Дифференциальные уравнения с переменными коэффициентами: учебное пособие 9786010414808

Citation preview

ƏЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Н. Т. Абылайханова

ЭЛЕКТРОФИЗИОЛОГИЯ Оқу құралы Стереотиптік басылым

Алматы «Қазақ университеті» 2020

ƏОЖ 612(075.8) КБЖ 28я73 А 17 Баспаға əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті биология жəне биотехнология факультетінің Ғылыми кеңесі жəне Редакциялық-баспа кеңесі шешімімен ұсынылған (№3 хаттама 4 наурыз 2015 жыл) Пікір жазғандар: биология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі Х.Д. Дүйсембин биология ғылымдарының докторы, профессор М.К. Мырзахметова

Абылайханова Н.Т. А 17 Электрофизиология: оқу құралы / Н.Т. Абылайханова. – Стер. бас. – Алматы: Қазақ университеті, 2020. – 228 б. ISBN 978-601-04-1480-8 Оқу құралы негізгі он екі тараудан тұрады. Оқу құралында адам жəне жануарлар терісінің құрылысы, атқаратын қызметтеріне сипаттама беріліп, ағзаның қалыпты қызмет атқаруындағы олардың рөлі мен маңызы көрсетілген. Сондайақ терінің бірқатар морфологиялық, электрофизиологиялық жəне биофизикалық ерекшеліктеріне баса назар аударылған. Тері сезімталдығы мен ондағы су жəне минералдардың, дəрумендердің қызметіне тоқталған. Тері гигиенасы мен тері ауруларына сипаттама бере отырып, олардың ерекшеліктері баяндалған. Сондықтан да əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің биология жəне биотехнология факультетінде «5В060700-Биология», «6М060700-Биология», «6М011300-Биология педагогикалық» мамандықтары бойынша оқитын студенттерге «Электрофизиология», «Адам жəне жануарлар физиологиясы», «Қалыпты физиология», «Иммунология», «Хронофизиология», «Биофизика» пəндеріне қосымша дəріс ретінде жəне элективті пəн ретінде оқылады жəне практика сабағы жүргізіледі. Оқу құралы жоғары оқу орындарындағы биология мамандығының ұстаздарына, магистранттар мен докторанттарына, студенттеріне арналған.

ƏОЖ 612(075.8) КБЖ 28я73 ISBN 978-601-04-1480-8

© Абылайханова Н.Т., 2020 © Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2020

КІРІСПЕ

Тері физиологиясы – адам мен жануарлар терісінің құрылысы мен қызметін зерттейтін ғылым. Физиологияның бұл саласы тері арқылы ағзаның тіршілігін, яғни оның барлық мүшелерінің функционалды күйін зерттейді. Сонымен қатар өмір сүру, қоршаған орта, басқа да сыртқы жəне ішкі жағдайларға байланысты өтіп жататын ағзадағы құбылыстар тері арқылы байқалады. Тері физиологиясы заңдылықтары студенттерге таныс анатомия, гистология, цитология, морфология, биохимия, гигиена, дерматология, биофизика, иммунология, хронофизиология мəліметтеріне негізделген. Ағзаның жеке мүшелеріндегі өзгерістерді, олардың қызметін терідегі биологиялық активті нүктелер арқылы қарайды. Мұндай көзқарас торшалардың, ұлпалардың, мүшелердің бір-бірімен қоян-қолтық үйлесіп жатқан ішкі байланыстарын ашып, олардың орындайтын қызметтерін толық білуге мүмкіндік береді. Электрофизиология ғылымы ауру адамның ағзаларында болатын патологиялық үдерістердің шығу тегін жəне оның сипатын, себебін анықтауға да үлкен үлесін қосады. Сондықтан да электрофизиология медицина ғылымының теориялық негізін құраушы деп есептеледі. Адамның денсаулығын бақылау үшін дəрігерлер терінің физиологиялық деректерін пайдаланады. Егер бұл деректер қалыпты мөлшерден өзгерсе, адам ауруға шалдығады. Айталық, дененің қызуы көтерілсе немесе тері бетінде басқа да бір өзгерістер туса, физиологиялық функциялардың көрсеткіштері (температура, электрөткізгіштік, т.б.) қалыпты мөлшерден не азайып, не көбейеді. Мұндай жағдайда қалыпты физиология терінің физиологиялық күйінің əртүрлі өзгерістерге əкелуіне себеп болады. 3

Ауруды емдегенде дəрігер сол адамның денсаулығын қалпына келтіруге тырысып, физиологиялық заңдылықтарды білу арқылы əрі оларды пайдалана отырып, емдеу əдістерін қолданады. Мысалы, тері бетіндегі үлкен көлемді термиялық, радиациялық күйіктен қалған тыртықтарды, тері карценома (тері рагі) ауруында хирургиялық жолмен тері алмастыру, пластикалық хирургия, т.б. «Тері – денсаулықтың айнасы», – деп бекер айтылмаған. Кез келген физиолог біздің теріміздің ішкі мүшелермен тығыз байланыста екенін біледі. Тері айна секілді, адам ағзасында болып жатқан барлық құбылыстарды көрсетіп тұрады. Сондықтан, тіпті, ең мағынасы жоқ бөртпенің өзі қант диабеті, дəрумендердің жетіспеушілігі, гормондық бұзылыстар жəне тағы басқа қауіпті аурулардың белгісін көрсетуі мүмкін. Зат алмасудың əртүрлі бұзылыстары да теріде көрінеді. Тері – көпфункционалды мүше. Ол ағзаны қоршаған ортаның əртүрлі физикалық, химиялық жəне биологиялық жағымсыз факторларынан қорғайды. Терінің қорғаныс қызметі оның ұлпаларының иілгіштігі мен созылғыштығына жəне тері астындағы негізге, сонымен қатар эпидермистің беткі бөлігіндегі сулы-липидті майлы қабықшаның орнына, мүйіз ұлпасының электрлік токқа жəне сəулелену энергиясына белсенді қарсылық көрсетуіне, терінің бетіндегі сулылипидті майдың болуына байланысты қамтамасыз етіледі. Терінің құрамында жүйке санының көп бөлігі орналасқан, олар теріні тактилді, аурушаң жəне температуралы сезімталдықпен қамтамасыздандырады. Тері буландырудың, жылу өтудің, жылу сəулеленудің, сонымен қатар тері бездері мен қан тамырлары арқылы термореттелудің іске асырылуына көп көмегін тигізеді. Тері дем алу қызметіне қабілетті, яғни ол арқылы оттек, көмірқышқыл газы шығарылып отырады. Сонымен қатар ол органикалық жəне бейорганикалық заттарды өткізгіш болып табылады. Тері арқылы əртүрлі улы заттар ағзаға еніп, терінің өзіне ғана емес, оған қоса ағзамызға кері əсерін тигізеді. Теріде май жəне тер бездері, сонымен қатар эпидермис арқылы жүзеге асырылатын секреторлық қызметінің маңызы өте зор. 4

Тері – қан мен су депосы. Онда майлар, ақуыздар, көміртектер, ферменттер мен əртүрлі минералдық заттар жиналады жəне бұлардың барлығы терінің зат алмасуға қатысуына көмегін тигізеді. Тері бүкіл ағзада анатомды-физиологиялық қызметті атқаратын мүше болып табылады. Тері тек тосқауыл ғана емес, сонымен бірге ол – сезім мүшесі. Онда көптеген жəне түрлі рецепторлар орналасқан, олар жүйке жүйесіне дермада, эпидермисте болып жатқан өзгерістерді жəне қоршаған ортаның тітіркендірулері туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Қалың жүйке ұштары мен тері жамылғысы арасында тығыз байланыс бар. Сондықтан саусақтағы тері өзінің сезімталдығы бойынша басқа дене бөлімдеріне қарағанда өте сезімтал болып келеді. Жүйке талшықтары мен рецепторлар терінің тек жүйке жүйесімен ғана емес, сонымен бірге жүйке жүйесі арқылы ішкі мүшелермен де байланысады. Бұл факт біздің ағзамыздың ішкі ортасының бұзылысын тері арқылы көре алатынымызды айқындайды. Терінің жүйке жүйесімен байланысы оның қызметінің импульстік реттелуімен шектелмейді. Бірден жауап қайтаратын, реттеуші əсер етуден басқа, жүйке жүйесі теріге трофикалық əсер етеді, ал ол болса терінің құрылымдық тегістігінің қажетті шарты болып табылады. Тері ағзаның барлық ресурстарымен тұрақты түрде байланысады. Эволюция барысында тері тек барьерлі тосқауыл мүшесі ғана болмай, сонымен бірге сезім мүшесі болатыны туралы біз нақты айта аламыз. Тактилді жəне басқа да сезім түрлерінің пайда болуының нəтижесінде, тері тосқауылының зақымдалу қаупі азайды. Сондықтан ағзаның күшін мүйізді сауытты құрастыруға қажеттілігі жоғалды, нəтижесінде терінің басқа да маңызды қызметтерінің толық дамуына мүмкіндік туды. Қазақтың ұлы ғұлама ғалымы, əлемдегі Аристотельден кейінгі «Екінші ұстаз» деп танылған бабамыз Əбу-Насыр əл-Фараби (шамамен 870-950 ж.) былай деп жазған: «Дəрігер əрбір адамның саулығын анықтау үшін оның жаратылысына қарай атқаратын қызметін білуге тиіс». Əл-Фарабидің айтуынша, «медицина – ақиқат негіздерге сүйене отырып, адам ағзасы мен оның əрбір 5

мүшесінің аман саулығын қамтамасыз ететін өнер». Əл-Фараби медицинаның мəнін, мақсатын ғылыми материалистік тұрғыдан қарады. Ол адамның рухани, ойлау жəне басқа психикалық қабілеттерін қоршаған ортаның əсерін, аурудың пайда болу себепсалдарын, емдеу амалында дəрі мен қоректік заттың маңызын дұрыс түсіне білді. Сөйтіп, тəжірибелік медицинаны байытып, оның жетілуіне ерекше ықпалын тигізеді. Осы жайлы атақты физиолог И.П. Павлов: «Медицина тек қана физиологиялық деректермен күннен-күнге толықтырып отырғанда ғана адам денесіндегі бұзылған мүшелердің механизмдерін дəл тауып, дұрыс емдей алады, яғни шын мəнінде өз мақсатын орындайды», – деді. Электрофизиология ғылымының даму кезеңдері Басқа да биологиялық ғылымдар іспетті физиология да – ерте кезден дамыған ғылым. Қазіргі мəліметтерге қарағанда байырғы қытай, үнді, грек, орта азия елдерінің ойшыл ғұламалары, дəрігерлері ағзалардың құрылысы, қызметі жайлы көптеген деректерді жинақтаған. Жаңа дəуірге дейінгі ІV ғасырда өмір сүрген Гиппократ пен Аристотельдің (б.д.д. 384-322) еңбектерінде адам ағзасы негізін, оның көптеген құбылыстарын түсінуге арналған фактілер байқалды. Эксперименталды (тəжірибелік) физиологияның қалыптасуын римдік дəрігер Клавдин Гален (129-201 ж.) тұңғыш рет қолданған вивисекциялық (тірідей тілу) тəсілдерінен бастады. Оның жасаған тəжірибелері бірнеше ғасырларға созылған қағидалардың негізін құрады. Ағзаның тіршілік іс-əрекетін бақылау жəне тəжірибелер арқылы ұғынатын ғылым ретінде физиология ХVІ-ХVІІІ ғасырларда қалыптасты. Физиология дамуының екінші ке зеңін 1628 жылдан бастап санайды. Осы жылы ағылшын ғалымы, дəрігер Уильям Гарвей (1596-1650) өзінің «Жүрек пен қан қозғалысының анатомиялық зерттеулері» деген ғылыми еңбегін басып шығарды. Осы еңбекте тірі ағзаларға жасалған тəжірибелердің нəтижесінде қан айналымы туралы бұрынғы бірсыпыра теріс ұйым6

дарды əшкереледі. Осы вивисекция тəсілдері арқылы теріні, ағзаларды, тканьдерді ашып, олардың қызметін тікелей бақылауға мүмкіндік туды. Орыс ғалымы М.В. Ломоносов та физиологияның дамуына үлесін қосты. Ол 1748 жылы тұңғыш рет жаратылыстанудың негізгі материя мен энергияның сақталу заңын ұсынды. ХVІІІ ғасырдың аяғында итальян физигі Луиджи Гальвани тканьдеріндегі электр құбылысын ашты. Оның еңбегі электрофизиологияның іргесін қалады. ХІХ ғасырда физиология ғылымында түбірлі өзгеріс болды. Əрине, оның дамуына басқа да – физика, химия, анатомия, гистология, эмбриология ғылымдарының жетістіктері негіз болды.

1-тарау

ТЕРІНІ РЫЛЫСЫ МЕН ЫЗМЕТІ

1.1. Теріні рылысы Тері туралы бірнеше ғылыми деректерге тоқталып кетсек: – тері үш түрлі қабаттан – эпидермис, дерма жəне гиподермадан тұрады; – дененің 2 м²-ден көп бөлігін қаптап, 3 кг-ға дейінгі салмақты алады; – орташа статистикалық ересек адамның терісі 300-ге дейінгі жасушадан тұрады. 1. Эпидермис – терінің беткі бөлігі. Эпидермистің қалыңдығын берік мықты қағаздың бетімен салыстыруға болады, яғни сіздің теріңіздің қорғаныс қасиеті сол эпидермиске байланысты. Эпидермис қабаты теріні күн сəулесінен, түрлі микробтардан, бактериялардан, салқын мен ыстықтан сақтайды. Оның жоғарғы ішкі қабатын stratum corneum деп атайды. Бұл қабат 20-ға жуық тегіс жасуша қабатынан, ал əрбір жасуша жұмсақ серпімді күйінде теріні сақтайтын жібітілген заттардан тұрады. Сонымен қатар олар арнайы липидтермен қоршалып, ылғалдылықты блоктайды. Эпидермистің атқаратын қызметі: – күн сəулесі, лас жəне əртүрлі бактериялардан қорғайтын қорғаныстық қызметін атқарады; – дене температурасын басқаруға көмектеседі; – ылғалдылықтың жоғалуын ескертеді. 2. Дерма. Эпидермистің астында дерма немесе тері орналасқан. Терінің барлық басты қасиеттері мен тіршілік ептілігіне осы қабат жауап береді. Тура осында иілімді талшық – коллаген орналасқан, 8

яғни бұл теріге серпімділік қасиет береді. Сонымен қатар осы қабатта эластин талшығын (полипептид тізбегі) көруге болады. Қызметі – терінің созылуы мен жиырылуын қамтамасыз етіп отырады. Оған қоса, дерма қабатында теріні жұмсақ, серпімді, иілімді күйінде сақтап отыратын тер жəне май бездері орналасқан. Дерманың атқаратын қызметі: – эпидермисті ылғалдылықпен қамтамасыздандырады; – теріге серпімділік қасиет беретін коллаген орналасқан; – икемділікпен қамтамасыздандыратын эластин орналасқан; – теріні жұмсақ жəне иілімді түрінде сақтайтын тері майын қалыптастырады. 3. Гиподерма. Алдыңғы екі қабаттың негізі мен көмекшісі гиподерма қабаты болып табылады. Мұнда біздің бетіміздің қимылын басқаратын бұлшық ет орналасып, тері құрылымында маңызды рөл атқарады. Уақыт өте келе ол əлсізденіп, алдымен, беткі, сонан кейін тереңделген мимикалық əжімнің пайда болуын туғызады. Гиподерманың атқаратын қызметі: – теріге белгілі бір мүсін береді; – сыртқы қабаттар үшін амортизатор қызметін атқарады; – тереңде орналасқан ұлпалар мен бұлшық еттерді терімен байланыстырады. эпидермис

мүйізді қабат

дерма

гиподерма

1-сурет. Терінің құрылысы: 1 – эпидермис; 2 – дерма; 3 – гиподерма 9

Əжім – нақты айтқанда, жара болып табылады. Олар қартайғанның белгісін білдіреді. Қартаю факторлары – адаммен бірге басқарылатын, бірде басқарылмайтын терінің сыртқы түріне жəне оның серпімділігіне əсер етеді. Жылдар өте келе терінің біртұтастығы бұзылған болса, оның жасушалары тым жай реттеледі де, қалпына келу қабілетін жоғалтады. Сонымен қатар коллагеннің өндірілуі азайтылып, эластин талшықтары, гиподерманың бұлшықеттері əлсізденіп, тері өзінің бастапқы қалпына келуіне қайтымсыз үдеріске айналады. Мимикалық əжімдер – күнделікті көңіл-күйді білдіру үшін бетте болатын 15000 өзгерістің қорытындысы. Мимикалық əжімдер арқылы бүкіл өмірді суреттеп беруге болады. Олар кенеттен маңдайда, көздің айналасында пайда болады. 1.2. Теріні рецепторлы ызметі Терінің рецепторлық қызметі ауырсыну, температуралық, жанасу рецепторларының болуымен қамтамасыз етіледі. Теріде ішкі мүшелермен немесе орталық жүйке жүйесі бөлімдерімен белгілі бір жолмен байланысқан бөліктер болады (активті нүктелер). Акупунктура, акупрессура, нүктелік массаж əдістері осы қасиетіне негізделген. Тері қышынуы мəселе сінің физиологиясы жеткілікті түрде зерттелмегендіктен, əлі де қызығушылыққа ие. Көптеген зерттеушілерге белгілі болғандай, қышыну – өз бетінше сезім емес, өзгертілген ауырсыну сезімі. Басқалары оны жанасу сезімталдығымен байланыстырады. Қышыну адекватты тітіркендіргішке жауап ретінде туатын физиологиялық жəне созылмалы қабынулар түрінде болуы мүмкін. Қышынуды механикалық тітіркендіргіштермен қатар, химиялық заттар да туғызады. Қышынудың ауырсыну сезімімен байланысын мынадан көруге болады, ауырсыну медиаторлары: брадикинин, гистаминді теріге жақса қышыну пайда болады. Бірақ оларды жаққаннан кейін қышыну пайда болғанға дейінгі аралықтағы ұзақ латентті периодтан көрінгендей, бұл қо10

сылыстардың өзі емес, мүмкін, олардың жіберетін биохимиялық айналуларының өнімдері, мысалы, протеазалар қышынуды туғызады. Теріге адреналин, простагландин, гистаминдерді жақса циклдік аденозинмонофосфат (ц-АМФ) концентрациясы жоғарылайды. Калликреинді жағу да қышынуды туғызады, бұл жерде қышыну интенсивті, шаншығыш болады. Оларды антигистаминді препараттарды қолдана отырып, жоюға болмайды, тері гиперемиясын туғызбайды. Бұл брадикинин активтенуінің əсерінен эндогендік тұрғыдан калликреиннің рөлі болуынан мүмкін. Қышынуды қабылдайтын жүйке тізбегінің перифериялық бөлігі де түсініксіз: ноцицептивті сезімнің жалаңаш өстік цилиндрлері тітіркене ме, əлде жанасу рецепторлары немесе қышыну сезімін қалыптастыратын «спецификалық рецепторларға» байланысты болуы да мүмкін. Қышыну сезімімен байланысты ақпаратты өңдеудің бірінші деңгейі жұлында орналасқан, сол сегменттің иннервация аймағын қатты тітіркендіре отырып, оны басып тастауы осыны дəлелдейді. Қышыну сезімі сол сегменттің жұлынының алдыңғы мүйіздерінің мотонейрондарын белсендіруге қабілетті, ол сəйкес бұлшық ет тонусының жоғарылауымен қатар жүреді. Қышыну сезімінің орталық бөлімдерін ноцицептивті сезімдермен байланыстырады. Ноцицептивті сезімдердің жеке бөліктерінде патологиялық күшейген қозу генераторлары түзіледі. Өткізуші бөлік афферентті жүйкенің А-дельта жəне С-талшықтарымен байланыстырады. Рецепторлық қызмет тері сезімдерінің басты перифериялық бөліміндегі үлкен рецепторлық аймақты қамтиды. Анализаторға барлық сезімтал мүшелер (көру, есту, иіс сезу) жатады. Əр анализатор рецептордан тұрады. Бұл рецепторлық аймақ барлық түйсіктерді орталық жүйке жүйесіне беріп отырады. Қор жинаушы қызметі. Теріде белгілі бір жағдайда 1 литрге дейін қан жинақталуы мүмкін, əсіресе қанның жалпы мөлшерінің 5 литр екенін еске түсірсек, ол аз емес. Тері – ағзаның қосымша депосы, əсіресе су үшін, натрий мен калийді (бүкіл ағзаның суы 6-8 %, NaCl 25 %) ағзаға керекті мөлшерде жеткізіп отырады. Белгілі бір жағдайларда тері өзінің бойына өнімдерді белгілі бір шектеулерге дейін жинайды (қант, 11

азотты заттар) жəне сонымен қатар өзіне зиянсыз терінің өзгергіштік қызметін атқарады. Тері арқылы оттегі, көмірқышқыл газы, күкірт, сутегі, сонымен қатар майда еритін жəне майда ерімейтін дəрумендерде жақсы өтеді. Тері кейбір дəрілік заттарды жинақтауы мүмкін (антибиотиктер, сульфаниламидтер, гормондар жəне т.б.). Бұл үдеріс аз мөлшерде тері бездері мен мүйізде қабықша арқылы резорбция жағдайында жүзеге асырылады. Дене температурасы, термореттелу жəне гипотермия. Гомойтермді ағзада дененің белгілі температурасының болуы термореттелудің физиологиялық механизмінің есебінен қамтамасыз етіледі. Мысалы, қоршаған орта температурасының төмендеуінен ағзада метаболитикалық үдерістің интенсификациясының есебінен дене қызуы жоғарылайды, қоршаған орта температурасының жоғарылауы қарсы үдерістермен жүреді. Дене қызуы бұлшық ет қызметінің нəтижесінен көтеріледі. Сондықтан дененің қалыпты температурасын ұстауы жəне жылу қайтаруы жоғарылайды. Терінің тыныс алу қызметі. Терінің тыныс алу қызметінің негізі – оттегінің тері арқылы еніп, 1-1,5 % мөлшерінде көмірқышқыл газының бөлінуі. Тері арқылы газдар да енеді. Эпидермис сыртындағы мөлшерден тыс май қабаты тер арқылы тыныс алуды төмендетеді. Газдардан басқа тері токсикалық заттарды да резорбциялайды: сынап, салицил қышқылы, ароматтық көмірсутектер, т.б. Жағымсыз əсерлерге тері жағынан иммундық жауап ретінде: аллергиялық реакциялар, асептикалық қабынулар, тітіркенулер (қышыну, қызару, ісіну, т.б.) байқалуы мүмкін. Эндокринді қызметі. Теріде көптеген заттар – гуморалды реттегіштер түзіліп жəне бөлінеді. Неміс ғалымы С. Шмицтің айтуы бойынша, тері – ең үлкен эндокринді без. Терінің бұл қызметі туралы бөлек айтылатын болады. 1.3. Тері торшаларыны ызметі Папиллярлы торшалар келесі қасиеттерді қамтиды: индивидуалды, тұрақтылық, классификацияға деген ыңғайлылық. Ал тері безінің заты қолдың алақанында орналасады, ол жабысқақтылы12

ғымен ерекшеленеді. Бұл қасиеттер алақандағы терінің анатамофизиологиялық құрылысымен көрінсе, сонымен бірге папиллярлы сызықтар мен торшалар аяқтың табанында да анықталады. Тері сыртқы қабаттан – емізікше (яғни ол жоғарғы қабат жойылғанда пайда болады), эпидермистен жəне ішкі қабат – дермадан құралады. Дерманың жоғарғы жағында папиллярлы сызықтар орналасады, одан түтікшелермен аяқталған тері заттары жүріп отырады. Эпидермисте айдаршаларға ұқсас папиллярлы сызықтар орналасады. Папиллярлы сызықтар оған ене отырып, папиллярлы кестені құрайды. Папиллярлы өрнектің индивидуалдылығы, қайталанбастығы мынадан көрінеді, яғни дүниеде өмір сүретін адамдардың саусағындағы папиллярлы өрнектер бірдей емес. Бұл көпжылдық криминалистік бақылаулармен жəне математикалық есептеулермен дəлелденген. Папиллярлы өрнектердің ұқсастықтары болған жағдайда ол 1:10010-ға тең. Папиллярлы сызықтардың комбинациясы əртүрлі адамдарда ғана емес, сонымен қатар ол бір адамның саусақтарында да бірдей болмайды. Тіпті, бір жұмыртқадан шыққан егіздердің жалпы типтері бір-бірімен сəйкестендірілмейді. Папиллярлы өрнектің индивидуалдылығы терінің орналасуымен, өрнектерінің қайталанбастығымен жəне белгілі бір форманы көрсететін конфигурациялығымен көрінеді. Папиллярлы өрнектердің тұрақтылығында олар адам өмірінің соңына дейін өзгермейді жəне адам қайтыс болғаннан кейін бірнеше уақытқа сақталады. Папиллярлы өрнектерді қайтадан қалыпқа келтіру эпидермистің мүмкіндігінен ғана келеді. Дерма жарақаттанған жағдайда өзінің ізін қалдыратындай теріде тыртық пайда болады. Адгезивтілік жəне жабысқақтылық тері мен майға жəне оның басқа заттарға жабысуы. Алақандағы майлы заттар папиллярлы өрнектерді жəне басқа да қалдық микрорельефтік заттарын көшіре отырып тəнге ауысады. Терінің құрамына көптеген компоненттен тұратын заттар кіреді: хлор, натрий, калий, мыс, амин қышқылдары, липидтер жəне т.б. Тер тері безі арқылы сыртқа шығарылады. Майлы заттар 13

май қышқылын, глицирин, холестерин жəне т.б. құрайды, олар алақанда жоқ майлы заттармен шығарылады. Майлы зат алақанға басқа мүшеден келіп түседі (қолдың жоғарғы жағы, бет, мойын) жəне термен араласа отырып, қолдың ізін қалдыруда қолданылатын жабысқақ алуан түрлі ұнтақты құрайды. Саусақтағы іздің сақталуы. Ұзақ уақытқа саусақ іздері картонда, газет қағаздарында, фанерде сақталмайды. Бірекі күнде, кейде 10-12 сағатта майлы заттар материалдарға жабысып, одан кейін ешқандай ізі жоқ сулы жерлерге тарап кетеді. Сондықтан идентификация кезінде осыған ұқсас заттар, ең алдымен, бірінші зерттелуі тиіс. Кейбір сəті туған жағдайда із ұзақ уақыт сақталуы мүмкін жəне идентификация үшін пайдалы болуы да мүмкін. 20-25 ºС-де əйнекте, кафельде, фарфорда із 90-нан 180 күнге дейін сақталынады, сондай-ақ жоғары сапалы лилованды қағазда 12 күнге сақталынады. Тəжірибелер көрсеткендей, қол саусағының ізі шынының бөлшектерінде жаңбырда ұзақ шайыла отырып, үш күннен кейін де пайдалануға жарамды болған. Саусақ ізі фарфорда, хрустальда, тіпті, оттан да жойылып кетпейді. Қорыта келгенде, қол іздері жойылмайды, жанбайды жəне ұзақ уақытқа сақталып, идентификация үшін пайдалы болуы мүмкін. 1.4. Теріні типін анытау Дүниежүзінде терілері бірдей екі адамды кездестіру мүмкін емес. Əр адамның терісінде еш біреуінде қайталанбайтын, өзінің жеке қасиеттері болады. Терінің типін қалай анықтау керек екендігін айтатын болсақ, Т-аймақты анықтаудан бастау керек. Сонан соң бет пен көздің айналасын бақылау керек. Асықпай терінің құрылысына безеу немесе басқа да түрлі дақтарға көңіл бөлу қажет. Анықтап алғаннан соң көп адамдарда орташа жəне құрғақ немесе орташа жəне майлы тері екендігін бақылауға болады. Т-аймағы деп Т əрпі бойынша беттің пішінін, яғни маңдай, мұрын мен иек жерлерін айтамыз. Т-аймағының терісі, əдетте бет пен көздің айналасындағы теріден өзгеше болатындығын, яғни майлы екендігін айтамыз. 14

Тері типтерін бірнеше категорияға бөлуге болады: 1. Орташа жəне құрғақ тері: – тері тартылған, жұқа, аурушаң болып көрінеді; – терісі қабыршақтанған жəне кішкене əжім байқалады; – комедондар мен безеу жоқ (комедон – қара дақтар немесе нүктелер). 2. Орташа жəне майлы тері: – тері жылтырлаған болып келеді; – поралары кеңейген; – əжім көп емес; – безеу мен қара дақтар өте көп болады. 3. Сезімтал тері – тері өте сезімтал, тез тітіркенгіш болады; – қышыну, қызару жəне безеу тез пайда болады. 4. Біріктірілген тері. Мұнда құрғақ жəне майлы теріні алсақ болады. Осындай жағдайда, мұрын, маңдай жəне иек майлы болып, бет пен көз, ерін айналасы құрғақ болып келеді. Егер де сіздің теріңіз біріктірілген тері болса, бет күтімінде екі түрлі категорияны біліп бастау керек. Терінің əртүрлі типтеріне күтім сəйкесінше оның ерекшеліктеріне байланысты жасалынуы керек. Мұнда тек қана ішкі фактор, яғни терінің құрылымын ғана емес, біздің ағзамыз бен сыртқы орта арасында кедергі болып жұмыс істейтін терінің сыртқы факторын да есепке алу керек. 1.5. Теріні ор$анысты ызметі Тері адамды сыртқы ортаның физикалық, химиялық жəне биологиялық факторларынан қорғайды. Механикалық əсерлер қатты қабықпен, серпімділігімен, эпителийдің мағыналы тартымдылығымен нейтрализацияланады. Инфрақызыл сəулелер толығымен теріні қорғап тұрады, ал ультракүлгін сəулелер аз ғана қорғайды. Ультракүлгін сəулелерден ағзаны меланин қорғап тұрады. Оның əсерімен меланосомдардың синтетикалық белсенділігі жоғарылап жаңа меланосомдар көршілес кератинециттерге енеді. 15

Негізінен, бұл меланосомдар кератиноциттің апикалды мүшесінде шоғырланады жəне шатыр түрінде күннен қорғайды. Меланосомдардың орналасуы ультракүлгін сəуленің мутагендік əрекетіне ұқсас. Қазіргі кезде тері ауруы ақ адамдарда жиі кездеседі. Терілері қара адамдарда тері ауруы өте сирек болады. Терілері ақ адамдарда терінің ашық жерінде тері қатерлі ісік ауруы болады жəне ол инсоляциямен байланысты. Меланиннен басқа теріні эпидермис жəне урокалдық қышқыл қорғайды. Зақымдалмаған қабық электр тогына да қарсы тұра алады 150 мың – 1 млн Ом, терідегі бұл қарсылық 800 Омды құрайды. Тері – түрлі микробтарға қарсы тұратын эффективті барьер. Терінің антимикробтық қызметінің механизмі алуан түрлі, тері ластанғанда бұл қызмет төмендейді. Микробтан қорғайтын негізгі зат бұл эпидермистің қабығы болып табылады. Терінің жоғарғы бөлігінде терінің эмиляциясын көрсететін биологиялық қабық орналасқан. Ол жоғарғы жəне төменгі майлы қышқылдарға қатысты қышқылдық реакцияны азайтады. Ең негізгі мəнге терінің жағымсыз электрлік заряды, соның негізінде ол бір-бірінен алшақтайды. Физиологтарды ең бірінші теріні түрлі күмəнсіз зақымдаушы: физикалық, химиялық, биологиялық факторлардан қорғану қасиеті қызықтыруы керек. Тері – басқа тосқауыл жүйелердің арасында көп жағдайда бірінші орын алатын күшті тосқауыл жүйесі. Терінің тосқауыл жүйелері активті жəне пассивті болуы мүмкін, пассивті түрі бүкіл ағза көлемінде алғанда тек теріге тəн. Терілік тосқауыл спецификалық жəне спецификалық емес сипатта болады. Физикалық факторлардан қорғану (үйкелу, қысым, жарақат, созылу, жоғарғы немесе төменгі температура, т.б.) эпидермистің, ұлпалардың, дерманың, тері астылық негіздің серпімділігі, эластикалығы арқасында, эпидермис бетіндегі су-липидтік жұқа қабаттың болуы, нашар жылу өткізгіштік арқасында жүзеге асырылады. Меланин пигменті ультракүлгін сəулелерден тері ұлпаларын қорғайды. Химиялық агенттерден қорғану буферлік қасиетке ие, тікелей мүйізді қабат пен беткі бөлімді су-липидтік жабындымен жағу арқылы жүзеге асырылады. Мүйізді жəне 16

жылтыр қабаттардың тығыздығы, əлсіз қышқылдар мен негіздерде ерімеу, сонымен қатар эпидермис қабаттарының үнемі қабыршақтануы, бөлініп қалуы жəне қалпына келуі белгілі мəнге ие. Микроағ за лардан қор ға нуда тері нің от тектік мантиясы (pH 3,5-5,5), ұлпа аралық сұйықтықтағы бактерицидтік заттардың мөлшері, тер мен шажырқай бездерінің сөлдері маңызды рөлге ие. Соңғылары теріге сумен бірге түрлі бактерицидтік заттар түсетіндіктен, перспирация механизмдері көмегімен жүзеге асады. Терінің бактериоцидтік қызметі жеткілікті түрде көрінетін циркадтық периодтылыққа ие: таңғы уақыттарда кешкі уақыттан гөрі ⅓-ге активтілігі жоғары. Бұл орталық жүйке жүйесінің активтілігімен байланысты, өйткені тəжірибеден көрінгендей, терінің бактериоцидтілігіне оның иннервациясы да əсер етеді. Уақытша терінің иннервациясының фармакологиялық көрсеткіштерінің жоғалуынан оның бактериоцидтік қасиеті төмендеген, ал тері рецепторларының қозғыштығын стимулдайтын заттарды енгізу – тері жабындысының бактерицидтілігін жоғарылатады. Тəжірибелік жануарларды фенамин немесе кофеинмен стимулдау да терінің бактериоцидтік қасиетін бірталай жоғарылатқан, ал орталық жүйке жүйесіне тежегіш заттар енгізу, ол қасиетті төмендеткен. Жануарлардың наркотикалық ұйқы жағдайында терілерінде бактериоцидтік белсенділігі əлдеқайда баяулаған. Тері бетінде суда еріген кейбір заттар, бос амин қышқылдары, сүт қышқылы, яғни терінің буферлік жүйесін түзетін заттар болады. Терілік жабынның Pars disjuneta үшін қышқылдығы pH = 5,8 (5,0 – 6,5 шамасында) жəне Pars conjuneta үшін pH = 4,3–4,6 шамасында мүйізді қабаттың тереңірек бөлімдері белгілі қышқылдық қор болып табылады. Тері бетіндегі сұйықтықтар pH = 5,5-8,2 шамаларындағы буферлік қасиеттерге ие. Тері ағзаны қоршаған ортаның əртүрлі ластаушы заттарынан қорғайтын мүше болып табылады. Əсіресе ол физикалық агенттерге қарсы тұруға бейімделген. Қатты механикалық тітіркендірулер теріге айтарлықтай тəн белсенді иілгіштігі арқылы зиянсыз əсер етеді. Терідегі көптеген иілгіш талшықтардың, бірқатар созылғыш эпидермистің, сонымен бірге тері астындағы майлы 17

өзек түріндегі созылмалы төсеніштің бар болуы теріге əртүрлі қатты қысымнан, созылулардан жəне жараланудан, т.б. сақтайтын қасиет береді. Олардың көмегімен басқа да мүшелер мен ұлпалар сақталады. Тері электр тогына қарсы тұруға қабілетті жəне ол мүйізді қабаттың қалыңдығына байланысты. Сонымен қатар орташа мүйізді қабат теріні көптеген химиялық əсерлерден сақтауда тұрақты болады. Бірақ эпидермистің липидтегі-мүйізді қабатын бұзатын химиялық заттар терінің неғұрлым терең қабаттарына өтіп, сөл жəне қан тамырлары арқылы ағзаға жетуі мүмкін. Əсіресе терінің қорғаныс қызметі көптеген микробтарға қарсы тұруында аса маңызды рөл атқарады. Оның механизмдері əртүрлі болып келеді. Ең басты микробтардан жақсы қорғайтын мүйізді қабат болып табылады. Зақымдалған (орташа) мүйізді қабат инфекцияны мүлдем қабылдамайды. Мүйізді қабаттың кератині мен тер, май бездерінен бөлінетін май мен тер, оның бетінде қышқыл орта түзіп, көптеген микробтарға жағымсыз əсер етеді. Тері стерилиздеу қасиетіне де ие, оның бетіне түскен микробтар тез өседі. Терінің бактериоцидтік əсері тазалық деңгейіне байланысты. Теріні мұздату, майсыздандыру (спирт, эфир) арқылы оның бактерицидтік қасиетін азайтуға болады. 1.6. Термореттелу ызметі Терінің физиологиялық қызметтерінің ішінде екінші маңызды орынды оның ағзаның термореттелу үдерісіне қатысуы алады. Адам денесіндегі температураның реттелуі күрделі үдеріс болып табылады. Ол екі негізгі жолмен орындалады: – сананың реттелуі немесе жүріс-тұрыстық бақылау адам өмірімен қамтамасыз етіледі (киім, тамақ, климаттық жағдайдың ауысуы); – физикалық термореттелу дененің температурасын түйсінуден, жылулықты қамтамасыз етеді. Тері термореттелуінің екі механизмі де аса зор рөл атқарады. Мысалы, суықты сезінуде, денеге қолайсыздық тудыртады да, ол импульсті болып табылады. Тері физикалық термореттелуде көп қызмет атқармайды. Температураның болуы екі физикалық 18

үдеріс арасындағы үздіксіздікпен ерекшеленеді: алмасу үдерісі нəтижесінде түзілетін жылулық (химиялық реттелу) жəне жылулықты беру (физикалық реттелу). Физикалық термореттелуде де тері басты қызмет атқарады, ол ағзаны жылумен қамтамасыз етеді. Теріге 82% жылу келеді. Жылу реттелуі көптеген қантамырлар арқылы жүзеге асырылады. Дене жылы қанмен жабдықталады. Терінің термореттеуші қызметі өте маңызды рөл атқарады, ол ағзадағы бар жылу көлемінің 80%-ы булану, жылу өткізу, жылу шығару арқылы бөлінеді. Сонымен қатар тері жылу бөлу жылдамдығын реттеп отырады: оны жоғарылату үшін тері бетіндегі тамырларды кеңейтеді, қанмен толуы күшейеді, тер бөліну, жылу бөліну жоғарылайды. Жылу бөлінуді төмендету үшін тері тамырлары тарылады, олар арқылы қан ағысы азаяды, тер бөліну төмендеп, тері асты майы қоюланады. Тері перспирациясы – теріден сұйықтықтың бөлінуі. Перспирация өкпе жəне жоғарғы тыныс алу жолдарымен жүзеге асады. Тері перспирациясы сезілмейтін (тұрақты) жəне сезілетін болып бөлінеді. Сезілетін перспирация физикалық жүктеме кезінде, ыстық орта жағдайларында байқалады. Сезілмейтін перспирацияның түні бойы 990 грамм (Санктториус тəжірибесі) құрайтынын немесе тəулік бойына тыныш жағдайда 880-1420 грамм құрайтынын (Вейрих тəжірибесі) өткен ғасырда анықтаған. Теріде перспирация тер бездері арқылы немесе жасуша аралық кеңістікте су ағып кетуі арқылы жүреді. Сезілетін перспирация көбіне тер бездерімен жүзеге асып, тəулігіне бірнеше литрге жетуі мүмкін (ауыр жұмыс пен ыстық орта жағдайларында – он шақты литр). Сезілетін перспирация немесе терлеу кезінде терімен бірге электролиттердің, əсіресе натрийдің азаюы байқалады, оны натрийі бар сумен толықтыру қажет. Жылу бөлінудің ең эффективті тəсілі: бөлінген тердің – булануы: 1 литр тердің булануы үшін 2400 кДж керек, бұл тыныштық уақытта тəулігіне ағзаның өндіретін барлық жылудың ⅓ бөлігін құрайды. Тер бөлінуді реттеу холинергиялық, симпатикалық талшықтармен жүзеге асады. Сондықтан парасимпатолитиктер тер бөлінуін стимулдайды, ал парасимпатикалық блокаторлар (атропин жəне оның аналогтары) тер бөлінуін тежейді. Тердің химиялық 19

құрылысы дененің түрлі бөліктерінде түрліше: маңдай терісінде, қол-аяқ терісіне қарағанда темір мөлшері 6-7 есе көп; хлоридтердің мөлшері тер бөлінудің жылдамдығына байланысты; ал алақан терісінің құрамы жас пен жынысына байланысты. Терде аз мөлшерде сирек микроэлементтер – бром, хром, кадмий, молибден, рубидий, селен, мышьяк, самарии, вольфрам болады. Тер бөлінуі белгілі бір периодтылыққа ие, цикл ұзақтығы секунд бөлігінен бірнеше сағатқа созылады. Соңғы кезде эндокринді бездің тер бөлуінің өте жылдам пульсациясы байқалған, 47-83 милли секундқа ие. Мұндай пульсациялар миоэпителиалды жасушалардың жиырылуымен байланысты болуы мүмкін. Тер бөлінудің 0,74 секундқа тең ырғағы да тіркелген, оның қимыл-əрекеті жүйкелер жиынтығы импульстерінің ырғағына өте жақын. Тері эпидермисінің қабаттарында су мөлшері əртүрлі: сыртқы мүйізделген эпидермис қабаттарында ылғал аз, эпидермис қабатына тереңдеген сайын ондағы су мөлшері көбейеді. Оны Яс Кунның 1961 жылы жасаған тəжірибе сіндегі тері қабаттарының элект рикалық кедергісін анықтаған əдістерінен көруге болады. Сөйтіп, элект рикалық кедергі теріге тереңдеген сайын төмендеген. Бұл жағдай кедергінің төмендеп, тіпті 0-ге дейін жетуімен сипатталады, ол өлшеу тереңдігіне байланысты: алақанда 300-ден 350 мкм-ге дейін, тырнақта – 100-180 мкм, шынтақтың терісінде – 50 мкм. Кедергіні тіркеуді тек терінің беткі қабаттарына элект род қойып зерттеу, оның тері ылғалдылығына тəуелді екенін көрсетті, сонымен қатар тер бездерінің элект род астындағы бөліктерде орналасу қалыңдығына тəуелді. Үлкен беттерді алатын макроэлект родтармен тері кедергісін тіркеуді тер бөліну интенсивтілігіне тəуелді тері – гальваникалық потенциалды анықтау үшін қолданады. Ол потенциал тер бөліну интенсивтілігіне тəуелді. Ал тер бөліну интенсивтілігі адамның белгілі бір эмоционалдық жағдайына байланысты: эмоционалды реакция неғұрлым айқынырақ болса, тер бөліну соғұрлым жоғары. Се зілмейтін перспирация алмасу үдерісінің интенсивтілігімен жақсы сəйкестенеді, оған тікелей тəуелділігін көрсете20

ді. Кейбір кезде тер бөліну се зіле бастайды: мыса лы, ас ішіп отырғанда неме се болғанда (əсіре се жазғы жылы уақытта), метаболизм активтілігінің күшеюімен жүретін қоректік заттардың специфика лық, динамика лық əсері, сонымен қатар жылу берілу қарқындылығының салдары ретінде тер бөліну тіркеледі. Барлық жылу берудің 82%-ы теріге кетеді де, мына үш бағыт бойынша іске асырылады: – жылу сəулеленуі, яғни оның сəулелену энергиясы ретінде берілуі (инфрақызыл сəулелер); – жылу жүргізілуі, яғни оның сыртқы ортамен шектескен кезде жылудың берілуі; – терінің беткі бөлігіндегі су булануы. Жылу берілудің реттелуі, жылу жүргізілу мен жылу сəулеленудің көмегімен іске асырылады. Ол терінің қан тамырларындағы қан айналымын өзгертуге негізделген. Терінің қан тамырлары сыртқы жоғары температурада кеңейеді, яғни одан ағып жатқан қанның көлемі ұлғаяды жəне жылу берілуі де қарқындайды. Ал егер сыртқы орта температурасы төмен болса, қан тамырлары мүше бойымен айналады да, жылу берілу тез төмендейді. Булану жолымен жүретін жылу берілу көбінесе тер бөліну үдерісінде болады. Тер булануы жылудың бірқатар көп бөлігін алып отырады. Егер орташа жағдайда терінің тəуліктік мөлшері 600-800 мл құраса, онда жоғары температура жағдайларында ол бірнеше литр құрауы мүмкін. 1.7. Теріні секреторлы ызметі Бұл қызмет теріде қалыптасқан май мен тер бездері арқылы жүзеге асырылады. Май бездерінің бір ерекшелігі химиялық құрамы жағынан жартылай сұйық консистент бөлініп, термен араласу нəтижесінде жіңішке қабыршақты сулы май эмульсиясын құрайды. Ал жіңішке қабыршақты сулы май эмульсиясы тері қабығын орташа физиологиялық жағдайда ұстауында маңызды рөл атқарады. 21

Тері майларының басты компоненттеріне: – холестерин эфирінің жəне басқа да стериндердің, жоғарғы молекулярлы глицерин түрінде болатын еркін төменгі жəне жоғарғы май қышқылдары; – аз көлемді көмірсутек жəне еркін холестерин; – азот жəне фосфор қосылыстары жатады. Май бездерінің қызметі жүйке жүйесімен, сонымен қата, эндокринді гормондардың (жыныстық, гипофиз) майларымен басқарылады. Май бездері секреторлық қызметтен басқа бір жағынан экссекреторлық қызметін де атқарады. Сөйтіп, тері майларымен бірге ағза құрамындағы кейбір дəрілік заттар: йод, бром, антипирин, салицил қышқылы, т.б., сонымен қатар ішекте қалыптасатын улы заттар бөлінуі терінің бетіне шығару кезінде бұлшық еттің қызметі зор. Негізінен, тер 98-99% судан жəне аз мөлшердегі 1-2% онда еритін бейорганикалық (натрий хлориді, калий хлориді, сульфаттар, фосфоттар) жəне органикалық (аммиак, аминқышқылдары, креатин, т.б.) заттардан тұрады. Тердің химиялық құрамы тұрақты емес, ол жалпы ағзадан бөлінген тердің мөлшеріне байланысты өзгеріп отырады. Сонымен қатар термен бірге ағзадан көптеген дəрілік заттар шығуы мүмкін, олар – йод, бром, хинин т.б. Ағзада қалыпты жағдайда эндокринді бездер мен тердің секрециясы пульстік ырғақта қалыптасқан. Тердің секрециясы симпатикалық, холинергиялық жүйкемен басқарылады, яғни хоменергия деп отырғанымыз (грек сөзінен аударылғанда ergon – əсер) ацетилхолинге сезімталдықты білдіреді. Сонымен, парасимпатикалық улардың (пилокарпин, мускарин) тер бөлінуін күшейтетіні осымен түсіндіріледі. Тер бөлінетін жоғарғы орталық аралық мида орналасқан. Мидың қабығы тер бөлінуге басқару əсерін көрсетеді. Мұнымен, тер бөлінудің көңіл-күй факторларына байланысты екендігі білінеді (шошу, қорқу, жындану, т.б.) Аяқ пен қол терісіндегі тер бездерінен осындай əртүрлі көңіл-күй жəне ойлану кезінде көп бөлінетінін байқауға болады. Тері секрециясының көзге көрінетіндігін терідегі қан тамырларының реакциясынан байқауға болады. 22

1.8. Теріні иммунологиялы ызметі Тері иммунитеттің маңызды мүшесі болып табылады. Ұдайы эпидермиске қатысатын Лангеранс жасушасындағы антиген түзуші сүйек майы, эпидермитропты Т-лимфацит жəне теріні құрғататын периферикалық лимфалық түйін тері жүйесімен тығыз байланысты. Əрі ол гомеостаздың жалпы иммунитет механизмдерін байланыстырады. Одан басқа эпидермистің тимуспен ұқсастығы кераноцитакриндердің иммунитетті басқарушы цитокиндердің бөлінуі жəне лимфациттердің эпидермиске өтуі постимикалық немесе экстратимикалық Т жасушалардың топтасуын қамтамасыз етеді. Қалыпты жағдайда иммунды механизмдер эпидермисте тітіркендіруші жəне тұрақтандырушы дабылдың арасында тепе-теңдік орналастырады, соның арқасында иммунологиялық гаптендердің, микробтардың жəне ісіктік антигендердің эффектілігін көрсетеді. Лангеранс жасушасының зақымдануы субрессорлы механизмдерге алып келеді, соның арқасында теріде микробтар мен вирустардың қатты көбеюіне жəне ісіктің дамуына алып келеді. Секреторлы жəне эксреторлы терінің қызметі тері мен май бездері арқылы орындалады. Тері мен май құрамы қою консистенциялы затты көрсетеді. Май бездерінің қызметі жыныс бездерімен, бүйрекпен жəне гипофизбен басқарылады. Тер бездерінің бөлінуі (тері) əлсіз қышқылды реакцияларды қамтиды. Терінің 99 %-ы судан жəне 1%-ы органикалық жəне бейорганикалық заттан тұрады. Аппокринді бездер теріде иіс беретін заттар бөледі, май жəне тері бездері экстремалды қызмет атқарады. Терінің майы ағзадан дəрілік, сонымен қатар ішекте түзілетін токсинді заттарды бөліп шығарады. Терінің алмасу қызметі жан-жақты. Ең бастысы, терінің түрлі заттарды жинақтап, ұстап тұрып, қажет жағдайда жалпы алмасу үдерістерінде қолдануы болып табылады. Тері суды, майды, көмірсуларды, кейбір дəрумендерді (ретинол, аскорбин қышқылы), микроэлементтерді қорға жинақтайды. Теріде спецификалық алмасу үдерістері де жүреді: кератин, меланин, эргокальциферол, 23

D дəрумені синтезделеді. D дəрумені ағзадағы кальций мен фосфор алмасуында негізгі рөл атқарады. Ол теріде, оның базалды жəне мальпигий қабаттарында, 290-320 нм толқын ұзындықтағы ультракүлгін сəулелендіру əсерімен 7-дигидрохоле-кальциферолдан түзіледі. Алғашында, 7-дигидрохолекальциферолдың провитамин D3-ке айналып, фотоизомерленуі жүреді, ол өз ке зеңінде D3 дəруменіне термикалық изомерленеді. D3 дəруменінің бастамалары провитамин D3 изомерленуінен түзілген, люмистерол мен тахистерол түрінде жинақталуы мүмкін. D3 дəрумені қанға шығып, α-глобулинмен байланысып, бауырға тасымалданады. Түзілген провитамин D3 мөлшері ультракүлгін сəулеленуінің мөлшеріне тəуелді. Мəн беретін жағдай, меланин 7-дигидрохолекальциферол мен ультракүлгін сəуле сінің кванттары үшін бəсекелес. Сондықтан қатты күйген, сонымен қатар күңгірт теріде D3 провитамині ақ теріден гөрі аз түзіледі. Сөйтіп, D2 дəрумені немесе өсімдік тектес шығу тегі эргокальциферолдан басқа, ағзаға түскен жарықтың ультракүлгін диапазонын сіңіру арқылы синтезделетін D3 дəруменімен де қамтамасыз етіледі. Терінің зат алмасу интенсивтілігі əр бөліктерінде түрліше: тыныс алу ферменті эпидермистің түйіршікті қабатында белсендірек, əсіресе ол шаштың фолликулдарына тікелей жақындаған сайын артады. Қалыпты теріде гликолиз үдерісінің интенсивтілігі мен глюкозаның апотомикалық тотығуы үшкарбон қышқылдық циклдегі биологиялық тотығу интенсивтілігінен күштірек. Тері алмасу қызметінің ерекше жағы – онда иммундық жауап компоненттері болып табылатын көп түрлі антиденелердің синтезі. Терінің қалыпты қызметін оның түсі бойынша анықтауға болады. Капиллярлардың қанға толуына жəне диаметріне байланысты тері алқызыл түсті болып келеді. Қан ағымы жақсы жағдайында жəне кеңейген қан тамырларда тері жылы жəне алқызыл түсті, жай қан ағымы кезінде тарылған капиллярларда тері суық жəне бозғылт түсті болып кетеді.

24

1.9. Теріні фенотиптік ызметі Тері адамның сыртқы көркін құрайды. Бұған тек үлгілеуші жасуша торшалары қатыспайды. Сонымен қатар өзінің түсімен тірі тері, эластиндігі, шаштарымен, тиесілі қатпармен, əжімдер жəне т.б. қасиеттерімен белгілі. Тері адамдардың бір-бірімен қатынасында маңызды рөл атқарады, көптеген жағдайда оның социалды жəне сексуалды статусын анықтайды. Мысалы, адам денесінің 9%-ын қамтитын беттің терісін «əлеуметтік паспорт» деп атайтыны жай емес. Сонымен қатар ескеретін жайт, тері ауруымен ауыратын адамдар өзінің «мен» дегені жəне қоршаған ортаның өзіне деген көзқарасы тез арада өзгереді. Біздің теріміз бір тұтас ағза сияқты биологиялық ырғақтарға тəуелді жəне оған дұрыс күтім жасау үшін оның күн тəртібін білу керек. Сіз ұйықтап жатырсыз ба, жоқ па оған тəуелсіз сағат таңғы 05-тен 07 аралығында тері ояна бастайды. Ішкі секреция бездері гормондар бөле бастайды, олар қорғаныш қызметін белсендіреді. Жасушалардың бөлінуі жайлап, сіңіру қабілеті төмендейді. Бұл уақыт аралығында жаңа косметикалық заттармен тəжірибе жасалған жөн, себебі осы аралықта аллергиялық қабынулар айқын көрінуі мүмкін. Сағат 08-дерде тамырлар кішірейе бастайды, сонымен қатар аллергиялық қасиет те төмендейді. Бұл уақыттарда макияж жасай беруге болады, бірақ ең алдымен ылғалдандырушы косметикалық май жағу керек. Ылғалдандырғыш косметикалық майды терінің терең қабатына дейін сіңірмеген жөн. Сонымен қатар майды мойын мен омырауға дейін жаққан дұрыс. Сағат 10 мен 12 аралығында май бездерінің қабілеті артып жəне тері жылтырай бастайды. Бұл уақыт аралығында терінің жылтырын кетіретін опа-далаптар жағуға болады. Олар майдың бөлінуін қадағалап жəне олардың артығын алып тастайды. Түске таман қан қысымы төмендейді, тері шаршап оның тонусы нашарлайды. Теріні сергітуге ұзақ ұйқы немесе таза ауада демалу көмектеседі. Егер екеуіне де мүмкіншілігіңіз болмаса көзіңізді жауып 10 минуттай ұстаңыз. Егер сағат 15-те косметологқа жазылған болсаңыз, оны басқа уақытқа ауыстыр25

ғаныңыз жөн. Бұл уақытта тері жасушалары бітеліп қалады жəне кез келген косметологиялық əрекеттер өзінің қалаған нəтижесін бермейді. Ал ең ыңғайлы тері үшін уақыт кешкі 17 мен 20 аралығында. Барлық процедуралар өте жақсы нəтиже береді. Сағат 20-дан 22 аралығында маужырағыш процедурасын қабылдаған жөн, моншаға барған керемет нəтиже береді, бірақ содан соң теріні ылғалдандыруды ұмытпау керек. Моншада тəтті сумен, газдалған сусын ішпеңіз. Бұл тек теріге ғана жағымсыз əсер етпейді, ағзаға да кері əсерін тигізеді. Ыстық ванна да қабылдауға болады. Целлюлитке қарсы жəне теріні түлетуші құралдарды қолданыңыз. Теңіз тұзы қосылған ванна теріңіздің тонусын жоғарылатады. Сағат 22-ден кейін ұйықтаған дұрыс, өйткені ол кездегі ұйқының 1 сағаты 2-сағат ұйқыға тең. Міндетті түрде түнде ылғалдандырушы майды жағыңыз, себебі түннің ортасында жасушалардың белсенді бөлінуі мен қалпына келу үдерісі жүреді. Түнгі май ылғалдандырады, сергітеді, сонымен қатар əжімнің пайда болуының алдын алады. Түнгі майды жұқа қабатпен жағады, жарты сағаттан соң артығын салфеткамен алып тастайды. Өте қалың жағудың керегі жоқ, əсіресе түнге қалдыруға болмайды. Бұл тер бөліну жəне жылу алмасудың бұзылуына алып келуі мүмкін, сіңбей қалған май бактериялардың тез жиналуына, яғни əртүрлі қозу жəне безеудің пайда болуына алып келуі мүмкін. Кешке жатарда 1 стақан сүт ішіп жатқан дұрыс, ол ағзадан токсиндерді бөліп шығаруға көмектеседі. Бақылау сұрақтары: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Тері дегеніміз не? Тері қызметін атаңыздар. Тері қандай қабаттардан тұрады? Терінің сыртқы қабатының құрылысы мен қызметі қандай? Тері түсі неге байланысты? Тері қандай ұлпалардан түзілген? Май жəне тері бездері қандай қызмет атқарады? Терінің мүйізді түзілісіне не жатады? Мимикалық əжімдер қай кезде пайда болады? Тері ағзаны қандай факторлардан қорғайды? Терінің тосқауыл жүйелері неше түрге бөлінеді? 26

12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Терінің бактериоцидтік қызметі қай периодтылыққа ие? Тері бетінде қандай заттар түзіледі? Тері бетіндегі сұйықтықтардың pH-ы нешеге тең? Тері перспирациясы дегеніміз не? Тері майларының басты компоненттеріне не жатады? Терінің алмасу функциясы қандай қызмет атқарады? Тері қызметтерінің жұмысы биоритмдерге байланысты ма?

2-тарау

ТЕРІНІ ЭЛЕКТРОФИЗИОЛОГИЯЛЫ АСИЕТТЕРІ

2.1. Биологиялы активті н>ктелер Тері – өте күрделі құрылым, адам мен жануарлар ағзасының сыртқы жабыны. Тері қосалқы құрылымдармен бірге (май, тері бездері, түктер, тырнақ) толып жатқан əртүрлі қызмет атқарады. Ең алдымен, тері ағзаның ішкі ортасын сыртқы əсерлерден сақтап, қорғаныс қызметін атқарады. Бұл – оның өте жоғары механикалық беріктігіне, серпімділігіне байланысты ультракүлгін сəулелер, радиациялық, электрлік, т.б. толып жатқан физикалық факторларға қарсы тұруы. Теріде толып жатқан əртүрлі қызмет атқаратын рецепторлар (қысым, жанасу, ауру, суық, жылуды қабылдайтын, т.б.) орналасқан. Тері сезім мүшесінің өте маңызды бөлімі болып есептелінеді, олар сырттан келген тітіркендіргіштерге шартсыз жəне шартты рефлекстік қорғаныс əсерін тудырады. Теріде орналасқан көптеген рецепторлар сипап сезуге, яғни сыртқы орта тітіркендіргіштерінің əсерін түйсінуге мүмкіндік береді. Терінің сезімталдық жүйесінің аумағы өте үлкен –1,4-тен 2,12 м-ге дейін болады. Адам терісіндегі (бүкіл тері бетінің 90 %-ында) рецепторлардың негізгі түрі ұсақ тамырлар бойымен жүретін бұтақталған жүйке тамырларының жалаң ұштары болып келеді. Сонымен қатар тері түктерінің қабына оралған, тереңірек орналасқан жіңішке жүйке талшықтарының тарамдары кездеседі. Бұл жүйке ұштары түктердің жанасуға өте сезімталдығын қамтамасыз етеді. Жанасу рецепторларына түрі өзгертілген эпителиалдық құрылымдармен 28

жалғасқан жалаң жүйке ұштары, эпидермистің төменгі бөлімінде орналасқан сезімтал минискілер де (Меркель дисклері, Мейсснер денешіктері, Пачини денешіктері, Руффини мүшелері, Краузе аяққы сауытшалары) жатады. Тері өзінен өтетін «байланыс каналдарымен» бірге, бір жағынан, қоршаған орта мен ішкі жүйелер арасындағы өзіндік делдал болып табылса, екінші жағынан, ағзаны онымен тығыз байланыстырады. «Дене жамылғысы – каналдар – ішкі мүшелер» жүйесінің бірегейлігі оның бір мезгілде адамның ішкі əлемін толық көрсететінінде. Терінің ішкі мүшелермен жəне бас миының бөлімдерімен өзара байланысы туралы мəселені зерттеу бүгінгі таңда адам мен жануарлар терісінің бетінде табылған биологиялық активті нүкте (БАН) ғылым саласында үлкен өзектілікке ие болып отыр (2-сурет). Тірі ағзалар қызметінің периодтылығымен қатар адамдардағы физиологиялық күйдің функционалды өзгерістерінің ырғақтылық көріністері туралы мағлұматтар да өте ертеден белгілі. Мысал ретінде шығыс медицинасында қолданылатын дененің активті нүктелеріне əсер ете отырып, ауруларды емдеу тəсілдерін келтіруге болады. Бұған сəйкес, адам ағзасында да үздіксіз айналып жүретін «тіршілік энергиясы» болады, ол 24 сағат ішінде барлық мүшелер мен жүйелерді айналып шығады. Сонымен қатар əрбір мүше мен əрбір жүйе тəуліктің белгілі бір уақытында максимум жəне минимум белсенділігін көрсетеді, осыған сəйкес акупунктуралардың ең жоғарғы жəне ең төменгі дəрежедегі əсеріне қол жеткізуге болады. Ежелгі грек ойшылы, медицинаның дəрігер-реформаторы Гиппократ жыл мезгілдерін, яғни ағзадағы көптеген өзгерістер тəуелді болып келетін маусымдық ырғақтылықты есептеу қажеттілігін ұсынған. Бұл мəселеге өзінің «Каноне врачебной науки» деп аталатын еңбегінде Авиценна да көңіл бөлген. Ол бұл еңбегінде жыл маусымдарына сипаттама бере келе, пульстік маусымдық өзгерістері мен аурудың маусымдық циклділігі туралы мəліметтер келтірген. Өмірлік нүктенің физиологиялық мəні оның БАН болуында. Ол арқылы ағза сыртқы ортамен энергетикалық ақпарат алмаса29

ды, яғни ол биологиялық энергия ағатын өзіндік «шлюз» болып табылады. Сыртқы орта мен ішкі мүшенің (жүйенің) нүктеде болып жатқан бастапқы жағдайына байланысты энергия «ағу» үдерісі əртүрлі бағытта жүруі мүмкін, диаметралды қарама-қайшы аурулар мен мүшелердегі жайсыз жағдайларды емдеу үшін бірдей нүктелерді пайдалануды да түсіндіруге болады. Көптеген ғасырлар бұрын көне қытай дəрігерлері инетерапияның əсері тəуліктің əр мезгілінде əртүрлі болатындығы жəне «нүкте-мүше» байламының функционалдық жағдайына байланысты екендігін білді. Бұл адам денесінің ішінде барлық мүшелер мен ұлпалар арқылы өтіп, оларды белгілі уақытта активтендіретін жəне толық айналымын 24 сағат ішінде аяқтайтын «өмірлік энергия» бар екендігімен түсіндірілді. Энергияның мүшеге құйылуы жəне қайтуы мүше белсенділігінің тəуліктік ырғақтылығын қалыптастыра отырып, тəуліктің белгілі бір уақытында жүретіндігіне баса назар аударылды. Қазір инструменталды түрде «қайта ашылып» жатқан активтілік толқындарын таба білген көне ғасыр ғалымдарының қырағылығына таң қалмасқа болмайды. Қазіргі көзқарас бойынша, БАН – адам денесінің барлығын қамтитын орасан зор арнайы рецепторлық алаң. Физиология саласы үшін адам мен жануарлар терісінің қалыпты жəне ағзаның əртүрлі қызметі жағдайындағы оптикалық қасиеттерін (ОҚ), жекелеп алғанда, жарық таратушы қасиетін (ЖТҚ) зерттеу аса қызығушылық тудыруда. Бұл зерттеулер тері БАН-ның құрылымдық ерекшеліктерін анықтауда басты орын алады. Адам жəне жануарлар денесі, құлақ қалқанының терісі, электрлік секілді, оптикалық гетерогенді болып табылады. Ол БАН-ның болуына байланысты, себебі дені сау адамдар мен жануарлар терісінің биологиялық активті нүктесі тері фонына қарағанда жарықты көбірек сіңіреді. Ал адам мен қоян терісінің БАН-ы мен фоны бір-бірінен өзгеше, яғни бұл өзгешеліктер статистикалық тұрғыдан нақты емес, ниверленеді. Сонымен, ағзаның функционалдық жағдайының бұзылуы тері бетінің оптикалық қасиетіне əсер етеді, ол БАН ЖТҚ көлемінің 30

жəне мүшелер мен жалпы ағзаның функционалды жағдайының өзгеруінен көрінеді. Көптеген электрофизиологиялық зерттеулер БАН электр кедергісінің төмендігі жəне ЭӨ-нің жоғарылығымен сипатталатынын белгіледі.

2-сурет. Қояндарың құлақ қалқанындағы БАН топографиялық үлгісі

Электрөткізгіштік (ЭӨ) тəулік ішінде шамамен 5 рет өзгереді. Сонымен қатар тəулігіне екі рет – күндіз жəне түнде ЭӨ векторларының бірі өз бағытын оң саладан теріс салаға жəне керісінше өзгертеді. Сонымен бірге БАН электрөткізгіштігінің тəуліктік ырғақтылығына тері температурасының тербелісі де, ұйқы-ояулық циклі де əсер етпейтіндігі атап өтілген. Ал «уақыт датчигі» 31

ретінде Жердің магниттік алаңы векторының вертикальды құрамдасының тербелісі алынады. БАН жүйесі арқылы электромагниттік жағдайдың периодтық тербелістеріне қатысты биосфераның экзогендік ырғақтылықтарымен қатар ағзаның өзінің эндогендік ырғақтылықтарының сəйкестеніп жүруі де мүмкін. Қазіргі уақытта терморецепторлардың белсенділігін, олармен байланысты орталық құрылым мен адам жəне жануарлардың сезімталдығын анықтайтын өте маңызды түрткі температуралық өзгерістер емес, оның абсолюттік мөлшері деп есептейді. Алайда температуралық түйсіктің алғашқы қарқыны терінің БАН мен оларға əсер ететін тітіркендіргіш қызуларының айырмашылығына, оның көлемі мен қолдану жеріне тəуелді келеді. Дене температурасының реттелуіне қарай гомойотермді (жылы қанды) жəне пойкилотермді жануарлар болып 2 топқа бөлінеді. Бірінші топқа жататын жануарлардың температурасы тұрақты олардың ОЖЖ жақсы дамыған, осыған орай, жылу реттеу механизмдері де өте жоғары дəрежеде. Дене температурасын тұрақты қалыпта сақтайтын реттеуші əсерленістер күрделі рефлекстер актісінен тұрады. Бұл рефлекстер тері, қан тамырындағы жəне ОЖЖ рецепторлардың температуралық тітіркендіргіштерге жауабын көрсетеді. ОЖЖ терморецепторлар гипоталамуста, орталық мидың торлы құрылымында, жұлында орналасқан. Олардың жылу жəне суықтық рецепторлары жүйке орталығы арқылы ағатын қанның температурасына əсерленеді. Гипоталамуста негізгі жылу реттеуші орталық орналасқан, ол жылу өндіруші жəне жылу беруші бөлімдерден тұрады. Бұлар дене температурасын реттейтін бірнеше жəне күрделі үдерістерді үйлестіріп отырады. Дене температурасын реттеуге ішкі сөлініс бездері де қатысады, əсіресе қалқанша жəне бүйрекүсті бездері. Олардың гормондарының түзілуін жүйке жүйесі қадағалайды. Шеткі жылу жəне суықтық рецепторлардан келетін серпілістерді жұлын-таламус жүйесі ми қыртысының артқы орталық аймағына жеткізеді. С.М. Мохадо 1983 жылы жасаған тəжірибесінде құлақ қалқанының əртүрлі аумағындағы тері температурасының əр деңгейде 32

болатынын тапты. Сондықтан да олардың көлемін салыстыруды ұқсастық теориясына, яғни əріптік бірдейлікке сəйкес жүргізу қажет. Акупунктура нүктелеріндегі өзгерістерді нақты нүкте орналасқан аумақтың фондық көрсеткішіне қатысты бағалау қажет. Өлшеудің екінші шарты оның көп реттілігі болып табылады. Ал J. Plummer 1980 жылы жасаған зерттеулерінде тері нүктесінің кескініне жататын ұлпалардан фасцияны тесетін жүйке-қан тамырлық байламдарды немесе байланысқан қан тамырларын жəне аяққы аспаптары бар жүйке өзектерін тапты. Тері бетінің осы аймақтарында электр кедергілерінің төмендеуі байқалады. Осылайша, автор нүктенің биологиялық активтілігін жүйкенің ғана емес, қан тамырларында да болатынын қарастырады. J. Niboyed 1982 жылы электрондық микроскопия көмегімен акупунктура маңайында құрамында қан мен лимфа тамырлы кешенді артериола бар қан тамырлық байламның бар екенін дəлелдеді. Артерия қабырғалары миелинденбеген жүйке тармақтарымен қоршалған, ал қан тамырлары арасында миелин талшықтары орналасқан. Н.Н. Богданова 1979 жылы жануарлар терісіне жасаған тəжірибелерінде теріде баяу электрпотенциалдар мен оның белсенді аумағының бар екендігін дəлелдейтін нейрондардың импульсті белсенділігін тіркеу арқылы қарастырылған сезімдер кешенін физиологиялық тұрғыдан дəлелдеген. Ал Р.А. Дуринян болса 1982 жылы акупунктураның корпоралды нүктелерін биологиялық кері байланыстың спецификалық емес рецепторлары ретінде қарастырады. Мұндай аумақтар тірі ағзаның сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етуде маңызды буын болып табылады. Жануарлар ағзасында болып жатқан көптеген үйлесімділік үдерістерге терідегі БАН циклді қызметі жатады, олар орталық жүйке жүйесімен тығыз байланыса отырып, ағзаның көптеген ішкі мүшелер қызметінің орталық механизмдерінің реттелуі мен интеграциялануын іске асырады. 1883 жылы Г.А. Захарьин, ал 1898 жылы Гед анықтағандай, қандай да мүшенің өзгерісі кезінде терінің белгілі бір бөліктері 33

аса сезімтал жəне ауырсынғыш болып келеді. Кейінірек ол бөліктер Захарьин – Гедтің проекциялық аймақтары деп аталды. Ұзақ уақытқа олардың механизмі түсініксіз болды. Алғашында, ойлағандай, ауру мүшеден импульсация жұлынға жетіп, осы жерден басқа, соған сай тері сезімталдығының нейрондарына ауысады. Басында бұл аумақтың ауырсынуы зақымдалған ошақтан жүретін жауап деп тұжырымдалды. Нəтижесінде Маккензи механизм ұсынды, жұлында ауысу сезімтал талшықтарға емес, эфференттік, яғни тері бөлігіне кететін талшықтарға жүреді, соңында ішкі мүше жақтан сəйкес бұлшықет пен тері бөлігіне нағыз рефлекстер түзіледі. Бұл тұжырым тəжірибе жүзінде дəлелденді. Белгілі бір мүшенің өзгерісі кезінде, оған сəйкес Захарьин – Гед аймақтарында температура, электрпотенциалдар, инфракүлгін сəулелену, зат алмасу, тамырлық жəне жүйке реакцияларының ағымы өзгереді. Захарьин – Гед аймақтарын сегментарлы массаж əдістерін жасағанда негізге алды. Ежелден дене бетіндегі активті нүктелер белгілі. Бұл нүктелер туралы оқу Қытайдан, Жапониядан келді деген ой бар. Бірақ белгілі болғандай, Оңтүстік Африканың түптамыр тұрғындары емдеу үшін денедегі бөлек нүктелерді тырнайды, арабтар активті нүктелерді күйдіреді, эскимостар үшкір таспен шаншиды; Бразилияның кейбір тайпалары түтік арқылы қадайтын арнайы жебелер қолданды; адам денесінің активті нүктелері бар меридиандар салынған б.з.д. 1550 жылы Ежелгі Египет папирусы да танымал. Соншалық ежелгі тарихына қарамастан, дененің активті нүктелерін тітіркендіру арқылы емдеу əдісі тек соңғы кездері қатаң ғылыми негізге қойылды, оны қолданудың көрсетілімдері, түрлі аурулар кезінде əсер ету əдістері анықталған. Аурикулопунктураның ежелгі əдісі – құлақ қалқанының активті нүктелеріне əсер ету. Бұл жерде айта кету керек, соңғы уақытта акупунктура, акупрессура, активті нүктелерге басқа əдіспен əсер ету жөнінде көптеген данамен «басқарулар» шығарылуда. Мұны оң жағдай деп айту қиын, өйткені, бір жағынан, кез келген емдік əдісті қолдану арнайы медициналық дайындықты қажет етеді, басқа жағынан, əлеуметті теріс ақпараттандырып, əр адам өз бетінше осы əдістерді меңгеріп, барлық ауруларды емдейді деген 34

көзбояушылықты туғызады. Нақ сол үшін біз инерефлекстік терапияның толық əдістерін келтірмейміз. Сонда да теріге əсер етудің негізгі көрсетулерін əрқайсы білуі шарт. Оған тек активті нүктелерді тітіркендіру емес, сонымен қатар жалпы жəне аймақтық массаж, щеткалы массаж, банкалар мен горчичниктер, ультракүлгін сəулемен сəулелендіру жатады. Климаттық жəне физиотерапевтикалық əсер етудің көптеген əдістері тері жағдайына əсер етеді. Бірақ есте сақтау керек, көптеген процедураларды бір күнде қолдануға болмайды. Сонымен қатар БАН тербеліс үдерістерін зерделеуді адамның сыртқы əлеммен байланысын тануға деген фундаменталды қажеттіліктерін ғана талап етіп отырған жоқ. БАН жүйесі арқылы электромагниттік жағдайдың периодтық тербелістеріне қатысты биосфераның экзогендік ырғақтылықтары мен ағзаның өзінің эндогендік ырғақтылықтарының сəйкестеніп жүруі де мүмкін. Жоғарыда айтылғандар тері БАН бірқатар морфологиялық, электрофизиологиялық жəне биофизикалық ерекшеліктері бар функционалды оқшауланған құрылым ретінде қарастыруымызға негіз болады əрі өзара жəне ішкі мүшелер мен мидың сəйкес бөлімдерімен байланыста, яғни жалпының құрамдас бөлігі болып табылады. 2.2. Теріні электр тогына жауап беруі Электр өткізгіштік жəне электр тогына жауап кері байланыста болады. Бұлардың үлкендігі терінің функционалды жағдайын сипаттайды, сонымен қатар жүйке жүйесінің перифериялық жəне орталық жұмысын көрсетеді. Терінің электрлік токқа жауабының үлкендігі тер мен май бөлінуінің интенсивтілігімен, ұлпа сұйықтығындағы минералды тұздардың концентрация-сымен жəне тері тамырларының қанмен толуымен байланысты. Десимпатиялық тері қызу барысында кеңитін тамыр өзгермейтін жоғары осмостық кедергіге ие. Тер бездері жоқ ұрпақтық эпидермиялы дисплазия кезінде де тері тамыр кеңеюі жағдайында да үнемі жоғары электрлік кедергімен сипатталады. 35

Мұндай əдіспен тердің бөлінуі терінің электр кедергісінің көлемін анықтайтын негізгі фактор болып табылады. Тер неғұрлым көп бөлінсе, солғұрлым кедергі аз болады. Керісінше, құрғақ қабыршақты қабат жақсы диэлектрик болып саналады. Дені сау адамның зақымданбаған құрғақ терісінің кедергі келтіруі 100 000 мен 10 000 000 Ом шамасына дейін жетеді. Эпидермистің жылтыр жəне қабыршақты қабаттары ғана электр тогына жоғары резистентті, олардың диэлектрлік қасиеті екі фактормен анықталады: төмен ылғалдылық пен липидтердің болуы. Эпидермистің сыртқы қабаты үнемі су булануының салдарынан құрғақ болады. Токқа кедергінің жылдам азаю нүктесі эпидермисті екіге бөлетін (сыртқы құрғақ жəне ішкі ылғал) сыртқы түйіршікті қабаттың бетінде орналасады. Құрамында суы аз майлы терінің токқа кедергісі жоғары болады. Басқа жануарлармен салыстырғанда адамда жүйкенің реттелу жəне эмоциялық жағдайына байланысты тердің өңделуі мен секрециясы арасындағы байланыс жақсы дамыған. Эмоциялық жəне жүйкенің қозуымен жүретін тер бездерінің қызметі терінің электроиндуцилеуші жəне электркедергілік қасиеттерін тез өзгертеді, олар потенциалдар мен Омдық кедергілердің төмендеуі негізінде көрінеді. Бұл феномен И.Р. Тархановпен 1889 жылы жете зерттеліп, «тері-гальваникалық рефлекс» деп аталды. Эмоциялық байланысы негізінде оны «психогальваникалық рефлекс» деп те атайды. Тері-гальваникалық рефлекс клиникалық зерттеулерде эмоционалды жəне жүйке қызметтерінің объективті бұзылысының көрсеткіші ретінде қолданылады. Эмоция жəне басқа тітіркендіргіштер (мысалы, тері бетін қыл қаламмен сипап өту) симпатикалық жүйке жүйесін қоздыру жолымен тері-гальваникалық рефлекстің амплитудасын өзгертеді, ал ол өз кезегінде тер бөлінуінің интенсивтілігін жəне терінің электр кедергілігінің үлкендігін реттейді. Сондықтан бұл екі көрсеткіштердің динамикасы тер бездерінің жұмысы жəне симпатикалық жүйенің жағдайы жайында анық ақпараттарды береді. Терінің омдық кедергісінің үлкендігі оның өткізгіштік көрсеткіштерімен корреляцияланады. Бұл негізде 36

электрометриялық тəсіл түрлері ойлап табылған, олар тері барьерінің түрлі заттарға резистенттілігін теріде санамай-ақ анықтауға мүмкіндік береді. 1-кесте Терінің барьерлі-қорғаныс қызметтерімен құрылымдық қамтамасыз етілуі Барьер

Қабыршақты қабық

Механикалық +++

+++

Резистенттілік Қорғаныс факторлары Сəулеге Химияға Электр Антиқарсы қарсы өт- кедергі микробты кізгіштік ++ ++++ ++++ +++ Кератин, липид, рН, антимикробты резистенттіліктің арнайылылығы ++ ++++ ++++ ++++ жоқ факторлар

Жылтыр қабық

Солар +

++++

+

+

++++

Гранулалы қабық Эпидермистің төмен қабаттары Дерманың шығыңқы қабаты

Қышқыл гидролазалар, рН. +

+

+

+

++++

++

++

++

+

+++

+++

++

++

+

+++

Дерманың толық қабаты

Меланин, уроканинді қышқыл,кератиноцидтердің қышқыл гидролазалары Лимфоциттер, макрофагтар, нейтрофильдер,фибробластар Коллаген, МПС

37

Терісіз, оның барьерлік-қорғаныс қызметтерінсіз ағзаның қалыпты қызметін елестетуге болмайды. Ол ішкі мүшелерді механикалық, физикалық жəне химиялық факторлармен зақымданудан қорғайды, лимфамакрофагты жүйе аутоантигендерден жəне аутоагрессивті жасушалардың негізінде гомеостатикалық қызметін орындаса, бұл микробтардан қорғаудың негізгі қорғаныс механизмі болып табылады. Эпидермистен өткен антигендер немесе микробтардың таңбасы болады, себебі олар Лангерганс жасушалары мен кератиноцидтердің гидролитикалық əсеріне түседі. Қандағы лейкоциттер əлсіз микробтар мен өңделген антигендермен істі болады. Терінің негізгі барьерлі-қорғаныс қызметтерінің түр резистенттілігінің құрылымдық артықшылығын кесте түрінде есептеуге болады. Кейбір зерттеушілер тері құрылымының күрделі еместігін белгілейді, бірақ құрылым неғұрлым қарапайым болса, солғұрлым ол сенімді əрі тұрақты. Сондықтан да теріге басқа да талаптар қойылады, белгілі құрылымындағы оның негізгі қызметтерінің эффективтілігі. Терінің қарапайым көрінетін құрылымында ағзаның дара шешімін көруге болады: күрделі қызметтердің эффективті орындалуында қабілеті қарапайым, құрылымы тұрақты. 2.3. Заттарды тасымалдауды т>рлері Физиологиялық тұрғыдан ең маңыздылары мыналар: кез келген плазматикалық мембрана фосфолипидті екі қабаттан тұрады. Олардың ішкі бойында белоктар болады, ал сыртқы бетінде белоктар мен көмірсулар орналасқан. Оның ішінде соңғылары эритроциттерде өте көп, олар белгілі бір қызмет атқарушылар жəне гликокаликс түзеді. Көп жағдайларда заттарды өткізуде сүзгіштік қызмет атқарады. Осы белоктар маңызды болып табылады: бұлар ферменттер (мысалы, АҮФ-ты гидролиздеуге қатысады), тасымалдаушылар, иондық каналдар, рецепторлар. Барлық мембрана белоктары эндоплазматикалық торда (ЭТ) синтезделеді. Одан кейін Гольджи аппараттарына қарай өтіп, сол 38

жерден мембрананың тиісті учаскелеріне қарай таралады. Тіршілік қажеті қызметінің өзгеруіне қатысады. Глюкоза – бұл үлкен полярлы молекула, оның концентрациясы цитроплазмаға қарағанда клетка сыртында жоғары. Глюкозаның клеткаға өтуі жеңілделінген диффузияның көмегімен градиент концентрациясына байланысты өтеді. Сонымен, глюкозаның диффузия жылдамдығы шектеулі, белгілі деңгейден артпайды, бірақ энергия жұмсалмайды. Бұл жерде тағы да бір айта кететін жайт, диффузияның жылдамдығы дегеніміз не? Диффузия коэффициенті – мембрананың екі беткейіндегі заттардың концентрациясының айырмашылығы 1 м/л-дегі қалыңдығы 1 см, ауданы 1 см2 мембранадан ерітіндіде еріген заттардың молекулаларының өту жылдамдығы. Мысалы, зарядталмаған липофилді заттар (О2, СО2) жəне майда полярлы молекулалар (су) диффуздік коэффициенті жоғары, олар клетка мембранасына тез өтеді. Ал көптеген дəрілік заттар, мысалы, анестетиктерде липофилді жəне диффуздік коэффициенттері жоғары. Əрі полярлы молекулалар қанттар, амин қышқылдары жəне иондардың диффуздік коэффициенттері төмен. Сондықтан да осындай заттарды мембрана арқылы өткізу үшін арнайы тасымалдайтын белоктар қажет. Жеңілдетілген диффузия кезінде заттар мембрананың ірі полярлы молекула тасымалдарына белоктар арқылы жəне зарядталынған иондар транс мембраналық белоктық каналдары арқылы өтеді. Иондық каналдар – клетка мембранасындағы арнаулы белоктар гидрофилді өту жолын жасап, осы жерден зарядталған иондар клетка мембрананың электрохимия градиенттігіне байланысты өткізеді. Каналдың ішкі қабырғалары α суббірлігі аминқышқылды ілмешектерден құралған. Ал басқа реттеуші суббірліктер (β,δ,γ) қақпаның жұмысына əсер етеді. Мысалы, липидтер ЭТ ішкі бетінде синтезделсе, белоктар информация РНҚ рибосомамен өзара əсерінен ЭТ сыртқы беткейінде синтезделеді. Ал ЭТ синтезделген өнімдерді плазмалық мембранаға өтуінен бұрын Гольджи аппаратында өңдеуден өткізеді. 39

Мембраналық белоктардың басты қызметі: – гидрофилді ірі молекулаларды жəне иондарды мембрана арқылы тасымалдайды; – рецепторлық қызмет атқарады, сигналдарды клетка мембранасы арқылы өткізіп отырады (бір сигналды тасымалдау үшін бірнеше белок молекулалары қатысады); – плазмалық мембрананың басты қызметі клетканың ішкі жəне сыртқы ортасындағы өзгерістерді қатаң бақылау арқылы жалпы тепе-теңдікті (гомеостазды) сақтайды. Фосфолипидті қос қабат клетка цитоплазмасын сыртқы ортадан бөліп тұрады. Липидті суцпензия жасау арқылы, онда мембраналық белоктар орналасқан. Клетка мембранасының тіршілігі үшін үлкен рөл атқарады. Осылардың ішіндегі бір түрі – кедергі тасымал қызметі: микроортаға немесе цитоплазмаға мембрана арқылы өзгеретін заттардың ағысын анықтаушы. Мембранада əрекет потенциалының пайда болуына қатысады. Энергияның қорлануына (мысалы, митохондрия мембранасы), клеткааралық өзара байланыстарды, мысалы, сигналдарды өткізуге қатысады. 2.4. Биомембрана арылы заттарды тасымалдау Клетка мембранасы арқылы заттардың өтуі үш түрлі болады: 1) қарапайым жай диффузия; 2) жеңілдетілген диффузия (арнаулы тасымалдаушылар арқылы); 3) активті транспорт. Диффузия дегеніміз – белгілі бір бағыты жоқ, молекулалардың электрохимиялық градиентіне байланысты болады. Тура жəне басқа бір заттар арқылы. Тура тасымалдауда арнаулы тасымалдаушы қатыспайды. Ал екіншісінде арнаулы тасымалдаушылар қатысады. Мысалы, глюкозаны тасымалдау үшін арнаулы тасымалдаушыларды қажет етеді. Ал екіншісінде тасымалдау түріне энергия жұмсалады (активті транспорт) немесе энергиясыз (жеңілдетілген диффузия). Сондықтан да екінші вариант бойынша 40

тасымалдауда негізгі екі тасымалдау түрі барын айтуға болады. Пассивті жəне активті тасымалдау (3-сурет). Тасымалдаудың үшінші варианты – тасымалдау кезінде мембрананың құрылысы өзгеріске ұшырайды (экзоцитоз, эндоцитоз) немесе құрылымында өзгеріс болмайды. Тасымалдаудың төртінші варианты – екі затты бірдей тасымалдау (котранспорт), сипорттық тасымалдау типі (екі зат бір бағытқа қарай бағытталады Na++ глюкоза немесе антипорт типі (бір-біріне қарама-қарсы біреуі клеткаға, екіншісі клеткадан). Унипорт – тек бір ғана зат береді. Мысалы, глюкоза молекуласы. Пассивті тасымалдау – мұның да екі түрі бар: жай диффузия жəне жеңілдетілген диффузия. Жай диффузия фук заңдылығына сəйкес химиялық немесе электрохимиялық градиентіне сəйкес. Мысалы, клетка ішінде Na+ 14 ммоль, ал сыртқы ортада 140 ммоль, осы жағдайда заттың ағысы клеткаға қарай пассивті ағын түрінде өтеді. Тірі жүйеде транспорттың мұндай түрі шектеулі. Оттегі, CO2, су осы түрде клеткадан ортаға немесе керісінше өтуі мүмкін. Бұл жердегі басты мəселе пассивті тасымалдану үшін заттарда, майда (литофилді) ерігіш қасиеті болуы тиіс. Ал гидрофилді заттар фосфолипидті мембрана қабатынан өтпейді, бұл жерде энергия шығын болмайды, себебі диффузия градиент концентрациясы бойынша жүреді. Жеңілдетілген диффузия да екі варианттан тұрады арнаулы тасымалдаушылардың қатысуымен немесе арнаулы иондық каналдар арқылы. Мембраналарда арнаулы тасымалдаушы белоктар тасымалданатын заттардың молекулаларымен байланысқа түсіп, градиент концентрациясы бойынша өткізеді. Осы жағдайда энергия шығындалмайды, ал мембрана арқылы өту жолы жеңілдеп оңай өтеді. Иондық каналдар. Мембранадағы интегралды белоктарды тасымалдаушы қызметін атқарушы майда бөлшектер сол иондарға сəйкес болады. Канал арқылы сараланып (селективті) өтілетін заттар сол каналдардың геометриясына (куысының диаметріне, селективті сүзгіштің диаметріне) каналдың ішіндегі орналасқан 41

бөлшектік заттардың зарядына (мысалы, катионды өткізуші канал – аниондық бөлшектер) байланысты. Əрбір иондық канал қуыс (устье), селективті фильтр (саралай өткізуші сүзгіш), қақпа, қақпаны ашып, жауып отыратын механизмнен тұрады. Каналдың бірінші варианты мембранадағы потенциал айырмашылығы арқылы басқарылып отырса (потенциалға тəуелді иондық каналдар), ол үшін каналдың жанында электросенсорлар болады. Мембрананың потенциалдық деңгейіне байланысты бір ашылып, бір жабылып отырады. Иондық каналдың екінші варианты рецепторлар арқылы басқарылушы: бұл жағдайда мембрананың беткейінде орналасқан рецепторлар арқылы басқарылады. Медиатормен (лиганда) рецептор байланысқа түскенде каналдар ашылуы мүмкін. Кейбір рецептор арқылы басқарушы каналдардың рецептор мен қақпа механизмдердің арасында аралық кезең болады (циклді монофосфат, протеинкиназа делдалы арқылы). Селективті иондық каналдардың басты өткізгіштік қасиеті олардың геометриясына байланысты. Мысалы, Na+ диаметрі – 0,19 нм, ал гидраттық қабықша мен бірге оның диаметрі 0,3 нм-ге жақын. Канал қуысының диаметрі – 0,3-0,5 нм. Селективті фильтр арқылы Na+ немесе басқа иондар өту үшін олар сыртқы гидратты қабығынан босану керек, тек «жалаңаш» күйде ғана өте алады. Na+ каналы – қуыстан, селективті сүзгіштен, қақпаны реттеуші механизмнен тұрады. Мұндағы қақпа екі типтен тұрады. Активті (М – қақпа) жəне активсіз (h - қақпа). Тыныштық күйде (МП-80 мВ) активті қақпа жабық күйде, бірақ кез келген жағдайда ашылады, ал инактив қақпа ашық күйде болады. Мп төмендегенде (60 мВ-қа дейін) активті қақпа ашылып, Na+ иондарын клеткаға өткізеді, бірақ тез арада инактивті қақпа жабылып Na+ каналы активсізделінеді. Бірнеше уақыттан кейін активті қақпа жабылып, инактивті канал ашылып цикл қайтадан басталады. Каналды тетродотоксинмен, жергілікті анестетикпен (новокаин бар заттармен) тоқтатып жауып қоюға болады. Калий каналы. Саралай өткізуші (селективті), негізінен, К+ ионын өткізеді. Тетраэтиламмонимен жабылып қалады. Инактивация қасиеті нашар. 42

Кальций каналы. Иондық каналға тəн барлық атрибуттары болады (қуысы қақпа механизмі, фильтр), Мn, Nі, Cd (екі валенті) жəне дəрілік заттар верапамилом, нифедипинон, дильтиазмом байлап тастауға болады.

Жай диффузия Канал арқылы диффузия Тасымалдау арқылы өту Активті тасымалдау Жеңілдетілген диффузия

3-сурет. Клетка мембраналарына заттардың өту жолдары

Активті тасымалдау: бірінші активті транспорт кезінде энергия концентрация градиентке қарсы жүріп, заттарды тасымалдауға жұмсалады. Екінші активті тасымалдау кезінде бірінші затты тасымалдауға кеткен энергияға, екінші затты тасымалдауға кеткен энергияны пайдаланады. Мысалы, глюкоза молекуласы Na+ иондарын тасымалдауға жұмсалатын энергия есебінен жүреді. Бірінші активті тасымалдау ағзаларда кең таралған. Олар К++ Na насосы, Na+ – сутектік алмасу механизмі, Na+Са++-лік алмасу механизмі, Са++ насосы, т.б. Осылардың басты мəні АҮФ белсендігі жоғары мембранадағы тасымалдаушылар АҮФ ыдырауын, одан бөлінген энергия заттарды тасымалдауға жұмсалады. Нақтырақ: калий – Na+ насосы клеткадан Na+ ионын сығып шығарып, К+ионын ішке кіргізеді (градиент концентрациясына қарсы). Енді Na+-ді клеткадан ортаға өткізу үшін тасымалдаушы (калийнатрий АҮФ) клетка ішінде Na+ ионымен қосылып, соның нəтижесінде тасымалдаушының АҮФ-лық белсенділігі жоғарылап, АҮФ гидролизделінеді, соның нəтижесінде энергия бөлініп, тасымалдаушы əткеншек тəрізді Na+ ортаға тасымалдап шығарады. Осы жерде ол Na-ға жақындығын жоғалтпай, бірақ калийде жақындық қасиет көрсетіп, оның ионын өзіне қосып алып, нəтижесін43

де тасымалдаушының конформациясы өзгеріп, клетка мембранасының ішіне қайта келеді, тағы да өзімен бірге К ионын ала келеді. Осы жерде калийге жақындығы жоғалып, Na-ге жақындық білдіріп, циклді қайталай бастайды. Нacoc уабаин (строфантин G) арқылы активтілігін төмендетеді. Екінші активті транспорт. Бұл көбінесе бүйрек эпителий клеткасында, энтероциттерде жүреді. Мұның мəні (глюкоза молекуласын тасымалдауды мысалға алайық): глюкозаның молекуласы клеткаға ену керек, оның концентрациясы ортаға қарағанда жоғары. Осы үдеріс іске асу үшін энергия жұмсалуы керек. Бірақ энергия натрийді тасымалдауға жұмсалған болатын. Басты себебі клеткада К+-Na+ сорғышының жұмысы арқылы Na+ концентрациясы төмен. Ал ортада Na+ концентрация жоғарылауынан Na клеткаға градиент бойынша кіруге тырысады. Сонымен, глюкоза молекуласы натрийге қосылатын арнаулы тасымалдаушыларға байланысып, клетка ішіне кіреді де, глюкозаны, натрийді тасымалдаушыдан ажыратып тасымалдаушы өзінің қызметін жаңадан бастайды. Na+ насос арқылы сыртқа сырып шығарылып, ал глюкоза клетканың басқа жағынан градиент концентрациясы бойынша өтеді. Жалпы осы үдеріс тірі жүйелерде котранспорт принципі бойынша бір мезгілде екі молекула тасымалданады. Калий-натрий сорғышы жағдайында антипорт типтес (калий бір бағытқа, натрий қарсы бағытқа қарай). Ал екінші активті тасымалдау симпорт типтес тасымалдау. Эндоцитоз жəне экзоцитоз. Тасымалданудың бұл түрінде мембраналық құрылысы өзгеріске ұшырайды. Бұл тасымалдау кезінде энергия жұмсалады. Эндоцитоз – ірі молекулаларды ортадан клеткаға енгізу. Осылардың бір варианты – фагоцитоз, екіншісі – пиноцитоз. Пиноцитоз кезінде клетка белоктың молекуланы алдын ала гидролизде май сіңіру қабілеттілігі жоғарылайды. Мысалы, жаңа туған бала ананың сүті құрамындағы антиденелерді (иммукоглобулиндерді) эндоциттер арқылы бұзылмаған күйінде қабылдауы оның қызметін атқарады. 44

Экзоцитоз – ірі молекулаларды клеткадан сыртқа шығару. Мысалы, синапсқа медиаторлардың везикулалардан бөлініп шығуы. Бақылау сұрақтары: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Терідегі БАН рөлі қандай? Терінің электрөткізгіштігі тəулік ішінде неше рет өзгереді? Терінің барьерлік қорғаныс қызметінің рөлі қандай? Тері-гальваникалық рефлекс дегеніміз не? Физикалық термореттелу дегеніміз не? Химиялық термореттелу бола ма? Жылу беруді қандай үдерістер қамтамасыз етеді? Қандай жағдайда жылу сəулеленудің есебінен жылу берілу орындалады? Қандай жағдайда жылу өткізу есебінен жылу берілу орындалады? Қандай жағдайда булану есебінен жылу берілу орындалады? Жылу беруді қандай мүшелер жəне жүйелер қамтамасыз етеді? Эпидермистің диэлектрлік қасиеттерін анықтауда қандай факторлар тəн? Терінің қорғаныс факторлары қандай? Терінің барьерлік қызметіне не жатады?

3-тарау

ОЗCЫШ ТКАНЬДЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Тірі клеткаға тəн басты қасиет – тітіркенгіштігі, яғни тітіркендірудің əсерінен зат алмасу үдерісінің өзгеріске ұшырауы арқылы жауап беру қабілеттілігі. Қозғыштық – клетканы тітіркендіргенде қозу арқылы жауап беру қасиеті. Қозғыш ткандерге жүйке, ет жəне кейбір секрет бөлуші клеткалар (бездер) жатады. Тірі клеткаларға тəн тағы да бір ең маңызды қасиет – электрлік қозғыштығы немесе электр тогымен əсер еткенде қозу арқылы жауап беру қабілеттілігі. Қозғыш тканьдердің осындай жоғарғы сезімталдығын, əсіре се өте əлсіз электр тогы əсерінің қозу қабілеттілігінің болатынын құрбақаның артқы аяғының жүйке-еттен жасалынған препаратты қоздыру барысында ең алғаш Л. Гальвани тəжірибе жүзінде көрсетті. Егер осы препаратқа əртүрлі металдарды бір-біріне жалғастырып тигізетін болсақ (мысалы, мыс пен мырыш), бір пластинкаға етті, екіншісіне жүйкені, сол кезде ет жиырылады (Гальванидің бірінші тəжірибесі). Гальванидің тəжірибесіне жан-жақты талдау жасай отырып, А. Вольт мынадай қорытындыға келді: электр тогы клеткада пайда болмайды, ол əртүрлі металдардың электролитпен жанасқан жерінде, себебі ткань сұйықтығы тұздардың ерітіндісінен тұрады. Осы зерттеудің нəтижесінде А. Вольт жаңа құрал жасап, оны «Вольт бағанасы» деп атады (ол бірінен кейін бір қағаз орналасқан мырыш жəне күміс пластинкалардан, оның аралары тұзды ерітіндіден дымқылданған қағаз арқылы бөлінген). 46

Бірақ өзінің тəжірибесінің дұрыстығын дəлелдеу үшін Л. Гальвани екінші тəжірибе жасайды: етке етті реттеуші жүйкенің ұшын осы еттің бетіне жанастырғанда еттің жиырылғаны байқалды (Гальванидің екінші тəжірибесі, металсыз). Сонымен, Л. Гальвани өзінің көзқарасын анықтап, дəлелдеп əрі қарай дамытты. Ең бірінші, «жануарларда электрлік құбылыстың» болатынын дəлелдеп берді, яғни тірі клеткаларда электр тогының болатындығын, тірі клеткаларда электр құбылысы болатынын «екінші тетанус» тəжірибесінде толық дəлелдеп берді. Осы тəжірибені жасаған Маттеучи «жүйке-ет препаратын электр тогымен тітіркендіріп, препаратта пайда болған биотокпен екінші препаратты тітіркендіргенде, электр тогы пайда болады». ХІХ ғасырдың аяқ кезінде Л. Герман, Э. Дюбуа-Реймон, Ю. Бернштеин зерттеулерінің нəтижесінде, тірі клеткалардағы электрлік қозудың пайда болуы клетка мембранасында болатындығын дəлелдеп көрсетті. 3.1. Ионды канал жGне клетка мембраналарыны рылысы мен ызметі Қазіргі кездегі мəліметтерге сүйенетін болсақ, биологиялық мембраналар барлық тірі клеткалардың сыртқы қабығы жəне клетка ішіндегі көптеген органдарды қалыптастырушы болып есептеледі. Құрылымындағы тағы да бір ерекшелігі, мембрана барлық уақытта жабық-тұйық кеңістікті қалыптастырады, микроқұрылымының осындай болуына байланысты маңызды қызмет атқарады. 1. Кедергілік қызметі – арнаулы механизмдердің көмегімен градиент концентрацияларын жасау арқылы иондардың диффузиясының еркін қозғалуына (өтуіне) кедергі жасайды. Мембранада электр тогының пайда болу механизміне қатысады. Оған жататындар: тыныштық потенциалының пайда болуы, əрекет потенциалының генерациясы, биоэлектр импульсінің əртүрлі құрылымдардан таралуы. 2. Клетка мембранасын реттеу қызметі – клетка сыртындағы жəне клетка ішіндегі реакциялардың сыртқы биологиялық 47

активті заттарды қабылдауының нəтижесінде мембрананың ферменттік жүйесінің өзгеруі жəне екінші механизмі «месенджерлерді» немесе делдалдарды іске қосу арқылы жүреді. 3. Сырттан келген табиғаты электрлік емес стимулдарды электр сигнал күйіне айналдыру. 4. Синапстердің ұштарынан медиаторларды сыртқа шығару. Мембрананың қалыңдығы – 6-12 нм. Химиялық құрамына келсек, липидтер мен белоктан тұрады. Олардың саны əртүрлі клеткаларда əртүрлі болады. Қазіргі кезде клетка мембранасының бірнеше моделі белгілі, оның ішінде кең тараған моделі «Сұйық – мозайкалық модель». Осы моделге сəйкес қарайтын болсақ, фосфолипид молекуласы екі қабаттан тұрады екен. Оның гидрофобты ұшы биқабаттың ішіне қарай орналасса, ал гидрофилді ұшы сулы бөлігіне қарай орналасқан. Құрылымның осындай болуы сыртқы жəне ішкі фазаға бөлініп, қалыптасып ең қолайлы жағдай жасайды. Фосфолипидті биқабат – глобулярлы белоктардың жиынтығы, полярлы бөлімі сулы қабаттың беткейінде орналасқан. Осы белоктар əртүрлі қызмет атқарады. Рецепторлық, ферменттік, иондық каналдар түзеді, мембраналық насос жəне иондар мен молекулаларды тасымалдаушы болып саналады. Мембрананың электрлік сипаттамасына келетін болсақ, клетка мембранасының морфологиялық ерекшеліктері оның электрлік сипатын анықтаушы деп есептеледі. Оның ішіндегі ең бастысы – электр сыйымдылығы жəне электр өткізгіштігі. Сыйымдылық қасиет фосфолипидті би қабатына байланысты кейбір иондарды өткізбейді (шамасы 5 нм). Клетка мембранасының сыйымдылығының тағы да бір қасиеті электр үдерісінің уақытша өтуіне септігін тигізеді. Өткізгіштігі (g) электрлік кедергіге қарама-қарсы көрсеткіш болып табылады. Фосфолипидті биқабат арқылы əртүрлі заттар өтеді, оның өткізетін деңгейі, яғни клетка мембранасының зат өткізу қабілеттілігі заттардың концентрациялық айырмашылығына да байланысты. Сондықтан да мембрананың иондық өткізгіштік қасиетінің өлшемі болып етептеледі. 48

Na+, K+, Ca2+, Cl- иондарының клеткаға кіруі жəне сыртқа шығуы арнаулы іші сұйықтыққа толған каналдар арқылы жүреді. Каналдардың мөлшері өте кішкене (диаметрі – 0,5-0,7 нм). Каналдардың қызметін əртүрлі əдістер арқылы зерттейді. Осылардың ішіндегі ең бір кең таралған əдісі – кернеу деңгейінің бір деңгейдегі күйі немесе «Voltage – clamp» əдісі. Бұл əдістің басты мəні – арнаулы электрлік жүйе арқылы мембраналық потенциалдың белгілі бір деңгейдегі өзгерісін нақты тіркеу. Егер потенциал айырмашылығы тұрақты болса, Ом заңына сəйкес токтың мөлшері иондық каналдың өткізгіштігіне пропорционалды. Баспалдақты деполяризацияға жауап ретінде иондық каналдардың бірі ашық, ион клеткаға электрохимиялық градиентіне сəйкес кіреді, сөйтіп, клеткада əрекет потенциалы пайда болады. Иондық каналдар мембрананың басты екі қасиетін қамтамасыз етеді: а) селективтік немесе таңдап өткізуі; ə) өткізгішті канал арқылы. Селективті немесе таңдап өткізу оның белоктарының ерекше құрылымының нəтижесінде іске асырылады. Көптеген каналдар электр арқылы басқарылады немесе ионды өткізу қабілеттілігі мембраналық потенциалдың көрсеткішіне байланысты. Каналдар өздерінің қызмет атқару сипатына, əсіресе каналға кіретін жəне шығатын жеріндегі белоктар құрылымының ерекшелігіне байланысты бірдей емес (оны басқаша қақпа механизмі деп атайды). Натрий каналын мысалға ала отырып, иондық каналдардың жұмыс істеу принципін қарастырайық. Тыныштық күйде NаCl каналы жабық күйде болады деп алайық. Клетка мембранасының деполяризация кезінде белгілі бір деңгейге жеткенде m қақпасы ашылады, соның нəтижесінде Na+ күшті қарқынмен клетка ішіне қарай өтеді. Бірнеше милисекундтан немесе m қақпа ашылғаннан кейін, h қақпа (Na+ шығатын қақпада орналасқан) жабылады (активтілігі баяулайды). Инактивация клетка мембранасында тез дамып, оның активсіздік дəрежесі деполяризация тудырған көрсеткішпен уақыттың əсеріне тəуелді болады. 49

Na каналының жұмысы мембраналық потенциалдың мөлшерімен анықталады. Есептеу бойынша, активті Na+ каналы 1 мили-секундта 6000 ионды өткізеді. Сондықтан да мембрана қозған кездегі Na+ ағыны мыңдаған жеке-жеке токтардың жиынтығы болып есептеледі. Na+ каналынан басқа клетка мембранасында осындай талдап өткізетін К+, Са2+ каналдары бар. Каналдардың бірнеше түрлері болады. Ходжкии жəне Хаксли, осы Na+ жəне К+ каналдарының бірбіріне тəуелсіз, мембрана арқылы өтуіне сəйкес каналдардың «тəуелсіздік» принципін қалыптастырды. Каналдардың өткізгіштік қасиеті əрқайсысында əртүрлі. Мысалы, К+-каналындағы инактивация үдерісі, N каналында болмайды. Ерекше К+ каналы бар, оның активтілігі клетка ішінде Са2+ концентрациясы жоғарылағанда жəне клетка мембранасында деполяризация болғанда ғана жоғарылайды. Осы калий-кальций тəуелді каналдың белсенділігі реполяризация үдерісін жеделдетеді, сөйтіп, тыныштық потенциалының бастапқы күйіне келуін тездетеді. Ерекше бір қызықтыратын – Са++ каналы. Клетка мембранасын деполяризациялауға Са++ ағынының кіруі жеткіліксіз. Көп жағдайларда клеткаға енген Са+ «мессендждері» немесе əмбебаптық рөлін атқарады. Са++ каналының активтілігін жоғарылатушы жəне клетка мембранасындағы деполяризацияны қамтамасыз етуші клеткаға енген Na+ ионы болып табылады. Ал Са каналын активсіздендіру – өте күрделі үдеріс. Бір жағынан, клетка ішіндегі бос Са++ концентрациясының жоғарылауы кальций каналын активсіздендіреді, екінші жағынан, клетка цитоплазмасындағы белоктар Са++ мен байланысқа түсіп, кальцийдің алғашқы деңгейін көп уақыт ұстап тұрады, төменгі деңгейде болса да, сөйтіп, Na+ ағысын толық тоқтатады. Кальций каналы жүрек клеткасында ең басты рөл атқарады. 3.2. оз$ышты жGне озу Əрбір ағза өзін қоршаған орта факторларының өзгеруіне бейімделіп, тұрақты жағдайда тіршілік ету үшін көптеген тітіркендіргіштерге жауап беру қабілеттілігі болу керек. 50

Тітіркендіргіш – бұл кез келген фактор, оның əсері ағзаға, ағзалар жүйесіне немесе оның жеке бір бөлігіне əсер етуге бағытталған. Тітіркендіргіштер шығу тегіне қарай əртүрлі болуы мүмкін: а) физикалық (жарық, дыбыс, денені дөңгелетіп айналдыру, қуық қабығының керілуі немесе көзге түскен қиқым, электр тогының əсері, т.б.); ə) физика-химиялық тітіркендіргіштер (осмостық қысымның өзгеруі, қан РН-ының өзгеруі, электролиттік құрамы, коллоидты күйі, т.б.); б) химиялық агенттер (қоректік заттар, улы заттар, дəрі-дəрмектер, микробтардан бөлінетін токсиндер, өндірістік факторлар, биологиялық активті заттар, əсіресе өсімдіктерден бөлінетін, күнделікті тұрмысқа пайдаланатын химиялық заттар, т.б.). Физиологиялық эксперименттерде тітіркендіргіш орнына əртүрлі электр токтарының əсерін пайдаланады. Бұл тітіркендіргіштің артықшылығы оның күшін, мөлшерін, əсерін, ұзақтығын, жиілігін, жылдамдығын қосып ажырату арқылы еркін реттеп отыруға ыңғайлы. Сонымен қатар басқа барлық тітіркендіргіштерге қарағанда оның шығу тегі де, табиғаты да жүйке импульсіне жақын, былайша айтқанда, жасанды емес. Сонымен, бұл түсінікке нақты анықтама берер болсақ, қозғыштық дегеніміз – əрбір тірі тканьдердің сырттан келген тітіркендіруге жауап беру қабілеттілігі. Осындай қозғыштық қасиеті бар тканьдерді қозушы тканьдер деп атайды. Бұл тканьдерге жататындар: жүйке ткані (рецептор, жүйке талшығы, жүйке клеткасы – нейрондар); ет ткані (қаңқа еттері, ішкі мүшелердің қабырғасындағы бірыңғай салалы еттер, қан тамырларының қабаты), безді ткані (ішкі жəне сыртқы секреция). Əрбір қозғыш тканьдер бұл құбылысқа тəн ерекшеліктерімен жауап қайтарады. Қозған еттер жиырылады, бездер секреттер бөледі, жүйке тканьдері импульс шығарып (рецептор, нейрон), оны басқа нейрондарға (жүйке талшықтары) немесе орындаушы мүшелерге (етке) өткізіп отырады. Сонымен қатар қозу үдерісіне тəн қасиет барлық тканьдерге бірдей жалпылама қасиеттерімен танылады. Мысалы, қозу кезінде зат алмасу күшейіп, температура жоғарылап, цитоплазманың тұтқырлығы өзгереді. 51

Ең бастысы, барлық қозғыш тканьдерге тəн қасиет – электр құбылысының немесе əрекет потенциалының пайда болуы (ƏП). Қозғыштық – ол тканьнің қасиеті, қабілеттілігі, ал қозу – күрделі үдеріс. Сондықтан да қозғыштық қасиетін байқау, көру, анықтау үшін сол тканьді тітіркендіру арқылы анықтап, тіркеуге болады. Əрине, оны зерттей білу, көру макродеңгей мен микродеңгейде жүргізіліп анықталады. Микродеңгейде ол – тканьге тəн сол мүшенің қызметі, мысалы, еттің жиырылуы, ал микродеңгейде – əрекет потенциалының пайда болуы. Сондықтан да қозу үдерісінің ең бір жалпылама, айқын көрінісі «əрекет потенциалымен» тығыз байланыстылығы. Физиологиялық зерттеулерде, клиникада ауруларды тексергенде, əртүрлі мүшелердің əрекет потенциалын зерттеп, анықтаудың маңызы өте зор (электрокардиограмма, электроэнцефалография, электромиография, электрокордиография, т.б.). Ағзаның қалыпты қызметін жан-жақты тексеріп анықтауда қозу мен оның өзгеруі ең басты фактор болып есептеледі. Мысалы, жүрек етінің қозғыштық қасиетінің жойылуы өлімге əкеледі. Миға қан құйылу нəтижесінде (инсульт), бұлшық еттерді реттеуші нейрондар зақымдалса, сол жүйкенің қозғыштық қабілеттілігі жоғалып, тиісті ет талшығы оның жиырылу қасиетін жояды. Екінші жағынан, дəрігерлер кейбір жағдайларда тканьнің қозғыштық қасиетін (əрине, емдеу барысында) уақытша тоқтатады немесе тоқтап қалған кезеңде оны қоздыруға тырысады. Осы жерде айта кететін бір жай, дені сау ағзада қозу үдерісі дер кезінде пайда болып, тез уақытта жойылып, оптимальды мөлшерде болуы тиіс. Қозуды анықтаудың ең басты өлшемі – тітіркендіргіш порогы немесе тітіркендіргіштің минималды күші. Олардың ішінде біреулері өте нашар дыбысты жақсы естісе, керісінше, нашар дыбысты естімейтіндер, тек жоғарғы қатты дыбысты естиді. Сонымен, тітіркендіргіш порогы немесе тітіркендіргіштің ең минималды күші дегеніміз – жеткілікті мөлшерде қозуды тудыратын күші. Осыған байланысты тітіркендіру порог пен қозудың арақатынасын анықтаушы терминді дұрыс ажырата білу керек. Егер тітіркендіруші порогтың күші төмен болса (оның мөлшері аз ғана), 52

онда қозғыштық жоғары болады. Керісінше, қозғыштық қасиеті, қабілеттілігі төмен болса, тітіркендіргіш порогтың күші жоғары болады. Сондықтан да физиологияда тітіркендіргіш жəне қозғыштық қасиеттеріне байланысы төмен, жоғары деген терминдер қолданылады. Порогтан да төмен тітіркендіргіш, порогтан да жоғары тітіркендіргіштер болады. Қозғыштық қасиеттің басты көрсеткіші – тканьдердің электр импульсін жинақтап туғызу, түзу, былайша айтқанда, əрекет потенциалының пайда болуы. Сондықтан да қозғыш тканьдердің физиологиялық құбылыстарын зерттеудің микродеңгейін де қарастыру керек. Қозғыш тканьдерде, мысалы, нейрондарда алғашқы зарядтар болады немесе тыныштық потенциалы (ТП) қозу кезінде төмендеп (разряд конденсаторы), заряд мембранаға ауысады, соның нəтижесінен əрекет потенциалы (ƏП) пайда болады. Сондықтан осы ТП мен ƏП-ның мəнін ұғыну керек. Енді осы үдерістің шығу механизмдеріне тоқталып кетейік. 3.3. оз$ыш тканьдер жGне оларды асиеттері Қозғыш тканьдерге жататындар: жүйке, ет жəне безді құрылымдар. Оларға тəн басқа қасиет – аяқ астынан немесе тітіркендіргіштердің əсерінен қозып жауап қайтару. Қозу – əрекет потенциалының пайда болып, тканьдердің өзіне тəн жауап қайтаруы (мысалы, жиырылып, секрет бөлу арқылы, медиаторлар шығару арқылы). 2-кесте Қозғыш тканьдердің қасиеті мен көрсеткіштері жəне оларға сипаттама Қасиеті 1. Қозғыштық – қозу қабілеттілігі

Көрсеткіштері Тітіркену табалдырығы, реобаза, хронаксия, абсолюттік, рефректорлық кезеңнің ұзақтығы, аккомодация жылдамдығы 2. Өткізгіштік – қозуды өткі- ƏП өткізу жылдамдығы жүйкеде 120 м/с немезу қабілеттілігі ƏП өткізу се сағатына 600 км 53

3. Жиырылғыштық – қозу кезіндегі күші мен қуаттың даму қабілеттілігі. 4. Лабильдік жүйке – функционалды қозғалғыштың белгілі ырғақпен белсенділік қабілеттілігі 5. Секрет бөлу қабілеттілігі (медиатор)

Күшінің максималды көрсеткіш қуаты қозу кезінде Белгілі уақытта максималды қозғыштық саны, мысалы, жүйке 1 с 1000 ƏП шығара алады

Бөлшектің, секреттің мөлшері, көлемі

3.4. оз$ыш тканьдердегі электрлік былыс Биопотенциалдар – тірі жүйеде болатын электрлік үдеріс түрлерінің жалпы атауы. Əрекет потенциалы – электр құбылысының ең алғашқы тарихи түсінігі, былайша айтқанда, зақымдалған тканьмен зақымдалмаған тканьдердің арасындағы потенциал айырмашылығы. Осы құбылыстың себебін зерттеп, табу арқылы биопотенциалдың мембраналық теориясы жасалды. Мембраналық потенциал (МП) – бұл клетканың тыныштық күйіндегі, оның ішкі жəне сыртқы бетінің арасындағы потенциал айырмашылығы. МП тыныштық күйде 50-80 мВ «–» белгісімен клетка ішіндегі көрсеткішті белгілейді. Клетка қозған кездегі əрекет потенциалы тіркеледі (олардың фазалары: «шыңы», теріс іздік потогенездік), бұл қозу кезіндегі мембраналық потенциалда болатын өте тез жүретін өзгерістік. Клеткадан тыс тіркелуші əрекет потенциалы мен клетка ішінде тіркелуші əрекет потенциалы – əрекет потенциалдарының варианттары, оларды тіркеудің əдісіне қарай атайды. Рецепторлық (генераторлық) потенциал – клетка қозу кезіндегі клетка рецепторларының, МП-ның өзгеруі. Постсинаптық потенциалдар (олардың варианттары – қоздырушы постсинаптық потенциал (ҚПСП), тежеуші постсинаптық потенциал (ТПСП), соңғы пластинка потенциалы (СПП). Арнайы жасалынған, тудырылған потенциал – бұл нейрондардағы ƏП-ның осы нейрон бойымен ақпарат тасушы рецепторлардың қозуына жауап беруі. ЭКГ, ЭЭТ, ЭМГ (миограмма) жүрек54

тің, мидың, бұлшық еттің қозуы кезіндегі электрлік активтілігінің жалпы көрсеткіші. 3.5. Биоэлектрлік былысты эксперимент арылы зерттеу Gдістері Л. Гальвани тірі ағзаларда электрлік құбылыс болатындығына бірінші көзі жеткен оқымысты. Оның бірінші тəжірибесінен көз жеткізуге болады. Құрбақаның артқы аяғын мыс қармақшаға ілгенде темірге тигендегі жиырылуынан байқауға болады. Бірақ итальян ғалымы Вольта бұл тəжірибені мойындамады. Оның айтуы бойынша, еттің жиырылуының себебі – темір-мыс арасында «Гальвани жұбы» болған электрлік қосылу. Осыдан кейін Гальвани өзінің тəжірибесін осы металдарды пайдаланбай, екінші рет жасады, сөйтіп, өзінің теориясының дұрыстығын дəлелдеп берді. Жүйке талшығын еттің зақымдалған жəне зақымдалмаған жеріне ұзына бойы салғанда, еттің жиырылуы байқалған. Қазіргі кезде биопотенциалды тітіркенудің екі əдісі бар: клетка сыртында жəне клетка ішінде. Клетка сыртында тіркеу ткань мен мүшенің екі нүктесіндегі потенциал айырмашылығын (монополярлы) бір электродпен қосып, биополярлы екі электрод та акцивті болып табылады. Клетка ішіндегі тіркеу əдісі бойынша бір электрод ортада, екіншісі клетка ішіне енгізіледі. Осы екі аралықтағы электр потенциалдық айырмашылығын тіркейді. МП калий МК табиғатының дəлелі мынадай тəуелділікке байланысты: ортадағы К+ концентрациясы жоғары болған сайын МП төмендей береді. МП жайлы əрмен қарай толық түсіну үшін мынадай түсініктерді ұғып, білуіміз керек: деполяризация (МП азаюы, мысалы, 90мВ-70мВ-қа дейін) жəне гиперполяризация – осыған қарама-қарсы құбылыс. 3.6. оз$ыш тканьдерді тітіркендіру задары Ең алдымен, осы заңдарды қарастырудан бұрын қозу үдерісі қалай пайда болады, қандай жағдайлар, құбылыстар орын алады деген нəтижелерді қарастырайық. 55

Басты шарт – мембраналық потенциалдың (МП) деполяризацияның критикалық деңгейіне дейін қозуы төмендеуі керек (КУД – критический уровень деполяризации). Кез келген агент (немесе тітіркендіруші зат), оның қабілеттілігі болса, бір мезгілде қозуды туғызады. Мысалы, МП – 70 мВ, ДКД – 50 мВ (ДКД – деполяризацияның критикалық деңгейі). Қозу туғызу үшін мембрананы 50мВ-қа дейін жеткізу керек, былайша айтқанда, оның тыныштық потенциалының бастапқы деңгейінен 20мВ-қа дейін төмендеу керек. Қалай МП ДКД-ға жеткеннен бастап, одан əрі қарай үдеріс өз бетінше жалғаса бастайды (регенеративтік күшке байланысты). Соның нəтижесінде Na каналдарының ашылуын мəжбүрлеп, толық ƏП пайда болады. Егер МП осы деңгейге (ДКД) жетпесе, ең кемінде жергілікті потенциал (локальді) пайда болады. Тканьдерге гиперполяризация тудырушы барлық агенттер əсер еткенде қозуды тудыруы мүмкін емес, себебі осы кезде МП оның критикалық деполяризация деңгейіне жетпегендіктен, керісінше одан басқа жаққа ауысып кетеді. 1. Күш заңы. Қозу үшін табалдырықта немесе одан да жоғары күйде əсер етуші тітіркендіргіштің күші жеткілікті болуы керек. «Порог» немесе «табалдырық» дегеніміз – тітіркендіргіштің қозуды тудыратын минималды күші. Мысалы, нейронда МП тудырушы қозудың күші – 70мВ жəне ДКД 50мВ. Сондағы табалдырық күші 20мВ-қа тең болады. Бұл жерде тағы да қозуға байланысты оның амплитудасына тітіркендіргіш күшіне қарай порогтан төменде тең бе немесе жоғары ма дегенді көрсетеді. Жеке құрылымдар үшін (нейрон, аксон, жүйке талшығы) бұл тəуелділік «барынша ешнəрсе жоқ» деген ереже деп аталады. Мысалы, тканьнің қозуға жауабын тіркедік дейік, аксонның əрекет потенциалын, ал оның жауап беру параметрін амплитудасының сапасына қарай дəлелдесек, тітіркендіру көрсеткішінің күші – 10мВ, жауап жоқ (порогтан төмен), тітіркендіргіш күші – 30мВ, ƏП түрінде жауап бар, ал оның амплитудасы 130мВ-қа тең. Тітіркендіру күшін тағы жоғарылатсақ, 50мВ ƏП түрінде жауап береді, бірақ амплитудасы сол күйінде – 130мВ, келесі тітіркендіру күші 56

– 100мВ, амплитудасы – 130мВ. Міне, осы ережені «барынша немесе ешнəрсе жоқ» деп айтады. Ал егер біртұтас құрылымдар, мысалы, бірнеше аксондары бар жүйке бағанасы немесе қаңқа еттері бірнеше талшықтардан тұратын болса, бұл жерде де əрбір талшықтар осы заңдылықтар бойынша жауап береді, бірақ осылардың барлығының суммарлық амплитудасын тіркегенде, оның амплитудасы тітіркендіргішпен градиалды тəуелсіздікте болады. Мысалы, жүйке бағанасы 10 аксоннан тұрады. Олардың тітіркендіргіш табалдырығы мынадай: біріншісі –30мВ, 2,3,7 – 40мВ, 5, 6, 7, 8 – 50мВ, 9, 10 – 60мВ. Соған сəйкес 30мВ-та 1 аксон активтеледі, 40мВ – 4(1+2, 3-4); 50мВ – 8(1, 2, 3, 4, +5, 6, 7, 8); 60мВ – барлығы 10 талшық. Сонымен, 30мВ пен 60мВ аралығындағы тəуелділік градиалды деп аталады. Тітіркендірудің күшін одан əрі қарай жоғарылатса да суммарлық жауабы тұрақты күйде болады. Осы алдыңғы мысал бойынша, аксонның ішіндегі ең жоғарғы қозғыш аксон – біріншісі, ал ең төмен қозғыштікі – N 9 жəне 10 аксон. 2. Уақыт заңы (немесе табалдырық күшінің əсер уақытына тəуелділігі). Бұл заң бойынша қозу туу үшін тітіркендіргіштің уақыты жеткілікті мерзімде болуы керек. Белгілі бір диагнозда тітіркендіргіштің күші оның əсер ету ұзақтығына байланысты кері тəуелділік деген сипат береді немесе (гипербола) тканьге тітіркендіргіш уақыты аз əсер етсе, қозу туғызу үшін көбірек күтіп жоғарылауын талап етеді. Мысалы, Гоорвеча – Вейса, Лайик қисық сызық графигінде көрсе-тілгендей, тітіркендіргіш уақыты жеткілікті, ұзақ, ал тітіркендіргіш табалдырығы оның əсер ету ұзақтығына тəуелді емес. Осындай минималды күш «Реобаза» деп аталады. Белгілі бір көрсеткіш импульс ұзақтығынан бастап табалдырық күші ұзақтығына байланысты болады, ұзақтығы азайған сайын тітіркену күші жоғарылайды. Сондықтан да мынадай түсініктер енгізілген «пайдалы уақытты» минималды уақыт кезеңіндегі осындай күштегі тітіркендіргіш тканьге əсер етіп, қозу тудыруы керек. Егер тітіркендіргіштердің күші 2 реобазаға тең жағдайда, осындай тітіркендіргішке кеткен пайдалы уақыт тағы да бір хро57

наксия деген атқа ие болады. Сонымен, хронаксия дегеніміз – тітіркендіргіштің пайдалы уақыты, оның күші екі реобазаға тең. Клиникада жəне физиологияда түсініктер реобаза жəне хронаксия, қозғыш тканьдердің жалпы күйін анықтау, бақылау барысында кең түрде қолданылады. Мысалы, жүйке ауруларында, əсіресе оларды хирургиялық жолмен емдеу кезінде, қозғыш тканьдердің бір-бірінен айырмашылығы осындай көрсеткіштермен сипатталады. Мысалы, жоғарғы иық белдеуіндегі проксималды ет тобының хронаксиясы 0,08-1,16 м с-қа тең де, еттегі хронаксия – 0,2-0,5 мс2, яғни бірнеше есе жоғары. Жүйке зақымдалғанда хронаксия жоғарылайды. Осылардың мөлшерін арнаулы прибор – хронаксиметр арқылы еттің хронаксиясын жəне реобазаны (қозғалғыш жəне сезгіш) еттерде жəне жүйкелерде анықтауға болады. Сонымен қатар вестибулярлы аппараттың көмегімен (емізікше тəрізді өсіндіні тітіркендіру арқылы) көздегі торлы қабықты (электрдің жарығын сезіну), басқа да құбылыстарды анықтауға болады. Осы заңның екінші бір маңызды жағы, ұзақтығы бойынша өте қысқа импульстер қозуды тудырмайды, ол қандай күшті болса да осы заңдылық физиотерапияда жиі қолданылады. Токтың жоғарғы жиілігін пайдалана отырып, оның жылулық əсерін тиімді етіп қолдануға болады. 3. Градиент заңы. Тітіркендіргіш қозуды тудыру үшін оның өсу қарқыны жеткілікті мөлшерде жылдам болуы керек. Егер тітіркендіргіш қарқыны баяу өссе, аккомодация үдерісінің дамуында (Na каналының активтігі) тітіркену табалдырығы жоғарылайды, сондықтан да етте қозудың шығуы үшін баяулап көтерілгенге қарағанда, стимул жоғары болуы керек. Тітіркендіргіштің табалдырық күші мөлшерінің, оның жылдамдығын көрсетуіне тəуелділігі гиперболойдтық деп сипатталады (немесе кері əсерлік тəуелділік). Минималды градиент дегеніміз – тітіркендіргіш жылдамдығының минималды жоғарылауынан тканьнің қозу арқылы жауап беруі. Жүйке тканінің, ет тканіне қарағанда қозғыштық қабілеттілігі жоғары болады, тез бейімделеді, сондықтан оның минималды градиенті жоғары (10мА/с), ал бұлшық етте – 2 мА/с. 58

Сондықтан да тəжірибе жүзінде осы заңдылықтарға байланысты қозғыш тканьдерге тітіркендіру арқылы қозу қабілеттілігін анықтап, оның функционалды күйін бағалау үшін тік бұрышты электростимуляторларды пайдаланады. Себебі оның стимулдық өсу фронты –жоғары жəне тез (жылдам). Ал аккомадациялық қасиетін сипаттап білуге, əсіресе минималды градиентін жəне басқа да көрсеткіштерін анықтау үшін айнымалы токты пайдалану керек. Жалпы, минималды градиенттің басқа да аспектілері бар, əсіресе дəрілік заттарды қабылдау əдістерінде, ағзаны шынықтыру жағдайларында болады. 3.7. Траты токты тканьдерге Gсері 1859 жылы Пфлюгер токтың полярлық əсерінің заңын қалыптастырды. Ол заң бойынша тұрақты токпен əсер еткенде қозу тізбекті қосқанда немесе ажыратқанда ғана болады. Токты қосқанда қозу катодтың астында пайда болады. Неге осы заң 100 жыл бұрын ашылса да қазір де өзінің маңызын жойған жоқ? Себебі осы заңдылықты түсіне отырып, қозу жəне ондағы үдерістердің негізін қалыптастыруға болады. Осы заң арқылы деполяризацияның критикалық деңгейіндегі өзгерістердің механизмі түсіндіріледі. Тұрақты токтың тізбегін қосқанда тітіркендіргіштің күші өзгереді. Сондықтан да қозу токты қосқанда немесе ажыратқанда пайда болады. Токты қосқанда катодтың астында деполяризация туады, егер деполяризациясы критикалық деңгейге көтеруге жетсе, яғни ƏП пайда болады. Егер ондай құбылыс болмаса, катод маңында қозғыштық өзгеріске ұшырап, ол алғашында жоғарылап (электротон, катэлектротон), кейіннен Na+ каналының активтігінің өзгеруінен күрт төмендейді, осы үдерісті катодтың депрессиясы деп атаған. Бұл құбылысты ашқан пермдік физиолог – В.Ф. Вериго. Бұл құбылысты басты негізгі пресинаптық тежелуге ұқсас деп қарастыруға болады. Ал тізбекті анод астын қосқанда мембраналық потенциалдың (МП) мөлшері жоғарылап, гиперполяризация пайда болады. Сондықтан да тізбекті токқа қосқанда қозу тумайды. Қозғыштық төмендейді (анэлектрон құ59

былысы). Бірақ ток ұзақ уақыт бойы əсер етсе, гиперполяризация жəне деполяризация кезінде көрсеткіш деңгейі төмендейді, мембраналық потенциалдың (МП) бастапқы деңгейіне жақындай бастайды). Сондықтан да токты ажыратқанда анодта қозу пайда болады, мембраналық потенциалдың (МП) деңгейі тез төмендеп, деполяризацияның критикалық деңгейі (ДКД) жоғарылайды. Сөйтіп, анэлектротон құбылысы жəне токты ажыратқан кездегі анодта қозудың пайда болуы қозғыш тканьдердің функционалды үдерісінде деполяризацияның критикалық деңгейі (ДКД) өзгеруге байланысты болатындығын дəлелдеді. Токтың полярлық əсер ету заңын тəжірибеде қолдануға болады. Жүйке бойымен қозуды тоқтату кезінде тұрақты токты пайдаланады. Анод бар жерде қозғыштық төмен, сондықтан қозуды реттейді (өткізбейді). Осыған ұқсас катодтағы ұзақ уақыт бойы пайда болған қозудан депрессия үдерісі туады немесе катодтық депрессия деп аталады. Бақылау сұрақтары: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Қазақстанда физиология ғылымының негізін қалаған ғалымдарды атаңыз. ХІХ-ХХ ғасырларда физиология ғылымының дамуына үлес қосқан ғалымдарды атаңыз. Қозғыш ұлпалардың түрлеріне қандай ұлпалар жатады? Биопотенциалдарға анықтама беріңіз, оның қандай түрлері бар? Иондық каналдар арқылы заттардың тасымалдануы қалай жүреді? Мембраналық потенциалдар, олардың түрлері мен атқаратын қызметтері. Қозғыш ұлпалардың басты заңдылықтарын атаңыз (күш, уақыт, градиент). Тұрақты ток, оның адам ағзасы үшін маңызы неде?

60

4-тарау

ТЕРІНІ МОРФОЛОГИЯЛЫ СИПАТТАМАСЫ

4.1. Тері рецепторларыны морфологиялы жGне функционалды сипаттамасы Терінің жүйке жүйесін D. Singlair 1973 жылы өз еңбегінде нақты жазған. Құрсақ пен саусақ жүйкесі жұлыннан бастама алып, афферентті жəне эфферентті талшықтар шоғырларынан тұрады. Біріншілері артқы ми ганглийлерінің өсінділері, ал екіншілері алдыңғы жəне жұлынның бүйір мүйіздерінің жасушалары болып табылады. Бас терісінің иннервациясы үштік жүйкенің тармақтары жəне өте аз мөлшерде артқы ми жүйкесі арқылы жүреді. Əр жүйкеге өзінің таралу аймағы (сегментарлы иннервация) сəйкес келеді, бірақ иннервация аймағы бөлек жүйкемен бірін-бірі толықтырады. Тері жүйкесі үлкен баған түрінде қантамырлармен бірге фасциядан өтіп, тері асты жасуша торшаларына өтеді, онда үлкен тор құрайды. Одан ірі жүйке тармақтары дермаға барады, ол жерде тармақталып, терең торға айналады да, одан жүйке талшықтары дерманың үстіңгі жағына бағытталып, емізікше тəрізді қабатта оның беткейлі торын құрайды. Одан тармақталған шоғырлар мен талшықтар терінің барлық емізікшелеріне, қантамырларына барады. Терінің жүйке талшықтары (аксондар) етті (миелинденген) жəне етті емес (миелинденбеген) болып бөлінеді. Терідегі етті жəне етті емес аксондар арасындағы қатынас орташа беске тең екендігін A. Iggo өзінің 1977 жылы жасаған тəжірибесінде дəлелдеген. Етті талшықтар, етті емес талшықтарға қарағанда им61

пульстерді тез өткізеді. Өткізу жылдамдығы талшықтың диаметрі мен сол талшықтың миелинді түйін арасындағы арақашықтыққа байланысты болады. Жүйке талшықтарының диаметрі бойынша оларды үш топқа бөлген: А, В жəне С. С тобына етті емес талшықтар жатады. Жуан етті талшықтарда (15-20 мкм) өткізу жылдамдығы 100 м/с-қа дейін жетеді, ал жіңішке етті еместерде (1 мкмден төмен) – 2 м/с. Терінің миелин талшықтарының көп бөлігі 6-12 мкм диаметрлі болады. Осындай талшықтар корпускулалық рецепторларды жəне тек кейде ғана шаш фолликулдарын иннервациялайды. 6 мкм-ден аспайтын миелин талшықтары приматтарда үлкен емес шаш фолликулдарын, ноцирецепторларды жəне суық рецепторларды иннервациялайды. Ноцирецепторлардың көп бөлігі ең жіңішке миелинденген жəне миелинденбеген талшықтармен қамтамасыз етіледі. Ең жуан аксондар механорецепторларды иннервациялайды. Афференттік жүйке – бір жағынан, терінің орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ) импульстік белсенділігі арқылы байланысатын каналы, екінші жағынан, ОЖЖ терімен химиялық байланыста болады. Ол – терінің құрылымын жəне біркелкілігін сақтап тұратын жүйке жүйесінің трофикалық əсер ету каналы. Тері рецепторлары инкапсулярлы, корпускулалы жəне корпускулалы емес (бос жүйке соңы) болып бөлінеді. Басқа филогенетикалық тұрғыдан қарағанда ескі жүйке ұштарымен салыстырғанда, инкапсулярлы жүйке ұштары қосымша құрылымдарға ие болады, олар тітіркендіргіштермен түйіскенде сезімнің жаңа сапасын береді. Инкапсулярлы рецепторларды сезім мүшелері деп бекер айтпаған. Тері рецепторларының қатал түрде мамандандырылған түрлері бекітілмеген. Олардың барлығы тек салыстырмалы түрде мамандандырылған құрылымдар болып табылады. Инкапсулярлы рецепторлар терінің дермасында немесе гиподермасында орналасқан. Морфологиялық тұрғыдан қарағанда сезімтал ұштары өте көп, олар дəнекер капсулаға бекініп, түрлі қабаттармен – 2-3 Краузе колбасында, 20-60 жəне одан да көп Пачини денешіктерінде жабылған. Рецепторлар капсуласы қорғаныштық қызметке ие емес. 62

Ол тітіркендіргіштің трансформация механизміне қатысады, ал оның капсуласының сұйықтығы мен қабықтарының биофизикалық қасиеттері жəне құрылымы үлкен мағынаға ие. Жалпы айтқанда, рецепторлар тек қоршаған ортадан алынатын ақпаратты алмастыратын құрылым ғана емес, сонымен бірге ол жүйке жүйесінің өзінше бір шығармашылық элементі болып табылады. ОЖЖ-ға тəн негізгі тоқтату жəне тітіркену үдерістері шет аймақтарда, рецепторлы аймақта деполяризация мен гиперполяризация құбылыстары ретінде пайда болады. Рецептор, алдымен, тітіркендіргіштің барлық көрсеткіштерін «таниды», ал содан соң жүйке орталықтарына өз «білімін» жеткізеді. ОЖЖ біріншілік тітіркендіргіш қасиеттерінің сараптамасына қатыспайды, оны рецептор жасайды. ОЖЖ барлық сигналдарды жинап, ағзаға оның бөліктеріне тиісті шешім қабылдайды. Барлық тері рецепторлардың бірқатар арнайы жеке қасиеттері бар жəне арнайы тітіркенуге іс-əрекет потенциалы ретінде жауап береді; олардың рецепторлық ұштары кірпікшелер (антенна) жəне талшықтармен жабдықталған. Сонымен қатар олар механикалық, физикалық жəне химиялық тітіркенулердің энергиясын бірінші болып қабылдайды, антенналардың плазматикалық мембраналарында ерекше нəруыздық молекулалар бар, ал олар сыртқы энергиямен арнайы əрекеттеседі. Түрлі мүшелердің рецепция механизмі бір, механохимиялық, механикалық толқындар жəне химиялық реакциялар арқасында нəруыз молекуласында конформациялық өзгерістер пайда болады, нəтижесінде мембраналар өткізгіштігі артады да деполяризация (тітіркену) немесе гиперполяризация (тоқтату) үдерісі туындайды. Рецепторлардың үлкен саны осы үдерістердің ауысуын тітіркендіргіштің күшіне, əсер ету ұзақтығына байланысты қамтамасыз етеді, нəтижесінде терінің түрлі бөліктерінде сезіну деңгейлері əртүрлі болады. Рецептор тітіркендірілген кезде сезім пайда болады. Теріге бағытталған энергия өзінің белгілі бір деңгейіне жетуі қажет, ол қабылдау табалдырығы деп аталады. Тітіркендіргіш табалдыры63

ғы рецепторлар сезімталдығының табалдырығына жəне басқа да факторларға тəуелді болады. Тітіркендірулерге терінің сезімталдығы көз бен құлақтың сезімталдығына қарағанда 18-12 төмен болады. Сезіну интенсивтілігі Weber-Fechner заңымен сипатталады: S=K log J, мұндағы S – сезінудің субъективті интенсивтілігі; J – стимулдың интенсивтілігі; K – константа. Рецепторларлың тітіркенуі жүйке талшықтарына бірден беріледі, олар оған суық, ыстық, электр тогы, химиялық заттар əсер еткенде тітіркенеді. Инкапсулярлы рецепторлар ұқсас құрылымды. Рецепторлардың құрылыс ерекшелігі қосымша жасушалардың арнайылық құрылымына байланысты. Инкапсулярлы ұштар негізінде тегіс теріде (алақан, табан, бет, үлкен жəне кіші жыныс еріндері, жануарлардың мұрны) болады, ол терінің тек 5 %-ын алады, бірақ олар шашпен жабылған теріде де кездеседі. Пачини денешіктері терең қабаттарда орналасады, негізінен, саусақ пен табан терісінде жиі кездеседі. Теріден басқа олар ішкі мүшелердің дəнекер ұлпалы перделерінде, қантамырлар қабырғаларында, жүйке бағандарында, лимфа түйіндерінде кездеседі. Сондықтан оларды дəнекер ұлпаның рецепторлары деп те атайды. Денешіктердің мөлшері үлкен болады. Олардың ұзындығы 0,5-ден 2 мм-ге дейін болады (орташа ұзындығы – 1мм). Орташа диаметрі – 0,7 мм. Жүйке терминаль концентрлік ламеллалармен қоршалған, олар бір-бірінен перделермен бөлектенген, құрамында сұйықтық, коллаген талшықтар, қантамырлар жəне бөлек жасушалар бар. Жуандығы 1мкм ламеллалар үш аймақта орналасады. Сыртқы аймақ рецептор капсуласын құрайды. Ішкі аймақ сыртқы аймақтан перделермен бөлшектенеді. Оның ішінде терең орналасқан аймақ бар. Механикалық тітіркендіруді Пачини денешіктерімен қабылдай алуы ламеллярлы құрылысымен анықталады. Кез келген деформациялайтын əсер ету ламеллалармен 64

сұрыпталады, сонда тек жоғары жиілікті тітіркендірілулер денешік ортасында орналасқан орталыққа, жүйке ұштарына жетеді. Руффини ұштары да механорецепторларға жатады. Дермада, буындар мен терінің шаш аймақтарында орналасады. Жүйке терминалы рецептордың ортасында орналасып, коллаген талшықтарымен байланысады. Кейбір авторлар Руффини ұштарын корпускулалық ұштарға жатқызады. Мейсснер денешіктері 1852 жылы ашылып, ең кең тараған инкапсулярлық ұштарға жатады. Олар алақан, саусақ жəне табан терісінде өте көп орналасады. Сонымен бірге сыртқы жыныс мүшелерінде, тілдің шырышты қабатының емізіктерінде бар. Олардың пішіні сопақша тəрізді эпидермистің базалды мембранасына жақын орналасқан. Сыртқы капсуласы өте жұқа. Сондықтан Мейсснер денешіктері əлсіз инкапсулярлы рецепторларға жатады. Денешік капсуласынан жұқа коллаген талшықтары эпидермис жасушаларына бекінеді. Бұл байланыс тері үстінде болатын механикалық ақпарат туралы мəліметті жеткізеді. Краузе аяққы сауытшалары примат еместерде жиі кездеседі. Терінің дерма қабатының үштен бір бөлігінде тері шырышты қабаттарға өтетін аймақтарда (ерін, ауыз маңайы, қабақтар, конъюктива, перианалды аймақ, сыртқы жыныс мүшелер) орналасқан. Пішіні бойынша, Краузе аяққы сауытшалары Пачини денешіктеріне қарағанда кіші болады. Олар механорецепторлар болып табылады. Құрылысы жағынан Мейсснер денешіктеріне ұқсас. Ішкі аяққы сауытшаларының орталығында жүйке талшығы орналасқан. Корпускулалық тері рецепторлары жүйке элементтерінен қалыптасады. Оған тегіс теріде жəне шашты терінің негізінде орналасқан Меркель жасушалары жатады. Тері созылғанда Меркель жасушалары механостимулды қабылдауға қабілетті. Терінің шаш фолликулдары миелин жүйке талшықтарымен иннервацияланады, оның ұштары механорецепторлар болып табылады. Шаш фолликул кешені сезімтал құрылысы бар өте бос жүйке ұшы болып табылады (2-кесте). 65

3-кесте Терідегі рецепторлардың таралуы Тері түрі

Корпускулалық рецепторлар

Инкапсулярлы рецепторлар

Тегіс тері: Меркель жасушалары эпидермис жəне дерманың емізікше қабаты

Мейсснер денешіктері

Емізікше асты дерма қабаты

Руффин ұштары

Краузе аяққы сауытшалары, Пачини денешіктері

Терінің терең қабаттары

Тағы сол

Пачини денешіктері (аздап) немесе Гольджи Мацони ұштары

Түкпен басылған тері

Меркель жасушалары, Руффини ұштары жəне талшықтар

Мейсснер денешіктері, Краузе аяққы сауытшалары немесе Пачини денешіктері

Тері үшін нүктелі сезімталдылық тəн. Бірліктік сезімтал нүктесі жүйке рецепторымен, міндетті түрде онымен шектесетін тері бөлігімен бірге сигналды афферентті бірлікті құрайды. Қазіргі кезде зерттеушілердің пікірі бойынша, тек бір мамандандырылған тітіркендіргішке бағытталған рецептор жоқ деген ұйғарымға келді. Бірақ рецепторлардың таңдамалы сезімталдылық қасиеті бар. Мысалы, механорецептор механикалық тітіркендіргіште төменгі табалдырыққа ие, ал басқа тітіркендірулерде жоғары болады. Функционалды сипаттамаларға жүгінер болсақ, тері рецепторлары үш категорияға бөлінеді: механорецепторлар, терморецепторлар жəне ноцирецепторлар. Ол тактилді, жылу жəне ауру деп аталатын үш негізгі тері сезіміне байланысты болады. Тактилді сезімталдылық сипап сезу, қысым, вибрация, шаншу, қытық келтіру деген сияқты сезімдерді қабылдайды, жылу суық жə66

не жылуды қабылдайды; ауру шаншатын жəне күйдіретін ауру, қолайсыздық жəне қышыну сезімдерін қабылдайды. Аралас сезімталдылықта ылғалдылықты, тегістікті, кедір-бұдырлықты сезіну болады. 4.2. Адамны тер бJлу ж>йесіні функционалды жа$дайыны ерекшеліктері Термиялық тер бөлініс. Термиялық тер бөлініске ағзаға жоғары температура əсер еткенде болатын тер бөлінісін жатқызамыз. Жоғары температурада тер бөлу жүйесі біздің ішкі ортамыздың температурасының тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Ағзадағы жылу реттеуде «жылу өндіру» мен «жылу беру» үдерісінің қатынасы маңызды. Ағзадағы жылу өткізгіштік пен жылу беру қоршаған ортаның температурасы тері жамылғысының температурасы төмен болғанша денені салқындатып тұрады. Өте ыстық күндері ағзаның белгілі бір температураны ұстап тұруының бірден-бір жолы – тері жамылғысы арқылы жəне жоғарғы тыныс жолдарымен судың булануын күшейту. Дене функционалдық қозғалыста болғанда жылу мөлшері көбейеді, сондықтан дене оптималды температураны ұстап тұру үшін тері жамылғысы арқылы тердің көп мөлшерде булануын қажет етеді. Егер тердің булануы қиын болса немесе мүлде болмаған жағдайда (ауа ылғалдығы – 100 %, ыстық ванна қабылдағанда) ағза ыси береді. Термиялық тер бөліністің белгілі бір қарқындылықпен өсуіне көптеген факторлар əсер етеді: температура, ылғалдылық, ауа қозғалысының жылдамдығы, физикалық жəне психикалық қобалжу, адамның дене салмағы жəне тер бездерінің саны мен белсенділігі жəне т.б. Терлеудің нақты қарқындылығын əртүрлі ішетін дəрілерді қолдану арқылы бөлінген ылғалдың мөлшерінен, дене салмағының өзгеруінен, жоғарғы тыныс жолдарындағы ылғалдың аздығынан (шығарылатын ауа мен көмірсуларды жоғалту жəне булаумен) білуге болады. 67

Егер адамды термокамераға кіргізіп, температураны біртіндеп жоғарылата беретін болса, тер бөліну 30° температурада басталады, содан кейін ақырындап күшейе береді. Егер адам төменгі температурада болса, тер бөлу орталығының қарқындылығы төмендеп, «тыныш» жағдайда болады. Температураны жоғарылатқан сайын «тер бөлу» қарқындылығы күшейе түседі. Есімі белгілі физиолог Куно осы тер бөліну жүйесін көп зерттеген. Куноның айтуы бойынша, тер бөлетін орталықтан басқа да, тер бездері қозуы мүмкін. Бірақ тер бездерінің қозуы тер секрециясының қарқындылығына қарағанда тердің пайда болуына аз əсер етеді. Күнделікті тəжірибелерден жылы мен суық, жыл мезгіліндегі физикалық жұмыстар «тер бөлу» жүйесінде əртүрлі реакциялар туғызады. Кейде адам мүлде тер шығармауы, ал екінші бір жағдайда шамалы физикалық қозғалыстың өзінде шамадан тыс терлеуі мүмкін. Біздің көзқарасымыз бойынша, «тер бөлу» жүйесінің қозғыштығы жыл мезгіліне өте қатты байланысты емес, адамның қоршаған ортаның əртүрлі əсеріне бейімделуіне байланысты. Кейбір дені сау жас адамдарда қыс кезінде «тер бөлінісінің» қарқынды дамуы байқалады. Бірақ мұндай жағдай тек, алдымен, бөлме температурасында 5-10 минут болып, сонан соң 41-45оС термокамераға кіргізгенде ғана байқалады. Алайда осыны қайтадан қайталаған кезде «тер бөлінісінің» қозуы бірден басталады, өйткені ол ағза жақсы жылынған жəне аз уақыт ішінде жоғары қарқындылыққа жетеді. Яғни «тер бөлініс» жүйесінің қозғыштығы жыл мезгіліне байланысты емес, ол жылу мөлшеріне, оның аккумуляциясына байланысты. Жаздың ыстық күндерінде жəне ауыр жұмыс істеген кезде, егер біз суық ваннаға түссек немесе суық су ішсек, қалыпты «тер бөлінісі» бұзылады. Бірінші жағдайда, мысалы, су жағасындағы адамда тер бөліну суға шомылғаннан кейін ондаған минутқа дейін тоқтап қалады, ал бір стақан су ішкеннен кейін «тер бөліну» тек бірнеше минутқа тоқтайды. Сонымен қатар «тер бөлінісін» тоқтататын тағы бір фактор – ішкі мүшелерге суықтың əсері кезінде болады. 68

Психогенді тер бөліну. Психогенді тер бөлінісі – психикалық жəне эмоциялық қобалжыған кездегі ағза суытуды қажет етпейтін кездегі адамның терлеуі. Адам эмоциялық немесе түрлі психикалық жағдайларға ұшырағанда бүкіл ағза немесе ағзаның белгілі бір аймақтары терлемейтіні белгілі. «Термиялық тер бөлінісі» үшін көптеген уақыт керек болса, мысалы, бірнеше уақыт бойы адам денесі жылынғанша температураны көтеру, ал «психикалық тер бөлінісі» үшін тек бірнеше секунд керек, мысалы, қорыққанда, ауырғанда, психикалық, эмоциялық қобалжулар əсер еткен кезден бастап тер бөліну басталады. Сезім мүшелерінің қозғыштығынан тердегі гальваникалық белгілердің пайда болуын «тер бөлу» жүйесінің қызметімен байланыстырады, қазіргі кезде оны тері – гальваникалық рефлекс деп атайды. Бұл атауды Гильдемайстер берген болатын. Осы əдіс бойынша адамның психикалық күш түскен кездегі жағдайын бақылауға болады. Тітіркендіру басталғаннан теріде өзгеріс пайда болғанға дейін 2 секунд өтеді. Бұл аралықта психологиялық əсерлерден температурада өзгеріс байқалмайды. Куноның айтуы бойынш, «психикалық тер бөлінісінің» «термиялықтан» айырмашылығы бар, ол тітіркендіргіш əсер еткеннен басталып тоқтатқанша созыла береді. Адамның алақан мен табанында тер бездері дененің басқа аймақтарына қарағанда бірнеше есе көп екені белгілі. Алақанда орташа шамамен 1см-де 430, ал басқа аймақтарда 64-тен 200-ге дейін тер бездері бар. Алақан мен табандағы тер бездері функционалдық белсенділігі жағынан басқа аймақтағы тер бездерінен айрықшаланады. Белсенді жағдайдағы адамның алақаны мен табанынан үздіксіз тер бөлініп тұрады. Адам қажыған, еңбек қабілеті төмендеген кезде алақан жəне табан терілері неғұрлым құрғақ болады, алақандағы тер бөлініс азаяды немесе мүлде болмайды. Алақан мен табанның терісі қалың болуына қарамастан көп терлейді, алақанның электрөткізгіштігі терінің басқа аймақтарына қарағанда жоғары. Алақан мен табандағы тер бездерінің тез қозғыштығы немен түсіндіріледі? 69

Мұны мүйізделген қабаттың созылғыштығын, жиырылғыштығын, яғни алақан мен табанның толық қанды жұмыс істеу серпімділігін сақтап қалу үшін деп түсіндіруге болады. Шынымен де аздап ылғалданған терінің беткі қабатының құрғаққа қарағанда үйкелу коэффициенті жоғары болады, аздап ылғалы бар алақанмен балтаның сабын немесе ағаш бұтағын ұстау ыңғайлы. Ал жануарлар үшін мұның маңызы өте зор. Ылғалданған аяқтармен жауынан қорғанады, яғни тез жүгіреді, жемін аулайды, бірнеше метрге дейін секіреді, құрғақ тастарда ұстанып тұра алады. Жануарлардың өздеріне тəн иістері термен бірге жерге сіңіп қалады, ол бірін-бірі табу үшін көмектеседі. «Аймақтық» тер бөлініс дененің белгілі бір аймағының терлеуі. Дененің əртүрлі аймағындағы тер бөлінудің қарқындылығы тер бездерінің біркелкі орналаспағанына жəне əртүрлі себептерге байланысты шырыш бөлу белсенділігін өзгертуіне байланысты. Дененің белгілі бір аймағындағы тердің бөлінуін эксперимент жəне клиникалық жағдайда тексеру үшін мынаны ескеру қажет: – белгілі аймақтағы бөлінген тердің мөлшері, сондағы тер бездер мөлшеріне сəйкес келу қажет; – кейбір тер бездерінің орташа секрет бөлу белсенділігін анықтау. Егер біз бірдей дене аймағында əртүрлі тер бездерінің мөлшерінде, олардың секреторлық белсенділігі бірдей деп, ал тер бөлу қарқындылығында айырмашылық бар десек, қателесеміз. Бұл жағдайда тек тердің əртүрлі мөлшерде болуын ғана айтамыз. Мысалы, екі адамның бірдей дене аймағынан бөлінген тердің мөлшеріне қарап, тер бөлу аппаратының функционалдық белсенділігін бағалай алмаймыз, алдымен, сол аймақтағы тер бездерінің мөлшерін біліп алу қажет. Жапон физиологтары өлшеу əдісін қолдана отырып, əртүрлі дене аймағындағы бөлінген тердің қатынасын есептеп шығарды. Ол үшін беті жабылатын жалпақ, диаметрі 6,4 см табақшаны қолданды. Табақшаға шағындап, фильтр қағазын салады да, оның əрқайсысын өлшеп алады, сонан соң қалпағын алып зерттелетін дене аймағына табақшаны қағазбен бірге жақсылап байлап, дененің бірнеше аймағына қояды. Содан кейін жаңағы адам 39-40 оС 70

температураға кіргізіледі. Қалай тер бөліну басталады, зерттелуші таза ауаға оралады. Тер бөліну толық біткеннен кейін табақшаларды шешіп алады да, дереу қақпақтарын жауып, оны өлшейді де табақшаның салмағын алып тастайды. Куноның анықтауы бойынша, денеде ең көп тер бөлінетін жер шеке мен саусақтың ұшы екен. Зерттелетін аймақтағы тер бөлу қарқындылығымен бірге, ондағы тер бездерінің санын да анықтауға болады. Ол үшін Минор бойынша, йод крахмал калометрикалық əдісі қолданылады. Бұл əдістің нəтижесін жоғарғы деңгейде байқауға болады. Термокамерадағы адамның денесі тер бөле бастағанда сол жердің терісі қараяды, сондықтан көзбен ақ тердің мөлшерін өлшеуге болады. Яғни адам денесін крахмалмен тегіс опалағанның өзінде тер көп бөлінетін аймақ көбірек қараяды. «Аймақтық тер бөліну» тек ондағы тер бездерінің санына емес, сонымен қатар функционалдық қарқындылығы мен адамның дене салмағына жəне теріге əсер ететін қысымға байланысты. Жүргізілген зерттеулер төменде орналасқан дене бөліктері аз терлейтінін көрсетті. Мысалы, бір қырымен жатқан кезде, үстіңгі дене бөлігіндегі тер бездері жоғары белсенділікке ие. Бұл өзгерістер көбінесе тері температурасының өзгеруімен бірге рефлекторлы сипат алып жүреді. Қан айналым жүйесінің бұзылуы да тер бөліну қарқындылығын төмендетеді. Қорыта айтқанда, аймақтық тер бөлінісіне көптеген факторлар əсер етеді. 4.3. Тер бJлініуіні пульстік мінездемесі Тер бөліну интенсивтілігінің өзгерісі негізінен тежелу жағдайында туылған тері өткізгіш үдерісіндегі (ТӨ үдерісі) қосымша керекті заттардың қатысуымен емес, бөлек керекті заттардың секрециялық интенсивтілігінің өзгерісімен қамтамасыз етіледі. Куно жəне оның қызметтестерінің қорытындысы бойынша, терідегі заттар терді периодты түрде бөліп шығарады. Мұндай шешім бойынша, зерттеушілер микроскоптың көмегімен ТӨ үдерісінің күйін жəне капиллярлы түтікшедегі тердің өзгеру деңгейін бақылау арқылы қарастырған болатын. 71

Авторлардың ойынша, тердің шығу кезіндегі бақылаудың визуалды əдісі арқылы нақты сандық жəне тер бөліну жүйесінің периодтық белсенділігіндегі уақыт байланысын анықтау анағұрлым қиын. Капиллярлы түтікше арқылы бақылау ең қызықты болып табылады, яғни ол саусақ ұшының тері тесігіне қарай енгізіледі. Сыналушы белгілі бір қалыпты жағдайда болған сəтте жəне оған ешқандай тітіркендіргіш əсер етпегенде, капиллярлы түтікшедегі тері заты бірнеше минут интервалдарымен периодты түрде жоғары немесе төмен түсіп отырады. Əр терінің бөлінуі бір ғана түрмен жасалынады, сұйықтықтың таяқшасы біртіндеп көтеріліп, біршама уақыт бір деңгейде ұзақ тұрып, төмен түсе бастайды жəне əдетте ол алғашқы бірінші деңгейден жоғары немесе төмен түсіп отырды. Капиллярдағы тері таяқшасының өзгеру биіктігі арнайы кимографиядағы құралдың көмегімен жүйелендірген болатын. Осы əдістемеге қатысты авторлардың жүргізген қорытындысы бойынша, тері бөлінудегі жай қозғалыстың арқасында осындай жүйелендірудің нақтылығы қанағаттандырарлықтай жағдайды алып келуі мүмкін. Осы əдістің көмегімен сыналушыға үздіксіз жағдайдағы бақылаулар жүргізілген. Мысалы, сыналушы қолмен белгілі бір күш арқылы динамометрді қысып тұрса, барлық уақыт бойы физикалық қысымның əсері арқылы тері затының периодтық бөлінуі бақыланады, бірақ Куноның жазуы бойынша, əрбір бөлінуде тері тесігіне енгізілген капиллярлы түтікшедегі тері деңгейі төмендемейді, керісінше, оның деңгейі жоғарылайды. Куно бойынша, алақандағы терінің бөлінуі 12-30 секунд аралықтарында жүріп отырады. Капиллярдағы тері таяқшасының жоғарылау уақыты кезінде терінің жоғарғы бөлігіне шамамен 0,003-0,005 мм тері затының секреті енеді, ол бөлек тері затының секреторлық таяқшасының көлемімен сəйкестендіріліп, 0,003 мм (егер таяқшаның ішкі диаметрі 0,04 мм жəне орташа ұзындығы 0,3 мм-ге келгенде) жақын келеді. Тері затына жүргізілген бұл зерттеулер алақан терісіне жүргізілген болатын жəне ол термикалық түрде емес, психогенді тері бөлінуінің үлгісі ретінде жүйелендіріледі. Бұл нəтижелер тек қана ТӨ аппаратының əрекет 72

ерекшеліктеріне жатады, яғни ол қысқа мерзімді психогендік тітіркену жағдайларында болады. Көптеген көзқарастар бойынша, бұл əдісті термикалық тері ерекшеліктеріне жүргізу анағұрлым қиын, мұнда капиллярлы таяқша тері затымен жылдам толысуы қажет. Сол себепті əлі күнге дейін мұндай жұмыстар жүргізілмеген. Бірақ бұл жерде тері затының біршама анықталғанын айта кеткен жөн. Тері затына бөлек порциялардың енгізілуіндегі толықтырулар нақты анықталған шешімдерге сəйкес келе бермейді. Бұл жердегі ең басты қызығушылықты капиллярлы түтікшедегі бірқалыпты жағдайдағы тері деңгейінің өзгерісінен көруге болады. Егер түтікшенің көлемі немесе жоғарылауы терінің бөлінуімен байланысты болса, оның төмендеуі қандай үдеріс деген сұрақ туындайды. Тері миоэпителиялық элементтің қысқартылуымен теріге қарай енгізіледі, яғни мұны Куно меңгеру əдісі деп атайды. Бірақ ол өз еңбегінде Эббекенің идеясына сүйене отырып, оның тері бөлінуіндегі 2 типті – миоэпителияның қысқартылуы жəне секрециямен байланысуын көрсетеді. Бірінші типтің тері бөлінуі бірнеше секунд аралығындағы латентті периодпен жүреді, бірақ бұл типтің екі түрі де симпатикалық жүйке жүйесінің қатысуымен шақырылады. 2-типтің тері бөлінуі бірнеше минут аралығындағы латенттік периодпен жүргізіледі. Куно өзінің көзқарасы бойынша, психикалық тері бөлінушілікті ағзаның термореттелушілік қызметіне, яғни бірінші типке, ал қатал түрдегі термореттелуді екінші типке жатқызады. Тер затының адам терісінің бойымен жоғарылауы жəне жоғары температурадағы оның ағзаға деген əсері, тер затының секреторлық белсенділігінің периодты жоғарылауы жекелеген тер бөлінуінің күштілігімен сипатталады. Біздің көзқарасымыз бойынша, термореттелу тері бөлінудің көлемімен ағзаға қатысты нақтылықпен немесе ТӨ аппаратының секреторлық белсенділігінің жоғарылауымен орындалады. Психикалық жəне термиялық тері бөлінушілікті ТӨ үдерісінің механизмдерімен байланыстыру қате болып табылады. Бірақ бұл 73

реттелу тері затының жиіліктерімен жəне секреторлық белсенділігінің əлсіздігімен орындалады. Терінің бөлінуі миоэпителдік элементтің əрекеті болып табылып, сол сəттен терінің бөлінуінен кері итергіштік үдерісі басталады. ТӨ аппаратының əрекетімен байланысты болатын заттардың теріге енгізілуін одан ары нақты түрде анықтайтын болсақ, біз ең алдымен, тері бөлінуінің физиологиялық сұрақтарымен айналысуымыз қажет. Кейбір бөліктерге электрөткізгішті (ЭӨ) жүргізу кезіндегі, сонымен қатар теріге сыртқы ортадан түрлі химиялық заттардың енгізілуін алдын ала білген жөн, олар бір уақытта бірін-бірі толықтыра ма, əлде толықтырмай ма? Осы мақсатпен біз 3 орынға сəйкес 3 электродтық сұйықтығын орналастырған болатынбыз, екеуі жоғарғы бөлікте, олар бірбірінен бірнеше сантиметр аралығында орын алған, ал үшіншісі басқа жоғарғы бөлікте орналасқан. Əр екі электродтың біреуі 3-суретте көрсетілген сызбаға жүктеледі. Жалпы, индифференттік электродта сумен шайылған пластинкалар қолданылады. ЭӨ-нің өзгерісін байқау кезінде белгілі бір электродтағы электродтық көрсеткіштердің өзгерісі басқа электродтарда байқалған жоқ. Бұған электр тогының төменгі жиілігі жəне индифферентті электродтағы төменгі ток сəйкес келеді. Ал 3-электрод Г.С. Лобачевекийдің инструкциясымен ерекшеленгісі келген болатын.

4-сурет. Тері бетіндегі электрөткізгіштікті өлшейтін құралдың сызбасы 74

Мұндай мүмкіндіктер нақты бір айырмашылықтарды зерттеу үшін қажет. Токтың графикалық тіркеуінің өзгеріс күшін есептеуде интерациондық жоғары сезімді айна гальванометрі қолданылуда. 4-суретте сыналушының сол жəне оң жақ иығындағы ЭӨ-нің үлгілері көрсетілген, яғни ол терінің бөлінуі кезінде жүреді. Қисық сызық 1 жəне 3-электродтағы ЭӨ-нің өзгерісін бейнелейді, ал екінші қисық сызық сименсметрдің құрамына енетін электродпен өлшенеді. ЭӨ-нің өзгеріс жазбасы сызық бағыттарына қарай жүргізілген. Гальванометрдің ток бойынша сезімталдығы шутты таңдаудың аралығындағы алуан түрлілікке байланысты əртүрлі болып табылады, бірақ ол бізге ешқандай кедергі тудырған жоқ. Көз аралығындағы гальванометрді ұстап тұру өте қиын, бірақ бұл жүйелерде терінің бөліну үдерісіндегі ЭӨ-нің өзгерістері қарастырылған болатын. Терінің даму кезінде жоғарыда айтылып кеткендей, тек желістердің ЭӨ-тігі өте мағыналы болып табылады, фотолентадағы қояндарды ұстап тұру үшін гальванометрдің сезімталдығын төмендету қажет. Ал электрод заттарын су құбырларына енгізу керек, яғни ол тер бөліну кезінде ЭӨ-ні өзгертіп отырады. Бұл барлық жаңалықтар ағзаның түрлі бөлшектеріндегі ЭӨ-ні төмендету мен жоғарылату үшін реттеліп отыр. Қазіргі зерттеулерге дейін адамның ағзасын жылыту кезінде ЭӨ жоғарылап қана қоймайды, сонымен бірге бұл үдерісте теріні өткізетін таяқшаның тербелісі жазылып отырады. Тері электродтарымен жұмыс істегеннен кейін əдістемені белгілі бір нақтылыққа алып келуге мүмкіндік туды. ТӨ үдерісі ЭӨ-нің жоғарылауымен ғана емес, оның мəнсіз тербелістерімен де жүргізілетіні анықталды, яғни ол 4-суретте бейнеленген. АБ бөлімшесі биіктікті жəне терінің бөлінуі кезіндегі ЭӨ-нің уақыт көлемін сипаттайды, ал БВ бөлімшесі теріні бөліп болғаннан кейінгі ЭӨ-нің төмендеу уақыты мен деңгейін сипаттайды. Əр бөлінуде ЭӨ 1-2 мкмм орталығында өзгеріп отырады. Тердің бөлінуінің дамуы нəтижесінде ЭӨ 3-5-тен 40-50 мкммға дейін жоғарыласа, электр құбырының өзгерісі 1-2 мкмм-да өлшеу сезімталдығының əсерінен құралдың таяқшасымен белгіле75

нуі мүмкін. Адамның ЭӨ өзгерістерін бақылай отырып, бірнеше жыл бойы осы тербелістерге зерттеу жұмыстарын шетел ғалымдары жүргізген. ЭӨ-нің 1-2 мкмм-да көтерілісі теріні бөліп шығаруға сəйкестендіріледі, ал бұл үдерістің жалғасы теріні бөліп шығару уақытына сəйкес келеді, біз тері электродтарының көмегімен жүйелендіретін ЭӨ өзгерістерін салыстырдық.

5-сурет. Терінің əртүрлі аймақтарындағы электрөткізгіштігіне байланысты тер бөліну үдерісі

Бұдан да өте маңызды сұрақтар төменде қарастырылады. Ең алдымен, капиллярлы түтікшенің көлемі мен психогендік тері бөлінушілік зерттелетінін айта кеткен жөн, төмендегі көрсеткіштерге сай теріні бөліп шығару механизміне қарай тері бөлінушіліктің термиялық бөлігіне сəйкес. Бұл аралықта ол теріні адам ағзасының жоғарғы бөлігіне қарай жылжуына күмəн тудырады. Оны Куно өз мысалында келтірген болатын. Терінің бір ғана порциясы тері құбырынан 4 секунд кем шықпайды. Капиллярлы түтікшедегі тері деңгейінің өзгерісін бақылай отырып, Такахара тердің бөлінуінің бірінен соң бірін белгілеп жəне оны есептеп, қорытындылап отырған. Мұндағы қателік, термикалық тер бөлінушілік емес, психогендік тер бөліну жүйелендірілген болатын. Алайда тері саңылауларынан тердің 76

бөліп шығуы онша көлемді емес, ол 5-суретте көрсетілген. Трахановтың тоқтамға келген шешімі бойынша, ЭӨ-нің пайда болуына байланысты синхронды түрде өзгереді. Түрлі терінің бөлінушілігіне сай бізде мынадай көзқарас қалыптасты, яғни терінің бөлінуі əртүрлі – 12-ден 30 секундқа дейінгі аралықта жүреді. Такахараның жүргізген қорытындысы бойынша, тері бөлінушілікке қосымша толықтырулар жүргізуге болады. Осыған байланысты Куно өзінің жұмысында ешқандай бөлінуді жүргізген жоқ. Соңында Куно мынадай қорытындыға келді, тері бөлінуінің ең негізгі үдерісіне секреция жатады, миоэпителияның қысқартылған түрлері оның бөлініп шығуына сəйкес келеді. Терінің секреторлық бөлімінде, ең алдымен, секрет бөлініп шығып, жоғарыға қарай көтеріледі. Жалпы, бұл өте жақсы, дұрыс қорытынды. Осыдан біз басқа бір шешімге тоқталуымыз керек. Секреторлық бөлімде тері қарастырылады, яғни ол түгелімен секреторлық түтікшенің көлемін толықтырып отырады. Адамда тер бөлінушіліктің максималды интенсивтілігі 3,5-4,0 л/г бірнеше уақытта түзілуі мүмкін. Ал оның жалпы мөлшері – 2,106, ал тері беті көлемі 0,003-0,005мм3-ге дейін. Осылайша, бұл жиіліктер Куно бойынша, 2-3-ке төмендетілген. Тер бөліну кезінде белгілі бір секунд аралығында интервалдармен бірінен соң бірі келіп, бөлінулер терінің əр бөлімінде бір уақытта жүріп отырады. Графиктерде көрсетілгендей, үзілістің созылмалығы алуан түрлі болады. Мысалы, екі тері беті арасындағы үзіліс Б жəне В – 4 секунд, ал Д жəне Е арасындағы үзіліс – 1 секунд. Биіктіктің көлемі белгілі жағдайда тері санын көрсетеді. Жоғарыда айтылғаннан мынадай шешім шығаруға болады: терінің бөлінуі белгілі бір аралықтарда орналасуы мүмкін. Көптеген шетел мен отандас ғалымдардың ғылыми зерттеу жұмыстарын салыстырмалы қарастырдық. Тері бетінің сипатына сəйкес жүргізген үдерістерге міндетті түрде сараптама жасау керек болғандығына көз жеткіздік. ЭӨ-нің өзгеру үдерісіне қоршаған ортадағы түрлі үдерістер əсерінен электрлік күш визуалды күнделікті өзгеріп отырады жəне оның абсолюттік көлемін нақты анықтау өте қиын. 77

Қолданыстағы əдістер қажетті тұрақтылықты керек етпейді, көп жылдар бойы электрондық аппараттар пайдаланылған болатын, яғни олар өлшеу приборларының тербелістерін анықтау үшін өте қажет. Бірақ сименсметрдің пайда болуы ешқандай күмəн тудырмайды. Соның арқасында тері аймақтарындағы ЭӨ аралықтарында тер бөліністердің болатыны да анықталды, яғни олар циклдік сипатқа ие. Мұндай құрал бір ғана ЭӨ каналындағы тіркеуді қамтамасыз етеді, бір каналды электронды потенциометрдің көлемімен ЭӨ өзгерісіне байланысты тіркеу жүргізілген. Бұл құрылымның ерекшелігі, оның екі жақты көлемі бар. 1-парға белсенді жəне индифферентті электрод қойылады, сол арқылы 56 ид жиілікті электр тогы жүргізіледі. Бұл көлемдерге күнделікті ток көзі келіп отырады, осылайша, ЭӨ-ні абсолюттік көлем жағынан бақылауға мүмкіндік бар. Ток құрылымы аралығында тері электродтарда су құбырлары қолданылып отырады.

6-сурет. Тері бөліну үдерісі кезіндегі периодты тербелістер

Оның қызметін пластинкалық фольга атқарды, ол соған əсер ету үшін қажет болды. Тері электрөткізгіш каналындағы циклдік тербелістерді тері электродтары арқылы енгізуге болады. Мұнда78

ғы өзгерістер 6-суретте өзіндік үлгілер арқылы қысқаша А,Б,В,Г.... тербелістер түрінде бейнеленген. Қысқа периодты тербелістер бөлек тер бөлінушілікті, ал ұзақ периодты тербелістер белгілі топтық шешім мен жиілікті көрсетеді. Ұзақ периодты тербеліс 2 фазадан тұрады: VУ – жоғарылату жəне Уz – төмендету фазасы. Жоғарылату фазасындағы жиілікті қалай білуге болады? Б жоғарылату фазасының тербелісі 9 секунд уақытты алады. Осы уақыт аралығында 5 тер бөлінушілік пайда болады. Ал төмендету фазасында 13 тер бөлінісі жүреді, ол 32,6 секундқа созылады. Əр бөлік бөліну фазадағы 1,6 секунд аралығында жүреді. Бұл заңдылықтардың физикалық қағидаларына келмес бұрын, міндетті түрде оларды электрофизиологиялық жəне гидродинамикалық тұрғыдан зерттеп алу қажет. Бұл көрсеткіш бойынша, мұндағы бөлек бөліну бір жақтылықпен орындалады. ЭӨ-нің жоғарылау сəтінен кейін ол біртіндеп төмендейді. Ұзақ периодты тербелістің көлемі тері бөлінушіліктен шыға отырып, ұзақтығы жоғары латенттік период кезінде секреторлық бөлімде əрқашан да белгілі бір бөлігінде дайын тұратын терінің порциясы анықталып отырады. Секреторлық қысым миоэпителді жасушадағы күштен анағұрлым жоғары, яғни оның негізінде принципиалды басқа механизмдер жатыр. Оның механизмінің қандай болары болашақтағы жүргізілетін зерттеулерге байланысты. 4.4. Терді оз$алмалы-кері оз$алысты тері бетіне енуі Капиллярлы түтікшедегі терінің төменгі деңгейі тері заттарын секреторлық түтікшемен байланыстыруға мүмкіндік тудырды, яғни ол миоэпителді жасушаның қысқартылуынан соң пайда болады. Қарастырылған мəселелерді сараптай отырып, мынадай екі жауапты ұсынуға болады: – қалыпты күй жағдайында терінің үздіксіз секрециясы жəне секреторлық бөлімде қалған терінің көп бөлімі қажет етілмейді, миоэпителиалды жасушаның кішірею кезінде ол жоғары бөлімге қарай тартылады немесе кері қарай созылады; 79

– үздіксіз жоғарыға қарай көтерілген тері жасушалардың қалыпты күйі кезінде кері жаққа тартылады жəне дəл осы кезеңде ол түгелімен ұлпалармен сығылады. Егер де бірінші қағида түгелімен қалыпты күй жағдайында терінің алақанда үздіксіз бөлінетіндігін көрсетсе, екінші қағида Куно ойлағандай, терінің реттілігі мен реабсорциялық қызметін көрсетеді. Бірақ Куно бұл жүйені терінің кері қозғалыс механизмін түсіндіру мақсатында өзінің бірде-бір қөзқарастарын қолданған жоқ. Сол себепті оның кері қозғалыстағы түсініктемесі тура мағынасында алынған эксперименталды толықтыруларға қарамақарсы, бұл сараптаманың негізінде секреторлық таяқшадан бөлінетін теріні кері қарай сору қызметін атқара алады. Бұл екі көзқарастың гистологиялық ұқсастықтары бар, бірақ Куноның монографиясы бойынша бұл көзқарастар 40 жылдың өзінде бірікпеген жəне тері механизмдерінің негізіне де қолданылмаған. Секреторлық бөлгіш жəне тердің бөлінуі мен сіңуі жалпы түрде түтікшедегі сұйықтық деңгейінің кері қозғалысы тердің қайта бөлінуіне байланысты деп айтуға болады. Тек осы шешім ғана Куно мысалға келтірген эксперименталды материалдың жалғыз бір ғана негізгі қорытындысы болып табылады. Оның əрекетті қалай бейнелейтіні туралы сөз ету əлі ерте, бірақ бұл шешім біздің толықтыруларымызбен де қорытылады. Алақанға терінің кері құру қозғалысын тексеру үшін біз келесідей бақылау жүргізген болатынбыз. Саусақтың кез келген жеріне машина майының тамшысы тамызылады, сыналушының саусағы микроскоптың объективіне қондырылады, майдан тердің біршама тамшылары бөлінді, бұл терінің тамшылары үлкен де, кішкентай да бола алады. Мұндай заңдылықтар барлық сыналушылар саусағында байқалған болатын. Ең қиыны, қолдың саусағын белгілі бір қалыпта ұстап тұру болды. Бірақ бірнеше жаттығудан кейін ол үйреншікті жағдайға ауысып, сыналушыларда ешқандай қиындық тудырмады. 80

Бақылау сұрақтары: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Терінің қабылдау табалдырығы дегеніміз не? Терінің жүйке талшықтары қандай түрге бөлінеді? Тері рецепторларының неше түрі бар? Тер қандай жолмен бөлінеді? Алақан мен табандағы тер бездерінің қозғыштығы немен түсіндіріледі? Аймақтық тер бөліну тер бездерінің санына байланысты ма? Тер бөлінуінің неше типі бар? Механорецепторларға қандай талшықтар жатады? Корпускалық рецепторларға не жатады? Инкапсулярлы рецепторларға не жатады? Терінің рецепторлар орналасатын түрлері қандай? Термиялық тер бөлініс дегеніміз не? Психогенді тер бөлініс дегеніміз не? Тері-гальваникалық рефлекс дегеніміз не? Аймақтық тер бөліністі қалай түсіндіресіз? Тердің бөлінуінің негізгі неше типі бар? Адамда тер бөлінушіліктің максималды интенсивтілігі қандай? Тер бөлінуінің тербелісін қалай түсінесіз?

5-тарау

ТЕРІ СЕЗІМ МLШЕСІ

5.1. Тері сезімталдылы$ыны теориясы Терінің сезімталдық түрінің ерекшелігі былай бөлінеді: 1. Сезімталдық Мейсснер денешігі мен жеке жүйке талшықтарының шашыраңқы фолликуласы. 2. Фатера – Пачини денешігімен қабылданатын терең қысымды дене. 3. Аурудың сезілуі, эпидермисте жəне дермада қатты тітіркенудің жүйкенің соңғы бөліктерімен қабылдануы. 4. Температуралық сезім, жылу алмасу үдерісі үшін үлкен маңызы бар Краузе аяққы сауытшалары мен Руффини денешігін байланыстырады. Тері сезімталдығының негізгі үш көзқарасы бар. Бірінші гипотеза Von M. Frey жəне A. Goldsheider аттарымен байланысты. Авторлардың айтуы бойынша, барлық тітіркендірулер мамандандырылған. Əр нүктеге сəйкесінше бір жүйке талшығы келеді деп санаған. Теріде тітіркендірудің преадапторлық рецепторлары бар деп ойлаған. Осындай рецепторлар Пачини денешіктері болып табылады. Бірақ сол рецепторлардың қозуы мамандандырылған сезімді болдырады ма, жоқ па белгісіз. Аксондар арасында колатеральдар бар екенін жоққа шығаруға болмайды. Дененің кез келген бөлігінде барлық төрт түрлі сезімді тудырсақ, авторлардың айтқандарын жоққа шығарады. Электрофизиологиялық əдістер көмегімен тері рецепторларынан келген импульстер қатаң түрде бір жолмен жұлында өтетіні дəлелденген. Əсіресе бұл да тералды талшықтарға бай82

ланысты. Гипотеза жүйке жүйесінің немесе зақымданудың сезімталдылық диссоциациясын жақсы түсіндіреді. Екінші гипотезаны алғаш рет H. Head берген. Төрт түрлі сезімнің орнын мұнда тері екі жүйке аппаратымен қамтамасыз етеді, яғни біріншісі – жылу мен ауырсыну тітіркендіргіштері, ал екіншісі – механикалық жəне нүктелі əсерді сезіну. Бұл гипотеза электрофизиологиялық əдістермен дəлелденген болатын. Біріншісі тез, таңдамалы жəне сандық жүйе, ал екіншісі ақырын, таңдамалы емес жүйе болып табылады. Концепцияның əрі қарай дамуын P. Bishop жəне W. Noordenbos жұмыстарынан көруге болады. Олар жүйке талшықтарының жуандығына көп көңіл бөлді. Жіңішке жүйке талшықтары диффузды сезімталдылықпен, ал жуан талшықтар жақсы мамандалған сезімталдылықпен сипатталған. Латералды бағаналар сапалы сезімталдылықты өткізуге бейімделген, ал артқылары керісінше санды біріншіден сезінуді қамтамасыз етеді. H. Head гипотезасы бойынша салыстырмалы түрдегі сезімталдылықты түсіндіре алмаймыз. Жылы, суық, ауырсынудағы санды көрсеткіштерінің нақты механизмі əлі де белгісіз. Сезімталдылықтың үшінші гипотезасын J.P. Nafe ұсынған. Оның көзқарасы бойынша, бір жүйке талшығының қозуы, басқа жүйке талшықтарының қозуы кезінде пайда болады деп санаған. Теріде бірқатар түрлі тітіркендіргіштерге сезімтал келетін рецепторлар қатары бар деп айтылған. Осы рецепторлардың біреуі тек бір тітіркендіруге, ал басқалары барлық қозуға жауап бере алатыны айтылған. Олар əлсіз қозу рецепторлардың тітіркенуіне əкеліп соқтырады. Қазіргі кезге сай гипотезаны R. Melzack, P.D. Wall ұсынған. Олардың айтуы бойынша, терідегі рецепторлар басқа рецепторлармен сұрыпталып, содан кейін ғана ОЖЖ-ға дейін жетеді деген. Тоқтату импульстерінің кез келген зақымдануы спонтанды ауырсыну немесе басқа да қолайсыз сезімдерді тудыруға себеп болуы мүмкін. Ол инсульт жəне мидың басқа да зақымдануы кезінде байқалады. Ауырсынуды қойдыратын ми аймақтары гипоталамус екендігін дəлелдеген. Серотонинэргиялық нейрондар 83

ми бағанасы маңында аналгезияның дамуына əкеліп соқтырады. Морфин осы нейрондар жүйесіне əсер етеді. Соңғы жылдары маймылдарда тері сезімталдығына арналған көптеген жұмыстар жасалынған, бірақ адамнан алынған мəліметтер қызығырақ болып келеді. Бұрынғы тəжірибелерде бөлек тері рецепторларының белсенділігін тіркеу үшін микродиссекация техникасын пайдаланып, зерттелетін адамды қатты етіп байлау қажет болған. 1968 жылы A.B. Vallbo жəне K.T. Hagbarth адам жүйке талшығына вольфрамдық микроэлектродтарды енгізу арқылы аксондар белсенділігін тіркеген. Бұл əдістеме тері рецепторлары қызметінің механизмі жөніндегі зерттеулерді алға бастырды. Адам рецепторларының басқа жануарлар рецепторларынан ешқандай айырмашылығы жоқ. Тері рецепторлары мен сезіну арасындағы байланысты орнату үшін электрофизиология үлкен жол ашады. Бөлек бір рецепторлардың импульсациясын тудырсақ та, бірнеше импульстер орталық жүйке жүйесінің бір орталығына бағытталған ағымын жасай алмаймыз, осы жағы қиындықты туғызып отыр. Сондықтан сезім афферентті тері сигналдарымен қалайша байланысты екенін түсіну қиындау. Осыны зерттеу барысында тек техникалық қиыншылықтар ғана емес, сонымен бірге теориялық қиындықтар да бар. Біз əлі сезімнің өзі қалай пайда болатыны туралы сұраққа жауап бере алмаймыз. Себебі тітіркендіргіш əсері, импульстердің жүйке бойымен өтуі, жүйке жасушасының қозуы, ауырсыну болып табылмағанымен, оны еске түсірмейді де. Сонымен, жүйке жүйесіндегі элементарлы үдерістер қалайша жаңа сапа мен сезімді тудыратыны туралы сұрақ туады. 5.2. Тактилді сезімталдылы Тактилді сезімталдылық саусақ, табан, сыртқы жыныс мүшелерінің, сүт бездерінің емізікшелерінде, яғни инкапсулярлы механорецепторлар бар жерде көп орналасады. Тактилді сезімталдылықтың варианты ретінде шашқа қол тигізу нəтижесінде пайда болатын, шаш фолликулдарының жүйке торларының тітіркенуі. 84

Тактилді сезімталдылықтың күрделі түрі ретінде орналасу (локализация) сезімі, сонымен қатар кеңістіктік пен бөлшектік (дискриминация) болып табылады. Механорецепторлардың саны мен күрделілігі бойынша, адам қолы бірінші орында тұрады. Сезінудің белсенді мүшесі ретінде қол түрлі механосезімтал ұштарымен, əсіресе Пачини денешіктерімен жабдықталған. Тек иықтың артқы латералды аймағы мен дельта тəрізді бұлшықеттің тармағында 7500 мың сезімтал жүйке талшықтары бар. Сезімтал жүйке талшықтарының жалпы саны төменгі ұштарында үш есе артық болады. Қолдың дисталды аймағында сезімтал талшықтар саны артады, алақан аймағында 11 есе артық жəне иыққа қарағанда 19 есе артық. Механорецепторлар механикалық деформацияға өте жоғары сезімталдылықпен ерекшеленеді, терінің 1мкм-ге ығысқан кезін де сезеді. Механорецепторлардың қабылдау қабілеттілігі 1-ден 1000 Гц-ке дейінгі аралықта болады. Тек деформациялаушы немесе статикалық қалыпқа байланысты тері жағдайы екі класқа бөлінеді: тез бейімделетін жəне баяу бейімделетін. Тез бейімделетін рецепторларға Пачини денешіктері, шаш фолликулдарының рецепторлары жəне алақан рецепторлары жатады. Пачини денешіктері 100-400 Гц аралығындағы жиілікке өте сезімтал болып келеді. Баяу бейімделетін рецепторларға Меркель денешіктері жəне Руффини ұштары жатады. Осындай рецепторлардың екі түрі белгілі: баяу бейімделетін рецепторлар 1 (ББР1) жəне баяу бейімделетін рецепторлар 2 (ББР 2). ББР1 – Меркель денешіктері, ал ББР 2 – Руффини ұштары. Баяу бейімделетін рецепторлар терідегі болып жатқан өзгерістер туралы үзіліссіз ақпарат береді, мысалы, көзілдірік батқан жағдайдағы ақпарат. ББР1 қалыпты жағдайда тыныш болады, бірақ егер теріде кейбір ығысулар болса, ол деформация кезінде жəне деформация жағдайында белгі береді. ББР 2 ББР1-ден өзінің функционалды жағынан айырмашылығы бар: оларға бірден импульсті белсенділік тəн, ол теріге бір нəрсені батырған кезде немесе оны тартқанда пайда болады. 85

Миелинденген механорецепторлардан басқа теріде миелинденбеген баяу бейімделетін механорецепторлар бар. Олар приматтар еместерде, түкпен жабылған теріде болады. Осы рецепторлар ББР1, ББР2 салыстырғанда нақты ақпаратты береді. Сонымен бірге қысқа интервалмен қайталанатын тітіркендіргіштерге жауап қайтармайды, бірақ созылмалығы үлкен стимулдарға жауап қайтарады. Механорецепторлардың тітіркенуі денешіктердің қабатынан энергия тікелей берілуінің нəтижесінде пайда болады. Физикалық қысым рецепторлар арқылы тері деформациясы ретінде қабылданады. Тактилді сезім кез келген теріні деформациялайтын аппаратпен шақырылады. Клиникалық жағдайларда нүктелі сипаттағы механостимулдарды жасауға болады.

7-сурет. Алақандағы орналасқан жүйке талшығы ұштарының жиынтығы Бинокулярлы лупа арқылы түсірілген Қара нүктелер – инкапсулданған рецепторлар 86

Афферентті импульстердің интенсивтілігі теріге батыру немесе ығысу дəрежесінен сандық түрде тəуелді болады. Механорецепторлардың сезімталдығы ортаның температурасына байланысты өзгеріп отырады. Бұл олардың қоздыру механизмдерінде химиялық үдерістердің қатысуы жүретіндігін көрсетеді. А.А. Отелин жəне бірлескен авторлар орта температурасы 10 оС-ге артқанда Пачини денешіктерінің 0,84 мс-ке импульс генерациясының латентті периодын азайтады екен деп көрсеткен (7-сурет). Механорецепторлардың максималды сезімталдығы орта температурасы 30-40 оC болғанда қалыптасады. Инкпасулярлы рецепторлардың қоздыру механизмдерінің өзін-өзі реттелуінде, капсула ішіндегі ацетилхолиннің концентрациясы үлкен рөл атқарады. Оқшауланған Пачини денешіктеріне ацетилхолин жəне никотиннің 1*10-6 г/мл концетрациясының аппликациясы, стандартты тітіркендіргішті апарған кезде іс-əрекет потенциалының саны артады да, ол рецепторлардың сезімталдығын жоғарылатады. Сонымен бірге ацетилхолин қоздырудың латентті периодын 0,42 мс-ке азайтады. Теріге (артерия жанына) гистаминнің енгізілуі, А жасушаларымен иннервациялайтын баяу бейімделетін рецепторлар жəне миелинденбеген талшықтармен иннервациялануы механорецепторларды қоздырады. Тітіркендірудің мөлшері мен механорецепторлардағы біріктірулердің жиілігі арасындағы тəуелділікті зерттеген кезде, бірнеше авторлар тітіркендірудің түрлі күшіне жауабы Пачини денешіктерінің максималды саны екіден аспайтындығын көрсеткен. Былай қарағанда, Пачини денешіктері тітіркендіру күшін кодтау мүмкіндігі жоқ деп айтуға болады. Бірақ рецепторға əсер ету екі параметр – импульс саны мен қоздырудың латентті периодының мөлшері бойынша іске асырылады. Екі параметр бойынша кодтау стимулды дифференциалдауда өте дəл мəлімет береді. Импульс саны бойынша, тітіркендірудің дискретті өзгерістері кодталынады, ал латентті период стимулдың біртіндеген өзгерістерін тіркеу мен беруге мүмкіндік береді. Терінің тактилді сезімталдылығының негізгі мəні, ағза түрлі механикалық дене қасиеттерінің салыстырмалы ақпараты жө87

нінде мəлімет алады. Сонымен бірге дененің кеңістікте, əсіресе оның вертикалды жағдайда ұстап тұруында маңызы зор. 5.3. Суы пен жылыны сезу Тактилді сезімталдылыққа қарама-қарсы болып, жылыны сезу мен қабылдаудың өзі өте төмен көрсеткіштерге ие. Суық немесе жылыны адам сезгенде, біріншіден, ол оның интенсивтілігін, ұзақтығын (суық, жылы, ауру, температура 45˚С жоғары ма, əлде 15 оС төмен бе) сезеді, ал сол тітіркендіруді болдыратын материалды сезбейді. Қоздырудың орны мен оның контуры туралы ақпарат механорецепторлардың бірге тітіркенген жағдайына тəуелді болады. Жылымен тітіркендіргенде адам алақанының терісі 0,75 оС-ге тең температура айырмашылығын бірден өзгертсе (250 мс) сезеді. Егер температура өте баяу 20-30 минут бойы өзгерсе, 6-7 оC артуы немесе төмендеуін сезінбей қалуы мүмкін. Жылы немесе суық стимулдардың шоғырлануын анықтау керек болған жағдайда, үлкен қателіктер кетуі мүмкін. Бірлік афферентті талшықтардан сигналдардың тіркелуі бірінші примат еместерде ашылған, тек сонан соң ғана приматтарда тері терморецепторлары ашылды. Бұл рецепторлар температураның өзгерісіне өте сезімтал, бірақ механикалық стимуляцияға əлсіз сезімтал болып келеді. Олардың біреулері температураның төмендеуіне, ал басқалары жоғарылауына сезімтал болса, олар соған сəйкес жылы мен суықты сезетін терморецептор деп аталады. Терморецептор морфологиясы туралы мəлімет өте аз. Олар тек инкапсулярлы нақты құрылым құрайтындығы белгілі, эпидермис негізінде орналасқан. Краузе аяққы сауытшаларында жəне Руффини ұштарына ешқандай қатысы жоқ деп айтылатын, бірақ бастапқы кезде Руффини ұштарын терморецептор деп атаған. Краузенің өзі зерттеу барысында ашылған денешіктерін механорецепторларға жатқызған. Мұндай қателік осы рецепторлар көз конъюктивінде жəне сыртқы жыныс мүшелерінің терісінде орналасқандықтан, ол жер суыққа өте се зімтал болады деп келген. Руффини денешіктерін терморецепторға жатқызған 88

мəліметтер енді тек артефакт болып қалды. Соңғы кезде терморецепторды Меркель денешіктерінен басқа, шаш фолликулдар маңында топтасатын пиязшықтардың түкті терідегі бос жүйке талшықтарында болуы мүмкін деп айтып жатыр, ал тегіс теріде бос ұштар мен Мейсснер денешіктері де орналасуы мүмкін. Бұл рецепторлар термопар механизмі ретінде жұмыс істейді, олар жақын жатқан ұлпалардағы суық пен жылыны айыратын механизм деп ойлайды, бірақ бұл сұрақ əлі шешілмеген. Терморецептор тек жылу энергиясының өзгерісіне емес, сонымен бірге механикалық стимулдарға да əсер етеді, мүмкін сондықтан шығар оларды зерттеу қиынға соғып отыр. Бірақ кейбір зерттеушілер терморецептордың механикалық тітіркендіруге қатысын жоққа шығарады. Адам терісінде сəулелі жүйкемен иннервацияланатын бір талшық табылған, ол тек теріні суықпен тітіркендіргенде ғана қозған. H. Hensel терморецепторларды идентификациялау үшін келесі критерийлерді ұсынады: – теріні бірден суытқанда немесе ысытқанда жиіліктер разрядтарының артуы; – тері температурасын өте тез суытқанда немесе жылытқанда олардың «үнсіздігі»; – əлсіз жəне орташа механикалық стимулдарға сезімсіз болуы. Осы критерийлерді пайдалана отырып, адам мен жануарлардың түкті жəне тегіс терісінде терморецепторларды табуға болады. Мысықтың кейбір дене аймақтарында n.saphenus суық рецепторлардың саны жылы рецепторларға қарағанда көп болған. Мысалы, керісінше, мысықтың мұрны, егеуқұйрықтың жұмыртқаларында жылыны сезетін рецепторлар көп кездеседі. Приматтарда суықты сезетін рецепторлар түкті, сонымен бірге тегіс теріде де кездеседі. Терморецепторлар үшін адекватты стимулдар ретінде температура мен дене температурасының өзгеру жылдамдығы байланысты. Терінің қалыпты температурасы 31-34 оС кезде жылыны жəне суықты сезетін рецепторлар разряды салыстырмалы төменгі 89

деңгейде секундына 2-15 импульске дейін барады. Жылы жəне суықты сезетін рецепторлар əртүрлі деңгейлік диапазонда өз көрсеткіштерін көрсете алады. Жылуды сезетін рецепторлар максималды 34-38-ден 48 оС температура аралығын, ал суықты сезгіш рецепторлар 33-тен 15 оС-ге дейінгі аралықты қамтиды. Жылыны қабылдайтын рецепторлар миелинденбеген талшықтармен, үштік жəне тіласты жүйкелермен иннервациялайтын аймақтан басқа қамтамасыз етіледі. Суықты сезетін рецепторлар соның ішінде приматтарда да, жіңішке диаметрі 1-2 мкм миелинденбеген аксондармен қамтамасыз етілген, олар импульсті 1-15 м/с жылдамдықпен өткізеді. Тек бір осындай ғана талшық 1-ден 8-ге дейінгі суық сезетін нүктелерді қамтамасыз ете алады. Ол температураның бірден төмендеуіне əсер етеді. Олардың рецепторлық алаңының диаметрі – 1 мм. Алақан терісіндегі жылыны сезетін рецепторлар 1,25м/с жылдамдықпен өткізеді. Олардың да рецепторлы алаңының диаметрі 1 мм-ден аз емес. Суық пен жылыны сезетін талшықтардың маңызды ерекшелігі олардың функционалды бірегейлігі болып табылады. Маймылдарда талшықтардың үш түрі белгілі: – суықты сезетін тек суық рецепторлары, олар теріні жылытқан кезде немесе теріні деформациялайтын механикалық əсерлерге əсер етпейді; – жылыны сезетін тек жылы рецепторлары, олар суықты сезбейді, ал механикалық стимулдарға əсері жоқ; – А-механорецепторлық баяу бейімделетін талшықтар, олар тек тері деформациясы қоздырған жəне суытқан кезде тітіркенеді, бірақ олардың сезімталдығы 10 есе төмен жəне дискриминация үдерісіне қатыспайды. Түкті жəне тегіс терідегі терморецепторлар өзінің сипаттамалары бойынша айрықшаланады. Ол қоздырудың түрлі өткізу жылдамдығы мен рецепторлық алаңдардың түрлі топографиясы туралы айтады. Жылы мен суық сезімін клиникалық тестілеу кезінде олар бағыт-бағдар береді. Əдетте жылы мен суық сумен толтырылған түтікшелерді пайдаланады. Нақты нөлдік деңгейді көрсететін (±0,06о) жылулық стимулятор құрастырылған. 90

Қазіргі кезде энергияның бір формасы суық пен жылыны қатар сезіндіретін рецепторлар туралы мəліметтер жоқ. J. Locke: жылы теріні жылытқанда, ал суық теріні суытқанда сезім пайда болады, – дейді, бірақ бұл дəлелді емес. Егер термосезіну тек температураның өзгеру жылдамдығына тəуелді болса, суықты сезіну сол фактор əсер етуін тоқтатқан кезде біз суықты сезетінімізді түсіндіруге болады. Терморецепторлар өз разрядтарын, орта температурасы өзгерген кезде жəне дене температурасы мен орта температурасы теңестірілген кезде де генерациялайды. Жылулық энергиясы қантамырларға тікелей емес, химиялық дəнекерлер арқылы əсер етуі мүмкін. Бұл тұжырымды E. Hering жасаған еді, ал содан кейін H.C. Bazett, B. McGlone қайта тұжырымдаған. Шындығында, кейбір химиялық заттар суық жəне жылу сезімдерді тудыра алады. Бірақ қазіргі кезде осы фактілерді растайтын немесе жоққа шығаратын тұжырымдар жоқ. Терморецепция мен термосезіну ағзаға қоршаған ортадағы үнемі өзгерісте болатын температуралық режимнің бұзылуы туралы ақпарат беру кезінде үлкен пайда тигізеді. Біріншіден, жылыны сезіну ағзаға тым жылы немесе тым суық температуралардан сақ болуға, екіншіден, өзінің меншікті гомеостазын, жылу продукциясы мен жылудың берілу механизмдері арқылы оған сəйкес келетін мінез-құлқын ұстап тұруға көмек көрсетеді. 5.4. Ауруды сезіну Ауру өзінше бір эмоцияны сипаттайды. Ол берілген индивидтің жағдайын көрсетеді. Барлық басқа сезінулер кеңістікте проекцияланады, ауру өзін-өзі сезіну болып табылады. Ауру түрлі тітіркендірулермен шақырылатыны бекер емес, арнайы тітіркендірулер ол үшін жоқ. Адам мен жануарлар терісінде ауруды сезетін нүктелер бар, олар біркелкі орналаспаған. 1см2-ге 100ден 200-ге дейін ауруды сезетін нүктелер сəйкес келеді. Олар саусақ ұштарында көп кездеседі де, ал арқа жəне табан терілерінде аз кездеседі. Тері мен басқа мүшелердің ноцирецепторлары болып жүйке ұштары табылады. 91

Бірақ көптеген физиологтардың айтуы бойынша, ауруды тек ноцирецепторлар ғана емес, сонымен бірге басқа да рецепторлар сезеді дейді. Əлсіз тітіркендірулер (жылу, қол тиіп кету жəне т.б.) арнайы сезімдерді туғызады, ал күшті немесе көптеген бір уақытта əсер ететін тітіркендірулер кеңістіктің суммация нəтижесінен ауруды туғызады. Ноцирецепторлардың күшті механикалық жəне жылулық тітіркендірулерге əсер ететін екі негізгі типі ұсынылған. Механикалық ноцирецепторлар теріні инемен шұқығанда, тырнағанда жəне т.б. əсер етеді, бірақ терінің температурасының өзгеруіне, мысалы, брадикинин жəне қышқылдармен əсер еткенде химиялық тітіркендіргіштерге жауап бермейді. Олар миелинденген немесе орташа миелинденген диаметрі 6-дан 1-ге мкм аксондармен иннервацияланады. Жылулық ноцирецепторлары тері температурасының күрт өзгеруіне сезімтал болып келеді. Олар салыстырмалы түрде өте жоғары (42 оС-ден жоғары) немесе өте төмен (15-10 оС-ден төмен) температурада қозады. Мысалы, тері үсті 40 оС кезінде тері ноцирецепторлары тыныштық қалпында болады, ал температура 63 оС болса, оларда үздіксіз импульсация жүреді. Жылулық ноцирецепторлары, сонымен бірге қатты механикалық стимуляцияның салдарынан қозады. Ауру рецепторлары өзінің арнайылығын түрлі ауру тудыратын тітіркендіргіш кезінде көрсетеді. Ноцирецепторлардың басқа классификациясы да бар. Кейбір авторлар полимодалды ноцирецепторлық бірліктерді (ПНБ) жəне жоғары табалдырықты механорецепторлық ауру бірліктері (ЖМАБ) деп бөледі. Біріншілері «ауру жылуына», қатты механикалық тітіркендіргіштерге, химиялық заттар жəне миелинденбеген аксондармен иннервацияланады (С талшықтар). Екіншілері қатты механикалық стимуляцияға əсер етеді, жоғары температураға сезімсіз келеді, химиялық заттарға да сезімтал емес жіңішке миелинденген аксондармен иннервацияланады (А-талшықтар). Қалыпты жағдайда бос жүйке ұштары қоздыру табалдырығының ең төменгі шегінде болады, ал одан жоғарылауы ауру туғызатын сигнал ретінде беріледі. 92

Көз қасаң қабығында тек бос жүйке ұштары бар, сондықтан сəл ғана тиген кезде ауру пайда болады. Терінің қабыну үдерісін төмендетеді, ал кейбір фармакологиялық препараттар (морфин, анальгетик жəне т.б.) керісінше қозу табалдырығын жоғарылатады. Сезімнің пайда болуына эмоционалды күй шешуші əсер болып табылады. Ауруды сезіну сипаты жағынан əртүрлі тітіркендірулерді пайда болдыра алады. Осыдан олардың барлығы бос екіншілік жүйке ұштарының «екіншілік» қозуынан пайда болатыны белгілі. J.D. Hardy жəне басқа авторлардың айтуы бойынша, ұлпаның кішкене ғана зақымдануы – ауруды туғызатындығы. Зақымдану сол рецепторларда емес, жақын орналасқан жасушаларға байланысты болады, себебі онда ФАВ босап шығады. Ауру сезімін пайда болдыратын жылу энергиясы, сонымен қатар ұлпаның зақымдануына əкеп соқтыруы мүмкін. Соңғы кезде қай температурада зақымдану басталатыны есептелген. Бірақ тітіркендірудің басқа түрлеріне мұндай есептер жасалмаған. Екіншілік қозуға негізгі тітіркендіргіш ретінде гистамин, ацетилхолин, серотонин, брадикинин, ПГ жəне басқа да химиялық заттар бола алады. Тері ішіне гистаминді енгізгенде ол ПНБ-ні қоздырады да, бірақ ЖМАБ-не жəне ноцирецепторларға əсер етпейді. Ауру сезімі мол жерде гистамин мөлшері де көп болады. Тері ішіне гистаминнің 54 молекуласын енгізгенде ауру пайда болады, ал аз мөлшерде ендірсе қышыну пайда болады. Қышыну аурудың алды немесе əлсіз ауру болып табылады. Өте қатты ауырсыну брадикининнің 10-5-10-6 концетрациясы немесе ацетилхолин мен гистаминнің бірегей əсер етуінен болуы мүмкін. Серотонинді тері астына енгізу ауырсынуды болдырмайды. Қабыну медиаторларына простагландиндер де ауырсынуды келтіре алады. Ацетилсалицил қышқылы мен индометацин тері ноцирецепторларының сезімталдығын азайтпайды. Ноцирецепторлар аумағында ФАВ-тар сутектік иондарының концентрациясын, калий мен кальций арақатынасын бұзып, сүт қышқылы мен фосфор қышқылының жинақталуын болдырып, оттегі тапшылығына əкеп соқтырады. Зақымдалған ұлпаның қышқыл заттарының босап шығуынан Н-иондары жинақталады, 93

олар ноцирецепторларды қоздыратын соңғы химиялық заттары болып табылады. Ауырсыну пайда болған кездегі тек бір ғана химиялық зат сол аймақта табылған, ол – Н-ионды концентрация. Ауырсыну рецепциясы жұлынның бірінші артқы мүйіздерінің аймағымен ерекше байланысты болады. Осы жерде біріншілік афферентті талшықтардан импульстер қабылданады, сонымен бірге аз калибрлі ауырсыну талшықтары да сезіледі. Осы аймақтың нейрондары өз өсінділерін арқа таламустық тракт арқылы таламусқа жібереді. Электронды микроскоп зерттеулері арқылы біріншілік афферентті талшықтар бітетін жерде аксон-аксоналды синапстар бар екені мəлім болды. Осы синапстардың кейбіреулері мультиполярлы нейрондардан құрылған. Бас миының ретикулярлы формациясынан ядродан моноаминоэнергетикалық теминалдар төмен қарай түседі. Ауырсынудың екі түрі – қатты нақты жəне ақырын күйдіретін. Ауырсыну стимулдарын жібергенде, ауырсыну өте тез пайда болады. Осы ауырсынудың түрін сезетін рецепторлар 0,25-0,5 мм тері тереңдігінде орналасады, одан тараған қозу А талшықтар арқылы беріледі. Күйдіретін ауырсыну баяу пайда болады да, ақырындап тарала бастайды, оның рецепторлары 0,5-1 мм тереңде орналасады да, қозуы С талшықтары арқылы беріледі. Əдетте ауырсыну сезімі екі сезімнің қосындысы ретінде жүреді. Ол орталық жүйке жүйесіне А жəне С талшықтары арқылы келген сезімдер арқылы жүреді. Егер А талшықтарының өткізгіштігі төмендесе, С талшықтарының қозу табалдырығы төмендейді. Нəтижесінде қатты ауырсыну пайда болады. Басқалардың айтуы бойынша, А талшықтарының өткізгіштігінің түсіп қалуы соңғы жасушаларының синаптикалық тоқтатуын қамтамсыз етіп, күйдіретін ауырсынуды болдырады. Ауырсыну тітіркенуі тізбектік реакцияны тудырады, ол вегетативті, қозғалтқыш жəне мінез-құлық компоненттерінен тұрады. Ауырсынудың интенсивтілігі, біріншіден, психикалық уайымдауға байланысты. Бірақ қорғаныс рефлексінде писхикалық қозу міндетті механизм болып табылмайды. Механикалық ауырсыну тітіркендірулерден пайда болған. Ауырсыну қоршаған ортаның бейімделу механизмі болады. Оған керісінше «термикалық ауырсыну» бейімделу механизмдеріне 94

жатпайды. Жылыны сезетін ауырсыну рецепторлары өзінің қозу табалдырығы ретінде терідегі нəруыздарды жылулық денатурациясын болдыратын кездегі табалдырықты белгілейді. Ауырсынуға сезімталдылықты клиникалық тестілеу кезінде нақты көрсеткіштер көрсетілмеген. Əдетте оны инемен вертикалды жағдайда жасайды. Көптеген ауру адамдарда қышыну сезімі жəне химиялық заттардың сыртқа шығуынан ауырсыну сезімі туындайды деп санайды. Бірақ кейбір заттар қышынуды, ауырсынуды болдырады. Қышыну түрлі органикалық қышқылдарды теріге енгізгеннен пайда болады. Муканаин – қышытатын зат, гистаминсіз қатты қышынуды болдырады. Протеазалар, мысалы, папаин, пепсин, каликреин, брадикинин қатты қышынуды болдырмайды. Қышыну патогенетикалық фактор болып экзема, нейродерматит кезінде көрінеді. Ауырсынудың биологиялық рецепторлары өлі, ол ағзаға қауіп төнгендігін көрсетеді. Соған негізделіп реакция туындай бастайды. Бүйректің ауруы адамды бүгілдіреді жəне қимылдатады, ішектің перфорациясы керісінше қозғалтпайды. Ұзақ уақыт болатын жəне қатты ауырсынулар адамды депрессияғы ұшыратып, кейде өлімге де əкеп соқтыру мүмкін. Бұл кезде бірінші болып вегетативті жүйке жүйесінің жəне эндокринді аппараттың бұзылысы байқалады. Адам ауырсыну сезімі болмаған кезде өмір сүру тіршілігіне қабілетті болады. Туа пайда болған индиференттілік пен ауырсынуды сезбеушілік кездеседі. Бірінші жағдайда адам ауырсынуды сезеді, бірақ оны уайымдамайды, ауырсыну туғызатын тітіркендіруден өз қолын тартпайды, тыныс алу жиілігі, артериалды қысымы, пульс жиілігі өзгермейді. Осындай адамдардың терісіндегі ноцирецепторларың құрылысы мен орналасуы дұрыс болып келеді. Екінші жағдайда перифериялық жүйке талшықтары болмайды немесе жұлынның артқы мүйіздері жəне дорсолатералды шоғырлары жоқ болуы немесе бұзылуы мүмкін. Тері гипералгазиясы тері қабынған кезде, соматосенсорлық механизмдер бұзылғанда дами бастайды. Тері гипералгазиясы кезінде ауырсыну сезімі механикалық жəне температуралық əсер етулерге жауап береді. Жергілікті вазодепиляция кезінде сол теріде алқызыл 95

дақ пайда болады да оны эритралгия деп атаған. Эритралгия аймағындағы қанның окклюзиясы гипералгазияны үлкейтіп, химиялық заттардың көптеп жинақталуынан ноцирецепторлардың тітіркенуін болдырады. Ноцирецепторлардың сенсибилизациясы теріні жылумен, УК сəулелермен, суықпен қоздырғанда туады. Механикалық стимулдарды қоздыратын ноцирецепторлар жылыға, суыққа, нүктелі əсер етулерге сезімсіз болып келеді. Белгілі тері аймағы ауырғанды ішкі мүшелердің ауырсынуы кезінде жүреді. Бұл құбылысты бұрын ағзаның физиологиялық күйінің өзгеріс үдерісінің анықталуы кезінде жиі қолданған. Мысалы, қарынасты безінің зақымдануы кезінде, эпигастрдің төменгі аймағында гипералгазия байқалады. Диафрагмалды плевраның қабынуы немесе басқа қозуы иық терісінің аймағында ауырсынуды сезіндіреді. Диафрагмалды жүйке мойын омыртқасының II жəне V жүйке жұбынан тұрады. Ауырсыну механизмін сипаттау барысында ішкі мүшелердің жұлын ганиглийлерінен теріге баратын жүйке талшықтары бір болып саналады. Осыдан ОЖЖ ауырсынуды қателесіп басқа аймаққа əсер еткізуі, басқа мəліметтер бойынша, бас миында иррадация жүруі мүмкін. Ауырсыну терінің жақын жатқан аймақтарымен сипатталып, əсіресе бұл үштік жүйкенің рецепторлық алаңына байланысты болады. Тері қабынғанда немесе зақымданған кезде сол жасушалардан ауырсынуды тудыратын заттар бөле бастайды. Осы заттар ноцирецепторларды қоздырып, одан ол орталық жүйке жүйесіне дейін жеткізіледі. Зақымдалған терінің ноцирецепторлар импульсациясы жақын орналасқан рефлекс аксондардың көмегімен де іске асуы мүмкін. Жүйке ұштарынан ауырсынуды потенциалдайтын зат бөлініп шығады. Нəтижесінде клиникалық тұрғыдан сау жасушалардың ноцирецепторларының қозу табалдырығы төмендейді. Бақылау сұрақтары: 1. 2.

Тері сезімталдылығының негізгі ерекшелігі қандай? Тактильді сезім қай кезде туындайды? 96

Жылы мен суықты сезетін тері терморецепторлардың рөлі? Терморецепторлардың идентификациясының негізгі критерийлері. Ауыруды сезіну терінің қай аймағында жақсы жетілген? Ноцирецепторлардың негізгі неше типі бар? Ауырсыну рецепциясы жұлынның қай аймағымен байланысты? Ауырсынудың неше түрі бар? Термикалық ауырсыну бейімделу механизміне жата ма? Ауырсыну бейімделу механизміне жата ма? Эритралгия қай кезде пайда болады? Ауырсынудың қай түрі депрессияға ұшыратады? Қышыну ауру сезіміне жата ма? Суық пен жылыны сезетін талшықтардың маймылдар терісінде неше түрі кездеседі? 15. Ауырсынуды қойдыратын ми аймағының бөлімін айтыңыз. 16. Терморецепторларды идентификациялау критерийлерін атаңыз. 17. Тактилді сезімталдылық шоғырлары қайда орналасқан?

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

6-тарау

ТЕРІ ИММУНОЛОГИЯСЫ

6.1. Теріні иммунологиялы реакцияларда$ы рJлі Соңғы жылдары алынған кейбір деректер ағзаның иммундық гомеостазындағы терінің рөлін қарастыруды негіздейді. Жаңа туған сəбидің қалыпты терісінде лимфойдты жасушалардың жиналуы байқалды. Осы деректерге жəне морфологиялық көрінісінің сараптамаларына сүйене отырып, дерматоз кезінде тері тек иммунологиялық үдеріс терді қалыптастыру орны ғана емес, сонымен қатар онда бір уақытта иммуногенездің перифериялық жəне орталық мүшесі рөлін орындап, белсенді ат салысатыны туралы гипотеза қалыптасқан. Кейіннен терідегі лимфациттердің біріншілік пролиферациясы жайындағы болжамдар дерматологтардың кейбір тері қабыну ауруларының патогенезі мен этиология сараптамаларында терінің иммуноморфологиялық ерекшеліктерін зерттеулерде расталынды. Төменде иммундық жауап тудыратын жəне терінің түрлі иммунологиялық қызметтерін көрсететін тері құрылымының морфологиялық ерекшеліктері туралы деректер талданады. Терідегі иммундық жауап тудырудың жасушалық негіздері. Иммундық жүйенің морфологиялық субстраты орталық жəне перифериялық лимфоидты мүшелерді құрайды. Лимфалық түйіндер мен көкбауырдан басқаларындағы лимфалық түйіндердің жиналулары түрлі мүшелерде шашыраңқы орналасады: ішек, өкпе, жұтқыншақ сақинасында. Барлық мүшелер көбіне антигенді стимуляцияланатындықтан, негізгі қызметтерінің бірі – иммунологиялық барьер құру. Осы көзқараста тері əртүрлі антигендік 98

əсерлерге ұшырап, беттік кең көлемді иемдене отырып, түрлі иммунологиялық қызметтерді орындауы керек. Басқа мүшелердегі сияқты терідегі иммунологиялық қызметтерді лимфойдты жəне макрофагты жасушалар жүзеге асырады. Теңіз шошқасының, тышқанның жəне адамның интактілі эпидермистеріндегі лимфациттер саны барлық идентификацияланған жасушалардың 1-4%-ын құрайды. Олар базалды қабатта немесе оның үстінде шоғырланады, ең жоғарғы қабаттарында болмайды. Қалыпты эпидермистегі лимфоциттер жайындағы иммунологиялық деректер əзірге жоқ, тек басқа лимфоэпителиалды мүшелердің аналогиясы бойынша олардың антигендік стимулденуі мен циркуляцияға тəуелденген лимфойдты жасушалар түрінде оралатындығын болжауға болады. Ұрық, жаңа туылған нəрестелер мен үлкен адамдардың дермасындағы лимфойдтардың жиналуы сыртқы дыбыстық терінің, еміздік маңы аймағында жəне ұрыққаптың гистологиялық препараттарынан анықталған. Қазіргі кезде бұл сұрақ талқылануда. Үлкен адамдардан алынған қалыпты терінің кішкене көлемінде лимфациттердің екі түрі кездеседі. Лимфойдты жасушалардың көбісі домалақ ядролы, бірақ солардың ішінде тері жəне саңырауқұлақ тəрізді микоза мен Серази синдромымен ауыратындардың терісінде кездесетін церебриформалы ядролы лимфациттер аз көлемде кездеседі. Теріде лимфациттердің дифференция мен пролиферация жағдайының болуын, сол мүшедегі лимфапролиферативті аурудың қатерлі жəне сапалы топтарын басқа фактор арқылы көрсетеді. Қазіргі кезде эпидермистегі макрофагтардың қызметін Лангерганс жасушалары орындайды. Олар үнемі популяция түзіп, эпидермиялы жасушалардың 2-7% суспензиясын құрайды. Лангерганстың əрбір жасушасының бірнеше өсінділері болады, олардың əрқайсысы дене жасушаларының 10 %-ын құрайды, соған байланысты əрбір макрофаг беті екі еселенеді жəне оның иммунологиялық белсенділігі жоғарылайды. Эпидермистен басқа Лангерганс жасушалары дермада, лимфа түйіндерінде, тимуста кездеседі. Гистоцитоз-Х сияқты аурулардың жүйелілігінде Лангерганс жасушаларының пролифера99

циясы байқалады, бұл – осы жасушалардың көптеген лимфойдты мүшелер мен ұлпаларда болатындығының дəлелі. Макрофагтар сияқты бұл жасушалар in vitro дақылындағы əйнекке жабысады, аралас дақылдағы аллогенді Т жасушаларды стимулдеуге қабілетті, С3, IgG, F фрагменті үшін беттік рецепторлар жəне құрамында негізгі гистосəйкестілік комплексінде иммундық жауап гендерімен кодталатын Ia антигені бар. Макрофагтар АГ-ны иммуногенді түрге келтіріп, оның Т лимфациттерге берілуін қадағалайды. Лангерганс жасушалары, өзін бөгде химиялық заттардан тазалайтын эпидермистегі ретикулоэпителиалды жүйенің түзілуіне қатысады. Байланысушы сенсибилизация жағдайында Лангерганс жасушаларының функционалды белсенділігі жəне саны өседі, сонымен қатар терінің лимфамен дамуына қатысады. Теріге аллергеннің рұқсат етілген мөлшері жағылғаннан кейін 3 сағаттан соң бұл жасушалардың лимфациттермен байланысы көрінеді, бұл – байланысушы сенсибилизацияның ерте морфологиялық көрінісі. Арнайы аллергеннің теріге аппликациясы кезінде Лангерганс жасушалары санының жылдам өсуі, олардың лимфа түйінінің, тимус жəне лимфа тамырларының ошағына реттеуші əсерлердің, қалыпты хемотаксистің əсерінің ауысуымен байланысты. Бұл жағдайда Лангерганс жасушалары өзімен аллерген тасымалдап, сенсибилизирленген лимфациттерді сезініп, лизосом сияқты ферменттер қабыну медиаторларын бөледі жəне зақымдайды. Лангерганстың арнайы жасушаларының гранулаларын АГ тасымалдаушы жəне АГ қорытушы жүйе ретінде қарастыруға болады. Бұларда қышқыл фосфотаза (лизосом маркері) жəне ішкі теріге енгізілген, 24 сағатта пайда болғаннан кейін гранулалардан элиминирленетін таңбалы АГ кездеседі. Лангерганс жасушаларының терідегі иммундық жауаптың индукциясы үшін қажеттілігі тəжірибе жүзінде көрсетілген. Онда Лангерганс жасушалары аз аймақтарға немесе бұл жасушаларды жоятын УК сəулемен сəулеленген теріге ДНХБ-ны жағуда, оның сенсибилиздеуші əсерінің болмайтындығы нақты көрсетілген. Ұлпалық гистоциттер (макрофагтар) байланыстырушы ұлпалардың 25 %-ын жасушалық элементтер құрайды. Морфоло100

гиялық дифференциацияланған ұлпалық гистоцид жоғарғы сорылу белсенділігіне жəне фагоцитозға қабілетті. Лизосомада жасуша ішілік бөгде заттардың қорытылуын жүзеге асыратын жəне ағза ұлпасын зақымдауы мүмкін гидролитикалық ферменттердің жиынтығы болады. Қабыну ошағының макрофагтары дені сау ұлпа гистоцидтерінен үлкендігімен, жоғарғы нəруыз құрамымен, ал арнайы емес қабыну үдерісінің макрофагтары сенсибилизденген Т лимфациттер белсендіретін өнімдерімен ерекшеленеді. Т жасушаларының əсерімен макрофагтардың бактериоцидтік белсенділігі жəне олардың нейтралды протеазаларды синтездеуі күшейеді. Олар ферменттер мен медиаторларды бөледі, комплемент нəруыздарын, интерферон, лизоцим, пироген синтездейді. Барлық макрофагтардағы сияқты ұлпалық гистоцидтер бетінде IgG жəне С3 комплементінің Fc фрагментінің рецепторлары болады. Цитофильді антиденелерге арналған рецепторлар (көбіне IgG) фосфолипопротеиндер, болжам бойынша, жасуша бетіндегі ретпен орналасқан нүктелерде орналасқан. Макрофагтардың плазмалық мембраналарында рецепторлардың үш түрі бар: 1. Денатурленген бөлшектер үшін. 2. Антиденелер үшін. 3. Комплемент қатысатын реакция үшін. Ұлпалық гистоцидтер иммунологиялық жүйелер тізбегін орындайды. АГ-ның жасуша ішілік қорытылуынан басқа, олар иммуногендік формада қайта құрылады. Макрофагтар нысана жасушасына цитотоксикалық əсер етеді, оның ішінде қатерлі ісік жасушаларына лимфациттерді белсендіретін, антидене түзуші жəне ісіктің нысана жасушаларын бұзатын факторлардың өнімділігін арттырады. АГ-ның толық қорытылмаған жағдайында макрофагтар микроорганизмдер немесе олардың патогенді өнімдерін сақтау резервуары ретінде қызмет атқара алады. Осылайша, терінің макрофагты жүйесіне Лангерганс жасушалары мен ұлпалық гистоцидтер кіреді. Кейбір морфофункционалды ерекшеліктерге қарамастан, олар ұқсас иммунологиялық қызметтерді орындайды. 101

Макрофагтардан басқа терідегі иммундық жауапты тудыруға мез жасушалары мен теріде миграцияланатын нейтрофилдер, эозинофилдер жəне базофилдер қатысады. Мез жасушалар жəне қан базофилдері – ағзадағы гепариннің жалғыз көзі. Бұларда гистаминнің көп мөлшері болады. Басқа биогенді аминдер – серотонин жəне дофамин – тышқандардың мез жасушаларында гранула түрінде табылған, соған қарағанда түр ерекшелігіне ие. Физиологиялық жəне функционалдық өзгеріс жағдайларында гранула түріндегі ФАВ бөлінуі жүреді. Дегрануляция үдерісі циклді АМФ жəне ГМФ-тың, кальций ионының, арнайы ферменттердің қатысуымен жəне белгілі температурада жүреді. Денатурация үдерісінде бөлінетін гепарин жəне гистамин бір-біріне қарама-қарсы қасиетке ие. Гепарин биогенді аминдер мен нəруызды комплекстер түзе отырып, жасушалық метаболизмді төмендетеді. Ферменттер қатарының инактивациясына əсер етеді, жасушааралық заттардың өткізгіштігін төмендетеді. Мұның барлығы гепариннің қабынуға қарсылығын көрсетеді. Гистамин жоғары əсерлі вазотропты агент болып табылады, капиллярлардың кеңеюі мен олардың өткізгіштігін жоғарылатады. Бұл қасиеттер гистаминнің қабынуға қарсы əсерін көрсетеді. Гистамин мен гепариннің антогонизмдігі мез жасушалардың функционалды екілігінде жатыр. Яғни бірдей үдерістерге стимуляциялаушы əсер ету мүмкіндігі бар. ФАВ-тың секреция жəне депонирленуінің өнімдеріне байланысты мез жасушалар тек қан мен тамырларға ғана емес, сонымен қатар жасуша əсерін реттей отырып, иммунологиялық реакцияларға жəне байланыстырушы ұлпалардың қорғаныс, трофикалық реакцияларына қатысатын жасушааралық заттардың қасиеттеріне жəне жасушалық белсенділікке əсер етеді. Лимфациттердің мез жасушалармен байланысын зерттеу, бұл элементтердің байланысының бір формасы мастолимфоцитарлы розетканың құрылуы болып келеді. Мез жəне лимфойдты жасушалардың қатынасында жүйелердің тиімдірек эффективті модуляциясы қамтамасыз етіледі. Олар АГ əсеріне жəне сенсибилизирленген лимфациттер үшін нысана жасушалары болып табылады. 102

Бұл жасушалардың цитоплазмалық мембранада тері сенсибилиздеуші АГ үшін рецепторлар бар: көбіне IgG жəне С3 үшін. Мез жасушалар IgE-ні байланыстырып қана қоймай, осы иммуноглобулиндерді таңдамалы ажырататын мембраналық протеазаларды бұзады. Мез жасушалар санының өзгеруі, IgE рецепторлармен қанығу дəрежесі мен осы иммуноглобулиндердің бұзылуы АД-ның фиксациялану жəне циркуляциялық деңгейіне əсер етеді. АГ-ның жасуша мембранасында бекітілген реагиндермен қосылуы мез жасушалардың денатурациясын жəне ұлпаға гистоциндердің, гепариннің жəне де МДС-А, тромбоцит түзуші факторлардың, эозинофилдердің хемотоксикалық факторлардың бөлінуіне əкеледі. Бұл медиаторлар жылдам үлгілі аллергиялық реакция (атопикалық дерматит, қышыма бөртпелер, т.б.) кезіндегі ұлпадағы морфологиялық өзгерістерді анықтайды. Мез жасушалардың көп функционалдылығы, синтездеу қасиеті, ФАВ бөлуі мен жинауы осы үдерісті бірнеше рет тексеру қабілеті бір жасушалы эндокриндік бездерге ұқсас. Соңғы деректер бойынша жүйке талшықтарының мез жасушалармен байланысы, олардың байланыстырушы ұлпалардың жəне ондағы жасушалардың негізгі затын, сонымен қатар лимфациттер мен макрофагтардың дерма тамырларын реттеудегі рөлі талқылануда. 6.2. Теріні иммунологиялы реакциясында$ы эпидермисті рJлі Эпидермис жасушалары лимфациттердің антиген қарсылық белсенділігін, пролиферациясы мен дифференциясын стимулдей отырып, оларға əсер етуге қабілетті. Нəтижесінде эпидермалды жасушалардың мұндай қасиеті in vitro тəжірибелерінде дəлелденген. Тышқан эмбрионының эпидермис жасушалары Т лимфациттердің дифференциясын стимулдейді. Эмбрионның өсуімен эпидермистің стимулдеу қабілеті өсіп отырды, туғаннан кейін максималды белсенділігі байқалды. Басқа мүшелердің жасушалары лимфациттерге ондай əсер етпейді. 103

Сонымен қатар эпидермис пен лимфациттердің аралас дақтарындағыдай эпидермиалды жасушалар стимулятор сияқты эффективті. Акантозға əкелетін эпидермис жасушаларының күшті пролиферация түрі түрлі тері ауруларының белгісі – псориаз, экзема, қызыл тегіс теміреткі, саңырауқұлақ тəрізді микоз жəне т.б. көрсетеді. Эпидермалы жасушалардың АКД дамуына қатысуы толық зерттелінген. Аллергеннің қайта аппликациясында эпидермистің базалды қабығындағы жасушалардың пролиферациясы, лимфациттердің экзоцитозы жəне олардың эпидермалды жасушалармен байланысы байқалды. Эпидермалды АГ зерттеу олардың ядрода жəне кератиноциттердің цитоплазмасында, қабыршақты қабатта, жасушааралық қуыстарда, базалды мембранада болуын көрсетті. Бұл құрылымдардың АГ-рі полиморфты, кейбірі адам ағзасының терісіне байланысты арнайы болса, басқаларының түрлік жəне ұлпалық арнайылығы болмайды. Терідегі функционалды өзгерістерде эпидермалы АГ гуморалды реакцияларға қатыса алады, яғни Дюринг дерматитінде, күлдіреуде, бруцеллезді пемфигойдта, т.б. Сау адамдардың терісінің эпидермис жасушаларының цитоплазмасында АГ-ның үш түрі анықталынған. Біріншісі барлық эпидермис жасушаларында, екіншісі оның беткі қабатында, үшіншісі тек базалды қабаттың жасушаларында болған. Эпидермистің цитоплазмалық АГ-рі терінің арнайылығын көрсетеді. Сонымен қатар жасушалардың дифференциациясын сипаттайды. Базалды жəне беттік қабаттарда АГ-ның арнайы түрлерінің болуы адамдардың сүйек миын ауыстырудағы көрсеткіштермен дəлелденеді. Ағзаның толық иммундық жауаптағы эпидермис пен теріде жоғары факторлы қатерлі ісік тері лимфомасымен ауыратындардың сарысуын анықтауда маңызды рөл атқарады. Бұл факторды эпидермалды жасушалармен in vitro өндіруде Р.Л. Эдельсон көрсеткендей, тимопоэтин қасиеттеріне ие полипептидтерді өндіреді. Эпидермис жасушалары фагоцитоз қызметін орындай алады. Кератиноциттердің цитоплазмасында микроағзалардың жəне ли104

зо соманың басқа антигендік субстанцияларының жасуша ішілік қорытылуына қажетті заттар болады, олардың саны өсіп отырады. Мысалы, меланин гранулаларының фагоцитозында эпидермалды жасушалардың фаголизо сом түзуге қабілеттілігі көрсетіледі. Адам терісін элект ронды-микроскопты зерттеуде сұр трепонемманың кератиноциттермен фагоцитозын көруге болады. Терінің иммунологиялық қорғаныс реакцияларында эпидермис жасушаларының маңызды зор. Олар лимфациттердің пролиферациясы мен дифференциациясын стимулдеуге қабілетті, ГЗТ, РТПХ реакцияларына қатысады жəне бөгде материалдарды фагоциттейді. 6.3. Иммуногенездегі тері мен баса м>шелер арасында$ы рылымды аналогия Теріні иммундық жауапқа қабілеттілігіне қарай зерттеу оны басқа лимфалы мүшелер құрылымымен аналогия жүргізуге түрткі болады. Иммуногенездің орталық мүшесі – шанышқылы без – ретикулярлы стома мен лимфойдты жасушалардан жəне эктодермалы эпителийден құралған лимфоэпителиалды түзіліс. Мүше жасушаларын in vitro дақылдауда эпителиалды жасушалардың тері тəріздес пласты түзіледі, ал лимфойдты ұлпа дегенерацияланады. Морфологиялық ұқсастықтардан басқа, жақында терінің эпителий жасушаларының жəне шанышқылы бездердің ортақ АГ-ны болатындығы эксперименталды дəлелденген. Эпидермис жасушаларының дақылында Т жасушаларының дифферен-циациясын қоздырушы факторлар анықталды. Лимфоциттердің эпидермалды жасушалармен байланысы – қалыпты құбылыс. Кейбір авторлардың тері мен басқа лимфоэпителиалды мүшелер арасында – ішекпен, өкпемен, бадам дəнімен жүргізген аналогиясы, ондағы эпителий бетіндегі аффинитеттің болуы қоршаған орта мен осы лимфойдты мүшелер арасында байланыс түзетіндігінде. 105

6.4. Теріні иммунологиялы ызметтері Лимфациттердің рециркуляциясы мен Т жасушаларының теріге аффинитеті. Тері құрылымының морфологиялық ерекшеліктері онымен түрлі иммунологиялық қызметтерді орындауға мүмкіндік береді, кейбіреулерін орындауда лимфоциттердің рециркуляциясы маңызды рөл атқарады. Иммуногенездің перифериялық жəне орталық мүшелерімен жүретін лимфойдты жасушалардың күнделікті рециркуляциясынан басқа, көбіне тері арқылы олардың лимфойдты емес мүшелер арқылы миграциясы болады. Көкірек ағынына изотоппен белгіленген тышқандарды сингенді жануарларға тамыр арқылы енгізіп, түрлі ұлпалардағы радиоактивтіліктің таралуын зерттеген. Белгі көбіне сүйек миында, шанышқылы безде, көкбауырда, перифериялық лимфа түйіндерінде жəне теріде тұрып қалған. Физиологиялық жағдайдағы лимфациттердің рециркуляциясының жоғарғы интенсивтілігіне қарамастан, иммунизация кезінде ол 10 есе күшейеді. Созылмалы антигендік стимуляция кезінде лимфациттердің теріге ағыны жоғарылайды, оның жартысы иммундық реакциялардың жасалуына қатысу үшін орнында қалады. Бұл үдерісті «homing» ретінде анықтайды, яғни лимфойдты ұлпаларды лимфациттермен толтыру. Пайдасымен қатар шөккен лимфоциттер сапалы ісіктердің немесе моноклоналды ісік болып табылатын тері лимфомасын құрайтын жасушалардың неопластикалық клондарының бастамасы бола алады. Лимфациттердің шөгу үдерісін анықтау үшін экотаксис ұғымы енгізілген, бұл – лимфациттердің белгілі аймақтағы лайықты микроортаға бағытталған қозғалысы. Экотаксис тұрғысынан кейбір зерттеушілер түрлі тері ауруларындағы жəне лимфацитті ісіктерде зақымдану ошағының симметриялылығын көрсетеді. Лимфациттердің теріге аффинитетті ерекше популяцияларының болатындығы жəне осы лимфациттер айрықша рециркуляциялай алатындығы (тек перифериялық қаннан теріге жəне керісінше ғана емес) туралы пікірлер бар. 106

Бұл кезде лимфациттер тек теріге əсер ететін АГ туралы емес, сонымен қатар тері ұлпасының өзіндік АГ-рі жайында ақпараттар ала алады. Бұл зерттелінген лимфациттер арнайы ұлпалық сияқтанып, сырттан антигендік стимулдың түсу-түспеуіне қарамастан теріге қайта орала алады. Теріде аффинитеттілікке, негізінен, Т лимфациттер ие, сондықтан көптеген тері ауруларында (қызыл тегіс теміреткі, псориаз, нейродермит, қызылша, жел шешек) қабыну инфильтратында, əсіресе Т жасушалар басым болады, ал терінің қатерлі жəне сапалы лимфа дамуының негізінде Т лимфациттердің пролиферациясы жатыр. Терідегі лимфоциттердің зерттелуі жəне анамнестикалық жауапқа қабілеттілігі. Тері құрылымының ерекшеліктерін оның жасуша дифференциациясына индуктивті микроорта құру жəне онымен иммунологиялық қызметтерін жүзеге асыру қасиеті анықтайды. Лимфациттер теріде пролиферациялана жəне дифференциациялана отырып, иммундық жауапқа қабілеттілігі анықталынған. Алғаш рет П.Б. Медавар лимфациттер перифериялық лимфойдты жасушаларға жатпайтын ұлпаларда АГ əсерімен пролиферациялана алатындықтан, «перифериялық сезгіштіктің артуы» терминін қолданды. Е. Машер жəне М. Шас байланыстық сезімталдылық үлгісін қолдана отырып, АГ апплицирленген лимфациттердің теріге миграциялана алуы жəне in situ сезгіштігін артыратындығын көрсетті. Бұл деректер тұрғылықты ұлпа иммунитет механизмінің кейбір жақтарын ашады. Иммунитет механизмінің негізін 1929 жылы А.М. Безредко салған. Лимфациттердің терідегі маңызды қызметі – анамнестикалық жауапқа қабілеттілігі немесе иммунологиялық есте сақтау. Бұл тері қиықтарының қайталама трансплантация тəжірибелерінде көрсетілген. Əрбір жаңа трансплантаттарды көшіруде тері қиықтарының бөтенсіну уақыты қысқарып отырған. Аналогиялық феномен, біркелкі аллергенді жағу ошағындағы жану реакциясы АКД жəне ДНХБ тері тестерінің нəтижесі. Клиникалық жағдайларда мұндай құбылыстар дəрілік фиксацияланған эритемада, химиялық субстанциялардың аналогиялық əсерлері107

нің нəтижесінде дəрі-дəрмектерді қайта қолдануда бір-біріне қатысты дерматит болған жерлерде тері қозуында болады. Терідегі лимфациттер-трансплантациялық антиген тасымалдаушылар. Терідегі лимфациттер трансплантациялық АГ-ның тасымалдаушысы бола алады. Жаңа туылған А линиясындағы тышқандарына қан тамыры арқылы Ғ1 гибридінен (АхВ) алынған қан лимфациттері енгізілген. В трансплантациялық антигендерге тұрақтылық 8 апталық А реципиенттеріне Ғ1 гибридтерінің терісін ауыстыру арқылы анықталынған. Келесі этапта толерантты А жануарларынан қалыпты сингенді А реципиенттерге тері ауыстырылды. Бірақ осы жануарларға В генотипі донорларының терісі трансплантацияланғанда тері қиығы салыстырмалы бақылаудағыдан жылдам бөтенсінді. Бұл – А реципиент қан лимфациттерінің көмегімен трансплантациялық АГ иммундалудың нəтижесі. Осылайша, терідегі трансплантациялық АГ немесе гистосəйкестік АГ-ны тасымалдаушы лимфациттер көрсетілген. Бұл теріге қан ағысымен түсетін жəне жасушаның «passenger» ретінде белгіленген лимфоциттердің генетикалық бөгде жасушаларымен конфронтирленеді жəне соған қарағанда РТПХ дамуын анықтайды. Терімен сезілетін трансплантациялық АГ түзілу тек тері аллотрансплантаттарымен ғана емес, сонымен қатар аллогенді лимфойдты жасушаларын тышқандарға егу кезінде жүреді. Терідегі антидене түзілуі. Бұл əлі де зерттелу үстінде. Қалыпты теріде эпидермистің базалды мембранасында жəне тамырдың беттік қабырғаларында IgG мен IgM жинақталуы анықталынған. АГ-ның терінің түрлі физиологиялық өзгерістерінде – іспе дерматозында, псориаз, қызылша кезінде эпидермис пен дермада жиналуы жайында түрлі деректер бар. Бірақ бұл деректер терідегі антидененің локалды синтезінің дəлелі болмайды. Қабынған тері ауруларында В лимфациттер жəне жоғары функционалды белсенді плазмалық жасушалар көп мөлшерде кездеседі, бұл антиденелердің теріде автономды түзілу мүмкіндігін көрсетеді. 108

6.5. Иммунокомпетентті жасушалар бJлетін медиаторлар жGне теріні бактериоцидтік ж>йесіні арнайы емес факторлары Иммундық жауап реттелуінде жасуша тіршілігінің негізінде немесе олардың АГ байланысу кезінде бөлінетін еритін факторлардың маңызы зор. Мез жасушалар мен макрофагтар өңдейтін заттар туралы жоғарыда айтылған. Лимфациттермен бөлінетін өнімдер лимфакиндер деп аталады. Лимфокиндерді белсендірілген интактілі лимфациттер түзетін заттарға бөлуге болады. Сонымен қатар лимфакиндер түрлі жасушаларға əсер етуіне байланысты: марофагтарға лимфациттерге, полиморфты ядролы лейкоциттерге жəне басқа жасушаларға əсер ететін, мысалы, нысана ісік жасушаларына жүйеленеді. Лимфакиндер өнімін бақылайтын механизмдер əлі толық зерттелмеген. Реттеу қасиеттері простогландиндер (ПГ) тобына, олардың концентрациясына, жасушалық рецепторлардың болуы мен арнайылығына байланысты. ПГЕ лимфациттердің бласттрансформациясы ФГА жауабы ретінде əсер етеді. IgE, IgG өнімділігі ПГЕ жəне ПГҒ1 əсерімен күшейеді, ал жасушалық кезекті цитолиз лимфакиндер өндірісі мен гистаминнің иммунологиялық бөлінуі ПГЕ1 жəне ПГЕ2 əсері болады. Макрофагтар лимфациттердің медиаторлық қызметін өзгертетін заттар бөледі, ал АГ мен митогендер арнайы қозғыштарға əсер етеді. Лимфакиндердің саны мен түрі стимуляторлардың интенсивтілігі мен табиғатына байланысты, бірақ көбінесе, лимфакиндердің жиынтығы түзіледі. Соңғы жылдары кейбір медиаторларды тума жəне жүре пайда болған иммунологиялық жетіспеушіліктерді емдеуде қолданады. Арнайы медиаторлар мен АД басқа терінің бактериоцидтік тұрақтылығын қамтамасыз етуде терінің бактериоцидтік жүйесіндегі арнайылығы жоқ факторлар белсенді қатысады. Оларды сыртқы жəне ішкі деп екіге бөледі. Терінің бактериоцидтік жүйесіндегі экстроцеллюлярлы компоненттерін құ109

райтындар: пропердин, β лизин, ά лизин, опсониндер, комплемент. Интроцеллюлярлы жүйеге фагоцитинді, лизоцим, лейкин, сүт қышқылы, май қышқылдарын жатқызады. Инекцияға тұрақты арнайылығы жоқ факторларға дене температурасын жатқызуға болады. Терінің кейбір аймақтарындағы төменгі температура сол жердегі салыстырмалы жасушалық иммунитет жетіспеушілігін тудыруы мүмкін. Бұл механизм кейбір инфекциялардың, оның ішінде дененің салқындаған аймақтарындағы споротрихоздың локализденуінің себебі болуы мүмкін. Біріншілік жəне екіншілік иммуно-тапшылық жағдайындағы тері аймақтары. Ағзаны инфекциялардан жəне басқа антигендік əсерлерден қорғаудағы терінің иммунологиялық барьерлік маңызы біріншілік жəне екіншілік иммунотапшылық бақылау жағдайындағы сараптауда көрінеді. Терідегі шырышты барьерлердің бұзылысы сыртқы жəне айқын көрінетін иммундық жүйенің зақымдалуына əкеледі. Біріншілік иммунотапшы синдромы негізінде тума тұқым қуалайтын толық иммундық жауапқа қабілет сіздік жатыр. Гуморалды иммунитет зақымының нəтиже сі мен Т жүйесінің бұзылуынан түрлі тері зақымдары пайда болады. Т жүйесінің жетіспеуінен көбіне се созылмалы кандидомикоз пайда болады. Атопикалық экзема Вискотта-Олдрич синдромының клиникалық белгілерінің триадасына жатады. Осы синдром ке зінде, сонымен қатар ауыр жəне гипертоникалық инфекциялар кезде седі. Иммунитеттің гуморалдық зақымдану тобындағы ең көп кездесетіні, əдетте табиғаты стафило немесе стрептококкалы ауыр рецидивирленуші фурункулез, нəтижесі терінің ауыр бөртуі. Дəрілік бөрту, экзематозды дерматит, лимфостаз гипогаммаглобулинемия кезінде көп кездеседі. Дерматомиозит тəрізді синдром гипогаммаглобулинемия түзілуіне əсер етуі мүмкін. Иммунотапшылық біріншілік, екіншілік немесе жүре пайда болғандармен бірі мен бірін салыстырғанда иммунопоэздің белгілі бір тұқым қуалайтын буынының бұзылысына байланыссыз. Ол 110

бірінші өзгермейтін иммундық жүйесіне əсер ететін түрлі факторлардың əсерінен пайда болады. Екіншілік иммунотапшылық протеазды, құртты, бактериалды жəне вирусты инфекцияларда, созылмалы ауруларда, тамақтану бұзылысында, неоплазия, дəрілік препараттардың əсерінен дамиды. Айтылған көптеген физиологиялық өзгерістер тері қабатының бұзылысымен жүреді: инфекция кезіндегі терідегі бөртпелер, қызармалар, қатерлі ісік кезіндегі терілік паранеоплазиялар, дəрілік дерматиттер. Біріншілік жəне екіншілік иммунотапшылық кезіндегі терінің зақымдалуы оның иммундық гомеостазды реттеуге қатысатындығының белгісі. Бақылау сұрақтары: 1. 2.

Терінің негізгі иммундық қасиеті қандай? Терідегі иммундық жауап тудыратын клеткалық негіздердің қызметі қандай? 3. Терінің иммунологиялық реакцияларындағы эпидермистің рөлі. 4. Терінің иммундық қызметі қандай? 5. Лимфациттердің терідегі маңызды қызметі. 6. Иммунокомпетентті клеткалар бөлетін медиаторлардың теріге əсері. 7. Біріншілік жəне екіншілік иммуно-тапшылық жағдайындағы тері аймақтарындағы өзгерістер. 8. Лимфакендер дегеніміз не? 9. Терідегі лимфа ағысы қалай жүреді? 10. Шанышқылы бездің иммунитетте қандай рөл атқарады?

7-тарау

ТЕРІНІ ОРCАНЫШ МЕХАНИЗМІ

7.1. Теріні иммунды ор$аныш механизмдері Ағзаның қорғанысы үшін терінің иммуно-компонентті жүйесі де маңызды рөл атқарады. Бұл – өзінше тимустың құрылымдық-функционалдық аналогі. Терінің жасушалық элементтері баяулатылған типті иммунологиялық реакциялар түзілуінде Т лимфациттердің белсенділігіне əсер етеді. Анықталғандай, кератиноциттердің белгілі популяциясы интерлейкин-1 жəне интерферонмен ұқсас тимоциттердің активациясының эпидермалды факторын түзуге қабілетті. Ол белгілі стимулятор əсер еткенде көп мөлшерде түзіледі, ал кейбірінің ішінде ең байқалатыны жасуша зақымдары мен митоздың ұзарту факторлары. Тимоцит белсенуінің эпидермалды факторы (ЭФАТ) Т лимфациттердің интерлейкин-2 синтезін индукциялайды, тимоциттің фибробласттарының пролиферациясын күшейтеді, гипоталамусты стимулдап, сол арқылы реакцияны туғызады. Перифериялық Т лимфациттердің лимфакиндерді жəне В лимфациттердің – антиденелерді синтезделуін күшейтеді. 7.2. Теріні бактериоцидтік белсенділігі Тері тыныс алу жолдарының шырышты қабаттары жəне асқорыту жолдарымен бірге микробтардың əсерін өзінде сынайды. Эволюция үдерісінің барысында бактериоцидтік қызметтерді (вирицидтік жəне фунгицидтік) орындау қасиеттеріне ие бол112

ды. Зақымдалмаған тері – микробтар үшін берік қамал. Олардың ішіндегі кейбірі ғана, оның ішінде саңырауқұлақтар кератин ыдыратушы ферменттер бөледі. Егер терінің өткізгіштігін жасанды жолмен, мысалы, иондаушы сəулемен əсер еткенде, бактериялар бұл қабаттардан оңай өтіп кетеді. Физиологиялық өзгерістерде гиалурон қышқылының ұлпалық жəне бактериалдық гиалуронидазамен ферментативті ыдырауы нəтижесінде дерма мен эпидермистің негізгі заттарының өткізгіштігі жоғарылап, терінің қорғаныс қызметі төмендейді. Тері тірі дене үшін тек механикалық барьер емес, ол өзіндік тазаруға қабілетті. Қабыршақтармен, секреттік жəне тері бездерімен түрлі қауіпті заттар жəне микробтар жойылады. Көбіне тері стерилдік қасиетке ие. Теріге түскен микробтар тез өледі. Мысалы, гомолитикалық стрептококк дені сау адам терісінен 2-3 сағатта, ал ішек жəне сүзек таяқшалары 10 минут жоғалса, ғажайып таяқша 30 минут толығымен жоғалады. Əйнекте кебу жағдайында бактериялар ұзақ тіршілік етеді. Терінің бактериоцидтігі тұрақты кездеспейтін микробтарға белсенді болады. Мысалы, сары стафилакоккты таза адам қолынан бөліп алуға болады. Терінің микробты инвазияларына тұрақтылығы оның барьерлік-механикалық сипатына, дерма мен эпидермис жасушаларының жағдайына, ағзаның иммундық жүйесіне байланысты. Қан сарысуы мен терінің бактериоцидтік қасиеттері арасында байланыс бар. Табиғи резистентті (комплемент, пропердин, лизоцим жəне т.б.) факторлардың кейбір дермоздарды қоздыруы терінің өзіндік тазару қабілетінің төмендеуімен түсіндіріледі. Нəтижесінде терідегі бактерия саны өседі. Бұл бактериоцидтік заттар терінің барлық қабатымен байланысуы мүмкін, тері мен май бездерінің секретімен жəне оның бетінде концентрленеді. Микробтардың жəне АГ-ның эпидермистің беткі қабатымен өтуі басқа да қорғаныс реакцияларын тудырады. Үнемі дерма мен эпидермисте болатын лимфациттер, басқа да жасушалар терінің бактериоцидтік қызметтерін күшейтіп сол жердің иммунитетін қалыптастырады. Сонымен қатар лейкоциттердің тамырлардан дермаға, эпидермиске бөлінуі байқалады. Бұл кезде жасушалық 113

реакция гуморалды бактериоцидтік факторлардың мобилденуімен жүреді: бактериолизиндер, агглютининдер, опсониндер, лизоцим, комплемент, антимикробты ферменттер жəне т.б. Лангергенс жасушалары макрофагтардың қызметін орындайды, бөгде заттарды тауып ерітеді. Кератиноцидтер түрлі бөлшектерді ұстап, лизосомды ферменттердің көмегімен ерітеді. Маңызды микробтардың көбінің терінің бетіне түсуі немесе енуі нəтижесінде тіршілік жағдайының болмауынан өліп қалады. Тері жасушаларының белсенді жауабы, қышқылды орта, лизосомды ферменттер жеке немесе комплексті бактерицидтік əсер ететін факторлар болып табылады. Терінің электростатикалық қасиеттері микробтардың өту қабілетін кешіктіруі мүмкін. Əдетте бактериялар теріс зарядты болатындықтан, кері қайтарылады. Терінің барлық қабатындағы белсенді реакциялардан түзілетін қышқыл мантия маңызды антимикробтық механизмді болып табылады. Эпидермистің қышқылдығы оның қан айналым аймағынан алыну деңгейімен жоғарылайды. Дерманың шығыңқы қабаттары аздап негіздік (рН 7,6-7,4), эпидермистің қылтанды қабаты – аз қышқылды (рН 7,0-6,7), қабыршақты қабаты – қышқыл (рН 6,0-3,0) орта болып келеді. Терінің беттік ашық аймақтарындағы рН 5,6-4,2. Бірақ терінің кейбір аймақтарындағы (қолтық асты, саусақ аралықтары, т.б.) тер аз қышқылды немесе аз негіздік орта болады. Тердің булану жылдамдығы да негізгі рөл атқарады. Тез булануда терінің реакциясы май қышқылдарының концентрациясының (рН 4,0-3,0) əсерінен қышқылдау болады. Тердің булануы жай жүрсе, негіздік өнімдер түзілуімен ыдырайды. Тері липидтерінің бактериоцидтік əсері эксперименттік жолмен тексерілген. Экземамен ауыратындардың тері майларының бактериоцидтік қасиеті төмен, бұл оның құрамының өзгеру салдарынан. Майлы қышқылдардың құрылымы acnevulgaris кезінде өзгереді. Терінің бактериоцидтігі оның температурасымен де байланысты болады. Жылуда (38 ºС) жоғарылайды, ал суықта терінің микробтарға төзімділігі əлсірейді. 114

Терінің бактериоцидтік қасиетіне қарамастан оның бетінде жəне фолликула сағаларында, май мен жыныс бездерінде əрқашан микробтар болады. Бұл – терінің қалыпты микрофлорасының өкілдері, бактериоцидтік факторлардың əсеріне тұрақты мекендеушілер. Теріде үнемі жалпы флораның 90%-99%-ын құрайтын стафилакокктар, протей, ішек таяқшасы, дифтеройдты бактериялар тіршілік етеді. Терінің қалыпты микрофлорасы екі жағдайда қызықтырады. Ағза əлсіреген кезде ол пиодермиттер мен басқа ауру түрлерін тудыруы мүмкін. Əдетте тері микрофлорасы еш зиянын тигізбей ағзаға патогенді микробтармен күресуде көмектеседі. Бұл феномен негізінде екі түрлі бактерия арасында антогонистік қарым-қатынас жатыр. Осылайша, ішек таяқшасы сүзек пен дизентериялы таяқшаларға, стафилококктар мен стрептококтарға антогонисті болып табылады, ал ақ тері стафилококк – алтын антогонисті. Стафилококтар B гемолитикалық стрептококк таяқшаларына бактериоцидтік əсер ететін зат бөледі. Терінің бактериоцидтік қасиеті түрлі кереғар факторлардың əсерінен күрт төмендейді: ағзаны əлсірететін аурулар, иондық сəулелер, химиялық заттармен зақымдану жəне т.б. Терінің бактериоцидтік қызметінің əлсіреуі рентген сəулелерінің жоғары өткізгіштігімен, фагоцитоздың төмендеуі жəне арнайы резистенттілігі жоқ факторлардың деңгейімен түсіндіріледі. Терінің антимикробты қасиетінің төмендеуі – тамақтағы дəрумендердің жетіспеуі немесе олардың сіңірілуінің бұзылуы. Бір кездері А дəруменін антиинфекциялы дəрумен деп атайтын. В дəруменді комплекс жəне оның құрамындағы жеке дəрумендер ісік микробтарына қарсы терінің резистенттілігіне əсер етеді. В дəруменіне бай ашытқыдан жасалған препараттар терінің стафилококкты зақымдануларын (фурункулез) емдеуде жоғары эффективті. С дəруменінің жетіспеуі тері өткізгіштігін жоғарылатады. Терінің бактериоцидтік қасиеті оның қышқылдық мантиясын бұзатын сабын мен сыртқы дəрілік заттардың əсерімен төмендеуі мүмкін. Мысалы, мырышпен қышқылдану рН-ты 7,4 дəрежесіне дейін жоғарылатады. рН-тың жоғарылауы терінің бактериоцид115

тік қызметінің төмендеуін көрсетеді. Терідегі липидтерді ерітетін эфирлермен жəне басқа сұйықтықтармен өңдеу де оның бактериоцидтігін төмендетеді. Осылайша терінің бактерицидтік механизміне қатысатын негізгі факторлар: а) бактерия, саңырауқұлақтар мен вирустарды жоюға бағытталған үшін қабыршақты қабаттың өткізбеушілігі; ə) эпидермистегі рН-тың төмен көрсеткіштері; б) патогенді жəне қалыпты микрофлораның антогонистігі; в) ағзаның иммундық жүйесінің жағдайы; г) резистентті факторлардың қалыпты дəрежесі; д) дерма мен эпидермис жасушаларының белсенді реакциясы. Эпидермис жасушаларының бактериоцидтік əсеріне қышқылдық реакциялы қабыршақты қабат пен дерманың гистоцидтері (макрофагтар) мен лимфациттері маңызды рөл атқарады. Бақылау сұрақтары: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Терінің қорғаныштық механизмі. Терінің бактериоцидтік механизміне қатысатын негізгі факторлары. Терінің бактериоцидтік қасиетін нашарлататын факторлар. Терінің бактериоцидтік негізгі қызметтері қандай? Тері бетінің pH-ының қай түрі антимикробтық механизмді атқарады? Дерманың шығыңқы қабаттарының рН-ы қандай орта? Эпидермистің қылтанды қабаты рН қандай орта? Терінің қабыршақты қабаты рН қандай орта болып келеді. Терінің беттік ашық аймақтарындағы рН қай орта? Терінің стерилдік қасиеті қандай? Терінің микробтарға тұрақтылығы неге байланысты? Терінің өткізгіштігі бұзылса не болады? Терінің бактериоцидтік қасиетіне температураның əсері қандай? Терінің антимикробтық қасиетінің төмендеуі неге байланысты?

116

8-тарау

ТЕРМОРЕЦЕПТОРЛАР

8.1. Теріні терморецепторлары: жалпы мGліметтер Терінің температурасы 32-42 цельсий градусты құрағанда, ешқандай температуралық сезім пайда болмайды. Бұл диапазонда температура өзгерістері байқалмайды деген сөз емес, нақтысында, тері температурасының кенеттен өзгеруіне өте сезімтал жəне температура бұл диапазонда өзгермесе, онда терморецепторлардың белсенділігі шамалы. Сондықтан айтылған диапазон бейтарап деп аталады. Бұл диапазонның шекарасынан тыс суық немесе жылу сезімдері пайда болады. 180 цельсий градустан төмен температуралардағы сезілген суық сезімі ауырсынуға алып келсе, оған теңдей 450 цельсий градустан жоғары температура да сондай сезім тудырады. «Жылу» жəне «суық» сезгіш рецепторлар терінің қалың шел қабатында орналасады. Бұрыннан жылулық жəне суықты сезетін рецепторлар дақтар түрінде диаметрі 1 мм-ге жетеді, олар бір-бірімен айқасып дақтар торын құрайды. Бұл, негізінен, термод атты кішкентай инелі аспап арқылы анықталған, оны электр тогы немесе суды өткізу арқылы ысытуға болады. Термосезгіш дақтардың ең көп орналасу орны – беттің кейбір аймақтары екен. Мысалы: ерінде 16-19 суық сезгіш дақ см^2-ге, мұрында 8-13 см^2-ге, маңдайда 5-8 см^2-ге. Ал керісінше тек қол алақанында 1-5 /см^2, саусақтарда 2-4 /см^2. Жылу сезгіш дақтар сирек кездеседі – 1,7/см^2-саусақтарда, алақандарда 0,4/см^2, ал дененің көп бөлігінде олар өте сирек кездеседі. Зерттеу дəлелдері бойынша суықты сезінетін термосезгіш ұштары эпидермистің жоғарғы бөлігінде орналасады (тер беті117

нен төменірек 0,17 мм шамасында), ал жылу сезгіштер азырақ тереңірек (0,03 мм шамасында) орналасады. Теріде температураға жауап беретін сезімталдылықтың екі түрлі рецепторлары бар: Руффини денешігі жылуды сезеді, Краузе аяққы сауытшалары суықты сезеді. Бірақ ең негізгі тері рецепторлары болып саналатыны – бос жатқан жүйке ұштары. Терморецепторлардың негізгі қасиеттері. Əрбір бастауыш биолог студенттер ақуыз денатурациясы шамамен 40 °C температурада жүретінін біледі; ал əрбір бастауыш микробиолог қайнату стерилизацияға əкелетінін біледі. Бірақ кейбір түтікшелі жауын құрттары 100 °C көтере алады, ал гипертермофилді бактериялар ыстық бұлақтарда 113 °C өсуін жалғастыра береді. Оларда бұл қалай болатынын қазіргі уақытқа дейін білмейміз. Жануарларды температуралық реттелуге байланысты екі үлкен топқа бөлеміз: пойкилотермді жəне гомойотермді. Бірінші топ дене температурасын өз тəртібін бақылауға бағындырудан басқа жолы жоқ; ал екіншісінде сыртқы ортаның өзгерісіне байланыссыз тұрақты ішкі орта температурасын ұстау үшін механизмі дамыған. Бірақ екі топ та қоршаған орта температурасын анықтау үшін құралдарды қажет етеді. Əсіресе бұл ұсақ жануарлар үшін өте маңызды. Ұсақ гомойотермді жануарлар да қоршаған ортаның əсерін тез бақылау – дене температурасы орта температурасымен теңесудің алдын алу үшін олардың гомеостатикалық механизмі жылдам дамыған. Соған байланысты: Тұрақты тері температурасының жиілігі, тері температурасының пропорционалдығы кезінде тұрақты импульсация құрайды. Тері температурасының өзгерісі кезінде импульсация жиілігінің жоғарылауы немесе төмендеуін көруге болады. Термосезімталды қиял. Айта кететін қызық жай, интенсивті артық стимулдық суық дағы, мысалы, 45 °C термод суық сезімін тудырады. Мұндай парадоксалді суық деп аталатын қиял белгі118

ленген жолдан түсетін афференттердің интерпретациясы ОЖЖ тəуелділігін көрсетеді. Келесі анықталған қиял Вебер қиялы болып табылады, ол тері механорецепторлары суықтан белсенуі əсерінен туындайды. Осының нəтижесінде Вебердің айтуы бойынша, суық объект жылы немесе нейтралдыға қарағанда ауыр сияқты сезінеді. Суыққа немесе жылуға жауап беретін тері ұштарының сенсорлы идентификациясы қиындайды. Жалпы, гистологиялық тұрғыдан алғанда спецификалық құрылымы жоқ деп есептейді жəне бұл сыртқы жүйке ұштарының құрылымы болмайтын, айқасатын, бірақ эпидермистің барлық деңгейінде белгіленбейді. Бұл талшықтардың диаметрі кішкентай (1,5-3 мкм) жəне А дельта-талшық (суықтық) жəне С талшық (жылулық) болып классификацияланады. Терінің үлкен кеңістігінде субъективті табалдырық стимуляциясы жалғыз талшық стимуляциясына қарағанда төмендегі афференттердің белгілі суммациясының болуын көрсетті. Түйсікті сезіну үшін, шамамен 50-ге жуық жылулық немесе суықтық талшық белсенуі керек. Мұндай субъективті табалдырық өте төмен – адам температураның бар-жоғы 0,02-0,05 °C төмендетуін сезінуге қабілетті. 8.2. Термосезгіштік жGне тіршілікті температуралы диапазоны Ең негізгі сезім – температураны сезіну. Бұл сезім жануарлар əлемінде кең таралғанымен, күрделі сезім мүшелерінің (құлақ, көз, мұрын) дамуымен байланыссыз. Соған қарай термосезгіш ұштар дененің барлық бетіне жайыла орналасқан. Қазіргі уақытқа дейін жануарлар тіршілік ете алатын температуралық диапазон шамалы шектелген: 0-ден 40 цельсий градус (немесе 273 – 313 К) деп есептеледі. 100 цельсий градус температурасы шамасында тіршілік ететін ірі «қуысты» жауын құрттардың ашылуы, тіршілік диапазонының жоғарғы шекарасында сұрақ тудырды. 119

Сонымен қатар химиялық табиғаттың жетпес дəлелдемелері 0-40 цельсий градус диапазонынан ауытқитынына қарсы шығатын сияқты. Кез келген тірі ағзаның массасының 90 %-ын құрайтын 0° цельсий градустан төмен сулы орта жақсы жағдайда метаболитті үдерістерді баяулатады (егер органикалық антифриздің кейбір түрлері дамыса) немесе əдеттегі жағдайда оның мұзға айналуына алып келеді. 40 цельсий градус температурасынан жоғары болған жылудың қозғалысы гидрофобты жəне басқа да химиялық байланыстардың үзілуіне алып келеді де, глобулярлы ақуыздардың құрлысын бұзады. Бұл нəзік, прецизионды құрылымдардың бұзылуы ақуыздардың ферментативтік ерекшеліктері мен олардың биологиялық қасиеттері жəне қызметтерінің жоғалуына алып келеді. Фосфолипидті қабат төмен температурада гельдік күйге көшсе, жоғары температураларда сол күйінен мицелла күйіне ауысады. 8.3. Пойкилотермді жануарларды терморецепторлары Əртүрлі пойкилотермді жануарлар сыртқы ортаның өзгермелі температура диапазондарына бейімделгіш болуы мүмкін. Суық суларда тіршілік ететін су жануарлары үшін температураның аздап көтерілуінің өзі өлімге алып келсе, жылу сүйгіш жануарлар жоғары температураларға төзімді болғандықтан, олар үшін мұндай температура ең төменгі болып саналады. Жануарлар денесінің бетінде жылу мен суықты сезетін жəне соған байланысты қалпын өзгертуі туралы хабар беретін сенсорлар орналасқан. Бұл сенсорлар жүйкенің жиі орналасқан бос ұштары қалпында болады. Қосмекенділердің итшабақтарында жəне балықтарда тері астылық афференттерге қоса температураның өзгерістерін анықтауда бүйір сызығы қатысады (ол механорецептивті, қысым өзгерістерінің қабылдаушысы болып табылады). Шеміршекті балықтарда бүйір сызығы басқа қарай ұзарады – Лоронцини балығының ампуласына қарай, ол бастапқыда электрорецепторлы 120

болса да, тұрақты температураға жəне оның өзгерістеріне, əсіресе салқындауына тітіркенеді. Сыртқы орта температурасына ерекше сезімтал келеді. Тəжірибелік жағдайларда олар температура өзгерістеріне сезімін температуралық оптимумға қарай барынша жылжуымен көрсетеді. Зерттеушілердің дəлелдеуі бойынша, жəндіктердің терморецепторлары антенналарында орналасқан. Зерттелген жəндіктердің көбінде суыққа сезімтал терморецепторлар, ал кейбіреуінде жылу сезгіш рецепторлардың болатындығы анықталады. Суыққа сезімтал рецепторлар температураның төмендеуіне алып келетін импульстар жиілігін жоғарылатады. Мысалы: Carausins таяқшасында температура 20 цельсий градус деңгейінен төмендесе, соған сəйкес сызықты жауап та жоғарылайды. Терморецепторлы сенсиллалар жиі мультимодельді, оларда бір немесе одан да көп хеморецепторлар жəне гигрорецепторлы нейронсенсорлы жасушалары бар. Жиі өзгергіш ауа температурасы мен оның ылғалдылығы арасындағы байланыста қиындық туғандықтан, бір сенсиллада терморецепторлар мен гигрорецепторлардың бірге болуы түсінікті құбылыс. Жəндіктердің сенсилларында əртүрлі пішінді жəне өлшемді терморецепторлар болатынына қарамастан, көптеген саңылаулы немесе мүлдем саңылаулары жоқ жай төмпешіктер. Жəндіктерде температураны жəне оның өзгерістерін ажыратуда сезімнің өзі əртүрлі қабылданады. Жұлдыз құрттың суық сезгіш рецепторларының антенналары суықты бұрын сезеді, оны басқаша ылғалдылық деп атайды. Сондықтан жапырақтың бетінен буланып ұшатын су тамшылары кейбір көбелектердің қанаттарындағы терморецепторлар күн сəулесінің жылуымен белсеніп, рецепторлы түрде қанаттардың жиналуына алып келеді. Triatoma түріне жататын қатқыл қанатты белсенді қансорғыш кенелердің антенналарында жылуды сезетін арнайы рецепторлар бар, ал олардың қансормайтын туыстарында мұндай құрылым дамымаған. Осындай бейімделгіштіктің пайда болуының өз негізі бар, ол жемтігін табу үшін пайда болды десе де болады. 121

Triatoma megistra кенесі Trypanasoma cruzi трипанасомасының ең негізгі тасымалдаушысы болып табылса да, Оңтүстік Америкада трипанасомоздың таралуына септігін тигізеді. Бұл туыстың басқа түрлері лейшманиозды тасымалдауға қатысуы мүмкін. Aedes aegipti масасы да жылы қанды жемтікті қажет етеді. Бұл масада антенна ұштарында төмпешік түрінде екі терморецепторлары бар. Біреуі – жылу детекторы, екіншісі – суықты сезеді. Жылу рецепторы 25-28 оС температураға көтерілгенде максималды реакция беріп, белсенеді. Суықты сезетін рецепторлар аналогиялық түрде құралған, ал соған байланысты температура максималды төмендеген кезде максималды жауап береді. Мұндай рецепторлар адам қолынан келетін жылуы арқылы ауаның конвективті ағымдарын детектрлейді. Бұл масаның, адамның қорғалмаған, киімі жоқ ашық жерлеріне шабуыл жасауында негізгі рөл атқарады. 8.4. Гомойотермді жануарларды терморецепторлары Тек құстар мен сүтқоректілер нағыз гомойотермді болып табылады жəне бұл токсондарда осы бейімделгіштік бір-біріне тəуелсіз пайда болады. Сүтқоректілер бұдан 200 млн жыл бұрын Триас дəуіріндегі қосмекенділермен, яғни динозаврлармен жанаса келе дамыған болатын. «Жануарлар тəріздес рептилийлердің» жəне кейбір динозаврлардың гомойотермді болған-болмағаны туралы туындаған сұрақ əлі де шешімін тапқан жоқ. Осылайша, (бұдан 145 млн жыл бұрын) Юра дəуіріне дейінгі құстар эволюциясы кезінде өмір сүрген археоптерикстер де гомойтермді болған-болмағаны белгісіз. Сүтқоректілердің тек жоғарғы сатысындағылар ғана гомойотермді жəне барлық құстар осы қатарға жатқызылады (кейбіреулерінің дене температурасы 42 оС-де де ұстап тұра алады). Примитивті сүтқоректілер – прототериялар, ең қолайлы жағдайда гетеротермді болып саналса, көптеген метатериялар гомойотермиялы болып саналуы кеміргіштер сияқты өте қиын. 122

Термиялық стимулдардың рецептивті өзгерістері. Жылулық, суықтық рецепторлардан келетін сигналды электрофизиологиялық тұрғыдан көруге болады. Əрбір талшық бір термосезімтал өрістің стимуляциясына жауап береді. «Жылулық» талшықтары нейтралды диапазоннан жоғары қыздыру кезінде импульсация туындайды, ол ауру табалдырығына жеткен кезде тоқтайды. Суықтық талшықтардың импульсациясы температуралық диапазонда 10 °C-ден 40 °C-ге дейін кең қамтылған. Алғашқы импульс температура өзгерісінен туындап жоғары сезімталды табалдырықты сигналын көрсетеді. А дельта жəне С афференттері тері терморецепторлары жұлында аяқталады. Осы жерден талшықтар арқа таламиялық жəне үштік таламиялық тракт қосылысымен термиялық ақпаратты таламусқа жібереді. Əдеттегідей, сүтқоректілердің, əсіресе адамның термосезімталдық физиологиясы басқа жануарларға қарағанда көп белгілі. Бірақ, біз көргеніміздей, барлық жануарлар үшін температуралық сезім –C.elegans нематодадан бастап жоғары құрылымдарды қосқанға дейін маңызды. Дене температурасының 1-2 градусқа өзгеруі ағзаның физиологиясы мен биохимия координациясын бұзады. Бұл «ішкі ортаның» тұрақтылығын сүтқоректілерде, əсіресе адамда ұстап тұрудың бір жағдайы. Дененің көптеген бөлшегіндегі локализациялы термосенсорлар орталыққа ақпарат жібереді. Тек афферентті ақпарат қарастырылғаннан термосезімталдық қатты ерекшеленсе, біз не істеу керек екенін түсінеміз, содан тоңғанда қолымызды отқа жылытамыз немесе ыстықтағанда желдеткішке басымызды жақындатамыз. Термосезімталдықты талқылауды физиология жəне салыстырмалы физиология əдебиеттерінен табуға болады. Жоғары температурада ақуыз денатурациясы мəселесінен «ақуыздың жылу шогы» қызығушылық тудырады. Ол жоғарғы температурада басқа ақуыздардың тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Бұл көне эволюциялық ақуыздар болып табылады. Түтікшелі жауын құрттарынан басқалары, мұхит түбінде фумарол айналасын мекендейтін жануарлардың денесі 40 °C температурадан жоғары жағдайда тіршілігін жалғастыра 123

алмайды. Бірақ пойкилотермді жануарлар қоршаған ортада қолайлы температурада тіршілік ете алса, акклиматизация жолымен температуралық режимін аздап өзгерте алады. Жануарларды қоршаған ортада жаңа температуралық жағдайда бейімделу үшін көптеген биохимиялық жəне физиологиялық аспектілері күрделі түрде өзгереді. Термосезімталдылық негізінде жатқан молекулярлы-биологиялық механизмдерін талқылауды Komatsu et al, Mc Clewsky жəне Reichling пен Levine еңбектерінен табуға болады. Құстар мен сүтқоректілердің гомойотермді үлкен мəселесі Ruben жұмысында талқыланған. Бақылау сұрақтары: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Термосезгіш рецепторлардың ең көп орналасу орны. Терідегі температураға жауап беретін қандай рецепторлар? Терморецепторлардың негізгі қасиеттері. Тірі ағзалардың тіршілік ету қабілеті үшін температураның маңызы? Қандай тірі ағзалар пойкилотермді деп аталады? Қандай тірі ағзалар гомойотермді деп аталады? Адам денесінің қалыпты температурасы қандай? Əртүрлі дене бөлігінде тері температурасы бірдей ме? Химиялық терморегуляция дегеніміз не? Ағзаның негізгі дене қызу ошақтарын атаңыз. Жəндіктер температураны қалай сезеді? Балықтар температура өзгерісін қалай сезеді? Парадоксальді суық қай кезде туындайды? Вебер қиялын қалай түсіндіресіз? Гомойтермді ұсақ жануарлардың гомеостатикалық механизмі қалай дамыған? 16. Термосезімталды қиял дегеніміз не? 17. Термиялық стимулдардың рецептивті өзгерістері қандай? 18. Термосенсорлар қайда бағынады?

124

9-тарау

ТЕРІНІ БИОХИМИЯСЫ

9.1. Меланин синтезі Меланин – жасушадағы метоболизм механизмдерін өзгертетін меланоциттердің табиғи белгісі. Меланин үшін тирозин субстрат болып табылады. Тирозин фенилалониннен түзіледі. Синтездің бірінші реакциясы диоксифенилаланинде (ДОФА) тирозиннің қышқылдануы болып табылады. Реакция тирозиназферменттеріне байланысты жүреді. Осы фермент 2-інші реакцияның да синтезінде катализатор болып табылады. ДОФА-хинанда ДОФА-ны қышқылдандырады. Тирозиназаның белсенділігі үшін оттегі жеткіліксіз, оған тағы мыс иондары қажет. Мыспен байланысты əртүрлі заттар тирозинді блоктай алады. Жануарларда мыс тұзын бермеу арқылы депигментацияны тудыруға болады. Меланиннің түзілуінің келесі сатысы спонтанды жəне бақылаудағы физикалық жағдайлар болып саналады. Тирозиннің қышқылдануы оттегі жəне мырыштың қатысуымен полимираза нəтижесінде жүретін бірнеше субъектілерден тұратын күрделі молекулалы пигменттер түзіледі. Меланин түзілістерінің көпшілігі жəне оның өзі де аминқышқылы жəне ақуыздармен оңай байланысады. Сондықтан да жасушаларда меланин бос күйде болмай ақуызбен байланысқан түрінде кездеседі (мелонды протеин). Меланогенездің реттелуі. Оның реттелуі жүйке жүйесі жəне эндокриндік бездер арқылы жүзеге асырылады. Жүйке жүйесінің медиаторлары ішінен меланин сияқты тирозиннен түзілетін катехоламиндерге ерекше мəн береміз. 125

Осыған байланысты биохимиялық механизмдерде субстрат үшін күресте меланин синтезі мен катехоламиндердің арасында бəсекелестік қатынас болады. Катехоламиндердің (КА) ортасындағы мелоногенезге əсер гипоталамус арқылы іске асырылады. Онда меланостимулдеуші гормон (МСГ) шығарылады. МСГ əсерінен меланин синтезі күшейеді. Ол тирозин дефициті кезінде КА-ның түзілуін азайтады. Мелоноцитке КА-ның əсерлері сəйкес келмегенде, ол МСГ-ның теріге əсерін тоқтатады, ал меланоциттерге əсері агрегация жолымен меланин түйіршіктерін ағартып жібереді. Меланиннің түзілуін ынталандырушы гипофиздік зат туралы ХХ-ғасырлардың басында белгілі болды. Кейінірек оның полипептидті құрылымы бекітіледі. МСГ-ның кейбір құрылымының ерекшелігі мен спецификалық əрекеттеріне байланысты α жəне β МСГ деп бөлінеді. МСГ гипофизде гипоталамустағы МСГ реттеуші жəне МСГ ингибирлеуші факторлары арқылы реттеліп отырады. МСГ əсеріне КА азаяды. Эпифизде мелатонин заты түзіледі. Ол МСГ-ның антагонисті сияқты меланоцит деңгейінде теріні ағартады. Мелатонин химиялық құрылысына байланысты серотониннің туындысы болып келеді. Сонымен қатар меланогенезге бүйрек үсті, қалқанша жəне де жыныс бездері гормондары əсер етеді, бірақ олар реттеу үдерістерінде аз рөл атқарады. Ағзадағы гормондардың арақатынасы мен деңгейлері өзгерген кезде (аддисон ауруы, гипертиреадизм, нипопитустаризм, жүктілік жəне т.б.) тері мен шаштың пигменттенуі байқалады. Еркектер мен əйелдердің меланин құрамында маңызды айырмашылықтар болмайды. Меланиннің түзілуі физикалық жəне химиялық (ультракүлгін сəуле, рентген сəулелері, мышьяк қосындылары, күміс, висмут жəне т.б.) факторлардың əсерінен күшейеді. Радиациялық жəне химиялық заттардың əсер ету механизмі тирозин тирозиназа ферменттерінің белсенділігіне байланысты. Тирозиназа дара жүргенде белсенділігі төмен. Ол пептидаза жəне глютатионды бұзатын, тирозинаны тежейтін лизасомалық ферменттерді ультракүлгін сəулелендіру арқылы белсендіріледі. Осылайша, мелатонин, альфа адренергиялық агенттер мен ацетилхолинді түссізденді126

реді, ал МСГ, кофеин, бета адренергиялық агенттерді колхицин, сульфгидридті ингибитор топтарын жəне де басқа заттар меланин түйіршіктерін қайта қалпына келтіреді. Меланин – тирозин амин қышқылындағы меланоцит жасушаларында түзіледі. Бірнеше биохимиялық реакциялардың нəтижесінде мелонин түзіледі. Теріде ол бос күйінде емес, нəруыздармен байланысқан күйде кездеседі. Қанша меланин түзілсе, терінің түсі соншалықты қанықтау болады. Меланин пигменті үш негізгі түстен тұрады: сары, қоңыр, қара. Осы түстердің біреуінің басым болуы шаштың жəне терінің түсін анықтайды. Пигменттердің саны меланоциттердің функционалды белсенділігіне байланысты. Пигменттəріздерге гипофиз, бүйрек үсті без, қалқанша безі, жыныс безі, дəрумендер, кейбір химиялық заттар, иондық радиация, ультракүлгін сəулелер əсер етеді. Меланин күн сəулесіндегі зиянды заттарды байланыстырып, фотоқорғаныш қызметін қамтамасыз етеді. Меланиннің концентрациясы төмендесе немесе мүлдем болмаса сары адамдарда қатерлі ісікке ұласуы мүмкін терідегі дегенеративті үдерістерге əкеп соғады. Беттің түсі тұлға аралық қатынаста маңызды рөл атқарады, ол адамның эмоционалды жағдайын бейнелеуі мүмкін. Беттің негізгі түсі ғана емес, оның қанықтығы да маңызды. Мысалы, қу бозғылт түс ашуланғаннан кейінгі агрессияны көрсетіп тұрады, қызару – бұл кері реакция. Басқаша айтқанда, қан тамырдың кеңеюі «эмоционалды қауіпсіздікті», ал тарылу «эмоционалды конфликтінің» көбейгендігін көрсетеді. Терінің жағдайы мен түсі адамның денсаулығы жайында көп нəрсені білдіреді. Жүйке жүйесі мен терінің шығу тегі бір, сондықтан да кейбір физиологтар теріні орталық жүйке жүйесіне ағзадағы қандай да болмасын дисбалансын түрлі ақпарат беріп отыратын «алып перифериялық ми» деп атайды. Беттің жəне дененің терісіне күтім жасауда тек тамақтану ғана емес, терінің жақсаруы мен оны тамаша формада ұстау да негізгі фактор болып табылады. Меланин қызметі. Адам жəне жануарлардың ағзаларында меланин пигментінің түзілуі ерекше рөл атқарады. Терінің ультра127

күлгін сəулелендіруден спецификалық қорғалу механизмі болып табылады. Теріні зақымдайтын ультракүлгін сəулелерін меланин жұтып алады, сондықтан пигменттелген тері ағзаны күн сəулесінен жақсы қорғайды. Терінің түсіне байланысты оның күн радиациясына сезімталдығымен тері рак ауруының жиілігі бекітілген. Күн астында ұзақ уақыт жүретін ашық түстес адамдарда тері рак аурулары жиі кездесетіні байқалған. Бұл меланиннің антимутагенді іс-əрекетін куəландырады. Ал рахит керісінше солтүстікке орын ауыстырған негр популяцияларында жиі кездеседі. Терінің гиперпигменттелуі ультракүлгін сəулелерінің Д дəруменін түзуге қолайлы əрекеттерді кемітеді. Пигменттік алмасулар (меланин). Тері түсі дерма тамырларындағы қанның болуымен, эпидермистегі меланиннің қара пигменттерінің онда меланоидар мен каротиннің болуына байланысты анықталады. Меланиндер – пигменттер тобының кең тараған түрі. Олар ерімейтін қоңырқай түстес комплекстер. Меланиндер фенол қосылыстарының полимерлері нəтижесінде түзіледі. Невус (меңдер) теріде дақтардың немесе жаңа түзілістердің пайда болуымен сипатталады, ол невус пигменттік дақтардан жəне қантамырлардан тұрады. Қантамырлы (гематома), пигментті, эпидермалық невустарды ажыратады.

8-сурет. Невустың жалпы көрінісі 128

Пигментті невустер – қара, қоңыр, күңгірт түсті дақтар немесе жалпақ будақтар. Пішіні ұзарған, дөңгеленген диаметрі 1смге дейін жетеді. Үсті бірыңғай келген, бірақ емізікшелі, сүйелденген болады. Кейде пигментті невус терінің үлкен аумағын алып жатады. Оның үстінде қыл да өсуі мүмкін. Эпидермалды невустерге папилломотозды немесе ихтизиоформды, сүйелді-папилломотозды түзілістермен сипатталады. Папилломотозды невус – кең негізі бар, тығыз түзіліс. Сирек жағдайда қатерлі құрылымдар да кездеседі. Емделуі. Пигментті невустерді қатаң түрде дəрігердің қаралуымен емдеу керек. Косметикалық дефекттерді операциялық жолмен дұрыстауға болады. Кесілген невусті міндетті түрде гистологиялық зерттеуге береді. Эпидермалық невустерді емдегенде қабыршықтандыратын құрамында 5-10 % салицил қышқылы бар майларды пайдаланады жəне криомассаж жасалынады. Меланоциттер. Меланин меланоциттерде түзіледі. Меланосом құрамында көп мөлшерде пигменттерге толы органеллалар кездеседі. Бұл органеллалар эндоплазмалық ретикулада орналасқан. Ол меланоциттердің секреторлық қызмет атқаратынын көрсетеді. Меланиннің түзілуіне меланосом құрамындағы тирозин ферменті маңызды рөл атқарады. Түйіршіктер пісіп жетілгенде, олар пигменттермен толтырылып, тирозиназаның белсенділігін жоғалтады да жасушадан шығып, одан əрі қарай меланин жиналатын базалды жасушаға енеді. Базалды жасушаның қабаттары пигмент түйіршіктерін оңай қосып алады. Меланиннің бір бөлігі тері жасушаларында фагоциттенеді де эпидермиске қарағанда мұнда ұзақ уақыт болады. Сондықтан да күнге күйіп, қараю ұзақ мерзімге сақталуын қамтамасыз етеді. Меланосомның түзілуінің үш деңгейі қарастырылады: 1-іншісі айналмалы жіпшелерден тұратын ақуыз матриксінің пішінделуі; 2-іншісі меланин синтезі жүретін жіңішке желі тəріздес электронды тығыз материалдың бөлініп шығуы мен жинақталуы; 3-іншісі меланиннің жиналуы. 129

K. Adashi жəне де басқалары микродессекция жолымен меланоциттердің 22 белсенді ферментін атап көрсетіп, сапалы анықтап берді. Тирозиназалар, гексокиназалар, Г6ФДГ жəне т.б. Меланоциттер гормондар мен катехоламиндерге сезімталдылығына қарамастан терідегі олардың саны тұрақты болып келеді. Негрлер мен кəдімгі ақ адамдарда меланициттердің саны бірдей, бірақ негрлерде пигменттерінің түйіршіктері көлемді əрі көп мөлшерде болады. Меланоциттердің физиолгиялық өзгерістері. Меланоциттер физиологиялық өзгерістерге ұшырайды. Альбиностардың терісінде меланоциттердің саны, əдетте азаймаған, оларда КА қалыпты түзіледі. Сондықтан да біз меланин синтезінің бұзылуы меланоциттегі тирозинаның тежелуі немесе жоқ болуына байланысты екенін көреміз. Бірақ жасушаның қай құрылымы жеткіліксіз жəне жасушаның зақымдануын не себепті болатыны белгісіз. Ағзада пигменттің жетіспеуі физиологиялық өзгерістерге ұшыратпайды. Пигментация биологиялық үдерістерге (мелонициттердің миграциясы меланин синтезі, пигмент беру жəне т.б.) байланысты. Аралық заттардың артық жинақталуы, меланин зат алмасуы механизмдері мен жыныс əрекетінің бұзылуына əкеп соқтырады. 9.2. Минералды тздар жGне су Tepі ағзада су жəне минералды тұздардың тепе-теңдігін ұстауға қатысады. Адам терісіндегі судың құрамы бүкіл ағза суының 6-8 %-ын құрайды, ал тері, негізінен, 62-71 % судан тұрады. Жастық құрамына байланысты терідегі су мөлшері өзгереді, емшектегі сəбиде 80-82 %, ал орта жастағыларда 63-65 % болған екен. Тері перспирация арқылы ағзадағы судың 1/3 бөлігі сыртқа шығарылады, ал сыртқы температура жоғарылағанда мөлшері де көбейеді. Теріге су қантамыры арқылы түсіп, бірте-бірте майлардың қышқылдануы мен басқа да органикалық заттар түзеді. Тері су 130

мен тұзды сақтайды немесе олардың сырттан түсіп көбеюіне, азаюына байланысты қанға береді. Жасуша-ішілік жəне жасушалардан тыс аймақтарында су алмасу, сонымен қатар сұйықтықтың тері арқылы шығуын, негізінен, жасушадан тыс аймақтағы натрий концентрациясының өзгеруі реттеп отырады. Теріде натрийдің жинақталуы ондағы су мөлшерін ұлғайтады, бірақ кейде болатын құрғақ тұздың жинақталуы сұйықтықсыз жүреді. Кальций, калий иондарының теріде жинақталуы керісінше, ондағы судың мөлшерінің азаюына əкеп соқтырады. Теріде белгілі бір мөлшерде тұздың жəне минералды тұздардың болуы ондағы жасушааралық əртүрлі реакциялардың алмасуын, синтезделуін жəне заттың катоболизмін жүзеге асыруына аса қажетті. Сондықтан да терідегі су жəне минералды тұздардың концентрациясы жүйке жүйесі жəне эндокриндік бездер арқылы қатаң бақыланады. Бұл реттеуде бүйрек үсті жəне қалқанша бездері, гипоталамус-гипофиз жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол дұрыс болмаған жағдайда терінің шырышты ісінуі байқалады (микседема). Минералды кортикоидтардың терідегі жинақталуын, ал глюкокортикоидтар су мөлшерінің азаюын қамтамасыз етеді. Гипофиз безі антидиуреттік гормон бөліп шығарады. Катехоломиндер мен қылтамырлар антидиуреттік эффект береді. Керісінше қалқанша безі мен сонымен қатар андрогендер диуретиздік қасиетке ие. Кальций мен магний иондарының алмасуын негізінде қалқанша маңы безінің гормондары реттеп отырады. Сондай-ақ кальций ионының балансын Д дəрумені сақтап отырады. Тері аурулары (дерматоз) жағдайында терідегі сулы-тұздық алмасулар бұзылады. Мысалы: көпіршіктену (пузырчатка) ауруында, терідегі су құрамы 75 %-ға, ал натрий хлориді 100 г ұлпада 600 мг-ға тең келеді (қалыпты жағдайда 100 г ұлпада 100-250 мг). Сонымен қатар экзема, кейбір псориаз түрлерінде, герпетиформалық дермотитте жəне басқа да тері ауруларында терідегі су мөлшері асып көбейіп кетеді. Бұл дегеніміз тері аурулары кезінде сулы-тұздық алмасуларына жауап беретін реттегіш механизмдерінің бұзылуына байланысты. 131

Бұл топқа жатқызатындардың ішінде тіршілік əрекетінде маңызды рөл атқаратындары темір, хлорлы натрий, йод, кальций жəне су. Бұл заттар табиғатта əркелкі тараған. Ағзада бұл заттардың түсуі мен бөлініп шығуы арасындағы тепе-теңдік орнайды. Егер ағзаның қандай да бір затқа қажеттілігі артып, оны сырттан толтыру мүмкіншілігі болмаса, ағза өзінің ресурстарын пайдалануға мəжбүр. Заттың сырттан келетін мөлшері жеткілікті болған жағдайда, оның қоры толып, белгілі бір уақытқа оң баланс орнығады. Яғни ағзаға түскен тұз мөлшеріне қарамастан, минералды тұздардың ағзаға түсуі мен сыртқа шығуы арасында тепе-теңдік орнайды. Кальций, негізінде, дермада, яғни теріде тұрақталған. Кейбір ауруларда (гиповитаминоз Д, склеродермия, асқынған Голеней жарасында) теріде көмірқышқылы жəне фосфорлы қышқылдық Са тұздардың өзгеруі жиі кездеседі. Кальцийдің ағзаға түсуі кең шекте өзгеруі мүмкін. Мұнда қарапайым түсу мен шығу арасында тепе-теңдік орнайды. Егер тамақта кальций мөлшері аз болса, оның ішектегі сорылу қарқыны жоғарылайды, бұл оны ағзада біркелкі қалыпта сақтап отыруға көмектеседі (ересек адам ағзасында) жəне өсумен байланысты қажеттіліктерді толықтыруды да қамтамасыз етеді (балалар ағзасында). Мұның механизмі əлі де толық зерттелмеген, алайда бұл кальцийге кедей диеталар кезінде көмектесетіндігі анық. Басқа фактор – кальций балансын тепе-теңдікте сақтап отыруға көмектесетін күннің ультракүлгін сəулелері. Терінің беткі қабаттары ультракүлгін сəулелерді жұтып алады, содан соң тері астындағы эргостол текті зат активті D дəруменіне айнала бастайды. Қоңыр терілі адамдарда ультракүлгін сəулелерінен жасанды қорғанғанда (бұл паранжа киетін əйелдерде жиі кездеседі) рахит, остеомиелит ауруларына əкеледі. Күн сəулесі сирек түсетін елдердегі ашық терілі адамдар бұған төзімдірек келеді. Көптеген географиялық аймақтарды мекен ететін адамдар ағзасына кальций аз түседі, себебі тағамда ет пен сүттен басқа, кальций тұздары аз кездеседі. 132

Тағамдағы кальций аз болған адамдардың бойлары төмен болып келеді, сүйектерінің ұзындығы жеткіліксіз, тістерінің дамуы тежеледі. Кальцийдің жетіспеушілігі кезінде баланың өсу жылдамдығы кемиді деуге болады. Егер бұл жағдайда кальцийді шектен тыс берсе, ол сүйектерде жинала бастайды. Тағамдары көмірсутектеріне бай, алайда ет пен сүт аз болғандықтан, кальций мөлшері аз елдер белгілі, мысалы, Ньюфаундлендегі цейлондар мен аборигендер. Бойы аласа рассалардың болуы, кальцийдің жетіспеушілігіне байланысты деген де айтылады, алайда бұл гипотеза нақты фактілермен бекітілмеген. Осыған орай, өсімдіктерінде кальций мөлшері аз жерлерде аласа бойлы қойлар түрі тараған. Бірақ та аласа бойлы эскимостар мен лапланцтар тағамдарында кальций мөлшері жеткілікті болып келеді. Темір. (100 г ұлпада 1мг) Митохондрияда жəне тері жасушасының басқа да мүшелерінде болады. Ол қышқылды ферменттердің: пероксидаза, цитохромоксидаза жəне де т.б. құрамына кіреді. Олар жасушалардың тыныс алуын қамтамасыз ететін ағзадағы, мысалы, меланин мен каллоген түзуі үшін аса қажет. Ол коэнзим сияқты тиррозин, бутирил-S СоА-дегидрогеназа, цитохромоксидаза жəне т.б. ферменттердің құрамына кіреді. Тəуліктік темірдің қажеттілігі өте төмен жəне оны толтыру оңай. Алайда анасының сүтімен қоректенетін балаларда темірдің жетіспеушілігі жиі кездеседі. Ағзада оның түсуі мен шығуы арасында оңай тепе-теңдік орнайды, ал уақытша темір жетіспегенде, ағзадағы қорлар арқылы толықтырылады. Анемия кезінде темірге қажеттілік артады. Ал анемияны тропикалық елдерде тіршілік ететін малярия жəне анкилостомиаз паразиттері туғызады. Қоршаған ортадағы темір мөлшеріне байланыссыз пайда болатын анемия түрлері бар. Оларға талассемия, орақ тəрізді анемия секілді генетикалық түрлері жатады, көбінесе олар леталді болып келеді. Бұл аурулар гетерозиготаларда жеңіл формада өтеді. Анемия жиілігі жоғары елдерде тағамда темірдің көп болуын қадағалау қажет. Хлорлы натрий (тұз). Адам хлорлы натрийдің күнделікті қажетті мөлшерінсіз өмір сүре алмайды. Ыстық елдерде хлорлы 133

натрийдің біраз бөлігі термен бірге бөлініп кетеді. Алайда ыстық жақтың адамдарының пайдаланатын хлорлы натрий мөлшері суық жақтағылардан айтарлықтай аз емес. Бұл акклиматизация салдарынан теріден шығуы мен кіруі арасында тепе-теңдік орнауына байланысты. Суық жақтан ыстық жаққа келген адамдарда алғашқы уақытта тұздың жетіспеушілігі байқалады, ал кейін олар акклиматизацияға ұшырап, жергілікті халық секілді үйреніп кетеді. Адамның ағзасы тұздың аз жəне көп мөлшеріне бейімделе алады. Тамақтарында тұз мөлшері аз эскимостарда тұзға деген қажеттілік тумайды. Суы тұзды жерлерде ағзаға түсетін тұз мөлшері жоғары, мысалы, бидуиндерде. Тұзы көп тамақтарды əрдайым пайдаланғанда тұзды тағамға деген əдет пайда болады. Көптеген елдерде тұзды тағамдарды концервілеу үшін пайдаланады. Тұзға деген қажеттілік популяция түрлеріне байланысты деген ақпарат бізде жоқ. Алайда Лешидің айтуы бойынша, кейбір Африкадағы тайпа тұрғындарының қанындағы тұз мөлшері, еуропалықтарға қарағанда əлдеқайда төмен. Бұл міндетті түрде рассалық белгі емес, себебі тропикада тұратын еуропалықтар плазмасында да натрий мөлшері төмен болып келеді. Бұл акклиматизацияға ұшырайтын физиологиялық өзгергіштік болуы мүмкін. Тері құрамында натрий мен калий мөлшері бəрінде де көп кездеседі. Натрий иондары ақуыздың суларды байланыстыру қабілетін күшейтеді, сондықтан осмостық қысым жəне су алмасу реттелуінде маңызды механизм болып табылады. Натрийден калийдің ерекшелігі негізінде жасушаның протоплазмасында кездеседі. Эпидермисте тері бөлетін бездер мен шаштарда көп мөлшерде, ал теріде аз кездеседі. Натрий мен калий жасушасының иондық балансын жəне жасушааралық мембрананың заряд ионын анықтайды. Нейрондар да ғана емес, барлық жасушалардың мембранасында заряды бар. Фосфор теріде органикалық заттардың қосылысы түрінде кездеседі. Мысалы, фосфопротеидтер, нуклеопротеидтер, фосфолипидтер жəне т.б. 134

Күкірт теріде амин қышқылының құрамында кездеседі. Олар цистин, цистеин жəне метионин. Ол, əсіресе шашта, тырнақта жəне мүйіздің эпидермис қабатында (5-25%) көп мөлшерде болады. Жасқа, ауруларға байланысты (псориаз, терінің қатерлі ісігі) күкірттің мөлшерінің азаюы ағзаның қышқылды қайта орнату үдерісін жəне ферменттер қатарының белсенділігін бұзады. Мырыш жəне мышьяк эпидермис жағдайына жəне шаштың өсуіне жақсы əсер етеді. Əлі күнге дейін мышьяк көптеген тері ауруларын (псориаз, алапес) емдеуде қолданылады. Тышқандарда мырыштың жетіспеуі денедегі түктердің жай өсуіне, алапес ауруына шалдығуына жəне тері мүйіздерінің зақымдануына əкеледі, ал киттер мен адамдарда жараның тез жазылуын тежейді. Ағзада кальцийдің жетіспеуі мырышты ығыстырып оны дефицитке əкеліп соқтырады. Мырыш пен мыс өздерінің əрекеттерінде бір-бірімен тығыз байланыста болады, сондықтан да ғалымдар оларды бірге қарастырады, əсіресе псориаз кезінде. Элементтер құрамының өзгеруіне байланысты терінің əртүрлі сыртқы кері факторларға сезімталдылығы өзгереді деген болжам бар. Йод. Адам ағзасының қалыпты дамуы үшін йодтың белгілі тəуліктік мөлшері керек. Кейбір жергілікті аймақтарда йодтың топырақтағы, судағы мөлшері жеткіліксіз болып келеді. Жер бетіндегі зобқа эндемикалық аймақтар климатымен ерекшеленбейді, ол азды-көпті вулкандық əрекетімен ерекшеленеді. Адамның йодтың жетіспеушілігіне бейімделуі шектеулі. Йодтың жетіспеуі қалқанша безінің жұмысының бұзылуына алып келеді. 9.3. ДGрумендер Ағза дəрумендерді шығара алмайды, олар ерекше аминқышқылдар ретінде сырттан түсіп отыруы қажет. Сол себепті диеталар кезінде ағзаға ең азы 12 ең қажетті дəрумен түсіп тұруы қажет. Ағзада аздаған дəрумендер резерві бар, олар жетіспегенде толтырып тұра алады. Дəрумендердің жетіспеушілігі біраз уақыттан кейін (апта немесе ай) байқалады. Авитаминоз барлық рассаларда кездеседі. Бұл қоректену түріне бірден-бір байланысты. 135

Егер тағам жануар текті қоректі аз пайдаланса, А жəне Д дəрумендердің жетіспеушілігі пайда болады, алайда бұл дəрумендер көкөністерде де бар, олардың орнын басып тұруға болады. Бұл В жəне С дəрумендеріне де қатысты. Сонымен, əр қилы қоректену кезінде ағзаны дəрумендермен қамтамасыз етіп тұруға болады. Тек ағзаға түсетін тамақ көбінесе дəндерден тұратын жағдайда ақуыздар мен майлар мөлшері аз болғанда, никотинді қышқыл жетіспей пеллаграға алып келеді. Егер тек бидай ұны мен таза күрішті пайдаланса, онда ағзада тиамин мен рибофлавин жетіспеушілігі пайда болады. Тағамда жануар текті қоректер мен көкөністер жетпесе, Д дəруменінің авитаминозына алып келеді жəне де бұл егер күн сəулесінің мөлшері аз болса пайда болады. Ал ол өз кезегінде ауа райына немесе үнемі жабық киімге байланысты болуы мүмкін. Дəрумендер, коэнзимдер жəне элементтер. Бұл заттар ақуыздарға жатпаса да ферменттер сияқты катализаторлық белсенділікке ие. Оларды ко-факторлар деп те атайды. Олардың бір бөлігі ферменттердің активаторлары болып келсе, басқалары əртүрлі заттардың жинақталуына, метоболиттік үдерісіне шығарылуын немесе тасымалдануын белсендіруге қатынасады. Терідегі дəрумендер мен минералдық элементтердің құрамы олардың тағам арқылы ағзаға енуіне байланысты. Тек қана ультракүлгін сəулелендіру əсерінен тері ұлпаларында Д дəрумені синтезделе алады. С дəрумені, мысалы, ағзалары аскорбин қышқылын синтездеп алатын адам мен теңіз жануарлары (тышқандар мен басқа жануарлардан басқа) үшін дəрумен бола алады. Дəрумендердің жетіспеуі немесе жоқ болуы көптеген терінің физиологиялық өзгерістеріне əкеліп соғады. Тері үшін аса қажетті дəрумендер: С, А, В1, В2, В6, ВР, Д жəне т.б. Тиамин (В1 дəрумені). Тиаминнің белсенді формасы – коккарбоксилаза пируват декарбоксилдеуге қатысады. В1 дəруменнің жетіспеуі экзема жəне нейродермит тері ауруларын туғызады. Сонымен қатар жүректің қатты қағуы мен тері ісінулеріне тəн бери-бери ауруын тудырады. 136

Рибофловин (В2 дəрумені). Бұл дəруменнің жетіспеуінен тері түктерінің жетіспеуі (алапес ауруы) бұзылады жəне қабақтың қабынуы басталады. Кейінірек оған терінің эпидермисінің атрофиясы жəне шырышты қабаттар қосылуы мүмкін. В2 дəрумені теріге арнайы өзгеше байланысы жоқ. никотин қышқылы (РР дəрумені). Бұл зат ағзадағы НАД жəне ИАДФ-тың құрылуында қолданылады. Никотин қышқылының жетіспеуінен дерматит, диарея жəне делинция туындайды, яғни пеллагра дамиды. Пеллагра кезінде, тері зақымға жауап беру үшін тыныс алу қызметінің əсері болмайды. Пиридоксаль (В6 дəрумені). Көптеген амин қышқылының айналу үдерісінің орталық коэнзим биохимиялық реакцияларға (дегидрлеу, дисульфаттау, триптофан) синтезінде қатысады. В6 дəрумені бас миының іс- əрекетінің бұзылуына əкеп соқтырады. Сонымен қатар терідегі зат алмасудың бұзылуына алып келіп, эпидерма жасушасының кинетикалық жүйесінің реттеуін əлсіздендіреді. Фолиелді қышқылы пурин жəне тиамин синтезінде маңызды рөл атқарды, ДНҚ түзілуіне аса қажет. Аскорбин қышқылы. (С дəрумені). В1 дəрумені сияқты қалпына келтіру жəне қышқылдық үдерістерінде универсалды жанжақты мəнге ие. Фолиелді қышқылдың қышқылданған формасын қалпына келтіреді. Коллоген синтезі үшін аса маңызды. А дəрумені. Бұл дəруменнің жетіспеуінен ихтиоза, себорей, девержи ауруы жəне т.б. тері аурулары пайда болады. Дəруменнің жеткіліксіздігінің салдары эпителийдің шырышты қабатының кератинизациясын бұзады жəне эпидермисті эпителийдің шырышты қабатына ұқсатып жібереді. А дəрумені эмбриондық периодта жəне аз мөлшерде болса да ересектерде эпителий жасушасының дамуын анықтайтын фактордың бірі болып табылады. Токсиканттылық мөлшері тітіркендіргіш магнит сияқты əсер етіп, лизасомдарды бұзады. Кез келген дерматоздарда ағзадағы мөлшерді бұзады. 137

Д дəрумені. Аш ішекте кальцийдің қорытылуын қамтамасыз етеді. Токоферол (Е дəрумені). Құрамында селениум кездеседі. Аз мөлшерде болса да күшті антисеборейлік зат болып есептеледі. Коэнзим А (СоА). Бұл заттың сульфогидридті формасы көбірек маңызға ие. Сондықтан СоА активті формасы СоАSH формасын білдіреді. Терідегі липидтердің интенсивті синтезі болатындығы маңызды рөл атқарады. Глутатион. Глутаматтан, цистеиннен жəне глицинен тұрады. Меланин синтезінде ингибитор ретінде əсер етеді. Сонымен қатар теріде макро- жəне микроэлементтер бар. Олардың биологиялық мəні əлі толық зерттелмеген. Терідегі минералды заттар оның массасының 1%-ын, ал эпидермистің массасының 2 %-ын құрайды. Терінің қалыпты күйі үшін ферменттің, дəруменнің құрамына кіретін немесе биологиялық үдерістерде белсенді қызмет атқаратын натрий, калий, кальций, темір, магний, фосфор, шырыш болуы қажет. Теріде жалпы жəне ерекше, тек өзіне ғана тəн биохимиялық үдерістер жүреді. Кератиннің, меланиннің, тері майы мен тері түзілістері. Зат алмасудың қалыпты болуы оның негізгі құрылымдарының дұрыс екендігін көрсетеді. Зат алмасуының бұзылуы тері құрылыстарының зақымдануына жəне оның белсенділігінің өзгеруіне əкеп соқтырады. Одан кейін, əдетте терінің қорғану, қарсы тұру қасиеттері төмендейді. Алмасу үдерістерінің əрқилы бұзылуларының жиынтығы биохимиялық механизмдердің патогенді класын құрайды. Биохимиялық бұзылулар кез келген ауруда болады. Олар жасушалар мен жасуша органеллаларымен зақымдалуына байланысты болады. Ағзада зақымдалған жасушалар жойылып отырады да, орнына жаңасы пайда болады. Бақылау сұрақтары: 1. 2.

Терінің биохимиялық рөлі. Меланиннің түзілуі неше сатыдан тұрады? 138

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Меланогенез регуляциясын қай жүйе реттейді? Меланинің түзілуі қай факторлардың əсерінен күшейеді? Меланиннің атқаратын қызметі. Меланциттердің физиологиялық өзгерісі. Терідегі минералды тұздар мен судың маңызы. Терідегі дəрумендердің рөлі. Тері үшін аса қажетті дəрумендер. Йодтың жетіспеуінен қандай ауру туындайды? Меланосоманың түзілуінің деңгейлерін атаңыз. Невус қалай пайда болады? Пигменттік алмасуларды түсіндіріңіз. Меланин пигментінің негізгі түстерін атаңыз. Меланогенез үдерісіне қандай эндокриндік бездер қатысады? Теріде минералды тұздар мен судің рөлі? Теріде Д дəруменінің рөлі?

10-тарау

ТЕРІ ГИГИЕНАСЫ

10.1. Тері к>тімі Бет пен қолдан басқа денедегі тері үнемі киіммен жабулы. Ол қоғамдық өмірдің талабы, оның негізі алғашқы кездегі суықтан қорғанудан басталған. Киім – қазір тек биологиялық жəне əлеуметтік қажеттілік қана емес, сонымен қатар адамның визиттік картасы, белгілі қоғамдық категорияға жатуын сипаттайтын құрал. Онымен қарсыласудың қажеті жоқ, тек біздің теріміздің ауамен, жарықпен, т.б. табиғи факторлармен тікелей əсерлеспейтіні үшін өкініш білдіру ғана қалды. Киімге қатыстының бəрі, əрине, аяқ-киімге де қатысты. Өркениет прогресі адамның өмір сүру жағдайын жақсарта отырып, оның жалаң аяқ жүру мүмкіндігі мен əдетінен айырды. Кейін көретініміздей, жалаң аяқ жүру де жаттықтырушы жəне сауықтырушы эффективті құрал, сондықтан əр адам кез келген мүмкіндікті пайдаланып, үйде, саяжайда, орманда болсын аяқкиімін шешіп жүруі керек. Жалаңаяқ жүру сауықтыру элементі ретінде ертеден белгілі. Ежелгі Грекияда, мысалы, балалар аяқ-киімін кию құқығына 18 жастан ие болған. Егер дамыған елдерде майтабандылық балаларда 30-40 %-дай кездессе, жалаңаяқ жүру дəстүр болып саналатын елдерде (Үндістан, Вьетнам, Индонезия) майтабандылық өте сирек. Мəн берген жөн, клиникалық зерттеулерге қарағанда 50 жастан кейін 20 % ер адамда, 25 % əйел адамда майтабандылық дамиды, сондықтан жалаңаяқ жүрудің профилактикалық рөлі бұл жағдайда жас келе күшейеді. 140

Неміс дəрігері С. Кнейп XIX ғасырда өмір сүріп, кеңес берген: «Ең жақсы аяқ-киім – жоқ аяқ-киім. Жалаң аяқ жүрген əр қадам – артық минут өмір». Көптеген зертханаларда адам ағзасында жалаң аяқ жүрумен əсер еткенде онда жүретін үдерістер зерттелінген. Анықталғандай, өкшеде 72000 жүйке ұшы бар. Өкше терісі – күшті рефлексогенді аймақ. Ішкі мүшелерді өкшеге нүктелік массаж жасап емдеу туралы бөлек ғылым бар, онда зерттеушілер бойынша көптеген ішкі мүшелердің өкілдері жинақталған. Табанның диагностикалық мүмкіндіктерін жапон ғалымы Я. Хирасава зерттеген, ол табанның бөліктеріне басып əсер етіп, ауырсынуына байланысты диагностика əдісін ойлап шығарды. Ғалым 30 жылғы жұмысының нəтижесінде 600000 өкше мен табанды зерттеп, мынадай қорытындыға келді: адамдардың физикалық жəне психикалық жағдайы туралы мəліметтерді оның табанынан оқуға болады. Бұл қорытынды белгілі мəнге ие, өйткені табан жұлынның маңызды бөліктерінің бірі 1-2 сегізкөз сегментімен иннервацияланады, оның бел орталығындағы жуан бөліктерінде жинақталады. Бұл жерде, сонымен қатар адамның жамбас мүшелерінің, асқазан жолы мүшелерінің өкілдері бар. Яғни табанға жұлын деңгейінде əсер етсе, ол рефлекторлы түрде жамбастық мүшелерге беріліп, оның жұмысын стимулдайды немесе созылмалы ауру үдерістерінің белгілерін бəсеңдетеді. Қытайларға сенсек, табан бетінде бүйрек каналы өтіп жатыр. Бұл каналда табан ортасында орналасқан өте эффективті Юн-цюань нүктесі бар. Бұл нүкте ерте заманнан қытайда өткір тонзиллитте жүрек соғу, сары ауру, ұйқысыздықта қолданылады. Бұл нүктені қолданып балалардағы сіресу жағдайын тоқтатқан. Табанға əсер етіп емдеу əдістері Ежелгі Египет, Қытай, Жапонияда белгілі болған. Қазіргі кезде табанның проекциялық аймақтарын массаж арқылы емдеуді көптеген дəрігерлер қолдануда. Сөйтіп, 1974 жылы А. Бергсон мен К. Турчак емдеу принциптері мен табанға əсер етудің негізгі ұсыныстарын жазды. Олар проекциялық аймақтың топографиялық картасы бойынша массаж қабылдауды (қолмен, түрлі құралдармен) жəне бұл емдеуге берілетін ауруларды сипаттады. 141

Мысалы, артриттердің терапиясы бүкіл табан бетін саусақпен немесе резеңке ұшты қарындашпен массаж жасау арқылы жүргізеді, көздің көп жүктемемен байланысты аурулары кезінде 2 аяқтағы үлкен саусақтардың жұмсақ бөлігін массаждайды, т.б. 1975 жылы Кениг пен Канкура табанның активті нүктелерінің топографиясы мен емдік көрсетімдерін ұсынды. Сөйтіп, бас аурулары мен бас айналу аяқ башпайлары мен өкше ортасында, ұшында орналасқан нүктелерге əсер ету арқылы жүзеге асады. Сіресу кезінде табанның 2-3 саусақ түбіндегі бұлшықетті аймақты массаждау ұсынылған. Гипертоникалық криздер, жүрек қағысы өкше ұшының алдыңғы бөлімінің ортаңғы сызығында орналасқан нүктені тітіркендірумен бəсеңдетеді. Табан терісінің жалпы массажы да өте пайдалы саналады. Шығыс массажистері жамбастың органикалық қан айналымы бұзылған ауру адамдарды домалақ тастарға жалаң аяқ секіруге мəжбүрлейді. Сонымен қатар массаж щеткасымен тітіркендіру, əдейіленген инелі резеңке төсеніште бір орында жүру, табанның вибростимулдауы ұсынылады. Отырып жұмыс істейтіндерге арнайы аяқ қоюға арналған құрылғы ұсынылған, ол металл сымға тізілген көптеген ағаш дөңгелектерден тұрады, есеп шоттарындай. Бұл əдісті қолданатын адамдардың айтуы бойынша, ол жұмыс қабілеттілігін жоғарылатады, жүйке жүйесіне тыныштандырушы əсер етеді. Бірқатар ғалымдар жалаң аяқ ыстық құммен, суық асфальтпен, өткір тастармен, қарағай инелерімен жүру жүйке жүйесін қоздырады, ал жұмсақпен жүру тыныштандырады деп санайды. Қазіргі кезде адамдар жалаң аяқ жүруді ұмытқан. Қараңыздаршы, біздің көпшілігіміздің су жағалауында қалай жүретінімізді, əсіресе егер қыр ұсақ тастармен жайылған болса, өзіңіздің бұл жағдайдағы жеке сезімдеріңіз бен жүрісіңізді байқаңыз. Оның себебі: жұмсақ төсеніш пен үнемі герметикалық табан. Тері рецепторларының тітіркендіруі азаяды, тамырлар тарылады, қан ағысы, термореттеушілік бұзылады. Ал енді пародоксті жағдай: адам массажистке барып көп ақша төлейді, сонымен бірге жақсы əсер ететін табиғи өкше массажынан бас тартады, жалаң аяқ жүруден мүмкін болған кезде де, кез келген жағдайда бас тартады. 142

Жалаң аяқ жүріңіздер, сонда сіздер көптеген ауруларға, əсіресе жиі кездесетін салқын тиюге жолықпайсыздар. Бұл – жалаң аяқ жүрудің бір оң жағы. Басқасы, статикалық электрикпен тығыз байланысты. Себебі жер жалпы алғанда, теріс электростатикалық зарядталған, ал ионосфера – оң. Екеуінің арасында өте үлкен потенциал айырмасы бар; тіпті жерден 1 метрге көтерілгенде 100-125 В-ке тең болды. Адам табиғаты бойынша жалаң аяқ жермен жанасуға қабілетті. Теріс зарядтың қажет болуының бір себебі өмірлік іс-əрекет барысында клетка аралық сұйықтықта, яғни бүкіл денеде пайда болған оң зарядты компенсациялап, отыруы керек, өйткені кез келген тірі жасушадағы мембраналық потенциал зарядтарға бөлінеді, яғни ішкі – теріс жəне сыртқы – оң. Бірақ қазіргі заман адамы резеңке табанды аяқ-киім киеді, бөлмеде электр оқшаулаушы еден, линолеум төселінеді; өз машинасына резеңке дөңгелек орнатты, нəтижесінде, жердің теріс зарядынан мықтап оқшауланды. Теріс статикалық заряд ағза үшін маңызды, теріс аэроиондардан кем емес жəне де ол ең бастысы ағзаның бұлшықет ұлпасына – қаңқа мен тегіс бұлшық етке, жүрек бұлшық етіне, яғни өзі электрикалық заряд туғыза алатын құрылымдарға маңызды. Адамның қаншалықты атмосфералық жəне жердің тогына сезімталдығы көптеген метеопатикалық эффектілерден көрінеді: ылғал жоғарылағанда, жаңбырлы ауа райында, жер мен атмосфера аралығындағы потенциал айырмасы төмендейді. Нақ осы кезде адамның халі түсініксіз түрде метеожағдайлардан нашарлап кетуге əкеледі. Əйтеуір, жасанды электростатикалық өріспен жасаған тəжірибелер бұл тұжырымды растады. Теріс электростатикалық өріс тек жануарларға ғана емес, оған қарағанда өсімдіктерге көбірек қажет. Жасалынған тəжірибелерде өсімдіктерді үлкен конденсатордың қабаттарының арасында орналастырып, түрлі өлшемдегі заряд берген: теріс заряд неғұрлым көп болса, фотосинтез жылдамдығы соғұрлым көп болған жəне керісінше, оң заряд өсімдіктерде фотосинтезді тежеген. Көптеген өркениет аурулары адамның ежелден үйреніп кеткен теріс зарядының созылмалы жетіспеушілігі мен оң зарядтың 143

артықтығына негізделген болуы мүмкін. А.А. Микулин өзінің 1977 жылы жазған еңбегінде тікелей жиірек жерсіну керек деп кеңес береді: идеал жағдай – жалаңаяқ жүру немесе əдеттегідей жерсіндірілген өткізгіш. Мұның тағы бір маңызы, көптеген синтетикалық маталардың үйкелуі кезінде, линолеуммен жүргенде, əсіресе төмен ылғалдылықта денеде күшті, бірнеше киловатқа тең оң электростатикалық заряд түзіледі. Оның оң екеніне көз жеткізу жеңіл жерсіндірілген жылу беру батареяларына (теріс зарядталған) немесе су құбыры кранына жанассақ разряд өзін көп күттірмейді. Ал оң заряд ағзаға жақсы əсер етпейді. Ойлануға себеп бар. 10.2. Ішкі м>ше ауруларыны теріге Gсері Терінің қалыпты түсін келесідей факторлар анықтайды: сарғыш түсті ұлпа кератинге байланысты, көрініп тұратын қан тамырлар, теріде жиналған мелонин жəне мелоноид пигменттерінің қоңыр қара түсі. Кератин – қалайы, темір, мыс, хром, марганец, сонымен қатар А, В, Р, С, Д дəрумендерімен байытылған табиғи нəруыздық зат болып табылады. Ұлпаларда кератин көп болған сайын мүйіздену дəрежесі де жоғары болады. Мысалы, шаштар 97 % кератиннен тұрады. Кератиннің молекуласы цистин жəне цистеин амин қышқылынан тұрады. Бұл амин қышқылының молекулалары бірнеше тізбектен құралады, өзара химиялық байланыстар арқылы: дисульфиттік жəне сутектік көпіршелер арқылы байланысқан құрылымдар түзеді. Кератинге дисульфитті байланыстар протиолитикалық ферменттерге тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Кейбір аурулар кезінде бұл байланыстар бұзылады да тері, шаш жəне тырнақтардың аурулары туындайды. Шаштың жəне тырнақтың кератині тері жасушасымен салыстырғанда күкіртке əлде қайда бай болуы керек. Ол косметологияда жиі қолданылатын кератинолитикалық заттардың əсерінен өзгеріске ұшырайды. Мысалы, шашты химиялық бұйралаған144

да немесе депиляция кезінде тотықтырғыштардың əсерінен химиялық көпіршелер бұзылады, ал шашты бояғанда бояғыштың молекулалары шаштың құрылымына тізбектеле енеді. Артериялық тамырлар жəне веналар: беткейлік жəне терең өрмек құрайды. Терінің түсіне тамырлардың орналасуы маңызды рөл атқарады. Тамырлар терінің бетіне жақын орналасқан сайын, оның алқызыл түсі қанық бола бастайды. Үлкен тереңдіктен көрінетін веналар көкшіл түске ие. Өйткені қошқыл қызыл түсті венозды қан дерманың дəнекер ұлпасын көк түске бояйды. Көкшіл түс теріге өзара шаштың фолликуласын береді. Терінің бөртуі, қызаруы немесе керісінше бозаруы, қышуы, тартылуы – осы белгілердің барлығы пайда болғанда дерматолог дəрігерге қаралу керек. Бұл белгілердің пайда болу себептері көп. Əлсіз иммунитеттен бастап, ішкі мүшелер қызметінің бұзылуына дейін. «Тері – денсаулықтың айнасы», – деп бекер айтылмаған. Кез келген дəрігер біздің теріміздің ішкі мүшелермен тығыз байланыста екенін біледі. Тері айна секілді, адам ағзасында болып жатқан барлық құбылыстарды көрсетіп тұрады. Сондықтан тіпті ең мағынасы жоқ бөртпенің өзі – қант диабеті, дəрумендердің жетіспеушілігі, гормондық бұзылыстар жəне тағы басқа қауіпті аурулардың белгісін көрсетуі мүмкін. Адам беті түсінің жайсыз болуы бауырдың, бүйректің, ішекқарын жолының бұзылғандығын қөрсетеді. Егер терінің хал-жағдайы сізді уайымдатса, өзіңізді-өзіңіз емдеумен айналысыңыз. Өйткені диагноз ерте қойылса, солғұрлым емдеу жақсы жүреді. Ішкі мүшелер ауруларының терінің жағдайына əсері, мысал ретінде анемия кезінде терінің бозаруы, гепатит кезінде сарғаюын жатқызуға болады. Зат алмасудың əртүрлі бұзылыстары да теріде көрінеді. Мысалы, қант диабетінде – сыздауық, тері қышымасы шықса дəрумендер жетіспеушілігінен тері түсі өзгереді. Ішкі секреция бездерінің қызметінің бұзылуынан теріде бөртпелер пайда болады, микседема – қалқанша безімен ауыратындарда, ал безеулер жыныстық даму кезінде пайда болады. Əртүрлі те145

рі бөртпелері қан түзілуі бұзылған кезінде жиі шығады (лейкоз, лимфогранулематоз, лимфомдар). Созылмалы тонзиллит, қызыл жегі жəне басқа да дерматоздардың дамуына əкеледі. Сонымен қатар тумысынан тері ауруларымен ауыратын адамдар бар. Олар инфекцияның ана құрсағына енуі арқылы (тумысынан сифилис), əлде генетикалық тұрғыдан тұқым қуалау арқылы болады. Алақанның қатты терлеуі – көп уайымдаушылықпен байланысқан жүйке күйінің серігі. Терінің бозарып, қолдың суық, ал алақандардың ылғал болуы – вегетативті жүйке жүйесі мен тамыр тонусының реттелуінің бұзылғанынан гипотания, вегетативті дистония аурулары кезінде болуы мүмкін. Көкшіл түсті тырнақтар мен суық саусақтар – қан айналымының бұзылуынан болады. Негізінен, көбінесе жүректік ақаулар мен диабет болады. Алақанның сыртқы жағында қоңыр пигменттің болуы ішек қызметінің бұзылуынан, өттің іркілуінен болады. Ал қарт адамдарда пигменттің болуы жасқа байланысты өзгерістерден, яғни меланиннің теріге бөлінуінен болады. Ыстық, құрғақ алақандар созылмалы өкпе ауруларымен (туберкулез) ауыратын адамдарда жиі кездеседі. Алақанның сəбіз түстес болуы – бауырдың асқынуының белгісі. Ал балаларда ыстық, көбінесе цитрустарға аллергиядан болады. Қол буындарының тері түсінің сарғаюы өттің, өт қабының, ұйқы безі қызметінің бұзылуынан, созылмалы бауыр ауруларының əсерінен болады. Алақанның сырт жағындағы көгерген, көкпеңбек болып айқын көрініп тұратын, бірақ түйіншексіз тамырлар, тамырлық қан айналымының қайтуының қиындауынан, жүрек ишемиясы, жүрек клапандары қызметінің бұзылуынан, тромбофлебит аурулары кезінде де болуы мүмкін. Қолдың ассиметриялық қозғалуы бір қолдың екінші қолдан көбірек дірілдеуі – мидың неврологиялық бұзылыстарының, Паркинсон ауруының басталуының белгісі. Психикалық қобалжудан болған симметриялық қалтырау невроздардың пайда болуына əкеледі. Қолдардың құрысуы темір жетіспеушілік, анемия, кальцийдің жетіспеуінен жəне тамырлардың бұзылуынан облитерм146

ді эндертермит пайда болады. Шынтақ терісінің құрғақ болуы А жəне Е май еріткіш дəрумендерінің жетіспеуінен болуы мүмкін, сонымен қатар май алмасуының бұзылуынан (мысалы, қатты диетадан кейін) болуы мүмкін. Шынтақтардағы сүйелдердің пайда болуы – қартаюдың белгісі. Алақанның ішкі бетінде түйіншектердің тамыр бейнелері атеросклероз бен диабеттің даму кезіндегі холестерин алмасудың бұзылуынан туындайды. Қолдағы жиі кездесетін жəне өз-өзінен көгерген жерлер қанның ұйып қалуынан жəне тамырлардың үзілуінен болады екен. Қол буындарының суыққа жоғары сезімталдылығы – суықта пайда болатын аллергияның белгісі. Ол көбінесе əйелдерде болады, яғни оған жөтел жəне тоңып дірілдеу, қалтырау жатады. Қан айналымының дұрыс жүрмеуінен саусақ ұштары əрдайым тоңып қалады. Жүрек ұстамасының даму кезінде шынашақтарда (оларды сындырып бара жатқандай) қатты ауыратындығы байқалуы мүмкін. Саусақ буындарының жуандауы (уақыт өте деформациялануы) полиартриттің, подаграның, тұздың жəне минералды зат алмасудың бұзылғанының белгілері болуы мүмкін. Дененің əртүрлі жерлерінде безеудің пайда болуы расында да ішкі мүшелердің ақауларынан болады. Самайда əрқашан қызыл безеулердің қаптап кетуі, бауыр мен өт қабының ауруларынан, маңдайдағы асқазан ауруларының, беттегі ішек ауруларының жəне токсиндердің жиналуынан, иектегі жəне кеудедегі бөртпелер жыныс гормондардың бөлінуінің бұзылуынан, несеп-жыныстық жүйенің инфекциясы мен қабынуының белгісі. Безеулер ауру мүшелердің қарсы бетіне шоғырланады. Мысалы, егер əйелдің сол аналық безі қабынса, безеулер иектің оң жақ бетіне толып шығады. Арқадағы жəне жауырындағы үлкен қызыл безеулер омыртқа жотасының бойымен орналасса, омыртқа ауруларының, ал қабырғалардың бойына шықса, неврологияның белгісі. Қолдағы трицепс бұлшық еті аймағында бөртпелер зат алмасудың бұзылуының жəне ішек пен асқазан қабынуының белгісі болып табылады. 147

Кейде безеулер, қатты əсер ететін дəрілерді де қолданғаннан шығады, яғни мұндай дəрілер ағзада жинақталып, безеу түрінде əсер етеді. Гипергидразаның себептері өте көп болып келеді. Көбінесе тер бездерінің бұзылуы негізгі вегетативті жүйке жүйесінің қызметтерінің бұзылуынан болады. Тер бөлінуіне, сонымен қатар тұз алмасу, интоксикация, бүйрек қызметтері, қоршаған орта температурасы, жүрек-қан тамырлары жүйелерінің жағдайы жəне т.б. əсер етеді. Кейде табанның қатты терлеуі резина аяқ киімдерді кигенде, синтетикалық талшықтан тігілген шұлықтан, гигиеналық ережелерді сақтамағандықтан болады. Емдеу. Жалпы емдеу интегидразаның пайда болу себептерін алдын алуға бағытталуы керек. Жүйке жүйесін қалпына келтіретін əдістер көрсетілген. Ол үшін 2-3 % бромид ерітіндісін, 2-3 апта валериан препараттарын, 10 % кальций глюканат ерітіндісін күнде немесе күн ара жамбасқа инъекция егіп, поливитаминдер ішу, спортпен айналысу, ағзаны шынықтыру керек. Денені тазалықта ұстау маңызды болып келеді. Моншада (душта) үнемі жуыну, күнде суық сумен теріні жуу, таза шұлықтар кию керек. Табанның терлеуі кезінде аяқ терісін 5-6 күн шамасында күніне 1 рет 5 % формалин ерітіндісімен немесе 2 % салицилді спиртпен сүрту керек. Сонан соң табан терісін борды-уротропинді опамен (5 г бор қышқылы мен 5 г уротропин, 25 г цинк тотығы мен 25 г тальк ұнтағы) опалау керек. Бозданудың даму кезінде калий перманганатының 1:5000 мөлшерінде жылы аяқ ваннасын жасау керек, сонан соң бордыуротропинді опамен, құрамына аммикалаза, батрофен, певарил қосылған опаларды себу керек. Гипо жəне авитаминоз кезінде терінің зақымдануы. Дəрумендердің жетіспеуі əртүрлі аурулардың себепкері болуы мүмкін. А дəруменінің тапшылығында фринодерма деп аталатын «бақа терісі» тері ауруы пайда болады. Алдымен, тері бозарып құрғақтанады, терлеу төмендейді. Аяқ-қол, саусақ, бармақ бастарында, бөкседе, арқада сұр түсті мүйіз тəріздес түйіншектер түрінде фолликулярлы гиперкератоза пайда болады. Еріннің қызыл терісі құр148

ғай бастайды, ауыз бұрыштарына терең жырықтар шыға бастайды, ауыздың сілекей қабығы бұлдырап, құрғайды; глоссиптің белгілері, тістің жиегіндегі еттің жоғарылап бөлініп шығуы байқалады. Екінші А гиповитаминоздың деңгейінде фолликулярлы папуллалар жасымықтың көлеміндей болады. Үшінші деңгеймен зақымданғанда тізеде жəне кейде жамбаста жаралар пайда болады. Егер А гиповитаминозбен қатар С дəруменнің жетіспеуі болса, түйіншектер мен жаралар гемморалді түрде болады. А гиповитаминоз көріністері ретінде каротинодермия немесе терінің ксантозы қарастырылады. Бұл кезде алақан мен өкше сары түске боялады. Бұл жағдайларда тамақпен түскен А провитамин – каротин, себебі бауыр қызметінің бұзылуынан, ол А дəруменіне айналмай теріге жинақтала береді. А гиповитаминозының салдарынан болған тері өзгерістерін емдеу үшін А дəруменінің күнде 100000-200000 ЕД ұзақ мерзім бойы қолдану керек. Балық майын немесе 50 % балық майынан тұратын капсулалар немесе А дəруменінің концентрациясын тағайындау керек. Ағзаларда рибофлавин (В2 дəрумені) жетіспегенде хеймит, ауыз қуысының ойылуы, глассит жəне себорейлік экземия байқалады, ішек-қарын жолдарының қызметі бұзылады жəне ағзаның жалпы жағдайы төмендейді. Емдеу кезінде рибофлавинді ішу керек. Кейде «гиповитаминоз» диагнозын қою қиын, себебі кейбір гиповитаминоздың жеке белгілері айқын көріне қоймайды. Бұл кездері анемнез, сараптамалар жүргізу керек, биохимиялық зерттеулер мен клиникалық суреттерді салыстыру керек. Тапшылық жағдайларға жалпы тəн дистрофияның дамуы, яғни бойдың жəне физиологиялық дамудың бұзылуы, жүйке жүйесінің, тыныс алу мүшелерінің, ішек-қарын жолдарының, эндокриндік жəне иммундық жүйенің зақымдануы. Изомерленген жəне байланысқан гиповитаминоздың дамуын алдын алу үшін дəрумендермен қамтамасыз етілуі керек. Ересектерге негізгі дəрумендердің тəуліктік қажеттілігі: А дəрумені –800-1000 мкг немесе 2666-3333 МЕ, Д дəрумені – 149

5-10 мкг немесе 200-400 МЕ, Е дəрумені – 8-10 мг, К дəрумені – 45-80 мкг, В1 дəрумені – 1,1-1,5 мг, В2 – дəрумені 1,2-1,8 мг, ниацин – 13-20 мг, В5 4-7 мг, В6 1,4-2 мг, В12-2 мкг, биотин – 30-100 мг, С дəрумені – 60 мг. Ал балаларға қажетті дəрумендер жасына байланысты əртүрлі болып келеді. Дəрумендердің жетіспеушілігін алдын алу немесе емдеу кезінде дəрумендерді уақытында қолдану керек. Ағзаларды əртүрлі азық-түлікпен қамтамасыздандыруға болады, бірақ өкінішке орай, қысқы кезде жемістер мен көкөністерде негізгі дəрумендер күрт төмендейді. 10.3. Теріні саыраула аурулары Дерматомикоздар – əртүрлі патогендік саңырауқұлақтардан туындайтын тері ауруларының бірі. Оның бірнеше түрлері бар. Бірінші түріне терінің бетінде болатын қоздырғыш микоздар жатады. Олар ағзада қабыну реакциясын, қышыну ауруын туғызбайды, ал ең бастысы, жұқпалы емес. Терідегі саңырауқұлақ ауруларының екінші тобына түгел жұқпалы аурулар: табан эпидермофитиясы, руброфития жатады. Мұндағы қоздырғыштар мүйізді қабаттың барлық бетін қоздырып, қабыну реакциясына əкеліп, аяқ пен қолдағы тырнақты зақымдайды. Үшінші түріне көп таралған микоздар – трихофития, микроспория жəне фавус (парша) жатады да, олар трихофито, микроспорум, эпидермафитоз саңырауқұлақтары арқылы жұғады. Ал осы аталған ауруларды тасушы көздерге мысық, ит, үй хайуандарын жатқызуға болады. Сонымен қатар аурулар саңырауқұлақ жұқтырылған киім, қайшы, тарақ, шаш қиятын аппараттар арқылы да беріледі. Трихофития. Бұл шаштың, тырнақтың, терінің өте қатты жұқпалы ауруына жатады. Оның екі түрін ажыратуға болады. Біріншісі, адамның терісінің бетінде паразитті өмір сүретін беткі түрі. Екіншісі, терең трихофития түріндегі жануардың терісінде паразитті өмір сүретін түрі. Оның беткі түрлерінің жұғуы əртүр150

лі, бұрын-соңды ауырған адамның құрал-саймандары: тарақ, ішкі киім, маникюр жəне педикюр уақытында дезинфекцияланбаған құралдар арқылы беріледі. Теріде дөңгелек қабынған кішкентай қызыл дақтар пайда болып, ортасы қабыршақтанады. Ал жұқтырылған тырнақ көмескі, төмпешіктеніп, қоңыр-сұр түсті болып, майдаланып кетеді. Табан микозы. Ауруды қабындыратын микроскопиялық саңырауқұлақ табан терісін жəне тырнағын зақымдайды. Аурудың берілетін жолдары, егер біреудің ішкі киімін кисеңіз, тырнақ алу үшін қайшымен қолдансаңыз бірден беріледі. Саңырауқұлақ аяқ арасынан, өкшеден шығып, осы аудандар қабыршақтана бастайды. Əрі қарай қабыршақтар əртүрлі көпіршіктергі айналып, іші мөлдір, сұйықтыққа толады. Ауырған адамды ұзақ уақыт емдемесе, ол созылмалы түрге ауысады. Жеке гигиена ережесін сақтау: біреудің аяқ киімін, шұлығын, қайшыларын, бассейнде резеңке аяқ киімін қолданбауға тырысу. Міндетті түрде табан терлеуін емдеу. Спорт залдарды, душ бөлмелерін күнделікті жинап, дезинфекциялау, маникюр жəне педикюрге арналған құралдарды дезинфекциялау, медициналық тексеруден жиі өту керек. Терінің ірің аурулары. Терінің ірің аурулары (пиодермия) – стафилококк жəне стрептококк деп аталатын ірің түріндегі микробтардан болатын тері ауруларының тобы. Олар қоршаған ортада кең таралған. Барлық адамдардың терісінің бетінен стафилококк жəне стрептококкты анықтауға болады, яғни бұлар белгілі бір жағдайда ірің ауруларын туғызуы мүмкін. Мұндай жағдай қай кезде пайда болады деген сұрақ туады, яғни ол терінің əр уақытта ластануынан, жұмыс жағдайымен байланысты болуы мүмкін (шаң, май, керосин, бензин, т.б.), егу, жəндіктердің шағып алуынан, терлей беруден, қатты қобалжудан, А, С дəрумендерінің жетіспеуінен, зат алмасудың бұзылуынан жеке гигиена тəртібін сақтамағаннан тууы мүмкін. Терінің ірің аурулары əртүрлі түрде, яғни теріде кішкене ірің түйіндерінің пайда болуы (фолликулит) немесе үлкен аурушаң болып келетін конус тəрізді іріңдеген түйіндер (фурункулез) пай151

да болады. Ауруды болдырмау үшін жеке бастың гигиенасын сақтап, тері күтімін атқарып тұру керек. Кішкене жара болғанның өзінде оны антисептикалық заттармен – йод, спирт ерітінділері, т.б. өңдеу аса қажет. Қышыма – бұл қышыма беттері арқылы берілетін терінің жұқпалы ауруы. Мұнда бөтеннің ішкі, сыртқы, киімін кию жəне сүлгісін қолдану арқылы беріледі. Ауру, əсіресе түн уақытында қозады. 10.4. Теріге кері Gсер ететін факторлар Бос радикалдар – ағзадағы оттектің молекулалары. Оттектің берік атомы, негізінен, 8 электроннан тұрады. Ал бос радикал молекуласына 8 электронның ішінде біреуі жетіспейді. Бос радикал басқа молекуладан электронды алғанда немесе керісінше бергенде тағы бір бос радикал пайда болып отырады. Сонан соң молекула айналып келіп, үшінші молекуламен де соны қайталайды, мұнда неғұрлым көптеген тұрақты емес молекулалар пайда болады. Бұл тізбек ағзадағы əрбір жасушаны зақымдауға қабілетті. Уақыт өте келе жасушаның қайта қалпына келу қасиеті мүлдем жойылып, теріге тым ерте əжім түседі. Антиоксиданттар – бос радикалдарға қарсы тұрушы болып табылады. «Антиоксидант» ұғымы «тотығуға қарсы» деген мағына береді. Ол біздің теріміз бен денсаулығымызды бос радикалдармен тотығу үдеріс інен болатын зияндылықтан қорғап отырады. Антиоксиданттар құрамында артық электроны бар оттек молекуласы болады. Олар бос радикалдарды өзіне тартып, кейін нейтрализациялап, артық электрон береді де, оттектің қалыпты молекуласына қайта айналдырады. Өзінің игілікті, міндетті ісін орындаған соң антиоксиданттардың өздері тотығады. Сондықтан антиоксиданттардың санын үнемі жаңартып отыру керек. Біздің организмде болатын антиоксиданттар: – дисмутаз супероксид (бос радикалдарды жоятын жасуша ферменті); – Глутатион (ағзаларды темекі мен радиация зақымынан, токсиндерден айырылуға көмектесетін аминқышқылы). 152

Сырттан алуға болатын антиоксиданттар: – А, С, Е дəрумендері; – селен, мырыш, т.б. минералдары; – көк шай; – жеміс-жидектер; – жүзім сүйегінің сығындысы (экстракт). Бос радикалдардың пайда болуына əкелетін ішкі жəне сыртқы факторларға тоқталамыз. Ішкі факторлар: – ағзадағы энергия өңдейтін үдерістер; – ақуыз, май жəне көмірсулардың метаболизмі; – өнеркəсіппен өңделген тамақ өнімдері, майлар, ішімдік пен кофеин сіңірілуі; – стресс кезінде ағзада өңделетін химиялық заттар мен гормондар; – жүрек ауруы мен инсульт кезінде қанның дұрыс таралмауы. Сыртқы факторлар: – шылым тарту; – қоршаған ортаның ластануы; – ультракүлгін сəулеленуі; – шаршау/стресс. 10.5. Тері гигиенасы Тері гигиенасы адамның денсаулығын сақтауға жəне күшейтуге арналған көптеген шаралардан тұрады. Балаларға дене тазалығын сақтауды үйрету арқылы тері мен ішкі ағзалардың көптеген ауруының алдын алуға болады. Сəбилердің денесін күту үшін шомылдыратын ванна, жұмсақ сүлгі жəне балалар сабыны, вазелин немесе қайнатылған сұйық май, марганецті калий тұзының ерітіндісі, бор қышқылы, балық майы, мақта, сүлгі, тампондар мен қайшы қажет. Жылы сумен (37-38°С) баланың шабын, құйрығын əрбір дəреттен кейін жуып отыру керек. Қыздарды жуғанда микробтар 153

жыныс мүшесіне өтпеуі үшін суды алдынан артына карай құйып жуады. Жуындырғаннан кейін денесін құрғатып (əсіресе тері қатпарларын жақсылап құрғату керек) сүртіп сонан соң тазартылған, өсімдік немесе балық майымен сылайды. Жөндеп күтпеген баланың терісі қызарып, ісінеді. Сондықтан терісінің қызарған жерлерін маймен сылап, стрептоцидтің майда ұнтағын себеді. Баланың бетін, көзін қайнатылған суға немесе əлсіз калий перманганатының ерітіндісіне малынған стерилді мақтамен сүртеді. Баланың екі көзін сыртқы шетінен алдына қарай (мұрынға қарай) ақырын, жеке-жеке сүртіп алады. Ауызын сүртпейді, себебі баланың ауыз қуысының шырышты қабаты болады да тез жараланады. Сəбидің құлағының ішін қатты затпен тазартпайды. Оның мұрынының ішін тазарту үшін 2 % бор қышқылына батырылған стерилді мақта қолданады. Ал ондағы қатып қалған қабыршақтарды қайнатылған майға малынған мақтамен жібітіп алады. Кіндігі түсісімен сəбиді температурасы 37-38 °С қайнаған суда күніне бір рет шомылдырады. 1-2 жасқа дейінгілерді аптасына 2 рет, 2 жастан асқандарды аптасына 1 рет шомылдырады. Шашты күтудің маңызы зор. Себебі оның бас терісінде кей кезде тіпті қасы тұсында қалың қайызғақ болады. Ол терінің мүйізді қабаты мен майдан тұрады. Қайызғақтың астында жиналған микробтар бала басында терінің іріңді жараларын тудыруы мүмкін. Сондықтан оны қайнатылған сұйық май жағып тазарту керек. Қайызғақ қалың болса, 12 сағаттық майлы компресс жасайды. Жұмсарып босаған қайызғақты ақырын ғана пинцетпен алып тастайды немесе қайшымен шашын қоса қиып алады. Қайызғақты тарап немесе қасып алуға болмайды. Басты жиі сабындап жуса тез тазарады. Тырнақты күту. Баланың тырнағын алғашқы апталардан бастап алып отыру керек. Аптасына 1 рет дөңгелектеп, аяғының тырнағын түзу етіп таза кішкентай қайшымен қесіп алып тастайды. Баланың тазалық, жабдықтарына деген гигиеналық талаптар. Баланы шомылдыру үшін эмальданған немесе мырышталған, полимерлі ванналарды пайдаланады. Мұндай ванналар тазалыққа ыңғайлы. Баланы шомылдырғаңда денесін жууға жұмсақ 154

мата немесе дəкені пайдаланған дұрыс. Дене жуғыштың кірін кетіру қиын, сондықтан оны пайдаланбаған дұрыс. Шомылдыруға «балалар сабынын» пайдаланған жөн, өйткені ол теріні тітіркендірмейді. 10.6. А$заны шынытыру Маңызы. Ағзаны шынықтыру – адам денсаулығын күшейтудің ең негізгі жолы. Ағзаны шынықтыру деп температураның жəне басқа метерологиялық жағдайлардың күрт ауытқуларына ағзадағы тұрақтылығын калыптастыруды, функционалдық қорын көтеруді айтады. Ағзаның шынығу барысында: – табиғаттың табиғи факторлары (күн сəулесі, ауа жəне су) адамның терісіне əсер етіп биологиялық активті заттардың түзілуін тудырады. Бұл заттар қанға сіңіп ағзадағы белгілі бір қызметтердің орындалуына əсер етеді; – табиғаттың бұл факторлары терінің температуралық рецепторларын тітіркендіріп ағзаның орталық жүйке жүйесіндегі жылу реттелу орталықтарының жұмысын жақсартады, зат алмасудың күштеріне байланысты рефлекстердің қалыптасулары жүреді; – шынығу барысында ағзаның қара жұмысқа, ой жұмысына, қабілеттілігі артады; – шынықтыру жалпы денсаулықты күшейтеді, адам ағзасының суыққа жəне сол сияқты түрліше жұқпалы ауруларға шалдықпау қабілетін арттырады. Шынықтырудың мəні. Қазіргі адамдар өздері тұрған үйінің, киетін киімінің, мінетін көлігінің жəне т.б. комфорттық жағдайларын жасап алды. Бұлардағы микроклимат адам ағзасы үшін оптималдық жағдай болып есептеледі. Осыған байланысты ағзаға сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларының əсерлері азайды. Бұл жағдайда адамда дене температурасының тұрақтылығын ұстау үшін орындалатын жылу реттеуші физиологиялық механизмге айтарлықтай ерекше күш түспейді. Демек, өндірістік, тұрмыстық, үйлердегі жасанды температуралық режим адам ағзасының 155

шынығуына, суыққа қарсы қорғаныш механизмінің жаттығуына мүмкіндік тудырмайды. Есесіне жоғары комфорттық жағдайлар адам ағзасының метеорологиялық факторлар əсеріне тұрақтылығын төмендетеді. Шынықтыру – дене тəрбиесінің маңызды бөлімі, ол табиғи факторлардың үлестелген əсерлеріне жүйелі түрде жаттығулар арқылы орындалады. Бұл, əсіресе мектепке дейінгі балалардың күн режимінен берік орын алуы тиіс. Бала ағзасын шынықтыру – дұрыс тəрбиенің бірі. Шыныққан бала аз ауырады, тəбеті жақсы, ұйқысы қатты, бітімі үйлесімді əрі сымбатты болады. Физиологиялық түсінік бойынша қарастырғанда дене шыныктыру – белсенді үдеріс. Ағзаны шынықтыру үшін күн сəулесін жəне температурасы төмен, жоғары ауа, су жəне т.б. əсерлерін пайдаланады. Əртүрлі температуралық ортаны пайдалану арқылы ағзаның қорғаныш қызметтерін, яғни жылу реттелудің физиологиялық механизмдерін жаттықтырады, ал ол арқылы қоршаған ортаның температурасының ауытқуына қарамастан дене температурасын тұрақты деңгейде ұстау мүмкіндігі туады. Шынықтырушы əрекеттер əсерінен ағзада қорғаныштық арнайы жəне арнайы емес факторлар (жұқпалы ауруларға иммунитеттің көтерілуі, оттегінің жетіспеушілігіне тұрақтылықтың артуы жəне т.б.) түзіледі. Физиологиялык көзқарас тұрғысынан алғанда, шынығу үдерісін физикалық факторлардың əйтеуір бірінің жүйелі түрде, ұзақ уақыттық əсерлеріне ағзаның бейімделуі деп қарастыруға болады. Ағзаның шынығуы барысында зат алмасу үдерісінде жəне кейбір жүйенің физиологиялық қызметінде гомеостаздың турақтылығын сақтауға бағытталған өзгерістер туады. Мысалы, ағзаны суық, ауамен шынықтыру барысында оның өкпесінде липидтер мен холестериннің қарқынды тотығулары жүреді. Шынықтырудың негізгі ережелері. Мектепке дейінгі балалар ағзасын шынықтыруда мына төмендегі ережелерді сақтау қажет: Шынықтыруды жүйелі түрде жүргізу. Оны үзу немесе тоқтату салдарынан ағзаны шынықтыру барысында қалыптасқан 156

бейімделу реакциялары жойылады. Сондықтан да шынықтырудың жүйелілігі, яғни шынықтыру əрекеттері күнделікті жəне жылдың кез келген мезгілінде өткізілуі тиіс. Шынықтырудың саналы түрде орындалуы, шынықтыру əрекеттері дене тəрбиесінің бөлінбес бөлігі екенін балалардың дұрыс түсінуі қажет, күнделікті тіршіліктің қажеттілігіне айналуы тиіс. Шынықтыру баланың жеке басының ерекшелігіне сай болуы керек. Ол баланың денсаулығына байланысты топтарға сəйкес жүргізіледі. Бала денсаулығының 3 тобы бар: 1. Денсаулығы жақсы балалар. Бұл топтағы балалар мен шынықтыру əрекеттерінің толық комплексін жүргізуге болады. 2. Денсаулығы жалпы жақсы, бірақ ауруға (мысалы, суық тиюге) тез шалдыққыш балалар. Бұл топтағы балалармен шынықтыру əрекеттерін шектеулі түрде жүргізеді. 3. Созылмалы аурулары (мысалы, жүрек-тамыр, бүйрек аурулары, т.б.) бар балалар. Бұл балалармен шынықтыру əрекеттерін жалпы сипатта жүргізуге болмайды. Шынықтыру əрекеттерінің үлесін біртіндеп өсіру. Шынықтыру əрекеттерінің ең алғашқыларының шамасы, ұзақтығы ағзаға өте аз мөлшерде, яғни функционалдық өзгерістер туғызбайтындай болуы керек. Тек осы мөлшердегі шынықтырушы əрекеттерге ағза бейімделген соң ғана олардың үлесін аздап өсіруге болады. Демек, шынықтырушы əсерлердің күшін, əсер ету, уақытын бірден күрт өсіруге, ұзартуға болмайды. Шынықтыру əрекеттерін жазда бастаған дұрыс. Шынықтыру əрекеттерінің белгілі бір реттілігі. Шынықтыру комплексіне кіретін əрекеттердің кез келгенін бірінші етіп қоюға болмайды. Мысалы, жас баланы алдымен ауа ваннасына үйретеді. Бұған бейімделген соң шынықтыру комплексінің келесі элементі күн ваннасына, сонан соң су ваннасына көшуге болады. Су ваннасын алудың да белгілі бір жүйесі бар: алдымен, денені ылғалды сүлгімен ысқылап сүрту, сонан соң су құя жуыну жəне кұрғақ сүлгімен ысқылап сүрту. Міне, осылайша, ағзаны су ваннасына бірте-бірте үйрету ашық суға түсумен ұштасуы тиіс. 157

Шынықтыру үдерісіне əсер ететін барлық мүмкіндікті пайдалану жəне оны əртүрлі жағдайларда орындауға болатындығы. Шынықтыру жұмысын балалардың күнделікті тіршілігіндегі əрекеттермен байланыстыра жүргізу өте ыңғайлы əрі тиімді, мысалы, ауа ваннасын балалар қимыл ойыны кезінде алуына болады. Шынықтыру жұмысының жергілікті жердің климаттық жағдайларына сай жүргізілуі. Шынықтыру жұмысында климаттық жағдай ерекше орын алады, сондықтан да жергілікті жердің климаттық жағдайын ескере отырып, шынықтыру комплексін түзеді. Осыған байланысты үйреншікті температураны шынықтыру жұмысына негіз етіп алады. Ал мұның өзі республиканың солтүстігі мен оңтүстігінде басқа температурада жүргізу керектігін көрсетеді. Баланың ағзасын шынықтырушы процедуралар балаға ұнауы, яғни оң эмоция тудыруы керек. Шынықтыру жұмысын жүргізу үшін əрбір балаға əдейі арналған шынықтыру картасын жасайды. Ол картада тəрбиеші оның күнін, сағатын, ауа, су температурасын, шынықтыру үдерісінің уақытын жəне бұған бала ағзасының тудырған жауап реакциясын жасап алады. Бала ағзасын шынықтыру ең əуелі теріні шынықтырудан басталады, теріні шынықтыру арқылы бүкіл ағзаны күшейтеді. Ол үшін ауа, су, т.б. əсерлерін, пайдаланады. Баланың терісі үлкендердің терісіне қарағанда жұқа əрі нəзік. Сондықтан ол тез жарақаттанады микробтар əсеріне оңай шалдығады. Сонымен қатар бала терісінің салыстырмалы ауданы (дене массасының 1 кг-ға сəйкес келетін) ересектегілерден артық. Осыған орай, баланың терісі арқылы бөлінетін жылу көп. Демек, баланың денесі тез салқындайды, тұмауға шалдығуы үлкендерден жиірек байқалады. «Баланы бастан» деген мəтел бала ағзасын шынықтыруға бағыштап айтылған өсиет сөз тəрізді. Бала дүниеге келісімен оның денсаулығын сақтау, күшейту туралы ата-ана өз психологиясын пайдалану керек. Ауамен шынықтыру. Бұл – бала ағзасының жылу реттеу механизмін жаттықтырудың ең оңай тəсілі. Сондықтан да шынықтыруды осыдан бастайды. 158

Баланың жаялық, киімін ауыстырудың өзі – ауа ваннасы. Бұған орташа есеппен 1-2 минуттай уақыт кетеді. Міне, осы уақыттың ішінде бала денесінің біраз бөлімі жалаңаш болуы шарт. 3-4 аптадан бастап балаларды жөргектеудің уақытын бірте-бірте секундтап ұзарта беруге тырысу керек. Бұл уақыт ішінде баланың емін-еркін аяқ-қолын қимылдатуға мүмкіндігі болады. 7-8 аптада жөргектеу уақытын 4-5 минутқа жеткізуге болады. Бөлме ауасының минималдық температурасы 22-21 °С болуы керек. Күн суық кездің өзінде терезенің форточкасын күніне 4-5 рет 10-45 минут бойы ашып алады. Бірақ ауа ағыны бала кереуетіне тікелей соқпауы тиіс. Түнгі ұйқы алдында бала жататын бөлмені желдетіп алады. Баланы екінші аптасынан бастап «серуенге» үйреткен жөн. Ол алдыменен, терезесі ашық үй бөлмесінде орындалады, ұзақтығы 30 минуттай. 3-4 аптадан бастап күн жылы кезінде 5-10 минутқа далаға алып шығуға болады (баланың беті ашық болғаны дұрыс). 3 айдан бастап серуен уақытын 20-30 минутқа жеткізеді, 1 жаста əрқайсысын осынша уақыт етіп күніне 2-3 рет серуендейді. 1 жастан бастап мектеп жасына дейінгі балалар үшін ауа ваннасының алғашқы ұзақтығы 3-4 минутқа тең, əрбір 3-4 күннен кейін 1 минут уақыт қосып отырады да, ең соңында 10 минутқа дейін жеткізеді. Бөлме температурасы 1-2 жаста 21-20 °С, 3-6 жаста 19-16 °С болуы керек. Бұл жастағы балаларға ауа ваннасын қабылдауды гимнастикалық жаттығулар немесе оларға массаж жасаумен байланыстыра жүргізеді. Ең дұрысы, ауа ваннасы кезінде дене қимылына байланысты ойындар немесе дене шынықтыру жаттығулары болғаны жөн. Балалардың таза ауада болу уақыты жыл маусымына, баланың жасына байланысты, орташа есеппен əрбір күнгі таза ауада болу уақыты қысқы кезде 2-5 сағатқа, ал жазда 10-12 сағатқа дейін болуы тиіс. Ауамен шынықтыруды дұрыс жүргізуде бала киіміне қойылатын талап үлкен. Баланың киімі жыл маусымына, ауа райына сəйкес болуы керек, бала денесі үйде де, сыртта да қатты ысып кетпеуі немесе аса салқындамауы тиіс. Сумен шынықтыру. Су – ағзаның ең күшті шынықтырушы ортасы. Өйткені белгілі бір уақыт ішінде ауамен салыстырғанда 159

ол ағзадағы зат алмасу үдерістерін едəуір дəрежеде өзгертеді. Ағзаны сумен шынықтыру негізінде оның төменгі температураның əсеріне үйренуі жатыр. Төменгі температуралы суға үйрену үдерісі біртіндеп қалыптасады. Ол үшін: – судың температурасын бірте-бірте төмендетеді; – əсер ету уақытын ұзартады; – денешынықтырушы факторлар мен əрекеттердің қарапайым түрлерінен бастап ашық, суға түсуге дейін жəне сол сияқты жеке мүшелерге əсер етуден бүкіл денеге əсер ету, жуыну, аяққа су ваннасын жасау, суық суды басқа құю, кеудені суық сумен шаю, сүртіну жəне т.б. ең соңында суға шомылуға дейін жеткізіледі. Гигиеналық мақсатта күнделікті жуынудың өзін ағзаны шынықтырушы фактор ретінде пайдаланады. Жаңа туған баланы алғашқы айында (қырқынан шыққанға дейін) температурасы 37-36 °С сумен 3-5 минут бойы шомылдырған соң оның үстіне температурасы 36-35 °С су құяды. Балаға 2 айлығынан бастап сумен шынықтырудың арнайы əсерлерін қолдануға болады. Ол үшін ескі жұмсақ сүлгіден қолғап жасайды, тазалайды. Суға салып қайнатып, кептіреді. Қолғапты қысты күні температурасы 37- 36 °С (жазда 35- 36 °С) суға салып алады, суын сығады. Енді осы қолғаппен дереу шалқасынан жатқан баланың саусағынан бастап иығына дейін сүртеді. Мұнан соң құрғақ сүлгімен ылғалданған аймақты сипап сүртеді. Теріні ысқылап сүртіп қызартуға болмайды, өйткені бұл жаста сүртінудің шынықтыру эффектісі төмен. 3 күннен соң қолды ылғалдап сүртумен қатар баланың мойын жəне көкірек бөлімін, онан кейінгі 3 күннен соң жоғарғыларға қоса кұрсағын, келесі 3 күннен соң аяғын (саусақтарынан бастап шабына дейін), тағы үш күннен соң арқасын қоса сүртеді. Демек, 13-күні баланың тұлғасы мен аяқ-қолын түгел ылғалдап сүртеді. Мұнан кейін 3 күннен соң судың температурасын 1 °С-ге төмендетеді. Осылайша, əрбір цикл біткен соң судың температурасын төмендете отырып, ең соңғы циклде оны 27 °С етіп пайдаланады (бұл температура бала160

ның денесінің ашық тұратын аймағының температурасына тең), 3 жастан бастап сүртіп шынықтыру жұмыстарын ұл мен қыздарда бөлек жүргізеді. 5-7 жастан бастап сүртіп шынықтыру жұмысын балалардың өздері жасауына рұқсат етіледі. Мұның өзінде 5-6 жасар балалар арқасын «ысқылай сүртуіне» көмек беруге болады. Судың минималдық температурасы баланың жасына сай өзгеше болады. Мысалы, 1 жастағы балаларда ол 20 °С-ге тең болса, 2-3 жасқа дейінгі балаларда – 18 °С, 3 жас жəне одан жоғарыларда 18-14 °С дейін болады. Сумен шынықтырудың ең қарапайым түрі – сумен жуыну. Мысалы, 2 жасқа дейінгі балаларды қол мен бетін жууға үйретсе, 2-3 жастан бастап қолын шынтаққа дейін, мойынын, ал 3 жас жəне одан жоғары жастағы көкірек бөлімін қоса жууды ұсынады. Аяқты жуу немесе аяқ ваннасын балалар күнде қабылдайды жəне бұл үшін əр балаға жеке ыдыс арнайды. Аяқты жуу мен аяқ ваннасын жасау үшін, алдымен, температурасы 36 °С суды пайдаланады. Мұнан соң əр 3-4 күннен кейін судың температурасын 1 °С төмендетеді. Ең соңында судың минималдық температурасын 1,5 жастан 3 жасқа дейінгі балаларда 20 °С, 3-7 жасқа дейінгі балаларда -16 °С-ге дейін төмендетеді. Аяқты жуу немесе аяқ ваннасын жыл бойы жүргізуге болады. Сумен шынықтырудың келесі бір түріне контрасты аяқ ваннасын жасау. Бұл былай жүргізіледі. Бала аяқтарын, алдымен, 36 °С суы бар ыдыста 3-5 минут бойы сирағының жартысына дейін батырып отырады, сонан соң 35 °С суы бар ыдысқа салады. Аяқтарын əр ыдысқа батырады. Осылай етіп 3-4 рет қайталайды. 36 °С жəне 35 °С температуралы сумен 2-4 күн аяқ ваннасын алғаннан соң, кейінгі аяқ ваннасының температуралары 36 °С-33 °С болады. Осылайша, су температураларының алшақтығын мектепке дейінгі балалар үшін бірте-бірте 36 °С жəне 18 °С-ге жеткізеді. Су ваннасын таңертең немесе күндізгі ұйқыдан соң аяқтың жылуы əлі басылмай тұрған кезде жасаған дұрыс. Аяқты жуу немесе аяқ ваннасын қабылдау – суық тиіп ауыратын ауруларды болдырмаудың ең дұрыс жолдарының бірі. Аяқты жуудан кейін жəне аяқ ваннасынан соң аяқты сүрту, уқалау, массаж жасаудың басқа да пайдалы жақтары бар. Мысалы, бұл 161

арқылы аяқтың терлеуі азаяды, жалпақ табандылықтың дамуына кедергі болады. Денені уқалап сүртуді 3 айлық жастан бастайды. Ол үшін əрбір баланың денесін сүртуге арнап жұмсақ материалдан қолғап жасайды. Пайдаланып болған соң ол қолғапты суға қайнатып, кептіреді. Денені сүртуден бұрын оған қажетті заттарды күні бұрын дайындайды. Үлкен ыдысқа қажетті температураға сəйкестендіріп су кұяды, судың əрбір шелегіне 2 қасық ас тұзын салады. Қолғапты да суға салады. Түгі бар үлкен сүлгіні дайындап қояды. Емізулі балаларды сүртіп шынықтыруды мына төмендегідей ретпен жүргізеді, алдымен, қол мен аяқты, сонан соң мойынды, төс, кұрсақты, ең соңында арқаны сулап, сүртіп кұрғатады. Денені қолғаппен сипалай отырып, сулайды, сонан соң сүлгімен ысқылай отырып құрғатады. Аяғымен тұра алатын балаларды сүртіп шынықтыру жұмысын дененің жоғарғы бөлімінен бастайды. Денеге су құю арқылы шынықтыру. Мұны 1,5 жастағы балалардан бастауға болады. Зілді ауырумен ауырған балаларда, денсаулығы бойынша 2 топқа жататын балаларға шынықтырудың бұл түрін жасауға болмайды. Су құю кезінде ол ағзаға тек температуралық түрде ғана əсер етеді (су ағыны денеге тиген кезде қысым түсіреді). Сондықтан денеге суды бүріккіш немесе сепкіш арқылы құяды. Бұл ыдыстардың електік көзінің диаметрлері онша ірі болмауы керек, сонымен қатар елек денеден 0,4-0,5 м биіктіктен жоғары болмауы тиіс. Міне, осы жағдайда ғана су ағынының жағымсыз əсері болмайды. Су құйынатын бөлмедегі ауа температурасы балалардың жасына сай болуы тиіс. Мысалы, 1,5-2 жасқа дейінгі балалар үшін бөлме ауасының температурасы 20-20 °С, 3-7 жасқа дейінгі балалар үшін 18-20°С болуы тиіс. Су құю үшін бала аяғын ваннаның ішінде температурасы 37-38 °С суы бар ыдысқа батырып тұруы керек. Мұнымен қатар баланың басында резиналы қапталған немесе матадан дайындалған тақиясы болуы керек. Баланың басына су тигізбейді. Су құйып шынықтыруды баланың, алдымен, арқасынан бастап, оның көкірек бөлімін, құрсағын, сол қолын, оң қолын, ең соңында оң 162

аяғымен аяқтайды. Су құйып шынықтыруға қажетті судың бастапқы жəне соңғы температурасының баланың жасына жəне маусымға байланысты өзгешелігі болады. Мысалы, 3 жасқа дейінгі балаларда судың бастапқы температурасы қыста 34 °С, жазда 33 °С болса, соңғы температурасы қыста 28 °С, жазда 26 °С болады. 4-5 жасар балаларда судың бастапқы температурасы қыста – 33 °С, жазда – 32°С, соңғы температурасы қыста – 26 °С, жазда – 24 °С; 6-7 жасар балаларда 32 °С, 30 °С жəне 24 °С, 22 °С. Суды бастапқы температурасынан соңғы температурасына дейін төмендету біртіндеп орындалады. Ол үшін əрбір оң күннен соң су температурасын 1 °С азайтып отырады, яғни 10 күн бойы пайдаланатын судың температурасы бірдей болады. Бала ағзасы осыған үйренген соң суды 1 °С салқындатады. Баланы ашық су қоймаларында (су бассейндерінде, өзенде, көлде, т.б.) шомылдыру – оның ағзасын шынықтырудың ең жақсы жолдарының бірі. Бұл кезде бала ағзасында шынықтырудың барлық түрлері: күн, ауа, су жəне ауа мен судың температуралары, қозғалысы, химиялық құрамы, т.б. түгелдей əсер етеді деуге болады. Суға шомылу кезінде балалар белсенді қимылдар жасайды, ойнайды, жүзеді, жүгіреді, т.б. мұның барлығы жүйке, ет, жүрек, тамыр жүйелерінің тонусын көтереді. Мысалы, ішкі секреция, ас қорыту, сыртқа шығару жүйелерінің жұмысын жақсартады. Ауру балаларға, əсіресе талма, құяң сияқты ауруы бар жəне сол сияқты өкпе қабынуы, жүрек-қан тамыр ауруларына шалдыққандарға ашық су қоймаларына шомылуға рұқсат етілмейді. Ашық су қоймаларында шомылуға 2 жастан бастап жəне тек денсаулығы бойынша бірінші топқа жататын балаға ғана рұқсат етіледі. Суға шомылу үшін ауа райы қолайлы күндерді таңдайды: күн ашық, желсіз, ауаның температурасы – 25 °С, ал судың температурасы 23°С-ден төмен болмауы тиіс. Сонымен қатар суға күніне бір рет жəне тамақ ішкеннен соң 1,5 сағаттан кейін ғана рұқсат етіледі. Суға шомылудан бұрын балалар күн ваннасын қабылдайды. Сонан соң көлеңкеде дене ыстығын басады жəне дем алуы тиіс. Суда балалар белсенді болуы керек (жүзуі, доппен ойнауы, т.б. түрліше қимылдар). Суда 163

шомылу кезінде балалар бірін-бірі итермелеуіне, жүгіріп жүргендерін шалып құлатуына, суға сүңгуіне жол бермейді. Егер суда жүрген балалардың бірі «көгере» бастаса, тоңып дірілдесе немесе терісінде «қаз терілік» пайда болса, онда ол баланы дереу жағаға шығарып, денесін əбден кұрғатып сүртіп, жылы киіндіреді. Тіпті, баланың денесін жылыту үшін ыстық сусын ішкізеді. Алғашқы рет суда шомылдырудың уақыты 2 минуттан аспайды, мұнан соң шомылу уақытын бірте-бірте ұзартады: екіден бес жасқа дейінгілер үшін оны 5 минут, 6-7 жасқа дейінгілер үшін 8-10 минут жеткізеді. Шомылып біткен соң балалар түкті үлкен сүлгімен сүртінеді, киінеді. Шомылудан соң күн ваннасын алуға болмайды. Ашық су қоймасының балаларды шомылдыратын учаскесін таңдаудың, əсіресе балалар қауіпсіздігі үшін мəні зор. Сондықтан да шомылдыру учаскесінің жағасы мен суының түбі тегіс, таза, ағаш тамырлары мен үлкен тастары жоқ, су ағысы баяу жəне иірімсіз болуы керек. Екі тəрбиеші бір мезгілде 6 баланы ғана суға шомылдыра алады. Мұның өзінде тəрбиешінің бірі міндетті түрде суда жүзе алатын болуы тиіс. Балаларды шомылдыру кезінде тəрбиешінің бірі суда балалармен бірге, ал екіншісі бақылаушы ретінде су жағалауында тұрады. Суға түсу аймағы шектеліп белгіленеді, ол белгіден əрі балалардың жүзіп кетуіне немесе суға түсуіне рұқсат бермейді. Су жиегінде түрліше қауіпсіздік құралдары болуы керек. Əрбір балаға күн сайын суға түсер алдында суда шомылудың тəртібі жайлы нұсқау берілуі тиіс. Күн ваннасы. Күн ваннасын баланың 2 жасынан бастап пайдалануға болады. Күн сəулесі күрделі құрамды. Оның бізге белгілі жеті спектрінен басқа көзге көрінбейтін (əсіре қызыл, əсіре күлгін) толқындары бар. Көрінбейтін толқындар ішінен əсіре күлгін сəулесінің биологиялық əсерлері болады. Бұлар жасушадағы, ұлпадағы жəне бүкіл ағзадағы зат алмасуды күшейтеді, тіпті пигмент жасушаларының санын арттыру арқылы терінің эпидермис қабатын қалыңдатады. Бұл сəуле пигмент жасушаларының санын арттырумен қатар, олардың меланин пигменттердің түзілуін де күшейтеді. Сонымен қатар бұл сəуле тері асты жасуша торшаларында Д продəруменінен Д дəрумені164

нің түзілуін қамтамасыз етеді. Ал Д дəрумені ағза үшін пайдалы, басқа қасиеттерімен қатар ұйқының терең, «қатты» болуын, тəбеттің ашылуын, ағзаның жалпы жұмыс қабілетін жəне түрліше ауруларға беріктігін арттырады. Күн ваннасын тамақ ішуден ең кемі 1 сағат бұрын, тамақ ішкеннен соң 1,5 сағаттан кейін ғана қабылдауға болады. Күн ваннасын аш кезінде, əсіресе таңертеңгі асты ішпей тұрып қабылдауға болмайды. Күн ваннасын қабылдау кезінде баланың басында жеңіл бас киім – ақ телпек немесе күн қағары болуы керек. Сол сияқты көзге күңгірт түсті көзілдірік киген жөн. Күн ваннасының алғашқысының ұзақтығы 4 минутқа тең жəне мұны біртіндеп ұзартуға болады. Ол үшін күніне 1 минуттан қосып отырады. Ең соңында оның ұзақтығы 2-3 жасқа дейінгі балалар үшін – 20-30 минут, ал 4-7 жасар балалар үшін – 30-40 минут. Күн ваннасын таңертеңгі (оңтүстік белдеулерде сағат 8-10 шамаларында, орталық, солтүстік белдеулерде сағат 9-11 кездерінде), ауаның көлеңкедегі температурасы 20 °С-ден төмен 32 °С-ден жоғары емес кезінде, арнайы алаңда кабылдайды. Бүкіл жаз бойы денсаулығы бойынша бірінші топқа жататын балалар 20-30 рет, ал екінші топтағылар 20 рет күн ваннасын қабылдайды. Күн ваннасын қабылдау үшін əрбір бала арнайы арналған өз төсенішіне аяқтарын күн жаққа қарата етпетінен жатады. Белгілі бір уақыт өткен соң ол бір бүйіріне жантая жатады. Мұнан соң бала басын күн жаққа қаратып шалқасынан жатады. Сонан соң келесі бүйіріне жантайып жатады. Күн ваннасынан соң ылғалды сүлгімен немесе денесін құрғата сүртінеді. Күн ваннасын дұрыс қабылдамаудан бала ағзасында түрліше жағымсыз жағдайлар пайда болады, тіпті ауруға шалдығады, мысалы, бұған күнмен күю жəне оның салдары жатады. Күнмен күюдің бірінші дəрежесінде тері қызарады, екінші дəрежесінде терінің қызарған аймақтарының əр жерлері күлдіреп көпіршіктенеді, ал үшінші дəрежесінде тері өледі. Күнмен күюдің барлық дəрежесінде ағзаның жалпы ауруы байқалады, дене температурасы көтеріледі, бас ауырады, жүрегі айниды, бүкіл денесі, əсіресе терінің күйген аймақтары ауырады, сонымен қатар күн ваннасын дұрыс қабылдамаудан ағзаның əртүрлі ауруға шалдығуына мүмкіндік туады. 165

Мысалы, базед ауруына, өкпе қабынуына, көз ауруына шалдығу оңайланады, сонымен қатар түрліше ісіктер, аллергиялық реакциялар жəне т.б. байқалуы мүмкін. Күн ваннасын қабылдауға ағзасында түрліше қабыну үдерістері жүріп жатқандарға, тұмауға шалдыққандарға, бауырдың, бүйректің созылмалы немесе жедел ағымды ауруларында, жүрек жəне қан ауруларымен ауырғандарға, аса азып кеткендерге, терінің аллергиялық аурулары барларға рұқсат етілмейді. Бақылау сұрақтары: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Тері гигиенасының маңызы неде? Жалаң аяқ жүрудің пайдасы қандай? Майтабандық қай кезде пайда болады? Кератиннің маңызы қандай? Терінің түсі не үшін өзгереді? Гипо жəне авитоминоздардың теріге əсері қандай? Теріге антиоксиданттардың əсері қандай? Безеудің қалай алдын алуға болады? Саңырауқұлақтар тудыратын аурулардың алдын алу шаралары қандай? Саңырауқұлақтарды жұқтырып алмау үшін қандай гигиеналық талаптарды сақтау керек? Теріге кері əсер ететін факторлар қандай? Терінің түсінің өзгеруі неге байланысты? Кератиннің терідегі маңызды рөлі қандай? Тері тазалығының рөлі. Ағзаны шынықтырудың маңызы. Ағзаны шынықтыру əдістерін айтыңыздар. Адам өз денесін күту үшін қандай нұсқауларды орындау керек?

166

11-тарау

ТЫРНА ТЫ РЫЛЫСЫ МЕН ЫЗМЕТІ

11.1. Тырнаты рылысы Тырнақтар шаш сияқты терінің қосалқысы болып табылады да, қорғаныш қызметін атқарады. Жалпы алғанда, тырнақ – пластиналы құрылымы бар, мүйізді түзілістер. Тырнақ дем ала алмайды, ылғалды буландара алмайды, оларға күтім жасаған кезде қорек пен тыныс алуды қажет етпейді. Тырнақ – кератин затының өлген қабаты. Тырнақ – түрлі заттарды қолға алатын, айналамыздағы заттарды физикалық түрде сезе алатын, саусақтарымыздың шеттерін қорғап тұратын, құрылымдар. Тырнақ бізге түрлі заттарды ұстауға, кей жерлерді қасуға мүмкіндік береді. Тырнақ пластинасының қалыпты өсуі мен қалыптасуы, адам туған кезден бастапқы уақытпен бірге сəйкес келеді. Оған дейін, яғни жатыр ішінде тырнақтар өте баяу өседі. Тырнақ өсуі матриксте басталады, тырнақтың жүрегі болып табылады. Матрикс тырнақ пластинасынан шектелген, ерекше қабат болып табылады. Оның зақымдануы перманентті деформацияны неме се тырнақ өсуінің мүлдем тоқтатылуына əкеп соқтырады. Тырнақ бастауы тері астындағы тырнақ түбірі болып табылады. Түбір тырнақ кішкене науаға, матрикс астына имплантацияланады. Тырнақ түбірі мен матрикс промаксималды тырнақ қатпарымен қорғалған, ол тырнақ негізінде орналасқан тері қатпары. Промаксималды тырнақ қатпарынан жоғары ақ, жарты ай пішінді лупула түзілісті матрикстің жалғасы болып табылады. 167

Өсіп жатқан тырнақ, өсу үдерісінде қатпарланған болғанымен, ол алдымен жұмсақ болады да тез зақымдалады. Тырнақ пластинасы – кератиннің өлген қабаты. Тырнақ пластинасында кератиноциттер тығыздалып, біркелкіленіп, жалпақтанып тырнақ пластинасын қалыптастырады. Тырнақтың сыртқы құрылысы. Тырнақ төсеніші терінің қызғылт түсті бөлігі болып табылады, ол лупуладан кейін орналасады. 1

2 3

4 9-сурет. Тырнақтың сыртқы құрылысы: 1 – матрикс; 2 – кутикула; 3 – лупула; 4 – тырнақ түбірі

Тырнақ төсеніші қан тамырларымен бай қамтылған, ол осында оттегімен байытылған қанды əкеледі де, тырнақ төсенішіне дені сау қызғылт түс береді. Дəрігерлер тырнақ төсенішіне басқан кезде, бірден-ақ саусақтың сау ма жоқ па екенін анықтай алады (9-сурет). Кутикула промаксималды қатпарын тырнақ пластинасымен тырнақ негізінде мықты байланыстырады, ол гипонихий деп аталады. Кутикула тырнақ төсенішін герметикалық жабады, матриксті су мен ауа кіруден қорғайды. Тырнақтың сырт жағы меншікті тырнақ пластинасын құрайды, ол үш жағынан валиктермен қоршалған, біреуі арт жағынан, ал екеуі бүйір немесе латералды. Тырнақ валиктері – тері түзілістері, тырнақ пластинасы ауысқан жерде синустарды құрайды, артқы жəне екі бүйір. Тыр168

нақ синустарына маникюр жасаған кезде ерекше көңіл бөлу керек, себебі онда көп мөлшерде пластина жəне валик жағынан заттар жиналады. Сондықтан синустарға жеткілікті мөлшерде көңіл бөлмеген кезде, лак не акрилат өте тез қатпарланады. Тырнақ пластинасының қалыңдығы – 0,30-0,45 мм, ал егер қалыңдығы – 0,5-0,6 мм болса, ол тырнақ гиперкератозы деп айтуға болады. Тырнақ өсуінің негізгі аспектілері. Енді тырнақ аппаратының микроанатомиясының ерекшеліктерін білгесін, тырнақтың өсу үдерісіне толықтай тоқтала аламыз. Клиенттердің косметикалық емдеу түрлерін таңдау бұл аспектілерге ықпал ету мүмкіндігінің тууы туралы бірден айтып кету керек. Маникюр жасайтын шебер, біріншіден, тырнақтың құрылымы мен пішіні генетикалық тұрғыдан алғанда тəуелді екенін білу керек. Екіншіден, тырнақ құрылымы, пішіні жəне өсу жылдамдығы генетикалық факторға қарамастан, адам тіршілігі барысында түрлі сыртқы жəне ішкі əсер ету нəтижесінде өзгеруі мүмкін. Үшіншіден, қазіргі кездегі тырнақ косметологиясы тырнақтың қалыпты қызметін қалпына келтіру бойынша үлкен мүмкіндіктерге ие, сонымен бірге түрлі дефектілерді дұрыстау үшін түрлі эстетикалық əдістері де бар. Тырнақтың өсу үдерісі жақсы түсіну үшін біз оны екіге бөлеміз, жуандыққа жəне ұзындыққа өсу. Бұл екі көрсеткіш бір-біріне тең емес, себебі тырнақтың ұзына бойы өсуі матрикспен анықталғандықтан, əрқашан да бірінші орында болады. Тырнақ жуандығы да матрикспен жəне тырнақ төсенішінің эпителиімен белгіленеді. Енді көптеген тырнақты безендіретін шеберлердің неге кейбір адамдардың тырнақтары жуан, ал кейбіреулерінікі əлсіз деген сұрағына жауап беруге болады. Жауабы жақында ғана табылды. Тырнақтың генетикалық берілген жуандығы тырнақ матриксінің ұзындығына тəуелді екен. Неғұрлым матрикс ұзын болса, солғұрлым тырнақ жуан болады. Матрикс аппаратының дистрофиясы зақымдалуының нəтижесінде, оның бір бөлігі тырнақ түзілу үдерісіне уақытша немесе мүлдем қатыспауы мүмкін. Нəтижесінде тырнақ жұқарады. Бұл жағдайда тырнақ шебері тырнақ 169

матриксінің қызметін жаңарту үшін тырнақ төсенішіне əсер етуге түрлі əдістер қолдануы мүмкін. Бірақ тырнақ төсенішіне əсер ету кезінде ол тырнақ пластинасының регенерациясына толығымен жауап бермейді, сондықтан нəтижесі тұрақты болмауы мүмкін. Адамдарда табиғатынан тырнақтары жұқа болып келеді. Бұл жағдайда ешқандай əдістер іске аспайды, себебі қысқа матрикс генде жазылған. Осындай жағдайда тек жасанды материалдармен тырнақты күшейтуге болады. Ал, керісінше, кейбір адамда өмір бойы тырнағы жуан болып, тек қысқа уақыт ішінде тырнақ жұқарса, онда тырнақ пластинасының жұқару себебін табу керек. Егер себеп дұрыс табылып, шебер керекті қалпына келтіру əдісін ұсына алса, бастапқы матрикс ұзындығының қалпына келуі нəтижелі болып табылады. Шарт бойынша, мұндай қалпына келтіру үшін 9-12 ай керек. Көп жағдайда тырнақ пластинасы жастық дистрофиясы салдарынан болады жəне оның емделуінің нəтижесі əлсіз көрінуі мүмкін. Солай бола тұрса да, тырнақ пластинасын қалпына келтіру үшін төсеніштің өсу жасушаларына əсер етуге болады. Мұнда да тырнақ пластинасының құрылымын есепке алу керек. 11.2. Тырнатарды Jсуі мен рылымы Осы уақытқа дейін тырнақ аппаратының құрылымы жəне өсу үдерісі туралы мағлұмат аз болған. Тырнақтар, терінің қосалқысы, оның құрылыс элементтерін қайталайтын жəне аналогтық қызмет атқаратын құрылым ретінде қарастырылған. Соңғы жылдары тырнақ аппаратының қызметі туралы дерматология, микология жəне тырнақ косметологиясы аймағындағы зерттеулердің нəтижесінде белгілі болды. Біріншіден, тырнақтың өсу үдерісі жəне оның түзілуі түсіндірілген. Бұл мамандарға тырнақтың жағдайын дұрыс бағалауға үлкен көмек көрсетуде. Тырнақ аппараты мен терінің қабат-қабат құрылысы мүлдем бір-біріне ұқсамайды. Осылайша, тері үш негізгі қабаттан – гиподерма, дерма жəне көп қабатты эпителийден тұрса, тырнақ аппаратында гиподерма – май қабаты болмайды. Мұнда дерманың 170

емізікшелік қабаты жақсы дамыған. Бұл қабатта көптеген айдаршалар мен жылғалар бар, ал олар тырнақ пластинасындағы дəл сондай аналогиялық айдаршалар жəне жылғалармен қайталанады, яғни əр дермадағы айдаршаға сəйкесінше тырнақтағы айдарша орналасады. Бұл қабатта күшті қан тамыр торы орналасқаны белгілі болған, тек соңғы кезде ғана мұның тырнақ өсу үдерісіндегі маңызды орын алатыны туралы белгілі болды. Дерманың торлы қабаты тырнақ астында мықты коллаген байламдарымен көрсетілген, ол сүйек фалангасымен байланыс түзіп, тырнақ аппаратын бекітеді. Осы байламдар тырнақтағы ұзына бойындағы сызықтар мен С тəрізді иірімдер тырнақтың нақты формасын белгілейді. Осыдан тырнақтың байлам аппаратының дамуы тырнақ пластинасының формасын анықтайды. Коллаген талшықтары неғұрлым мықты болса, С иірімдердің жəне көлденең сызықтары солғұрлым нақты көрініп тұрады. Тырнақ дистрофиясы кезінде, біріншіден, байламдар əлсізденеді, нəтижесінде тырнақтың сынғыштығы артады. Дерманың емізікшелік қабатында эпителийдің өспелі қабаты орналасады. Бұл қабаттың артқы бөлігінде матрикс пайда болады, матрикс – тырнақтың тұрақты пайда болатын орны. Матрикс тырнақтың генетикалық пішінін, қалыңдығын, құрылымын, өсу жылдамдығын анықтайды. Эпителийдің өспелі қабаты тырнақ аппаратындағы тырнақ пластинасында орналасқан тырнақ оймағына, соңғысы терінің мүйізді қабатына сəйкес келеді. Теріге қарағанда тырнақта аралық қабаттар – түйіршікті жəне жылтыр қабаттары жоқ, осы қабаттарда мүйіздену үдерістері жүруі тиіс. Тырнақтың толық мүйізденуі матрикс деңгейінде емес, қысқаша вариант бойынша тырнақ төсеніші деңгейінде өтеді. Тырнақ төсеніші тырнақ денесінің қалыптасуына қатысатыны туралы ой осыдан туады. Бұл факті, тырнақ төсенішінің эпителийі тырнақ матриксінің жалғасы болып табылатыны растайды. Мұндай ұйғарымның дəлелденуі көптеген ауру адамның матрикс қызметінің белгілі бір жағдайлардың нəтижесінде бұзылуы жүрсе де тырнақ төсеніші сақталып отырған. Бұл жағдайда тырнақ өте баяу жуандап өсе бастайды. 171

Тырнақ төсенішінің өсу жасушаларына түрлі əдістермен əсер еткенде, белгілі жағдайларда тырнақ пластинасының жуандануын көруге болады. Осыған негізделе отырып, түрлі мамандандырылған косметикалық тырнақ препараттарын жасау тенденциясы дамытылған. Олардың құрамындағы белсенді элементтері эпителий деңгейіне жетіп, оны стимулдау қажет сонымен бірге тырнақ затының жаңаруына ықпал жасау керек. 11.3. Денені микрорылымы Тырнақ затының түзілу үдерісі матрикс жасушаларынан пайда болады. Матрикстің дөңгеленген жасушалары барған сайын бета-кератинге айналады, ол – тырнақтың негізгі заты. Кератиннің бұл түрлері пластина жəне черепица тəрізді болады. Бұл түрлену үдерісінде жасушалар жуандап, бір-біріне жақындасып қабыршақтар түзеді. Кератиннің алдыңғы заттары эмидин жəне кератогиалин нəруыздары болып табылады. Тырнақтың микроқабыршақ-тарында олар толығымен бета-кератинмен ауыстырылады. Тырнақтың соңғы өнімі өте қатты, сонымен қатар тесікшелі болады. Тынақтың тесікшелі жəне қабат-қабат құрылымына байланысты онда екі маңызды үдерістер өтеді, ол – сіңіру жəне тер шығару. Теріге қарағанда бұл екі үдеріс баяу жүреді, себебі оны реттейтін механизмдер тырнақта жоқ. Тырнақтың өту қасиетіне байланысты бұл үдерістер теріге қарағанда 100 есе интенсивті жүреді. Осылайша, тырнақ бір тəулікте терінің 12 % терісін шығарады. Бұл үдеріс тек тырнақ пластинасы төсеніші тесіктерінің өзегі өзгерсе ғана, тырнақпен реттелуі мүмкін. Сонымен бірге тырнақ, оның үстінде орналасқан барлық заттарды өзіне сіңіреді. Олар тері сіңіре алмайтын суды да өзіне сіңіре алады. Тырнақ пластиналарының мұндай құрылысы, оған əсер ететін ингридиенттердің өсу эпителийіне дейін жетеді деп айтуға болады. Тырнақ аппаратын емдеу жəне қалпына келтіру əдістері осыған негізделген. Онихомикозды емдеу кезінде тырнақ үстін антимикотикалық лактармен бояу керек, бұл кезде қабыршақтар 172

мен тырнақ төсеніші арасында белсенді заттардың максималды концентрациясы пайда болады. Тырнақ микроанатомиясын еске түсірсек, айдаршалар мен жылғалар туралы айтылған. Олар сəйкесінше келетін емізікшелік қабаттың емізікшелерінен құралған. Осы айдаршалар мен жылғалар келесі жатқан: өсу эпителийі, тырнақ пластинасының қабаттарымен қайталанады. Нəтижесінде біз индивидуалды тырнақ суретін аламыз (10-сурет).

Бунақ

Кесіндідегі көрінісі

10-сурет. Тырнақтың құрылымы

Бұл сурет өзгеріске ұшыраған жəне жастық дистрофия кезінде қатты көріну мүмкін. Тырнақ аппаратының тесікшелер жүйесінің өткізгіштері ретінде ғана емес, сонымен бірге тырнақ өсу үдерісінде үлкен орын алады. Бұл құбылыс жақында ғана ашылған, бірақ көптеген зерттеулермен дəлелденген. Өсу процесінің механизмі. Айдаршалар мен жылғалар айтылғандай, үш қабатта: емізікшелік, өсу эпителийі жəне тырнақ денесінде орналасқан. Соңғы екі қабат бір-бірімен қабаттасып кеткендіктен, матрикс жағынан ол əрқашан да толықтырылып отырады да, тырнақтың алдыға қарай өсуін қамтамасыз етеді. 173

Дерманың емізікшелік қабаты сүйек фалангасына қозғалмайтын жəне бекітіп тұратын құрылым ретінде болады. Осылайша, екі құрылым пайда болады: қозғалмайтын (дерма бөлімі) жəне қозғалатын (тырнақ төсеніші жəне тырнақ денесі). Соңғы қабаттың қозғалуы матриксте тырнақ затының тұрақты қалыптасуынан болады. Матрикстің жаңа жасушалары ескі жасушаларды тырнақ аппаратының қозғалмайтын бөлігі үстімен итеретін сияқты болып көрінеді. Бұл поездың рельс үстімен қозғалуын еске түсіреді, осында рельс рөлін айдаршалар мен жылғалар атқарады. Осы қозғалудың нəтижесінде тырнақтың ұзына бойы өсуі жүзеге асады. Тырнақ заты бос өседі де, ал эпителий тырнақ астында гипонихий немесе көлденең тырнақ жылғасы түрінде өседі. Тырнақты егеу кезінде, осы айдаршалар мен жылғалар құрылымын бұзып алуға болады, осы құрылымдарға коллаген талшықтарымен терең дермалық қабатқа бекінеді де, тырнақтың беріктік қасиетіне əсер ете алады. Осы құрылымды бұзған кезде, тырнақтың ұзына бойы өсу қасиеті бұзылады. Емізікшелік қабатының бұзылуы тырнақтың бекіту аппаратын əлсіздендіреді де, соның салдарынан тырнақ пішінінің өзгеруі байқалады. Қорыта айтқанда, тырнақ – терінің осы бөлігінінің негізгі ерекшеліктерімен белгіленетін, өсудің түрлі механизмдерінің қосындысы. Тырнақ аппараты – өзін-өзі қалпына келтіре алатын, əрдайым жаңарып отыратын құрылым. Тек матрикс ондай құрылымға жатпайды. Оның бұзылуы, барлық тырнақ аппараты құрылымының қайтымсыз өзгерістеріне əкелуі мүмкін. 11.4. Тырна аурулары Тырнақ шетінің өсіп кетуі. Аяқты қысатын, жіңішке аяқ киімін кигенде, тырнақты дұрыс алмағанда тырнақ шеттері теріге өсе бастайды. Үлкен саусақтарда жиі байқалады. Тырнақтың сыртқы шеттері теріге еніп кетеді де, оны жарақаттайды, нəтижесінде тері ісінеді, қызарады, тырнақ ауырып, іріңдейді. Тырнақтың теріге өсу кезінде жүйелі түрде, оны алып тастап, алдын 174

ала аяқ ваннасын жасау керек. Дұрыс жасалмаған педикюр, теріге тырнақтың өсуін болдыруы мүмкін. Қорғасынды тырнақ. Тырнаққа саңырауқұлақ түскен кезде, оның борпылдануы жəне ыдыруы жүреді. Тырнақ жуандай бастайды, оны қайшымен алу қиындайды, соның салдарынан тырнақ саусақтың жұмсақ ұлпаларына батады да, жүрген кезде ауырады. Саңырауқұлақ бір саусақтан екінші саусаққа оңай өтеді де, көршілес орналасқан саусақтарға оңай жұғады. Күнде аяқты жуған сайын, тырнақтан əктік заттарды қырқып тастау керек, ал олар денеден өте ауыр түседі. Жарақат. Тырнақты қатты жарақаттаған кезде, тырнақ астында қан құйылу пайда болады, тырнақ түсі көгере бастайды, оның қанайналымы уақыт өте келе бұзылады да, тырнақ түсіп қалады. Өсінділер. Тырнақ валигінің терісінің ұсақ үзілістері, осы үзілістер тырнаққа жақсы күтім жасалмағанда жəне жарақат кезінде пайда болады. Үзілістер үшбұрыш түрінде келеді. Бір-бірден немесе топтасып орналасуы мүмкін, қол саусақтарында кездеседі. Жарақат үзілістері маникюр жасайтын шебердің қателігінің салдарынан келесі жағдайларда болады: а) тырнақ валигінің тері үстін алдын ала алып тастаған кезде; ə) тері үстін қысқыштармен алып тастаған кезде; б) тері үстін қырған кезде, қышқылды сілтілерді қолдану. Үзілістерді асқындырмау үшін оларды негізгі жерінен дұрыс кесіп, сол жерге жасыл бриллиант немесе Кастеллани сұйықтығын жағу керек. Асқындырудан аулақ болу үшін сол жерді тетрациклин майымен немесе синтомицин эмульсиясымен байлап тастайды. Сүйелдер. Терінің ісік тəрізді түзілістері, ол терінің емізікшелік жəне мүйізді қабатының өсіп кетуінен пайда болады. Сүйелдердің бірнеше түрлері белгілі. Кəдімгі немесе вульгарды сүйелдер – сары-күңгірт түсті, тері үстінен шығып тұратын тығыз, кедір-бұдырлы түзілістер. Үлкендігі түйреуіш басынан бастап асбұршақ үлкендігіне дейін өзгереді. Олар саусақтарда жəне табанда жиі кездеседі. Бір-бірімен 175

қосылып кетсе, үлкейіп, кейін жарылып, асқынып ауру туғызуы мүмкін, ал аяқта орналасса, жүруді қиындатады. Пайда болған бір сүйел, бірнеше сүйелдердің жақында жəне басқа жерлерде қаптап кетуіне себеп (11-сурет). Жалпақ немесе жас кезіндегі сүйелдер – қол жəне бет терісінде топтасып орналасатын, ұсақ дөңгелек пішінді, терінің қалыпты түсі немесе сарғыш түсті тығыз будақтар. Кəрілік сүйелдер – кəрі адамдардың беттерінде, құрсақ бөлімінде пайда болатын түзілістер. Түсі сарғыш, қоңыр, пішіні он тиындық тиындарға ұқсас. Үсті тығыз, тері маймен сіңдірілген, жуған кезде қырылады. Табандағы сүйелдер – терең теріде орналасқан ауыратын түзіліс, қысым жасалатын жерлерде жиі пайда болады. Үсті мүйізді қабатпен жабылған, сол қабатты алған кезде талшықтар көрінеді. Шеті үшкір сүйелдер (кондилломалар) ауыз бұрыштарында, мұрын қанаттарында аяқтары бар папилломотозды өскіндер түрінде болады. Олар қосылып, гүлді орамжапырақ немесе қораз айдаршасы түрінде болады. Кəдімгі сүйелдерден жұмсақ, жеңіл қырылынып алынады, кейде ыдырай бастайды, жағымсыз иіс шығаруы мүмкін.

11-сурет. Сүйелдің жалпы көрінісі 176

Сүйелдің тырнақта орналасуы, əсіресе матриксте пластина кедір-бұдырлы болып жұқарады, онда көлденең жəне ұзына бойы жолақтар пайда болады. Тырнақ ұшындағы сүйел тырнақ астына дейін баруы мүмкін. Нəтижесінде ауру пайда болады да, тырнақ пластинасы төсеніштен бөлінеді. Тырнақ астындағы сүйелдер саны көп болғанымен, тырнақ үстінде олар болмауы мүмкін. Тері үстіндегі сүйелдерді сұйық азотпен, күшті қышқылдармен күйдіреді. Тырнақ астындағы сүйелдер дерматолог-дəрігердің күрделі емін қажет етеді. Күс (қол ойылу, аяқ қажалу) мүйізді қабаттың беткейіндегі пайда болған қалыңдықтар. Олар жиі қысым жəне үйкеліс жасалатын орындарда пайда болады. Алақандарда, табандарда, аяқ саусақтарының сыртқы жағында, аяқ саусақтарының арасында пайда болады. Күс пайда болған орында ауыратын жарылулар болып, сол жерге микробтар түсіп, кейін түрлі ауруларға əкеліп соқтырады. Күстің пішіні дөңгеленген, мүйізделген, тері бетінен көтеріңкі болады. Ол өте тығыз, ауыратын, мүйізді қабатының қалыңдауы байқалады, қабыну жəне дерманың аздап атрофиясы көрінеді. Сілтілер, қышқылдар, жарақаттар, инфекциялар (бактериялар, саңырауқұлақтар) жəне басқа да жағымсыз факторлардың əсерінен тырнақ аурулары болу мүмкін, кейін тырнақ пластинасы, тырнақ түбірі, тырнақ төсенішінің бұзылуы байқалады. Онихия (тырнақ төсенішінің бұзылуы) салдарынан тырнақ пластинасының пішіні, құрылымы, түсінің өзгеруі жүреді, кейде тырнақ пластиналары үлкейген не кішірейген болуы мүмкін немесе мүлдем жоқ болу мүмкін. Жиі жағымсыз пішінге ие болады да, аномалияның басқа түрі – мүйізденуге айналады. Бұл бұзылыстар тұқым қуалайды. Тырнақ ауруларының жүре пайда болған тобына, түрлі мүшелер мен жүйелердің, əсіресе жүйке жəне эндокринді жүйелердің қызметтерінің бұзылуына байланысты болады. Нəтижесінде бірнеше немесе барлық тырнақтар ауру болу мүмкін. Симптомдары ретінде қабыну үдерістердің болмауы, 177

тырнақ түсінің өзгеруі, тырнақ пластинасының ұзына бойы бұзылуы, көтеріңкі жəне ішке қарай ығысыңқы түзілістердің, сүтті-ақ түсті дақтардың пайда болуы. Бақылау сұрақтары: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Тырнақтың құрылысы мен құрылымы? Тырнақтың микроқұрылымы? Тырнақтың микроанатомиясы? Тырнақ ауруларын алдын алу шаралары қандай? Тырнақ күтімі мен гигиенасы? Тырнақтың өсу үдерісінің механизмі қандай? Тырнақтың құрылымына байланысты негізгі неше үдерістер бар? Тырнақ аппараты терінің қабат құрылысына ұқсай ма? Тырнақтың қалың, не жұқа болуы тұқым қуалай ма? Тырнақ айдаршалары неше қабаттан тұрады? Тырнақтың өсуінің негізгі аспектілері? Тырнақта қандай аралық қабаттар жоқ? Тырнақ қабатының тері қабатынан айырмашылығы қандай? Тырнақ ауруы қай жүйеге байланысты? Тырнақ матриксінің рөлі? Тырнақ төсенішінің өсу жасушаларымен байланысы? Тырнақтың соңғы өнімі қандай?

12-тарау

ШАШТЫ РЫЛЫСЫ МЕН ЫЗМЕТІ

12.1. Шашты жалпы рылысы Адам денесінің барлық жерлерін шаштар жауып тұрады. Бірақ менің бүгінгі сіздерге айтайын дегенім ол бастағы ұзын шаштар туралы. Шаш бізге көрініп тұратын теріде орналасқан талшықтан жəне шаш пиязшығынан тұрады. Шаш пиязшығы, ол шаштың өсуін қамтамасыз ететін тірі жасуша болып табылады. Шаш пиязшығы шаштың тамырымен бірге «шаш қапшығы» деп аталатын қуыста орналасқан. Шаш пиязшығына жүйке мен қантамырлары келеді (12-сурет). Бас терісінің химиялық құрамы мен құрылысы дененің басқа жерлеріндегі теріден ешқандай айырмашылығы жоқ. Шаштың сыртқы, яғни бізге көрінетін бөлігі негізінде бас терісінің жіп тəріздес өлі бөлігі болып табылады, ал оның тірі бөлігі шаш тамыры мен тері жамылғысының терең қылтанақты қабатында орналасқан. Дəл осы қылтанақты бөлікте жасушалар көбейеді жəне шаштың беріктігін қамтамасыз ететін керотин ақуызы өндіріліп шығады. Жасушалар қоректенуіне байланысты пиязшықтар көбейеді жəне шаштың сыртқы келбеті ұзарады. Біздің шашымыздың өзі бірнеше бөліктерден тұрады. Шаштың негізгі ішкі қабаты кортекс деп аталады. Кортекс кератин деп аталатын ақуыздан тұрады. Оның сырты 5-10 қабаттан тұратын кутикуламен қапталған. Кутикула кортекстің ылғалды сақтап тұруына көмектесіп, оны зақымданудан сақтап тұрады. Кутикула қабаты əртүрлі шаш үлгілерін жасағанда жəне шашты фенмен кептіргенде бұзылады, осыған байланысты кортекс жалаңаштанып, қорғаусыз қалады екен. 179

12-сурет. Шаштың терідегі орналасу көрінісі: 1 – шаш; 2 – май бездері; 3 – бұлшықет талшықтары; 4 – тер бездері; 5 – эпидермис; 6 – дерма; 7 – тері рецепторлары; 8 – тері асты жасуша торшалары; 9 – артериялар; 10 – май ұлпалары; 11– веналар

Осылайша, шаш ұштары ұштанып кетеді. Жасушалық мембрана комплексі – желім тəріздес қабат, ол шаштың барлық қабаттарын бір-бірімен жабыстырып ұстап тұратын қабат. Шаштың теріде орналасқан бөлігі фолликул деп аталатын ұлпа қапшығында болады. Əр фолликулдың қасында май өндіріп шығаратын май бездері орналасқан. Ол шаштың беткі қабатын қорғай отырып, оның жылтырақтығы мен беріктігін сақтайды. Шаштың химиялық құрамы: Көміртегі – 50,56% Сутегі – 6,38% Азот – 17,14% Күкірт – 5,00% Оттегі – 20,85% Шаштың химиялық құрамы əр адамда əртүрлі болып келеді жəне шаштың түсіне байланысты. Шаштың құрылысы негізгі үш қабаттан тұрады: – ішкі ми қабаты; – ортаңғы қабықты қабаты; – сыртқы қабыршақты (кутикула) қабаты. 180

Ішкі ми қабаты шаштың дəл ортасынан өтеді, ал өте жұқа шаштарда ол кездеспейді екен. Ортаңғы қабатта түрлі түсті пигменттер түйіршіктері орналасқан, шаштың түсі осы қабаттағы пигменттерге байланысты болып келеді. Шаштың түсі пигмент түйіршіктерінің санына, мөлшеріне жəне орналасуына, сондайақ пигменттің табиғаты мен сипаттамасына байланысты болады. Шаш бояулары мен шаштың түсін ақшылдатқыш су сабындар шаштың кутикуласынан еніп осы ортаңғы қабықты қабатта орналасқан пигмент түйіршіктерімен əрекеттеседі. Жоғарғы қабат кішкентай мөлдір, бірін-бірі жабатын жасушалармен қапталған. Олар қабыршаққа немесе там төбесіндегі черепицаға (13-сурет) ұқсас болады.

13-сурет. Шаштың сыртқы қабыршақты қабатының жалпы көрінісі

Егер осы қабыршақтар бір-біріне тығыз орналасса, шаш жылтырап тұрады жəне шатаспайды. Ал қабыршақтар аздап көтерілсе онда шаш ұқыпсыз болып көрінеді əрі жылтырауын жоғалтады. Шашты кондиционерлеу қалпына келтіруге көмектеседі, нəтижесінде шаш жұмсақтанып, жылтырап тұрады. Қылдық кутикуланың ұсақ саңылаулары бар болуы мүмкін. Бұл саңылаулар шаштың ұзындығында əртүрлі орналасқан, шаш181

тың тамырында саңылаулар аз кездеседі екен. Саңылаулар майлы шашқа қарағанда құрғақ шашта көп. Шаштың саңылаулы құрылысында химиялық заттар мен оның ішінде шаш бояуларының шашқа енуін жеңілдетеді. Шаш бояуда жəне шашты бұйралауда қолданылатын химиялық заттар тез сіңіріледі жəне өзіміз қалаған өзгерістер болады. Кутикула өте сезімтал жəне тез бұзылады. Кутикуланың бұзылуының көп тараған себептері: – жылудың, ластанудың жəне күн сəулесінің əсерінен; – шашты өте жиі тарау немесе жуу; – фенді күнделікті қолдану (əсіресе құрғақ шаштар үшін аса қауіпті); – шашты жиі бояу (əсіресе шашты ағарту); – шашқа ұқыпсыз жəне өрескел қарау; – химиялық бұйралау мен шашты химиялық түзету; – бассейндегі хлорлы су əсері. Осы айтылып кеткен факторлардың бірі немесе бірнешесі əсер еткен жағдайда жасушаның беткі қабыршақты қабаты қабаттала бастайды немесе түсе бастайды. Шаштың жоғарғы беті біркелкілігін жоғалтады. Шаштар тез шатасып, жылтыры мен беріктілігін жоғалтады. Шаштың ұштары сетінеп кетеді. Мұндай шаштарды сау емес шаш деп айтса да болады. Сау емес шаштар қатты, құрғақ, сынғыш, саңылаулы, олар тез түседі жəне сынып қалады, күн көзіне шыққанда түстері өзгеріп кетеді. Шаштың талшығы зақымданғанда олар қайта қалпына келмейді, сондықтан да «өледі». Зақымдану қайтымсыз болғандықтан, жаңа шаштың өсуін күту керек болады. 12.2. Шашты Jсуі Шашты екі бөлімге бөліп қарастырады: шаш тамыры жəне талшық. Шаштың өсу қарқындылығы өте жекеленген ерекшеліктеріне байланысты. Сау адамның қалыпты шаш өсуі орташа айына шамамен 7 мм, ал жылына 10 см құрайды. Осылайша, шаш 4 жылдың ішінде 40-60 см қарқынды өсіп, кейін өсуін тоқтатып 182

түсе бастайды. Жануарлармен салыстырғанда адамдарда шаштың түсуі маусымдарға байланысты емес жəне шаштың əр талшығының өзінің даму кезеңдері бар. Шаш өсуінің белсенді периодында жалпы шаштың 80 %-ынан көп болады. Ол кезең əйелдерде 5 жыл, ал еркектерде 4 жыл болады екен. Шаштың өсуіне əртүрлі элементтер өз əсерін тигізеді. Адам қабылдаған тағамдары, сонымен қатар дəрумендер, соның ішінде В тобының дəрумендері жəне гормондар, бүйрек үсті жəне əсіресе жыныс бездері септігін тигізеді. Жас адамдарда 15-30 жас аралығында шаштың қарқынды өсуі байқалады, ал 50-60 жас аралығында шаш өсуі бəсеңдейді. Қысқа қарағанда шаш жазда тезірек өседі. Шаштың өсуінің өзіндік циклдік сипаттамасы бар, шаш бірнеше жыл қарқынды өскеннен кейін шаш өмірінің пассивті кезеңі басталады. Одан соң шаштың түсуі болады. Шаш пиязшығы – шаштың тамыры тұратын төменгі бөлігі (14-сурет). Оның соңғы жағы конус тəріздес болып келеді жəне шашты терең қуыста ұстап тұрады. Шаш сорғыштарының ішінде жүйке ұштары жəне қан жүретін тамырлар орналасады. Шаштың өсуі жəне қалпына келуі осыған байланысты. Шаш сорғыштары арқылы шаш пиязшығына қоректік заттар түсіп отырады. Еркектерге қарағанда əйелдерде шаш тез өседі əрі жиі түседі. Біз күн сайын орташа есеппен 50-80 шаш талшықтарын жоғалтып отырамыз. Шаштың түсуі бұл нормадан асып кетсе, онда ол шаш терісінің неме се шаштың ауру екендігін білдіреді. Қас пен кірпіктің талшықтары əр 4-5 ай сайын жаңарып отырады. Шаш талшығының орташа өмір сүру ұзақтығы 2 жылдан 4 жылға дейін. Бұл мына факторларға байланысты анықталады: жыныстық өмірдің қарқындылығы, шаш түсі, тұқым қуалау жəне денсаулығының жалпы күйі. Адам басында 10000-ға жуық шаш талшықтары болады. Шаштың бастағы жалпы саны шаштың түсіне, меланинге, жасушаның ортаңғы қабатындағы табиғи пигментке байланысты. Меланин шаш пиязшығының жасуша пигментінде өңделіп, кейін жасушаның ортаңғы қабатына беріледі. 183

14-сурет. Шаш пиязшығы: 1 – шаш пиязшығы; 2 – шаштің түбіріндегі жүйке ұштары

Шаштың түсуі жəне ағаруы ол адамның жеке ерекшеліктеріне, денсаулығының жай-күйіне жəне өзінің шашты күтуіне байланысты. Шаш түрлерінің классификациясы Шаштың негізгі 5 типі бар: Қалыпты шаштар – күшті əрі берік шаштар. Жұқа шаштар – ұстағанда саусақтардың арасынан білінбей өтеді жəне тек электрленгіш қасиетке ие. Құрғақ шаштар – ұстаған кезде қатты жəне шаштың ұштары екі еселеніп кеткен. Майлы шаштар – шаш түбіне жабысып тұрады. Шаштың көлемі жоқ десе де болады. Қайызғақты шаштар – бұл мəселені байқау оңай, себебі қайызғақтар шаштардың арасынан анық көрініп тұрады. Қалыпты шаштар – жуғаннан соң өзінің табиғи сұлу жылтырауымен ерекшеленеді. Қалыпты шаштардың ұштарына қосымша күтім керек. 184

Кеңес: – сулы шашты тараған кезде үлкен жиі орналасқан тістері бар тарақты қолданыңыз. Шашты ұшынан бастап жоғарыға көтере тараңыз. Майлы шаштар – үлбіреп көрінбейді, ал шаш үлгісі шаштың көлемі болмағандықтан, басқа жабысып, шаш түбінен көтерілмей тұрады. Бұл негізінен, тері майының артық болуы нəтижесінде болады. Мысалы, əйелдер екі қабат уақытысында, спортпен белсенді түрде немесе ауыр физикалық еңбекпен айналысқанда болады. Өте майлы шаштар күн сайын жууды талап етеді. Кеңес: – егер сіздің шашыңыздың ұштары емес, түбі майлы болса, бальзам шайғышты тек қана ұштарына қолданыңыз. – сулы шашты тараған кезде үлкен жиі орналасқан тістері бар тарақты қолданыңыз. Шашты ұшынан бастап жоғарыға көтере тараңыз. – шашты жуған кезде ыстық суды пайдаланбаңыз, тек қана жылы суды қолданыңыз. себебі ыстық су бас терісінен майды одан əрі көп мөлшерде шығарады. – шашыңызды ұзақ əрі жиі тарамауға тырысыңыз. Шашты тарау май бездерінің жұмысын арттырып, шаштың одан əрі майлануына алып келеді. Құрғақ шаштар Егер бастағы майды жеткілікті мөлшерде шығармаса, онда шаш құрғап кетеді. Шашты өңдеу, мысалы, жиі бояу, химиялық бұйралау немесе түзету, жиі сəндеу қалыпты шашты құрғатып жібереді. Себебі мұндай үдерістерде шаш зақымданады жəне шаштың ішкі ылғалдылығын сақтап тұра алмайды. Зақымданған шаштар əлсіз, ұсқынсыз, тез сынғыш, сонымен қатар қатты болып кетеді, ал шаш ұштары ұштанып кетеді. Орта жастағы адамдарда шаш ағарумен қатар шаш құрғап кетуі мүмкін. Бұл адамның қартаюына байланысты. Адам қартайған сайын бастың терісі майды аз мөлшерде өндіре бастайды. Күннің сəулеленуі жəне хлорлы су шаштың құрғауына алып келеді. Құрғақ əрі зақымданған шаштарды аз жуу керек. Табиға185

тынан құрғақ жəне химиялық өңдеуден өткен шаштар қалыпты жəне майлы шаштарға қарағанда ылғалды көп жоғалтады. Сондықтан да құрғақ шаштардың жоғалтқан ылғалын қайта қалпына келтіреді. Кеңес: – егер сіздің шашыңыз шаштың осы типіне жататын болса, онда шашты жуу кезінде оларды қатты ысқыламаңыз; – жуылған шашты кептіру үшін шашыңызды орамалға орап, қалған суды шығарып тастау үшін жаймен қысыңыз; – құрғақ шаштарды ешқашан ылғалды кезінде тарамаңыз; – шатасқан шаштарды жазу үшін үлкен тістері бар тарақты қолданыңыз; – шашыңызды ультракүлгін сəулелерден сақтаңыз. Жұқа шаштар Жұқа шаштар салбырап тұрады жəне көлемсіз болып келеді. Олар майлы болмауы мүмкін, тек олардың саны аз болып келеді, түбінен көтеріле алмайды жəне оларға үлбіреу жетіспейді. Мұндай шаштарды химиялық жəне механикалық өңдеуге болмайды, себебі ол жағдайда сынғыш əрі түскіш болып кетеді. Бұл шаштарды ешқашан ылғалды кезінде тарамаңыз. Шатасқан шаштарды жазу үшін үлкен тістері бар тарақты қолданыңыз. Қайызғақтан зардап шегетін шаштар. Қайызғақ – гиперкератинизация деп аталатын табиғи жаратылыс. Бұл дегеніміз бас терісі тым ерте қартайып жатқанын білдіреді. Тері жасушасы ескіргеннен соң шаш арасында қышу пайда болады жəне шаш түсе бастайды. Егер бір емес, бірнеше жасушалар жойылса, онда олар жинақталып қатты қабыршақ түзеді жəне осындай қабыршақтарды шашты жуу барысында алып тастау оңайға соқпайды. Қайызғақ – шашта көрінбей тұратын, ақ түсті жапырақшалар. Олар шаштың құрғақ немесе майлы болуына байланысты емес жəне химиялық өңдеуден өткен шаштарда да пайда бола береді. Кейде шашты ұзақ жумай жүре бергенде немесе аз тараса қайызғаққа ұқсас зат пайда болады, бірақ ол шашты жиі жуып, жиі тарап тұрсаңыздар кетіп қалады. 186

Кеңес: – егер сіздің шашыңыз құрғақ болса, өз шаштарыңызды жиі тарап, май бездерінің жұмысын жақсартыңыз; – шашты жуар алдында шашыңызды тарап алыңыз, ол шашты жууды жеңілдетеді; – шашыңызды су сабынмен жуған кезде, оның жақсылап шайылуын қадағалаңыз; – шашты тарайтын тарақтарыңыз бен щеткаларыңыздың тазалығын сақтаңыз. Шаш пен бас терісіне қандай зиянды факторлар əсер етуі мүмкін? – шаш қапшықтарының дұрыс қоректенбеуінен шаш терісінің жағдайының төмен болуы мүмкін; – терідегі май жəне ылғалдылық балансының бұзылуы; – ылғалдылық жоғалған кезде қайызғақтың түсу ықтималдылығы жоғарылайды. Қайызғақ па немесе бас терісінің құрғақтылығы ма? Құрғақтылық немесе бас терісінің дұрыс қоректенбеуінің нəтижесінде шаш арасында қайызғақ тəріздес жапырақшалар пайда болады. Оларды көбінесе қайызғақпен шатастырып жатамыз. Адамдар көп уақытын, ақшасын бар күштерін өздерінде жоқ қайызғақтан құтылуға жұмсайды. Ал олардағы басты мəселе ол терінің құрғақтылық нəтижесіндегі дегидрация болып табылады. Бас терісі біздің басқа да жердегі теріміз сияқты өзінің өлі жасушаларын үнемі шығарып отырады. Олар бас терісінде жинақталады. Бұл өлі жасушалар əлі толығымен зерттелмеген. Бұл құбылыс өлі жасушалардың теріде көп мөлшерде жинақталып, қайызғақ жапырақшаларын түзетіндігінде. Шаштарға күтім. Шаштарға дұрыс күтім жасаудың мағыңызы зор. Тек əлсіз шаштарға ғана күтім жасау керек деген қате түсінік бар. Жақсы, қалыпты шаштарға да аса күтіммен қарау керек. Шаштардың шаң тозаңның, атмосфералық құбылыстардың жəне тағы басқалардың əсеріне жиі ұшырайтынын естен шығармаған жөн. Шаштарға байланысты қарапайым проблемалар. Шаштың түсуі жəне шашқа байланысты түрлі мəселелер ағзаның əртүрлі 187

ауруларынан, белгілі бір заттың жетіспеушілігінен, жүйке жүйесінің жағдайынан шаштың жəне бастың зақымдануынан туындауы мүмкін. Бақылау сұрақтары: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Шаштың құрлысы неше қабаттан тұрады? Шаштың химиялық құрамы? Шаш пиязшығының қызметі? Шаш түрлерінің классификациясы? Шаш пен бас терісіне қандай зиянды факторлар əсер етуі мүмкін? Адам шашының құрылымы мен анатомиясы қандай? Шаштар қаншалықты өмір сүреді? Шаштар неліктен түседі? Сынғыш шаштар дегеніміз не жəне бұл проблема неліктен туындайды? Құрғақ шаштар дегеніміз не жəне оған қалай күтім жасау керек? Майлы шашты жəне теріні қалай анықтаймыз жəне оған қалай күтім жасау керек? Қышуға байланысты бас терісінің қандай аурулары болады? Бас терісінің псориазы кезінде ауру адамның жағдайын қалай жақсартуға болады? Құрғақ жəне майлы себорея дегеніміз не? Ер адамдарда таз аурруы неліктен туындайды? Əйел адамның шашының түсіп қалуы неліктен туындайды? Андрогенді алопеция дегеніміз не? Шаштың диффузды түсуінің себебі не?

ТЕСТ С РА ТАРЫ

1. Меланиннің субстрактісін атаңыз: а) альбумин ə) фибрин б) тирозин в) миозин г) глобулин 2. Жасушаларда меланин бос күйде болмай, қандай затпен байланысқан түрінде кездеседі? а) ақуызбен ə) ұлпамен б) белокпен в) қабықпен г) жасушамен 3. Меланин қайда түзіледі? а) адам жəне жануарлардың ағзаларында меланин пигментінен ə) түйіршікті ферменттерден б) адам ағзасы жасушаларында в) пигменттерден г) тиразин амин қышқылындағы мелацит жасушаларында 4. Меланин пигменті үш негізгі түстен тұрады, олар: а) ақ, сары, қара ə) қоңыр, сары, қара б) қызыл, көк, ақ в) қызыл, ақ, сары г) қара, ақ, қызыл 5. Меланиннің антимутагендік іс-əрекетінен адамда кездеседі. а) тері рак ауруы ə) өкпе қабынуы б) мешел в) рахит г) СПИД 189

6. Мелациттерде не түзіледі? а) пигментті невустар ə) тирозин б) меланин пигменттері в) меланин г) кальций 7. Адам терісіндегі судың құрамы бүкіл ағзада қанша пайызды құрайды? а) 6-7 % ə) 6-9 % б) 6-8 % в) 10-12 % г) 15-20 % 8. Гипофиз безі қандай гормондарды бөліп шығарады? а) адреналин ə) стероидты б) антидиуреттік в) кортикостероидты г) инсулин 9. Тері аураларында терідегі су мөлшері асып көбейіп кетеді. Мысалы, көпіршіктену аурурында терідегі су құрамының пайызы қаншалықты болады? а) 80 % ə) 95 % б) 100 % в) 55 % г) 75 % 10. Тағамда кальций мөлшері аз болғанда, қандай жағдайлар болады? а) адамдардың бойлары төмен, сүйектерінің ұзындығы жеткіліксіз, тістерінің дамуы тежеледі ə) тістері сарғайып, шаштары өспей, тырнақтары жетілмейді б) іштері жəне бастары дəу болады в) аяқ, қолдары қисайып қалады г) адамның ойлау қабілеті дамымайды 11. Темір адамның қандай жолын қамтамассыз етеді? а) дамуын ə) түзілуін б) астың қорытуын в) зəр шығаруын г) тыныс алуын 190

12.Қандай элементтің жетіспеуінен анемия ауруына ұшырайды? а) хлорлы натрий ə) темір б) кальций в) Д дəрумені г) С дəрумені 13. Тропикалық елдерде тіршілік ететін қандай паразиттер анемияны туғызады? а) малярия ə) талассемия жəне малярия б) анкилостоллаз в) малярия жəне анкилостоллаз г) талассемия 14. Қандай элементтер осмостық қысым жəне су алмасу реттелуінде маңызды механизм болып саналады? а) натрий мен калий ə) хлор мен темір б) кальций мен бром в) йод пен тұз г) алюминий мен магний 15. Натрийден калийдің айырмашылығы қандай? а) жасушаның ядросында кездеседі ə) жасушаның мембранасында кездеседі б) кейде қабықшасында кездеседі в) жасушаның протоплазмасында кездеседі г) жасушаның цитоплазмасында кездеседі 16. Жасушаның иондық балансын жəне жасушааралық мембрананың заряд ионын анықтайтын элементтерді атаңыз: а) кальций мен йод ə) темір мен хлор б) натрий мен калий в) мырыш пен мышьяк г) күкірт пен фосфор 17. Темірдегі амин қышқылдардың құрамында кездеседі? а) калий мен натрий ə) күкірт б) мырыш в) мыс г) фосфор 191

18. Теріде фосфор қандай түрінде кездеседі? а) амин қышқылы ə) ақуыз сулары б) ферменттердің қосылысы в) органикалық заттардың қосылысы г) пигменттер ретінде 19. Шаштың өсуіне жəне эпидермис жағдайына жақсы əсер ететін химиялық элементтерді атаңыз: а) калий мен натрий ə) йод пен хлор б) мырыш пен мышьяк в) фосфор мен бор г) мырыш пен магний 20. Мышьяк қандай ауруларды емдеуде қолданылады? а) тері ауруларында ə) тіс ауруларында б) буын ауруларында в) бас ауруларында г) бүйрек ауруларында 21. Тышқандарда мырыштың жетіспеуінен қандай тері ауруы пайда болады? а) алапес ауруы ə) рак ауруы б) құтырма ауруы в) СПИД г) өкпе қабынуы 22. Мырыштың киттер мен адамға əсер ету қасиеті: а) тырнақты жəне шашты өсіреді ə) ағзаны тазартады б) сынықты жазады в) тұмауды жазады г) жараны тез тежейді 23. Қандай элементтің жетіспеуінен зоб ауруына шалдығады? а) хлор ə) йод б) кальций в) мырыш г) фосфор 192

24. Йодтың жетіспеуі қай бездің жұмысын бұзады? а) бүйрек үсті ə) бүйрек асты б) қалқанша безі в) ұйқы безі г) қалқанша жəне ұйқы бездерінің 25. Күкірттің қанша пайызы шашта, тырнақта жəне мүйізді эпидермис қабатында болады? а) 5-35 % ə) 5-25 % б) 5-45 % в) 5-15 % г) 5-65 % 26. Ағзада тек бидай ұны мен таза күрішті пайдаланса, онда... А. пеллаграға əкеледі Б. рак ауруына əкеледі В. тұмау ауруына əкеледі Г. тері ауруына əкеді Д. жүрек ауруына əкеледі 27. Тағамда жануар текті қоректер мен көкөністер жетіспесе... а) Д дəруменінің авитаминозына алып келеді ə) А дəруменінің авитаминозына алып келеді б) Е дəруменінің авитаминозына алып келеді в) С дəруменінің авитаминозына алып келеді г) В12 дəруменінің авитаминозына алып келеді 28. Дəрумендер, коэнзимдер жəне элементтерді қалай атайды? а) амин қышқылдар ə) пигменттер б) белоктар в) ферменттер г) коферменттер 29. Д дəруменінің авитаминозы қандай себептерге байланысты болуы мүмкін? а) шашты не тырнақты алып тастағанына ə) ауа райына жəне жабық киім кигеніне б) ашық киім киіп, денеге күн сəулесінің түсуіне в) тұмауға г) суықтан ыстыққа кіргенге 193

30. Қандай заттың жетіспеуі жəне жоқ болуы патогендік тері ауруларын туғызады? а) амин қышқылдардың ə) нəруыздардың б) судың в) дəрумендердің г) пигменттердің 31. Тері үшін қажетті дəрумендерді атаңыз: а) С, А, В1, В2, В6, РР, Д ə) РР, Р1, В12 б) РР, С, А, В1 в) СоА. г) рибофлавин жəне тиамин 32. Қандай дəруменнің жетіспеуінен экзема ауруы туады? а) РР ə) В2 б) В6 в) В12 г) В1 33. В1 дəруменінің жетіспеуінен қандай ауру туады? а) алапес ə) дерматит, диарея б) Пелаггра дамиды в) СПИД ауруы г) бери-бери 34. Қандай зат ағзадағы НАД ж/е НАДФ-тың құрамында қолданылады? а) рибофлавин ə) тиамин б) никотин қышқылы в) глутатион г) аскорбин қышқылы 35. Амин қышқылының айналу үдерісінің орталық коэнзимін атаңыз: а) пиридоксаль (В6 дəрумені) ə) аскорбин (С дəрумені) б) токоферрол (Е дəрумені) в) никотин қышқылы (РР дəрумені) г) рибофлавин (В2 дəрумені)

194

36. Перидоксаль қандай үдеріске аса қажет болып табылады? а) РНҚ үдерісіне ə) ДНҚ үдерісіне б) НАД-қа в) НАДФН-қа г) биохимиялық реакцияларға 37. Коллаген синтезі үшін ас маңызды дəрумен: а) В2 ə) В12 б) РР в) С г) А 38. Ересектерде эпителий жасушасының дамуын анықтайтын фактордың бірін атаңыз: а) РР дəрумені ə) В12 дəрумені б) В дəрумені в) С дəрумені г) А дəрумені 39. Д дəрумені аш ішектегі қандай заттың қорытуын қамтамасыз етеді? а) токоферол ə) кальций б) йод в) аскорбин қышқылы г) Рибофлавин 40. Токоферолдың (Е дəрумені) құрамында не кездеседі? а) селен ə) натрий б) калий в) кальций г) магний 41. СоА (коэнзим А ) белсенді формасы: а) ДНҚ ə) РНҚ б) СОASH в) НАДФН г) АТФ

195

42. Глутатион меланин синтезінде қандай зат ретінде əсер етеді? а) фермент ə) нəруыз б) амин қышықылы в) катализатор г) ингибитор 43. Глутатион терідегі минералды заттардың қанша пайызын құрайды? а) 4 % ə) 5 % б) 2 % в) 10 % г) 1 % 44. Қай дəруменнің жеткіліксіздігі салдарынан эпителийдің шырышты қабатының кератинизациясы бұзылады? а) А дəрумені ə) С дəрумені б) токоферол в) рибофлавин г) РР дəрумені 45. Глутатион терідегі эпидермистің қанша пайызын құрайды? а) 2 % ə) 4 % б) 20 % в) 15 % г) 5 % 46. Шаштың негізгі ішкі қабаты кортекс қандай ақуыздан тұрады? а) альбумин ə) фибрин б) кератин в) глобулин г) меазин 47. Кератин ақуыздың сырты қанша қабаттан тұратын кутикуламен қапталған? а) 20-30 қабаттан ə) 30-40 қабаттан б) 40-50 қабаттан в) 5-10 қабаттан г) 100-200 қабаттан 196

48. Шаштың теріде өскен бөлігі фолликула ұлпа қапшығы қандай қызмет атқарады? а) беткі қорғап, жылтырлығы мен беріктігін сақтайды ə) тез өсуін қамтамассыз етеді б) түсінің бір қалыптылығын сақтайды в) шаштың сынбауын қамтамассыз етеді г) дұрыс жауабы жоқ 49. Шаштың кутикуласы қандай жағдайда бұзылмайды? а) шашты өте жиі жуу, тарау ə) фенді күнделңктң қолдану б) шашты жиі бояу в) емдік маскалар жасау г) хлоры судың əсері 50. Шаштың өсуі жəне қалпына келуі неге байланысты? а) қоршаған ортаға ə) ағзаға тускен витаминге байланысты б) шаш сорғыштарының ішіндегі жүйке ұштарына, қан жүретін тамырларға в) күтімге байланысты г) шаштың түріне байланысты 51. Күн сайын орташа есеппен қанша шаш түседі? а) 5-10 ə) 20-30 б) 150-200 в) 50-80 г) 200-250 52. Шаш пен бас терісіне қандай зиянды факторлар əсер етуі мүмкін? а) шаш қапшығының дұрыс қоректенбеуі ə) ылғалдылық жақсы болса б) емдік прцедуралар алғанда в) күн көзінен қорғалса г) бояу қолданбаса 53. Шаш пиязшығына не арқылы қоректік заттар түседі? а) май ұлпалары ə) веналар б) бұлшықет талшықтары в) дерма г) шаш сорғыштары

197

54. Терінің қоғаныштық механизміне қайсысы жатпайды? а) бактериоциттер ə) вирициттер б) фунгициттер в) эритроциттер г) антимикробты 55. Микроағзалардың ішінде қайсысы теріде кератин ыдыратушы ферменттер болып саналады? а) тері вирустары ə) бактериялар б) саңырауқұлақтар в) көк жасыл балдырлар г) архейлер 56. Терінің бактериоциттік қасиетін нашарлататын факторлар: а) комплемент ə) пропердин б) лизоцим в) аталған жауаптардың барлығы дұрыс г) дұрыс жауабы жоқ 57. Терінің бактериоциттік əсер ететін факторлары? а) тері жасушаларының белсенді жауабы ə) қышқылды орта б) лизасомды ферменттер в) дұрыс жауабы жоқ г) барлығы дұрыс 58. Терінің қандай қасиеті микробтардың өтуін кешіктіреді? а) электростатикалық ə) электрофорездік б) термодинамикалық в) гемолитикалық г) электропорациялық 59. Тері бетінің рН-ының қай түрі антимикробтық механизмді атқарады? а) рН 7,6-7,4 ə) рН 6,0-3,0 б) рН7,0-6,7 в) рН5,6- 4,2 г) рН8,2-7,0 198

60. Терінің бактериоциттік қасиеті қандай температурада жоғарылайды? а) 34 ºC ə) 35 ºC б) 36 ºC в) 37 ºC г) 38 ºC 61. Терідегі үнемі мекендейтін жалпы флораның 90-99 %-ы қандай микроағзалар құрайды? а) стафилококктар ə) протей таяқшалары б) ішек таяқшасы в) дифтерия бактериялары г) барлық микроағзалар 62. Терінің батериоциттік механизміне қатысатын негізгі факторлар? а) қабыршақты қабаттың өткізбеушілігі ə) эпидермистің төмен көрсеткіштері б) патогенді жəне қалыпты микрофлораның антогонистігі в) резистентті фактордың қалыпты дəрежесі г) барлығы дұрыс 63. Стафилококктар қай микроағзаға антогонисті болып табылады? а) ішек таяқшасына ə) стрептококктарға б) дифтерия қоздырғышына в) протейлерге г) вирустарға 64. Жылу жəне суық сүзгіш рецепторлар терінің қай қабатында орналасады? а) эпителий қабатында ə) қалың шел қабатында б) май қабатында в) базалды мембрана бөлігінде г) дұрыс жауабы жоқ 65. Термосүзгіш дақтардың ең көп орналасу орны? а) қол аймақтары ə) аяқ аймақтары б) бет аймақтары в) мойын аймақтары г) маңдай аймақтары 199

66. Теріде температураға жауап беретін сезімталдықтың қанша түрлі рецепторлары бар? а) 3 ə) 4 б) 1 в) 2 г) 5 67. Руффини денешігі нені сезеді? а) суықты ə) жылуды б) сезбейді в) дақтар торын г) беткі рецепторлар 68. Суықты сезетін рецептор? а) Краузе аяққы сауытшалары ə) Руффини денешігі б) терінің беткі рецепторлары в) жүйке ұштары г) термосезгіш дақтар 69. Қандай тірі ағзалар пойкилотермді деп аталады? а) гомостатикалық механизмі жылдам дамыған ə) тері температурасының өзгерісі кезінде импульсация жиілігі жоғары, не төмен б) дене температурасын өз бақылауға бағындырудан басқа жол жоқ в) сыртқы ортаның өзгерісіне байланыссыз г) ішкі орта температурасының ұстау механизмі дамыған 70. Қандай тірі ағзалар гомойтермді деп аталады? а) қосмекенділер, бауырмен жорғалаушылар ə) кемірушілер, сүтқоректілер б) балықтар, жорғалаушылар в) адамдар, құстар г) сүтқоректілер, құстар 71. Түйсікті сезіну үшін қанша талшықтар белсенуі керек? а) 60 ə) 65 б) 50 в) 55 г) 40 200

72. Қазіргі уақытта жануарлар тіршілік ететін температуралық диапазон? а) 0-40 ºC ə) 0-39 ºC б) 0-45 ºC в) 0-50 ºC г) 0-100 ºC 73. Жануарлар денесінің бетінде жылу мен суықты сезетін қандай жүйе орналасқан? а) рецепторлар ə) жүйке жүйелері б) жүйке талшықтары в) сенсорлар г) механорецепторлар 74. Жəндіктердің терморецепторлары қайда орналасады? а) басында ə) құрсақ бөлігінде б) денесінде в) антенналарында г) талшықтарында 75. Терінің бөртуі, қызаруы немесе керісінше бозаруы, қышуы, тартылуы осы белгілердің барлығы пайда болғанда қандай дəрігерге қаралу керек? а) хирург ə) окулист б) дермотолог в) терапевт г) невропатолог 76. Алақанның сəбіз түстес болуы ненің белгісі? а) өкпе қабынуы ə) бүйректің асқынуы б) асқазан ауруы в) бауырдың асқынуы г) терінің ауруы 77. Шынтақ терісінің құрғақ болуы қандай дəруменнің жетіспеуінен болуы мүмкін? а) А жəне Е ə) А жəне С 201

б) С жəне В в) А жəне Д г) Д жəне Е 78. Алақанның сыртқы жағында қоңыр пигменттің болуы неден болады? а) асқазан ауруы ə) ішек қызметінің бұзылуы б) терінің қабынуынан в) өкпенің бұзылуынан г) дəруменнің жетіспеуінен 79. Паркинсон ауруының басталуының белгісі: а) стресс жағдайда ə) ақтың көп қозғалуы б) бір қолдың екінші қолдан көбірек дірілдеуі, мидың неврологиялық бұзылуы в) бастың өте ауруынан г) табан ауруы 80. Дерматомикоздар деген қандай ауру? а) əртүрлі патогенді саңырауқұлақтардан туындайтын тері ауруларының бірі ə) қышыма ауруының бірі б) дəрумендер жетіспеушілік жағдайда туындайтын ауру в) несеп жолының ауруы г) мидың қабыну ауруы 81. Табанның диагностикалық мүмкіндіктерін қай жапон ғалымы зерттеген? а) А.А. Микулин ə) А. Боргсон мен К.Ткурчак б) Кениг пен Конкура в) А. Ткурчак г) Я. Хирасова 82. Шаштар неше пайыз кератиннен тұрады? а) 100 % ə) 80 % б) 25 % в) 97 % г) 63 % 202

83. Баланың қанша айлығынан бастап сумен шынықтырудың арнайы əсерлерін қолдануға болады? а) 1 айлық ə) 2 айлық б) 3 айлық в) 4 айлық г) 5 айлық 84. Күн ваннасын баланың қай жасынан бастап пайдалануға болады? а) 3 жас ə) 1 жас б) 4 жас в) 2 жас г) 5 жас 85. Табанның қатты терлеуі неге байланысты болады? а) терінің қабынуы ə) аяқ жумағаннан б) резина аяқ киім кигенде, синтетикалық талшықтан тігілген шұлықтан в) жеке гигиена сақтамаудан г) үлкен аяқ киім кигеннен 86. Баланың шомылдыру үшін қандай ванналарды пайдаланады? а) жылы ванна ə) эмальдалған немесе шырышталған ванна б) пластмасса ванна в) тазалыққа ыңғайлы ванна г) резиналы ванна 87. Табанның бөліктеріне басып əсер етіп, ауырсынуына байланысты диагностика əдісін ойлап тапқан? а) Я. Хирасова ə) Кениг б) Канкура в) Мендель г) Чаргаф 88. Табанға əсер етіп емдеу əдістерін ең алғаш қай елдерде қолданды? а) АҚШ, Канада ə) Канада, Ресей б) Қытай, Жапония, Египет в) Өзбекстан, Қазақстан, Түркменстан г) Ұлыбритания 203

89. Табанға əсер етудің негізгі ұсыныстарын жазған ғалымдар? а) А. Бергсон мен Я. Хирасова ə) А. Кениг пен А. Бергсон б) Я. Хирасова мен Канкура в) А. Кениг пен Канкура г) А. Бергсон мен К. Турчак 90. Табанның активті нүктелерінің топографиясы мен емдік көрсетімдерін Кениг пен Канкура қай жылы ұсынды? а) 1973 ж. ə) 1974 ж. б) 1975 ж. в) 1976 ж. г) 1979 ж. 91. Кератин дегеніміз не? а) К,Са жəне А,С дəрумені бар белоктық зат ə) Fe, Cu, Cr, Mg жəне А,В,Д дəрумендерімен байытылған белоктық зат б) Fe, Cu, Cr, Mn жəне А,В,Д,С,Р дəрумендерімен байытылған белок в) Cu, Br, B жəне К дəрумені бар заттар г) N, K, Na, Cl жəне С, В дəрумені бар белоктық заттар 92. Шашта қанша пайыз кератин болады? а) 90 % ə) 94 % б) 95 % в) 96 % г) 97 % 93. Алақанның қатты терлеуі неге байланысты? а) қан айналымының бұзылуына ə) жақсы тамақтанбаудан б) көп уайымдаушылықпен байланысқан жүйке күйіне в) дисбактериоз г) бастан қатты күн өткеннен 94. Гиповитаминоз дегеніміз не? а) ағзаға тек С дəруменінің жетіспеуінен ə) ағзаға тек бір дəруменнің жетіспеуінен б) ағзада дəруменінің мүлдем болмауы в) ағзада бірнеше дəруменнің жетіспеуі г) ағзада дəруменнің көп болуы

204

95. А дəрумені ересек адамдарға тəулігіне қанша мөлшерде қажет? а) 800-1000 мгп ə) 800-900 мгп б) 5-10 мгп в) 300-500 мгп г) 300-1000 мгп 96. Əртүрлі патогенді саңырауқұлақтардан туындайтын тері ауруының түрі? а) трихофития ə) дентомикоз б) экзомикоз в) эндомикоз г) дерматомикоздар 97. Тері ірің ауруында пайда болатын микроб түрлері? а) B. Subtilis, L. Lactis ə) Psevdomonas, Metellogenium б) Stafilococcus, Streptococcus в) Stafilococcus, Lactobacillus г) Streptococcus, Lactobacillus 98. Терінің жұқпалы ауруы а) қышыма ə) секпіл б) безеу в) герпес г) қотыр 99. Антиоксидант термині қандай мағына береді? а) гидрофобқа қарсы ə) қышқылға қарсы б) тотығуға қарсы в) тотықсыздануға қарсы г) сілтісіздендіруге қарсы 100. Дене шынықтыру əрекеттерін толық комплексін жүргізуге болатын бала тобы? а) денсаулығы нашар балалар ə) денсаулығы жоқ балалар б) созылмалы аурулары бар балалар в) денсаулығы жалпы жақсы г) денсаулығы жақсы 205

101. Күн ваннасын баланың қанша жасынан бастап пайдалануға болады? а) 2 жас ə) 3 жас б) 1 жас в) туылғаннан бастап г) 4 жас 102. Денеге су құю қанша жастан басталады? а) 1,5 жастан ə) 2,5 жастан б) 3.5 жастан в) 4,5 жастан г) 4,2 жастан 103. Баланы шынықтырудың ең жақсы жолдарының бірі: а) ашық су қоймаларында ə) жабық су қоймаларында б) күн ваннасында в) үй ваннасында г) каналдарда 104. Пластиналы құрылымы бар, мүйізді түзілістер? а) шаш ə) тері б) қас в) тырнақ г) мең 105. Тырнақтың өсуі қай жерде басталады? а) теріде ə) саусақта б) матриксте в) сүйекте г) ұлпаларда 106. Тырнақ пластинасының қалыңдығы? а) 0,30-0,45 мм ə) 0,29-0,30 мм б) 0,10-0,20 мм в) 0,35-0,45 мм г) 0,31-0,40 мм 206

107. Тырнақтың гигиеналық пішінін, қалыңдығын, құрылымын, өсу жылдамдығын анықтайтын дерманың бөлігі? а) тырнақ пластинасы ə) терінің мүйізді қабығы б) емізікшілік қабаты в) дерманың торлы қабаты г) матрикс 108. Өзін-өзі қалпына келтіріп отыратын, əрдайым жаңарып отыратын құрылым? а) тырнақ аппараты ə) тырнақтың түбірі б) шұңқырша в) шаш г) сүйек 109. Тырнақтың борпылдауы мен ыдырауы ненің əсерінен жүреді? а) ылғалдан ə) күннен б) бактериядан в) саңырауқұлақтан г) қатты соққыдан 110. Терінің емізікшілік жəне мүйізді қабатының өсіп кетуінен пайда болатын терінің ісік тəрізді түзілістері? а) мең ə) безеу б) тырнақ өсінділері в) сүйел г) күс 111. Қол ойылу, аяқ қанау кезінде пайда болатын ауру? а) сүйел ə) күс б) аллергия в) унихия г) шеті үшкір сүйелдер 112. Тырнақ пластинасының пішін, құрылымы, түсінің өзгеруі байқалатын тырнақ төсенішінің бұзылуы? а) унихия ə) сүйел б) аллергия 207

в) күс г) вульгарлы сүйелдер 113. Қол жəне бет терісіндегі топтасып орналасатын ұсақ дөңгелек пішінді, терінің қалыпты түсі немесе сарғыштау түсті тығыз будақтар? а) кəдімгі немесе вульгарлы сүйелдер ə) жалпақ немесе жас кезіндегі сүйелдер б) кəрілік сүйелдер в) табандағы сүйелдер г) шеті үшкір сүйелдер 114. Терең теріде орналасқан, ауыртатын, қысым жасалатын жерлерде пайда болатын сүйел? а) шеті үшкір сүйел ə) кəрілік сүйел б) вульгарлы сүйел в) жалпақ сүйелдер г) табандағы сүйел 115. Кератин затының өлген қабаты? а) тырнақ ə) матрикс б) шаш в) сүйел г) мең 116. Ауыз бұрыштарында, мұрын қанаттарында аяқтары бар, папилломотозды өскіндер түрінде болады? а) шеті үшкір сүйел ə) табандағы сүйелдер б) кəрілік сүйелдер в) вульгарлы сүйел г) жалпақ жəне жас кезіндегі сүйелдер 117. Тырнақтың сыртқы құрылысы қандай? а) матрикс ə) кератин б) промаксималды в) матрикс, екі кутикула, үш лупула, төрт тырнақ түбірі г) барлығы дұрыс 118. Тырнақтың ішіне сүйек шыққанда қандай дəрігерге бару керек? а) дерматолог ə) тіс дəрігерге 208

б) педиатор в) хирург г ) гинеколог 119. Тырнақ шетінің өсіп кетуі: а) қолды көп жуу кезінде ə) қысатын аяқ киім кигенде б) тырнақ алмай жүргенде в) аяқ жумағаннан г) тазалық сақтамағаннан 120. Тырнақтың көгерген ауруы неден басталады? а) тырнақ қатты соққы алған кезде ə) тырнақ арасына тікенек кіргеннен б) тырнақты қатты алып тастағанда в) жауабы жоқ г) барлығы дұрыс 121. Тырнақ тыныс ала ма? а) тыныс алады ə) тыныс алмайды б) фотосинтез арқылы тыныс алады в) жауабы жоқ г) тесіктер арқылы 122. Тырнақ қандай қызмет атқарады? а) тырнақ бояу үшін қажет ə) қасу үшін б) қорғаныштық қызметі бар в) барлығы дұрыс г) дұры жауабы жоқ 123. Тырнақ неліктен сынады? а) кальций жетіспегеннен ə) йод жетіспегеннен б) лак жақпағаннан в) тұзды су жетіспегеннен г) барлығы дұрыс 124. Тері қандай қабаттардан тұрады? а) эпидермис май бездерінен ə) эпидермис, дерма, тері ұлпалары б) эпидермис, гиподерма, май бездері, ұлпалар 209

в) эпидермис, дерма, гиподерма г) эпидермис, дерма, гиподерма, мүйізді қабат 125. Терінің рецепторлық қызметі? а) ауырсыну, жанасу, қышыну ə) ауырсыну, температуралық, қышыну б) ауырсыну, температуралық, жанасу в) температуралық, жанасу г) қышыну, температуралық 126. Терінің эндокриндік қызметі қандай? а) аралас без ə) гуморалды қызмет б) тері бөлу в) сіңіру г) тыныс алу 127. Терінің иммундық қызметі қандай? а) қорғаныштық ə) тітіркендіргіш б) секреторлық в) тұрақтандырғыш г) тітіркендіргіш жəне тұрақтандырушы 128. Тері перспирациясы дегеніміз не? а) теріден майдың бөлінуі ə) сұйықтық бөлінуі б) май мен сұйықтық в) тер мен сұйықтық г) май мен тер 129. Терінің алмасу функциясы қандай қызмет атқарады? а) өткізгіштік ə) жан-жақты б) тасымалдаушы в) сіңіру г) зат алмасу 130. Терінің термореттелу қызметі қандай жолдармен орналасады? а) сананың реттелуі, физикалық термореттелу ə) химиялық, физикалық реттелу б) сананың, химиялық реттелу в) химиялық, механикалық, физикалық реттелу г) механикалық, физикалық, сананың реттелуі 210

131. Тері майларының басты компоненттеріне не жатады? а) көмірсулар мен холестерин ə) азот жəне фосфор қосылыстары б) холестерин эфирі мен стериндер в) барлығы дұрыс г) жоғары молекулярлы глицерин түріндегі май қышқылы 132. Терінің қызметтерінің жұмысы қай биоырғақ түріне байланысты? а) маусымдық ə) тəуліктік б) ультрадианды в) циркадианды г) циркадты 133. Терідегі биоактивті нүктелердің рөлі қандай? а) жүйке шоғырларының жиынтығы ə) рецепторлардың негізгі түрі б) рецепторлық алаң в) биологиялық энергия ағыны г) дене температурасын емдейтін рецепторлар 134. Терінің электрөткізгіштігі тəулік ішінде неше рет өзгереді? а) он рет ə) үш рет б) бес рет в) екі рет г) екі рет күндіз, бір рет түнде 135. Физикалық термореттеу дегеніміз не? а) жылулықты түзу ə) жылулықты беру б) булану в) барлығы дұрыс г) тер бөлінуді төмендету 136. Тері рецепторының түрі қандай? а) корпускалық, корпускалық емес ə) инкокапсулярлы, корпускалық, талшықтық б) инкапсулярлы, корпускалық, корпускалық емес в) корпускалық емес, инкапсулярлы, талшықтық г) инкапсулярлы, корпускалық, кропускалық емес, талшықтық 137. Термиялық тер бөлінісі дегеніміз не? а) ауа қозғалысының жылдамдығы 211

ə) адамның дене салмағы б) ылғалдылық əсер еткенде в) стресс факторлар əсер еткенде г) жоғары температура əсер еткенде 138. Терінің қабылдау табалдырығы дегеніміз не? А. теріге бағытталған энергия белгілі бір деңгейге жетуі Б. теріге бағытталған қысымның белгілі бір деңгейге жетуі В. теріге бағытталған күш белгілі бір деңгейге жетуі Г. теріге бағытталған энергия мен қысым белгілі бір деңгейге жетуі Д. теріге бағытталған энергия мен күш белгілі бір деңгейге жетуі 139. Инкапсулярлы рецепторлар: а) Мейсснер денешіктері, Меркель жасушалары ə) Мейсснер денешіктері, Краузе аяққы сауытшалары, Пачини денешіктері б) Руффуни ұштары, Гольджи Мацони ұштары в) Меркель жасушалары, Руффуни ұштары, Краузе аяққы сауытшалары г) Руффуни ұштары, Пачини денешіктері 140. Алақан мен табандағы тер бездерінің қозғыштығы немен түсіндіріледі? а) ылғалдылығына ə) жиырылғыштығына б) серпімділігіне в) серпімділігіне, ылғалдылығына г) мүйізделген қабаттың созылғыштығы мен жиырылғыштығына 141. Тері рецепторлары қандай категорияларға бөлінеді? а) механорецепторлар, терморецепторлар, хеморецепторлар ə) терморецепторлар, ноцирецепторлар, хеморецепторлар б) ноцирецепторлар, механорецепторлар, хеморецепторлар в) механорецепторлар, терморецепторлар, ноцирецепторлар г) механорецепторлар, терморецепторлар, ноцирецепторлар, хеморецепторлар 142. Терінің иммундық қорғаныс реакцияларына қандай жасушаның маңызы зор? а) базалды қабықтық жасушалары ə) терінің беткі қабатының жасушалары б) эпидермис қабатының жасушалары в) эпидермис пен базалды қкбатының жасушалары г) терінің беткі қабаты мен базалды қабаттың жасушасы 212

143. Терінің Т-аймағы дегеніміз: а) бет, көздің айналасы, мойын ə) маңдай, мұрын, иек б) бет, маңдай, мұрын в) мұрын, иек, мойын г) мұрын, маңдай, көздің айналасы 144. Ағзаны ультракүлгін сəуледен қорғайды? а) меланосомалар ə) мелаполь б) меланин в) меланосома, мелаполь г) меланин, меланасома, мелаполь 145. Терінің мүйізді қабаты? а) кератин ə) терден б) кератин мен тер в) кератин, май, тер г) тер мен май 146. Май бездері бөлінеді? а) кератин ə) тер б) кератин, тер в) май, тер г) май, кератин 147. Шаштың өсуін қамтамасыз ететін тірі жасуша? а) талшық ə) шаш пиязшығы б) қан тамырлары в) шаш тамырлары г) тері 148. Шаштың беріктілігін қамтамасыз ететін ақуыз? а) глобулин ə) альбумин б) миоглобулин в) козеин г) кератин 149. Шаштың ішкі қабаты қалай аталады? а) кортекс 213

ə) дерма б) эпидермис в) вена г) артерия 150. Кортекстің сыртқы қабатын қалай атаймыз? а) бұлшықет талшығы ə) май бездері б) тері рецепторлары в) май ұлпалары г) кутикула 151. Ұлпа қапшығында болатын шаштың теріде орналасқан бөлігі: а) фолликул ə) кутикула б) кортекс в) эпидермис г) дерма 152. Шаштың беткі қабатын қорғай отырып, оның жылтырлақтығы мен беріктігін сақтайтын без? а) ұйқы безі ə) бүйрек үсті б) май бездері в) қалқанша бездер г) тері бездері 153. Шаштың химиялық құрамында көміртегі қанша пайызда кездеседі? а) 5,00% ə) 20,85% б) 17,14% в) 6,38% г) 50,56% 154. Шаштың құрылысы неше қабаттан тұрады? а) 3 ə) 4 б) 6 в) 1 г) 2 155. Сау адамның қалыпты шаш өсуінің мөлшері? а) 2 минут 214

ə) 9 минут б) 7 минут в) 8 минут г) 11 минут 156. Шаштың өсуінің белсенді периоды əйелдерде қанша жыл? а) 8 ə) 11 б) 9 в) 10 г) 5 157. Шаштың өсуінің белсенді периоды ерлерде қанша жыл? а) 4 ə) 8 б) 1 в) 12 г) 9 158. Шаштың қарқынды өсуі қандай жас аралығында байқалады? а) 20-30 ə) 50-60 б) 9-8 в) 11-10 г) 15-30 159. Бір күнде адам қанша шаш талшықтарын жоғалтып отырады? а) 50-80 ə) 60-90 б) 10-40 в) 30-40 г) 50-70 160. Қас пен кірпік талшықтары қанша ай аралығында жаңарып отырады? а) 7 ə) 4-5 б) 3 в) 2 г) 5-6 161. Шаш талшығының орташа өмір сүру уақыты? а) 2-4 жыл 215

ə) 3 жыл б) 1жыл в) 8 жыл г) 6 жыл 162. Адам бойындағы шаш талшықтарының саны? а) 1000000 ə) 100000 б) 100 в) 10 г) 10000 163. Шаштың негізгі қанша типі бар? а) 5 ə) 6 б) 8 в) 7 г) 3 164. Шашты тарау үлгісі? а) ұшынан бастап жоғарыға қарай ə) төбесінен бастап б) ортасынан бастап в) ортасынан бастап төмен қарай г) төбесінен бастап төмен қарай 165. Шашта кездесетін пигмент? а) кератин ə) меланин б) хлорофилл в) хлоропласт г) фермент 166. Шашты кондиционерлеу пайдалы ма? а) шашты майландырады ə) шашты жұмсартып, жылтырлатады. б) шашты құрғатады в) пайдасыз г) пайдалы 167. Шаштың тамыры тұратын төменгі бөлігі: а) шаш талшығы ə) шаш пиязшығы 216

б) шаш терісі в) шаш қабығы г) шаш түсі 168. Күшті əрі берік шаш қандай типке жатады? а) майлы шаш ə) қайызғақты шаш б) құрғақ шаш в) қалыпты шаш г) жұқа шаш 169. Гиперкератинизация дегеніміз не? а) шаш түрі ə) қайызғақ б) бит в) сірке г) жұқа шаш 170. Құрғақтылықпен бас терісінің дұрыс қоректенбеуінің нəтижесінде шашта не пайда болады? а) бит ə) сірке б) гиперкератинизация в) дегидратация г) қайызғақ 171. Шаштың химиялық құрамы? а) көміртегі, сутегі, азот күкірт, О2 ə) йод, темір б) магний, йод в) темір, бром, калий г) кальций 172. Шаштың шатасу түрін жазу үшін қандай тарақтарды қолдануға болады? а) темір тісті ə) ағаш тісті б) аралы тісті в) пластмасса түріндегі г) үлкен тістері бар тарақтар 172. Тері сезімталдылығының негізгі көзқарастарын қалыптастырған авторлар? а) Von M. Frey, A.Goldsheider, H. Head, J.P. Nafe 217

ə) A.B.Vollbo, K.T. Hagbarth, J.P. Nafe б) P.D. Wall, Von M. Frey, J.P. Nafe в) A. Goldsheider, R. Melzack, Von M. Frey г) A.B.Vollbo, R. Melzack 173. Тері сезімталдығының қазіргі кезге сай гипотеза авторлары? а) H. Head, J.P. Nafe ə) Melzack, P.D. Wall б) Von M Frey, J.P. Nafe в) H. Head, P.D. Wall г A.B.Vollbo, R. Melzack 174. Адам жəне жануарлар рецепторларында айырмашылықтары бар ма? а) жануарлар рецепторлары тек тітіркендіргішті қабылдайды ə) адам рецепторлары тек қозуға ғана жауап береді б) жануарлар рецепторларының белсенділігі адамдардікіне қарағанда төменірек в) жануарлар рецепторларының белсенділігі адамдардікіне қарағанда жоғары г) дұрыс жауап жоқ 175. Ауырсынуды қоздыратын ми аймағы? а) гипофиз ə) эпифиз б) гипоталамус в) орталық ми г) аралық ми 176. Тактильді сезімталдылық қай жерде көп орналасқан? а) ішкі мүшелер, иық, алақан, т.б. ə) саусақ, табан, сыртқы жыныс мүшелерінің, сүт бездерінің емізікшелерінде т.б. б) мойын, бет, жамбас, балтырда, т.б. в) барлық дене мүшелерінде г) арқада, құлақта, мұрын ұшында, т.б. 177. Суық пен жылыны сезу рецепторлары? а) механорецепторлар ə) ноцирецепторлар б) инкапсулданған рецепторлар в) терморецепторлар г) тез бейімделетін рецепторлар 218

178. Теріде тітіркендірудің преадапторлық рецепторлары? а) Руффини денешіктері ə) Пачинни денешіктері б) Меркель денешіктері в) Мейсснер денешіктері г) Барр денешіктері 179. Ноцирецепторлардың негізгі типтері? а) механикалық, жылулық ə) тез бейімделетін, баяу бейімделетін б) суық сезгіш. Жылу сезгіш рецепторлар в) механорецепторлар, терморецепторлар г) маманданған, маманданбаған 180. Ауырсыну рецепциясы немен байланысты болады? а) терімен ə) тіл асты жұлынмен б) жұлынмен в) тимуспен г) таламуспен 181. Жіңішке жүйке талшықтары қандай сезімталдықпен сипатталады? а) əлсіз ə) санды б) сапалы в) диффузды г) жақсы маманданған 182. 1968 жылы адам жүйкеталшығына вольфрамдық микроэлектродтарды енгізу арқылы аксондар белсенділігін тіркеген ғалымдар? а) Hensel, E. Hering ə) A.B.Vallbo, K.T. Hagbarth б) J. Locke, J.D. Herdy в) H.C. Bazett, B. Mcglone г) H. Head, P.D. Wall 183. Механорецепторлардың саны мен күнделігі бойынша бірінші орында тұратын адам мүшесі? а) қолы ə) аяғы б) мойын в) құлағы г) ерні 219

184. Механорецепторлардың қабылдау қабілеттілігі? а) 2-2000 гц ə) 1-500 гц б) 1-800 гц в) 3-3000 гц г) 1-1000 гц 185. Механорецепторлардың максималды сезімталдығы орта температурасы...... болғанда қалыптастырылады? а) 0-10 ºC ə) 10-20 ºC б) 20-30 ºC в) 30-40 ºC г) 40-50 ºC 186. Денені вертикальды жағдайда ұстап тұрудағы маңызы зор сезімталдық? а) тактильді ə) суықты сезу б) жылыны сезу в) ауырсыну г) термосезімталдылық 187. Тері ішіне 54 молекуласында енгізгенде ауруды, ал аз мөлшерде енгізгенде қышынуды тудыратын химиялық зат? а) ацетилхолин ə) гистамин б) брадикинин в) серотонин г) ацетилсалицил қышқылы 188. Механикалық ноцирецептор əсер ету мысалы? а) ортаның жылынуы ə) қол тиіп кеткенде б) тері температурасының өзгеруі в) химиялық тітіркендіргенде г) теріні инемен шұқығанда 189. Ауырсыну пайда болған аймақтағы химиялық зат? а) Н ионды концентрация ə) С ионды концентрация б) К ионды концентрация в) Р ионды концентрация г) Nа ионды концентрация 220

190. Баяу бейімделетін рецепторларға жатады? а) Меркель денешіктері, Руффини ұштары ə) Пачини денешіктері, шаш фолликулдарының рецепторлары б) алақан рецепторлары в) Фатер Пачини денешігі, Меркель денешігі г) Руффини ұштары, алақан рецепторлары 191. Жылымен тітіргендіргенде адам алақанының терісі ...... тең, температура айырмашылығын бірден өзгертсе (250мс) қай температураны сезеді? а) 0,25 ºC-ге ə) 0,5 ºС-ге б) 0,75 ºС-ге в) 1 ºС-ге г) 2 ºС-ге 192. Саусақтың папиллярлы өрнектері ....... болады: а) барлық адамдарда бірдей ə) аяқ пен қол саусақтарында бірдей б) тек егіздердің саусақтарының өрнектері бірдей в) əр адамда əртүрлі г) əрбір саусақтың өзіне тəн өрнектері болады 193. Теріге тəн тосқауыл жүйелері түрлері қандай? а) активті ə) пассивті б) спецификалық в) спецификалық емес в) активті де, пассивті түрлері кездеседі 194. Лангерганс жасушалары эпидермисте қандай қызмет атқарады? а) макрофагтардың ə) фагоцитарлық б) лимфойдты в) макрофаг пен лимфойдты г) фагоцитарлы жəне лимфойдты 195. Егер бетіңізді тазартқыш сүтпен сүртсеңіз жəне оны сумен шайсаңыз, теріңіз қандай күйде болады? а) тартылып, бетке бір нəрсе жетпей тұрғандай болады. ə) жағымсыз əсері жоқ, тегіс. б) кейбір жерлері ашиды, құрғақ. в) өте жағымды, нəзік г) кейбір жерлері құрғақ, кейбір жерлері тегіс 221

196. Егер бетіңізге тазартқыш крем жақсаңыз, теріңіз қандай күйде болады? а) салыстырмалы түрде жағымды ə) жағымсыз əсері жоқ, тегіс б) кейбір жерлері жағымды, кейбір жерлері ашиды в) өте майлы г) кейбір жерлері майлы, кейбір жерлері тегіс 197. Тəуліктің ең белсенді уақытысында теріңіз қандай күйде болады? а) құрғақ, қабыршақтанған ə) таза жəне балғын болып көрінеді б) теріде қабыршақтанған дақтар пайда болып, аздап қызарады в) жалтырайды г) маңдай, мұрын, иек аймақтары майлы жылтыл болады 198. Безеулер қандай теріге жиі шығады? а) таза теріде ə) құрғақ теріде б) майлы теріде в) аралас теріде г) сезімтал теріде 199. Мимикалық əжімдер қандай бет терісіне ерте түседі? а) таза теріге ə) құрғақ теріге б) майлы теріге в) аралас теріге г) сезімтал теріге 200. Зақымданған тырнақ аппараты қалпына келе ала ма? а) өзін-өзі тез қалпына келтіреді ə) өзін-өзі қалпына келтіре алмайды б) өзін-өзі мүлде қалпына келтіре алмайды в) жаңара алмайды г) жойылып кетеді

222

ЫС АРТУЛАР

АКТГ – адренокортикотропты гормон АГ – антиген АКД – аллергиялық контакті дерматит АД – антидене АМФ – аденозинмонофосфат БАН – биологиялық активті нүктелер ГЗТ – əлсіз типті гиперсезімталдық ГНТ – жедел типті гиперсезімталдық ГМФ – гуанозинмонофосфат ДОФА – диоксифенилалонин ДНХБ – динитрохлорбензол ЖТҚ – жарық таратушы қасиет ЖМАБ – жоғарғы табалдырықты механорецепторлық ауру бірліктері ИК – иммундық комплекс КА – катехоламиндер МСГ – меланостимулдеуші гармон МДС – А-əлсіз əсер ететін анафилаксияның субстанциясы НАД – никотинамид-аденин-динуклеотид РТПХ – «иесіне қарсы шығушы трансплантат» реакциясы ТӨ – тер өткізгіштік С – комплемент УК – ультракүлгін сəулесі ОЖЖ – орталық жүйке жүйесі ОҚ – оптикалық қасиет ПГ – простагландиндер ПНБ – полимодалды ноцирецепторлық бірлік ЭӨ – электрөткізгіштік ЭФАТ – тимоцит активтенуінің эпидермалды факторы ФАВ – физиологиялық белсенді заттар

223

SДЕБИЕТТЕР

Негізгі: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Физиология человека: в 3 т. Т.1 /под ред. Р. Шмидта, Г. Тевса. – М., 2006. – 260 с. Сəтпаева Х.Қ., Нілдебаева Ж.Б., Өтепбергенов Ə.Ө. Адам физиологиясы. – Алматы: Білім, 2005. – 440 б. Несіпбаев Т.Н. Жануарлар физиологиясы. – Алматы: Қайнар, 1995. – 380 б. Дүйсембин Қ., Алиакбарова З. Жасқа сай физиология жəне мектеп гигиенасы 1-басылым: оқулық. – Алматы, 2003. – 400б. Кожа (строение, функция, общая патология и терапия) / под ред. А.М. Чернуха, Е.П. Фролова. – М.: Медицина, 1982. – 338 с. Торманов Н., Төлеуханов С. Адам физиологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 328 б. Төлеуханов С. Биофизика. – Алматы, 2012. – 304 б.

Қосымша: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология. – Алматы, 2006. – 140 б. Вавилов А.М. Опухоли кожи // Русский медицинский журнал. Т.9. – №3-4. – 2001. – С.23. Карпов А.А. Анатомия для всех: «кожа». – М., 2000. – 125 с. Федюкович Н.И. Анатомия и физиология человека. – М. 2003. – 355 с. Колпаков Ф.И. Проницаемость кожи. – М.: Медицина, 1973. – 235 с. Слынько П.П. Потоотделение и проницаемость кожи человека. – К.: Наука думка, 1973. – 248 с. Калантаевская К.А. Морфология и физиология кожи человека. – К.: Здоровья, 1965. – 125 с. Воробьев А.А., Быков А.С., Караулов А.В. Иммунология и аллергология. – М.: Практическая медицина, 2006. – 288 с. Амирова С.С., Амирова С.С. Практикум по электрофизиологии: учебное пособие. – М.: КГТУ, 2008. – 82 с.

224

МАЗМ НЫ

КІРІСПЕ .....................................................................................................3 1-тарау. ТЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ..................................8 1.1. Терінің құрылысы ..............................................................8 1.2. Терінің рецепторлық қызметі.............................................10 1.3. Тері торшаларының қызметі ..............................................12 1.4. Терінің типін анықтау ........................................................14 1.5. Терінің қорғаныстық қызметі ............................................15 1.6. Терінің термореттелу қызметі ............................................18 1.7. Терінің секреторлық қызметі ............................................21 1.8. Терінің иммунологиялық қызметі .....................................23 1.9. Терінің фенотиптік қызметі ...............................................25 2-тарау. ТЕРІНІҢ ЭЛЕКТРОФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ .......28 2.1. Биологиялық активті нүктелер ..........................................28 2.2. Терінің электр тогына жауап беруі ...................................35 2.3. Заттарды тасымалдаудың түрлері ......................................38 2.4. Биомембрана арқылы заттарды тасымалдау ....................40 3-тарау. ҚОЗҒЫШ ТКАНЬДЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ ..............................46 3.1. Иондық канал жəне клетка мембраналарының құрылысы мен қызметі ..............................................................47 3.2. Қозғыштық жəне қозу .........................................................50 3.3. Қозғыш тканьдер жəне олардың қасиеттері .....................53 3.4. Қозғыш тканьдердегі электрлік құбылыс .........................54 3.5. Биоэлектрлік құбылысты эксперимент арқылы зерттеу əдістері ...........................................................................55 3.6. Қозғыш тканьдердің тітіркендіру заңдары .......................55 3.7. Тұрақты токтың тканьдерге əсері ......................................59 4-тарау. ТЕРІНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ .................61 4.1. Тері рецепторларының морфологиялық жəне функционалдық сипаттамасы ..........................................61 4.2. Адамның тер бөлу жүйесінің функционалдық жағдайының ерекшеліктері .......................................................67 4.3. Тер бөлінуінің пульстік мінездемесі .................................71 4.4. Тердің қозғалмалы-кері қозғалыстың тері бетіне өтуі ....79 225

5-тарау. ТЕРІ СЕЗІМ МҮШЕСІ ...............................................................82 5.1. Тері сезімталдығының теориясы .......................................82 5.2. Тактилді сезімталдық .........................................................84 5.3. Суық пен жылыны сезіну ...................................................88 5.4. Ауруды сезіну ......................................................................91 6-тарау. ТЕРІ ИММУНОЛОГИЯСЫ .......................................................98 6.1. Терінің иммунологиялық реакциялардағы рөлі ...............98 6.2. Терінің иммунологиялық реакциясындағы эпидермистің рөлі ......................................................................103 6.3. Иммуногенездегі тері мен басқа мүшелер арасындағы құрылымдық аналогия .........................................105 6.4. Терінің иммунологиялық қызметтері ...............................106 6.5. Иммунокомпетентті клеткалар бөлетін медиаторлар жəне терінің бактериоцидтік жүйесінің арнайы емес факторлары ........................................................................109 7-тарау. ТЕРІНІҢ ҚОРҒАНЫШ МЕХАНИЗМІ .....................................112 7.1. Терінің иммундық қорғаныш механизмдері.....................112 7.2. Терінің бактериоцидтік белсенділігі ................................112 8-тарау. ТЕРМОРЕЦЕПТОРЛАР .............................................................117 8.1.Терінің терморецепторлары: жалпы мəліметтер...............117 8.2. Термосезгіштік жəне тіршіліктің температуралық диапазоны.......................................................119 8.3. Пойкилотермді жануарлардың терморецепторлары........120 8.4. Гомойтермді жануарлардың терморецепторлары ............122 9-тарау. ТЕРІНІҢ БИОХИМИЯСЫ .........................................................125 9.1. Меланин синтезі ..................................................................125 9.2. Минералды тұздар жəне су ................................................130 9.3.Дəрумендер ...........................................................................135 10-тарау. ТЕРІ ГИГИЕНАСЫ...................................................................140 10.1. Тері күтімі .........................................................................140 10.2. Ішкі мүше ауруларының теріге əсері .............................144 10.3. Терінің саңырауқұлақ аурулары .....................................150 10.4. Теріге кері əсер ететін факторлар ...................................152 10.5. Тері гигиенасы .................................................................153 10.6. Ағзаны шынықтыру .........................................................155 11-тарау. ТЫРНАҚТЫҢ ҚҰРЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ ..........................167 11.1. Тырнақтың құрылысы.......................................................167 226

11.2. Тырнақтардың өсуі мен құрылымы .................................170 11.3. Дененің микроқұрылымы .................................................172 11.4. Тырнақ аурулары ..............................................................174 12-тарау. ШАШТЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ ...........................179 12.1. Шаштың жалпы құрлысы .................................................179 12.2. Шаштың өсуі .....................................................................182 ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ .................................................................................189 ҚЫСҚАРТУЛАР .......................................................................................223 ƏДЕБИЕТТЕР ........................................................................................... 224

Оқу басылымы

Абылайханова Нұржанат Татуханқызы

ЭЛЕКТРОФИЗИОЛОГИЯ Оқу құралы Стереотиптік басылым Редакторы Г. Рүстембекова Компьютерде беттеген Ұ. Əбдіқайымова Мұқабасын безендірген Қ. Өмірбекова Мұқабаны безендіруде сурет www.bcm.es сайтынан алынды

ИБ №8661 Ба су ға 12.01.2020 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Көлемі 14,25 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс. Тапсырыс №3195. Таралымы 230 дана. Бағасы келісімді. Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» бас па үйі. 050040, Алматы қаласы, əл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспа үйі баспаханасында басылды.