­рын­да­ғы же­ке жә­не топ­тық саяси са­на­ны қайта құ­ру­дың пси­хо­ло­гия­лық ме­ха­ ни­зм­де­рі; сая­сат суб­ъек­ті­ле­рі мен объек­ті­ле­рі­нің ыр­ғақ­та­нуы мен же­ке са­па­ла­ры­ның саяси әре­ке­ті­нің, со­ның ішін­де өзі­нің әре­ке­ті­ нің де тиім­ді­лі­гі мен си­па­ты­на ық­па­лы­ның пси­хо­ло­гия­лық заң­ ды­лық­та­ры; саяси идеал­дар­ға саяси топ­тар­дың се­ні­мі. Саяси-пси­хо­ло­гия­лық фе­но­мен­дер­дің екін­ші то­бы саяси нақ­ ты­лық­тың әсер­ле­рін тү­сі­нік­тік-ма­ғы­на­лық жә­не зият­кер­лік-ког­ ни­тив­тік ұғы­нылуын­ қам­та­ма­сыз ете­тін зият­кер­лік-та­ным­дық пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар мен үде­ріс­тер­ден тұ­ра­ды. Пси­хо­лог­ тар: саяси ой­лау­дың пси­хо­ло­гия­лық заң­ды­лық­та­рын, оның маз­ мұн құ­раушы­ла­ры мен құ­ры­лы­мын; саяси әре­кет­ке, би­лік үшін кү­рес­ке, со­ның ішін­де саяси бә­се­ке­лес­тік­ке, көш­бас­шы­лық­қа, саяси тайталас­тар­ға қа­тыс­ты тү­сі­нік­тер мен көз­қа­рас­тар қа­лып­ тас­уын­ың пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рін; саяси ше­шім­дер­ді қа­ был­дау­дың пси­хо­ло­гия­лық заң­ды­лық­та­ры мен ме­ха­ни­зм­де­рін; сая­сат суб­ъек­ті­ле­рі мен объек­ті­ле­рі­нің саяси әре­ке­тін, би­лік үшін кү­ре­сін, жағ­дай­лық мі­нез-құл­қын та­ным­дық жә­не зият­кер­лік ын­ та­лан­ды­ру мен ба­қы­лаудың ар­найы әдіс­те­рін жа­сау мә­се­ле­ле­рін; саяси әре­кет­тің әр­түр­лі фор­ма­ла­ры мен тә­сіл­де­рін, бү­кіл си­па­ты мен маз­мұ­нын би­лік үшін кү­рес ба­ры­сын­да тұ­рақ­ты әлеу­мет­тік ауыт­қу­лар мен саяси фак­тор­лар­ды тал­дау не­гі­зін­де пси­хо­ло­гия­ лық мо­дел­деу­ді; саяси дағ­да­рыс­тар­дан, экс­тре­мал­ды саяси жағ­ дай­лар­дан шы­ғу­дың жол­да­ры мен тә­сіл­де­рін жо­ба­лау жә­не бол­ жам­даудың фор­ма­ла­ры мен тә­сіл­де­рін зерт­тей­ді.

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

237

Саяси-пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар­дың үшін­ші то­бы­на пси­хо­ лог­тар мы­на­дай кө­ңіл-күй-ерік­ті­лік фе­но­мен­дер­ді жат­қы­за­ды: саяси әре­кет ба­ры­сын­да туын­дайт­ын жә­не оған іле­сіп жү­ре­тін инт­ра­же­ке­лік пен топ­тық се­зім­дер, кө­ңіл-күй­лер мен күй­зе­ліс­ тер; кө­ңіл-күй­лер мен се­зім­дер­дің, ерік­тің сая­сат суб­ъек­ті­ле­рі мен объек­ті­ле­рі әре­ке­ті­нің нә­ти­же­лі­лі­гі мен маз­мұ­ны­на, сүй­кім­ ді­лік (сим­па­тия) пен сүй­кім­сіз­дік­тің (ан­ти­па­тия) қа­лып­тас­уына, саяси фруст­ра­цияға, қауырт­ты­лық­қа, т.с.с. ық­па­лы­ның пси­хо­ло­ гия­лық заң­ды­лық­та­ры; саяси әре­кет­тің оң жә­не те­ріс фак­тор­ла­ры мен жағ­дайла­ры­ның әсе­рі­не бейім­де­лу­дің пси­хо­ло­гия­лық заң­ды­ лық­та­ры; саяси әре­кет пен би­лік үшін кү­рес­ке кө­ңіл-күй-ерік­ті­ лік да­йын­дық­ты қа­лып­тас­ты­ру ерек­ше­лік­те­рі; саяси әре­кет үде­ рі­сін­де туын­дайт­ын көп­ші­лік түр­лі әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс­тар мен үде­ріс­тер. Саяси-пси­хо­ло­гия­лық фе­но­мен­дер­дің төр­тін­ші то­бы­на пси­хо­ лог­тар сая­сат суб­ъек­ті­ле­рі мен объек­ті­ле­рі­нің ақ­па­рат­тық жә­не тұл­ғаара­лық өза­ра әре­ке­тін, тіл­де­суі мен өза­ра қа­ты­на­сын қам­ти­ тын ком­му­ни­ка­тив­тік-мі­нез­дік құ­бы­лыс­тар мен үде­ріс­тер­ді қо­ са­ды: ин­ди­вид­тер­дің де, адам­дар топ­та­ры­ның да (со­ның ішін­де, олар­дың нақ­ты тап­тар­ға, ұлт­тар­ға, кон­фес­сиялар­ға, кә­сі­би жә­не жы­ныс­тық-жа­се­рек­ше­лік­тік қауым­дас­тық­тар­ға тиесі­лі­гі­не де бай­ла­ныс­ты) саяси тіл­дес­уін­ің өза­ра әре­ке­ті мен өза­ра қа­ты­на­ сы­ның әл­де­қай­да жал­пы заң­ды­лық­та­ры мен ерек­ше­лік­те­рі; саяси әре­кет­тің суб­ъек­ті­ле­рі мен объек­ті­ле­рі­нің (пар­тияда­ғы­лар мен пар­тияда жоқ­тар­дың, көш­бас­шы­лар мен қа­ра­пайым қа­ты­су­шы­лар­ дың, т.б.) әлеу­мет­тен­уін­ің пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі; сая­сат­қа, би­лік үшін кү­рес­ке тар­тыл­ған адам­дар­дың рөл­дік мі­нез-құл­қы; саяси бел­сен­ді­лік жағ­дайла­рын­да қо­ғам­дық пі­кір қа­лып­тас­ты­ру мен да­мы­ту­дың пси­хо­ло­гия­лық ме­ха­ни­зм­де­рі; сая­сат­қа де­ген қы­ зы­ғу­шы­лық­тың бай­қа­лу, өсу жә­не тө­мен­деу заң­ды­лық­та­ры; саяси көш­бас­шы­лар имид­жін қа­лып­тас­ты­ру тә­сіл­де­рі мен әдіс­те­рі; саяси әре­кет пен би­лік үшін кү­рес­те­гі же­тек­ші­лік пен бас­қа­ру­дың өзін­ ді­гі; саяси әре­кет пен би­лік үшін кү­рес­те­гі саяси бел­сен­ді­лік­тің, саяси экс­тре­мизм мен бей­мо­раль­ді­лік­тің кез­дей­соқ фор­ма­ла­ры­ның туын­дауы мен та­сы­мал­дан­уын­ың өзін­ді­гі; саяси әре­кет пен би­лік

238

Әлеуметтік психология

үшін кү­рес ба­ры­сын­да жап­пай ком­му­ни­ка­тив­тік үде­ріс­тер қыз­мет етуі­нің ерек­ше­лік­те­рі; саяси әре­кет ба­ры­сын­да жи­на­лыс­тар­ды, ми­ тин­гі­лер­ді ұйым­дас­ты­ру мен өт­кі­зу­дің фор­ма­ла­ры жә­не тә­сіл­де­рі; саяси әре­кет пен би­лік үшін кү­рес­ті ақ­па­рат­тық қам­та­ма­сыз ету­дің әлеу­мет­тік-саяси заң­ды­лық­та­ры. Осы­ған әл­де­қай­да жа­һан­дық фе­но­мен­дер­ді (тап­тық, ұлт­тық, кон­фес­сиялық жә­не жы­ныс­тық-жа­се­рек­ше­лік­тік бел­гі­лер бо­йын­ ша си­пат­та­ла­тын), мы­са­лы, ұлт­тық саяси мә­де­ниет­тер мен олар­ дың өкіл­де­рі­нің өза­ра әре­кет үде­ріс­те­рі­нің пси­хо­ло­гия­лық ерек­ ше­лі­гін; саяси үде­ріс­тер мен мә­де­ни дәс­түр­лер­дің ара­қа­ты­на­сы мен өза­ра ық­па­лы­ның пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рін; жер ша­ ры­ның түр­лі ай­мақ­та­рын­да­ғы саяси әре­кет­тің әсер етуі мен жүр­ уін­ің әлеу­мет­тік-эт­ни­ка­лық заң­ды­лық­та­рын; түр­лі ай­мақ­тар­да­ғы саяси әре­кет ма­шық­та­ры мен ше­бер­лік­те­рі бай­қалуын­ың пси­хо­ ло­гия­лық заң­ды­лық­та­рын; тұл­ға мен топ­тың ру­ха­ни жә­не өне­ге­ лік по­тен­циа­лын саяси әре­кет­тің не­гі­зі ре­тін­де қа­лып­тас­ты­ру мен да­мы­ту­ды қо­су­ға бо­ла­ды. Бұл құ­бы­лыс­тар мен үде­ріс­тер­дің бар­лы­ғы көп­ші­лік адам­ дар өмі­рі­нің көп­те­ген жа­ғын қам­ти­ды, олар­дың мі­нез-құл­қы мен әре­ке­ті­не ық­пал ете­ді, сон­дық­тан да әлеу­мет­тік пси­хо­лог­тар зерт­ теуі тиіс. 5.3. Саяси би­лік­тің пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­сы Би­лік­тің мә­ні. Би­лік – бұл өзін­дік әлеу­мет­тік құ­бы­лыс. Бір жа­ ғы­нан, оның гно­се­оло­гиялық пай­да бо­луы мен да­муы ада­ми қо­ ғам­ның (мем­ле­кет­тің) туын­дауы­мен, адам­дар ара­сын­да­ғы олар­ды құ­раушы қа­ты­нас­тар­мен, екін­ші жа­ғы­нан – қо­ғам­ды, мем­ле­кет­ті, адам­дар­ды бас­қа­ру саяса­ты­мен бай­ла­ныс­қан. Сая­сат би­лік бол­ ма­ған­да қыз­мет ете ал­май­ды, дәл сол сияқ­ты, би­лік те сая­сат­сыз жү­зе­ге ас­пай­ды, ал адам өзі­нің аза­мат­тық қа­сиетін би­лік­тің де, сая­сат­тың да жоқ ке­зін­де сақ­тау­ға қа­бі­лет­сіз. Пси­хо­ло­гия­лық ғы­лым­ның би­лік мә­се­ле­сі­не де­ген қы­зы­ғу­шы­ лы­ғы, бі­рін­ші­ден, кез кел­ген адам­ның қа­лай бол­са да бас­қа адам­

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

239

дар­ға би­лік жүр­гі­зу­ге ұм­ты­лы­сы­нан кө­рі­не­ді, өйт­ке­ні өзін­де осы үшін бел­гі­лі бір іш­кі күш­тер­дің бар еке­нін се­зе­ді, кө­бі­не­се олар­ дан үс­тем екен­ді­гін бай­қай­ды. Кей­де бар­лы­ғы са­на­дан тыс түр­ де жү­ре­ді, бі­рақ ин­ди­вид бұ­дан кө­бі­рек же­ке қа­на­ғат­та­ну та­ба­ды жә­не көп жағ­дайда би­лік­ке же­ту­ге ба­рын­ша ты­ры­са­ды. Екін­ші­ден, адам­дар қо­ғам­да үне­мі қан­дай да бір нақ­ты әлеу­ мет­тік рөл­дер ой­най­ды (не­ме­се орын­дайды), олар­дың әр­қай­сы­ сы, әдет­те, бас­қа адам­дар­дың рөл­де­рі­нен ерек­ше­ле­не­ді. Осы се­ беп­ке бай­ла­ныс­ты әр­бір тұл­ға не би­лік жа­сай­ды, не ба­ғы­на­ды. Бұл үде­ріс­тің өзі, би­леу мен ба­ғы­ну­ға не­гіз­де­ліп, пси­хо­ло­гия­лық бір­тек­ті емес си­пат­та бо­ла­ды. Егер де от­ба­сын­да­ғы тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар­да, же­ке өмір­де бас­қа­ру мен ба­ғы­ну­дың түр­лі бай­қа­ лу­ла­ры, әдет­те, аб­со­лют­тел­ме­се, жі­гі жат­қы­зы­ла­тын бол­са, он­ да адам­дар мен олар­дың топ­та­ры­ның қо­ғам­дық қа­ты­нас­та­рын­да би­лік­тің бо­луы өмір сү­ру­дің қа­жет­ті шар­ты бо­лып есеп­те­лі­не­ді, де­ген­мен бұл кө­бі­не­се кей­де ше­ші­луі өте қиын ки­кіл­жің жағ­дай­ лар­ға соқ­ты­ра­ды. Үшін­ші­ден, бас­қа­ру мен ба­ғы­ну қа­ты­на­сын­сыз (тиі­сін­ше, би­ лік­сіз) бір де бір мем­ле­кет, со­ның ішін­де де­мок­ра­тиялық та, өмір сү­ре ал­май­ды, өйт­ке­ні бұл қа­ты­нас­тар өмір мен әре­кет­тің эко­но­ ми­ка­лық, саяси, әс­ке­ри, мә­де­ни, ұлт­тық, бі­лім бе­ру жә­не бас­қа са­ла­ла­рын­да­ғы мә­се­ле­лер­ді ше­шу ке­зін­де қа­жет. Ел аза­мат­та­ры­ на қа­тыс­ты пре­зи­дент не­ме­се мо­нарх, ар­мияда сол­дат­қа қа­тыс­ты сер­жант, ба­ла­ға қа­тыс­ты ата-ана­ла­ры, тәр­биеле­ну­ші­лер­ге қа­тыс­ ты ба­ла бақ­ша тәр­биеші­сі би­лік­ке ие бо­ла­ды. Би­лік қо­ғам­да­ғы әлеу­мет­тік ие­рар­хия­ның бар­лық дең­гейле­рі бо­йын­ша та­ра­тыл­ ған. Бір­дей пси­хо­ло­гия­лық заң­ды­лық­тар үл­кен сая­сат­та да, қа­тар­ да­ғы аза­мат­тар­дың өза­ра қа­ты­нас­та­рын­да да бай­қа­луы мүм­кін. Би­лік, би­лік­тік қа­ты­нас­тар, осы­лай­ша, адам­дар­дың мі­нез-құл­ қын, әре­ке­ті мен іс­те­рін үне­мі қа­лып­тас­ты­ра­ды, олар­дың іш­кі әле­ мі­не жә­не өз­ге ин­ди­вид­тер­мен өза­ра қа­ты­на­сы­на тү­бе­гей­лі түр­де ық­пал ете­ді. Олар­дың әсе­рі­мен қо­ғам­да жә­не қор­ша­ған әлем­де, же­ке жә­не қо­ғам­дық са­на­да едәуір өз­ге­ріс­тер бо­лып тұ­ра­ды. Пси­хо­ло­гия­лық тұр­ғы­дан ал­ған­да би­лік – бұл тұл­ға­ның, топ­ тың, клас­тың, ұлт­тың, пар­тия­ның, мем­ле­кет­тің, т.с.с. өз ері­гін бе­

240

Әлеуметтік психология

дел, құ­қық, күш көр­се­ту жә­не бас­қа да құ­рал­дар кө­ме­гі­мен, қо­ғам­ да­ғы адам­дар­дың әре­ке­ті­не, мі­нез-құл­қы мен өмі­рі­не ба­ғыт­тал­ған әсер көр­се­те оты­рып, жү­зе­ге асы­ру қа­бі­ле­ті мен мүм­кін­ді­гі. Бір мез­гіл­де би­лік қо­ғам­дық құ­бы­лыс ре­тін­деэко­но­ми­ка­лық фак­тор­лар ше­шу­ші рөл ат­қа­ра­тын, әлеу­мет­тік да­му үде­ріс­те­рін анық­тайт­ын жә­не рет­тейт­ін, адам тү­сі­нік­те­рі мен ұм­ты­лыс­та­ры­ на тәуел­сіз объек­тив­ті заң­дар­ға ба­ғы­на­ды. Жал­пы ал­ған­да қо­ғам­ дық жүйе (ең ал­ды­мен, қо­ғам­ның эко­но­ми­ка­лық құ­ры­лы­сы) жә­ не же­ке­лей ал­ған­да, оның адам­дар өмі­рі­нің әлеу­мет­тік ук­ла­ды­на ық­па­лы би­лік­ке нақ­ты жол­ды, қа­ты­нас­тар си­па­тын, оны іс­ке асы­ ру әдіс­те­рін рет­тейді. Би­лік­ке мы­на­дай әм­бе­бап әлеу­мет­тік қа­сиет­тер тән: жал­пы қауым­ды­лық; қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­дың бар­лық сфе­ра­сын­да­ғы қыз­мет ету; әре­кет­тің бар­лық тү­рі­не ену, адам­дар­ды, қо­ғам­дық топ­тар­ды бай­ла­ныс­ты­ру мен олар­ды қар­сы қою қа­бі­ле­ті. Би­лік нақ­ты қыз­мет­тер (функ­ция­лар) ат­қа­ра­ды. Оның дис­по­ зи­циялық қыз­ме­ті (функ­циясы) адам­дар­дың саяси бел­сен­ді­лі­гін анық­тайт­ын өкім­дер­дің, нұс­қау­лар­дың, ұсы­ныс­тар­дың, им­пе­ра­ тив­тер­дің, тиым­дар­дың көп­ті­гі­нен бай­қа­ла­ды. «Не іс­теу ке­рек» жә­не «не­ні іс­теуге бол­майды» сияқ­ты тә­лім­дер жүйесі ар­қы­лы би­лік қо­ғам­да­ғы оң­тай­лы, тиім­ді, қа­на­ғат­та­нар­лық, мақ­сат­қа сай деп есеп­те­ле­тін өзін та­ны­ту тип­те­рі­нің бағ­дар­ла­ма­ла­рын қа­лып­ тас­ты­ра­ды. Би­лік­тің пси­хо­ло­гия­лық қыз­ме­ті (функ­циясы) әлеуметтік қа­ ты­нас­тар­ды іс­ке асы­ру­дан тұ­ра­ды. Би­лік тұл­ғаара­лық өза­ра әре­ кет­те не­гіз­де­ле­ді, он­да оның же­тек­ші жә­не же­тек­те­гі жақ­та­ры (күш­те­рі) ерек­ше­ле­не­ді. Би­лік­тің гно­се­оло­гиялық қыз­ме­ті (функ­циясы) бі­лім мен ерік­ тің бі­рігуін­де жү­зе­ге аса­ды. «Бі­лім» жа­зық­ты­ғын­да бе­ріл­ген жағ­дай­лар­да­ғы әре­кет­тің жә­не оның сал­да­ры­ның са­на­лы есе­бі кө­кей­кес­ті­ле­не­ді, адам­дар­дың қо­ғам­дық өмір мен саяси бел­сен­ ді­лі­гі үде­рі­сін­де­гі іс­те­рі мен мі­нез-құлық тиім­ді­лі­гі іс­ке аса­ды (та­ға­йын­да­ла­ды). «Ерік» жа­зық­ты­ғын­да әре­кет­тер­дің мақ­сат­тар­ ға қа­таң ба­ғы­нуы рә­сім­де­ле­ді, мақ­сат­қа ұм­ты­лыс, та­бан­ды­лық қа­лып­та­са­ды.

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

241

Би­лік­тің ұйым­дас­ты­ру­шы­лық қыз­ме­ті (функ­циясы) ұйым­дас­ ты­ру тәр­ті­бін, дең­ге­йін­арт­ты­ру­да жү­зе­ге аса­ды. Екін­ші жа­ғы­нан, би­лік ор­на­та­тын тәр­тіп ба­сым бө­лі­гін­де реп­ро­дук­тив­ті әре­кет­ке кең өріс­ті қам­та­ма­сыз ете­ді. Бұл, сөз­сіз түр­де, тұл­ға мен көп­ші­ лік­тің әлеу­мет­тік шы­ғар­ма­шы­лы­ғын тұ­сай­ды. Нә­ти­же­сін­де, би­ лік бе­кіт­пе­ген жа­ңа­шыл­дық бас­та­ма, бас­тап­қы ұйым­нан жә­не ор­ на­тыл­ған тәр­тіп­тен тыс пай­да бо­лып, ай­нал­ма жол­дар­ды із­дей­ді. Соң­ғы жағ­дай бар би­лік­ті, оның фор­ма­ла­рын же­тіл­ді­ру­ге мәж­ бүр­лей оты­рып қам­шы­лай­ды. Би­лік­тің пси­хо­ло­гия­лық қыз­ме­ті (функ­циясы) адам­дар­дың ық­ па­лын, ба­ғын­уын­, мәж­бүр­лен­уін­, ұм­ты­лыс­та­рын жә­не олар­дың саяси бел­сен­ді­лі­гін қо­ғам­да­ғы күш­тер­дің нақ­ты те­пе-тең­ді­гі­не сәй­кес жү­зе­ге асы­ру­дан бай­қа­ла­ды. Жал­пы ал­ған­да би­лік мақ­са­ты адам­дар­ға, олар­дың бі­рігуіне не­ме­се ажы­ра­уына ті­ке­лей не­ме­се жа­на­ма әсер ету ар­қы­лы: а) дест­рук­цияға, дағ­да­рыс­қа, құл­ды­рауға қар­сы тұ­ру­дан, шиеле­ ніс­ті, ки­кіл­жің­дер­ді бейтарап­тан­ды­ру­дан; ә) қо­ғам­да­ғы жә­не оның же­ке­ле­ген бө­лік­те­рі тұ­рақ­ты­лы­ғы мак­си­му­мы­на ұм­ты­лу­ дан, олар­дың же­тілуіне, бе­рік­телуіне, дам­уына қол­дау көр­се­ту­ ден тұ­ра­ды. Би­лік құ­рал­да­ры так­ти­ка­ның бей­кү­нә қол­дау­дан би­ леуге, қор­қы­ту­ға, күш қол­да­ну­ға де­йін­гі кең ар­се­на­лын біл­ді­ре­ді. Би­лік­ті тү­сі­ну­ге де­ген ғы­лы­ми көз­қа­рас оның қо­ғам­да бай­қа­ лу фор­ма­ла­ры­ның ал­уан­ түр­лі­лі­гін есеп­ке алу­ды, оның әр­түр­лі – эко­но­ми­ка­лық, саяси, қо­ғам­дық, т.с.с. түр­ле­рі­не тән ерек­ше­лік­ те­рін мұ­қият тал­дау­ды та­лап ете­ді. Саяси би­лік біз­дің на­за­ры­мыз­ дың бас­ты ны­са­ны бо­лып та­бы­ла­ды. 5.4. Саяси би­лік­тің пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі Саяси би­лік – бұл әлеу­мет­тік суб­ъек­ті­нің (тұл­ға­ның, топ­тың, тап­тың, ұлт­тың, пар­тия­ның, т.с.с.) бас­қа әлеу­мет­тік суб­ъек­ті­дер­ді оның мүд­де­ле­рін не­ме­се жал­пы қо­ғам­ның мүд­де­ле­рін қам­та­ма­ сыз ете­тін әре­кет­тер­ге ояту қа­бі­ле­ті­мен си­пат­та­ла­тын әлеу­мет­тік қа­ты­нас­тар фор­ма­сы.

242

Әлеуметтік психология

Саяси би­лік­тің не­гіз­гі қыз­мет­те­рі (функ­цияла­ры): қо­ғам­ның саяси жүйе­сін қа­лып­тас­ты­ру; мем­ле­кет­тер мен қо­ғам­ның, қо­ ғам­дық топ­тар­дың, тап­тар­дың, ас­со­циация­лар­дың, саяси ап­па­ рат­тар­дың жә­не мем­ле­кет­тік бас­қа­ру ор­ган­да­ры­ның, пар­тия­ лар­дың, аза­мат­тар­дың, т.б. ара­сын­да­ғы қа­ты­нас­тар­дан тұ­ра­тын оның саяси өмі­рін, саяси қа­ты­нас­та­рын ұйым­дас­ты­ру; қо­ғам іс­ те­рін әр­түр­лі дең­гей­лер­де бас­қа­ру; би­лік ор­ган­да­ры­ның саяси да, сон­дай-ақ саяси емес те үде­ріс­тер­ді бас­қа­руы; саяси жә­не бас­қа да қа­ты­нас­тар­ды ба­қы­лау жә­не қо­ры­тын­ды­сын­да саяси жүйе­нің осы мем­ле­ке­ті­не тән, со­лар­дың саяси қа­ты­нас­та­ры мен қо­ғам­ ның өз­ге саяси си­пат­та­ма­ла­ры­на сай, осы не­ме­се бас­қа қо­ғам­ға бел­гі­лі, со­ған тән бас­қа­ру­дың, саяси ре­жим­нің жә­не мем­ле­кет­тік құ­ры­лыс­тың (ашық не­ме­се жа­бық, тұйық, бас­қа мем­ле­кет­тер­ден оқ­шаулан­ған) тип­те­рін құ­ру. Саяси би­лік адам­дар­дың саяси әре­ке­ті үде­рі­сін­де жә­не қо­ғам­ да­ғы саяси қа­ты­нас­тар ар­қы­лы жү­зе­ге аса­ды. Ол, егер оның, әсі­ ре­се осы не­ме­се бас­қа өкіл­де­рі мем­ле­кет­ті бас­қа­ру құ­қы­ғы­на қол жет­кіз­се, өз қыз­мет­те­рін әр­түр­лі тә­сіл­дер­мен, яғ­ни: эко­но­ми­ка­ лық рет­теу жә­не мәж­бүр­леумен, саяси жә­не идеоло­гиялық әсер ету­мен, құ­қық­тық, заң­ды нор­ма­лар жә­не санк­ция­лар­мен, мо­раль­ дік жә­не өне­ге­лік ын­та­лан­ды­ру­мен, пси­хо­ло­гия­лық құ­рал­дар­мен іс­ке асы­ра ала­ды. Де­ген­мен мем­ле­кет­тік би­лік қа­на саяси би­лік­ тің ал­уан­түр­ле­рі­нің ішін­де­гі бас­ты­сы ре­тін­де мем­ле­кет­тік ап­па­ рат­тың кө­ме­гі­мен қо­ғам­ның бар­лық мү­ше­ле­рі­не қа­тыс­ты мәж­ бүр­леу мо­но­по­лиясы­на ие бо­ла­ды. Саяси қа­ты­нас­тар, бар­лық өз­ге де қа­ты­нас­тар сияқ­ты, пси­хо­ лог­тар та­ра­пы­нан зерт­те­лі­не ала­ды жә­не тиіс. Ин­ди­вид (не­ме­се адам­дар то­бы) жә­не би­лік ара­сын­да­ғы тәуел­ді­лік­ті қа­лып­тас­ты­ ра­тын пси­хо­ло­гия­лық ме­ха­ни­зм­дер, яғ­ни: би­лік­ке ұм­ты­лу не­ме­се одан ке­ту; оған жақ­сы не­ме­се нашар икем­де­лу; сая­сат­қа қауым­да­ су үде­ріс­те­рі­нің се­беп­те­луі, саяси құн­ды­лық­тар­ды қа­лып­тас­ты­ ру­дың пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі, т.с.с. саяси қа­ты­нас­тар­ды тал­қы­лаудың бас­ты ба­ғы­ты бо­ла­ды. Саяси би­лік­тің пси­хо­ло­гия­лық та­би­ға­ты да бо­ла­ты­ны ба­рын­ ша ай­қын, өйт­ке­ні ол тұл­ға­ның қа­был­дау­ла­ры мен күй­зе­ліс­те­рі

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

243

фор­ма­сын­да бо­ла­ды, тек қо­ғам мен оның эко­но­ми­ка­сы­ның әсе­рі­ не ға­на емес, сон­дай-ақ мә­ле­ниет­пен, мо­раль­мен жә­не өне­ге­лік­ пен, би­лік жүр­гі­зі­ле­тін тұл­ға­лар­дың (адам­дар то­бы­ның) же­ке жә­ не әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­ла­рын тәр­бие­леу­мен қа­ лып­та­са­тын күр­де­лі де әсер­ле­рі­не тәуел­ді бо­ла­ды. Би­лік фе­но­ме­ ні пси­хо­ло­гия­лық фак­тор­лар­ға қо­сар­лан­ған тәуел­ді­лік­те бо­ла­ды. Бір жа­ғы­нан, би­лік өзін­дік пси­хо­ло­гиясы бар нақ­ты адам­дар­мен әре­кет­те­се­ді, ал екін­ші жа­ғы­нан – оның өмір сү­руі адам­дар­дың саяси бел­сен­ді­лі­гі ба­ры­сын­да­ғы мі­нез-құл­қы­на, өза­ра әре­ке­ті­не тәуел­ді бо­ла­ды. Со­ны­мен қа­тар, би­лік бір мез­гіл­де қо­ғам­да­ғы үс­тем­дік ете­тін саяси са­на­ның ти­пі­не де тәуел­ді еке­нін ұмыт­па­ған жөн. Саяси са­на­ның – то­та­ли­тар­лық, ав­то­ри­тар­лық, ли­бе­рал­дық, де­мок­ра­ тиялық – тип­те­рі өз ке­зе­гін­де би­лік қа­ты­нас­та­ры­ның си­па­ты­мен анық­та­ла­тын не­гіз­гі бес бел­гі­мен ажы­ра­ты­ла­ды. Би­лік си­па­ты мен іс­ке асы­ру ша­ма­сы олар­дың бі­рін­ші­сі бо­ лып та­бы­ла­ды. То­та­ли­тар­лық қо­ғам­да бұл ше­ка­ра­ны біл­мейт­ін жал­пы­ға ор­тақ ба­қы­лау мен күш көр­се­ту; ав­то­ри­тар­лық­та – ба­ қы­лауға қол же­тім­сіз анк­лав­тар туын­дай­ды; ли­бе­рал­дық­та – би­ лік осы анк­лав­тар­да­ғы тәуел­сіз топ­тар­мен диа­лог жүр­гі­зе­ді жә­не оның нә­ти­же­ле­рін өзі анық­тайды; де­мок­ра­тиялық қо­ғам­да бол­са би­лік заң­ға сәй­кес сай­лан­ған аза­мат­тар өкіл­де­рі­мен жү­зе­ге асы­ ры­ла­ды. Екін­ші бел­гі адам­дар­дың би­лік­ке де­ген қа­ты­на­сы­мен: нақ­ты би­лік­ке «жақ­пын» не­ме­се «қар­сы­мын»-мен емес, қо­ғам­ның саяси би­лік­пен өза­ра әре­ке­ті­нің жал­пы си­пат­та­ма­сы­мен бе­рі­ле­ді. То­та­ ли­тар­лық са­на­ға би­лік­пен қо­сы­лу, ав­то­ри­тар­лық үшін – одан ке­ йін­ке­ту, ли­бе­рал­дық үшін – оған ық­пал ету жә­не де­мок­ра­тиялық үшін – би­лік­ті нақ­ты та­сы­мал­дау­шы­лар­ды таң­дау тән. Го­ри­зон­тал­дік әлеу­мет­тік құ­ры­лым­дар мәр­те­бе­сі – саяси би­лік­ті ұйым­дас­ты­ру­дың әр­түр­лі тип­те­рін ажы­ра­та­тын үшін­ші диф­фе­рен­циал­дық бел­гі. То­та­ли­тар­лық ре­жим кез кел­ген го­ри­ зон­таль құ­ры­лым­дар­ды бұ­за­ды, ав­то­ри­тар­лық – олар­ды өз­де­рі қан­дай саяси си­пат­та бол­ма­са да, сол ша­ма­да жі­бе­ре­ді, ли­бе­рал­ дық – би­лік­ке үміт­кер­лер­ден бас­қа кез кел­ген ұйым­дар­ға рұқ­сат

244

Әлеуметтік психология

бе­ре­ді. Де­мок­ра­тиялық құ­ры­лыс ке­зін­де қо­ғам­дық ұйым­дар құ­ ры­лы­мы саяси жүйе­нің не­гі­зі бо­ла тү­се­ді. Кез кел­ген қо­ғам­да рұқ­сат еті­ле­тін мен тиым са­лы­на­тын­ның өз сфе­ра­сы бар, осы тиым­дар­дың си­па­ты төр­тін­ші диф­фе­рен­ циал­дық бел­гі бо­лып та­бы­ла­ды. То­та­ли­тар­лық қо­ғам­да би­лік бұйыр­ған­ның бар­лы­ғы­на рұқ­сат етіл­ген, қал­ған­дар­дың бар­лы­ғы­ на тиым са­лы­на­ды. Ав­то­ри­тар­лық қо­ғам­да сая­сат­қа қа­ты­сы жоқ­ қа рұқ­сат етіл­ген. Ли­бе­рал­дық қо­ғам­да би­лік­ті ауыс­ты­ру­дан бас­ қа­ның бар­лы­ғы­на рұқ­сат еті­ле­ді. Де­мок­ра­тиялық қо­ғам­да заң­мен тиым са­лын­ған­нан бас­қа­лар­дың бар­лы­ғы­на рұқ­сат еті­ле­ді. Бе­сін­ші бел­гі­ге саяси мі­нез-құлық идеал­дар­дың си­па­ты кі­ре­ ді. Ол би­лік мақ­сат­та­ры­на әл­де­қай­да сай деп та­ны­ла­тын тұл­ға ти­пін жә­не қо­ғам­ның құн­ды­лық­та­ры­на әл­де­қай­да сай ке­ле­тін би­ лік ти­пін анық­тайды. То­та­ли­тар­лық қо­ғам­да би­лік­тен ба­рын­ша қуат­ты­лық, адам­дар­дан – эн­ту­зиазм мен қа­ра­пайым­ды­лық та­лап еті­ле­ді. Ав­то­ри­тар­лық қо­ғам­да би­лік­тен құ­зі­рет­ті­лік, адам­дар­дан – кә­сі­би­лік пен тың­дау­шы­лық кү­ті­ле­ді. Ли­бе­рал­дық қо­ғам­да би­ лік­тен өне­ге­лі­лік, адам­дар­дан – бел­сен­ді­лік та­лап еті­ле­ді. Де­мок­ ра­тиялық қо­ғам­да би­лік­тен де, аза­мат­тар­дан да бі­реу ға­на – заң­ дар­дың сақ­та­луы та­лап еті­ле­ді. Ұлт­тық мем­ле­кет­те қа­лып­тас­қан би­лік пен қо­ғам­дық құ­ры­ лым жүйесі осы не­ме­се бас­қа эт­ни­ка­лық қауым­дас­тық өкіл­де­ рі­нің бел­гі­лі бір ой­лау қат­па­рын, олар­дың қа­был­дау өзін­ді­гі­не ұстаным­да­рын, да­мы­ған саяси қа­ты­нас­тар жағ­да­йын­да­ғы мі­незқұлық пен әре­кет­ке де­ген стан­дарт­ты қа­ты­нас­та­рын, қо­ғам­дық са­на­ның тиіс­ті ти­пін (саяси көз­қа­рас­тар, идея­лар, теория­лар), адам­дар­дың мем­ле­кет­те­гі саяси қа­ты­нас­тар­дың да­му үде­ріс­те­ рін­де бай­қа­ла­тын бел­гі­лі бір әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ рын қа­лып­тас­ты­ра­ды. Мі­не, сон­дық­тан да саяси бел­сен­ді­лік­тің әр­түр­лі мем­ле­кет­тер­де би­лік әсе­рі­мен бо­ла­тын нақ­ты стан­дарт­ тал­ған фор­ма­ла­ры ту­ра­лы айтуға бо­ла­ды. Бү­гін­гі кү­н і ба­ты­сеуро­п а­л ық ел­д ер­д ің өкіл­д е­рі­не саяси мі­нез­дің на­шар саяси бел­сен­ді­лік, өзі­нің саяси әле­мі­не тұйық­ та­лу, са­лыс­тыр­ма­лы түр­де үл­кен ни­ги­лизм, жет­кі­лік­сіз тіл­де­су, өзі­нің же­ке пай­да­кү­нем­дік мүд­де­ле­рін қа­на­ғат­тан­ды­ру­ға ұм­

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

245

ты­лу, ин­ди­ви­дуализм сияқ­ты ерек­ше­лік­те­рі тән екен­ді­гі жал­пы та­ныл­ған. Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гия бар­лық іс­тер­де бар, ол бел­гі­лі бір жағ­дай­лар­мен тү­сін­ді­рі­ле­ді. Шы­ғыс мем­ле­кет­тер­дің өкіл­де­рі­не, ше­тел пси­хо­лог­та­ры­ ның есеп­те­уін­ше, ай­қын кө­рін­ген же­ке­нің мүд­де­сі­не қа­ра­ған­да топ­тық қы­зы­ғу­шы­лық ба­сым­ды­ғы­на бағ­дар­ла­ну, қо­ғам­дық құн­ ды­лық­тар­ды сырт­қы мақ­тан­мен қа­был­дау, көз­ге кө­рі­не­тін же­ке мақ­тан­дық нем­құ­рай­ды­лық, кез кел­ген бір­лес­кен бас­та­ма­ны қол­ дайт­ын, бі­рақ өз ойын­да қа­ла­тын ұжым­шыл бо­лу­ға ұм­ты­лу тән. Қа­зір­гі кез­де екі мә­ні бар пси­хо­ло­гия­лық со­ғыс би­лік үшін кү­ рес­тің ерек­ше фор­ма­сы бо­лып та­бы­ла­ды. Кә­сі­би­лер­дің тү­сі­ні­гін­ де бұл ұғым бір мем­ле­кет­тің ар­найы ор­ган­да­ры­ның бас­қа мем­ле­ кет­тің аза­мат­тық хал­қы­на жә­не (не­ме­се) әс­ке­ри қыз­мет­кер­ле­рі­не та­за саяси да, әс­ке­ри де мақ­сат­тар­ға же­ту үшін пси­хо­ло­гия­лық әсер ете­тін әре­ке­ті­нің маз­мұ­нын бей­не­лей­ді. Пси­хо­ло­гия­лық со­ғыс ше­тел­дік мем­ле­кет­тер­ге қар­сы рес­ми жә­не үс­тірт түр­де мем­ле­кет пре­зи­ден­ті­нің, үкі­ме­ті­нің не­ме­се ұлт­тық қа­уіп­сіз­дік ке­ңе­сі­нің рұқ­са­ты­мен жүр­гі­зі­ле­ді. Заң­на­ма­ лық жә­не ат­қа­ру­шы би­лі­гі нақ­ты әл­сіз ел­де пси­хо­ло­гия­лық со­ғыс осы не­ме­се бас­қа саяси топ­та­лу­лар­мен, не қар­жы­лық-өнер­кә­сіп­ тік (со­ның ішін­де тран­сұлт­тық) топ­тар­мен ба­қы­ла­на­тын бұ­қа­ра­ лық ақ­па­рат құ­рал­да­ры кө­ме­гі­мен жү­зе­ге асы­ры­ла­ды. Әдет­те­гі өмір­де «пси­хо­ло­гия­лық со­ғыс» ұғы­мы тіл­де­су құ­рал­ да­ры мен әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық әсер ету ме­ха­ни­зм­де­рін бір адам­дар­дың бас­қа адам­дар­ға қар­сы олар­ды өзі­не ба­ғын­ды­ру не­ ме­се өзі­нің өмір сү­руі мен әре­ке­ті үшін қо­лай­лы жағ­дай­лар ту­ғы­ зу мақ­са­тын­да бі­лік­сіз пай­да­ла­нуы де­ген­ді біл­ді­ре­ді. Мұн­дай түр­де­гі пси­хо­ло­гия­лық со­ғыс адам қан­ша өмір сү­ ріп ке­ле­ді, сон­ща уа­қыт бар (қол­да­ны­лып ке­ле­ді). Де­ген­мен ер­те за­ман­да адам­дар бір бі­рі­не тек ті­ке­лей тіл­де­су үде­рі­сін­де ға­на, өз сұх­бат­тас­та­ры­на сөз, ек­пін, ым ар­қы­лы әсер бе­ре оты­рып ық­ пал ете ал­ды. Қа­зір­гі уа­қыт­та әсер ету тә­сіл­де­рі мың­жыл­дық­тар бойы жи­нақ­тал­ған жә­не са­на­лы тә­жі­ри­бе ар­қа­сын­да, сон­дай-ақ тіл­де­су­дің, өза­ра әре­кет­тің жә­не адам­дар­ды бас­қа­ру­дың ар­найы

246

Әлеуметтік психология

тех­но­ло­гияла­рын жа­сау есе­бі­нен әл­де­қай­да ал­уан­ түр­лі, әсер­лі жә­не қи­тұр­қы бо­ла түс­ті. Бү­гін пси­хо­ло­гия­лық со­ғыс әдет­те­гі өмір­де: – ин­ди­вид­тер мен олар­дың топ­та­ры­ның рөл­дік (эко­но­ми­ка­ лық, саяси, мә­де­ни, эт­ни­ка­лық жә­не ді­ни) жағ­дайла­ры­ның бір­дей емес қыз­мет етуі­нің нә­ти­же­сі; – адам­дар­дың қа­ра­ма-қай­шы көз­қа­рас­та­ры­ның, на­ным­да­ры­ ның, құн­ды­лық бағ­дар­ла­ры мен ұстаным­да­ры­ның қақ­ты­ғы­ су сал­да­ры; – өмір сү­ру­дің қа­на­ғат­та­нар­лық­сыз не­ме­се ки­кіл­жің жағ­ дайла­рын­да олар­дың кө­ңіл-күй се­зім­тал­ды­ғы­ның аса өт­кір­ лен­уін­ің туын­ды­сы, топ­тың өз­ге мү­ше­ле­рі­не не­ме­се тұ­тас­ тай қо­ғам­ға де­ген кө­те­рің­кі өзін сүй­гіш­тік кө­рі­ні­сі ре­тін­де бай­қа­ла­ды. «Пси­хо­ло­гия­лық со­ғыс» тер­ми­ні оның ғы­лы­ми емес (тұр­мыс­ тық, әдет­те­гі) ма­ғы­на­сын­да: же­ке­лен­ген тұл­ға­лар­дың, топ­та­ну­ лар­дың, пар­тия­лар­дың, қоз­ға­лыс­тар­дың саяси әре­ке­тін; сай­лау­ лық ком­па­ниялар мен әр­түр­лі сай­лан­ба­лы пост­тар­ға үміт­кер­лер­ дің бел­сен­ді­лі­гін; да­йын­ өнім­ді өт­кі­зу­дің жа­ңа на­ры­ғын те­зі­рек иге­ру мақ­са­тын­да жү­зе­ге асы­ры­ла­тын не­ме­се отан­дық тауар­лар өн­ді­рі­сі­нің да­му дә­ре­же­сі мен заң­ның қор­ға­луы әл­сіз мем­ле­кет­те жүр­гі­зі­ле­тін жар­на­ма­лық әре­ке­тін; бә­се­ке­лес ин­ди­вид­тер­дің (жә­ не ша­ғын топ­тар­дың) өн­ді­ріс­тік, ғы­лы­ми жә­не бас­қа ұжым­дар­да­ ғы көш­бас­шы­лық үшін кү­ре­сін; өза­ра араз­дық­та­ғы ұлыс­тар­дың саяси, эко­но­ми­ка­лық не­ме­се мә­де­ни қар­сы тұ­ру­ла­рын; бә­се­ке­лес фир­ма­лар не­ме­се ұйым­дар ара­сын­да­ғы ке­ліс­сөз­дік үде­ріс­ті си­ пат­тай ала­ды. Пси­хо­ло­гия­лық со­ғыс бү­гін­гі кү­ні адам­дар­дың күн­де­лік­ті өмі­ рін­де, егер: мем­ле­кет же­тек­ші­ле­рі, саяси көш­бас­шы­лар не­ме­се әр­түр­лі әлеу­мет­тік топ­тар­дың ақ­са­қал­да­ры өз өкіл­де­рі­нің мүд­де­ ле­рін құ­қық­тық жә­не рұқ­сат етіл­ген саяси құ­рал­дар­мен қор­ғай ал­ма­са; бел­сен­ді мем­ле­ке­ті­ші­лік жә­не айма­қа­ра­лық қа­ты­нас­тар са­ла­сы­на тар­тыл­ма­ған адам­дар­дың үл­кен ұйым­дас­па­ған қауым­ дас­тық­та­ры өкіл­де­рі­нің ойла­ры мен кө­ңіл-кү­йіне үс­тем­дік үшін ымы­ра­сыз саяси кү­рес жү­зе­ге асы­рыл­са; мем­ле­кет­тің бұ­қа­ра­лық

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

247

ақ­па­рат құ­рал­да­ры үкі­мет­тік ор­ган­дар­дың қо­лын­да бол­май, са­ ты­лып алын­ған не­ме­се ха­лық­тың өз­де­рі­не әлі ба­қы­лаусыз не­ме­се үл­кен кі­ріс әкел­мейт­ін ба­сым бө­лі­гі­нің өмі­рі мен әре­ке­ті­нің сол бір са­ла­ла­рын қол­ға алу­ға ұм­ты­ла­тын оли­га­рх­тық ка­пи­тал мүд­ де­ле­рін қор­ға­са; адам­дар са­на­сы­на әсер ету­дің, әдет­те қа­та­ры­на сен­ді­ру, эм­па­тия жә­не реф­лек­сия жат­қы­зы­ла­тын із­гі­лік­ті тә­сіл­ де­рі­нің тиім­ді­лі­гі жет­кі­лік­сіз бол­са; бел­гі­лі бір саяси күш­тер­ге олар­дың мүд­де­ле­рі мен мақ­сат­та­ры­на сәй­кес ха­лық­тың бел­гі­лі бір бө­лі­гін ал­дауға не­ме­се ал­дас­ты­ру­ға ен­гі­зу қа­жет бол­ған­да; бі­ реуге бас­қа адам­дар­ға қа­тыс­ты көр­се­тіл­ген күш көр­се­ту не­ме­се жауыз­дық ак­ті­ле­рін сөз­бен ақ­тау қа­жет бол­ған­да қол­да­ны­ла­ды не­ме­се кез­дей­соқ туын­дай­ды. 5.5. Саяси бел­сен­ді­лік­тің пси­хо­ло­гия­лық ерек­ше­лік­те­рі Би­лік үшін кү­рес­те, саяси әре­кет ба­ры­сын­да адам­дар әр­түр­лі бел­сен­ді­лік та­ны­туы мүм­кін. Соң­ғы­ла­ры­ның ерек­ше­лік­те­рі мен маз­мұ­ны – көп­те­ген фак­тор­лар­ға тәуел­ді. Адам­дар­дың саяси әре­ кет­ке қо­сы­ла­тын се­беп­те­рі мен ұстаным­да­ры саяси өмір­дің бел­ сен­ді жә­не бә­сең қа­ты­су­шы­ла­ры ара­сын­да­ғы айыр­ма­шы­лық­тар­ дың не­гі­зі бо­ла­ды. Адам­дар­ды би­лік­ке же­ту­ге не­ме­се оның жү­зе­ге ас­уына қа­ты­ су­ға бейім­дейт­ін саяси се­беп­тер эго­це­нтр­лік жә­не со­ци­оцентр­лік бо­луы мүм­кін. Эго­це­нтр­лік­тер – бұл ин­ди­вид­тің өз тұл­ға­сы­на шо­ғыр­ла­на­тын се­беп­тер, олар оны саяси әре­кет­те тар же­ке­лік мақ­сат­тар­ды ұстану­ға ба­ғыт­тайды. Со­ци­оцентр­лік­тер – адам­ды кі­сі­лер­дің (ұлт­тар­дың, тап­тың, бел­гі­лі бір өңір тұр­ғын­да­ры­ның) әл­де­қай­да кең то­бы үшін жақ­сы­лық жа­сауға ба­ғыт­тайт­ын се­беп­ тер. Эго­це­нтр­лік жә­не со­ци­оцентр­лік се­беп­тер (мо­тив­тер) бі­рін бі­рі мін­дет­ті түр­де жоқ­қа шы­ғар­мауы тиіс: мы­са­лы, әл­де­кім­нің Отан­ға қыз­мет ету­ге жә­не бір мез­гіл­де даң­қын шы­ға­ру­ға күш­ті ар­ма­ны бо­луы мүм­кін. Мі­нез-құлық­тың осы екі се­бе­бі бі­рін бі­ рі өза­ра жиі кү­шейтеді жә­не әре­кет­тің сол бір ұқ­сас ти­пі­не алып ке­ле­ді. Бұл жер­де, тұл­ға би­лік­ке өзі­нің қан­дай да бір бе­де­лі­не

248

Әлеуметтік психология

бай­ла­ныс­ты да, би­лік бе­ре­тін же­ңіл­дік­тер­ге же­ту үшін де ұм­ты­ луы мүм­кін екен­ді­гі фак­ті­сін на­зар­ға алу ке­рек. Бі­рін­ші жағ­дайда би­лік адам­дар үшін жә­не сол үшін кү­рес­те, үне­мі жә­не ин­ди­вид­ тер­ге ұнайт­ын бә­се­ке­лес­тік жү­ре­тін ойын­, «ер­мек» се­кіл­ді бо­ лып та­бы­ла­ды. Олар, әдет­те, өз­де­рі­нің бас­қа адам­дар­дың жал­пы то­бы­нан суыры­лып шы­ғу­ға жә­не қо­ғам­да бе­дел­ге, жа­ңа жағ­дайға ие бо­лу­ға де­ген ұм­ты­лыс­та­рын қа­на­ғат­тан­ды­ра­ды. Бо­лып жат­қан­ды тал­дау, саяси бел­сен­ді­лік пен би­лік­тік қа­ты­ нас­тар­ға саяси қа­ты­су­дың түр­лі фор­ма­ла­рын анық­тау үшін пси­ хо­лог­тар бел­гі­лі бір қо­ры­тын­ды­лар жа­сай­ды. Әдет­те олар мы­на­ лар­ды көр­се­те­ді: – қо­ғам­ның саяси жүйесі­нен, оның инс­ти­тут­та­ры­нан не­ме­се олар­дың өкіл­де­рі­нен шы­ға­тын, адам­ның жо­ға­ры бел­сен­ді­лі­ гі­нің қа­жет­ті­лі­гі­мен бай­ла­ныс­па­ған им­пульс­тер­ге адам­дар­ дың оң не­ме­се те­ріс әсер­ле­рі. Соң­ғы­сы олар­ды тек өзі­нің са­ на­сын­да ға­на тір­кейді, қо­ры­тын­ды­сын­да бай­қа­ла­тын саяси ұсы­ныс­тар­ды, әлеу­мет­тік-саяси бол­мыс­та бағ­дар­ла­ну үшін жиі жүйе­лей­ді, бі­рақ бас­та­ма­лық әре­кет­тер жа­са­май­ды; – саяси өкі­лет­тік­тер бе­ру­ге бай­ла­ныс­ты бел­сен­ді­лік, яғ­ни адам­дар­дың элек­то­рал­дық мі­нез-құл­қы. Бұл жағ­дайда адам­ дар бел­гі­лі бір саяси құш­тар­лық­ты ба­сы­нан өт­ке­ре­ді, нақ­ты пар­тия­лар­дың не­ме­се қо­ғам­дық-саяси қоз­ға­лыс­тар­дың жақ­ та­сы бо­лып та­бы­ла­ды, жә­не би­лік­тің мем­ле­кет­тік ор­ган­да­ рын сай­лау­ға қа­ты­са, олар­ға өз дауыс­та­рын се­ніп тап­сы­ра оты­рып, бар саяси жүйеге, оны қол­дай не­ме­се қар­сы ке­ле өз қа­ты­на­сын біл­ді­ре­ді; – әр­түр­лі саяси жә­не қо­ғам­дық ұйым­дар­дың әре­ке­ті­не қа­ ты­су. Бұл өз­де­рі­нің саяси мүд­де­ле­рі мен бай­ла­ныс­ты­ғын прак­ти­ка­да іс­ке асы­ру­ға, ру­хы мен идеал­да­ры бо­йын­ша жа­қын жә­не олар­дың пі­кі­рін­ше, мем­ле­кет­те­гі өмір­ді жақ­сы жа­ғы­на өз­гер­ту­ге қа­бі­лет­ті пар­тия­лар мен қоз­ға­лыс­тар­ды қол­дау­ға ұм­ты­ла­тын адам­дар­ға тән саяси бел­сен­ді­лік­тің фор­ма­сы; – саяси мін­дет­тер­ді (функ­ция­лар­ды) қо­ғам­ның саяси жүйесі­ не кі­ре­тін не­ме­се оған қар­сы әре­кет­те бо­ла­тын инс­ти­тут­тар

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

249

шең­бе­рін­де орын­дау. Саяси бел­сен­ді­лік­ке тар­тыл­ған, нақ­ты пар­тияға не­ме­се қо­ғам­дық қоз­ға­лыс­тар­ға ен­ген адам­дар, олар­дың қа­та­рын­да бо­ла оты­рып, осы саяси ұйым­дар өт­кі­ зе­тін ша­ра­лар­ға ті­ке­лей жә­не әре­кет­ті қа­ты­су ту­ра­лы ше­шім қа­был­дау­ға (кө­бі­не­се өз ер­кі бо­йын­ша жә­не же­ке на­ным­да­ ры­на сәй­кес) мәж­бүр; – қол­да­ныс­та­ғы саяси жүйеге қар­сы ба­ғыт­тал­ған жә­не бас­ты мақ­са­ты оны тү­бе­гей­лі қайта құ­ру бо­ла­тын саяси қоз­ға­лыс­ тар құ­ра­мын­да­ғы не­ме­се одан тыс ті­ке­лей әре­кет. Әр мем­ле­ кет­тің дам­уын­да, көп­те­ген адам­дар үшін олар­дың қо­ғам­дық өмі­рін­де­гі жағ­дай­лар төз­гі­сіз бо­ла тү­се­тін не­ме­се би­лік ба­ сын­да­ғы әлеу­мет­тік топ­тың саяса­ты­на на­ра­зы­лық ба­рын­ша күр­де­ле­не­тін сәт­тер бо­ла­ды. Сон­да бұл на­ра­зы­лық би­лік­те­ гі ре­жим­ді төң­ке­ру­ге не­ме­се өз­гер­ту­ге ба­ғыт­тал­ған ті­ке­лей саяси бел­сен­ді­лік­ке ұла­са­ды. Со­ны­мен қа­тар, пси­хо­лог­тар тек саяси бел­сен­ді­лік фор­ма­ла­ ры­на ға­на емес, сон­дай-ақ олар­дың ан­ти­под­та­ры, саяси бә­сең­ді­гі түр­ле­рі­нің нақ­ты қа­тыс­уына да әді­лет­ті на­зар ауда­ра­ды, соң­ғы­ла­ ры­на жа­та­тын­дар: а) адам­дар­дың қо­ғам мен мем­ле­кет­те қа­лып­тас­қан, әлеу­мет­ тік, эко­но-ми­ка­лық жә­не мә­де­ни да­му­дың тө­мен дең­гейі­мен шарт­тал­ған саяси қа­ты­нас-тар­дан жә­не саяси бел­сен­ді­лік жүйесі­нен ажы­рап қа­луы; ә) адам­дар­дың саяси жүйе­нің тым ар­тық ұйым­дас­ты­рылуын­ ың, осын­дай жүйе мен жал­пы аза­мат­тық қо­ғам ара­сын­да­ғы ке­рі бай­ла­ныс ме­ха­ни­зм­де­рі­нің тө­мен тиім­ді­лі­гі­нің, саяси инс­ти­тут­тар­ға ха­лық­тың кө­ңі­лі қалуын­ың нә­ти­же­сі ре­тін­де­ гі саяси қа­жет­сіз­ді­гі; б) саяси жүйені қа­был­да­мау фор­ма­сы ре­тін­де­гі саяси апа­тия (мы­са­лы, жат жер­ді жау­лап алу мен ок­ку­па­циядан, конт­рре­ во­лю­ция же­ңі­сі­нен, жап­пай әлеу­мет­тік жә­не саяси қоз­ға­ лыс­тар­ды қан­тө­гіс­пен бас­қан­нан, т.с.с. ке­йін­гі); в) ха­лық­тың би­лік­те­гі саяси жүйе мен оның инс­ти­тут­та­ры­на де­ген бел­сен­ді жауығуы­ның кө­рі­ні­сі ре­тін­де­гі саяси қар­сы­ лық (бой­кот).

250

Әлеуметтік психология

Саяси бел­сен­ді­лік­тің жо­ға­ры­да кел­ті­ріл­ген фор­ма­ла­ры сан­дық та, са­па­лық та қа­ты­нас­тар­да мүл­де тең ма­ғы­на­лы емес. Бі­реуле­рі саяси прак­ти­ка­да өте қа­ра­пайым орын ала­ды жә­не же­ке­лен­ген ак­ циялар­мен бе­рі­луі мүм­кін, сол кез­де бас­қа­ла­ры аса да­мы­ған жә­не мем­ле­кет пен қо­ғам­да­ғы оқи­ға­лар ба­ры­сы­на күш­ті ық­пал ете­ді. Бұл нақ­ты фор­ма­лар­дың әр­қай­сы­сы­ның же­тіл­ген­ді­гі не­ме­се же­ тіл­ме­ген­ді­гі саяси жүйе ту­ра­лы тұ­тас­тай жә­не саяси мә­де­ниет ту­ ра­лы же­ке­лей айтуға бо­ла­тын көр­сет­кіш­тер бо­лып та­бы­ла­ды. Со­ ны­мен, Ба­тыс­тың да­мы­ған ел­де­рі­нің саяси жүйеле­рін­де­гі саяси бел­сен­ді­лік­тің бар­лық фор­ма­ла­ры­ның іші­нен ең ал­ды­мен элек­ то­рал­дық мі­нез-құлық атап көр­се­ті­ле­ді. Бұл кез­де осы ел­дер­дің нақ­ты саяси мә­де­ниет­те­рін­де­гі элек­то­рал­дық мі­нез-құлық­тың бел­сен­ді­лік­тің бас­қа түр­ле­рі ара­сын­да­ғы «сал­ма­ғы» күш­ті ал­ шақ­тан­ған. Мы­са­лы, Ұлыб­ри­та­нияда дауыс бе­ру­ге, әдет­те, ор­та есеп­пен сай­лау­шы­лар­дың 75%, АҚШ-та – 53% қа­ты­са­ды. Де­ген­ мен дауыс бе­ру­ге қа­ты­су­дың өзі – өз бе­тін­ше саяси бел­сен­ді­лік­тің да­муы ту­ра­лы айтуға жет­кі­лік­сіз көр­сет­кіш. Сол Ұлыб­ри­та­нияда сая­сат­пен ха­лық­тың 20% қы­зы­ға­ды, 8% – пар­тия­лар­дың же­ке мү­ ше­ле­рі жә­не 2% – осы пар­тия­лар­дың бел­сен­ді­ле­рі бо­лып та­бы­ла­ ды. Бұл мә­лі­мет­тер, құ­зі­рет­ті­лік пен күр­де­лі саяси бел­сен­ді­лік­ті біл­ді­ре­тін нақ­ты бел­сен­ді­лік – ха­лық­тың аз бө­лі­гі­нің ға­на ен­ші­сі екен­ді­гі ту­ра­лы айтады (Юрьев А.И., 1992). Әдет­те адам би­лік пен сая­сат­қа күр­де­лі тәуел­ді­лік­те бо­ла­ды, сон­ дық­тан да ба­рын­ша ал­уан­түр­лі. Осы­ған бай­ла­ныс­ты А.И.Юрьев: а) «сая­сат­қа де­йін­гі адам», би­лік­ті ол та­би­ғи өмір сү­ру ор­та­ сы­ның әре­ке­ті ре­тін­де қа­был­дайды жә­не сая­сат­пен оның қыз­мет ету заң­да­ры ре­тін­де қы­зық­пайды; ә) «саяси адам», би­лік­тің қыз­ме­ті­не өз мүд­де­ле­рі үшін ара­ла­ су­ға бел­сен­ді ұм­ты­ла­ды жә­не сая­сат­қа би­лік­ті ұйым­дас­ты­ ру­шы конст­рук­ция ре­тін­де қы­зы­ға­ды деп ажы­ра­ту қа­жет де­ген қо­ры­тын­ды­ға кел­ді. Әл­де­қай­да то­лық си­пат­тау­да А.И.Юрьев: – «сая­сат­қа де­йін­гі би­лік­сіз адам» – әр­түр­лі се­беп­тер­мен би­ лік­ке ба­ғы­на­тын жә­не оның ме­ха­ни­зм­де­рі­нің қыз­мет етуі мен оның нә­ти­же­лер­ге жет­уін­қол­дайт­ын тұр­ғын­ның;

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

251

– «би­лік­сіз саяси адам» – би­лік­тің өз өмі­рін­де­гі мә­нін са­на­ лы түр­де, бар би­лік­ке өз қа­ты­на­сын қа­лып­тас­тыр­ған жә­не оның конст­рук­циясы­на өз­ге­ріс­тер ен­гі­зу­ге ұм­ты­ла­тын аза­ мат­тың; – «би­лік­те­гі сая­сат­қа де­йін­гі адам» – би­лік­тің та­би­ғи заң­да­ рын мем­ле­кет­те өзі үшін қо­лай­лы сая­сат жоқ кез­де дү­лей құ­бы­лыс ре­тін­де пай­да­ла­на­тын кри­ми­нал­дық бе­дел­ді­нің; – «би­лік­те­гі саяси адам» – қо­ғам­ның мі­не­зін бас­қа­ру ме­ ха­ни­зм­де­рін ғы­лы­ми зерт­теу­лер­дің қол­дауы ке­зін­де би­ лік­тің та­би­ғи заң­да­рын жо­ба­лайт­ын жә­не пай­да­ла­на­тын мем­ле­кет­тік көш­бас­шы­ның бо­ла­ты­нын та­ну­ды ұсы­на­ды (Юрьев А.И., 1992). Ға­лым­дар­дың за­ма­науи зерт­теу­ле­рі, со­дан бас­қа жә­не бел­гі­лі бір әлеу­мет­тік пен саяси қа­сиет­тер­ге ие бол­ған бір адам саяси кү­рес­ке қа­ты­су­ға үл­кен да­йын­дық көр­се­те ала­тын, ал екін­ші­сі – одан шет­те­ле­ті­ні ту­ра­лы куә­лан­ды­ра­ды. Сон­дық­тан бү­гін­гі кү­ні адам­дар­дың төрт не­гіз­гі әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық ти­пі бо­ла­ты­ ны ту­ра­лы айтуға бо­ла­ды, олар­дың өкіл­де­рін саяси бел­сен­ді­лік пен би­лік үшін кү­рес­тің өз­ге фор­ма­ла­ры­на де­ген қа­ты­на­сы бо­ йын­ша айыр­ма­лай­ды. Саяси қа­ты­су­дың объек­тив­ті си­пат­та­ма­ла­ ры да, адам­ның сая­сат­ты суб­ъек­тив­ті қа­был­дауы да, оның сон­ да­ғы өз рө­лін тү­сі­нуі де осын­дай тип­тер­ді атап көр­се­ту­ге не­гіз қыз­ме­тін ат­қа­ра­ды. Бі­рін­ші­ден, бұл – өмір­дің бар­лық са­ла­ла­рын­да, со­ның ішін­де сая­сат­та да бел­сен­ді адам­дар. Олар үл­кен энер­гия­мен, өзі­нің мүм­кін­дік­те­рі ту­ра­лы жо­ға­ры пі­кір­мен жә­не күш­ті же­ке ұм­ты­ лыс­та­ры­мен ерек­ше­ле­не­ді, әре­кет­тің сан ал­уан­түр­ле­рі­не ба­рын­ ша та­бан­ды­лық­пен қа­ты­са­ды, бі­рақ үне­мі жо­ға­ры идеоло­гиялық жә­не пси­хо­ло­гия­лық тұ­рақ­ты­лық бай­қат­пайды. Екін­ші­ден, бұл – әре­кет­тің қан­дай да бір сфе­ра­ла­рын­да бел­ сен­ді, бі­рақ сая­сат­та бә­сең, де­мек, сая­сат­шы­лар­ға тән жә­не саяси кү­рес үшін қа­жет­ті не­ме­се сая­сат проб­ле­ма­сы­на бас­қа са­ла­лар­да ба­рын­ша өнім­ді қа­ты­су­ға бай­ла­ныс­ты ин­диф­фе­ре­нт­ті қа­ты­на­ са­тын бейім­дік­тен айы­рыл­ған адам­дар. Бұл топ­қа, осы не­ме­се бас­қа се­беп­тер­мен қол­да­ныс­та­ғы саяси жүйені қол­да­майт­ын,

252

Әлеуметтік психология

сон­дық­тан да оның қыз­мет ет­уіне бел­сен­ді ара­лас­пайт­ын адам­ дар­ды жат­қы­зу­ға бо­ла­ды. Со­ны­мен қа­тар олар оның жойылуы үшін кү­рес­пейді. Үшін­ші­ден, өмір­дің саяси емес са­ла­ла­ры­на аз қы­зы­ғу­шы­лық бай­қа­та­тын, бі­рақ ба­рын­ша саяси бел­сен­ді ин­ди­вид­тер. Бұл – бел­гі­лі бір зият­кер­лік жә­не эмо­циялық-эксп­рес­сив­тік мі­нез­де­ме­ ле­рі бар, саяси әре­кет­ке ба­рын­ша қа­ра­пайым тү­сі­нік­пен ба­ғыт­та­ ла­тын адам­дар­дың өзін­дік түр­лі ка­те­го­риясы. Төр­тін­ші­ден, бұл – сая­сат­та да, одан тыс та бә­сең (кө­бі­не­се энер­гия­сыз, өз­де­рі­не үне­мі сен­бейт­ін, өз та­би­ға­ты бо­йын­ша ұяң) адам­дар. Бұл жағ­дайда саяси бел­сен­ді­лік­ке ты­ры­су­дың жоқ­ты­ ғын олар­дың өмір­лік ұстаным­да­ры­ның әл­сіз­ді­гі­мен жә­не тұ­рақ­ сыз­ды­ғы­мен тү­сін­ді­ру­ге бо­ла­ды. Кел­ті­ріл­ген жік­те­ме­де адам­дар­ды саяси бел­сен­ді­лер мен бә­ сең­дер­ге жат­қы­зу тұл­ға­ның же­ке­лік-пси­хо­ло­гия­лық мі­нез­де­ ме­ле­рін есеп­ке алу­ға не­гіз­де­ле­ді. Же­ке­лік-тұл­ға­лық ба­ғыт­та­лу адам­дар­дың саяси бел­сен­ді­лік­ке де­ген қа­ты­на­сын қа­лып­тас­ты­ ру­да адам пси­хи­ка­сы­ның қа­жет­ті­лік­ті-се­беп­тік са­ла­сы­мен тұ­тас­ тай нақ­ты­ла­на­ды. С.Б.Ка­ве­лин­нің пі­кі­рін­ше, би­лік­ке қа­жет­ті­лік құ­ры­лы­мын ер­кін­дік­ке қа­жет­ті­лік­тер, ге­до­нис­ти­ка­лық қа­жет­ті­ лік­тер, өзін бай­қа­ту мен өзін рас­тау қа­жет­ті­лі­гі анық­тайды, мі­ не со­лар ин­ди­вид­ті саяси әре­кет­пен айна­лы­су­ға мәж­бүр­лей­ді (Ка­ве­лин С.Б., 1992). Саяси бел­сен­ді­лік, би­лік үшін кү­рес­ке тар­ты­лу, со­ны­мен қа­ тар, адам­дар­дың саяси ұстаным­да­ры­мен, олар­дың саяси мі­незқұл­қы­мен, қо­ғам­да­ғы саяси өмір­дің тұ­рақ­ты­лы­ғы­мен, саяси се­ нім­мен анық­та­ла­ды. Мі­не, сон­дық­тан да адам­дар­дың би­лік­ке де­ ген қа­ты­на­сы, олар­дың саяси бел­сен­ді­лі­гі не­ме­се бә­сең­ді­гі бір­қа­ тар пси­хо­ло­гия­лық фак­тор­лар­ға тәуел­ді бо­ла­ды, олар­дың ішін­де: а) сая­сат­қа бұ­қа­ра­лық ақ­па­рат құ­рал­да­ры­ның жә­не саяси үде­ ріс­тер­дің адам­дар­ға әсе­рі­мен не­гіз­дел­ген әлеу­мет­тік-пси­хо­ ло­гия­лық тар­ты­лу дә­ре­же­сі, со­лар­дың ба­қы­лауы­мен сая­сат ту­ра­лы тү­сі­нік қа­лып­та­са­ды, оған қы­зы­ғу­шы­лық, бел­гі­лі бір саяси жә­не бас­қа құн­ды­лық­тар­ды қа­был­дау­ға да­йын­ дық пен қа­бі­лет туады;

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

253

ә) адам­дар­дың не­ме­се олар­дың топ­та­ры­ның өт­кен бү­кіл өмі­рі мен да­му та­ри­хы­ның ба­ры­сын­да қа­лып­тас­қан, саяси нақ­ ты­лық­тар­ға, оқи­ға­лар­ға, фак­тор­лар­ға де­ген нақ­ты қа­ты­нас­ қа не­ме­се сая­сат­қа тар­ты­лу­ға (қо­сы­лу­ға) ық­пал ете­тін осы не­ме­се бас­қа саяси пар­тия не инс­ти­тут­пен қан­дай да бір ұқ­са­стану­ға ба­ғыт­тайт­ын бел­гі­лі бір же­ке жә­не әлеу­мет­тікпси­хо­ло­гия­лық ал­ғы­шарт­тар­дың бо­луы. Бұл ту­ра­лы, мы­са­ лы, адам­дар­дың бел­гі­лі бір топ­та­ры­ның жә­не же­ке­лен­ген тұл­ға­лар­дың сай­лау нау­қан­да­ры ба­ры­сын­да­ғы, олар­дың сая­сат­қа де­ген әрі қа­рай­ғы қа­ты­на­сын бол­жауға мүм­кін­дік бе­ре­тін дәс­түр­лі мі­не­зі бо­йын­ша айтуға бо­ла­ды; б) адам­дар топ­та­ры­ның бел­гі­лі бір саяси құн­ды­лық­тар­ға, идея­лар­ға, көз­қа­рас­тар­ға де­ген әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­ лық қа­тыс­ты­лық се­зі­мі (әр­бір адам­да қа­лай бол­са да нақ­ты саяси жағ­дай­лық қы­зы­ғу­шы­лық­тар мен құш­тар­лық­тар қа­ лып­та­са­ды, уа­қыт өте ке­ле олар адам­ның дү­ниета­ны­мы мен бол­мыс­ты са­на­лы қа­был­дау си­па­тын бе­ре­ді, бұл олар­дың осы не­ме­се бас­қа бір жағ­дай­лар­ға бай­ла­ныс­ты қа­ты­су­шы­ ла­ры бо­лып шық­қан оқи­ға­лар­ды ба­ға­лауға ға­на емес, сон­ дай-ақ олар­дың іс­те­рі мен әре­кет­те­рі­нің тұ­рақ­ты дә­лел­ден­ уін­қа­лып­тас­ты­ру­ға да мүм­кін­дік бе­ре­ді); в) адам­дар­дың сая­сат­ты, би­лік­тік қа­ты­нас­тар­ды күн­де­лік­ ті, осы сәт­тік қа­был­дау (ол адек­ват­ты, адек­ват­сыз, нақ­ты, қияли бо­луы мүм­кін). Адам­дар­дың саяси бел­сен­ді­лі­гі, би­лік­тік қа­ты­нас­тар­ға тар­ тым­ды­лы­ғы әлеу­мет­тік-фор­ма­циялық жә­не та­ри­хи фак­тор­лар­ға тәуел­ді бо­ла­ды. Нақ­ты саяси жүйе­лер мен та­ри­хи фор­ма­циялар адам­дар­дың саяси өмір­ге қа­тыс­уын­ың өзін­дік, бі­рақ бір­дей жағ­ дайла­рын ту­ғы­зуы мүм­кін. Мы­са­лы, дик­та­ту­ра жағ­да­йын­да аза­ мат­тар­дың сая­сат­қа қа­ты­суы жоқ­қа шы­ға­ры­ла­ды, ал олар­дың би­ лік­ке ұм­ты­луы саяси әре­кет­ке тиым са­лу нор­ма бо­лып та­бы­ла­тын жағ­дай­лар­мен жойыла­ды. Тиі­сін­ше, қо­ғам­ның әлеу­мет­тік-пси­ хо­ло­гия­лық кө­ңіл-күйі, ауыр мо­раль­дік-пси­хо­ло­гия­лық ат­мос­фе­ра прог­рес­сив­тік көз­қа­рас­тар­дың та­ралуына то­лық­тай тиым са­ла­ды, саяси пі­кір­та­лас­тар­ға, жал­пы саяси бел­сен­ді­лік­ке ке­дер­гі кел­ті­ре­ді.

254

Әлеуметтік психология

То­та­ли­та­ризм ке­зін­де адам­дар­дың саяси әре­кет­ке қа­ты­суы не мі­нез-құлық­тың қа­таң ұйға­рыл­ған фор­ма­ла­ры­на кел­ті­рі­ле­ді, не үс­тірт си­пат­та бо­ла­ды, ал әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық ат­мос­фе­ра, ха­лық­тың әлеу­мет­тік се­зім­де­рі мен кө­ңіл-күйі бұ­қа­ра­лық ақ­па­ рат құ­рал­да­ры­мен ба­қы­ла­на­ды не­ме­се бел­гі­лі бір ар­на­ға ба­ғыт­та­ ла­ды. Бұл жағ­дайда адам­дар­дың саяси бел­сен­ді­лі­гі кең та­рал­ған си­пат­та бол­майды жә­не адам­дар­дың өз­де­рі­нің саяси сұ­ра­ны­сын қа­на­ғат­тан­ды­руы үшін қо­лай­лы жағ­дай­лар бол­майды. Мем­ле­кет­тің де­мок­ра­тиялық да­муы жағ­да­йын­да, әсі­ре­се оның қа­лып­тас­уын­ың бас­тап­қы ке­зең­де­рін­де, бұ­қа­ра­ның саяси бел­сен­ді­лі­гі, адам­дар­дың би­лік үшін кү­рес­ке тар­ты­луы үшін өте қо­лай­лы әлеу­мет­тік жә­не әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық ал­ғы­шарт­ тар пай­да бо­ла­ды. Қо­ғам­ның эко­но­ми­ка­лық жә­не қо­ғам­дық өмі­ рі, әдет­те, бел­сен­ді бо­ла тү­се­ді, өмір­дің бұ­рын қол­же­тім­сіз бар­ лық жақ­та­рын же­тіл­ді­ру ке­ле­ше­гі адам­дар­дың са­на­сын оята­ды. Мем­ле­кет­те­гі әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық ат­мос­фе­ра әр­түр­лі тек­ те­гі пі­кір­та­лас­тар, ал­уан­ түр­лі жә­не кө­бі­не­се қа­ра­ма-қай­шы, әрі қар­сы көз­қа­рас­тар мен пі­кір­лер үшін үл­кен мүм­кін­дік­тер­ге жол бе­ре­ді. Саяси әре­кет пен би­лік үшін кү­рес­ке, әдет­те шек­теу­лер жоқ. Тіп­ті бұ­рын үл­кен саяси бел­сен­ді­лі­гі еш­қа­шан бай­қал­ма­ған адам­дар да мем­ле­кет­тік іс­тер­ге кө­бі­рек тар­ты­ла бас­тайды, саяси кө­ңіл-күй мен се­зім­дер­ге бе­рі­ле­ді. Мем­ле­кет­тің де­мок­ра­тиялық өз­ге­ріс­тер­ге өтуі­мен адам­дар­дың әлеу­мет­тік жә­не саяси бел­сен­ ді­лі­гі тө­мен­дей бас­тайды. Со­циолог­тар мен пси­хо­лог­тар адам­дар­ды, сон­дай-ақ, олар­дың би­лік­ке қа­ты­на­сы бо­йын­ша да жік­тейді. Бі­рін­ші­ден, бұл би­лік үшін кү­рес­ке өзі­нің же­ке қа­тыс­уына өте те­ріс қа­райт­ын сая­сат­ тан тыс адам­дар, әдет­те би­лік­ке мүл­де мүд­де­лі емес жә­не ол ту­ра­лы аз бі­ле­ді. Олар­ға саяси ой­лау инерт­ті­лі­гі, яғ­ни сая­сат­қа, би­лік үшін кү­рес­ке жақ­ты­ру­шы­лық пен сүйіс­пен­ші­лік­тің жоқ­ ты­ғы тән. Олар сая­сат­ты кө­бі­не­се бө­тен, мән­сіз, ал кей­де «лас» іс деп қа­был­дайды. Бұл ка­те­го­рияға, әдет­те би­лік­ті те­ріс не­ме­се бейтарап қа­был­дайт­ын, қо­ғам­ның саяси мә­се­ле­ле­рі­мен қы­зық­ пайт­ын, би­лік­ке бә­сәң қа­ты­нас­та­ғы аза­мат­тар кі­ре­ді. Де­ген­ мен, олар сая­сат­тан тыс адам­дар­дан әлеу­мет­тік жақ­сы ақ­па­рат-

V тарау. Әлеуметтік психологиядағы саясат негізі

255

тан­ды­рыл­ға­ны­мен ерек­ше­ле­не­ді. Олар­дың ақ­па­рат­тан­ды­ры­луы – бұл олар­дың қо­ғам­да, би­лік­тік қа­ты­нас­тар құ­ры­лы­мын­да­ғы ала­тын ор­нын анық­тау­дың өзін­дік шар­ты. Бұл аза­мат­тар би­лік үшін кү­рес­ке сал­ғырт қа­ра­са да, саяси өмір ту­ра­лы бел­гі­лі бір бі­лім­дер алу­ға өз­де­рін мін­дет­ті са­най­ды. Адам­ды би­лік­пен бай­ ла­ныс­тың бар­лы­ғын: ке­ле­шек­тің бұлың­ғыр­лы­ғын, саяси кү­рес дам­уын­бол­жау қиын­ды­ғын, осы­ған бай­ла­ныс­ты қиын­дық­тар­дан қор­қу­ды, өз­де­рі­нің әле­мін­де би­лік үшін кү­рес әке­ле­тін­нен жақ­ сы деп тұйық­та­лу­ға ұм­ты­лу­ды те­ріс қа­был­дау­ға мәж­бүр­лейт­ін кон­сер­ва­тизм, дог­ма­тизм олар­дың бә­сең­ді­гі­нің се­бе­бі бо­лып та­ бы­ла­ды. Екін­ші­ден, би­лік­ке қа­тыс­ты адам­дар құ­зі­рет­ті қа­да­ға­лау­шы­ лар жә­не би­лік үшін кү­рес­ке қар­сы­лар (пси­хо­ло­гия­лық ма­ғы­ на­да) деп бө­лі­нуі мүм­кін. Құ­зі­рет­ті қа­да­ға­лау­шы­лар сая­сат­қа қы­зы­ға­ды, оның мә­нін тү­сі­не­ді, би­лік үшін кү­рес­тің бар­лық оң жә­не те­ріс жақ­та­рын ай­қын ұғы­на­ды, олар ту­ра­лы жақ­сы ақ­па­ рат­тан­ған. Бі­рақ бір мез­гіл­де олар саяси өмір­ге, кү­рес­ке қа­ты­су­ға ұм­тыл­майды. Әдет­те, бұ­лар іс­пен айна­лы­са­тын, сая­сат­қа қа­ты­сы жоқ адам­дар. Егер олар саяси кү­рес­ке қа­ты­су­ға ке­ліс­кен бол­са, бұл олар­дың өз­де­рі мен қо­ғам үшін аса ма­ңыз­ды деп есеп­тейт­ ін қан­дай да бір не­гіз­гі дә­лел­дер­дің әсе­рі­мен жү­ре­ді. Мы­са­лы, олар ел­ге қа­уіп­ төн­ген жағ­дайда би­лік­тің саяси ор­ган­да­ры­на кі­ ру­ге ке­лі­суі мүм­кін, бі­рақ осы қа­уіп­тің бе­ті қайт­қан­да олар өз­де­ рі­нің бұ­рын­ғы іс­те­рі­не қайта ора­ла­ды. Со­ны­мен қа­тар, би­лік­тік қа­ты­нас­тар­дың си­па­ты ту­ра­лы өз пі­кі­рі бар адам­дар­дың мұн­дай ка­те­го­риясы, адам­дар­дың бар­лық ка­те­го­рияла­ры­на едәуір саяси әсер көр­се­те ала­ды. Би­лік үшін кү­рес­тің қар­сы­лас­та­ры деп атау­ға бо­ла­тын адам­ дар­дың екін­ші ка­те­го­риясы, жал­пы ал­ған­да сая­сат­қа жә­не же­ке­ лей ал­ған­да би­лік үшін кү­рес­ке күрт те­ріс қа­рай­ды. Олар саяси үде­ріс­тер ту­ра­лы өз­де­рі олар­ға қа­тыс­ты ке­рі ұстаным­да бол­ған­ дық­тан жақ­сы ақ­па­рат­тан­ған, өйт­ке­ні би­лік­ті тұл­ға­ның ер­кін­ді­ гін шек­тей оты­рып, оны ба­су құ­ра­лы деп есеп­тейді, ал сая­сат­ты бас­қа адам­дар­ға үс­тем­дік ету­дің, ха­лық­ты ал­даудың се­беп­те­рін бүр­ке­ме­леу тә­сі­лі ре­тін­де қа­рас­ты­ра­ды.

256

Әлеуметтік психология

Үшін­ші­ден, үне­мі би­лік­ті із­деу ұстаны­мын­да бо­ла­тын саяси тұр­ғы­дан бел­сен­ді адам­дар то­бын атап көр­се­ту­ге бо­ла­ды. Олар өз­де­рі үшін үл­кен тар­тым­ды­лық­ты соң­ғы ма­ңыз­ды құн­ды­лық деп есеп­тейді, тиі­сін­ше со­ған өз­де­рі үшін не­ме­се өз­де­рі мү­ше бо­ лып та­бы­ла­тын топ үшін қол жет­кі­зу­ге ұм­ты­ла­ды. Нә­ти­же­сін­де олар саяси мә­се­ле­лер­мен аса бел­сен­ді қы­зы­ға­ды жә­не олар ту­ ра­лы қа­шан­да то­лық ша­ма­да ақ­па­рат­та­ну­ға ты­ры­са­ды. Бел­сен­ді­ лер­дің мі­нез-құл­қы мен әре­кет­те­рі, пси­хо­ло­гия­лық тұр­ғы­дан, ше­ тел­дік жә­не отан­дық ға­лым­дар­дың зерт­теу­ле­рі­не сәй­кес, олар­да бір­қа­тар тұл­ға­лық си­пат­тар­дың: өзі­не де­ген ай­қын кө­рі­не­тін се­ нім­ді­лік­тен бай­қа­ла­тын же­ке­лік қуаты­ның; сырт­қы әлем­ге жо­ға­ ры­ла­тыл­ған се­беп­те­ну жә­не өз бе­де­лін өт­кір се­зі­ну­дің; ин­ди­вид­ті әр­түр­лі өмір­лік жағ­дай­лар­да тым бас­та­ма­лы қа­ты­су­ға, саяси әре­ кет­ке са­на­лы кі­рі­сіп ке­ту­ге, бас­қа адам­дар­ды өз ыр­қы­на ба­ғын­ ды­ру­ға мәж­бүр­лейт­ін же­ке қы­зы­ғу­шы­лық­тың; қор­ша­ған әлем­ді, сон­да бо­лып жат­қан оқи­ға­лар­ға едәуір қы­зы­ғу­шы­лық­тан бай­қа­ ла­тын ау­қым­ды жә­не көп­мән­ді қа­был­дау­ға де­ген жә­не олар үшін осы қы­зы­ғу­шы­лық­тың заң­ды сал­да­ры бо­лып та­бы­ла­тын саяси әре­кет­ке өту­ге де­ген бейім­ді­лік­тер­дің; бас­қа адам­дар­мен бай­ла­ ныс­ты үне­мі із­дейт­ін, өз­де­рін дәл осын­дай жағ­дай­лар­да жақ­сы се­зі­не­тін адам­дар­ға тән, тү­бін­де сая­сат­қа ке­лу­ге ық­пал ете­тін экс­тра­вер­тив­тік бейім­ді­лік­тер­дің бо­луымен тү­сін­ді­рі­ле­ді. Бас­қа зерт­теу­лер еш­қан­дай да әре­кет­ке тар­тыл­ма­ған, бел­сен­ді емес аза­мат­тар­да пси­хо­ло­гия­лық түр­де оқи­ға­лар­ға тар­ты­лу не­ ме­се олар­ға же­ке ба­қы­лау жа­сау се­зі­мі бол­майтынын бай­қа­та­ды. Ке­рі­сін­ше, әре­кет­тің бар­лық түр­ле­рі­не қа­ты­са­тын бел­сен­ді­лер­де бел­гі­лі бір ма­шық­тар бо­ла­ды жә­не олар жү­ріп жат­қан үде­ріс­тер­ге пси­хо­ло­гия­лық түр­де тар­тыл­ған. Мы­са­лы, өз­де­рі­нің отан­дас­та­ ры­ның саяси мі­нез-құл­қы­мен қы­зық­қан ағыл­шын сая­сат­та­ну­шы­ ла­ры, бей­біт­ші­лік үшін қоз­ға­лыс­қа жә­не эко­ло­гиялық, әйел­дер мен бас­қа да «жа­ңа» қоз­ға­лыс­тар­ға қа­ты­су­шы­лар­дың ара­сын­да бір мез­гіл­де бір­не­ше мүм­кін пар­тия­лар­ға (со­ның ішін­де, би­лік­ те­гі­ге де), мем­ле­кет­тік ко­мис­сия­лар­ға, саяси өмір­дің өз­ге де дәс­ түр­лі фор­ма­ла­ры­на кі­ре­тін саяси эли­та үл­кен пайыз құ­райтынын бай­қа­та­ды.

Сонымен, адамдардың саяси белсенділігіне саяси әрекеттің негізінде жататын әлеуметтік те, психологиялық та факторлар ықпал етеді. Адамдардың психологиялық-саяси сапалары саяси белсенділікте, саяси мі257 V тарау. Әлеуметтік саясат негізі байқалады. нез-құлықта, саясипсихологиядағы жұмыста және саяси әрекетте Саяси белсенділік саясаттың мақсатты керек екендігінің көрінісі болып табылады. белсенділік – адамның билікәре­ әрекетіне Со­ны­мЕгер ен, кері адам­ дар­дың (реактивтілік) саяси бел­сен­ ді­лі­гі­несаяси саяси кет­тің мәжбүрлі әсері болса, онда белсенділік – бұл биліктің кешігіңкі әрекеттерімен не­болатын гі­зін­де азаматтың жа­та­тынпсихологиялық-саяси әлеу­мет­тік те, өзін пси­ұсынуы. хо­ло­гия­лық та фак­тор­лар ық­пал Саяси ете­ді.насихаттың, сайлау науқандарының бүкіл психологиясы халықтың саяси белсенділігін басқаруға бағытталған. Үкіметтік органдардың, армияның, Адам­ дар­дың пси­ хо­ло­гия­ лық-саяси са­па­ла­ ры саяси бел­ сен­ді­ т.с.с. әрекеті толықтай саяси нәтижелерге жетуге бағындырылған. лік­те, Саяси саясимінез-құлығы мі­нез-құлық­ т а, саяси жұ­ м ыс­ т а жә­ н е саяси әре­ ет­те бар адамның әлеуметтік, экономикалық, ұлттық ктабиғатына сай келетін саясаттың мақсатты бағытталуымен реттеледі. Саяси мінезбай­қа­ла­ды. құлықтың жемісі қадағалауға, тіркеуге, саяси құжаттар, акциялар, партиялардың, көшбасшылардың экономикалық және әлеуметтік әрекеттері формасында Құ­ры­лым­дық-ло­ги­ка­лық сұл­ба­лар бағалауға, т.с.с. беріледі.

Саяси са­на­ның пси­хсұлбалар о­ло­гия­лық си­пат­та­ма­сы Құрылымдық-логикалық Саяси

сана

Мағынасы мама

Мазмұны

Спецификасы

Қызметтері (функциялары)

Танымдық

Бағалаулық

Интеграциялық

Болжамдамалық

Реттеулік

Нормативтік

1 сұлба. сананың Саяси бел­Саяси сен­ді­ лік сая­психологиялық сат­тың мақ­ссипаттамасы ат­ты ке­рек екен­ді­гі­нің кө­рі­ ні­сі бо­лып та­бы­ла­ды. Егер ке­рі бел­сен­ді­лік (реак­тив­ті­лік) – адам­ ның саяси 182 би­лік әре­ке­ті­не мәж­бүр­лі әсе­рі бол­са, он­да бел­сен­ді­лік – бұл би­лік­тің кішігірім әре­кет­те­рі­мен бо­ла­тын аза­мат­тың пси­хо­ло­гия­лық-саяси өзін ұсы­нуы. Саяси на­си­хат­тың, сай­лау нау­қан­да­ры­ның бү­кіл пси­хо­ло­гиясы ха­лық­тың саяси бел­сен­ді­лі­гін бас­қа­ру­ға ба­ғыт­тал­ған. Үкі­мет­тік ор­ган­дар­дың, ар­мияның, т.с.с. әре­ке­ті то­лық­тай саяси нә­ти­же­лер­ ге же­ту­ге ба­ғын­ды­рыл­ған.

258

Әлеуметтік психология

Саяси мі­нез-құлы­ғы бар адам­ның әлеу­мет­тік, эко­но­ми­ка­ лық, ұлт­тық та­би­ға­ты­на сай ке­ле­тін сая­сат­тың мақ­сат­ты ба­ғыт­ та­луымен рет­те­ле­ді. Саяси мі­нез-құлық­тың же­мі­сі қа­да­ға­лау­ға, тір­кеуге, саяси құ­жат­тар, ак­циялар, пар­тия­лар­дың, көш­бас­шы­ лар­дың эко­но­ми­ка­лық жә­не әлеу­мет­тік әре­кет­те­рі фор­ма­сын­да ба­ға­лауға, т.с.с. бе­рі­ле­ді. Билік құбылыс ретінде

Негізгі түрлері

Іске асыру құралдары

Жүзеге асырылу формалары

Экономикалық

Құқық

Үстемдік

Саяси

Бедел

Жетекшілік

Құқықтық

Наным

Басқару

Әскери

Дәстүрлер

Үйлестіру

Рухани

Мәжбүрлеу

Ұйымдастыру

Отбасылық

Зорлық

Бақылау

3-сұл­ ба. Би­ лік­тің пси­хсипаттамасы о­ло­гия­лық 2 сұлба. Биліктің психологиялық

си­пат­та­ма­сы

Бақылау сұрақтары: Ба­қы­лау сұ­рақ­ та­ры: Ғылыми саяси деген 1. Ғы­ лы­мибілімдер бі­лім­дсаласы ер са­лретіндегі а­сы ре­тін­ де­гіпсихология саяси пси­ хо­ло­не? гия де­ген не? Саяси психология қандай құбылыстар мен үдерістерді зерттейді? 2. Саяси пси­хо­ло­гия қан­дай құ­бы­лыс­тар мен үде­ ріс­тер­ді зерт­тей­ді? Биліктің қызметтері (функциялары) қандай? 3. Би­ лік­тің қыз­мет­те­рі (функ­цияла­ры) қан­дай? Саяси билік деген не? 4. Саяси би­лік де­ген не? Сізге адамдардың саяси белсенділігіне байланысты қандай типтері белгілі? 5. Сіз­ ге адам­дар­дың саяси бел­сен­ді­лі­гі­не бай­ла­ныс­ты қан­дай тип­те­рі бел­ Саясатқа және саясаткерлерге деген қатынасыңыз гі­ лі? Саяси ойлауыңыз бен санаңызға мінездеме беріңіз 6. Сая­сат­қа жә­не сая­сат­кер­лер­ге де­ген қа­ты­на­сы­ңыз Билікке және адамдардың биліктік қатынасына деген көзқарасыңыз 7. Саяси ой­лауы­ңыз бен са­на­ңыз­ға мі­нез­де­ме бе­рі­ңіз 183 8. Би­лік­ ке жә­не адам­дар­дың би­лік­тік қа­ты­на­сы­на де­ген көз­қа­ра­сы­ңыз 9. Саяси бел­сен­ді­лік­тің түр­лі фор­ма­ла­ры 10. Сая­сат пен саяси би­лік­тің қа­ты­на­сы

VI та­рау ТҰЛ­ҒААРА­ЛЫҚ ҚА­ТЫ­НАС ЖӘ­НЕ ТОПIШIЛIК ҚА­РЫМ-ҚА­ТЫ­НАС­ТЫҢ ПСИ­ХО­ЛО­ГИЯСЫ

6.1. Қа­рым-қа­ты­нас жә­не өза­ра тiлде­судiң әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық си­па­ты Пси­хо­ло­гия ғы­лы­мы­ның кез-кел­ген мә­се­лесi адам­ның жан дү­ ниесiнiң сы­ры­мен, қо­ғам мен әлеу­меттiк өмiрдiң сан ал­уан­са­ла­ ла­ры­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Бұл та­би­ғи заң­ды­лық бо­ла­шақ ұр­ пақ­тың да өмiр жо­лы мен тағ­ды­ры­ның әр­қи­лы қыр­ла­ры­мен өза­ра ұш­тас­ты. Соң­ғы жыл­дар­да адам­ның жан дү­ниесiмен сыр­ла­сып, оның пси­хо­ло­гия­сын зерт­теу­де пси­хо­лог­тар мен со­циолог ма­ман­дар, ұс­таз­дар мен бас­қа­ру қыз­метiндегi же­текшiлер­ге же­те зер са­лып, көңiл ауда­рып отыр­ған ма­ңыз­ды мә­се­ленiң бiрi – адам­дар ара­сын­ да­ғы қа­рым-қа­ты­нас жа­сап, олар­дың өза­ра тiлде­се бiлу­лерiнiң құ­пия сы­ры жә­не оның кiлтi не­де де­ген мә­се­ленiң шешiмiн та­бу – қазiргi өмiр та­ла­бы. Осын­дай мә­се­ленiң байы­бын бар­лап, оның се­беп-сал­да­рын анық­тау, тиiмдi жо­лын та­бу әлеу­меттiк өмiрде адам­ның мiнез-құл­ қы­ның қа­лып­ты дам­уын­қам­та­ма­сыз ете ал­май, оған зиян­ды әсер етерi дау­сыз. Мұн­дай жайт­ қо­ғам өмiрiнiң шие­ленiскен дағ­да­ 259

260

Әлеуметтік психология

рыс­ты жағ­да­йын­да қазiргi қо­ғам адам­да­ры­на ға­на емес, бо­ла­шақ ұр­пақ­тың бо­йын­да да жа­ғым­сыз мiнез-құлық­тар­дың туын­да­уына терiс ық­пал етуi мүмкiн. Қазiргi кез­де сон­дай жа­ғым­сыз қы­лық­ тар адам­дар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­та да жиi бай­қа­лып отыр. Қа­рым-қа­ты­нас жа­сау ақыл­ды адам­ға ға­на тән та­би­ғи қа­сиет, ол адам­ның тiршiлiк бей­несi мен мә­де­ни өмiрiнде, тұр­мыс-сал­тын­ да, күн­делiктi қа­жеттiлiктерiн қа­на­ға­тан­ды­ра­тын тұ­рақ­ты шарт. Ойын­мен оқу жә­не ең­бек адам әре­кетiнiң негiзгi түр­лерi осы қа­ рым-қа­ты­нас ар­қы­лы да­мып жетiлiп жү­зе­ге аса­ды. Адам­дар өза­ ра тiлдесiп өмiр сү­ру­ге бейiмде­луi – ор­га­низм тiршiлiгi үшiн су мен ауа, күн шұ­ғы­ла­сы сияқ­ты та­би­ғи қа­жеттiлiгiмен бiрдей. Адам­дар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас жа­саудың қа­жеттiлiгi мен ма­ңы­зын жа­пон­дық­тар­дың же­ке ба­сын тәр­бие­леп, жетiлдiру әре­кетiндегi iстерiнен ай­қын аң­ға­ру­ға бо­ла­ды. Адам өзiнiң бо­ йын­да­ғы қабiлетi мен iскерлiгiн жетiлдiру­де өзiн-өзi сы­нап кө­ редi екен. Мұн­дай сы­нақ адам­ның де­несi мен ру­ха­ни жа­ғы­нан да­мып жетiлу жо­лын­да күр­делi қиын­дық­тар­ды же­ңу­ге ту­ра ке­ ледi. Бұл сы­нақ бо­йын­ша, адам­ға ешкiммен де қа­рым-қа­ты­ нас жа­сауға тиым са­лы­нып, оны он тәулiк бойы елсiз да­ла­ның үңгiрiнде тiршiлiк ету­ге баули­тын көрiнедi. Бұл жа­пон тiлiнде Ма­ри­тао делiнiп, адам өзiмен-өзi тiлде­су­ге де тиым са­лы­на­тын көрiнедi. Мұн­дай жағ­дайда адам­ның ру­ха­ни да­муы те­желiп, жал­ ғыз­дық тiршiлiгі­нің ащы дәмiн тар­та­тын бо­ла­ды. Тиым са­лын­ған жағ­дай­дан бо­сан­ған адам ауыр хал­ден құ­тыл­ған­дай күй кешiп, кез-кел­ген адам­мен сөй­лесiп, тiлдес­кен­де онан ора­сан зор ләз­зәт алып, жан дү­ниесi ра­хат­тан­ған­дай бо­лып, бо­йын­да­ғы күш-қуаты ар­та­тын көрiнедi. Осы орай­да адам­дар­дың күн­делiктi өмiрдегi кәсiптiк са­ла­да­ ғы өза­ра тiлдесiп, қа­рым-қа­ты­нас жа­сауы­ның оның ру­ха­ни өмiрi мен тiршiлiк бей­несiнiң қа­лып­ты дам­уына қан­ша­лық­ты әсер ететiндiгiн же­те түсiну­ге бо­ла­ды. Сон­дық­тан әрбiр ма­ман мен кәсiпкер, ұс­таз бен же­текшi, жұ­мыс­шы мен бас­тық, биз­нес­мен мен конг­ресс мү­шесi, де­пу­тат пен сай­лау­шы – бұ­лар­дың бәрi де күн­делiктi тiршiлiкте өз қыз­метi са­ла­сын­да үнемi бiрiмен-бiрi тiлдесiп, пiкiр алы­сып, ха­лық бұ­қа­ра­сы­мен қа­рым-қа­ты­нас жа­

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

261

сай­ды. Он­сыз кез-кел­ген адам ру­ха­ни то­қы­рауға ду­шар бо­ла­ры сөзсiз. Адам­дар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас жа­сауда аса қа­жеттi шарт­тың бiрi – сөй­ле­сушiлердiң өз ой-пiкiрлерiн өз­ге­лер­ге, тың­ дау­шы­лар­ға қа­лай­да жеткiзiп, олар­ға әсер етудi көз­де­се, ал тың­ дау­шы­лар­дың қа­рым-қа­ты­нас ор­на­ту­да­ғы сөй­леушi жақ­тың ойпiкiрiн дұ­рыс ұғы­нып, оны iс жүзiне асы­ра бiлу мә­де­ниеттiлiгiне бай­ла­ныс­ты. Бұл жәйт­тен бiздің қа­рым-қа­ты­нас жа­саудың үнемi екi жақ­ты үде­ріс екендiгiне көзiмiз же­тедi. Ар­найы жүргiзiлген зерт­теу нә­ти­жесiне қа­ра­ған­да, адам­дар­ дың ба­сым көпшiлiгi өзiнiң 70 пайыз уақы­тын осы қа­рым-қа­ ты­нас жа­сауға жұм­сайды. Қазiргi за­ман­да адам­та­ну ғы­лым­да­ры iшiнде пси­хо­ло­гия ғы­лы­мы­ның игi мақ­сат­тар­ды iс жүзiнде ай­ қын­дап, оның заң­ды­лық­та­рын ашып көр­се­ту­де елеулi та­быс­тар­ға ие бо­лып отыр­ға­ны шын­дық фак­тор. Әсiре­се, бұл пәннiң өндiрiс пен өз­ге де са­ла­лар­да ұжым­дар­ды бас­қа­ру iсiнде ме­ке­ме бас­шы­ ла­ры­на, же­текшi ма­ман­дар мен ұс­таз­дар­ға, әсiре­се өндiрiсте қыз­ мет ат­қа­ра­тын бас­шы­лар­ға прак­ти­ка­лық жа­ғы­нан тигiзер пай­да­ сы­ның мол екендiгiн өмiр тәжiри­бесi дә­лел­деп отыр. Тiлде­су ар­қы­лы адам­дар өза­ра қа­рым-қа­ты­нас жа­сап, бiр-бiрiне бiлдiрмек бол­ған ойын­ жеткiзiп, пiкiр алы­са­ды, қа­ты­нас ор­на­ту­ дың нә­ти­жесiнде өза­ра ық­пал етiп, адам­дар­дың өмiр тәжiри­бесi, iс-әре­кетi, теория­лық ой-пайым­да­ры да­ми­ды. Әр ал­уан­iс-әре­кет­ терiн жү­зе­ге асы­рып, ха­бар алы­са­ды. Сөйт­iп, олар­дың ара­сын­да тұ­рақ­ты қа­рым-қа­ты­нас ор­най­ды. Өза­ра тiлде­су ар­қы­лы бiрiгiп, тiрлiк етедi, ең­бек­тенiп әрбiр iс-әре­кеттi орын­дау нә­ти­жесiнде кәсiби iскерлiгiн арт­ты­ра­ды. Ұжым­дық iс-әре­кетiн жетiлдiрiп, өза­ра қа­рым-қа­ты­нас жа­сауы ар­қы­лы бiрiн-бiрi түсiнiп, мiнезқұл­қын­да­ғы ұнам­ды қа­сиет­терiн де қа­лып­тас­ты­ру­ға ық­пал етедi. Бiр сөз­бен айт­қан­да, олар өза­ра тiлдесiп, тiршiлiк ет­кен ор­та­сын, әлеу­меттiк жағ­дайды түсiнетiн дең­гейге кө­терiледi. Қо­ғам­дық си­пат­та ат­қа­ры­ла­тын iстердiң нә­ти­желi бо­луы, ең ал­ды­мен адам­дар­дың ақыл-ойы мен де­не күшiн бiрiкті­ре оты­рып, олар­дың са­на­лы түр­де жү­зе­ге асы­рылуына тәуелдi. Мұн­дай рет­те адам­дар­дың iсi мен әре­кетi, қи­мы­лы­ның мақ­са­ты болуына бай­ла­ ныс­ты бо­лып оты­ра­тын­ды­ғын осы за­ман­ғы пси­хо­ло­гия­лық зерт­

262

Әлеуметтік психология

теу­лер ай­қын­дап бердi. Өндiрiс пен ша­ру­ашы­лық­та адам­дар ара­ сын­да­ғы дұ­рыс қа­рым-қа­ты­нас ор­на­ту­дың тиiмдiлiгi мем­ле­кеттiк ма­ңыз­ды мә­се­ле екендiгi қазiргi кез­де әр та­рап­та iздестiрiлiп, оның пай­да­сы мен шын­ды­ғы ғы­лы­ми тұр­ғы­да дәйек­телдi. Осын­ дай зерт­теу қо­ры­тын­ды­ла­ры адам­дар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас жа­сау мә­се­лесiнiң күн өт­кен са­йын­ күр­де­ле­не тү­сетiн мем­ле­ кеттiк дең­гей­дегi мә­се­ле екендiгiн көр­се­тедi. Мә­се­ленiң күр­де­ ле­не тү­суiне тiке­лей әсер ететiн әлеу­меттiк фак­тор­лар қа­та­ры­на осы за­ман­ғы ғы­лым мен тех­ни­ка жетiстiктерi жә­не адам­дар­дың кәсiби бiлiм мен са­на-сезiмiнiң өсiп жетiлуiн жат­қы­зу­ға бо­ла­ды. Адам­дар­дың бiрiмен-бiрiнiң тiлдесiп, қа­рым-қа­ты­нас жа­сауы­ ның күр­де­ле­не түсiп, ма­ңы­зы­ның арт­уын­ өндiрiстегi тех­ни­ка мен адам­дар­дың кәсiби дең­гейiнiң өсуiне бай­ла­ныс­ты екендiгiн әлеу­меттiк өмiрдегi шын­дық фак­тор деп мо­йын­дайт­ын бол­сақ, ал мұн­дай күр­делi мә­се­ленiң түйiнiн байыбы­на ба­рып, шешiп оты­ ру, бас­қа­ру­шы кадр­лар­дың көпшiлiкпен тiл та­бы­сып, олар­мен дұ­рыс қа­рым-қа­ты­нас ор­на­ту бiлiкiтiлiгiне бай­ла­ныс­ты. Ме­ке­ме мен өндiрiс бас­шы­ла­ры­ның бас­қа­ру қыз­метiндегi бiлiмдар­лы­ғы мен тәжiри­бесi, iскерлiк дағ­ды­сы мен ба­ғы­ну­шы адам­дар­дың тiл та­бы­са бiлуi – кез кел­ген жұ­мыс са­ла­сы­ның ойда­ғы­дай нә­ти­же­ лер берiп, көпшiлiк ара­сын­да­ғы ұйым­дас­ты­ру iстерi мен саяси тәлiм-тәр­бие жұ­мыс­та­рын ойда­ғы­дай жү­зе­ге асы­рып отыр­уын­ың кепiлi бол­мақ. Қазiргi кез­де қо­ғам­дық ең­бек пен өндiрiс орын­да­рын­да ең­бек адам­да­ры­мен тiл та­бы­сып, олар­дың күн­делiктi мұқ­таж­дық­та­ры мен та­лап-тiлек­терiне же­те мән берiлiп, олар­ға же­ке на­зар ауда­ ры­лып отыр. Мұн­дай та­лап­тар­ды жү­зе­ге асы­ру кәсiпо­рын­дар мен ұжым­дар­да­ғы қо­ғам­дық әлеу­меттiк мә­се­ле­лердi ба­йып­ты ше­шу екендiгiн өмiр тәжiри­бесi ай­қын көр­сетiп отыр. Адам­дар­дың қо­ ғам­дық жұ­мыс түр­лерiне ең­бек өнiмдiлiгiн ар­ты­руы, олар­дың жа­ са­ған өнiмдерiне са­па­лы түр­де жа­уап­кершiлiкпен қа­рауы, ең ал­ ды­мен сол ұжым­да қа­лып­тас­қан әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық ахуал ор­на­ту­ға тәуелдi бо­лып отыр­ған­ды­ғы мәлiм. Ең­бек ұжы­мын­да­ғы адам­дар­дың өза­ра қа­ты­на­сы­на бас­шы­лық ететiн же­текшi кадр­ лар­дың iскерлiгi мен әрбiр адам­ның жан дү­ниесiнiң сы­ры­на бой­

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

263

лай қа­рап, олар­ға қам­қор­лық жа­саула­ры­на тәуелдi. Екiншiден, iскер адам­дар­дың әлеу­меттiк бел­сендiлiгi мен қо­ғам­дық са­па­сын өрiсте­ту­ге әрбiр жұ­мыс­шы мен тех­никтiң, ұжым же­текшiсi мен олар­дың жос­пар­лан­ған iстердi жү­зе­ге асы­руы үшiн кез кел­ген адам­ның да­ра­лық мiнез-құл­қын же­те бiлудi та­лап етедi. Мұн­дай та­лап әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияда ерек­ше орын ала­тын мә­се­ленiң бiрi – адам фак­то­рын үнемi ес­керiп, он­дай ерек­шелiктер­мен са­на­ сып оты­ру­ды қа­жет етедi. 6.2. Қа­рым-қа­ты­нас – әлеу­меттiк бай­ла­ныс­тың негiзгi құ­ра­лы. Қа­рым-қа­ты­нас тех­ни­ка­сы жә­не құ­ра­лы Тюм­БИТ ком­па­ниясы­ның кез кел­ген жұ­мыс­керiне өндiрiстiк қыз­мет үде­рі­сін­де адам­дар­мен қа­ты­на­су­ға ту­ра ке­ледi. Ме­нед­ жер­ге, ендiрушiге жә­не курь­ер­ге бұл ерек­ше дең­гейде әдiлеттi, се­бебi оның мис­сиясы – клиенттiң ком­пью­терiнде қо­раб­ша­лы өнiмдi жай ға­на ор­на­ту емес, тұ­ты­ну­шы­ның сұ­ра­ны­сын қа­на­ғат­ тан­ды­ра­тын тап­сы­рыс бе­рушiге бағ­дар­ла­ма құ­ру­ға кө­мек­те­су. Қазiргi уа­қыт­та қа­рым-қа­ты­нас стилi ие­рар­хия­лық не­ме­се ав­то­ри­тар­лық көз­қа­рас­пен емес, әрiптестiк кө­қа­рас­пен ерек­ше­ле­ нуi тиiс. Ол кон­сен­сус­қа же­ту­ге ба­ғыт­та­луы және ком­му­ни­ка­ тивтi бо­луы қа­жет. Бас­қа­ша айт­қан­да, қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да бұй­рық­тар­ды, айып­таулар­ды бол­дыр­мау, шексiз пiкiр-та­лас­тар­ға жол бер­меу қа­ жет. Әңгiме ба­ры­сын­да қыз­мет­кер өзiнiң кәсiби бiлiктiлiгiн, iстi бiлетiндiгiн, қо­лай­лы шешiмдердi та­бу ептiлiгiн көр­се­туi тиiс. Қыз­мет­кер үшiн оның әңгiме жүргiзу ептiлiгi – ше­шушi мән­ге ие. Де­мек, оның сөй­лей бiлуi және ар­найы бiлiмiмен не айту ке­ рек екендiгi анық­та­ла­ды. Әңгiмені қа­лай жүргiзiлiп отыр­ған­ды­ ғы маңызды. Әңгiме жүргiзу кезiнде қыз­мет­кер­де мынадай то­лық ай­қын­дық бо­луы тиiс: – ком­му­ни­ка­ция серiктерi ту­ра­лы; – әңгiменiң мақ­са­ты ту­ра­лы;

264

Әлеуметтік психология

– әңгiме кезiнде сырт­қы әсер етушi фак­тор­лар ту­ра­лы (айна­ла­ да­ғы­лар ту­ра­лы). Ком­му­ни­ка­ция­лар про­цесiн дұ­рыс құ­ру үшiн қыз­мет­кердiң тұл­ға пси­хо­ло­гиясы са­ла­сын­да­ғы бас­тап­қы бiлiмi бо­луы ке­рек. Бiз осы жағ­дайда негiзгi рөл ат­қа­ра­тын үш ке­зеңдi қа­рас­ты­ра­мыз: – ба­за­лық пси­хо­ло­гия­лық нұс­қау­лар – әңгiме ба­ры­сын­да ком­ му­ни­ка­ция­лар үде­рі­сін дұ­рыс құ­ру үшiн бұ­лар­ды бiлу қа­жет; – тұл­ғаара­лық ком­му­ни­ка­ция­лар теориясы­ның негiздерi – әңгiме үшiн өзектi сәт; – әңгiме жүргiзу эти­ка­сы, яғ­ни қыз­мет­кер кәсiби та­лап­тар мен орын ал­ған тәжiри­бе­ге қа­рай қыз­мет­кер мен тап­сы­рыс бе­ рушi ара­сын­да­ғы ба­за­лық өза­ра қа­рым-қа­ты­нас қа­ғи­да­ла­ рын ұстануы қа­жет. 6.3. Қо­ғам­дық қа­рым-қа­ты­нас «Адам­дар бiр-бiрiн бiлмейiнше, түсiнбейiнше қа­ты­нас­қа тү­суi қиын», – деп, Дью өзiнiң көз­қа­ра­сын бiлдiредi. Әрбiр адам өз қа­лауы бо­йын­ша әре­кет етедi жә­не айна­ла­сын­ да­ғы­лар да со­лай­ша әре­кет етедi. Әрбiр адам ешбiр та­ным­сыз әлеу­меттiк құ­ры­лым­ға бейiмде­ледi. Әлеу­меттiк құ­ры­лым үздiксiз әре­кет ету­ден тұ­ра­ды. Мұн­да­ғы мү­ше­лер бiр-бiрiне қол­дау көр­се­ тедi. Егер адам қан­дай да бiр се­беп­тер­мен топ­тан алыс­тап кет­се, он­да ол қа­рым-қа­ты­нас­тан да қол үзiп қа­ла­ды. Ол кез­де өзiнiң тұ­ жы­ры­мын тек­се­ру қиын­ға тү­седi жә­не ма­ғы­на­сыз түсiнбеушiлiк пай­да бо­ла­ды. Адам топ­пен қа­рым-қа­ты­нас­тан алыс­та­ған са­йын­ тұйық­та­ла бе­редi. Осын­дай кез­де жүй­кесi то­зып, ауру­ға ұшы­рай­ ды. Он­дай адам өз әлемiнде өмiр сү­редi. Адам­ның жан дү­ниесiмен сыр­ла­сып, оның пси­хо­ло­гия­сын зерт­теу­де пси­хо­лог­тар мен әлеу­мет­та­ну ма­ман­да­ры же­те зер са­ лып көңiл ауда­рып отыр­ған ма­ңыз­ды мә­се­ленiң бiрi – адам­дар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас жа­сап, олар­дың өза­ра тiлде­се бiлуiнiң құ­пия сы­ры жә­не оның кiлтi не­де де­ген мә­се­ленiң шешiмiн та­бу – қазiргi өмiр та­ла­бы.

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

265

Жан дү­ниемiзбен сыр­ла­сып, қа­рым-қа­ты­нас­қа тү­су де­ген ұғым­ды көбiмiз, ақ­па­рат ал­ма­су, қы­зы­ғу­шы­лық, ой­мен, көңiл-күй­мен, эмо­циямен бөлiсу т.б. ой­лар­мен белгiлеймiз. Осы­ның бәрiн ақ­па­рат ал­ма­су деп қа­рас­ты­ру­ға бо­ла­ды. Сон­да бұ­дан шы­ға­ты­ны қа­рым-қа­ты­нас – ақ­па­рат ал­ма­су. Адам­дар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да көп­те­ген ке­дергiлер кез­де­суi мүмкiн. Олар әлеу­меттiк не­ме­се пси­хо­ло­гия­лық бо­ла­ды. Бiр жа­ғы­нан, мұн­дай ке­дергiлер қа­ты­нас­ты түсiнбеушiлiктен, яғ­ни тiлдi түсiнбе­гендiктен бо­луы мүмкiн. Екiншiден, ке­дергi екiншi адам­ның тұйық­ты­ғы­нан да бо­ла­ды. Егер шын­дық әлеу­меттiк үде­ріс бол­са, он­да қа­рым-қа­ты­нас­тан айы­рыл­ған адам көп­те­ген қиын­шы­лық­тар­ға тап бо­ла­ды. Мы­са­лы, ұжым­ға, топ­қа кiрген­де же­ке сөз сөй­леу ба­ры­сын­да анық көрiнедi. Адам ұзақ жыл­дар бо­йын­да ерiксiз не­ме­се ерiктi түр­де қо­ғам­ нан алас­та­тыл­са, пси­хо­ло­гия­лық ауыт­қу­шы­лық­тар пай­да бо­ла­ды. Мұн­дай кез­де гал­лю­ци­на­ция, апа­тияның пай­да бо­луы, пси­хо­ло­ гия­лық ауыт­қу, өзiн-өзi өлтiру сияқ­ты құ­бы­лыс­тар жиi кез­де­седi. Тiлде­су ар­қы­лы адам­дар өза­ра қа­рым-қа­ты­нас жа­сап, бiрiнебiрi бiлдiрмек бол­ған ойын­ жеткiзiп, пiкiр алы­са­ды. Қа­ты­нас ор­ на­ту­дың нә­ти­жесiнде өза­ра адам­дар­дың өмiр тәжiри­бесi, iс-әре­ кетi, теория­лық ой-пiкiрлерi да­ми­ды. Сөйт­iп олар­дың ара­сын­да тұ­рақ­ты қа­рым-қа­ты­нас ор­най­ды. Өза­ра тiлде­су ар­қа­сын­да бiрле­ се оты­рып тiрлiк етедi, кәсiби iскерлiгiн арт­ты­ра­ды. Адам­дар­дың өза­ра қа­рым-қа­ты­нас жа­сауы ар­қы­лы бiрiн-бiрi түсiне­ді, мiнезқұл­қын­да­ғы ұнам­ды қа­сиет­терi де қа­лып­та­са­ды. Со­ны­мен, қа­рым-қа­ты­нас де­генiмiз – өнер, қа­ты­нас жа­сау, өз­ ге­лер­мен тiл та­бы­су – әрбiр адам­ның өмiр тәжiри­бесiне, бiлiмiне, тап­қыр­лы­ғы­на, ақыл-ойына, т.б. бай­ла­ныс­ты жү­зе­ге аса­ды. Тiл та­бы­сып өз­ге­лер­мен қа­ты­нас ор­на­ту адам­ның өзiнiң та­лап-тiлегiн, ын­та-ықы­ла­сын, көз­қа­ра­сын же­те түсiнудi та­лап етедi. Қа­ты­ нас нә­ти­жесiнде адам­ның өз­ге­лер­ге де­ген қам­қор­лы­ғы, жан ашу се­зімi, гу­ма­нистiк көз­қа­ра­сы қа­лып­та­са­ды. Ба­за­лық пси­хо­ло­гия­лық нұс­қау­лар Адам пси­хи­ка­сы өте күр­делi жә­не оның мiнез-құлы­ғы­ның негiзiнде жат­қан адам­ды ын­т а­лан­ды­ру­дың то­лық теорияла­ры

266

Әлеуметтік психология

әлi жеткiлiктi түр­де құ­рыл­ма­ған. Ын­т а­лан­ды­ру өмiр сү­ру ор­т а­ сы­ның әлеу­меттiк фак­тор­лар мен па­ра­ме­т р­лерiнiң ық­па­лын­да бо­ла­тын са­на­лы жә­не са­на­сыз, сезiмтал, ин­тел­лек­ту­ал­ды, сон­ дай-ақ мә­де­ни жә­не фи­зи­оло­гиялық қа­жеттiлiктерiнiң күр­делi ке­шенiнiң үнемi өза­ра әсер етуiнiң нә­ти­же­лерi бо­лып та­бы­ла­ ды. Де­ген­мен, қазiр адам­дар­дың мiнез-құлық түр­лерiн су­рет­ тейт­iн бiрқа­т ар теория­лар бар, со­лар­дың негiзiнде қыз­мет­кер едәуiр сенiмдi әре­кет жа­с ап, жақ­сы тәжiри­белi нә­ти­же­лер­ге же­те ала­ды. Осын­дай теория­лар­дың бiрi Шост­рем-Мас­лоу (Мас­лов) теориясы бо­лып та­бы­ла­ды, ол қазiргi адам­да­ғы екi ба­за­лық пси­хо­ло­ гия­лық нұс­қауды қа­рас­ты­ра­ды: 1) Ма­ни­пу­ля­тор­лар – бұл негiзгi мақ­са­ты (са­на­лы жә­не са­на­ сыз) жағ­дайды ба­қы­лау бо­лып та­бы­ла­тын адам­дар; ма­ни­пу­ля­тор үшiн өзi айна­лы­сып отыр­ған қыз­метi екiншi дең­гейлi рөл ат­қа­ ра­ды, бас­ты­сы – бұл осы қыз­мет­те ат­қа­ра­тын рөлi; ма­ни­пу­ля­тор өзiн тұл­ға ретiнде қа­был­да­май­ды, өзiн ба­ға­ла­май­ды жә­не тек қа­на өзiнiң айна­ла­сын­да­ғы зат­тар­дың, яғ­ни ма­ни­пу­ля­ция объектiлерiн ға­на кө­редi; 2) Ак­ту­али­за­тор­лар – бұл өз-өзiне қайталан­бас тұл­ға ретiнде қа­райт­ын ин­ди­вид­тер, сон­дық­тан бас­қа адам­дар­ды да қайталан­ бас тұл­ға ретiнде сезiнедi; олар үшiн қыз­мет бiрiншi бо­лып та­ бы­ла­ды, ал олар­дың осы қыз­мет­те ат­қа-ра­тын рөлi екiншi бо­лып та­бы­ла­ды. Ма­ни­пу­ля­тор­лар мен ак­ту­али­за­тор­лар тұл­ға­сы­ның белгiлерi Ма­ни­пу­ля­тор­лар

Ак­ту­али­за­тор­лар

1

2

Өтiрiк (іл­кі, алаяқ­тық). Ма­ни­пу­ля­тор­ лар тәсiлдердi, әдiстердi, амал­дар­ды пай­да­ла­на­ды. Олар әсер қал­ды­ра­тын ко­ме­дияны жә­не рөл­дердi ой­най­ды. Олар­дың көр­се­тетiн сезiмдерi жағ­ дайға бай­ла­ныс­ты таң­да­ла­ды. Же­те түсiнбеушiлiк (апа­тия, зерiгу).

Әдiлеттiлiк (ай­қын­дық, шы­найы­лық, ұял­шақ­тық). Ак­ту­али­за­тор қан­дай да бол­ма­сын өз сезiмдерiн әдiлеттi бiлдiру­ге бейiм. Оған адал ниеттiлiк, мә­нерлiлiк тән, ол на­ғыз өзiмен-өзi бо­ла ала­ды. Же­те түсiну (өмiрге то­лы, қы­зы­ғу­шы­лық).

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

267

1 2 Ма­ни­пу­ля­тор өмiрдiң шын мәнiн же­ Ак­ту­али­за­тор өзiн жә­не бас­қа адам­ те түсiнбейдi. Ол не көргiсi, не iстегiсi дар­ды жақ­сы кө­редi жә­не ес­тидi. Ол кел­генiн кө­редi не­ме­се iстейдi. өнер­ге, му­зы­ка­ға жә­не өмiрдiң бас­қа көр­сетiлiмдерiне бейiм. Ба­қы­лау (тұйық­тық, қа­са­қа­на­лық). Ма­ни­пу­ля­тор үшiн өмiр шах­мат тақ­ та­сы секiлдi. Ол бай­сал­ды көрiнедi, алай­да өзiн (бас­қа­лар­дан өз мо­тив­ терiн жа­сы­ра оты­рып, олар­ды да) үнемi ба­қы­лауда ұс­тай­ды.

Еркiндiк (спон­тан­дық, ашық­тық). Ак­ ту­али­за­тор спон­тан­ды ке­ледi. Ол өзiне тән мүмкiндiктердi еркiн көр­се­ту­ге қабiлеттi. Ол – өз өмiрiнiң қо­жа­йыны – объект емес, суб­ъект.

Ар­сыз­дық (сен­беушiлiк). Ма­ни­пу­ля­ тор өзiне де, өз­ге­лер­ге де сен­бейдi, ол адам та­би­ға­ты­на үл­кен сенiмсiздiкпен қа­рай­ды. Ол адам­дар ара­сын­да­ғы қа­ рым-қа­ты­нас­та тек қа­на екi мүмкiндiк бас­қа­ру не­ме­се бас­қа­ры­лу бо­ла­ды деп са­най­ды.

Шост­рем-Мас­лоу теориясы бо­йын­ша ма­ни­пу­ля­тор­лар да, ак­ту­али­за­тор­лар да бiрне­ше пси­хо­ло­гия­лық тип­тердi құ­рай­ды. Iс жүзiнде әрбiр типтiң өз ан­та­го­нистi бар, ол диаг­рам­ма­да диа­ метрi қа­ра­ма-қар­сы по­зи­цияда келтiрiлген. Сон­дық­тан олар­ды жұп-жұ­бы­мен су­рет­тейт­iн бо­ла­мыз. Ал­ды­мен ма­ни­пу­ля­тор­лар­ дың түр­лерiн қа­рас­ты­ра­мыз. 1. Дик­та­тор. Ол, қа­ғи­да бо­йын­ша, өзiнiң күшi мен билiгiн асы­ра көр­се­тедi. Ол үс­тем бо­ла­ды, бұйыра­ды, бе­делiн көр­се­тудi ұна­та­ды жә­не өз құр­бан­да­рын бас­қа­ру үшiн бар­лы­ғын жа­сай­ды. Дик­та­тор­дың әр­түрлi тип­терi бо­ла­ды – Шiркеу бас­ты­ғы, Бас­тық әйел, Бас­тық, Босс, Кiшi босс. 2. Жiгерсiз адам (әлсiз). Бұл – дик­та­тор­ға тiке­лей қа­ра­ма-қар­ сы жә­не әдет­те оның құр­ба­ны. Жiгерсiз дик­та­тор­мен өза­ра қа­ рым-қа­ты­нас­та үл­кен ше­берлiгiн да­мы­та­ды. Ол өзiнiң сезiмтал­ ды­ғын асы­ра көр­се­тедi, ол ұмы­тып ке­тедi, естiмейдi, үн­де­мейдi. Жiгерсiздiң әр­түрлi тип­терi бо­ла­ды – кү­мән­шіл, ақы­мақ, екі жүз­ ді, кон­фор­мист, ұял­шақ, жол­бергiш.

268

Әлеуметтік психология

3. Есеп­тегiш. Бұл – өз­ге­лердiң күштi жә­не әлсiз жақ­та­рын есеп­теп, дик­та­тор­ға қа­ра­ған­да ашық қар­сы­лық­қа түс­пей, олар­ды ба­қы­лай алу ептiлiгiн мақ­тан тұ­та­тын адам. Ол ал­дай­ды, айлашар­ғы­мен құ­ты­ла­ды (жал­та­ра­ды), өтiрiк сөй­лейдi, ал­дап ке­ту­ге жә­не бас­қа адам­дар­ды тек­се­ру­ге ты­ры­са­ды. Есеп­тегiштiң түр­лерi – епшiл, алаяқ, ойын­шы, жар­на­ма­шы, боп­са­лаушы, шах­мат­шы. 4. Жа­быс­қақ. Есеп­тегiштiң ан­та­го­нисi бо­лып та­бы­ла­ды. Ол өзiнiң ба­қы­ла­на­тын­ды­ғын көр­се­тедi. Бұл – өзiнiң әсерлi болуын­, айна­ла­да­ғы­лар­дың қам­қор­лық объектiсi бол­ғы­сы ке­летiндiгiн көр­се­тетiн тұл­ға. Ол өз­ге­лер­ге өз жұ­мы­сын iстеу­ге қуана-қуана бе­редi. Түр­лерi: па­ра­зит, уайым­шыл, мәңгi ба­ла, ипо­хо­нд­рик, ар­ қа сүйеушi, дәр­менсiз. 5. Бұ­зақы. Өзiнiң аг­рес­сивтiлiгiн, мейiрiмсiздiгiн, дө­рекiлiгiн, терiс ниеттiлiгiн асы­ра көр­се­тедi. Оның түр­лерi – на­мыс­қа тиі­ сушi, жек­көргiш, бауыр, қор­қы­ту­шы. Әйел­ге тән түрi – ұрыс­ қа­ тын (ара-ба­лық). 6. Ақ көңiл жiгiт. Ол – бұ­зақы­ның ан­та­го­нисi. өзiнiң қам­қор­ лы­ғын, ма­хаб­ба­тын асы­ра көр­се­тедi, ол адам­дар­ға өз қам­қор­лы­ ғын ая­май­ды. Кейбiр ма­ғы­на­да ол бұ­зақы­ға қа­ра­ған­да тұл­ға­ны күй­зел­тетiндей әсер етуi мүмкiн. Түр­лерi – жа­ғым­паз, ра­қым­ды мо­ра­лист, өз ада­мы (бiздiң топ­та­ғы жiгiт). 7. Тө­решi (инк­ви­зи­тор) өзiнiң сын­шыл­ды­ғын асы­ра көр­се­тедi. Ол ешкiмге сен­бейдi, айып­тауға, на­ра­зы­лық бiлдiру­ге бейiм, әрең кешiредi. Түр­лерi: бар­лы­ғын бiлгiш, әш­ке­ре­леушi, тер­геушi, сот­ тық прис­тав, мас­қа­ра­лаушы, кекшiл, жен­дет. 8. Қор­ғаушы (ад­во­кат). Тө­решiге қа­ра­ма-қар­сы, өзiнiң қол­ға­ бы­сын жә­не өз­генiң қа­телiгiне де­ген мейiрiмдiлiгiн асы­ра көр­се­ тедi, бiрақ өзi еш­қа­шан қа­те­лес­пейт­iнiн бiлдiредi. Ол қор­ға­лу­шы­ ға өз бетiнше қоз­ға­лу­ға жол бер­мей оты­рып, өз­ге­лердi бұ­за­ды. Нақ­ты ма­ни­пу­ля­тор-адам­да бiр ға­на ай­қын түрдi де, сон­дайақ олар­дың ком­би­на­циясын да кез­дестiру­ге бо­ла­ды. Егер де ол ай­қын көр­сетiлген түр бол­са, он­да ол бас­қа адам­дар­ға өз ан­та­ го­нисiнiң рөлiн зор­лап бе­редi жә­не он­дай адам­ды өз ма­ни­пу­ля­ цияла­ры­ның мақ­са­ты қы­ла­ды. Мы­са­лы, ай­қын көр­сетiлген дик­ та­тор айна­ла­да­ғы­лар­ды жiгерсiз адам­дар ретiнде қа­рас­ты­ру­ға

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

269

ты­ры­са­ды жә­не сәй­кесiнше, өзiнiң олар­мен өза­ра қа­рым-қа­ты­на­ сын құ­ру­ға ты­ры­са­ды. Ма­ни­пу­ля­тивтi нұс­қау­лар жағ­дайға бай­ла­ныс­ты бо­ла­тын­ ды­ғы сөзсiз. Мә­се­лен, бiр жағ­дайда адам өзiн дик­та­тор ретiнде, екiншiсiнде – тө­решi ретiнде, үшiншiсiнде – бұ­зақы ретiнде ұс­тауы мүмкiн. Осы түр­лердiң бәрi бел­сендi ма­ни­пу­ля­тор­лар ка­те­го­риясы­ на жа­та­ды, ал жiгерсiз, жа­быс­қақ, ақ көңiл жiгiт, қор­ғаушы сияқ­ты түр­лер ен­жар ма­ни­пу­ля­тор­лар ка­те­го­риясы­на жа­та­ды. Ка­те­го­рия­ ның өз­ге­руi, түр­ге қа­ра­ған­да едәуiр си­рек жү­редi. Бел­сендi жә­не пас­сив­ті бас­қа жа­ры­су­шы-ма­ни­пу­ля­тор­лар (олар үшiн кез кел­ген жағ­дай – жа­рыс, олар он­да же­ңуi не жеңiлуi мүмкiн, үшiншiсi – жоқ, ал қал­ған бар­лық адам­дар – не бақ­та­лас, не жау, нақ­ты не­ме­ се по­тен­циал­ды) жә­не па­рық­сыз ма­ни­пу­ля­тор­лар ка­те­го­рияла­рын бөлiп көр­се­тедi. Соң­ғы түрi өте жиi кез­де­седi. Бұл жағ­дайда ма­ни­ пу­ля­тор ешкiмге үмiт арт­пай, құ­ты­лып ке­ту­ге ты­ры­сып, серiгiмен бай­ла­ны­су­дан құ­ты­ла оты­рып, рөлдi па­рық­сыз ой­най­ды. Ол өз­ ге адам­ға, өлi қуыр­шақ­қа қа­ра­ған­дай қа­рай­ды. Айна­ла­да­ғы­лар­ға мұн­дай қа­ты­нас өз-өзiне де­ген ұқ­сас қа­ты­нас ту­ғы­за­ды. Ак­ту­али­за­тор­лар түр­лерi Ак­ту­али­за­тор­лар – бұл не­дәуiр күштi жә­не стан­дарт­ты емес тұл­ға­лар, өзiнiң жә­не бас­қа адам­дар­дың қайталан­бас­ты­ғын түсiну ба­ла кезiнде берiлген тұл­ға­лар, не өзiн жөн­деу ар­қы­лы өз кем­ші­лік­те­рін жой­ған бұ­рын­ғы ма­ни­пу­ля­тор­лар. Шост­рем бо­ йын­ша, ма­ни­пу­ля­тор – бұл ан­та­го­нистiк қай­шы­лық­та­ры бар көп қыр­лы тұл­ға бол­са, ак­ту­али­за­тор­лар – бұл көп­қыр­лы тұл­ға, он­ да­ғы қа­ра­ма-қар­сы­лық­тар бiр-бiрiн өза­ра то­лық­ты­рып оты­ра­ды. Өкiнiшке орай, жал­пы ал­ған­да қазiр өр­ке­ниет­те жә­не же­ке­лей ал­ ған­да iскерлiк әлем­де ак­ту­али­за­тор­лар – бұл ма­ни­пу­ля­тор­лар­ға қа­ра­ған­да, адам­дар­дың өте си­рек түрi. Ак­ту­али­за­тор­лар­дың түр­ лерiн ма­ни­пу­ля­тор­лар түр­лерiмен ұқ­сас­тық бо­йын­ша бөлiп көр­ се­ту­ге бо­ла­ды. 1. Же­текшi. Бұл түр эво­лю­циялау­шы Дик­та­тор­ға сәй­кес ке­ ледi. Соң­ғы­сы­на қа­ра­ған­да, Же­текшi адам­дар­ды ба­ғын­ды­ру­ға ұм­тыл­майды, олар­ды өз ар­ты­нан же­тек­тейдi.

270

Әлеуметтік психология

2. Жа­на­шыр. Же­текшiнiң ан­та­го­нисi жә­не Же­тесiз ма­ни­пу­ля­ тор­ға сәй­кес ке­ледi. Соң­ғы­сы­на қа­ра­ған­да ол өз­ге­лер­ден қам­қор­ лық­ты сұ­ра­май­ды, тек өзiнiң (жә­не өз­генiң) қа­те­ле­су бейiмдiлiгiн мо­йын­дай­ды. 3. Ықы­лас­ты. Бұл түр Есеп­тегiшке сәй­кес ке­ледi, бiрақ өз­ге­ лердiң қа­телiктерi мен әлсiз жер­лерiн пай­да­ла­ну­ға ұм­тыл­майды, ол өзiн жә­не өз­ге­лердi зат емес, адам ретiнде құр­мет­тейдi. 4. Қадiрлеушi. Бұл – Ықы­лас­ты­ның то­лық­ты­ру­шы­сы. Бұл түр Жа­быс­қақ­тан да­ми­ды. Ол бас­қа адам­дар­ға бай­ла­ныс­ты бо­лып қа­ на қой­май, со­ны­мен қа­тар осы адам­дар ие бо­ла­тын ше­берлiктiң әр­түрлi түр­лерiне жо­ға­ры ба­ға бе­редi. Ол өзiнiң көз­қа­ра­сы­нан ерек­ше­ле­нетiн көз­қа­рас­тар­ға құр­мет­пен қа­рай­ды жә­не өз­ге­ лердiң дәл өзi сияқ­ты ой­лау ке­рек де­ген қа­жеттiлiктi сезiнбейдi. 5. Қай­сар. Ол Бұ­зақы-ма­ни­пу­ля­тор­ға сәй­кес ке­ледi. Қай­сар ал­ дын­да тұр­ған қар­сы­лас­қа ра­зы, ол ту­ра жә­не ашық, ол қа­ты­гез емес жә­не Бұ­зақы сияқ­ты үс­тем бо­лу­ға ұм­тыл­майды. 6. Қам­қор­шы. Қай­сар­ға өза­ра то­лық­ты­ру­шы қа­ра­ма-қар­сы­ лық. Бұл Ақ көңiл жiгiт емес, көңiл соқ­қан­ды жә­не дос­тық қа­ лып­ты сүюшi адам. 7. Бiлдiрушi. Ак­ту­али­за­тор­дың бұл түрi Тө­решiге сәй­кес ке­ ледi. Бiлдiрушi бас­қа­лар­ды сы­на­май­ды, бiрақ өзiнiң сенiмiн, пiкiрлерiн нақ­ты көр­се­ту­ге қабiлеттi. 8. Жол бас­тау­шы. Бiлдiрушiнi то­лық­ты­ра­тын түр. Жол бас­ тау­шы өз­ге­лердi қор­ға­май­ды жә­не үй­рет­пейдi, бiрақ әркiмге өзiнiң же­ке жо­лын та­бу­ға жұм­сақ түр­де кө­мек­те­седi. Ол өзiнiң көз­қа­ра­сын бiлдiре оты­рып, адам­дар­ды өз-өз­дерiне кө­мек­те­су­ге үйре­тедi, со­дан соң әркiмге өзiнiң же­ке шешiмiн та­бу құ­қы­ғын бе­редi. Ма­ни­пу­ля­тор­лар­ға қа­ра­ған­да ай­қын көр­сетiлген ак­ту­али­за­ тор әр­түрлi рөл­дердi әр­түрлi жағ­дайда үй­лестiру­ге қабiлеттi. Ол өз тұл­ға­сы­ның бұл көп­те­ген жақ­та­рын ба­ға­лай­ды. Қан­ша­лық­ ты адам өз тұл­ға­сы­ның қан­дай да бiр жақ­та­рын қа­был­дау­ға өз қабiлетi бол­са, сон­ша­лық­ты олар­ды аз ба­ға­лай­ды, сон­ша­лық­ты өзiн «зат» ретiнде көп сезiнедi (мұн­дай көз­қа­рас бас­қа­лар­ды жан­ сыз зат деп са­нап, олар­ды айла-амал­мен ұс­тауға итер­ме­лей­ді).

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

271

Э. Шост­ром мы­нан­дай мы­сал келтiредi. Бiз өзiмiзге не­ме­се өз қы­лық­та­ры­мыз­ға көңiлiмiз тол­ма­ған кез­де: «Бұл ма­ған ұна­май­ды»,– деймiз. Кейiн өзiмiзден жә­не өз тұл­ға­мыз­дың қа­сиет­терiнен бас тар­ту үр­ді­сі өмiрiмiздiң бар­лық са­ла­ла­ры­на та­ра­ла­ды. Со­ны­мен бiз ма­ни­пу­ля­тор­ға айна­ла­мыз. Өзiн-өзi қа­был­дай оты­рып, адам өзi мен өз­ге­лердiң құн­ды­лық­ та­ры­нан өте­ді, сон­дық­тан ма­ни­пу­ля­ция, ба­қы­лау, нор­ма­ға келтiру жә­не т.с.с. қа­жеттiлiгi жо­ға­ла­ды. Керiсiнше, ма­ни­пу­ля­тор өзiнiң құн­ды­лы­ғы кем де­ген­нен шы­ғып, оны бүкiл адам­зат­қа та­ра­та­ды жә­не де ол құн­ды­лық­тың кемшiлiгiн өз-өзiмен жә­не бас­қа адам­ дар­мен кү­ре­се оты­рып жоюға бо­ла­ды деп ұйға­ра­ды. Ком­му­ни­ка­ция мә­се­ле­ле­рі Жұ­мыс үде­рі­сін­де де, же­ке өмiрде де бiз қа­рым-қа­ты­нас­та бо­ ла­мыз не­ме­се пси­хо­ло­гия тiлiмен айт­қан­да, тұл­ғаара­лық ком­му­ ни­ка­цияға тү­семiз. Ком­му­ни­ка­ция – бұл адам­дар­дың бiр-бiрiне өза­ра әсер ету құ­ра­лы. Ком­му­ни­ка­ция бiр адам екiншi бiр адам­ ның мiнез-құлы­ғы­на әсер ет­кен­де туын­дай­ды. Бұл олар­дың екеуi де тiптi сөй­лес­пе­ген кез­де де бо­ла ала­ды. Бiрақ мұ­ны­мен қа­тар ма­ңыз­ды сәт – керi бай­ла­ныс­тың бо­луы, яғ­ни ком­му­ни­ка­ция­ лық ха­бар­ла­ма­ны алу­шы жiбе­рушiнiң ха­бар­ла­ма­сы­на жа­уап­бе­ру мүмкiндiгi бо­луы қа­жет. Са­рап­шы үшiн тұл­ғаара­лық ком­му­ни­ка­ция­лар үде­рі­сін дұ­рыс құ­ра бiлу – ерек­ше ма­ңыз­ға ие. Бұл үде­ріс­ті түсiну үшiн ком­му­ ни­ка­ция­ның негiзгi заң­да­рын бiлу өте ма­ңыз­ды. 1-заң. Шын­дық жiбе­рушi ненi ха­бар­лап отыр­ған­да емес, алу­ шы­ның не түсiнгенiнде жа­тыр. Бұл заң адам­ның ақ­па­рат­ты се­лек­ тивтi (сұ­рып­тап) қа­был­да­уына негiздел­ген. Мұн­дай се­лек­ция осы адам­ды ба­ға­лау жүйесiнiң негiзiнде жүргiзiледi. Егер де ха­бар­ла­ ма осы ба­ға­лаулар жүйесi ар­қы­лы өтетiн бол­са не­ме­се осы адам­ ның өзiн-өзi ба­ға­лау дең­гейiн жо­ға­ры­ла­ту­ға мүмкiндiк ту­ғыз­са, он­да ол то­лы­ғы­мен не­ме­се же­ке­ле­ген түр­де қа­был­дан­бай­ды, со­ ны­мен бiрге оның құн­ды­лы­ғы азаяды. Де­мек, ком­му­ни­ка­ция үде­ рі­сін­де ха­бар­ла­ма­ны жiбе­рушi мен алу­шы ара­сын­да­ғы қо­лай­лы керi бай­ла­ныс бо­ла­ды.

272

Әлеуметтік психология

2-заң. Егер алу­шы ха­бар­ла­ма­ны дұ­рыс түсiнбе­се, кiнә жiбе­ рушiге та­ғы­ла­ды. Осы­лай­ша, нақ­ты ком­му­ни­ка­ция үшiн жа­уап­ кершiлiк әр­қа­шан­да ха­бар­ла­ма­ны жiбе­рушiге жүк­те­ледi. 2-заң­ ның бiрқа­тар ма­ңыз­ды тәжiри­белiк сал­да­ры бар: сөз­дер тiзбегi: «Сiз, мүмкiн, түсiнбе­ген шы­ғар­сыз», «Сiзге айт­ып кет­кенiмдей», «Сiздi естiмей қал­ған шы­ғар­мыз» жә­не т.с.с. – тыйым са­лын­ған сөз тiзбек­терi. Егер Сiздi түсiнбе­се, он­да Сiз дұ­рыс түсiндiрме­ генсiз жә­не бұл жер­де кі­нә­ні өзiңiзден ға­на көрiңiз. Екi негiзгi заң­нан бас­қа, ға­лым­дар ком­му­ни­ка­ция­ның бiрқа­тар ере­же­лерiн не­ме­се ак­си­ома­ла­рын шы­ғар­ды: 1. Ком­му­ни­ка­цияла­мау мүмкiн емес. Сал­дар 1.1: Та­быс­қа жеткiң кел­се – ком­му­ни­ка­ция үде­рі­сін дұ­ рыс құ­ру­ға үй­рен. 2. Кез кел­ген ком­му­ни­ка­ция­ның маз­мұн­ды ас­пектiсi (түсiну дең­гейi) жә­не сезiмдер ас­пектiсi бар (қа­рым-қа­ты­нас­тар дең­гейi. Соң­ғы дең­гей бiрiншi дең­гейдi анық­тайды.. Сал­дар 2.1: Ком­му­ни­ка­ция­ның та­быс­ты­лы­ғы ақ­па­рат­тар­мен ал­ма­су үде­рі­сі­мен емес, ком­му­ни­ка­ция үде­рі­сін­де құ­рыл­ған тұл­ ға­лар ара­сын­да­ғы өза­ра қа­рым-қа­ты­нас­тар­мен анық­та­ла­ды. Сал­дар 2.2: Ком­му­ни­ка­ция үде­рі­сін­де адам­дар өз­дерiнiң ба­за­ лық пси­хо­ло­гия­лық нұс­қау­лар анық­тайт­ын (ал­дың­ғы бөлiмдi қа­ ра) рөл­дердi ат­қа­ра­ды. Сал­дар 2.3: НЕ айтылып отыр­ған­ға қа­ра­ған­да, ҚА­ЛАЙ айтылып отыр­ған­ды­ғы ма­ңыз­ды­рақ. Қы­зық әңгiме­ле­сушi – бұл қы­зық зат­тар­ды айтатын адам емес, Сiзге қы­зық бо­лып та­бы­ла­ тын адам. Бұл ере­же ком­му­ни­ка­ция бо­йын­ша екi әрiптес үшiн әдiл – Сiздi со­лай ба­ға­лайт­ын бо­ла­ды. 3. Ком­му­ни­ка­ция үде­рі­сін­де­гі қа­рым-қа­ты­нас құ­ры­лы­мы – үде­ріс­тің қан­дай са­ты­лар­дан өтетiнiне бай­ла­ныс­ты. Сал­дар 3.1: Ком­му­ни­ка­ция үде­рі­сін са­ты­лар­ға бө­лу тәсiлi, яғ­ ни әңгiменiң белгiлi бiр жүйелiлiгiн қайталау, әңгiме ба­ры­сын­да ха­бар­ла­ма­лар ма­ңыз­ды­лы­ғы­ның өз­ге­руi – ком­му­ни­ка­ция үде­рі­сі­ нің жү­ру ба­ры­сы­на ше­шушi түр­де әсер етедi. Сал­дар 3.2: Ақ­па­рат­ты қа­был­дау са­па­сы әңгiме­ле­сушiнiң ықы­ла­сы­ның дең­гейiне бай­ла­ныс­ты бо­ла­ды, ал ол өз­герiп оты­

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

273

ра­ды. Ықы­лас­тың ең жо­ғар­ғы дең­гейi – әңгiменiң ба­сын­да жә­не со­ңын­да, сон­дық­тан дұ­рыс кiру мен әңгiменiң со­ңы – ком­му­ни­ка­ ция үде­рі­сі­нің та­быс­ты­лы­ғы­ның ше­шушi фак­то­ры. 4. Маз­мұн дең­гейiнде жә­не қа­рым-қа­ты­нас дең­гейiнде ақ­па­рат­ты қа­был­дау­дың әр­түрлi тәсiлдерi мен әр­түрлi тiлдер пай­да­ла­ны­ла­ды. Сал­дар 4.1: Ком­му­ни­ка­ция үде­рі­сін­де берiлетiн маз­мұн дең­ гейiнде ақ­па­рат әр­қа­шан­да мәтiн (ха­бар­лан­ған нәр­се) мен кон­ текстi (жо­ба­лан­ған нәр­се) қам­ти­ды. Сал­дар 4.2: Сiз өзiңiз қол­да­нып отыр­ған кон­текстiң ком­му­ни­ ка­ция бо­йын­ша серiгiңiзге анық бол­мауы мүмкiн екендiгiн әр­қа­ шан­да ес­керiп оты­руыңыз қа­жет. Түсiнбеушiлiк Сiзде на­ра­зы­лық ту­дыр­мауы тиiс – Сiздiң серiгiңiз де, өзiңiз де жай ға­на та­би­ғат за­ңы­на ба­ғы­нып отыр­сыз. Сал­дар 4.3: Егер де ком­му­ни­ка­ция тiке­лей бол­ма­са (яғ­ни, адам­ дар ара­сын­да әңгiме емес, құ­жат­тар­мен ал­ма­су жү­редi), кон­текст, қа­ғи­да бо­йын­ша, жо­ға­ла­ды жә­не ақ­па­рат қа­те­лер­мен берiледi. Сон­дық­тан егер де қа­те­лер бол­ма­са, же­ке әңгiменi құ­жат­тар­мен ал­ма­су бо­ла­ды. Сал­дар 4.4: Мәтiннiң бұр­ма­лан­уын­ан жә­не кон­текстiң жо­ ғалуын­ан ком­му­ни­ка­ция­лық тiзбек­те ақ­па­рат бұр­ма­ла­на­ды. Мұн­ дай бұр­ма­ла­ну – арам ниет емес, адам та­би­ға­ты­ның қа­сиетi. Бұр­ ма­лауды бол­дыр­ма­йын­ де­сеңiз, ақ­па­рат­ты бе­ру тiзбегiн қыс­қар­ тып оты­ры­ңыз. Сал­дар 4.5: Бұр­ма­ла­ну дең­гейi ақ­па­рат фор­ма­сы­на да бай­ла­ныс­ ты. Бей­не, су­рет мәтiнге қа­ра­ған­да аз бұр­ма­ла­на­ды, сон­дық­тан бұр­ ма­ла­ну­ды тө­мен­де­ту үшiн гра­фи­ка­лық фор­ма­ны пай­да­ла­ны­ңыз. Сал­дар 4.6: Мәтiн ло­ги­ка­лық дең­гейде қа­был­да­на­ды, ал кон­ текст бей­не түрiнде ас­со­циа­тивтi дең­гейде қа­был­да­на­ды. 5. Ком­му­ни­ка­ция үде­рі­сі сим­мет­риялы (екi әңгiме­ле­сушi де бiрдей дә­ре­же­ге ие не­ме­се со­лай са­на­ған кез­де) не­ме­се комп­ли­ мен­тар­лы (екi әңгiме­ле­сушiнiң дә­ре­же­лерi тең бол­ма­ған кез­де) бо­ла ала­ды. Сал­дар 5.1: Ком­му­ни­ка­ция ба­ры­сын­да дә­ре­же­лер ту­ра­лы келiсiм құ­ры­ла­ды. Бұл келiсiм маз­мұн дең­гейiнде емес, қа­ты­нас­тар дең­гейiнде құ­ры­ла­ды.

274

Әлеуметтік психология

Сал­дар 5.2: Келiсiмнiң құ­ры­лу үде­рі­сі­нің жү­руi қа­ты­су­шы­лар­ дың ба­за­лық пси­хо­ло­гия­лық нұс­қаула­ры­на бай­ла­ныс­ты бо­ла­ды. Та­быс­ты ком­му­ни­ка­ция ба­ры­сын­да дә­ре­женiң өзiн-өзi ба­ға­лауы мен оның серiгiнiң ба­ға­лауы ара­сын­да­ғы ал­ғаш­қы айыр­ма­шы­лық жойыла­ды, ал сәтсiз ком­му­ни­ка­ция ба­ры­сын­да – сол күйiнде қа­ ла­ды не­ме­се кү­шейедi. Сал­дар 5.3: Та­быс­ты ком­му­ни­ка­ция – бұл комп­ли­мен­тар­лы сияқ­ты бас­тал­са да, сим­мет­риялы сияқ­ты аяқ­та­ла­тын ком­му­ни­ ка­ция. Тұл­ғаара­лық ком­му­ни­ка­ция­лар үде­рі­сі сияқ­ты мұн­дай үде­ріс­ тің қай­шы­лық­тар­мен қа­тар жү­ретiндiгi түсiнiктi. Бұл қай­шы­лық­ тар­ды шарт­ты түр­де 2 негiзгi топ­қа бө­лу­ге бо­ла­ды: 1-топ: қа­ты­су­шы­лар­дың ба­ра­бар емес ба­за­лық пси­хо­ло­гия­лық нұс­қау­лар­дан туын­да­ған қай­шы­лық­тар. Мы­са­лы, қай­шы­лық­тың бiр не­ме­се екi қа­ты­су­шы­сы да ма­ни­пу­ля­тор­лар бо­лып та­бы­ла­ды. Қай­шы­лық­ты бол­дыр­мау үшiн ма­ни­пу­ля­тор­мен қа­ты­на­су ба­ры­ сын­да ан­та­го­нистiк ма­ни­пу­ля­тивтi рөлдi өзiңе бай­лау­ға жол бер­ меу, яғ­ни Дик­та­тор­мен, Жа­быс­қақ­пен, Есеп­тегiшпен қа­рым-қа­ ты­нас кезiнде Жiгерсiз бо­лып көрiнбеуге ты­ры­су жә­не т.с.с. 2-топ: ком­му­ни­ка­ция­ның заң­да­ры мен ак­си­ома­ла­рын сақ­та­ маудан туын­да­ған қай­шы­лық­тар. Қай­шы­лық­ты бол­дыр­мау не­ ме­се жөн­деу үшiн ең бол­ма­са екi жақ­тың бi­реуi осы заң­дар мен ере­же­лердi сақ­тау­ға ұм­ты­луы қа­жет екенi түсiнiктi. Сон­дық­тан са­рап­шы осы заң­дар­ды жақ­сы бiлiп қа­на қой­май, со­ны­мен қа­тар олар­ды үнемi жә­не бар­лық жер­де орын­дау­ға ты­ры­суы қа­жет. Кез кел­ген жағ­дайда са­рап­шы жөн­деу­ге ұм­ты­луы ке­рек, ең жақ­сы­сы – оны бол­дыр­мауға ты­ры­суы ке­рек, бiрақ, сөзсiз, қайт­ кен күн­де де емес. Мiне сон­дық­тан са­рап­шы­ның же­ке қа­сиет­ терiне едәуiр жо­ға­ры та­лап­тар қойыла­ды. Қа­рым-қа­ты­нас құ­ры­лы­мы жә­не функ­цияла­ры Қа­рым-қа­ты­нас – бiр адам­ның бас­қа адам­дар­мен қо­ғам мү­ шесi ретiнде өза­ра әре­кет­те­суiнiң ар­найы фор­ма­сы. Қа­рым-қа­ ты­нас ба­ры­сын­да адам­дар­дың әлеу­меттiк бай­ла­ны­сы, бiр-бiрiне де­ген қа­рым-қа­ты­на­сы жү­зе­ге аса­ды.

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

275

Қа­рым-қа­ты­нас­тың өза­ра бай­ла­ныс­ты үш жа­ғы бар: 1. Ком­му­ни­ка­ция­лық – адам­дар­дың өза­ра ақ­па­рат ал­ма­суы; 2. Ин­те­рак­тивтi – адам­дар­дың өза­ра әре­кет­те­суiн ұйым­дас­ты­ру; 3. Пер­цеп­тивтi – адам­дар­дың бiр-бiрiн қа­был­дауы жә­не со­ ның негiзiнде өза­ра түсiнушiлiктiң ор­науы. Қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да ке­лесi ке­зең­дер бөлiнедi: – қа­рым-қа­ты­нас­қа тү­су қа­жеттiгi – адам­ды бас­қа адам­дар­мен бай­ла­ныс­қа тү­су­ге итер­ме­лейдi; – қа­рым-қа­ты­нас жағ­дайы мен мақ­са­ты­на ба­ғыт­та­лу; – өзiмен қа­рым-қа­ты­нас­қа тү­сетiн адам­ның тұл­ға­сы­на ба­ғыт­ тау; – өз мәлiметiнiң маз­мұ­нын жос­пар­лау – адам не айтаты­ны ту­ ра­лы ой­лай­ды; – айтатын нақ­ты сөз­дерiн таң­дау, қа­лай айтаты­нын жә­не өзiн қа­лай ұс­тайтынын ой­лас­ты­ру; – өзiмен қа­рым-қа­ты­нас­қа тү­сетiн адам­ның жа­уап­ қайт­ар­уын­ қа­был­дау жә­не оған ба­ға бе­ру, керi бай­ла­ныс негiзiнде қа­ рым-қа­ты­нас тиiмдiлiгiн ба­қы­лау; – қа­рым-қа­ты­нас­тың тәсiлдерiн, стилiн, ба­ғы­тын өң­деу. Егер қа­рым-қа­ты­нас­тың осы актiлерiнiң бi­реуi бұ­зыл­са, он­ да адам күт­кен нә­ти­жесiне же­те ал­май­ды, яғ­ни қа­рым-қа­ты­нас тиiмдi бол­майды. Ал осы актiлердiң бәрiн дұ­рыс орын­дай бiлу қабiлеттерi «әлеу­меттiк ин­тел­лект», «пси­хо­ло­гия­лық-прак­ти­ка­ лық ақыл», «ком­му­ни­ка­тивтi ком­по­не­нттiлiк», «ашық мiнездiлiк», «қа­рым-қа­ты­нас­қа тез тү­сушiлiк» деп ата­ла­ды. Ком­му­ни­ка­тивтi ком­по­не­нттiлiк. Ком­му­ни­ка­ция – өза­ра түсiнiсушiлiкке әке­летiн екi жақ­ты ақ­па­рат ал­ма­су үде­рі­сі. Егер адам­дар өза­ра түсiнiсушiлiкке кел­ме­се, он­да ком­му­ни­ка­ция орын­дал­ма­ған бо­лып та­бы­ла­ды. Ком­му­ни­ка­ция­ның сәттi бо­луы үшiн адам­дар­дың Сiздi түсiнгенi, Сiздi қа­лай қа­был­да­ға­ны жә­не мә­се­ле­ге қа­лай қа­райтыны ту­ра­лы керi бай­ла­ныс алу қа­жет. Ком­му­ни­ка­тивтi ком­пе­те­нттiлiк – бас­қа адам­дар­мен бай­ла­ ныс­ты ор­на­тып, оны сақ­тай бiлу қабiлеттiлiгi. Қа­рым-қа­ты­нас жағ­да­йын­ жақ­сы түсiну жә­не өза­ра түсiнушiлiкке же­ту тиiмдi ком­му­ни­ка­ция­ның белгiсi бо­лып та­бы­ла­ды.

276

Әлеуметтік психология

Ком­му­ни­ка­ция­ның на­шар болуын­ың се­беп­терi: – стеорео­тип­тер – же­ке адам­дар не­ме­се жағ­дай­лар ту­ра­лы қа­ лып­тас­қан ой-пiкiрлер, нә­ти­жесiнде адам­дар­ды, жағ­дай­лар­ ды, мә­се­ле­лер­ді түсiну жә­не объек­тивтi тал­дау қиын бо­ла­ды; – өзiнiң көз­қа­ра­сы­на қар­сы ке­летiн пiкiрлердi қа­был­да­мау, олар­ға қар­сы бо­лу; – адам­дар ара­сын­да­ғы жа­ман қа­рым-қа­ты­нас нә­ти­жесiнде бас­қа адам­ды өз ойы­ңыз­дың дұ­рыс­ты­ғы­на сендiре ал­мау пай­да бо­ла­ды; – бас­қа адам­ның зейiнi мен қы­зы­ғу­шы­лы­ғы­ның жоқ бо­луы, он­дай қы­зы­ғу­шы­лық адам­ның өзiне қа­жеттi, ма­ңыз­ды ақ­па­ рат­тың мәнiн са­на­дан өткiзуi нә­ти­жесiнде пай­да бо­ла­ды; – көп­те­ген фактiлердi еле­меу, яғ­ни қа­жеттi фактiлер аз бол­са да, қо­ры­тын­ды жа­сау; – өз ойын­бiлдiру­дегi қа­телiктер, мы­са­лы, ло­ги­ка­ның жоқ бо­ луы, дұ­рыс емес сөз­дердi қол­да­ну, қа­рым-қа­ты­нас­тың күр­ делiлiгi; – қа­рым-қа­ты­нас ст­ра­те­гиясы мен так­ти­ка­сы­ның дұ­рыс бол­мауы. Қа­рым-қа­ты­нас ст­ра­те­гиясы: – ашық – жа­бық; – мо­но­лог­тық – диа­лог­тық; – рөлдiк – тұл­ға­лық. Ашық қа­рым-қа­ты­нас – өз ой-пiкiрiн жеткiзе бiлу жә­не бас­ қа адам­дар­дың ұстаным­да­рын, пiкiрлерiн есеп­ке алу. Жа­бық қа­ рым-қа­ты­нас – жағ­дайға қа­тыс­ты өз ой-пiкiрiн бiлдiре ал­мау не­ ме­се бiлдiргiсi кел­меу. Со­ны­мен қа­тар «бiр жақ­ты сұ­рау» жә­не «мә­се­ле­ні ис­те­ри­ка­лық түр­де ұсы­ну» де­ген қа­рым-қа­ты­нас ст­ра­ те­гияла­ры да бо­ла­ды. «Бiржақ­ты сұ­рау» – жар­ты­лай жа­бық ком­ му­ни­ка­ция, мұн­да адам өз ой-пiкiрiн айт­пай, бас­қа адам­ның ойпiкiрiн бiлу­ге ұм­ты­ла­ды. «Мә­се­ле­ні ис­те­ри­ка­лық түр­де ұсы­ну» – бас­қа адам­ның ой-пiкiрiн сұ­ра­май, өзiнiң мә­се­ле­сі мен сезiмдерiн ашық түр­де бiлдiру». Қа­рым-қа­ты­нас так­ти­ка­сы – қа­рым-қа­ты­нас ере­же­лерiнiң тех­ни­ка­ла­ры мен бiлiмдерiн қол­да­ну негiзiнде нақ­ты бiр жағ­ дайда ком­му­ни­ка­тивтi ст­ра­те­гияны жү­зе­ге асы­ру тәсiлi. Қа­рым-

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

277

қа­ты­нас тех­ни­ка­сы – ком­му­ни­ка­тивтi икемдiлiктерiнiң жиын­ты­ ғы: сөй­леу жә­не тың­дау. Қа­рым-қа­ты­нас түр­лерi: 1. Мас­ка­лар бай­ла­ны­сы – рес­ми қа­рым-қа­ты­нас, адам бас­қа адам­ ның тұл­ға­лық ерек­шелiктерiн есеп­ке ал­май­ды жә­не оны түсiну­ге де ұм­тыл­майды, әр­түрлi мас­ка­лар­ды қол­да­на­ды, бас­қа­ша айт­қан­да бұл – бас­қа адам­ға де­ген шы­найы эмо­ция мен қа­рым-қа­ты­нас­ты бiлдiрт­ пей бет-әл­петтiң көрiнiстерi мен жест­тер жиын­ты­ғы; 2. Қа­ра­пайым қа­рым-қа­ты­нас – бас­қа адам­ды қа­жеттi не ке­ дергi объект ретiнде ба­ға­лау, мы­са­лы, адам қа­жеттi бол­са – бай­ла­ ныс­қа бел­сендi түр­де тү­седi, ал адам ке­дергi бол­са – оны қа­был­ да­май­ды, тiптi қа­тал, аг­рес­сивтi түр­де әре­кет­те­седi; 3. Рес­ми-рөлдiк қа­рым-қа­ты­нас – қа­рым-қа­ты­нас маз­мұ­ны мен құ­ра­лы рег­ла­ме­нт­тел­ген, мұн­да адам­ның тұл­ға­сын емес, оның әлеу­меттiк рөлiн бiлу жеткiлiктi; 4. Кәсiби қа­рым-қа­ты­нас – тұл­ға­ның мiнезi, жа­сы, ин­ди­ви­ ду­ал­ды ерек­шелiктерi есеп­ке алы­на­ды, бiрақ iс-әре­кет ерек­ шелiктерi ма­ңыз­ды­рақ бо­лып та­бы­ла­ды; 5. Ру­ха­ни қа­рым-қа­ты­нас – дос­тар ара­сын­да­ғы тұл­ғаара­ лық қа­рым-қа­ты­нас, олар әр­түрлi та­қы­рып­тар­да әңгiме­ле­се ала­ ды, бiр-бiрiн сөзсiз бет-әл­петi, қи­мы­лы, дауыс ыр­ға­ғы ар­қы­лы түсiнедi. Бұн­дай қа­рым-қа­ты­нас адам­дар­дың бiр-бiрiн жақ­сы бiлуiнен ор­най­ды; 6. Ма­ни­пу­ля­тивтi қа­рым-қа­ты­нас – адам­ның тұл­ға­лық ерек­ шелiктерiне бай­ла­ныс­ты әр­түрлi тәсiлдердi қол­да­ну ар­қы­лы одан өзiне қа­жеттi пай­да алу­ға ба­ғыт­та­ла­ды, мы­са­лы, қор­қы­ту, өтiрiк айту ар­қы­лы, т.б.; 7. Ау­қат­ты қауым­ның қа­рым-қа­ты­на­сы – адам­дар өз ойла­ рын емес, тек сол жағ­дайда рұқ­сат етiлген нәр­се ту­ра­лы айтады. Бұл қа­рым-қа­ты­нас­тың ко­дексi: а) сы­пайы­лық, әдептiлiк; ә) келiсушiлiк; б) ашық мiнездiлiк, мейiрiмдiлiк. Қа­рым-қа­ты­нас­тың тран­сак­ты ана­лизi Тран­сак­ция – адам­дар­дың әр­қай­сы­сы­ның белгiлi бiр по­зи­ цияны ұсы­нып, өза­ра әре­кет­те­су бiрлiгi. Қа­рым-қа­ты­нас­тың

278

Әлеуметтік психология

тран­сак­ты ана­лизi негiзгi үш ұстаным­ды бөлiп көр­се­тедi: Ба­ла, Ата-Ана жә­не Ере­сек адам. Олар күнiне бiрне­ше рет бiр-бiрiн ауыс­ты­рып оты­ра­ды. Адам­ның жүрiс-тұ­ры­сын­да үш по­зи­цияның бi­реуi ба­сым бо­луы мүмкiн. Ба­ла ұстаны­мы­нан адам бас­қа адам­ға тө­мен­нен жо­ға­ры қа­ рай­ды, бас­қа адам­дар­дың оны жақ­сы кө­ретiндiгiн сез­ген­де, олар­ға ба­ғы­нып оты­ра­ды, со­ны­мен қа­тар өзiне өзi сенiмсiздiктi, әлсiздiктi сезiнедi. Бұл по­зи­ция ба­ла­лық шақ­тың негiзi бо­лып та­ бы­ла­ды. Де­ген­мен, ере­сек адам­дар­да да кез­де­седi. Мы­са­лы, жас әйел күйеуiмен қа­рым-қа­ты­нас­қа түс­кен­де өзiн кiшкен­тай қыз ретiнде сезiнгiсi ке­ледi. Бұл кез­де күйеуi Ата-Ана ұстаны­мын­да бо­ла­ды, яғ­ни ол әйелiн ер­ке­ле­тедi, қор­ғайды, со­ны­мен бiрге бұй­ рық берiп те оты­ра­ды. Ал өз ата-ана­ла­ры­мен қа­рым-қа­ты­нас­қа түс­кен­де ере­сек адам­ның ұстаны­мын алу­ға ұм­ты­ла­ды, яғ­ни бай­ сал­ды, са­быр­лы, жа­уап­кершiлiгi мол бо­лып ке­ледi. Ата-Ана ұстаны­мы­ның екі түрi белгiлi: – жа­за­лайт­ын – бұй­рық бе­редi, сы­най­ды, тың­да­ма­ған жә­не қа­те жiбер­ген кез­де ұры­са­ды; – ба­ға­тын – қор­ғайды, кө­мек­те­седi, қол­паш­тай­ды, қайы­рым­ ды, кешiрiмдi бо­лып ке­ледi. Ба­ла ұстаны­мы да екі түр­ге бөлiнедi: – тың­дайт­ын – айт­қан­ның бәрiн iстейдi, қар­сы­лық бiлдiрмейдi; – тың­да­майт­ын – қар­сы­лық бiлдiрiп, өз де­генiн iстеу­ге ұм­ты­ ла­ды. Бiр-бiрiн екi ба­ла, екi ата-ана жә­не екi ере­сек адам жақ­сы түсiне ала­ды. Ең тиiмдiсi – қа­рым-қа­ты­нас­қа тү­сетiн адам­дар­дың әр­қай­сы­сы­ның ере­сек адам ұстаны­мын алуы. Ата-ана мен ере­сек адам қа­рым-қа­ты­на­сы ди­на­ми­ка­лы бо­ лып та­бы­ла­ды: не ере­сек адам өзiнiң бай­сал­ды­лы­ғы мен жа­уап­ кершiлiктi жүрiс-тұ­ры­сы­мен ата-ана­ны өз ор­ны­на қо­йып­, ере­сек адам ұстаны­мы­на әке­ледi; не ата-ана ере­сек адам­ды өзiне ба­ғын­ ды­рып, ба­ла ұстаны­мы­на қояды. Ере­сек адам мен ба­ла қа­рым-қа­ты­на­сы да ди­на­ми­ка­лы бо­лып ке­ледi: не ере­сек адам ба­ла­ны жа­уап­кершiлiкке тар­тып, ере­сек

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

279

адам ұстаны­мы­на қояды, не ба­ла ере­сек адам­ды өзiн ба­ға­тын, қам­қор бо­ла­тын ата-ана ұстаны­мы­на әке­ледi. Вер­бал­ды жә­не вер­бал­ды емес қа­рым-қа­ты­нас Қа­рым-қа­ты­нас негiзгi екi ка­нал ар­қы­лы жү­зе­ге аса­ды: сөздiк (вер­бал­ды) жә­не сөздiк емес (вер­бал­ды емес) қа­рым-қа­ты­нас ка­ нал­да­ры. Сөй­леу тек қа­рым-қа­ты­нас құ­ра­лы ға­на емес, ол – ақ­па­ рат­тың қай­нар көзi, бас­қа адам­ға әсер етудiң тәсiлi. Сөздiк қа­рым-қа­ты­нас құ­ры­лы­мы­на мы­на­лар жа­та­ды: 1) сөз­дердiң мәнi мен ма­ғы­на­сы – сөз­дердi нақ­ты, дұ­рыс айту, сөй­лем­дердi дұ­рыс құ­ру; 2) сөздiк ды­быс­тық құ­бы­лыс­тар – сөй­леудiң темпi, ритмi, ин­то­на­циясы, дик­циясы, дауыс­тар­дың жо­ға­ры-тө­мендiгi, то­наль­дiлiгi, тембрi; 3) дауыс шы­ға­ру көрiнiстерi – қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да пай­ да бо­ла­тын спе­ци­фи­ка­лы ды­быс­тар, мы­са­лы, кү­лу, жы­лау, сы­ быр­лау, күрсiну, «хм-хм», «эх», «ах», т.б. Көп­те­ген зерт­теу­лердiң көр­се­туi бо­йын­ша, күн­делiктi қа­рымқа­ты­нас­тың 7% ын сөз­дер, 40-ын ды­быс­тар, 53% -ын сөздiк емес өза­ра әре­кет­те­су­лер құ­рай­ды. Сөздiк емес қа­рым-қа­ты­нас­ты зерт­тейт­iн ғы­лым­дар: 1. Ки­нес­ти­ка – адам­дар­дың эмо­цияла­ры мен сезiмдерiнiң сырт­қы көрiнiстерiн зерт­тейдi; а) Ми­ми­ка – бет-әл­петтiң бұл­шық ет қоз­ға­лыс­та­рын зерт­тейдi; ә) Жес­ти­ка – де­ненiң же­ке бөлiктерiнiң қоз­ға­лыс­та­рын зерт­ тейдi; б) Пан­то­ми­ми­ка – бүкiл де­ненiң мо­то­ри­ка­сын зерт­тейдi: по­за­ лар, жүрiс-тұ­рыс­тар, ең­кеюлер, қи­саюлар, т.б. 2. Так­си­ка – қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да­ғы де­не­ге тиюдi зерт­ тейдi, қол ал­ма­сып аман­да­су, бет­тен сүю, құ­шақ­тау, си­пау, т.б. 3. Прок­се­ми­ка – қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да­ғы адам­дар­дың кеңiстiкте ор­на­лас­уын­зер­тейдi. Адам­дар­дың өза­ра бай­ла­ны­сын­да ке­лесi дис­тан­ция зо­на­ла­ры белгiле­недi: – Ин­тимдi зо­на (15-45 см). Бұл зо­на­да тек өте жа­қын адам­ дар бо­ла­ды. Олар бiр-бiрiне сенiмдi бо­ла­ды, так­тильдi бай­

280

Әлеуметтік психология

ла­ныс ор­на­та­ды, ты­ныш, ақы­рын дауыс­пен сөй­лейдi. Зерт­ теу­лердiң көр­се­туi бо­йын­ша, ин­тимдi зо­на­ның бұ­зы­луы ағ­за­да­ғы әр­түрлi фи­зи­оло­гиялық өз­герiстер­ге әке­ледi. Мы­ са­лы, жү­рек қа­ғы­сы­ның жыл­дам бо­луы, ад­ре­на­линнiң тым кө­терiлуi, қан­ның бас­қа шы­ғуы, т.б. – Өзiндiк не­ме­се пер­со­нал­дық зо­на (45-120 см) дос­тар мен әрiптес­тер ара­сын­да­ғы қа­ра­пайым әңгiме­ле­су кезiнде бо­ла­ ды, ви­зу­альды-кө­ру бай­ла­ны­сы ор­на­ты­ла­ды; – Әлеу­меттiк зо­на (120-400 см) әдет­те рес­ми кез­де­су­лер­де, мұ­ғалiмдер не­ме­се бас­қа да жұ­мыс бөлiмдерiнде бiр-бiрiн жақ­сы та­ны­майт­ын адам­дар ара­сын­да бо­ла­ды; – Пуб­ли­ка­циялық зо­на (400-ден жо­ға­ры) үл­кен топ­пен қа­рымқа­ты­нас­та ор­най­ды, мы­са­лы, ми­тинг, дәрiс ауди­то­рияла­ рын­да, т.б. Ми­ми­ка – адам­ның iшiкi эмо­циональ­ды күйiн бiлдiретiн бетәл­пет бұл­шық ет­терiнiң қоз­ға­лы­сы. Ми­ми­ка адам­ның көңiл-күйi ту­ра­лы на­ғыз, дәл ақ­па­рат бе­редi. Ақ­па­рат­тың 70 пайызы­нан көбiн ми­ми­ка­лық көрiнiстер бе­редi, яғ­ни адам­ның көз­қа­ра­сы, қа­ сы, ернi, мұ­ры­ны оның айт­қан сөз­дерiне қа­ра­ған­да көп мәлiмет бе­редi. Адам­ның көз­қа­рас­та­ры­ның түр­лерi: Кәсiби – адам­ның көзi бас­қа адам­ның маң­да­йына ба­ғыт­та­ла­ ды, бұл қа­рым-қа­ты­нас­тың жақ­сы ат­мос­фе­ра­сы­ның ор­на­уына әсерiн тигiзедi; Ау­қат­ты қауым – адам­ның көзi бас­қа адам­ның көзiнен тө­мен ерiнге дейiнгi жер­ге ба­ғыт­та­ла­ды; Ин­тимдi – адам­ның көзi бас­қа адам­ның көзiне емес, бетiнен тө­мен кеу­десiне дейiн ба­ғыт­та­ла­ды. Көз, қас, маң­дай, мұ­рын, ауыз, ерiн, иек адам­ның негiзгi эмо­цияла­рын көр­се­тедi: қуану, қай­ғы­ру, қор­қу, мұ­ңаю, таң­қа­лу, қы­зы­ғу, т.б. адам­ның на­ғыз сезiмiн бай­қауда ерiн мен қас­тың ма­ңы­зы зор. Жест­тер қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да көп ақ­па­рат бе­редi. Жест­тердiң негiзгi түр­лерi: – Ил­лю­ст­ра­тор-жест­терi – мәлiмет бе­ретiн жест­тер: белгiлер, пик­тог­раф­тар - бей­не­лердiң об­раз­ды су­рет­терi, ки­не­тог­раф­

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

281

тар – де­не­мен қоз­ға­лыс, идеог­раф­тар – ойда­ғы зат­тар­ды бiрiктiретiн қол­дар­дың қоз­ға­лы­сы, мы­са­лы, «мы­на­дай» деп зат­тар­дың кө­лемiн, фор­ма­сын көр­се­ту; – Рет­тегiш-жест­терi – адам­ның белгiлi бiр нәр­се­ге көз­қа­ра­сы мен сезiмiн бiлдiретiн жест­тер, мы­са­лы, кү­лу, бас­ты изеу, қол­да­ры мен көз­дерiн белгiлi бiр жақ­қа ба­ғыт­тау; – Эмб­ле­ма­лар-жест­терi – қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы сөз­дердi белгiлi бiр қи­мыл-қоз­ға­лыс­та­ры­мен ауыс­ты­ра­тын жест­тер, мы­са­ лы, қо­лын жо­ға­ры кө­терiп бұл­ғау «Сау бол!» де­гендi, қол­да­ рын кеу­десiне қо­йып­ба­сын ию «Рах­мет!» де­гендi бiлдiредi; – Адап­тор-жест­терi – адам­ның қол­да­ры­ның қоз­ға­лы­сы­мен бай­ла­ныс­ты әдет­терi. Олар­ға а) де­ненiң же­ке бөлiктерiн қо­ су, тар­ту; ә) бас­қа адам­ға қо­лын тигiзу; б) қол­да­ғы зат­тар­ды ұс­тау, си­пау, бұ­рау, т.б. жа­та­ды; – Аф­фек­тор-жест­терi – де­не жә­не бет-әл­пет бұл­шық ет­терiнiң қоз­ға­лы­сы ар­қы­лы белгiлi бiр эмо­циялар­ды бiлдiретiн жест­ тер. Мұн­да мик­ро­же­ст­тер де бо­ла­ды: көз қиығы­ның қоз­ға­ лы­сы, беттiң қы­за­руы, көздi ашып-жұ­му, т.б. Қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да кез­де­сетiн жест­тердiң түр­лерi: – Ба­ға бе­ру жестi – иегiн қа­су, сұқ сау­са­ғын беттiң бойы­мен со­зу, тұ­рып ары-берi жү­ру; – Өзiне өзi се­ну жестi – сау­сақ­та­рын пи­ра­ми­да түрiнде жи­нау, орын­дық­та оты­рып тер­бе­лу; – Өзiне өзi сенiмсiздiк жә­не нервтiк жестi – сау­сақ­та­рын қиы­ лыс­ты­ру, ала­қа­нын шым­шу, сау­сақ­та­ры­мен үс­телдi ты­қыл­ да­ту, орын­дық­қа оты­рар ал­дын­да оны тек­се­ру; – Өзiн өзi ба­қы­лау жестi – бiр қо­лын екiншi қо­лы­мен қы­сып ар­ қа­сы­ның ар­тын­да ұс­тау, орын­дық­та шын­тақ­ты тiреп оты­ру; – Кү­ту жестi – ала­қа­нын сүр­ту, ыл­ғал­ды ала­қа­нын ора­мал­мен асық­пай сүр­ту; – Келiспеу жестi – қол­да­рын кеу­десiнiң үстiнде қиы­лыс­ты­ рып ұс­тау, де­несiнiң арт­қа қа­рай ба­ғыт­та­луы, сау­са­ғы­мен мұр­ны­ның ұшы­на тию; – Өзiне тар­ту жестi – қо­лын кеу­десiне қою, қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да бас­қа адам­ға тиiп, ұс­тап оты­ру;

282

Әлеуметтік психология

– Ба­сым­дық көр­се­ту жестi – үл­кен сау­са­ғын көр­се­ту, жо­ға­ры­ дан тө­мен қа­рай қо­лын сiлтеу; – Өтiрiк айту не­ме­се бiр нәр­сенi жа­сы­ру жестi – қо­лы­мен ау­ зын жа­бу, мұр­ны­на қо­лын тигiзiп оты­ру, де­ненiң бас­қа жақ­ қа бұ­ры­луы, көздiң ары-берi жүгiруi жә­не т.б. Осын­дай жест­тердi түсiне бiлу адам­дар­ды ажы­ра­ту­ға, кiмнiң кiм екенiн бiлу­ге жақ­сы кө­мек­те­седi. Қа­рым-қа­ты­нас – адам­дар­дың бiр-бiрiн қа­был­дауы ретiнде Бiр адам­ның бас­қа адам­ды қа­был­дауы қа­рым-қа­ты­нас­тың негiзгi бөлiмi бо­лып та­бы­ла­ды да, пер­цеп­ция деп ата­ла­ды. Адам қа­рымқа­ты­нас­қа тұл­ға ретiнде тү­сетiндiктен, оны бас­қа адам­дар да тұл­ға деп қа­был­дайды. С.Л. Ру­би­нш­тей­ннiң айт­уын­ша, бiз жүрiс-тұ­рыс­ тың сырт­қы жақ­та­ры­ның негiзiнде бас­қа адам­ның ерек­шелiктерiн бiлемiз. Қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да­ғы әр­түрлi әсер­лер рет­тегiш рөлiн ой­най­ды. Се­бебi, бiрiншiден, адам бас­қа адам­ды та­ну ба­ры­ сын­да өзiн де та­ни­ды. Екiншiден, адам­ды жақ­сы түсiнгендiктен, олар­дың бiрiккен әре­кет­терi өте жақ­сы жү­зе­ге аса­ды. Алай­да, қа­рым-қа­ты­нас­қа екi адам қа­ты­са­ды жә­не әр­қай­сы­ сы бел­сендi суб­ъект бо­лып та­бы­ла­ды. Де­мек, қа­рым-қа­ты­нас­қа тү­сушi адам­дар бiр-бiрiне өз­дерiн сәй­кес­тендiредi. Өза­ра әре­ кет­те­су ст­ра­те­гиясын құр­ған­да әрбiр адам бас­қа адам­ның қа­ жеттiлiктерi, мо­тив­терi мен бағ­дар­ла­рын ға­на ес­керiп қой­май, бас­қа адам­ның өзiнiң де қа­жеттiлiктерi, мо­тив­терi мен мақ­сат­та­ рын түсiнгенiн қа­да­ға­лауы қа­жет. Осы­ның бәрi адам­ның өзiн-өзi са­на­дан өткiзуiне, өзiн-өзi тал­да­уына әке­ледi. Ол иден­ти­фи­ка­ция­ лау мен реф­лек­циялау ар­қы­лы жү­зе­ге аса­ды. Адам­ның бас­қа адам­ды түсiнуiнiң ең қа­ра­пайым тәсiлi өзiн-өзi бас­қа адам­ға те­ңестiру (иден­ти­фи­ка­ция­лау) деп ата­ла­ды. Адам­дар­ дың өза­ра әре­кет­те­су ба­ры­сын­да бiр адам­ның бас­қа адам­ның iшкi жай-күйiн түсiнуi өзiн сол адам­ның ор­ны­на қою негiзiнде жү­зе­ге аса­ ды. Те­ңестiру түсiнiгiмен қа­тар эм­па­тия түсiнiгiнiң де ма­ңы­зы зор. Эм­па­тия – адам­ның бас­қа адам­ды қа­был­дауы­ның та­ғы бiр тәсiлi. Эм­па­тия ар­қы­лы адам бас­қа адам­ның жағ­да­йын­ра­ционал­ ды түр­де емес, эмо­ционал­ды түр­де түсiнедi. Де­мек, эм­па­тия –

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

283

адам­ның бас­қа адам­ды эмо­ционал­ды түр­де қа­был­дауы, оның iшкi жай-күйiн түсiнуi, оны бар­лық ойла­ры­мен, сезiмдерiмен қа­был­ дауы. Эм­па­тия қабiлеттiлiгi әр адам­да әр­түрлi дең­гейде да­мы­ған. Да­му­дың негiзгi 3 дең­гейiн бы­лай­ша көр­се­ту­ге бо­ла­ды: – тө­менгi – бас­қа адам­ның көңiл-күйiне, қа­жеттiлiктерiне мүл­дем на­зар ау­дар­мау; – ор­та­ша – қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да бас­қа адам­ның көңiлкүйiн бiрде түсiнiп, бiрде түсiнбеу; – жо­ға­ры – өза­ра әре­кет­те­су ба­ры­сын­да бас­қа адам­ның көңiлкүйiн, iшкi жан сы­рын то­лық түсiну. Реф­лек­сия – адам­ның ерек­шелiктерiн ло­ги­ка­лы түр­де тал­дап, ол ту­ра­лы жә­не оның жүрiс-тұ­ры­сы ту­ра­лы белгiлi бiр қо­ры­тын­ ды­ға ке­лу, со­ның негiзiнде өза­ра әре­кет­те­судiң же­ке жағ­дайла­ры­ на қо­ры­тын­ды жа­сау бо­лып та­бы­ла­ды. Егер ерек­шелiктердi тал­ дау жеткiлiксiз бол­са, қо­ры­тын­ды дұ­рыс бол­майды. Адам­дар­ды қа­был­дау мен олар­ды дұ­рыс ба­ға­лауға ке­дергi жа­ сайт­ын фак­тор­лар: – адам­ды қа­был­дау­дан жә­не оны ба­ға­лаудан бұ­рын қа­лып­тас­ қан ой­лар, көз­қа­рас­тар, бағ­дар­лар; – қа­лып­тас­қан сте­реотип­тер; – тұл­ға ту­ра­лы тез қо­ры­тын­ды жа­сауға ұм­ты­лу; – белгiлi бiр тұл­ға­лық бiтiстердiң тұ­тас об­раз­ға бiрiгуi; – «ореол» эф­фектiсi – адам­ға де­ген ал­ғаш­қы көз­қа­рас­тың тұл­ ға­ның тұ­тас об­ра­зы­на әсер етуi жә­не тұл­ға ту­ра­лы жал­пы ой­дың оның же­ке­ле­ген қа­сиет­терiне әсер етуi, мы­са­лы, адам ту­ра­лы жақ­сы ой қа­лып­тас­са, оның жақ­сы қа­сиет­терiн тым жо­ға­ры­ла­тып жiбе­ру, ал жа­ман қа­сиет­терiн еле­меу не­ме­се керiсiнше, адам ту­ра­лы жа­ман ой қа­лып­тас­са, оның жақ­сы қа­сиет­терiне көз жұ­му; – «проек­ция» эф­фектiсi – адам­ның бас­қа адам­дар­ға өзiнiң қа­ сиет­терi мен эмо­ционал­ды күйiн проек­циялауы, бас­қа­ша айт­қан­да, адам­ның өзiнде бар қа­сиет­терiн бас­қа адам­дар­дың бойы­нан кө­руi, адам­ның бас­қа­лар­ды өзi сияқ­ты ба­ға­лауы; – «ал­ғаш­қы» эф­фект – адам ту­ра­лы ал­ғаш­қы көр­ген не­ме­се естiген ой-пiкiрлердiң оны қа­был­дау­ға әсер етуi;

284

Әлеуметтік психология

– бас­қа адам­ның ой-пiкiрiне құ­лақ сал­мау, тек өз ойы мен көз­ қа­ра­сы­на сүйену; – уа­қыт өте ке­ле адам­дар­ды қа­был­дау мен олар­ды ба­ға­лаудың өз­ге­руi; – «соң­ғы ақ­па­рат» эф­фектiсi – соң­ғы ал­ған ақ­па­рат­тың ал­дың­ ғы ойға әсер етуi. Бас­қа адам­дар­ды қа­был­дау­ға сте­реотип­тер үл­кен әсер етедi. Сте­реотип­тер – бас­қа адам­дар ту­ра­лы аз мәлiметтер негiзiнде ал­ғаш­қы қа­ра­пайым ой­лар­дың, көз­қа­рас­тар­дың қа­лып­та­ суы. Сте­реотип­тер же­ке бо­лып та­был­майды, бiз олар­ды өзiмiз жа­та­тын топ­тар­дан, ата-ана­ла­ры­мыз­дан, мұ­ғалiмдер­ден кiшкен­ тай кез­ден бас­тап иге­ремiз. Әр­түрлi топ­тар­ға жа­та­тын адам­дар өза­ра әре­кет­тес­кен­де, бiр-бiрi ту­ра­лы көп нәр­се бiлген­де, ор­тақ жетiстiктер­ге жет­кен­де сте­реотип­тер бұ­зы­ла бас­тайды. Адам­дар­ды қа­был­дау­ға ал­ғаш­қы ой­лар да әсерiн тигiзедi. Ал­ғаш­қы ой­лар – адам­дар­ды, олар­дың жүрiс-тұ­ры­сы­ның мо­тив­ терiн бiлмей тұ­рып, олар­ға не жақ­сы, не жа­ман эмо­ционал­ды ба­ға бе­ру. Со­ны­мен қа­тар адам­дар­ды қа­был­дау­ға бағ­дар­лар да белгiлi дә­ре­же­де әсер етедi. Бағ­дар – белгiлi бiр жағ­дайды тал­да­май, ал­ дын-ала қа­лып­тас­қан үй­реншiктi тәсiл бо­йын­ша адам­дар­ды қа­ был­дап, олар­ға ба­ға бе­ру. Бағ­дар­дың негiзгi үш көр­сеткiшi бар: – Ког­ни­тивтi – белгiлi бiр суб­ъект не­ме­се объект ту­ра­лы қа­ лып­тас­қан ой, бағ­дар; – Аф­фек­тивтi – белгiлi бiр адам не­ме­се ақ­па­рат ту­ра­лы жа­ ғым­ды, не жа­ғым­сыз эмо­циялар; – Жүрiс-тұ­рыс­тық – адам­ның бағ­да­ры­на, көңiл-күйiне сәй­ кес белгiлi бiр жүрiс-тұ­рыс реак­цияла­ры­на да­йын­дық. Бағ­дар қа­лып­тас­уын­ың екі жо­лы: – бас­қа адам­дар­дың әсер етуiнен; – өзiнiң өмiрлiк тәжiри­бесi нә­ти­жесiнде. Тұл­ға­лық қа­рым-қа­ты­нас­та ең ма­ңыз­ды­сы ашық жә­не шы­ найы бо­лу. Адам қа­рым-қа­ты­нас­та ашық бол­ма­са, сенiмдi, жы­лы қа­рым-қа­ты­нас ор­на­май­ды. Бас­қа адам­дар­мен жақ­сы қа­рым-қа­

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

285

ты­нас ор­на­ту үшiн адам бас­қа­лар­дың оның нақ­ты жағ­дайда­ғы жүрiс-тұ­ры­сы­на де­ген реак­цияла­рын бай­қауы қа­жет; өз жүрiс-тұ­ ры­сы­ның не­ге әке­летiнi ту­ра­лы ой­лауы ке­рек. Әр­түрлi адам­дар­ да керi бай­ла­ныс ал­ған­да, адам өзi ту­ра­лы көп нәр­се бiледi, өзiн әр­түрлi айна­дан көр­ген­дей бо­ла­ды. Ал өзi бас­қа адам­дар­ға керi бай­ла­ныс бер­ген­де, олар­дың жүрiс-тұ­ры­сы он­да қан­дай ой­лар мен сезiмдер ту­ды­ра­ты­нын айт­уы ке­рек, со­ның негiзiнде адам­дар ара­сын­да өза­ра сенiмдiлiк жо­ға­ры­лай­ды. Керi бай­ла­ныс бе­ру жә­не алу үшiн белгiлi бiр ба­тыл­дық­қа ие бо­лу ке­рек. Керi бай­ла­ныс – бас­қа адам­ды қа­лай қа­был­дауы ту­ ра­лы, қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да қан­дай ой­лар мен сезiмдердiң тууы ту­ра­лы мәлiмет бе­ру. Керi бай­ла­ныс ере­же­лерi: – Адам­ның нақ­ты қан­дай жүрiс-тұ­ры­сы сiзге жа­ғым­ды, не жа­ғым­сыз эмо­ция ту­ды­ра­ты­ны ту­ра­лы айту ке­рек; – Егер адам­ға оның кейбiр қы­лық­та­ры­ның ұна­майтыны ту­ра­ лы айт­қы­ңыз кел­се, он­да оның ненi өз­гер­туi қа­жет екенiн айту ке­рек; – Ең бас­ты­сы ба­ға бер­меу ке­рек. Керi бай­ла­ныс – бас­қа адам ту­ра­лы ақ­па­рат емес, бұл сiздiң сол адам­мен қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да­ғы оны қа­был­дауы­ңыз, сiзге ненiң ұна­майтыны, ненiң ұнайтыны ту­ра­лы ақ­па­рат. Қа­рым-қа­ты­нас­тың син­то­ни­ка­лық мо­делi «Син­то­ния» – адам­ның өзiмен өзi жә­не бас­қа адам­дар­мен гар­ мо­нияда бо­луы. Қа­рым-қа­ты­нас­тың син­то­ни­ка­лық мо­делi ней­ро­ ли­нг­вистiк бағ­дар­ла­ма негiзiнде жа­сал­ған. Ол қа­рым-қа­ты­нас­ты иге­рудiң негiзгi тех­ни­ка­ла­рын бөлiп көр­се­тедi. Қа­рым-қа­ты­нас­тың син­то­ни­ка­лық мо­делi қа­рым-қа­ты­нас­ты қа­был­дау мен ой­лау про­цес­терiнiң нә­ти­жесi ретiнде қа­рас­ты­ры­ ла­ды, яғ­ни «Қа­был­дау+ Ой­лау=Қа­рым-қа­ты­нас». Қа­рым-қа­ты­нас қа­был­дау­дан бас­та­ла­ды, адам қа­был­дау ар­ қы­лы қор­ша­ған ор­та­мен, адам­дар­мен бай­ла­ныс ор­на­та­ды. Бiздiң сезiм мү­ше­лерiмiз қор­ша­ған шын­дық ту­ра­лы ақ­па­рат алу­дың бес есiгi бо­лып та­бы­ла­ды. Бiздiң са­на­мыз бұл есiктердi ке­зек-ке­зек

286

Әлеуметтік психология

аша­ды: ал­ды­мен бей­не­лер, со­сын ды­быс­тар, иiстер, т.б. Ал бiздiң бей­са­на­мыз ақ­па­рат­ты бес ка­нал ар­қы­лы бiрдей қа­был­дайды жә­не са­на­мыз­ға қа­ра­ған­да көп ақ­па­рат ала­ды. Қа­рым-қа­ты­нас­тың син­то­ни­ка­лық мо­делi бо­йын­ша әрбiр адам­да «қа­был­дау­дың сүйiктi есiгi» бо­ла­ды. Ол адам­ның негiзгi реп­ ре­зен­та­тивтi жүйесi бо­лып та­бы­ла­ды. Реп­ре­зен­та­тивтi жүйе қа­ рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да­ғы көздiң қоз­ға­лы­сы­нан, сөз­дердiң қол­ да­нылуын­ан, по­за­лар­дың ерек­шелiктерiнен көрiнiс та­ба­ды. Егер сiз бас­қа адам­ның реп­ре­зен­та­тивтi жүйесiн бiлсеңiз, сол ар­қы­лы оны­мен жақ­сы бай­ла­ныс, қа­рым-қа­ты­нас, өза­ра түсiнушiлiк ор­ на­та ала­сыз. Адам­ның реп­ре­зен­т а­тивтi жүйесiн қа­лай анық­т ау­ға бо­ла­ ды? Ол үшiн адам­ды мұ­қият ба­қы­лау қа­жет. Адам­ның күн­ делiктi қол­да­нып жүр­ген сөз­дерi, вер­бальды емес жүрiс-тұ­ры­ сы, яғ­ни көздiң қоз­ға­лы­сы, дау­сы­ның тембрi мен темпi, по­за­ сы сол адам ту­ра­лы көп ақ­па­рат бе­редi. Бұл ақ­па­рат адам­ның бей­с а­на­сы­нан ке­ледi, сон­дық­т ан да оны түсiнiп, кө­ре бiлу ке­рек. Реп­ре­зен­та­тивтi жүйенiң түр­лерi: – Ви­зу­ал­ды адам – бiр нәр­се айт­ар ал­дын­да есiнде бей­не­лердi, су­рет­тердi таң­дайды, көзi ал­ды­ға ба­ғыт­та­ла­ды, «кө­ремiн», «түрлi-түстi», «әдемi», т.б. сөз­дердi қол­да­на­ды, сөй­леу темпi жо­ға­ры бо­лып ке­ледi. – Аудиал­ды адам – бiр нәр­се айт­ар ал­дын­да өзiнiң iшкi дау­сын тың­дайды, көзi оң­ға не­ме­се тө­мен-сол­ға қа­рай­ды, «мен тың­ дап тұр­мын», «сөй­ле­сейiк», «­дауыс­та», т.б. сөз­дердi қол­да­ на­ды. – Ки­нес­те­ти­ка­лық адам – бiр нәр­се айт­ар ал­дын­да өзiнiң iшкi сезiмдерiне үңiледi, көзi ырық­сыз түр­де тө­мен-оң­ға қа­рай­ды, «се­земiн», «си­пау», «ауыр», т.б. сөз­дердi қол­да­ на­ды. Егер де сiз бас­қа адам­ның реп­ре­зен­та­тивтi жүйесiне сәй­кес сөз­дердi қол­дан­са­ңыз, көзiңiздi бiрдей ба­ғыт­та­са­ңыз, бiр сөз­бен айт­қан­да, сол жүйе ар­қы­лы бай­ла­ныс ор­нат­са­ңыз, сiздi өте ашық, сенiмдi, тар­тым­ды адам ретiнде ба­ға­лай­ды.

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

287

6.4. Тұл­ғаара­лық қа­ты­нас пси­хо­ло­гиясы Сендiру жә­не оның негiзгi ере­же­лерi Бiздiң әлеу­меттiк жүрiс-тұ­ры­сы­мыз тек қа­на бiздiң өмiрлiк тәжiри­бемiзбен, нақ­ты жағ­дай­лар­мен ға­на өл­шен­бейдi, со­ны­мен қа­тар, бiздiң нұс­қаула­ры­мыз­бен де анық­та­ла­ды. Сон­дық­тан да, кiмде-кiм бас­қа адам­дар­дың жүрiс-тұ­ры­сы­на әсер еткiсi кел­се, ең ал­ды­мен оның нұс­қаула­ры­на әсер етуi ке­рек. 1933-1945 жыл­дар ара­лы­ғын­да фа­шистiк Гер­ма­нияның сол кез­дегi ха­лық­тық ағар­ту жә­не үгiттеу ми­ни­стрi Йо­зеф Геб­бель­стi та­рих бет­терiнен қа­рас­ты­райық­шы. Бас­па­сөз, ра­дио, ки­но жә­не бас­қа бар­лық өнер түр­лерiнiң үстiнен қа­таң ба­қы­лау жүргiзе оты­ рып, ол сендiру тәсiлдерi ар­қы­лы немiс хал­қын фа­шистiк идеяны қа­был­дау­ға мәж­бүр етедi. Бас­қа ұлт­шыл Юлиус Шт­рай­хер «Der Strumer» ат­ты күн­делiктi ан­ти­се­миттiк га­зетiн 500 000 да­на­дан шы­ға­рып отыр­ған. Бұл ба­сы­лым­ды оның до­сы Адольф Гит­лер сүйсiне оқи­тын бол­са ке­рек. Шт­рай­хер со­ны­мен қа­тар ба­ла­лар­ға ар­нал­ған ан­ти­се­миттiк кiтап­тар­ды да шы­ғар­ған жә­не Геб­бельс­ пен ұлт­шыл­дық­тың үгiттеу ма­ши­на­сы­на ай­нал­ған бұ­қа­ра­лық ми­ ти­нг­тер­де ұзақ әңгiме-дү­кен құр­ған де­седi көз­көр­ген­дер. Ендi осы та­ри­хи де­рек­тер­ге тал­дау жа­сап кө­рейiк. Геб­бель­ стiң, Шт­рай­хердiң жә­не бас­қа да фа­шистiк идео­лог­тар­дың қа­ ра­пайым ха­лық­қа әсер етуi қан­ша­лық­ты тиiмдi бол­ды? Шы­ны­ мен де, Нюрн­берг үде­рі­сін­де­гі одақ­тас­тар­дың «мил­лион­да­ған адам­дар­дың са­на­сы­на у заҺа­рын септi» де­ген кiнә­лаулар­ға олар­ дың әре­кет­терi сәй­кес ке­ле ме? Шын­туайтына кел­сек, олар­дың немiс хал­қы­ның көпшiлiгiн ев­рей­лер­ге де­ген жек­көрiнiштерi мен қатiгездiгiн жау­лап ал­уына әсер ет­кен­дігi шын­дық. Осы­лай­ша, ан­ти­се­миттiк ша­ра­лар­ды қол­дау­шы­лар қа­лың бұ­қа­ра ха­лық ара­ сы­нан да көп­теп та­бы­лып жат­ты. Ха­лық­тың көбi ин­диф­фе­ре­нттi бо­лып жат­са, көпшiлiгi қо­рық­қан-да­ры­нан осы жол­ды таң­дау­ға мәж­бүр бол­ды. Мық­ты үгiт-на­си­хат күш­терi әлi де өзiнiң ма­ңы­зын жой­ған жоқ. Ма­ри­ху­ана­ны қол­да­ну­дың әлеу­меттiк жә­не фи­зи­оло­гиялық сал­да­ры ту­ра­лы зерт­теу­лер нә­ти­же­лерiн жа­рияла­ған­нан кейiн

288

Әлеуметтік психология

жас­тар­дың бұл ту­ра­лы тү­сі­нік­те­рі күрт өз­гердi. Ми­чи­ган уни­вер­ си­тетi сұ­рақ жүргiзген он алты мың аме­ри­ка­лық жо­ға­ры сы­нып оқу­шы­ла­ры­ның ара­сы­нан ма­ри­ху­ана­ны қол­дан­ған­да­ғы «­қауiптi сал­дар­дың жо­ға­ры» екендiгiне се­нетiндер қа­та­ры 1978 жы­лы 35 пайыз­дан 1993 жы­лы 73 пайыз­ға дейiн кө­терiлдi. Со­ны­мен қа­тар, жыл са­йын­ бiлiм жөнiндегi Аме­ри­ка ке­ңесiнiң жүргiзетiн сау­ал­на­ма­лар жөнiнде та­лап­кер­лер ара­сын­да­ғы ма­ри­ху­ана­ны та­ ра­ту қоз­ға­лы­сын қол­дау дең­гейi де күрт тө­мен­дейдi – 50 пайыз­ дан 32 пайыз­ға дейiн. Бұ­ған адам­дар­дың да қа­рым-қа­ты­на­сы өз­ге­редi. Зерт­теушiлердiң мәлiмдеуiнше, мәлiмде­менiң маз­мұ­нын қайта қа­рас­ты­рып, тал­дау­ға жа­қын адам­дар сендiрудiң ту­ра тәсiлiне тез мо­йын­ ұсы­на­ты­ны көрiнедi. Мы­са­лы, ком­пью­тер жар­на­ма­сын­ да атақ­ты Гол­ли­вуд жұл­дыз­да­ры мен әйгiлi спорт­шы­лар си­рек көрiнедi, ком­пе­те­нттi са­тып алу­шы­ға бә­се­ке­лестiкке қабiлеттi ба­ ға­лар жақ­сы ұсы­ны­ла­ды. Пет­ти мен Ка­чоп­по­ның ойын­ша, көп­те­ген адам­дар ана­ли­ти­ ка­лық тұр­ғы­дан ой­лай­ды. Олар бар­лы­ғын ой елегiнен өткiзiп, көбiрек ой­лан­ған­ды жөн кө­редi. Бұл адам­дар сендiрушi адам­ның жа­ғым­ды­лы­ғы­на ға­на емес, со­ны­мен қа­тар өз­дерiнiң ког­ни­тивтi реак­цияла­ры­на да қа­рай­ды. Бұл жер­де тек қа­на мәлiметтер емес, сон­дай-ақ олар­ға ын­та­лан­ды­рыл­ған ой-тұ­жы­рым­дар да әсер етедi. Егер де бұл ой-тұ­жы­рым­дар сон­ша­лық­ты те­рең бол­са, кезкел­ген жа­ңа қа­был­дан­ған нұс­қау­лар та­мыр­ла­ну­ға, қар­сы­ла­су ша­ буылы­на көп мүмкiндiктерi бар жә­не ары-қа­рай жүрiс-тұ­рыс­қа әсер ете ала­ды. Ендi сендiрудiң жа­на­ма тәсiлiне кө­шейiк, шешiм қа­был­дау­ да­ғы сұ­рақ­тар­дың көбiсi са­на­ға сый­ғы­сыз бол­са, он­да жа­на­ма тәсiл не­ғұр­лым тиiмдiрек бо­ла ала­ды, яғ­ни қол­да­ны­ла­тын ым­дау тәсiлдерi ой­лан­бай-ақ қол­дау та­бу­ға кө­шедi. Тауар ту­ра­лы нақ­ты ақ­па­рат ор­ны­на те­мекi жар­на­ма­сын­да осы тауар­дың ләз­зә­ті пен әдемiлiгі ту­ра­лы түсiнiктер­мен бай­ла­ныс­ты­ра­ды. Осы­лай­ша, ал­ ко­голсiз iшiмдiктер жөнiндегi жар­на­ма­да да, мы­са­лы на­ғыз өнiм «Ко­ка-ко­ла» – жас­тық шақ, ден­сау­лық сияқ­ты түсiнiктер­мен ас­ со­циацияла­на­ды.

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

289

Тiптi, ана­ли­ти­ка­лық адам­дар­дың өзiнде бас­тап­қы пiкiр жа­ на­ма эв­рис­ти­ка негiзiнде қа­лып­та­са­ды, олар мы­на­дай бо­ла­ды: «ком­пе­те­нттi экс­перт­тер», «сенiм ту­ды­ра­тын ұзақ мәлiмде­ме­лер» жә­не т.с.с. Кей кез­де сендiру ауди­то­рияның ар­гу­мент­тер­ге ба­са на­зар ауда­руымен шек­те­ледi жә­не сәй­кес ой-тұ­жы­рым­да­ры­на негiзде­ ледi. Бұн­дай жүйелi не­ме­се ту­ра сендiрудiң тәсiлi мы­на­дай кез­де iске аса­ды: адам­дар бол­ған нәр­сенi тал­дай ал­са жә­не ұсы­ныл­ған та­қы­рып­қа қы­зы­ғу­шы­лық та­ныт­са. Егер де ұсы­ныл­ған та­қы­рып ауди­то­рияның тұ­рақ­ты на­за­рын ау­дар­ма­са, он­да сендiру адам­ дар же­дел қо­ры­тын­ды жа­сау үшiн эв­рис­ти­ка­ны не­ме­се кез­дей­соқ белгiлердi пай­да­лан­ған кез­дегi не­ғұр­лым «ту­ра» не­ме­се «жа­на­ ма» тәсiлдер ар­қы­лы жү­зе­ге асуы мүмкiн. Ту­ра тәсiлмен жү­зе­ге аса­тын сендiру не­ғұр­лым ана­ли­ти­ка­лық жә­не үстiртiн бол­майды, со­ны­мен қа­тар, ол не­ғұр­лым тұ­рақ­ты жә­не көп жағ­дайда адам­ дар­дың жүрiс-тұ­ры­сы­на әсер ете ала­ды. Қо­сар­лан­ған сендiру­лер Сендiрудiң ор­та­лық жә­не шеткi эле­ме­нт­терiн зерт­тей оты­рып, әлеу­меттiк пси­хо­лог­тар сендiрудiң қо­сар­лан­ған төрт түрiн бөлiп шы­ға­ра­ды: – Ком­му­ни­ка­тор, – Мәлiмде­ме, – Жеткiзу ка­на­лы, – Ауди­то­рия. Бас­қа­ша ай­қан­да, кiм не нәр­се айтады, кiмге жә­не қан­дай тәсiлмен жеткiзедi де­ген сөз. Кiм мәлiмде­менi жеткiзедi? Ком­му­ни­ка­тор­дың әсерi. Мы­на­дай көрiнiстi елес­те­тейiк. Я. Прав де­ген ор­та жас­та­ғы аме­ри­ка­лық аза­мат, кешкi жа­ңа­лық­тар­дан, бiрiншi сю­жет­те аме­ ри­ка жа­ла­уын­ өр­теп жат­қан бiр топ ра­ди­кал­дар­ды кө­редi. Олар­ дың бi­реуi мик­ро­фон­ға бы­лай деп ай­қай­лай­ды: «Ха­лық­тың өз құ­қы­ғы бар – үкiметтi ауыс­ты­ру не­ме­се құ­ла­ту ке­рек… Ол оның құ­қы­ғы, оның мiндетi – осын­дай үкiметтi құ­ла­ту». Ашу­лан­ған Прав мыр­за әйелiне бы­лай деп күңкiлдейдi: «Тың­дау­ға күш жоқ,

290

Әлеуметтік психология

олар­дың ком­му­нис­тер диiрменiне су құ­йып­жат­қа­нын қа­ра­шы!». Ке­лесi сю­жет­те, пре­зи­де­нт­ке кан­ди­дат, са­лық­қа қар­сы ми­ти­нг­те бы­лай деп сөз сөй­леп жа­та­ды: «Үнем­деу – бiздiң үкiметiмiздiң фи­на­нс­тық саяса­ты­ның негiзгi ұстаны­мы бо­лып та­бы­луы ке­рек. Бар­лық үкiмет ше­неунiктерi жем­қор­лық пен ысы­рап­сыз шы­ ғын­дар­дың на­ғыз қыл­мыс бо­лып та­бы­ла­тын­ды­ғын түсiнген­дерi жөн». Қа­на­ғат­тан­ған Прав мыр­за са­быр­лы үн­мен «Мiне, бұл – бас­қа­ша. Бұл жiгiт ма­ған ұнай­ды», – дедi ол. Ендi осы­ның бәрi ке­рісiнше бол­сын. Прав мыр­за ту­ра жо­ға­ры­ да­ғы­дай үн­деулердi Тәуелсiздiк Дек­ла­ра­циясын сал­та­нат­ты түр­ де жа­риялау­ды (бәрi со­дан алын­ған) ес­тидi жә­не Мао Цзэ­дун­ның «Ци­тат­нигiнен» алын­ған үнем­деу ту­ра­лы пас­саж­ды оқып тұр­ған ком­му­нистiк ше­шендi тың­да­са, бас­қа­дай әсер етуi мүмкiн бе? Кре­диттiлiк-сендiрушiлiк. Кре­диттi ком­му­ни­ка­тор ком­по­те­ нттi жә­не сенiмдi объект ретiнде қа­был­да­на­ды. Мы­са­лы, бiз қан­ дай да бiр жат­ты­ғу­дың пай­да­сы ту­ра­лы пiкiрдiң не­ғұр­лым жо­ға­ры бо­луы, оның қан­дай да бiр кө­ше­дегi қа­ғаз­дан емес, ұлт­тық ғы­лым ака­де­миясы­нан шық­қан­ды­ғы­на бай­ла­ныс­ты екен­ді­гін айта ке­ту­ге бо­ла­ды. Бiрақ та бұл ма­ңыз­ды­лық­тың әсерi тек қа­на бiр ай кө­ лемiнде сақ­та­луы мүмкiн. Егер де «кре­диттi» адам­ның мәлiмде­ месi не­ғұр­лым на­ным­ды бол­са, оның әсерi әлсi­реуi мүмкiн, оның қай­нар көзi ұмы­ты­лып не­ме­се өзiнiң мәлiмде­месiмен ас­со­ циация­лан­бауы мүмкiн. «Кре­диттiк емес» объектiнiң әсерi оған сәй­кес өсуi де таң қал­дыр­май­ды (егер де мәлiмде­менiң өзi, қол­ дау та­был­ма­ған се­бебiне қа­ра­ған­да жақ­сы ес­те сақ­та­лып қал­са). Сендiрудiң мұн­дай үде­рі­сі, егер адам­дар қай­нар көзi мен оның мәлiмде­месiнiң бай­ла­ны­сын ұмы­та­тын бол­са, он­да оны «ұйық­тап жа­ту» әсерi деп атай­ды. Бұн­дай әсер – мәлiмде­менiң кешiгiп әсер етуi, бiз мәлiмде­менiң өзiн ес­ке сақ­тап, оған де­ген сенiмсiздiк се­ бебiн ұмы­тып қа­лу­ды айтамыз. Құ­зы­реттiлiктi қа­был­дау Адам қа­лай­ша экс­перт бо­ла ала­ды? Қа­ра­пайым тәсiлдердiң бiрi – сiздiң пайым­дауы­ңыз­бен ауди­то­рияның келiсуi, бұл сiздi не­ғұр­ лым ақыл­ды­рақ көр­се­тетiні сөзсiз. Бас­қа­сы осы мә­се­ле­де не­ме­се

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

291

сұ­рақ­та бiлгiштiгiн көр­сет­кен адам ретiнде көрiне­ді. «Ка­на­да сто­ мо­то­ло­гиялық ас­со­циациясы­ның мү­шесi» док­тор Дж.Ранд­лердiң шық­қан тiс щет­ка­сы ту­ра­лы мәлiмде­ме­сі ауыз қуысы ги­гиена­сы ту­ра­лы ре­фе­рат жаз­ған жо­ға­ры сы­нып оқу­шы­сы­ның мәлiмде­ месiнен гөрi ана­ғұр­лым на­ным­ды­рақ ке­летiнi сөзсiз. Ком­му­ни­ка­тор­дың сенiмдiлiгiн қа­был­дау Ком­му­ни­ка­тор­дың сөй­леу стилi сенiмдiлiк ту­ғы­зу­ға да көп әсерiн тигiзедi. Гор­дон Хе­ме­ли жә­не Эн­то­ни Дуб мы­на­дай жағ­ дайды ба­қы­лай­ды, егер де куә­гер ви­деожаз­ба­ға, еден­ге, жо­ға­ры­ға қа­ра­май ту­ра қа­райт­ын бол­са, он­да оның сөз­дерiне се­ну­ге бо­ла­ды де­гендi айтады. 1. Егер де ком­му­ни­ка­тор ауди­то­рияны би­леп-төс­теп ал­ғы­сы кел­ме­се, он­да оған де­ген сенiмдiлiк те жо­ға­ры бо­ла­ды. Қазiргi те­ле­ви­зия­лық «жа­сы­рын ка­ме­ра­ның» эс­пе­ри­ме­нттiк вер­сия­ сын Элейн Хэт­филд пен Леон Фес­тин­гер жүргiзедi. Олар Стэн­ форд уни­вер­си­тетiнiң бiрне­ше сту­де­нт­терiне ас­пи­рант­тар­дың әңгiмесiн сырт­тан тың­дау­ға мүмкiндiк бе­редi (шын­ды­ғын­да олар маг­ни­то­фон­ға жа­зыл­ған әңгiменi тың­дайды). Әңгiме ауаны тың­ дап отыр­ған­дар­ға ау­ған­да, олар­ға ал­дын-ала әңгiме тың­да­ла­ды деп ес­кертiлгенi ора­тор­дан гөрi, ес­кер­ту жа­сал­ма­ған ора­тор­дың қат­ты әсер ет­кендiгiн ба­са көр­се­тедi. 2. Сол­түстiк Ка­ли­фор­ния уни­вер­си­тетiнен Нор­ман Мил­лер мен оның әрiптес­терi шы­найы­лық пен сенiмдiлiк се­зімi адам тез сөй­ле­ген­де бай­қа­ла­ды де­ген тұ­жы­рым­ға ке­ледi. Лос-Анд­же­лес пен оның ма­ңа­йын­да­ғы тұр­ғын­дар «ко­фенi қол­да­ну­дың қауiптiгi» жөнiндегi мәлiмде­менi тың­дап, тез сөй­ле­ген­дердi (ми­ну­ты­на 190 сөз) не­ғұр­лым объек­тивтi, зиялы, бiлiмдар деп, жай сөй­ле­ген­ дердiң (ми­ну­ты­на 110 сөз) әсер ет­пе­гендiгiн айтады. Олар со­ны­мен қа­тар, тез-тез жеткiзiлген мәлiмде­менiң на­ным­ды­рақ екендiгiн атап көр­се­тедi. 3. Тез сөй­лейт­iн ора­тор­дың сөз­дерiнiң на­ным­ды болуына оның тез сөй­леуi ме, әл­де сөй­леудiң темпi әсер ете ме? Мар­ке­ тинг зерт­теушi Мак Лох­лан дауыс­тың жиiлiгi мен мо­ду­ля­ция­сын, то­нын сақ­тай оты­рып, ра­дио мен те­ле­ди­дар жар­на­ма­сы­нан сөй­

292

Әлеуметтік психология

леу сиг­на­лы­ның акус­ти­ка­лық қы­сы­мын өткiзедi. Бұ­дан шық­қа­ны ма­ңыз­ды фак­тор бо­лып сөй­леу темпi та­бы­ла­ды екен. Жар­на­ма­ ны 25 пайыз­ға тез­дет­кен кез­де тың­дау­шы­лар оны бұ­рын­ғы­сын­ ша жақ­сы түсiнген жә­не сөй­леушiнi зиялы, шын­шыл, бiлiмдар деп есеп­те­се, мәлiмде­менiң өзiн не­ғұр­лым қыз­ғы­лық­ты деп тап­ қан. Белгiлi эф­фек­тивтi ора­тор Дж. Ф.Кен­не­ди сөзiн ми­ну­ты­на 300-ге дейiн жеткiзген. Аме­ри­кан­дық­тар үшiн тез сөй­леу құ­зы­ реттiлiктiң белгiсi. Осы­лай­ша, тез сөй­леу тың­дау­шы­лар­ға қо­ ры­тын­ды жа­сауға мүмкiндiк бер­мейдi, ол сон­дай-ақ қа­жет емес пiкiрлердi де ал­шақ­та­та­ды. Тар­тым­ды­лық Көп­те­ген адам­дар атақ­ты спорт­шы­лар мен әртiстердiң үн­ деулерiнен өз­дерiне әсер ететiндiгiн мо­йын­да­май­ды. Ком­му­ни­ ка­тор­дың тар­тым­ды­лы­ғы оның қи­сын­да­ры­ның ал­дын­да бiздi қа­ру­сыз қал­ды­руы мүмкiн не­ме­се по­зи­тивтi ас­со­циация­лар ту­ ды­ра­ды. Тар­тым­ды­лық­тың бiрне­ше ас­пектiлерi бар. Со­лар­дың бiрi – фи­зи­ка­лық де­не кү­ші тар­тым­ды­лы­ғы. Әсiре­се, эмо­циялық қи­сын­дар­ды әдемi адам­дар жеткiзсе, ана­ғұр­лым әсерлi бо­ла­ды. Ке­лесiсi – ұқ­сас­тық ас­пектiсi. Бiз өзiмiзге ұқ­сас адам­дар­ды жақ­сы тар­та­мыз. Тар­тым­ды­лық – бұл ауди­то­рияны бау­рап ала­тын қа­сиет. Тар­ тым­ды ком­му­ни­ка­тор, суб­ъек­тивтi қол­дау та­ба­тын жағ­дайда үл­ кен рөл­ге ие жә­не не­ғұр­лым на­ным­ды бо­лып ке­ледi. Ма­ңыз­ды­сы кiм не нәр­се айт­ып тұр­ған­ды­ғын­да емес, ма­ңыз­ ды­сы, оның нақ­ты не айт­ып тұр­ған­ды­ғын­да. Егер де сiз шы­лым ше­гу­ге қар­сы не­ме­се аш­тық­қа қар­сы қар­жы жи­науға жұрт­ты жұ­ мыл­ды­рып ша­қы­ру­ға кө­мек­те­сетiн бол­са­ңыз, он­да олар­ды тiке­ лей сендiру ту­ра­лы нұс­қауды құ­ру­да қиын­дық­қа ұшы­ра­суыңыз мүмкiн. Сон­дық­тан да мы­на мә­се­ле­лердi бiлген жөн: Не­ғұр­лым сендiрiмдi бол­ға­ны қай­сы­сы: не­ғұр­лым негiздел­ген мәлiмде­ме не­ме­се бас­қа­дай мәлiмде­ме нақ­ты бiр эмо­циялар­ды сырт­қа шы­ға­ра ала ма? Ауди­то­рияның пiкiрiн өз жа­ғы­ңыз­ға шы­ға­ру үшiн, қан­дай тәсiлдердi қол­дан­ған дұ­рыс? Тың­дау­шы­лар­дың қа­лып­тас­қан

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

293

сендiруiнен ерек­ше­ле­нетiн по­зи­цияны қор­ғайды не­ме­се ең ақыр­ ғы экс­тре­мистiк көз­қа­рас­ты ұстана­ды ма? Мәлiмде­ме­де бар­лық мә­се­ле­лердi өзiңнiң по­зи­цияң­да әл­де қа­ ра­ма-қар­сы көз­қа­рас по­зи­циясын­да қа­рас­тыр­ған жөн бе? Ендi осы мә­се­ле­лердi же­ке­леп қа­рас­ты­райық. Елес­тетiп кө­ рейiк, сiз аш­тық­қа қал­ған­дар­ға жәр­дем бе­ру ком­па­ниясын өткiзесiз, нұс­қау­лар ана­ғұр­лым мық­ты­рақ, тұ­рақ­ты жә­не өзiне жа­ сал­ған ша­буыл­дар­ға ана­ғұр­лым төзiмдi бо­лып ке­ледi. Бiрақ сөйт­ се де, пси­хо­ло­гия бас­па сөзiне көп мән бе­редi. Бiз ха­бар­лан­ды­ру­лар iлемiз. Ма­ши­на жүргiзушiлерiне қа­ лай­ша жыл­дам­дық­ты азайт­ып, жол­ды дұ­рыс қа­да­ға­ла­уына әсер етемiз. Әри­не, «Бай­қа! Жол­ға үңiл» де­ген сияқ­ты таб­лич­ка­лар iлемiз, сөзсiз, не­ме­се «лас­тау­ға бол­майды!» де­ген үн­деулердi кезкел­ген жер­ден кө­ру­ге бо­ла­ды. Осы­лай­ша адам­дар­ды сендiру жеңiл бо­ла ма? Екi оқи­ға­ны қа­ рас­ты­рып кө­рейiк. Ка­ли­фор­нияда­ғы Ск­риппс кол­леджiнде бiр ап­та кө­лемiнде «Ск­риппс кам­пу­сы­ның көр­кемдiгiн сақ­тайық», «Қо­қыс­тар­ды тас­та­майық» де­ген үн­деулер­мен ак­ция өтедi. Бұн­ дай ха­бар­лан­ды­ру­лар мен құ­лақ­тан­ды­ру­лар көр­нектi жер­лер­ге iлiнедi. Әлеу­меттiк пси­хо­лог Рей­монд Па­ла­ци­ан адам көп жү­ ретiн жер­дегi ур­на­ның жа­ны­на қо­қыс­тар­ды ша­шып тас­тайды. Бұ­ дан соң зерт­теушi 180 жүргiншiнi сырт­тан ба­қы­лай­ды. Бұл кез­де бiр де бiр сту­дент бiр қо­қыс­тың түйiрiн де жи­на­май­ды. Ак­цияның соң­ғы күнiнде бұл сы­нақ­ты та­ғы да қайталай­ды. Сол кез­де 180 жүргiншiнiң екеуi ға­на қо­қыс­ты жи­на­ған көрiнедi. Осы­ған қа­ра­ған­да ауыз­ша үн­деулер жаз­ба­ша­ға қа­ра­ған­да на­ным­ды­рақ па деп қа­ла­сыз. То­мас Кроу­форд жә­не оның кө­ мекшiлерi ауыз­ша на­си­хат­тың әсерiн зерт­тейдi. Он екi шiркеу ке­лушiлерiн, олар­дың нәсiлдiк диск­ри­ми­на­ция жай­лы на­си­хат­ ты шiркеу қыз­мет­керiнiң ауызы­нан естiген­нен кейiн сұ­ра­ған­да, бұл ту­ра­лы естiген­дерiн адам­дар­дың 10 пайызы ға­на мо­йын­да­са, 30 пайызы ол ту­ра­лы естiген емеспiз деп жа­уап­бе­редi. Бұ­дан шы­ ға­ты­ны – шiркеу үгiтшiсiнiң нәсiлдiк нұс­қаула­ры адам­дар­ға әсер ете ал­майт­ын­ды­ғы. Сон­дық­тан да мәлiмде­ме не­ғұр­лым түсiнiктi, сенiмдi, ес­те қа­ла­тын жә­не қан­дай да бiр нақ­ты әре­кет­тердi

294

Әлеуметтік психология

аяқ­та­та ала­тын бо­луы ке­рек. Де­сек те, пас­сивтi түр­де қа­был­дан­ ған мәлiмде­ме­лер де тыс қал­майды. Бiр дәрiха­на­да ас­пи­риннiң екi түрi са­ты­ла­ды: бiрi – кең жар­на­ма­лан­ған, екiншiсi – мүл­де жар­на­ма­лан­ба­ған. Бұл дәрiнiң екеуiнiң де құ­ра­мы бiрдей. Ағ­за­ға бәрi бiр емес пе? Ал бұ­ны қал­та­ның қа­лың­ды­ғы ше­шедi. Жар­ на­ма­лан­ған дәрi тез өтедi жә­не үш есе қым­бат­қа са­ты­ла­ды. Ен­ де­ше дәрiнiң нақ осы түрiн мил­лион­да­ған адам­дар са­тып ала­ды емес пе? Қа­ра­ма-қай­шы­лық: же­ке әсер ету – БАҚ-тың (бұ­қа­ра­лық-ақ­па­рат құ­рал­да­ры) әсер етуi Сендiрудi зерт­теу­лер көр­сет­кен­дей, бiзге ара­лық ақ­па­рат­тар­ дан гөрi, адам­дар­дың же­ке қа­ты­нас­та­ғы ақ­па­рат ана­ғұр­лым әсер ететiн көрiнедi. Адам­дар­ды бiр нәр­се­ге сендiру кей­де амо­раль­ды бо­лып та­был­ са, кей­де адам­гершiлiкке ша­қы­ра­ды, ал кей­де тiптi нә­ти­жесiз де бо­луы мүмкiн. Бұл сендiру­лердiң бар­лы­ғы бiр жа­ғы­нан – өзiнше жақ­сы, екiншi жа­ғы­нан – жа­ман. Мәлiмде­менiң жақ­сы не­ме­се жа­ман де­ген ба­ға­сы, әдет­те оның маз­мұ­ны­мен сай ке­ледi. Егер де оның маз­мұ­ны ұна­май жат­са, бiз бұл мәлiмде­менi на­си­хат деп атай­мыз, егер ұна­са оны ағар­ту жұ­мыс­та­ры деп те атап жа­та­мыз. Ма­ғы­на­сы­на қа­рай ағар­ту көп жағ­дайда фактiлер­ге сүйенуi тиiс жә­не не­ғұр­лым мәж­бүр етушiлiктен ада бо­луы тиiс. Сон­да да бiз ақ­па­рат­қа се­нетiн бол­сақ, оны ағар­ту деймiз, сен­бе­сек – үгiт-на­ си­хат деп атай­мыз. Де­сек те, бiздiң көз­қа­ра­сы­мыз бiр нәр­се­ге сүйенуi тиiс. Сон­ дық­тан да бiздi бiр нәр­се­ге сендiру, мейлi ол на­си­хат бол­сын, мейлi ол ағар­ту бол­сын – бiз бас тар­та ал­май­мыз. Шын­ды­ғын­да да сендiру­мен кез кел­ген жер­де ұшы­ра­са­мыз, сая­сат, мар­ке­тинг, тәр­бие­леу, келiссөз­дер жүргiзу са­ла­ла­рын­да, тiптi сот шешiмдерiн қа­был­дау кез­дерiнде де кез­де­семiз. Осы се­беп­тен әлеу­меттiк пси­ хо­лог­тар мәлiмде­ме­лердi тиiмдi ету­ге жә­не бiздiң пiкiрлерiмiздiң өз­ ге­руiне қан­дай фак­тор­лар әсер ететiндiктерiн анық­тау­ға ты­ры­са­ды. Өзiңiздi жыл са­йын­ әлем­де жар­на­ма үшiн жа­са­ла­тын 300 мил­лиард дол­лар­мен жұ­мыс iстейт­iн мар­ке­тинг не­ме­се жар­на­ма

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

295

са­ла­сын­да­ғы ма­ман ретiнде қо­йып­ көрiңiзшi. Не­ме­се өзiңiздi жұрт­тың жү­рек­терiне қайы­рым­ды­лық пен мейiрiмдiлiк ұя­лат­ қы­сы ке­летiн дiндар ретiнде елес­тетiп көрiңiз. Осы кез­де Сiз өзiңiздiң сендiре алу қабiлетiңiздi қа­лай­ша кө­те­ресiз жә­не не­ғұр­ лым илан­ды­ра ала­тын дә­лелдi қа­лай та­ба­сыз. Осын­дай сұ­рақ­тар­ға жа­уап­ та­бу үшiн әлеу­меттiк пси­хо­лог­тар әдет­те сендiрудiң әсерiн зерт­теу үшiн, гео­лог­тар эро­зияны зерт­те­ ген сияқ­ты, қа­ра­пайым­дал­ған, жеңiл ба­қы­ла­на­тын экс­пе­ри­ме­нттiк жағ­дай­лар­да әр­түрлi фак­тор­лар­дың әре­кетiн ба­қы­лай­ды. Бұл фак­ тор­лар­дың әсерi сон­ша­лық­ты көп емес, олар көбiне­се бiздiң құн­ ды­лық­та­ры­мыз­бен сәй­кес кел­мейт­iн әлсiз нұс­қау­лар­ға күштiрек әсер етедi. Сон­да да олар­ды зерт­теу қа­лай­ша осы әлсiз әсер­лер ұзақ уа­қыт­та қо­мақ­ты нә­ти­же әке­летiндiгiн түсiну­ге кө­мек­те­седi. Сендiрудiң екi тәсiлi Сендiрудiң екi тәсiлi бар: ту­ра жә­не жа­на­ма. Сендiрудiң ту­ ра тәсiлi қы­зы­ғу­шы­лық та­ныт­қан ауди­то­рия бар­лық на­за­рын жа­ ғым­ды дә­лел­дер­ге ауда­ра­ды. Сендiрудiң жа­на­ма тәсiлi адам­дар­ға кез­дей­соқ фак­тор­лар­дың әсер етуi, мы­са­лы, ора­тор­ға де­ген жа­ ғым­ды қа­ты­нас. 6.5. Пси­хо­ло­гия­лық дау-да­май Конф­лик­то­ло­гиялық идея­лар­ға та­ри­хи шо­лу ­Дау-да­май жер бетiнде тiршiлiктiң пай­да бо­луымен қа­тар да­ мы­ды де­сек, қа­те­лес­пейт­iн шы­ғар­мыз, өйт­кенi тiршiлiк иесiнiң сұ­рып­та­лып, сақ­та­луы үшiн, тiршiлiк етуiн жал­ғас­ты­ру үшiн кү­ рес жүргiзу­ге ту­ра ке­ледi. Ал­ғаш­қы ға­сыр­лар­дың өзiнде-ақ адам­ зат өмiрiнде бол­ған қақ­ты­ғыс­тар мен олар­дың шешiлу жол­да­ры жай­лы көп тол­ған­ған. Дау-да­май бұ­рын­нан ғы­лы­ми зерт­теудiң объектiсi бол­ма­са да, оның өзiндiк та­ри­хы бар жә­не кейбiр бас­қа ғы­лым­дар­мен са­лыс­тыр­ған­да оның та­ри­хы кө­не за­ман­нан бас­ тау ала­ды. Ежел­де жан­жал­дың пай­да бо­лу се­бебi, билiк үшiн, тiршiлiк үшiн кү­рес, со­ғыс­та­ры бол­ған.

296

Әлеуметтік психология

Қы­тай ой­шыл­да­ры (б.з.д. VI-V ғ.ғ.) Лао-цзы: бар­лық тiршiлiктiң да­муы – инь мен янь энер­гияла­ры­ның үй­лесiмдiлiгiнде деп ұ­жы­рым­да­ған. Та­рих­тан бiзге жет­кен ежелгi грек фи­ло­соф­та­ры­ның айт­ыл­ған да­на­лық­та­рын қа­рас­тыр­сақ, ан­ти­ка­лық фи­ло­соф Ге­рак­лит (б.з.д. ша­ма­мен 530-470 ж.ж.) дү­ниеде бар­лық зат­тар, ұғым­дар со­ғыс­ тың ар­қа­сын­да пай­да бол­ған деп ой­лайт­ын. Ол үшiн «со­ғыс – бар­лық нәр­сенiң пат­ша­сы». Пла­тон (ша­ма­мен б.з.д. 428-348 ж.ж.) со­ғыс­ты ең ұлы жауыз­ дық деп са­нап, со­ғыс­сыз өт­кен ке­зең­дердi «ал­тын ға­сыр» деп ата­ған. Ор­та ға­сыр­лар­да­ғы дау-да­май Ағыл­шын ма­те­риалист-фи­ло­со­фы Френ­сис Бэ­кон (1561-1626) өзiнiң «саяси жә­не адам­гершiлiк тәжiри­бе­лерi мен нұс­қаула­ры» кiта­бын­да: ау­қат­ты от­ба­сын­да туыл­ған адам­ның ең­бек­ке де­ген ын­та­сы бол­майды жә­не ол өз­ге­лердiң ын­та­сы­на қыз­ға­ныш­пен қа­ рай­ды. Адам­дар ара­сын­да бо­ла­тын қақ­ты­ғыс­тар са­нын бiрта­лай азайтуға бо­ла­ды, тек ол үшiн мем­ле­кет ма­те­ри­ал­дық жағ­дайды жақ­сар­тып, адам­дар­дың сұ­ра­ныс­та­рын қам­та­ма­сыз етiп оты­руы қа­жет деп тұ­жы­рым­дайды. То­мас Гоббс (1588-1679) 1651 жы­лы шық­қан өзiнiң «Ле­виафан не­ме­се Ма­те­рия, мем­ле­кеттiң аза­мат­тық шiркеу фор­ма­сы мен билiгi» ат­ты әйгiлi трак­та­тын­да дау-да­май­дың негiзгi үш се­бебiн көр­се­тедi: бә­се­ке­лестiк, сенiм бiлдiрмеу, атақ-даңқ­қа құ­мар­лық. ­ ау-да­май жә­не оны ше­шу жол­да­ры Д Жер ша­ры­ның қай жерiнде бол­ма­сын, әрбiр адам әр­түрлi жағ­ дай­лар­да «конф­ликт» (­дау-да­май) де­ген құ­бы­лыс­пен кез­де­седi. Тiптi бiздiң ара­мыз­да еш­қа­шан дау-да­май­ға түс­пе­ген адам жоқ шы­ғар. Ғы­лы­ми әде­биет­тер­де «конф­ликт» (­дау-да­май) әр­түрлi ма­ғы­ на­да түсiндiрiледi. Бұл тер­миннiң анық­та­ма­сы өте көп. Жал­пы «конф­ликт» сөзi (conflictus) – ла­тын тiлiнен ен­ген, тiке­лей ма­ғы­на­сы – дау-да­май (қақ­ты­ғыс). Адам­ның өмiрi қақ­ты­ ғыс­сыз өте ал­май­ды, өйт­кенi адам бол­ған соң өзiнiң пайым­дауы,

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

297

өз көз­қа­ра­сы, өз түсiнiгi бо­ла­ды. Бiр мә­се­ле­ге екi адам екi жақ­ты­ лы қа­рай­ды. ­Дау-да­май де­генiмiз – қа­ра­ма-қар­сы ба­ғыт­тал­ған мақ­сат­тар­ дың, мүд­де­лер­дің, по­зи­циялар­дың, ой-пiкiрлердiң, құн­ды­лық­тар­ дың қақ­ты­ғы­сы. Бас­қа сөз­бен айт­қан­да, дау-да­май екi не одан да көп ин­ди­видтiң не­ме­се топ­ты қа­ра­ма-қар­сы жақ­тың белгiлi бiр мақ­сат­қа же­туiне, мүд­де­лер­дің қа­на­ғат­тан­ды­рылуына әдейi бө­гет жа­сауы не­ме­се оның көз­қа­ра­сын, әлеу­меттiк ұстаны­мын өз­гер­ту үде­рі­сі. Дау-да­май­ды ту­ды­ра­тын не­ме­се өз еркiнсiз осын­дай жағ­ дайға тап бо­ла­тын адам­дар мә­се­ленi тез ара­да өзiне тиiмдi етiп шешкiсi ке­ледi. Осы жер­де дау-да­май­ды ше­шудiң жол­да­ры қан­ дай? – де­ген сауал пай­да бо­ла­ды. Әр адам өзiнiң өмiрлiк жи­на­ған ма­шы­ғы­на бай­ла­ныс­ты, өз пайым­да­уына бай­ла­ныс­ты кез­десiп жат­қан дау-да­май­ды өз көз­ қа­ра­сы тұр­ғы­сы­нан ше­шедi. Адам­зат өз та­ри­хын­да дау-да­май ту­ ды­рып, со­сын оны ше­шу­ден бiрта­лай ма­шық жи­на­ған. Атал­ған мә­се­ленi зерт­теп, оны жи­нақ­тау ХХ ға­сыр­дың со­ңы­на қа­рай жа­ңа бiр бiлiмнiң са­ла­сы – конф­лик­то­ло­гияның пай­да болуына ық­па­ лын тигiзедi. Конф­лик­то­ло­гияның бас­ты мiндетi – тек та­ным­дық теория­лық емес, прак­ти­ка­да адам­дар­ға дау-да­май жағ­дайла­рын­да не iстеу ке­ректiгiн түсiндiрiп бе­ру. Егер сiздiң өмiрiңiзде дау-да­май бол­ ма­са, қан со­ғуыңыз бар ма – со­ны тек­серiп көрiңiз, – дейдi У. Дик­сон. Адам­ның әлеу­меттiк ор­та­да өмiр сү­руi, әр­түрлi әре­кет түр­ лерiмен шұ­ғыл­да­нуы үнемi қо­ғам­да­ғы өз­ге адам­дар­мен ты­ғыз қа­рым-қа­ты­нас­та бо­лып оты­ра­тын­ды­ғын көр­се­тедi. ­Дау-да­май, бiр-бiрiмен ренжiсу әрбiр адам­ның өзiндiк кiсiлiгiн, та­лап-тiлегiн өз­ге­лердiң мо­йын­дап, оны­мен са­нас­уын­ та­лап ету­ ден туады. Осы ба­ғыт­та әрбiр адам өзiнiң бас­қа адам­дар ал­дын­ да­ғы мұқ­таж­ды­ғын қа­на­ғат­тан­ды­рып, өз­ге­лер­ге бо­йын­да­ғы күшқуаты мен қабiлетiн көр­сеткiсi ке­ледi. Адам­дар ара­сын­да­ғы күн­делiктi қа­рым-қа­ты­нас­та бiр-бiрiнiң кем-кетiгi мен мiнезiндегi жа­ғым­сыз қы­лық­та­рын көзiне айту, не бө­тен адам­дар ара­сын­да әш­ке­ре­леу оның на­ра­зы­лы­ғы мен ренiшiн ту­ды­ра­ды.

298

Әлеуметтік психология

­Дау-да­май суб­ъектiсiне оған қа­ты­су­шы ин­ди­видтi, топ­ты не ұйым­ды жат­қы­за­ды. Дау-да­май за­ты­на – нақ­ты ма­те­ри­ал­дық жә­ не ру­ха­ни қор­лар, қа­на­ғат­тан­ды­рыл­ма­ған қа­жеттiлiктер, тiлек­тер, өза­ра әре­кет­те­су суб­ъектiлерiнiң мүд­де­ле­рі, яғ­ни ол дау-да­май­ дың не үшiн пай­да бол­ға­нын көр­се­тедi. Дау-да­май­лық қа­ты­нас деп суб­ъектiлер ара­сын­да­ғы өза­ра әре­кет­те­су­дың фор­ма­сы мен маз­мұ­нын жә­не дау-да­май­дың аяқ­та­лу мақ­са­тын­да олар­дың (суб­ ъектiлердiң) iс-әре­кет­терiн атай­ды. ­Дау-да­май­лық жағ­даят – нақ­ты уа­қыт мерзiмiнде дау-да­май­ дың да­муы. ­Дау-да­май­дың се­беп­терiне, қа­ра­ма-қай­шы­лық­тың өр­ши тү­ суiне, дау-да­май­дың пай­да болуына әкел­ген шарт­тар­ды, жағ­дай­ лар­ды жат­қы­за­ды. Әрбiр дау-да­май­дың уақы­ты­на жә­не кеңiстiгiне бай­ла­ныс­ ты си­па­ты бар. Дау-да­май­дың кеңiстiк си­па­ты­на: дау-да­май­дың пай­да бо­лу жә­не көрiну са­ла­сы; пай­да бо­лу се­бебi мен жағ­дайы; көрiнiстiң нақ­ты фор­ма­сы; дау-да­май­дың нә­ти­жесi; әдiстерi мен әре­кет­терi (суб­ъектiлер қол­да­на­тын) жа­та­ды. Дау-да­май­дың уа­ қыт­тық си­па­ты­на: дау-да­май­дың ұзақ­ты­ғы, жиiлiгi, қайтала­нуы, әр суб­ъектiнiң дау-да­май­ға қа­ты­су мерзiмi жә­не дау-да­май­дың әр да­му ке­зеңiндегi уа­қыт көр­сеткiштерi жа­та­ды. Әр дау-да­май­дың өзiндiк да­му ди­на­ми­ка­сы бар жә­не ол мы­на ке­зең­дер­ден тұ­ра­ды: – дау-да­май­ға дейiнгi қа­рым-қа­ты­нас­тар, шешiлмей жат­қан мә­се­ле­лердiң жи­на­лып кө­беюi, қа­рым-қа­ты­нас­тың кер­ неулiктерi бо­ла­ды; – қа­ра­ма-қай­шы­лық­тың өр­ши тү­суi, қа­рым-қа­ты­нас­та тұ­рақ­ ты жа­ғым­сыз (не­га­тивтi), кей­де аг­рес­сивтi пси­хо­ло­гия­лық жағ­дай­дың бо­луы; – дау-да­май­лық жағ­даят, оқи­ға, суб­ъектiлер ара­сын­да түсiнiспеушiлiк жә­не ашық түр­дегi дау-да­май; – дау-да­май­дың шешiлуi; – дау-да­май­дан кейiнгi ке­зең, дау-да­май­ға қа­ты­су­шы­лар ара­ сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­тың жа­ңа маз­мұ­ны мен си­па­ты­ның пай­да бо­луы.

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

299

Әлеу­меттiк дау-да­май ти­по­ло­гиясы Әлеу­меттiк дау-да­май­лар бiрне­ше белгiлерi бо­йын­ша жiкте­ ледi. Мы­са­лы, дау-да­май­дың шешiлуiне бай­ла­ныс­ты: то­лық шешiлген, жар­ты­лай шешiлген жә­не шешiлме­ген бо­ла­ды. Қа­ты­су­шы суб­ъектiлердiң са­ны­на қа­рай: тұл­ға iшiндегi, тұл­ ғаара­лық жә­не то­па­ра­лық. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­лер­де кең та­ра­ған эмо­ ционал­дық жә­не iскерлiк дау-да­май­лар бар. Дау-да­май­лар­дың көрiну фор­ма­сы­на бай­ла­ныс­ты: ашық, ла­те­нттi жә­не по­тен­циал­ дық. Бүгiнде әлеу­меттiк дау-да­май­лар ту­ра­лы клас­си­ка­лық кон­ цеп­циялар кеңiнен қол­да­ны­ла­ды. Олар: Л. Кренс­бергтiң «әлеу­ меттiк дау-да­май», Р.Да­рен­дорф­тың «қо­ғам­дық дау-да­май­лық мо­делi», со­ны­мен қа­тар Л. Ко­зердiң, К. Боул­ди­нгтiң, Д. Дол­лард­ тың, Дж. Бар­тон­ның теорияла­ры. Негiзiнен ал­ған­да дау-да­май суб­ъектiнiң әлеу­меттiк жүйе­мен қа­рым-қа­ты­на­сы­ның дам­уына септiгiн тигiзетiн ал­ғы­шарт­тар­ дың бiрi бо­лып та­бы­ла­ды. Сон­дық­тан, қо­ғам, әлеу­мет дау-да­май­ сыз бо­ла ал­май­ды. Осы­ған орай дау-да­май­дың по­зи­тивтi жә­не не­ га­тивтi қыз­мет­терi бо­ла­ды. По­зи­тивтi қыз­мет­терi:оң­тай­лан­ды­ру қыз­метi – әлеу­меттiк суб­ ъектiлердiң қа­рым-қа­ты­нас­та­рын­да, дам­уын­да жә­не т.б. тиiмдi теңдiктi қа­лып­тас­ты­ра­ды; қа­ты­нас­тар жүйесiнiң дам­уына, өз­ ге­руiне әсер етедi, ин­но­ва­цияға жол аша­ды; дау-да­май ар­қы­ лы адам­дар бiрiн бiрі жақ­сы бiле бас­тайды, яғ­ни оның ин­фор­ ма­циялық рөлi зор; бiрдей ой­лайт­ын адам­дар­ды әлеу­меттiк топ, ұйым ретiнде бiрiктiредi; адам­дар­дың бел­сендiлiгiн оята­ды; адам­ дар­да жа­уап­кершiлiк ар­та­ды, олар өз­дерiнiң ма­ңыз­ды­лы­ғын се­ зедi; сын уа­қыт­та адам­дар­дың бiрден бiлiнбейт­iн жа­ғым­ды жә­не жа­ғым­сыз қа­сиет­терi көрiнедi, олар бiрiн бiрi ба­ға­лай бас­тайды; жағ­дай­дың, мә­се­ленiң анық­сыз­ды­ғын жоюға не­ме­се азайтуға үл­ кен септiгiн тигiзедi. Негiзгi не­га­тивтi қыз­мет­терi: әлеу­меттiк кли­мат­тың на­шар­ лауы; ең­бек өнiмдiлiгiнiң тө­мен­деуi; кей­де дау-да­май­ды ше­шу үшiн кейбiр жұ­мыс­кер­лердi жұ­мыс­тан бо­са­ту­ға не­ме­се белгiлi бiр санк­ция ор­на­ту­ға ту­ра ке­ледi; екi жақ­тың бiр-бiрiн дұ­рыс

300

Әлеуметтік психология

қа­был­да­мауы; дау-да­май уақы­тын­да жә­не дау-да­май­дан кейiнгi ке­зеңiнде қар­сы жақ­тар­дың ара­сын­да келiсушiлiктiң, ын­ты­мақ­ тас­тық­тың азаюы; дау-да­май­ды ше­шу үшiн жұм­са­ла­тын ма­те­ри­ ал­дық не­ме­се эмо­ционал­дық шы­ғын­ның бо­луы; бүкiл әлеу­меттiк жүйе не­ме­се оның бө­лек эле­ме­нт­терi бұ­зы­ла­ды, жойыла­ды. ­Дау-да­май­дың зерт­телiп жат­қан негiзгi түр­лерiнiң бiрi – тұл­ ғаара­лық дау-да­май. Ол ин­ди­вид­тер ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас фор­ма­сы­ның бiрi бо­лып та­бы­ла­ды. Бұл дау-да­май­дың те­рең зерт­ те­луiне зор үлес қос­қан­дар: М.Дейч, Г.Макк­лин­ток жә­не т.б. Тұл­ғаара­лық дау-да­май­дың тек өзiне тән ерек­шелiктерi бар. Атап өт­кен­дей, тұл­ғаар­лық дау-да­май­ға қа­тыс­па­ған адам жоқ. Кей­де ол осы дау-да­май­ды ту­ғы­зу­шы, бас­та­ма­шы­сы бол­са, кей­де абай­сыз­да, аяқ ас­ты­нан бол­ған қа­ты­су­шы бо­ла­ды. Көп жағ­дайда адам дау-да­май­ға кiрiскiсi кел­ме­се де белгiлi жәйт­тер оның қа­ тыс­уын­, кө­мек көр­се­туiн та­лап етедi. Сон­дық­тан бiрде екi жақ­ты та­ту­лас­ты­ра­тын ар­би­тор рөлiн ат­қар­са, бiрде екi қар­сы жақ­тың тек бi­реуiн қор­ғайды, ендi бiрде еш­қай­сы­сын қор­ға­май­ды да, кiнә­ла­май­ды. Мiне осын­дай жағ­даят­тар­да өза­ра бай­ла­ныс­қан екi ас­пектiнi көр­се­ту­ге бо­ла­ды. Бiрiншiсi, дау-да­май­дың маз­мұн­дық жа­ғы, яғ­ни дау­дың за­ты, мә­се­лесi. Екiншiсi, дау-да­май­дың пси­хо­ ло­гия­лық жа­ғы, яғ­ни суб­ъектiлердiң бiр-бiрлерiне де­ген, дау-да­ май­дың се­беп-сал­да­ры­на де­ген эмо­ционал­дық реак­циясы. Мiне, осы екiншi ас­пект тұл­ғаар­лық дау-да­май­дың ерек­шелiгi бо­лып са­на­ла­ды, өйт­кенi әлеу­меттiк-саяси, т.б. дау-да­май­лар­да бұл си­ пат жоқ. Тұл­ғаара­лық дау-да­май­дың пай­да болуына әке­летiн негiзгi се­ беп­тер: үй­лесiмсiз, қа­ра­ма-қар­сы мүд­де­лер, қа­жеттiлiктер, құн­ ды­лық­тар, ал олар­ды бiрдей, бiр уа­қыт­та қа­на­ғат­тан­ды­ру қиын мә­се­ле бол­ған­да туын­дай­ды. Әсiре­се, құн­ды­лық­қа бай­ла­ныс­ ты пай­да бол­ған дау-да­май өте күр­делi, өйт­кенi бұл кез­де суб­ ъектiлердiң үс­тем ба­ғыт­та­ры анық­та­ла­ды. Тұл­ғаара­лық дау-да­май кезiнде адам­дар бiр-бiрiмен бет­пебет, тiке­лей кез­де­седi. Олар дау-да­май­ға өзiнiң бо­йын­да ерек­ шелiктерi, қа­сиет­терi мен қабiлеттерi бар ин­ди­вид ретiнде енедi. Сон­дық­тан дау-да­май­дың қа­ты­су­шы­ла­ры нақ­ты қақ­ты­ғыс жағ­

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

301

дая­тын әр­түрлi, өзiнше қа­был­дайды жә­не түсiндiредi. Со­ған бай­ ла­ныс­ты дау­дан шы­ғу жо­лы мен әдiсi ту­ра­лы әр­түрлi көз­қа­рас­та­ рын бiлдiредi. Тұл­ғаара­лық дау-да­май­дың ең көп көрiнетiн жа­ғы: бiр-бiрiн кiнә­лау, ұрыс, жа­ла жа­бу, қор­ға­ну, т.б. Бұ­лар қа­рым-қа­ты­нас­тың бар­лық са­ла­сы­на тән: от­ба­сы­лық қа­ты­нас­тан – ма­те­ри­ал­дық ре­ су­рс­тар­ды бө­лу­ге дейiнгi мә­се­ле­лердi қам­ти­ды. ­Дау-да­май ең ал­ды­мен нақ­ты бiр се­беп­тен бас­та­лып, бiртiндеп өсе ке­ле, қа­рым-қа­ты­нас­тың әр­түрлi жақ­та­рын қам­тып ала­ды. Бұл кез­де көбiне­се дау-да­май­дың эмо­ционал­дық жа­ғы маз­мұн­ды жа­ғын ба­сып ала­ды. Әсiре­се от­ба­сы­лық дау-да­май­да бұл үде­ріс жиi көрiнедi. Мы­сал ретiнде мы­на жағ­даят­ты алып кө­рейiк. Бiр от­ба­сын­ да күйеуi бар уақы­тын жұ­мы­сы­на бөл­се, үй­дегi бар­лық ша­руа, ба­ла­ны тәр­бие­леп өсiру – әйелiнiң мiндетiнде. Мек­тептi бiтiрген үл­кен қы­зы жо­ға­ры оқу ор­ны­на тү­сем деп, ем­ти­хан­нан өт­пей қа­ ла­ды. Мiне осы жағ­дай­дың нә­ти­жесiнде күйеуi әйелiн кiнә­лай бас­тайды. Ол әйелiне: «сен не ақ­ша тап­пай­сың, не ба­ла­ның бо­ ла­ша­ғын дұ­рыс ұйым­дас­тыр­май­сың, Мiне, көрдiң бе нә­ти­жесiн?! Сен­дер үшiн дұ­рыс жұ­мыс iстей ал­майт­ын бол­дым …»,– деп ашу­ла­на­ды. Бұ­ған әйелi: «Сен от­ба­сы­ңа уа­қыт бөл­мейсiң», – деп жа­уап­ ретiнде ша­ғы­мын айтады. Осын­дай күн­делiктi дау­ға шы­ дай ал­ма­ған олар конф­лик­то­лог­қа ке­ледi. Бұл дау-да­май­дың маз­мұн­ды жа­ғы қыз­да­ры­ның оқу­ға тү­се ал­ мауы, оның бо­ла­ша­ғы, т.б., бiрақ мә­се­ле да­ми ке­ле от­ба­сы мү­ ше­лерi ара­сын­да­ғы қа­ты­нас­ты бұз­ды. Нә­ти­жесiнде мә­се­ленi ше­ шудiң ор­ны­на, эмо­циялар кө­бейiп, iс жайы­мен қал­ды. Осын­дай кез­де тө­мен­дегiдей сұ­рақ­тар туын­дай­ды: – жағ­даят­та адам­дар­ға қа­лай кө­мек­те­су­ге бо­ла­ды? – ке­ңес бе­ру ке­рек пе, т.б. Осы сұ­рақ­тар­ға жа­уап­ бе­ру үшiн тұл­ғаара­лық дау-да­май­дың да­му заң­ды­лық­та­рын, оны­мен жұ­мыс iстеу әдiсiн бiлу ке­рек. Тұл­ғаара­лық дау-да­май­дың се­бебiн анық­тау үшiн қа­ты­су­шы­ лар­дың пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiгiне, көз­қа­ра­сы­на, iс-әре­кетiне, нақ­ты жағ­даят­қа те­рең, жан-жақ­ты тал­дау жа­сау ке­рек.

302

Әлеуметтік психология

Тiке­лей әсер ет­кен се­беп­тердi кө­ру үшiн адам­ның негiзгi қа­ жеттiлiгiне үңiлу ке­рек (оған та­мақ, қауiпсiздiк, әдiлет­тілiк, т.б. жа­туы мүмкiн). Конф­лик­то­лог­тар тұл­ғаара­лық дау-да­май­дың се­ бе­бі мен қоз­ғаушы күш­терiне бай­ла­ныс­ты ре­су­рс­тық жә­не құн­ ды­лық­тық дау-да­май­ды ажы­ра­та­ды. Ре­су­рс­тық көбiне­се ұйым­ дар­да, ең­бек ұжы­мын­да кез­дес­се, ал құн­ды­лық­тық - от­ба­сын­да, дос­тар­да бо­ла­ды. Дау-да­май се­беп­терiнiң жiкте­луi: 1. Ре­су­рс­тың жеткiлiксiз, шек­теулi бо­луы – олар­дың сан­дық жә­не са­па­лық жақ­та­ры; 2. Мақ­сат­тар ара­сын­да­ғы айыр­ма­шы­лық­тар; 3. Құн­ды­лық­тар­да, мiнез-құлық­та, тәр­бие­дегi айыр­ма­шы­лық­тар; Қа­на­ғат­тан­ды­рыл­ма­ған ком­му­ни­ка­ция. Қақ­ты­ғыс­қа қа­ты­су­шы­лар­дың же­ке ерек­шелiктерi. Бұл жiктеу­лердiң жақ­сы жа­ғы, ол – дау-да­май­дың қай­нар көзi мен қол­да­ны­лу са­ла­сын ажы­ра­ту­ға мүмкiндiк бе­редi. В. Лин­ кольн дау-да­май­ды тал­дай оты­рып, олар­дың се­бептi фак­тор­ла­ рын анық­тап, бес типiн көр­сет­кен: 1.Ақ­па­рат­тық фак­тор­лар: то­лық емес, нақ­ты емес фактiлер; де­зинфор­ма­ция; уақы­ты­нан ер­те не­ме­се кеш жеткiзiлетiн ақ­па­ рат­тар; 2. Мiнез-құлық­тық фак­тор­лар; 3. Қа­рым-қа­ты­нас фак­тор­ла­ры: мәр­те­бе бо­йын­ша айыр­ма­шы­ лық; 4. Құн­ды­лық­тық фак­тор­лар; 5. Құ­ры­лым­дық фак­тор­лар: бiздiң тiлегiмiзден тыс объек­тивтi жағ­дай­лар, олар­ды өз­гер­ту өте қиын, т.б. Тұл­ғаара­лық дау-да­май­лар­ды бiрне­ше белгiлер бо­йын­ша жiктеу­ге бо­ла­ды: 1. Қол­да­ны­лу аясы­на қа­рай: iскерлiк (бас­шы, ба­ғы­ну­шы); от­ ба­сы­лық; мүлiктiк; тұр­мыс­тық, т.б. деп бөлiнедi. 2. Функ­цио­нал­дық сал­да­ры­на жә­не әсерiне бай­ла­ныс­ты: конст­рук­тивтi жә­не дест­рук­тивтi бо­лып ажы­ра­ты­ла­ды. Конст­рук­тивтi жа­ғы – екi жақ ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­тың анық­сыз­ды­ғын ашу­ға жә­не дау-да­май­ға қа­ты­су­шы­лар­дың же­ке

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

303

қа­сиет­терi мен мiнез-құлы­ғын жақ­сар­ту­да қол­да­ны­ла­тын әдiстi та­бу­да үл­кен рөл ат­қа­ра­ды. Тұл­ғаара­лық дау-да­май­дың конст­рук­тивтi сал­да­ры тө­мен­ дегiдей көрiнедi: – мә­се­ленi ше­шу­ге қа­ты­са­тын адам­дар қауым­дас­ты­ғын құ­ру; – ын­ты­мақ­тас­тық­ты ке­ңейту; – өзiн-өзi жә­не бас­қа­ның же­ке қы­зы­ғу­шы­лы­ғын та­ну. ­Дау-да­май­дың дест­рук­тивтi жа­ғы – оп­по­нент­тердiң бi­реуi екiншiсiн пси­хо­ло­гия­лық жа­ғы­нан ба­сып тас­тау­ға, оны бас­ қа адам­дар­дың көзiнше кемсiту­ге, диск­ре­ди­та­ция жа­са­ған­да көрiнедi. Әдет­те, екiншi жақ оған қа­һар­лы түр­де қар­сы­лы­ғын бiлдiрiп, бұл екi жақ­тың ара­сын­да­ғы диа­лог жан­жал­ға айна­лып, оны ше­шу мүмкiн емес бо­ла­ды. Дау-да­май­дың дест­рук­тивтi жа­ ғы – ден­сау­лық­қа үл­кен зия­нын тигiзедi жә­не көбiне­се жұ­мыс ор­ нын­да өр­бидi. Дау-да­май­лы дест­рук­тивтi ше­шу­де үш не­га­тивтi сал­да­ры бо­ла­ды. Бiрiншiден, адам «­дау­дан мен жеңдiм, ал анау жеңiлдi» деп ойла­са да, шын мәнiнде екi жақ бiрдей жа­па ше­ гедi. Екiншiден, екi жақ­тың бi­реуiнде бол­сын өк­пе қа­ла­ды, со­ның iшiнде жеңiлiп қал­ған адам өз-өзiн дау-да­май­дан ұтым­ды шы­ға ал­ма­дым деп iштей кiнә­лай­ды. Осы­ның әсерiнен ол өзiн тө­мен ба­ға­лап, сый­ла­май­ды. Шы­найы­лық­тың өл­шемi не­ме­се шын­дық – іл­кі өл­шемi бо­ йын­ша М.Дейч дау-да­май­дың мы­на тип­терiн ажы­ра­та­ды: кез­ дей­соқ; ла­те­нттi, іл­кі жә­не т.б. Іл­кі дау-да­май – дау­дың объек­ тивтi негiздерi бол­ма­са да, дұ­рыс түсiнбе­гендiктен, қа­был­да­ма­ ған­дық­тан бо­ла­ды. Ла­те­нттi – бо­луы ке­рек, бiрақ белгiлi бiр се­беп­тер­ден бол­ма­ған дау-да­май (се­бебi, мы­са­лы, адам­ның дау­ ды сезiнбеуi, т.б.). Осы­дан дау-да­май­ды қа­лай бас­қа­ру­ға не­ме­се оның шешiмiн та­бу­ға бо­ла­ды де­ген орын­ды сұ­рақ туады. ­ ау-да­май­дың пай­да бо­луы, да­муы жә­не олар­ды ше­шу жол­да­ры Д Даулы мә­се­ле­лердi екi тұр­ғы­дан алып қа­рас­ты­ру­ға бо­ла­ды: бiрiншiден, дау-да­май­дың пай­да бо­лып, өр­ши тү­су заң­ды­лы­ғы, осын­дай заң­ды­лық­тар­ды бiлiп жүр­ген адам дау-да­май­ды бас­та­ май тұ­рып, оның ал­дын ала­ды. Де­ген­мен адам өзiн-өзi дау-да­

304

Әлеуметтік психология

май­дан сақ­та­на­мын де­ген­мен, ол өмiр тiршiлiгiнде жа­ны­на ба­ тар­лық, әдiлетсiз мiнез-құлық­тар­дан бо­йын­ ау­лақ са­ла ал­май­ды. Өзiн ренжiткен, дұш­пан­дық жа­са­ған адам­ға көзiн жұ­мып жү­ре бе­ру­ге шы­дай ал­май­ды. Сон­дық­тан, бас­тал­ған дау-да­май се­бебiн то­лық түсiну­ге ты­ры­са оты­рып, түсiнiстiкпен қа­рап, бiрден оның ше­шу жо­лын қа­рас­ты­ру­ға ты­ры­су ке­рек. Екiншiсi, ма­ңыз­ды ба­ғыт – дау-да­май­дың не­ден пай­да бол­ған­ ды­ғын анық­тайт­ын жағ­дайды тал­дау тех­ни­ка­сын мең­ге­ру. Мә­се­ленi ше­шу­де мы­на жағ­дай­лар­ға тоқ­тал­ған жөн, олар: та­ лас-тар­тыс­тың мәнi, оның туын­дау се­беп­терi, та­лас­ты ше­шу жол­ да­ры, бiрле­се оты­рып же­ңу тәсiлдерi мен оны жү­зе­ге асы­ру жол­ да­ры, дау­лы мә­се­ленi ше­шу­дегi тиiмдi әдiс-тәсiлдер. Та­лас жағ­дайла­рын са­рап­та­сақ, көп жағ­дайда қақ­ты­ғы­сып қал­ған адам­дар, конф­ликтiң негiзгi се­бебiн түсiндiрiп бе­ре ал­май­ ды, олар үстiртiн се­беп­терiн атап айт­қан­мен, те­рең­де жат­қан се­ бебiне көңiл ау­дар­ғы­сы кел­мейдi. Диаг­но­зы жоқ ауру­ды ем­деудiң нә­ти­жесi бол­майтынын бәрiмiз бiлемiз. Конф­лик­то­ген­дер. Зерт­теу­лер­ге қа­ра­ған­да, конф­лик­тердiң 80 пайызы қақ­ты­ғыс­қан адам­дар­дың еркiнен тыс түзiледi екен. Ол адам пси­хи­ка­сы­на бай­ла­ныс­ты, ал көбiсi оған мән бе­ре қой­май­ ды. Конф­лик­тердiң пай­да бо­уына септiгiн тигiзетiн конф­лик­то­ ген­дер бар. «Конф­лик­то­ген» сөзiнiң түсiнiгi – дау-да­май­дың өр­ ши тү­суi. Конф­лик­то­геннiң негiзiн осы­лай түсiндiру­ге бо­ла­ды. Бiз бас­қа адам­дар­дың сөз­дерiн, iстерiн кө­те­ре ал­май ренжiп қа­ ла­мыз, ал өзiмiз бас­қа адам­дар­ға қа­тыс­ты сөз­дер­ге, жа­сал­ған қи­ мыл­ға мән берiп, ойла­на ала­мыз ба? Бiздiң ад­ресiмiзге айт­ыл­ған не­ме­се жа­сал­ған конф­лик­то­ген­ді бiр екі есе ар­тық мөл­шер­де қайтару­ға ты­ры­са­мыз. Мы­са­лы: конф­лик­то­ген + одан да мық­ты конф­лик­то­ген конф­ ликт. Не­ге олай? Адам­дар жан-жақ­ты да­мы­ған бо­лып жа­рал­ма­ған, сон­дық­тан ренiштердi көңiлге алып қа­лып, есесiн тү­гел­дей қайтару үшiн ыза­ мен жа­уап­ бе­редi. Әри­не, ренiштi кешiре бiлу – жо­ға­ры жетiстiк жә­не эти­ка­мен қо­са бар­лық дiндер мұ­ны құп­тайды. Бiрақ осын­ дай жетiстiкке бар­лық адам же­те қой­ма­ған, өйт­кенi өз ар-на­мы­

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

305

сын, өз жан ты­ныш­ты­ғын сақ­тау адам­зат қа­жеттiлiктерiнiң бiрi бо­лып та­бы­ла­ды. Даулы мә­се­ленi ше­шу­де адам­ның бо­йын­да­ғы бар­лық игi қа­сиет­терiн өмiр әре­кет­терiмен ұш­тас­ты­ру­ға ұм­ты­ ла оты­рып, жақ­сы қа­сиет­тердi қа­лып­тас­ты­ру үшiн адам­дар­дың бiрлесiп әр­түрлi жат­ты­ғу­лар жа­сауы, өмiрлiк жағ­даят­тар­ға бай­ ла­ныс­ты пiкiр ал­ма­су, оның дұ­рыс-бұ­рыс­ты­ғын тал­қы­лау жүй­ ке жұ­мы­сы­ның қыз­метiн ны­ғайт­ып, түрлi ауру-сыр­қау­дың ал­дын алу­ға мүмкiндiк бе­редi. Дау­сыз қа­рым-қа­ты­нас ор­на­ту­дың ере­же­лерi 1-ере­же. Конф­лик­то­ген қол­дан­ба­ңыз. 2-ере­же. Конф­лик­то­ген­ге конф­лик­то­ген­мен жа­уап­қайт­ар­ма­ңыз. Есiңiзде сақ­та­ңыз! Қазiр тоқ­та­ма­са­ңыз кейiннен тоқ­тау мүл­ дем мүмкiн емес, конф­лик­то­ген­дердiң күшi тез өр­ши тү­седi. Бiрiншi ере­женi қол­да­ну үшiн қа­рым-қа­ты­нас жа­сап отыр­ған адам­ның ор­ны­на өзiңiздi қо­йып­ көрiңiз. Сiз осын­дай сөз естiп жат­са­ңыз, рен­житiн бо­лар­сыз. Бас­қа адам­дар­дың сезiмдерiн сезiну, оның ой-өрiсiн түсiну эм­па­тия деп ата­ла­ды. Сон­дық­тан осы­ дан ба­рып 3-шi ере­же шы­ға­ды. 3-ере­же. Сөй­лесiп отыр­ған адам­ға эм­па­тия көр­сетiңiз. Конф­лик­то­ген­ге қа­ра­ма-қар­сы ұғым – эм­па­тия. Қа­рым-қа­ты­ нас кезiнде ал­ды­ңыз­да­ғы адам­ға күлiмдеп қа­рап, оның жағ­да­йын­ түсiнiп, сый­лы иша­рат көр­сет­сеңiз, конф­лик­то­геннiң қай­да кет­ кенiн бiлмей қа­ла­сыз. Конф­лик­то­геннiң тип­терi. Конф­лик­то­ген­дердi үш тип­ке бөлiп қа­рас­ты­ру­ға бо­ла­ды: – бiреу­ден асып тү­су­ге ұм­ты­лу; – аг­рес­сияға бой ұру; – эгоизм­ге бой ұру. Бұ­лар­ды жа­қын­нан алып қа­ра­сақ, бiреу­ден асып тү­су­ге ұм­ты­ лу бұй­рық бе­ру ар­қы­лы көрiнедi. ­Дау-да­май­ды ше­шудiң негiзгi жол­да­ры. Дау-да­май­ды ше­шудiң түрлi әдiс-тәсiлдерi екiге бөлiнедi: ту­ра (ашық) жә­не жа­на­ма (жа­сы­рын). Ту­ра ше­шу әдiсi: – өз көз­қа­ра­сы­нан тай­мау; – ба­ғы­ну­шы­лар­дың көз­қа­ра­сын ес­ке­ре оты­рып, өз әре­кетiн қайта қа­рас­ты­ру;

306

Әлеуметтік психология

– конф­ликтiнi елеп-ес­кер­меу; – бiрле­се жұ­мыс iстеп, бiрле­се шешiм қа­был­дау. Жа­на­ма ше­шу әдiстерi. Бұ­лар бiрне­ше тiзбек­тен құ­рал­ған жа­сы­рын әре­кет­тердi си­пат­ тайды: 1-сезiмдерiн сырт­қа шы­ға­ру ұстаны­мы: қазiргi кез­дегi көр­ некi пси­хо­те­ра­пев­тердiң бiрi К.Род­жерстiң айт­уын­ша, егер адам­ ға оны тол­қы­тып тұр­ған бар­лық не­га­тивтi сезiмдерiнiң шығуына мүмкiндiк бер­се, бұл сезiмдер бiрте-бiрте по­зи­тивтi сезiмдер­ге айна­ла­ды. 2-эмо­цияны қайтару ұстаны­мы. ­Дау-да­май­ды ба­су­дың тө­те тәсiлдерi адам­дар ара­сын­да тұ­ рақ­ты жә­не жа­ғым­ды қа­рым-қа­ты­нас ор­на­ту әлеу­меттiк өмiрдiң өзектi мә­се­лесiнiң бiрi. Сон­дық­тан адам­дар­дың бiрiмен-бiрi жал­ пы тiл та­бы­сып, қо­ғам­дық өмiрдi ке­ңейту жо­лын­да­ғы ең­бек әре­ кетiн да­мы­тып, бүкiл қо­ғам­дық игiлiктер жа­сауда шексiз ма­ңыз­ ды іс­тер бар, әрi мұн­дай әре­кет­тер игi мақ­сат бо­лып та­бы­ла­ды. ­Дау-да­май­да ке­лесi ст­ра­те­гиялар бар: 1) дау-да­май­дың ал­дын-алу не­ме­се про­фи­лак­ти­ка; 2) дау-да­май­ды пай­да бо­лу ке­зең­дерiнде бас­қа­ру; 3) дауды ше­шу әдiстерiн қол­да­ну (конст­рук­тивтi, дест­рук­ тивтi); ­Дау-да­май мен оның сал­да­рын жо­ба­лау. ­Дау-да­май­дың про­фи­лак­ти­ка­сы – ең ал­ды­мен дау-да­май­дың қай­нар көзiн құр­ту­ға негiзде­ледi. Дау-да­май­ды шы­найы, нақ­ты түр­де бас­қа­ру үшiн оның қазiргi уа­қыт­та­ғы қай ке­зең­де өтiп жат­ қа­нын анық­тау қа­жет: 1-ке­зең – дис­ком­форт, қа­на­ғат­тан­ды­рыл­ма­ған қа­рым-қа­ты­нас; 2-ке­зең – ин­ци­дент, нақ­ты дау-да­май­дық жағ­даят­тың пай­да бо­луы; 3-ке­зең – суб­ъектiлердiң оны сезiнуi; 4-ке­зең – ­дау-да­май­лық қа­ты­нас пен iс-әре­кеттiң да­муы; 5-ке­зең – дау-да­май­дың аяқ­та­луы, пост­конф­ликтi жа­ңа қа­ты­ нас­тың ор­науы не­ме­се оның до­ға­ры­луы. Өйт­кенi, дау-да­май­дың әрбiр да­му ке­зеңiнде өзiнiң ерек­ шелiктерi бар, со­лар ар­қы­лы бiз суб­ъектiлердiң по­зи­циясын,

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

307

қа­рым-қа­ты­нас­тар типiн бiле оты­рып, өз уақы­тын­да жағ­даят­ты өз­гер­те ала­мыз. Кей­де дау-да­май­ды қа­ты­су­шы­лар­дың өз­дерi бас­қа­ра ала­ды. Та­ғы бiр жағ­дайда үшiншi жақ­тың кө­мегi ке­рек бо­ла­ды. Ол әдет­ те та­ту­лас­ты­ру­шы, ке­ңес бе­рушi не­мес бас­шы бо­луы мүмкiн. ­Дау-да­май­дың күр­делiлiгiне бай­ла­ныс­ты оны тек жо­ға­ры бiлiктi ма­ман рет­тей ала­ды. Ол тек конф­лик­то­лог, пси­хо­лог емес, әлеу­меттiк жұ­мыс­кер де бо­ла­ды. Клиент­пен жұ­мыс әлеу­меттiк жұ­мыс прак­ти­ка­сы­ның негiзгi ор­нын ала­ды. Әлеу­меттiк қыз­мет көр­се­ту ұйым­да­ры­на көбiне­ се өз мә­се­лесiн өзi ше­ше ал­ма­ған, кө­мектi қа­жет ететiн адам­дар ке­ледi. Әлеу­меттiк ұйым­дар­ға кел­мес бұ­рын адам қиын жағ­дай­ дан шы­ғу жо­лын өзi тап­қы­сы ке­ледi, бiрақ ол нә­ти­жесiз аяқ­та­ лып, оның тек фи­зи­ка­лық, ру­ха­ни энер­гиясы ке­тедi. Сон­дық­тан ол деп­рес­сиямен не­ме­се белгiлi бiр уайым­мен ке­ледi. Жан дү­ ниесiнiң осын­дай жай-күйiне бай­ла­ныс­ты оның мiнез-құлы­ғы да әр­түрлi бо­ла­ды: мо­мын, өз ойын­айт­пайт­ын, тұйық, эгоист не­ме­ се тым сөз­шең, ма­ғы­на­сыз кү­ле бе­редi, т.б. Әлеу­меттiк қыз­мет­ кер әр клиент­пен тiл та­ба бiлу ке­рек, клиент пен өзiнiң ара­сын­да сенiмдi, серiктестiк қа­рым-қа­ты­нас ор­на­та бiлуi тиiс. Ең ал­ды­мен қыз­мет­кер клиентi ту­ра­лы, оның қор­ша­ған ор­та­сы жай­лы ақ­па­ рат жи­най­ды. Кли­нет әлеу­меттiк қыз­мет­кер­ге өзiнiң туыс­қан­ да­ры, от­ба­сы, дос­та­ры не­ме­се рес­ми тұл­ға­лар­дың ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас рөлi ту­ра­лы ақ­па­рат бе­редi. Мұн­дай жағ­даят­та әлеу­меттiк қыз­мет­кер дел­дал рөлiн орын­дап, дау­ды ше­шу мақ­са­ тын­да өзiнiң тех­но­ло­гиясын құ­рай­ды. Ең ал­ды­мен ол дау-да­май­ға қа­ты­су­шы­лар­дың мүд­де­ле­рін, мақ­сат­та­рын анық­тайды. Ол үшiн әр суб­ъектiмен же­ке сух­бат жүргiзедi. Со­сын белгiлi бiр күш­терiн жұ­мыл­ды­рып, бар­лық қа­ ты­су­шы­лар­мен бiр үс­тел ба­сы­на жи­на­лып мә­се­ленi тал­қы­лай­ ды. Әр жақ өзiнiң қа­жеттiлiктерi мен мүд­де­ле­рі жай­лы өз пiкiрiн айтады. Екiншi ке­зең – мә­се­ленiң ор­тақ шешiмiн та­бу мақ­са­тын­да пiкiр алы­су, тал­қы­лау үде­рі­сі жал­ғас­ты­ры­ла­ды. Егер клиенттiң фи­зи­ ка­лық жағ­дайы, ден­сау­лы­ғы на­шар бол­са, әлеу­меттiк қыз­мет­кер

308

Әлеуметтік психология

оның жа­ғы­на шы­ға­ды. Ол өз клиентiнiң құ­қы­ғын бас­қа адам­дар­ дың құ­қы­ғын, бос­тан­ды­ғын шек­те­мей қор­ғай бiлу ке­рек. Дау-да­ май­дың маз­мұ­ны көп­түрлi, мә­се­ленi тал­қы­лау күр­де­ленiп кет­кен кез­де, әлеу­меттiк қыз­мет­кер дау­ға өзi түсiп, та­ғы бiр суб­ъектiсiне айна­лып ке­туi ық­ти­мал. Жағ­даят әлеу­меттiк қыз­мет­кер­ден көп эмо­ционал­дық, пси­хи­ка­лық энер­гия­сын жұм­сау­ды та­лап етедi. Сон­дық­тан күр­делi дау­мен кез-кел­ген әлеу­меттiк қыз­мет­кер жұ­ мыс iстей ал­май­ды. Ол үшiн әлеу­меттiк қыз­мет­кердiң энер­гиясы жеткiлiктi, ұзақ дау­лы әңгiме­ле­су­ге шы­дай ала­тын қа­сиетi бо­луы ке­рек. Әлеу­меттiк қыз­мет­кердiң бiлiктiлiгi – оның дау­дың өзiне енiп кет­пей, тек сырт­тай рет­тей ал­ған­ды­ғын­да көрiнедi. Дау-да­ май­дың дам­уын­ рет­теу әлеу­меттiк қыз­мет­кер­ге ал­дын ала iсәре­кет жос­па­рын жа­сауға, қо­сым­ша мәлiмет жи­науға мүмкiндiк бе­редi. Сұқ­бат­та­су үде­рі­сін­де кей­де да­йын­да­ған мо­дел­ден бас тар­тып, жа­ңа әре­кет ұйым­дас­ты­ру­ға ту­ра ке­ледi. Әлеу­меттiк қыз­ мет­кер өз аг­рес­сия­сын емес, қай­сар­лы­ғын, ба­тыл­ды­ғын көр­се­туi тиiс. ­Дау-да­май­ды рет­теу әлеу­меттiк қыз­мет­кердiң же­ке қабiлеттерi мен дағ­ды­ла­ры­на бай­ла­ныс­ты. Сұқ­бат­та­су­ды дұ­рыс жүргiзу көп қиын­дық­тар­дан өту­ге мүмкiндiк бе­редi. Ке­рек кезiнде кешiрiм сұ­рау, комп­ро­ми­сс­ке ке­лу, өкiнiшiн бiлдiру, заң­ды та­лап­тар­ға келiсу, ашық бо­лу­ға ша­қы­ру, өз ойын­ то­лық жеткiзудi сұ­рау, қар­сы жақ­қа сый­лас­тық­ты көр­се­те бiлу, идея тас­тау, т.б. Оп­по­нент­пен жұ­мыс iсте­ген кез­де әлеу­меттiк қыз­мет­кер оның әр­түрлi мiнезiне да­йын­ бо­лып, аг­рес­сивтi, эгоистiк не­ме­се іл­кі мейiрiмдiлiктi көр­сет­кен­де, оның ма­ни­пу­ля­циясы­на түс­пеу қа­ жет. Екiншiден, оны өзiнiң эмо­циясын азайт­ып, мә­се­ле­ден шы­ғу жо­лын iздестiру­ге на­за­рын ау­дар­ту. Мә­се­ленi тал­қы­лау кезiнде қиын­дық­тар туыл­са, уа­қыт­ша үзiлiс ор­на­тып, жағ­даят­қа сырт­тан қа­рап кө­руi ке­рек. Тәжiри­бе көр­сет­кен­дей, қар­сы жақ буыр­қан­ған эмо­циясын көр­сетiп, аг­рес­ сивтi бол­са, әлеу­меттiк қыз­мет­кер оған еш реак­ция бер­мей, өз ойы­мен жағ­даят­тан ауып­, бас­қа нәр­сенi ой­лап, оп­по­неттiң жа­ман сөз­дерiн, ойша кiшiрейт­iп, өзiн-өзi ұс­тауы ке­рек. Осын­дай жағ­

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

309

дайда оп­по­ненттiң та­лап­та­рын қа­на­ғат­тан­ды­ру­ға та­ғы бiр жол та­ бу үшiн әлеу­меттiк қыз­мет­кер оған бiрне­ше сұ­рақ­тар қояды. «Бы­ лай iсте­сек қа­лай бо­ла­ды?», «Не­ге осы шешiмдi қа­был­да­ды­ңыз?» Әлеу­меттiк қыз­мет­кердiң жұ­мыс нә­ти­жесiнiң тиiмдi бо­луы екiта­лай, бiрақ ол үшiн уайым­ға түсiп ке­регi жоқ. Дау-да­май­ды ше­шу­ге кө­мек­те­сетiн қа­ра­пайым сұқ­бат­та­су­да қол­да­ны­ла­тын ере­же­лер бар. Олар: – Қа­ты­су­шы­ға өзiн дел­дал ретiнде рөлiн түсiндiру; – Кiнә тақ­пау; – Өзiн ақ­та­мау; – Сөздi бөл­меу; – Тек шын­дық­ты айту; – Бас­қа­ны тың­дау; – Келiсiмге ке­лу (кей­де оны құ­жат жүзiнде бекiту); – Дау-да­май­ды ше­шу. 6.6. Iскерлiк қа­рым-қа­ты­нас пси­хо­ло­гиясы Қа­рым-қа­ты­нас да­на­лы­ғы жә­не ық­пал ету ше­берлiгi әдiстер, ере­же­лер, тәсiлдер Қы­тай­дың iрi биз­нес жат­тық­ты­ру­шы­ла­ры­ның жә­не кәсiпкер­ лерiнiң бiрi – Чен Чжан Қы­тай мә­де­ниетiнiң мың­да­ған жыл­ғы тәжiри­бесiн, сол сияқ­ты қазiргi биз­нес­тегi та­быс мәнi ту­ра­лы ең озық түсiнiктi өзiне игер­ген адам­дар­мен та­быс­қа же­ту жо­лын­да­ ғы қа­ты­нас­тың шы­ғыс­тық көз­қа­ра­сын ұсы­на­ды. Адам та­би­ға­тын­да ақ­па­рат­тар­ды көз­қа­рас ар­қы­лы қа­лай қа­ был­дайды? 1. 83% – көз­бен кө­ру ар­қы­лы 2. 11% – ес­ту ар­қы­лы 3. 3,5% – иiс се­зу ар­қы­лы 4. 1,5% – терiмен се­зу ар­қы­лы 5. 1% – дәм сезiмi ар­қы­лы Ақ­па­рат­ты қа­лай сақ­тай­мыз 1. 10% – оқу ар­қы­лы 2. 20% – ес­ту ар­қы­лы

310

Әлеуметтік психология

3. 30% – кө­ру жә­не ес­ту ар­қы­лы 4. 50% – тал­қы­лаудың маз­мұ­ны ар­қы­лы 6. 90% – iс-әре­кет жа­сай оты­рып, маз­мұ­нын тал­қы­ла­ған­да. Адам жетiстiгi жә­не оның та­би­ға­ты. Та­ныс­тық­тың са­нын кө­бейтудегi жә­не адам­дар ара­сын­да­ ғы қа­рым-қа­ты­нас­ты бай­ла­ныс­ты­ру­да­ғы ең бiрiншi қа­дам – бұл адам­дар­дың шы­найы ұм­ты­луы. Шы­ны­мен, адам­ның та­би­ға­тын, не­ге олар со­лай не­ме­се бас­қа­ша iс-әре­кет ететiндiгiн жә­не не­ге ше­шушi сәт­те жағ­дайға со­лай әсер ететiндiгiн түсiнiп бiлген­де ға­на Сiздi адам­дар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­ты жақ­сы мең­гер­ ген адам деп атау­ға бо­ла­ды. Адам­ды та­ну­да – кө­лемдi түр­де айт­сақ – бұл адам­дар­ды та­ би­ға­ты­на қа­рай ажы­ра­та бiлу ке­рек, ол үшiн әр адам­ның ор­ны­на өзiңдi қоя бiлу ке­рек. Бiрақ өзiңе қа­рап адам­дар­ды ба­ға­лауға жә­не де өзiңнiң еркiндiгiңдi бiреу­лер­ге та­ғу­ға бол­майды. Со­ны­мен адам­дар қан­дай бо­ла­ды? Ең бiрiншi, адам бас­қа­ға емес, өзiне қы­зы­ғу­шы­лық та­ны­та­ды. Бас­қа­ша айт­қан­да, адам­ның өзiне де­ген на­за­ры бас­қа­лар­ға қа­ра­ған­да мың есе­дей жо­ға­ры бо­лу ке­рек. Сен де сон­дай­сың. Дү­ние жүзiндегi адам­дар­дың мүд­де­ле­ рі­не қа­ра­ған­да, өзiңе қы­зы­ғу­шы­лы­ғың – ба­сым. Есiңiзде бол­сын, адам­дар­дың iс-әре­кетi бiздiң ойы­мыз­бен сенiмімiзге бай­ла­ныс­ты бо­лып ке­ледi. Осы ерек­шелiк адам­зат­ тың бар­лы­ғын­да адам өмiрiне қат­ты iз қал­ды­ра­ды. Ең бас­ты шын­дық «адам­дар ең бiрiншi өз­дерiнiң жағ­да­йын­ой­ лай­ды», ол – бас­қа адам­дар­мен қа­рым-қа­ты­нас­тың бас­тауы. Бұл са­ған ке­рек жә­не бас­қа адам­мен сөй­ле­су­ге мүмкiншiлiк бе­редi. Жо­ға­ры­да­ғы айт­ыл­ған­дар­ды қо­ры­тын­ды­лайт­ын бол­сақ, ең бас­ты өнер жетiстiгi – баяғы­дан ке­ле жат­қан көз­қа­рас түсiнiгi. Бұл жер­ден бiздiң түсiнгенiмiз – «адам­дар ең бiрiншi өзiне қы­зы­ ғу­шы­лық та­ны­та­ды, бас­қа­ша емес» де­ген өмiр қа­ғи­да­сы. Бас­қа адам­дар­мен іл­кі түр­де қа­лай сөй­ле­су ке­рек?. Бас­қа бiреу­мен әңгiме­лес­кен­де, олар­ды қан­дай та­қы­рып қы­ зық­ты­ра­ты­ны­на көңiл бө­лу ке­рек. Ол қан­дай та­қы­рып? Әри­не, ол та­қы­рып сол әңгiме­ле­сушi адам жай­лы бо­лу ке­рек. Сiз сол адам­ ның жағ­дайла­ры, жұ­мы­сы жай­лы айт­са­ңыз, сол адам­ның көңiлi

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

311

кө­терiлiп, сiзге де­ген сүйiспеншiлiгi ар­та­ды. Сiз өз сөздiгiңiзден «мен», «менiкi», «мен­де» де­ген сөз­дердi алып тас­тап, ол сөз­ дердiң ор­ны­на адам­зат­тың күн­де қол­да­на­тын «сiз», «сiздiкi» де­ ген ең қа­жеттi сөз­дер­мен ал­мас­ты­руыңыз ке­рек. Әңгiме ба­ры­ сын­да сiз олар жа­йын­да айт­са­ңыз – бұл адам­зат­тың та­би­ға­ты­на сай, ал егер де әңгiме ба­ры­сын­да өзiңiз жай­лы сөз қоз­ғай бер­ сеңiз, он­да адам­зат­тың та­би­ға­ты­на қар­сы шық­қа­ны­ңыз. Мы­са­лы: «бұл сiз үшiн жа­сал­ған», егер де осы­лай жiкте­сеңiз өзiңiзге ке­ле­ шек­те, от­ба­сы­ңыз­ға үл­кен қуа­ныш әке­ледi, сiз бұ­дан үл­кен пай­ да та­ба­сыз. Жә­не де «мен», «менiкi» де­ген сөз­дердi қол­да­ну­ды өзiңiздiң сөздiгiңiзден алып тас­та­са­ңыз, сiздiң мiнезiңiз өз­герiп, күш-қуаты­ңыз ар­та­ды. Шы­ны­мен бұл оңай емес жә­не кү­делiктi жат­ты­ғып тұ­ру қа­жет. Бiрақ күн­делiктi түр­мыс­та айта бер­сеңiз, осы­лай қол­да­ну қа­жет екенiн түсiнесiз. Адам­дар­дың өзiне көңiл бө­лудiң ерек­ше та­ғы бiр әдiсi – адам­ дар­ға бас­қа әңгiме­лер­ден гөрi өз­дерi жай­лы әңгiме­ле­судi ұсы­ ны­ңыз, олар со­ны ұна­та­ды. Егер де сiз бас­қа адам­ға өзi жай­лы айтуға көндiрсеңiз, сiз оған мiндеттi түр­де ұнай­сыз. Мы­нан­дай сұ­рақ­тар­ды әңгiме­ле­сушi адам­ға қоюға бо­ла­ды. Мы­са­лы: «Джон, сiздiң от­ба­сы­ңыз қа­лай?», «Әс­кер­дегi ба­ла­ ңыз­дың жағ­дайы қа­лай?», «Күйеу­дегi қы­зы­ңыз қай жер­де тұ­ра­ ды?», «Бұл ком­па­нияда қан­ша жыл жұ­мыс жа­сай­сыз» т.б. Көпшiлiгiмiз бас­қа адам­дар­ға әсер ете ал­май­мыз, се­бебi үнемi өзiмiз жай­лы пiкiрле­су­ден өзiмiздi ой­лау­дан қо­лы­мыз ти­ мейдi. Мы­на­дай нәр­сенi ес­те сақ­та­ңыз­дар: Сiз әңгiме­ге қы­зы­ғу­шы­ лық та­ны­та­сыз ба, та­ныт­пай­сыз ба? Ол мiндеттi емес, ең бас­ты­сы сiздi тың­да­ған ауди­то­рияның әңгiме­ге қы­зығуын­да. Сон­дық­тан адам­дар­мен сөй­лес­кен­де өзi жай­лы, өзiнiң өмiрi жай­лы әңгiме қоз­ғауға ты­ры­сы­ңыз. Осы­лай жа­са­ңыз – Сiз әңгiме­ле­сушi адам­ ның жақ­сы серiктесi бо­ла ала­сыз. Өзiңнiң ке­ректiгiңдi бас­қа адам­дар­ға қа­лай жа­сан­ды түр­де сезiндiресiң. Жақ­сы­лық­қа жә­не жа­ман­дық­қа тал­пын­ды­ра­тын Сенiң жә­не бас­қа адам­дар­дың бо­йын­да бар ең кең та­ра­ған қа­сиет­ терi – ол түсiнушiлiк.

312

Әлеуметтік психология

Сіз өзiңдi бас­қа тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар­да сенiмдi ұс­та­ғы­ңыз ке­ле ме? Он­да бас­қа­лар­ға өз ке­ректiгiңіздi ба­рын­ша сезiндiрі­ ңіз. Ес­ке сақ­та­ңыз: не­ғұр­лым Сiз бас­қа адам­дар­дың өз ке­ректiгiн сендiрсеңiз, со­ғұр­лым олар Сiзге ри­за бо­ла­ды. Әрбiр адам ке­ле­шек­те үл­кен тұл­ға бол­ғы­сы ке­ледi. Бұл шы­ғыс мә­де­ниетiне тән яғ­ни, өзiн жақ­сы кө­ру де­ген сөз. Бас­қа адам­дар­ дың Сiзге көз­қа­ра­сы қа­лай, Сiзбен са­на­са­ты­нын не­ме­се са­нас­ пайтынын бiлгiсi кел­мейт­iн адам жоқ. Ес­ке сақ­та­ңыз: бас­қа­лар­дың сiзге көз­қа­ра­сы мен өзiңiздiң өзiңiзге көз­қа­ра­сы­ңыз бiрдей құн­ды. Осы ерек­шелiктердi нә­ти­ желi қол­дан­ған­да та­быс­ты тұл­ғаара­лық бай­ла­ныс­тар жо­лы­на шы­ға­сыз. Бөг­де адам­дар­дың өз­дерiнiң қа­жет­ті­лі­гін қа­лай сезi­нуі, адам­дар­ды қа­лай ажы­ра­ту ке­ректiгi ту­ра­лы бiрне­ше та­раулар ар­ нал­ған. 1. Олар­ды тың­да­ңыз. Егер Сiз бас­қа­лар­ды тың­дау­дан бас тарт­ са­ңыз, олар өз­дерiн ке­рек еместiгiн жә­не олар­дың бар не жо­ғы Сiзге бәрiбiр екенiне се­не бас­тайды. 2. Адам­дар­ды мақ­тау жә­не ма­дақ­тар айту. Мақ­тау­ға тұ­ра­тын кез­де уақы­тын­да мақ­та­ған жөн. 3. Адам­дар­дың аты жөнi, су­рет­терiн жиi пай­да­ла­ну ке­рек. Аты-жөнiмен атап, фо­то­ла­рын қол­да­ны­ңыз, сон­да олар­дың көңiл-кү­йін­бау­рап ала­сыз. 4. Адам­дар­дың сұ­ра­ғы­на жа­уап­ бе­рер­ден бұ­рын аз­дап үзiлiс жа­са­ңыз. Сон­да олар­дың қой­ған сұ­рақ­та­ры­на Сiздiң ой­лан­ға­ны­ңыз­ды сезiнедi. 5. Мен, өзiм, менiкi де­ген сөз­дер­ден гөрi - сiз, сiздiкi де­ген сөздi қол­да­ны­ңыз. 6. Сiздi кү­тушi адам­ға ұқып­ты бо­лы­ңыз. Егер сiздi кү­тетiн бол­ са, он­да Сiз олар­дың кү­ту қа­жет екендiгiн, олар­ға сезiндiре бiлiңiз. Бұл Сiздiң олар­ды сый­лайт­ын­ды­ғы­ңыз­дың белгiсi бо­ла­ды. 7. Кiшi топ­та әр адам­ға қам­қор­лық жа­са­ңыз. Тек қа­на же­ текшiлер­мен бай­ла­ныс бол­майды. Бас­қа адам­дар­ға ебiн та­уып­, дем бе­ру. Адам­дар ара­сын­да­ғы нәзiк бай­ла­ныс­тар­ды рет­теу­де ең ма­ңыз­ды тар­мақ – ол бас­қа адам­дар­ға дем бе­ру ше­берлiгi бо­луы.

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

313

Бұл оп-оңай ше­берлiк, со­ны­мен қа­тар өмiрде си­рек кез­де­седi, алай­да Сiзге күштi қол­дау көр­се­туi мүмкiн. Сiз тiрi кезiңiзде, еш уа­қыт­та ұмыт­па­ңыз, ақы­мақ бас­қа­лар­ға қар­сы бо­луы мүмкiн, тек ұлы­лар мен да­на­лар­дың қо­лы­нан ма­құл­дау ке­ледi, тiптi оның әңгiме­ле­сушiсi қа­те жiбер­се де. «Дем бе­ру ше­берлiгi» алты тар­мақ­та тұ­жы­рым­да­ла­ды: 1. Адам­дар­мен келiсе бiлудi үйре­ну жә­не олар­дың қы­лы­ғын ма­құл­дау. Бiздiң ба­сы­мыз­да ой­лау үде­рісi, яғ­ни ма­құл­дау­шы мiнезқұлық құ­рам­да­луы тиiс. Осы­ған ұқ­сас мiнез-құлық­ты өзiңiзге дағ­ды­лан­ды­ра оты­рып, Сiз та­би­ғи түр­де бас­қа адам­дар­ға дем бе­ ретiн адам бо­ла ала­сыз. 2. Сiз бас­қа адам­дар­мен келiскен жағ­дайда, олар­ға осы ту­ра­лы айтыңыз. Өз келiсiмiңiздi тек үн­де­мей бiлдiрсеңiз, ол жеткiлiксiз, әңгiме­ ле­сушiңiзге оны­мен ниет­тес екенiңiздi сездiру қа­жет. Сiз осы­лай iстегiңiз кел­се, ба­сы­ңыз­ды исеңiз де «ия» деңiз. Одан бас­қа оның көзiне қа­да­ла қа­рап, «мен сiзбен келiсемiн» не­ме­се «Сiздiкi дұ­ рыс»,– деңiз. 3. Егер сiз келiспе­сеңiз, ол ту­ра­лы ту­ра айт­па­ңыз, өте-мө­те қа­ жет бол­ған­да ға­на ту­ра айту ке­рек. Айталық, әңгiме­ле­сушiмен келiсе ал­май­сыз (шын­ды­ғын­да мұн­ дай жағ­дай­лар бо­ла­ды), алай­да өз келiспеушiлiгiңiздi бiлдiрмеуге ты­ры­сы­ңыз. Тек өте-мө­те қа­жет бол­ған­да, керiсiнше жа­са­ңыз. 4. Сiз қа­телiк жiбер­сеңiз, оны ба­тыл мо­йын­да­ңыз. Егер сiз қа­телiк жiбер­ген екенсiз «мен қа­телiк жiбердiм», «менiкi дұ­рыс емес» жә­не т.б. ба­тыл айтыңыз. Өз қа­телiгiн мо­йын­дау үл­кен ерлiктi та­лап етедi. Кiм өз қа­телiгiн ба­тыл мо­йын­да­са, олар­ға адам­дар жа­ңа көз­қа­рас­пен қа­рай­ды. Се­бебi әдет­тегi адам­дар жиi өтiрiк айтады, қа­телiгiн мой­ны­на ал­май­ды не­ме­се ка­зу­ис­ти­ка­ның ег­жей-тег­жейiне то­лық же­тедi. 5. Адам­дар­мен та­ла­су­дан ау­лақ бо­лы­ңыз. Адам­дар ара­сын­да­ ғы қа­ты­нас­тар­дың ең қо­лай­сы­зы ол – та­ла­су. Сiздiкi дұ­рыс бол­са да, та­ла­са көр­меңiз. Та­лас­тан жеңiске жет­кен адам бол­майды, та­ лас­тан соң дос та­ба ала­тын адам да жоқ.

314

Әлеуметтік психология

6. Дау­лар­ды әдiл шешiңiз. Сот­қар­лар қа­лай да бiреу­мен ұс­та­са ке­тудi ар­ман­дайды. Олар­ды жеңiп шы­ғу­дың жақ­сы әдiсi – кү­рес­ тен бас тар­ту. Осы­лай олар­ды абыр­жы­тып тас­тай­сыз, ашу­ла­ры қат­ты кер­ нейдi, нә­ти­жесiнде олар ақыл­сыз жә­не күлкiлi бо­лып көрiнедi. «Дем бе­ру ше­берлiгi» қай­нар көзiңнiң қо­ры­тын­ды­сы: – адам­дар келiсiмге ке­лушiлердi ұна­та­ды; – адам­дар қар­сы­лық жа­саушы­лар­ды ұнат­пайды. Бас­қа адам­дар­ды ше­бер тың­дап шы­ғу. Не­ғұр­лым бас­қа­лар­ ды көп тың­да­са­ңыз, со­ғұр­лым тезiрек да­на бо­лар­сың, со­ғұр­лым Сiзден үмiт күт­кен әңгiме­ле­сушi екенiңiздi көрiп, көп адам­дар Сiздi ұна­та­ды. Тың­дай бiлетiн адам көпшiлiктiң ықы­ла­сы­на ие бо­луы мүмкiн. Се­бебi жақ­сы тың­дау­шы адам­дар­ға ең жақ­сы әңгiме­ле­сушiнi, яғ­ни олар­дың өз­дерiн тың­дау­ға мүмкiндiк бе­редi. Өмiрде та­ма­ша тың­дау­шы бо­лу ықы­ла­сы­нан бас­қа еш­нәр­се Сiзге көп пай­да әкел­мейдi. Сөз жоқ, жақ­сы тың­дау­шы бо­лу – он­ ша қа­ра­пайым мә­се­ле емес. Осы мақ­сат­қа же­ту үшiн 5 тар­мақ­ты ұсы­на­мын: 1. Айтушы­ға iлти­пат­ты бо­лы­ңыз. Сiздiң әңгiме­ле­сушiңiз Сiз тың­дап шы­ғу­ға лайық­ты бол­са, он­да Сiздiң ықы­ла­сы­ңыз­ға лайық­ты. 2. Айтушы­ның жа­нын­да тұр­са­ңыз, оны iлти­пат­пен тың­да­ңыз. Оның әңгiмесiнен бiр сөздi де жiбер­мей тың­дайтыны­ңыз­ды жа­на­ма­лап оған аң­ғар­ты­ңыз. 3. Сұ­рақ қойы­ңыз. Айтушы Сiздiң ба­йып­пен тың­дайтыны­ңыз­ды бiлуi үшiн, мүд­ делi сұ­рақ­тар қойы­ңыз. Бұл – адам­ға жа­ғу­дың жо­ғар­ғы фор­ма­сы. 4. Айтушы ха­бар­ла­ма­сы­ның та­қы­ры­бын өз­гер­тудiң қа­жетi жоқ. Жа­ңа та­қы­рып­ты тал­қы­ла­ғы­ңыз кел­се де, айтушы­ның сөзiн айт­ып бол­ған­ша бөл­меңiз. 5. Айтушы­ға қа­тыс­ты «Сiз», «Сiздiң» сияқ­ты сөз­дердi қол­да­ ны­ңыз. Егер «мен», «ма­ған қа­тыс­ты», «менiкi» жә­не т.б. сөз­дердi айт­ са­ңыз, он­да тың­дау­шы­ның ықы­ла­сы өзiңе ауы­сып, әңгiме­ге қа­ты­ су­шы бо­лып кет­кенiңiз.

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

315

Жо­ға­ры­да айт­ыл­ған­дар тек әдептiлiк қы­лық­та­ры емес, есiңiзде сақ­та­ңыз! Тек қа­ра­пайым әдептiлiк үшiн еш уа­қыт­та ал­ғыс сөз­дерi айт­ыл­майды, адам­дар­ды тың­дай бiлу үшiн ал­ғыс көп айтыла­ды. Бас­қа адам­ға сы­пайы әсер ету. Адам­ға өз айт­қа­ның­ды бұл­жыт­пай iсте­ту үшiн ең ал­ды­мен сол жұ­мыс­тың оған де­ген тиiмдiлiгiн, яғ­ни пай­да­сы бар екендiгiн түсiндiру, се­беп­терiн та­бу ке­рек. Сіз сол адам­ға не әсер ететiнiн бiлсе­ңіз, он­да оның бiр нәр­се iстеуi үшiн қа­лай итер­ме­леу ке­рек екенiн де бiлесiз. Әр адам­ның өзiндiк ерек­шелiгi бар, бiздiң құш­тар­лы­ғы­мыз бiрың­ғай емес, бiр зат­қа әр­түрлi көз­қа­рас­пен қа­рай­мыз. Сон­дық­ тан Сiзге ұна­ған, бас­қа­ға да ұнай­ды, Сiз тал­пын­ған­ға, бас­қа­лар да тал­пы­на­ды деу – қа­те бол­жам. Адам­дар­ға ұнайт­ын­ды, оған тал­пы­ныс­та­рын та­бы­ңыз. Адам­ дар­ға олар­дың естiгiлерi кел­ген за­ты ту­ра­лы айт­са­ңыз, олар­дың көңiлiн тап­қа­ны­ңыз. Осы­дан кейiн олар Сiздiң сұ­ра­ға­ның­ды жа­ са­са, олар­ға қа­жет нәр­сенi алу­ла­ры­на бо­ла­ты­нын түсiндiру қа­жет. Бас­қа адам­ға ық­пал ету құ­пиясы осы­ған тiре­ледi. Бұл сөздiң кө­мегiмен Сiз өз мақ­са­ты­ңыз­ға же­тетiнiңiз бел­гі­ліi. әл­бет­те, бiрiншi өз мақ­са­ты­ңыз­ды бiлуiңiз қа­жет.Бұл ере­женi өмiрде пай­ да­ла­нып көрiңiз. Сiз қан­дай да бiр кәсiпо­рын­ның иесiсiз, сiзге ин­ же­нер ке­рек. Сiз бас­қа ком­па­ния да оны iздеп жүр­генiн бiлесiң. Ке­лесi ере­женi қол­да­ны­ңыз: «Адам­дар­ға не ке­рек екенiн бiлу». Ал­ды­мен сен осы ин­же­нер кiргiсi ке­летiн қыз­меттi, ком­па­нияны ба­ға­лап, со­дан кейiн ға­на оны өзiңiзге тар­ту­ға күш са­лы­ңыз. Ол ин­же­нер­ге лауа­зым­дық қыз­мет ке­рек екенiн бiлсеңiз, он­да Сiз оған сон­дай орын бе­ре ала­ты­ны­ңыз­ға сендiрiңiз. Бiрiншi өз мақ­са­ты­ңыз­ды бiлуiңiз ке­рек. Бұл кiсiге тұ­рақ­ты­лық ке­рек бол­са, оны­мен сол ту­ра­лы сөй­лесiңiз. Егер ол бо­ла­шақ­та­ғы жетiлдiру­ге тоқ­тал­са, Сiз ол ту­ра­лы да тал­қы­ла­ңыз. Со­ңын­да бұл адам­ға не ке­рек екенiн бiлген­нен соң, Сiздiң айт­қан тiлегiңiзге қа­ рай жұ­мыс iсте­се, он­да ол мақ­са­ты­на же­тетiнiн ха­бар­ла­ңыз. Бұл ере­женi бас­қа­лай қол­да­нып кө­релiк. Сiз өзiңiз қазiр жақ­сы ойда­ғы­дай жұ­мыс iздеп жүрсiз делiк. Ең ал­ды­мен осы жұ­мыс­

316

Әлеуметтік психология

ты ат­қа­ру үшiн қан­дай қабiлеттiлiк ке­рек, қан­дай жа­уап­кершiлiгi бар, қан­дай мiндет­терi бар екенiн бiлуiңiз ке­рек. Оны бiлген­нен кейiн жұ­мыс бе­рушiге мұн­дай жұ­мыс қо­лы­нан ке­летiнiне көзiн оңай жеткiзесiң. Егер ком­па­нияға клиент­тер­мен те­ле­фон ар­қы­лы сөй­ле­се бiлетiн адам ке­рек бол­са, он­да сiз оны жа­сай ала­ты­ны­ ңыз­ды көр­се­туiңiз ке­рек. Қа­был­дау­шы­ға не ке­рек екенiн бiлген­ нен соң, естiгiсi кел­ген­дерiн бiрден айт­қан дұ­рыс. Осы әдiс ар­ қы­лы («Адам­дар не iстегiсi ке­летiнiн бiл») Сіз көп сұ­рап бiлуiңiз ке­рек, ұқып­ты бай­қап, тың­дай бiлуiңіз, әл­бет­те тал­май ең­бек­те­ нуiңiз ке­рек. Адам­дар­ды қа­лай жа­сан­ды түр­де сендiру ке­рек? Сiз өзiң үшiн, өзiңiзге тиiстi жұ­мыс­ты бас­қа адам­дар­ға айт­қан кез­де көбiне­се адам­дар Сiздiң жұ­мы­сы­ңыз­дың дұ­рыс екенiне се­ не бер­мейдi жә­не пай­да­кү­немдiкпен айт­ты деп ой­лауы мүмкiн. Өзiңiз сөй­лес­кен адам­ды Сiздiң айт­қан­да­ры­ңыз­дың дұ­рыс екенiне сендiру үшiн бас­қа­ша әдiстердi қол­да­ну ке­рек. Мы­са­лы: өзiңiздiң ойла­ған ойы­ңыз­ды ға­на жеткiзбей, бас­қа адам­дар­дың ойын­тың­да­ңыз. Өзiңiздiң ойы­ңыз­ды ға­на айт­пай, бас­қа адам­дар­ ға да өзiнiң ойын­айтуға мүмкiндiк берiңiз. Мы­са­лы: 1) егер Сiзден мы­на зат қан­ша­лық­ты мық­ты деп сұ­рай қал­ са, бы­лай деп жа­уап­ бер­сеңiз бо­ла­ды: – менiң көршiм осы зат­ты 4 жыл па­да­ла­нып ке­ледi, әлi бұ­рын­ғы­дай жақ­сы қал­пын­да. 2) егер Сiздi бiр лауа­зым­ға ұсы­нып жат­са, оған Сiздiң бас­ты­ ғы­ңыз ол жұ­мыс­ты ат­қа­ра ала ма деп күдiктен­се, он­да: – менiң бұ­рын­ғы бас­ты­ғым жұ­мыс­та­ры­ма өте ри­за бо­ла­тын, – деп жа­уап­ бе­ру­ге бо­ла­ды. 3) егер Сiз өзiңiздiң үйiңiздi жал­ға бергiңiз кел­се, бiрақ жал­ дау­шы жан-жа­ғы­ның ты­ныш­ты­ғы­на сенiңкiре­мей тұр­са, он­да Сiз: – бұ­рын­ғы жал­дау­шы­лар жан-жақ­тың ты­ныш­ты­ғы­на таң қа­ ла­тын, – деп айтыңыз. Сон­да бар­лық келтiрiлген мы­сал­ға Сiздің жа­уап­бе­руiңiздi та­ лап ет­пейдi, көршiңiз, бұ­рын­ғы бас­ты­ғы­ңыз, жал­дау­шы Сiз үшiн жа­уап­бер­ген бо­лып са­на­ла­ды. Со­ны­мен өзiңiз тiке­лей жа­уап­бер­ ген­мен, үшіншi адам­ды қо­сып айт­қан дұ­рыс, сон­да ол адам­дар

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

317

Сiздiң айт­қан жауабы­ңыз­дың дұ­рыс екенiне кү­мән келтiрмейдi. Жиi бас­қа адам­дар­дың сөзiне сiлте­ме жа­са­ңыз, сәттi фактiлердi, ста­тис­ти­ка­лық мәлiметтердi, оқи­ға­лар­ды қол­да­ны­ңыз. Адам­дар­ды қа­лай дұ­рыс мо­ти­ва­ция­лау ке­рек? Бiр адам­ның шешiмiне кiрiсу үшiн көп­те­ген жа­ңа тәсiлдер­ді бiлу ке­рек. Бұл жер­де жай ға­на жетiстiктер жеткiлiктi емес, көп­те­ген адам­дар өзiнiң та­лан­ты­мен бас­қа адам­дар­ды жиi «иә» деп айт­қан­да ала­ ды. Өзiнiң не iстеткiсi ке­летiнiн iсте­те ала­ды. Тө­мен­де жақ­сы жиi қол­да­ны­ла­тын тәсiл көр­сетiлген. 1. Адам­дар­ға түсiндiру­де олар Сiзбен жиi келiседi. Кез кел­ ген жа­ңа­лық­тар­дың өмiрде бiр се­бебi бо­ла­ды. Сон­дық­тан бас­қа бiреу­лер­ден бiр нәр­се iсте деп сұ­ра­са­ңыз олар­ға не­ге осын­дай iстеу ке­рек екенiн түсiндiрiңiз. Әлем­дегi әрбiр сәттiң бiр се­бебi бо­ла­ды. Бiрақ та сенiмдi бо­лу ке­рек, сол бiр келтiрiлген шешiм, олар­ға ай­қын жә­не де олар ұнам­ды нә­ти­же­ге келтiруі мүмкiн. Егер осы келтiрiлген шешiм сiздер­ге қо­лай­лы бол­са, он­да Сiз қа­ те­ле­сесiз. Қыс­қа­ша, адам­дар­ға түсiндiрiңіз­дер, егер олар Сiз айт­ қан та­лап­та­ры­ңыз­ға сәй­кес iсте­се, он­да Сiз емес, олар өз­дерiне пай­да келтiредi. 2. «Иә» де­ген жа­уап­ бо­ла­тын­дай сұ­рақ қойы­ңыз. Егер­де Сiз, «Иә» де­ген жа­уап­ты ал­ғы­ңыз кел­се, ал­ды­мен адам­дар­ды дұ­рыс ұсы­ныс бе­руіңіз ке­рек. Олар­ға дұ­рыс екi-үш жа­уап­ қайтара­тын сұ­рақ қоюға бо­ла­ды. Мы­са­лы: «Мен сенiмдiмiн, сiздiң от­ба­сы­ ңыз ба­қыт­ты, иә ?», «Мен ой­лай­мын, сiз ақ­ша­ңыз­ды өте қо­лай­лы зат­қа жұм­сай­сыз, дұ­рыс па?». Осын­дай дұ­рыс сұ­рақ­қа, тек дұ­рыс жа­уап­бе­ру ке­рек. Со­ны­мен, келтiрiлген шешiм адам­дар­ды дұ­рыс ойға ба­ғыт­тайды, сол се­беп­тен сiз «иә» де­ген жа­уап­ала­сыз. Ес­те бо­лу ке­рек, осын­дай дұ­рыс сұ­рақ­тар­ды тиiстi жағ­дайда қою ке­рек. Адам­ның көңiл-күйiн қа­лай өз­гер­ту­ге бо­ла­ды? Сiз со­лай iстей ала­сыз ба? Он адам­ның то­ғы­зы Сiзге көңiлiн ау­дар­ға­нын се­зесiз бе? Бiр се­ку­ндтiң iшiнде он адам­ның iшiндегi то­ғыз адам­мен дос­ тық қа­рым-қа­ты­нас­та бо­ла ала­сыз ба? Ал­ды­мен сөй­ле­мес­тен бұ­рын, үнсiздiктi бұз­бас­тан бұ­рын, мейрiм тө­ге қа­ра­ңыз. Осы­ның бәрi орын­да­луы мүмкiн:

318

Әлеуметтік психология

1) ес­те бол­сын, ең бiрiншi кез кел­ген та­ныс­қа­ну ба­ры­сын­да бүкiл сәттiң шешiмi ай­қын­да­ла­ды. 2) одан кейiн екiншi заң адам­ның тәртiбi – адам­дар ыл­ғи да бас­қа­лар­дың тәртiбiне, әлеу­меттiк түйсiгiне әсер етедi. Сон­дық­ тан ең ал­ды­мен сол Сiздiң көз­қа­ра­сы­ңыз тiлде­сушiмен түйiскен­ де ал­ды­мен сөй­ле­мес бұ­рын, үнсiздiктi бұз­бай мейiрімiңiзбен жы­лы ұшы­ра­ңыз. Бұл не­ге әкелiп соқ­ты­руы мүмкiн? Адам­дар Сiзге дос­тық­пен, мейiрбан­дық­пен қайтара­ды. Кез кел­ген адам­ ның ара­қа­ты­на­сы (екi адам­ның та­ны­суы) бiр ор­тақ көңiл-күй­ге ке­ледi. Бұл жағ­дайда көңiл-күй­ге бай­ла­ныс­ты қо­лай­лы ор­та­ны та­ба бiлу де – өнер. Егер сiз оны­мен шұ­ғыл­дан­ба­са­ңыз, он­да бас­ қа ор­та қо­лы­на ала­ды. Егер де Сiз ой­шыл адам бо­ла­тын бол­са­ ңыз, бұл жа­уап­кершiлiктi өзiңiзге ала­сыз, өйт­кенi ол Сiздiң мүд­ деңiзде. Адам­дар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­та ең бiрiншi тұр­ ған қай­ғы­лы де­рек: адам­дар ең қа­ра­пайым нәр­сенi түсiнбейдi, ол – қан­ша бер­сең, сон­ша ала­сың. Бiреуге қуа­ныш сый­ла­саң, өзiңе де қуа­ныш қайтады, егер қай­ғы­ға ду­шар ет­сең, өзiң де қай­ғы­ға ду­шар бо­ла­сың. Бұл өнердiң кiлтi – әр нәр­сенi өз уақы­тын­да жа­сай бiлу. Ара­да­ ғы үнсiздiктi жою үшiн бiрiншi жы­лы қа­бақ та­ны­ты­ңыз. Бұл ара­ ңыз­да­ғы дос­тық қа­рым-қа­ты­нас­тың туын­да­уына се­беп бо­ла­ды. Сiздiң сөй­леу мә­нерiңiз, түр әл­петiңiз өте ма­ңыз­ды, өйт­кенi Сiз бұл ар­қы­лы iшкi сезiмiңiздi бiлдiресiз. Ұмыт­па­ңыз Сiз бүгiннен бас­тап ак­тер мен мо­дель­дерге ұқ­сап жы­миып кү­лудi жә­не де өзiңiзге «бұл не де­ген ке­ре­мет» де­ген сөздi айта бiлуiңiз ке­рек. Қа­лай­ша бас­қа адам­дар­ды мақ­тай бiлу ке­рек? Адам ба­ла­сы­на тән азы­ғы­на ға­на емес, жан азы­ғы­на да құш­тар­лық бо­ла­ды. Сiздi мақ­ та­ған кез­де қан­дай сезiмге бө­ле­не­сіз? Ал мақ­тау­дан кейiнгi жан дү­ниеңiздi көп­ке дейiн жағ­дай­лар қал­ды­ра ма? Сол кез­дегi бiр ға­жап сезiм есiңiзде ме? Жиi-жиi өзiңiздi қор­ша­ған адам­дар­ға мақ­тау айт­ып тұр­са­ңыз, ол кiсiлер­ ден өзiңiзге де көп­те­ген пай­да жә­не сүйiспеншiлiк қайтады. Шын мәнiнде, Сiзде сол адам­дар сияқ­ты жан дү­ниеңiз сон­дай хал­де бо­ла­ды. Сон­дық­тан жиi өзiңiздi қор­ша­ған ор­та­да мақ­тау айт­ып тұ­ру­дың өзi – Сiзге пай­да. Мақ­тау айтудан жа­лық­па­ңыз. Егер де

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

319

Сiз адам­дар­дың жақ­сы iс әре­кет­терiн бай­қа­са­ңыз мiндеттi түр­де атап өтiңiз. Есiңiзде сақ­та­ңыз: 1. Бәрi де шын көңiлден бо­лу ке­рек. Егер­де Сiздiң шын ойы­ ңыз­дан шық­па­са мақ­тау­дың қа­сиетi жоқ. 2. Адам­ның iсiне қа­рай ба­ға­лай бiлу ке­рек. Iсiне қа­рай ба­ға­лай бiлген кез­де, көп­те­ген қо­лай­сыз­дық­тар мен қиын­шы­лық­тан құ­ ты­ла­сыз. Осы­ған қа­рай адам­дар­ды бо­ла­шақ­та да iсiне қа­рай ба­ға­ лай­сыз. Мы­са­лы: Сiз «Джон, был­тыр сiз өз жұ­мы­сы­ңыз­ды жақ­сы ат­қар­ды­ңыз (бiрақ ар­тық кет­пеңiз, Джон, Сiз ор­ны тол­мас тұл­ға­ сыз)». «Ма­рия, сiз был­тыр­ғы баян­да­ма­ны өте жақ­сы жаз­ды­ңыз», («Ма­рия сiз жақ­сы ас­қан жұ­мыс­шы­сыз») т.б. 3. Мақ­тау өте жан-жақ­ты бо­лу ке­рек. «Қуа­ныш ал­га­ритмi» бо­ йын­ша бiр-бiрiне ұқ­са­майт­ын үш адам­ды мақ­тау­ды күн­делiкті әдет­ке ай­нал­ды­ру ке­рек. Егер Сiз со­лай ет­сеңiз қуа­ныш­қа тап бо­ ла­сыз. Бұл Сiздiң «қуа­ныш ал­го­ритмiңiз». Егер де бас­қа­лар­ға өз сөзiңiзбен қуа­ныш пен ба­қыт сый­ла­са­ңыз, өзiңiз де ба­қыт­қа ке­не­ лесiз. Ал­ған­нан гөрi, бер­ген жағ­дайда көп қуа­ныш ала­сыз. Мiнез-құлық эти­ка­сы Тюм­БИТ қыз­мет­керiнiң жад­на­ма­сы: Қыз­мет­кер ықы­лас­ты тың­ дау­шы – зе­рек бо­луы тиiс, бiрақ со­ны­мен бiрге ол ау­диттiң жү­руi сұ­ра­ла­тын тұл­ға­лар­дың ұшы-қиыр­сыз арыз­да­ры­нан тым зар­дап шек­пеуiн қа­да­ға­лап оты­ру қа­жет; қыз­мет­кер бай­сал­ды жә­не iскер бо­лып қа­луы тиiс, тiптi экс­тре­мал­ды жағ­дай­лар­да аран­да­ту­лар­ға жол бер­меуi тиiс (эмо­ционал­ды пiкiр та­лас­тар­да тиiстi реак­ция көр­се­ту); қыз­мет­кер шы­найы, бiрақ дип­ло­ма­тиялық түр­де шы­ғуы тиiс, яғ­ни инк­ви­зи­тор­лық си­пат­та­ғы сұ­рақ­тар­ды қой­мауы тиiс; а) ол әңгiме­ле­сушiмен көз бай­ла­ны­сын ұс­тап тұ­руы қа­жет; ә) ол сы­пайы жә­не ес­кер­тушi бо­луы қа­жет, бiрақ жа­ғым­паз­ дан­бауы тиiс; б) ол әңгiме­сушiлердiң әлсiз жақ­та­рын өз қа­жетiне пай­да­лан­ бай, олар­ға кө­мек көр­се­туi тиiс; в) ол жа­сан­ды мiнез-құлық­пен өзiнiң әлсiз жақ­та­рын жа­сы­ру­ ға ты­рыс­пауы тиiс; г) ол же­ке тұс­пал­дар мен күдiктер­ге жол бер­меуi тиiс;

320

Әлеуметтік психология

4) қыз­мет­кер әңгiме ба­ры­сын­да пiкiр-та­лас­қа түс­пеуi қа­жет, тек қа­на әңгiменiң соң­ғы бөлiгiнде бо­ла­ды; 5) қыз­мет­кер ал­дын ала шешiм жа­са­мауы тиiс, тек нақ­ты жағ­ дайды бiлуi тиiс; 6) қыз­мет­кер «тым ақыл­гөй» ретiнде шық­пауы тиiс (сын өк­пе­ лет­пей, кө­мек­тесiп, ын­та­лан­ды­руы қа­жет). Әңгiме жүргiзу тәртiбi: әңгiме­ле­сушiлердi қы­зық­ты­ру үшiн әңгiменi әзiлмен аша бiлу та­лап етiледi, кез кел­ген әңгiме­ ле­сушi әңгiменiң ба­сы мен оның со­ңын ес­те сақ­т ап қа­ла­ды; әңгiме ба­ры­сын­да әңгiме­ле­сушiнiң кеңсiрiгiне не­ме­с е одан жо­ға­ры (тек өзiнiң галс­тугiне ға­на емес) қа­рап оты­рып, көз­ бен бай­ла­ныс ұс­т ап оты­руы тиiс; әңгiменiң iскер си­па­тын ұстаны­ңыз; кез кел­ген уа­қыт­т а бiр ға­на мә­с е­ленi тал­қы­лау қа­ жет; әңгiме­ле­сушiнiң сөй­леп болуын­ мiндеттi түр­де күтiңiз; әңгiме­ле­сушiмен дұ­рыс қа­шық­тық­ты сақ­т а­ңыз (тұр­пайы­лық­ сыз жә­не шек­тен тыс рес­милiксiз); алаң­дау­шы­лық не­ме­с е түсiнбеушiлiк туын­да­ған кез­де сұ­рақ­ты бас­қа­ша құ­ру қа­жет; әңгiме­ге мiндеттi түр­де бар­лық қа­ты­су­шы­лар­ды тар­ту­ға ты­ ры­сы­ңыз; әңгiме­ле­сушiлердiң есiмдерiн ес­те сақ­т а­ңыз жә­не әңгiме ба­ры­сын­да есiмдерiмен жиi ата­ңыз, әр адам­ға өз есiмi әлем­дегi ең жа­ғым­ды әуен бо­лып та­бы­ла­ды; өз де­не қи­мыл­ да­ры­ңыз­ды қа­да­ға­лап оты­ры­ңыз, пид­жак­тың түй­ме­лерiмен ой­нау­дың қа­жетi жоқ жә­не т.с.с., әңгiменiң со­ңын­да мiндеттi түр­де әре­кет­ке ша­қы­ру ке­рек не­ме­с е әңгiменiң ре­зю­месiн жа­ сау ке­рек; «де­ген­мен, Сiз ке­ше бас­қа­ша айт­қан­сыз,...» сияқ­ты же­текшi сұ­рақ­т ар­ды қою­дың қа­жетi жоқ. Әңгiме­ле­сушi мұн­ дай жағ­дайда осын­дай сұ­рақ­т ар­дың кө­мегiмен оған өзiңiздiң пiкiрiңiздi бай­лау­ға не­ме­с е оны «ұс­т ауға» ты­ры­сып жа­тыр деп ой­лап, со­ған сәй­кес бейiмде­ледi. «Сiз осы­ны айт­ты­ңыз ба, жоқ па?» сияқ­ты ба­ла­ма сұ­рақ­тар­ды қою­дың қа­жетi жоқ. Ба­ла­ма сұ­рақ­тар тек қа­на «Иә» не­ме­се «Жоқ» де­ген жа­уап­ты ту­ғы­за­ды. Кез кел­ген жағ­дайда iскерлiк ба­ғыт­та­ғы ашық сұ­рақ­тар­ды қою ке­рек, мә­се­лен: «... үшiн, бұ­ны қа­лай қам­ та­ма­сыз етесiз?»; «Бұл қа­лай рег­ла­ме­нт­тел­ген?»; «Сiзде кез кел­ ген мә­се­ленi ше­шу қа­лай ұйым­дас­ты­рыл­ған?»; «Бұл бұй­рық­тың

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

321

пай­да бо­лу се­бебi не­де?»; «Нелiктен осы шешiм қа­был­дан­ды?» Сұ­рақ­тар мақ­сат­ты ба­ғыт­тал­ған жә­не iскерлiк, зат­тық негiзi бо­ луы тиiс. Әңгiме ба­ры­сын­да айла­лы шы­тыр­ман, анық емес сұ­рақ­ тар­ды қой­мау ке­рек. Сұ­рақ­тар ай­қын құ­ры­луы тиiс жә­не олар­ды тек белгiлi бiр мақ­сат­пен қа­на қайталау қа­жет. Егер Сiз әңгiме ба­ры­сын­да қа­телiк жiбер­сеңiз, «Сiз айт­ып едiңiз ғой..!» де­ген сұл­ба бо­йын­ша қа­телiктi бас­қа­ға бай­лау­ ға ты­рыс­пай, оны мо­йын­дау қа­жет. Жiберiлген қа­телiк үшiн кешiрiм сұ­рауға бо­ла­ды, бiрақ со­ны­мен бiрге «жа­лы­ну­дың» қа­ жетi жоқ. Икемдiлiк көр­се­те бiлу де қа­жет. Әңгiме­лер­де өткiр сөз­ дер жиi кез­де­седi. Бiрақ, ең ал­ды­мен, әңгiме­ле­сушiлерге жәр­дем көр­се­ту қа­жет.

6.7. Тұл­ға­ның әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiгi 6.7.1. Тұл­ға­ның әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiгiн анық­тайт­ын түсiнiктер мен фак­тор­лар Құ­зы­рет­ті­лік белгiлi бiр са­ла­да­ғы түпкiлiктi бiлiмдердi бiлдiредi. Құ­зы­реттi адам – бiр нәр­се ту­ра­лы бiлетiн, жақ­сы мағ­лұ­ мат­тал­ған адам, яғ­ни құ­зы­рет­ті­ліктi әдет­те қан­дай да бiр кәсiби са­ла­да түпкiлiктi бiлiмi бар адам­ның бiлiктiлiгiмен бай­ла­ныс­ ты­ра­ды. Де­ген­мен, көп­те­ген адам­дар өз­дерiн оған еш­қан­дай да­ йын­дық­сыз құ­зы­реттiмiз деп есеп­тейт­iн са­ла­лар да бар. Мыса­лы, спорт, ме­ди­ци­на, пе­да­го­ги­ка, театр, сая­сат. Шын мәнiнде бұл жер­ де тұр­мыс­тық ақыл­ды­лық пен тәжiри­бенiң өзi кей кезде жеткiлiктi бо­ла­ды. Бiрақ бұл жү­ректiлiк көр­сет­кен адам әлеуметтiк пси­хо­ло­ гия­лық құ­зы­реттi екендiгiн бiлдiрмейдi. Бұл әлеу­метiк пси­хо­ло­ гия­лық құ­зы­рет­ті­лік – ең ал­ды­мен ғы­лы­ми кате­го­рия екендiгiмен түсiндiрiледi. Тұл­ға­ның әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiгi қо­ғам, сая­сат, эко­но­ми­ка, мә­де­ниет, т.б. жөнiндегi ар­найы бiлiмдердi бiлдiредi. Бас­қа­ша айт­қан­да, әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­ реттiлiк өзiнiң маз­мұ­ны бо­йын­ша бiр кез­дерi әлемдi та­ну (көз­ қа­рас) деп атал­ған ұғым­ды ес­ке түсiредi. Ол тұл­ға­ның кез кел­ген

322

Әлеуметтік психология

әлеу­меттiк жағ­дайда бағ­дар­лан­уына, берiк шешiмдер қа­был­да­ уына жә­не ал­ға қой­ған мақ­са­ты­на же­туiне мүмкiндiк бе­редi. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiкке сауат­сыз­дық, қиял (мис­ти­ка), құ­зы­ретсiздiк, нан­ғыш­тық, өмiрмен бай­ла­ны­сы жоқ қиял-ға­жа­йып­ан­ти­под бо­лып та­бы­ла­ды. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк – көп өл­шемдi құ­бы­лыс. Ол ком­му­ни­ка­тивтi, пер­цеп­тивтi (ког­ни­тивтi) құ­зы­рет-тiлiктен жә­не өза­ра iс-әре­кет, мiнез-құлық са­ла­сын­да­ғы бiлiмдер­ден тұ­ра­ды. Ком­му­ни­ка­тивтi құ­зы­реттiлiк – про­фес­сор Л.А. Пет­ровс­кая­ ның пiкiрiнше, қос ма­ғы­на­ға ие, бұл – әрi эм­па­ти­ка­лық қа­сиет (күйiкте­ну), әр­түрлi жағ­дай­лар­да бағ­дар­ла­ну әдiстерi, қа­рым-қа­ ты­нас­тың вер­бальды жә­не вер­баль­сыз құ­рал­да­рын еркiн иге­ру жөнiндегi бiлiмдер. Пер­цеп­тивтi құ­зы­реттiлiк – дү­ниенiң, стеоро­тип­тердiң, об­раз­дар­дың қа­лып­тас­қан кар­ти­на­ла­ры­ның дү­ниенiң ғы­лы­ми кар­ ти­на­ла­ры­на сәй­кестiк дә­ре­жесiн бiлдiредi. Өза­ра iс-әре­кет са­ла­ сын­да­ғы құ­зы­реттiлiк – әлеу­меттiк әсер­лер та­би­ға­ты жөнiндегi бiлiмдер­ге жа­қын­дайды. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гиялық құ­зы­реттiлiк үшiн ког­ни­тивтi са­ла­ға, жағ­дайға те­рең бой­лау­ға, ұқ­сас­ты­ ру­ға әсер ететiн эм­па­тия аса ма­ңыз­ды бо­лып та­бы­ла­ды. Бұл кез­де әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк әр­түрлi дең­гейде: мак­ро дең­гейде (сая­сат, билiктiң жо­ға­ры эша­лон­да­ры­ның iс-әре­кетi); ор­та дең­гейде (әлеу­меттiк инс­ти­тут­тар мен қо­ғам­дас­тық­тар); мик­ро­дең­гейде (тұл­ғаара­лық қа­рым-қа­ты­нас) көрiнедi. Әлеу­ меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк екi түр­ге бөлiнедi: тұр­мыс­ тық жә­не кәсiби. Тұр­мыс­тық әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк – әлеу­ мет­те­нудiң нақ­ты жағ­дай­лар­ға бейiмде­лу нә­ти­жесi. Қа­рым-қа­ ты­нас, үйре­ну мә­се­ле­лерiнiң биiгiнде бо­лу­ға өмiр мәж­бүр­лейдi. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк қа­лып­ты қо­ғам­да тиiмдi, сол се­бептi жы­мию, қа­рым-қа­ты­нас iзеттiлiгi, қа­рым-қа­ты­нас мә­ де­ниетi қат­ты ба­ға­ла­на­ды. Тұр­мыс­тық әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк – негiзiнде дү­ниенiң, стеоре­тип­тердiң, көр­кем об­раз­дар­дың, көп­жыл­ дық ба­қы­лаулар­дың, ха­лық­тың белгiлi бiр са­ла­сын­да­ғы тәжiри­

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

323

бесiнiң, бiлiмдерiнiң тұр­мыс­тық кар­ти­на­ла­ры жа­та­ды. Оны ми­ фо­ло­гияда, фольклор­да, ма­қал­дар­да, мә­тел­дер­де, салт­тар­да, дәс­ түр­лер­де, өмiр ағы­мын­да, си­пат­тар түрiнде, бас­қа­ша айт­қан­да – мен­та­ли­тет­тер көрiнiс тап­қан, ха­лық да­на­лы­ғы деп атай­ды. Мы­са­лы, құ­да­лық сияқ­ты дәс­түр бар. Ерлi-за­йып­ты бо­лу­ға нақ­ты үмiткер­лер жөнiндегi ақ­па­рат­тар банкiн пай­да­ла­на­тын та­ ныс­ты­ру қыз­метi пай­да бол­ған­нан көп бұ­рын, адам­дар қа­лың­дық не­ме­се күйеу таң­дау мә­се­лесiн жап-жақ­сы шешiп отыр­ған. Қа­ телiктi бол­дыр­мау үшiн таң­дау үмiткер мен оның көп­те­ген туыс­ та­рын жан-жақ­ты та­ны­су негiзiнде жүргiзiлдi. Бұл жер­де өзiндiк лон­ги­подтi (ұзақ жә­не жүйелi түр­дегi) зерт­теу­лер, өмiрбаян­дық, тәуелсiз си­пат­та­ма­лар­ды жи­нақ­тау, ба­қы­лаулар әдiсiн қол­да­на оты­рып бой­лық кесiндi жөнiнде айтуға бо­ла­ды. Әри­не, бұл салт­ ты идеал­дауға бол­майды, де­ген­мен тиiмдiлiгi бар екенi рас. Ол кө­ше­дегi та­ны­су­лар­ға қа­ра­ған­да әл­де­қай­да тиiмдi. Көбiне­се әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiкке нан­ғыш­ тық, әсiре­се түрлi алаяқ­тар (көрiпкел­дер, бал­гер­лер, т.б.) қол­да­ на­тын ерек­ше пси­хо­ло­гия­лық қабiлеттер әсер етедi. Қазiргi кез­ дегi тұр­мыс­тық әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк на­рық­ тық қа­ты­нас­тар­ға бейiмде­лу қа­жеттiлiгiмен бай­ла­ныс­ты. Оның негiзiнде құн­ды­лық­тар, бағ­дар­лан­уын­ қайта ба­ға­лау: ұжым­дық жа­уап­кершiлiк пен өмр сал­ты­на емес, өмiрiн өз бетiнше үй­ лестiру, өзiнiң мүмкiндiктерiне, ба­қы­лаудың iшкi ло­ку­сы­на бәс қою жа­тыр. Егер қа­лып­ты қо­ғам­да­ғы қазiргi кез­дегi тұр­мыс­тық әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк, ең ал­ды­мен, заң­дар ту­ра­лы бiлiмге негiздел­се, он­да то­та­ли­тар­лық­тан де­мок­ра­тиялық мем­ле­кет­ке өту кезiнде керi жағ­дай бо­ла­ды. Бұл жағ­дайда заң­ды айна­лып өту қабiлетi ба­ға­ла­на­ды. Тұр­мыс­тық әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк әр түрлi сфе­ра­лар­да: от­ба­сын­да (өз бетiнше «үй­лесiмдiк» ғы­лы­мын­да); қыз­мет көр­се­ту­де (бай­ла­ныс шең­берiнде); қо­ғам­дық орын­дар­ да (көлiк, дис­ко­те­ка­лар, ста­ди­он­дар, клуб­тар, театр­лар­да); ұл­та­ ра­лық қа­ты­нас­тар­да, т.б. бай­қа­ла­ды. Бiрақ айт­ыл­ған са­ла­лар­да көбiне­се, әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiктiң ати­под­та­ры

324

Әлеуметтік психология

жиi бай­қа­ла­ды. Мы­са­лы, қыз­мет көр­се­ту са­ла­сын­да iзеттiлiк пен қам­қор­лық ке­рек адам­дар­ға қа­тыс­ты ға­на, ал қал­ған­дар­ға нем­ кеттiлiк көр­сетiледi, қо­ғам­дық орын­дар­да iзгi ниеттiлiк ор­ны­на аг­рес­сия, тексiздiк, есесiне құр­мет тек бас­шы­лар­ға, қал­ған­да­ры­ на дө­рекiлiк бай­қа­ла­ды. Кәсiби әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­ реттiлiк дү­ниенiң ғы­лы­ми кар­ти­на­сы мен қа­рым-қа­ты­нас са­ла­ сын­да­ғы бiлiмдер­ден құ­ра­ла­ды. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiктiң билiк құ­ры­лым­ да­ры өкiлдерi, сах­на жан­ры­ның (ак­тер­лер, оқы­ғыш­тар, т.б.) қыз­ мет­кер­лерi, әлеу­меттiк қыз­мет­кер­лер, дип­ло­мат­тар, пе­да­гог­тар, пси­хо­лог­тар мен дәрiгерлер қыз­мет көр­се­ту са­ла­сы қыз­мет­кер­ лерi, ар­найы қыз­мет пен құ­қық қор­ғау ор­ган­да­ры қыз­мет­кер­лерi, бас­қа­ру­шы­лар мен iскер­лер үшiн аса ма­ңыз­ды. Бұл ма­ман­дар әдет­те, iскерлiк қа­рым-қа­ты­нас (бай­ла­ныс ор­на­ ту, келiссөз жүргiзу ше­берлiгi); сырт­қы пiшiн, симп­то­ма­ти­ка­лық мiнез-құлық, ви­зу­альды диаг­нос­ти­ка негiзiнде адам­дар­дың бiрiнбiрi қа­был­дау мен түсiнiсу; пси­хи­ка­лық әсер ету са­ла­сын­да тиiстi да­йын­дық пен те­рең бiлiмге ие. Мұн­дай адам­дар на­шар фи­зи­ог­но­мис­тер бол­майды, жақсы бай­ла­ныс­тар ор­на­та ала­ды. Олар тран­сактiлiк тал­дау­дың мүмкiндiктерiн пай­да­ла­на оты­рып, өз­дерiнiң мiнез-құл­қын ше­бер жа­сы­ ра­ды. Дос­тар­ды тек Дейл Кар­не­ги бо­йын­ша ға­на емес, әде­биет­те то­лық келтiрiлетiн бас­қа да әдiстердiң кө­мегiмен та­ба ала­ды. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiктi қа­рас­тыр­ған­да кас­ та­лық жә­не кәсiби-қыл­мыс­тық құ­зы­реттiлiк ту­ра­лы да айт­пауға бол­майды. Бiрiншiсi, тұйық қауым­дас­тық­та­ғы саяси эли­та, ақ­ сүйек­тер ор­та­сы, ма­сон­дық ло­жа­лар­ға тән эти­кеттi қа­рым-қа­ ты­нас жүйесiнiң бiлiмдерiн көр­се­тедi. Бұл жер­де аз адам­дар­ға ға­на түсiнiктi ерек­ше нор­ма­лар­ға негiздел­ген өзiндiк тiл қол­да­ ны­ла­ды. Екiншiсi, қыл­мыс­кер­лердiң заң­ға қар­сы iс-әре­кет жа­ са­уына қа­жеттi бiлiмнiң бар екендiгiн бiлдiредi. Осы­ған бай­ла­ ныс­ты алаяқ­тар­дың әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiгiн де айта кет­кен жөн. Қыл­мыс­ты топ­тың бұл өкiлдерi сенiм негiзiнде «жұ­мыс iстеу» қабiлетi мен бiлiмдер­ге ие, яғ­ни адам­дар сенiмiне кiрiп, ұр­лық пен афе­ра жа­сай бе­редi.

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

325

Билiк өкiлдерiнiң әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiгiнiң дең­гейiне – қа­был­дайт­ын шешiмдердiң нә­ти­жесiн ес­ке­ру­ге, адам құ­қы­ғын қор­ғау тұр­ғы­сы­нан оқи­ға ба­ры­сы­на әсер етуiне жә­не ұлт­тық мүд­де­лердi қам­та­ма­сыз ету­ге мүмкiндiк бе­ретiн бiлiмдер жүйесiне өте жо­ға­ры та­лап­тар қояды. Егер билiк өкiлдерiнiң құ­зы­реттiлiгiне осы тұр­ғы­дан тал­дау жа­са­са, он­да нә­ти­же­лерi тө­мен бо­лып шы­ға­ды. Со­ны­мен қа­тар нақ­ты негiзсiз жә­не ғы­лы­ми бол­жам­дар­сыз қа­был­дан­ған жа­уап­сыз мәлiмде­ме­ лер, бол­жам­дар, уәде­лер бе­ру оқи­ға­ла­ры, мы­са­лы, мем­ле­кеттiк құ­ры­лым, эко­но­ми­ка, ұлт­тық қауiпсiздiк, эко­ло­гия са­ла­ла­рын­да өте көп кез­де­седi. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк эти­ка­лық мә­с е­ле­ лер­мен де бай­ла­ныс­ты, өйт­кенi, ол тұл­ға­ның нақ­ты бет әл­петiн жа­сыр­уына, екі жүз­ді өмiр сү­руiне, құйт­ыр­қы ойын­жүргiзуiне, ай­дап са­лу­мен айна­лыс­уына, тiптi бей­рес­ми жағ­дайға кө­шу­ ге мүмкiндiк бе­ретiн «рөлдiк бет­пер­де­ге» ие бо­лу тех­ни­ка­ сы жөнiндегi тү­бе­гейлi бiлiмдер­ге негiздел­ген. Бiр жағ­дайда бұл қыз­меттiк функ­ция­лар­ды ат­қа­ру қа­жеттiлiгiмен, мы­с а­ лы, дип­ло­мат­т ар­дың, ар­найы қыз­мет­кер­лерiнiң, ак­тер­лер­дің; екiншiсiнде, ту­ра­лық­ты жоқ қы­ла­тын жә­не «қа­жет өтiрiктi» ке­рек ететiн жағ­дай­лар­мен ақ­т а­ла­ды. Көбiне­с е әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк «та­ле­ран синд­ро­мы­мен» ұғым­дас бо­ла­ды жә­не ай­дап са­лу­мен бас­қын­шы құ­ра­лы ретiнде пай­да­ ла­ны­ла­ды. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк ке­лесi фак­тор­лар­мен: 1) же­ке ерек­шелiктер­мен, (бұл жағ­дайда тұл­ға типi, мы­са­лы ол инт­ро- не­ме­се экс­тро­ве­рт­ті, аути­ка­лық не­ме­се аути­ка­ сыз, сон­дай-ақ оның ин­тел­лектi ба­сым рөл ат­қа­ра­ды; 2) пси­хи­ка­лық жағ­дай­лар­мен (ас­те­ни­ка­лық жә­не сте­ни­ка­лық) жә­не тiптi көңiл-күй­мен; 3) әлеу­мет­те­ну тиiмдiлiгiмен (мы­са­лы, әлеу­мет­те­нудiң бұ­зы­ луы эмо­ционал­дық ке­реңдiктiң, кемшiндiктердiң, аг­рес­ сивтiктiң туын­да­уына соқ­ты­ра­ды); 4) мә­де­ни айыр­ма­шы­лық­тар әсерiмен; 5) ар­найы әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық да­йын­дық­пен анық­та­ла­ды.

326

Әлеуметтік психология

Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­ретiлiкке едәуiр әсер ететiн, со­ған бай­ла­ныс­ты ол ту­ра­лы бө­лек сөз бо­ла­тын фак­тор­лар­дың бiрi – тұл­ға­ның ког­ни­тивтi күр­делiлiгi. Ког­ни­тивтi қа­ра­пайым жә­не ког­ни­тивтi күр­делi адам­дар бар. Ког­ни­тивтi қа­ра­пайым­ды­лық негiзiнде дү­ниелiк бiр өл­шем­де не қа­ра, не ақ түс­те, еш­қан­дай ба­ла­ма­сыз қа­был­дау жа­тыр. Ког­ни­ тивтi қа­ра­пайым тұл­ға адам­дар­ды «өзiмiздiкi» жә­не «бө­тен» деп бө­ледi; бiзбен бiрге емес­тер бiзге қар­сы деп есеп­тейдi. Ког­ни­ тивтi күр­делi тұл­ға дү­ниенi бар күр­делiлiгiмен қа­был­дайды жә­не әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiкке оң әсер етедi. Мiнез­ де­ме­лердi, кадрлiк ат­тес­та­циялау­ды қа­рас­тыр­ған­да, көп­те­ген адам­дар­ға ког­ни­тивтi күр­делiлiкке же­ту әлi алыс екенi көрiнедi (бұл ту­ра­лы олар­дың iскер адам­дар мен фер­мер­лер­ге көз­қа­ра­ сы­нан бай­қауға бо­ла­ды). Со­ны­мен бо­лып жат­қан әлеу­меттiк өз­ герiстер әле­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық қа­ты­нас­тар­да құ­зы­рет­ті бо­лу үшiн iскерлiк қа­рым-қа­ты­нас­қа үйре­нудi та­лап ету­де. Мұн­дай қа­ жеттiлiк тек биз­нес­мен­дер, ме­нед­жер­лер­де ға­на емес, сон­дай-ақ көп­те­ген бас­қа адам­дар­ға да тән. Бүгiнгі кү­ні ешбiр адам әлеу­ меттiк-пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiксiз бо­ла ал­май­ды. Әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiктi пси­хо­ло­гия­лық әзiрлiк пен кәсiби ше­берлiктен айыра бiлген дұ­рыс. Әлеу­меттiк-пси­хо­ ло­гия­лық құ­зы­реттiлiктiң та­би­ға­ты тиiстi бiлiмдер­ден, ұстаным­дар­ дан жә­не стеоре­тип­тер­ден тұ­ра­ды. Пси­хо­ло­гия­лық әзiрлiк пен ше­ берлiк тек бiлiмдi ға­на емес, сон­дай-ақ әрi ше­берлiктi, әрi бiлiктiлiктi жә­не бас­қа да ком­по­не­нт­тердi бiлдiредi. Әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк бiлiмге тiрел­ген­мен, ол кәсiби қыз­мет­те еш­қан­дай прак­ти­ка­лық роль ат­қар­майды деу­ге бол­майды. Әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiктiң «Мен-кон­цеп­ция» теориясы­на тiке­лей қа­ты­сы бар. «Мен»-нiң пси­хо­фи­зиоло­гиялық, пси­хи­ка­лық, сон­дай-ақ әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық түр­лерi бар. Әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық «Мен»-нiң кең та­ра­ған теорияла­ры­ на әлеу­меттiк са­лыс­ты­ру­ды, өзiн қа­был­дау­ды бiлдiретiн «Мен» теориясы жа­та­ды. Әлеу­меттiк ба­ға­лар­дың қайтары­мы­нан (бас­қа адам­дар пiкiрiнен) жи­нал­ған әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық «Мен» тұл­ға­ның мiнез-құл­қын жә­не iс-әре­кетiн рет­тейдi. Бас­қа­ша айт­

VІ тарау. Тұлғааралық қатынас және топішілік қарым-қатынас ...

327

қан­да, «сырт­қы, iшкi ар­қы­лы сы­на­ды» де­ген белгiлi схе­ма, сырт­ қы әсер нә­ти­жесiнде тұл­ға­ның ког­ни­тивтi са­ла­сы­ның қа­лып­тас­ уын­ бiлдiредi, со­дан соң оның мiнез-құлық пен iс-әре­кетiн рет­ теу­дегi ролiн көр­се­тедi. Сырт­қы әсер­лер­ден қа­лып­тас­қан ког­ни­ тивтi са­ла (дү­ние кар­ти­на­ла­ры, об­раз­дар) өзiндiк мән­ге ие бо­ла­ды жә­не рет­теуiш ретiнде көрiнедi. Iшкi об­раз тек дү­ниенiң ғы­лы­ми кар­ти­на­сы­на ға­на емес, сон­дай-ақ «Мен»-нiң әлеу­мет­те­ну үде­рі­ сін­де­гі шы­ғы­ны­на, пси­хо­жа­рақ­тан­уына да тәуелдi. Өзiн ба­ға­лау мен өзiн сый­лау – «Мен»-нiң ең ма­ңыз­ды ре­гу­ля­тивтi қыз­мет­те­рі. Де­мек, адам өзiн-өзi қа­лай қа­рас­тыр­ға­ны­ның, өзi ту­ра­лы бас­қа­ лар­дың не ой­лайтыны­ның қайтары­мы бо­луы тиiс, бiрақ та олар­ дың дәл осы­лай ойла­нуы тiптi мiндеттi емес. Әлеу­метттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк «Мен»-нiң де­фор­ ма­циялан­уын­ ал­дын ала­ды да, сол се­бептi тұл­ға­ның дү­ние кар­ ти­на­сы­ның адек­ват­ты­лы­ғы­на, өзiн ба­ға­ла­уына, кәсiби қыз­метiнiң рет­те­луiне әсер етедi. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық сауат­сыз­дық жо­ға­ры бол­ған са­йын­ «Мен»-нiң де­фор­ма­цияла­ну ық­ти­мал­ды­ ғы жо­ға­ры бо­ла­ды. Мы­са­лы, iшкi iстер ор­га­ны қыз­мет­кер­лерiнiң мiнез-құл­қы мен кәсiби iс-әре­кетi көп нәр­се­ге, бiрiншiден, құ­қық қор­ғау ор­ган­да­ры қыз­мет­кер­лерiнiң тәртiп бұ­зу­шы­лар­ға қа­тыс­ты аза­мат­тар­дың қо­ғам­дық пiкiрiне, екiншiден, iшкi iстер ор­ган­да­ры қыз­мет­кер­лерiнiң қо­ғам­ды, қыл­мыс әлемiн жә­не кәсiби ор­та­ны сезiнуiне бай­ла­ныс­ты бо­ла­ды. Кәсiби «Мен-кон­цеп­ция» тұл­ға­ның көз­қа­ра­сы­нан тұ­ра­ды. Оны үйре­ну жә­не өза­ра бай­ла­ныс үде­рі­сін ұйым­дас­ты­ра­ды, яғ­ни суб­ ъектiнiң әлеу­меттiк- пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiгiне әсер етедi. Ба­қы­лау сұ­рақ­та­ры: 1. Қа­рым-қа­ты­нас тү­сі­ні­гі 2. Қа­рым-қа­ты­нас – бай­ла­ныс құ­ра­лы ре­тін­де 3. Қа­рым-қа­ты­нас тех­ни­ка­ла­ры 4. Қа­рым-қа­ты­нас түр­ле­рі 5. Қо­ғам­дық қа­ты­нас­тың мә­ні 6. Тұл­ғаара­лық жә­не то­па­ра­лық қа­ты­нас ма­ңы­зы 7. ­Дау-да­май ұғы­мы 8. Іс­кер­лік қа­рым-қа­ты­нас ұғы­мы 9. Құ­зы­рет­ті­лік ұғы­мы 10. Құ­зы­рет­ті­лік­ті анық­тайт­ын фак­тор­лар

VII та­рау ТҰЛ­ҒА ЖӘ­НЕ ӘЛЕУ­МЕТТIК МIНЕЗ-ҚҰЛЫҚ

7.1. Тұл­ға жә­не ден­сау­лық Көп­те­ген адам­дар тұл­ға­лық дис­по­зи­циялар ден­сау­лық­қа бай­ ла­ныс­ты деп ой­лай­ды. Шы­ны­мен, бұл фактiлердi ден­сау­лық­ты анық­тайт­ын ғы­лы­ми түсiнiктер­ден кө­ру­ге бо­ла­ды: ден­сау­лық тек ауыр­ма­ған­дық­тың белгiсi ға­на емес, ол фи­зи­оло­гиялық, пси­хи­ка­ лық жә­не әлеу­меттiк фак­тор­лар­дың сәй­кес ке­луiн айтамыз. «Эмо­циональ­ды фак­тор­лар­дың» кө­мегiмен адам­ның ден­сау­ лы­ғын бол­жауға бо­ла­ды. Бұл ба­тыс­та мiнез-құлық ғы­лым­да­ры мен ме­ди­ци­на не­ме­се биоп­си­хо­со­ци­ал­ды мо­дель фор­ма­сын­да да­ми бас­та­ды, шы­ғыс­та, әсiре­се қы­тай мә­де­ниетiнде бұл бұ­рын­ нан қол­да­ны­лу­да. Би­шоп­тың көр­се­туiнше, қы­тай ме­ди­ци­на­сын­ да эмо­циональ­ды ден­сау­лық этиоло­гиялық ауру­лар­да ма­ңыз­ды орын ала­ды. Қы­тай дәрiгерлерiнiң пайым­да­уын­ша, ауру­дың се­ беп­терi фи­зи­ка­лық қа­лып­та, эмо­циональ­ды дис­ба­ла­нс­та бо­луы мүмкiн дейдi, қазiргi кез­де де пси­хи­ка мен де­не ара­сын­да бай­ла­ ныс бар екенiн мо­йын­дай­ды. Бұл көз­қа­рас­ты қазiргi пси­хо­лог­тар да мо­йын­дауда. Ауру­дың пай­да бо­лу се­бебiн түсiну­де тұл­ға­ның рөлi Ран­кор мен Сан­дер­ман­ның ойын­ша, тұл­ға жә­не адам­ның ден­сау­лық күйi әр­түрлi кон­цеп­ту­али­за­ция амал­дар­мен бай­ла­ныс­ты­ 328

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

329

ру­ға бо­ла­ды дейдi. Бұл сұ­рақ­ты зерт­теу­де екі түрлi жол­ды көр­се­ ту­ге бо­ла­ды. Бiрiншiсi, негiзiнде же­ке тұл­ға­лық мiнезi бар адам­ дар­ға қа­тыс­ты спе­ци­фи­ка­лық ауру­лар жә­не тұл­ға ауру­ла­ры­ның туын­дауы­ның кау­заль­ды фак­то­ры тән. Бұл жол әр­түрлi рак не­ме­се жү­рек-қан­та­мыр ауру­ла­ры­ның туын­да­уын­да этиоло­гияда тұл­ға­ ның ролiн зерт­тейдi. Ең ал­ғаш­қы зерт­теушiлердiң бiрi Алек­сандр ол жеті түрлi пси­хо­со­ма­ти­ка­лық ауру­лар­дың бар екенiн айт­ты: он екi елi iшек жә­не ас­қа­зан жа­ра­сы, ги­пер­то­ния, брон­хиальды аст­ма, ти­реоток­си­ноз, рев­ма­то­нд­ты арт­рит, яз­ва­лы ка­лит жә­не ней­ро­дер­мит. Екiншiсi, бар­лық адам­дар үшiн ауру­дың се­бебi жал­пы­ға тән, же­ке тұл­ға­лық фак­тор­лар тек кау­заль­ды фак­тор­лар­ға әсер етедi ол ауру ту­ды­ра­ды. Ран­кор мен Сан­дер­ман­ның айт­уын­ша, бұл фак­тор кау­заль­ды фак­тор­лар­ды «кү­шейт­едi» не­ме­се «әлсiре­тедi». Тұл­ға­лық фак­тор­лар­ға ло­кус ба­қы­лау, өзiндiк ба­ға­лау, ұс­там­шыл­ дық жа­та­ды. Ст­рик­ленд ло­кус ба­қы­лау мен ден­сау­лық ара­сын­да бай­ла­ныс ба­рын көр­сеттi жә­не iшкi ло­кус ба­қы­лау ден­сау­лық­ты сақ­тап қа­лу­ға әсерi бар де­ген қор­тын­ды­ға келдi. Бұн­дай адам­дар – са­лауат­ты өмiр жай­лы ақ­па­рат­тар­ды оқып өз ден­сау­лы­ғын қа­ таң ба­ға­лайт­ын­дар. Адам­гершiлiк қа­сиет­ке ие адам­дар көп ауыр­май­ды, өйт­кенi олар ма­ман­дар­дың айт­қа­нын бұл­жыт­пай орын­дайды. Ден­сау­лық­ қа әсер ететiн пси­хо­ло­гия­лық фак­тор­лар же­ке қа­был­дау­ға жә­не әр­түрлi жағ­дай­лар­ға бай­ла­ныс­ты. Өмiрлiк жағ­дай­лар (адам өлiмi, жұ­мыс­та­ғы кикiлжiңдер) ден­сау­лық­қа әсер етедi. Ка­рис пен Хед­жес мы­на жiктеу­лердi ұсын­ған: тұл­ға­лық қа­ сиет­тер теориясы­ның негiзiндегi эн­то­ло­гиялық жол, ст­рестi әлсiре­тетiн не­ме­се кү­шейт­етiн фак­тор­лар­ды мең­ге­ру жә­не адам­ ның ауру­ға де­ген қа­ты­нас ана­лизi. Смит жә­не Вильямс тұл­ға­лық қа­сиет ден­сау­лық­қа әсерi бар екенiн анық­тайт­ын үш түрлi амал­ды көр­сеттi: 1. Тұл­ға­лық дис­по­зи­циялар ұзақ мерзiмдiк не­ме­се ин­тен­сивтi ст­рестiк реак­цияға әсерiн тигiзедi, ал бұл ауру ту­ды­ру­ға итер­ме­ лей­ді. 2. Тұл­ға­лық мiнез бен ден­сау­лық күшiнде тiке­лей бай­ла­ныс бар.

330

Әлеуметтік психология

3. Кейбiр тұл­ға­лық фак­тор­лар, белгiлi ат­ри­бу­ция стилi ст­рес­ке әсер етедi. Адам­ның ауру­ға де­ген көз­қа­ра­сын зерт­те­ген­де, кейбiр же­ке тұл­ға­лық фак­тор­дың бо­ла­ты­нын көр­сеттi. Адам өз ден­сау­лы­ғын қа­лай қа­был­дайтынын, дәрiгерлiк кө­мек ке­ректiгiн сезiну. Тұл­ға жә­не сте­но­кар­дия (не­ме­се жү­рек ауруы – coronary heart disease) Тұл­ға­лық фак­тор мен сте­но­кор­дия ара­сын­да бай­ла­ныс бар екенiн Фрид­ман мен Ро­зен­ман анық­та­ған. Олар 8 жыл 3000 ер адам­ның ден­сау­лық күйiн ба­қы­ла­ған. Зерт­теу­лерiнiң көр­се­туiнше, жү­рек аур­уына ұшы­райт­ын ер­лердi А типiне жат­қы­зу­ға бо­ла­ды. Ол – аз уа­қыт­та үл­кен жетiстiкке жеткiсi ке­летiндер. Со­ны­мен қа­тар А типiндегi ер­лер шы­дам­сыз, күншiл, дем алу­ға уа­қыт бөл­ мейт­iндер. А типiндегi тұл­ға ерек­шелiгi: қиын жұ­мыс, ком­пуль­сивтi тен­ден­ция, деп­рес­сивтi (ней­ро­ти­ка­лық тен­ден­ция), шы­дам­сыз­дық, қо­бал­жу, дем ал­мау, ұйқы­ның бұ­зы­луы, аг­рес­сивтiлiк, ашу­лан­шақ­тық, инт­рос­пек­цияның тө­мен­деуi, күштi им­пуль­стi, тiк мiнездiлiк, шын­шыл. Көп­те­ген ав­тор­лар А типiндегi тұл­ға­лар жү­рек ауру­ла­ры­на жиi ұшы­рай­ды де­ген. Соң­ғы он жыл­да­ғы зерт­теулер­ де пси­хо­ло­гия­лық фак­тор жү­рек ауру­ла­рын бол­жауға тигiзетiн әсерi бар екенiнiң де прог­рес­сивтi ма­ңы­зы бар. Әйел адам­дар­да эмо­цияның тө­мен­деуi, жү­рек аур­уына алып ке­ледi. Не­ге А типiндегi адам­дар сте­но­кар­дия­мен ауыра­ды? Мүмкiн бұл адам­дар оқи­ға­лар­ға қат­ты ст­рес­пен қа­рай­ды. Ст­ресс дең­ гейi жо­ға­ры жа­сөспiрiмдер әлеу­меттiк ор­та­ны қа­был­да­ған­да те­ріс көз­қа­рас­пен қа­рай­ды, олар­дың қан айна­лым­да­ры жо­ға­ры­ лай­ды. Со­ны­мен А типiндегi адам­дар көп жағ­дайда жү­рек ауру­ мен ауыра­ды. Пси­хо­лог­тар­дың негiзгi мақ­са­ты А типiне жа­та­ тын мiнездiк ерек­шелiктерi бар адам­дар­ды мо­дельдеу, олар бұл адам­дар­дың өмiрiн ға­на сақ­тап қой­май, ба­ла­ла­ры­на да тиiмдi әсер етедi.

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

331

Шы­лым ше­гу мен жү­рек Сте­но­кор­дия ауруы­ның пай­да бо­луы өмiр стилiне бай­ла­ныс­ты, те­мекi ше­гу – ол өмiр стилiнiң бiр фак­то­ры. Со­ның нә­ти­жесiнде жү­ рек ауру­ла­ры­на, өк­пе рагiне жә­не өңеш аур­уына шал­дық­ты­ра­ды. Те­мекi ше­гетiн жә­не шек­пейт­iндердiң тул­ға­лық ерек­шелiктерiн қа­рас­ты­райық. Пси­хо­лог­тар те­мекi ше­гу ерiк-жiгер­ге бай­ла­ныс­ ты екенiн ес­кер­тедi. Те­мекi ше­гушiлер экс­тра­ве­рт­тер бо­ла­ды. Гол­лан­дия зерт­теушiлерi экс­тра­ве­рт­тердi им­пуль­сивтi жә­не жа­ ңа нәр­сенi сезiну­ге ұм­ты­лу­шы­лар деп көр­се­тедi. Пат­тон ал­ко­голь мен те­мекi қол­да­ну­шы­лар ара­сын­да 1257 Ка­на­да тұр­ғын­да­рын­да сау­ал­на­ма мен эпи­де­ми­оло­гиялық зерт­теу жүргiздi. Олар­дың 348-i шы­лым ше­гетiндер, 486 шек­пейт­iндер, 417 қа­лыс қал­ған­дар. Те­мекi ше­гетiн ер адам­дар экс­тра­ве­рт­тер бол­ған. Бас­қа тип­ тер­мен са­лыс­тыр­ған­да ней­ро­тизм ба­сым, өзiндiк ба­ға­лауы тө­мен бол­ған. Ал әйел­дер­де экс­тра­вер­сия дең­гейi жо­ға­ры, ней­ро­тизм бай­қал­ма­ды. Ер адам­дар әйел­дер­ге қа­ра­ған­да ст­ресстi же­ңе ал­май­ды. Сон­ дық­тан қо­балжуын­ба­су үшiн шы­лым ше­гедi. Авс­тра­лияда шы­лым ше­гу­ге қан­дай се­беп­тер итер­ме­лейт­ iнiн анық­тау үшiн 7000 жо­ғар­ғы сы­нып оқу­шы­сы­на зерт­теу жүргiзген. Олар­дың бәрiн 12 ай ба­қы­ла­ған. Зерт­теу ал­дын­да жар­ ты­сы шы­лым шек­пейт­iндер бол­ған, бiрақ 12 ай­дан кейiн қол­да­на бас­та­ған. Олар­да нев­ро­тизм дең­гейi жо­ға­ры бол­ды. Бұл эф­фект әсiре­се қыз­дар ара­сы­нан көп бай­қал­ды. Шы­лым ше­гетiндер мен шек­пейт­iндер ара­сын­да тұл­ға­лық ерек­шелiктер бай­қал­ды. Ба­ла­лар Шы­лым қол­да­на­тын дос­та­ры Ден­сау­лық­қа зия­нын түсiнбеушiлер Дос­та­ры­ның әсерi Үл­герiмiнiң тө­мендiгi Ден­сау­лы­ғын ойла­мауы Беделi Өзiндiк ба­ға­лауы тө­мен Жа­сы

332

Әлеуметтік психология

Қыз­дар Шы­лым қол­да­на­тын дос­та­ры Ден­сау­лық­қа зия­нын түсiнбеушiлер Дос­та­ры­ның әсерi Ней­ро­тизм (жо­ға­ры) Елiктеу Ана­сы тұ­ты­на­ды Кон­фо­рым­ды­лы­ғы (тө­мен) Тұл­ға жә­не рак ау­руы III ғ. Га­лин көр­сетiп кет­кен­дей, «ме­лан­хо­лик» әйел адам­дар сүт безiнiң рак аур­уына жиi шал­ды­ға­ды, шы­ны­мен тұл­ға­лық фак­ тор­лар рак­тың әр түрлi фор­му­ла­ла­ры­на әсерiн тигiзедi. Кейбiр ав­ тор­лар ст­ресс фак­то­ры, семья­ның бұ­зы­луы не­ме­се эмо­ционал­ды қа­рым-қа­ты­нас рак аур­уына шал­дық­ты­ра­ды деп көр­се­тедi. Пси­ хоәлеу­меттiк фак­тор­дың нақ­ты синд­ро­мы – рак­пен бай­ла­ныс­ ты тұл­ға­лық дис­по­зи­цияның «С типi». Тұл­ға­ның бұл типi эмо­ цияның тө­мен­деуi, деп­рес­сия, өкiнiш, әлеу­меттiк кө­мектiң жоқ­ ты­ғын көр­се­тедi. Қа­ты­гез адам­дар сырт­қы сти­мул­дар­ды тез қа­был­дайды, ден­ сау­лы­ғы жай­лы ойла­май­ды, те­мекi ше­гедi, ал­ко­голь қол­да­на­ды. Со­ны­мен өз эмо­циясын iштей сақ­тап қа­лу­да сүт безiн рак аур­ уына шал­дық­ты­ра­ды. Ст­рестi ту­ды­ра­тын өмiрлiк жағ­дай­лар ст­рестi ту­ды­ра­ды. Ал­ ға­шын­да рак диаг­но­зын қой­ған­да қа­был­дау­дың да ма­ңы­зы зор. Мы­са­лы Мал­ка­ры зерт­теуi көр­сет­кен­дей, па­циент­тер өзiн кiнәлi деп сезiнген, со­ның әсерiнен төрт ай­дан кейiн пси­хо­ло­гия­лық дист­рес­ке ұшы­ра­ған. Рак­пен кү­ре­су мүмкiндiгi тө­мен­де­ген. «Үл­кен Бестiк» жә­не ден­сау­лық Қазiргi кез­де көп зерт­теу нә­ти­жесi бо­йын­ша, экс­тра­вер­сия жә­не ней­ро­тизм фак­тор­ла­ры ма­ңыз­ды екенiн кө­ремiз. Зерт­теу­ лер ден­сау­лық­тың күйiн анық­тау­ға ба­ғыт­тал­ған. Мар­шал осы­ ған бай­ла­ныс­ты үш фак­тор­ды анық­та­ды: оп­ти­мистiк конт­роль (мы­са­лы, оп­ти­мизм, сенiмдiлiк, iшкi өзiн-өзi ба­қы­лау) ыза­ның

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

333

тууы жә­не ба­қы­лау (мы­са­лы, ыза­ны ұс­тап қа­лу). Бұл үш фак­тор «Үл­кен бестiк» па­ра­ме­тр­лерiмен бай­ла­ныс­ты, нә­ти­жесiнде кор­ ре­ля­циялар бiрдей бол­ған (Э-экс­тра­вер­сия, Н-ней­ро­тизм, О-жа­ңа тәжiри­бенiң ашы­луы, Д-шын­шыл, Т-тап­қыр). Оп­ти­мистiк конт­роль: жа­ғым­ды кор­ре­ля­ция Э, О, Д, Т; Н: жа­ғым­сыз кор­ре­ля­ция. Ыза­ның көрiнуi: Н жа­ғым­ды кор­ре­ля­ция, О, Т, Д-ға жа­ғым­сыз кор­ре­ля­ция Шы­дам­ды­лық: Н, О-ға жа­ғым­ды. Бут-Кьюли жә­не Ви­ке­рт­сон ба­қы­лаула­ры­на күштi фак­тор шын­шыл­дық екенiн кө­ру­ге бо­ла­ды. Мiнез: Э, Д-ға жа­ғым­ды кор­ре­ля­ция; Ке­нет бол­ған жағ­дайда ба­қы­лау: Э, П, Д жа­ғым­ды кор­ре­ля­ция; Ав­то­ка­то­ст­ро­фа­лар: Т, Д, терiс кор­ре­ля­ция; Зат­тар­ды қол­да­ну: О-ға жа­ғым­ды кор­ре­ля­ция. Ат­ри­бу­ция стилi жә­не ауру­лар Бас­қа­лар­ға кө­мек­те­су, оп­ти­мизм, бел­сендiлiк ден­сау­лық­қа бай­ла­ныс­ты, ал өкiнiш, ен­жар­лық жә­не пес­си­мизм ауру­мен ас­со­ ция­лан­ды. Адам­дар яғ­ни не­га­тивтi (деп­рес­сия) ат­ри­бу­ция стилiн ұс­тан­ған­дар жо­лы бол­ма­ған­дар, мұ­ны ма­ған берiлген жа­ман­дық деп қа­рай­ды, ал по­зи­тивтi ат­ри­бу­ция стилiн қол­дайт­ын­дар, бұл тек уа­қыт­ша бо­ла­тын жағ­дай деп қа­рай­ды. Адам­ның реак­циясы бо­ла­шақ­та­ғы өмiрiнiң қа­лып­тас­уына әсер етедi. Сон­дық­тан не­га­тивтi ат­ри­бу­ция стилi жал­ғыз­дық, деп­ рес­сия, өзiндiк ба­ға­лауы тө­мен, ден­сау­лық­тың на­шар­ла­уына соқ­ ты­ра­ды. Пе­тер­сон мен Сем­сиг­ман кол­ледж сту­ден­терiне сау­ал­на­ма жүргiздi, ол ат­ри­бу­ция стилiн анық­тау үшiн жә­не ауру­лар шка­ла­ сы­мен деп­рес­сия шка­ла­сын тол­ты­ру­ды ұсын­ды. Сту­де­нт­тер соң­ ғы үш айда ауыр­ған ауру­ла­рын үш рет көр­сеттi: зерт­теу ба­сын­ да (1-кез), 1 ай­дан соң (2-кез) жә­не 1 жыл­дан соң (3-кез) 3-кез­де дәрiгерге қан­ша рет бар­ған­да­рын көр­сеттi. Сауал­на­ма коэфи­ циентi 3 сәт­те 86% тең бол­ды. 2/3 сәт­те ин­фек­ция­лық ауру­лар: ан­ги­на тұ­мау т.б. бол­ған.

334

Әлеуметтік психология

1-кез­де деп­ре­си­лық жағ­дай көрiнген. Не­ге оп­ти­мис­тер пес­си­мис­тер­ге қа­ра­ған­да денi сау бо­лып ке­ ледi? Бiр фак­тор олар­дың мiнезi жеңiл, ден­сау­лық­та­рын сақ­тау үшiн шы­нық­ты­ра­ды. Шайер мен Кар­вер оп­ти­мис­тер мен пес­си­мис­тердiң мiнездiк айыр­ма­шы­лы­ғын көр­се­тедi. Біріншi, қиын жағ­дайда әр түрлi Ко­пинг-ст­ра­те­гия қол­да­на­ды. Оп­ти­мис­тер қиын­дық­ты тез ше­ шедi, тек мә­се­ле­ге көңiл бө­ледi, эмо­циясы­на мән бер­мейдi, яғ­ни ст­рестiк жағ­дай­дан шы­ғу үшiн бел­сендi әдiстер қол­да­на­ды. Екіншi, ден­сау­лы­ғы мық­ты, әдет­тер­ге берiлмейдi, шы­ны­ға­ды, дәрiгердiң айт­қа­нын орын­дайды. Тұл­ға жә­не спорт Тұл­ға жә­не спорт теория­лық жә­не әдiсна­ма­лық мә­се­ле­лерi шешiлме­ген та­қы­рып. Фи­зи­оло­гиялық, мор­фо­ло­гиялық жә­не ге­ не­ти­ка­лық фак­тор­лар­мен тұл­ға­ның фи­зи­ка­лық да­йын­дық дең­ гейiн, же­ке спорт­қа қы­зы­ғу­шы­лы­ғын, спорт ше­берiмен бай­ла­ ныс­ты­ру­ға ты­рыс­ты. Де­вистiң ойын­ша спорт пси­хо­ло­гиясы­ның аума­ғын­да қа­ра­ пайым көз­қа­рас­тар мен аңыз­дар бар. Спорт­тың ше­берлiгi көп­ те­ген фак­тор­лар­дың ұқ­с ас­ты­ғы­мен бай­ла­ныс­ты: тех­ни­ка­лық қабiлет жә­не iскерлiк, қоз­ға­лу жыл­дам­ды­ғы, фи­зи­ка­лық да­йын­ дық дең­гейi, бо­ла­шақ­ты бiлу қабiлетi, бiр ше­шім­ге ке­лушiлiк жә­ не тем­пе­ра­мент спорт­шы­ның мiнез-құл­қы­на әсер ететiн «сегiз пси­хо­ло­гия­лық» фак­тор­ды атап көр­се­тедi: олар же­ке мiнез­де­ме жә­не бейiмде­лушiлiк; спорт жа­рыс­та­ры­на қа­ты­са бiлу­ге тәр­бие­ леу, пси­хо­ло­гия­лық қол­дау жә­не ке­ңес бе­ру, әлеу­меттiк ба­сым­ ды­лық, тұ­қым­қуа­лау­шы­лық, сенiмдiлiк жә­не пси­хо­ло­гия­лық да­ йын­дық. Кейбiр теория­лар мен же­ке адам мо­дель­дерiнде, бос уа­ қыт – түрлi фи­зи­оло­гиялық жә­не әлеу­меттiк спорт­пен айна­лы­су, же­ке адам­дар­дың ас­пектiлерiнiң қа­лып­тас­уына әсер етедi де­ген көз­қа­рас­тар кез­де­седi. Динст­бир спорт­пен айна­лы­су­да же­ке адам өз­герiсiнiң төрт мүмкiндiгiн атап көр­се­тедi:

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

335

Фи­зи­оло­гиялық өз­герiс – спорт­пен айна­лы­су­дың әсерi фи­зи­ оло­гиялық жүйе­лер­ге, со­ның iшiнде көңiл-күй мен эмо­цияға қат­ ты әсер ететiн гор­мо­наль­дық деп­рес­сия мен ма­за­сыз­да­ну дең­ гейiн тө­мен­детiп, жа­ғым­ды өз­герiстер­ге алып ке­ледi. Өзiндiк қа­был­дауы­ның өз­ге­руi (са­мо­во­сп­рия­тие) – спорт­пен айна­лы­су нә­ти­жесiнде адам азып, бұ­рың­ғы­сы­нан жа­са­ра түс­се, яғ­ни «Мен» кон­цеп­циясы мен өзiндiк ба­ға­лауға әсер етуi мүмкiн. Өмiрге қа­рым-қа­ты­на­сы­ның өз­ге­руi – бос уа­қыт­та спорт не­ме­се белгiлi бiр iс-әре­кет­пен айна­лы­су, өмiрiне бiрша­ма өз­ герiстер алып ке­ледi. Мы­са­лы, та­мақ­та­ну, ұйқы мен де­ма­лыс уақы­ты. Нә­ти­жесiнде өмiр сү­ру стилi өз­гер­ген­нен кейiн бас­қа адам­дар­мен өза­ра әре­кет­терi де өз­герiп, жа­ңа та­ны­су­лар, т.б. пай­ да бо­луы мүмкiн. Кү­ту – бас­қа спорт­шы­лар­мен не­ме­се бап­кер­лер­мен қа­рым-қа­ ты­нас­та же­ке адам­ның құн­ды, ба­ға­лы тал­ғам­да­ры өз­ге­руi мүмкiн. Бiрте-бiрте адам­ның бұл күт­кен құн­ды­лық­та­ры сiңiп, қа­лып­та­ сып, адам­да жа­ңа ын­та пай­да бо­ла­ды. Же­ке тұл­ға­ның бос уақы­тын­да­ғы спорт та­қы­ры­бын зерт­теу­ дегi, ең бас­ты негiзгi мә­се­ле – бас­қа ғы­лы­ми зерт­теу­лер сияқ­ты теория­лық ба­за­ның негiзiнiң жоқ­ты­ғы. 7.2. Тұл­ға, оқу iс-әре­кетi жә­не үл­герiмi Оқи алу­шы­лық де­генiмiз адам­ның оқу әре­кетiндегi пе­да­го­ги­ ка­лық әсердi қа­был­дау­ға де­ген икемдiлiгi. Пси­хо­ло­гия ғы­лы­мын­ да ере­сек адам­дар­дың үйре­не алу тәсiлдерi ту­ра­лы экс­пе­ри­ме­ нттiк тәжiри­бе­лер бар. Бұл зерт­теу­лер вер­бал­дық жә­не вер­бал­ды емес дең­гейде жүргiзiледi. Со­ның нә­ти­жесiнде вер­бал­ды үйре­ну жас­тық кез, ер­те жә­не ор­та ке­мел шақ­та жақ­сы жү­ретiнi анық­ та­ла­ды. Үйре­ну дең­гейi ере­сек (кәрi­леу) адам­дар­да тө­мен­дейт­iнi анық­та­ла­ды. Хар­ке. Е. (Гер­ма­ния) зерт­теу­лерi бо­йын­ша, лек­си­ ка­лық ка­те­го­рия­лар­ды жә­не грам­ма­ти­ка­лық құ­ры­лым­дар­ды иге­ ру 30 жас­қа қа­рай ұл­ғаяты­ны анық­та­ла­ды. Көп­те­ген ше­телдiк ав­тор­лар ин­тел­лек­ту­ал­дық да­му­дың (ло­ги­ка­лық қабiлеттiлiк)

336

Әлеуметтік психология

шы­ңы 10-20 жас­қа сәй­кес ке­ледi (Ра­вен, К. Май­лс, Джонс жә­не Кон­рад). Векс­лердiң көр­сеткiштерi бо­йын­ша, ин­тел­лек­ту­ал­дық функ­ция­лар­дың жо­ғар­ғы көр­сеткiштерi 25-34 жас­қа сәй­кес ке­ ледi. С. Па­ко көр­сеткiштерiнде да­рын­ды адам­дар­да ин­тел­лек­ ту­ал­дық да­му­дың кө­терiлуi уа­қыт бо­йын­ша ұза­ғы­рақ бо­ла­ты­ны жә­не ин­во­лю­цияның кешiрек бас­та­ла­ты­ны жа­йын­да айт­ыл­ған. Ин­во­лю­циялық үде­ріс оқы­ту, бiлiм алу ар­қы­лы те­желiп оты­ра­ ды. Мо­тор­лық үйре­нудiң темпi бас­қа­ша бо­ла­ды: мұн­да ер­те­рек әлсiреу жү­редi, көп­те­ген зерт­теу­лер бо­йын­ша 30-35 жас­та, яғ­ни ор­та ке­мелдiк жас­тың бірінші ке­зеңiнде пси­хо­мо­тор­лық функ­ ция­лар әлсiрейдi. В. Бауэр (Гер­ма­ния) айт­қан­дай, мо­тор­лық үйре­ну кезiнде дағ­ ды­ны мең­ге­ру жыл­дам­ды­ғы 30 жас­тан кейiн азаяды, қоз­ға­лыс­ты орын­дау дәлдiгi-40 жас­тан кейiн әлсiрейдi. Пси­хо­ло­гия­лық функ­ция­лар­дың ерек­шелiгi – олар­дың дам­ уын­ың бiркелкi еместiгiнде. Қоз­ға­лыс­тық реак­ция жыл­дам­ды­ғы 18-19 жас­та үл­кен екендiгi, қи­мыл­дың дәлдiгi – 30-35 жас­та­ғы­ лар­да жақ­сы екендiгi анық­тал­ған. 30-35 жас­қа қа­рай оң жә­не сол қол­дың буын­да­ры кү­шейе тү­седi, жо­ғар­ғы ауыр­лық­тар­ға де­ген төзiмдiлiктiң өсетiнi бай­қа­ла­ды. Мұ­ны Б.Г. Анань­ев «сол қол мен оң жақ ми жар­ты шар­ла­ры­ның пси­хо­мо­тор­лық функ­ция­лар­ға күштi ара­ла­суы» деп түсiндiредi. Үйре­ну үде­рі­сін­де қа­лып­тас­қан бай­ла­ныс­тар вер­бал­дық дең­гей­ден мо­тор­лық дең­гейге қа­ра­ған­да ұза­ғы­рақ сақ­та­ла­ды жә­не жас­тық диапа­зон бо­йын­ша да ұза­ғы­рақ бо­ла­ды. Ин­тел­лек­ту­ал­дық да­му­дың жас ерек­шелiктерiн пе­ри­оди­за­ циясы­на қа­ра­сақ, екiншi мак­ро ке­зең­нің со­ңы­на қа­рай вер­бал­дық үйре­ну­де­гі үде­ріс мо­тор­лық жа­ғы­нан тө­мен­деу жү­редi, бiрақ бұл мо­тор­лық функ­ция­лар­дың бар­лық көр­сеткiштерiне та­рал­майды. Жо­ға­ры­да айт­ыл­ған­дай, пси­хи­ка­лық функ­ция­лар мен ин­ тел­лектiнiң көп өз­герiске ұшы­райт­ын ке­зеңi – ер­те ке­мел жас (18-25). Бұл өз­герiстер ой­лау­дың об­раз­дық, ло­ги­ка­лық жә­не қи­ мыл­дық ком­по­не­нт­терiнiң ара­қа­ты­на­сы­ның бiркелкi еместiгiнен жә­не зейiн мен ес үде­ріс­те­рі­нің сәй­кес еместiгiнен бо­ла­ды. Бұл жыл­дар­да­ғы ой­лау­дың вер­бал­ды-ло­ги­ка­лық дең­гейiнiң жо­ға­ры

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

337

болуын­мек­теп­тегi не­ме­се онан кейiнгi оқу орын­да­рын­да­ғы оқы­ ту үде­рісi кезiндегi ой­лау­дың бiраз қиын­дық­тар­мен кез­десiп, шы­ ны­ға­ты­ны ар­қы­лы түсiндiру­ге бо­ла­ды. Оқу үде­рі­сі кезiнде көбiне бiлiмдi иге­ру кезiндегi ес­те сақ­тау­дың рөлiне он­ша мән берiлмей жа­та­ды, яғ­ни ой­лау­дың опе­ра­циялық жүйесi жи­нақ­тал­ған тәжiри­ бе жүйесiне сүйен­бес­тен да­ми­ды. Оқу­шы­лар, сту­де­нт­тер көбiне оқып жат­қан ма­те­риалын ес­те сақ­тау­ға аса мән бер­мейдi. Ой­лау­дың негiзгi функ­циясы адам­ның ал­ған ин­фор­ма­циясын өң­деуiне жә­не қайта құр­уына бай­ла­ныс­ты. Б.Г. Анань­ев ақ­па­рат­ ты өң­деудiң жә­не мең­ге­рудiң үш ке­зеңiн ұсы­на­ды: 1. Жи­нақ­тау ке­зеңi. Бұл кез­де ес­те қал­ды­ру,сақ­тау жә­не ақ­па­ рат­ты қыс­қа уа­қыт­ты ес­тен ұзақ уа­қыт­ты ес­те сақ­тау­ға ауыс­ты­ру үде­ріс­те­рі жү­редi. 2. Ақ­па­рат­ты ло­ги­ка­лық опе­ра­циялар жә­не кон­цеп­ту­ал­дық жүйе­лер (белгiлер, сим­вол­дар) кө­мегiмен өң­деу. Бұл жер­де ой­лау­ дың об­раз­дық, ло­ги­ка­лық жә­не қоз­ға­лыс­тық ком­по­не­нт­терiнiң өза­ра бай­ла­ныс ди­на­ми­ка­сы өте ма­ңыз­ды. Зерт­теу­лер көр­сет­ кен­дей, ес­те сақ­тау мен ой­лау же­ке-же­ке ин­тел­лектiнiң құ­ры­лым бөлiктерiн көр­се­тедi жә­не функ­цияара­лық да­му­дың заң­ды­лық­та­ ры­на негiзде­ледi. 3. Ақ­па­рат­ты өң­деудiң үшіншi ке­зеңi ги­по­те­за­ны, мүмкiн ұсы­ныс­тар­ды қоюды қам­ти­тын шы­ғар­ма­шы­лық ой­лау­мен бай­ ла­ныс­ты. Ере­сек­тердi оқы­ту­ды тиім­ді жи­нақ­тау­шы жә­не жү­зе­ге асы­ру­шы заң­ды­лық­тар­ды ес­ке­ру­мен бай­ла­ныс­ты қа­рау ке­рек. Жи­нақ­тал­ған ғы­лы­ми мәлiметтердiң көр­се­туi бо­йын­ша, же­ке тұл­ға­лық қа­сиет­тер жұ­мыс­тың орын­да­луы мен оқу нә­ти­жесiне әсер етедi. Осы­мен қо­са, әр ата-ана ба­ла­ның мек­теп­тегi үл­герiмi, оның оқу­ға, мо­ти­ва­цияға тәуелдi екенiн бiледi. Адам­ның пси­хо­ло­гия­лық мiнез­де­месi, со­ның iшiнде же­ке тұл­ ға­лық қа­сиет­терi оқу үде­рі­сі­не, со­ны­мен қа­тар, ака­де­миялық үл­ герiмiне жә­не тап­сыр­ма­лар­ды орын­да­уына әсер ету түсiнiгi мәндi бо­лып ке­ледi. Осы­ған бай­ла­ныс­ты ма­за­сыз­дық сияқ­ты фак­тор­лар тап­сыр­ма­ны орын­дау­ға, оқу үл­герiмiне қа­лай әсер етедi? Оқу iсәре­кетiнiң белгiлi түр­лерiнде экс­тра­ве­рт­тер шы­нын­да да та­быс­қа же­те ме? Адам­дар жа­ңа ма­те­ри­ал­ды мең­ге­руi үшiн қол­да­ны­ла­

338

Әлеуметтік психология

тын тәсiлдер мен ст­ра­те­гиялар ин­ди­ви­ду­ал­ды ма? Та­ғы бас­қа сұ­ рақ­тар туын­дай­ды. Адам­ның оқу­ға қабiлеттiлiгiнiң дең­гейiн бол­жа­ған кез­де көп­ те­ген әлеу­меттiк фак­тор­лар мен оқу үде­рі­сін ұйым­дас­ты­ру­ға бай­ ла­ныс­ты фак­тор­лар­ды ес­ке­ру қа­жеттiгi белгiлi. Же­ке меншiк мек­ теп­тер­де оқу­шы­лар мем­ле­кет оқу орын­да­ры­на қа­ра­ған­да жақ­сы оқи­ды, бұл мек­теп типi мен ата-ана­ның әлеу­меттiк, эко­но­ми­ка­ лық жағ­дайы, бе­делi, қо­ғам­да­ғы ста­ту­сы ба­ла­ның ака­де­миялық үл­герiмiне әсер ететiнiн көр­се­тедi. Жи­нақ­тал­ған мәлiметтердiң көр­се­туi бо­йын­ша, со­ны­мен қа­тар мем­ле­кеттiк мек­теп оқу­шы­ла­ рын, олар­дың же­ке меншiк мек­теп­тегi құр­дас­та­ры­мен са­лыс­тыр­ ған­да мек­теп­те ұзақ да­йын­да­лу, олар­дың жо­ға­ры оқу орын­да­ры­на тү­су ық­ти­мал­ды­ғын көр­се­те­ді. Тап осы­лай жеткiншек мек­тептi бiтiріп, жо­ға­ры оқу ор­ны­на тү­суiн бол­жау кезiнде ата-ана­лар­дың әлеу­меттiк-эко­но­ми­ка­лық ста­ту­сын ес­ке­ру қа­жет. Жо­ға­ры әлеу­меттiк-эко­но­ми­ка­лық ста­ту­сы бар ата-ана­лар­дың белгiлi құн­ды­лық­та­ры мен мүмкiндiктерi бо­ла­ды. Бұл олар­дың ба­ла­ла­ры оқу­да та­быс­қа же­тедi де­ген ық­ти­мал­ды­ғын жо­ға­ры­ла­ ту­ға се­бебiн тигiзедi. Одан бас­қа, ұл ба­ла­лар мен қыз ба­ла­лар­ды бiрiктiрiп, бө­лек оқы­ту мек­теп­терiнiң ар­тық­шы­лық­та­ры мен кемшiлiктерi ту­ра­ лы дау-жан­жал жал­ға­су­да; бiрiктiрiп оқы­ты­ла­тын мем­ле­кеттiк мек­теп­тер­де қыз ба­ла­лар те­рең оқы­ты­ла­тын пән­дер ретiнде ма­ те­ма­ти­ка не­ме­се жа­ра­ты­лы­стану ғы­лым­да­рын си­рек таң­дайды. Кейбiр мәлiметтердiң көр­се­туi бо­йын­ша, бө­лек оқы­та­тын мек­ теп­тер­де қыз­дар жа­ра­ты­лы­стану ғы­лы­мы­ның цик­лы бар пән­ дердi таң­дайтыны­на куә бо­лып отыр. Осы­лай, оқу­шы қыз ба­ла­ға қа­тыс­ты әлеу­меттiк клас­тар идеоло­гиясы әлеу­меттiк жә­не ген­ дерлiк фак­тор­лар­мен өза­ра әсер­ле­седi, бұл көп­те­ген оқу­шы қыз­ дар­дың бiрге оқи­тын мем­ле­кеттiк мек­теп­тер­де оқ­уын­ қа­ла­уына шы­найы оқуы­ның көр­сеткiштерiн тө­мен­де­тедi. Де­ген­мен, же­ке тұл­ға­лық фак­тор­лар­дың ұзақ уа­қыт бойы оқу үде­рі­сі­нің үл­герiмiне әсер етуi бай­қал­ма­ған. Ай­зенк тес­ті бо­йын­ ша, же­ке тұл­ға­лық фак­тор­лар­ды (экс­тра­вер­сия жә­не ней­ро­тизм сияқ­ты) бас­қа ауыс­па­лы фак­тор­лар­мен (мек­теп типi сияқ­ты) қа­

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

339

тар қа­рас­тыр­сақ, он­да зерт­теушiлер дис­пер­цияның аса жо­ға­ры бөл­шегiн түсiндiре ала­ды. Осы­лай, же­ке тұл­ға­лық фак­тор­лар мәндi па­ра­метр бо­лып та­бы­ла­ды, олар оқы­ту мен оқу үл­герiмi аума­ғын қам­ти­тын түрлi сұ­рақ­тар­ды түсiндiру­ге кө­мек­те­седi. Тап­сыр­ма­лар­ды орын­дау Әр түрлi же­ке тұл­ға­лық қа­сиет­тер пси­хо-фи­зи­оло­гиялық жә­ не мiнез құлық­тық дең­гейде көрiнiс бе­ретiнi зерт­тел­ген. Бiрне­ше ав­тор­лар тап­сыр­ма­лар­ды қо­зу­шы­лық­қа (ви­гиль­ность) орай орын­ дау та­быс­ты­лы­ғы, әдет­те зерт­те­лушiнiң қозуын­ың дең­гейiмен бiрге жо­ға­ры­лай­ды. Экс­тра­ве­рт­тер­мен са­лыс­тыр­ған­да инт­ра­ве­ рт­тер жо­ға­ры қо­зу­ға бейім ке­ледi. Мы­са­лы, жа­қын­да Ала­дияло­ва жә­не Ар­нольд ке­лесiнi та­уып­ ұсын­ған. Ер адам – инт­ра­ве­рт­тер экс­тра­ве­рт­тер­ге қа­ра­ған­да қо­зу­шы­лық­қа бай­ла­ныс­ты тап­сыр­ма­ ны жақ­сы­рақ орын­да­ған. Мұн­дай нә­ти­же дұ­рыс ұйқы­дан кейiн де, ұйқы­сыз түн­нен кейiн де бай­қал­ған. Осы­мен қа­тар, бұл ав­ тор­лар­дың мәлiметтерi бұл же­ке тұл­ға тип­терi ара­сын­да­ғы ерек­ шелiктер тап­сыр­ма­ның аяқ­талуына жа­қын­да­ға­ны­на қа­рай жо­ға­ ры­ла­тыл­ған. Осы са­ла­да­ғы зерт­теу нә­ти­же­лерi бiр мәндi емес, кейбiр зерт­ теушiлер­ге экс­тра­ве­рт­тер мен инт­ра­ве­рт­тер ара­сын­да­ғы күт­кен айыр­ма­шы­лық­тар­ды та­бу мүмкiн бол­ма­ды. Коули­га жа­қын­да экс­тра­вер­сия мен қо­зу­шы­лық­қа қа­тыс­ты тап­сыр­ма­лар­ды орын­дау­мен бай­ла­ныс­ты әде­биет­тер­дегi мәлiметтер­ге ме­та-ана­лиз жүргiздi жә­не Айзенг­пен өң­дел­ген қо­зу теориясы­ның рас­ты­ғын дә­лел­дедi. Бiрақ бұл тиiмдiлiктердi әлсiз деп та­ны­ды. Көбiне инт­ра­ве­рт­тер сиг­нал­дар­ды та­быс­ты ба­қы­лап, мақ­сат­қа жетiп, реак­цияның аса қа­таң кри­те­рий­лерiн таң­да­ған. Айзенктiң қо­зу теориясы­мен бар­лық ав­тор­лар то­лы­ғы­мен келiсе бер­мейдi. Кейбiреу­лерi оның кейбiр ас­пектiлерiн ға­на мәндi деп есеп­тейдi, ендi бiреу­лерi адам­ның әсерiмен бо­ла­тын рөл­дердi бөлiп көр­се­тедi, осы уа­қыт­та бас­қа­ла­ры негiзгi зейiндi ма­ра­пат­тау мен жа­за­лауға ауда­ра­ды. Экс­тра­ве­рт­тер мен инт­ра­ ве­рт­тер бiр-бiрiнен көп­те­ген көр­сеткiштер бо­йын­ша ерек­ше­ле­ недi, со­ның iшiнде вер­бальды дағ­ды мен ес бо­йын­ша. Ес­ке сақ­

340

Әлеуметтік психология

тау­ға бай­ла­ныс­ты инт­ра­ве­рт­тер ұзақ уа­қыт­ты ес­ке бай­ла­ныс­ты ақ­па­рат­ты қайта жаң­ғыр­туы баяу жү­редi. Жал­пы экс­тра­ве­рт­тер инт­ра­ве­рт­тер­ге қа­ра­ған­да ақ­па­рат­ты жыл­дам қа­был­дайды жә­не қайта жаң­ғыр­та­ды. Ферн­хем жұ­мыс­та­рын­да са­бақ­қа да­йын­да­лып отыр­ған оқу­ шы­ға әсер ететiн фак­тор­лар ретiнде поп му­зы­ка не­ме­се те­ле­ди­ дар ды­бы­сын ал­ған. Оқыл­ған мәтiндi түсiну бо­йын­ша жә­не ес­ ке сақ­тау бо­йын­ша же­ке тұл­ға­ның екi типiне терiс әсер ететiнi дә­лел­ден­ген. Оқы­ту үде­рі­сі­не ақ­па­рат­ты қа­был­дау­ға ма­за­сыз­да­ ну фак­то­ры да әсер етедi. Ол – Спил­бер­гердiң рет­теуi бо­йын­ша, алын­ған ақ­па­рат. Ма­за­сыз­да­ну – уақ­ты­лы құ­бы­лыс. Же­ке тұл­ға қа­сиетi ретiнде ма­за­сыз­дық ин­ди­ви­ду­ал­ды ерек­шелiктiң фак­то­ры бо­лып та­бы­ла­ды. Ай­зенк бо­йын­ша ма­за­сыз­да­ну екiге бөлiнедi: – бiрiншiсi, бей­ма­за­лық (озо­бо­чен­ность) – ма­за­сыз­да­ну­дың ког­ни­тивтi стилi, тап­сыр­ма­ны орын­дау­да­ғы ерек­шелiгi, тап­ сыр­ма­ны орын­дау­да не­га­тивтi кү­ту жә­не не­га­тивтi өзiндiк ба­ға­ны көр­се­тедi; – екін­ші­сі, эмо­ционал­дық-фи­зи­оло­гиялық негiз бо­лып та­бы­ ла­ды, күш­теу, уайым­дау, т.б. ретiнде көрiнiс бе­редi. Марк­хим мен Дарк ма­за­сыз­да­ну­дың терiс жә­не оң не­ме­се қо­ лай­лы жә­не қо­лай­сыз әсер­лерiн анық­та­ған. Ма­за­сыз­да­ну кезiнде вер­бальды ой­лау­ға бай­ла­ныс­ты ақ­па­рат­ты өң­деуде те­желiс жү­ редi. Ака­де­миялық үл­герiмдiлiк Брей­ден бо­йын­ша, ака­де­миялық үл­герiм төрт негiзгi топ­қа бөлiнедi: 1. Жетiстiкке қа­жеттiлiк. Же­ке тұл­ға­ны 16 фак­тор­лы сау­ал­ на­ма жә­не осы сияқ­ты же­ке тұл­ға­лық сау­ал­на­ма­лар бо­йын­ша жетiстiкке қа­жеттiлiктердi анық­тау. 2. Ло­кус ба­қы­лау. Мұн­да iшкi ло­кус ба­қы­лауы бар адам­дар сырт­қы ло­кус ба­қы­лауы бар адам­дар­ға қа­ра­ған­да та­быс­ты­лық пен сәтсiздiктi ерек­ше түсiндiретiнi қа­рас­ты­ры­ла­ды. 3. Ат­ри­бу­ция стил­дерi. Ло­кус ба­қы­лауы­мен ты­ғыз бай­ла­ ныс­ты. Пес­си­мистiк жә­не не­га­тивтi ат­ри­бу­ция стил­дерi бар өз

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

341

сәтсiздiктерiн тұ­рақ­ты жә­не гло­баль­ды се­беп­тер­мен түсiндiредi. Осы сияқ­ты по­зи­тивтi стил­дерi бар адам­дар­ға да бай­ла­ныс­ты. 4. Ма­за­сыз­да­ну белгiлi тап­сыр­ма­лар­ды орын­дау кезiнде әсер етедi. Сон­дық­тан, экс­тра­ве­рт­тер мен инт­ра­ве­рт­тер ара­сын­да көр­сеткiштер бо­йын­ша айыр­ма­шы­лық­тар бар тап­сыр­ма­лар­ды орын­дау. Уебб ал­ғаш­қы­лар­дың бiрi бо­лып же­ке тұл­ға фак­тор­ла­ры мен ака­де­миялық үл­герiмдiлiк ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар мен ерек­ шелiктердi анық­тау­мен айна­лыс­қан. Оның айт­уы бо­йын­ша, ақыл-ой қабiлеттiлiгiнен бас­қа мiнездiң екiншi қа­сиетi бар. Ол – мо­ти­ва­ция­лық не­ме­се ерiктi, ака­де­миялық үл­герiммен бай­ла­ныс­ ты. Уебб­тен кейiн бұл мә­се­ленi Ай­зенк же­ке тұл­ға­ның экс­тра­ве­ рт­тер жә­не инт­ра­ве­рт­тер тип­терi ар­қы­лы түсiндiрдi. Оның соң­ғы зерт­теу­лерiнiң көр­сеткiштерi бо­йын­ша экс­тра­ве­рт­тер се­ми­нар­ға қа­ты­су сияқ­ты iс-әре­кет тип­терiне бас­қа же­ке тұл­ға­лық тип­тер­ге қа­ра­ған­да жақ­сы айна­лы­са­ды. Ротш­тейн жә­не оның шәкiрт­терi оқу­шы­ның клас­тар­да­ғы са­ бақ­та­ры­на қа­ты­су­да­ғы негiзгi фак­тор­ла­ры – бұл экс­тра­вер­сия, жа­ңа тәжiри­бе­ге ашық­ты­ғы, сөз­шеңдiктi жат­қы­за­ды. Мұ­ны жаз­ ба­ша жұ­мыс­тар­ды орын­дау кезiнде бол­жауға бол­майды. Ферн­хем мен Мед­херст зерт­теу­лерi бо­йын­ша, экс­тра­ве­рт­ тер шы­ғар­ма­шы­лық жұ­мыс­тар­ды орын­дау­да та­быс­ты жұ­мыс жүргiздi. Бұл Айзенктiң же­ке тұл­ға сау­ал­на­ма­сы, Кет­телдiң 16 фак­тор­лық сау­ал­на­ма­сы бо­йын­ша жүргiзiлген зерт­теу жұ­мыс­ та­ры­ның қо­ры­тын­ды­сы. Со­ны­мен қа­тар, олар лон­ги­тюдтi зерт­теу жұ­мыс­та­рын 1,2,3,4 курс сту­де­нт­терi ара­сын­да жүргiзген. Мақ­са­ ты – кәсiби оқу ба­ры­сын­да ака­де­миялық үл­герiмдi же­ке тұл­ға­лық фак­тор ретiнде зерт­теу. Көр­сеткiштер ретiнде бiрiншi курс­та­ғы өткiзiлген ана­то­мия мен пси­хо­ло­гия бо­йын­ша ба­ға­ла­ры, екiншi курс кезiндегi пси­хи­ ат­рия мен ме­ди­ци­на пән­дерi бо­йын­ша ба­ға­ла­ры ес­керiлген. Со­ ны­мен қа­тар, бар­лық оқу ке­зең­дерi бо­йын­ша са­бақ­қа кешiгу мен са­бақ жiбе­ру­лерi ес­керiлген. Үшiншi жыл­дың со­ңын­да ней­ро­тик­ тер­де ме­не­дж­мент пен ком­му­ни­ка­ция дағ­ды­ла­ры бо­йын­ша ба­ға­ ла­ры жақ­сы бол­ған.

342

Әлеуметтік психология

Бiрақ, бұл – бол­жау фак­тор­ла­ры­мен бай­ла­ныс­ты бол­ма­ды. Кор­ре­ля­ция коэф­фи­центi – 0,17-ге тең бол­ды. Бұл сезiмтал­дық пен 2 жыл оқу бо­йын­ша пси­хи­ат­рия са­ба­ғы көр­сеткiшi ар­қы­лы зерт­телдi. Бұл кор­ре­ля­ция көр­сеткiшi оқу үл­герiмiнiң аз бөл­шегiнiң дис­ пер­циясын ға­на бей­не­лейдi. Зерт­теу нә­ти­жесi бо­йын­ша ке­лесiнi айта ала­мыз: же­ке тұл­ға­ лық фак­тор­лар ака­де­миялық үл­герiмдi бол­жауда ма­ңыз­ды роль ат­қар­майды, бас­қа же­ке тұл­ға­лық бай­ла­ны­сы жоқ фак­тор­лар осы зерт­теу жұ­мы­сын­да зерт­тел­ме­гендiктен оқу нә­ти­жесiн түсiндiру үшiн ма­ңыз­ды бо­луы мүмкiн деп бол­жа­на­ды. Энт­вистл, экс­тра­ вер­сия бас­тауыш клас­та­ғы оқу жетiстiгiне мәнi бар фак­тор бо­лып та­бы­ла­ды. Ал инт­ра­вер­сия – кол­ледж бен уни­вер­си­тет сту­де­нт­ терi үшiн мәндi бо­лып та­бы­ла­тын же­ке тұл­ға қа­сиетi. Үйре­ту жә­не ког­ни­тивтi стиль­дер Же­ке тұл­ға­лық мiнез­де­менiң ака­де­миялық үл­герiмге әсерi – сол адам­ның қол­да­на­тын үйре­ну стиль­дерiне бай­ла­ныс­ты. Әде­ биет­тер­ге шо­лу жүргiзудiң көр­се­туi бо­йын­ша, зерт­теушiлердiң бiрi «ког­ни­тивтi стиль» тер­минiн қол­дан­са, екiншi бiреу­лерi «үйре­ту стиль­дерi» ретiнде қол­да­на­ды. Бұл жер­де екi тер­миннiң де ма­ғы­на­сы бiрдей. Со­ны­мен қа­тар, стиль­дердi зерт­теу­ге бай­ ла­ныс­ты бiрне­ше түр­лерiн бөлiп көр­се­ту­ге бо­ла­ды: ког­ни­тивтi ба­ғыт, же­ке тұл­ға­лық ба­ғыт жә­не iс-әре­кет­ке ба­ғыт­тал­ған ба­ғыт. Соң­ғы­сын қол­да­ну ба­ры­сын­да «үйре­ту стиль­дерi» тер­минi қол­ да­ны­ла­ды. Үйре­ту стиль­дерi. «Үйре­ту стиль­дерi» түсiнiгiнiң жал­пы анық­та­ма­сы жоқ, оны әр ав­тор әр түрлi қол­да­на­ды жә­не осы­ған сәй­кес қа­лып­тас­ты­ра­ды да. Колб адам мiнезiн оқу­шы ретiнде ба­ ға­лау үшiн ар­нал­ған сау­ал­на­ма өң­дедi. Оның кө­мегiмен стиль­дiң төрт түрiн ба­ға­лауға бо­ла­ды: – кон­вер­ге­нттi – бұл стиль­дi ұс­тайт­ын адам­дар мә­се­ле­лердi тез ше­ше ала­ды жә­не жақ­сы прак­ти­ка­лық дағ­ды­сы бо­ла­ды; – ди­вер­гендi – мұн­дай стилi бар адам­дар­дың өте жақ­сы қиялы бо­ла­ды жә­не сон­дық­тан ең жақ­сы идея­лар­ды шы­ға­ра ала­ды;

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

343

– ас­си­ми­ля­циялау – бұл тип­ке абст­рактiлi дең­гейде қыз­мет ететiн адам­дар жә­не теоре­ти­ка­лық дең­гейде мо­дель­дер құ­ райт­ын адам­дар жа­та­ды; – ак­ко­мо­да­циялау – тәуе­кел етудiң бар­лық түр­лерiн қол­да­на­тын, қан­дай да қа­жеттiлiк ту­ған­да олар­ды қол­да­на ала­тын адам­дар. Жо­ға­ры­да келтiрiлген стиль­дердiң қа­лып­та­суы адам­ның ақ­па­ рат­ты жи­науы мен өң­деуiне бай­ла­ныс­ты. Кейiн Ха­ни мен Мам­ форд ке­лесiдей так­со­но­мияны ұсын­ды. Ол Колб­тың жiктеуiне ұқ­ сас ке­ледi. Олар ке­лесiдей ка­те­го­рия­лар: – Бел­сендiлер – олар жа­ңа тәжiри­бенi құл­шы­на қа­был­дайды, бiрақ ұзақ уа­қыт­қа жос­пар құ­ру­ды ұнат­пайды жә­не жа­ңа ақ­ па­рат­ты те­рең ұғын­байды. – «Реф­лек­сия­лау» – бұ­лар әре­кет ету­ден бұ­рын жағ­даят­ты са­ рап­тап ала­ды. Олар бар­лық көз­қа­рас­тар­ға сын­мен қа­рап, шешiмдi жай қа­был­дайды. – Теоре­тик­тер – бұл ана­ли­ти­ка­лық ақыл-ойы бар, мо­дель­дер мен теория­лар­ды ұсы­на ала­тын адам­дар. Сон­дық­тан олар анық­тық пен ло­ги­ка­лық­ты ұна­та­ды. – Праг­ма­тик­тер – бұл адам­дар мә­се­ле­ні ше­шудi ұна­та­ды. Олар жа­ңа идея­лар­ды не­ме­се мә­се­ле­лердi ше­шу ст­ра­те­гияла­рын зерт­теп оты­ра­ды. Ког­ни­тивтi стиль­дер «Ког­ни­тивтi стиль» – бұл адам­ның шешiм қа­был­дау, тап­сыр­ ма­ны орын­дау, өз­герiстердi тал­қы­лау тәсiлдерiн қа­был­дау түрi не­ме­се «Мен» тұ­жы­рым­да­ма­сы, дү­ниета­ным, қүн­ды­лық­тар, т.б. ар­қы­лы қа­был­дау­ды ұйым­дас­ты­ру. Бас­қа­ша айт­қан­да, ког­ни­тивтi стиль­дер бiздiң өз қор­ша­ған ор­та­мыз не­ме­се бiз өмiр сү­ретiн дү­ ние ту­ра­лы ойы­мыз­ға әсер етедi. Рай­динг пен Уиг­ли ког­ни­тивтi стиль­дерге қа­тыс­ты ке­лесi ка­те­го­рия­лар­ды бөлiп көр­се­тедi: – Хо­лис­ти­ка­лық-ана­ли­ти­ка­лық, адам ақ­па­рат­ты қа­лай өң­ дейдi, то­лы­ғы­мен бе, әл­де бөл­шек­теп пе? – вер­бальды-об­раз­ды, адам ақ­па­рат­ты ой­лау про­цесi кезiнде қа­лай көр­се­тедi, вер­бальдi тәсiлмен бе, әл­де көр­ген елес­тер ар­қы­лы ма?

344

Әлеуметтік психология

Де­мек, же­ке тұл­ға­лық фак­тор­лар мәндi рөл­ге ие жә­не олар­ға жа­ңа ма­те­ри­ал­ды анық­тау тәсiлiн таң­дау тәуелдi ке­ледi. Тап­сыр­ ма типiне бай­ла­ныс­ты алын­ған нә­ти­же зерт­те­лушiнiң ней­ро­ти­ка­ лық инт­ро­верт не­ме­се ней­ро­ти­ка­лық экс­тра­ве­рттiк типiне сәй­кес өз­ге­редi. Зерт­те­лушiнiң көбi соң­ғы уа­қыт­та әсiре­се ака­де­миялық үл­герiмдi зерт­теу кезiнде «Үл­кен бестiк» ти­по­ло­гия­сын қол­да­на­ ды. Зерт­теу жұ­мыс­та­рын тал­қы­лай ке­ле, iс-әре­кет көр­сеткiштерi мен же­ке тұл­ға­ға қа­тыс­ты кросс-мә­де­ни зер­теу жұ­мыс­та­ры­ның жетiспеушiлiгi бай­қа­ла­ды. Әр­түрлi мә­де­ниет­те же­ке тұл­ға­лық са­ла­ны бей­не­леу ерек­ше бол­ған­дық­тан, бұл же­ке тұл­ға­лық са­ ла­лар­дың кейбiрiн ба­тыс мә­де­ниетiне жат­пайт­ын адам­дар­дың iс-әре­кетiне әсер ету көрс­текiштерiн ба­ға­лау ма­ңыз­ды бо­лар едi. 7.3. Тұл­ға жә­не идеоло­гия Адам­дар­дың бағ­да­ры мен идеоло­гиялық көз­қа­ра­сы­ның ара­ сын­да саяси, дi­ни жә­не фи­ло­со­фия­лық көз­қа­рас­тың айт­ар­лық­тай айыр­ма­шы­лы­ғы бай­қа­ла­ды. Бiр от­ба­сы­ның адам­да­ры бiр-бiрiнен дi­ни сенiмдер­мен әр түрлi саяси пар­тия­лар жә­не қоз­ға­лыс­тар­ды қол­дауы­мен ажы­ра­ты­луы мүмкiн. Идеоло­гиялық көз­қа­рас­тың бұл ауда­нын бол­жауда дi­ни жә­не саяси тұл­ға­лық фактiлердi жә­не ин­ди­ви­ду­ал­ды айыр­ма­шы­лық фактiлердi ес­ке­ру қа­жет, өйт­кенi олар ма­ңыз­ды рөл ат­қа­ра­ды. Мұн­дай көз­қа­рас әлеу­меттiк-пси­хо­ ло­гия­лық жә­не саяси теория­лар­ға қай­шы ке­ледi, белгiлi бiр тұл­ ға­лық қы­ры­на бай­ла­ныс­ты ес­керiлмейдi, ин­ди­ви­ду­ал­ды айыр­ма­ шы­лық ба­ға­лан­байды. Бұл мә­се­ле бо­йын­ша пси­хо­ло­гия­лық зер­теу­лердiң ұзақ жә­ не қы­зық­ты та­ри­хы бар. Мы­са­лы Фрейд адам­ның өмiрiндегi дiннiң рөлiн теоре­ти­ка­лық тұр­ғы­дан зерт­тедi. Көп­те­ген жыл­дар бойы саяси идеоло­гияның негiзiн түсiну­ге ты­рыс­ты жә­не пси­ хо­ло­гия­лық ғы­лым­ға айт­ар­лық­тай әсер ететiн бұл та­қы­рып­қа бай­ла­ныс­ты кiтап жаз­ды. Идеоло­гия ас­та­ры­нан бiр топ адам­дар­ дың мақ­сат­қа жә­не өмiрдiң мәнi ту­ра­лы түсiнiп жа­тыр. Идеоло­ гия түсiнiгiнiң нақ­ты анық­та­ма­сы жоқ, сон­дық­тан сан­дық ба­ға­

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

345

лауға қиын берiледi. Идеоло­гияны әр түрлi көз­қа­рас­та қа­рас­ты­ ру­ға бо­ла­ды. Идеоло­гияға дi­ни көз­қа­рас­тар­дың жә­не саяси жүйе сенiмiнiң жиын­ты­ғын енгiзу­ге бо­ла­ды. Ард­жил и Бейт-Хал­ла­ми дiнге ке­лесi анық­та­ма бе­редi – бұл адам­нан жо­ғар­ғы жә­не құ­дай күшiнiң бар­лы­ғы­на сенiмдер жүйесi. Мұн­дай на­ным-сенiмдер жә­не әдет-ғұ­рып­тар жан-жақ­ ты көрiнiсте бо­ла­ды, дәс­түрлi дiннен бас­тап, белгiлi шiркеуге кiру­ден жә­не жал­ғыз­дық­та сиыну, көпшiлiк ба­ра­тын орын­дар­да сиыну. Жо­ға­ры­да көр­сетiлген­нен түсiнгенiмiз құ­дай­ға се­нушiлiк бағ­дар­дан, сенiмнен жә­не мiнез-құлық­тан құ­ра­ла­ды. Дi­ни тәжiри­ бе­де құн­ды­лық­тар жүйесi сезiмдер­мен, субь­ек­тивтi тәжiри­бе­мен жә­не адам­дар­дың мiнез-құлы­ғы­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Кейбiр пси­хо­лог­тар дi­ни адам­дар­ға күн­делiктi өмiрдегi өмiрдiң мәнiн та­бу­ға кө­мек­те­седi, сон­дай-ақ олар­ға өзiнiң өмiрiн бас­қа­ра ала­ тын сезiмiн сезiну­ге мүмкiндiк бе­редi жә­не үрей сезiмiнен қор­ ғайды. Фрей­дтiң айт­уын­ша, дiннiң қыз­метi адам­ды 3 негiзгi үрей түрiнен қор­ғау, нақ­ты­рақ айт­сақ шын­дық­тан қор­ғау адам­гершiлiк үрей­ден жә­не нев­ро­ти­ка­лық үрей­ден. Көп­те­ген дiндер ке­ре­мет теория­лар­ға негiздел­ген жә­не өмiрдiң кез-кел­ген сұ­рақ­та­ры­на жа­уап­бе­редi, сон­дай-ақ о дү­ние өмiрiндегi сұ­рақ­та­ры­на да. Сон­ дық­тан дiн осы сұ­рақ­тар­ды жә­не өз­герiп оты­ра­тын өмiрде тұ­рақ­ ты­лық­ты iздейт­iн адам­дар­ға ың­ғай­лы. Дiн адам­ға күштi қор­ға­ ныс сезiмiн бе­редi жә­не бо­ла­шақ­қа сенiмдi қа­рауға мүмкiндiк бе­ редi. Рай­ан әрiптес­терiмен адам­дар дi­ни на­ным­дар­ды екi тәсiлдiң бiрiмен ұғы­на­ды: иден­ти­фи­ка­ция (сәй­кестiлiк) ар­қы­лы әл­де ин­ тер­на­ли­за­ция ар­қы­лы, екi жағ­дайда да адам­ның ру­ха­ни ден­сау­ лы­ғы­на әсер етедi. Иден­ти­фи­ка­ция – бұл адам дi­ни құн­ды­лық­ тар­ды өзiнiкiндей қа­был­дайды, ал ин­тер­на­ли­за­ция жағ­да­йын­да дi­ни құн­ды­лық­тар бөл­шек­тенiп ас­си­ми­ля­цияны ала­ды жә­не адам өмiрiнде ма­ңыз­ды рет­теушi рөл ат­қа­ра­ды. Дi­ни сенiмдердiң қа­лып­та­суы Фау­лер теоре­ти­ка­лық мо­дель ұсын­ды. Бұл мо­дель бо­йын­ша дi­ни сенiм белгiлi бiр са­ты­да қа­лып­та­са­ды – әм­бе­бап сенiм, бұ­ған мы­сал ретiнде Мать Те­ре­за, Ган­ди жә­не т.б. Виа­нел­ло 12 мен 14 жас

346

Әлеуметтік психология

ара­лы­ғын­да­ғы жеткiншек­тердiң дi­ни жә­не тұл­ға­лық мiнез­де­ ме­лер дең­гейiнiң бай­ла­ны­сын зерт­тедi. Жас жеткiншек­тер дi­ ни көз­қа­рас­тар­ды ас­си­ми­ля­циялау­да ен­жар жә­не сы­на­май­ды, ал үл­кен жеткiншек­тер дi­ни қа­ғи­да­лар­ға сын­мен қа­рай­ды. Бұл де­генiмiз олар­дың дi­ни сенiмдерi пер­со­на­ли­за­циялан­ған. Бей­рд си­рек пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу жүргiздi. Ол 20 жыл ара­лы­ғын­ да кол­ледж бiтiрушiлердi ба­қы­ла­ды. Олар­дың дi­ни құн­ды­лық­ та­рын жә­не сенiмдерiнiң өз­ге­ру дең­гейiн ба­ға­ла­ды. Рес­пон­ дент­тердiң көз­қа­рас­та­ры ли­бе­рал­ды қа­лып­тас­қан, өйт­кенi олар бiртiндеп фун­да­мен­тал­ды жә­не бук­ва­лис­ти­ка­лық сенiмнен бас тарт­ты. Сон­дай-ақ жал­пы ру­ха­ни бас­та­ма­лар­да сенiмнiң кү­ шеюi бай­қал­ды жә­не өмiрге де­ген жал­пы фи­ло­со­фия­лық ба­ғыт­ ты­лық­пен су­рет­телдi. Дiншiлдiк тұл­ға­лық қыр теориясы­ның көз­қа­ра­сы бо­йын­ша Қазiргi күн­де тұл­ға­лық қыр­лар­дың адам­ның дi­ни өмiрiндегi ролi қы­зық­ты­ра­ды. Кейбiр адам­дар­дың дiншiлдiгiнiң нев­ро­ти­ка­ лық негiзi бар. Өйт­кенi нев­ро­тизм дең­гейi жо­ға­ры адам­дар жиi үрей сезiмiн сезiнедi. Сон­дық­тан олар дiнге бас­қа­лар­ға қа­ра­ған­да шын ниетiмен берiлу­ге бейiм. Жа­ңа көз­қа­рас­қа сәй­кес дi­ни сенiм нев­ро­тизмiн экс­тра­вер­сия­мен бай­ла­ныс­ты­ра­ды, дi­ни сенiм ол – пси­хо­тизм дең­гейiнiң тө­мендiгi. Көп­те­ген зарт­теушiлер пси­хо­ти­ змнiң жо­ғар­ғы дең­гейiн дiншiлдiктiң тө­менгi ба­ға­лауы­мен бай­ ла­ныс­ты­ра­ды. Мы­са­лы: бiзге белгiлi құ­дай­ға се­нушiлер жал­ғыз­ дық­ты ұна­та­ды, қа­рым-қа­ты­нас­қа тү­су­ден қа­ша­ды, қа­ра­пайым сы­пайы­лық ере­жесiн орын­да­май­ды. Олар тұл­ға­лық өсудi не­ме­се iшкi гор­мо­нияны ойла­май­ды, сон­дай-ақ, олар­да әлеу­мет­те­ну үр­ ді­сі на­шар жү­редi. Френ­сис өзiнiң зерт­теу­лерiнде тұл­ға­лық мiнез­де­ме­лер­мен дiн мен бағ­дар ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­ты зерт­тедi. Зерт­теу нә­ти­ жесiнде Френ­систiң бай­қа­ға­ны: дiншiлдiк дең­гейi мен пси­хо­тизм ара­сын­да мәндi керi бай­ла­ныс бар. Осын­дай бай­ла­ныс нев­ро­ти­ зм­де бай­қал­ды. Со­ны­мен хрис­тиан­дық дiн қыз­мет­кер­лерiнiң эмо­ ционал­ды тұ­рақ­ты­лы­ғы те­рең дi­ни сенiммен бай­ла­ныс­ты. Қо­ры­ тын­ды­лай ке­ле, бар­лық тұл­ға­лық қыр теория­сын қол­дау­шы­лар­

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

347

да Айзенктiң П – па­ра­метрi (пси­хо­тизм) дiншiлдiктiң ма­ңыз­ды ны­шан­да­рын бол­жауға бо­ла­ды. Гарт­нер әрiптес­терiмен осы та­ қы­рып­қа бай­ла­ныс­ты жа­риялан­ған 200-дей ғы­лы­ми жұ­мыс­тар­ды тал­да­ды. Оның айт­уын­ша, дiншiлдiктi пси­хо­ти­зм­мен бай­ла­ныс­ ты­ра зерт­теушiлер оны жан-жақ­ты тал­да­ма­ды.. Олар тек сау­ал­ на­ма­лар­мен шек­телдi. Бұл дiншiлдiк пен пси­хо­тизм ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тың бар­лы­ғы­на кү­мән ту­ды­ра­ды. Тұл­ға жә­не саяси идеоло­гия Тұл­ға­лық мiнез­де­ме­лер жә­не ин­ди­ви­ду­ал­ды айыр­ма­шы­лық көп­те­ген уа­қыт бойы ма­ңыз­ды рөл ат­қа­рып келдi. Бұ­лар­мен әлеу­ меттiк-саяси нұс­қау­мен се­беп­тес­кен. Ғы­лым мен дiннiң ара­сын­да өза­ра өте күр­делi қа­ты­нас ор­на­ ған. Дiн мем­ле­кет­тен бө­лек­тен­ген Ке­ңестiк Ре­сей­де бұл қиын­дық бол­ма­ды, сон­дай-ақ ғы­лым түсiндiре ал­ма­ған нәр­се­лердiң бар­лы­ ғы шек­телiндi. Қазiргi кез­де мұн­дай бай­ла­ныс­тар­ға де­ген көз­қа­ рас­тар өз­гердi, адам­да ру­ха­ни та­би­ғат бол­ған­дық­тан оны ыл­ғи да ма­те­ри­ал­дық қор­ша­ған ор­та ға­на емес, со­ны­мен ақи­қат­ты iздеу жо­лы, өмiрдiң мәнi мен мақ­са­ты қы­зық­ты­рып отыр­ған. Дiндi бар­лық им­пе­рия­лар ба­сы­нан өткiзген, со­ның iшiнде, КСРО да. Мүмкiн осы­ның өзi дiннiң адам өмiрiне қа­жеттi бөлiктерiнiң бiрi екендiгiн дә­лел­деп отыр­ған бо­лар. Ғы­лым мен дiн ара­сын­да­ғы өза­ра әре­кет ер­те­ден тал­қы­ла­ну­да. Ғы­лым мен дiннiң сәй­кес кел­меуi әлсiз дi­ни бiлiм не­ме­се ғы­лым­ ды дұ­рыс ба­ға­ла­мау бо­лып та­бы­ла­ды. Та­ны­мал тео­лог Ле-Конт: «ғы­лым мен дiннiң ара­сын­да­ғы қа­ра­ма-қай­шы­лық­ты құ­ры бос сөй­леу деп есеп­теймiн», – дейдi. Сон­дай-ақ, көп ға­лым­дар «дi­ни адам­дар оқы­мыс­ты бо­ла ал­май­ды», – де­ген пiкiрде бол­ған. Пси­хи­ка­лық баяу қоз­ға­лу­шы­лық жә­не идеоло­гия Пси­хи­ка­лық баяу қоз­ға­лу­шы­лық (П-пси­хо­тизм) мiндеттi түр­ де бiздiң қа­рауы­мыз­ды та­лап етедi, өйт­кенi ин­ди­ви­ду­ал­ды фак­ тор­лар­дың идеоло­гиямен бай­ла­ныс­та екенiн осы­дан ға­на аң­ға­ ра­мыз. Ай­зенк өзiнiң «Саяси пси­хо­ло­гия» кiта­бын­да әлеу­меттiк саяси көз­қа­рас­тар­ды ба­ға­ла­ды, кон­ти­ниум оң жә­не сол әл­де «кон­

348

Әлеуметтік психология

сер­ва­тивтi-ра­ди­кал­ды» қол­дау­шы­лар­ды сы­на­ды. Ол екiншi кон­ ти­ниуум­ды ұсын­ды бұл – «пси­хи­ка­лық баяу қоз­ға­лу­шы­лық». Бiрiншi фак­тор қа­ра­пайым кон­сер­ва­тивтi идеоло­гияға жа­та­ ды. Ай­зенк өзiнiң екiншi па­ра­метрiн немiс ға­лы­мы Иенштiң ық­ па­лын­да бо­лып ұсын­ды, идеоло­гиялық тип­тердiң әр түрлiлігiн қа­рас­тыр­ды. Ие­ништiң j-типiне сәй­кес бұл адам­дар­ға тән мас­ ку­линдiк жә­не кон­так­ты­лық спорт түр­лерiне қы­зы­ғу­шы­лық ту­ ды­ра­ды. Бұл тип­тегi адам­дар ба­тыл жә­не тез шешiмге ке­ледi. Икемдiлердiң олар­дан айыр­ма­шы­лы­ғы инт­ро­ве­рт­тал­ған бо­лып ке­ледi. Ай­зенк тұр­ғы­сы­на сүйен­сек, «тек кон­сер­ва­тивтi» әл­де «ра­ди­кал­ды» көз­қа­рас­та бо­луы мүмкiн емес. Со­ны­мен адам ра­ ди­кал­ды не­ме­се кон­сер­ва­тивтi көз­қа­рас­та бо­луы мүмкiн, бiрақ бұл көз­қа­рас ара­сын­да айт­ар­лық­тай са­па­лы айыр­ма­шы­лық бар. Кейiннен Ай­зенк теорияла­ры қат­ты сы­нал­ды. Адор­на­ны жә­не оның әрiптес­терiн ал­ғаш­қы­да ан­ти­се­ми­тизм қы­зық­тыр­ды, ав­то­ри­тар­лы тұл­ға­ны қиын мiнез құлық­тың жә­ не дис­по­зи­циялық синд­ром ретiнде қа­ра­ды, кон­вен­ци­она­лизм, ав­то­ри­тар­лы ба­ғы­ну­шы­лық бұ­ған тән ав­то­ри­тар­лы аг­рес­сия. Олар­дың ойын­ша, адам әлеу­меттiк бағ­дар ор­на­ту адам­ның iшкi тұл­ға­лық мiнез­дерi жә­не бұл iшкi мо­тив­тер ав­то­ри­тар­лы тұл­ға синд­ром негiзiнде жа­тыр. Қор­тын­ды­лай ке­ле, Адор­на ав­то­ри­тар­ лы синд­ром ан­ти­се­ми­ти­ка­лық, эт­но­цент­ри­ка­лық, саяси жә­не эко­ но­ми­ка­лық кон­сер­ва­тизм негiзiнде қа­лып­та­са­ды. Альт­мейр оң ав­то­ри­та­ри­змдi су­рет­те­ген­де «ав­то­ри­тар­лы ба­ ғы­ну­шы­лық», «ав­то­ри­тар­лы аг­рес­сия» жә­не «кон­вен­цо­на­лизм» тер­минiн қол­да­на­ды. Адам оң ав­то­ри­тар­лы бо­лу үшiн жо­ға­ры­да­ ғы мiнез­дер оның бо­йын­да бо­луы ке­рек. Альт­мей­рдiң бай­қа­ға­ны? оң ав­то­ри­та­ризм мен ал­дын-ала сендiру, адам­дар­ға қар­сы мем­ ле­кеттiк реп­рес­сияға шы­дам­ды қа­ты­нас­ты ба­ға­лау ара­сын­да­ғы мәндi бай­ла­ныс бар. Қор­тын­ды­лай ке­ле, айтары­мыз оң ав­то­ри­та­ризм мен саяси жә­не рас­систiк идеоло­гия ара­сын­да мәндi бай­ла­ныс бар. Ав­то­ ри­тар­лы адам­дар әдет­те мем­ле­кет саяса­тын қол­дайды жә­не рас­ систiк көз­қа­рас­та­ры бар.

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

349

Әлеу­меттiлiк до­ми­на­нт­ты­лық­тан ха­бар­дар бо­лу Адам­ның құн­ды­лы­ғы, сай­лау­шы­ның ойы жә­не бағ­да­ры. Ро­кичтiң ойын­ша, егер адам­ның же­ке құн­ды­лық жүйесiнде ке­ лесi құн­ды­лық­тар: бос­тан­дық жә­не теңдiк бол­са, он­да оның идеоло­ гиялық ойла­рын бол­жай алу­ға бо­ла­ды. Ком­му­нис­тер теңдiктi қол­ дайды бiрақ бос­тан­дық­сыз, ал ка­пи­та­лис­тер бос­тан­дық­ты қол­дайды бiрақ теңдiксiз. Брейт­вейт­ Ро­кич мо­делiн қайта қа­рауды ұсын­ды. Теңдiктi жә­не бос­тан­дық­ты мы­нан­дай фак­тор­лар­мен: ұлт­тық күш, тәртiп жә­не ұл­та­ра­лық үй­лесiмдiлiктi жә­не теңдiктi ауыс­ты­ру­ды ұсын­ды. Үй­лесiмдi түсiну теңдiкпен жә­не бас­қа адам­ның сәттiлiгiне бай­ла­ныс­ты құн­ды­лық­тар тұл­ға­лық фак­тор­лар­мен бай­ла­ныс­ты ма? Ферн­хемнiң зерт­теу­лерiне сүйен­сек құн­ды­лық­тар­ды бол­жауда «ней­ ро­тизм» фак­то­ры Э (экс­тра­вер­сия) жә­не П (пси­хо­тизм) фак­тор­ла­ры­ мен са­лыс­ты­ру­да ма­ңыз­ды рол ат­қа­ра­ды. Мы­са­лы: ней­ро­ти­ка­лық инт­ро­ве­рт­тер бос­тан­дық­ты жә­не өзiн сый­лау­ды жо­ға­ры ба­ға­лай­ды, сон­дық­тан ней­ро­тик­тер iшкi гор­мо­нияға үл­кен мән бе­редi. Экс­тро­ ве­рт­тер қы­зық­ты өмiрдi инт­ро­ве­рт­тер­ге қа­ра­ған­да жо­ға­ры ба­ға­лай­ ды. қауiпсiздiктер­ге көп көңiл бө­летiн адам­дар өзiнiң саяси мiнез құл­қы­мен үй­лесiмдi ба­ға­лайтыны­мен ерек­ше­ле­недi. Бұл құн­ды­лық­ тан бас­қа да идеоло­гиялық көз­қа­рас­тар бай­қа­ла­ды. Өмiр құ­ры­лы­мы­ның әдiлеттiк ұстаны­мы­на сәй­кес бiз өмiр жар­ты­лай әдiлеттi құ­рал­ған деп есеп­теу­ге бейiмбiз: адам­дар өз­ дерiне не бо­лып жат­қа­нын қа­да­ға­лау түйсiк мүмкiндiгiнiң қа­ жеттiлiгiнде жа­тыр, бұл сенiмiмiз өмiрдi то­лық бұ­зы­лыс күтiп тұр жә­не ол олар­дың өз­дерi бас­қа­рыл­майт­ын күштiң ық­па­лын­да де­ген ой қа­лып­та­сар едi. Өмiр құ­ры­лы­мы­ның әдiлеттiлiгiне се­ нетiн адам­дар­дың ойын­ша, ке­дей­лер өз­дерiнiң ке­дей бол­ған­да­ ры­на өз­дерi кiнәлi жә­не ВИЧ\СПИД пен ауыра­тын адам­дар­ға еш­ қан­дай аяушы­лық­пен қа­ра­май­ды. 7.4. Тұл­ға жә­не жа­қын қа­рым-қа­ты­нас Бiз өмiрiмiзде түрлi адам­дар­мен әр­түрлi әлеу­меттiк қа­рым-қа­ ты­нас­қа тү­семiз жә­не бұл қа­ты­нас­тың мәнi өмiрдiң са­на­лы­лы­ғы­

350

Әлеуметтік психология

на берiледi. Жа­қын жә­не ин­тимдi қа­рым-қа­ты­нас, рес­ми­ге қа­ра­ ған­да құ­мар­лық­қа айна­луы мүмкiн, сан­сыз тақ­пақ, өлең, ро­ман, опе­ра­ның та­қы­ры­бы­на айна­ла­ды. Адам ро­ман­ти­ка­лық қа­рым-қа­ ты­нас­қа тү­сердiң ал­дын­да ке­лесi сұ­рақ­тар бо­йын­ша ойла­нуы ке­ рек: – Мұн­дай қа­рым-қа­ты­нас­тан не ал­ғым ке­ледi? – Бұл қа­рымқа­ты­нас қан­ша уа­қыт­қа со­зы­луы мүмкiн? Бо­ла­шақ қа­ты­нас­тың са­па­сы осы екi сұ­рақ­тың жауабы­на тәуелдi. Пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық ба­ғыт­тың пси­хо­лог­та­ры жә­не тұл­ға си­па­ты теориясы­ның жақ­ тас­та­ры жы­ныс­тық қа­ты­нас­тар­ды зерт­те­ген кез­де түрлi жа­ғы­нан да, маз­мұ­ны жа­ғы­нан да әр­түрлi теория­лар­ға негiзде­ледi. Фрей­ дтiң ма­хаб­бат ту­ра­лы ойла­ры «Сек­суал­дық теориясы­на ар­нал­ ған үш очерк­тер» жұ­мы­сын­да баян­да­ла­ды. Ол кәсiби тәжiри­бесi негiзiнде құ­ры­ла­ды: клиенттiң өз пси­хо­те­ра­певтiне де­ген қы­зы­ғу­ шы­лы­ғы туады (бас­тан кеш­кен ма­хаб­бат). Мұн­дай жағ­дай­лар­ды Фрейд ин­фан­тил­ды ма­хаб­бат­тың көрiнуiнiң бiр түрi деп са­най­ды. Бұл Фрей­дтiң кең кон­текс­те ма­хаб­бат­тың та­би­ға­тын зерт­теуi үшiн идеал­ды мүмкiндiктер бо­ла­ды. Фрей­дтiң ойын­ша, адам­ның сек­ суал­дық өмiрi пу­бер­тант­ты ке­зең­ге өт­кенiмен емес, туа са­лы­сы­ мен пай­да бо­ла­ды жә­не ба­ла бел­сендiлiгiнiң көрiнуiнiң көпшiлiгi (жы­лау, был­дыр­лау) сек­суал­дық­пен бай­ла­ныс­ты, ба­ла­ның ем­шек емуi сек­суал­ды қа­жеттiлiгiн қа­на­ғат­тан­ды­ру­ға тал­пы­нуы,– дейдi. Фрей­дтiң ойын­ша, адам­зат­тың мо­ти­ва­циясы­ның негiзiнде «сек­суал­дық» жа­тыр, яғ­ни сек­суал­дық мо­тив­тер бiздiң қы­лық­ та­ры­мыз­дың негiзгi қор­ғаушы күшi бо­лып та­бы­ла­ды. Нев­роз­дар жә­не де­ви­ант­ты қы­лық­тар сек­суал­дық са­ла­сы­на қа­тыс­ты се­беп­ тер­мен бай­ла­ныс­ты, – дейдi. Го­мо­сек­суал­дық – түп та­мы­ры­мен ба­ла­лық шақ­қа ке­тетiн де­ви­ант­ты­лық мiнез-құлық­тың бiр фор­ ма­сы,– деп са­най­ды. Фрей­дтiң ойын­ша, кiшкен­тай ба­ла­лар, әйел­ дер мен ер­кек­тер бiрдей құ­рыл­ған де­генiнен, го­мо­сек­суал­дық сек­суал­дық­тың ин­фан­тилдi түрi деп са­науға бо­ла­ды, үл­кен­дер­де өз жы­ны­сы­ның өкiлiне жы­ныс­тық қы­зы­ғу­шы­лы­ғы­мен си­пат­та­ лы­на­ды. Э.Эрик­сон пси­хоәлеу­меттiк да­му­да­ғы ста­ди­ал­ды теория­сын ұсы­на­ды. Ол ин­тимдiк қа­ты­нас­тар адам­ның «өзiндiк менiн» қа­ был­да­уына әсер етедi жә­не адам­ды эмо­ционал­ды де­за­дап­та­

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

351

циялау­дан қор­ғайды. Ол бұл ста­дияны «ин­тимдiлiк не­ме­се изо­ла­ ция» деп ата­ды. Эрик­сон өз көз­қа­ра­сын бы­лай бiлдiредi: егер жас адам мұн­дай бай­ла­ныс­ты ор­нат­па­са өзiн-өзi оқ­шаулауы мүмкiн жә­не ол сте­реотиптi қа­лып­тас­қан тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар­да бо­ ла­ды не­ме­се ин­тимдiлiкке мүл­дем сәй­кес емес парт­нер­мен бо­лу­ ға тал­пы­на­ды. Фромм­ның ойын­ша, ма­хаб­бат­тық қа­ты­нас­тар жал­ғыз­дық­тан жә­не ма­за­сыз­дық­тан қор­ға­ну, «мен» – ин­тег­ра­ция жетiстiк сияқ­ ты ма­ңыз­ды адам­зат­тық қа­жеттiлiктердi қа­на­ғат­тан­ды­ра­ды. Ма­ хаб­бат­тан бас­қа адам­дар­дан не­ме­се объектiлер­ден бөлiп тұ­ра­тын ке­дергiнi иге­ру­ге кө­мек­те­сетiн адам­ның қуат­ты қор­ғаушы күшi. Фром­ның ойын­ша, ма­хаб­бат­тық қа­ты­нас­та адам­дар бiр-бiрiмен одақ құр­са да, өзiнiң ин­ди­ви­ду­альды­ғын сақ­тап қа­ла­ды. Мас­лоу бо­йын­ша, адам­ның қа­жеттiлiктерi ие­рар­хия­лық құ­ ры­лым құ­ра­ды жә­не олар ке­зек­пен қа­на­ғат­тан­ды­ры­ла­ды. Ие­ рар­хия­ның негiзiнде негiзгi қа­жеттiлiктер, яғ­ни фи­зи­оло­гиялық жә­не қауiпсiздiкке де­ген қа­жеттiлiктер жа­та­ды. Ал жо­ға­ры қа­ жеттiлiктер­ге ма­хаб­бат­қа де­ген қа­жеттiлiк пен құр­мет жә­не өзiнөзi та­ны­ту жа­та­ды. Адам­ның негiзгi қа­жеттiлiктерi қа­на­ғат­тан­ ды­рыл­ған­нан кейiн жо­ға­ры қа­жеттiлiктердi қа­на­ғат­тан­ды­ру­ға кiрiседi. Мас­лоу­дың ойын­ша, адам ма­хаб­бат пен бас­қа адам­дар­ мен дос­тық­ты ға­на iзде­мейдi, со­ны­мен адам­дар­ға ма­хаб­бат­ты бе­ ру де­ген қа­жеттiлiктерi бо­ла­ды. Бұл зерт­теу­лер эм­пи­ри­ка­лық тек­се­ру­ге жат­қы­зыл­ма­ды, Фромм­ның айт­уын­ша, жа­қын жә­не ма­хаб­бат­тық сезiмдер адам­ды жал­ ғыз­дық­тан қор­ғайды. Бiрақ бұл теория­ның одан әрi дам­уына не­ ме­се зерт­теу­лер­ге ын­та­лан­ды­ра­тын жағ­дай бол­ған жоқ, сон­дық­ тан бұ­лар­ды ғы­лы­ми түр­де нақ­ты­лан­ған деу­ге бол­майды. Ма­хаб­бат стиль­дерi «Ға­шық­тық» жағ­дайы – бұл адам­дар­ға ға­на тән сезiм. Бiрақ ма­хаб­бат­тың жал­пы қа­был­дан­ған анық­та­ма­сы жоқ. Ма­хаб­бат – бұл фи­зи­ка­лық қа­на­ғат­та­ну­дан жо­ға­ры сезiм, со­ны­мен қа­тар ма­хаб­бат­қа ақыл мен жү­рек те қо­сы­ла­ды. 20-жыл­дар­дан бұ­рын Кларк жә­не оның әрiптес­терi ма­хаб­бат­тық қа­ты­нас­тар та­би­ға­ты

352

Әлеуметтік психология

жа­ғы­нан ауыс­па­лы жә­не ком­му­нал­ды бо­ла­ды. Өза­ра қа­рым-қа­ ты­нас­та­ғы сы­бай­лас­тар сол қа­рым-қа­ты­нас­пен бай­ла­ныс­ты бар­ лық жағ­дайды ой­лас­тыр­ған­дық­тан, бұл қа­рым-қа­ты­нас негiзiнде әлеу­меттiк ал­ма­су прин­цип­терi жа­та­ды. Мұн­дай қа­рым-қа­ты­нас­ та бiр парт­нер­дың жа­са­ған жа­ғым­ды қы­лы­ғын екiншi парт­нер ма­ра­пат­тайды. Сөйт­iп, кiм не iсте­генi ту­ра­лы қа­таң сан­дық есеп жү­редi. Ком­му­нал­ды қа­ты­нас ауыс­па­лы­дан сол ар­қы­лы ерек­ше­ ле­недi. Бiрақ мұн­дай қа­ты­нас тип­терi зерт­телiнбедi. Ға­шық­тық­тың со­ңы Адам ға­шық бол­ған­да оның тұл­ға­сы өз­ге­ре ме? Мұн­дай қы­ зық сұ­рақ­қа бы­лай жа­уап­ бе­редi: бiз өз парт­не­рі­міз­ге ұқ­сау үшiн өз­ге­ремiз. Эрон жә­не оның әрiптес­терi ға­шық­тық­қа мы­на­дай анық­та­ма бе­редi: нақ­ты бiр адам­ға жа­қын ро­ман­ти­ка­лық қа­ты­нас­тың күштi тал­пы­ны­сы­ның пай­да бо­луы. Эрик­сон мен Юнг­тың көз­қа­ра­сын­ ша, ға­шық­тық тұл­ға­лық ин­тег­ра­цияға жә­не бiрдейлiктiң дам­уына оң әсер етедi. Арон жә­не оның әрiптес­терiнiң сту­де­нт­тердiң таң­ дауы­нан жи­нал­ған лон­ги­тюдтi мәлiметтер бо­йын­ша, ға­шық­тық пен тұ­жы­рым­да­ма­ның маз­мұ­ны­на мәндi әлеу­меттiк iндеттi көр­ сет­кен. Қыс­қар­тып айт­қан­да, ға­шық­тық тұл­ға­ның қа­лып­тас­уына жә­не адам­ның бiрдейлiк сезiнуiне оң әсер етедi. Мұн­дай тұл­ға­ лық өз­герiстер мәндi си­пат­қа ие бо­ла­ды. Кейбiр зерт­теушiлер үл­кен адам­ның ма­хаб­бат­тық қа­ты­на­сын «ты­ғыз бай­ла­ну» не­ме­се «тұл­ға ара­лық бай­ла­ныс» деп бей­не­ леудi ұна­та­ды. Боул­би ше­шесiнiң қа­сын­да үнемi бо­ла­тын нә­рес­ тенiң өмiр сү­ру мүмкiндiгi көп бол­ған­дық­тан, ба­ла­ның ше­шесiне де­ген кеңiстiк жа­қын­ды­ғын қам­та­ма­сыз ететiн ба­ла­ның мiнезқұлық­тық қа­лып­тас­уын­да­ғы эво­лю­циялық ме­ха­низм,– де­ген. Мы­са­лы, кiшке­не ба­ла­лар үшiн ком­му­ни­ка­ция­лар құ­ра­лы бо­лып ата-ана­лар, әсер ала­тын кү­лу жә­не жы­лау бо­лып та­бы­ла­ды. Ты­ ғыз бай­ла­ну­дың қа­лып­та­су үде­рісiнде кiшкен­тай ба­ла­лар әр­түрлi ста­диялар­дан өтедi. Крэй­ннiң ойын­ша бұ­лар: – диф­фе­рен­циация­лан­ба­ған жа­уап­ бе­ру (ту­ған­нан үш айға дейiн) – бұл ке­зең жа­уап­ бе­рудiң сай­лан­ба­ған фор­ма­сы­мен

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

353

си­пат­та­ла­ды, яғ­ни үл­кен адам­ның көпшiлiгiне ба­ғыт­тал­ған жы­лау не­ме­се ком­му­ни­ка­ция­ның бас­қа фор­ма­ла­ры. – та­ныс түр­лер­ге тұ­рақ­та­ну (үш ай­дан ал­ты айға дейiн). Ба­ла­ лар ал­ға­шын­да әке жә­не ше­шесiн одан кейiн аға жә­не апай­ ла­рын та­ни бас­тайды. Ше­шесi бұл жер­де ты­ғыз бай­ла­ну­дың бас­қа объектiсi бо­ла­ды. – жа­қын­дау­ға бел­сендi тал­пы­ныс (ал­ты ай­дан үш жас­қа дейiн). Кiшкен­тай ба­ла­лар ты­ғыз бай­ла­ныс­тың бас­қа объектiсiмен бiрге бо­лу­ға бел­сендi ты­ры­са­ды. Мы­са­лы: олар ата-ана­ла­ ры­на ең­бек­тейдi не­ме­се тар­ты­ла­ды, со­ны­мен қа­тар олар­дың бiреуiнен айы­рыл­ған кез­де қа­па­ла­на­ды. – парт­нер­дың мiнез-құл­қы (үш жас­тан ба­ла­лық шақ аяқ­тал­ ған­ға дейiн). Ба­ла­лар үл­кей­ген са­йын­ата-ана­ла­ры­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты үзе бас­тайды жә­не бас­қа адам­дар­ға де­ген ты­ғыз бай­ла­ныс қа­лып­та­са бас­тайды. Ата-ана­ға де­ген ты­ғыз бай­ла­ныс­ты қа­был­дау Хейс өз әрiптес­терiмен әр түрлi құ­рал­дар­ды қол­да­ну ар­қы­лы: – ав­то­ном­ды; – тәуелдiлiк жә­не қам­жеушiлiк; – әкесiне де­ген ты­ғыз бай­ла­ну сияқ­ты төрт па­ра­метр ар­қы­лы сту­де­нт­тердiң әке-ше­шесiн қа­был­да­уын­көр­сет­кен. Па­ра­метр ­Тұл­ға Ав­то­ном­ды не­ ж ­ ал­ғыз­дық сезiмi (терiс кор­ре­ля­ция) ме­се қам­қор­лық аф­фи­ля­ция әлеу­меттiк жағ­дайда өз-өзiне сенiмсiз бо­луы (терiс кор­ре­ля­ция) ­Сенiмсiз ты­ғыз ­жал­ғыз­дық сезiмi бай­ла­ну­ жағ­дай ретiндегi ма­за­сыз­дық, си­пат ретiндегi ма­за­сыз­дық өзiн-өзi сы­нау деп­рес­сиясы алыс­тау аф­фи­лияция (терiс кор­ре­ля­ция) ­Тәуелдiлiк жә­не ­тәуелдiлiк қам­жеушiлiк ав­то­ном­ды­лық­қа де­ген тал­пы­ныс (терiс кор­ре­ля­ция) Әкесiне де­ген аф­фи­лияция (терiс кор­ре­ля­ция) тәуелдiлiк эф­фек­тивтiлiк эго­це­нт­ризм (терiс кор­ре­ля­ция) алыс­тау (терiс кор­ре­ля­ция)

354

Әлеуметтік психология

Не­ке, парт­нер­ді таң­дау жә­не не­ке­де қа­на­ғат­та­ну Зерт­теу бо­йын­ша, әрбiр адам­ның өзiнiң парт­не­рін ашық, ин­ тел­лектiсi жо­ға­ры, сенiмдi, ақ көңiл, адал, ақыл­ды, бiлiмді бол­ ға­нын қа­лай­ды. Ер­кек­тер­ге қа­ра­ған­да әйел­дердiң тал­ғам­да­ры түсiнiктi бо­лып ке­ледi. Парт­нер­мен кез­де­су­ге таң­дау кезiнде әйел­дер ер­кек­тердiң ин­тел­лектiсiнiң жә­не ди­на­мизм дең­гейiнiң жо­ға­ры бол­ға­нын қа­лай­ды. Ал күйеуге шық­қан­нан кейiн адал, ақ ниеттi, ашық, эмо­циясы тұ­рақ­ты сияқ­ты тұл­ға­лық фак­тор­лар­ дың жо­ға­ры дең­гейде болуына та­лап­тар қояды. Бар­лық рес­пон­де­ нт­тер­де не­ке­ге қа­на­ғат­та­ну­шы­лы­ғы ашық болуына бай­ла­ныс­ты де­ген. Парт­не­рін таң­дау­да әр­түрлi сегiз қа­ла­дан алын­ған азиат­тық әйел­дердi зерт­те­ген. Бұл қа­ла­лар­ды «Мос­ку­мид» (То­кио), «Фе­ми­ низм» (Банг­кок, Сеул) деп екiге бө­ледi. Фе­миндi мә­де­ниет­ке сай әйел­дер күйеу­лерiнде «Бойф­жидтiң» бар­лық қа­сиет­терi бол­ға­нын қа­лай­ды. Ал Мос­ку­миндiк мә­де­ниет­ке жа­та­тын әйел­дер өз парт­ нерiнiң қал­жың­ды түсiну сезiмi, ақы­лы, ма­хаб­ба­тын көр­се­те алуы жақ­сы ден­сау­лық, ма­те­ри­ал­дық жетiстiк, әйелiн түсiну қабiлетi болуын­ қа­лай­ды. Не­ке­ге қа­на­ғат­та­нар­лық келiспеушiлiктер ком­ му­ни­ка­ция­ның нақ­ты стиль­дерiмен, дау-да­май­дың шешiлуiмен, эмо­цияны бас­қа­ра алуы­мен бай­ла­ныс­ты. Не­кенiң бұ­зы­луы Зерт­теу бо­йын­ша, ер­кектiң тұл­ға­лық си­пат­та­ры­на қа­ра­ған­да әйелдiң тұл­ға­лық си­пат­та­ма­ла­ры не­кенiң бұ­зы­лу се­бебi бо­луы мүмкiн. Парт­нердiң бi­реуiнiң ге­те­ро­сек­суал­ды бо­луы. Тұл­ға­лық си­пат­тар негiзiнде айыры­лыс­қан адам­дар мен не­ке­де тұ­ра­тын адам­дар ара­сын­да айыр­ма­шы­лық бар ма? Мак­до­нальдтың өз әрiптес­терiмен зерт­теу ба­ры­сын­да бай­қа­ ға­ны: не­келi ста­тус жы­ныс­тық рөлдiк си­па­ты­мен мәндi бай­ла­ ныс­ты. Бұл зерт­теу бо­йын­ша, әйелi мен күйеуi бiр-бiрiне дәс­түрлi ген­дерлiк рөлдi қа­был­дау жо­лы­мен үй­ренiседi, яғ­ни ер­кек­тер инс­тру­мен­тал­ды са­па­лар қа­жет рөл­дердi ал­са, ал әйел­дер экс­ перс­сивтi са­па­лар (дәс­түрлi фе­миндiк) қа­жет рөл­дердi ала­ды.

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

355

Сек­суал­ды мiнез-құлық Ай­зенк енгiзген үш тұл­ға­лық па­ра­метр (ЭМП) жә­не сек­суал­ ды мiнез-құлық ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тың си­па­ты ту­ра­лы бiрне­ ше ар­найы бол­жам­дар­ды қа­лып­тас­ты­ра­ды: – Инт­ро­ве­рт­пен са­лыс­тыр­ған­да экс­тро­ве­рт­тер жас ша­ғын­да ал­ғаш сек­суал­дық тәжiри­бе жи­най­ды; – Инт­ро­ве­рт­ке қа­ра­ған­да экс­тро­ве­рт­тер­де жы­ныс актiлерiнiң жиiлiгi жо­ға­ры; – Инт­ро­ве­рт­тер­ге қа­ра­ған­да экс­тро­ве­рт­тер­де жы­ныс актiлерi әр­түрлi по­зи­циялар­да бо­ла­ды; – Инт­ро­ве­рт­тер­ге қа­ра­ған­да экс­тро­ве­рт­тер­де жы­ныс­тық парт­ нер­лер көп бо­ла­ды; – Инт­ро­ве­рт­тердiң мiнез-құл­қы­мен са­лыс­тыр­ған­да экс­тро­ве­ рт­тердiң жы­ныс актiсiмен бай­ла­ныс­сыз сек­суал­дық мiнезқұл­қы әр түрлi бо­лып ке­ледi. – Инт­ро­ве­рт­тер­ге қа­ра­ған­да экс­тро­ве­рт­тер­де жы­ныс актiлерi, ма­хаб­бат ойын­да­ры ұза­ғы­рақ бо­ла­ды. Бұл ой­лар Айзенктiң қо­зу теориясы ең­бегiнiң негiзiнде жа­сал­ ды. Сек­суал­дық мiнез-құлық инс­тру­мен­таль­дық жә­не эксп­рес­ сивтiк сияқ­ты жы­ныс ара­лық ориен­та­цияға қа­тыс­ты ин­ди­ви­ду­ал­ ды­лық айыр­ма­шы­лық­тар­дың бас­қа да фак­тор­ла­ры­мен бай­ла­ныс­ты. Ли­ри мен Снел ер­кек пен әйел ара­сын­да­ғы сек­суал­ды­лық мiнез-құлық­ты ке­лесi айыр­ма­шы­лық­тар ар­қы­лы бө­ледi: Ере­же бо­йын­ша ер­кек­тердiң сек­суал­дық бел­сендiлiктерi жас­тық ша­ғын­ да бай­қа­ла­ды жә­не әйел­дер­ге қа­ра­ған­да сек­суал­дық тәжiри­бе­лерi бай бо­ла­ды. Бұл ав­тор­лар­дың ойын­ша, айыр­ма­шы­лық­тар мә­де­ ни фак­тор­лар­мен жә­не әлеу­мет­те­нудiң ерек­шелiктерiмен негiзде­ ледi. Ер­кек­тер қа­ты­нас­та до­ми­на­нт­ты­лық пен инс­тру­мен­таль­дық та­ныт­са, ал әйел­дер қам­қор жә­не эксп­рес­сивтi бо­ла­ды. Сек­суал­ дық мiнез-құлық эре­то­фо­биа-эро­то­фи­лия де­ген ин­ди­ви­ду­ал­ды­ лық айыр­ма­шы­лық фак­то­ры­мен бай­ла­ныс­ты. Бұл конст­руктiнi ба­ға­лау үшiн үш па­ра­ме­трдi қам­ти­тын секс­ке де­ген қа­ты­нас сұ­ рақ­та­ма­сы қол­да­ны­ла­ды: – сек­суал­ды ашық ма­те­ри­ал­дар (ма­ған пор­ног­ра­фияны кө­ру өте қы­зық);

356

Әлеуметтік психология

– сек­суал­ды әр түрлiлiк (мас­тур­ба­ция қы­зық­ты жә­не тол­ған­ ды­ра­тын сезiмдердiң бас­тауы бо­луы мүмкiн); – го­моэро­тизм (мен го­мо­сек­суал­ды­лық­тың бар екенiн сезiнсем, еш ма­за­лан­бас едiм). Эро­то­фо­би­лер­де сек­суал­дық өзiн-өзi көр­се­ту кезiнде өзiн кiнәлi сезiнедi. Эро­то­фо­би­лер­ге қа­ра­ған­да эро­то­филь­дер мас­тур­ ба­цияны көп жа­сай­ды. Эро­то­фо­би­лер­мен са­лыс­тыр­ған­да эро­ то­филь­дi ер­кек­тер жүктi әйел­дер­мен жы­ныс­тық қа­ты­нас­та бол­ ған­ды ұна­та­ды. Эро­то­филь­дi әйел­дер­де сек­суал­дық бел­сендiлiк жүктi кезiнде көрiнедi. 7.5. Тұл­ға жә­не қыл­мыс­тық мiнез-құлық Бұ­қа­ра­лық ақ­па­рат­тық құ­рал­да­ры­на сүйен­сек, қазiргi кез­де бар­лық жер­лер­де қыл­мыс дең­гейi өсу­де. Әсiре­се, да­мы­ған ин­ду­ ст­риал­ды мем­ле­кет­тер­де жә­не күштi са­ты­лы әлеу­меттiк қо­ға­мы да­мы­ған мем­ле­кет­тер­де көп кез­де­седi. Тек га­зет аш­са­ңыз, не­ме­се кешкi жа­ңа­лық­тар­ды көр­сеңiз бол­ды, Сiз мiндеттi түр­де қан­дай да бiр қыл­мыс түр­лерi ту­ра­лы ха­бар­ла­ма ес­тисiз. Ең қор­қы­ныш­ ты­сы, зор­лық-зом­бы­лық қыл­мыс­та­ры жә­не өлтiру қыл­мыс­та­рын жа­сауда ба­ла­лар мен жеткiншек­тердiң үлесi кө­бейiп отыр. Сон­ дық­тан бұл қыл­мыс­тар­дың се­бебiн түсiндiру­де кри­ми­но­лог­тар, со­циолог­тар, заң­гер­лер, сая­сат­кер­лер­мен қа­тар пси­хо­лог­тар­ға жүгiнуi ға­жап емес. Пси­хо­лог­тар көп­тен берi әр­түрi қыл­мыс­тық iс-әре­кет түрiмен бай­ла­ныс­ты пси­хо­ло­гия­лық үде­ріс­тердi зерт­теу­мен айна­лы­са­ ды. ХVIII-ХIХ ға­сыр­лар­да қыл­мыс­тық мiнез-құлық­ты зерт­теу­де адам­ның ерiк бос­тан­ды­ғы бар ма, әл­де жоқ па де­ген бол­жам­нан шы­ға­ды. Бұл де­генiмiз, адам қыл­мыс­қа қа­ты­су­ды өзi таң­дайды де­ гендi бiлдiредi. Жа­ңа за­ман­ғы пси­хо­лог­тар ғы­лы­мын­да ан­тиәлеу­ меттiк әре­кет­тердi ге­не­ти­ка­лық, әлеу­меттiк жә­не тұл­ға­лық фак­ тор­лар­дың өза­ра әре­кет­те­суiмен түсiндiредi: қыл­мыс­тық мiнезқұлық әр­түрлi жә­не күштi әсердi қа­лып­тас­ты­ра­ды. Бұл бөлiмде қыл­мыс­тық мiнез-құлық­тың осы ке­зең­дегi ма­ңыз­ды зерт­теу­лерi

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

357

жә­не тұл­ға­лық кор­ре­ля­циясын қа­рас­ты­ра­мыз. Сон­дай-ақ бұл бөлiмде оның ар­найы түр­лерi, көлiктi мас күйiнде жүргiзу, тұ­қым қуа­лау ар­қы­лы берiлетiн қыл­мыс­тар жә­не т.б. қыл­мыс түр­лерi қа­рас­ты­ры­ла­ды. Қыл­мыс­тық мiнез-құлық­қа пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық көз­қа­рас Пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық ба­ғыт­тың пси­хо­лог­та­ры қыл­мыс­тық мiнез-құлық­ты жә­не де­ли­нк­венттiң се­бебiн ид жә­не его­ның қыз­ метiмен, со­ны­мен қа­тар адам­ның ин­фан­тилдi эмо­ционал­ды қай­ ғы­сы­мен бай­ла­ныс­ты­ра­ды. Қыл­мыс­тық бел­сендiлiктiң бар не­ме­ се жоқ бо­луы адам тұл­ға­сы­ның iшкi ди­на­ми­ка­сы­на бай­ла­ныс­ты. Жас кез­дегi адам­ның жүрiс-тұ­ры­сы­ның бас­тап­қы қоз­ғаушы күшi бо­лып, қа­на­ғат прин­ципi (не­ме­се ид), сон­дық­тан асо­ци­ал­ды жас­ тар, олар қа­на­ғат­та­ну­ға жә­не көңiл кө­те­ру­ге ты­ры­са­ды. Қа­на­ғат ұстаны­мы­ның ор­ны­на шын­дық (не­ме­се эго) прин­ципi ке­ледi. Бiздiң көпшiлiгiмiз бiртiндеп ор­на­тыл­ған тәртiп пен нор­ма­ға жүгiнемiз, бiрақ адам­дар олар­ды мо­йын­да­май­ды. Мұн­дай адам­ дар­дың әлеу­мет­те­нуi қиын­ға тү­седi, олар­дың мiнез-құл­қы ор­на­ тыл­ған әлеу­мет­ке тән мiнез-құлық шең­берiнен шы­ғып ке­тедi. Со­ны­мен бұл көз­қа­рас бо­йын­ша, қыл­мыс­тық мiнез-құлық эго мен су­пе­рэ­го ара­сын­да­ғы дау-да­май нә­ти­жесi ретiнде көрiнедi не­ме­се инт­роп­си­хи­ка­лық дау-да­май, сон­дық­тан белгiлi бiр тұл­ға типiмен бай­ла­ны­сы бо­луы мiндеттi түр­де емес (мы­са­лы, өзiндiк ба­ға­лауы тө­мен жә­не экс­тро­вер­сия дең­гейiнiң жо­ға­ры­лауы). Хилл мен Брон­нердiң пiкiрiнше, қыл­мыс­тық мiнез-құлық ма­ ңыз­ды дең­гейде суб­ли­ма­циямен жа­сал­ған. Бұл де­генiмiз, адам­ ның мiнез-құл­қы­ның қоз­ғаушы күшi бо­лып инс­тинкт, бiздiң эмо­ циялар жә­не ойла­ры­мыз инс­тинк­тивтi им­пульс­тер­мен ал­дын ала келiсiлген жә­не қыл­мыс­тық мiнез-құлық үде­рі­сі­мен ба­ғыт­та­ла­ды. Қа­на­ғат­тан­ба­ған инс­тинк­тер қыл­мыс­тық әре­кет­тер­ге итер­ ме­лейдi жә­не Хол­ли бұл үр­діс­ті бы­лай түсiндiредi: қыл­мыс­тық әре­кеттiң се­бебi – орын­дал­ма­ған iшкi тiлек­тер жә­не қа­на­ғат­тан­ ба­ған­дық. Бұл тiлек­тер өз ке­зегiнде бас­қа адам­дар­мен, ата-ана­ сы­мен тұ­рақ­ты эмо­ционал­ды бай­ла­ныс ор­на­та ал­мауы­нан келiп шы­ға­ды.

358

Әлеуметтік психология

Хол­ли қыл­мыс­тық мiнез-құлық­ты пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық тұр­ ғы­дан бы­лай түсiндiредi: бiрiншiден, адам өзiнiң им­пуль­сивтi мiнез-құл­қын қа­на­ғат­тан­ды­ру­ға ба­ғыт­тал­ған iзденiстерiн қа­ да­ға­лай ал­май­ды, екiншiден, ата-ана бей­са­на­лы түр­де ба­ла­сы­ ның нор­ма­ға сай емес мiнез-құл­қын ма­құл­дайды, нә­ти­жесiнде оның су­пе­р э­го­сы жетiлмей қа­ла­ды жә­не әлеу­мет­ке қар­сы им­ пульс­терiн те­жеуге дәр­менсiз екендiгiн кеш түсiнедi, үшiншiсi, қор­ған­сыз жә­не ба­сыл­ған сезiмдердiң ал­дын­да жа­уап­кершiлiк жүк­те­мейдi. Мар­те­нис инс­тинкт рөлiнiң ма­ңыз­ды­лы­ғын көр­сеттi, қыл­мыс­ тық мiнез-құлық жә­не де­ли­нк­венттi қиын инс­тинктi қоз­ды­ру­шы­ лар­мен не­гіз­дел­ген. Оны тәр­бие­мен тоқ­та­ту мүмкiн емес, сон­дайақ оған әлеу­меттiк ор­та фак­тор­ла­ры да өз ық­па­лын тигiзедi. Ад­лер де қыл­мыс­тық мiнез-құлық­тың этиоло­гиясын, ана мен ба­ла қа­рым-қа­ты­на­сы­ның рөлiнiң ма­ңыз­ды­лы­ғын көр­се­тедi. Ана­сы­мен жа­ғым­сыз қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы адам­дар тас­тан­ды бол­ ға­ны­мен, жал­ғыз­дық­тан қор­қа­ды, олар жақ­сы күтiмдi, қам­қор­ лық­ты қа­жет етедi. Кейбiр адам­дар мем­ле­кет өз қам­қор­лы­ғы­на ал­сын деп қыл­мыс­ты әдейi жа­сай­ды. Пси­хо­лог Аш зор­лық, қыл­мыс­тық әре­кеттiң ай­қын көрiнуiн өзiндiк ба­ға­ны кө­те­ру­дегi им­пуль­сивтi тал­пы­ныс­пен түсiндiредi. Ма­ғы­на­сыз қыл­мыс жа­сау жә­не ван­да­лизм ак­тын жа­сай оты­рып, қыл­мыс­кер­дің өзiнiң су­пе­рэ­го не­ме­се қо­ғам­дық нор­ма­ға сәй­кес кел­мейт­iн мiнез-құл­қын рет­теу мүмкiншiлiгi тө­мен. Жо­ға­ры­да көр­сетiлген бол­жам­дар эм­пи­ри­ка­лық тек­се­ру­ге қиын, сон­дық­тан қазiргi кез­ге дейiн олар­дың дұ­рыс­ты­ғын дә­лел­ дейт­iн ғы­лы­ми ай­ғақ жоқ­тың қа­сы. Қыл­мыс­тық мiнез-құлық­қа әлеу­меттiк-ког­ни­тивтi көз­қа­рас Бұл ба­ғыт ту­ра­лы айт­қан­да қыл­мыс­тық мiнез-құлық пен ин­ тел­лек­ту­ал­дық қыз­меттiң бар екендiгiн, сон­дай-ақ тұл­ға­лық кейбiр қыр­лар­дың әсерi мо­йын­да­ла­ды, мы­са­лы им­пуль­сивтiлiк. Әлеу­меттiк-ког­ни­тивтiк ба­ғыт­тың түсiнiгiнше адам өзiнiң қы­лы­ ғы­ның сал­да­рын әр­дайым бол­жай ал­май­ды. Осы­дан олар им­пуль­ сивтi әре­кет жа­сауы мүмкiн, өзiнiң қы­лы­ғы ту­ра­лы ой­лан­байды,

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

359

оның сал­да­рын қа­рас­тыр­май­ды жә­не мiнез-құлық­тың аль­тер­на­ тивтi ва­ри­ан­тын та­бу­ға ұм­тыл­майды. Адам­ның қыл­мыс­тық iс-әре­кет­ке қа­ты­суы не­ме­се қа­тыс­пауы оның ког­ни­тивтi мүмкiндiгiне бай­ла­ныс­ты. Хол­лидiң айт­уын­ша, қыл­мыс­кердiң ны­ша­ны­ның бас­ты айыр­ма­шы­лы­ғы, оның әр түрлi әлеу­меттiк сти­мул­дар­ды бө­ле ал­ма­уын­да. Тұл­ға­лық фак­тор­лар жә­не де­ли­нк­венттiлiк Көп­те­ген жыл­дар бойы жүргiзiлген зерт­теу­лер­ге сүйен­с ек, тұл­ға­лық фак­тор­лар әр­түрлi ан­тиәлеу­меттiк, қыл­мыс­тық жә­не де­ли­нк­венттi мiнез-құлық түр­лерiмен бай­ла­ныс­ты. Көп­те­ген де­ли­нк­венттi зерт­теушiлер қыл­мыс­тық мiнез-құлық пен үш негiзгi фак­тор­лар ара­сын­да­ғы негiзгi бай­ла­ныс­ты iздейдi, олар экс­т ро­вер­сия Э, ней­ро­тизм Н, пси­хо­тизм П. Сон­дай-ақ тө­менгi са­ты­да­ғы фак­тор­лар көр­с етiлдi, со­ның iшiнде тө­менгi өзiндiк ба­ға­лау, им­пуль­сивтiлiк, тәуе­кел­ге бейiмдiлiк, аг­рес­сивтiлiк жә­не жау­лас­тық. Айзенктiң айт­уын­ша, қыл­мыс­тық әре­кет ны­ ша­ны­ның бо­луы Э,Н,П, әсiре­с е П-ға бай­ла­ныс­ты. Экс­т ро­вер­ сиясы жо­ға­ры бал­ды­ғы рес­пон­де­нт­тер­де «сен­сор­лық аш­тық» сезiледi жә­не оның мiнез-құл­қы жа­ңа күштi түйсiну iздеу­ге ба­ ғыт­т ал­ған. Инт­ро­ве­рт­тер­де жо­ға­ры қоз­ғыш­тық ба­сым, сон­дық­тан олар жа­ңа сти­мул­дар­дан жә­не көп­те­ген әлеу­меттiк қа­ты­нас­қа тү­су­ден қа­ша­ды. Ней­ро­тизм қыл­мыс­тық жә­не де­ли­нк­венттi мiнез-құлық­ пен үрей ар­қы­лы бай­ла­ныс­ты. Қо­ры­та ке­ле, бiз пси­хо­тизм мен де­ли­нк­вент жә­не қыл­мыс­тық бел­сендiлiк ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­ ты бiлдiк, мы­са­лы жо­ға­ры пси­хо­тизм дең­гейiндегi адам­дар аг­ рес­сивтi, тәртiпсiз, қа­тал жә­не бас­қа адам­дар­дың қа­жеттiлiктерi мен сезiмдерiне көңiл бөл­мейдi жә­не еш­қан­дай кiнәмшiл сезiмiн сезiнбейдi. Олар жа­уап­кершiлiксiз жә­не ерек­ше түсiнiксiз құ­бы­ лыс­тар­ды қа­лай­ды. Клэ­ридж пси­хо­тизм ашық аг­рес­сия­мен жә­не им­пуль­сивтiлiкпен ты­ғыз бай­ла­ныс­та екенiн анық­та­ды. Экс­тро­вер­сия, ней­ро­тизм, пси­хо­тизм жә­не де­ли­нк­венттiлiк ту­ ра­лы Френ­хем жә­не Томп­сон ке­лесi бол­жам­дар­ды ұсын­ды: ней­

360

Әлеуметтік психология

ро­тизм мен қыл­мыс­тық мiнез-құлық ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс түр­ме жағ­да­йын­да жақ­сы көрiнедi, бiрақ бас­қа топ­тар­да бай­қал­майды. Экс­тро­вер­сия, ней­ро­тизм жә­не пси­хо­тизм қыл­мыс түрiнiң кейбiр түрiне бол­жам ша­ма­сы бо­ла ала­ды. Ней­ро­тизм тек үл­кен адам­дар­ға ға­на қыл­мыс­тық мiнез-құлық­тың ны­ша­нын көр­се­ тедi. Мы­са­лы, пси­хо­тизм екi жы­ныс­та­ғы ба­ла­лар­дың тәуе­кел­ге бейiмдiлiгiне әсерiн тигiзедi, яғ­ни бұл тәуе­кел­ге бейiм адам­дар­ дың пси­хо­тизм дең­гейiндегi жо­ға­ры бо­луы олар­дың де­ли­нк­венттi iс-әре­кет жа­сау мүмкiндiгiн жо­ға­ры­ла­та­ды. Жас рес­пон­де­нт­тер­де ней­ро­тизм де­ли­нк­венттi ны­шан­дар­ды бол­жауда ма­ңыз­ды. «Үл­кен бестiкке» кiретiн де­ли­нк­венттiлiк жә­не тұл­ға­лық көр­сеткiштер Хей­веннiң зер­теу­лерi бұл ба­ғыт­та жақ­сы нә­ти­же­лер бердi. Мак шка­ла­сы бо­йын­ша, соң­ғы 12 ай iшiндегi жа­сал­ған әр­түрлi тип­тегi әре­кет­тер ба­ға­ла­на­ды. Құ­рал iшкi ке­лісiмге сай ке­ледi, сот­тал­ған де­ли­нк­венттiлiктердi де­ли­нк­венттi емес ба­ла­лар­дан ажы­ра­ту­ға бо­ла­ды. Олар ке­лесi көр­сеткiштер­ден тұ­ра­ды: – ал­дау; – дә­ре­же (ал­ко­голдi iшiмдiктi қол­да­ну); – тө­бе­лес (қа­ру қол­дан­ған тө­бе­лес); – көлiк құ­рал­да­ры (ве­ло­си­пед ұр­лау, т.б.); – на­ша­қор­лық (ЛСД қол­да­ну); – ұр­лық; – адам­дар­ға зақым келтiру; – көлiк жүргiзу (ма­ши­на­ны мас күйiнде жүргiзу); – тәртiп бұ­зу. Рес­пон­дент­тердiң екi жы­ны­сын­да да де­ли­нк­венттiк жә­не ван­ да­лизм ара­сын­да керi, жа­ғым­сыз бай­ла­ныс анық­тал­ды. Де­ли­нк­вентiлiк жә­не бас­қа да тұл­ға­лық қыр­лар Уни­вер жә­не Вут­тон­ның айт­уын­ша, де­ли­нк­вент­тер­де «Менин­тег­ра­ция» сезiмi да­мы­ма­ған жә­не олар топ ал­дын­да­ғы мiндетт­ терiн сезiнбейдi. Қыл­мыс­тық акт көп­те­ген тұл­ға­лық қыр­лар­мен бай­ла­ныс­ты, мы­са­лы, ыза, жау­лас­тық, тәуе­кел­ге бейiмдiлiк, әлеу­

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

361

меттiк жағ­дайға нем­құ­рай­лы қа­рау, аг­рес­сивтiлiк, үрей, өзiндiк ба­қы­лау дең­гейiнiң тө­мендiгi, өзiндiк ба­ға­лаудың тө­мендiгi, им­ пуль­сивтiлiк, бел­сендiлер­ге жа­ғым­сыз қа­ты­нас, эм­па­тия дең­ гейiнiң тө­мендiгi жә­не iшкi ло­кус ба­қы­лау. Шоу жә­не Скотт авс­трия­лық жеткiншек­тер­ге зерт­теу жүргiзе оты­рып, ата-ана­ның тәр­бие стилiн қа­был­дау мен де­ли­нк­венттiлiк ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­ты аң­ғар­ды. Пу­ни­тивтi стил­дегi тәр­бие­леу жә­не ата-ана сүйiспеншiлiгiнiң жетiспеуi де­ли­нк­венттiлiктiң жо­ ға­ры­лауы­мен бай­ла­ныс­ты, бұл бай­ла­ныс сырт­қы ло­кус ба­қы­лауы­ мен заң­дас­ты­рыл­ған. Хол­лон­дер жә­не Тер­нер бiрне­ше рет сот­тал­ ған, кәмiлеттiк жас­қа тол­ма­ған 200 ер заң бұ­зу­шы­лар­дың тұл­ға­лық мiнез­дерiн ба­ға­ла­ды. Олар­дың 1/3-де тұл­ға­лық бұ­зы­лыс­тар анық­ тал­ды (ши­зо­типтiктер, па­ра­но­ид­тар), 20-пайы­зын­да ар­найы бұ­зы­ лыс­тар жә­не көңiл бө­лудiң жетiспеушiлiгi бай­қал­ды. Ал заң бұ­зу­ шы­лар­дың 75 пайы­зын­да от­ба­сы­ла­ры то­лық еместiгi анық­тал­ды. Де­ли­нк­венттiң лон­ги­тют­тық бол­жам­дар ны­шан­да­ры, өзiндiк есеп­теу мәлiметi бо­йын­ша ба­ға­ла­нуы Де­ли­нк­венттiң се­бебiн анық­тау­ға бай­ла­ныс­ты лон­ги­тюд әдiсi аз жүргiзiледi. Мы­са­лы, кең ау­қым­да зерт­теу жүргiзген жә­не клас­си­ка­лық деп айтуға бо­ла­тын зерт­теудi Фар­ринг­тон жүргiздi. Ол 400 ағыл­шын ба­ла­сын бiрне­ше жыл бойы ба­қы­ла­ды. Негiзiнен, ба­ла­лар­дың шы­ғу тегi қа­ла­лық жұ­мыс­шы­лар бол­ды. Зерт­теушiлер тө­мен­дегi нә­ти­же­ге келдi: жас кезiндегi алын­ған бiрне­ше фак­тор­лар­ды ба­ға­ла­ған­да рес­пон­де­нттiң бо­ла­шақ­та­ғы қыл­мыс­тық мiнез-құл­қын бол­жай алу­ға бо­ла­тын­ды­ғын көр­сеттi. 10-13 жас ара­сын­да­ғы заң бұ­зу­шы­лар­дың ұс­та­луы­ның негiзгi се­бебi, ер­те жас кезiндегi тәртiп бұ­зу­шы­лық бол­ды, ал 17-20 жас­ та­ғы заң бұз­ға­ны үшiн сот­тал­ған­дар­дың сот­та­лу се­бебiнiң бол­ жа­мы 12-14 жас­та­ғы аг­рес­сивтiлiк жә­не 16-18 жас­та­ғы рес­пон­де­ нттiң ней­ро­ти­ка­лық экс­тро­вер­сия дең­гейiне тәуелдi. Қо­ры­та ке­ле, ба­ла­лық жас­та­ғы тұл­ға­лық фак­тор­лар бо­ла­шақ­ та­ғы ан­тиәлеу­меттiк жә­не қыл­мыс­тық мiнез-құлық­ты бол­жай алу­ға бо­ла­ды. Фар­ринг­тон­ның айт­уын­ша, үл­кен­дердiң қыл­мыс­тық мiнез-құл­қы­ ның се­бебi ба­ла­лық шақ­та­ғы дұ­рыс тәр­биенiң бол­мауы­нан бо­ла­ды.

362

Әлеуметтік психология

Джес­сор әрiптес­терiмен қор­ға­ныс ме­ха­ни­зм­дердiң жә­не тәуе­ кел фак­тор­ла­ры­ның мә­се­лелiк мiнез-құлық дам­уына әсерiн зерт­ тедi. Алын­ған мәлiметтер­ге сүйен­сек, қор­ға­ныс фак­тор­ла­ры бо­ ла­шақ­та мә­се­лелiк мiнез-құлық­тың да­мы­ма­уын­да ма­ңыз­ды рөл ат­қа­ра­ды. Жа­қын­да Хей­вен зерт­теуiнде мәлiметтердi тал­дау­да қиын әдiсте­ме­лердi қол­дан­ды. Екi жыл кө­лемiнде 14 жас­та­ғы 282 жеткiншек­те­гі де­ли­нк­венттiлiктi, экс­тро­вер­сияны, өзiн ба­ға­ лауды, пси­хо­ти­змдi зерт­теп ба­ға­ла­ды. Әдiсте­менiң мәлiметтерiн өң­де­ген­де де­ли­нк­венттiлiк ны­шан­дар­ды нақ­ты бол­жайт­ын пси­ хо­тизм бол­ды, ал эекс­тро­вер­сия мен өзiндiк ба­ға­лаудың әсерi ша­ ма­лы бол­ды. Қор­тын­ды­лай ке­ле, тұл­ға­лық фак­тор­лар Айзенктiң П, Э, Н тұл­ға­лық са­ла­сы қыл­мыс­тық мiнез-құлық­пен жә­не де­ли­нк­венттiлiкпен сөзсiз бай­ла­ныс­ты, бiрақ оның әсерi рес­пон­де­нттiң қай жас­қа жә­не қыл­мыс­тық мiнез-құлық то­бы­на жа­та­ты­ны­на бай­ла­ ныс­ты. Де­ли­нк­венттiкке ең күштi әсер ететiн пси­хо­тизм бо­лып тұр, кейбiр лон­ги­тюдтiк зерт­теу­лер құ­ры­лым­дық мо­дель дең­гейiн қол­дан­ған­да, жал­пы де­ли­нк­венттiкке тұл­ға­лық фак­тор­лар­дың әсерi әлсiз. Бо­ла­шақ­та тұл­ға­лық жә­не сырт­қы фак­тор­лар ара­сын­ да­ғы өза­ра бай­ла­ныс­ты ба­ға­лау үшiн үл­кен жұ­мыс жүргiзу ке­ рек. Мы­са­лы, от­ба­сы­лық өмiр, құр­дас­та­ры­ның қы­сы­мы, топ­тық нор­ма­лар жә­не т.б. сон­дай-ақ фи­зи­оло­гиялық фак­тор­лар, мы­са­лы (пульс жиiлiгi т.б.) тұл­ға мен мiнез-құлық ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­ қа әсерiн тигiзуi мүмкiн. Егер бiз қыл­мыс­тық мiнез-құлық­ты те­ реңiрек жә­не жан-жақ­ты түсiнуiмiз ке­рек бол­са, жо­ға­ры­да айт­ыл­ ған ба­ғыт­тар­да зерт­теу жүргiзу ке­рек. Заң бұ­зу­шы­лар­дың тұл­ға­лық мiнез­де­месi Көлiктi мас күйiнде жүргiзу. Бұл мә­се­ленi кө­те­ру се­бебiмiз қазiргi күн­де, көлiктi мас күйiнде жүргiзген жүргiзушiлер се­ бебiнен жол апа­ты кө­беюде. Мұн­дай заң бұ­зу­шы­лар iшiмдiктi көп мөл­шер­де өз­дерiнiң кер­неуi дең­гейiн тө­мен­де­ту үшiн қол­да­на­ды. Олар­да деп­рес­сивтiк, өзiндiк ба­ға­лаудың тө­мендiгi, эмо­ционал­ды тұ­рақ­сыз­дық жә­не жау­лық сезiмдерi ба­сым.

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

363

Мы­са­лы, Стир әрiптес­терiмен аме­ри­кан­дық «көлiктi мас күйiнде жүргiзушiлердiң» жiкте­луiн тө­мен­дегi тип бо­йын­ша ұсын­ды: – ақ нәсiлдi ер­кек, әкесi iшiмдiк iшпейдi: бұл топ­та­ғы адам­дар өзiнiң мiнез-құл­қын қа­да­ға­лай ал­май­ды; – қа­ра нәсiлдi ер­кек­тер, олар­дың негiзiнен әке­лерi iшiмдiк iшпейдi; – ақ нәсiлдi ер­кек­тер, пси­хо­ак­тивтi зат­тар­ды қол­да­ну­ға бейiм, сон­дай-ақ олар­дың әке­лерi iшедi; – ара­лас (нәсiл бо­йын­ша) ней­ро­тизм дең­гейi жо­ға­ры топ­та­ғы адам­дар олар ұзақ уа­қыт ал­ко­голдiк iшiмдiктердi көп мөл­ шер­де қол­дан­ған­дар. Рес­пон­дент­тер – им­пуль­сивтi ба­ға­лауы жо­ға­ры, ал­ко­голдi қол­ да­нуы мен бай­ла­ныс­ты заң бұ­зу­шы­лар. Рес­пон­дент­тер – ал­ко­го­ ли­змнiң жа­ғым­сыз нә­ти­же­лерiмен, олар­ды бiрне­ше рет көлiктi мас күйiнде айда­ға­ны үшiн ұс­тал­ған­дар. Рес­пон­дент­тер – ал­ко­ гол­ге пси­хо­ло­гия­лық жә­не фи­зи­оло­гиялық тәуелдiлiк жә­не пси­ хиатор­лық симп­том­да­ры­ның ай­қын көрiнуi. До­но­ван жә­не Мар­лат «мас жүргiзушiлердi» бы­лай көр­се­тедi: жүргiзушiлердiң бұл тип­тегi мiнез­дерi деп­рес­сияға, эмо­ционал­ды бейiмде­лудiң тө­мендiгi жә­не сырт­қы ло­кус ба­қы­лау. Аг­рес­сивтi жүргiзушiлер «ли­хач­тар» мы­на көр­сеткiштер бо­йын­ша жо­ға­ры балл ал­ды: өткiр сезiмдер­ге тал­пы­ныс, жау­лық, деп­рес­сия, ма­за­ сыз­дық, эмо­ционал­ды тұ­рақ­сыз­дық жә­не сырт­қы ло­кус ба­қы­лау. Қо­ры­та ке­ле, «мас жүргiзушiлер» эмо­ционал­ды тұ­рақ­сыз жә­ не деп­рес­сияға тез бейiм, сон­дай-ақ олар рөл­ге шие­ленiстi ба­су үшiн оты­ра­ды. Зор­лық қыл­мыс­тар Хей­лб­рун пси­хо­па­тия мен ин­тел­лект ара­сын­да­ғы өза­ра бай­ ла­ныс рөлiнiң ма­ңыз­ды­лы­ғын көр­сеттi. Оның ойын­ша, ин­тел­ лектiнiң жо­ға­ры дең­ге­йін­дегi пси­хо­пат­тар мен ин­тел­лектiнiң тө­ менгi дең­ге­йін­дегi пси­хо­пат­тар­дың қыл­мы­сын бол­жай алу­ға бо­ ла­ды. Хей­лб­рун осы нә­ти­же­лер­ге сүйене оты­рып, ин­тел­лектiнiң тө­менгi дең­ге­йін­дегi пси­хо­пат­тар­да әлеу­мет­те­нуi мен ког­ни­тивтi мүмкiншiлiктерi тө­мен бо­ла­ты­нын айт­ты

364

Әлеуметтік психология

Рей­ннiң ойын­ша, тұл­ғаара­лық зор­лық­тың шеткi фор­ма­ сын қол­да­на­тын көп­те­ген адам­дар, тұл­ға­лық бұ­зы­лыс­т а­ры­мен ауыра­ды. Бұл бұ­зы­лыс­тың белгiлерi тұл­ғаара­лық қа­рым-қа­ты­ нас­тың тұ­рақ­сыз­ды­ғы, эмо­ционал­ды тұ­рақ­сыз­дық, ашу мен им­пуль­сивтiлiк. Ол өзiнiң бол­жа­мын 37 ақ нәсiлдi ағыл­шын­ дар­мен ұзақ жыл­ға бас бос­т ан­ды­ғы­нан айы­рыл­ған қыл­мыс­кер­ лердi зерт­тедi. Олар­дың iшiнде адам өлтiргенi үшiн сот­т ал­ған қыл­мыс­кер­лер де бар. Олар­да кейбiр тұл­ға­лық қыр­ла­ры­ның ше­ка­ра­ла­ры негiзiнде эмо­ционал­ды тұ­рақ­сыз­дық, қа­рым-қа­ ты­нас­тың шие­ленiсуi, бұл сот­т ал­ған­дар­дың айы­рық­ша ны­ша­ ны бо­ла­ды. Бұл зерт­теу­лер Лаб­бел­ля жә­не оның әрiптес­терi зерт­те­ген жұ­ мы­сы­ның нә­ти­же­лерiн ай­қын­дайды. Олар 14 кәмiлеттiк жас­қа тол­ма­ған адам өлтiрушiлердiң (13 ба­ла, 1 қыз) пси­хо­ло­гия­лық мiнез­дерiн ба­ға­ла­ды. Олар­дың 5-уi бұ­рын пси­хиатор­ға жо­лық­ па­ған, ал 10-да ан­тиәлеу­меттiк мiнез-құлық қыр­ла­ры бол­ған, ұр­ лық, мүлiктi күш­пен тар­тып алу, адам өлтiру­ге тал­пы­ныс. Олар­ да ней­роп­си­хо­ло­гия­лық бұ­зы­лыс­тар, ор­га­ни­ка­лық бұ­зы­лыс­тар, элект­роэн­це­фа­лог­ра­фия нә­ти­жесi бо­йын­ша нор­ма­дан ауыт­қу бай­қал­ды, тұл­ға­лық бұ­зы­лыс­тар, эмо­ционал­ды бұ­зы­лыс­тар жә­не бейiмде­луiнiң бұ­зы­луы. Зор­лау Ка­лих­ман әрiптес­терiмен кө­пас­пектiлi сек­суал­ды сұ­рауна­ма­ ны қол­да­нып, 127 ер жы­ны­сын­да­ғы сот­тал­ған­дар­дың тұл­ға­лық мiнез­де­ме­лерiн зерт­тедi, олар негiзiнен зор­лық қыл­мы­сы үшiн сот­тал­ған­дар бо­ла­тын. Бұл зерт­теу жұ­мы­сы ке­лесi тұл­ға­лық тип­ тердi бөлдi: со­ци­опа­то­ло­гия­лық тип – им­пуль­стi қа­да­ға­лау­дың тө­менгi дең­гейi. Бұн­дай адам­дар зор­лау­ды қан­дай да бiр қыл­ мыс­тық бел­сендiлiк үде­рі­сі кезiнде жа­сай­ды. Олар­да Pd жә­не Ma шка­ла бал­да­ры жо­ға­ры. Тұ­рақ­сыз, жау­лық жә­не қауiптi тип – бұ­лар­да ан­тиәлеу­ меттiк жә­не аг­рес­сия тен­ден­цияла­ры бай­қал­ды: олар­дың зор­лау мо­тивi сек­суал­ды­ға қа­ра­ған­да жаула­су бо­лып ке­ледi. Олар­ды Hs, D, Pd, Pa жә­не Sc шка­ла­ла­ры ар­қы­лы ажы­ра­ту­ға бо­ла­ды.

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

365

Сенiмсiз тип­тер – әлеу­меттiк қа­ты­на­сы тө­мен. Бұ­лар­да әлеу­ мет­тен қа­шу үр­ді­сі бар. Им­пуль­сивтi қа­да­ға­лау­дың тө­менгi дең­ гейi, олар өзiне жә­не бас­қа­лар­ға қа­на­ғат­тан­бай­ды. Зор­лау – олар­ ға өзiнiң бас­қа­лар­дан жо­ға­ры екенiн көр­се­тетiн тәсiл. Олар Pa мен Pt шка­ла­сы бо­йын­ша жо­ға­ры бал ал­ды. Тұл­ға­лық бұ­зы­лыс­тар ауыр тип­ке жа­та­ды. Олар­ға ой­лау­дың ша­та­суы, пси­хо­ло­гия­лық жә­не әлеу­меттiк бұ­зы­лыс­тар тән. Же­ке мүлiкке қар­сы қыл­мыс. Бұл топ­қа тө­мен­дегiдей қыл­мыс жа­са­ған адам­дар жа­та­ды: ұр­лық, өр­теу, мүлiктi бұ­зу ар­қы­лы ұр­лау. Гоума ұры­лар­ды ан­ тиәлеу­меттiк өткiр сезiмдердi iздеушiлер деп су­рет­тедi. Оның зер­теу­лерiнiң мақ­са­ты – әр түрлi топ­та­ғы қыл­мыс­кер­лердiң ны­ шан­да­ры­ның айыр­ма­шы­лы­ғы. Оның зерт­теу нә­ти­же­лерi қа­ру қол­дан­ған то­наушы­лар­да мы­на көр­сеткiштер: тәуе­кел­ге, iш пы­ су­ға бейiмдiлiк, сон­дай-ақ ней­ро­тизм, пси­хо­тизм, им­пуль­сивтiлiк бо­йын­ша жо­ға­ры бал көр­сеттi. Олар­да пси­хо­ло­гия­лық сау­ал­на­ма бо­йын­ша әлеу­мет­те­ну шка­ла­сы­ның ба­лы тө­мен. Кор­нел өз әрiптес­терiмен инс­тру­мен­тальды жә­не реак­тивтi не­ме­се эмо­ционал­ды аг­рес­сия ара­сын­да­ғы айыр­ма­шы­лық­тар­ды зерт­тедi. Инс­тру­мен­тальды аг­рес­сия мақ­сат­қа ба­ғыт­тал­ған, ал­ дын ала да­йын­дал­ған деп есеп­те­ледi, реак­тивтi аг­рес­сия фруст­ ра­цияға жағ­дай жа­сал­ған бо­ла­ды. Инс­тру­мен­тальды аг­рес­сия мақ­сат­қа ба­ғыт­тал­ған акт бо­ла­ды. Осын­дай ғы­лы­ми де­рек­тер қыл­мыс­тық мiнез-құлық­ты бол­ жауға мүмкiндiк бе­редi. Бұл та­қы­рып­та­ғы зерт­теушiлердiң көпшiлiгi тұл­ға­лық сау­ал­на­ма­лар­ды қол­дан­ды. Ай­зенк жә­не ММРI алын­ған нә­ти­же­лер қыл­мыс­тық мiнез-құлық сұл­ба негiзiнен сәй­кес­тендiрiледi. Мы­са­лы, жи­нақ­тал­ған мәлiметтер қыл­мыс­ тық мiнез-құлық пен Айзенктiң пси­хо­тизм фак­то­ры ара­сын­да­ ғы ты­ғыз бай­ла­ныс бар­лы­ғын куә­лан­ды­ра­ды, ал ММРI әр­түрлi про­фил­дегi қыл­мыс типiнiң iскерлiгiн анық­тау құ­ра­лы бо­ла­ды. Мүмкiн ер­те ба­ла­лық шақ­та тұл­ға­лық си­пат­та­ма­лар әсерi кейбiр адам­дар­ды қыл­мыс­тық өмiрге ба­ғыт­тайды. Мүмкiн ер­те жас­тық шақ со­ңын­да бас­қа да әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық фак­тор­лар ма­ ңыз­ды бо­ла­ды. Олар қыл­мыс­тық мiнез-құлық­тың сақ­талуына

366

Әлеуметтік психология

ық­пал етедi. Сон­дық­тан рес­пон­де­нт­тердi ер­те ба­ла­лық шақ­тан бас­тап ере­сек жас­қа жет­кен­ге дейiн ба­қы­лайт­ын зерт­теу жүргiзу­ лерi ке­рек. Тұл­ға­лық фак­тор­лар қыл­мыс­тық мiнез-құлық та­би­ға­ты­ның ғы­лы­ми бөлiгiн құ­рай­ды. Қыл­мыс­тық мiнез-құлық­тың әр­түрлi фор­ма­ла­ры тұл­ға­лық фак­тор­лар­мен бай­ла­ныс­ты, бұл қыл­мыс­кер тұл­ға­сы мен қыл­мыс­тың ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тың қиын­ды­ғын көр­се­тедi. 7.6. Тұл­ға жә­не ең­бек Iс-әре­кет пен са­на бiрлестiгiнiң әдiсна­ма­лық қа­ғи­да­сы­на сүйене оты­рып, же­ке адам­ның суб­ъектiсiнiң iс-әре­кетiнде пай­да бо­ла­ ды жә­не қа­лып­та­са­ды, әлеу­меттiк ор­та мен та­би­ғат­ты өз­гер­туiне бай­ла­ныс­ты бо­ла­ды. Бас­қа адам­дар­мен бiрле­се оты­рып, ада­ми өндiрiстiк мақ­са­ты­мен, мiндет­терiмен са­на­сып, қо­ғам­дық қа­ты­ нас­тың жүйесiнде iс-әре­кет үде­рі­сін ат­қа­ра­ды. Б.Ф. Ло­мо­фов оны «әлеу­меттiк кон­текст» деп атай­ды. Оның айт­уын­ша, iс-әре­кет үде­ рі­сін­де объектiнiң суб­ъек­тивтi бей­несi тiршiлiк етедi, со­ны­мен қа­ тар, осы объектiнiң жемiсiне айна­ла­ды. Не­ме­се объектiнiң жемiсi суб­ъек­тивтi мақ­сат­қа сәй­кес ке­ледi. Адам өмiрiнiң iс-әре­кетi та­ ри­хи қам­та­ма­сыз етiлген жә­не әр дәуiрдiң нақ­ты өкiлi ретiнде ар­ ты­на iз қал­ды­рып оты­ра­ды. Же­ке адам та­ным суб­ъектiсi ретiнде ең­бек пен қа­рым-қа­ты­нас ба­ры­сын­да, олар­дың өмiрiнiң циклiнде өтедi. Әр­түрлi фак­тор­лар­дың әсерiнен, олар­дың же­ке адам­дық тұр­ғы­да да­муы не тө­мендiгi, не жо­ға­ры­лай­ды, не бол­ма­са адам өмiрiндегi ауыт­қу­лар­ға әкелiп со­ға­ды. Адам ере­сек шақ­та iс-әре­ кет, түрлi ең­бек, же­ке адам­ның дам­уына әсер ететiн бiрден-бiр фак­тор­лар­дың жиын­ты­ғы, жас ерек­шелiгi жә­не бiлiмi бо­лып та­ бы­ла­ды. Адам­ға әсер ететiн фак­тор­лар үнемi өз­герiсте бо­ла­ды. Өз­ге­ретiн жә­не әсер ететiн фак­тор­лар­дың iзi, олар­дың қа­рым–қа­ ты­нас жүйесiндегi әсерi, адам өмiрiнiң әр түрлi жас ерек­шелiк ке­ зеңiнде тұ­рақ­ты емес. Өйт­кенi, адам­ның ту­ған­нан қар­тай­ған шақ­ қа дейiнгi он­то­ге­нездiгi да­муы, жа­ны әр жас­та түрлi пси­хо­ло­гия­

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

367

лық функ­ция­лар­дың ерек­шелiгiмен, же­ке адам­ның қа­сиетiмен, пси­хи­ка­лық про­цес­тер­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Б.Г. Анань­ев пси­хо­фи­зиоло­гиялық функ­ция­лар­дың екi фа­за­да да­муы идея­сын ұсын­ды. Пси­хо­ло­гия­лық функ­ция­ның 1-фа­за­да да­муы: жас ерек­шелiгiндегi есею ба­ры­сы­на орай, олар­дың жұ­ мыс қа­бі­летiнiң өсу ке­зеңiндегi қа­ты­на­сы. 2 - фа­за ма­ман­дық алу­дың өмiр жағ­да­йына жә­не iс-әре­кетiне әсер етуiмен бай­ла­ныс­ты. Б.Г. Анань­ев теориясы­ның мәнi бо­йын­ша – пси­хо­фи­зиоло­ гияның дам­уын­ың 1-фа­за­сын­да фрин­тальды үде­ріс­тің да­му функ­циясы ту­ған­нан бас­тап ер­те жә­не ор­та жас ерек­шелiктерiнде көрiнедi. Да­му үде­рі­сін­де қыз­мет­терiнiң по­тен­циал­ды мүмкiндiктерi тек ұл­ға­йып­ қа­на қой­май со­ны­мен қа­тар олар­дың жұ­мыс­қа қабiлетi тө­мен­дейдi, не жо­ға­ры­лай­ды, не тұ­рақ­та­на­ды. Со­ны­мен, өсуi, тұ­рақ­та­нуы, тө­мен­деуi негiзiнде iшкi жә­не ара­лық функ­цио­ наль­дық ин­тел­лектiнiң тұ­тас­тай құ­ры­лым­дық жүйесi өз­герiстер­ ге ұшы­рай­ды. Пси­хо­фи­зиоло­гияның функ­ция­лық фрон­тальды үде­рі­сі­нің ең бас­ты­сы – ер же­ту ке­зеңiнен (ба­ла­лық шақ­тың ер­ те жә­не ор­та ер же­туiнде) қам­та­ма­сыз етедi. Осын­дай функ­цияда ма­ман­дық таң­дау ор­та кез­дегi ер же­ту­ден көрiнiп, өмiрдiң соң­ғы ке­зеңiне дейiн ұла­са­ды. Ма­ман иесi бо­лу өмiрдiң әр түрлi жағ­ дайла­ры­на жә­не iс-әре­кетiне қа­рай түрлiше бо­ла­ды. Бiреу­лер­де ер­те, бi­реуiнде ма­ман­да­ну кеш бас­та­ла­ды. Функ­ция­ның ар­найы жә­не жал­пы қа­сиет­терiнiң пай­да бо­луы әр түрлi уа­қыт­та көрiнiп, да­му­дың бiркелкi еместiгiн аң­ғар­та­ды (ге­те­рох­рон­дық). Ге­те­рох­ рон­дық – бұл бар­лық тiршiлiк дам­уын­ың жал­пы заң­ды­лық­та­ры ретiнде, адам­ның пси­хо-фи­зи­оло­гиялық са­ла­сын­да та­ра­ла­ды. Функ­ция қа­сиет­терiнiң жал­пы жә­не ар­найы қа­ты­нас­та­ры­ның уа­ қыт­ша жүйелiлiгi ба­ла­лық шақ­тан бас­та­ла­ды. Ба­ла өмiрiнiң нақ­ ты ке­зеңiнде қан­дай да бiр сезгiштiктiң да­му ар­тық­шы­лы­ғы бай­ қа­ла­ды. Ал, ере­сек адам­дар­да жас ерек­шелiктерiне бай­ла­ныс­ты, құ­лақ (ес­ту), естiмеу т.б өз­герiстер пай­да бо­ла­ды. Пси­хи­ка­лық функ­ция дам­уын­ың екi фа­за­сы да­му тұр­ғы­сы­нан түрлiше бо­ла­ ды. Ер­те ер же­ту­де (18-25 жас), олар­дың фрон­тальді үде­рісiнiң

368

Әлеуметтік психология

пси­хи­ка­лық функ­цияла­ры­ның қар­қын­ды, әсiре­се ой­науы­ның, зейiнiнiң, естiң күштi да­муы көрiнедi. Екiншi фа­за­ның осы функ­ ция­сын­да, олар­дың ма­ман­дық алуы­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Бел­ сендiлiгi 25-тен кейiн пай­да бо­ла­ды, бұ­дан iшкi функ­цио­наль­ дық жә­не ара­лық функ­цио­наль­дық бай­ла­ныс­та­ры си­пат­та­ла­ды. 30 жас ша­ма­сы­нан бас­тап, ма­ман­да­нуы пси­хи­ка­лық функ­ция­ лар­ды бас­қа­ра­ды да, ол өмiрлiк тәжiри­бе­мен жә­не кәсiби ше­ берлiкпен ұш­та­са­ды. Ма­ман­да­ну функ­циясы­ның да­муы жә­не оның фрон­тальді үде­рісiне әсерi, адам­ның оқу жә­не iс-әре­кет түрi, ең­бек үде­рісiндегi өза­ра әре­кет­тестiк тәсiлiмен ты­ғыз бай­ла­ ныс­ты. Әсiре­се, осы екi фа­за­ға әсер ететiн функ­цио­нал­ды си­па­ты – ней­ро­ди­на­ми­ка­ның қа­сиетiмен де бай­ла­ныс­та бо­ла­ды. Адам жа­сы ке­мел­ден­ген са­йын­ол көп­те­ген бас­қа адам­дар­мен қа­рым-қа­ты­нас­қа түсiп, со­ның нә­ти­жесiнде кәсiби тәжiри­бесi жи­нақ­та­ла­ды. Ең­бек iс-әре­кетiнде адам­дар­ға кәсiби мiндет­тердi ше­шу­ге, көр­нектi тех­ни­ка­лық объектiлер­мен опе­ра­ция жа­сауға, көп­те­ген сұл­ба­лар­мен, тор­лы гра­фик­тар­мен жұ­мыс iстеу­ге ту­ ра ке­ледi. Сол се­беп­тен пси­хи­ка­лық функ­ция­лар мен про­цес­тер әр­қа­шан жо­ға­ры бел­сендiлiк қал­пын­да бо­лып тұ­ра­ды. Мы­са­лы, тех­ни­ка­лық iс-әре­кет­пен бай­ла­ныс­ты адам­дар­ға тех­ни­ка­лық ой­ лау жо­ға­ры да­ми­ды, ал тех­ни­ка­лық объектiлердiң кеңiстiк об­ раз­дар­мен жұ­мыс iстей алу, тех­ни­ка­лық елестi да­мы­ту­ға алып ке­ледi. Көп­те­ген ав­тор­лар (Т.В. Куд­ра­вцев, И.С. Яки­ма­нс­кая, Р.А. По­на­ма­ре­ва) тех­ни­ка­лық ой­лау­дың бас­ты көр­сеткiштерi ретiнде гра­фи­ка­лық бей­не­леу негiзiнде кеңiстiк об­раз­дар­ды конст­рук­ция­лау­ды бөлiп шы­ғар­ған, ал спе­ци­фи­ка­лық көр­сеткiшi ретiнде – дәлдiк об­раз­дар­ды жа­сау жыл­дам­ды­ғын бөлiп шы­ғар­ ған жә­не осы кри­те­рий­лер ар­қы­лы тех­ни­ка­лық ой­лау­дың да­му дең­гейiн анық­тау­ға бо­ла­ты­нын өз зерт­теу­лерiнде қа­рас­тыр­ған. Кеңiстiк об­раз­дар­мен опе­ра­циялау, ой­лау­дың әре­кеттiк жә­не та­ным­дық ком­по­не­нт­тердiң ара­сын­да­ғы бай­ла­ны­сы кәсiби iс әре­ кет түрiнде ға­на емес, адам­дар­дың бiлiм алу дең­гейiне де бай­ла­ ныс­ты. Қан­дай да бiр жағ­дайда әр адам кәсiби ең­бегiне бай­ла­ныс­ ты берiлген бiр тап­сыр­ма­ны әр­келкi орын­дайды. Мұн­да адам­ның бiлiм дең­гей­лерi әр түрлi бол­ған­дық­тан да тап­сыр­ма­лар түрлiше

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

369

бо­ла­ды. Бұл жәйт­экс­пе­ри­мент ар­қы­лы да дә­лел­ден­ген. Экс­пе­ри­ мент то­бы екiге бөлiнген: 1-тех­ни­ка­лық бiлiм ал­ған адам­дар жә­не 2-шi топ тех­ни­ка­лық бiлiмдi ал­ма­ған адам­дар ара­сын­да тех­ни­ка­ лық ой­лау­дың бей­не­леу ком­по­не­нт­терiнiң рөлi тек­серiлген. Зерт­теу­де мат­ри­ца­лық түр­дегi тап­сыр­ма­лар әдiсте­месi алын­ ған. Зерт­теушiлер­ге ор­то­док­сальды проек­циясын­да жа­сал­ған об­ раз­ды сыз­ба ар­қы­лы бей­не­леу қа­лып­тас­ты­ру ұсы­ныл­ды. Оған 350 адам қа­тыс­ты. Алын­ған қо­ры­тын­ды­лар сәй­кес­телiндi: 1-топ­ қа тех­ни­ка­лық конст­рук­ция­мен бай­ла­ныс­ты сыз­ба­мен жұ­мыс iстейт­iн адам­дар, ал 2-топ­қа жұ­мы­сы тех­ни­ка­лық iс-әре­кет­пен бай­ла­ны­сы жоқ адам­дар кiрдi. 1-топ­та­ғы адам­дар тап­сыр­ма­ны та­быс­ты аяқ­та­ды. Бұ­лар пси­хи­ка­лық үде­ріс­тер­ге әсер етедi жә­не оның жиын­тық­та­ры бiлiм алу дең­гейiн көр­се­тедi. Бiрақ ин­тел­лектiнiң да­му дең­гейi тек iс-әре­кет­пен жә­не алын­ ған бiлiм дең­гейiнiң түрiмен бай­ла­ныс­ты емес, ол ең­бектiң қан­ ша­ма шы­ғар­ма­шы­лықта­ры­на бай­ла­ныс­ты. Лан­гю­тид пен биог­ра­фия­лық әдiстер ар­қы­лы жүргiзiлген белгiлi зерт­теушi бо­йын­ша, адам­ның ин­тел­лек­ту­ал­ды да­муы оның iс-әре­кет­пен бай­ла­ны­сын анық­та­ған. Осы Г. Ле­шан­ның зерт­теу­лерi көр­сет­кен­дей, iс-әре­кеттiң әр түрлiлiгiн қа­был­дау­ дың пай­да бо­лу көр­сеткiшiнен қо­ры­тын­ды шы­ға­ра­ды: мә­се­лен қабiлеттiң көрiнуiнiң жо­ғар­ғы көр­сеткiштерi ке­мел­де­нудiң ор­та жас ша­ма­сын­да, спорт­та – 25-30 ж; поэзияда – 29-35ж; про­за – 30-39; фи­ло­со­фия – 35-39 шах­ма­тист – 35; кейбiр тө­менгi көр­ сеткiштер – 41-43 жас: оның на­ғыз тө­менгiсi – 47 жас. Ғы­лы­ми атақ­ты бе­ру ар­қы­лы З.Р. Яса­ре­ва ға­лым­дар­дың твор­ чест­во­лық өнімдiлiгi ғы­лы­ми жә­не пе­да­го­ги­ка­лық жұ­мыс­ты қа­ тар ұс­тайт­ын ға­лым­дар­да ин­тел­лек­ту­ал­ды ақыл-ой дең­гейi жо­ ғар­ғы дә­ре­же­де сақ­та­ла­ды. Пси­хо­лог­тар жүргiзген экс­пе­ри­ментi бо­йын­ша көр­сеткiштер – адам­ның ин­тел­лектi да­муы, оның твор­ чест­во­лық ең­бек­пен бай­ла­ныс­ты­ғын дә­лел­дейдi жә­не со­циолог­ тар зерт­теу­лерiнде қол­дайды. Бұ­лар дең­гейiнiң ква­ли­фи­ка­циялық ең­бек­те жұ­мыс­шы­лар­дың ру­ха­ни сұ­ра­ны­сы әр түрлi екенiн анық­ та­ды. Осы­ған орай ру­ха­ни сұ­ра­ныс­тар­дың дам­уын­да кәсiби iс-әре­кеттiң нақ­ты түрiнен көрiне­ді, осы соң­ғы жағ­дай­лар өте

370

Әлеуметтік психология

ма­ңыз­ды, өйт­кенi адам­ның ең­бек өрiстерiндегi мүмкiншiлiктердi жә­не жал­пы дам­уын­көр­се­те ала­ды. В.В. Вод­зинс­кая өзiнiң ең­бек­терiнде жұ­мыс­шы­лар­ды жас ерек­шелiктерiне қа­рай бөлiп қа­рас­тыр­ды. Осы­ған сәй­кес икемдiлiгi жә­не жұ­мыс­қа қа­рым-қа­ты­на­сы анық­тал­ды. Ол бо­йын­ша, 18 жас­қа дейiнгi жас­тар­да ав­то­мат­ты ­станок­тар­дың жұ­мы­сы­на бай­ла­ныс­ты кәсiптер ба­сым бо­ла­ды. 2,71% адам­дар қол­мен жұ­ мыс iстейт­iн ең­бек iс-әре­кетiмен айна­лы­са­ды. 26-30 жас ара­сын­ да опе­ра­тор­лық кәсiбiмен ав­то­мат­ты бас­қа­ру кәсiптерiнiң түр­ лерiмен шұ­ғыл­да­на­ды. Құн­ды­лық бағ­дар­лар­ды зерт­теу ар­қы­лы Л.С. Блях­ман, А.Г. Зд­ра­во­мыс­ль жә­не О.И. Шка­ра­тан зерт­теу­ лерiнде 25 жас­қа дейiн же­ке адам­ның дам­уын­да үл­кен мән бе­ре­ тін бiлiмге құш­тар­лық жә­не бiлiм алу дең­гейiн жо­ға­ры­ла­ту бо­ лып та­бы­ла­ды. Зерт­теушiлер бо­йын­ша, 26-30 жас ара­сын­да от­ба­сы­на де­ген қа­ты­нас ба­сым бо­ла­ды да, ал 26-29 жас­та ес үде­рі­сі­нің жә­не ой­ лау­дың, пси­хо­фи­зиоло­гиялық жә­не ин­тел­лек­ту­ал­ды да­му­дың тө­мен­деуi көрiнiс ал­ған. Адам­дар­да 40 жас­тан жо­ға­ры өмiрлiк тәжiри­бесi, бағ­да­ры ба­сым көрiнедi, әсiре­се ең­бек пен де­ма­лыс жағ­дайла­рын­да ай­қын бай­қа­ла­ды. 50 жас­тан кейiн зей­нет­кер жа­ сы­на жет­кен са­йын­ жа­ла­қы­ның кө­терiлуiне тал­пы­ны­сы жо­ға­ры­ лай­ды. В.Т. Ли­со­вс­кая өмiрге қа­ты­на­сы­ның мәнiн таң­дай оты­ рып, оның iшiнде жо­ға­ры бiлiм алу үшiн тал­пы­на­тын­дар 65,21, ор­та­ша бiлiмдi 17,11,- 41,1, жанұя құ­ру – 35,81, 26-30 ма­те­ри­ал­ды жағ­дайды қа­лып­тас­ты­ру ба­сым бо­ла­ды, ал ба­ла­ны тәр­биеле­леу – 56,21 құ­рай­ды. Жас ерек­шелiктерiне қа­рай топ­тар­ды сәй­кес­ тендiру кезiнде өмiрлiк жос­пар­ды рест­рук­ту­ри­за­цияны анық­ тайды. Егер топ­та 20-25 жас­та бiрiншi орын­да бiлiмдiлiкке ұм­ты­лыс бол­са, ал 26-30 жас ара­лы­ғын­да жақ­сы тұр­мыс жағ­да­йын­ құ­ру жә­не от­ба­сы­на қам­қор бо­лу, ба­ла­ны тәр­бие­леу бiрiншi ке­зек­ке қойыла­ды. Же­ке адам­ның пси­хо­фи­зиоло­гиялық жә­не ин­тел­лек­ ту­ал­ды да­му нақ­ты жағ­дай­лар­да бiртектi адам­ның қа­лып­та­суы мен өмiрлiк жос­пар­ла­ры мен ба­ғыт­ты­лы­ғы бар екенiн со­циолог­ тар зерт­те­ген.

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

371

С.Г. Ву­ли­но­вс­кий, Л.Н.Ло­со­хи­на зерт­теу­лерiнде ең­бек­ке жас жұ­мыс­шы­ның қа­ты­на­сы билiктiлiк дең­гейiнiң ара­сын­да­ғы бай­ла­ ныс­тар мен адам­зат­тың са­на­лы бел­сендiлiгiнiң әсерiн қа­рас­тыр­ ды. Ең­бек iс-әре­кетi оқы­ту сияқ­ты ақыл-ой дең­гейiнiң жо­ға­ры­ лы­ғын та­лап етедi, осы­ған орай кәсiптiк дағ­ды­лар­дың дам­уын­ың жә­не ақыл-ой дам­уын­ың түрткiсi бо­лып та­бы­ла­ды. Үздiксiз бiлiм алу жүйесiнiң бiрлiгiн құ­рау қа­рас­ты­рыл­ған, оқу­шы­ның оқы­туы жас ерек­шелiк жә­не пе­да­го­ги­ка­лық пси­хо­ло­ гия­лық ай­мақ­та­рын­да орын ала­ды. Қазiргi кез­де ең негiзгi оқы­ ту жә­не ең­бек iс-әре­кетi адам дам­уын­да­ғы пси­хо­фи­зиоло­гиялық функ­ция­лар­дың жә­не ин­тел­лек­ту­ал­ды да­му­дың негiзгi көр­ сеткiштерi бо­лып та­бы­ла­ды жә­не суб­ъектiнiң iс әре­кетi ретiнде қа­рас­ты­ры­ла­ды. Кез-кел­ген ме­нед­жер үшiн жұ­мыс­кер­лердiң ең­бек нә­ти­жесi жә­не қа­на­ғат­та­нуы оның қабiлетiмен ға­на емес, со­ны­мен қа­тар же­ке тұл­ға­лық мiне­зі­не де бай­ла­ныс­ты де­ген пiкiрмен кейбiр пси­хо­лог­тар келiспеуi де мүмкiн. Шы­нын­да да, көбi таң­дал­ ған ма­ман­ның же­ке тұл­ға­сы ту­ра­лы «Сен – бұл сенiң жа­са­ған нәр­се­лерiң», – деп айта ала­ды. Жұ­мыс­қа шық­па­ған күн­дерiнiң са­нын, өнім­ді­лік, ең­бек­ке құл­шы­ну, өтiрiк айту, т.б. па­ра­ме­тр­ лер тек ұйым­дас­ты­ра­тын фак­тор­лар­дан (же­текшiлiк стилi жә­не кор­по­ра­тивтi мә­де­ниет) қыз­мет­терi ретiнде қа­рас­ты­ры­лып қа­ на қой­май, со­ны­мен жұ­мыс­кер­лердiң мiнез­де­ме­лерiне тәуелдi ке­ледi. Же­ке тұл­ға­лық мiнез­де­ме­лер мен ма­ман­дық таң­дау, ең­ бек мо­ти­ва­циясы, өнімдiлiк, жұ­мыс­пен қа­на­ғат­та­ну­шы­лық, жұ­ мыс­қа бай­ла­ныс­ты ст­ресс, со­ны­мен бiрге жұ­мыс­қа кел­меу күн­ дерiмен, өндiрiстен жа­ра­қат алу­шы­лық, т.б. ар­нал­ған әде­биет­тер жеткiлiктi түр­де жүйе­лен­бе­ген бол­са да, оның кө­мегi әр келкi. Соң­ғы уа­қыт­та ма­ман­дық өз­гер­ту, жұ­мыс­та­ғы жа­ңа­шыл­дық жә­не жұ­мыс ко­ман­да­сы мү­ше­лерiнiң жұ­мыс дең­гейi оқы­ту нә­ ти­жесi сияқ­ты же­ке тұл­ға­лық қа­сиет­тер­мен жә­не фак­тор­лар­мен бай­ла­ныс­ты екенi кез­де­седi. 70-жыл­да­ры же­ке тұл­ға­лық қа­сиет­ терiнiң теориясы би­хе­виорис­тер жа­ғы­нан сын­ға түстi. Олар­дың көз­қа­рас­та­ры бо­йын­ша, ең­бек мiнез-құл­қын бол­жауға бол­майды, ал Хо­ган бұл сын­ның әдiлеттi еместiгiн мо­йын­дай­ды. Де­ген­мен,

372

Әлеуметтік психология

оның көр­се­туiнше же­ке тұл­ға дәс­түрлi пси­хо­ло­гияға кли­ни­ка­лық прак­ти­ка негiз бол­ған жә­не бұл пәннiң бас­тап­қы мақ­са­ты, мiнезқұлық­тың бұ­зылуын­ түсiндiру бол­ды. Сон­дық­тан, жи­нақ­тал­ған нә­ти­же­лер ұйым­дас­ты­ру пси­хо­ло­гиясы мен ең­бек пси­хо­ло­гиясы­ на қа­ты­сы жоқ. Ад­лердiң айт­уын­ша, ең­бек iс-әре­кетi же­ке тұл­ға мо­делiн тек­ се­ру үшiн тап­тыр­майт­ын по­ли­гон бол­ды. Сон­дық­тан Бiрiншi Дү­ ниежүзiлiк со­ғыс­қа дейiн же­ке тұл­ға­лық жә­не қабiлетке ар­нал­ ған тес­тер кадр­лар­ды таң­дау­да қол­да­ныл­ған бо­ла­тын. Сол кез­де кейбiр пси­хо­лог­тар жұ­мыс­шыны таң­дау­да кейбiр пси­хо­мет­рия­ лық тес­тердi қол­дан­ған. Қол­дан­ба­лы же­ке тұл­ға­лық тестi­леу са­ла­сын­да­ғы зерт­теу жұ­мыс­та­ры жеткiлiктi түр­де кең ау­қым­да бол­ма­ды, бiрақ осы уа­қыт­та та­за теория­лық жә­не әдiсна­ма­лық тұр­ғы­сы­нан мәндi өң­деу жұ­мыс­та­рын ұйым­дас­ты­ру фор­ма­ла­ры же­ке тиiмдiлiкке үл­кен ық­пал етуi мүмкiн. Ку­пер жә­не Пэйн инт­ро­верт жұ­мыс­кер­лер мо­но­тон­ды жұ­ мыс­пен экс­тра­ве­рт­тер­ге қа­ра­ған­да жақ­сы айна­лы­са­ды де­ген бол­жам­ды зерт­те­ген. Инт­ро­ве­рт­тер­ге қа­ра­ған­да экс­тро­ве­рт­тер әлеу­ меттiк бай­ла­ныс­тар­мен бай­ла­ныс­ты ма­ман­дық­тар таң­дау­ға ба­ ғыт­тал­ған. Стернс өз әрiптес­терiмен бiрге ма­ман­дық таң­дау­да­ғы жә­не жұ­мыс­пен қа­на­ғат­та­ну­да­ғы же­келiк кор­ре­лят­та­ры зерт­те­ген жә­не экс­тра­ве­рт­тер жо­ға­ры дең­гейлi ког­ни­тивтi та­лап­та­ры бар ма­ман­ дық­тар­ды қа­лай­ды де­ген нә­ти­же­ге келдi. Ай­зенк теориясы­ның мiнез үде­рі­сі­нің қо­зу­шы­лы­ғы ту­ра­лы қаулы­сы қан­дай да бiр белгiлi жұ­мыс­тар­ды орын­дау­ға сай ке­ летiнi ту­ра­лы ой­лар­ды тек­се­ру­ге кө­мек­те­седi. Ха­ни мен Мам­форд жiкте­месiмен келiсетiн бол­сақ, «теоре­ тик­тер» ло­ги­ка­лық жә­не ра­ционал­ды ой­лай­ды, олар тәртiптi, объек­тивтi. Де­ген­мен, олар белгiсiз, анық емес, ретсiздiктердi ұнат­пайды жә­не қа­таң түр­де қыз­меттiк нұс­қау­мен сәй­кес әре­ кет ету­ге бейiм. Сон­дық­тан да осы үйре­ту стилi мен жұ­мыс­ты орын­дау жә­не да­му по­тен­циа­лын ба­ға­лау ара­сын­да­ғы кор­ре­ля­ ция таң­дан­ды­ра­ды. Мы­са­лы, те­ле­фон ар­қы­лы тауар ұсы­на­тын сау­да агенттiгi ар­найы ақ­па­рат­ты алуы жә­не тiркеуi тиiс, ол үшiн,

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

373

әри­не, ар­найы дағ­ды қа­жет. Файн бо­йын­ша, экс­тра­ве­рт­тер инт­ро­ ве­рт­тер­ге қа­ра­ған­да қо­ғам ере­же­лерiне аз мән бе­редi. Сон­дық­тан оның ойын­ша, экс­тра­ве­рт­тер инт­ра­ве­рт­тер­ге қа­ра­ған­да қоз­ға­лыс ере­же­лерiн көбiрек бұ­за­ды жә­не ава­рияны көбiрек жа­сай­ды. Осы сияқ­ты Краск кез­дей­соқ жағ­дай­лар­дың құр­ба­ны бо­лып жа­ра­қат ал­ған жә­не кли­ни­ка­да ем­дел­ген 70 ер адам мен 30 әйел адам­ды зерт­те­ген. Ол тек ер адам­дар­да экс­тра­вер­сия мен кез­дей­соқ жағ­ дай­лар ара­сын­да­ғы мән­ге ие бол­ған кор­ре­ля­ция тап­қан.Со­ны­ мен жұ­мыс­тың нә­ти­жесi қыз­мет­кердiң тұл­ға­лық мiнез-құл­қы­на, ұйым­дас­ты­ру құ­ры­лы­мы­на тәуелдi. Тұл­ға­лық қа­сиет­тер жә­не кәсiби ре­ле­ва­нт­ты мiнез-құлық Же­ке тұл­ға қа­сиет­терiндегi кәсiби-ре­ле­ва­нт­ты мiнез-құлық­ пен бай­ла­ныс­пайт­ын бiрне­ше мәндi зерт­теу­лер жүргiзiлген. Мы­са­лы, Ферн­хем тұл­ға­лық фак­тор­лар жә­не кәсiби-ре­ле­ва­нт­ты мiнез-құлық ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­ты зерт­теу­де алты түрлi ба­ғыт­ ты ұсы­на­ды: 1. Же­ке тұл­ға жiкте­луi негiзiндегi ба­ғыт – жұ­мыс­қа бай­ла­ныс­ ты теорияны тәуелдi ба­ға­лар­мен қа­ра­ма-қар­сы ба­ғыт­тау (ва­ли­ди­ за­циялау). 2. Ең­бек пси­хо­ло­гиясы­ның жiкте­луi негiзiндегi ба­ғыт – же­ке тұл­ға­ны анық­тау­ға тал­пы­ну, зерт­теудi қы­зық­ты­ра­тын нақ­ты ең­ бек мiнез-құлық көр­сеткiштерiн же­ке тү­зе­ту (аб­сен­тизм, қай­ғы­ лы жағ­дай­лар). 3. Же­ке тұл­ға­лық сау­ал­на­ма­лар­ды қол­да­ну жә­не жұ­мыс­та­ғы мiнез-құлық­қа бай­ла­ныс­ты ар­найы сұ­рақ­тар бе­ру. 4. Жұ­мыс­қа та­ла­бы же­ке тұл­ға­ға қа­жеттiлiк жә­не жағ­дай­лар ара­сын­да­ғы сәй­кестiктi қол­да­ну. Осы­дан бас­қа мiнез-құлық қабiлет жә­не мо­ти­ва­ция, биог­ра­ фия­лық ауыс­па­лы­лық, олар­дың же­ке ауыс­па­лы­лық­пен өза­ра әре­ кетi сияқ­ты бас­қа да фак­тор­лар­ға да тәуелдi. Ұйым­дас­ты­ру құ­ ры­лы­мы­ның ерек­шелiктерi, қыз­мет­кер­лердi таң­дау саяса­ты жә­не қол­да­ны­ла­тын әдiстерi сияқ­ты жүргiзiлдi. Хок жұ­мыс­ты орын­дау­дың кейбiр көр­сеткiштерiн анық­тау мен тiркеуге кө­мек­те­сетiн зерт­теу жұ­мыс­та­рын жүргiздi. Олар:

374

Әлеуметтік психология

1) жұ­мыс­ты орын­дау­дың жал­пы көр­сеткiштерi: жұ­мыс­ты орын­дау­ды жал­пы ба­ға­лау, қыз­метiн жо­ға­ры­ла­ту не­ме­се тө­мен­ де­ту, жұ­мыс­қа жа­рам­ды­лы­ғы, жұ­мыс­тан шы­ға­ру не­ме­се жұ­мы­ сын жал­ғас­ты­ру; 2) тех­ни­ка­лық дағ­ды­ла­ры: тех­ни­ка­лық құ­зы­реттiлiгiн ба­ға­лау, өз iсiн жақ­сы бiлу; 3) жа­уап­кершiлiксiз мiнез-құлық: кешiгу мен жиi жұ­мыс­тан қа­лу, жұ­мыс өнiмдiлiгiнiң тө­мен­деуiне әке­летiн мiнез-құлық­тар; қойыл­ған та­лап­тар­ды орын­да­мау са­ны; жұ­мыс­та на­ша, iшiмдiктер қол­да­ну; 4) сау­да тиiмдiлiгi: са­ту са­па­сы мен са­ту кө­лемi; 5) креа­тивтiлiк (шы­ғар­ма­шы­лық) әрiптес­терi мен бас­қа­ру­шы­ ның жа­ңа­шыл­ды­ғы, шы­ғар­ма­шы­лық ба­ға­лауы. 6) ко­ман­да­мен бiрге жұ­мыс: ұжым­да­ғы әрiптес­терiнiң жұ­мы­ сын ба­ға­лау, бас­қа­лар­мен жұ­мыс жа­сауға қабiлеттiлiк, же­ке тұл­ ға­лар ара­сын­да­ғы жұ­мы­сы­ның са­па­сы, конст­рук­тивтi же­ке тұл­ға­ лық мiнез-құлық; 7) жұ­мыс­та­ғы тал­пы­ныс: ын­та­лы­лы­ғын, энер­гия­сын, тал­пы­ ны­сын, зиян өндiрiстiк жұ­мыс­тан тыс iскерлiгiн ба­ға­лау; 8) кү­ре­су тиiмдiлiгi: кү­рес­те шы­дам­ды­лы­ғы, өмiрге қауiптi жағ­даят­тар­да­ғы реак­циясы. Ең­бек пси­хо­ло­гиясы бо­йын­ша қазiргi оқу­лық­тар­ды тал­дайт­ын көп­те­ген са­рап­шы­лар олар­да же­ке тұл­ға­лық қа­сиет­тер­ге көңiлiн аз бө­ледi. Олар­ды жұ­мыс­ты орын­дау­да негiзгi (қо­сал­қы) де­тер­ ми­на­нт­тар­ды қа­рас­тыр­май­ды дейдi. Көп­те­ген же­ке тұл­ға пси­хо­ло­гия­сын­да­ғы ма­ман­дар құ­ры­лым­ дық ауысу­лар­ды қа­рас­ты­ру­ды ұсын­ды, бiрақ жұ­мыс­тың нә­ти­ желiлiгi жә­не жұ­мыс­пен қа­на­ғат­та­ну бас­шы­ның бас­қа­ру стилiне, ком­му­ни­ка­ция ерек­шелiгiне, ұжым­ның iшкi саяса­ты­на, топ­тың нор­ ма­сы жә­не на­рық­тық эко­но­ми­ка­лық қал­пы­на бай­ла­ныс­ты ке­ледi. Ней­ро­тизм жә­не жұ­мыс­пен қа­на­ғат­та­ну Көп­те­ген зерт­теу­лер бо­йын­ша, жо­ға­ры ней­ро­тизм нә­ти­жесiнiң дең­гейi бар адам­дар ней­ро­тизм дең­гейi тө­мен адам­дар­ға қа­ра­ған­ да өз жұ­мы­сы­на аз қа­на­ғат­та­на­ды.

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

375

Ферн­хем мен За­херл же­ке тұл­ға­лық көр­сеткiштер мен жұ­мыс­ қа қа­на­ғат­та­ну ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­ты зерт­те­ген. Олар кө­пас­ пектi шка­ла­мен ба­ға­ла­на­ды. Жо­ға­ры ней­ро­ти­змдi адам­дар (тұ­ рақ­ты нев­ро­тик­тер) әрiптес­терi ара­сын­да тө­ле­ма­қы­мен орын­да­ луы тиiс жұ­мыс кө­лемiнен аз қа­на­ғат ал­ған. Ле­вин мен Стоукс «не­га­тивтi аф­фек­тивтiлiк» қа­сиеттi анық­та­ ған. Олар мұ­ны ма­за­сыз­да­ну, қо­зу­шы­лық, ней­ро­тизм жә­не өзiнөзi тө­мен ба­ға­лау деп қа­рас­ты­ра­ды. Жүргiзiлген ла­бо­ра­то­риялық жә­не та­би­ғи зерт­теу­лер­ге қа­ра­ған­да не­га­тивтi аф­фек­тивтiлiк (ней­ро­тизм) жұ­мыс­қа қа­на­ғат­та­ну­шы­лық­тың тө­мен дең­гейiмен бай­ла­ныс­ты. Олар түрлi фруст­ра­циялар­ды, мә­се­ле­лер­ді, өкiну­ лердi жоқ­қа шы­ға­ра­ды. Жұ­мыс­қа алу кезiнде кан­ди­дат­тар­ды тө­ мен ней­ро­ти­зм­мен жә­не не­га­тивтi аф­фек­тивтiлiгi тө­мен дең­гейдi ес­ке­ре алу ке­рек дейдi. Де­ген­мен кейбiр зерт­теу­лер ней­ро­ти­змнiң оқу­да та­быс­ты­лық­пен көрiнiс бе­ретiндiгiн көр­се­тедi. Мак­кен­зи осы кор­ре­ля­цияның екі жо­лын ұсы­на­ды. Бiрiншiден, ней­ро­тизм мен оқу­да та­быс­ты­лық тия­нақ­ты таң­дал­ған топ­ тар­дың, оқу­шы­лар­дың, әсiре­се таң­дау ин­тел­лектiң дең­гейi жо­ ға­ры болуын­да бай­қа­ла­ды. Екiншiден, ней­ро­тизм мен жетiстiк ара­сын­да­ғы кор­ре­ля­ция, су­пе­рэ­го күшi жеткiлiктi адам­дар­да ға­на бай­қа­ла­ды. Бұл екi түсiнiктi де құп­тау­ға бо­ла­ды, ней­ро­тизм ин­ тел­лектiң жо­ға­ры дең­гейiмен әлсiзден­се, күштi терiс әсер етедi. Ең­бек iс-әре­кетiне фрей­дистiк көз­қа­рас «Фрей­дтiң ең­бек iс-әре­кетiне де­ген көз­қа­ра­сы пес­си­мистiк, өйт­кенi ол ең­бектi адам­ның та­мақ пен тiршiлiк ету құ­ра­лы ретiнде қа­рас­ты­ра­ды», – дейдi О. Брайн. Фрейд бо­йын­ша, ең­бек – адам өмiрiн құ­рай­ды жә­не мәндi етедi. Ең­бек iс-әре­кетi адам үшiн қо­лай­лы қыз­мет ат­қа­ра­ды, се­ бебi ол реал­ды өмiрге бейiмде­лу жә­не үйре­ну­ге мүмкiндiк жа­сай­ ды. Сөйт­iп, есеюге ұм­ты­лыс жа­сай­ды. Фрейд өмiрлiк энер­гия мен ли­би­до­ның гид­рав­ли­ка­лық мо­делiн құр­ды. Оның ойын­ша, адам­дар көп уақы­тын ең­бек iс-әре­кетiне жұм­са­са, адам бо­йын­да­ғы энер­гия­лар жа­сы­рын түр­де қа­лып, ал ма­хаб­бат пен же­ке бел­сендiлiкке аз энер­гия қа­ла­ды. Неоф­ре­

376

Әлеуметтік психология

дис­тердi ең­бектiң тек тұл­ға­лық құ­ры­лы­мы емес, пси­хо­ло­гия­лық функ­циясы қы­зық­ты­ра­ды. Ораль­ді тип: же­ке тұл­ға­лық қа­рымқа­ты­нас­қа тез тү­седi, сөй­легiш, дау­ла­су­ды ұна­та­ды, сон­дық­тан олар­ды ораль­ды тип­тес ма­ман­дық­тар қы­зық­ты­рып, яғ­ни дан­тист, заң­гер, ра­диоком­мен­та­тор, т.б. ма­ман­дық­тар­ды таң­дайды. Аналь­ ды тип­тес адам­дар үшiн реттiлiк, қыр­сық­тық, үнем­дегiш, өзiндiк ба­қы­лау тән. Олар: бух­гал­терлiк, кiтап­ха­на­лық не­ме­се банктiк iс, тех­ни­ка­лық қауiпсiздiктi қам­та­ма­сыз ету сияқ­ты ма­ман­дық­тар­ға сай ке­ледi. Пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық теория­лар қы­зық бол­ға­ны­мен олар ғы­лы­ ми тұр­ғы­да зерт­телiнбе­ген, сон­дық­тан ең­бектiң пси­хо­ло­гия­лық қыз­метi өзектi мә­се­ле бо­лып қа­ла бе­рерi анық. 7.7. Тұл­ға жә­не бос уа­қыт Адам­дар­дың же­ке мiнез­де­месi, со­ны­мен өз­дерiнiң бос уақы­ тын қа­лай өткiзетiнi жай­лы ең­бек­тер өте аз. Сон­да да бұл та­қы­ рып бiздi қы­зық­ты­ра­ды. Мы­са­лы, сұқ­бат не­ме­се жұ­мыс­қа қа­был­ дау кезiнде «бос уақы­ты­ңыз­ды қа­лай өткiзесiз?» де­ген сұ­рақ­тар қойыла­ды. Бос уа­қыт түрлi пси­хо­ло­гия­лық қа­жеттiлiктi қа­на­ға­тан­ды­ру­ ға мүмкiндiк бе­редi. Фи­зи­оло­гиялық ст­ресс жағ­да­йын­ жояды, ақыл-ойды да­мы­тып, зор­ла­ну­ды тө­мен­де­тедi. Бос уа­қыт­та адам­ да уа­қыт­ты сезiну мен ма­за­сыз­да­ну дең­гейi тө­мен­дейдi. Адам өзiне то­лық ұнайт­ын жұ­мы­сы­мен айна­лыс­са, бар­лы­ғын ұмы­тып, оның зейiнi өзiн қы­зық­ты­ра­тын нәр­се­лер­ге ауып­, со­дан жа­ғым­ды сезiмдер туа бас­тайды. Бос уа­қыт­тың мо­ти­ва­циялан­уын­ анық­тау үшiн көп­те­ген «бос уа­қыт­тың» ста­тис­ти­ка­лық көр­сеткiштерiн келтiру­ге бо­ла­ды. Әри­не, бұл жай­лы берiлген мағ­лұ­мат­тар де­мог­ра­фиялы фак­тор­ мен бай­ла­ныс­ты, әсiре­се жа­сы­на, жы­ны­сы­на, әлеу­меттiк-эко­ но­ми­ка­лық топ­та­ры­на бай­ла­ныс­ты. Ма­те­ри­ал­дық жағ­дайы мен фи­зи­ка­лық да­йын­ды­ғы адам­ның жа­сы­на бай­ла­ныс­ты бол­ған­дық­ тан, де­ма­лу түр­лерi де жас­қа бай­ла­ныс­ты бол­мақ. Бұ­дан бас­қа

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

377

әлеу­меттiк та­бы­на, бiлiмiне, кiрiс-шы­ғы­сы­на жә­не ма­ман­ды­ғы­на бай­ла­ныс­ты бо­ла­ды. Адам­дар­дың мiнез-құл­қын зерт­тей оты­рып, бос уа­қыт­ты же­ ке адам қыр­ла­ры­нан бiр қиын­дық­тар кез­де­седi, әр­түрлi адам­дар бiрдей iс-әре­кет­пен айна­лы­сып, түрлi қа­жеттiлiктерiн қа­на­ғат­ тан­ды­руы мүмкiн, бұ­дан бас­қа анық­тал­ған iс-әре­кет әр түрлi уа­ қыт­та, әр­түрлi жағ­дайда берiлген адам­ның түрлi қа­жеттiлiктерiн қа­на­ғат­тан­ды­ра­ды. Мұ­ны зерт­теушiлер бос уа­қыт­ты ин­ди­вид­ тердiң ерек­шелiгiмен бай­ла­ныс­ты­ра­ды: ат­ри­бу­ция стилi, жан сау­лы­ғы, қа­жеттiлiгi, мо­тивi, же­ке қыр­ла­ры, өзiндiк ба­ға жә­не өзiндiк тәр­бие­мен түсiндiрiледi. Ши­верс бо­йын­ша бос уа­қыт­ты жетi түсiнiкке жiкте­ген: – бос уа­қыт – бұл де­ма­лу мерзiмi, шы­ғар­ма­шы­лық пен оқу­ ға на­зар ауда­ру, мә­де­ни жетiстiктердiң сим­во­лы жә­не бiлiм дең­гейiн жо­ға­ры­ла­ту; – бос уа­қыт бұл – ба­қыт­тың бас­та­ма­сы, ба­рын­ша зерiгудi жо­ йып­, белгiлi бiр iс-әре­кет­пен айна­лы­су; – бос уа­қыт − күш-қуат­ты қал­пы­на келтiру – жұ­мыс­ты ары қа­рай жал­ғас­ты­ру үшiн, адам бос уа­қыт­та фи­зи­оло­гиялық жә­не пси­хо­ло­гия­лық ын­та­ла­нып, дем алуы қа­жет; – бос уа­қыт эк­зис­те­нал­ды күй – адам­да еркiндiк күй ретiнде қа­был­да­на­ды; – бос уа­қыт қыз­мет ретiнде қыз­меттiң орын­да­луымен қа­рас­ ты­ру­ға бо­ла­ды, бо­саң­су (ре­лок­са­ция), көңiл кө­те­ру, тәр­биенi ке­ңейту сияқ­ты, негiзiнен бұл белгiлi бiр мiндет­те­ме­лер­ден уа­қыт­ша бо­са­ну; – бос уа­қыт әлеу­меттiк ст­ра­ти­фи­ка­ция бей­несi ретiнде – белгiлi бiр тап өкiлдерi бас­қа адам­дар­дың көзiнше өзiнiң уақы­тын не­ме­с е ақ­ша­сын көп­теп жұм­с айды. Осы тап­тың өкiлiне сәй­кес көрiну үшiн уақы­тын үнемсiз жұм­с ауы, бұл адам­ның өмiрiн мей­рам­да­тып өткiзу­ге жағ­да­йын­көр­ се­ту. Бос уа­қыт – бұл адам­ның көз­қа­ра­сы­на бай­ла­ныс­ты таң­дау­лы iс-әре­кет­пен айна­лы­суы.

378

Әлеуметтік психология

Бос уа­қыт­тың та­ри­хы Адам­ның бос уа­қыт­та­ғы шы­ғар­ма­шы­лық iс-әре­кетi өнер­ ге, ғы­лым­ға жә­не тех­ни­ка­ға да бас­тау бер­ген. Тас­қа қа­шап жа­ зу, са­лу, бұл ең ал­ғаш­қы өнердiң түрi бо­лып есеп­те­ледi. Та­ри­хи кiтап­тар­да би, театр көрiнiстерi жә­не ба­ла­лар ойыны сияқ­ты де­ ма­лу түр­лерi жа­зыл­ған. Ежелгi Рим­де спорт түр­лерi, ал Еуро­па­да аң­ға шы­ғу мен ба­лық ау­лау әйгiлi бол­ған. Бұл кез­де ақ­сүйек­тер (арис­ток­рат­тар) мен қа­ра­пайым жұ­мыс­шы­лар­дың iс-әре­кетi анық ерек­ше­лен­ген кез. Ал ХV ға­сыр­да каль­ве­низм пай­да бо­лы­сы­мен бос уа­қыт­ты кү­нәлi iс деп са­на­ған. Әри­не, ұзақ жұ­мыс уақы­ты қыс­қар­ған­нан кейiн адам­дар­дың бос уақы­ты да, бос уа­қыт­та айна­лы­са­тын iс-әре­кетi де ке­ңейе бас­та­ды. Өндiрiстiк ре­во­лю­ ция­дан бас­тап екiншi дү­ние жүзiлiк со­ғыс ара­лы­ғын­да жұ­мыс­ кер­лер бiр тектi жә­не ауыр жұ­мыс iсте­ген­нен еш­қан­дай мо­раль­ дық жә­не ма­те­ри­ал­дық қа­на­ғат­та­ну сезiмдерi бол­майт­ын, көп­ те­ген жағ­дайда бос уа­қыт­та ком­пен­са­тор­лық қыз­мет ат­қа­ра­тын. Екiншi дү­ниежүзiлiк со­ғыс­тан кейiн, әсiре­се да­мы­ған ел­де бос уа­қыт­ты қа­жет жә­не ден­сау­лық­қа пай­да­лы деп са­на­ды. Мә­де­ни ескiшiлдiктер мен дi­ни тиым­да­ры ендi ұмы­ты­лып, бос уа­қыт­ты тек же­ке қа­на­ғат­та­ну үшiн емес, ол эко­но­ми­ка­ны жо­ға­ры­ла­тып, жұ­мыс орын­да­рын кө­бейтуге де септiгiн тигiзедi деп са­на­ды. Муд­рек (1992) көр­сет­кен­дей, ең­бек эти­ка­сы қазiргi кез­де жұ­ мыс­та да, бос уа­қыт­та да iс-әре­кетiн мо­ти­ва­ция­лай­ды. Оның тап­ қа­ны − ең­бек эти­ка­сы­ның нор­ма­ла­ры­мен келiсетiн, жиi спорт ор­та­лық­та­ры­на ба­рып, де­не жат­ты­ғу­ла­ры­мен айна­лы­су, негiзгi жұ­мыс­қа да ық­па­лын тигiзедi. Жұ­мыс пен бос уа­қыт­қа бай­ла­ныс­ ты бағ­дар­ды екiге бө­ледi: то­лық жа­ғым­ды жә­не то­лық жа­ғым­сыз. Бұ­ған қа­тыс­ты төрт түсiнiктi жiктеу­ге бо­ла­ды: АВ, АД; СВ, СД: АВ – жiгерлi жұ­мыс, жақ­сы де­ма­лыс – жұ­мыс­та да, бос уа­ қыт­та да iс-әре­кеттiң жа­ғым­ды түрi, бiр-бiрiмен дұ­рыс қа­ты­нас­та бол­ған жағ­дайда, үл­кен жетiстiкке алып ке­ледi; АД – пу­ри­тан­ды­лық − ең­бектiң бар­лық түрi жақ­сы бо­лып, ал бос уа­қыт жа­ман­шы­лық бо­лып есеп­те­ледi. СВ – ге­до­низм (ра­хат тұр­мыс­қа ты­ры­су де­ген грек iлiмi) уайымқай­ғы­сыз жә­не бай­лық­пен өмiр сү­ру, бос уа­қыт­тың бар­лық түрi жа­ғым­ды да, ең­бектiң бар­лық түрiнен керi әсер қа­был­дау.

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

379

СД – шет­те­ту – адам­дар ең­бек­ке де, бос уа­қыт­қа да нем­құ­рай­ лы қа­рай­ды, өзiнiң әлсiздiгiн сезiнiп, олар үшiн белгiлi бiр мөл­ шер жоқ, өмiрiнiң мәнi жоқ де­гендi бiлдiредi. Каль­ве­нистiк по­зи­цияға АД түсiнiгi сәй­кес ке­ледi, бiрақ ең­бек эти­ка­сы­ның мөл­шерiмен келiсетiн жә­не оны қа­жет деп са­найт­ын адам­дар АВ көз­қа­ра­сы­мен сәй­кес­те­нуi мүмкiн. Бар­лы­ғы да − бос уа­қыт­та­ғы мiнез-құлық iс-әре­кетiмен бай­ла­ныс­ты. Зерт­теушiлер бас­қа қы­зық­ты нә­ти­же­лер бе­ретiн ар­найы зерт­теу­лер жүргiзген. Мы­са­лы, Каун шы­ғар­ма­шы­лық ма­ман­ дық­пен айна­лы­са­тын адам­дар­дың өмiр ұзақ­ты­ғын зерт­теу ба­ ры­сын­да көп­те­ген жа­зу­шы­лар жас­тайы­нан қайт­ыс бо­ла­ды. Жа­ зу­шы­ның жұ­мыс ба­бын­да қа­на­ғат­та­нуы аз, соң­ғы нә­ти­жесiне же­ту көп уа­қыт­ты ке­рек етедi. Сон­дық­тан көп­те­ген жа­зу­шы­лар бос уақы­тын­да iшiмдiк, шы­лым, есiрткiнi қол­да­на­ды, қауiптi спорт түрiмен айна­лыс­қан­ды ұна­та­ды, дәл осы фак­тор­лар ер­те өлiмнiң бiрден-бiр се­беп­керi бо­лып та­бы­ла­ды. Бұ­дан бас­қа ең­ бек пен бос уа­қыт­тың ара­сын­да­ғы же­ке фак­тор­лар­дың жа­на­ма түр­де бай­ла­ны­сы бар. Бос уа­қыт­ты зерт­теу Бос уа­қыт­та­ғы сан­дық ба­ға­лау әре­кетi үш тәсiлмен жүргiзiледi: түрлi әре­кет­тер­ге ар­на­ла­тын iс-әре­кет уақы­ты­ның мөл­шерi өл­ ше­недi; оған кет­кен қар­жы­ның мөл­шерi жә­не ол iс-әре­кет­ке қы­ зы­ғу­шы­лық­тың дең­гейi анық­та­ла­ды. Сол үшiн түрлi зерт­теу­лер жүргiзiлген­де уа­қыт пен қар­жы­ның жұм­са­луы бос уа­қыт­та­ғы iс-әре­кеттiң сұ­рауна­ма­сы қол­да­ны­ла­ды. Бiрақ осы кез кел­ген жұ­ мыс­ты қол­дан­ған­да екi мә­се­ле туын­дай­ды: бiрiншiден, бос уа­ қыт­та­ғы iс-әре­кет­тердiң мүмкiндiктерiн то­лық жә­не қыс­қа қам­ту ке­рек, екiншiден, бос уа­қыт түр­лерiн жүйелi жiктеу қа­жет. Бос уа­қыт­та­ғы iс-әре­кеттiң тип­терiнiң жiкте­луiн келтiрсек: те­ле­бағ­ дар­ла­ма­лар­ды кө­ру; дос­та­ры­на жә­не ту­ған-туыс­тар­ға ба­ру; есiк ал­дын­да жұ­мыс не­ме­се бау-бақ­ша­да жұ­мыс iстеу; жур­нал, кiтап оқу; ав­то­көлiкпен қы­ды­ру; му­зы­ка­лық жаз­ба­лар тың­дау; жи­на­ лыс­тар­ға ба­ру; сүйiктi iсiмен айна­лы­су (хоб­би): рес­то­ран­да бо­лу, спорт­пен айна­лы­су; кар­та ой­нау жә­не т.б.

380

Әлеуметтік психология

Кейбiр ав­тор­лар бос уа­қыт­та айна­лы­са­тын iс-әре­кет­тердi өзiнше түрлi дең­гей­лер­ге жiктеу­ге ты­рыс­ты: – iс-әре­кет жұ­мыс­пен бай­ла­ныс­ты – жұ­мыс ба­ры­сы­мен iсса­ пар­лар, кешкi уа­қыт­пен бай­ла­ныс­ты iстер; – бiлiм алу­ды жал­ғас­ты­ру – курс­тар оқу жә­не зерт­теу­лер жүргiзу; – үй жұ­мы­сы – ас әзiрлеу, жи­нау, жөн­деу; – ұйым­дас­қан жұ­мыс - қо­ғам­дық жұ­мыс; – ба­ла тәр­бие­леу – ба­ла­ға қа­рау, үй тап­сыр­ма­ла­рын тек­се­ру, көңiл-кө­те­ру; – әлеу­меттiк көңiл-кө­те­ру – театр, оты­рыс­тар, спорт, түнгi клуб­тар, туыс­тар мен та­ныс­тар­ға ба­ру; – шо­пинг – күн­делiктi қол­да­на­тын тауар: са­тып алу, же­ке жә­не жа­нұялық қа­жеттiлiктердi қа­на­ғат­тан­ды­ру; – бел­сендi бос уа­қыт – спорт ойын­да­ры, му­зы­ка, сая­хат, бой сергiту; – же­ке қа­жеттiлiктер: жан, тән та­зар­ту әре­кет­терi, киiну, түнгi ұйқы, күндiзгi де­ма­лыс­тар; – пас­сивтi iс-әре­кет: ра­дио, те­ле­ди­дар, оқу (га­зет, жур­нал­дар­ дан қы­зық­ты әзiлдер оқу). Ойын­ жә­не рек­реа­тивтi iс-әре­кет екеуi де бiр, бiрақ түрлi же­ ке си­пат­қа ие. Адам­дар ойын­ға көп­те­ген күшiн жұм­сап, қы­зы­ ғып, құ­мар­тып ой­най­ды. Кейбiр теоре­тик­тер ойын­ды инс­тинктi қа­жеттiлiк, бiрақ инс­тинктi қа­жеттiлiк ретiнде бос уа­қыт кон­цеп­ циясы­ның нақ­ты жә­не дәл мәнiн түсiндiрiп бе­ре ал­май­ды. Мұ­ның ерек­шелiгi рек­реа­тивтi iс-әре­кет­пен бос уа­қыт­қа адам­ дар бар­лық зейiнiн бө­ледi. Адам бар­лық зейiнiн таң­дап ал­ған iсәре­кет­ке ба­ғыт­тап, уа­қыт­ты ұмы­тып ке­тедi. Бос уа­қыт­та өзiнiң қа­ла­ған әре­кет­терiмен айна­лы­суы ба­ры­сын­да адам iштей қа­на­ ғат­та­ну сезiмiнде, яғ­ни өмiрдiң бiрқа­лыпты­лы­ғын­да бо­ла­ды. Нью­лин­гердiң (1978) зерт­теуi ба­ры­сын­да, жай адам­дар­дан (ере­сек аме­ри­кан­дық­тар­ды) «бос уа­қыт ненi бiлдiредi?» – деп сұ­ ра­ған­да, 75%-ы керi әсер тигiзедi, ал 20%-ы тиiмсiз iс-әре­кет, тек 5%-ы оны «ақыл-ой­дың жемiсi» деп жа­уап­ бер­ген. Бос уа­қыт­ты көбiсi ден­сау­лық­қа пай­да­лы, өмiрдi түр­лендiредi деп ойла­ған.

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

381

Нә­ти­жесiнде бос уа­қыт­та­ғы iс-әре­кеттi мо­ти­ва­ция­лайт­ын эм­ пе­ри­ка­лық зерт­теу­лер­де бос уа­қыт мо­ти­ва­циясы­ның бiрқа­тар фак­тор­ла­ры бөлiндi. Бос уа­қыт пен спорт­ты зерт­теушiлер пси­хо­ ло­гия­лық жа­ғым­ды әсер­лердi нұс­қайды. Мы­са­лы, Драй­вер өзiнiң қыз­мет­терiмен бос уа­қыт тiке­лей пси­хо­ло­гия­лық қа­жеттiлiктер, со­ны­мен қа­тар фи­зи­оло­гиялық, жан сау­лы­ғы­на, өмiрге қа­на­ғат­ та­ну­ға, же­ке адам өсуiне әсерi өте көп деп са­най­ды. Ав­тор бос уа­қыт ар­қы­лы берiлетiн сегiз жа­ғым­ды мүмкiндiктердi көр­се­тедi: – өзiн көр­се­ту; – дос­тық қа­рым-қа­ты­нас; – билiк; – ком­пен­са­ция; – сенiмдiлiк; – қыз­мет­тер, бас­қа­лар­ға кө­мек­те­су мүмкiндiгi; – ин­тел­лек­ту­ал­ды-эс­те­ти­ка­лық мүмкiндiктер; – же­ке қа­лу. Тұл­ға­лық қыр­лар жә­не бос уа­қыт Берiлген жұ­мыс­та екi ба­ғыт­тың қай­сы­сы қол­да­ны­ла­тын­ды­ ғы­на негiзделiнiп, Айсо-Ахо­ла ғы­лы­ми жа­рияла­ным­дар­ды екiге бө­лу­ге бо­ла­ды деп көр­сеттi: тұл­ға­лық қыр­лар теориясы­ның негiзiндегi ба­ғыт бо­йын­ша тұл­ға – ба­қы­лау объектiсi бо­лып та­бы­ ла­тын адам­ның iшкi мiнез­де­ме­лерiнiң жиын­ты­ғы де­ген бол­жам­ да негiздел­ген. Не­ме­се ат­ри­бу­циялық ба­ғыт – адам­ның тұл­ға­сы ба­қы­лаушы қа­был­дауы­ның ерек­шелiктерiмен анық­та­ла­ды де­ген бол­жам­ға сүйенiп са­лын­ған. Ай­зенк әрiптес­терiмен спорт­пен шұ­ғыл­да­ну­дың жә­не тұл­ға­ лық қыр­лар­дың ара­сын­да­ғы бай­ла­ны­сы жа­йын­да алын­ған көр­ сеткiштер­ге әр жақ­ты жә­не те­рең сы­ни тал­дау­ды өткiзiп, ма­ ңыз­ды нә­ти­же­лер­ге қол жеткiзедi. Кейбiр нә­ти­же­лер, Ай­зенк ұсын­ған үш жақ­сы зерт­тел­ген тұл­ға­лық қыр­лар­ға бай­ла­ныс­ты – экс­тро­вер­сия, ней­ро­тизм жә­не пси­хо­тизм. Ор­та дең­гейлi спорт­ шы­лар­да да, үздiк спорт­шы­лар­да да жағ­дай­дың көбiсiнде экс­тро­ ве­рт­тер бо­лып шы­ға­ды. Спорт­шы­лар­да ауырт­па та­бал­ды­ры­ғы бiрша­ма жо­ға­ры бол­ған соң, олар күштi түйсiктердi алу­ға ұм­ты­

382

Әлеуметтік психология

ла­ды. Реак­цияла­ры да өте жыл­дам. Ал бас­қа жа­ғы­нан, спорт­шы­ лар­да, әдет­те, ней­ро­ти­змнiң тө­мен дең­гей­лерi (ма­за­сыз­да­нуы) жә­не пси­хо­ти­змнiң жо­ға­ры дең­гей­лерi бо­ла­ды, се­бебi пси­хи­ка­ ның баяу қоз­ға­луы аг­рес­сивтiлiкпен эго ор­та­лық­та­ну­шы­лық­пен (эго­це­нт­ризм) жә­не бә­се­ке­лестiкке де­ген бейiм бо­луымен бай­ла­ ныс­ты. Бұл ав­тор­лар көбiне жо­ға­ры спорт ше­берлiгi ге­не­ти­ка­лық фак­тор­лар­мен бай­ла­ныс­ты бо­ла­ды де­ген. Тұл­ға­лық мiнез­де­ме­лер мен реак­тивтi мiнез-құлық­тың ара­ сын­да­ғы бай­ла­ныс­ты зерт­те­ген ниас қы­зы­ғу­лар ква­ли­фи­ка­ циясы­ның мәнiн ерек­ше атап көр­сеттi, се­бебi, әдет­те спорт­тық қы­зы­ғу­лар­дан бө­лек, кейбiр бас­қа да фак­тор­лар ес­керiледi. ­Ниас­тың ең­бегiнде қа­жеттiлiктер теориясы­ның әсерi бай­қа­ла­ ды, се­бебi оны спе­ци­фи­ка­лық қы­зы­ғу­лар­дың ар­найы мүд­де­лер­ дің мо­ти­ва­циясы қы­зық­ты­ра­ды. Со­ны­мен, ол қа­ла­на­тын қы­зы­ ғу­лар­дың ге­не­ти­ка­лық ком­по­нентiнiң бар екенiн көр­се­тедi жә­не де от­ба­сы дам­уын­ың әсерiне, мүд­де­лер­дің дам­уына көңiл ау­дар­ та­ды. Ферн­хем тұл­ға­лық көр­сеткiштер­мен жә­не (экс­тро­вер­сия жә­ не ней­ро­тизм) әлеу­меттiк бел­сендiлiктiң түр­лерi, со­ны­мен бос уа­қыт ба­ры­сын­да­ғы iс-әре­кеттiң ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­ты зерт­ те­ген. Инт­ро­ве­рт­тер­мен са­лыс­тыр­ған­да экс­тро­ве­рт­тер екi түрлi iс-әре­кет­пен айна­лы­са ала­тын­ды­ғы көр­сетiледi. Дәлiрек айт­ қан­да «әлеу­меттiк ара­қа­ты­нас­тар­да» (туыс­тар мен та­ныс­тар­ға ба­рып тұ­ру, ки­но, дис­ко­те­ка­лар­ға, би­лер­ге жә­не кеш­тер­ге ба­ру) жә­не «фи­зи­ка­лық iс-әре­кет­тер­ге» (бел­сендi хоб­би, жаяу се­руен­ дер, ойын­дар). Ней­ро­тизм бос уа­қыт­тың осы екi фак­тор­лар­дың ба­ға­ла­ры­мен бай­ла­ныс­па­ған екен. Бос уа­қыт ба­ры­сын­да­ғы iсәре­кеттiң ба­ға­ла­ры инт­ро­ве­рттiң тәртiпке (ұйым­дас­ты­ру­шы­лық, да­йын­дық, дәлдiк, ұқып­ты­лық жә­не iс-әре­кеттi жос­пар­лау) аса қы­зы­ғу­ды жә­не аф­фи­лиация­лық қа­жеттiлiктердi бiлдiру­ге не­ғұр­ лым аз бейiмдiлiктi (топ­қа бейiмдiлiк, ара­қа­ты­нас жә­не бiрлес­кен iс-әре­кет) көр­сеттi. Тұл­ға­лық кон­цеп­циялар­дың көбiсi өз­дерiне «қоз­ды­ра­тын ын­та­лар­ды iздеу» де­ген ұғым­ды қо­са­ды. Мы­са­лы, қоз­ды­ра­тын теорияда па­ра­ле­ти­ка­лық до­ми­на­нт­ты­лық қоз­ды­ра­ тын сти­мул­дар­ды iздеу жа­йын­да­ғы клас­си­ка­лық түсiнiктер­мен

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

383

ты­ғыз бай­ла­ныс­қан. Түрлi зерт­теу­лер бұл ауыс­па­лы спорт­тық қа­лаулар­мен жә­не белгiлi бiр спорт түр­лер­мен шұ­ғыл­да­нуымен бай­ла­ныс­ты екенiн көр­сеттi. Мы­са­лы, Керр спорт­шы­лар­дың түрлi топ­та­рын зерт­теу нә­ти­жесiнде, ке­лесi қо­ры­тын­ды­ға келдi: сер­финг жә­не жел­кендi қайық спор­ты­мен айна­лы­са­тын авс­тра­ лиялық спорт­шы­лар­да қоз­ды­ра­тын сти­мул­дар­ды iздеудiң ор­таң­ ғы дең­гейi штан­гис­тер­ге қа­ра­ған­да жо­ға­ры; гол­лан­диялық па­ра­ шу­тис­тер­де жә­не мо­то­гон­шик­тер­де бұл көр­сеткiштердiң дең­гейi жүргiзушi-ма­ра­фон­дық­тар­ға қа­ра­ған­да жо­ға­ры; ал ағыл­шын дель­топла­не­ри­ст­те­рін­де қа­ра­пайым тұр­ғын­дар­ға қа­ра­ған­да жо­ға­ ры. Керр мен Кокс экс­тро­вер­сия мен ней­ро­тизм, спорт­тық жал­пы қабiлеттер жә­не та­быс­тар­мен бай­ла­ныс­ты түрлi қо­зу дең­гей­лерiн келтiредi. Бос уа­қыт фор­ма­ла­ры­на бай­ла­ныс­ты не­ғұр­лым дәл бол­жам­ дар­ды тұл­ға­лық қыр­лар теориясы­ның, яғ­ни экс­тро­вер­сия мен ней­ро­ти­змнiң негiзiнде алу­ға бо­ла­ды. Жұм­сал­ған уа­қыт­тың күн­ делiгiн iрiктеп жа­зу әдiсте­месiн қол­дан­ған Брандш­тат­тер экс­тро­ ве­рт­тер бос уа­қыт пен жұ­мыс ба­ры­сын­да сти­му­ля­ция­ның жо­ға­ ры дең­гейлi си­ту­ация­лар­ды қа­лайтынын дә­лел­дедi. Эг­лофф жә­не Грюн экс­тро­вер­сия төзiмдiлiктi та­лап ететiн спорт­тың түр­лерiн қа­лауы­мен жә­не осы спорт түр­лерiндегi та­быс­тар­мен бай­ла­ныс­ты екенiн көр­сеттi. Инт­ро­ве­рт­тер­ге қа­ра­ған­да экс­тро­ве­рт­тер көп да­ йын­да­лып, әдет­те үл­кен та­быс­тар­ға жет­кен жә­не өз­дерiнiң ал­ды­ на не­ғұр­лым анық мақ­сат­тар­ды қой­ған. Бұл нә­ти­же­лер тұл­ға­лық қыр­лар да­йын­дық­қа ұстаным­дар­ға де­ген жа­ғым­сыз сезiмдер­мен кү­рес жүргiзу­ге жә­не мақ­сат­тың қойыл­уына әсер ете ала­ды, ал осы фак­тор­лар өз ке­зегiнде белгiлi спорт­тың түр­лерiндегi та­быс­ тар­ға әсер ете ала­тын­ды­ғы жа­йын­да айтады. Кир­кал­ди жә­не Ферн­хем экс­тро­вер­сия ней­ро­ти­зм­ге қа­ра­ған­ да қа­ла­на­тын реак­тивтi қы­зы­ғу­лар­дың диф­фе­рен­циясы­на не­ғұр­ лым көп әсер ететiндiгiн тия­нақ­та­ды. Экс­тро­ве­рт­тердi, әдет­те әлеу­меттiк ойын­ типтi iс-әре­кет, со­ны­мен ди­на­ми­ка­лық, бә­се­ке­ лес кү­рес­тер­ге ба­ғыт­тал­ған спорт­тың түр­лерi қы­зық­ты­ра­ды, ал инт­ро­ве­рт­тер керiсiнше, осын­дай iс-әре­кет­тер­ден ау­лақ бо­лу­ға ұм­ты­ла­ды. Ней­ро­ти­змнiң дең­гейi жо­ға­ры адам­дар­ды бә­се­ке­лес

384

Әлеуметтік психология

спорт­тың түр­лерi аз қы­зық­ты­ра­ды екен, бiрақ мәндi кор­ре­ля­ция бол­майды. Ви­ли 1950-1970 ж.ж. ара­сын­да­ғы пай­да бол­ған спорт та­қы­ ры­бын­да жа­рық көр­ген жа­рияла­ным­дар­ды тал­да­ған. Мар­тенстiң жұ­мы­сын қа­рас­ты­рып, оған кейбiр қазiргi кез­дегi көр­сеткiштердi қос­ты. Бүкiл жүргiзiлген зерт­теу­лердi Мар­тенс үш­ке бөлдi: экс­ пе­ри­мен­тал­ды (10 %), кор­ре­ля­циялық (89%), кли­ни­ка­лық (1%) жә­не әдiсте­мелiк мә­се­ле­лердi (ауыс­па­лы­лар­дың адек­ват­ты емес опе­ра­циялар­ды iрiктеудi қа­лып­тас­ты­ру ба­ры­сын­да­ғы өл­шеу құ­ рал­да­рын пай­да­ла­ну­ға жә­не ста­тис­ти­ка­лық тал­дау­дың объек­тивтi еместiгiн) көр­сеттi. Кон­тент-ана­лиздiң әдiсна­ма­сын пай­да­ла­нып, ол «же­ке адам жә­не спорт» та­қы­ры­бы­на ар­нал­ған пси­хо­ло­гия­лық зерт­теу­лерi бар 11 же­текшi жур­нал­дар­ға тал­дау жа­са­ған. Ав­тор­дың ал­ған нә­ти­же­лерi бо­йын­ша зерт­теу­лердiң 68% кор­ре­ля­циялық, 28% экс­пе­ри­мен­тал­ды жә­не 4% кли­ни­ка­лық бо­лып та­бы­ла­ды. Қа­рас­ ты­рыл­ған жа­рияла­ным­дар­дың ара­сын­да сау­ал­на­ма әдiсна­ма­сы­ мен зерт­теу­лердiң (26%), та­би­ғи зерт­теу­лердiң (25%), ла­бо­ра­то­ риялық экс­пе­ри­ме­нт­тердiң (23%), та­би­ғи сау­ал­на­ма­лар­дың (15%) жә­не та­би­ғи экс­пе­ри­ме­нт­тердiң (11%) бар екендiгi анық­тал­ды. Кон­тент-ана­лиздiң ста­тис­ти­ка­лық нә­ти­же­лерi көр­сет­кен­дей 1974-1981 жж. ара­сын­да­ғы тұл­ға­лық қыр­лар теориясы­на негiздел­ ген зерт­теу­лердiң са­ны бай­қа­ла­тын­дай қыс­қар­тыл­ды, бiрақ сол ке­зең­дер­де ког­ни­тивтi ба­ғыт не­ғұр­лым кең пай­да­ла­ны­ла бас­та­ды. Ви­ли өзi қой­ған төрт сұ­рақ­қа бы­лай жа­уап­бе­редi: бiрiншiден, клас­си­ка­лық тұл­ға­лық теориясы­ның та­ны­мал­ды­лы­ғы тө­мен түстi, ал оның ор­ны­на қыр­лар мен күй­лер ара­сын­да­ғы ара­қа­ты­ нас кон­цеп­циясы пай­да­ла­ны­ла бас­та­ды. Екiншiден, әдiсна­ма­лық көз­қа­рас­тан са­ла не­ғұр­лым ба­ла­нс­тан­ба­ған бол­ды, яғ­ни экс­пе­ ри­мен­тал­ды зерт­теу­лердiң бiр бөлiгi үшiн өсiп, кор­ре­ля­циялық зерт­теу­лердiң бiр бөлiгi үшiн тө­мен түстi. Үшiншiден, бұ­рын­ ғы­дай зерт­теу­лердiң ша­ма­мен бiр бөлiгi құ­ры­лым­ды зерт­теу­ге, ал бас­қа бөлiгi ди­на­ми­ка­ны (бол­жам­даудың) зерт­теу­ге ар­нал­ған бо­ла­тын. Зерт­теушiлердiң аз бөлiгiн ға­на мо­ди­фи­ка­ция (ара­ла­су) қы­зық­ты­ра­ды. Не­ғұр­лым бай­қа­ла­тын прог­ресс тұ­рақ­тан­ды­рыл­

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

385

ған теория­лық ба­за­сы бар жер­де көрiнедi, мы­са­лы, ат­ри­бу­циялық зерт­теу­лердiң көр­сеткiштерi жә­не өзiне сенiмдiлiк, ма­за­сыз­да­ну жә­не мо­ди­фи­ка­ция сияқ­ты фак­тор­лар­дың зерт­теу­лерiнде. Же­ке адам жә­не спорт «Тұл­ға жә­не спорт» та­қы­ры­бы­на ең­бек­тер өте көп, бiрақ көп­ те­ген әдiсна­ма­лық мә­се­ле­лер әлi шешiлме­ген. Фи­зи­оло­гиялық, мор­фо­ло­гиялық жә­не ге­не­ти­ка­лық фак­тор­лар­ды, фи­зи­ка­лық да­ йын­дық­тың дең­гей­лерi мен тұл­ға­лық қыр­лар­ды спорт­тық қы­зы­ ғу­лар жә­не спорт ше­берлiгiмен бай­ла­ныс­ты­ру сы­нақ­та­ры қол­да­ ны­ла­ды. Бұл ав­тор­лар (Davis and Mogle, 1994) зерт­теудiң негiзгi мiндетi бо­лып спорт­шы емес адам­дар­дың ұстаным­дар диф­фе­рен­ циациясы, со­ны­мен қа­тар, «үздiк спорт­шы­лар­дың» жә­не бас­қа­ лар­дан «жо­ға­ры жетiстiктер­мен» ерек­ше­ле­нетiн спорт­шы­лар­дың диф­фе­рен­цияция­сын са­на­ған. Дэ­вистiң айт­уы бо­йын­ша, спорт пси­хо­ло­гиясы­ның са­ла­сын­да көп­те­ген миф­тер мен қа­ра­пайым­дал­ған көз­қа­рас­тар бар. Спорт ше­берлiгi көп­те­ген тех­ни­ка­лық қабiлеттер мен iскерлiктер, қоз­ ға­лыс­тың жыл­дам­ды­ғы, фи­зи­ка­лық дең­гейдiң да­йын­ды­ғы, тұ­ рақ­ты­лық, бо­ла­шақ­ты бол­жай алу, тем­пе­ра­мент сияқ­ты фак­ тор­лар­дың үй­лесiмдiлiгiне тәуелдi бо­ла­ды. Ол спорт­шы­лар­дың мiнез-құл­қы­на әсер ететiн сегіз «пси­хо­ло­гия­лық» фак­тор­лар­ды су­рет­тейдi: тұл­ға­лық си­пат­та­ма­лар мен адап­та­ция; спорт­тық жа­ рыс­тар­ға қа­ты­су­дың тәжiри­бесi; пси­хо­ло­гия­лық қол­дау­дың бо­ луы жә­не кон­сультант­тар; әлеу­меттiк қы­сым; жүйелiлiк, тұ­рақ­ты­ лық жә­не сенiмдiлiк; пси­хо­ло­гия­лық да­йын­дық жә­не мо­ти­ва­ция. Дэ­вис бо­йын­ша, тұл­ға­ны ба­ға­лауға ар­нал­ған бар­лық өзiндiк мiндет­тердiң сау­ал­на­ма­ла­рын қол­да­ну нә­ти­жесiнде дис­си­му­ля­ ция­мен бай­ла­ныс­ты мә­се­ле­лер туын­дай­ды. Соң­ғы 30 жыл­дың iшiнде тұл­ға­лық си­пат­та­ма­лар мен спорт жетiстiктерiнiң ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс жөнiндегi жа­ңа ма­қа­ла­лар үнемi ба­сы­ла­ды. Зерт­теушiлер түрлi тұл­ға­лық тес­тердi қол­да­на­ды. Цу­кер­ман ой­лап жа­са­ған күштi түйсiктер­ге ұм­ты­лу шка­ла­сы бос уа­қыт­ты өткiзу үшiн қа­ла­на­тын фор­ма­лар­ды жә­не белгiлi бiр iс-әре­кет­ке қа­ты­су­ды бол­жау үшiн көп­те­ген сәт­тердi қол­дан­ған

386

Әлеуметтік психология

бо­ла­тын. Күштi түйсiктер­ге ұм­ты­лу дең­гейi жо­ға­ры адам әр түрлi жа­ңа түйсiктер­де қа­жеттiлiктi сезiнедi жә­не осын­дай әсер­лердi алу үшiн фи­зи­ка­лық жә­не әлеу­меттiк тәуе­кел­ге да­йын­, спе­ци­фи­ ка­лық бол­жам­дар­ды эм­пи­ри­ка­лық тек­се­ру өте оңай. Мы­са­лы, Бэб­бит: −әрiптес­терiмен аэро­би­ка бо­йын­ша топ­тық са­бақ­тар­ға қа­ты­су күштi түйсiктер­ге ұм­ты­лу­дың жо­ға­ры дең­ гей­лерiнен гөрi, тө­мен дең­гей­лерiмен бай­ла­ныс­ты, − деп айт­ қан бо­ла­тын. Одан бө­лек, күштi түйсiктер­ге ұм­ты­лу белгiлi бiр те­ле­ди­дар­лық бағ­дар­ла­ма­лар­ды қа­лауы­мен бай­ла­ныс­ты екенi көр­сетiлген. Роу­ланд өзiнiң әрiптес­терiмен бiрге бұл көр­сеткiш адам­дар­дың те­ле­ди­дар­ды қа­лай­ша кө­ретiндiгiмен, қан­дай бағ­ дар­ла­ма­лар­ды қа­лайт­ын­ды­ғы­мен бай­ла­ныс­ты екенiн анық­та­ды. Поттс өз әрiптес­терiмен ке­лесi нә­ти­же­лер­ге көңiл бөлдi: күштi түйсiктердi iздейт­iндер му­зы­ка­лық клип­тердi, күндiзгi ток-шоу­ лар­ды, ко­ме­диялық бағ­дар­ла­ма­лар­ды, де­ректi жә­не муль­типли­ка­ циялық фильм­дердi жиi қа­рап, жа­ңа­лық­тар мен те­ле­се­риал­дар­ға аз көңiл бө­летiн. Фо­ра­бос­ко мен Рач әр­түрлi әзiл түр­лерiнiң рейт­ инг күштi түйсiктер­ге ұм­ты­луы­мен ай­қын бай­ла­ныс­ты екенiн көр­сеттi. Дэ­вис пен Могл төрт түрлi топ­та­ғы (әр топ­та 30 зерт­те­ лушiлерден) қо­зу­дың түрлi көр­сеткiштерiн са­лыс­тыр­ған: үздiк спорт­шы­лар то­бы, ор­тақ дең­гейлi спорт­шы­лар то­бы, бос уа­қыт ба­ ры­сын­да спорт­пен шұ­ғыл­да­на­тын адам­дар­дың то­бы жә­не спорт­ пен айна­лыс­пайт­ын адам­дар­дан тұ­ра­тын ба­қы­лау то­бы; алын­ған нә­ти­же­лер бо­йын­ша экс­тро­вер­сия, пси­хо­тизм жә­не қоз­ды­ра­тын сти­мул­дар­ды iздеу − тәуе­кел­ге бейiмдiлiк сияқ­ты тұл­ға­лық фак­ тор­лар спорт жетiстiктерiнен гөрi спорт­қа де­ген қы­зы­ғу­мен бай­ ла­ныс­ты. Тұл­ға­лық си­пат­та­ма­лар мен спорт нә­ти­же­лерiнiң (бос уа­қыт ба­ры­сын­да­ғы iс-әре­кет көр­сеткiштерiнiң) ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­ты зерт­теу­ге ар­нал­ған ең­бек­тер­ден мы­на нә­ти­же шық­ ты: да­йын­да­лу әдiстерi дәл сол адам­ның қа­жеттiлiктерiне сәй­кес бо­луы. Осы­дан бө­лек, өзiнiң тұл­ға­лық си­пат­та­ма­ла­ры адам­дар­ға не­ғұр­лым сәй­кес ке­летiн iс-әре­кет­ке ба­ғыт­тау қа­жет. Спорт­пен шұ­ғыл­да­ну­дың же­ке адам­ға әсерi аз зерт­тел­ген, бiрақ ол жа­ғым­ды бо­ла ала­ды де­ген бол­жам айтыла­ды, се­бебi

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

387

спорт бел­сендiлiгi деп­рес­сия мен ма­за­сыз­да­ну дең­гей­лерiнiң тө­ мен­деуiне әсер етедi. Фор­ма ретiнде көңiл-күйдiң ба­ға­ла­ры бас­қа қыр­лар­ға қа­ра­ған­ да спорт жетiстiктерi жә­не бел­сендiлiгiмен ты­ғыз кор­ре­ля­цияла­ на­ды. Же­ке жағ­дай­лар­да ты­ғыз кор­ре­ля­ция тұл­ға қы­ры (ма­за­сыз­ да­ну) ретiнде емес, ма­за­сыз­да­ну­дың қа­лып­ты (көңiл-күй) ретiнде ба­ға­ла­на­тын­ды­ғы бай­қа­ла­ды. Тұл­ға­лық си­пат­та­ма­лар­ға ге­не­ти­ка­лық фак­тор­лар де­не пiшiнiне де әсер ете ала­тын­ды­ғы белгiлi. Со­ны­мен, ге­не­ти­ка­лық фак­ тор­лар түрлi спорт түр­лерiнде ше­берлiктiң ма­ңыз­ды ком­по­не­нт­ терi бо­лып та­бы­ла­ды. Ай­зенк өз әрiптес­терiмен спорт­шы­лар­ды оқы­ту ба­ры­сын­да пси­хо­ло­гия­лық ұстаным­дар­ды пай­да­ла­ну спорт жетiстiктерiнiң не­ғұр­лым жо­ға­ры дең­гейiне жеткiзедi деп са­най­ды. Би­хе­ви­ориал­ ды әдіс­тердiң пай­да­ла­нуы (де­сен­си­би­ли­за­ция, шо­мы­лу(пог­ру­же­ ние)) ма­за­сыз­да­ну дең­гейiнiң тө­мен­деуiне кө­мек­те­седi. Бос уа­қыт пен спорт­тың тұл­ға­ға әсерi Спорт пси­хо­ло­гия­сын­да тұл­ға­ның құ­ры­лы­мы бар­лық жағ­дай­ лар­да тәуелсiз ауыс­па­лы ретiнде қа­рас­ты­ры­ла­тын жә­не белгiлi бiр спорт­тың түр­лерiн қол­дау­да тұл­ға ерек­шелiктерi зерт­тел­ген уа­қыт­та, кейбiр зерт­теушiлер тұл­ға­лық қыр­лар­ды тәуелдi ауыс­ па­лы ретiнде са­най­ды. Динст­бер спорт­пен шұ­ғыл­да­ну­дың әсерiнен тұл­ға­лық өз­ герiстердiң төрт ық­ти­мал­ды ме­ха­низмi бар деп са­най­ды: фи­зи­оло­гиялық өз­герiстер – спорт­пен шұ­ғыл­да­ну көп­те­ген фи­зи­оло­гиялық жүйе­лер­ге, со­ның iшiнде көңiл-күй мен эмо­ циялар­ға күштi әсерi бар үй­лесiмдi жүйеге әсер етедi. Өзiндiк қа­был­дау­дың өз­герiстерi – егер спорт­пен шұ­ғыл­да­ ну ба­ры­сын­да адам арық­тап, бел­сендi жә­не жас бо­лып көрiнсе, олар оны «Мен» – кон­цеп­циясы­мен өзiндiк ба­ға­ға әсер ете ала­ ды. Денi сау адам бiраз ай бойы шұ­ғыл­да­нып, өте үл­кен қа­шық­ тық­та жүгiре ала­ды, со­ның сал­да­ры­нан адам бiрне­ше ай бұ­рын қиын бо­лып көрiнген мә­се­ле­лердi ше­ше ала­тын­ды­ғы­на сенiмдi бо­ла­ды.

388

Әлеуметтік психология

Қа­рым-қа­ты­нас жә­не өмiр стилiндегi өз­герiстер – белгiлi бiр спорт түрiне не­ме­се бос уа­қыт ба­ры­сын­да­ғы iс-әре­кет­ке қы­ зы­ғу, та­мақ­та­ну тәртiбi, ұйқы жә­не де­ма­лыс, iшiмдiк жә­не те­мекi тар­ту сияқ­ты өмiр стилiнiң ком­по­нентiндегi өз­герiстер­ге әке­луi мүмкiн. Өмiр стилiнiң өз­ге­руiнiң нә­ти­жесiнде бас­қа адам­дар­мен қа­рым-қа­ты­нас­тар­дың мо­дел­дерi де өз­ге­редi. Тұл­ға­лық функ­ция­ лар­ға әсер ете ала­тын та­ныс­тар пай­да бо­ла бас­тайды. Кү­ту­лер – ден­сау­лық­қа, диета­лар­ға жә­не да­йын­дық­тар­ға бай­ ла­ныс­ты бө­лек құн­ды кү­ту­лерi мен сенiмдерi бар бас­қа спорт­шы­ лар­мен не­ме­се жат­тық­ты­ру­шы­лар­мен қа­рым-қа­ты­нас­та бо­лу­дың әсерiнен өз­ге­ре ала­ды. Бiртiндеп осы құн­ды кү­ту­лер­ді адам мең­ герiп, оның тұл­ға­лық функ­циялан­уын­өз­гер­туiне бо­ла­ды. Фол­кинс жә­не Сайм тұл­ға­лық тес­тер нә­ти­же­лерiнде де­не шы­нық­ты­ру ораа­сан зор өз­герiстер­ге әкел­мейдi де­ген нә­ти­же­ге келдi. Бұл са­ла­да­ғы зерт­теу­лердiң негiзгi мә­се­лесi – фун­да­мен­тальді теория­лық ба­за­сы­ның бол­ма­уын­да. Спорт бел­сендiлiгi сим­па­ти­ка­лық жүй­ке жүйесiне не­ме­се құн­ ды қа­лаула­ры­на әсер етедi, бiрақ бәрiбiр өз­герiстер­мен баяу жә­не бiртiндеп жү­зе­ге аса­ды. Тұл­ға жә­не сая­хат Кейбiр адам­дар сая­хат пен ту­ристiк (ше­тел­дер­ге жиi ба­ра­тын­ дар) са­ла­ны ұнат­са, кейбiрлеу­лер өзiнiң өмiрiне қа­на­ғат­та­на­тын бол­ған­дық­тан, үй­ден шы­ғу­ды да ұнат­пайды? Ту­рис­тердiң мiнез-құлы­ғын жiктеу­де көп­те­ген сы­нақ­тар қол­ да­ныл­ған. Мы­са­лы, Пирс «сая­хат­шы­лар­дың» он бес ық­ти­мал­ды ка­те­го­рия­сын бес топ­тың iшiне бiрiктiрiп си­пат­та­ды: оқи­ға­лар үшiн, ләз­зат алу үшiн, көп кон­тактiлi, та­ныс­ты­ру­шы жә­не ру­ха­ни сая­хат­тар. Ав­тор бұл тес­тердiң әр­қай­сы­сын белгiлi бiр тұл­ға­лық қыр­лар­мен бай­ла­ныс­ты­ру­ға ұм­тыл­ған жоқ. Мэйо жә­не Джар­вис бос уақы­тын­да сая­хат­қа шы­ға­тын адам­ дар­дың бес типiн анық­та­ды: – ком­форт пен ты­ныш­тық­ты қа­лайт­ын сая­хат­шы­лар (инт­ро­ве­ рт­тел­ген, реф­лек­сияға бейiм, от­ба­сы­на ба­ғыт­тал­ған);

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

389

– алыс ел­дер­ге ба­ру­ды қа­лайт­ын сая­хат­шы­лар (өзiне сенiмдi, қа­рым-қа­ты­нас­қа өте бейiм); – сая­хат үшiн та­ри­хи жер­лердi қа­лайт­ын адам­дар (пу­ри­тан, ин­тел­лек­ту­ал, өзiнiң от­ба­сы­на берiлген); – ав­то­мо­биль­мен, теп­ло­ход­пен, т.б. де­ма­лыс­ты қа­лайт­ын сая­ хат­шы­лар (бiрiншi орын­да олар үшiн от­ба­сы жә­не жұ­мыс тұ­ра­ды); – кре­дит­ке сая­хат­ты қа­лайт­ын адам­дар (им­пуль­сивтi, оп­ти­ мис­тер). Бос уа­қыт­қа Фрей­дтiк көз­қа­рас Бос уа­қыт­тың қа­лан­ған фор­ма­сы белгiлi бiр ұғы­ны­ла­тын не ұғы­ ныл­майт­ын қа­жеттiлiктердi қа­на­ғат­тан­ды­руы тиiс. Адам пси­хо­ло­ гиясы­на пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық көз­қа­рас­тар псев­доф­рей­дистiк көз­қа­ ра­сы­нан ажы­ра­ты­ла­ды. Оның се­бебi: көп­те­ген пси­хо­ана­ли­ти­ка­лық теория­лар­дың негiзiнде па­ра­докс, мы­са­лы, адам құ­мар ойын­да­рын ұты­лу үшiн ой­най­ды; альту­рист бас­қа­лар­ға ауру­ды келтiру үшiн жақ­сы­лық жа­сай­ды; ко­мик­те деп­рес­сиялар жиi бо­лып тұ­ра­ды. Бос уа­қыт ұғы­ныл­майт­ын қа­жеттiлiктердi қа­на­ғат­тан­ды­ру­ дан бө­лек, фрей­дтiк тұл­ға­лық тип­тер­ге жа­та­тын адам­дар­дың да қа­жеттiлiктерiн қа­на­ғат­тан­ды­ра ала­ды. Мы­са­лы, ораль­ды тип­ тегi адам­дар­дың қа­жеттiлiктерiне реак­тивтi iс-әре­кеттiң көп­те­ ген түр­лерi, мы­са­лы, дис­кус­сиялар­ға қа­ты­су, ша­рап­тар­дың ди­ гу­ст­ра­циясы, ас­ты да­йын­дау жә­не т.б. сәй­кес ке­ледi. Тұл­ға­ның аналь­дi тип­тегi адам­дар үнем­деу­де, тәртiп пен ұқып­ты­лық­та қа­ жеттiлiктерiн қа­на­ғат­тан­ды­ра­тын хоб­би­лер­ден ләз­зат ала­ды. Клайн Фрей­дтiк идея­лар­ды спорт са­ла­сын­да­ғы түрлi мы­сал­ дар­мен жиi ил­лю­ст­ра­циялай­ды. Ол пси­хо­ло­гия­лық қор­ға­ныс ме­ ха­ни­зм­дерiн қа­рас­тыр­ды. Со­лар­дың iшiнде ығыс­ты­ру − оның ар­қа­сын­да қауiп төндiретiн ой­лар мен ниет­тер са­на са­ла­сы­нан бей­са­на­лық са­ла­сы­на алас­та­ты­ла­ды. Ығыс­ты­рыл­ған им­пульс­тер көрiну­ге ұм­ты­ла­ды. Суб­ли­ма­ цияның түрiн жиi ала­тын бұл көрiнiс де­нелiк кон­тактiлер­ге, спорт­қа, кү­рес­ке, бокс­ке, фут­бол­ға аса қы­зы­ғу­дың ар­қа­сын­да жү­ зе­ге аса­ды.

390

Әлеуметтік психология

Реак­тивтi құ­ры­лу­ға (жа­ғым­сыз им­пуль­ске қа­ра­ма-қар­сы сезiмдер мен әре­кет­тер) бай­ла­ныс­ты Клайн ке­лесiнi бай­қай­ды: ге­те­ро­сек­суал­ды жiгерлiкке ак­цент қою – бұл iс жүзiнде реак­ тивтi құ­ры­лу. Го­мо­сек­суал­дар­ға, әйел тәрiздi ер­кек­тер­ге жа­сыр­ майт­ын жек кө­рушiлiк – бұл реак­тивтi құ­ры­лу. Бiрақ та фрей­дис­тер бос уа­қыт­ты тiке­лей зерт­теу­лер­мен айна­ лыс­пайды. Бос уа­қыт «Мен» пси­хо­ло­гиясы­ның көз­қа­ра­сы­нан «Мен» – кон­цеп­ция, өзiндiк абы­рой, «Мен» – бей­не сияқ­ты кон­ цеп­циялар­ды бос уа­қыт­пен бай­ла­ныс­ты­ру оңай. Мэйо жә­не Джа­ вирс белгiлi бiр iспен не­ме­се ләз­зат алу үшiн сая­хат­тау­ды көздiң ал­дын­да бо­ла­тын iс-әре­кет­тер деп атай­ды. Олар белгiлi бiр сим­ во­ли­ка­лық си­пат­қа ие. Бос уа­қыт шы­найы жә­не идеал­ды «Мен­ дердiң» ара­сын­да­ғы үй­лес­пеушiлiктi қыс­қар­ту мақ­са­ты­мен пай­ да­ла­ны­ла­ды. Өз «Менiн» бiлдiру үшiн адам­дар­дың көбiсi өзiнiң бос уақы­тын белгiлi бiр iс-әре­кет­ке ар­най­ды. Нью­лен­гер бос уа­қыт ар­қы­лы өзiндiк өзiн-өзi та­ны­ту­ға же­ту­ге ты­ры­са­тын адам­дар­дың екi типiн бөлiп көр­се­тедi: бiлiмдер жә­не iскерлiктердi мең­ге­рудi ұна­та­тын адам­дар (ин­тел­лек­ту­ал­ды өзiндiк ак­ту­али­за­тор­лар) жә­не жа­ңа дос­тар­мен та­ны­су­ды, олар­мен уа­қыт өткiзудi не­ме­се белгiлi бiр топ­қа жа­қын­да­су­ды ұна­та­тын адам­дар (әлеу­меттiк өзiндiк ак­ту­ али­за­тор­лар). Осы тип­тердiң ги­по­те­ти­ка­лық си­пат­та­ма­сы­на: Ин­тел­лек­ту­ал­ды өзiндiк ак­ту­али­за­тор. Мұн­дай адам­дар бос уа­қыт кезiнде күр­делi мә­се­ле­лердiң шешiлуiмен айна­лы­са­ды жә­ не өзiнiң iс-әре­кетiнде жо­ға­ры нә­ти­же­лер­ге қол жеткiзудi ұна­та­ ды. Жұ­мыс күн­дерiмен қа­тар де­ма­лыс күн­дерiнде де өз уақы­ты­ ның бiр бөлiгiн өзiнiң бiлiм дең­гейiн жо­ға­ры­ла­ту үшiн жұм­сайды. Ол бос уақы­тын­да му­зы­ка­ны тың­дау­ды не­ме­се оқу­ды, со­ны­мен бiрге әлеу­меттiк жұ­мыс­тар­мен айна­лы­су­ды ұна­та­ды. Те­ле­ди­дар­ ды қа­ра­ған­да ол жағ­дай­лар­дың көбiнде саяси де­бат­тар­ды не­ме­се жа­ңа­лық­тар­ды жақ­сы кө­редi. Әлеу­меттiк өзiндiк ак­ту­али­за­тор. Бос уа­қыт­та он­дай адам­ дар бас­қа адам­дар­мен ара­ла­су­ды, белгiлi бiр ор­тақ iспен айна­лы­ су­ды ұна­та­ды. Олар­ды күр­делi мә­се­ле­лер аз қы­зық­ты­ра­ды. Эс­те­

VІІ тарау. Тұлға және әлеуметтік мінез-құлық

391

ти­ка­лық ләз­зат алу­ға ба­ғыт­тал­ған iс-әре­кет­пен айна­лы­са­ды. Жұ­ мыс күн­дерi мен де­ма­лыс­тар­да олар өз­дерiнiң белгiлi бiр уақы­ тын әлеу­меттiк ойын-сауық­қа жә­не әлеу­меттiк өмiрге ар­най­ды. Бос уа­қыт­та он­дай адам­дар үшiн спорт­пен шұ­ғыл­да­ну ұнайт­ын iс-әре­кет­ке жа­та­ты­нын айту қиын. Му­зы­ка­лар­дың iшiнен олар­ға көбiне­се мю­зи­кл­дар ұнай­ды. «Мен» – кон­цеп­циясы­мен айна­лы­са­тын пси­хо­лог­тар бос уа­қыт, сая­хат, спорт де­ген та­қы­рып­тар­ға аз көңiл бө­ледi, сон­дық­тан бұл са­ла­да бай­сал­ды зерт­теу­лердiң жетiспеушiлiгi ай­қын көрiнедi. Қо­ры­та кел­ген­де, бос уа­қыт ба­ры­сын­да­ғы iс-әре­кеттiң фор­ма­ ла­ры, сая­хат жә­не спорт – еркiн таң­дау­дың объектiсi бо­лып та­ бы­ла­тын­дық­тан, бос уа­қыт­ты өткiзу­де белгiлi бiр фор­ма­лар­ды таң­дау не­ме­се спорт­тың түр­лерi тұл­ға­лық си­пат­та­ма­лар­мен бай­ ла­ныс­ты екенi анық. Тұл­ға­лық қыр­лар, әсiре­се экс­тра­вер­сия адам­дар­дың бос уа­қыт ба­ры­сын­да­ғы қа­ла­на­тын iс-әре­кеттiң айна­лы­суымен бай­ла­ны­сы жа­йын­да сенiмдi көр­сеткiштер бар. Бас­қа тұл­ға­лық қыр­лар да белгiлi бiр рөлдi ат­қа­ра­ды, бос уа­қыт ба­ры­сын­да са­на­лы мiнез­ге ие бо­ла­тын iс-әре­кет­тегi сәтсiздiктер,әдет­те ней­ро­ти­зм­мен ты­ғыз кор­ре­ля­цияла­на­ды, ал адал ниеттiлiк бос уа­қыт өткiзу­дегi қа­ла­на­ тын фор­ма­лар­мен бай­ла­ныс­ты. Бос уа­қыт ба­ры­сын­да таң­да­лы­на­тын iс-әре­кет­тердiң фор­ма­ ла­ры тек тұл­ға­лық қыр­лар­ға ға­на тәуелдi деп айтуға бол­майды. Бос уа­қыт ба­ры­сын­да­ғы iс-әре­кет тұл­ға­лық өз­герiстер­ге де әке­ луi мүмкiн. Спорт пси­хо­ло­гиясы­ның жыл­дам да­муы жа­қын бо­ла­ шақ­та бұл са­ла­да­ғы зерт­теу­лердiң са­ны мен са­па­сы­ның арт­уына сенiмдi бо­лу­ға үмiт бе­редi. Ба­қы­лау сұ­рақ­та­ры: 1. Ден­сау­лық­тың тұл­ға өмі­рін­де­гі ма­ңы­зы 2. Бі­лім мен іс­кер­лік құ­зы­ре­ті 3. Бі­лім мен іс­кер­лік­тің мә­ні 4. Идеоло­гияның қо­ғам­дық ма­ңы­зы 5. Қа­рым-қа­ты­нас жә­не жа­қын қа­рым-қа­ты­нас маз­мұ­ны 6. Қыл­мыс­тық мі­нез-құлық­тың тұл­ға­лық бай­ла­ны­сы 7. Ең­бек­тің адам өмі­рін­де­гі мә­ні 8. Бос уа­қыт ұғы­мы 9. Бос уа­қыт­ты тиім­ді өт­кі­зу

VIII та­рау ӘЛЕУ­МЕТТIК-ПСИ­ХО­ЛО­ГИЯ­ЛЫҚ ҚАУIПСIЗДIК

Қауiпсiздiк – бұл әлеу­меттiк, эко­но­ми­ка­лық, тех­ни­ка­лық, эко­ ло­гиялық жә­не биоло­гиялық жүйе­лердiң да­муы мен қыз­метiнiң си­пат­та­ма­сы мен көр­сеткiштерi. Қазiрде қауiпсiздiктiң идеоло­гиялық түсiнiктiң ор­ны­на әлемдiк теория мен прак­ти­ка­да жал­пы қа­был­дан­ған түсiнiк бар. Бас­қа­ша айт­қан­да, мем­ле­кеттiк қауiпсiздiктiң ор­ны­на ұлт­тық қауiпсiздiк ту­ра­лы айтыла­ды. Ұлт­тық қауiпсiздiк де­генiмiз – тұл­ға­ның, қо­ғам­ның жә­не мем­ле­кеттiң тұ­рақ­ты дам­уын­да­ғы қауiп-қа­тердi жоюға ба­ғыт­тал­ ған әр­түрлi дең­гей­дегi жә­не жағ­дайда­ғы ша­ра­лар жүйесi. Ұлт­тық қауiпсiздiк iшкi жә­не сырт­қы қауiпсiздiктен тұ­ра­ды. Сырт­қы қауiпсiздiктiң екi дең­гейi бар: жал­пы әлемдiк (гло­ баль­ды), мем­ле­ке­та­ра­лық. Сырт­қы қауiпсiздiктi тал­да­ған­да эко­ ло­гиялық, әс­ке­ри, ра­ди­ация­лық, эпи­де­ми­оло­гиялық, кри­ми­нал­ дық жә­не та­би­ғи қауiп-қа­тердi ес­ке­ру қа­жет. Iшкi қауiпсiздiк эко­но­ми­ка­лық ба­ғыт­та­ғы қауiп- қа­тердi жоюды бол­жайды. Мы­са­лы, ақ­па­рат­ты жо­йып­ жiбе­ру, әлеу­меттiк, та­би­ ғи, биоло­гиялық жә­не тех­ни­ка­лық, тө­тен­ше жағ­дай­лар, адам құ­ қы­ғы мен конс­ти­ту­ция заң­да­рын сақ­тау жә­не т.б. Ұлт­тық қауiпсiздiкпен қам­та­ма­сыз ету әр түрлi дең­гейде жү­ зе­ге аса­ды: ха­лы­қа­ра­лық, мем­ле­кеттiк, ай­мақ­тық, ұйым­дық жә­не тұл­ға­лық. 392

VІІІ тарау. Әлеуметтік-психологиялық қауіпсіздік

393

Шы­ғу тегiне бай­ла­ныс­ты қауiп-қа­тердiң түр­лерi: – та­би­ғи: су тас­қы­ны, жер сiлкiнiсi, цу­на­ми, т.б. – эпи­де­ми­оло­гиялық (эпи­де­миялар); – тех­но­гендi (апат­тар, жа­ры­лыс­тар, өрт­тер); – әлеу­меттiк – әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық. ­Қауiпсiздiк теориясы­ның негiзгi ұғым­да­ры­на: «­қауiп-қа­тер», «зиян­кестiк», «­тәуе­кел» жә­не т.б. жа­та­ды. ­Қауiп-қа­тер – бұл адам­ның, қо­ғам­ның дұ­рыс дам­уын­ың не бұ­ зы­лу фак­тор­ла­ры мен шарт­та­ры­ның жиын­ты­ғы. ­Қауiп-қа­тердiң әр түрлi жүйеге әсер ету үде­рі­сі­нің анық­тал­ған құ­ры­лы­мы бар. Осы үде­ріс­тің құ­ры­лы­мы кез-кел­ген әре­кеттiң құ­ры­лы­мы­мен сай ке­ледi. Бұл бай­ла­ныс­тар қауiп-қа­тердiң әсер ету үде­рі­сі­нің ста­ти­ка­лық жә­не ди­на­ми­ка­лық ас­пектiлерiн бөлiп көр­се­ту­ге бо­ла­ды. Ста­ти­ка­лық ас­пект – бұл қауiп-қа­тердiң көзi (суб­ъектiсi), қауiпке ұшы­райт­ын объект, қауiп-қа­тер объектiсiне әсер ететiн құ­ рал­дар. Ди­на­ми­ка­лық ас­пект – объектiге қа­тыс­ты қауiп-қа­тер көзiнiң мақ­са­ты, қауiп-қа­тер көзiнiң объектiге әсер ету үде­рісi, осы әсер етудiң қо­ры­тын­ды­сы. Шы­ғу тегiне бай­ла­ныс­ты: – шы­ғу са­ла­ла­ры бо­йын­ша; – ­қауiптiң дам­уын­ың жыл­дам­ды­ғы бо­йын­ша; – ­қауiптегi дест­рук­тивтi қауiп бо­йын­ша. ­Қауiптiң объектiсiне бай­ла­ныс­ты: – реф­лек­ция бо­йын­ша; – қа­был­дауы бо­йын­ша – ­қауiп ту­ра­лы ха­ба­ры­ның дең­гейi бо­йын­ша; – ­қауiптi жою қабiлетi бо­йын­ша – ­қауiпке қар­сы реак­цияның да­йын­ды­ғы. ­Қауiптiк әре­кетiнiң әдiсiне бай­ла­ныс­ты: – құ­ры­лым­дық ұйымы бо­йын­ша; – осы әдiстердiң қар­сы әре­кет мүмкiндiгi.

394

Әлеуметтік психология

Мақ­са­ты­на бай­ла­ныс­ты: – мақ­сат­тың бо­луы бо­йын­ша; – мақ­сат­тың ба­ғы­ты бо­йын­ша. ­Қауiптiң объектiге әсер ету үде­рі­сі­не бай­ла­ныс­ты: – объектiге әсер ету ама­лы бо­йын­ша; – объектiге әсер ету уақы­ты бо­йын­ша. ­Қауiптiң объектiге әсер ету нә­ти­жесiне бай­ла­ныс­ты. Осы­ның бәрi ұлт­тық қауiпсiздiк теориясы­ның негiзгi ұғым­да­ ры­на бай­ла­ныс­ты. Құ­қық­тық көз­қа­рас бо­йын­ша қауiпсiздiк пси­хо­ло­гия­лық тұр­ ғы­дан өзiнше түсiндiрiледi. Бұл құ­бы­лыс­тың объек­тивтi жә­не суб­ъек­тивтi түсiндiрме­лерi. Әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық көз­қа­рас бо­йын­ша ұлт­тық қауiпсiздiк кон­цеп­циясы­ның, әсiре­се ха­лы­қа­ра­лық, мем­ле­кет ара­ лық негiзi ретiнде әлеу­меттiк дау-да­май теориясы, со­ның iшiнде әлемдiк, геосаяси, мем­ле­ке­та­ра­лық, ай­мақ­тық бо­луы ке­рек. Ұлт­тық қауiпсiздiк кон­цеп­циясы­ның құ­ры­лы­мын­да конф­лик­ то­ло­гиялық тәсiлi ұлт­тық на­зар­дың аса ма­ңыз­ды­сын, өмiрлiк қа­жеттi зо­на­сын, олар­дың өмiрiне қаупiн анық­тау­ға мүмкiндiк бе­редi. Тер­ри­то­риялық, ха­лық­тық, эко­ло­гиялық, ре­су­рс­тық мә­се­ле­ лер бұл қа­ты­нас­тар­ды шие­ленiстiредi. Мем­ле­ке­та­ра­лық дау-да­ май­лар­дың се­бебi, идеоло­гиялық тұр­ғы­дан ха­лық­ты өмiрлiк қам­ та­ма­сыз ету айма­ғы­на өттi. Сон­дық­тан осын­дай оқи­ға­лар­ға адек­ ват­ты да­йын­дық­тар ке­рек. Со­ны­мен бүгiнгi күнi қақ­ты­ғыс­тар, со­ғыс­тар әс­ке­ри күштi қол­дан­бай-ақ ақ­па­рат­тық тәсiлмен жү­ре ала­тын­ды­ғын ес­ке­ру ке­ рек. Осы­ған бай­ла­ныс­ты тұл­ға мен қо­ғам­ның, со­ның iшiнде ақ­ па­рат­тық қауiпсiздiктi құ­ру мә­се­лесi тұр. Ол тек тех­ни­ка­лық, не заң­мен қор­ғау әдiсi ға­на емес, со­ны­мен пси­хо­ло­гия­лық, сая­сат­та зор­лық­ты қол­да­ну­ды қа­был ал­мау, зор­лық­сыз қа­рым-қа­ты­нас жа­ сау жә­не т.б. Бүгiнде қауiптiң ең негiзгiлерi – қа­зақ­тың ді­ні­нің, дiлiнiң, мә­де­ниетiнiң, ұлт­тық пси­хо­ло­гия­лық жә­не құн­ды­лық­та­ры­ның

VІІІ тарау. Әлеуметтік-психологиялық қауіпсіздік

395

бұ­зы­луы. Осы­ған орай ұлт­тық қауiптiң негiзгi мiндетiне қа­зақ хал­қы­ның жо­ға­ры мә­де­ниетiн, ұлт­тық ден­сау­лы­ғын сақ­тау бо­лып та­бы­ла­ды. ­Қауiпсiздiк – адам мен қо­ғам­ның дұ­рыс қыз­метi мен да­ му жиын­ты­ғы­ның фак­то­ры жә­не шар­ты. Осы­ған бай­ла­ныс­ты қауiпсiздiктi жо­ға­ры, ор­та жә­не тө­мен дең­гейге бө­лу­ге бо­ла­ды. ­Қауiпсiздiктi өл­шеудiң әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық тәсiлi, оның шы­ғу тегiнiң мә­се­ле­лерi ретiнде ке­лесi құ­бы­лыс­тар­ды бөлiп көр­ се­тедi: – дау-да­май; – әлеу­меттiк қа­ты­нас­тың, инс­ти­тут­тар­дың жә­не тұл­ға­ның де­ фор­ма­циясы; – ұйым­дық мә­де­ниет; – әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк; – кри­ми­нал­ды қауiп-қа­тер. Қо­ғам­дық қауiпсiздiк. Қо­ғам­дық қауiпсiздiк аза­мат­тық қо­ғам­ ның күйiмен тiке­лей бай­ла­ныс­ты. Қо­ғам мен нақ­ты бiрлiк, олар­ды қауiпсiздiкпен қам­та­ма­сыз ете ал­май­ды. Қо­ғам­дық тұ­рақ­ты­лық, ұлт­ тық келiсiм, әлеу­меттiк ын­ты­мақ­тас­тық жә­не серiктестiк, то­па­ра­лық қа­рым-қа­ты­нас – осы­лар­дың бәрi қауiпсiздiксiз өмiр сү­ре ал­май­ды. ­Қауiпсiздiктi құ­рал ретiнде емес, әлеу­меттiк құн­ды­лық ретiнде қа­рау шарт. Қауiпсiздiк тұл­ға­лық өсудiң, «мен»-нiң, өзiн-өзi жан­ дан­ды­ру­дың шар­ты бо­лып та­бы­ла­ды. Оның бол­мауы адам­ды де­ фор­ма­цияға: «мен»-нiң зақым­дан­уына, өзiн-өзi ба­ға­лаудың бұр­ ма­ла­нуы, мә­де­ни жә­не ру­ха­ни ке­дей­ле­нуiне ұшы­ра­та­ды. Әрбiр тұл­ға­ны қауiпсiздiкпен қам­та­ма­сыз ету, осы­ған бай­ла­ныс­ты мем­ ле­кет, ұлт пен адам­ның мүд­де­ле­рін қор­ғау жә­не адам құ­қық­та­рын сақ­тау бiрiншi орын­да бо­лу ке­рек. Қазiргi кез­дегi қауiпсiздiк жүйесiнiң тө­тен­ше әлсiздiгi – жал­ пыаза­мат­тық бас­тауы мен кең де­мок­ра­тиялық ба­за­сы­ның бол­ма­ уын­да. Бұл жүйе әлеу­меттiк-эко­но­ми­ка­лық фак­тор­дан, жүйенiң өзiнен жә­не оның тiршiлiк икемдiлiгiнен тұ­ра­ды. Ұлт­тық қауiпсiздiктiң ин­но­ва­циялық жүйесiн құ­ру ке­лесi ұстаным­дар­дан тұ­ра­ды:

396

Әлеуметтік психология

1. Ұлт­тық қауiпсiздiк жүйесi – бұл жал­пыаза­мат­тық, мем­ле­ кеттiк жә­не ха­лы­қа­ра­лық қауiпсiздiктiң тұ­тас­ты­ғы. Де­мек, ұлт­ тық қауiпсiздiк жүйесiнiң негiзгi эле­ме­нт­терi: эт­нос, қо­ғам, мем­ ле­кет, әлемдiк бiрлестiк. 2. Ұлт­тық қауiпсiздiк жүйесiнiң құ­ры­луы әлеу­меттiк-эко­но­ми­ ка­лық, қо­ғам­дық-саяси, мә­де­ни жә­не құн­ды­лық мә­се­ле­лердi ше­ шудi бол­жайды. 3. Ұлт­тық қауiпсiздiк жүйесi аза­мат­тық қо­ғам мен мем­ле­ кеттiң та­би­ғи ин­тег­ра­циясы­на негiздейдi: ол қо­ғам­дық жә­не мем­ ле­кеттiк қауiпсiздiк жүйесiнен тұ­ра­ды. Оның қыз­метi жә­не қай­ шы­лы­ғы заң шы­ға­ру­мен рет­те­ледi. 4. Ұлт­тық қауiпсiздiк жүйесiн құ­ру­дың мақ­са­ты – құ­қық пен бос­тан­дық­ты, аза­мат­тар­дың (эт­нос­тың, қо­ғам­ның, мем­ле­кеттiк) мүд­де­сін қор­ғау мен та­ра­ту. Бар­лық адам­зат­тың қауiпсiздiгi қо­ғам мен мем­ле­кеттiң қауiпсiздiгiн белгiлейдi. Қо­ғам­дық қауiпсiздiк жүйесi қо­ғам мү­ше­лерi мен олар­дың бiрлестiктер­ден, пар­тия­лар­дан, қоз­ға­лыс­тар­дан, қор­лар­дан құ­ры­ ла­ды жә­не жү­зе­ге аса­ды. Ба­қы­лау сұ­рақ­та­ры: 1. Әлеу­мет­тік қа­уіп­сіз­дік 2. Пси­хо­ло­гия­лық қа­уіп­сіз­дік 3. Қо­ғам­дық қа­уіп­сіз­дік 4. Ұлт­тық қа­уіп­сіз­дік

ТЕС­Т ТАПСЫРМАЛАРЫ

1. Әлеуметтік психологияның зерттейтін пәні: A) адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынас мәселелерді B) топтарды C) дау-дамай жағдайларды D) отбасын E) сананы F) оқыту үдерісін G) тәрбие үдерісін H) ғарышкерлер психологиясын 2. Ауызша әңгімелесу арқасында қажетті мәліметтерді жинақтау: A) интервью B) тест өткізу C) негізгі әдіске жатады D) бақылау E) социометрия. F) табиғи эксперимент G) сұхбат H) қосалқы әдіске жатады 3. Жеке адам қасиеттерін зерттеуге арналған жасанды жағдайларды орнату әдісі: A) қалыптастырушы эксперимент B) бақылау әдісі C) анкета D) интервью 397

398

Әлеуметтік психология

E) тест әдісі. F) зерттханалық эксперимент G) әңгімелесу H) табиғи эксперимент 4. Адамдардың үлкен топтарын олармен кездеспей қағаз жүзінде зерттеу әдісі: A) анкета B) эксперимент C) бақылау әдісі D) интервью E) тест әдісі. F) сауалнама G) психологиядағы негізгі әдістерге жатады H) психологиядағы қосалқы әдістерге жатады 5. Социометрия, тағы басқа әдістерін жасап шығарған мемлекеттің өкілі, ғалым – А) Б. Скиннер В) Г. Хаймен С) Я. Морено Д) АҚШ әлеуметтік психологі Е) психодрама топтық әдісін салушы F) шартты рефлекстердің теориясының авторы G) Ресей әлеуметтік психологі H) гештальтпсихологияның негізін қалаған 6. Психикалық үдерістердің мәдени-тарихи даму концепциясының авторы және негізделген уақыты – A) Выготский B) Рубинштейн C) Пиаже D) Леонтьев E) ХХ ғ. ширегінде F) ХХ ғ. 20-30 жылдары G) ХХ ғ 40-50 жылдары H) ХХ ғ. басы

Тест тапсырмалары

399

7. Психология ғылымының негізгі әдістеріA) бақылау B) анкета C) сауалнама D) табиғи эксперимент E) тест F) әңгімелесу G) зертханалық эксперимент H) контент-талдау 8. Әлеуметтік психологияның салалары: A) дифференциалды психология B) тұлға психологиясы C) еңбек психологиясы D) этностық психология F) қарым-қатынас психологиясы G) медициналық психология E) басқару психологиясы H) экологиялық психология 9. Әлеуметтік психологияның салалары: A) дифференциалды психология B) cпорт психологиясы C) экономикалық психология D) жас ерекшелік психологиясы E) отбасы психологиясы F) дау-дамай қатынастарының психологиясы G) саяси психология H) инженерлік психология 10. Бихевиоризмнің психологияға қосқан маңызды үлесі болып саналады: A) психологияда обьективті зерттеу әдісін енгізу B) жануарлар мен адам психикасын теңдестіру C) стимул арқылы адамның мінез-құлқының бағытын болжау мүмкіндігін негіздеу D) мінез-құлықты эксперимент тұрғысынан зерттеу E) интроспекция әдісін негіздеу.

400

Әлеуметтік психология

F) сананың маңызын ашу G) субъективті әдістерге мән беру H) санадан тыс бөліктің бар екендігін негіздеу 11. В. Вундт кезеңіне дейінгі психологияның дамуы ежелгі Грек елінде келесі елеулі есімдермен байланысты: A) Аристотель B) Гераклит C) Сократ D) Б.Г. Ананьев E) В.Н. Мясищев F) А. Маслоу G) С.Л. Франк H) У. Джеймс 12. Әлеуметтік психологияның пайда болуын мына кезеңдердің қайсысына жатқызуға болады: А) Антикалық кезең В) ХХ ғ. басы С) ХІІ ғ. басы Д) орта ғасыр Е) ХІХ ғ. екінші жартысында F) 1859 ж. G) «Этностық психология мен тіл білім туралы» журналын шығаруымен байланыстырады H) XIX ғ. бірінші жартысында 13. Әлеуметтік психологияның қарқынды дамыған кезеңі: А) ХХ ғ. 50-60 жж. В) ХХ ғ. 10-20 жж. С) ХХ ғ. 70-80 жж. Д) ХХ ғ. 90-95 жж. Е) ХХ ғ. 30-40 жж. F) XX ғ. екінші жартысында G) Кенес дәуірінде H) XIX ғысыр

Тест тапсырмалары

401

14. "Ұжымдық рефлексология"ғылымын негізін қалауды ұсынған ғалым: А) В.М. Бехтерев В) Г.И. Челпанов С) П.П. Блонский Д) Л.С. Выготский Е) М.А. Рейснер F) Ресей физиологы G) «Объективтік психология» атты кітаптың авторы H) Грек философы 15. «Іс-әрекеттің әлеуметтік-тарихи формаларын меңгеру – психика дамуының механизмі» деген идеяның өкіліі: А) В.М. Бехтерев В) Г.И. Челпанов С) П.П. Блонский Д) Л.С. Выготский Е) А.М. Леонтьев F) Ресей психология мектебінің негізін қалаған G) «Мышление и речь» ғылыми еңбегінің авторы H) неміс ғалымы 16. Халықтар психологиясы әлеуметтік-психологиялық теориялардың алғашқы формасы ретінде ХІХ ғ. ортасында пайда болған мемлекеті және зерттеушілердің есімдері: А) Америкада В) Англияда С) Германияда Д) В. Вундт Е) Г. Олпорт, К. Левин G) Штейнталь мен Лацарус H) В. Штерн, З. Фрейд 17. В. Вундт бойынша «Халықтар психологиясының» әдісіне жатпайтыны: А тілдерді талдау В) мифтерді талдау С) тестерді талдау Д) салт-дәстүрлерді талдау

402

Әлеуметтік психология

Е) өнерді талдау F) дау-дамайды талдау G) өмірді талдау H) аңыздарды талдау 18. Бұхара психологиясы әлеуметтік психологиялық теориялардың формасы ретінде ХІХ ғ. ортасында пайда болған мемлекеті және зерттеушілірдің есімдері: А) Америкада В) Англияда С) Германияда Д) Ресейде Е) Францияда F) Г. Тард, G) Уильям Мак-Дугалл H) Г. Лебон 19. С. Сигеле мен Г. Лебон қай психология саласына қатысы бар және пайда болған мемлекеті – А) тұлға психологиясы В) ұжым психологиясы С) халықтар психологиясы Д) Англия Е) бұқара психологиясы F) ұйымдасқан үлкен топтар G) Франция H) АҚШ 20. Әлеуметтік мінез-құлық инстинктері теориясының авторы және мемлекеттің өкілі жатады – А) С. Сигеле В) В. Вундт С) Г. Лебон Д) В. Макдауголл Е) В.М. Бехтерев F) ағылшын психологы G) француз психологы H) американ психологы

Тест тапсырмалары

403

21. Индивидтің нақты психикалық күйлеріне санасыз, еріксіз шалдыққыштығы А) жұқтыру В) еліктеу С) илану Д) дүрбелең Е) сендіру F) эмоционалдық күйдің бір адамнан екінші адамға психофизиологиялық байланыс деңгейінде өтеді G) алайда бақылаудан шыққан психикалық жұғу H) жатсыну 22. Тұқымқуалаушылықтың екі түрі туралы идеяның авторы және ғылыми саласының өкілі – А) С. Сигеле В) В. Вундт С) Г. Лебон Д) Г. Тард. E) философия F) юриспруденция G) психология H) әлементтану 23. Әлеуметтік психологияның эксперименттік ғылымға ауысуы уақыты және қатысқан мемлекеттер – А) ХІX ғ. В) ХХ ғ. басы С) ХІІІ ғ. басы Д) XIX ғ. басы Е) Америка F) Швейцария G) Германия H) Голландия 24. Әлеуметтік психологиядағы когнитивизм бағытының мазмұнын және өкілін табыңыз А) Б. Скиннер В) Г. Хаймен С) С. Аш

404

Әлеуметтік психология

Д) басқару ісіндегі психологиялық заңдылықтарды зерттейтін бағыт Е) психология пәні сана емес, мінез-құлық деп есептелген F) дау-дамай, апаттық жағдайлардағы өте күшті қозу күйі G) осы бағыттың шеңберінде танымдық және орындаушы үдерістерінің құрылымдық бөлшектерін айқындаған H) мінез-құлықты ұйымдастыруда білімнің негізгі рөлі дәлелденген 25. Екі білімнің үйлесімсіздігін сезінгенде пайда болатын шиеленіс А) когнитивті диссонанс В) эмпатия С) беттеу Д) қарама-қайшылық Е) бәтуаластық F) бұл қазіргі шетел психологиясының бағытының бөлшегі G) бихевиоризмге тән психикалық үдерістердің ішкі ұйымдастырылуы рөлінің теріске шығарылуына реакция ретінде қалыптасты H) биологизаторлық тұжырымдамаға негізделген 26. Әр түрлі топтағы өзара әрекеті мен өзара түсінушілігін зерттейтін сала: А) генетикалық психология В) дифференциалды психология С) патопсихология Д) әлеуметтік психология Е) жас ерекшелік психологиясы F) адамдардың әлеуметтік топтарға қосылуынан туындаған мінезқұлық заңдылықтарын зерттейтін психология саласы G) әлеуметтік топтардың өздерінің психологиялық сипаттамаларын зерттейтін сала H) адамдардың тәрбиеленуін, оқутуын зерттейтін педагогика саласы 27. Адамдардың қоғамдағы іс-әрекетінің мінез-құлық заңдылықтарын зерттейтін ғылым: А) әлеуметтік психология В) дифференциалды психология С) этнопсихология

Тест тапсырмалары

405

Д) генетикалық психология Е) адамдардың жас ерекшеліктерін зертеу F) адамдардың әлеуметтік топтарға қосылуынан туынданған мінез-құлық G) осы топтардың өздерінің психологиялық сипаттамаларың зерттейтін психология саласы H) іске адамның өздігінен кірісуі 28. Казіргі кезде әлеуметтік психология шеңберінде мынадай мәселелер қарастырылады – A) үлкен, ірі топтардағы психологиялық-әлеуметтік жағдайлар B) кіші топтардағы психологиялық-әлеуметтік жағдайлар C) қоғамдағы адамның қасиеті мен әлеуметтік-психологиялық орны D) психиканы E) сананы F) қабылдаудың бұзылыстары G) табиғатқа қатысты мәселелер H) танымдық процестер 29. Әлеуметтік психологиядағы әлеуметтік тәжірибені меңгеру үдерісі: А) әлеуметтену В) интеграция С) идентификация Д) даму Е) экстериоризация F) іс-әрекет барысында әлеуметтік тәжірибені игерудің нәтижесі G) интериоризация H) әлеуметтік тәжірибені меңгеру мен насихаттау 30. Тұлға дамуындағы іс-әрекет рөлін қарастырғандар және бір мемлекеттің өкілі ретінде өзін жақсы танытқан – А) Б.Г. Ананьев В) А.И. Леонтьев С) А. Маслоу Д) С.Л. Рубинштейн Е) АҚШ F) Англия

406

Әлеуметтік психология

G) Ресей H) Швейцария 31. Тұлғаның әлеуметтену факторлары В.Г. Крысько бойынша: A) экономикалық фактор B) экологиялық фактор C) биологиялық фактор D) микрофактор E) мезофактор F) макрофактор G) тұлғалық фактор H) физикалық фактор 32. В.Г. Крысько бойынша микрофакторларға жататын тұлғаның әлеуметтену факторлары: A) генетикалық фактор B) техникалық фактор C) эмоциялық фактор D) отбасы және микроәлеумет E) тәрбие институттары F) діни ұйымдар G) тұқымқуалаушылық фактор H) хал-ахуал факторы 33. В.Г. Крысько бойынша мезофакторларға жататын тұлғаның әлеуметтену факторлары: A) этнос және аймақтық шарттар B) елді мекен типі C) жаппай қарым-қатынас құралдары D) отбасы және микроәлеумет E) ғылыми институттары F) тәрбие институттары G) діни ұйымдар H) тұқымқуалаушылық фактор 34. Г. Крысько бойынша макрофакторларға жататын тұлғаның әлеуметтену факторлары: A) мемлекет B) қоғам, ел

Тест тапсырмалары

407

C) мәдениет D) техникалық фактор E) эмоциялық фактор F) ғылыми институттары G) отбасы H) жапай қарым-қатынас құралдары 35. Әлеуметтік мінездің мынадай типтерін бөліп көрсетуге болады: A) ашық B) жабық C) тұйық D) жеңілтек E) гармониялық /үйлесімділік/ F) ішкі конфликтілі, бірақ сыртқы ортамен үйлесімді G) бейімдігі төмен конфликтілі тип H) ауыр 36. Индивидтің іс-әрекетке және қарым-қатынаста пайда болатынын жүйелік әлеуметтік қасиетінің жиынтығы – А) тұлға В) нышан С) темперамент Д) мотивация Е) жекелей табиғи тіршілік иесі F) ғұлама G) белгілі бір қоғамның мүшесі, бір іспен айналысады, өзіне тән өзгешеліктері бар H) адамдар арасындағы өзінің ұстаным-орнын еркін және жауапкершілікпен анықтайтын, қоғамның өкілі ретіндегі адам 37. Тұлға – бұл: А) қоғамдық-тарихи категория В) адамның қоғамдық тарихи және онтогенетикалық дамуының біршама кеш нәтижесі C) қоғамда белгілі бір жағдайға ие, белгілі бір қоғамдық рөл атқаратын саналы индивид D) генотиптік құрылым E) тіршіліктің дамуының ерте сатыларында пайда болатын биологиялық эволюцияның нәтижесі

408

Әлеуметтік психология

F) өзіндік өзгешелігі бар тұлға G) өзінен-өзі қоғамдық өмір жемісі болып табылатын сананың таратушысы H) сүт қоректілер класына жататын биологиялық тіршілік иесі 38. Бала психикасының дамуы туралы негізгі теориялардың негізін салушылар A) Л.М. Митина B) В.С. Мухина C) Г.С. Абрамова D) А.Ф. Лазурский E) А. Адлер F) Н.И. Красногорский G) П.Н. Блонский H) А.К. Маркова 39. Бала өзін жеке адам деп түсіне бастайтын уақыт: A) 2 жастан 3,5 жасқа дейін B) 2,5 жастан 3 жасқа дейін C) 2,5 жастан 3,5 жасқа дейін D) 1 жас E) 4 жасқа дейін F) 1,5 жас G) 1,5 жастан 2 жасқа дейін H) 2 жастан 4,5 жасқа дейін 40. Психологияның шетелдік ағымдары A) психоанализ B) бихевиоризм C) гештальтпсихология D) фанатизм E) социологизм F) тарихи материализм G) биологизм H) фатализм 41. Бейсаналық көрсеткіштері A) жеке танылмаған тітіркендіргіштерге қайтарылған жауаптар B) түс көру кезіндегі психикалық құбылыстар

Тест тапсырмалары

409

C) биологиялық қажеттіліктердің қанағаттандырылуымен байланыс D) кейбір іс-әрекетке деген талпыныстар E) автоматтандырылған қимылдар F) дүниені оның мәнді байланыстары мен қатынастарында бейнелеу G) әлеуметтік жағдайлар H) шындықты шығармашылықпен өзгерту 42. Тұлғаның үш компоненті A) тұлға құрылымы B) мотивация C) тұлғаның дамуы D) әрекеттің өзі E) жеке сана F) қабілет G) ұжымдық сана H) белгілі бір әрекетті орындаудағы сезім 43. Өзіндік эффектілік – A) Бандура ұсынған концепция B) индивидуумның сенімділігі C) нәтижесі байқалатындай өз мінез-құлқын басқару D) әрекеттің өзі E) жеке сана F) қабілет G) ұжымдық сана H) белгілі бір әрекетті орындаудағы сезім 44. Тұлға ретінде адамның жүріс-тұрысына не әсер етеді? A) моралдық нормалар B) әлеуметтік орта C) мінез-құлық D) әрекет E) жеке сана F) қабілет G) қиял H) ойлау

410 45. Тұлға … әсерінен дамиды A) биологиялық алғышарттар B) әлеуметтік орта C) адамның жеке белсенділігі D) түйсік E) қабылдау F) ес G) қиял H) ойлау 46. Тұлғаның қасиеттері A) темперамент B) мінез C) қабілет D) түйсік E) қабылдау F) ес G) қиял H) ойлау 47. Тұлға бағыттылығының қасиеттері A) интенсивтілігі B) тұрақтылығы C) әрекеттілігі D) тереңдігі E) тұтастығы F) қөлемі G) жылдамдығы 48. Индивидтің ерекшеліктері A) түзу жүруге деген генетикалық қабілет B) өзіндік сана C) есте сақтауға деген қабілеттілік D) санасыздық E) инстинкт F) эмоцияның көрінбеуі G) қабілетсіздік H) түйсінбеу

Әлеуметтік психология

Тест тапсырмалары

49. Б.Г. Ананьев бойынша адам ұйымдасуының деңгейлері A) индивид B) тұлға C) жеке даралық D) бағыттылық E) субъект F) іс-әрекет G) өмірлік мән H) еңбек 50. Тұлғаны зерттеген кеңестік ғалымдар A) С.Л. Рубинштейн B) А.А. Бодалев C) А.Н. Леонтьев D) А. Эйнштейн E) И.С. Кон F) Э. Эриксон G) З. Фрейд H) А. Адлер 51. Тұлға психологиясы дамуының 3 кезеңі A) философиялық-әдеби B) клиникалық C) тәжірибелік D) практикалық E) тұрмыстық F) әдеби-шығармашылық G) шығармашылық H) әлеуметтік 52. Тұлға психопатологиясы бағытының өкілдері A) Леонгард B) Личко C) Зейгарник D) Келли E) Адлер F) Юнг G) Фромм H) Роттер

411

412

Әлеуметтік психология

53. К.К. Платонов тұлға құрылымының келесі деңгейлерін бөліп көрсетеді A) тұлға қасиеттерінің белгілі бір кешенін B) әлеуметтік шартталған ерекшеліктерді C) темперамент, бағыттылық, қабілет D) түйсік, қабілет, ес E) биологиялық шартталған ерекшеліктерді F) индивидтік қасиеттердің ерекшеліктерін G) темперамент, қабілет, мінез H) ойлау, қабылдау, қиял 54. З. Фрейд теориясы бойынша, либидо – бұл ... A) тілек B) құмарлық C) талпыныс D) жігер E) құштарлық F) қызығу G) ерік H) эмоция 55. А. Маслоу бойынша адам үшін маңызды қажеттіліктер A) физиологиялық қажеттіліктер B) қорғаныс қажеттіліктері C) танымдық қажеттіліктер D) эмоциялық қажеттіліктер E) саяси қажеттіліктер F) діни қажеттіліктер G) тұлғалық қажеттіліктер H) сексуалдық қажеттіліктер 56. Психоанализ бағытының бастапқы өкілдері A) Фрейд B) Юнг C) Адлер D) Леонтьев E) Лазурский F) Фромм G) Маслоу H) Митина

Тест тапсырмалары

413

57. Когнитивтік бағыт ... сияқты психикалық конструкциялардың себептік байланысын көрсетеді A) сапа B) мотивация C) эмоция D) қайта жаңғырту E) ұмыту F) ерік G) зейін H) қабілет 58. Тұлға психологиясындағы когнитивтік және әлеуметтік-когнитивтік бағыттың өкілдері A) Дж. Келли B) А. Бандура C) Дж. Роттер D) З. Фрейд E) А. Адлер F) К. Юнг G) Э. Фромм H) К. Хорни 59. Гуманистік психологиядағы тұлға мәселесін қарастырған ғалымдар A) К. Роджерс B) Г. Олпорт C) А. Маслоу D) Г.С. Салливан E) Р.С. Немов F) К. Хорни G) К. Юнг H) А. Адлер 60. Неофрейдизм тұлға теорияларының негізін қалаушылар A) З. Фрейд B) А. Адлер C) К. Юнг D) К. Хорни E) А. Маслоу

414

Әлеуметтік психология

F) К. Роджерс G) Э. Фромм H) Г.С. Салливан 61. Тұлғаны зерттеудегі динамикалық теорияларды қандай ерекшеліктері бойынша бөлуге болады A) тұлға дамуындағы қайта құрылу B) тұлға дамуындағы өзгерістер C) тұлға дамуының динамикасы D) тұлға дамуындағы ішкі факторлар E) тұлға дамуындағы өзара әрекеттесу F) тұлға дамуындағы негізгі принциптер G) тұлға дамуындағы экспериментальдық әдістер H) тұлға дамуындағы кезеңдік шеңбер 62. Мінез-құлықты түсіндіру жолдары бойынша барлық тұлға теорияларының 3 түрін анықтаңыз – A) психодинамикалық B) социодинамикалық C) интеракционистік D) либералдық E) эксперименталдық F) практикалық G) психоаналитикалық H) психоневрологиялық 63. З. Фрейд бойынша тұлға құрылымының үш компоненті A) ид B) эго C) супер-эго D) супер-ид E) контр-эго F) контр-ид G) сублимация H) ығыстыру 64. Юнг бойынша адам психикасының 3 деңгейі A) сана B) жеке бейсаналық

Тест тапсырмалары

415

C) ұжымдық бейсаналық D) топтық бейсаналық E) топтық шығармашылық F) құрылымдық бейсаналық G) бейсаналы құрылымдық H) жоғары құрылымдық 65. Юнг адамның өзіне және объектіге бағытталуын экстраверт және интроверт деп бөліп көрсетеді. Сонымен қатар ол жоғарыда айтылғандарға қосымша ретінде тағы қандай 3 типті бөліп көрсетеді A) интуитивті B) ойшыл C) эмоционалды D) табанды E) талғампаз F) еңбекқор G) коммуникативті H) енжар 66. А. Маслоу бойынша физиологиялық қажеттіліктерге қандай қажеттіліктерді жатқызуға болады A) тамаққа деген қажеттілік B) физиологиялық белсенділікке деген қажеттілік C) сенсорлық стимуляцияға деген қажеттілік D) бейсаналы жетілуге деген қажеттілік E) қорғанысқа деген қажеттілік F) тәуелсіздікке деген қажеттілік G) өзіне өзі деген қажеттілік H) қарым-қатынасқа деген қажеттілік 67. Тұлға дамуындағы гуманистік бағыт бойынша метақажеттілікті сипаттайтын негізгі түсініктер A) тұрақты даму B) бейсаналы жетілу C) сезім D) сенімділік C) эстетикалық E) біліктілік

416

Әлеуметтік психология

F) достық G) махаббат H) жетістік 68. Психоанализ бағытының өкілдерін анықтаңыз A) З. Фрейд B) А. Адлер C) К. Юнг D) Б.Г. Ананьев E) В.Н. Мясищев F) А. Маслоу G) С.Л. Франк H) У. Джеймс 69. Психоанализда қолданылатын түсініктерді көрсетіңіз A) ид B) эго C) супер эго D) аяқталмаған гештальт E) қазір және осында F) рөлге кіру G) стимул-реакция H) іс-әрекет 70. Психологияның зерттеу объектісі – мінез-құлық деп қарастырғандар A) бихевиористер B) гуманистер C) Джон Уотсон D) Торндайк E) З. Фрейд F) А. Адлер G) Дж. Лок H) С.Л. Рубинштейн 71. Бихевиоризм бағытының өкілдері: A) Джон Уотсон B) Скиннер C) Торндайк

Тест тапсырмалары

417

D) З. Фрейд E) А. Адлер F) Дж. Лок G) С.Л. Рубинштейн H) А.Н. Леонтьев 72. Қарым-қатынас қандай ұғымдармен тікелей байланысады? A) топ B) ұжым C) байланыс D) ұйым E) іс-әрекет F) тобыр G) әрекет H) орта 73. Әлеуметтік топтың түрлерін көрсетіңіз? A) үлкен B) шағын C) ресми D) шартты E) нақты F) қоғамдық G) жалпы H) бірегей 74. Топ лидері болу үшін негізгі факторлар керек A) бәсекеге қабілетсіздігі B) отбасы құрылымы C) азаматтығы D) жас шамасы E) өзін жете білуі F) жұмыс үдерісі өтіп жатқан жерде еркін қозғалуы G) жынысы H) эстетикалық талғамы 75. Топтық тиімді жұмыс жасауына әсер ететін факторлар: A) көлемі B) ережелері

418

Әлеуметтік психология

C) ұйымшылдығы D) топ мүшелерінің сыртқы пішіні E) бірлігі F) топ мүшелерінің тегі G) физикалық формасы H) эстетикалық талғамы 76. Әлеуметтік топтардың түрлері A) ресми емес B) әлсіз дамыған C) референтті D) жалпы E) бірегей F) шартты G) топтық H) тікелей 77. Дәстүр, әдет-ғұрып, салт – бұл ... тән әлеуметтік тәртіптің реттеушісі А) үлкен топқа В) шағын топқа С) ассоциация тобына Д) ұжымға Е) референттік топқа F) адамдардың қауымдастықтарына G) этностарға H) шағын топқа 78. Ұрпақтан ұрпаққа берілетін және адамдардың үлкен топтарына ортақ тәртіптің өзгешеліктері ұғымы А) мәдениет В) дәстүрлер С) әдет-ғұрыптар Д) топтық қағидалар Е) мәртебе F) рухани байлық G) материалдық жетістіктер H) таптауырындар

Тест тапсырмалары

419

79. Топтың шынайы немесе қияли қысымының нәтижесіндегі сенім немесе тәртіптің өзгеруі – А) конформизм В) мақұлдау С) нұсқау Д) таптауырын Е) кикілжің F) ішкі топ қысымына индивидтің көнбістігі G) топтың нормаларына өз позициясын сақтай отырып көну H) эмпатия 80. Индивидтің басқалардың ықпалынан іс-әрекетінің тежелу, тыйылыс эффектісі А) ингибиция В) аффилиация С) ұялу Д) әлеуметтік фасилитация Е) экзальтация F) бөгде адамдардың қатысуында іс-әрекеттің төмендеуі G) қоғамда қалыптасқан ұстанымдардың шегінен шығу H) басқалардың қатысу әсерінен индивид әрекетінің тежелу, ұстау эффектілері 81. «Топтық динамика» мектебінің негізін салған – А) К. Левин В) Л.С. Выготский С) Г. Келли Д) Дж. Брунер Е) бихевиоризмның бағытын қалаған F) неміс психологі G) орыс психологі H) өріс теориясының авторы 82. Топтық белсенділіктің стратометрикалық концепциясын ұсынған А) А.В. Петровский В) Л.С. Выготский С) В.А. Ядов Д) Д.Н. Узнадзе Е) Ағылшын психологі

420

Әлеуметтік психология

F) Ресей психологі G) Кеңес дәуірінің психология тарихын зерттеушісі H) «Объективная психология» шығармасының авторы 83. Топтық негізгі феномендері: A) топтық индивидке деген қысымы B) топтық ауызбірлік қасиеттері C) топішілік илану D) коллективизм F) топтық тұрақтылық G) саналы түрде топ пікірімен келісу H) топта пайда болатын конформизм жағдайы 84. Л.И. Уманский бойынша ұжымдық параметрлер: A) ұжым эмоциясы B) ұжым қарым-қатынасы C) ұжым ұйымшылдығы D) ұжым темпераменті E) психологиялық коммуникативтілігі F) ұжымның лидерлері G) ұжым мақсаттары H) ұжым бағыты 85. Әлеуметтік топтардың түрлері A) ресми емес B) әлсіз дамыған C) референтті D) жалпы E) бірегей F) шартты G) топтық H) тікелей 86. Топтық негізгі феномендері: A) топтық индивидке деген қысымы B) топтық ауыз бірлік қасиеттері C) топішілік илану D) коллективизм E) топтық тұрақтылық

Тест тапсырмалары

421

F) саналы түрде топ пікірімен келісу G) топ пікірімен келіспеу H) топта пайда болатын конформизм жағдайы 87. Курт Левин бойынша лидерлік стилінің түрлері A) авторитарлық лидер B) саналы лидер C) ұжымдық лидер D) ресми лидер E) табиғи лидер F) топтық лидер G) демократиялық лидер H) анархистік лидер 88. Формальді топты нығайта түсетін психологиялық әрекеттер: A) ұнату B) темперамент C) сыйласу D) достасу E) мінез F) икемділік G) қабілет H) барлық жауап дұрыс 89. Ресми топқа мысал келтіріңіз A) сынып ішіндегі жақын достар тобы B) жоғарғы оқу орнының студенттері C) кездейсоқ кездесіп бір команда болған футбол ойыншылары D) жұмыс бригадасындағы қазақтар тобы E) мектеп сыныбы F) жұмыс бригадасы G) кездейсоқ кездесіп қалған құрбылар H) барлық жауаптар дұрыс емес 90. Кіші (шағын) топтарды зерттеу бағыттарын белгілеңіз: A) императивті B) «топтық динамика» C) социометрикалық D) әлеуметтік

422

Әлеуметтік психология

E) кооперациялық F) конкуренциялық G) лидерлік H) демократиялық бағыт 91. Топтық негізгі феномендері: A) топтық индивидке деген қысымы B) топтық ауызбірлік қасиеттері C) топішілік илану D) коллективизм E) топтық тұрақтылық F) саналы түрде топ пікірімен келісу G) топ пікірімен келіспеу H) топта пайда болатын конформизм жағдайы 92. Топаралық қарым-қатынастардағы когнитивті аймақ негізін қалай бөлеміз A) әлеуметтік категория B) әлеуметтік бәсекелестік C) әлеуметтік идентификация D) конформизм E) коллективизм F) әлеуметтік дискриминация G) әлеуметтік қатынас H) әлеуметтік рөл 93. Топтағы адамдар қарым-қатынасы әсіресе неден байқалады: A) қоғамдық өмірде B) өндірістік істердегі іс-әрекеті C) іс-әрекеттегі белсенділігі D) табиғатта E) діни сектада F) дүкен шіретінде G) көршілердің арасында H) тобыр арасында 94. Тұлғааралық қарым-қатынастар іс-әрекеттің қоғам үшін құнды және тұлға үшін маңызды сипатымен жанамаланатын топ: А) ассоциация тобы В) корпорация тобы

Тест тапсырмалары

423

С) кооперация Д) ұжым Е) ұрпақтардың өсіріп, «ұлын ұяға, қызын қияға қондырған» қасиетті атауы F) бір мақсатқа бағытталған мекемелерде жұмыс істейтін тобы G) білім беру орындарында оқитын студентердің, оқушылардың тобы H) топтың іштей бөлінгендегі бір бөлігі 95. Қауымдастық деген – A) жеке адамдардың немесе мекеме, қоғамдардың бірігуі B) топтасу, үйлесу C) заңды түрде тіркеуден өткен, белгілі бір мақсатты орындауға біріккен адамдардың қоғамдық ұйымы D) адамның тіршілік етуін анықтайтын рухани жағдайлар E) жоғары деңгейде дамыған топ F) әлеуметтік орта G) шіркеудің қарамағы мен бақылауындағы оқу орны H) мәдени-ағарту клубы 96. Қорпорациялық топ – A) авторитарлық жетекшілікпен, шағын топ мүдделерінің негізінде жабық ұйымдасқан әлеуметтік қауым қызметі B) тұлғааралық қарым-қатынас топ мүшелері үшін өзара жеке мәнді сипатта жүзеге асырылатын топ C) мүшелерінің мүдде, қажеттіліктері тар аяда шектеледі D) жаңашыл қоғам E) діни ұйымдар F) шағын топ G) жоғары материалдық емес құндылықтардың жүйесі H) ұйымдаспаған адамдардың ұксас эмоционалды күйлері 97. Тобыр деген – A) ұйымдаспаған үлкен топ B) ешкімге бағынбай жазалауды сезінбейтін жағдайға ұшыраумен ерекшеленеді C) ұйымдаспаған адамдардың ұқсас эмоционалды күйлері D) ұйымдасқан үлкен топ E) шағын топ

424

Әлеуметтік психология

F) қаумыдастық G) белгілі бір мақсатпен жиналған бұқара H) ұжым 98. Қарым – қатынасты зерттеген ғалымдар – A) Л.С. Выготский B) В.Н. Мясищев C) В. Штерн D) Э. Эриксон E) С.М. Жақыпов F) З. Фрейд G) К.Г. Юнг H) А. Адлер 99. Қарым-қатынас дегеніміз – A) адамдар әлемінің аса маңызды сипаттамасы B) адамдардың бір-бірімен байланысы C) екі немесе одан да көп адамдардың қатынасы D) адамдардың бір-бірімен білім алмасуы E) іс-әрекеттің пәні мен өнімділігін айырбастау F) бір адамның монологы G) қоршаған орта қатынастары H) белгілі бір ұжымдардың байланысы 100. Қарым-қатынас түрлерін көрсетіңіз A) тікелей B) тура C) қоғамдық D) нақты E) жалпы F) бірегей G) шартты H) топтық 101. Қарым-қатынас құрылымдары – A) коммуникативті B) интерактивті C) перцептивті

Тест тапсырмалары

425

D) танымдық E) материалдық F) мотивациялық G) биологиялық H) мақсаттық 102. Белгілі бір хабарды жеткізу немесе қабылдау қандай түрде жүретінін көрсетіңіз A) коммуникатор B) мәлімет C) рецепиент D) сөйлеу E) жазу F) ым-ишара G) кедергілер H) ақпарат 103. Қарым-қатынастың визуалды құралдары A) көз әлпеті B) бет әлпеті C) тері өзгерісі (қызару, терлеу) D) физикалық әсер E) паралингвистикалық F) экстралингвистикалық G) жағымды және жағымсыз иістер H) такесика 104. Э. Холл зерттеуінде адамдардың қарым-қатынасқа түсуінің арақашықтығын көрсетіңіз: A) әлеуметтік B) персоналды C) публикалық D) ресми емес E) әлсіз дамыған F) референтті G) жалпы H) бірегей

426

Әлеуметтік психология

105. Қарым-қатынастың негізгі түрлері – A) вербалды B) вербалды емес C) информативтік D) ауызша E) жазбаша F) ашықтық G) қашықтық H) тұлғалық 106. Қарым-қатынастың қызметтері A) даму және қалыптасу B) ұйымдастырушы C) дәлелдеуші D) коммуникативті E) интерактивті F) перцептивті G) танымдық H) материалдық 107. Э. Холл зерттеуінде адамдардың қарым-қатынасқа түсуінің арақашықтығын көрсет? A) әлеуметтік B) персоналды C) публикалық D) ресми емес E) әлсіз дамыған F) референтті G) жалпы H) бірегей 108. Стихиялы ақпаратқа жатады – А) өсектер В) БАҚ С) мәдениет Д) журналдар Е) газеттер F) cыбыстар G) аяңдар H) кітаптар

Тест тапсырмалары

427

109. Мақсатқа жету жолындағы өте алмайтын қиындықтарды туғызатын адамның күйі: А) қайғы В) эйфория С) құмарлық Д) фрустрация Е) босаңсу F) үлкен ірі сәтсіздіктер себебінен индивидтің үміті үзіліп, жоспары бұзылып, мақсатқа жетудегі кедергілер G) қиыншылықтарды жеңе алмайтын конфликтілі эмоциональды күйі H) жалған немесе шындық қауіптерден жаппай үрейлену 110. Қарым-қатынас стратегияларын көрсетіңіз: A) ашық-жабық қарым-қатынас B) диалогты қарым-қатынас C) вербалды қарым-қатынас D) вербалды емес қарым-қатынас E) іскерлік қарым-қатынас F) монологты қарым-қатынас G) рөлдік қарым-қатынас H) барлық жауаптар дұрыс 111. Топ арасында коммуникативті үдеріс жүзеге асу үшін керек – A) хабар беруші B) арнайы қабілеттер C) мәлімет D) бәсекелестік E) хабар алушы F) хабарды бұрмалаушы G) арнайы құжаттар H) барлық жауаптар дұрыс емес 112. Қарым-қатынастың түрлері: A) ашық-жабық B) маскілі C) вербалды D) монологты E) вербалды емес

428

Әлеуметтік психология

F) формальді рөлдік G) информативті H) барлық жауаптар дұрыс 113. Топтық қарым-қатынасқа тән ережелерге не жатады? A) ұйымға деген көзқарасы B) мақсатқа жету C) бірлескен еңбек D) жоспарлау E) байқау F) сөйлеу формасы G) ым-ишара H) эмоциялар 114. Белгілі бір хабарды жеткізу немесе қабылдау қандай түрде жүретінін көрсет? A) коммуникатор B) мәлімет C) рецепиент D) сөйлеу E) жазу F) ым-ишара G) кедергілер H) ақпарат 115. Қарым-қатынас пен … бірлігінің дәстүрлі түсінігі А) сөз В) мотив С) іс-әрекет Д) бейнелену Е) қажеттілік F) адамның ақиқат дүниемен өзара белсенді әрекеттестігінің іс жүзіндегі көрінісі G) өз ісіне шебер болу H) адамның ішкі белсенділігінің көрінісі 116. Стихиялық ақпараттар: А) БАҚ В) сыбыстар С) мәдениет

Тест тапсырмалары

429

Д) журналдар Е) газеттер F) өсектер G) аяндар H) кітаптар 117. Перцепция дегеніміз – A) адамдардың бір-бірін қабылдау B) адамдар әлеуметтік объектілерді /әлеуметтік топ және қауымдастар/ қабылдау C) адамдар бір-бірін қабылдау, түсіну, бағалау ерекшелігі D) адамның белгілі бір істі меңгеруге бейімделе кірісуі E) индивидтің немесе топтың қоғам жүйесіндегі орны F) тұлғаның әлеуметтік рөлі G) ұжымды басқарушы H) басқа адамдарға жауапкершілікті арту 118. Әлеуметтік-психологиялық компетенттілік /құзыреттілік/ A) индивидтің тұлғааралық қатынастар жүйесінде өзін қоршаған адамдармен бірлесіп әрекет ете білу қабілеті B) басқа адамдардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін дұрыс айқындау C) басқа адамдардың жеке эмоциялық ахуалын дұрыс айқындау C) тұлғаның әлеуметтік қызметі D) жетістік мотивациясының көріністері E) индивидке белгілі бағытта жоғары нәтижелі іс-әрекеттің мүмкіншілігін қамтамасыз етеді F) ізгілік пен мейірімділік G) жоғары деңгейде шаршау H) ережелердің жиынтығы 119. Әлеуметтік бағдар түсінігін енгізген, кітаптың авторы және мемлекеттің өкілі – А) С. Рубинштейн В) Л.С. Выготский С) Д.Н. Узнадзе Д) А.Н. Леонтьев Е) «Рефлексы головного мозга» атты шығарманың авторы F) Грузин психологі

430

Әлеуметтік психология

G) Француз психологі H) «Эспериментальные основы психологии установки» атты еңбектің авторы 120. Әлеуметтік стереотип – A) әлеуметік объектінің қарапайым /үстіртін/ бейнесі B) бөгде топтармен қатынасындағы негативтік бағдар C) бөгде ұлттармен қатынасындағы негативтік бағдар D) әлеуметтік қауымдағы басым эмпирикалық білім E) бөгде адамдардың қатысуында іс-әрекеттің төмендеуі F) бөгде адамдардың қатысуында іс-әрекеттің жылдамдығы G) индивидтің әлеуметтік орта жағдайларына үйренуі H) адамның жұмыс қабілетінің тоқырауға ұшырауы 121. Әлеуметтік рөл – A) тұлғаның әлеуметтік қызметі B) мінез-құлық моделі C) әлеуметтік мекемелердің қоятын талаптарына, әлеуметтік күтуіне сәйкес келуі D) субъектінің дайын, пейілді болуы E) индивидтің әлем жайында тұтастай елестету жүйесі F) топ деңгейінің дамуына тәуелді G) адамның белгілі бір істі меңгеруге бейімделе кірісуі H) индивидтің немесе топтың қоғам жүйесіндегі орны 122. Психологиялық әсер – A) индивидтің немесе әлеуметтік топтың басқа адамдардың мінез-құлықтарын өзгерту үдерісі B) индивидтің басқа адамдармен өзара әрекеттесу барысында түсініктерін бағалай білуі және өзгерту нәтижесі C) индивидтің немесе әлеуметтік топтың басқа адамдардың позицияларын, бағдарларын өзгерту үдерісі және оның нәтижесі D) ырықсыз күйлерде туындайтын билеп алатын түсініктер E) жағымсыз эмоциялық түр – фобиялар F) субъектінің дайын, пейілді болуы G) адамның жағымсыз қасиеті H) іс-әрекеттің жаңа түріне ішкі түрткі

Тест тапсырмалары

431

123. М. Смит аттитюдтің үш компонетті құрылымын анықтады, олар: A) когнитивті компонент B) аффективті компонент C) мінез-құлықтық /конативтік/компонент D) тұлғалық компонент E) логикалық компонент F) эстетикалық компонент G) этикалық компонент H) табиғи компонент 124. Эгоның қорғаныс механизмдері: A) ығыстыру B) проекция C) орын басу D) идентификация E) көндіру F) әсер ету G) жұқтыру H) инстинкт 125. Эгоның қорғаныс механизмдері: A) рационализация B) сублимация C) регрессия D) адаптация E) өзін-өзі иландыру F) рефлексия G) өзін-өзі талдау H) интуиция 126. К. Юнг бойынша тұлға психологиясы үш бөліктен тұрады: A) cаналы B) ұжымдық бейсаналылық C) индивидуальды бейсаналылық D) эго E) суперэго F) ми G) сана H) таламус

432

Әлеуметтік психология

127. А. Адлердің негізгі ғылымға енгізген түсініктері: A) толымсыз сезім және компенсация B) жетілуге құштарлық C) өмірлік стилі D) идентификация E) өмірден қанағат алу F) персонализация G) жатсыну H) жұқтыру 128. К. Роджерс бойынша, «мен» тұжырымдамасының дамуы үшін қажетті шарттар мыналар: A) позитивті қабылдау B) құндылық шарты C) шартсыз, бағалаусыз позитивті қабылдау D) әлеуметтік қызығушылық E) туылу тәртібі F) психологиялық денсаулық G) оптимистік позиция H) адамдарға ашық болуы 129. Маслоу өзінің зерттеу жұмысын әйгілі ұлы адамдарды зерттеуден бастаған. Олар: A) В. Штерн B) Г.И. Челпанов C) Авраам Линкольн D) Томас Джеферсон E) Франклин Рузвельт F) Г. Эббингауз G) Г.Т. Фехнер H) Б. Спиноза 130. А. Маслоу қажеттіліктер иерархиясы деген схема ұсынды: A) физиологиялық, қорғаныс қажеттілік B) қарым-қатынас және махаббат C) өзіндік сыйлау және өзін-өзі таныту D) экологиялық және сексуалды қажеттілік E) материалдық және рухани қажеттілік F) демалу және эмоциональды қажеттілік

Тест тапсырмалары

433

G) ақпаратық қажеттілік H) экономикалық және табиғы қажеттілік 131. Э. Фромм адамның бес негізгі экзистанциалды қажеттілігін бөліп көрсетеді – A) байланысты орнату және өзін-өзі жеңу қажеттіліктері B) туған-туысқа деген және ұқсастық қажеттіліктер C) көзқарастар жүйесі және берілу қажеттілігі D) өнер қажеттілігі E) қимыл қажеттілігі F) ұйықтау қажеттілігі G) қызығушылық қажеттілігі H) қарым-қатынас қажеттілігі 132. Әлеуметтік бағдарлау дегеніміз – A) cубъектінің дайын, пейілді болуы B) белгілі бір объектінің пайда болуын күн ілгері білген кезінде пайда болады C) Г. Олпорт бойынша алдыңғы тәжірибе негізіндегі D) әуестену E) әсер F) бақылау G) бағыттылық H) бақталастық 133. Г. Олпорт аттитюдке мынадай анықтаманы бөліп ашып түсіндірді: A) қатынас B) қажеттілік C) тұлғаның кұндылықтары D) адамның дүниетанымы E) сана мен жүйке жүйесінің белгілі бір қалпы F) реакцияға дайын екендігін білдіруші G) іс-әрекетке динамикалық және бағыттаушы ретінде әсер етуші H) адамның ішкі позициясы 134. Аттитюдтің мынадай қызметін көрсетуге болады: A) реттеуші қызметі B) меңгеру қызметі

434

Әлеуметтік психология

C) анықтаушы қызметі D) басқару қызметі E) бейімдеушілік қызметі F) білім қызметі G) қорғаныс қызметі H) бақылау қызметі 135. Адамдар адамның ішкі диспозициясына немесе сыртқы жағдайларға іс-әрекетінің себебін қосып жаза ма, олардың басқалардың қылығын қалай түсіндіретін теориясы А) атрибуция теориясы В) «Мен» концепциясы С) фрустрация-агрессия теориясы Д) өріс теориясы Е) психикалық шеттелудің шеткі формасы F) индивидке немесе әлеуметтік топқа тікелей қабылданбайтын ерекшеліктерді жабыстыру G) бейнені таптауырынды қалыптастыруды аяқтау H) оянулар мен қызығушылықтардың әлсіреуі 136. Идентификация дегеніміз – A) әлеуметтік психологияда субъектіні белгілі әлеуметтік топпен теңестіру /әлеуметтік теңестіру/ B) бір нәрсемен, біреумен ұқсастыру, теңестіру C) өзін басқаның орнына қою, оның жеке бастық мағыналарын игеруі D) бір нәрсенің негізгі сипатын абстракті елестету E) адам мінез-құлқының ерекшелігі F) бір нәрсені іштей сезу G) ішкі түйсік H) қалпына келтіру, толықтыру 137. Эмпатия дегеніміз – A) әлеуметтік психологияда субъектіні белгілі әлеуметтік топпен теңестіру /әлеуметтік теңестіру/ B) бір нәрсемен, біреумен ұқсастыру, теңестіру C) өзін басқаның орнына қою, оның жеке бастық мағыналарын игеруі D) адамның басқа адамды қабылдауының тағы бір тәсілі

Тест тапсырмалары

435

E) ол арқылы адам басқа адамның жағдайын рационалды түрде емес, эмоционалды түрде түсінеді F) адамның басқа адамды эмоционалды түрде қабылдауы, оның ішкі жай-күйін түсініуі G) ішкі түйсік H) ішкі түйсік 138. Эмпатия дамудың 3 деңгейін былайша көрсетуге болады: A) төменгі B) орташа C) жоғары D) бірқалыпты E) интенсивті F) тиімді G) позитивті H) негативті 139. Рефлексия дегеніміз – A) әлеуметтік психологияда субъектіні белгілі әлеуметтік топпен теңестіру /әлеуметтік теңестіру/ B) адамның басқа адамды эмоционалды түрде қабылдауы, оның ішкі жай-күйін түсінуі C) ол арқылы адам басқа адамның жағдайын рационалды түрде емес, эмоционалды түрде түсінеді D) бір нәрсенің негізгі сипатын абстракті елестету E) адамның ерекшеліктерін логикалы түрде талдап, ол туралы және оның жүріс-тұрысы туралы белгілі бір қорытындыға келу F) соның негізінде өзара әрекеттесудің жеке жағдайларына қорытынды жасау болып табылады G) субъктінің психикалық акті мен күйлерді өзінше талдау және тану үдерісі H) адам мінез-құлқының ерекшелігі 140. Адамдарды қабылдау мен оларды дұрыс бағалауға кедергі жасайтын факторлар: A) адамды қабылдаудан және бағалаудан бұрын қалыптасқан ойлар, көзқарастар, бағдарлар B) қалыптасқан стереотиптер

436

Әлеуметтік психология

C) тұлға туралы тез қорытынды жасауға ұмтылу D) ұжым E) қарым-қатынас F) әлеуметтік орта G) жалқаулық H) еріксіздік 141. Қабылдаудың әсерлері – A) «ореол» әсері B) «алғашқы» әсер C) «соңғы» ақпарат D) «плацебо» әсері C) «бумеранг» әсері E) « тыйылыс» әсері F) Зейгарник әсері G) Пирамида әсері H) «шет» әсері 142. Репрезентативті жүйенің түрлері: A) визуалды адам B) аудиалды адам C) кинестетикалық адам D) белсенді адам E) ерікті адам F) жомарт адам G) сараң адам H) өсекшіл адам 143. Екі топ нақты тапсырма орындады. Бірінші топ жетекші ер азамат болса, екіншісінде әйел жетекшілік атқарды. Тапсырма орындалғаннан кейін, бақылаушылар топ жұмысын бағалады. Олардың көпшілігі ер кісі бастаған топ өз жетістігі үшін басшысына міндетті болса, ал әйел басшылық еткен топ жетістігіне жағдайлар мен жолы болушылық сеп болды деп шешті. Бұл жерде әлеуметтік психологиялық феномен байқалады. Анықтаңыз – A) аттракция B) каузалды /себепті/ атрибуция C) эмпатия

Тест тапсырмалары

437

D) идентификация E) көпшіліктің ортасында қалыптасқан ой-пікірлерді қолдау F) танымдық жандандыру G) ересек индивидте балалық мінез-құлықтын сақталуы H) адамдардың мінез-құлық себептерінің тұрақты түсінігі 144. Кейбір адамдар жоғары деңгейде сендіруге /иландыру/ қарсы тұра алады. Ондай адамға жататындар – A) өзін сенімді және еркін сезінетіндер B) өзін бұл мәселеде маман ретінде көрмейтіндер C) өзіне қарағанда суггестор жоғары әлеуметтік мәртебеге ие деп санайтындар D) өзін-өзі бағалауы төмен адамдар E) қажып, шаршауды сезінетіндер F) кәсіби құзіреттілігі дамыған тұлғалар G) адам психикасының саналылығы, сыншылдығы жоғары болған жағдайларда H) индивидтің психикалық сферасына оның еркінен тыс еңгізу 145. Адамдарға қалыпты, алдын ала талдаусыз қайталанатын жағдайларға көмектесетін психологиялық механизм A) стереотипизация B) идентификация C) әзіл түсіне білу D) адамдардың қайғысына, қуанышына ортақ болатын E) қайырымдылық көрсететін F) қажып, шаршауды сезінетіндер G) әлеуметтік объектінің тұрақты, қарапайым /үстіртін/ бейнесі H) бөгде топтармен қатынасындағы негативтік бағдарлар 146. Адамдардың өзгелерді қабылдауда оның қандай да бір жағымсыз қасиеттерін елемеуде қолданатын механизмі A) перцептивті қорғаныс B) стереотипизация C) психикаға зақым келтіретін әсерлердің өзін-өзі қорғау механизмі D) өзін-өзі басу, кері әсерлерден шығу E) индивидтің жағымсыз уақиғаға қатты қайғыруы F) тұрақсыз эмоционалды күй

438

Әлеуметтік психология

G) эмпатия H) шындықты саналы түрде бұрмалау 147. Этностық таптауырындар – A) этнос өкілдеріне тән моральдық біршама орнықты түсініктер B) ұлт өкілдеріне қатысты іс-қимыл жөнінде ңұсқаулар да болуы мүмкін C) этнос өкілдеріне тән ақыл-ой, дене күші қасиеттері туралы біршама орнықты түсініктер D) индивидтің жағымсыз уақиғаға қатты қайғыруы E) шындықты саналы түрде бұрмалау F) перцептивті қорғаныс G) өзін-өзі басу, кері әсерлерден шығу H) психикаға зақым келтіретін әсерлердің өзін-өзі қорғау механизмі 148. Конфликт /дау-дамай/ дегеніміз – A) ішкі топқа индивидтің көнбістігі B) субъктілердің өзара қарама-қарсы мақсаттары, мүдделері, өмірлік ұстанымдарының қақтығыстары C) индивидтердің өзара қызығушылықтарының қарама-қайшылығы D) тұлғалардың өзара құндылықтарының қарама-қайшылығы E) жайбарақат, жағымды мамыражай күй F) индивидтің әлеуметтік рөлдерді атқару нормаларына қатысты күтулері G) өзгелердің өзінен артықшылығын көре алмайтын қызғаныштық сезім H) әдеп санаты 149. Этностық конфликт /дау-дамай/ дегеніміз A) топаралық дау-дамайдың түрі B) этностық белгілермен, қызығушылықтармен топтардың қарама-қарсы топтарға бөлінуі C) этноцентризмнің өсуімен қүшейеді D) өзгермейтін құбылыс E) жайбарақат, жағымды мамыражай күй

Тест тапсырмалары

439

F) этностық дүниетаным көзқарастарының кемелденуін білдіретін ұғым G) топаралық қарым-қатынас H) адамдарды біріктіретін жайт 150. Адамдардың басқа адамдармен жақсы қарым-қатынасын сақтаудағы, нығайтудағы қажеттіліктері А) аффилиация В) топтық психотерапия С) ассоциация D) қарым-қатынас Е) адамдардың басқа адамдардың қоғамында болуға ұмтылуы F) жалғыздық, жатсыну G) адамның позитивтік эмоцияны қажетсінуі H) қоғамнан алшақ болу

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫНЫҢ ЖАУАБЫ

1

2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3

4 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5

5 2 1 1 1 2 2 2 1 1 3 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 2

440

6 A,B,C A,G,H A,F,H A,F,H C,D,E, A, E,F A, D,G D, E,F E,F,G A,C,D A,B,C E,F,G A,F,G A,F,G D,F,G C,D,G C,F,G E,F,H E,F,H D,F,H A,F,G D,F,H B,E.G C,G,H A,F,G

441

Тест сұрақтарының жауабы 1

2 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3

3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3

4 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5

5 2 2 2 2 1 1 1 1 1 2 2 3 1 1 1 2 2 3 3 2 2 3 2 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 1 1 3 1

6 D,F,G A,F,G A,B,C A,F,H B,D,G D,E,F D,E,F A,B,C A,B,C E,G,F A,G,H A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C

442

Әлеуметтік психология 1

2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5

3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3

4 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 2,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5

5 2 2 2 2 2 2 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 2 1 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

6 A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,C,D A,B,C A,B,C A,B,C D,E,F B,C,E A,B,C A,F,G A,F,G A,F,G A,F,H A,F,H A,F,G A,B,H C,E,H A,B,C A,B,H A,G,H A,C,D B,E,F B,C,D A,B,H A,C,E A,B,C D,F,G A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C

443

Тест сұрақтарының жауабы 1

2 5 5 5 5 5 5 5

3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3

5

2,3

5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6

2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3

4 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5

5 3 3 3 3 3 3 3

6 A,B,C A,B,C A,B,c A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C

3

A,B,C

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

A,F,H D,F,G A,F,G A,C,E C,E,G B,C,D A,B,C C,F,H C,F,H B,F,G A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C A,B,C C,D,E A,B,C A,B,C A,B,C E,F,G E,F,G A,F,G

444

Әлеуметтік психология 1

2 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6

3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3 2,3

4 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5

5 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

6 A,B,C D,E,F A,B,C E,F,G A,B,C A,B,C A,B,C B,E,H A,F,G A,G,H A,C,D A,B,C B,C,D A,B,C A,E,G

ТЕР­МИНОЛОГИЯ­ЛЫҚ СӨЗДIК

Ав­то­ри­та­ризм – адам мiнез-құл­қы­на дог­ма­ти­ка­лық та­лап қой­ғыш­тық, бе­делдi адам­ға сiлте­ме жа­сау ар­қы­лы оның ар­гу­мен­та­циясы, жо­ға­ ры­дан жiберiлген ере­женi еш қар­сы­лық­сыз орын­дау­ды та­лап ету, тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар­дың объек­тивтi негiздерiн ас­қын­ды­ру. Әлеу­меттiк-саяси кес­те ретiндегi ав­то­ри­та­ризм – мем­ле­кет пен қо­ ғам­ды бай­ла­ныс­ты­ра­тын саяси инс­ти­тут­тар­ды ығыс­ты­ру, билiктiң бiр адам­ның не­ме­се бiр ор­ган­ның қо­лын­да­ғы кон­цент­ра­циясы. Ав­то­ри­та­ри­змнiң шеткi фор­ма­сы – то­та­ли­та­ризм – қо­ғам­ның әмiрлік iс-әре­кетiнiң қа­тал реп­рес­сивтi кес­тесiн, бас­қа­ру­дың апел­ ля­циялық емес ко­ман­да­лық әдiсiн жа­сау, тұл­ға­ның өзiндiк рет­теу мүмкiндiктерiн шек­теу. Адам­ның то­та­ли­та­ризм жағ­да­йын­да ұзақ уа­ қыт бо­луы оның тұл­ға­лық де­фор­ма­циясы­на алып ке­ледi. Адам – қо­ғам­дық-та­ри­хи үде­ріс­тің, жер бетiндегi ма­те­ри­ал­дық жә­не ру­ха­ни мә­де­ниеттiң суб­ъектiсi, ге­не­ти­ка­лық жақ­тан өмiрдiң бас­қа фор­ма­ла­ры­мен бай­ла­ныс­ты жә­не ол фор­ма­лар­дан ең­бек құ­рал­да­ рын өндiру қабiлетiнiң ар­қа­сын­да бөлiнiп шық­қан түсiнiктi сөй­лей, ой­лай ала­тын, са­на­лы биоә­леу­меттiк тiршiлiк иесi. Ол бiрқа­тар ғы­ лым­дар­дың: ант­ро­по­ло­гия, со­ци­оло­гия, эт­ног­ра­фия, пси­хо­ло­гия, пе­да­го­ги­ка, ана­то­мия, фи­зи­оло­гия жә­не т.б. зерт­теу ны­са­ны бо­лып та­бы­ла­ды. Адам­ға жүйелi тұр­ғы­да қа­рау – Адам­ның да­му үде­рі­сін­де та­би­ғи жә­ не мә­де­ни ара­қа­ты­на­сы нә­ти­жесiнде оның пси­хи­ка­сы­ның да­муы. Адам­ның био­тип­терi – ­ней­ро­гу­мо­раль­ды негiз, сим­па­ти­ко-ад­ре­на­линдiк жүйенiң (САЖ) ин­ди­ви­ду­ал­ды ерек­шелiктерi бо­йын­ша iске асы­ры­ла­тын адам ти­по­ло­гиясы. Үш түрлi био­тип ажы­ра­ты­ла­ды: ад­ре­на­линдiк (А-тип), но­рад­реа­линдiк (Н – А-тип) жә­не ара­лас. А-типтiң өкiлдерi жо­ға­ры ма­за­сыз­дық­пен, жо­ға­ры жа­уап­кершiлiк 445

446

Әлеуметтік психология

сезiмiмен, қол жеткiзген­ге қа­на­ғат­тан­баумен, шектiк қы­сым­дар­ға тал­пы­ныс­пен ерек­ше­ле­недi. Н – А-типтiң өкiлдерi жо­ға­ры iшкi қы­сым­ды­лық­пен, тұйық­тық­пен, жа­сы­рын­ды­лы­ғы­мен, билiкшiлдiгiмен, мақ­сат­қа тал­пын­ғыш­ты­ғы­ мен си­пат­та­ла­ды; жо­лы бол­маушы­лық бұл адам­дар­ды нервтiк үзiлу­ лер­ге, жү­рек-қан­та­мыр­ла­ры­ның ауру­ла­ры­на алып ке­луi мүмкiн. Ара­лас типтiң өкiлдерi жо­ға­ры эмо­ционал­ды­лы­ғы­мен, көңiл-күйiнiң тұ­рақ­сыз­ды­ғы­мен, жо­ға­ры сезiмтал­дық­пен, эм­па­тия­мен – бiрге қай­ ғы­ру­ға қабiлеттiлiгiмен си­пат­та­ла­ды. Экс­тре­маль­ды жағ­дай­лар­да адам­дар­дың био­типтiк ерек­шелiктерi аса ин­тен­сивтi көрiнедi. Ажи­та­ция – Дау-да­май­лық, апат­тық жағ­дай­лар­да­ғы өте күштi қо­ зу күйi, әре­кет­тердiң мақ­сат­қа ба­ғыт­ты­лы­ғы­ның бұ­зы­луы, асы­ғу, пайым­даулы iс-әре­кет­ке қабiлеттiлiктiң тө­мен­деуi – ано­маль­ды пси­ хи­ка­лық күй. Ам­не­зия – естiң бұ­зы­луы. Рет­рог­рад­ты ам­не­зия – ауру­дың ал­дын­да бол­ған жағ­дай­лар­ға қа­тыс­ты естiң бұ­зы­луы. Ан­те­рог­рад­ты ам­не­ зия – ауру бас­тал­ған­нан кейiнгi бол­ған жағ­дай­лар­ға қа­тыс­ты естiң бұ­зы­луы. Қор­ға­ныс­тық ам­не­зия – жа­ра­лайт­ын жағ­дай­лар­ды ес­тен ығыс­ты­ру, ұмы­ту. Амо­раль­ды­лық – қо­ғам­ның мо­раль­дық ұстаным­да­рын қа­был­да­мау, әдептiлiк нор­ма­ла­ры­на ин­ги­лис­ти­ка­лық қа­ты­нас, тұл­ға­ның жә­не әлеу­меттiк топ­тың ру­ха­ни күй­реуi. Амо­раль­ды­лық­тың шеткi фор­ма­ сы ци­низм бо­лып та­бы­ла­ды, ол – өз қо­ға­мы­ның мә­де­ниетiне, оның ру­ха­ни құн­ды­лық­та­ры­на жақ­тыр­май қа­рау, идеал­дар мен әлеу­меттiк ұстаным­дар­ды менсiнбеу. Анд­ро­ги­ния – бiр ин­ди­вид­те ер адам­ның да, әйел адам­ның да қа­сиет­ терiнiң бо­луы, әр­түрлi жағ­дай­лар­да мiнез-құлық­тың не мас­ку­линдiк, не фе­ми­ниндiк ерек­шелiктерiн көр­се­те алу қабiлетi. Ан­ти­ци­па­ция – ин­ди­видтiң жағ­дай­дың ары қа­рай­ғы дам­уын­, әре­кеттiң бар­лық мүмкiн бо­ла­тын нә­ти­же­лерiн ал­дын-ала кө­ре алу қабiлетi, ақи­қат­ты ал­дын-ала бей­не­леуге қабiлеттiлiк. Апа­тия – (грек. apatheia – қы­зық­паушы­лық) – ояну­лар мен қы­зы­ғу­шы­ лық­тар­дың әлсi­реуi, қор­ша­ған шы­найы­лық­тың жағ­дайла­ры­на де­ген нем­құ­рай­лы­лық, эмо­циялық ен­жар­лық. Ап­пер­цеп­ция – шы­найы­лық­тың зат­та­ры мен құ­бы­лыс­та­рын қа­был­дау­ дың өт­кен тәжiри­бе­ге, тұл­ға­ның ин­ди­ви­ду­ал­ды ерек­шелiктерiне жә­ не пси­хи­ка­лық күйiне тәуелдiлiгi. Ар-ұят – Iзгiлiк пен мейiрiмдiлiктi, иман­ды­лық пен ина­бат­ты­лық­ты бiлдiретiн ұғым. Ол адам­ның әдептiлiк нор­ма­ла­рын сақ­тап, одан

Терминологиялық сөздік

447

ас­па­уына, iс-әре­кетi мен мiнез-құл­қы­на ба­ға бе­руiмен бай­ла­ныс­ты туын­дайт­ын қа­сиет. Ұят iшкi сезiммен бай­ла­ныс­ты туын­дап, сырт­қы бет әл­пет пiшiнiнен көрiнiс та­ба­ды. Ас­со­циа­низм – пси­хи­ка­лық қыз­мет етуiн ас­со­циация­лар­дың – құ­бы­ лыс­тар мен бей­не­лерiнiң ара­сын­да­ғы тұ­рақ­ты бай­ла­ныс­тар­дың – қа­ лып­та­суы ар­қы­лы түсiндiретiн әлемдiк пси­хо­ло­гия­ның негiзгi ба­ ғыт­та­ры­ның бiрi. Ең ал­ғаш ас­со­циация­лар ұстаны­мын Арис­то­тель қа­лып­тас­тыр­ған: «Көрiнетiн сырт­қы се­беп­терсiз пай­да бо­ла­тын бей­не­лер ас­со­циация­ ның өнiмi бо­лып та­бы­ла­ды». ХIХ ға­сыр­да ас­со­циация­лар­дың жә­не олар­дың ней­ро­фи­зи­оло­гиялық, шарт­ты-реф­лек­тор­лық ме­ха­ни­зм­ дерiнiң қа­лып­та­су жағ­дайла­ры зерт­тел­ген бо­ла­тын. Ас­те­ния – жо­ға­ры дең­гейде шар­шау мен тiтiркендiргiште көрiнетiн нервтiк-пси­хи­ка­лық әлсiздiк. Ат­ри­бу­ция – ин­ди­вид­ке не­ме­се әлеу­меттiк топ­қа тiке­лей қа­был­дан­байт­ын ерек­шелiктердi жа­быс­ты­ру, бей­ненi тап­тауы­рын­ды қа­лып­тас­ты­ ру­ды аяқ­тау. Кау­заль­ды ат­ри­бу­ция – мiнез-құлық се­беп­терi ту­ра­лы бол­жам. Ау­тизм – пси­хи­ка­лық шек­те­лудiң шеткi фор­ма­сы, ин­ди­видтiң қор­ша­ған әлем­мен бай­ла­ны­сы­нан қа­шуы, өзiндiк рет­теу мүмкiндiгiнiң тө­мен­ деуi, идея­лар мен түсiнiктердiң тар шең­берiне жа­қын­дық, эго­це­нт­ ризм, қор­ша­ған адам­дар­дың мiнез-құл­қы­на эмо­циялық реак­циялар­ дың адек­ват­ты еместiгi. Аф­фект – ­күт­пе­ген жер­ден бол­ған өте күштi эмо­циогендiк әсер­ден туын­да­ған, күштi им­пуль­сивтi әре­кет­тер­мен жә­не эн­док­риндi жүйенiң қыз­меттiк өз­герiстерiмен бiрге жү­ретiн са­на­ның уа­қыт­ша па­то­ ло­гия­лық емес ұйым­да­суы­ның бұ­зы­луы, оның «та­ры­луы»; ақи­қат­ тың ин­ди­видтiң тұл­ға­лық по­зи­цияла­ры­на қа­тал қа­ра­ма-қар­сы­лы­ғы­ нан туын­да­ған конф­ликтiлiк эмо­циялық күй. Аф­фект суб­ъектiнiң қа­тал, ор­ди­нар­лы емес жағ­дай­дан адек­ват­ты шы­ғу жо­лын та­бу­ға қабiлетсiздiгi шеткi жағ­дай­лар­да пай­да бо­ла­ды. Аф­фек­то­гендiк бей­не ин­ди­видтiң бүкiл пси­хи­ка­лық iс-әре­кетiнен ба­сым бо­ла­ды, оны­мен бай­ла­ныс­ты емес бар­лық үде­ріс­тер­ді топ­ тайды жә­не биоло­гиялық эво­лю­ция про­цесiнде қа­лып­тас­қан мiнезқұлық­тың «апат­тық» тәсiлдерiн (аг­рес­сияны, қа­шу­ды, шын­жыр­ла­ ну­ды) бiрiктiредi. Аф­фект күйi кейiн ин­ди­видтiң өт­кен аф­фек­то­гендiк жағ­дай­дың же­ке эле­ме­нт­терiмен кез­де­суiнде көрiнетiн аф­фек­тивтi iздер қа­лып­тас­ты­ ра­ды.

448

Әлеуметтік психология

Заң­герлiкте аф­фект (күштi ру­ха­ни күй­зелiс), егер бұл күйдi айып­ таушы­ның заң­ға сәй­кес емес әре­кет­терi туын­дат­қан бол­са, жа­уап­ кершiлiктi жеңiлде­тетiн жә­не қыл­мыс­тық ква­ли­фи­ка­циясы­на әсер етушi жағ­дай ретiнде қа­рас­ты­ры­ла­ды. Аф­фек­тивтi әре­кет – ­суб­ъектiнiң белгiлi-бiр эмо­циялық күй­лерiмен ба­ ғыт­та­ла­тын жә­не рет­те­летiн әре­кет, он­дай күй­лер­ге – ба­тыл­дық, құ­ мар­лық, ұнат­паушы­лық, құш­тар­лық, кек қайтару, ма­хаб­бат жә­не т.б. жа­та­ды. Аф­фек­тивтi әре­кет түсiнiгiн Макс Ве­бер оны «Әлеу­меттiк әре­кет» (мақ­сат­қа ра­циональ­ды жә­не құн­ды­лық-ра­циональ­ды) түсiнiгiнен бөлiп алу үшiн енгiзген. Мақ­сат­қа ра­ционал­ды әре­кет­ке қа­ра­ған­да жә­не құн­ды­лық-ра­ционал­ ды әре­кет­ке ұқ­сас аф­фек­тивтi әре­кет нақ­ты мақ­сат­қа қол жеткiзу­ге емес, әре­кет суб­ъектiсiнiң эмо­циялық өзiндiк көрiнуiне, оның им­ пуль­сивтi өзiндiк рет­теуiне, құ­мар­лық­ты не­ме­се құш­тар­лық­ты қа­на­ ғат­тан­ды­ру­ға ба­ғыт­тал­ған. Аф­фек­тивтi әре­кет са­на­лы мiнез-құлық пен бей­са­на­лы реак­циялар­ дың ара­сын­да­ғы шек­те ор­на­лас­қан. Олар ми­ни­мал­ды са­ра­ла­нуы­мен си­пат­та­ла­ды; осы ми­ни­мал­ды шек­тен өту пси­хи­ка­лық iс-әре­кеттiң ұйым­да­суы­ның бұ­зылуына – аф­фект күйiне алып ке­ледi («Аф­фект» қа­ра­ңыз). Әдет­тегi са­на – әлеу­меттiк қауым­да­ғы ба­сым эм­пи­ри­ка­лық бiлiм жә­не түсiнiктердiң жиын­ты­ғы. Әлем бей­несi – Ин­ди­видтiң әлем жа­йын­да тұ­тас­тай елес­те­ту жүйесi. Әлеу­меттiк ба­қы­лау – әлеу­меттiк нор­ма­лар­ға сәй­кес адам­ның мiнезқұл­қын рет­теу мақ­са­ты­мен қо­ғам әлеу­меттiк жә­не кiшi топ­та­ғы тұл­ ға­ға әсер ететiн құ­рал­дар жүйесi. Әлеу­меттiк бейiмде­лу – ин­ди­видтiң әлеу­меттiк ор­та жағ­дайла­ры­на үйре­нуi. Әлеу­меттiк бейiмде­лудiң тип­терi: 1) ор­та­ға бел­сендi әсер ету; 2) әлеу­меттiк топ­тық құн­ды­лық бағ­дар­ла­ры мен мақ­сат­та­рын пас­сивтi кон­форм­ды қа­был­дауы. Әлеу­меттiк бейiмде­лу ин­ди­видтiң өзiнiң жә­не өз әлеу­меттiк бай­ла­ ныс­та­ры­ның бей­несiне адек­ват­ты әр түрлi әлеу­меттiк рөл­дердi қа­ был­дауы­мен бай­ла­ныс­ты. Әлеу­меттiк бейiмде­лудiң бұ­зы­луы әлеу­ меттiк емес мiнез-құлық, мар­ги­нал­ды­лық, ал­ко­го­лизм мен на­ша­қор­ лық бо­лып та­бы­ла­ды. Әлеу­меттiк ин­ги­би­ция – Бөг­де адам­дар­дың қа­тыс­уын­да iс-әре­кет тө­ мен­дейдi. Әлеу­меттiк кү­ту – әлеу­меттiк қауым­дас­тық­тың әрбiр әлеу­меттiкрөлдiк та­лап­та­рын тиiстi орын­да­уын­ кү­ту (ата-ана­лар­дың рөл­дерi,

Терминологиялық сөздік

449

ұс­таз­дар­дың, әкiмшiлiктiң, саяси ли­дердiң, пар­ла­мент де­пу­тат­та­ры­ ның, т.б. қыз­мет­терi). Әлеу­меттiк қа­был­дау – Адам­дар­мен әлеу­меттiк объектiлердi (бас­ қа адам­дар, өзiн-өзi, әлеу­меттiк топ жә­не қауым­дас­тар) қа­был­дау, түсiну, ба­ға­лау ерек­шелiгi. Әлеу­меттiк өл­шем әдiсi (со­ци­ог­рам­ма) – Со­ци­ог­рам­ма­лық тест кө­ мегiмен алын­ған нә­ти­же­лердi ма­те­ма­ти­ка­лық өң­деу ар­қы­лы гра­ фи­ка­лық бей­не­леу. Ша­ғын топ­тар­да тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар зерт­ те­ледi. Аме­ри­ка­лық пси­хо­лог жә­не со­циолог Дж. Мо­ре­но ша­ғын топ­та­ғы адам­дар­дың қа­рым-қа­ты­нас­та­рын зерт­теу үшiн енгiзген зерт­теу әдiсi. Бас­ты мақ­са­ты – топ iшiндегi адам­дар­дың тiлегi мен мүд­десiн анық­тау. Со­ци­ог­рам­ма­лық зерт­теу әдiсiн 5-6 айда қайталап оты­ру­ға бо­ла­ды. Әлеу­меттiк пе­да­го­ги­ка – Тәлiм-тәр­бие ме­ке­ме­лерiнде, сон­дай-ақ негiзгi мiндетi тәр­бие­леу емес бас­қа да түрлi ұйым­дар­да бар­лық жас­та­ғы жә­не әлеу­меттiк са­нат­тар­да­ғы адам­дар­дың әлеу­меттiк тәр­ биеле­нуiн зерт­тейт­iн пе­да­го­ги­ка са­ла­сы. Әлеу­меттiк пе­да­го­ги­ка пәнi Әлеу­меттiк по­зи­ция – ­Бұл ин­ди­видтiң не­ме­се топ­тың қо­ғам жүйесiндегi ор­ны. Адам­ның мiнез-құл­қы стилiн рет­тейт­iн, тұл­ға не­ме­се ин­ ди­видтiң қо­ғам жүйесiндегi ор­ны. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия – Адам­дар­дың әлеу­меттiк топ­тар­ға қо­сылуын­ ан туын­да­ған мiнез-құлық жә­не қа­ре­кет заң­ды­лық­та­рын, сон­дай-ақ осы топ­тар­дың өз­дерiнiң пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­ла­рын зерт­тейт­iн пси­хо­ло­гия са­ла­сы. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық ахуал – Топ дең­гейiнiң дам­уына тәуелдi, тиiмдi бiрле­се әсер ететiн тұл­ғаара­лық қа­ты­на­сы­ның са­ла­сы. Әлеу­меттiк рөл – ­Тұл­ға­ның әлеу­меттiк қыз­метi, оның әлеу­меттiк ме­ ке­ме­лердiң қоя­тын та­лап­та­ры­на, әлеу­меттiк кү­туiне сәй­кес ке­луi; мiнез-құлық мо­делi. Әлеу­меттiк сте­реотип – әлеу­меттiк объектiнiң тұ­рақ­ты, қа­ра­пайым (үстiртiн) бей­несi, бөг­де топ­тар­мен қа­ты­на­сын­да­ғы не­га­тивтiк бағ­дар­лар. Әлеу­меттiк топ – Жал­пы мүд­де­ле­рі, мақ­сат­та­ры, құн­ды­лық ба­ғыт­та­ ры бiрiккен әлеу­меттiк топ­тық ба­қы­лау жағ­да­йын­да жә­не әлеу­меттiк нор­ма­лар негiзiнде бiрiккен адам­дар то­бы. Әлеу­меттiк топ түр­лерi: үл­кен, кiшi, рес­ми, рес­ми емес, ре­фе­ре­нттi, нақ­ты, шарт­ты, ұйым­дас­қан, диф­фу­зиялы (ара­лас). Әлеу­меттiк фа­си­ли­та­ция – Белгiлен­ген әре­кеттi бас­қа адам­дар­дың қа­ ты­на­сы­мен жеңiлде­ту (со­ның iшiнде кри­ми­нал­ды топ­тың жағ­да­йын­ да кри­ми­нал­ды әре­кет­тер).

450

Әлеуметтік психология

Әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық бiлiктiлiк – ин­ди­видтiң тұл­ғаара­лық қа­ ты­нас­тар жүйесiнде өзiн қор­ша­ған адам­дар­мен бiрлесiп әре­кет ете бiлу қабiлетi. Ә.-п.б. құ­ра­мы: әлеу­меттiк жағ­дай­лар­да бағ­дар тұ­та бiлу, бас­қа адам­дар­дың же­ке тұл­ға­лық ерек­шелiктерi мен эмо­циялық ахуа­лын дұ­рыс ай­қын­дау, олар­мен бо­ла­тын қа­рым-қа­ты­нас­қа ба­ра­ бар тәсiлдердi таң­дап алу жә­не мұ­ны бiрлесiп әре­кет ету үстiнде жү­ зе­ге асы­ру. Ә.-п.б. ин­ди­видтiң қа­рым-қа­ты­нас жүйесiн иге­руi жә­не бiрлес­кен әре­кет­ке қо­сы­лу ба­ры­сын­да қа­лып­та­са­ды. Әлеу­меттiк-эт­нос­тық қа­рым-қа­ты­нас­тар – ұл­та­ра­лық әлеу­меттiк қа­ рым-қа­ты­нас­тар­дың көрiнiсi. Әр ұлт өзiнiң ұлт­тық мә­де­ниетiмен, салт-дәс­түрiмен, ұлт­тық өнерiмен, ұлт­тық тал­ға­мы­мен ерек­ше­ле­ недi. Бас­қа ұлт өкiлдерiмен күн­делiктi өмiрде қа­рым-қа­ты­нас­қа түс­ кен­де өзiнiң ұл­ты­на тән ерек­шелiкпен көрiну­ге ты­ры­са­ды. Әр ұлт өзiндiк өнер ерек­шелiгiмен да­ра­ла­на­ды. Оны ұлт­тық са­на-сезiмнiң, ұлт­тық мақ­та­ныш­тың көрiнiсi деу­ге бо­ла­ды. Әлеу­мет­те­ну – ин­ди­видтiң қа­рым-қа­ты­на­сы жә­не iс-әре­кетi ба­ры­сын­ да жү­зе­ге аса­тын үде­ріс жә­не оның әлеу­меттiк тәжiри­бенi иге­руiнiң нә­ти­жесi. Әлеу­мет­те­ну кей­де қо­ғам­да­ғы түрлi ба­ғыт­та­ғы фак­тор­лар си­па­ты­на ие бо­ла­тын әр­түрлi сти­хиялық ық­па­лы ретiнде де, сон­дайақ тәр­бие жұ­мыс­та­рын жүргiзу кезiнде, яғ­ни же­ке тұл­ға­ны мақ­сат­ты ба­ғыт­та қа­лып­тас­ты­ру жағ­да­йын­да жү­зе­ге асуы мүмкiн. Әлеу­мет­те­ ну әлеу­меттiк мiнез-құлық­ты рет­теудiң дис­по­зи­циялық тұ­жы­рым­да­ ма­сы шең­берiнде қа­рас­ты­ры­ла­ды, мұн­да қо­ғам­дық қа­рым-қа­ты­нас­ қа қо­сы­лу дә­ре­жесiне бай­ла­ныс­ты әлеу­меттiк мiнез-құлық­ты рет­теу жзүйесiн жи­нақ­тайт­ын дис­по­зиялық ие­рар­хия қа­лып­та­са­ды. Әре­кет, амал – адам­ның белгiлi бiр iстi мең­ге­ру­ге бейiмде­ле кiрiсуi. Ә. қа­жеттiлiктен, мақ­сат­қа ұм­ты­лу­дан туын­дай­ды. Ойға ал­ған ниеттi iске асы­ру үшiн адам ал­ға мақ­сат қояды да, мақ­сат­ты iске асы­ру үшiн iс-әре­кет­ке кiрiседi. Iс-әре­кет ар­қы­лы мақ­сат, ниет орын­да­ла­ ды. Әре­кеттi жа­сауда адам өзiнiң бо­йын­да­ғы бiлiмiне, iскерлiгiне, дағ­ды­сы­на сүйе­недi. Әре­кетсiздiк – адам­ның жұ­мыс қабiлетiнiң то­қы­рауға ұшы­рауы. Ә. Ен­жар­лық, жал­қау­лық­қа соқ­ты­рып, ақыл мен са­на­ның дам­уына да терiс әсерiн тигiзедi. Ә. Адам­ның өзiндiк бел­сендiлiгiн баяула­та­ды. Әсер – ин­ди­видтiң не­ме­се әлеу­меттiк топ­тың бас­қа адам­дар­дың мiнезқұлық­та­рын, олар­дың по­зи­цияла­рын, ба­ға­лауы мен бағ­дар­ла­рын өз­ гер­ту про­цессi жә­не оның нә­ти­жесi. Ба­ғыт­тал­ған әсердiң ме­ха­низмi сендiру мен пайым­дау бо­лып та­бы­ла­ды. Ба­ғыт­тал­ма­ған әсердiң ме­ ха­низмi – елiктеу жә­не жұқ­ты­ру. Әсер ту­ра жә­не жа­на­ма бо­ла ала­ды.

Терминологиялық сөздік

451

Бағ­дар – суб­ъектiнiң да­йын­, пейiлдi бо­луы; белгiлi бiр объектiнiң пай­ да болуын­ың күн iлгерi берiлген кезiнде пай­да бо­ла­ды жә­не осы объектiге қа­тыс­ты iс-әре­кеттiң ор­нық­ты мақ­сат­керлiк си­пат­та өтуiн қам­та­ма­сыз етедi. Жал­пы пси­хо­ло­гияда Б. жа­ну­ар­лар­дың мақ­сат­қа ба­ғыт­тал­ған әре­кетiн, ағ­за­ның ал­дын ала мәлiм жағ­даят­тар­ға бейiмде­ луiнiң пси­хо­фи­зиоло­гиялық ме­ха­ни­зм­дерiн, пси­хи­ка­лық про­цес­ тердiң таң­да­ма­лы­лы­ғы мен ба­ғыт­ты­лы­ғын, тұл­ға­ның iс-әре­кетiнiң ұғы­ныл­май рет­те­луiнiң, мiнез-құлық қа­лып­тас­уын­ың ме­ха­ни­зм­дерiн зерт­теу­де қол­да­ны­ла­ды. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияда Б.топ­тың мү­шесi ретiндегi тұл­ға­ның белгiлi бiр әлеу­меттiк объектiге қа­ты­на­сын, әлеу­ меттiк мiнез-құлық­тың өздiгiнен рет­те­луi, ор­нық­ты­лы­ғы жә­не үй­ лесiмдiлiгi ме­ха­ни­зм­дерiн, әлеу­мет­те­ну про­цесiн, бағ­дар­дың мыс., на­си­хат ық­па­лы­мен өз­ге­ру­лерiн зерт­теу кезiнде, сон­дай-ақ белгiлi бiр жағ­даят­тар­да тұл­ға­ның мiнез-құл­қы­ның ық­ти­мал ны­сан­да­рын бол­жам­дау кезiнде пай­да­ла­ны­ла­ды. Iс-әре­кет­тегi бағ­дар­дың негiзгi функ­цияла­ры: а) iс-әре­кеттiң ор­нық­ты, дәйектi, мақ­сат­қа лайық си­ пат­та өтуiн анық­тайды; ә) суб­ъектiнi стан­дарт­ты, бұ­рын кезiккен жағ­ даят­тар­да шешiмдер қа­был­дау қа­жеттiгiнен бо­са­та­ды; б) iс-әре­кеттiң ен­жар­лы­ғы­на, қыр­сыз­ды­ғы­на се­бепшi бо­ла­тын жә­не суб­ъектiнiң жа­ ңа жағ­даят­тар­ға бейiмде­луiн қиын­да­та­тын фак­тор ретiнде де көрiнуi мүмкiн. Бағ­дар­дың маз­мұ­ны оны туын­дат­қан объек­тивтi фак­тор­дың iс-әре­кеттiң құ­ры­лы­мын­да­ғы ор­ны­на тәуелдi бо­ла­ды. Ба­қы­лау ло­кусi – сырт­қы күш­тер­ге ин­ди­вид өзiнiң iс-әре­кетiнiң терiс нә­ти­жесiне жа­уап­кершiлiктi бас­қа адам­дар­ға ар­та­ды. Мы­са­лы, сырт­ қы күш­тер­ге (экс­тер­нал­ды ба­қы­лау ло­кусi д.а.) не­ме­се өзiнiң тұл­ға­ лық ерек­шелiктерiнен (ин­тер­нал­ды ба­қы­лау ло­кусi) кө­редi. Ин­тер­нал­ды ба­қы­лау ло­кусiнiң ие­гер­лерi өте әлеу­меттiк жа­ғы­нан жа­уап­ ты жә­не мақ­са­ты ай­қын, мақ­сат­қа же­ту жо­лын­да қай­сар, өжет бо­лып ке­ледi. Сырт­қы бай­қау ло­кусiнiң ие­гер­лерi – жа­уап­кершiлiгi тө­мен, өз шешiмiн жү­зе­ге асы­ру­да ұзақ­қа со­за­ды, көп жағ­дайда кон­форм­ды жә­не аг­рес­сивтi бо­ла­ды. ­Бас­қа­ру пси­хо­ло­гиясы – ­Бас­қа­ру iсiндегi пси­хо­ло­гия­лық заң­ды­лық­ тар­ды зерт­тейт­iн пси­хо­ло­гия­ның бiр са­ла­сы. Бас­қа­ру пси­хо­ло­гиясы­ ның негiзгi мiндетi – бас­қа­ру жүйесiндегi жұ­мыс­тың тиiмдiлiгi мен са­па­сын арт­ты­ру мақ­са­тын­да бас­қа­ру қыз­метiнiң пси­хо­ло­гия­лық жағ­дайла­ры мен ерек­шелiктерiне тал­дау жа­сай­ды. ­Бас­шы – ұжым­ды бас­қа­ру жә­не оның қыз­метiн ұйым­дас­ты­ру функ­ цияла­ры рес­ми жүк­тел­ген адам. Бас­шы өзiн та­ға­йын­дал­ған (сай­лан­ ған, бекiткен) инс­тан­ция ал­дын­да топ­тың (ұжым­ның) өз функ­ция­

452

Әлеуметтік психология

сын ат­қа­руы үшiн заң­ды жа­уап­ты бо­ла­ды жә­не қа­таң тия­нақ­тал­ған санк­ция­лау – ба­ғы­ныш­ты­лар­дың өндiрiстiк бел­сендiлiгiне ық­пал ету мақ­са­тын­да жа­за­лау жә­не кө­тер­ме­леу мүмкiндiктерiне ие. Бау­рап ала­тын көңiл-күй (на­вяз­чи­вые сос­тоя­ния) – ырық­сыз күй­ лер­де туын­дайт­ын би­леп ала­тын түсiнiктер, ой­лар мен түрткiлердi iлестiрiп жү­ретiн жа­ғым­сыз эмо­циялық түрiБә­се­ке­лестiк – өза­ра жа­рыс; бiреу­ден озу мақ­са­ты көз­дел­ген та­лас, тайтала­су, ерегiсу, бә­се­ке­ле­су. Өндiрiс құ­рал-жаб­ды­ғы же­ке меншiкке негiздел­ген қо­ғам­да тауар өндiрушiлердiң тауар өндiру­де жә­не өткiзу­де не­ғұр­лым қо­лай­лы жағ­дай ту­ғы­зу жол­да­рын­да­ғы өза­ра кү­ ресi, не­ғұр­лым көп пай­да та­бу жо­лын­да­ғы кү­рес. ­Бей­са­на­лы­лық – са­на­лы ба­қы­лаусыз (инс­тинкт­тер) iске асы­ры­ла­тын пси­хи­ка­лық үде­ріс­тер. Би­хе­виоризм (ағылш. Behaviour – мiнез-құлық) – пси­хи­ка­ны ағ­ за­ның сырт­қы сти­мул­дар­ға реак­цияла­ры­ның жиын­ты­ғы ретiнде түсiндiретiн аме­ри­ка­лық пси­хо­ло­гия­ның негiзгi ба­ғыт­та­ры­ның бiрi. Ба­ғыт пси­хи­ка­лық құ­бы­лыс­тар­ды зерт­теу­де өзiндiк ба­қы­лаудың рөлiн аса жо­ға­ры­лат­қан ин­те­ос­пек­тивтi пси­хо­ло­гияға жа­ғым­сыз реак­ция ретiнде пай­да бол­ған. Би­хе­ви­оризмнiң ал­ғаш­қы тұ­жы­рым­ да­ма­сын 1913 жы­лы Д.Уот­сон (1878–1958) жа­са­ған. Би­хе­ви­орист­тер пси­хо­ло­гия пәнi са­на емес, мiнез-құлық деп есеп­те­ ген. Мiнез-құлық теориясы­нан са­на­ның бар­лық фак­тор­ла­ры алы­нып тас­та­лын­ды. Джон Уот­сон бей­не­лер, ой­лар, идея­лар, сезiмдер ту­ра­ лы дәс­түрлiк түсiнiктердiң ор­ны­на бұл­шы­қеттiк жә­не сек­ре­тор­лық реак­циялар жай­лы түсiнiктердi енгiзудi ұсын­ды. И.П. Пав­лов­тың iлiмiне сүйене оты­рып, би­хе­ви­орист­тер адам мен жа­ну­ар­лар­дың тәжiри­бе жи­нақ­тау­да­ғы заң­да­ры сәй­кес ке­ледi деп есеп­тей оты­рып, оны жеңiлдет­кен. Олар­дың қа­телiгi олар са­на­ны мiнез-құлық­тың рет­теушi фак­то­ры ретiнде жоқ­қа шы­ғар­ды, адам мiнез-құлы­ғын жағ­дай­лық бейiмделгiштiкке келтiрдi, олар жағ­дай үстiлiк, тәуелсiз мiнез-құлық ала­ңын жо­ға­ры­лат­ты, мiнез-құлық­ тың ней­ро­фи­зи­оло­гиялық ме­ха­ни­зм­дерi ба­сып қал­ды (олар адам­ның миын «қа­ра жәшiк» деп есеп­те­ген). Адам мiнез-құлы­ғы­ның әлеу­ меттiк та­би­ға­тын жоқ­қа шы­ғар­ды. Бiрақ би­хе­ви­орист­тер мiнез-құлық­ты зерт­теудiң ма­те­ма­ти­ка­лық әдiстерiн жа­сауға мәндi үлес қос­ты, ки­бер­не­ти­ка­ның пай­да болуына ал­ғы­шарт жа­са­ды. Би­хе­ви­орист­тер (Торн­дайк) үйре­нудiң – дағ­ды қа­ лып­тас­ты­ру­дың бiрқа­тар заң­ды­лық­та­рын аш­ты (тиiмдiлiк за­ңы, жат­ ты­ғу за­ңы, да­йын­дық за­ңы жә­не т.б.).

Терминологиялық сөздік

453

ХХ ға­сыр­дың 20-жыл­да­ры би­хе­виоризм бiрқа­тар ба­ғыт­тар­ға бөл­ шек­тендi. 30-жыл­да­ры «ара­лық айны­ма­лы­лар» түсiнiгiн енгiзе оты­ рып сти­мул мен реак­цияның ара­сын­да­ғы ара­лық бөлiктi мо­йын­дай бас­та­ған необи­хе­виоризм (Тол­мен, Халл) ба­ғы­ты пай­да бол­ды. Қазiргi кез­дегi би­хе­ви­оризмнiң өкiлi Б. Скин­нер сти­мул мен реак­ цияның ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар­дың заң­ды­лық­та­рын зерт­тей оты­ рып, осы бай­ла­ныс­тар­ды бекiту­ге аса мән бер­ген. Скин­нер опе­ра­ нт­ты үйре­ну тұ­жы­рым­да­ма­сын шы­ғар­ған (жа­сал­ған бiрқа­тар опе­ ра­циялар­дың iшiнде бекiту ал­ған­да­ры тұ­рақ­ты бо­ла­ды). Скин­нер бағ­дар­ла­ма­лан­ған оқы­ту­дың ини­ци­ато­ры бол­ды. Би­хе­ви­оризмнiң бар­лық ба­ғыт­та­ры биоло­ги­за­тор­лық тұ­жы­рым­да­ма­ға негiздел­ген. Дiн пси­хо­ло­гиясы – дi­ни са­на­ның ерек­шелiктерiне, құ­ры­лы­мы мен қыз­метiне негiз бо­ла­тын пси­хо­ло­гия­лық жә­не әлеу­меттiк-пси­хо­ло­ гия­лық фак­тор­лар­ды зерт­тейт­iн пси­хо­ло­гия са­ла­сы. Дiн пси­хо­ло­ гия­сын­да әр­түрлi теория­лық-әдiсте­мелiк тұр­ғы­лар­ға негiздел­ген бiрне­ше ағым бар. Қазiргi дiн пси­хо­ло­гиясы жал­пы жә­не әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­ның, әлеу­мет­та­ну­дың, эт­ног­ра­фия мен дiн та­ри­хы­ның теория­лық ере­же­лерi мен әдiсте­ме­лерiн пай­да­ла­на­ды. Дi­ни дәс­түр­лер – дi­ни та­ным­ға бай­ла­ныс­ты ғұ­рып­тар­дың орын­да­луы. Д.д. көп жағ­дайда ха­лық­тық салт, әдеп-ғұ­рып­тар­мен бай­ла­ныс­ты. Мыс., не­ке қию, қайт­ыс бол­ған адам­ды жер­леу жә­не т.б. Да­рын­ды­лық – ин­ди­вид­ке белгiлi ба­ғыт­та (ма­те­ма­ти­ка, му­зы­ка, өнер, әде­биет, ғы­лым, спорт) жо­ға­ры нә­ти­желi iс-әре­кеттiң мүмкiншiлiгiн қам­та­ма­сыз етедi. Ди­дак­то­ге­ния – ата-ана­лар мен ұс­таз­дар жә­не тәр­биешiлердiң әдепсiздiгiнен туын­дайт­ын ин­ди­видтiң жа­ғым­сыз пси­хи­ка­лық күйi. Ди­на­ми­ка­лық сте­реотип – әдет­тер мен дағ­ды­лар­дың ней­ро­фи­зи­ оло­гиялық негiзi, тұ­рақ­ты шарт­ты реф­лек­тор­лық реак­циясы­ның тiтiркендiргiшке жауабы­ның жүйесi. ­Дис­фо­рия – аг­рес­сивтiк көрiнiстер­ге да­йын­ бо­лу, ыза­ла­ну, жа­ғым­сыз эмо­циялық күйi До­ми­нан­та – мiнез-құлық­қа белгiлi ба­ғыт бе­ретiн жүй­ке жүйесiндегi ба­сым оша­ғы­ның қо­зуы. Ең­бек пси­хи­ат­риясы – жұ­мыс ор­нын­да­ғы диаг­нос­ти­ка мен про­фи­лак­ти­ка мә­се­ле­лерiмен шұ­ғыл­да­на­тын пси­хи­ат­рия та­рауы. Пси­хи­ат­риялық па­ циент­тердiң ең­бек­ке ора­луы, жұ­мыс­кердiң жұ­мыс ор­нын­да­ғы эмо­циялық ор­нық­ты­лы­ғы, жұ­мыс­қа шық­пай қа­лу, оқыс жа­за­тайым жағ­дай­лар, жа­за­ тайым жағ­дай­лар­ға бейiмдiлiк, жұ­мыс­тан шы­ғып ке­ту сияқ­ты проб­ле­ма­ лар­ға ба­са на­зар ауда­ра­ды. Ин­ду­ст­рия­лық те­ра­пия деп те ата­ла­ды.

454

Әлеуметтік психология

Ең­бек пси­хо­ло­гиясы – ең­бек қа­ре­кетiнiң нақ­ты ны­сан­да­ры­ның жә­не адам­ның ең­бек­ке де­ген көз­қа­ра­сы­ның қа­лып­тас­уын­ың пси­хо­ло­гия­лық заң­ды­лық­та­рын зерт­тейт­iн ғы­лым. Ең­бек пси­хо­ло­гиясы­ның объектiсi– ин­ди­видтiң өндiрiстiк жағ­дайла­рын­да­ғы жә­не оның жұ­мыс күшiн ұдайы өндiру жағ­дайла­рын­да­ғы қа­ре­кетi. Ең­бек пси­хо­ло­гиясы­ның негiздерi ме­ди­ци­на­ның, фи­зи­оло­гияның, тех­ни­ка­ның, со­ци­оло­гия мен саяси эко­но­ми­ка­ның ық­пал әсерiмен қа­лып­тас­ты. Ең­бек пси­хо­ло­гиясы­ ның қазiргi уа­қыт­та­ғы бас­ты-бас­ты мiндет­терi өндiрiстiк қа­ты­нас­тар­ды жетiлдiру, ең­бектiң са­па­сын жақ­сар­ту, өмiрлiк жағ­дай­лар­ды жақ­сар­ту, апат­тық жағ­даят­тар­ға жол бер­меу мiндет­терiмен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Ерiк – адам­ның өз қыз­метiн жә­не әр­түрлi пси­хи­ка­лық үде­ріс­тердi өзi де­тер­ми­на­циялауы­нан жә­не өзi рет­теуiнен көрiнетiн қабiлетi. Ерiктiң негiзгi функ­цияла­ры ретiнде мы­на­лар са­ра­ла­на­ды: түрткiлер мен мақ­сат­тар­ды таң­дау, iс-әре­кет мо­ти­ва­циясы жеткiлiксiз не ба­сы ар­тық бол­ған­да, iс-әре­кет­ке де­ген ниет, ын­та­ны рет­теу, пси­хи­ка­лық үде­ріс­тердi адам ат­қа­ра­тын iс-әре­кет­ке ба­ра­бар жүйе етiп ұйым­дас­ ты­ру, қойыл­ған мақ­сат­тар­ға же­ту­де ке­дергiлер­ден өтетiндей жағ­ даят­та фи­зи­ка­лық жә­не пси­хи­ка­лық мүмкiндiктердi жұ­мыл­ды­ру. Ес­ке түсiру – бұ­рын қа­был­дан­ған ма­те­ри­ал­дың өзек­те­нуi, бұ­рын қа­лып­тас­қан бей­не­лердiң қайта шы­ғуы, олар­дың уа­қыт пен кеңiстiктегi ло­ка­ли­за­циясы. Жал­ғыз­дық – ин­ди­видтiң пси­хи­ка­лық күйi; ма­за­сыз­да­ну, деп­рес­сия, әлеу­меттiк-ком­му­ни­ка­тивтiк шет­те­ту­мен си­пат­та­ла­ды. ­Жал­пы пси­хо­ло­гия – не­ғұр­лым жал­пы пси­хо­ло­гия­лық заң­ды­лық­тар­ды, пси­хо­ло­гия­ның теория­лық прин­цип­терi мен әдiстерiн, оның негiзгi ұғым­да­ры мен са­нат­тық құ­ры­лы­сын анық­тайт­ын теория­лық жә­не экс­пе­ри­ме­нттiк зерт­теу­лер. Жал­пы пси­хо­ло­гия­ның негiзгi ұғым­да­ ры пси­хи­ка­лық үде­ріс­тер­ді, күй­лер мен қа­сиет­тердi си­пат­тайды. Пси­хи­ка­лық үде­ріс­тер­ге мы­на­лар қам­ты­ла­ды: та­ным­дық үде­ріс­тер: түйсiк жә­не қа­был­дау, ес, елес­те­ту жә­не ой­лау; ерiктi үде­ріс­тер: тал­ пы­ныс­тар, тiлек-қа­лау, түрткiлер, шешiмдер қа­был­дау; эмо­циялық үде­ріс­тер: сезiмдер, эмо­циялар. ­Жас пси­хо­ло­гиясы – адам пси­хи­ка­сы­ның дам­уын­жә­не оның жас тұр­ғы­сы­ нан әр түрлi ке­зең­дерiндегi ерек­шелiктерiн зерт­тейт­iн пси­хо­ло­гия са­ла­сы. Ба­ла пси­хо­ло­гия­сын, ере­сек адам­ның же­ке­лей да­му пси­хо­ло­гия­сын жә­не ге­рон­то­ло­гиялық пси­хо­ло­гияны (қарт­тық пси­хо­ло­гия­сын) қам­ти­ды. ­Жат­сы­ну (от­чуж­де­ние) – шы­найы қор­ша­ған ор­та­ға ин­ди­вид өзiн-өзi қар­сы қоюы, тұл­ға­ның де­пер­со­на­ли­за­циясы, ин­ди­вид ба­за­лық әлеу­ меттiк құн­ды­лық­тар­ды қа­был­да­мауы-

Терминологиялық сөздік

455

­Жа­уап­кершiлiк – тұл­ға­ның мiнез-құл­қы әлеу­меттiк-қа­лып­ты та­лап­тар­ ға, па­ры­зы­на, мiндет­терiне сәй­кес әлеу­меттiк ба­қы­лауға тұл­ға­ның мiнез-құл­қы ба­ғы­ныш­ты. Ба­қы­лау түр­лерi iшкi жә­не сырт­қы бо­лып бөлiнедi. Жа­уап­кершiлiк – ол тұл­ға­ның қо­ғам­ға, қо­ғам­ның тұл­ға­ға қойыл­ған объек­тивтi та­лап­та­рын бұл­жыт­пай орын­дауы. Ин­ди­видтiң не­ғұр­лым реал­ды мүмкiндiгi жә­не құ­қық­та­ры кең бол­са, со­ғұр­ лым жа­уап­кершiлiгi жо­ға­ры­лай­ды. Тұл­ға­ның әлеу­меттiк мiндетi, ол өзiнiң мiнез-құлы­ғын белгiлi стан­дарт­қа ба­ғын­ды­руы. Же­ке тұл­ға­лық – же­ке адам­ның қайталан­бас өзiндiк ерек­шелiкте­рінiң жиын­ты­ғы, бас­қа адам­дар­дан өзiнiң әлеу­меттiк мәндi ерек­шелiктерi та­ра­пы­нан си­пат­та­ла­тын адам; ин­ди­видтiң пси­хи­ка­сы мен тұл­ға­сы­ ның өзiндiк ерек­шелiгi, оның қайталан­бас­ты­ғы. Ж.т. тем­пе­ра­мент, мiнез белгiлерiнде, мүд­де­лер си­па­тын­да, пер­цеп­тивтiк үде­ріс­тер мен зият­кер са­на­тын­да, қа­жеттiлiктер мен қабiлеттерiнде көрiнедi. Же­текшiлiк – әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық фе­но­мен. Топ­та­ғы тұл­ғаара­ лық қа­ты­нас­тар жүйесiнде үс­темдiк пен ба­ғы­ну, ық­пал жа­сау жә­не оған еру қа­ты­нас­та­ры. Әлеу­меттiк топ­тың iшiнде билiк пен ық­пал уәкiлдiктерiнiң жү­зе­ге асы­рылуын­белгiлейт­iн тер­мин. ­Жұқ­ты­ру – эмо­ционал­дық күйдiң бiр адам­нан екiншi адам­ға пси­хо­фи­ зиоло­гиялық бай­ла­ныс дең­гейiнде өтедi; әлеу­меттiк ке­нет­тен ұйым­ да­су фак­то­ры. Алай­да ба­қы­лаудан шық­қан пси­хи­ка­лық жұ­ғу мiнезқұлық­тың қа­лып­ты-рөлдiк құл­ды­ра­уына әкеп со­ға­ды, дист­рук­тивтi «то­быр әсерi» туын­дай­ды. Жы­ныс­қа­ты­насты­лық – (ағылш. sex-ism) – қа­ра­ма-қар­сы жы­ныс­қа қа­тыс­ты оның бе­де­лін тө­мен­де­ту­ден жә­не кем­ші­лік­те­рін ги­пе­рт­ро­ фир­леу­ден кө­рі­не­тін іл­кі на­ным­ды қа­ты­нас­тың бай­қа­луы. ­Заң пси­хо­ло­гиясы – құ­қық­қа қа­тыс­ты мә­се­ле­лердi рет­теу жә­не әлеу­ меттiк қа­ты­нас­тар­да жал­пы пси­хи­ка­лық заң­ды­лық­тар мен ме­ха­ни­ зм­дерiн зер­тейт­iн қол­дан­ба­лы пси­хо­ло­гия са­ла­сы. ХIХ ғ. ая­ғын­да экс­пе­ри­мен­тал­ды пси­хо­ло­гия­ның да­муымен бай­ла­ныс­ты заң пси­хо­ ло­гиясы қар­қын­ды да­ми бас­та­ды. ­Заң­ды жа­уап­кершiлiк – ­бұл әлеу­меттiк жа­уап­кершiлiктiң түрi, құ­қық нор­ма­ла­ры санк­цияла­рын­да белгiлен­ген, мем­ле­кет күшiмен бай­ла­ ныс­ты. ­Зейiн – са­на­ның оп­ти­мал­ды күйi, оның ұйым­да­суы жә­не iс-әре­кеттiк мәндi объектiлер­ге ба­ғыт­ты­лы­ғы. Зейiн мiнез-құлық­тың әр түрлi бөлiктерiнiң сәй­кестiгiн, оның соң­ғы мақ­сат­қа ба­ғыт­тал­ған­ды­ғын, тап­сыр­ма­лар­ды ше­шудiң жыл­дам­ды­ғы мен дәлдiгiн қам­та­ма­сыз етедi. (Ап­пер­цеп­цияның фи­ло­со­фия­лық-пси­хо­ло­гия­лық түсiнiгi жүйе-

456

Әлеуметтік психология

сiнде зейiн қа­был­да­нып отыр­ған­ды ай­қын са­на­дан өт­кі­зу, оның өт­ кен тәжiри­бенiң бiртұ­тас құ­ры­лы­мын­да­ғы ин­тег­ра­циясы ретiнде қа­ рас­ты­ры­ла­ды.) Зейiннiң үш түрi бар: 1) ту­ра (ал­дын-ала ой­лан­бас­тан пай­да бо­ла­тын бағ­дар­лық реак­ция); 2) жа­на­ма (мақ­сат­қа ба­ғыт­тал­ған ерiктiк күш са­лу­лар­мен бай­ла­ныс­ты) жә­не 3) пост­жа­на­ма (мо­тивтiң мақ­сат­қа қа­ рай қоз­ға­лы­сы­ның нә­ти­жесiнде әре­кеттi орын­дау мәндi ерiктiк күш са­лу­сыз iске аса­тын жа­на­ма­дан кейiнгi зейiн). Зейiннiң си­пат­та­ма­ла­ры­на, оның қа­сиет­терiне мы­на­лар: таң­да­ма­лы­ лы­ғы, кө­лемi, тұ­рақ­ты­лы­ғы, та­ра­луы мен ауысуы жа­та­ды. Зиялы қауым – мә­де­ниет пен ғы­лым­ның, тех­ни­ка­ның са­ла­ла­ры­нан ар­ найы да­йын­ды­ғы, бiлiмi бар адам­дар ой ең­бегiнiң қыз­мет­кер­лерi. Ин­ден­ти­фи­ка­ция – әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияда суб­ъектiнi белгiлi әлеу­ меттiк топ­пен те­ңестiредi (әлеу­меттiк те­ңестiру). Ин­же­нерлiк пси­хо­ло­гия – тех­ни­ка­ның өза­ра әре­кет жағ­да­йын­да адам­ ның пси­хи­ка­лық iс-әре­кет ерек­шелiктерiн оқып-үйре­нетiн қол­дан­ ба­лы са­ла­сы. Ин­же­нерлiк пси­хо­ло­гия қа­рас­ты­ра­ды: 1. Опе­ра­тор­дың пси­хо­фи­зиоло­гиялық iс-әре­кетiнiң мiнезi; мәлiметтердi қа­был­дау, олар­ды сақ­тау мен қайта өң­деу, бас­қа­ру шешiмдерiн қа­был­дау жә­ не т.б., 2. «Адам-ма­ши­на» жүйесiнiң жо­ба­лау жағ­да­йын­да адам фак­ то­рын есеп­ке алу (жұ­мыс ор­нын жо­ба­лау, «адам-ма­ши­на» жүйесiн ин­же­нерлiк-пси­хо­ло­гия­лық ба­ға­лау, бас­қа­ру ор­ган­да­ры мен ақ­па­рат құ­рал­да­рын бей­не­леу), 3. Нақ­ты опе­ра­тор­лық кәсiптiң пси­хо­ло­гия­ лық жүйе негiзiнде кәсiби таң­дау мә­се­ле­лерi. Инс­тинкт (со­қыр сезiм) – мiнез-құлық­тың туа берiлген жүйесiнiң жиын­ты­ғы. Негiзгi тiтiркендiргiштердiң әсерiнен бел­сендiле­недi. Ин­тел­лект – ақыл-ой қабiлетiнiң тұ­рақ­ты құ­ры­лы­мы. Ин­те­риоп­ри­за­ция – мiнез-құлық бағ­дар­лық негiзiн қа­лып­тас­ты­ру, iшкi пси­хи­ка­лық құ­ры­лы­мы­на сырт­қы iс-әре­кеттiң әлеу­меттiк шарт­та­ луы негiзiнде иге­руi. Ин­ту­иция – та­ным­дық жан­дан­ды­ру, ой­дың жүйелi ашы­луы негiзiнде ақи­қат­ты тез ара­да ал­дын-ала тал­қы­ла­май бай­қап қа­лу, белгiлi бiр ба­ ғыт­та­ғы та­ным­дық iс-әре­кет тәсiлдерiнiң жо­ға­ры жал­пы­лау нә­ти­жесi. Ин­фан­ти­лизм – ере­сек ин­ди­вид­те ба­ла­лық мiнез-құлық­тың сақ­та­луы, өзiн-өзi сы­наудың тө­мен­деуi, бас­қа адам­дар­дың қам­қор­лы­ғын үнемi өзiне та­лап етуi, эго­це­нт­ризм (лат. Ego –мен, centrum – шең­бер ор­та­ сы) тек қа­ра ба­сы­ның қа­мын ға­на күйт­теу. Ка­тар­сис – ­қайта құ­ру­мен эмо­циялық көңiл-күй­ге жа­ғым­сыз терiс әсер бе­руiмен бай­ла­ныс­ты.

Терминологиялық сөздік

457

Кау­заль­ды сұл­ба – адам­дар­дың мiнез-құлық се­беп­терiнiң тұ­рақ­ты түсiнiгi (ак­цент қоюы, мiнез-құлық­тың кейбiр се­беп­терiн кү­шейт­уi, күр­делi мiнез-құлық құ­бы­лыс­та­рын қа­ра­пайым­ды­лау) көпшiлiктiң ор­та­сын­да қа­лып­тас­қан ой-пiкiрлердi қол­дау. Кауза­мет­рия – тұл­ға­ның өмiр жо­лы мен пси­хо­ло­гия­лық уақы­тын зерт­ теу әдiсi. Бұ­лар: ма­ңыз­ды оқи­ға­лар тiзiмiн қа­лып­тас­ты­ру, оқи­ға­ара­ лық қа­ты­нас се­беп­терiн тал­дау, оқи­ға­ның қай са­ла­ға жа­та­ты­нын белгi­леу, т.б. Кауза­мет­рия негiзiнде ке­шендi бағ­дар­ла­ма «Биог­раф» жа­сал­ған, тұл­ға ерек­шелiктерiн бол­жау үшiн қол­да­ны­ла­ды. ­Кәрiлiк жа­сы – адам­ның ор­та жас­тан кейiн ке­летiн, қо­ғам­дық ең­бек­тен бо­сап, ең­бегiнiң зей­нетiн кө­ретiн ма­те­ри­ал­дық қам­та­ма­сыз етiлген құр­меттi де­ма­лыс­қа шы­ғу­ға бо­ла­тын жа­сы. Шарт­ты түр­де кәрiлiк адам­ның зей­нет­ке шы­ғу жа­сы­на же­туiнен бас­та­ла­ды деп есеп­те­ледi. Шын мәнiнде, кәрiлiк адам­ның же­ке ба­сы­ның қа­сиет­терiне, пси­хо­ ло­гиясы­на, өзiн сақ­та­уына, өмiр сал­ты­ның са­лауат­ты­лы­ғы­на, iшкi мә­де­ниетiне бай­ла­ныс­ты. Сон­дық­тан, кейбiреу­лер зей­нет­кер жа­сы­на жет­пей не­ме­се же­те са­ла өзiн қауса­ған кәрi са­на­са, керiсiнше, екiншi бiреу­лер зей­нет­кер жа­сы­на кел­ген­нен кейiн де он­да­ған жыл­дар бойы кәрiлiгiн бiлдiрмей, қо­ғам­дық бел­сендiлiгiн жал­ғас­ты­ра бе­редi. ­Кәрiлiк пси­хо­ло­гиясы (ге­рон­то­ло­гия) – қар­тай­ған адам­ға тән пси­хо­ ло­гия­лық ерек­шелiктердiң жиын­ты­ғын қа­рас­ты­ра­тын пси­хо­ло­гия са­ла­сы. Кәрiлiк пси­хо­ло­гиясы­на тән ны­шан­дар­ға мы­на­лар жа­та­ды: уайым­шыл­дық, мақ­тан­шақ­тық, өт­кен өмiрiнiң мәнсiз ке­зең­дерiне өкiну; жас­тар­ды, шу­ды жақ­тыр­мау; ты­ныш­тық iздеу, ұйқы­ның азаюы­нан ма­за­сыз бо­лу; сөз­дерi мен iстерiн қайталау бе­руi, белгiлi дең­гейде пес­си­мизм, түңiлу. ­Кемшiлiк комп­лексi – ин­ди­вид өз бо­йын­да­ғы тұл­ға­лық кемшiлiктерiне тұ­рақ­ты сенiмдiлiгi. Ком­пен­са­тор­лық iс-әре­кет кемiстiктерiнiң нә­ти­ жесiнде тұ­рақ­ты өмiрлiк сәтсiздiктiң кү­шеюi туын­дай­ды. Кли­ни­ка­лық пси­хо­ло­гия – ме­ди­ци­на­лық пси­хо­ло­гия­ның ауру­лар­ дың пай­да бо­луы ба­ры­сын­да пси­хи­ка­лық фак­тор­ла­рын, аур­лар­дың тұл­ға­ға ық­па­лын, емдiк, ши­па­лық ық­пал-әердiң пси­хо­ло­ги­лық ас­ пектiлерiн зерт­тейт­iн са­ла­сы. Кли­ни­ка­лық пси­хо­ло­гия­ның мақ­са­ты мен мiндет­терi пси­хо­мо­торлқ, нев­ро­ло­гиялық, со­ман­ти­ка­лық кли­ни­ ка­ның прак­ти­ка­лық қа­жетсiну­лерiмен анық­та­ла­ды. ­Ког­ни­тивтi кар­та – кеңiстiк белгiлерiнiң сұл­ба­сы, жал­пы­лау бей­несi (шо­лу кар­та­сы, жол кар­та­сы, әре­кеттiң кең жайы­лым кар­та­сы). ­Ког­ни­тивтiк дис­со­нанс – пси­хик­лық күйдiң жай­сыз­ды­ғы (дис­ком­ форт), бiр объект жай­лы қа­ра­ма-қар­сы мәлiметтердiң туын­дауы.

458

Әлеуметтік психология

­Ког­ни­тивтiк пси­хо­ло­гия – ХХ ға­сыр­дың 50-жыл­да­ры­ның ая­ғын­да АҚШ-та үс­темдiк етiп тұр­ған би­хе­во­ризм­ге тән пси­хи­ка­лық үде­ріс­ тердiң iшкi ұйым­дас­ты­ры­луы рөлiнiң терiске шы­ға­рылуына реак­ция ретiнде қа­лып­тас­ты. Бұл қазiргi ше­тел пси­хо­ло­гиясы­ның ба­ғы­ты. Осы ба­ғыт­тың шең­берiнде та­ным­дық жә­не орын­дау­шы үде­ріс­тер­дің құ­ры­лым­дық бөл­шек­терiн ай­қын­да­ған жә­не мiнез-құлық­ты ұйым­ дас­ты­ру­да бiлiмнiң негiзгi рөлi дә­лел­ден­ген. ­Кон­тенттi тал­дау – (ағылш. Contents – маз­мұн) мәтiн (не­ме­се бас­қа ақ­па­ рат­ты та­сы­мал­дау­шы) пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктерiн ай­қын­дау әдiсi. Бұл әдiсте ма­ңыз­ды бөлiгi жә­не оның жиi қайталау өл­шемi iске аса­ды. Бұ­ның негiзiнде ав­тор­дың тұл­ға­лық ба­ғыт­ты­лы­ғы­на қо­ры­тын­ды жа­ са­ла­ды. Фак­тор­лық тал­дау әдiсiмен жа­сы­рын ба­ғыт­та­ры анық­та­ла­ды. ­Кон­фа­бу­ля­ция­лар – (лат. Confabule – мыл­жың­дай­мын) – терiс ес­ телiктер. Конф­ликт – суб­ъектiлердiң өза­ра қа­ра­ма-қар­сы мақ­сат­та­ры, мүд­де­лерi, өмiрлiк ұстаным­да­ры­ның қақ­ты­ғыс­та­ры. Конф­ликт ин­ци­дент­тен бас­та­ла­ды (кей­де бiр жақ екiншi жақ­тың мүд­де­лерiн кемiту­ге әре­ кет­тен­ген­де). Конф­ликт мем­ле­ке­та­ра­лық, эт­нос­тық, әлеу­меттiк, то­ па­ра­лық түр­лер­ге бөлiнедi. Алай­да конф­ликт конст­рук­тивтiк түр­де бо­луы мүмкiн. Проб­ле­ма­ны нә­ти­желi ше­шу жо­лын қа­рас­ты­ра­ды. ­Кон­форм­ды­лық – (лат. Сonformis -ұқ­сас, үй­лес) – iшкi топ қы­сы­мы­на ин­ди­видтiң көнбiстiгi. ­Кор­по­ра­ция – ав­то­ри­тар­лық же­текшiлiкпен, тар топ мүд­де­лерiнiң негiзiнде жа­бық ұйым­дас­қан әлеу­меттiк қауым қыз­метi. Көш­пелiлер пси­хо­ло­гиясы – көш­пелi ха­лық­тар­дың пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктерiнiң жиын­ты­ғы. К.п. ал­ды­мен көш­пелi ха­лық­тың экс­ тен­сивтi мал ша­ру­ашы­лы­ғы­мен айна­лыс­уына бай­ла­ныс­ты та­би­ғат­ пен ете­нелiк жағ­дайы­мен ерек­ше­ле­недi. Көш­пендiлер үшiн ар та­за­ лы­ғы – ең қас­терлi, қым­бат ба­ға­ла­на­тын, жо­ға­ры ұс­та­ла­тын мұ­рат­ тың бiрi. Серт­те тұ­ру, ар­ды ас­қақ­та­ту, сөз­ге тоқ­тау көш­пендiлердiң қо­ғам­дық қа­ты­нас­та­рын­да­ғы ай­қын­дау­шы ка­те­го­рия дең­гейiне дейiн кө­терiлген. Креа­тивтiлiк – адам­ның шы­ғар­ма­шы­лы­ғын­да­ғы да­рын дең­гейi, шы­ ғар­ма­шы­лық қабiлетi. ­Қабiлет – бiр iс-әре­кеттi орын­дау­да­ғы тұл­ға­ның же­ке да­ра қа­сиетi. Со­ ны­мен қа­тар белгiлi бiр iс-әре­кеттi берiлген уа­қыт iшiнде жү­зе­ге асы­ру­ға мүмкiндiк бе­ретiн са­па­лар, мүмкiндiк, бiлiк, тәжiри­бе, ше­ берлiк, та­лант жә­не т.б. Қабiлеттiлiктi анық­тайт­ын, мы­са­лы, зият дең­гейiн анық­тау­ға ар­нал­ған тестiлер бо­лып та­бы­ла­ды.

Терминологиялық сөздік

459

Қа­был­дау – сезiм мү­ше­лерiнiң ре­цеп­тор­лық бет­терiне фи­зи­ка­лық тiтiркендiргiштердiң тiке­лей әсерi кезiнде пай­да бо­ла­тын зат­тар­дың, жағ­даят­тар мен оқи­ға­лар­дың тұ­тас бей­несi. Қа­те түсiнiк – (терiс ұғым), құ­бы­лыс­тар­ға адек­ват­ты бей­не­леуiнде тос­ қауыл қою бағ­да­ры. Қиял – ақи­қат­ты бей­нелiк мо­дельдеудiң пси­хи­ка­лық үде­рісi, ақи­қат­ тық­тың ре­ком­би­на­циялан­ған, ги­по­те­ти­ка­лық жә­не ық­ти­мал­дық бей­ не­ле­нуi; құ­бы­лыс­тар­ды олар­дың бей­не­ле­нуi бо­йын­ша қайта құ­рас­ ты­ру. Қол­дан­ба­лы пси­хо­ло­гия – пси­хо­ло­гия­ның теорияла­рын, жа­ңа­лық­та­ рын, ұстаным­да­рын прак­ти­ка­да шек­тес са­ла­лар­да, мыс., бiлiм бе­ру­ де, өнер­кәсiпте, мар­ке­ти­нг­те, спорт­та жә­не қо­ғам­дық пiкiр сұ­рақ­та­ рын­да, т.б. қол­да­на­тын жә­не қол­да­ны­ла­тын ба­за­лық прин­цип­тердi анық­тайт­ын пси­хо­ло­гия са­ла­ла­ры­ның бәрiн белгiлейт­iн жал­пы тер­ мин. ­Қор­қы­ныш – ин­ди­видтiң әлеу­меттiк жә­не биоло­гиялық сау­лы­ғы­на қауiп төн­ген­де туын­дайт­ын күштi не­га­тивтi эмо­ция. Қор­қы­ныш дең­гей­ лерiнiң түр­лерi: қауiпте­ну, шо­шу, үрей, қауiптiң се­бебi анық­тал­ма­ған жағ­дай­лар­да не­ме­се адам өзiнiң қиялы ар­қы­лы оқи­ға­ның сәтсiздiгiн кү­шейт­се алаң­дау пай­да бо­ла­ды. Кү­шей­ген қор­қы­ныш пси­хи­ка­лық iс-әре­кет­ке керi әсер етедi. Қор­қы­ныш­тар­дың көрiнiстерi әлеу­меттiк фак­тор­лар­мен (әлеу­меттiк шет­те­ту, мәр­те­бесiн түсiру, жұрт­шы­лық­ тың сөгiсiне қал­мау қор­қы­ны­шы). Кейбiр жағ­дай­лар­да қор­қы­ныш­ты ба­су қа­жет, өйт­кенi ол адам­ның құ­бы­лыс­тар­ға бейiмдiлiгiн жояды. Құш­тар­лық – өзек­тен­ген қа­жеттiлiктi қа­на­ғат­тан­ды­ра­тын, мiнез-құлық­тың қы­зы­ғу­шы­лық­та­ры мен мо­тив­терiнiң қа­лып­тас­уына әсер ететiн, бей­са­на­лы түр­де пай­да бо­ла­тын белгiлi бiр объектiлер­ ге ба­ғыт­ты­лық. Фрей­дизм жүйесiнде тұл­ға­ның аг­рес­сивтiлiгiнде көрiнетiн өзiндiк жоюға, iлiмге де­ген құш­тар­лық бөлiнедi. Сон­дайақ бас­қа да па­то­ло­гия­лық құш­тар­лық­тар ажы­ра­ты­ла­ды, олар – са­ дизм, ма­зо­хизм, со­до­мия, пе­де­рас­тия, нек­ро­фи­лия жә­не т.б. Қы­зы­ғу – объектiге тұл­ға­ның эмо­циямен ба­ғыт­талуын­ың (эмо­циясы ай­қын) қа­жеттiлiктердi қа­на­ғат­тан­ды­ру­мен бай­ла­ны­сы. Қыл­мыс­тық пси­хо­ло­гия – заң пси­хо­ло­гиясы­ның бiр са­ла­сы. Құ­ қық бұ­зу­шы­лық­т ар­дың пси­хо­ло­гия­лық ме­ха­ни­зм­дерi мен құ­қық бұ­зу­шы­лар­дың пси­хо­ло­гия­сын, қыл­мыс­тық топ­т ар­дың құ­ры­луы, құ­ры­лы­мы­мен iс-әре­кет жа­с ауы жә­не ыды­рауы мә­с е­ле­ле­рін зерт­ тейдi. Ла­биль­дi – жүй­ке үде­рі­сі­нің пай­да бо­луы мен тоқ­тауы­ның жыл­дам­ды­ғы.

460

Әлеуметтік психология

Ли­дер – белгiлi жағ­дайда шешiм қа­был­дау­да топ­тың бiр мү­шесiнiң ар­ тық­шы­лық құ­қы­ғы­на қол­дау бе­ру. Ли­дерлiк – тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар­да­ғы бiр адам­ның ба­сым­ды­лық көр­се­туi. Мiнездiң ак­цен­туациясы – ин­ди­вид мiнезiнiң «әлсiз жер­лерi», пси­ хо­па­тия­мен шек­тес­кен нор­ма­ның шеткi нұс­қа­сы: же­ке пси­хи­ка­лық зақым келтiретiн фак­тор­лар­ға қа­тыс­ты тұл­ға­ның жо­ға­ры дең­гей­ дегi әлсiздiгi, көңiл-күйдiң тұ­рақ­сыз­ды­ғы, оның жағ­дай­лық шарт­ та­нуы, қор­қақ­тық, ма­за­сыз­дық, та­лап­та­ну дең­гейiнiң тө­мен не­ме­се жо­ға­ры дә­ре­жесi, өзiндiк тал­дау­ға жә­не өзiндiк кiнә­лауға де­ген жо­ ға­ры икемдiлiк, эмо­циялық бай­ла­ныс­тар ор­на­ту­да­ғы қиын­дық­тар, қа­рым-қа­ты­нас үде­рісiндегi тө­мен ин­туитивтiлiк, дис­фо­рия (қас­ тық-са­ғы­ныш­тық көңiл-күй), ой­лау­дың на­шар­лауы, дау-да­май­лық, жо­ға­ры ренiш, ба­сым бо­лу­ға икемдiлiк, мо­йын­дауға де­ген жо­ға­ры қа­жеттiлiк. Мiнездiң ак­цен­туациясы ар­найы әдiсте­ме­лер­мен диаг­ нос­ти­ка­ла­на­ды. Мiнез-құлық – жа­ну­ар­лар мен адам­дар­ға тән, пси­хи­ка­лық қи­мыл-қоз­ ға­лыс бел­сендiлiгiнiң сырт­қы ор­та­ға бейiмде­луi мен бай­ла­ныс жа­ сауы. Мiнез-құлық рег­рес­сиясы – қиын реал­ды жағ­дай­лар­дан ал­шақ­тау, мiнез-құлық­тың ер­те жә­не күр­делi емес тип­терiне ора­лу жол­да­рын пси­хо­ло­гия­лық қор­ғау­дың түрлiлiгi. Мiнез-құлық­тың сырт­қы объектiлер­ге тәуелдi еместiгi – жағ­даят­қа тәуелдi еместiгi; адам­ның мiнез-құл­қы көбiне­се iшкi эта­лон­ға жә­не ұстаным­дар­ға бағ­дар­ла­нуы (жүгiнуi). Мiнез-құлық­тың сырт­қы объектiлер­ге тәуелдiлiгi – ин­ди­видтiң мiнез-құлы­ғы кон­цеп­ту­ал­ды ұйым­дас­па­ған ба­сым жағ­дайлы-ма­ңыз­ды объектiлер­ге, ағым­да­ры­на бағ­дар­ла­нуы. Ма­ғы­на­лық ке­дергi – адам­дар­дың бiрiн-бiрi бiр ға­на құ­бы­лыс­тар­ға әр түрлi ма­ғы­на бе­ру се­бебiнен түсiнбеуi. Ма­ни­пу­ля­ция – адам­дар­дың мiнез-құл­қы мен по­зи­цияла­рын өз­гер­ту мақ­са­ты­мен әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық жә­не идеоло­гиялық әсер ету құрл­да­ры жүйесi. Ма­ни­пу­ля­ция мүмкiншiлiгi бұ­қа­ра­лық ақ­па­рат құ­рал­да­ры (БАҚ) жүйесiнiң да­муымен бай­ла­ныс­ты тез кү­шейт­едi. Бұ­қа­ра­лық са­на­лы жә­не мiнез-құлық­ты ма­ни­пу­ля­циялау әкiмшiлiкко­ман­да­лық жүйе ерек­шелiктерiне тән. ­Мас­ку­линдiк жә­не фе­ми­ниндiк – ер­лер мен әйел­дердiң со­ма­ти­ка­ лық (де­не) жә­не пси­хи­ка­лық ерек­шелiктерi ту­ра­лы нор­ма­лан­ған түсiнiктерi.

Терминологиялық сөздік

461

Ма­хаб­бат – бүкiл адам­зат­қа тән сезiмнiң жо­ға­ры түрi. Бұл кең ма­ғы­на­да қол­да­ны­ла­тын ұғым. Оның негiзгi көрiнiс бе­ретiн жер­лерi әр пен­денiң Ал­ла­ны сүюi, оған де­ген ма­хаб­ба­ты, сон­дай-ақ ба­ла­ның ата-ана­сы­на, адам­ның ту­ған жерiне, Ота­ны­на, хал­қы­на де­ген ма­хаб­ба­ты, ер­кек пен әйел ара­сын­да­ғы ма­хаб­бат, ба­ла­ла­ры­на де­ген сүйiспеншiлiк жә­не т.б. бұ­лар­дың әр­қай­сы­сы­ның өзiндiк пси­хо­ло­гиясы бар екендiгi белгiлi. Ме­ди­та­ция­лау – шексiз шо­ғыр­ла­ну жо­лы­мен са­на­ның түсiнiктер­ге, идея­лар­ға, объектiге шо­мы­луы. ­Мен-кон­цеп­ция – ин­ди­видтiң өзiндiк са­на­сы, бас­қа адам­дар­ға жә­ не өзiне де­ген қа­ты­сы, же­ке «Мен» бей­несi, өзi жай­лы ин­ди­видтiң пiкiрiнiң кон­цеп­ту­ал­ды жүйесi. Нев­роз­дар – пси­хо­гендiк жүйе, пси­хи­ка­лық күйдiң бұ­зы­луы, нев­рос­те­ ния, дис­те­рия, бау­рап алу нев­ро­зы. ­Нев­ро­тизм – тұ­рақ­сыз, ма­за­сыз эмо­ционал­ды күй. Не­га­ти­визм – бас­қа адам­дар­дың белгiлi бiр әлеу­меттiк топ­тың кү­туi мен та­ла­бы­на қа­ра­ма-қар­сы iс-әре­кет­терiнен көрiнетiн мо­ти­ва­ция­ лан­ба­ған мiнез-құл­қы; бұл жас тұр­ғы­сы­нан да­му «дағ­да­рыс­та­ры» ба­ла­лар­да бай­қа­ла­ды. Өтiрiк – шын­дық­ты са­на­лы түр­де жүйелi бұр­ма­лау, өзiне пай­да алу мақ­са­ты­мен терiс әсер­лердi жа­сау. Па­рыз – бар­лық адам­дар­ға қа­тыс­ты әлеу­меттiк та­лап­тар белгiлi жағ­ дайда ин­ди­видтiң же­ке мiндетiне айна­ла­ды. ­Пер­се­ве­ра­ция­лау – адам өзiнiң бау­рап ал­ған ойла­рын, ниет­терiн, елес­ терiн, қай­ғы­сын сырт­қа шы­ға­руы. Бұл қат­ты шар­шау­дың симп­то­мы. По­зи­ция – ин­ди­видтiң түрлi ма­ңыз­ды шы­найы құ­бы­лыс­тар­ға тұ­рақ­ты жүйелi қа­ты­на­сы. Пси­хи­ка­лық ден­сау­лық – пси­хи­ка­лық ден­сау­лық күйi, ин­ди­видтiң адек­ват­ты пси­хи­ка­лық өзiн-өзi рет­теуiн қам­та­ма­сыз етедi, ба­за­лық әлеу­меттiк құн­ды­лық­тар­ға берiлген, ра­ционал­ды мақ­сат қою жә­не мақ­сат­қа же­ту әре­кет­тер­ге ұм­ты­лу қабiлетi, тұл­ғаара­лық өза­ра әре­ кет­тер­ге бейiмде­лу, сырт­қы тiтiркендiргiштердiң пси­хи­ка­лық реак­ циясы мен олар­дың объек­тивтi мәнi, суб­ъек­тивтi пси­хи­ка­лық бей­не бол­мыс­қа сәй­кестiлiгi. Пси­хи­ка­лық күй – ин­ди­видтiң пси­хи­ка­лық iс-әре­кетiнiң уа­қыт­ша жә­ не ағым­ды өз­ге­шелiгi, iс-әре­кет­ке де­ген қа­ты­сы, iс-әре­кеттiң пәнi жә­не жағ­дайы­мен не­гіз­де­ле­ді, мо­ти­ва­циялы, ерiктi, эмо­циялық күй­ лер­ге бөлiнедi, сон­дай-ақ күй­лерi са­на­ның әр түрлi дең­гейде ұйым­ дас­ты­ры­луымен бай­ла­ны­са­ды (са­на­ның оп­ти­мал­ды дең­гейi, шар­шау мен қа­жу күй­лерi жә­не шек­тен тыс те­же­лу).

462

Әлеуметтік психология

Пси­хи­ка­лық күш­те­ну (зор­ла­ну) – ин­ди­видтiң жа­ғым­сыз уақи­ға­ны кү­ туi не­ме­се өт­кен оқи­ға­ны қат­ты қай­ғы­руы, дис­ком­форт, ма­за­сыз­да­ ну­дың кү­шеюiмен бай­ла­ныс­ты пси­хи­ка­лық күй. Пси­хоз – пси­хи­ка­ның те­рең по­то­ло­гия­лық бұ­зы­луы Пси­хо­ло­гия­лық ке­дергiлер – белгiлi-бiр құ­бы­лыс­тар­ға қа­тыс­ты жа­ ғым­сыз эмо­циялар­дың кү­шеюiнiң нә­ти­жесiнде бо­ла­тын адек­ват­ ты емес пас­сивтiлiк, тө­мен өзiндiк ба­ға­лаудың нә­ти­жесiнде бел­ сендiлiктiң таң­да­ма­лы те­же­луi. Әлеу­меттiк қа­рым-қа­ты­нас­та ком­му­ ни­ка­тивтi қа­сиет­тердiң, эм­па­тия­ның жә­не бас­қа да жа­ғым­сыз тұл­ға­ лық қа­сиет­тердiң да­мы­мауы­ның нә­ти­жесiнде ке­дергi бо­луы мүмкiн. Пси­хо­ло­гия­лық қор­ға­ныс – ­тұл­ға­лық тұ­рақ­ты рет­тел­ген жүйе, белгiсiз қиын жағ­дай­лар­да мақ­сат­қа же­ту ба­ры­сын­да­ғы ба­ғыт­тал­ған дең­гейi тө­мен­дейдi, пси­хи­ка­ға зақым келтiретiн әсер­лердiң өзiн-өзi қор­ғау ме­ха­ни­зм­дерi (өзiн-өзi ба­су, керi әсер­лер­ден шы­ғу, оқ­шаула­ну, то­қы­ рау, ақыл­мен же­ңу, кон­вер­сия, т.б.). Пси­хо­ло­гия­лық сақ­та­ну – пси­хи­ка­лық күйдi тұ­рақ­тан­ды­ру, оның ин­ ди­видтiң негiзгi тұ­рақ­ты қа­жеттiлiктерiн қа­на­ғат­тан­ды­ру мүмкiншiлiгiнiң са­на­лы нә­ти­жесiнде туын­дай­ды (керiсiнше бас­қа жағ­дай­лар­ да пси­хо­ло­гия­лық қор­ған­сыз сезiм туын­дай­ды). Тұл­ға­ның эли­тар­ лық топ­тың мү­шесi ретiнде, шы­найы мақ­сат дең­гейi ма­за­сыз­дан­уын­ тө­мен­де­тетiн ме­ха­низмi. Пси­хо­ло­гия­лық уа­қыт – ­тұл­ға­ның уа­қыт­ты суб­ъек­тивтi ба­ға­лау ерек­ шелiктерi. Пси­хо­па­тия­лар – мiнез-құлық па­то­ло­гиясы ин­ди­вид­ке әлеу­меттiк ор­ та­ға адек­ват­ты бейiмде­луiне ке­дергi келтiредi. Пси­хо­се­ман­ти­ка – же­ке са­на­ның ка­те­го­рия­лық құ­ры­лы­мы, мо­дел­деу, же­ке ма­ғы­на­лық жүйенiң қыз­метiн, құ­ры­лы­мын, шы­ғу тегiн зерт­ тейт­iн пси­хо­ло­гия­лық са­ла. Пси­хо­со­ма­ти­ка – со­ман­ти­ка­лық ауру­лар­дың пай­да болуына пси­хи­ка­лық фак­тор­лар­дың әсерiн зерт­тейт­iн ме­ди­ци­на­лық пси­хо­ло­гия са­ла­сы. Пси­хот­роп­тық құ­рал­дар пси­хи­ка­ның өз­ге­руiне әсер ететiн та­ би­ғи азық­тар мен хи­миялық қо­сын­ды­лар: ты­ныш­тан­ды­ра­тын (ами­на­ зин, се­дук­сен, т.б.), бел­сендiлiктi арт­ты­ра­тын (ко­фе­ин, фе­но­мин, т.б.) Пси­хо­фи­зиоло­гия – ­ней­ро­фи­зи­оло­гиялық үде­ріс­тер­мен пси­хи­ка­лық құ­бы­лыс­тар­ды зерт­тейт­iн ғы­лым­ Ра­ци­она­ли­за-ция­лау – ин­ди­видтiң ком­форт­ты пси­хи­ка­лық күйiн қам­ та­ма­сыз ету мақ­са­тын­да кү­нә мен ұят­тан ал­шақ бо­ла­тын идеал­ды «меннiң» пай­да­сы iшкi диало­гы мо­тивтi ерiксiз бүр­ке­ме­леу, суб­ъект өз бо­йын­да­ғы шы­найы мо­тив­тердi жа­сы­ру­дың қор­ға­ныс ме­ха­низмi.

Терминологиялық сөздік

463

­Рейт­инг – ­берiлген шка­ла­лар бо­йын­ша құ­бы­лыс­тар­ды суб­ъек­тивтi ба­ ға­лау. Ре­лак­са­ция – кер­неудiң азаюы, бо­саң­су (та­би­ғат су­рет­терiн елес­те­ту, жиы­рыл­ған бұл­шық еттiң қа­лып­ты бо­саң­сы­ған күй­ге қайт­ып ке­луi, ың­ғай­ла­нып жай­лы отыр­ған­да ерiктi бо­саң­су тууы мүмкiн) Ри­гидтiлiк – икемсiз, өз­герiске қабiлетi тө­мен (өзiнiң бұ­рын­ғы қа­лып­тас­ қан по­зи­циясын қол­дайды, бiрбет­кей, қа­лып­тас­қан бағ­дар­ла­ма­ны қол­ дау). Ре­гидтiктiң ког­ни­тивтi, аф­фек­тивтi жә­не мо­ти­ва­циялы түр­лерi бар. Ру­ха­ният – жо­ға­ры ма­те­ри­ал­дық емес құн­ды­лық­тар­дың жүйесi, осы құн­ды­лық­тар­ды иге­ру жо­лын­да адам­ның жо­ға­ры дең­гейде өзiн-өзi iске асы­руы. Са­на­дан жо­ға­ры - са­на­ның ба­қы­лауы­мен шық­қан адам пси­хи­ка­ сы­ның ең биiк дең­гейi (ша­быт, ин­туитивтi жол­мен күр­делi есеп­тер ше­шу, жо­ға­ры адам­гершiлiк серпiлiс). ­Сезiмдердiң ам­би­ва­ле­нттiлiгi – бiр ға­на объектiге қа­тыс­ты бiр мезгiлде бас­тан өт­кер­ген эмо­циялар­дың қа­ра­ма-қай­шы­лы­ғы. ­Сенiм – адам­ның тұл­ға құ­ры­лы­мы­на кiретiн, оның қы­лық­та­рын жә­не шы­найы­лық­қа қа­ты­на­сын анық­тайт­ын қан­дай да бiр пос­ту­лат­тар мен түсiнiктердi то­лы­ғы­мен жә­не сөзсiз қа­был­дауы. Ав­то­ном­ды пси­хи­ка­лық фе­но­мен бо­лып та­бы­ла оты­рып сенiм ло­ги­ка­лық жә­не эм­пи­ри­ка­лық негiздер­ге тәуелсiз бо­ла­ды. Ол әлемнiң бiртұ­тас қа­ра­ ма-қар­сы емес бей­несiн қа­лып­тас­ты­ра оты­рып са­на­ны кон­цеп­ту­али­ за­циялай­ды. Сенiм – суб­ъектiнiң объектiмен са­на­ас­ты­лық бай­ла­ны­сы­ның көрiнуi. Бұл бай­ла­ныс не­ғұр­лым берiк жә­не бар­лы­ғын қам­ти­тын бол­са, сенiм со­ғұр­лым те­рең бо­ла­ды. Дi­ни сенiм адам­зат ру­ха­ни­лы­ғы­ның мәнiн, оның жа­ра­ту­шы­ның күшiмен не­гіз­дел­ген­ді­гін iздеу­мен бай­ла­ныс­ты. ­Сенгiштiк – өз-өзiне де­ген сенiмсiздiкпен, өзiн-өзi тө­мен ба­ға­лаумен, ұял­шақ­тық­пен, сенгiштiкпен, ма­за­сыз­дық­тың жо­ға­ры дең­гейiмен бай­ла­ныс­ты сендiрушi әсер­лер­ге берiлу­ге жә­не ба­ғы­ну­ға суб­ъек­ тивтi да­йын­дық. Жо­ға­ры сенгiштiктiң жағ­дай­лық фак­тор­ла­ры мы­на­лар: жағ­дай­лар­ дың экс­тре­маль­ды­лы­ғы, тал­қы­ла­нып отыр­ған мә­се­ле­де ком­пе­те­нттi бол­мау, топ­тық қы­сым, шешiм қа­был­дау­ға уа­қыт­тың тап­шы­лы­ғы. ­Сендiру – ин­ди­видтiң пси­хи­ка­лық сфе­ра­сы­на оның еркiнен тыс енгiзу, адам пси­хи­ка­сы­на оның са­на­лы­лы­ғы, сын­шыл­ды­ғы тө­мен бол­ған жағ­дай­лар­да әсер ету про­цесi. Син­то­ния – адам­ның өзiмен өзi жә­не бас­қа адам­дар­мен гар­мо­нияда бо­луы.

464

Әлеуметтік психология

Стиг­ма – (грек­ше stigma – ине са­лу, дақ) – ин­ди­вид­тің әлеу­мет­тік қа­ был­да­уына едәуір те­ріс әсер көр­се­те­тін кез кел­ген кем­ші­лік­ті не­ме­се де­фек­ті­ні, не­ме­се осын­дай таң­ба­лар­ды біл­ді­ре­ді. Ол адам­ды айна­ла­ сын­да­ғы­лар­дың кө­зін­ше кем­сі­те­тін қан­дай да бір ат­ри­бут­ты, ин­ди­ вид­тің кей­бір «ұят» қа­сиетін бе­ре­тін са­па­ны, оның шы­ғын­ды­лы­ғын, ақа­уын­, нор­ма­дан та­лап­сыз ауытқуын­ біл­ді­ре­ді, оған то­лық­қан­ды емес адам («то­лық емес адам») мәр­те­бе­сін бе­ре­ді, оның қа­был­да­ма­ уын­ не­ме­се кем де­ген­де, оны­мен «тең» дә­ре­же­де өза­ра әре­кет­ке да­ йын­ды­ғы жоқ­ты­ғын ту­ғы­за­ды. Стиг­ма­ти­за­ция – (stigmatization) ин­ди­вид­ті айна­ла­сын­да­ғы­лар­дың кө­ зін­ше кем­сі­те­тін те­ріс таң­ба ілу­ден жә­не олар­дың бе­рік әлеу­мет­тік оқ­шаула­нуы мен тең дә­ре­же­де оны­мен өза­ра әре­кет­ке да­йын­ды­ғы жоқ­ты­ғын ту­ғы­зу­дан тұ­ра­тын әлеу­мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық құ­бы­лыс ре­тін­де бо­ла­ды. Ти­тық­тау (ст­ресс) – әр­түрлi конф­ликтi күштi әсер­лер­ден пай­да бо­ла­ тын пси­хо­фи­зиоло­гиялық эмо­ционал­ды күй. Ти­тық­тау­дың фи­зи­оло­ гиялық жә­не пси­хо­ло­гия­лық түр­лерi бар. Пси­хо­ло­гия­лық ти­тық­тау ақ­па­рат­тық (ша­ма­дан тыс мәлiметтер) жә­не эмо­ционал­ды бо­лып бөлiнедi. Ти­тық­тау адам­ға екi жақ­тан әсер бе­руi мүмкiн: бiрiншiден, де­меу бе­рушi (абст­ресс), не­ме­се керiсiнше ын­та­сын әлсiре­тедi (дист­ ресс). То­быр (тол­па) – ұйым­дас­па­ған адам­дар­дың ұқ­сас эмо­ционал­ды күй­ лерi, са­на­ла­ры­ның бiр объектiге ба­ғыт­ты­лы­ғы­ның бай­ла­ны­сын­ да құ­ры­лым­сыз әлеу­меттiк ұйым­дас­па­ған көпшiлiк қа­лып­та­са­ды. Адам­дар­дың мiнез-құлы­ғы то­быр жағ­да­йын­да аг­рес­сивтi қо­зу­ла­ры­ ның кү­шеюiнен, бейтарап­сыз­ды­ғы­нан эмо­цияға берiлiп, ешкiмге ба­ ғын­бай жа­за­лауды сезiнбейт­iн жағ­дайға ұшы­рауы­мен ерек­ше­ле­недi. То­ке­низм – (ағылш. token – сим­во­ли­ка­лық, ұқ­сайт­ын) – аз­шы­лық топ­ тар (эт­ни­ка­лық, әйел­дер, ке­дей­лер, т.с.с.) мү­ше­ле­рі­не қа­тыс­ты сим­ во­ли­ка­лық қайы­рым­ды­лық не­ме­се са­да­қа ак­ті­ле­рін түп­кі­лік­ті тең құ­қық­ты­лық­ты қам­та­ма­сыз ету­ге қа­тыс­ты әл­де­қай­да мән­ді әре­кет­ тер­ден өзін­дік ин­дуль­генция алу мақ­са­тын­да жүр­гі­зу­ді біл­ді­ре­ді. То­па­ра­лық дис-кри­ми­на­ция­лау – ­топ мү­ше­лерiнiң бас­қа әлеу­меттiк топ­тың iс-әре­кетiне тө­мен ба­ға бе­руi, то­па­ра­лық қа­ты­нас­тар­ды жек кө­ру­ге әкеп со­ға­ды. Топ­тық ди­на­ми­ка – ­түрлi топ­тар­дың да­му ке­зең­дерiне тән жә­не әлеу­ меттiк-пси­хо­ло­гия­лық үде­ріс­тер­дің iшкi топ­тық жиын­ты­ғы. Бар­ лық үде­ріс­тер топ­та­ғы тұл­ға­ның мiнез-құлық пси­хо­ло­гиясы­на әсер ететiн: әлеу­меттiк-топ­тық ба­қы­лау, дау-да­май­лар, топ­тық қы­сым,

Терминологиялық сөздік

465

ұйым­шыл­дық, топ­тың рөлдiк-қыз­мет құ­ры­лы­мын, топ­тық жағ­дайды қа­лып­тас­ты­ру, топ­тық шешiм қа­был­дау, топ­тық бас­шы мен көш­бас­ шы топ­тың ди­на­ми­ка­лық құ­бы­лыс­та­ры­на жа­та­ды. Тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар­дың тұ­рақ­ты­лы­ғын, топ мү­ше­лерiнiң пси­ хо­ло­гия­лық бiрлiгiн топ­тық ин­тег­ра­ция, ал топ­тық ста­тус­тар­ды қа­ лып­тас­ты­ру, топ­тық рөл­дердi рет­теу, iс-әре­кеттiк бай­ла­ныс­тар­дың тәуелдiлiгiн ай­қын­дау мен ма­ман­дан­уын­ топ­тық диф­фе­рен­циация қам­та­ма­сыз етедi. Топ ди­на­ми­ка­сы­ның бiр көрiнiсi – топ­тық ұйым­да­суы, яғ­ни топ­тың әр мү­ше­сіiнiң топ­қа то­лық берiлгенiнiң көр­сеткiштерi, тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­та­ғы өза­ра iлти­па­ты, құн­ды­лық­тар негiзiнiң бiрлiгi, топ мақ­ сат­та­ры­ның тар­тым­ды­лы­ғы, топ­тың өмiрлiк iс-әре­кетiнiң де­мок­ра­ тиялық стилi, топ­тың әлеу­меттiк мәр­те­бесi бо­лып та­бы­ла­ды. Топ­тық изо­ля­ция (шет­теу) – ­тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­та­ғы эмо­ционал­ды қы­сым­ның туын­дауы нә­ти­жесiнде топ­тың ұзақ шек­тел­ген кеңiстiкте қа­луы. Қа­рым-қа­ты­нас жүй­ке жүйесiнiң әлсiреуiмен сен­сор­лық әре­ кет­тердiң шек­теу күшi парт­нердi адек­ват­ты қа­был­дауы ке­мидi, им­ пуль­сивтiк мiнез-құлық­тың кү­шеюiнiң көрiнiсi, «пси­хо­ло­гия­лық ст­реп­тиз жә­не аути­за­циялық» (тұл­ға­лық жат­сы­ну) құ­бы­лыс­тар­дың туын­да­уын­да тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар бұ­зы­ла­ды. Топ­тық нор­ма­ли­за­ция – топ­тық пiкiрлер мен пiкiр-сайыс құ­ры­лым­ дық топ­тық пiкiрта­лас нә­ти­жесiнде туын­дайт­ын әлеу­меттiк пси­хо­ ло­гия­лық фе­но­мен (қа­ра­ма-қар­сы пiкiрлер, бұл топ­тық по­ла­ри­за­ция деп ата­ла­ды). Топ­тық пси­хо­те­ра­пия – топ­та­ғы тұл­ғаара­лық қа­ты­нас­тар­ды жақ­сар­ту үшiн пси­хо­те­ра­певтiк құ­рал­дар­ды пай­да­ла­ну. Топ­тық шешiм қа­был­дау – мiнез-құлық аль­тер­на­тив мүмкiншiлiк қа­та­ры­нан топ­тық таң­да­уын­ жү­зе­ге асы­руы. Топ­тың ше­шімi же­ке шешiмдердiң қо­сын­ды­сы­мен шек­тел­мейдi, олар­дың да­ра­лық ерек­ шелiктерi бар, нақ­ты айт­қан­да тәуе­келдiкке жа­қын­дайды. Топ­тың тәуе­келдiк шешiмi әр топ­тың же­ке мү­шесiнiң шешiмiне қа­ра­ған­да жо­ға­ры бо­ла­ды. Топ­тың қа­лып­та­суы – әлеу­меттiк топ­тың белгiлi да­му дең­гейiне, диф­ фу­зиялы әлеу­меттiк қауым­ға айна­ла­ды. Топ­тың дам­уын­ың жо­ға­ры дең­гейi – ол ұжым не­ме­се топ. Iс-әре­кет­тегi iшкi түрткiлер негiзгi әлеу­меттiк құн­ды­лық­тар­мен сәй­кес ке­ледi. Асо­ци­ал­ды ас­со­циация­ лар (прог­рес­сивтi көңiл-күйлi жеткiншек­тер то­бы) жә­не асо­ци­ал­ды кор­по­ра­циялар (бан­да­лар, ма­фия) қо­ғам­ға әлеу­меттiк ба­ғы­ты қа­ра­ ма-қар­сы бо­лу се­беп­тен әлеу­меттiк топ­тар­ға жа­туы мүмкiн емес.

466

Әлеуметтік психология

­Тұл­ға ав­то­но­миясы – тұл­ға­ның ерек­шелiгi, оның өз по­зи­цияла­рын өзiндiк анық­тау­ға де­ген қабiлеттiлiгi. Адам мiнез-құл­қы­ның жал­пы­ға ор­тақ ұстаны­мы ретiндегi тұл­ға ав­то­но­миясын Мар­тин Лю­тер ұсын­ ған бо­ла­тын: «Анау қа­тар­да жә­не бас­қа­ша жа­сай ал­май­мын», ал оны теория­лық тұр­ғы­да И. Кант («Ав­то­ном­ды эти­ка») зерт­те­ген бо­ла­тын. Кант тұл­ға ав­то­но­миясын тұл­ға­ның сырт­қы әсер­лер­ден еркiндiгiмен емес, тұл­ға­ның жал­пы адам­зат­тық ұстаным­дар­ға – ка­те­го­рия­лық им­пе­ра­тив­тер­ге – бейiмдiлiгiмен бай­ла­ныс­тыр­ған бо­ла­тын. Өзiнiң ав­то­ном­ды­лы­ғын са­на­лы түр­де ин­ди­вид­ке жа­на­ма ауыс­па­лы әлеу­ меттiк қа­лып­тас­ты­ру­лар­дан, билiктiң дик­та­ты­нан еркiн бо­лу­ға, әлеу­ меттiк тұ­рақ­сыз­дық жә­не то­та­ли­тар­лық реп­рес­сия жағ­дайла­рын­да өзiндiк ұс­та­уын­жо­ға­лт­пауға мүмкiндiк бе­редi. Тұл­ға ав­то­но­миясы оның жо­ғар­ғы пси­хи­ка­лық қа­сиетiмен – ру­ха­ ни­лы­ғы­мен – бай­ла­ныс­ты. Тұл­ға­ның ав­то­ном­ды­лы­ғы – бұл оның амо­раль­ды ояну­лар­дан, бiр сәттiк жо­ға­ры­лық­тан, саяси ма­за­сыз­да­ ну­дан еркiндiгi. ­Тұл­ғаара­лық өза­ра әре­кет – екi не­ме­се одан да көп адам­дар­дың же­ке кон­тактiсi, оның сал­да­ры олар­дың iс-әре­кет­терiндегi, мiнез-құлық­ та­рын­да­ғы, көз­қа­рас­та­ры мен бағ­дар­ла­рын­да­ғы өз­герiстер бо­лып та­бы­ла­ды; қа­ты­су­шы­лар­дың әр­қай­сы­сы­ның мiнез-құл­қы сти­мул ретiнде де, бас­қа­лар­дың мiнез-құл­қы­на реак­ция ретiнде де көрiнетiн өза­ра бай­ла­ныс­ты әре­кет­тер жүйесi. Тұл­ғаара­лық өза­ра әре­кет әлеу­меттiк қыз­мет­тердi бө­лу­мен жә­не коопе­ра­циямен бай­ла­ныс­ты, сәй­кес­тен­ген күш пәнiне ие, нақ­ты жағ­ дай­лар­мен рег­ла­ме­нт­тен­ген, ин­те­рак­ция­ның (әлеу­меттiк өза­ра әре­ кет) нор­ма­ла­ры мен ере­же­лерiне ба­ғы­на­ды. Қа­ра­ма-қар­сы ба­ғыт­тал­ған мүд­де­лер­дің бiрлесiп жұ­мыс жа­сауы не­ ме­се бә­се­ке­лестiгi, қақ­ты­ғыс­та­ры фор­ма­сын­да iске аса­ды. ­Тұл­ғаара­лық сау­ал­на­ма­лар – тұл­ға­лық көрiнiстерi мен же­ке қа­сиет­ терiн ба­ға­лаудың әдiсна­ма­лық құ­ра­лы. Бұл әр әдiсте­ме­лер стан­ дарт­тал­ған сау­ал­на­ма­дан тұ­ра­ды, оның iшiнде ұсы­ныс­тар (сұ­рақ­ тар) жиын­ты­ғы­ның маз­мұ­ны­мен зерт­те­лушi келiспеуге, не келiсу­ге мүмкiндiгi бар. Сұ­рақ­тар­ды дұ­рыс қа­лып­тас­ты­рып жә­не топ­тас­ты­ рып зерт­теушiнiң жауабы тұл­ға­ның күйi мен қа­сиетiн анық­тау жә­не ба­ға­лауға мүмкiншiлiк бе­редi. Бұл сұ­рақ­тар­дың то­бы шка­ла­лар д.а. (ма­за­сыз­да­ну, нев­ро­тизм, аг­рес­сивтi, шы­найы­лық жә­не т.б. шка­ла­ла­ ры). Жауабы ста­тис­ти­ка­лық әдiсiмен өр­кен­де­ледi. Көп қыр­лы тұл­ға­ лық Ми­нес­сот сау­ал­на­ма­сы (ММРI), Ай­зенк, Тей­лор, Гил­форд, Кет­ телл сау­ал­на­ма­ла­ры кең та­ра­ған.

Терминологиялық сөздік

467

­Тұл­ға­ның әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiгi – қо­ғам, сая­сат, эко­но­ми­ка, мә­де­ниет, т.б. жөнiндегi ар­найы бiлiмдердi бiлдiредi. Бас­қа­ша айт­қан­да, әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк өзiнiң маз­мұ­ны бо­йын­ша бiр кез­дерi әлемдi та­ну (көз­қа­рас) деп атал­ған ұғым­ды ес­ке түсiредi. Ол тұл­ға­ның кез кел­ген әлеу­меттiк жағ­дайда бағ­дар­лан­уына, берiк шешiмдер қа­был­да­уына жә­не ал­ға қой­ған мақ­ са­ты­на же­туiне мүмкiндiк бе­редi. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiкке сауат­сыз­дық, қиял (мис­ ти­ка), құ­зы­ретсiздiк, нан­ғыш­тық, өмiрмен бай­ла­ны­сы жоқ қиял-ға­ жа­йып­ан­ти­под бо­лып та­бы­ла­ды. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық құ­зы­реттiлiк – көп өл­шемдi құ­бы­лыс. Ол ком­му­ни­ка­тивтi, пер­цеп­тивтi (ког­ни­тивтi) құ­зы­реттiлiктен жә­не өза­ ра iс-әре­кет, мiнез-құлық са­ла­сын­да­ғы бiлiмдер­ден тұ­ра­ды. Үрей – (па­ни­ка; грек. panihon – қор­қы­ныш сезiмiн ту­ғы­за­тын ежелгi грек құ­дайы аты­нан шық­қан) – іл­кі не­ме­се шын­дық қауiптер­ден жап­пай үрей­ле­ну. Қор­қы­ныш­ты жә­не ақ­па­рат­тың жетiспеушiлiк жағ­да­йын­да туын­дай­ды. Iштар­лық – ­жетiстiк мо­ти­ва­циясы­ның көрiнiстерi, игiлiктi иге­ру ба­ры­ сын­да бiреу не­ме­се бiреудiң ар­тық­шы­лы­ғы суб­ъектiмен эмо­циональ­ ды жа­ғым­сыз ба­ға­лаушы, же­ке қол жет­кен та­бы­сы­на қы­сым көр­се­туi бол­ған­дай сезiнедi. Бө­тен жетiстiктер­ге тос­қауыл қоя­тын­дай бо­лып көрiнедi. Оны диск­ре­ди­та­ция­лау, iштар адам­ды аг­рес­сивтi әре­кет­ тер­ге итер­ме­лейдi, ин­ди­видтiң пси­хи­ка­сы­на керi әсер етедi (бұ­за­ды, зақым келтiредi). Iштей сөй­леу – тiлдiк мән­дердi ой­лау, түсiнiктер мен опе­ра­циялар жа­ сау құ­ра­лы ретiнде, ойда­ғы бас­қа адам­мен диа­лог ретiнде шы­найы ком­му­ни­ка­ция үде­рі­сі­нен тыс (ақыл­да) қол­да­ну. Сырт­тай сөй­леу­ден iштей сөй­леу құ­ры­лым­ның жа­сы­рын­ды­ғы­мен ерек­ше­ле­недi. ­Фей­сизм – (ағылш. face-ism) – әйел­дер­дің өз де­не­сі­не жә­не оны көр­се­ ту­ге жо­ға­ры на­зар ауда­ру­ға бейім­ді­гін бел­гі­леу үшін Archer ен­гіз­ген ұғым. Фруст­ра­ция – үл­кен iрi сәтсiздiктердi қай­ғы­ру­дан; ин­ди­видтiң үмiтi үзiлiп, жос­па­ры бұ­зы­лып, мақ­сат­қа же­ту­дегi ке­дергiлерi мен қиын­ шы­лық­тар­ды же­ңе ал­майт­ын конф­ликтi эмо­ционал­ды күйi. Ше­ка­ра­лық жағ­дай­лар – ­бұл тұл­ға­ның реф­лек­циядан өзiндiк са­на­ның кү­шеюiнен туын­дайт­ын тұл­ға­лық-ма­ңыз­ды жағ­даят (өкiну жағ­да­ йын­да, үл­кен сы­нақ ал­дын­да) бо­луы мүмкiн. ­Шешiм қа­был­дау – ­күр­делi ерiк-жiгер әре­кетiнiң бас­тап­қы жә­не құ­ ры­лым­дық эле­ментi; ал­ғаш­қы ақ­па­рат­ты өң­деуде әре­кеттiң мақ­са­ты

468

Әлеуметтік психология

қа­лып­та­са­ды; бiрне­ше әре­кет мүмкiншiлiктерiнен бiр әре­кеттi таң­ дау; әре­кет бағ­дар­ла­ма­сын құ­ру; әре­кеттiң кон­цеп­ту­ал­ды мо­делiн құ­рас­ты­ру. Эйд­жизм – (ағылш. age-ism) – бас­қа жас ерек­ше­лік топ өкі­лі­не, олар­ға тән бе­дел­ді не асы­ру­дан, не кем­сі­ту­ден жә­не нем­құ­рай­ды қа­ты­нас­тар не­ме­се жоқ­қа шы­ға­ру­ды тұр­ғы­зу­дан кө­рі­не­тін іл­кі на­ным­ды қа­ты­ нас­тың бай­қа­луы. Экс­тра­вер­сия-инт­ро­вер­сия – да­ра­лық ерек­шелiктерi тұл­ға ба­ғыт­ ты­лы­ғы­ның сырт­қы объектiлер­ге не­ме­се iшкi же­ке құ­бы­лыс­тар­ға тәуелдiлiгiмен си­пат­та­ла­ды. Экс­тре­мал­ды пси­хо­ло­гия – енгiзiлген жағ­дайда­ғы (ға­рыш­қа жә­не әуеге ұшу, су­да жү­зу, жер ша­ры­ның қиыр шет­терiндегi – Арк­ти­ка­да­ ғы, Ант­рак­ти­да­да­ғы, шө­лейт­тегi, биiк тау­да­ғы, жер ас­тын­да­ғы жә­не т.б. жер­лер­дегi) адам өмiрi мен iс-әре­кетiнiң жал­пы пси­хо­ло­гия­лық заң­ды­лық­та­рын зерт­тейт­iн пси­хо­ло­гия ғы­лы­мы­ның са­ла­сы. Эф­фект ореола – адам ту­ра­лы ал­ғаш­қы пiкiр ба­сым­ды­ғы соң­ғы оны­мен өза­ра әре­кет­те­суiнде, ол адам ту­ра­лы ақ­па­рат жетiспеушiлiк жағ­да­ йын­да оның әлеу­меттiк мәр­те­бесiне тәуелдi жал­пы ба­ға­лау әсерi.

Қо­сым­ша

«Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия» кур­сы бо­йын­ша бағ­дар­ла­ма үл­гі­сі 1-та­қы­рып. «Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияның» бас­қа ғы­лымдар жүйесiнде­гі ор­ны, пәнi жә­не әдiстерi. Та­ри­хи да­муы ту­ра­лы мәлiметтер. «Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия» кур­сы­ның негiзгi сұ­рақ­та­ры мен мә­се­ле­ лерi, жал­пы мәнi. «Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияның» негiзгi мiндет­терi мен ба­ғыт­та­ры. «Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияның» пәнi, құ­ры­лы­мы жә­не әдiстерi. Да­му та­ри­хы ту­ра­лы мәлiметтер 2-та­қы­рып. Тұл­ға жә­не қо­ғам Тұл­ға пси­хо­ло­гиясы­ның әлеу­меттiк шарт­та­ры. Тұл­ға­ның әлеу­мет­ те­нуi – әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық ас­пектiсi. Тұл­ға­ның әлеу­меттiк жә­ не реал­ды мiнез-құлық мә­се­лесiнiң ара­қа­ты­на­сы. Әлеу­меттiк бағ­дар­лау ауысы­мы­ның мә­се­ле­лерi. Әлеу­меттiк негiзгi бағ­дар­лау. Әлеу­мет­тік бағ­ дар­лау мен іл­кі на­ным­дар. Іл­кі на­ным­да­ры­ның теория­лық ба­ғыт­та­ры. Стиг­ма­ти­за­ция. 3-та­қы­рып. От­ба­сы – тұл­ға әлеу­мет­те­ну инс­ти­ту­ты От­ба­сы, тұл­ға жә­не жа­қын­дар. Ере­сек адам­дар­дың әдет­те­нуi. Не­ке Сек­суаль­дық мiнез -құлық. Сек­суал­дық бағ­дар. 4-та­қы­рып. Әлеу­мет­те­ну­де­гі тұл­ға теорияла­ры З. Фрей­дтiң пси­хо­ана­лиздiк негiзгi кон­цеп­цияла­ры мен прин­цип­терi. К. Юнг бо­йын­ша са­на мен бей­са­на­лық сфе­ра­сы. Альф­ред Ад­лердiң тұл­ ға­ның ин­ди­ви­ду­ал­ды теориясы. А. Мас­лоу­дың өзін-өзі та­ны­ту тұ­жы­ рым­да­ма­сы. Эрих Фромм­ның ма­хаб­бат теориясы 5-та­қы­рып. Әлеу­меттiк топ­тар­ды әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық ұйым­дас­ты­ру Әлеу­меттiк топ­тар­дың клас­си­фи­ка­циясы. Ша­ғын әлеу­меттiк топ­тар­ ды әлеу­меттiк пси­хо­ло­гия­лық ұйым­дас­ты­ру. Ша­ғын топ­та­ғы же­текшiлiк жә­не ли­дерлiк. Ли­дерлiк iлiмнiң пай­да бо­луы. Ли­дерлiктiң стилi ту­ра­лы түсiнiк. То­па­ра­лық қа­рым-қа­ты­нас ту­ра­лы түсiнiк.

469

470

Әлеуметтік психология

6-та­қы­рып. Эт­нос­тық топ­тар­дың пси­хо­ло­гия­лық ерек­шелiктерi. Ұлт­тық мiнездiң мә­се­лесi. Ұлт­тық өзiндiк са­на­ның қа­лып­та­суы. Эт­нос­тық тап­тау­рын­дар, олар­дың функ­цияла­ры. Эт­но­цент­ризмнiң фе­но­минi. Әлеу­меттiк-эко­но­ми­ка­лық, саяси, де­мог­ра­фи­лық, дiн, эт­нос­ тық құ­бы­лыс­тар­дың пай­да болуын­ың ал­ғы­шарт­та­ры. 7-та­қы­рып.Үл­кен әлеу­меттiк топ­тар. Бұ­қа­ра­лық пси­хо­ло­гия, бұ­қа­ра­лық ком­му­ни­ка­ция­лық жә­не әлеу­меттiк бас­қа­ру. Үл­кен әлеу­меттiк топ­тар жә­не олар­ды рет­теудiң пси­хо­ло­гия­лық ме­ ха­низмi. Үл­кен әлеу­меттiк топ­тар­да­ғы әлеу­меттiк-пси­хо­ло­гия­лық фе­но­ менi. Бұ­қа­ра­лық ком­му­ни­ка­ция­ның пси­хо­ло­гиясы. Әлеу­меттiк бас­қа­ру пси­хо­ло­гиясы. Аза­мат­тық пси­хо­ло­гия­ның өзiндiк са­на­сы жә­не аза­мат­ тық қо­ғам. Құ­қық әлеу­меттiк рет­теудiң фак­то­ры. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­ гия жә­не на­рық­тық қа­рым-қа­ты­нас. 8-та­қы­рып. Әлеу­меттiк қо­ғам ту­ра­лы түсiнiк жә­не оның түр­лерi Қо­ғам, со­циум жә­не әлеу­меттiк қо­ғам ту­ра­лы түсiнiк. Әлеу­меттiк ұйым­дас­па­ған қо­ғам­да­ғы адам­дар­дың мiнез-құл­қы. Әлеу­меттiк ұйым­ дас­ты­ру қо­ға­мын­да­ғы әлеу­меттiк топ­тар, кор­по­ра­циялар, ас­со­циация­лар. 9-та­қы­рып. Қа­рым-қа­ты­нас­тың қо­ғам­ды әлеу­меттiк өмiрде тiлде­су ар­қы­лы жү­зе­ге асуы Ада­ми ор­тақ­та­су­дың жал­пы си­пат­та­ма­сы. Ор­тақ­та­су, адам­ның пси­ хи­ка­лық дам­уын­ың же­ке мiнезiнiң ал­ғы шар­ты, негiзi. Ор­тақ­та­су­дың қыз­мет­терi (функ­цияла­ры). Тұл­ға ара­лық ор­тақ­та­су түр­лерi. Ор­тақ­та­ су­дың құ­ры­лы­мы 10-та­қы­рып. То­па­ра­лық қа­рым-қа­ты­нас жә­не топ ара­қа­ты­на­ сы­ның пси­хо­ло­гиясы. Қа­рым-қа­ты­нас әлеу­меттiк бай­ла­ныс ретiнде. Қа­рым-қа­ты­нас­тың құ­рал­да­ры жә­не тех­ни­ка­сы. Қа­рым-қа­ты­нас­тың па­ра­ли­нг­вис­ти­ка­лық құ­рал­да­ры. Тұл­ғаара­лық қа­рым-қа­ты­нас пси­хо­ло­гиясы. Тұл­ғаара­лық қа­рым-қа­ты­нас­тың пси­хи­ка­лық түр­лерi. Қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы дау-да­ май­дың пси­хо­ло­гиясы. Iскерлiк қа­рым-қа­ты­нас­тың пси­хо­ло­гиясы 11-та­қы­рып. Әлеу­меттiк пси­хо­ло­гияда­ғы идеоло­гия мен сая­сат Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияда­ғы дін­нің мә­ні. Дін суб­ъек­ті­ле­рі мен объек­ ті­ле­рі­нің (ны­сан­да­ры­ның) пси­хо­ло­гия­лық си­пат­та­ма­ла­ры. Әлеу­мет­тік

Қосымша

471

пси­хо­ло­гияда­ғы сая­сат не­гі­зі. Саяси-пси­хо­ло­гия­лық фе­но­мен­дер­дің мә­ ні мен маз­мұ­ны. 12 та­қы­рып. Тұл­ға жә­не әлеу­мет­тік мі­нез-құлық Әлеу­мет­тік пси­хо­ло­гияда­ғы ден­сау­лық мә­се­ле­ле­рі. Тұл­ға, оқу iсәре­кетi жә­не үл­герiмдiлiк. Жа­қын қа­рым-қа­ты­нас­тың ма­ңы­зы. Ең­бек – тұл­ға­ның қа­лып­тас­ты­ру­шы ма­ңыз­ды бө­лі­гі. Бос уа­қыт­ты тиім­ді өт­кі­зу.

ӘДЕ­БИЕТ­ТЕР

1. Ал­да­мұ­ра­тов Ә. Жал­пы пси­хо­ло­гия. – Ал­ма­ты: Бiлiм, 1996. – 224 б. 2. Анд­реева Г.М. Учеб­ник для выс­ших учеб­ных за­ве­де­ний. – 5-е изд. испр. и доп. – М.: Ас­пект Пресс, 2002. – 364 с. 3. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия: учеб. по­со­бие для сту­ден­тов высш. учебн. за­ве­де­ний / А.Н. Су­хов, А.Н. Ка­зан­цев и др. / под ред. А.Н. Су­хо­ва, А.А. Дер­ка­ча. – М.: Ака­де­мия, 2001. – 600 с. 4. Ени­кеев М.И. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия: учеб­ник для ву­зов. – М.: ПРИОР, 2000. – 160 с. 5. Крысь­ко В. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия в схе­мах и ком­мен­та­риях: учеб­ное по­со­бие. – СПб.: Пи­тер, 2003. – 286 с. 6. Орыс­ша-қа­зақ­ша сөздiк. 1-том (А-О) / жал­пы ред. басқ. Ғ.Ғ. Мұ­са­баев. – Ал­ма­ты, 1978. 7. Орыс­ша-қа­зақ­ша сөздiк. 2-том (О-Я) / жал­пы ред. басқ. Ғ.Ғ. Мұ­са­баев, – Ал­ма­ты, 1981. 8. Ферх­нем А., Хей­вен П. Лич­нос­ть и со­ци­альное по­ве­де­ние. – СПб.: Пи­тер, 2001. – 368 с. 9. Қа­зақ тiлi тер­мин­дерiнiң са­ла­лық ғы­лы­ми түсiндiрме сөздiгi. – Ал­ма­ты: Мек­теп, 2002. 10. На­маз – жан­нат­қа апа­рар жол / құ­раст. Ғ. Ма­ха­нов. – Ал­ма­ты: Әлбара­кат, 2006. – 180 б. 11. Ку­дияро­ва А.М. Ор­тақ­та­су (қа­рым-қа­ты­нас) пси­хо­ло­гиясы: оқу құ­ра­лы. – Ал­ма­ты, 2002. 12. Илю­си­зо­ва С.М. Қа­рым-қа­ты­нас пси­хо­ло­гиясы. – Ал­ма­ты: Ра­ уан­, 1995. 13. Майерс Д. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия. – СПб., 1999. 14. Со­ци­али­за­ция и вос­пи­та­ния. – М., 1997. 15. Мос­ка­лен­ко В.В., Со­ци­али­за­ция лич­нос­ти. – Киев, 1986. 472

Әдебиеттер

473

16. Фел­дьш­тейн Д.И. Со­ци­али­за­ция и ин­ди­ви­ду­али­за­ция – со­дер­ жа­ние со­ци­ально­го вз­рос­ле­ния и со­ци­ально-пси­хо­ло­ги­чес­кой реали­за­ции детс­тва // Мир пси­хо­ло­гии. ‒ 1998. ‒ №1. ‒ С. 5-11. 17. Соб­кин В.С. Осо­бен­нос­ти со­ци­али­за­ции в стар­шем школь­ном воз­рас­те: со­циокуль­турная траек­то­рии цен­ност­ных транс­фор­ма­ ций // Мир пси­хо­ло­гии. ‒ 1998. – №1. ‒ С. 26-71. 18. Го­ло­ва­но­ва Н.Ф. Со­ци­али­за­ция школьни­ков как яв­ле­ние пе­да­го­ ги­чес­кое. – М.: Пе­да­го­ги­ка, 1998. 19. Ни­ки­ти­на А.Е. Со­ци­альное вос­пи­та­ние де­тей – фак­тор ста­би­ли­ за­ции об­ще­ст­ва. – М.: Пе­да­го­ги­ка, 1998. 20. Сто­ля­рен­ко Л.Д., Са­мы­гин С.И. Сп­ра­воч­ник по пси­хо­ло­гии. – Рос­тов на До­ну, 1998. 21. Хар­чев А.Г., Матц­ковс­кий М.С. Сов­ре­мен­ная семья и ее проб­ле­ мы. – М., 1978. 22. Пай­нс Э., Мас­лач К. Прак­ти­кум по со­ци­аль­ной пси­хо­ло­гии. – СПб.: Пи­тер, 2002. 23. Гри­горь­ева П.Д., Усоль­це­ва Т.П. Ос­но­вы конст­рук­тив­но­го об­ще­ ния. Хрес­то­ма­тия. 2-е изд. испр. и доп. – Но­во­си­бирск, 1999. 24. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия: крат­кий очерк / под общ. ред. Г.П. Пред­веч­но­го и Ю.А. Шер­ко­ви­на. – М.: По­ли­тиз­дат, 1975. ‒ 319 с. 25. Сов­ре­мен­ная за­ру­беж­ная со­ци­альная пси­хо­ло­гия: текс­ты / под ред. Г.М. Анд­рее­вой, Н.Н. Бо­го­мо­ло­вой, Л.А. Пет­ровс­кой. – М., 1984. 26. Ши­бу­та­ни Т. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия. – Рос­тов-на-До­ну, 1998. 27. Би­тя­но­ва Р. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия. – М., 2001. 28. Ко­ва­лев А.Г. Курс по со­ци­аль­ной пси­хо­ло­гии. – Л., 1972. 29. Анд­реева Г.М. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия. ‒ М.: МГУ, 2007. ‒ 363 с. 30. Крысь­ко В.Г. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия: учеб­ник для ба­ка­лав­ров / В.Г. Крысь­ко. – 4-е изд. пе­ре­раб. и доп. – М.­, 2014. – 553 с. 31. Не­мов Р.С., Ал­ту­ни­на И.Р. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия: учеб­ное по­ со­бие. – СПб.: Пи­тер, 2010. – 432 с. 32. Ян­чук В.А. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия: учеб­ное по­со­бие. – Минск, 2010. – 799 с. 33. Де­ни­со­ва Ю.В. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия: учебное по­со­бие / Ю.В. Де­ни­со­ва, Е.Г. Има­ше­ва. – М.: из­д. «Оме­га-Л», 2009. – 176 с. 34. Майерс Д. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия. – СПб., 2005. – 688 с. 35. Перс­пек­ти­вы со­ци­аль­ной пси­хо­ло­гии / пер. с англ. – М., 2001. – 688 с.

474

Әлеуметтік психология

36. Крас­но­ва О.В., Ли­дерс А.Г. Со­ци­альная пси­хо­ло­гия ста­ре­ния: учебное по­со­бие. – М.: Ака­де­мия, 2002. – 288 с. 37. Aronson E., Wilson T.D. & Akert R.M. Social Psychology (7th ed.). Upper Saddle River. ‒ NJ: Prentice Hall, 2010. 38. Crawford L.A. & Novak K.B. Individual and Society: Sociological Psychology. ‒ New York: Routledge, 2014. 39. Delamater J.D. & Myers D.J. Social Psychology (7th ed.). ‒ Belmont, C/A/: Wadsworth, 2011.

Оқу басылымы

Ах­таева На­дия Се­ли­ха­но­вна Аб­дигап­ба­ро­ва Айт­куль Ис­кен­дир­овна Бек­баева Зей­неп Нусиповна ӘЛЕУ­МЕТ­ТІК ПСИ­ХО­ЛО­ГИЯ Оқу құралы Редакторы К. Мухадиева Компьютерде беттеген және мұқабасын көркемдеген Ғ. Қалиева Мұқабаны безендірудегі сурет www.Biznes2.com сайтынан алынды

ИБ №8730

Басуға 19.11.2015 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Көлемі 29,68 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс. Тапсырыс №3211. Таралымы 130 дана. Бағасы келісімді. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспа үйі. 050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспа үйі баспаханасында басылды

«ҚАЗАҚ УНИВЕРСИТЕТІ» баспа үйінің жаңа кітаптары Бердібаева С.Қ. Тұлға психологиясы: оқу құралы. – 2015. – 152 б. ISBN 978-601-04-1361-0 Оқу құралында психология ғылымындағы тұлға феноменінің психологиялық табиғаты жан-жақты зерттелініп, нақты ғылыми дəрежеде толық мазмұнда берілген. Шетелдік жəне бұрынғы кеңестік психологиялық концепциялары да талданып, қазіргі əлемдік психологиядағы парадигма негізінде жазылған. Оқу құралы психология бөлімінде оқитын студенттерге, магистранттарға жəне психолог мамандарға арналады. Болтаева Ə.М. Психологиялық ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру:оқу құралы. – 2015. – 164 б. ISBN 978-601-04-1143-2 Оқу құралы жоғары оқу орындарының магистранттары, докторанттары мен студенттеріне жəне оқытушыларға, зерттеуші-психолог, педагог-психолог мамандарға арналып жазылған. Оқу құралы 6М050300 – Психология мамандығы бойынша элективті пəндер каталогына сəйкес əзірленген. Бұл оқу құралын психология ғылымының теориялық жəне қолданбалық зерттеу салаларына қызығушылық танытатын көпшілік оқырмандар да пайдалана алады. сост.:К.А. Айсултанова, Г.К. Атабаева, З.М. Жанадилова. Методическое разработка по английскому языку по формированию навыков профессионального общения. – 2015. – 78 с. ISBN 978-601-04-1327-6 Методическая разработка предназначена для студентов специальности «Психология». Содержит тексты, отражающие ряд тем по специальности, а также необходимый комплекс упражнений к каждому тексту, направленный на расширение профессиональной лексики. Тексты носят изучающий характер. Разработка включает также глоссарий, содержащий наиболее употребительную лексику по специальности. А.М. Ким, Н.Н. Хон, Д.Б. Ахметова, К.И. Джаркешев. Эмоциональный интеллект в работе тренера и преподавателя физвоспитания: учебное пособие. – 2015. – 145 с. ISBN 978-601-04-1136-4 В работе раскрыта роль эмоционального интеллекта в работе современного преподавателя физвоспитания и тренера в различных видах спорта. Необходи мость развития эмоционального интеллекта связана с инновацион ными преобразо ваниями в высшей школе Казахстана. Представлены прак ти ческие реко мен дации и упражнения по развитию эмоционального интеллекта. Пособие предназначено будущим тренерам, преподавателям физвоспитания и спортивным менеджерам, оно поможет им сформировать первоначальное представление о роли эмоционального интеллекта в спорте, выбрать тему курсовой и выпускной работы, познакомит с существующей литературой. Пособие также может представлять интерес для спортивных психологов и широкого круга читателей. Пособие выходит в год 80-летнего юбилея КазНУ им.аль-Фараби и посвящается этой славной дате. Кітаптарды сатып алу үшін «Қазақ университеті» баспа үйінің маркетинг және сату бөліміне хабарласу керек. Байланыс тел: 8(727) 377-34-11. E-mail: [email protected], cайт: www.read.kz, www.magkaznu.com