Абайдың поэтикалық әлемі Поэтический мир Абая: монография 9786010413771

Монографияда Абайдың көркемдік әлемінің ерекшелігі зерттеледі. Дискурс, диалог талдаудың негізінде авторлар өлеңдерінің

808 84 2MB

Kazakh Pages [190] Year 2020

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Абайдың поэтикалық әлемі  Поэтический мир Абая: монография
 9786010413771

Citation preview

ӘЛ-ФАРАБИ атын­дағы ҚА­ЗАҚ ҰЛТ­ТЫҚ УНИ­ВЕР­СИТЕТІ

А.Б. Те­мір­бо­лат Н.Ж. Кен­же­ға­раев

АБАЙ­ДЫҢ ПОЭТИ­КА­ЛЫҚ ӘЛЕМІ ПОЭТИ­ЧЕС­КИЙ МИР АБАЯ Стереотипное издание

Ал­ма­ты «Қа­зақ уни­вер­си­те­ті» 2020

ӘОЖ 821.512.122.0(035.3) КБЖ 83.3(5 Қаз) Т 33 Баспаға әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология, әдебиеттану және әлем тілдері факультетінің Ғылыми кеңесі және Редакциялық баспа кеңесі шешімімен ұсынылған Пі­кір жаз­ған­дар: фи­ло­ло­гия ғы­лым­да­ры­ның док­то­ры, про­фес­сор З.Н. Сейіт­жа­нов фи­ло­ло­гия ғы­лым­да­ры­ның док­то­ры, про­фес­сор Т.С. Те­бе­ге­нов фи­ло­ло­гия ғы­лым­да­ры­ның кан­ди­да­ты А.Қ. Қа­лиева

Т 33

Те­мір­бо­лат А.Б. Абайдың поэтикалық әлемі – Поэтический мир Абая: монография / А.Б. Темірболат, Н.Ж. Кенжеғараев. – Стер. изд. Алматы: Қазақ университеті, 2020. – 190 б. ISBN 978-601-04-1377-1 Мо­ног­ра­фияда Абай­дың көр­кем­дік әле­мі­нің ерек­ше­лі­гі зерт­те­ле­­ді. Дис­курс, диа­лог тал­дау­дың не­гі­зін­де ав­тор­лар өлең­де­рі­нің та­би­ға­тын аша­ ды. Хро­но­топ ка­те­го­риясы­на көп на­зар ауда­ры­ла­ды. Абай өлеңде­рі­нің уа­ қыт пен ке­ңіс­тік құ­ры­лы­мы мен қыз­мет­те­рі анық­та­ла­ды. Мо­ног­ра­фиялық зерт­теу фи­ло­ло­гия фа­куль­тетте­рі­нің оқы­ту­шы­ла­ры мен док­то­ра­нт­та­ры­на, ма­ги­ст­рант­та­ры мен сту­де­нт­те­рі­не, жал­пы әде­ биетсүйер қауым­ға ар­нал­ған. В мо­ног­ра­фии исс­ле­дует­ся своеоб­ра­зие ху­до­же­ст­вен­но­го ми­ра Абая. На ос­но­ве ана­ли­за дис­кур­са, диало­га ав­то­ры раск­ры­вают при­ро­ду его поэ­ зии. Боль­шое вни­ма­ние уде­ляет­ся ка­те­го­рии хро­но­то­па. Выяв­ляют­ся функ­ ции вре­ме­ни и прост­ранс­тва в поэзии Абая. Мо­ног­ра­фи­чес­кое исс­ле­до­ва­ние ад­ре­со­ва­но пре­по­да­ва­те­лям, док­то­ ран­там, ма­ги­ст­ран­там, сту­ден­там филологического фа­куль­те­та и всем, ин­ те­ре­сующим­ся ли­те­ра­ту­рой.

ӘОЖ 821.512.122.0(035.3) КБЖ 83.3(5 Қаз) ISBN 978-601-04-1377-1

© Темірболат А.Б., Кенжеғараев Н.Ж., 2020 © Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2020

КІ­РІС­ПЕ

А

бай шы­ғар­ма­шы­лы­ғы қа­зақ ғы­лы­мын­да ең көп зерт­ тел­ген ны­сан­дар­дың бі­рі. Әде­биета­ну­шы ға­лым­дар ақын шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­ның түр­лі қыр­ла­ры­на зерт­теу жүр­гі­зіп, ір­ге­лі мо­ног­ра­фиялар жа­риялан­ды. Абайтану ғы­лы­мы­ның ір­ге­та­сын қа­лап, ақын шы­ғар­ма­шы­лы­ ғын тұ­тас зерт­теу­де жан­қияр­лық ең­бек ат­қар­ған Мұх­тар Әуе­зов­ тің сал­ған даң­ғыл жо­лы ғұ­ла­ма­ның шы­ғар­ма­шы­лы­ғын зерт­теу­дің биік ме­же­сі­не, эта­ло­ны­на ай­нал­ды. Жал­пы Қа­зақ­стан әде­биет­та­ нуы ғы­лы­мы да Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғын зерт­теу­мен қа­лып­тас­ты де­сек, ар­тық айт­қан­дық емес. Сон­дық­тан да Абай шы­ғар­ма­шы­ лы­ғы ту­ра­лы сөз айту кез-кел­ген зерт­теу­ші­ге оңай түс­пе­сі анық. Адам­дық­тың, ақын­дық­тың, ой­шыл­дық­тың, аза­мат­тық­тың заң­ғар шы­ңы­на шық­қан ақын шы­ғар­ма­шы­лы­ғы ту­ра­лы сөз қоз­ғау үшін зерт­теу­ші­нің ал­ды­мен да­на­ның айт­қан­да­рын тұ­шы­на ала­тын қа­ бі­лет-қа­ры­мы, да­ры­ны, бі­лі­мі бо­луы қа­жет. Абай шы­ғар­ма­шы­ лы­ғын тал­дау ға­лым­нан көп­те­ген із­де­ніс­ті, өре­ні, сер­гек са­на­ны, шал­қар ша­быт­ты, рия­сыз кө­ңіл­ді, ақ жү­рек­ті қа­жет ете­ді. А. Құ­нан­баев шы­ғар­ма­шы­лы­ғы әр жыл­дар уақы­тын­да көр­ нек­ті ға­лым­дар та­ра­пы­нан мо­ног­ра­фиялық тұр­ғы­дан зерт­тел­ ді. Ақын поэзия­сын тал­да­ған М. Әуе­зов, С. Мұ­қа­нов, Қ. Жұ­ма­ лиев, Ә. Жи­рен­чин, З. Ах­ме­тов, М.С. Силь­ченко, А. Нұр­қа­тов, М. Ба­зар­баев, Ж. Ыс­ма­ғұ­лов, М. Мыр­зах­ме­тұлы, тіл­ші-ға­лым­дар Р. Сыз­дық, Қ. Өмі­рә­лиев, пе­да­го­ги­ка, пси­хо­ло­гия са­ла­сын­да­ғы Т. Тә­жі­баев, Қ. Жа­рық­баев, фи­ло­соф­тар Қ. Бей­сем­биев, М. Бу­ ра­баев, М. Орын­бе­ков, Ғ. Есім, Ә. Ны­сан­баев, т.б. сын­ды ға­лым­ дар­дың мо­ног­ра­фияла­ры­мен қа­тар, Алаш ұран­ды әде­биет пен әде­биет­та­ну­дың өкіл­де­рі А. Байт­ұр­сы­нұлы, М. Ду­ла­тұлы, Ж. Ай­ мауытұлы, М. Жұ­ма­бай­ұлы­ның, Ке­ңес дәуірі ал­ғаш­қы ке­зе­ңін­де 3

І. Жан­сү­гі­ров, І. Қа­бы­лов, Ы. Мұс­там­баев, Қ. Жұ­ба­нов, Ғ. Сағ­ди­ дің, соң­ғы ке­зең­дер­де З. Қаб­до­лов, С. Қи­ра­баев, Ә. Дер­бі­са­лин, Т. Нұр­та­зин, Т. Қо­жа­кеев, Г. Қам­бар­баева, Б. Кә­рі­баева, Б. Майтанов, Ж. Дә­де­баев, Қ. Мә­ді­баева, А. Ісі­ма­қо­ва т.б. ға­лым­дар­дың сү­бе­лі зерт­теу ма­қа­ла­ла­ры жа­рық көр­ді. Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­ на қа­лам тер­бе­ген қа­зақ­тың айтулы су­рет­кер­ле­рі Т. Әлім­құ­лов, Д. Дос­жан, Т. Ша­пай, т.б. ең­бек­те­рі ой­шыл­дың ақын­дық әле­мін та­ну­ға елеу­лі үлес бо­лып қо­сыл­ды. Қол­да­ры­ңыз­да­ғы ең­бек Абай өлең­де­рі­нің поэти­ка­сы­на ар­ на­лып отыр. Абай өлең­де­рі­нің поэти­ка­сы осы уа­қыт­қа дейін он­да­ған ға­лым­дар­дың зерт­теу­ле­рі ар­қы­лы бү­ге-шү­ге­сі­не дейін зерт­те­лі­ніп қой­ыл­ған жоқ па, олар­ға не қо­су­ға бо­ла­ды де­ген ой туын­дауы мүм­кін. Ақын поэзиясы едәуір зерт­те­лін­ге­ні­мен тү­бе­ гей­лі зерт­те­лі­ніп қой­ыл­ды деп айта ал­ма­сақ ке­рек. Өмір, қо­ғам сияқ­ты ғы­лым да бір ар­на­да тұ­ра бер­мейді. Қа­зақ қо­ға­мы ат­та­ ған жа­ңа қо­ғам­ның ғы­лы­мы да жа­ңа са­ты­ға кө­те­рі­луі тиіс. Ке­ше­ гі Ке­ңес­тік дәуір тұ­сын­да­ғы жа­бық сая­сат, әлем­дік әде­биет­та­ну ғы­лы­мы­ның озық үл­гі­ле­рі­мен та­ны­су­ға мүм­кін­дік бе­ріл­ме­ген­ді­гі де ақи­қат. Дәс­түр­лі әде­би тал­дау өз мүм­кін­ді­гін сар­қа пай­да­лан­ ға­ны­мен, әде­биет­та­ну ме­то­до­ло­гиясын­да кем­шін қа­лып жат­қан мә­се­ле­лер жоқ емес. Ақын поэзия­сын қа­зір­гі таң­да­ғы ин­но­ва­циялық тә­сіл­дер­ мен – ке­шен­ді зерт­теу тә­сі­лі, дис­курс­тық, теория­лық, диа­лог­ тық поэти­ка, нар­ра­та­тив­ті поэти­ка ар­қы­лы зерт­теу қол­ға алын­ ды. Дис­курс­тық поэти­ка ав­тор са­на­сын­да, әле­мін­де шы­ғар­ма­ның өзе­гі, түп­кі ойы­ның туын­дау үде­рі­сі­нен бас­тап, оның бел­гі­лі бір түр­ге айна­лып, маз­мұн­да­лып, мә­тін бо­лып жа­ра­ты­лып, «кін­дік үзуі­нен», жа­рық­қа шы­ғуынан, сөз өне­рі­нің та­ным­дық, таң­ба­лық, эс­те­ти­ка­лық, эти­ка­лық, ком­му­ни­ка­тив­тік та­би­ға­ты­на сай түр­лі ма­ғы­на­лар­мен көм­ке­рі­ліп, эт­но­мә­де­ни ақ­па­рат­пен сы­ғым­да­лып, «код­та­лып» қа­был­дау­шы қауым­ға жет­кі­зі­луімен қа­тар, қа­был­дау­ шы та­рап­тың қа­был­дау ме­ха­ни­зм­де­рі, дең­гей-дә­ре­же­сі, оны бой­ ға сі­ңі­руі мен қа­был­дан­ған дү­ниеден әсер ала бі­луі, одан нә­ти­же шы­ға­руы, ба­ға­ла­нуы мә­се­ле­ле­рін қа­рас­ты­ра­ды. Ав­тор өз туын­ ды­сы­ның өмір жо­лын бағ­дар­лап оты­ра­тын­дық­тан, әлеу­мет­тік қа­ ты­нас­қа түс­кен, «кін­ді­гі ке­сіл­ген» мә­тін көз­дел­ген нә­ти­же­ге қол жет­кіз­ді ме, жоқ па де­ген кон­цеп­ция, шы­ғар­ма­шы­лық­тың ке­рі қайту реак­циясы да ди­ку­рс­тық поэти­ка шең­бе­рі­не зерт­те­ле­ді. Су­ рет­кер­дің шы­ғар­ма­шы­лық жо­лы­ның ке­ле­сі са­ты­сы­на өтуі үшін 4

шы­ғар­ма­шы­лық­тың соң­ғы ны­са­ны «қа­был­дау­шы реак­циясы» шы­ғар­ма­шы­лық үде­ріс­ке елеу­лі ық­пал ти­гі­зе­тін­дік­тен, ке­зін­де Арис­то­тель өнер заң­ды­лық­та­ры­ның бас­ты­сы са­на­ған «ав­тор – шы­ғар­ма – қа­был­дау­шы» үш­та­ға­ны­ның ара­қа­ты­на­сын, өза­ра­бай­ ла­ны­сын дис­курс­тық поэти­ка ар­қы­лы тү­сі­ну мүм­кін бо­ла­ды. Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғы әра­лу­ан дү­ниелер­ден тұ­ра­ды. Ақын­ ның мұн­дай түр­лі тә­жі­ри­бе­лер­ге ба­руының да өзін­дік мә­ні бар. Қо­ғам­дық қа­жет­ті­лік ав­тор­дың түр­лі ар­на­лар­ды, дис­курс­ты із­дес­ ті­ріп, түр­лі жанр­лар­ға, фор­ма­лар­ға жү­гі­нуіне итер­ме­ле­ді. Абай­ дың шы­ғар­ма­шы­лық диа­лек­ти­ка­сы­ның эво­лю­циялық жо­лы­на көз жі­бер­сек, со­пы­лық са­рын­да туын­да­ған ал­ғаш­қы өлең­де­рі­нен бас­тап, фольклор­лық өлең үр­ді­сін, жы­раулық өлең үр­ді­сін қол­ дан­ған өлең­де­рі­мен қа­тар, кә­ні­гі ли­рик­тік, реа­лис­тік, ро­ман­ти­ка­ лық тә­сіл­дер­ге қол жет­кі­зуі, жанр­дың шең­бе­рін­де реа­лизм мен ро­ман­тизм­нің де аясы­нан шы­ғып, мо­дер­нис­тік, эк­зис­тен­циялық са­рын­ға ұла­суы шы­ғар­ма­шыл тұл­ға­ның же­ке тұл­ға ре­тін­де­гі да­ ра­лы­ғы­мен қа­тар, өз қан­дас­та­рын ға­на емес, күл­лі адам­зат­тық адам­дық­тың биік жо­лы­на үн­деудің кө­рі­ні­сі бо­лып та­бы­ла­ды. За­ ман­да­сын, қан­да­сын, елін тү­зет­пек бол­ған ақын шы­ғар­ма­шы­лық мех­нат ба­ры­сын­да ұлт­тық шең­бер­ден оза шы­ғып, адам­зат­тық өріс­ке кө­те­рі­ліп, «адам­ды тү­зеу», «адам бо­лу», «то­лық адам» бо­ лу идеяла­рын көз­деп, бар­ша адам­зат­қа ар­най­ды. Ақын шы­ғар­ма­ шы­лы­ғы­ның өріс­теуіне, да­му­ына бас­ты қоз­ға­ғыш күш бо­ла­тын кри­те­рий – мақ­сат, дис­курс­тық ст­ра­те­гия, ны­са­на де­сек, мақ­сат ав­тор­дың өзі, не шы­ғар­ма­шы­лы­ғы емес, дис­курс­тық ст­ра­те­гия – қа­был­дау­шы по­люс, қо­ғам, ха­лық, адам­зат екен­ді­гі ай­қын­да­ла­ды. Әде­биет­та­ну­шы Абай­дың өлең­де­рі­нің бә­рі ли­ри­ка емес­ті­гін бі­ле­ді. Абай­дың ли­ри­ка­сы ли­ри­ка жан­ры­ның мүм­кін­ді­гін ша­ рық­тау ше­гі­не жет­кіз­ді. Ақын­ның ли­ри­ка­сы ли­ри­ка­ның бас­тап­ ты функ­циясы­на, өнер­дің не­гіз­гі тек­те­рі­нің бі­рі­не жа­қын мін­дет ат­қар­ды. Өнер­дің те­гі ре­тін­де­гі ли­ри­ка өз мой­ны­на эпос­тың да, дра­ма­ның да жү­гін ар­та бе­ре­тін бол­ған. Абай­дың поэзиясы да со­ лай, оның өлең­де­рін­де про­за­ға жүк бо­ла­тын әлеу­мет­шіл­дік, шын­ шыл­дық, дра­ма­ға жүк бо­ла­тын тар­тыс, кол­ли­зия да орын ала­ды. Пуб­ли­цизм, пси­хо­ло­гизм, дра­ма­тизм, про­за­изм Абай поэзиясы­на тән дү­ниелер. Қа­зір­гі әде­биет­та­ну ғы­лы­мы шы­ғар­ма­шы­лық поэти­ка­сын зерт­те­ген­де қол­да­на­тын «ақын­дық әлем», «көр­кем­дік әлем», «ли­ ри­ка­лық әлем» әдіс­те­рі өнім­ді са­на­ла­ды. Алай­да осы әлем­дер­ 5

ді зерт­теу­ші­лер дис­курс­тық тал­дау­ға аса жү­гі­не бер­ме­ген­ді­гі де шын­дық. Көр­кем­дік әлем «ав­тор – шы­ғар­ма – қа­был­дау­шы» үш­ та­ға­ны­ның бір­лі­гі, өза­ра­қа­ты­на­сы ар­қы­лы ға­на туын­дайт­ын­ды­ ғын ес­ке­ре бер­мейді. Қа­был­дау­шы­ның ав­тор­ға, қа­был­дау­шы­ның шы­ғар­ма­ға әсе­рі, ық­па­лы ту­ра­лы мә­се­ле, сон­дай-ақ ав­тор­дың са­на­сын­да­ғы шы­ғар­ма­ның туу ме­ха­ни­зм­де­рі теория­лық тұр­ғы­ дан тү­сін­ді­рі­ліп, шы­ғар­ма­ның құ­ры­лы­мын конст­рук­ция­лау­да­ғы жүйе­лер мен де­таль­дар, оның та­ным­дық кон­цеп­циясы мен қа­ был­дау­шы­ға әсе­рі, ре­це­пиент­тің қа­был­дау мә­се­ле­ле­рі Қа­зақ­стан әде­биет­та­нуын­да кен­же қа­лып ке­ле­ді. Зерт­теу ең­бе­гі осы қор­да­ лан­ған кө­кейт­ес­ті мә­се­ле­лер­ді ин­но­ва­циялық тә­сіл­дер­мен са­рап­ тау­ға ар­на­ла­ды.

6

ПРЕ­ДИС­ЛОВИЕ

Т

вор­чест­во Абая Ку­нан­баева – од­на из наибо­лее яр­ких ст­ра­ниц ис­то­рии ка­за­хс­кой ли­те­ра­ту­ры. Его произ­ве­ де­ния, про­ни­зан­ные глу­бо­ки­ми фи­ло­со­фс­ки­ми раз­ думьями о судь­бе на­ро­да, проб­ле­мах бы­тия, пси­хо­ло­гии лич­нос­ ти, на­пол­нен­ные тон­ким ли­риз­мом, ме­ло­дией ка­за­хс­ких сте­пей по­ко­ряют чи­та­те­лей са­мых раз­ных по­ко­ле­ний. От­сю­да прис­таль­ ный ин­те­рес исс­ле­до­ва­те­лей к нас­ле­дию Абая. Его твор­чест­во ак­тив­но об­суж­дает­ся на кон­фе­рен­циях, сим­по­зиумах, ст­ра­ни­цах пе­ча­ти. Уче­ные-ли­те­ра­ту­ро­ве­ды, кри­ти­ки ст­ре­мят­ся ос­мыс­лить бо­га­тс­тво и мно­гог­ран­нос­ть ху­до­же­ст­вен­но­го ми­ра ве­ли­ко­го пи­ са­те­ля-мыс­ли­те­ля. В дан­ной мо­ног­ра­фии объек­том исс­ле­до­ва­ния ­стано­вит­ся поэзия Абая Ку­нан­баева. Она впер­вые ос­мыс­ляет­ся ск­возь приз­му теории дис­кур­са и проб­ле­мы хро­но­то­па, яв­ляющих­ся од­ни­ми из наибо­лее ак­ту­аль­ных и перс­пек­тив­ных нап­рав­ле­ний сов­ре­мен­ но­го ли­те­ра­ту­ро­ве­де­ния. Опи­раясь на дос­ти­же­ния гу­ма­ни­тар­ ной нау­ки, ис­поль­зуя но­вей­шие ме­то­ды исс­ле­до­ва­ния, ав­то­ры раск­ры­вают осо­бен­нос­ти ху­до­же­ст­вен­ной сис­те­мы ли­ри­чес­ких произ­ве­де­ний Абая. В цент­ре вни­ма­ния ока­зы­вает­ся при­ро­да его твор­чест­ва. В мо­ног­ра­фии дает­ся но­вый взг­ляд на поэти­чес­кое нас­ле­дие клас­си­ка. Рас­суж­дая о спе­ци­фи­ке дис­кур­са, под­вер­гая де­таль­но­му ана­ли­зу ка­те­го­рии вре­ме­ни и прост­ранс­тва в конк­ рет­ных произ­ве­де­ниях, ав­то­ры тем са­мым по­ка­зы­вают мно­гог­ ран­нос­ть и са­мо­быт­ность поэти­чес­ко­го ми­ра Абая Ку­нан­баева. Ра­бо­та вы­пол­не­на на двух язы­ках. В ней объеди­не­ны исс­ле­ до­ва­ния по двум раз­ным, но в то же вре­мя взаи­мос­вя­зан­ным нап­ рав­ле­ниям сов­ре­мен­но­го ли­те­ра­ту­ро­ве­де­ния. Теория дис­кур­са и теория хро­но­то­па до­пол­няют друг дру­га, раск­ры­вая осо­бен­нос­ти 7

ми­ро­во­зз­ре­ния, пси­хо­ло­гии, мас­терс­тва пи­са­те­ля, его кон­цеп­ции бы­тия и лич­нос­ти. В про­цес­се исс­ле­до­ва­ния ав­то­ра­ми мо­ног­ра­ фии вы­ра­ба­ты­вает­ся прост­ранст­вен­но-вре­мен­ная мо­дель поэти­ чес­ко­го дис­кур­са произ­ве­де­ний Абая. Дан­ная ра­бо­та на­хо­дит­ся в рус­ле тен­ден­ций раз­ви­тия сов­ре­ мен­ной гу­ма­ни­тар­ной нау­ки, от­ли­чи­тель­ны­ми чер­та­ми ко­то­рой яв­ляют­ся ин­тег­ра­ция дос­ти­же­ний ли­те­ра­ту­ро­ве­де­ния, линг­вис­ ти­ки, пси­хо­ло­гии, фи­ло­со­фии, эс­те­ти­ки, ри­то­ри­ки, со­ци­оло­гии, теории ком­му­ни­ка­ции; меж­дис­цип­ли­нар­ные исс­ле­до­ва­ния. Мо­ног­ра­фия имеет теоре­ти­чес­кое и прак­ти­чес­кое зна­че­ние. На при­ме­ре ана­ли­за конк­рет­ных произ­ве­де­ний Абая в ра­бо­те раск­ры­вает­ся суть, при­ро­да поэти­чес­ко­го дис­кур­са, ка­те­го­рии хро­но­то­па.

8

1. АБАЙ ӨЛЕҢ­ДЕРІ­НІҢ ДИС­КУРС­ТЫҚ ТАБИҒАТЫ

1.1. Дис­курс жә­не диа­лог, әде­би дис­курс пен көр­кем мә­тін ұғым­да­ры­ның ара­қа­ты­на­сы Қа­зір­гі әде­биет­та­ну ғы­лы­мын­да көр­кем шы­ғар­ма­ны тал­дау­да жа­ңа кон­цеп­циялар ор­та­ға шы­ғу­да. Көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық­тың, сөз өне­рі­нің өнер ре­тін­де­гі та­би­ға­ты­на сәй­кес, оның қыр­ла­рын, әде­биет­ті қай­рат­кер­лік­тің, шы­ғар­ма­шы­лық­тың те­гі ре­тін­де қа­ рас­ты­ра­тын жа­ңа са­ла­лар­дың бі­рі – көр­кем дис­курс теориясы. Қо­ғам­дық-гу­ма­ни­тар­лық ғы­лым­дар­да дис­курс ұғы­мы­на әлі нақ­ ты анық­та­ма бе­ріл­ген жоқ. Пә­на­ра­лық ка­те­го­рия ре­тін­де қа­рас­ ты­лып, әр түр­лі тү­сі­нік­тер бе­рі­ліп жүр. Көр­кем дис­курс­тың теориясы­на ден­де­мес бұ­рын, дис­курс де­ге­ні­міз не жә­не қа­зір­гі әде­биет­та­ну ғы­лы­мы қан­ша­лық­ты дең­ гейде зерт­тей ал­ды, әде­биет теориясы­на қан­дай же­міс, үлес әкел­ ді, дис­курс­ты әде­биет­та­ну­шы­лық әдіс ре­тін­де қол­да­ну өзін-өзі ақ­та­ды ма, Қа­зақ­стан әде­биет­та­нуы дис­курс­ты қан­ша­лық­ты дең­ гейде мең­гер­ді, қа­же­ті­не жа­ра­тып жа­тыр ма де­ген сұ­рақ­тар тө­ңі­ ре­гін­де ой қоз­ғап кө­рейік. «Мә­де­ни-фи­ло­со­фия­лық эн­цик­ло­пе­диялық сөз­дік­те» дис­курс ұғы­мы­на мы­на­дай анық­та­ма бе­рі­ле­ді: «Дис­курс (лат. discursus – сөз, баян­дау, әң­гі­ме­ле­су, сөй­ле­су) – сөй­ле­су ар­қы­лы бе­рі­ле­тін ой­дың әлеу­мет­тік ас­та­ры­на тал­дау бе­ре­тін ұғым-тер­мин. Ст­рук­ ту­ра­лис­тер ғы­лы­ми айна­лым­ға қос­қан бұл ұғым-тер­мин фи­ло­со­ фияда, со­ци­оло­гияда, се­ми­оти­ка­да, мә­де­ниет­та­ну­да, ког­ни­тив­ті тал­дау­лар­да қол­да­ны­ла­ды. Ұғым-тер­мин ар­қы­лы қан­дай да бір ті­ке­лей оқыр­ман­ға не тың­дау­шы­ға ба­ғыт­тал­ған кон­цеп­ция (ғы­лы­ ми, фи­ло­со­фия­лық) бел­гі­ле­не­ді. Дис­курс адам­дар­дың сөй­леу ар­ қы­лы жа­са­ған қа­рым-қа­ты­на­сы­нан кейін ға­на ма­ғы­на­сы бо­ла­ды, яғ­ни ма­ғы­на­сы мен бел­гі­сін, сөз бен ой­дың бір­лі­гін ай­қын­дайды» [1, 107]. Анық­та­ма­дан кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­дай қо­ғам­дық-гу­ма­ ни­тар­лық ғы­лым­дар­ға ор­тақ тер­мин­нің түп­кі ма­ғы­на­сы ауыз­ша 9

сөй­ле­су, ойды жет­кі­зу­ге бай­ла­ныс­ты туын­да­ған. Тіл бі­лі­мі­нің бір­не­ше са­ла­ла­рын­да те­рең қа­рас­ты­ры­лып, қол­да­ны­лып жүр­ген теория­ның көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық са­ла­сы­на қа­тыс­ты­ры­луы се­ миотик ға­лым­дар­дың аты­мен бай­ла­ныс­ты­ры­ла­ды. Әде­биет­тің, көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық­тың се­ми­оти­ка­лық, эс­те­ти­ка­лық, қом­ му­ни­ка­тив­тік та­би­ға­тын зерт­теу­ге ден қоя­тын фран­цуз ға­лы­мы Р.Барт дис­курс­ты бы­лай­ша та­ра­тып, тү­сін­ді­ре­ді: «1) «язык в дей­ ст­вии» язык в том ви­де в ка­ком он ис­поль­зует­ся го­во­ря­щим суб­ ъек­том; 2) вся­кое выс­ка­зы­ва­ние пре­вы­шающее по объему фра­зу и об­ра­зующее зна­чи­мое це­лое; 3) спо­соб язы­ко­во­го «упот­реб­ле­ ния» и сло­вес­но­го «по­ве­де­ния», тип ре­чи, на­вя­зы­ваю­щий го­во­ря­ ще­му оп­ре­де­лен­ное от­но­ше­ние к объек­ту и ха­рак­те­ри­зующий­ся на­ли­чием ря­да до­пол­ни­тель­ных пра­вил (уст­ный дис­курс, пись­ менный дис­курс, научный дис­курс, ли­те­ра­тур­ный, офи­ци­аль­ный, ин­тим­ный, жан­ро­вый, и.т.п.)» [2, 483]. Ауыз­ша сөй­леу­ге не­гіз­ дел­ген дис­курс­тың мо­де­лі кейін­гі тұс­та қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­дың түр­лі са­ла­ла­ры­на қон­ды­ры­лып, мо­де­лі­не ай­нал­ған. Р.Барт­тың дис­курс­тын түр­ле­рін көр­се­туін­де үл­кен мән жа­тыр. Ауыз­ша, жаз­ ба­ша, ғы­лы­ми, әде­би, рес­ми, ин­тим­дік, жанр­лық де­ген топ­тар­ға бө­лі­нуі, дис­курст­тың жан-жақ­ты та­би­ға­тын, ұғым­ның ау­қым­ды­ лы­ғын көр­се­те­ді. Өмір­дің өзі дис­курс. Қа­зақ фи­ло­ло­гия­сын­да бү­гін­гі кү­ні тіл бі­лі­мі са­ла­сын­да дис­ курс та­би­ға­тын зерт­теу­де мей­лін­ше іл­ге­рі­леуші­лік бай­қа­ла­ды. Бей­се­бе­ко­ва Д.С., Бүр­кіт­баева Г.Г., Жа­на­бе­ко­ва Г.Ж., Жұ­ма­ғұ­ло­ва Б.С., Са­де­но­ва А.Е., Са­ди­ро­ва К.Қ. сын­ды зерт­теу­ші­лер­дің ма­қа­ ла­ла­рын, «Абай­дың тіл­дік тұл­ға­сы: дис­курс­тық тал­дау мен кон­ цеп­ту­ал­ды жүйесі» ат­ты та­қы­рып­та док­тор­лық дис­сер­та­ция қор­ ға­ған Г.Ә.Мұ­ра­то­ва­ның ең­бе­гін, Н.Уәли­дің «Қа­зақ сөз мә­де­ниеті­ нің теория­лық не­гіз­де­рі» де­ген та­қы­рып­та­ғы док­тор­лық дис­сер­та­ ция жұ­мы­сын атап айт­сақ бо­ла­ды. Атал­мыш ең­бек­тер­де дис­курс теориясы­на тоқ­та­лып, тіл бі­лі­мі са­ла­сы ая­сын­да, шы­ғар­ма­шы­лық теориясы, ой­лау жә­не сөй­леу ерек­ше­лік­те­рі, стиль, стиль­дік ерек­ ше­лік­тер­дің қа­лып­та­суы сын­ды мә­се­ле­лер қа­рас­ты­ры­лып, дис­ курс жө­нін­де­гі та­ны­мы­мыз­ды ке­ңейтеді. Әде­биет­та­ну­шы ға­лым­ да­ры­мыз­дың дис­курс та­би­ға­ты тө­ңі­ре­гін­де­гі зерт­теу­ле­рі тіл­шіға­лым­дар­да­ғы­дай қо­мақ­ты деп айта ал­ма­сақ ке­рек. Ясауита­ну­шы ға­лым А.К.Ах­мет­бе­ко­ва­ның «Йа­сауи хик­мет­те­рі­нің поэти­ка­лық мә­ті­ні­нің дис­курс­тық фор­ма­сы», А.Б.Тұ­ма­но­ва­ның «От дис­кур­ са к ху­до­же­ст­вен­но­му дис­кур­су», бел­гі­лі ға­лым А.С.Ісі­ма­қо­ва­ 10

ның «Бү­гін­гі дү­ниежү­зі­лік әде­биет­та­ну ғы­лы­мы­ның мә­се­ле­ле­рі» ат­ты зерт­теу ма­қа­ла­ла­рын атап өт­кен жөн. Ал то­лым­ды түр­де­гі дис­курс та­би­ға­тын, оның көр­кем әде­биет пен әде­биет­та­ну­да­ғы си­па­тын та­ра­тып айт­ып бер­ген, әлем­дік әде­биет­та­ну ғы­лы­мын­ да­ғы дис­курс­ке, мә­тін теориясы­на бай­ла­ныс­ты ең­бек­тер­ді ыж­да­ һат­ты­лық­пен са­рап­тап шы­ғып, со­ны кон­цеп­циялар ұсы­на біл­ген ең­бек деп із­де­нім­паз ға­лым, фи­ло­ло­гия ғы­лым­да­ры­ның док­то­ры, Әл-фа­ра­би атын­да­ғы Қа­зақ Ұлт­тық уни­вер­си­те­ті­нің про­фес­со­ры Те­мір­ға­ли Есем­бе­ков­тың «Көр­кем мә­тін­ді тал­дау не­гіз­де­рі» ат­ты ғы­лы­ми ақ­па­ра­ты мол, кон­цеп­ту­ал­дық тұр­ғы­дан за­ма­науи, жа­ ңа­ша, бо­ла­шақ әде­биет­та­нуы­мыз­дың ме­то­до­ло­гиясын ай­қын­дап бер­ген оқу құ­ра­лын атауы­мыз ке­рек [3]. Ға­лым Т.Есем­бе­ков дис­курс­ты әде­биет­ті шы­ғар­ма­шы­лық­ тың те­гі ре­тін­де­гі бол­мы­сы­нан, көр­кем дис­курс теориясы­нан гө­ рі, әде­биет­ті шы­ғар­ма­шы­лық­тың же­мі­сі ре­тін­де, яғ­ни теория­лық поэти­ка тұр­ғы­сы­нан, көр­кем мә­тін­де­гі дис­курс та­би­ға­тын зерт­ теу­ді дұ­рыс деп та­нып, зерт­теу ны­са­ны­на ала­ды. «Соң­ғы кез­де­рі «мә­тін­ді» «дис­курс» ұғы­мы­мен ал­мас­ты­ру жиі бай­қа­ла­ды. Бұл тер­мин­ді ал­ғаш ғы­лы­ми айна­лым­ға ен­гіз­ген Э.Бен­ве­нист еді. Дис­курс пси­хо­ли­нг­вис­ти­ка мен праг­ма­ти­ка­да кең қол­да­ны­лып, мә­тін­ге қар­сы қой­ыл­ды, өйт­ке­ні ол өзі­не мә­тін­нің пай­да бо­лу эле­ ме­нт­те­рі (праг­ма­ти­ка) мен қа­был­дау ба­ры­сын (пси­хо­ли­нг­вис­ти­ ка) қа­рас­ты­ру­ды өзі­не ауда­рып ал­ған. Ен­де­ше дис­курс – мә­тін­ге қа­ра­ған­да ауқы­мы кең ұғым. Мә­тін – линг­вис­ти­ка­лық құ­бы­лыс, дис­курс – пән ар­қы­лы, яғ­ни мә­тін­ді ба­ғы­ты бар әлеу­мет­тік әре­кет деп қа­был­дайт­ын, оның пай­да бо­лу­ын, ба­ға­ла­нуын, тал­қы­ла­ну­ ын қа­рас­ты­ра­тын ұғым» [3, 11]. Со­ны­мен дис­курс, оның ішін­де көр­кем дис­курс екі ас­пек­ті тал­да­ны­луы ке­рек, ға­лым С.Н. Бройт­ман­ның кон­цеп­циясы бой­ ын­ша көр­кем дис­курс теориясы жә­не теоре­ти­ка­лық поэти­ка са­ла­ ла­ры дис­курс­ты кең ау­қым­да зерт­теу­ге мүм­кін­дік ту­ды­ра­ды [4]. Дис­курс шы­ғар­ма­шы­лық та­би­ға­тын ға­на емес, сол шы­ғар­ма­шы­ лық та­би­ға­ты мо­де­лі бо­ла­тын көр­кем шы­ғар­ма­ның да та­би­ға­тын зерт­теу­ге саяды. Теоре­ти­ка­лық поэти­ка, дис­кур­со­ло­гия ар­қы­лы көр­кем шы­ғар­ма­ның тууы, да­муы, қа­был­да­нуы, ба­ға­ла­нуы сын­ ды мә­се­ле­ле­рі­мен қа­тар: «дис­курс­тық тал­дау кез кел­ген кө­лем­ де­гі мә­тін­ге жүр­гі­зі­ле­ді де, мә­тін­нің лек­си­ка-се­ман­ти­ка­лық құ­ ры­лы­мы ға­на са­рап­тал­май­ды, мә­тін­ді кім жаз­ды, қа­шан, қай­да, кім­ге ар­нап жа­зыл­ды, қан­дай мақ­сат­пен жа­зыл­ды, тіп­ті ав­тор­дың 11

нор­ма­тив­ті ұстаны­мы, идеоло­гиялық, ба­ға­лаушы­лық ба­ғы­ты қан­ дай де­ген сұ­рақ­тар­ға жауап алы­ну үшін тал­дау (тіп­ті са­рап­та­ма деу­ге бо­ла­ды) жүр­гі­зі­ле­ді» [5, 18], – ға­лым Г. Мұ­ра­то­ва тұ­жы­ рым­да­ған­дай, көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық­ты тұ­тас, кон­цеп­ту­ал­ды, ке­шен­ді зерт­теу іс­ке аса­ды. Дис­курс ұғы­мын әде­биет­та­ну ғы­лы­мын­да әде­биет­та­ну­ шы­лар қан­ша­лық­ты дең­гейде жә­не қа­лай қол­да­нып жүр­ген­ді­ гі анық­та­луы қа­жет. Әде­биет­та­ну­да­ғы дис­курс мә­се­ле­сі фран­ цуз ға­лым­да­ры М. Фу­ко, Ц. То­до­ров, Ю. Крис­те­ва, Р. Барт, П. Се­рио, гол­лан­дия ға­лы­мы Т.А. Ван Дейк, итальян­дық ға­лым У. Эко, орыс ға­лым­да­ры М.М. Бах­тин, Ю. Лот­ман, И.П. Смир­но­ва, И.В. Са­мо­ру­ко­ва, Ю. Руд­нев, В.И. Тю­па, С.Н. Бройт­ман, Л. Царт, М.В. Зу­бец т.б. ең­бек­те­рін­де қа­рас­ты­рыл­ға­ны­мен, дис­курс теориясы­ ның, дис­курс­тық поэти­ка­ның, не дис­курс­тық ана­лиз­дің ме­то­до­ло­ гиясы ай­қын­да­лып, мә­се­ле тү­бе­гей­лі ше­ші­ліп қой­ыл­ма­ған. Ре­сей мен ТМД ел­де­рін­де дис­курс фи­ло­ло­гия­лық ас­пек­ті­де, оның ішін­де тіл бі­лі­мі мен әде­биет­та­ну­да қар­қын­ды зерт­те­лу­де. Ю.Е.Про­хо­ров­тың «Кон­текст, текст, дис­курс в ст­рук­ту­ре и со­дер­ жа­нии ком­му­ни­ка­ции» (Ека­те­рин­бург, 2006), Т.Ф.Пле­ха­но­ва­ның «Дис­кур­сив­но-диало­ги­чес­кая кон­цеп­ция ху­до­же­ст­вен­но­го текс­ та» (Минск, 2005) ат­ты док­тор­лық дис­сер­та­ция жұ­мыс­та­рын, сон­дай-ақ әде­биет теориясы­ның соң­ғы за­ма­науи та­лап­та­ры­на сай жа­зыл­ған «Теория ли­те­ра­ту­ры» ат­ты екі том­дық ең­бек­тің бі­рін­ші то­мын­да­ғы көр­кем дис­курс теориясы мен теоре­ти­ка­лық поэти­ ка мә­се­ле­ле­рі­не ар­нал­ған про­фес­сор С.Н.Бройт­ман­ның «Теория ху­до­же­ст­вен­но­го дис­кур­са. Теоре­ти­чес­кая поэти­ка» ат­ты сү­бе­лі мо­ног­ра­фиясын атауы­мыз ке­рек. Зерт­теу­ші Т.Есем­бе­ков өз ең­бе­гін­де бел­гі­лі әде­биет теоре­ти­гі М.М.Бах­тин­нің «диало­гизм» кон­цеп­циясы­на бай­ла­ныс­ты мә­се­ ле­нің зерт­те­луін мең­зеп өте­ді: «М.М.Бах­тин көр­кем мә­тін – диа­ лог­тық қа­рым-қа­ты­нас­тың кө­рі­ні­сі де­ген кон­цеп­ция ұсы­нып, мә­ тін­та­ну­ға жа­ңа сер­пін бер­ді, оның із­ба­сар­ла­ры «диало­ги­зм­нің» жа­ңа си­пат­та­рын ашу­ға тал­пы­нып отыр» [3, 10]. Осы ара­да туын­ дайт­ын мә­се­ле орын­ды, дис­курс пен диа­лог­тың ара-қа­ты­на­сы қан­дай, қай­сы­сы ау­қым­ды, бұл екі ұғым бі­рін-бі­рі қайтала­май­ды ма? Диа­лог дис­курс­тың шең­бе­рі­не еніп кет­пейді ме де­ген сұ­рақ­ тар­дың туын­дауы заң­ды­лық. Дис­курс пен диа­лог­тың ара-қа­ты­на­ сы­на те­рең тал­дау жа­сап, дәйек­ті пі­кір айт­қан ең­бек Т.Ф.Пле­ха­ но­ва­ның ең­бе­гі. Дис­курс пен диа­лог­тың ара-қа­ты­на­сын, ара сал­ 12

ма­ғын анық­тау оңай ша­руа емес, дис­курс теориясы мен диало­ги­ зм­ді те­рең та­ну ке­рек, со­дан кейін ба­рып көр­кем шы­ғар­ма­да­ғы дис­курс пен диа­лог­тың кө­рі­нуін жі­ті ажы­ра­ту, ай­қын­дау қа­жет бо­ла­тын: « – расс­мот­ре­ние дис­кур­са как фор­мы со­ци­ально­го дей­ст­вия; – по­ни­ма­ние идеоло­ги­чес­кой нап­рав­лен­нос­ти дис­кур­са, его ис­то­рич­нос­ти; – опо­ра на дис­кур­сив­ную прак­ти­ку че­ло­ве­ка; – ана­лиз дис­кур­са как ст­рук­ту­ры и про­цес­са од­нов­ре­мен­но; – ин­те­рак­цио­наль­ный под­ход к ана­ли­зу ре­чи, расс­мот­ре­ния ее как со­ци­ально­го взаимо­дей­ст­вия, или ин­те­рак­ции – т.е. диало­га» [6, 10]. Осы айт­ыл­ған қа­сиет­тер дис­курс та­би­ға­тын мей­лін­ше ке­ ңі­нен ашып тұр, де­ген­мен дис­курс қа­лай жа­са­ла­ды, оның іс­ ке асу ме­ха­ни­зм­де­рі қа­лай де­ген­де жо­ға­ры да айт­ыл­ған не­гі­зі қа­ғи­дат­тар­дың соң­ғы­сы­на ерек­ше мән бе­рі­луі ке­рек. Дис­курс – ға­лым Т.Есем­бе­ков айт­қан­дай, шы­ғар­ма­ны үде­ріс­тік бір­лік­те та­ны­ту­мен қа­тар, құ­ры­лы­мын да тү­зу­ші екен­ді­гі ай­қын­да­лып отыр. «Пос­лед­ний ас­пект – ин­те­рак­цио­наль­ный, диало­ги­чес­кий яв­ляет­ся до­ми­на­нт­ной ха­рак­те­рис­ти­кой дис­кур­са, вби­рающий два из­ме­ре­ния пос­лед­не­го: ин­ди­ви­ду­ально-лич­ност­ное и со­ци­ аль­ное. С од­ной сто­ро­ны, важ­но расс­мот­реть как соз­дает­ся и по­ни­мает­ся дис­курс от­дельни­ми участ­ни­ка­ми ре­че­во­го взаимо­ дей­ст­вия, а с дру­гой – как он функ­цио­ни­рует в со­ци­аль­ном кон­ текс­те. В обоих слу­чаях, и в ана­ли­зе мен­таль­ных про­цес­сов, про­те­кающих при соз­да­нии и по­ни­ма­нии дис­кур­са, и в ана­ли­зе со­ци­ально­го функ­цио­ни­ро­ва­ния дис­кур­са, на пер­вый план вы­ хо­дит проб­ле­ма­ти­ка диало­га» [6, 10]. Көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық­ тың та­би­ға­ты­на ке­лер бол­сақ дис­курс диа­лог ар­қы­лы іс­ке аса­ды не­ме­се диа­лог­тық мо­дель­ді қол­да­ну ар­қы­лы дис­курс әлеу­мет­ тік айна­лым­ға тү­се­ді. Теоре­ти­ка­лық поэти­ка­да бұл ұғым­дар егіз деп қа­рас­ты­рыл­ға­ны­мен, бі­рі­не-бі­рі кі­рі­гіп кет­пейді. Көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық пен әде­биет­та­ну­да диа­лог ту­ра­лы қа­лып­тас­ қан, ак­си­ома­ға ай­нал­ған тү­сі­нік­ке кел­сек: «Диа­лог (гр.dialoges) – әде­би шы­ғар­ма­да екі кейіп­кер­дің, не­ме­се бір­не­ше адам­ның сөй­ле­суі, олар­ды сөй­лес­ті­ру тә­сі­лі» [7, 79], – де­ген анық­та­ма бе­ рі­ле­ді. Әде­биет­та­ну­да диа­лог­ты дис­курс­тың іші­не ен­гі­зе са­лу­ға асық­пау ке­рек, диа­лог­тың көр­кем­дік тә­сіл ре­тін­де тү­сі­ні­ле­ті­нін, қол­да­ны­ла­ты­нын ес­тен шы­ғар­ма­ған аб­зал. 13

«Диа­лог и дис­курс, та­ким об­ро­зом предс­тают в он­то­ло­ги­чес­ ком от­но­ше­нии как «близ­не­цы-братья»: диа­лог – это дис­кур­сив­ ная фор­ма ре­че­во­го взаимо­дей­ст­вия, а дис­курс – это речь, или текст, по­ме­щан­ный в си­ту­ацию диало­га как бы возв­ра­щен­ный к жиз­ни, т.е. об­ре­таю­щий реально­го ав­то­ра и реально­го чи­та­те­ля в конк­рет­ной си­ту­ации их диало­ги­чес­кой вс­тре­чи как суб­ъек­тов. Под­чер­ки­вая бли­зос­ть тер­ми­нов «диа­лог» и «дис­курс» сле­дует все-та­ки от­ме­тить раз­ли­чие в их упот­реб­ле­нии. По сло­жив­шейся тра­ди­ции исс­ле­до­ва­ния диало­га в боль­шой сте­пе­ни свя­зы­вает­ ся с ин­те­рак­тив­ным ха­рак­те­ром ис­поль­зо­ва­ния язы­ка тог­да как при ана­ли­зе дис­кур­са ак­цент де­лает­ся на вк­лю­чен­ность ком­му­ ни­ка­ции в со­ци­аль­ный кон­текст» [6, 10]. Со­ны­мен, дис­курс жә­не диа­лог ұғым­да­ры бір-бі­рі­мен өте ты­ғыз бай­ла­ныс­ты, жа­қын, де­ ген­мен өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі бар ұғым­дар. Ға­лым Т.Ф.Пле­ха­но­ва ұсы­на­тын «дис­кур­сив­ті-диа­лог­тық әдіс» көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық та­би­ға­тын, көр­кем мә­тін­ді теоре­ти­ка­лық поэти­ка тұр­ғы­са­тын мұ­қият жә­не дәл, те­рең қат­пар­ла­ры­на дейін ден­деп ене ала­тын, көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық­ты тұ­тас ашып, тал­дау­ға кө­мек бе­ре­тін әдіс деп ба­ғам­дай­мыз. «Ав­тор­лық дис­курс», «ав­тор­лық диа­лог», «диа­лог­тық поэти­ка», «диа­лог­тық дис­курс», «ав­тор­лық дис­курс­ тың диа­лог­тық ст­ра­те­гиясы», «ав­тор­лық дис­курс­тың диа­лог­тық так­ти­ка­сы», «дис­курс­тық ст­ра­те­гия» де­ген кон­цеп­ті­ле­рі дис­кур­ со­ло­гия мен диало­гия үшін ға­на емес, көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық теориясы, ав­тор теориясы, теоре­ти­ка­лық поэти­ка үшін өте ма­ңыз­ ды тә­сіл­дер бол­мақ. Бұл кон­цеп­ті­лер­ді же­тіл­ді­ріп, өз зерт­теу­ле­рі­ міз­де пай­да­ла­нар бол­сақ, көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық та­би­ға­ты біз­ге қа­зір­гі­ден әл­де қай­да жа­қы­ны­рақ, ашы­ғы­рақ, та­ны­сы­рақ бо­ла­ры сөз­сіз. Дис­курс пен диа­лог та­қы­ры­бы Ка­зақ­стан әде­биет­та­нуын­да жа­ңа­дан етек алып ке­ле жат­қан са­ла. Зерт­теу ба­ры­сын­да дис­курс­ тың диа­лог ар­қы­лы кө­рі­ніс та­ба­ты­ны ай­қын­дал­ды, теоре­ти­ка­лық поэти­ка шең­бе­рін­де ав­тор­лық дис­курс өз ал­ды­на диа­лог­тық ст­ ра­те­гия құ­ру ар­қы­лы өз кон­цеп­циясын, тол­ғат­қан ойын жа­рық­қа шы­ға­ра­ты­ны анық­тал­ды. Әде­би про­цес­те көр­кем шы­ғар­ма қа­ лай дү­ниеге ке­ле­ді, ав­тор­лық дис­курс қа­лай да­ми­ды, ав­тор­дың «объек­тив­ті шын­дық­ты» мең­ге­ріп, оны көр­кем шын­дық­қа ай­ нал­ды­ру жол­да­ры қа­лай іс­ке аса­ды, ав­тор та­ра­пы­нан шы­ғар­ма­ шы­лық про­цесс қа­лай орын­да­ла­ды, ав­тор­дың шы­ғар­ма­шы­лық зерт­ха­на­сы, шы­ғар­ма­шы­лық өмір­баяны­на үңі­лу, шы­ғар­ма­ның 14

жа­зы­лу та­ри­хын зерт­теу сын­ды мә­се­ле­лер көр­кем шы­ғар­ма­шы­ лық­тың та­би­ға­тын те­рең аша­тын әдіс­тер бол­ған­дық­тан, көр­кем әде­биет­ті ке­шен­ді та­ни­мыз де­сек, бұл қа­дам­дар­ға мін­дет­ті түр­де ба­руымыз ке­рек. Сон­да ға­на ав­тор­ды жә­не көр­кем шы­ғар­ма­ның бол­мы­сын, идеоло­гиясын, құ­ры­лы­сын де­таль­да­ры­на дейін қалт жі­бер­мей ше­бер мең­ге­ре ала­мыз, тү­сі­не­міз, тал­дай­мыз. Көр­кем дис­курс теория­сын бай­ыта­тын, же­тіл­ді­ре­тін әдіс­тер мен тә­сіл­дер тіл­ге тиек етіл­ді жә­не зерт­теу­ші ре­тін­де біз­дің ал­ды­мыз­ға қыз­ғы­ лық­ты, та­ным­дық ас­тар­ла­ры өте мол, күр­де­лі де са­ли­қа­лы та­қы­ рып­тар­ды жай­ып са­лып, мін­дет­тер жүк­теп отыр. Дис­курс ұғы­мы пә­на­ра­лық кон­цепт ре­тін­де әде­биет теория­ сын­да ғы­лы­ми айна­лым­ға ен­ді. Әде­биет теориясы­ның жа­ңа са­ ла­ла­ры­ның бі­рі бо­лып та­бы­ла­тын теоре­ти­ка­лық поэти­ка­да дис­ курс мә­се­ле­сі жиі қол­да­ны­лып жүр. Дис­курс­тың ал­ғаш­қы ма­ғы­ на­ла­ры­ның бі­рі бо­лып «сөз», «сөй­леу», «өмір­ге ен­ді­ріл­ген сөз», «бел­сен­ді сөй­леу ак­ты», «сөз­бен ойды жет­кі­зу», «ойды жет­кі­зу­ дің фор­ма­сы» де­ген линг­вис­ти­ка­лық ас­пек­ті­де­гі ұғым­да­ры тіл­ ге тиек еті­ле­ді. Әде­биет теория­сын­да­ғы дис­курс ұғы­мы­на жал­ пы дис­курс­тың линг­вис­ти­ка­да­ғы мо­де­лі ға­на емес, фи­ло­со­фия, идеоло­гия, саяси т.б. ас­пек­ті­де­гі мо­дель­де­рі жиы­лып, қос­па, қо­ рыт­па дү­ниеге айна­лып ба­рып, пә­на­ра­лық кон­цепт ре­тін­де мо­ дель­ге айна­ла­ды. Орыс ға­лы­мы Ю.Руд­нев фран­цуз зерт­теу­ші­сі П.Се­рионың қол­да­ныс­та­ғы дис­курс­қа тиесі­ле­ніп жүр­ген 8 ұғым­ ды тал­дауын са­ра­лай ке­ліп, оның ішін­де әде­биет­та­ну­ға қа­тыс­ты 3 тү­рін атап көр­се­тіп, бө­ліп алып қа­рас­ты­ра­ды: «(1) «речь» в сос­сю­ро­вс­ком смыс­ле, т.е. лю­бое конк­рет­ное выс­ка­зы­ва­ние; (3) в рам­ках теории выс­ка­зы­ва­ния или праг­ма­ти­ки – воз­дейст­ вие выс­ка­зы­ва­ния на по­лу­ча­те­ля и его вне­се­ние в «выс­ка­зы­ва­ тельную» си­ту­ацию (что под­ра­зу­ме­вает суб­ъек­та выс­ка­зы­ва­ния, ад­ре­са­та, мо­мент и оп­ре­де­лен­ное мес­то выс­ка­зы­ва­ния); (7) обоз­на­че­ние сис­те­мы ог­ра­ни­че­ний, ко­то­рые нак­ла­ды­вают­ ся на неог­ра­ни­чен­ное чис­ло выс­ка­зы­ва­ний в си­лу оп­ре­де­лен­ной со­ци­аль­ной или идеоло­ги­чес­кой по­зи­ций (нап­ри­мер: «фе­ми­нис­ ти­чес­кий дис­курс», «ад­ми­нист­ра­тив­ный дис­курс»)» [7]. Әде­биет теория­сын­да­ғы дис­курс ұғы­мы­ның тіл бі­лі­мін­де­гі дис­курс ұғы­ мы­нан кон­цеп­ту­ал­дық, ме­то­до­ло­гиялық айыр­ма­шы­лы­ғы бар ма де­ген сұ­рақ туын­дай­ды. Әри­не. әде­биет­та­ну­да­ғы дис­курс ұғы­мы­ ның ма­ғы­на­сы, зерт­теу ны­са­ны мүл­де бас­қа. 15

Әде­биет­ті біз сөз өне­рі деп та­ни­тын бол­сақ, әде­биет­тің не­ гіз­гі ма­те­ри­алы, құ­ра­лы – сөз екен­ді­гі бел­гі­лі. Алай­да әде­биет­ та­ну­да­ғы «сөз» бен тіл бі­лі­мін­де­гі «сөз­дің» функ­цияла­ры әр түр­ лі. Ға­лым Ц.То­до­ров әде­биет пен тіл бі­лі­мін­де­гі бұл кон­цеп­ті­нің айыр­ма­шыл­лы­ғын бы­лай­ша ажы­ра­тып бе­ре­ді: «Здесь необ­хо­ди­ мо ввес­ти ро­до­вое по от­но­ше­нию к по­ня­тию ли­те­ра­ту­ры по­ня­тие дис­курс. Это – ст­рук­тур­ная па­ра к функ­цио­наль­но­му кон­цеп­ту «упот­реб­ле­ния» (язы­ко­во­го)». По­че­му необ­хо­ди­мо это по­ня­тие? По­то­му, что язы­ко­вые пра­ви­ла, обя­за­тель­ные для всех но­си­те­лей язы­ка, – это лишь час­ть пра­вил, уп­рав­ляю­щих произ­во­дст­вом конк­рет­ной ре­че­вой про­дук­ции. В язы­ке – с раз­лич­ной сте­пенью ст­ро­гос­ти – зак­реп­ле­ны лишь пра­ви­ла ком­би­ни­ро­ва­ния грам­ма­ ти­чес­ких ка­те­го­рий внут­ри фра­зы, фо­но­ло­ги­чес­кие пра­ви­ла, об­ щеп­ри­ня­тые зна­че­ние слов. Меж­ду со­во­куп­ностью этих пра­вил, свой­ст­вен­ных всем без иск­лю­че­ния выс­ка­зы­ва­ниям, и конк­рет­ ны­ми ха­рак­те­рис­ти­ка­ми конк­рет­но­го выс­ка­зы­ва­ния про­ле­гает про­пас­ть неоп­ре­де­лен­нос­ти. Эту про­пас­ть за­пол­няют, с од­ной сто­ро­ны, пра­ви­ла, при­су­щие каж­до­му дис­кур­су в от­дель­ности: офи­ци­альные пись­ма сос­тав­ляют иным об­ра­зом, не­же­ли пись­мо ин­тим­ное; а с дру­гой – ог­ра­ни­че­ния, ко­то­рые нак­ла­ды­вает си­ ту­ация выс­ка­зы­ва­ния: лич­ность ад­ре­сан­та и ад­ре­са­та, ус­ло­вия мес­та и вре­ме­ни, в ко­то­рых воз­ни­кает выс­ка­зы­ва­ние. Спе­ци­фи­ка дис­кур­са оп­ре­де­ляет­ся тем, что он рас­по­ла­гает­ся по ту сто­ро­ну язы­ка, но по эту сто­ро­ну выс­ка­зы­ва­ния, т.е, дан пос­ле язы­ка, но до выс­ка­зы­ва­ния» [8, 9]. Әде­биет­та­ну­лық дис­курс сөз ар­қы­лы бе­ рі­ліп отыр­ған ма­ғы­на­лық қа­бат­ты, сөз­дер­дің тір­кес­те­рі ар­қы­лы бе­рі­ле­тін идеоло­гиялық, кон­цеп­ту­ал­дық, фи­ло­со­фия­лық, эс­те­ти­ ка­лық қа­бат­ты құ­рай­ды. Әде­биет­та­ну ғы­лы­мы­на ке­ре­гі әде­би дис­курс. Жо­ға­ры­да айт­ ып өт­ке­ні­міз­дей, әде­би дис­курс­тың өзі пә­на­ра­лық ұғым­дар­дан туын­дай­ды. Әде­биет­та­ну үшін ма­ңыз­ды мә­се­ле мә­тін жә­не дис­ курс ұғым­да­ры­ның ара сал­ма­ғы, ара­қа­ты­на­сы бо­лып отыр. Та­ны­ мал гол­лан­диялық ға­лым Т.Ван Дейк «К оп­ре­де­ле­нию дис­кур­са» де­ген ма­қа­ла­сын­да дис­курс пен мә­тін­нің айыр­ма­шы­лы­ғын бы­лай деп атап көр­се­те­ді: «Дис­курс – ак­ту­ально произ­не­сен­ный текст, а «текст» – это абс­тракт­ная грам­ма­ти­чес­кая ст­рук­ту­ра произ­не­сен­ но­го (на­пом­ню: речь|язык, langue|parole, ком­пе­те­нт­нос­ть|произ­ но­си­мос­ть). Дис­курс – это по­ня­тие, ка­сающееся ре­чи, ак­ту­ально­ го ре­че­во­го дей­ст­вия, тог­да как «текст» – это по­ня­тие ка­сающееся 16

сис­те­мы язы­ка или фор­маль­ных линг­вис­ти­чес­ких зна­ний, линг­ вис­ти­чес­ких ком­пе­те­нт­нос­ти» [9]. Ю.Руд­нев Ван Дейк­тің бұл анық­та­ма­сы­нан «дис­курс мә­тін емес, бі­рақ мә­тін­де бар, егер де мә­тін­ді ойды жет­кі­зу­дің, айтудың ке­ше­ні, тіз­бе­гі деп қа­рас­ты­рар бол­сақ, яғ­ни сөй­леу (не­ме­се ком­му­ни­ка­тив­тік) ак­ты жә­не оның нә­ти­же­сі де­ген ұғым­да», – де­ген қо­ры­тын­ды шы­ға­ра­ды. Көр­нек­ті әде­биет теоре­ти­гі Т.Есем­бе­ков дис­курс пен мә­тін­нің ара қа­ты­на­сын тал­дай ке­ле, же­те тү­сі­нік бе­ре оты­рып, дис­курс­ тың мә­тін­нен ау­қым­ды екен­ді­гін атап көр­се­те­ді [3, 10-11]. Қа­зақ­стан әде­биет­та­ну ғы­лы­мын­да әлі күн­ге дейін көр­кем шы­ғар­ма­ға дис­курс­тық тал­дау жа­са­ған зерт­теу­ле­рі­міз жоқ­тың қа­ сы. Дис­курс­тық поэти­ка­ның ме­то­до­ло­гиясы ен­ді ға­на жа­са­лу, же­ тіл­ді­рі­лу үс­тін­де. Дис­курс пен мә­тін­ге бай­ла­ныс­ты ба­сы ашы­луы ке­рек түйін­дер өте көп. Әде­биет­та­ну ғы­лы­мы дәс­түр­лі шең­бер­де көр­кем мә­тін­ді тал­дау­ға ға­на дағ­ды­лан­ған. Мә­тін­нің тууы, оның ст­рук­ту­ра­сы мен ст­ра­те­гиясы, да­му үде­рі­сі, әлеу­мет­тік қа­ты­нас­қа тү­суі мен қа­был­да­нуы, ба­ға­ла­нуы, тү­сі­ні­луі, тү­сін­ді­рі­луі сын­ды мә­се­ле­лер қа­зір­гі таң­да же­ке­ле­ген ғы­лым са­ла­ла­ры, тә­сіл­дер ар­қы­лы зерт­те­ліп жүр. Алай­да осы тал­дау­лар­дың бә­рі пә­на­ра­лық дис­курс­тық тал­дау­дың ком­пе­тен­ циясы­на ене­тін дү­ниелер. Ю.Руд­нев дис­курс­қа жүк­тел­ген анық­та­ма­лар­ды, оның зерт­ теу ны­сан­да­рын ба­ғам­дай ке­ле мы­на­дай пі­кір­ге тоқ­тайды: «Дис­ курс – та­кое из­ме­ре­ние текс­та, взя­то­го как цепь/комп­лекс выс­ка­ зы­ва­ний (т.е. как про­цесс и ре­зуль­тат ре­че­во­го (ком­му­ни­ка­тив­ но­го) ак­та), ко­то­рое пред­по­ла­гает внут­ри се­бя син­таг­ма­ти­чес­кие и па­ра­диг­ма­ти­чес­кие от­но­ше­ния меж­ду об­ра­зующи­ми сис­те­му фор­мальны­ми эле­мен­та­ми и выяв­ляет праг­ма­ти­чес­кие идеоло­ги­ чес­кие установ­ки суб­ъек­та выс­ка­зы­ва­ния, ог­ра­ни­чи­вающие по­ тен­циальную неис­чер­пае­мос­ть зна­че­ний текс­та» [7]. Дис­курс­тық поэти­ка­ның ме­то­до­ло­гиясын анық­тау­ға тал­пын­ған Ю.Руд­нев­тің зерт­теу­ле­рін­де әде­биет­та­ну ғы­лы­мы ая­сын­да­ғы дис­курс­тық тал­ дау­дың әдіс, тә­сіл­де­рін анық­тау­ға, олар­дың өза­ра бай­ла­ны­сын, ны­са­нын нақ­ты­лауға де­ген тал­пы­ныс­тар жа­сал­ған. Син­таг­ма­ти­ ка­лық жә­не па­ра­диг­ма­ти­ка­лық дис­курс­тер­дің спе­ци­фи­ка­сы мен функ­ция­сын анық­тау дис­курс­тық поэти­ка үшін аса ма­ңыз­ды. Мә­ тін­ді дис­курс­тық фраг­мент деп қа­рас­ты­рып, әде­би шы­ғар­ма дис­ кур­сы­на ке­лер бол­сақ, па­ра­диг­ма­ти­ка­лық дис­курс ав­тор са­на­сын­ да­ғы көр­кем ой­дың әде­биет­тің қан­дай те­гі ар­қы­лы жа­рық­қа шы­ 17

ға­ры­луы­ның жос­пар­ла­нуы, мә­се­лен, поэзия­ның ли­ри­ка жан­рын­ да ма­те­ри­ал­да­на­тын бол­са, ол ал­ды­мен ли­ри­ка жан­ры­ның фор­ма­ сын­да, яғ­ни бі­рін­ші­ден, мет­ри­ка­сы мен ұйқа­сы­ның құ­рас­ты­ры­лу­ ына, екін­ші­ден ли­ри­ка жан­ры­ның әдіс­те­рі­не, мо­тив­тік-бей­не­лік жүйесі­не, хро­ноп­тық жүйесі­не бай­ла­ныс­ты па­ра­диг­ма­ти­ка­лық дис­курс­те­рі­нің бә­рі жи­нақ­та­лып праг­ма­ти­ка­лық, идеоло­гиялық ньюанс­тар­дың туын­дауына алып ке­ле­ді. Әде­би дис­курс­тың құ­ рам­дас бө­лік­те­рі син­таг­ма­ти­ка­лық дис­курс – мә­тін­ді сөй­леу ак­ті­ нің үде­рі­сі мен нә­ти­же­сі, таң­ба­ны, сөз ар­қы­лы «код­ты» жет­кі­зу­ші деп қа­рас­тыр­са, па­ра­диг­ма­ти­ка­лық дис­курс – не­гіз­гі кри­те­рий­ле­ рін объек­тив­ті (мә­се­лен, жанр) жә­не суб­ъек­тив­ті фак­тор­лар құ­ райт­ын шек­теу­лер мен қа­ғи­да­лар жүйесі деп тү­сі­ні­ліп жүр. Осы син­таг­ма­ти­ка­лық жә­не па­ра­диг­ма­ти­ка­лық дис­курс­тар­дың өза­ра бай­ла­ныс­та­ры­ның, ара қа­ты­на­сы­ның нә­ти­же­сін­де ор­та­ға жа­ңа ин­тер­дис­курс де­ген ұғым кел­ген [7]. Ға­лым Т.Есем­бе­ков дис­курс теориясы­на бай­ла­ныс­ты мы­на­дай тұ­жы­рым­да­рын айтады: «Дис­ курс ком­му­ни­ка­ция мү­ше­ле­рі­нің ой­лауы мен сөй­леуін ға­на емес, олар­ға қа­тыс­ты әлеу­мет­тік, мә­де­ни нор­ма­лар­ды, қо­ғам­дық ор­та­ да­ғы мә­тін­нің тү­сі­ні­лу дең­гейін зерт­тей­ді. Де­мек, мә­тін – дис­ курс­тық фраг­мент­тің, ма­те­ри­ал­дық бір­лік­тің, зерт­теу ны­са­ны бол­са, дис­курс – үде­ріс­тік бір­лік­ті тал­дайды». [3, 11]. Яғ­ни ға­ лым­ның бұл ойла­ры­нан кең ма­ғы­на­да­ғы дис­курс­тың, мүм­кін ин­ тер­дис­ку­рс­тың функ­ция­сын аң­ға­рып отыр­ған­дай­мыз. Сон­дай-ақ дис­курс­тың син­таг­ма­ти­ка­лық жә­не па­ра­диг­ма­ти­ка­лық түр­ле­рі­нің қыз­мет­те­рін де көр­се­тіп отыр. Дис­курс­тың праг­ма­ти­ка­лық ас­пек­ ті­сі де қам­тыл­ған. Жал­пы ма­ғы­на­да­ғы дис­курс, не ин­тер­дис­курс сөз­дің син­таг­ма­ти­ка­лық, па­ра­диг­ма­ти­ка­лық қа­сиет­те­рін бой­ына сі­ңі­ре­ді, сон­дай-ақ әде­би дис­курс өнер­дің ког­ни­тив­тік, эс­те­ти­ ка­лық, се­ми­оти­ка­лық, ком­му­ни­ка­тив­тік қа­сиет­те­рі­нен құ­ра­ла­ ды. «Кей­бір ға­лым­дар дис­курс­ты са­на­мен бай­ла­ныс­ты­ра­ды, бұл жағ­дайда мә­тін сөз­дер мен син­таг­ма­лар­дың бір­лі­гі, ал дис­курс әр түр­лі пі­кір­лер­дің тек қи­сын­ды бір­лі­гі бо­лып шы­ға­ды. Түйіп айт­сақ, мә­тін мен дис­курс жа­қын ұғым­дар бол­ға­ны­мен, олар­дың ара­сын­да елеу­лі айыр­ма­шы­лық­тар бар, оған қо­са олар­ды зерт­теу тә­сіл­де­рі де бө­лек-бө­лек» [3, 11]. Әде­би дис­курс ав­тор­дың са­на­ сын­да қы­лаң бер­ген «идея­ның» тууы­нан бас­тап, яғ­ни эмб­рион ке­зі­нен оның жа­су­ша­ла­ры­ның же­ті­ліп, де­не­ге айна­лып, жа­рық дү­ниеге ке­луі сын­ды нә­рес­те­нің жа­ра­ты­луы, дү­ниеге ке­луі үде­ рі­сі қан­дай бол­са, шы­ғар­ма­шы­лық­та­ғы нә­рес­те­нің, туын­ды­ның 18

дү­ниеге ке­луін қа­тар қой­ып са­лыс­ты­ру­ға бо­ла­ды. Дис­курс­тың мін­де­ті, қыз­ме­ті, спе­ци­фи­ка­сы «идея-эмб­рион­ның» дү­ниеге ке­ луімен аяқ­тал­майды, дис­курс мә­тін ар­қы­лы ма­те­ри­ал­дан­ған­нан кейін, әлеу­мет­тік қыз­мет­ке тү­суі, праг­ма­ти­ка­лық қы­ры іс­ке қо­сы­ ла­ды, кейін­гі тұс­та ре­цеп­тив­ті эс­те­ти­ка­ның ен­ші­сі­не бе­ріп қой­ ған шы­ғар­ма­ның қа­был­да­нуы, тү­сі­ні­луі, ба­ға­ла­нуы, тал­да­нуы сын­ды пә­на­ра­лық са­ла­лар­дың жү­зе­ге асы­руы да дис­курс шең­ бе­рін­де орын­да­ла­ды. Эмб­рион­ның сә­би­ге айна­луы, сә­би­дің жа­ сөс­пі­рім­ге, ере­сек ке­зең­ге қа­дам ба­су­ла­ры­ның са­ты­ла­ры қа­лай бол­са, көр­кем шы­ғар­ма­ның да жа­ра­ты­луы мен тууы, «кін­ді­гі­нің ке­сі­луімен» бас­та­лып, әрі қа­рай өсу, есею жол­да­рын жү­ріп өте­ді. Биоло­гиялық адам өл­ге­ні­мен оның туын­ды­сы мен ру­хы ға­сыр­ дан-ға­сыр­лар­ға со­зы­ла­ты­ны сияқ­ты, адам­ға мән­ді екін­ші өмір­ді сый­лап, ғұ­мыр жа­сын ұзар­та­тын да шы­ғар­ма ар­қы­лы жет­кіз­ген дис­кур­сы бо­лып та­бы­ла­ды. Өмір­де әр адам­ның, қо­ғам­ның түр­літүр­лі дис­курс­те­рі бо­ла­ды. Таң­да­ған дис­курс­те­рі бой­ын­ша өмір сү­ріп, тір­ші­лік­те­рін жа­сай­ды (мы­са­лы: бі­реу сая­сат, бі­реу өнер, бі­реу спорт, бі­реу өн­ді­ріс, бі­реу ғы­лым, т.б.). Саяси, фи­ло­со­фия­ лық, ді­ни, құ­қық­тық дис­курс­тер­дің өз ал­ды­на өмір сү­ре­ді. Өнер туын­ды­сы­на, көр­кем шы­ғар­ма­ға қа­тыс­ты дис­курс – өнер­дің бар­ лық та­би­ға­ты­на тән өр­би­ді. Өнер­дің син­таг­ма­ти­ка­лық, па­ра­диг­ ма­ти­ка­лық қыр­ла­ры дис­курс шең­бе­рін­де іс­ке аса­тын­ды­ғын жо­ға­ ры­да айт­ып өт­тік. Осы қа­сиет­тер­дің бә­рі айна­лып ке­ліп, жал­пы ма­ғы­на­да­ғы «идея» ұғы­мы­на ке­ліп ті­ре­ле­ді. «Идеяны» дис­курс­ тың өзе­гі деп қа­раушы­лар да бар: «Эти из­ме­не­ния ве­дут к су­же­ нию диапа­зо­на зна­че­ний в си­лу то­го, что од­на из глав­ных сос­ тав­ляющих дис­кур­са – идеоло­гии (по­ни­маемая здесь пре­дель­но обоб­щен­но и ак­си­оло­ги­чес­ки нейт­раль­но – как сис­те­ма устано­ вок суб­ъек­та выс­ка­зы­ва­ния) – яв­ляет­ся сис­те­мой ог­ра­ни­че­ний, пред­по­ла­гающей нор­му и опе­ри­рующей по­ня­тием отк­ло­не­ния от нор­мы» [7]. Көр­кем шы­ғар­ма­ның таң­ба­лық, та­ным­дық, ком­ му­ни­ка­тив­тік, эс­те­ти­ка­лық мо­дель­де­рі­нің бә­рі түп­теп кел­ген­де – «идея» дең­гейін­де топ­та­са­ты­ны бел­гі­лі. Тіл, сөз ар­қы­лы бе­рі­ле­ тін таң­ба, сөз­дер­дің қиысуы ар­қы­лы жет­кі­зі­ле­тін «код», ма­ғы­на, мә­тін­нің өне бойы­нан өр­нек­те­ле­тін «идея», «идея­лық маз­мұн», мә­тін­нің тұ­тас қыз­ме­ті­нің ке­ліп шы­ға­тын «идеоло­гия» бә­рі – дис­ курс та­би­ға­ты­нан туын­дап жат­қан ка­те­го­рия­лар. Дис­курс теория­сын зерт­теу­ші ға­лым­дар дис­курс ти­по­ло­гия­сын тал­да­ған­да оның не­гіз­гі екі тү­рі­не тоқ­та­ла­ды: ауыз­ша жә­не жаз­ба­ 19

ша дис­курс. Тіл бі­лі­мін­де­гі дис­курс­қа бе­рі­ле­тін анық­та­ма «сөй­леу ак­ті» екен­ді­гін ес­кер­сек, дис­курс тек ауыз­ша сөй­леу­ге бай­ла­ныс­ ты қол­да­ны­ла­тын тер­мин деп қа­рас­тыр­ма­ға­ны­мыз жөн. Мой­ын­ дау ке­рек, ауыз­ша айту, ойды жет­кі­зу, сұх­ба­та­су про­цес­те­рі ке­зін­де дис­курс үде­рі­сі іс­ке асып оты­ра­ды, де­ген­мен ой сөз ар­қы­лы хат­қа түс­кен­де дис­курс үде­рі­сі жой­ыла­ды де­ген ұғым ту­мауы ке­рек. Ой, не идея қан­дай фор­ма­да бол­ма­сын (мей­лі ауыз­ша, мей­лі жаз­ба­ша) ма­те­ри­ал­дан­ған кез­де бел­гі­лі бір ба­ғыт­қа, кон­цепт­ке ие бо­ла­ды, дис­курс­тық бір­лік үде­рі­сі орын ала­ды. Ц.То­до­ров­тың анық­та­ма­сы­ на ора­ла­тын бол­сақ, «тіл­дің ар­ғы жа­ғын­да, ойды жет­кі­зу­дің бер­гі жа­ғын­да» іс­ке аса­тын дис­курс спе­ци­фи­ка­сы көр­кем шы­ғар­ма­шы­ лық үшін әм­бе­бап­тық қыз­мет ат­қа­ра­ды. Көр­кем шы­ғар­ма­ның құ­ ры­лы­мы, ст­ра­те­гиясы, жан­ры, ком­по­зи­циясы, сти­лі дис­курс не­гі­ зі­не сәй­кес­тен­ді­рі­ліп жа­са­ла­ды, туады. Дис­курс – көр­кем шы­ғар­ ма­ның яд­ро­сы, эмб­рионы­нан бас­тап, әлеу­мет­тік қыз­мет­ке түс­кен, ре­це­пиент тал­қы­лауын­да­ғы дер­бес дү­ниеге ай­нал­ған­ға дейін­гі ке­ зең­ді қам­ти­тын диа­лек­ти­ка­лық жүйе. Мә­тін­ді, оның ішін­де көр­кем мә­тін­ді әде­биет­та­ну­шы­лық ши­ кі­зат деп қа­рас­ты­ра­тын бол­сақ, сол ши­кі­зат­тың иден­ти­фи­ка­ция­ сын жа­сайт­ын, құ­ра­мын, жа­са­лу жол­да­рын, са­па­сын, қа­сиетін, мақ­са­тын, маз­мұ­нын анық­тау, ба­ға­лау, тү­сі­ну, тү­сін­ді­ру дис­курс­ тық поэти­ка ар­қы­лы іс­ке аса­ды. Әри­не, осы уа­қыт­қа дейін көр­кем мә­тін­ді тал­дау­дың қа­лып­ тас­қан дәс­түр­лі әдіс, тә­сіл­де­рі мек­теп­те­рі бар. Ол мек­теп­тер көр­ кем мә­тін­ді тал­дау­ға, тү­сі­ну­ге елеу­лі үлес­тер қо­сып, та­ным көк­ жиегі­міз­ді те­рең­де­тіп жүр­ге­ні бел­гі­лі. Атал­мыш зер­теу әдіс­те­рі мен тә­сіл­де­рі мек­теп­те­рі­нің ба­сын қо­сып, пә­на­ра­лық, ке­шен­ді са­ла­ға ай­нал­ған – дис­курс­тық поэти­ка көр­кем мә­тін­ді теор­те­ ти­ка­лық зерт­теу­де жа­ңа бас­тау­лар­ға, жа­ңа ар­на­лар­ға же­те­лей­ ді. Әлем сияқ­ты шек­сіз­дік­тен тұ­ра­тын көр­кем әде­биет әле­мі­нің түп­сіз те­рең сы­рын тү­сі­ну­ге, құ­ді­ре­тін та­ну­ға жол аша­ды. Ол үшін дис­курс­тық поэти­ка ме­то­до­ло­гиясы анық­та­лып, пә­на­ра­лық ын­ты­мақ­тас­тық­тың не­гіз­гі ор­тақ кон­цеп­цияла­ры ай­қын­да­лып, ке­шен­ді зерт­теу ор­та­лық­та­ры дү­ниеге ке­ліп, ір­ге­лі зерт­теу­лер жа­са­луы қа­жет. Шы­ғар­ма­шы­лық пси­хо­ло­гиясы, пси­хо­ли­нг­вист­ ка, се­ми­оти­ка, ст­рук­ту­ра­лизм, ког­ни­тив­ті, праг­ма­тив­ті, та­ри­хифунк­цио­нал­дық, гер­ме­нев­ти­ка­лық, ре­цеп­тив­ті эс­те­ти­ка­лық, ком­ па­ра­ти­вис­ти­ка­лық, т.б. әдіс­тер ба­сы қо­сы­лып, дис­курс­тық поэти­ ка ме­то­до­ло­гиясы ұш­та­луы тиіс. 20

1.2. Абай ли­ри­ка­сын­да­ғы дис­курс түр­ле­рі Дис­курс ұғы­мы ғы­лы­ми ка­те­го­рия ре­тін­де соң­ғы ке­зең­дер­де қо­ғам­дық ғы­лым­дар­дың түр­лі са­ла­ла­рын­да қол­да­ны­лып жүр­ген­ ді­гі бел­гі­лі. Сая­сат­та­ну, әлеу­мет­та­ну, мә­де­ниет­та­ну, фи­ло­со­фия, фи­ло­ло­гия сын­ды ғы­лым­дар­дың же­ке­ле­ген са­ла­ла­рын­да дис­ курс­ты өз­де­рі­нің пән­дік ка­те­го­риясы ре­тін­де қа­рас­ты­рып, зерт­ теу­лер жа­сауда. Дис­курс­тың ауыз­ша, жаз­ба­ша, ғы­лы­ми, әде­би, рес­ми, ин­тим­дік, жанр­лық де­ген топ­тар­ға бө­лі­нуі, оның жан-жақ­ ты та­би­ға­тын, ұғым­ның ау­қым­ды­лы­ғын көр­се­те­ді. Әде­би не­ме­се көр­кем дис­курс­тың көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық­та­ ғы қыз­ме­ті қан­дай жә­не оның қан­дай түр­ле­рі кез­де­се­ді де­ген сұ­ рақ­тар қа­зір­гі әде­биет­та­ну ғы­лы­мы үшін өзек­ті та­қы­рып бо­лып са­на­ла­ды. Сөз өне­рін­де­гі дис­курс­тың түр­ле­рін айт­пас бұ­рын, көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық­та­ғы дис­курс­тың та­би­ға­ты тү­сі­ніп алуы­мыз ке­ рек. Сөз өне­рін­де­гі дис­курс мә­се­ле­сі көр­кем әде­биет­тің та­ным­ дық, таң­ба­лық, ком­му­ни­ка­тив­тік, эс­те­ти­ка­лық та­би­ға­ты­на бай­ла­ ныс­ты туын­дай­ды. Сөз өне­рі өнер бол­ған­дық­тан жә­не өнер­лер­дің ішін­де­гі те­рең де ау­қым­ды, бас­ты өнер са­ла­сы мәр­те­бе­сін ие­лен­ ген­дік­тен, әде­биет­тің туын­ды­сы өз бой­ын­да дү­ниета­ным­дық, дү­ниені та­ны­ту­шы­лық мо­дель­мен қо­са, сол та­ны­ған, се­зін­ген дү­ниесін қа­рым-қа­ты­нас құ­ра­лы ре­тін­де­гі мә­тін­ге ай­нал­ды­рып, өзі­нің бар айт­қы­сы кел­ген кон­цеп­циясын мә­тін­нің ішін­де көм­ ке­ріп, оған ком­му­ни­ка­тив­тік си­пат бе­ріп, әлеу­мет­ке ұсы­на­ды. Сөз өне­рі­нің та­ным­дық, таң­ба­лық қы­ры­ны­нан өр­би­тін ком­му­ ни­ка­тив­тік қыз­ме­ті тек ақ­па­рат бе­ру­ші, не жет­кі­зу­ші­лік қыз­мет қа­на ат­қар­майды. Көр­кем шы­ғар­ма­ның диа­лог­тық, по­ли­лог­тық қа­сиет­те­рі­нен әлеу­мет­тік қыз­мет­ке түс­кен мә­тін­нің ин­тен­циясы­ нан дү­ниеге өнер­дің эс­те­ти­ка­лық қыз­ме­ті ке­ле­ді. Де­мек осы сөз өне­рі­нің тууы, жа­ра­ты­луы, өсуі, да­муы жә­не оның соң­ғы инс­ тан­циясы қа­был­дау­шы­ның са­на­сы­на, жан дү­ниесі­не әсер етуі, тү­сі­ні­луі, қа­был­да­нуы, одан эс­те­ти­ка­лық ләз­зат алу де­ген ка­те­ го­рия­лар­ға дейін жү­ріп өт­кен із­де­рі – әде­би дис­курс­тың, көр­кем дис­курс теориясы­ның ны­са­ны. Бас­қа­ша айт­қан­да, теоре­ти­ка­лық поэти­ка­ны­ның ны­са­ны бо­ла­тын әде­би шы­ғар­ма­ның ал­ды­мен шы­ғар­ма­шыл тұл­ға­ның (ав­тор­дың) са­на­сын­да, жан дү­ниесін­де тууы, жа­ра­ты­луы, да­муы, оның мә­тін­дік түр­ге айна­луы, идея­лық маз­мұн­мен көм­ке­рі­луі, бей­не­лер жүйесі­нің жа­са­луы, тіл­дік ерек­ 21

ші­лі­гі, т.б.с.с. дең­гей­лер­дің іс­ке асуы, шы­ғар­ма­ның ст­ра­те­гиясы мен конст­рук­циясы жа­са­луы, әде­би про­цес­тің бас­та­луы мен соң­ ғы нүк­те­сі­не дейін­гі ат­қа­ры­ла­тын про­цес­тер­дің, ак­ті­лер­дің бә­рі – әде­би дис­курс теориясы­ның мә­се­ле­ле­рі. Әде­би не көр­кем дис­курс­тың көр­кем мә­тін­нің (мей­лі ол ауыз­ ша ту­ған, не жаз­ба­ша ту­ған туын­ды бол­сын) жанр­лық те­гі­не жә­ не оның кон­цеп­ту­ал­дық ст­ра­те­гиясы­на қа­рай бір­не­ше түр­лер­ге бө­лі­не­ді. Яғ­ни шы­ғар­ма­ның кө­те­ріп отыр­ған та­қы­ры­бы­ның, маз­ мұ­ны­ның, идеясы­ның жи­нақ­тал­ған, тип­тен­ді­ріл­ген фор­ма­сы­на айна­ла­ды. Қа­зір көр­кем дис­курс­тың мы­на­дай түр­ле­рі айтылып, әде­би айна­лым­ға еніп жүр: әлеу­мет­тік-әде­би дис­курс, фи­ло­со­ фия­лық дис­курс, ді­ни не теоло­гиялық дис­курс, ди­дак­ти­ка­лық дис­курс, нев­ро­ти­ка­лық (ши­зоф­ре­ниялық) не кө­ңіл-күй дис­кур­сі, дек­ла­ра­тив­ті дис­курс, тен­ден­циялық дис­курс, па­фос­тық дис­курс, ше­шен­дік дис­курс, вер­бал­ді дис­курс, бей­вер­бал­ді дис­курс, тұл­ға­ лық сөй­леу дис­кур­сы, сөй­леу дис­кур­сы, т.б. Сөз өне­рін­де поэзия жан­ры үс­тем­дік ет­кен қа­зақ әде­биетін­де Абай­ға дейін­гі дәуір­де­гі айтушы­лар, мұ­сыл­ман­ша хат та­ни­тын, сау­ат­ты тұл­ға­лар бол­ға­ны­мен, шы­ғар­ма­ла­рын ауыз­ша ту­дыр­ған­ ды­ғы бел­гі­лі. Абай­ға дейін­гі айтушы­лар­дың шы­ғар­ма­шы­лы­ғын зерт­теу­де дис­курст­тың дек­ла­ра­тив­ті дис­курс, тен­ден­циялық дис­ курс, па­фос­тық дис­курс, ше­шен­дік дис­курс, вер­бал­ді дис­курс, бей­вер­бал­ді дис­курс, тұл­ға­лық сөй­леу дис­кур­сы, сөй­леу дис­кур­ сы түр­ле­рін мін­дет­ті түр­де қа­тыс­ты­рып зерт­теуі­міз ке­рек. Әлеу­ мет­тік-әде­би, фи­ло­со­фия­лық, ді­ни не теоло­гиялық, ди­дак­ти­ка­ лық дис­курс­тар­дың да олар­дың шы­ғар­ма­ла­ры­на қа­тыс­ты­ғы­лы ай­қын. Абай ли­ри­ка­ла­ры­на жо­ға­ры­да кел­ті­ріл­ген дис­курс­тың түр­ле­рін то­лық дер­лік қа­тыс­ты деп айта ала­мыз. Ақын ав­тор­лы ауыз­ша әде­биет­тің са­ры­ны­нан да ал­шақ бол­ма­ған. Шы­ғар­ма­шы­ лық­қа ден қой­ыл­ды де­лі­не­тін 1886 жыл­ға дейін­гі жа­зыл­ған көп­ те­ген өлең­де­рін­де, тіп­ті ақын­дық ке­ме­лі­не кел­ген уа­қыт­тар­да да жы­раулық, ақын­дық стиль­ді де қа­тар қол­да­нып отыр­ған. Әде­биет зерт­теу­ші­сі Қ.Өмі­рә­лиев Ду­лат пен Абай­дың ақын­дық сти­лі­не па­ра­лель­дер жүр­гі­зе оты­рып, мы­на­дай пі­кір­лер­ді айтады: «Ду­лат ауыз­ша әде­биет­тің бе­сі­гі­нен шық­қан­дық­тан ес­кі дәс­түр­ге бой ал­ ды­ра бер­ді, өз ор­та­сы­на көп бейім­де­ле бер­ді, бұл ор­та­сы­на жат құ­рал­ды – жа­зу­ды өзі­нің тұ­рақ­ты, айны­мас се­рі­гі­не ай­нал­ды­ру­ дан тар­ты­на бер­ді. 22

Біз­ге бел­гі­лі, ақын­дық мек­те­бі не­гі­зі­нен шы­ғыс­тың ұлы ақын­ да­ры мен орыс­тың клас­си­ка­лық әде­биеті бол­ған Абай­дың өзі ор­та­ сын­да бұ­рын жоқ поэзияны жа­сай оты­рып, «тың­дау­шым­ды ұғым­ сыз қы­лып тә­ңі­рім бер­ген­ді» деп, өз сө­зін оқу­шы­ға емес, тың­дау­ шы­ға ар­нап отыр­ған­ды­ғын се­зін­се, тіп­ті кей­де өзін жа­зу­шы емес, айтушы ре­тін­де се­зі­не­ді: «Сөз айт­тым, Әзі­рет Әлі, айда­һар­сыз», «Айт­ып, айт­ып өт­ті қарт, көн­бе­ді жұрт не ла­жы», т.б. Ду­лат бол­са, өзін то­лық тү­рін­де айтушы есеп­те­ген ақын. Ал оның өлең­де­рі­нен жаз­ба түр­де тууын қа­жет­сін­беу, өлең­нің жаз­ба үл­гі­сін қа­жет­сін­беу, ақын­ның жаз­ба өлең­дер жа­сауда ше­бер­ле­ нуіне де ке­дер­гі бол­ды. Сон­дық­тан да ақын­ның көп шы­ғар­ма­сы ауыз­ша туып отыр­ды. Бі­рақ, Ду­лат­тың сау­ат­ты­лы­ғы бұл ауыз­ша ту­ған өлең­де­рі құ­ры­лы­сы­на өзі­нің ық­па­лын ти­гіз­ген. Жа­зу­ға тү­ сір­ген кез­де ре­дак­ция­лау, өң­деу анық бо­лып отыр­ған» [10, 202]. Де­мек Абай өлең­де­рі­не ауыз­ша (вер­бал­ді) өлең дис­кур­сі де тән. Өлең­ді ауыз­ша шы­ға­ру, тың­дау­шы­ға ар­нау бел­гі­лі бір рет­те ин­ то­на­цияға, эмо­ционал­ды тон­ға, па­фос­қа бай­ла­ныс­ты да бо­лып ке­ле­ді. Ақын ли­ри­ка­ла­ры­ның ау­қым­ды­лы­ғы мен әр алуан­ды­ғы, та­қы­рып­тық тұр­ғы­дан бай­лы­ғы, әдіс-тә­сіл­де­рі­нің мол­ды­ғы, те­ рең­ді­гі мен ой­шыл­ды­ғы дис­курс­тық теория тұр­ғы­сы­нан ар­найы зерт­теу­ді қа­жет ете­ді. Абай поэзия­сын зерт­те­ген М.Әуе­зов, З.Ах­ме­тов, З.Қаб­до­ лов, А.Нұр­қа­тов, М.Мыр­зах­ме­тұлы, Ә.Дер­бі­са­лин, Ж.Ыс­ма­ғұов, Б.Кә­рі­баева, Б.Майтанов, т.б. ға­лым­дар­дың ір­ге­лі ең­бек­те­рі мен зерт­теу ма­қа­ла­ла­рын­да ли­ри­ка­лық шы­ғар­ма­лар­дың та­би­ға­ты, Абай ли­ри­ка­сы­ның ерек­ше­лі­гі мен түр­ле­рі, он­да­ғы қол­дан­ған көр­кем­дік әдіс-тә­сіл­дер, бей­не­лер жүйесі, ли­ри­ка­лық шы­ғар­ма­ла­ ры­ның идея­лық-эс­те­ти­ка­лық мұ­ра­ты тұр­ғы­сы­нан мол дү­ниелер айт­ыл­ған. Абай ли­ри­ка­ла­ры­ның бол­мы­сы­на, оның өз­ге­ші­лі­гі­не, реа­лиз­мі­не ба­сым­дық бе­ріп, тал­дау жұ­мыс­та­рын жа­са­ған А.Нұр­ қа­тов, Ә.Дер­бі­са­лин зерт­теу­ле­рі ке­ңес­тік идеоло­гия ке­зе­ңін­де жа­зыл­ған­ды­ғы­мен, ли­ри­ка теориясы­на бай­ла­ныс­ты тұ­жы­рым­да­ ры өте кө­ңіл­ге қо­ным­ды. Абай реа­лиз­мін зерт­те­ген ға­лым Б.Кә­ рі­баева­ның ең­бе­гін­де кон­цеп­ту­ал­дық тұр­ғы­дан іл­ге­рі­леуші­лік бай­қа­ла­ды. Біз­дің на­за­ры­мыз­ды ерек­ше ауда­ра­ты­ны про­фес­сор Б.Майтанов­тың зерт­теу ма­қа­ла­ла­ры. «Абай өлең­де­рін­де­гі уа­қыт пен ке­ңіс­тік ту­ра­лы ұғым» ат­ты ма­қа­ла­сын­да ақын шы­ғар­ма­шы­ лы­ғы­на, әсі­ре­се оның ли­ри­ка­ла­ры­на бай­ла­ныс­ты жа­ңа кон­цеп­ту­ ал­дық ой­лар айтады. Ақын шы­ғар­ма­шы­лы­ғын ме­кен­шақ тұр­ғы­ 23

сы­нан зерт­тей ке­ле ға­лым мы­на­дай жа­ңа­шыл тұ­жы­рым жа­сай­ды: «Абай ди­дак­ти­ка­лық үл­гі­де­гі жы­раулар поэзиясы­ның ме­кен­шақ жа­ғы­нан тым тәуіл­сіз бол­мы­сын бой­ына сі­ңі­ре оты­рып, әлеу­мет­ тік жә­не пси­хо­ло­гия­лық ме­кен­шақ ая­сын­да бұ­рын­ғы дә­ріп­теу мен та­ңыр­қау әсе­рі­не қа­тыс­ты қа­был­дау аясы­мен тұ­тас­тық ше­ гін бұ­за­ды да, осы тө­ңі­рек­те­гі дра­ма­тизм, ли­ризм эле­ме­нт­те­рін ұш­тай тү­су ар­қы­лы эмо­ционал­дық по­ли­фо­ния қа­лып­тас­ты­ру нә­ ти­же­сін­де жа­ңа мо­дер­нис­тік дү­ниесе­зі­ну дәс­тү­рін дү­ниеге әке­ле­ ді. Оны реа­лис­тік поэзия деу аз. Өйт­ке­ні реализм­нен жы­раулық, ақын, сал, се­рі поэзиясы да құ­ра­ла­қан емес-тін» [11, 103]. Абай біз­дің ға­лым­да­ры­мыз көп­те­ген жыл­дар бойы едәуір зерт­те­ген реа­лис­тік поэзия шең­бе­рі­нен шы­ғып, жа­һан­дық әде­ биет­тің ық­па­лы­мен, ХІХ ға­сыр­дың соң­ғы ши­ре­гін­де әлем­де­ гі ал­ғаш­қы поэзия са­ла­сын­да­ғы мо­дер­нис­тік ба­ғыт­қа бой ұр­ған мо­дер­нист ақын деп тү­сі­ніл­се ке­рек. Ке­ңес­тік зерт­теу­ші­лер Абай реа­лиз­мін сын­шыл­дық, сыр­шыл­дық деп ба­рын­ша қауза­ға­ны­мен, ға­лым Б.Майтанов айт­ып отыр­ған әлем­дік поэзияда­ғы мо­дер­нис­ тік ба­ғыт­қа бой ұр­ған ал­ғаш­қы ақын­дар­дың бі­рі ре­тін­де ли­ри­ка­ ла­ры те­рең пси­хо­ло­гизм­мен, нә­зік ли­ри­зм­мен, да­ра ой­шыл­дық­ пен, іш­кі әлем­нің, са­на ағы­мы­ның ал­дың­ғы қа­тар­ға шы­ғуымен ерек­ше­ле­не­ді. Әри­не, Абай­дың мұн­дай дең­гейге же­туі оның нәр ал­ған қай­нар көз­де­рі­нен ке­ліп туын­дай­ды. Абай шын­ды­ғын­да да жа­һан­дық дең­гейде­гі поэзия мен әде­биет­ті, мә­де­ниет пен та­рих­ ты, дін мен фи­ло­со­фияны мең­гер­ген адам. Қа­зақ то­пы­ра­ғын­да­ғы фольклор­лық шы­ғар­ма­лар­дан бас­тап, түр­лі ше­жі­ре­лер, түр­кі-мұ­ сыл­ман ха­лық­та­рын­да­ғы со­пы­лық, ди­дак­ти­ка­лық әде­биет, шы­ ғыс ақын­да­ры­ның поэзиясы, шы­ғыс фоль­кло­ры, ис­лам ді­ні мен фи­ло­со­фия­лық ең­бек­те­рі, орыс­тың ға­жап поэзиясы мен әде­биеті, сын­шыл­дық, эс­те­ти­ка­лық, әде­биета­ну­шы­лық ең­бек­те­рі, сон­дайақ Ба­тыс­тың әде­биеті мен мә­де­ниет та­ри­хы­на, фи­ло­со­фия мә­се­ ле­ле­рі­не ар­нал­ған ең­бек­тер­ді оқуы, оқып қа­на қой­май бой­ына те­ рең сі­ңі­руі, олар­мен (ақын­дар­мен) шы­ғар­ма­шы­лық жа­рыс­қа тү­ суі, ер­кін ау­дар­ма­лар жа­сауы, ту­ра ау­дар­ма­лар­ға бой ұруы, оқы­ ған ең­бек­те­рін­де айт­ыл­ған кон­цеп­циялар­ды үне­мі сы­ни ақыл­мен қа­был­дап, ой жа­ры­сы­на, сұх­бат­тас­тық­қа бой ал­ды­руы жа­һан­дық мә­де­ниет­тің ал­дың­ғы ше­бін­де бо­лу­ға алып кел­ді. Абай ли­ри­ка­ла­рын­да әде­би дис­курс­тың бір­не­ше түр­ле­рі кез­ де­се­ді де­дік. Ол да Абай ли­ри­ка­ла­ры­ның та­қы­рып­та­ры­ның әр алуан­ды­ғы­нан, көр­кем­дік әдіс-тә­сіл­де­рі­нен, ли­ри­ка­ның өзі­нің 24

тек­тік ерек­ше­лі­гі­нен туын­дай­ды. Ака­де­мик З.Ах­ме­тов­тың ли­ри­ ка­да­ғы ақын­ның тұл­ға­сы­на қа­тыс­ты айт­қан мы­на ойла­ры пі­кі­рі­ міз­ді дә­лел­дей тү­се­ді: «Ақын бей­не­сі әр өлең­де әр қы­ры­нан, әр түр­лі көр­кем­дік тә­сіл­дер ар­қы­лы кө­рі­ніс та­ба­ды» [12, 34]. Ли­ри­ ка­ның бол­мы­сын ай­қын­дау­ға ты­рыс­қан ака­де­мик З.Қаб­до­лов пі­ кір­ле­рі ав­тор­лық ст­ра­те­гияның не­лік­тен ли­ри­ка ар­қы­лы іс­ке аса­ тын­ды­ғын көр­се­те­ді: «Ли­ри­ка – ақын­ның бір сәт­те жалт ет­кен нұр­лы ойы, жарқ етіп тұ­тас кө­рін­ген іш­кі сыр­лы дү­ниесі. Ли­ри­ка­лық шы­ғар­ма­дан оны жаз­ған адам­ның өмір сүр­ген ор­ та­сын, сол ор­та­ның саяси-әлеу­мет­тік ха­лін, адам­дар­дың алуаналуан мі­нез-құл­қын, ой-өрі­сін, жан-күйін, ар­ман-ті­ле­гін, мақ­сатмүд­де­сін, күйі­ніш-сүйіні­шін аң­ға­ра­мыз» [13, 21]. Ли­ри­ка­та­ну­шы ға­лым­да­ры­мыз­дың пі­кір­ле­рі­нің бә­рі де Бе­ли­нс­кий­дің ли­ри­ка та­ би­ға­ты­на бер­ген анық­та­ма­сы­на ұла­сып, со­дан туын­дап жа­тыр: «Сөйт­іп, ли­ри­ка­лық шы­ғар­ма­ның маз­мұ­ны объек­тив­тік оқи­ға­ның да­муы емес, қайта суб­ъек­ті­нің өзі жә­не со­ның өн бойы­нан өте­тін жәйт­тер. Ли­ри­ка­ның ша­ғын­ды­ғы да осы­дан ке­ліп туады: же­ке шы­ғар­ма өмір­ді тұ­тас қал­пын­да қам­ти ал­мақ емес, өйт­ке­ні суб­ ъект бір ға­на сәт­тің ішін­де сан түр­лі боп құ­бы­лып са­ла бер­мейді. Әр адам әр алуан ме­зет­те әр түр­лі маз­мұн­ға то­лы. Ру­ха­ни қан­ша­ лық­ты бай бол­ға­ны­мен, ол со­ны бір­ден қам­ты­май­ды, же­ке-же­ке түр­де, шет­сіз-шек­сіз ме­зет­тер­де қам­ти­ды. Бү­кіл әлем мен өмір­ді қоз­ғаушы қуат­ты те­тік­тер – субс­тан­ция атау­лы, әр­бір идея, әр­бір ой бар­лы­ғы да ли­ри­ка­лық шы­ғар­ма­ның маз­мұ­нын құ­рай ала­ды. Бі­рақ, сол жал­пы­ла­ма құ­бы­лыс суб­ъек­ті­нің өз игі­лі­гі­не айна­луы, се­зім түй­сік­те­рі­мен ете­не ара­ла­сып ке­туі, оның бол­мыс-бі­ті­мі­нің бір қы­ры­мен ға­на емес, бар қы­ры­мен бай­ла­ныс­ты бо­луы шарт. Кө­ңіл­ді қы­зық­ты­рып, тол­ған­ды­рар, қуан­тып яки қа­мық­ты­рар, ра­хат­қа ба­ты­рып не­ме­се азап­қа са­лар, жұ­ба­тар әйт­пе­се түйт­кіл тү­сі­рер нәр­се­нің, яғ­ни суб­ъек­ті­нің ру­ха­ни өмі­рі­нің маз­мұ­нын құ­ райт­ын, со­ның өн бой­ына да­ри­тын, сон­да пай­да бо­ла­тын нәр­се­нің бә­рін де ли­ри­ка өз аясы­на ала­ды, өзі­нің заң­ды игі­лі­гін­дей кө­ре­ді. Мұн­да зат­тың же­ке-да­ра күйін­де түк те құ­ны жоқ. Бә­рі де – ақын­ ның қиял кү­ші­мен, түй­сі­гі­мен сол зат­тың қан­дай рух­қа, қан­дай леп­ке бө­лі­не­тін­ді­гін­де» [14, 45]. Әр ли­ри­ка­лық шы­ғар­ма­да ақын тұл­ға­сы әр түр­лі қы­ры­нан кө­рі­не­тін­дік­тен, әр ли­ри­ка­лық шы­ғар­ ма­ның дис­кур­сы да әр түр­лі бо­ла­ды де­ген сөз. Абай­дың ли­ри­ ка­ла­ры­ның да­му эво­лю­циясы­на көз жі­бер­сек, ақын­ның ал­ғаш­қы кез­де­гі өлең­де­рі­нің не­гі­зін ағар­ту­шы­лық, ди­дак­ти­ка­лық дис­курс 25

құ­рай­ды. Көр­нек­ті абайтану­шы А.Нұр­қа­тов­тың мы­на айт­ыл­ған пі­кір­ле­рі осы­ны ай­ғақ­тайды: «Абай поэзия­сын­да ди­дак­ти­ка­лық са­рын мол. Бұл са­рын ал­ғаш­қы ке­зең­де­гі өлең­де­рін­де әсі­ре­се күш­ті. Ауыз әде­биеті­мен жә­не шы­ғыс поэзиясы­ның дәс­түр­ле­рі­ мен нық бай­ла­ныс­ты бол­ған Абай твор­чест­во­сын­да ди­дак­тизм­ нің ерек­ше орын алуы заң­ды да еді. Оған қо­са бұл ағар­ту­шы – Абай­дың көз­қа­рас­та­ры мен мақ­са­ты­на орай­лас, иін­дес. Ақын­ның ал­ғаш­қы ке­зең­де­гі өлең­де­рін­де ди­дак­тизм мен реа­лизм қа­тар тү­ сіп, қо­сы­ла өрі­ліп оты­ра­ды. Ал кейіні­рек, яғ­ни ақын поэзиясы­на реа­лизм мо­лы­рақ, те­ре­ңі­рек да­ры­ған сай­ын он­да ди­дак­ти­ка­лық са­рын­дар азая тү­се­ді. Абай реа­лиз­мі­нің бір өз­ге­ше­лі­гі осын­да» [14, 34]. Ақын­ның «Қақ­та­ған ақ кү­міс­тей кең маң­дайлы», «Жа­ сым­да ғы­лым бар деп ес­кер­ме­дім», «Ғы­лым тап­пай мақ­тан­ба», «Бір дәу­рен кем­ді күн­ге – боз­ба­ла­лық», «Жі­гіт­тер, ойын ар­зан, күл­кі қым­бат», т.б. өлең­де­рін­де ди­дак­ти­ка­лық дис­курс анық аң­ ға­ры­ла­ды. 1886 жы­лы шы­ғар­ма­шы­лық­қа ден қой­ған мез­гіл­де, ал­ғаш туын­да­ған өлең­дер­дің бі­рі бас­та­луынан-ақ жас­тар­ға ақыл-ке­ңес бе­ріп, бауыры­на тар­тып, аға­лық на­си­хат айтаты­нын аң­ғар­та­тын­ дай: Бір дәу­рен кем­ді күн­ге – боз­ба­ла­лық, Қар­тай­мас­тай көр­ме­лік, ойла­на­лық. Жас­тық­та кө­кі­рек зор, уайым жоқ, Дей­сіз бе еш нәр­се­ден құр қа­ла­лық [15, 62].

Ақын­ның «қар­тай­мас­тай көр­ме­лік, ойла­на­лық» деуі ел ішін­ де бос әуре­ші­лік­пен бі­лім­сіз, ең­бек­сіз уақы­тын қор қы­лып өт­кі­зіп жат­қан жас­тар­ға өмір тә­жі­ри­бе­сі­нен туын­да­ған на­си­ха­тын айт­ып отыр. Абай­дың осы өлең­де­гі ақы­лы тек сал­мақ­ты, құр­ғақ ақыл емес. Жас­тық­тың, ма­хаб­бат­тың ауылы­нан жа­қын­да ға­на айыры­ лыс­қан, әлі ыс­ты­ғы қайта қой­ма­ған, өзі сол жас­тық­тың отын­да алау­лап жан­ған, жас­тар­дың ойын­да, жү­ре­гін­де, ар­ма­нын­да не бар, ол ме­зет­те­рі олар­ға не­нің ма­ңыз­ды екен­ді­гін дөп бас­қан пси­ хо­лог, пе­да­гог жан­ның сө­зін­дей ес­ті­ле­ді. Де­мең­дер өн­бес іс­ке жұ­ба­на­лық, Ақыл тап­сақ, мал тап­сақ, қуана­лық. Қыз­ды сүй­сең, бір­ді-ақ сүй, таң­дап тауып, Көр­се қы­зар, күн­де асық – диуана­лық.

26

Жас­тық­та бір күл­ге­нің – бір қа­ра­лық, Күл­кі бақ­қан бір кө­рер би­ша­ра­лық. Әуелі өнер із­де­лік, қол­дан кел­се, Ең бол­ма­са ең­бек­пен мал та­ба­лық.

Ақын­ның ди­дак­ти­ка­лық дис­кур­сы­ның ерек­ше­лі­гі сон­да, ақын осы екі шу­ма­ғын­да, тек өз за­ма­нын­да­ғы жас­тар­ға қа­на өзек­ ті бол­ған мә­се­ле­ні айтумен шек­тел­мей­ді. Абай­дың аузы­мен бү­ гін­гі жас­тар­ға да ғиб­рат айтылып тұр­ған­дай. Поэзия­ның құ­ді­рет­ ті­лі­гі де осын­да жа­тыр, бел­гі­лі бір ке­зең­де, бел­гі­лі бір ин­те­рак­ ті­ге бай­ла­ныс­ты туын­да­ға­ны­мен, мәң­гі­лік та­қы­рып­тар, мәң­гі­лік құн­ды­лық­тар­ға ны­са­на­ға ала­ды. Ақын мал­ды ал­дың­ғы ке­зек­ке шы­ғар­май, ақыл­ды бі­рін­ші қоюуы да те­гін емес. Ол ав­тор­лық дис­курс­ты, ст­ра­те­гияны, по­зи­цияны аң­ғар­тып отыр. Ал ақыл оқу, бі­лім, ғы­лым ар­қы­лы ке­ле­ті­нін мег­зейді. Фи­зи­оло­гиялық ерек­ше­ лік­тер­ге бай­ла­ныс­ты жас­тық­тың, нәп­сі­нің же­те­гін­де жү­ре­тін көп жас­тар, ақыл­ды, бі­лім-ғы­лым­ды шет­ке ығыс­ты­рып, тек сауықсай­ран­мен әуес­те­ніп ке­те­ті­ні де жа­сы­рын емес. Ма­хаб­бат, сүйіс­ пен­ші­лік мә­се­ле­сін­де де ав­тор по­зи­циясы өте дұ­рыс таң­дал­ған. Ав­тор қыз­ды мүл­де сүй­ме, тек Ал­ла­ны ойла, дә­руіш бол, дү­ние қы­зы­ғы­нан же­рің, тар­тың деп отыр­ған жоқ. Ав­тор­лық дис­курс ма­хаб­бат, сүйіс­пен­ші­лік мә­се­ле­сі­не де ақыл­мен, ар­мен, та­за­лық­ пен ке­лу ке­рек­ті­гін баян­дай­ды. Көр­се қы­зар­лық, күн­де асық­ты – диуана­лық деп жа­ғым­сыз ба­ға­лай оты­рып, нәп­сі­құ­мар­лық­тың, же­ңіл­тек­тік­тің иман­сыз­дық, ар­сыз­дық екен­ді­гін де ес­кер­те­ді. Жас­тар­ды нәп­сі­құ­мар­лық­қа бой ал­дыр­мауға үн­дей­ді. Жас адам қа­ны қы­зу ке­ле­ді, әрі әр­кім­нің тем­пе­ра­мен­ті­не бай­ла­ныс­ты әр қа­лай бо­ла­ты­ны анық. Де­ген­мен се­зім­ге, жы­ныс­тық нәп­сі­құ­мар­ лық­қа бой ал­ды­ра­тын ке­зең де жас­тық уа­қыт са­на­ла­ды. Көз­сіз құ­мар­лық­қа, тию­сыз нәп­сі­ге жол бе­ру де адам­дық­ты бұ­за­тын­ды­ ғын жақ­сы бі­ле­тін Абай­дың бұл ойла­ры­ның под­тек­сін­де ис­лам фи­ло­со­фиясы, со­пы­лық фи­ло­со­фиясы да қы­лаң бе­ріп тұр. Абай жас­тар­ға – жас­тар­дың ті­лі­мен үн қа­та­ды. Се­зім буына мас жас­тар­ға тек тиым са­ры­нын­да құр­ғақ ақыл айт­са, олар да жас­тық же­лік­пен те­ріс айна­лып, ақын сө­зі­нен нәр алып, са­бақ шы­ғар­майт­ын еді. Ав­тор­дың ға­жап пси­хо­лог­ты­ғы­нан бұл ди­дак­ ти­ка­лық акт ли­ри­зм­мен, ас­қақ се­зім­мен көм­ке­рі­ліп бе­ріл­ген. Уайым – ер қор­ға­ны, есі бар­лық, Қиыны бұл дү­ниенің – қо­лы тар­лық.

27

«Еһе-еһе­ге» елір­ме, боз­ба­ла­лар, Бұл бес күн­дік бір май­дан ер сы­нар­лық.

Жас­тар­дың ұнам­ды та­қы­ры­бы­на ар­найы тоқ­та­лып отыр­ған ақын бұл та­қы­рып­қа те­гін­нен те­гін ба­рып отыр­ған жоқ. Боз­ба­ ла­лар­ды ді­ни құн­ды­лық­тар­мен ас­тас­қан адам­гер­ші­лік мұ­рат­тар­ мен тәр­бие­леу мақ­са­ты көз­дел­ген. Уайым ка­те­го­риясы – со­пы­ лық ілім­нің не­гіз­гі ка­те­го­рияла­ры­ның бі­рі бо­лып са­на­ла­ды. Тек тұр­мыс­тық жағ­дайын, ма­те­ри­ал­дық бай­лы­ғын ға­на уайым­дау емес бұл жер­де­гі уайым­ның ма­ғы­на­сы өте те­рең­де. Дү­ниенің, жа­ра­ты­лыс­тың сы­рын бі­лу­ге тал­пы­ну, Ал­ла­ның адам­зат­қа жа­ са­ған хик­мет­те­рі­нің қа­рыз­да­рын өтеу­ге тал­пы­ну, адам­шы­лық­ты арт­ты­ру жол­да­ры­на тер тө­ге жү­ріп уайым­дау ны­сан­ға алы­на­ды. Дү­ниеге ал­ла­ның ең ке­мел жа­ра­тын­ды­сы бо­лып кел­ген­нен кейін, адам аты­на лай­ық өмір сү­ру ке­рек­ті­гін көк­сейді. Абай осы шу­ мақ­та уайым мен уайым­сыз­дық­қа па­ра­лель жүр­гі­зе­ді. Уайым­ды ер қор­ға­ны, есі бар­лық деп ба­ға­лап отыр. Бұл кон­текст бой­ын­ша уайым­сыз­дық ес­сіз­дік­пен па­ра­пар. Ақын жас­тар­ға то­лық адам, кә­міл ин­сан бо­лу­ды мең­зеп, со­ның қа­мын уайым­дау ке­рек­ті­гін аң­ғар­та­ды. «Еһе-еһе­ге» елі­ріп, бос уа­қыт­ты өт­кі­зу­ден адам­дық­қа да, ар­ға да еш пай­да­сы жоқ­ты­ғын тү­сін­ді­ре ке­ле, өзі­не дейін­гі ха­лық ауыз әде­биеті мен жы­раулық стиль­дің дәс­тү­рі­мен «дү­ниенің бес күн­ дік жал­ған» екен­ді­гін ес­ке са­лып, сол сы­нақ, май­дан ала­ңын­да әр адам­ның сы­на­ла­ты­нын ес­кер­те­ді. Ав­тор жас­тар­ға сын­нан сү­рін­ бей өту­дің са­ра жол­да­рын дә­ріп­тейді. Са­лын­ба, қыл­саң да­ғы сан құ­мар­лық, Ал­дың­да уайым көп шо­шы­нар­лық: Жар­лы­лық, жа­лы­ныш­ты жал­таң көз­дік, Сүй­кі­мі, ике­мі жоқ шал­дуар­лық.

Абай осы өле­ңін­де кә­ні­гі пе­да­гог­тың, фи­ло­соф­тың кө­зі­мен өмір­лік ұстаным­дар­ды айтады. Боз­ба­ла­лық дәу­рен­ге ке­шен­ді түр­де қа­рай­ды. Боз­ба­ла­лық бұл жер­де өмір­лік фраг­мент бол­ға­ны­ мен, адам­дық жо­лы­ның ір­ге­та­сы қа­ла­на­тын уа­қыт екен­ді­гін ой­ шыл өте дұ­рыс бі­ліп отыр. Жас­тар­дың өмір сү­ру үр­ді­сі­нен олар­ дың бо­ла­шақ­та­ғы әлеу­мет­те­нуі орын ала­ты­нын ай­қын­дап отыр. Ав­тор адам­ның нәп­сі­ні бір жо­ла те­жеп, не ысы­рып тас­тай ал­майтынын бі­ле­ді. Бұл да бол­са Абай­дың пси­хо­лог­тық, пси­хо­ 28

ана­ли­тик­тік, эк­зис­тен­циялық ойла­ры­нан ха­бар бе­ре­тін­дей. Өлең ди­дак­ти­ка­лық дис­курс шең­бе­рін­де айт­ыл­ға­ны­мен, ақын­ның кей ойла­ры өмір сү­ру, тір­ші­лік фи­ло­со­фиясы­на жа­қын тұр­ған дү­ ниелер. Абай адам­ның пси­хо­фи­зиоло­гиялық бол­мы­сын те­рең мең­гер­ген­ді­гі­нен, тән құ­мар­лы­ғы­ның бел­гі­лі бір жағ­дайда бо­ ла­тын­ды­ғы­нан, оның та­би­ғи­лы­ғын ес­ке­ре оты­рып, «са­лын­ба» деуі да­на­лық­тан туын­да­ған ой. Кез-кел­ген әлеу­мет­тік іс-әре­кет­те бой­ды бер­меу, са­лын­бау, әр нәр­се­нің ал­тын ті­ре­гін, ор­та­лы­ғын ұс­тау ке­рек­ті­гі шы­ғыс ой­шыл­да­ры мен ба­тыс фи­ло­соф­та­ры ең­ бек­те­рін­де жиі айтыла­ды. Абай да сол ой­лар­дың ізі­мен кез-кел­ ген әлеу­мет­тік әре­кет­ке «са­лын­бау» ке­рек­ті­гін айт­ып, түйін­дей­ ді. Ав­тор бұл жер­де реал­ды фи­ло­со­фияға, тір­ші­лік­ке иек арт­қан. Адам­зат­тың әлеу­мет­тік әре­кет­те­рі­не бай­ла­ныс­ты шы­найы­лық, шын­шыл­дық Абай шы­ғар­ма­шыл­ғын­да тек бұл жайт­пен шек­тел­ мейт­ін­ді­гі анық. Ба­сын­да әке айт­па­са ақыл жар­лық, Ағай­ын та­был­ма­са ой са­лар­лық. Қал­жың­бас­сып өт­кіз­ген қай­ран дәу­рен, Тү­бін­де тарт­қыз­бай ма ол бір зар­лық?

Ақын­ның бұл өле­ңі ди­дак­ти­ка­лық дис­курс­тың шең­бе­рін­де айт­ыл­ған деп ба­ға­ла­ға­ны­мыз­бен, оның өлең­де­рі­нің төл­ту­ма ерек­ ше­лік­те­рі­не сай ой та­за ди­дак­ти­ка­лық дис­курс­те ға­на жет­кі­зіл­ мейді, мұн­да пе­да­го­ги­ка­лық дис­курс те орын ал­ған деп айт­сақ бо­ла­ды. Ақыл айта оты­рып ба­ла, ұр­пақ тәр­бие­леу үде­рі­сі жүр­гі­зі­ ле­ді. Пе­да­го­ги­ка­лық дис­курс бол­ған­да да ұр­пақ­ты адам­гер­ші­лік, ру­ха­ни мұ­рат­тар­ға сай ба­ғыт­тап тәр­бие­леу мә­се­ле­сі орын ал­ған. Ав­тор осы шу­мақ­та жас­тар­ға тәр­бие бе­ру­ге мүд­де­лі объек­ті­лер­ді тіл­ге тиек ете­ді. Ол әке, яғ­ни от­ба­сы, ағай­ын, ол қа­зақ ауылы­ ның құ­ры­лы­мын ес­ке ала­тын бол­сақ, туыс­тық қа­рым-қа­ты­нас­та­ ғы адам­дар­дың бір ауыл­ға топ­та­са­тын­ды­ғы­нан, қор­ша­ған ор­та­сы бо­лып та­бы­ла­ды. Абай от­ба­сы­ның, қор­ша­ған ор­та­ның тәр­биесі жет­кі­лік­сіз бол­са, ба­ла дұ­рыс тәр­бие ала ал­майт­ын­ды­ғын ес­кер­ те­ді. Ба­ла дұ­рыс тәр­бие ал­ма­са, дұ­рыс жол­да да­мы­ма­са, күн­дер­ дің кү­нін­де одан опық жейт­ін­ді­гін дә­лел ре­тін­де кел­ті­ре­ді. Ұс­таз ақын оны айту ке­зін­де де ақын­дық ше­бер­лік­пен қа­тар да­на­лық та­ны­та­ды, ол дұ­рыс жол­ды таң­дап, тауып ал­ма­саң, со­дан анық зар­дап ше­ге­сін деп ше­ге­леп айт­пай, тың­дау­шы­ның, яки қауым­ 29

ның өз би­лі­гі­не ысы­рып, ри­то­ри­ка­лық сұ­рақ қою ар­қы­лы олар­ дың да ойла­нып, шы­ғар­ма­шы­лық үде­ріс­ке бел­се­не ара­ла­су­ын та­лап ете­ді. Тың­дау­шы қауым­ның кө­зі же­тіп ойла­на­тын­дай, өзі­ мен – өзі, тіп­ті, өзі­мен – өзі ға­на емес, өзі ойла­нып ой түй­ген­нен кейін айна­ла­сын­да­ғы­лар­ға да әсер етіп, дұ­рыс ше­шім қа­был­дау­ ла­ры­на, жақ­сы­лық­қа ұм­ты­лу­ла­ры­на сеп­тік бо­лып отыр. Ри­то­ри­ ка­лық сұ­рақ қою әр­қа­шан, диало­ги­зм­ге, сұх­бат­тас­тық­қа, по­ли­ лог­қа бас­тайды. Қа­был­дау­шы екін­ші жақ та пас­сив бо­лып қа­ла бер­мей, диа­лек­ти­ка­лық үде­ріс­ке ара­ла­са­ды. Абай осы тә­сіл ар­ қы­лы тың­дау­шы қауымы­на, жас­тар­ға пси­хо­ло­гия­лық ық­пал ету (вну­ше­ние) жа­сауға та­лап­та­на­ды. Ақын осы­лай сен­ді­ре айт­па­са, қо­ға­мын, хал­қын тү­зеуге бас­қа амал жоқ. Атал­мыш өлең­нің соң­ғы шу­ма­ғы көп ой са­лар­лық: Осы ел­де боз­ба­ла жоқ сөз­ді ұғар­лық, Үзіл­мес үміт­пе­нен бос қуар­дық. Әйт­еуір ақ­са­қал­дар айт­па­ды деп Жүр­ме­сін деп, аз­ға­на сөз шы­ғар­дық.

Бі­рін­ші тар­мақ ар­қы­лы, ав­тор өз за­ма­нын­да­ғы тың­дау­шы­ сы­ның бей­не­сін ба­ға­лай­ды. Ба­ға­лауы қа­на­ғат­та­нар­лық­сыз ма­ ғы­на­да орын ал­ған. Бұл ақын шы­ғар­ма­шы­лы­ғын­да жиі орын ала­тын жә­не со­ны­сы­мен ерек­ше­ле­тін, Абай­дың өнер, өлең та­ би­ға­ты­на ғы­лы­ми, фи­ло­со­фия­лық ба­ғыт­пен ке­ле­тін­ді­гін аң­ ғар­та­ды. Шы­ғар­ма­шы­лық ак­ті­нің ны­са­ны тың­дау­шы­сы көп жағ­дайда ба­ға­ла­на бер­мейді. Өлең­дер ав­тор­лық дис­курс­тың ая­сын­да, ав­тор­дың айт­қы­сы кел­ген идеясы­ның баян­да­луы, іс­ ке асы­ры­луы сын­ды ке­зең­де­рі де бо­ла­ды. Абай мұн­да ол қа­ғи­ да­лар­дан ауыт­қып, тың­дау­шы­сын сөз ете­ді. Нақ­ты­лап айт­сақ, тың­дау­шы­сы­ның айт­ыл­ған сөз­ден, өлең­нен шы­ғар­ған қо­ры­тын­ ды­сын ба­ға­лай­ды. Ақын айна­ла­сын­да та­лап­ты, із­де­нім­паз өс­ке­ лең жас­тар бол­ға­ны­мен, олар тым аз еді. Сон­дық­тан ақын­ның бұл ойы тек өз айна­ла­сын­да­ғы жас­тар­ға емес, дүйім ха­лық­қа қа­ра­ты­лып айт­ыл­ған ой деп тал­да­сақ ке­рек. Сон­дай-ақ өлең жа­ зыл­ған уа­қыт­та 41 жас­та­ғы Абай­дың «ақ­са­қал­дар айт­па­ды де­ ме­сін» деуіне тал­дау жа­сай­ық. Осы жы­лы жа­зыл­ған бас­қа да өлең­де­рін­де «Қар­тай­дық, қай­ғы ойла­дық» деп жыр­ла­ған ақын, мұн­да да өзің ақ­са­қал­дар­дың қа­та­ры­на қо­са­ды. Ел аға­сы жа­сы­ на же­тіп, өз ал­ды­на бас бол­ған қа­зақ­тың ер аза­ма­ты үйлі-ба­ран­ ды бол­ған­нан кейін, жас ұр­пақ тәр­бие­сін қол­ға алуы ке­рек­ті­гін 30

мең­зейт­ін­дей. Эт­но­де­фор­ма­цияға ұшы­ра­ған қа­зақ қо­ға­мы, сөз ұс­тар аза­мат­тар­дың би­лік үшін жан­та­ла­су­ла­ры, бай­ыр­ғы сүт­ тей ұйы­ған дәс­түр­ден айры­лып, сау­да­ға түс­кен ар­дың кем­шін­ деуі тұ­сын­да, осы­ның бә­рін кө­ріп-сез­ген ақын­ның қар­тай­дым де­мес­ке ама­лы жоқ­тай. Сон­дық­тан ол ел сө­зін ұс­та­ған ақ­са­қал бо­лып жас­тар­ға жол айтады. Екін­ші бір мә­се­ле не­ге «айтады»? Жо­ға­ры­да ға­лым Қ.Өмі­рә­лиев­тің пі­кі­рі­нен кел­ті­ріл­ген үзін­ді­де­ гі­дей, бұл өлең­де де ақын өзін «айтушы» деп есеп­теп отыр. Сөз жаз­дым де­мей­ді, сөз шы­ғар­дым деп айтады. Ақын­ның бұл өле­ңі ауыз­ша шы­ға­рыл­ға­ны­мен, кейін ав­тор та­ра­пы­нан өң­дел­ген­ді­гі се­зі­ліп тұр. Ал не­гі­зі­нен өлең­нің өң бойы­нан жы­раулық, ауыз­ша ту­ған ав­тор­лы әде­биет­тің са­ры­ны се­зі­ле­ді, анық ди­дак­ти­ка­лық дис­курс те орын ал­ған­ды­ғы ай­қын­да­ла­ды. «Жі­гіт­тер, ойын ар­зан, күл­кі қым­бат» өле­ңін­де де ди­дак­ти­ ка­лық, пе­да­го­ги­ка­лық дис­курс­тар­дың орын ал­ға­нын кө­ре­міз. Ақын­ның өлең жа­зу­да­ғы ал­ды­на қой­ған мақ­са­ты, ст­ра­те­гиясы – жас ұр­пақ­қа ке­ңес бе­ру, на­си­хат айт­ып, адам­дық мұ­рат­та­рын аң­ да­ту бол­са ке­рек. Абай­дың бұл өле­ңі­не де тән құ­бы­лыс, на­си­хат құр­ғақ ди­дак­ти­ка тү­рін­де кел­мей, шы­найы өмір­лік мә­се­ле­лер­ге, әлеу­мет­тік әре­кет­тер­ге не­гіз­де­ліп, өмір­лік тә­жі­ри­бе ре­тін­де, тір­ ші­лік фи­ло­со­фиясы ая­сын­да­ғы ада­ми се­зім­дер сөз бо­ла­ды. Ав­тор сти­лі­не тән құ­бы­лыс ол – қа­был­дау­шы та­ра­пын, тың­ дау­шы­ла­рын үне­мі көз ал­ды­на елес­те­тіп, оның да пси­хоэмо­ циялық, ин­тел­лек­ту­ал­дық жай-күйі­нен ха­бар­дар екен­ді­гін аң­ ғар­тып, ад­ре­сат жағ­дайын ба­ға­лап оты­ра­ды. Де­мек, ав­тор өнер та­би­ға­тын те­рең мең­гер­ген­ді­гі анық­та­ла­ды. Кей­бі­реу тың­дар үй­ден шық­қа­нын­ша, Кей­бі­реу қояр кө­ңіл ұқ­қа­нын­ша. Сөз мә­ні­сін бі­лер­лік кей­бі­реу бар, Абай­лар әр­бір сөз­ді өз ха­лын­ша [15, 64], –

деп ав­тор өз тың­дау­шы­ла­рын жік­теп, олар­дың қа­был­дау дең­гейдә­ре­же­ле­рін, реак­цияла­рын си­пат­тап өте­ді. Абай бұл өле­ңін­де де жас­тар­ды, тың­дау­шы­лар­ды ер­кін сұх­ бат­тас­тық­қа ша­қы­рып отыр, эмо­ционал­ды тон өт­кір айтатын үкім, сын емес, ғиб­рат айтуға, ке­ңес бе­ру­ге ар­нал­ған. Түп­кі ниет әлі де ық­пал етіп өз­гер­ту­ге бо­ла­тын, буыны аса қа­та қой­ма­ған жас­тар­ға дұ­рыс жол көр­се­тіп, тә­лім бе­ру. Олар­дың ақыл сө­зін ес­ тіп, тү­зу жол­ды таң­дауына сеп­тік бо­лу бол­ған­дық­тан, жас­тар­дың 31

ба­сы­нан си­пай оты­рып, не­нің ақ, не­нің қа­ра, не­нің жақ­сы, не­нің жа­ман екен­ді­гін ұғын­ды­ру­ға ты­ры­са­ды: Ке­рек іс боз­ба­ла­ға – та­лап­ты­лық, Әр түр­лі өнер, мі­нез, жақ­сы қы­лық.

Ақын­ның ал­дын­да то­лық адам­дық жол­ды мұ­рат ет­кен жас­ тың бей­не­сі елес­теп, іш­кі жан дү­ние бай­лы­ғын, ру­ха­ни бай­лық­ты жо­ға­ры қой­ған, әрі за­ма­науи бі­лім­мен, кә­сіп­пен қа­ру­лан­ған аза­ мат­тың бей­не­сін қа­лып­тас­ты­ру ар­ма­ны тұр­ған­ды­ғы бай­қа­ла­ды. Олар­дың күн­шіл­дік, мақ­тан­шақ­тық, қия­нат­шыл­дық, өті­рік­шіл­ дік сын­ды жа­ман қа­сиет­тер­ден ау­лақ бо­лып, та­ту­лық, жол­дас­тық, сұх­бат­тас­тық ниет­те бо­лу­ын қа­лай­ды. Абай жас­тар­ға аса жа­қын эро­ти­ка­лық, ин­тим­дік та­қы­рып­тар­ дан да қаш­қақ­та­май­ды. Адам­ның дұ­рыс жол­да да­му­ына осын­дай жы­ныс­тық тәр­бие­нің де ма­ңыз­ды екен­ді­гін ес­кер­ген­дік­тен, эти­ ка­лық нор­ма­лар­ға сай, ис­лам қа­ғи­дат­та­ры ая­сын­да ар­лы бо­лу­ға ша­қы­ра­ды: Күй­ле­ме жі­гіт­пін деп үне­мі ой­нас, Са­лын­саң, сал­дуар­лық қа­дір қой­мас. Ер жі­гіт таң­дап тауып, еп­пен жүр­сін, Тө­бет­ке өлек­шін­нің бә­рі бір бәс.

Ақын өзі өз тұ­сын­да­ғы жас­тар­ға қа­ра­ты­лып айт­ыл­ға­ны­мен, оның поэзиясы­ның құ­ді­рет­ті­лі­гі ар­қа­сын­да айт­ыл­ған мә­се­ле қа­зір­гі күн­де де ма­ңы­зын жой­ма­ған­дай. Жа­лаң нәп­сі­құ­мар­лық куль­тке ай­нал­ған за­ман­да, жас­тар­дың Абай өлең­де­рін оқи оты­ рып, бой­ын тү­зеп, ақыл­ға бой ал­ды­руы аб­зал. Қа­зақ поэзия­сын­да Абай­ға дейін ди­дак­ти­ка­лық, пе­да­го­ги­ка­ лық дис­курс ая­сын­да жас­тар­ға жы­ныс­тық тәр­бие бе­ру идеяла­ рын түр­кі­лік мұ­ра Ж.Ба­ла­са­ғұн­ның «Құт­ты бі­лік», шы­ғыс­тық Кей­қауыс­тың «Ка­бус­на­ма» дас­тан­да­ры­нан кез­дес­ті­ре­міз. Абай идеяла­ры жы­ныс­тық тәр­биені тек құр­ғақ ақыл күйін­де емес, адам өмі­рі­нің шы­най­ылы­ғы­мен тү­сін­ді­ре біл­ген­ді­гі­мен ерек­ше­ле­ді. Көп жүр­мес жең­сік­қой­лық, әлі-ақ то­зар, Жаң­ғы­рар жең­сік­құ­мар, жат­қа қо­зар. Күн­де көр­ген бір бет­тен кө­ңіл қайт­ар, Қылт ет­кіз­бес қы­лық­ты та­мыр­шы озар.

32

Пси­хо­ана­ли­ти­ка­ның не­гі­зін қа­лаушы З.Фрейд адам­ның сек­ суал­ды ын­тық­ты­ғы (ли­би­до) оның ай­қын­дау­шы фак­то­ры де­ген­ ді­гі бел­гі­лі. Ол сек­суал­ды ын­тық­тық­ты, Абай ті­лі­мен айт­қан­да «жең­сік­құ­мар­лық­ты» қа­да­ға­лап оты­ра­тын жо­ға­ры «Мен», са­ на бол­са ке­рек. Абай сол жең­сік­құ­мар­лық­тың же­те­гін­де кет­сең, ол оңай ауыз­дық­тал­май, жа­ңа ны­сан көр­ген сай­ын қайта қо­зып, бей-бе­ре­кет­тік қа­ты­нас орын ала­тын­ды­ғын мег­зейді. Жең­сік­құ­ мар­лық­ты се­зім­мен, ма­хаб­бат­пен ал­мас­тыр­ған­да ға­на, ол баян­ды бол­мақ. Ал ой­нас­қа са­лын­саң, ар­дан ары­лып, адам­ның да, ал­ла­ ның да ал­дың­да кү­нә­һар бо­ла­сын дейт­ін­дей. Абай­дың «қы­лық­ты та­мыр­шы» деп отыр­ға­ны жан дү­ниең­ді қа­ба­ғың­нан та­ни­тын, се­ зі­мі ор­тақ, сүйіс­кен жар бо­луы ке­рек. Ақын киелі ма­хаб­бат се­зі­ мін дә­ріп­теп отыр жә­не қа­зақ поэзия­сын­да ма­хаб­бат та­қы­ры­бын мұн­дай де­таль­ді түр­де та­ны­ған, жыр­ла­ған ақын бол­ма­ған. Сон­дай-ақ осы өлең­де Абай қоз­ға­ған ген­дер­лік тең­дік мә­се­ ле­сі де орын ала­ды. Ма­хаб­бат, от­ба­сы мә­се­ле­сін­де то­лық үйле­ сім­ді­лік, тең­дік бо­лу ке­рек­ті­гін ба­са айтады. Ма­хаб­бат – ер мен әйел­дің ара­сын­да тең­дік бол­ған жағ­дайда ға­на ор­най­ды жә­не ма­ хаб­бат тең­дік­тің сим­во­лы іс­пет­тес. От­ба­сы бе­рік, та­ту бо­лып, то­ лық­қан­ды ұр­пақ тәр­бие­леу үшін ер­кек мен әйелі ара­сын­да аяулы се­зім, ға­шық­тық, ма­хаб­бат бо­лу ке­рек­ті­гі айтыла­ды, сон­да ға­на от­ба­сын­да ба­қыт ор­най­ды дей­ді: Қа­ты­ның се­ні сүй­се, сен де оны сүй, Қор­жаң суық ке­ле­ді кей са­сық ми. Ері ақыл­ды, қа­ты­ны мі­нез­ді боп, Та­ту бол­са, риаз үс­тін­де­гі үй. Жоқ бол­са қа­ты­ның­ның жат өсе­гі, Бол­ма­са мі­не­зі­нің еш ке­се­гі. Май­ыс­қан, бей­не гүл­дей то­лық­сы­ған, Кем емес ал­тын тақ­тан жар тө­се­гі.

Ақын­ның ди­дак­ти­ка­лық, пе­да­го­ги­ка­лық өлең­де­рі оның ақын­ дық жол­ға ден қой­ған ке­зең­де­рін­де орын ала­ды де­се де, кейін­гі жа­зыл­ған өлең­де­рін­де де ди­дак­ти­ка­лық, пе­да­го­ги­ка­лық дис­курс на­зар­дан мүл­дем тыс қал­ды деп айта ал­ма­сақ ке­рек. Бұл ту­ра­лы абайтану­шы ға­лым А.Нұр­қа­тов­тың мы­на пі­кір­ле­рі өз ма­ңы­зын жой­ма­ған: «Абай­дың ли­ри­ка­лық поэзия­сын­да ди­дак­тизм мол. Бұл – қа­зақ­тың клас­си­ка­лық ақы­ны поэзиясы­ның ай­рық­ша бір 33

ерек­ше­лі­гі. Абай поэзия­сын­да­ғы ди­дак­ти­ка­лық са­рын­дар оның ха­лық поэзиясы­мен ете­не бай­ла­ныс­ты­лы­ғы­нан жә­не ағар­ту­шы­ лық мақ­са­ты­нан ке­ліп туын­дай­ды. Оның ха­лық­ты ояту, ел­ді өнербі­лім­ге бас­тау, со­ған жар са­лып үн­деу та­қы­рып­та­ры­на ар­нал­ған өлең­де­рі­нің бір­та­лайы осы ерек­ше­лік­ті жақ­сы та­ны­та­ды. Ал твор­чест­во­сын­да реа­лис­тік прин­цип­тер не­ғұр­лым те­рең­ де­ген сай­ын Абай поэзия­сын­да­ғы ди­дак­ти­ка­лық са­рын­дар да со­ ғұр­лым азая тү­се­ді. Дә­лі­рек айт­қан­да, ақын­ның ғиб­рат­ты ойла­ры тұп-ту­ра, ті­ке­лей айт­ыл­май, жан­ды да көр­кем бей­не­лер ар­қы­лы бе­рі­ліп оты­ра­ды. Абай­дың клас­си­ка­лық поэзия­ның шы­ңы­на кө­ те­ріл­ген ақын­дық жо­лын, із­де­ну бағ­да­рын шо­лып шық­қан­да мұ­ ның ақи­қат­ты­ғы­на әр­кім­нің-ақ кө­зі же­те­ді» [14, 49]. Әлеу­мет­тік-әде­би дис­курс­та жа­зыл­ған өлең­де­рін ақын­ның ақын­дық ке­зе­ңі­нің екін­ші са­ты­сын­да­ғы өлең­де­рі құ­рай­ды. Абай ли­ри­ка­сы­ның эво­лю­циясы­на сәй­кес ол өлең­дер 1880-шы жыл­ дар­дың ор­та тұ­сы­нан бас­та­ла­ды. Бұл ту­ра­лы ға­лым Ә.Дер­бі­ сә­лин бы­лай дей­ді: «80-жыл­дар­дың ор­та тұ­сы­нан бас­тап ақын шы­ғар­ма­ла­рын­да өмір­дің жай көз­ге кө­рі­ніп тұр­ған шын­дық жай­ ла­ры­нан гө­рі, те­ре­ңін­де­гі шын­дық­тар қо­ғам­дық, әлеу­мет­тік та­ мыр­ла­ры­мен кө­рі­не бас­та­ды. Кейін­гі жиыр­ма жыл­да ақын адам мен қо­ғам проб­ле­ма­ла­рын тұ­тас алып, олар­дың әлеу­мет­тік сы­ры мен шы­нын ашу­ға бар та­лан­тын жұм­са­ды. Со­ның нә­ти­же­сін­де ақын мұ­ра­сы­нан қа­зақ қо­ға­мы­ның бар­ша тұ­сы емес, дәл ХІХ ға­ сыр­дың соң­ғы ши­ре­гін­де­гі та­ри­хи шын­ды­ғын бү­кіл ерек­ше­лік­ те­рі­мен, қай­шы­лық­та­ры­мен, саяси-әлеу­мет­тік кес­кін-кей­пі­мен айна­ға тү­сір­ген­дей кө­ре­міз, та­ни­мыз» [16, 118]. Әлеу­мет­тік-әде­ би дис­курс­та жа­зыл­ған өлең­де­рі­не «Қар­тай­дық, қай­рат қайт­ты, ұл­ғай­ды ар­ман», «Қа­лың елім, қа­за­ғым, қай­ран жұр­тым», «Бай­ лар жүр жи­ған ма­лын қор­ға­ла­тып», «Са­быр­сыз, ар­сыз, ерін­шек», «Кө­ңі­лім қайт­ты дос­тан да, дұш­пан­нан да», «Ин­тер­нат­та оқып жүр», «Кү­лем­байға», «Бо­лыс бол­дым, мі­не­ки», «Мәз бо­ла­ды бо­ лы­сың», «Ем та­ба ал­май», «За­ман ақыр жас­та­ры», «Кө­зі­нен бас­қа ойы жоқ», «Қайт­се же­ңіл бо­ла­ды жұрт би­ле­мек», «Мал­ға дос­тың мұ­ңы жоқ мал­дан бас­қа», «Бол­ды да пар­тия», «Кү­шік асы­рап, ит ет­тім», «Ға­лым­нан на­дан арт­пас ұқ­қан­ме­нен», т.б. өлең­де­рін жат­ қы­зу­ға бо­ла­ды. Абай­дың өлең­де­рі­нің де­ні әлеу­мет­тік дис­курс­ке ар­на­ла­ды, се­бе­бі ақын үшін әлеу­мет мә­се­ле­сі, әлеу­мет­ті тү­зеу мә­ се­ле­сі өте өзек­ті бол­ды. 34

Ақын­ның «Ин­тер­нат­та оқып жүр» өле­ңі бір қа­ра­ған­да ди­дак­ ти­ка­лық, пе­да­го­ги­ка­лық дис­курс­те жа­зыл­ған­дай әсер қал­ды­ра­ды. Ға­лым Ж.Ыс­ма­ғұ­лов та оның өз ба­ла­ла­ры­на бай­ла­ныс­ты туын­да­ ған де­ген ой айтады: «Абай бұл өлең­ді өз ба­ла­ла­ры – Әб­ді­рах­мен, Ма­ғауия, Гүл­ба­дан­ды Се­мей­ге апа­рып, оқу­ға бер­ген­нен кейін жаз­са ке­рек. Де­мек, жа­ңа­ғы ой­лар­дың бә­рі ақын­ның өмір кө­рі­ ніс­те­рі­нен ал­ған ті­ке­лей әсе­рі­нен ту­ған» [17, 269]. Өлең­нің тууы осын­дай биог­ра­фия­лық си­пат­та бол­ға­ны­мен, өлең­нің идеоло­ гиясы жал­пы­ха­лық­тық си­пат ал­ған, де­мек тип­тен­ді­ріл­ген де­ген сөз. Ақын өз ба­ла­ла­ры­на на­си­хат сын­ды айт­қа­ны­мен, ақын сө­зі бү­кіл қа­зақ ба­ла­сы­на ар­нал­ған. Өлең ди­дак­ти­ка үл­гі­сін­де бас­тал­ ға­ны­мен, ав­тор бұл өле­ңін­де қа­зақ қо­ға­мын­да өт­кір тұр­ған қо­ғам­ дық-әлеу­мет­тік мә­се­ле­лер­ді өзек ете­ді. Қо­ғам­ның ал­ды­на қой­ған ав­тор­дың бі­рін­ші мә­се­ле­сі ба­ла­лар­ды оқу­ға бер­ген­де­гі, оқыт­қан­ да­ғы мақ­сат. Ав­тор сөз­де­рі­не сен­сек, қа­зақ ба­ла­сын оқу­ға бер­ген­ де, ер­тең орыс ті­лін бі­ліп, тіл­маш, ад­во­кат, әкім­ші­лік қыз­мет­ке­рі бо­лып орыс ше­неунік­те­рі­не еріп, ха­лық­ты қы­сып, пай­да та­ба­ды, кү­нін кө­ре­ді де­ген мақ­сат жат­қан­ды­ғын дөп ба­сып айтады. Қа­ зақ қо­ға­мы де­фор­ма­цияға ұшы­рап, ка­пи­та­лис­тік қа­ты­нас­тар­дың эле­ме­нт­те­рі ене бас­та­ған­нан, ел ат­қа­мі­нер­ле­рі ер­те оя­нып, қа­тар­ дан қал­мау үшін ба­ла­лар­ды оқы­ту ке­рек­ті­гін тү­сін­ген­ді­гі кө­рі­ не­ді. Бі­рақ түп­кі мақ­сат бі­лім алып, адам­дық­тың арт­ты­ры­лу­ына, адам­зат­тың өмі­рі­нің, тір­ші­лі­гі­нің мә­нін ай­қын­дау­ға, дү­ние сы­ рын ұғы­ну­ға, жа­ман­дық қа­сиет­тер­ден ары­лып, то­лық адам мұ­ра­ ты­на қа­дам ба­су­ына ба­ғыт­тал­май, бі­лім алу­ды бо­ла­шақ­та қыз­мет іс­теп, пай­да та­бу­дың ға­на жо­лы­на ай­нал­ды­ру, «тұ­ты­ну­шы­лық» мақ­са­ты ға­на тұр­ған­ды­ғын дә­лел­дейді. «Тұ­ты­ну­шы­лық» мақ­са­ты Абай за­ма­нын­да да кө­рі­ніс бер­ген. Ол на­ғыз өнер мен ғы­лым­ның жауы екен­ді­гін кө­ре­ген ақын дұ­рыс ба­ғам­да­ған: Ба­лам за­кон біл­ді деп, Қуа­нар ата-ана­сы, Ойын­да жоқ олар­дың Ша­ри­ғат­қа ша­ла­сы. Орыс ті­лі, жа­зуы – Біл­сем де­ген та­ла­сы. Про­ше­ние жа­зу­ға, Ты­ры­сар кел­се ша­ма­сы. Ын­сап­сыз­ға не ке­рек Іс­тің ақ пен қа­ра­сы? [15, 69]

35

Қа­зір­гі қо­ғам­да да кең етек жай­ып отыр­ған «тұ­ты­ну­шы­лық» мә­се­ле­сі Абай айт­қа­нын­дай өт­кір тұр. Ел ба­ла­ла­ры алыс-жа­қын ше­тел­дер­де оқып, та­быс­ты, май шел­пек бо­лып өмір бой­ына қи­ нал­май асы­райт­ын ма­ман­дық­тар­ға ға­на ұм­ты­лу­да. Ма­те­ри­ал­дық бай­лық, та­быс бас­ты ке­зек­ке қойы­лып, куль­тке ай­нал­ған. Адам­ зат­тың ру­ха­ни бай­лы­ғы­ның те­ре­ңі­не бой­лайт­ын, адам­зат тір­ші­ лі­гі­нің құ­нын зерт­тейт­ін, адам­дар­ға іш­кі бай­лық­ты, та­ту­лық­ты, мейі­рім­ді, ма­хаб­бат­ты уа­ғыз­дайт­ын ілім­дер­дің қа­ға­жу кө­ріп, шет­те­ті­ле­ті­ні жа­сы­рын емес. Да­на ақын: Ойын­да жоқ бі­рі­нің Сал­ты­ков пен Толс­той, –

деп бос­қа айт­ып отыр­ған жоқ. Дін­нен, әде­биет­тен ма­құ­рым жас­ тар тәр­бие­сін­де үл­кен ол­қы­лық бо­ла­ты­нын жә­не ол ол­қы­лық­тар мем­ле­кет­ті, қо­ғам­ды үл­кен қиын­дық­тар­ға алып ке­ле­ті­нін мең­ зейт­ін­дей. Көр­кем әде­биет­ті оқы­май-ақ, ту­ған ті­лін біл­мей-ақ, дін­нің өзе­гі – адам­ды сүюді, мейі­рім­ді күйтт­мей-ақ мық­ты ма­ман бо­лып, ел бас­қа­ру­ға бо­ла­тын­ды­ғы­на ел­дің бә­рі­нің кө­зі үйре­не бас­та­ды. Абай осы өле­ңін­де жа­һан­дық мә­се­ле­ні ал­ғаш кө­те­ріп отыр­ған­ дар­дың бі­рі. Пуш­кин Е.Оне­гин бей­не­сін, Бай­рон Ч.Га­рольдтың бей­не­сін сом­дап, сол за­ман жас­та­ры­ның бей­не­сін, идеоло­гиясын, мен­та­ли­те­тін, пси­хо­ло­гия­сын су­рет­те­те­се, қа­зақ ақы­ны да сол за­ ман жас­та­ры­ның бей­не­сін, пси­хо­ло­гия­сын сом­дайды. Ақын­ның осы өлең­де айт­ыл­ған мы­на ойла­ры сол за­ман­да­ғы да, қа­зір­гі кү­ні де өте өзек­ті бо­лып отыр­ған жа­һан­дық мә­се­ле­ні қоз­ғайды: Пай­да ойла­ма, ар ойла, Та­лап қыл ар­тық бі­лу­ге. Ар­тық ғы­лым кі­тап­та, Ерін­бей оқып кө­ру­ге.

Қа­зір­гі жа­һан пер­зент­те­рі ар емес, тек пай­да­ны ға­на ой­лап отыр­ған за­ман­да, ақын сөз­де­рі тек құр­ғақ ди­дак­ти­ка сын­ды ес­ тіл­меуі ке­рек. Абай­дың айт­ып отыр­ға­ны да­ныш­пан­дық. Ақын ар ой­лау­дың, пай­да­ға құ­нық­пай өз адал ең­бе­гін­мен баян­ды өмір сү­ру­дің жол­да­рын да ба­ла­ма ре­тін­де баян­дап отыр. Бұл «ко­рен­ ной» жол­ға екі­нің бі­рі­нің дә­ті, кү­ші, ру­хы же­те бер­мейт­ін­ді­гін де ол жақ­сы бі­ле­ді. Бі­рақ ұр­па­ғы­на сол жол ға­на баян­ды, со­ны 36

«алыс та бол­са із­деп тап» деп нұс­қау бе­ріп отыр. Абай­дың осы айт­ып отыр­ған­да­ры тек пе­да­го­ги­ка­лық мә­се­ле емес, әлеу­мет­тік, тен­ден­циялық мә­се­ле деп қа­ра­сақ ке­рек. Өмір фи­ло­со­фия­сын­да ар­лы өмір, ар­лы тір­ші­лік әр­қа­шан баян­ды бо­ла­тын­дық­тан, дү­ние қы­зы­ғы­мен ға­на әуес­те­ніп, пай­да та­бу үшін ға­на өмір сү­ру­дің бұ­ рыс­ты­ғын дә­лел­деп бе­ріп, тың­дау­шы­ла­ры­ның кө­зін жет­кі­зу­ге ты­ры­са­ды. Абай­дың «пай­да ойла­ма, ар ойла» кон­цеп­циясы еш­ қа­шан өз ма­ңы­зын жой­майт­ын кон­цеп­ция жә­не кез-кел­ген адам­ зат қо­ға­мы, кез-кел­ген за­ман­да өмір­лік ко­декс етіп бас­шы­лық­қа алуы ке­рек дү­ние. Ав­тор сол за­ман­да шарқ ұрып, ба­тыс­тан кел­ ген на­рық­тық, ма­те­ри­ал­дық құн­ды­лық­тар­дың шиеле­ніс­ті, қауіп­ті екен­ді­гін ес­кер­туі, со­ның ал­дын-алу­дың жо­лын қа­рас­ты­рып, оны тауып, елі­не ұсы­нуы ақын­дық зор тол­ға­ныс­тан, із­де­ніс­тен туын­ да­ған. Ақын тәр­бие мә­се­ле­сі­нің өте те­рең әлеу­мет­тік, ке­шен­ді мә­се­ле екен­ді­гін бі­ліп, өзі­нің по­ли­дис­курс­ты ст­ра­те­гиялық ойла­ рын жет­кі­зе­ді. Абай­дың әлеу­мет­тік дис­курс­та айт­қан өлең­де­рі­нің ішін­де ақын­ның бойтұма­ры­на ай­нал­ған туын­ды­сы – «Қа­лың елім, қа­за­ ғым, қай­ран жұр­тым» өле­ңі. Ақын поэзия­ның ба­ға­лаушы­лық қа­ сиетін пай­да­ла­нып осы өле­ңін­де қа­зақ қо­ға­мы­ның, хал­қы­ның кең по­лот­но­лы па­но­рам­ма­сын бе­ре­ді. Мұн­да же­ке­ле­ген бей­не­лер, тип­тер, ха­рак­тер­лер емес, тұ­тас қо­ғам, ха­лық, за­ман бей­не­сі сом­ дал­ған. Ав­тор осы өле­ңі ар­қы­лы ли­ри­ка­ның сы­рын те­рең мең­гер­ ген­ді­гін көр­се­те­ді. Бұл өлең­де­гі эмо­ционал­ды тон­ның бай­лы­ғы таң­да­ныс ту­ды­ра­ды. Өлен­нің бас­та­луынан-ақ өзі­нің по­зи­циясын таң­дап ал­ған. Ол хал­қын тек же­кіп ұр­сып, кү­нә­сін бе­ті­не ба­сып айт­ып қа­на шек­те­ле­тін «үкім­ші», бой­ын ел проб­ле­ма­сы­нан ау­лап сал­ған без­бүй­рек жан емес, сол қа­лың қа­зақ­тың бі­рі, сол ха­лық­ тың пер­зен­ті екен­ді­гін бай­қа­тып отыр. Жү­рек­тен қан, көз­ден жас бо­лып ақ­қан шын жа­на­шыр­дың сө­зі екен­ді­гі кө­ңіл бөл­ді­ре­ді. Тұ­ тас қа­зақ хал­қы өз үйі­нің ал­ды­на жи­на­лып отыр­ған­дай, хал­қы­ на бұ­ры­лып, ар­найы сұх­бат жа­сауы да ерек­ше. Өлең­нің ны­са­ны – ха­лық, тың­дау­шы – тұ­тас қа­зақ хал­қы, бұл жер­де ав­тор-ха­лық тан­де­мі орын алып отыр. Абай­дың да ті­ке­лей осы­лай тұ­тас ха­ лық­пен сұх­бат­та­суы бас­қа өлең­де­рін­де кез­дес­пей­ді. Ака­де­мик Р.Нұр­ға­лиев те ақын бей­не­сі­нің бұл өлең­де­гі ерек­ше­лі­гін орын­ ды ба­ғам­да­ған: «Үл­кен адам­гер­ші­лік, қай­рат­кер­лік, оқы­мыс­ты­ лық биік­ке кө­те­ріл­ген ақын үні бір­де ай­бар­лы, бір­де кек­ті, бір­де мұң­лы. Қа­зақ хал­қын бөл­мей-жар­май, тү­гел қам­тып, тұ­тас шо­ 37

лып, бар­ша­сы­на ба­ғыш­тап айт­ыл­ған өлең­нің әлеу­мет­тік сал­ма­ғы ора­сан зор» [17, 319]. «Қа­лың елім, қа­за­ғым, қай­ран жұр­тым», – деп хал­қы­на де­ ген бар сүйіс­пен­ші­лі­гін та­ны­тып, өзі­нің хал­қы­на де­ген нақ по­ зи­циясын көр­се­те біл­ген, жұм­сақ бас­та­ған ақын өлең­нің екін­ші шу­ма­ғын­да не­гіз­гі мә­се­ле­ге кө­ше­ді: Бет бер­ген­де шы­рай­ың сон­дай жақ­сы, Қай­дан ға­на бұ­зыл­ды сарт­ша сыр­тың? Ұқ­пай­сың өз сө­зің­нен бас­қа сөз­ді, Аузы­мен орақ ор­ған өң­кей қыр­тың.

Өлең ав­тор мен ха­лық­тың сұх­бат­тас­ты­ғы­на құ­рыл­ған­дық­тан, ақын сұх­бат­тас­тық­тың не­гіз­гі ком­по­не­нт­те­рі­нің бі­рі ри­то­ри­ка­лық сұ­рақ қою, сұ­рақ-­жауап көр­кем­дік тә­сіл­де­рін қол­да­на­ды. Мұн­да сұ­рақ қою­дың түр­лі амал­да­ры бар. Ав­тор өз по­зи­циясы­ның, айт­ ып отыр­ған ойы­ның дұ­рыс­ты­ғын дә­лел­деу үшін, ойт­ыл­ған ой­ дың ақи­қи­лы­ғын бе­кі­те тү­су үшін, тың­дау­шы­ның өзін куә ре­тін­ де пай­да­ла­нып, пси­хо­ло­гия­лық сен­ді­ру, мой­ын­да­ту ха­ре­кет­те­рін ту­ды­ру үшін қол­да­ны­ла­ды. Бұл тә­сіл­ді пси­хо­ло­гия­лық илан­ды­ру (вну­ше­ние) деп қа­рас­тыр­сақ бо­ла­ды. Осы тә­сіл­ден кейін Абай өзі­нің ел­де­гі жа­ман­дық­қа де­ген өзі­нің гүр­сі соқ­қы­сын жұм­сайды. Оған еш­кім шам­дан­бай­ды да, ав­тор оған дейін сіз­ді де, ме­ні де, ха­лық­ты да өз сөз­де­рі­нің дұ­рыс­ты­ғы­на сен­ді­ріп ал­ған. Әрі қа­рай ав­тор не айт­са да тың­дау­шы­ның амал­сыз бас шұл­ғу­дан бас­қа ама­ лы жоқ. Оны дұ­рыс кө­ре бі­ліп отыр­ған ақын ел ішін­де орын ал­ған за­рар­лы әре­кет­тер­ді жіп­ке ті­зіп, тү­сін түс­теп, қо­лы­мен ұс­та­ған­ дай қой­ып бе­ре­ді: «Жыр­тың-жыр­тың ма­ғы­на­сыз күл­кі­ге мал­дан­ ған тия­нақ­сыз, бай­лау­сыз­дың тү­бі­не жет­кен ел­дің со­ры би­лік­тен айры­лып өз­ге­нің та­ба­ны­на тү­сіп құл бо­ла­ты­ды­ғын ақын ашы­на зар ете­ді. Ұлт­тың бой­ын­да­ғы сор­дың үл­ке­ні – күн­дес­тік, бі­рін-бі­ рі кө­ре ал­мау, етек­тен тар­ту, пыш-пыш хал­қы­мыз­ды сан рет ор­ ға жы­ғып, өрт­ке қа­ма­ған алауыз­дық. Зы­ғыр­да­ны қай­на­ған шер­лі ақын ел­ді тү­зеудің ама­лын қа­рап, ты­ғы­рық­тан шы­ғар соқ­пақ із­ деп, ба­сын тау­ға да, тас­қа да соқ­са да, жол та­ба ал­май, ақы­ры елі­ нің ыр­қы­нан айры­лып, өз­ге­ге бо­дан бо­ла­ты­на бар­мақ шай­най­ды. Хал­қы­ның бой­ын­да­ғы қа­ны сор­ға­ла­ған жа­ра­лар­ды аша оты­рып, ақын омы­рауы жас­қа тол­са да, сай-сүйегі сыр­қы­ра­са да, сес­ті, ке­ ке­сін күйін­де қа­ла­ды» [17, 320]. 38

Бас-ба­сы­на би бол­ған өң­кей қи­қым, Мі­не­ки бұз­ған жоқ па ел­дің си­қын? Өз­де­рің­ді тү­зе­лер дей ал­май­мын, Өз қо­лың­нан кет­кен соң ен­ді өз ыр­қың [ 15, 57], –

Ақын қа­зақ хал­қы­ның мұн­дай мүш­кіл хал­ге ұшы­рауы­ның се­ бе­бін де, та­ны­ма­ды емес, та­ны­ды жә­не осы шу­ма­ғын­да со­ған мең­ зеп те отыр. Қа­зақ­тың жос­пар­лы отар­лау саяса­ты­ның құ­ры­ғы­на түс­кен­ді­гін ав­тор іш­тей мой­ын­да­ған. Ақын­ның на­ра­зы бо­ла­ты­ны сон­дай мүш­кіл хал­де бо­ла оты­рып, ел­дің оя­нып, қам жа­са­майт­ ын­ды­ғын­да, де­фор­ма­цияға ұшы­рай бас­та­ған ха­лық­тың, тым май­ да­ла­нып, ұсақ­та­лып, іріп-ші­ріп ба­ра жат­қан­ды­ғын­да бол­са ке­рек. Жа­сап жат­қан тір­ші­лі­гі­не бір уа­қыт ой тоқ­та­тып, көз сал­мауын­да, кім­біз, қай­да ба­ра жа­тыр­мыз де­ген сұ­рақ­тар қой­мауы­нан туын­ дай­ды. Ары­лу, құ­ты­лу, тү­зе­лу бы­лай тұр­сын, күн­нен күн­ге жа­ ман­дық атау­лы өр­нек құ­рып, құр­дым­ға сәт сай­ын жа­қын­дай тү­суі на­лы­та­ды. Ақын­ның сес­ті, ке­ке­сін қа­лып­та қал­мауына бас­қа амал жоқ. Абай же­ке адам хал­қы­на өнер, поэ­зия, аза­мат­тық ар­қы­лы не жа­сай ала­ды, со­ның бар­лы­ғын же­рі­не жет­кі­зіп жа­сауға ты­рыс­ қан жан. Сол жағ­дайда­ғы саяси-әлеу­мет­тік жағ­дай­лар Абай­дың одан ар­тық кө­сі­луіне мүм­кін­дік бер­мейт­ін жә­не ады­мын аш­ты­рт­ пайт­ын. Ав­тор осы өле­ңін­де не­гіз­гі мақ­сат, дис­курс ре­тін­де әлеу­ мет­тік хал-ахуал­ды ны­са­на­ға ал­ған­дық­тан, ХІХ ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сын­да қа­зақ қо­ға­мын­да орын ал­ған әлеу­мет­тік-мо­раль­дік мә­се­ле­лер­дің төр­кі­нін де көр­се­те оты­рып, ел­дің ба­сын­да­ғы мүш­ кіл саяси-әлеу­мет­тік жағ­дайды се­зі­не бі­лу­ге, ба­ғам­дау­ға, одан са­бақ алып нә­ти­же шы­ға­ру­ға ша­қы­ра­ды. Ол үшін ел ішін­де­гі алауыз­дық­ты, күн­шіл­дік­ті тоқ­та­тып, бір­лік­те бо­лу ке­рек­ті­гі мең­ зе­ле­ді. Ав­тор­дың әлеу­мет­тік дис­курс­та­ғы «Қа­лың елім, қа­за­ғым, қай­ран жұр­тым» өле­ңі де саяси дек­ла­ра­ция, не мо­раль­мен аяқ­ тал­май, қыс­қа ға­на қай­ры­луы ол көр­кем­дік ше­шім­нен туын­дап отыр­ған мә­се­ле. Ақын ха­лық­тың өзі­нің ойла­нып-тол­ған­ға­нын, өзі са­рап­тап, қо­ры­тын­ды­лауын кү­те­тін­дей. Тың­дау­шы, қа­был­ дау­шы ха­лық­тың бой­ын­да шы­ғар­ма­шы­лық үде­ріс­тер­дің жүр­ге­ нін қа­лап отыр. Қа­был­дау­шы­ға орын ал­ған мә­се­ле­ні, ол мә­се­ле­ нің шы­ғу төр­кі­нін, одан ары­лу жол­да­рын бә­рін аузы­на шай­нап бе­ріп, айта бер­се, он­дай мол жә­не әрі ауыр да те­рең ақ­па­рат­ты сі­ңір­меуі де, тү­сін­беуі де, жа­лы­ғуы да мүм­кін. Ав­тор тың­дау­шы қауым­ға ойла­ну, тол­ға­ну үшін сауал са­ла­ды. Абай бұл жо­лы да 39

тың­дау­шы қауым­ды тәр­бие­леу, ойла­на бі­лу­ге, ел қа­мын ой­лау­ға үйре­ту­ді де мұ­рат тұ­тып отыр­ған­ды­ғы кө­ре­не­ді. Абай­дың әлеу­мет­тік дис­курс­те жаз­ған та­ғы бір ма­ңыз­ды өле­ңі – 1887 жы­лы жа­зыл­ған «Са­быр­сыз, ар­сыз, ерін­шек» өле­ңі. Ақын­ ның бұл жыл­да­ры жа­зыл­ған өлең­де­рі­нің де­ні ди­дак­ти­ка­лық, пе­да­ го­ги­ка­лық, әлеу­мет­тік дис­курс си­па­тын­да бо­ла­тын. Де­ген­мен бір­ не­ше өлең­де­рі ар­қы­лы ол жаз­ба поэзия сти­лін­де, ли­ри­ка­ға жа­қын дү­ниелер­ді де ту­дыр­ған-тын. «Са­быр­сыз, ар­сыз, ерін­шек» өле­ңі­нің фор­ма­лық жа­ғы ауыз әде­биеті­нің, жы­раулар поэзиясы­ның сти­лі­ не ұқ­сай­ды. Өлен­нің бұн­дай ерек­ше­лі­гін ға­лым Ж.Ыс­ма­ғұ­лов та орын­ды көр­сет­кен: «Өлең 7-8 буын­мен жа­зыл­ған, дәс­түр­лі шу­мақ­ қа бө­лін­бей, бі­рі­не-бі­рі жал­ға­са, шұ­бы­рт­па­лы ұй­қас­пен тіз­бек­те­ле ұла­сып, екі-үш тар­мақ­тан кейін қайта то­ғы­сып оты­ра­ды. Түр жа­ ғы­нан ал­ған­да ауыз әде­биетін­де­гі тол­ғау дәс­тү­рі­не ұқ­сап ке­те­тін де бел­гі­ле­рі бар. Бі­рақ тұс­па­лы, не­гіз­гі сөз ар­қауы­нан ауыт­қу жоқ, айт­ай­ын де­ген ойы ай­қын да нақ­ты» [17, 500]. Ав­тор бұл өлең­нің фор­ма­сын ауыз әде­биеті, тол­ғау үл­гі­сін­де ал­ға­ны­мен за­ма­ны­на сай маз­мұн бе­ріп, ел ішін­де­гі қа­лып­тас­қан жа­ғым­сыз әре­кет­те­рі те­ріп су­рет­тейді. Ел пси­хо­ло­гиясы­ның де­ фор­ма­цияға ұшы­ра­ға­нын, жа­ман­ға қа­рай өз­ге­ріп жат­қа­нын жи­ ре­ніш­пен, өт­кір әжуа­мен бей­не­лей­ді. Ел­дің жай­ын біл­дір­ген бұл өле­ңін­де хал­қы­ның осал әре­кет­те­рі­не кө­ңі­лі тол­маушы­лық, ри­за бол­маушы­лық са­ры­ны бай­қа­ла­ды. Өлең­нің фор­ма­лық сти­лі де, идея­лық маз­мұ­ны да зар за­ман ақын­да­ры­ның са­ры­нын көз ал­ды­ ңыз­ға әке­ле­ді. Тіп­ті Шор­тан­бай ақын­ның «Зар за­ман» ат­ты тол­ ғауы­мен үн­дес ке­ле­тін тұс­та­ры да жоқ емес. Жыр үл­гі­сін­де баян­ да­лып кел­ген өлең­де Абай: Ең­бе­гі жоқ, ер­ке­сіп, Бір шо­лақ­пен сер­ке­сіп, Пы­сық де­ген ант шық­ты. Бір сөз үшін жау бо­лып, Бір күн үшін дос бо­лып, Жүз құ­был­ған салт шық­ты [ 15, 81-82], –

деп ел мі­не­зі­нің де­фор­ма­цияға ұшы­ра­ға­нын аң­дат­са, Шор­тан­бай ақын ел өз­ге­ріс­те­рін бы­лай­ша жыр­ла­ған еді: За­ман ақыр бо­лар­да, Алуан-алуан жан шық­ты,

40

Қай­ыры жоқ бай шық­ты. ­Сауып ішер сү­ті жоқ, Мі­ніп кө­рер кү­ші жоқ, Ақ­ша де­ген мал шық­ты [18, 11].

Абай­дың ақын­дық­қа бет бұр­ған ал­ғаш­қы жыл­да­рын­да өзі­нің нәр ал­ған бұ­ла­ғы ха­лық ауыз әде­биеті, жы­раулар поэзиясы, ақын­ дар­дың тол­ғау, өлең­де­рі­нен поэти­ка­лық көп­те­ген фор­ма­лар мен қа­тар идея­лар­ды да алып, те­рең­де­тіп, да­мы­тып отыр­ға­ны көп айтылып, жа­зы­лып жүр. Алай­да ке­ңес дәуірі тұ­сын­да «зар за­ман» ақын­да­ры­на де­ген те­ріс көз­қа­рас әді­лет­ті пі­кір айтуға да мүм­кін­ дік бер­ме­ді. Ака­де­мик М.Әуе­зов­тің мы­на пі­кір­ле­рі көп нәр­се­нің жай­ын аң­ға­рт­са ке­рек: «Мә­де­ниет­ті, жа­ңа ба­ғыт­ты ақын Абай қа­ зақ тір­ші­лі­гі­нің қай та­қы­ры­бын жыр­ла­са да, өз ал­дын­да­ғы қа­зақ поэзиясы­ның атақ­ты са­нал­ған Бұ­қар, Ду­лат, Шор­тан­байла­рын­ша жаз­байды. Тұ­тас өлең тү­гіл, со­лар­ды қайталап, не со­лар үл­гі­сі­не тү­сіп жаз­ған бір шу­мақ өле­ңі­нің өзі де жоқ деу­ге бо­ла­ды. Өле­ ңін­де­гі тіл, кей­бір те­ңеу, кей­бір ма­қал жә­не кей­бір та­қы­рып пен кө­ңіл-се­зім са­ры­ны со­лар­ға ұқ­сас сияқ­тан­ған­мен, әр кез­де Абай­ дың ойы, өрі­сі, идеясы мен әлеу­мет­тік ар­ма­ны, мақ­са­ты әл­де­қай­ да бас­қа­ша боп, клас­сик ақын­ның өзі­не ға­на тән бол­ған өз­ге­ше­ лік­пен ай­қын­да­лып шы­ғып оты­ра­ды» [19, 100]. Заң­ғар су­рет­кер М.Әуе­зов­тің айт­қан Абай өлең­де­рін­де­гі идея­лық маз­мұн­ның аға буын ақын­дар шы­ғар­ма­шы­лы­ғы маз­ мұ­ны­нан өз­ге­ше екен­ді­гі­мен ке­ліс­пеуге бол­майды. «Са­быр­сыз, ар­сыз, ерін­шек» өле­ңі­нің де әлеу­мет­тік мақ­са­ты бас­қа­ша. Ав­тор мұн­да ті­рі адам­дар­дың, ел ішін ой­раң­дап отыр­ған же­мір­лер­дің сұ­рық­сыз бей­не­ле­рін, пси­хо­ло­гия­лық порт­ре­тін жа­сай біл­ген. Абай өле­ңін­де әлеу­мет­тік мүш­кіл жағ­дай, ке­рі кет­кен қа­зақ қо­ға­ мы ға­на емес, сол кеюі ұй­қас­пай жат­қан қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы не­ гіз­гі роль ат­қа­рып жүр­ген тұл­ға­лар, адам­дар пси­хо­ло­гия­сын, ха­ рак­те­рін жа­сауы­мен ерек­ше­ле­не­ді. Жа­ғым­сыз мі­нез­дер­дің тұ­тас га­ле­реясы дер­сін: са­быр­сыз, ар­сыз, ерін­шек, көр­се қы­зар, жал­ мауыз, ұр­лық­шы, жал­қау, пы­сық, өті­рік­ші, өсек­ші, мақ­тан­шақ, т.б. бей­не­ле­рі сом­да­ла­ды. Осын­дай ар­сыз қа­сиет­тер­дің ел ішін­де сал­та­нат құ­рып жат­қа­нын, ақын өт­кір ті­лі­мен осып айтады. Бұл да бол­са, Абай өлең­де­рі­нің әлеу­мет­тік дис­кур­сы кең өріс ала бас­ та­ға­нын көр­се­те­ді. Қо­ғам­мен бет­пе-бет, кон­такт ар­қы­лы туын­дап отыр­ған дү­ниелер. Ав­тор­дың осы ойла­рын айту үшін де тол­ғау 41

сти­лін, Шор­тан­бай­дың зар за­ман са­ры­нын таң­дап алуы да те­гін емес. Поэзияны ауыз­ша қа­был­дап дағ­ды­лан­ған тың­дау­шы үшін, қа­был­дауына жа­қын ке­ле­тін, аса те­рең фи­ло­со­фия­лық, көр­кем­ дік ой­лар­мен емес, өт­кір, әжуа­лық тіл­мен айт­ыл­ған, эти­ка­лық, әлеу­мет­тік ас­та­ры мол дү­ние ту­ды­ру шарт бол­ған­дай. Ел ішін­де­ гі ке­сел­ді қа­сиет­тер­дің кең жай­ылуына қай­ғыр­ған ақын, тіп­ті өз айна­ла­сын­да жүр­ген, қа­рым-қа­ты­нас жа­сап отыр­ған адам­дар­дың бол­сын, қай-қай­сы­сын ая­май, өт­кір сы­науы, олар­ға тип­тік си­пат бе­руі, ел­ді дұ­рыс жол­ға үн­деуден туын­да­са ке­рек. Ақын­ның өлең­де қо­ры­та ке­ліп айт­қан мы­на ойла­ры да көп нәр­се­ні аң­ғар­та­ды: Бұл сө­зім­де жал­ған жоқ, Айт­ыл­май сө­зім қал­ған жоқ, Абай­ла­ңыз, бай­қа­ңыз – Ел­дің жайы со­лай-ды.

Дис­курс поэти­ка­сын­да «сөз» қан­дай ма­ғы­на бе­ріп, қыз­мет ат­ қар­са, ақын да «бұл сө­зім­де жал­ған жоқ» деп, сөз­ді не­гіз­гі ойды жет­кі­зу­ші, ақ­па­рат бе­ру­ші, қо­ғам­ды тәр­бие­леу­ші құ­рал екен­ді­гін біл­ген­дік­тен айтылып отыр жә­не ақын өлең­ді «сөз» де­ген ба­ла­ма­ мен ал­мас­ты­ра оты­рып, «айт­ыл­май сө­зім қал­ған жоқ» деп «өле­ ңім жа­зыл­май қал­ған жоқ» де­мей, өзін сөз­ді айтушы, айтушы ақын қа­та­рын­да се­зі­нуі де тың­дау­шы қауым­ның дең­гей-дә­ре­же­ сі­не көп қа­рай­лап, олар­ға ба­рын­ша тү­сі­нік­ті, ұғы­нық­ты, сі­ңім­ді бо­лу­ын қа­лаудан туын­да­ған ст­ра­те­гия деп тү­сі­ніл­ге­ні аб­зал. Әлем­дік әде­биет­тің озық үл­гі­ле­рі­нен нәр ал­ған, шы­ғар­ма­ шы­лы­ғы құ­нар­лы то­пы­рақ­тар­ға та­мыр жі­бер­ген Абай­дың поэзия атау­лы­ға клас­си­ка­лық тұр­ғы­дан ке­ле­ті­ні, шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­ның аса бел­сен­ді, же­міс­ті жыл­да­ры 1886-1889 жыл­дар ара­лы­ғы­на ту­ра ке­ле­ді деу­ге бо­ла­ды. Сөз өне­рі­нің клас­си­ка­лық үл­гі­де­гі та­ би­ға­тын әде­биет­та­ну­шы­лық, мә­де­ниет­та­ну­шы­лық, әлеу­мет­та­ну­ шы­лық, эс­тет­тік тұр­ғы­дан дұ­рыс ба­ғам­да­ған ақын көр­кем шы­ ғар­ма­шы­лық­тың та­ным­дық, таң­ба­лық, эс­те­ти­ка­лық, эти­ка­лық, фи­ло­со­фия­лық, идеоло­гиялық қыр­ла­рын ес­ке­ре оты­рып, қа­зақ поэзиясы­ның жа­ңа са­ты­ға, жа­ңа да­му өрі­сі­не кө­шу ке­рек­ті­гін көз­дейді. Қа­зақ поэзиясы­ның жа­ңа бе­лес­ке шы­ғу­ына бай­ла­ныс­ты өзі­нің әде­биета­ну­шы­лық, мә­де­ниет­та­ну­шы­лық ұстаным­да­рын ай­қын­дайт­ын, өлең өне­рін­де­гі жа­ңа тен­ден­цияны жа­рияла­ған, 42

тен­ден­циялық дис­курс­та бір­не­ше өлең­де­рін шы­ға­ра­ды. Абай­дың айтушы мен тың­дау­шы ту­ра­лы айт­қан ойла­ры: ақын мен ақын­ дық өнер, өзі­не дейін­гі қа­зақ ақын­да­ры­ның жай-күйі, си­па­ты­на, ақын­ды­ғы­на бер­ген ба­ға­сы, тың­дау­шы­сы­ның мі­не­зі, са­на­сы ту­ ра­лы жа­ңа­лық си­пат­та­ғы атақ­ты өлең­де­рі «Өлең-сөз­дің пат­ша­ сы», «Бі­реудің кі­сі­сі өл­се», «Мен жаз­бай­мын өлең­ді ер­мек үшін­ де», т.б. кез­де­се­ді. Осы тен­ден­циялық дис­курс­те жа­зыл­ған өлең­де­рі ар­қы­лы Абай әлем­нің шоқ­ты­ғы биік клас­сик­те­рі Ге­те, Пуш­кин, Лер­мон­ тов­тар дең­гейіне кө­те­рі­ліп, сөз өне­рі­нің әлеу­мет­ті­лі­гі ту­ра­лы тен­ ден­цияны те­рең­де­те­ді. Ақын­ның тен­ден­циялық дис­курс­те жаз­ған өлең­де­рі­не, одан туын­дайт­ын көп­те­ген теория­лық меәсе­ле­лер­ге абайтану­дың не­гі­зін қа­лаушы М.Әуе­зов, ақын поэзия­сын теория­ лық тұр­ғы­дан те­рең зерт­те­ген З.Ах­ме­тов, Абай шы­ғар­ма­ла­ры­ның фи­ло­со­фиясы­на, ой­шыл ақын­ның қа­лып­та­су­ына қа­лам тер­бе­ген М.Мыр­зах­ме­тұлы жә­не қа­зақ про­за­сы­ның ге­не­зи­сін зерт­теу ба­ ры­сын­да Абай шы­ғар­ма­ла­ры­ның ерек­ше ор­ны­на тоқ­та­лып, әлеу­ мет­тік поэти­ка тұр­ғы­сы­нан теория­лық тал­дау­лар жа­са­ған А.Ісі­ ма­қо­ва­ның ең­бек­те­рін­де қа­рас­ты­рыл­ға­ны бел­гі­лі. «Өлең-сөз­дің пат­ша­сы» өле­ңін тал­дау ба­ры­сын­да М.Әуе­зов әде­биет үшін ма­ ңыз­ды­лы­ғын айта ке­ліп, бы­лай дей­ді: «Ол – қа­зақ оқу­шы­сы­на ер­ те­ден даңқ­ты көр­кем әде­биет­те Абай ту­дыр­ған биік тұр­ғы есе­бін­ де­гі өлең. Бұ­ған шейін ақын­дық­тың әлеу­мет тір­лі­гін­де­гі өз­ге­ше қа­сиет­те­рін Абай­дың өзі де жыр­ла­ған жоқ-ты. Ақын мен ақын­ дық­тың мұ­рат-мақ­са­ты ту­ра­лы қа­зақ әде­биетін­де Абай­дан бұ­рын өз­ге де жыр­лау­шы, жа­зу­шы бол­ма­ған. Ең ал­ды­мен, бұл өлең­де Абай ақын­дық өне­рі, ақын шы­ғар­ма­ла­ры әлеу­мет­тік тар­тыс­тың құ­ра­лы, зор мән­ді әре­ке­ті еке­нін анық тү­сін­ге­нін көр­се­те­ді. Шы­ ғар­ма­ның үл­кен идеясы анық ха­лық­шыл де­мок­рат қай­рат­кер­лер­ дің салт-са­на­сын та­ны­та­ды» [19, 124]. Абай сол ке­зең­де­рі қа­зақ қо­ға­мын­да әде­биета­ну, эс­те­ти­ка, мә­де­ниет­та­ну ғы­лым­да­ры бол­ма­ған­дық­тан, осы тен­ден­циялық дис­курс­та­ғы өлең­де­рі ар­қы­лы әде­биет­та­ну­шы­лық ойла­рын жет­ кі­зе­ді. Тұ­тас бір ғы­лы­ми мо­ног­ра­фия, зерт­теу ар­қы­лы айтыла­тын ғы­лы­ми көз­қа­рас­тар­ды поэзия ті­лі­мен, поэти­ка­лық ой ар­қы­лы бе­ре біл­ген. Ақын мен ақын­дық өнер ту­ра­лы жа­ңа тұ­ғыр­на­ма­лық бағ­дар­ лы ойла­рын бе­ре­тін «Өлең сөз­дің пат­ша­сы» өле­ңін­де өлең ту­ра­ лы эс­те­ти­ка­лық көз­қа­ра­сын біл­ді­ре ке­ле : 43

Айтушы мен тың­дау­шы кө­бі на­дан, Бұл жұрт­тың сөз та­ны­мас бір па­ра­сы, – дей­ді.

Абай қа­зақ сөз өне­рі­нің өкіл­де­рі ақын, жы­раулар­ды бір ға­на атау­мен «айтушы» деп атап, өзі­не дейін­гі жұрт­ты өз тұ­сын­да­ғы жұрт­пен қо­са «тың­дау­шы» деп біл­ген. Ел ішін­де жа­зу–сы­зу­дың қол­ға алы­нып, оқу­шы­лар­дың қа­лып­та­са бас­та­ға­нын біл­се де, ақын «тың­дау­шы» сө­зін қол­дан­ған. Абай айтушы мен тың­дау­шы­ ның бә­рі на­дан деп отыр­ған жоқ, «кө­бі на­дан», яғ­ни ойлы, кө­ңіл құ­ты­сы то­лы айтушы да, тың­дау­шы да бар де­ген сөз. Бұл жұрт­ тың бә­рі сөз та­ны­мас де­мей­ді, «бір па­ра­сы» деп аң­дап айтады. «Бір па­ра­сы» сө­зі «бі­ра­зы», «бір­ша­ма­сы», «бір бө­лі­гі» ма­ғы­на­ сын­да айт­ыл­ған. Ақын­дың «айтушы» тер­ми­нін ав­тор теориясы шең­бе­рін­де ар­найы қа­рас­ты­ру­ды қа­жет ете­ді, өлең­нің теория­лық жа­ңа­лық­та­ры­ның ба­сы – айтушы мен тың­дау­шы ұғым­да­ры­ның диа­лек­ти­ка­лық бір­лік­те қол­да­ны­лып отыр­ған­ды­ғын­да бол­са ке­ рек. Абай­дың бұл ғы­лы­ми жа­ңа­лы­ғын ға­лым А.Ісі­ма­қо­ва­да ба­ ғам­дап өте­ді: «До Абая в ка­за­хс­кой ли­те­ра­ту­ре еще ник­то не дис­ тан­ци­ро­вал­ся от по­ве­ст­во­ва­те­ля и слу­ша­те­ля. Это и есть ху­до­ жес­тен­но-эс­те­ти­чес­кое восп­риятие сло­вес­но­го твор­чест­ва. Ког­да поэт чет­ко диф­фе­рен­ци­рует по­ве­ст­во­ва­те­ля и своего чи­та­те­ля (не тол­пу). Сло­ва «айтушы мен тың­дау­шы» поз­же вош­ли в научный обо­рот А.Байт­ур­сы­но­ва» [20, 69]. Өлең ту­ра­лы эс­те­ти­ка­лық жа­ңа прин­цип­те­рін жа­риялай оты­ рып, «бұ­рын­ғы өлең үр­ді­сін­де­гі өнер­ді өр­ге бас­тыр­май, өрі­сін та­ рыл­тып кел­ген ке­лең­сіз жай­лар­ға» ке­ле­ді. Бұ­рын­ғы ес­кі би­ді тұр­сам бар­лап, Ма­қал­дап айтады екен, сөз қо­сар­лап. Ақын­да­ры ақыл­сыз, на­дан ке­ліп, Көр-жер­ді өлең қып­ты жоқ­тан қар­мап.

На­ғыз кә­сі­би ақын­дық­тан нәр ал­ған мық­ты ақын, өзі­нің ал­ дын­да­ғы ақын­дар­ға, «өт­кен та­рих қал­дыр­ған әде­биет­ке та­рих­ тық, фи­ло­со­фия­лық қат­ты сын­мен, қа­тал соқ­ты­ға­ды. «Мұ­ны бі­реулер жұрт­ты сы­пы­ра сы­на­ған де­рек­сіз айып деп қа­был­дауы мүм­кін. Шы­нын­да олай емес. Ақын өнер бо­ла­ша­ғы үшін ашы­ на айт­ып, ес­кі ауыл­да етек алып кет­кен жал­пы жағ­дайды шын­ шыл­дық­пен су­рет­теп отыр. Ағат айт­ыл­ған бір ауыз сөз жоқ» [21, 191]. 44

Қо­быз бен дом­бы­ра алып топ­та сар­нап, Мақ­тау өлең айт­ып­ты әр­кім­ге ар­нап. Әр ел­ден өлең­ме­нен қай­ыр ті­леп, Ке­тір­ген сөз кә­ді­рін жұрт­ты шар­лап.

Ер­те­де қа­зақ ішін­де «тұ­қы­мы­мыз­дан бақ­сы мен ақын шық­қан жоқ» деп мақ­та­на­тын бол­ған. Ол ақын­ның өзі­нің қа­ді­рін ке­тір­ ген­дік­тен, яғ­ни Абай айтатын топ­та әр­кім­ді мақ­тап өлең ар­нап сар­найт­ын, сөйт­іп «сөз қа­ді­рін» де «өз қа­ді­рін де» жо­ғал­та­тын­дар бол­ған­дық­тан ту­са ке­рек. Үл­кен өнер, биік мақ­сат, аза­мат­тық, ой­шыл­дық көк­жиегі алыс ке­зең­де, өнер­ді кә­сіп қы­лып мал тауып, күн­кө­ріс құ­ра­лы ете­тін ар­сыз­дар бо­ла­ты­ны шын­дық. Мал үшін ті­лін бе­зеп, жа­нын жал­дап, Мал сұ­рап бі­реуді ал­дап, бі­реуді ар­бап. Жат ел­де қай­ыр­шы­лық қы­лып жү­ріп, Өз елін бай деп мақ­тап құ­дай қар­ғап. Қай­да бай мақ­тан­шақ­қа бар­ған таң­дап, Жи­са да, бай бол­мап­ты, қан­ша мал­ды ап. Қа­зақ­қа өлең де­ген бір қа­дір­сіз, Был­жы­рақ кө­рі­не­ді бә­рі дан­дақ.

Ав­тор бұл өлең жол­да­ры ар­қы­лы қа­зақ да­ла­сын­да­ғы сөз өне­рі өкіл­де­рі­нің тип­тік бей­не­сін жа­сап, ақын мен ақын­дық­тың да түр­лі тип­те­рі бо­ла­тын­ды­ғын ай­қын­дайды. Әлем­дік поэзияда ақын­дық өнер­ге осы­лай әлеу­мет­тік, теория­лық тұр­ғы­дан ке­ліп ба­ға бер­ген ақын кем­де кем. Абай­дың әлем­дік поэзияға әкел­ген осы тен­ден­ цияла­ры қа­зір­гі әде­биет үшін де өте ма­ңыз­ды. Ақын сөз ет­кен ақын­дар­дың тип­те­рі, сөз өне­рі­нің өкіл­де­рі қа­зір­гі таң­да «куль­ту­ рал» деп ата­ла­ды [22, 23]. Ол – өзі­нің ши­май-шат­па­ғын тек пай­да та­бу­дың жо­лы­на, ком­мер­циялық ба­ғыт­та ға­на асыл өнер­мен шұ­ ғыл­да­на­тын «шы­ғар­ма­шыл жан». Әлем­нің бар­лық ел­де­рін­де, әр уа­қыт­та мұн­дай әре­кет­тер кез­де­се­ді де­ген­мен, қа­зақ сөз өне­рің­ де­гі «са­рай ақын­да­рын», «жал­дам­паз­дар­дың», куль­ту­рал­дар­дың бей­не­сін, ор­нын поэзия­лық фор­ма­да ай­қын­да­ған Абай­дың ор­ны ерек­ше. Бұл да бол­са, Абай­дың сөз өне­рі­не теория­лық ба­ғыт­пен қа­ра­ған­ды­ғы­нан туын­дап отыр: «Кро­ме то­го, необ­хо­ди­мо от­ме­ тить так­же, что Абай в ка­за­хс­кой ли­те­ра­ту­ре впер­вые реали­зо­вал эс­те­ти­ку со­ци­аль­нос­ти ис­ку­сс­тва. Со­ци­аль­нос­ть в смыс­ле об­ра­ 45

щен­нос­ти к своему чи­та­те­лю как участ­ни­ку со­бы­тий, уве­рен­нос­ ти в его по­ни­ма­нии и под­держ­ки. Ориен­та­ция на ши­ро­кую ауди­ то­рию в твор­чест­ве по­мо­га­ло Абаю раз­во­ра­чи­вать об­суж­де­ние боль­ших фи­ло­со­фс­ких проб­лем ког­да он го­во­рит – «айтушы мен тың­дау­шы», «мың­мен жал­ғыз алыс­тым», «ақы­мақ көп, ақыл­ды аз» то, преж­де все­го он, ко­неч­но, имеет в ви­ду своего слу­ша­те­ля» [20, 80]. Абай дәуірі­не дейін қа­зақ­та мық­ты, ақиық ақын­дар­дың бол­ға­ны анық, әйт­се де «мал үшін ті­лін бе­зеп, жа­нын жал­дап» жү­ре­тін ақын­сы­мақ­тар­дың, «бай­дың жыр­шы-жар­шы­сы», «са­ на­шы­сы», жа­ғым­паз, құл­қын үшін жү­ре­тін­де­рі де бол­ған. Ақын он­дай ақын­дар­ды аяу­сыз сы­най оты­рып, сөз­ді өте жо­ға­ры ба­ға­ ла­ған, сөз­ге тоқ­та­ған қа­зақ­тың ішін­де өлең сөз­дің қа­ді­рін тө­мен­ де­тіп, пай­да, құл­қын үшін айтыла­тын ар­зан­қол, жай­дақ нәр­се ет­ кен, «был­жы­рақ» көр­сет­кен сон­дай ақын­дар деп әш­ке­ре­лей­ді. Ес­кі би­ше отыр­ман бос ма­қал­дап, Ес­кі ақын­ша мал үшін тұр­ман зар­лап. Сөз тү­зел­ді, тың­дау­шы, сен де тү­зел, Сен­дер­ге де ке­лейін ен­ді аяң­дап.

Ақын өзі­нің ақын­дық жо­лын, бағ­да­рын, ар­на­сын бе­кіт­кен бұл шу­ма­ғын­да айтушы­лар­ды бір-бі­рі­нен бө­ліп жік­тейді, олар­ды өзі­нен ажы­ра­та­ды. Айтушы­лар­ды жік­теуі: «бос ма­қал­дайт­ын ес­ кі би», «мал үшін зар­лап тұ­ра­тын ес­кі ақын». Алай­да «мал үшін зар­ла­майт­ын», «бос ма­қал­да­майт­ын» азу­лы, айтулы, мық­ты би­ лер­дің, ақын­дар­дың бол­ға­нын жақ­сы біл­ген. Өзі­нің ал­дын­да­ғы айтушы­лар­дың қан­ша мық­ты бол­ға­ны­мен, олар­дан дәуірі, та­ны­ мы, бі­лім дең­гейі, мек­те­бі бө­лек бол­ған­дық­тан, кү­рес да­ла­сын, жо­лын, ба­ғы­тын, әді­сін, қа­ру кү­шін со­ны үр­діс­ке, жа­ңа ар­на­ға не­гіз­дейді. Сөз­де, ақын­дық өнер­дің ты­ныс-тір­ші­лі­гін­де өз­ге­ріс бол­ды, бұ­рын­ғы­дан мүл­де өз­ге­ше, жа­ңа­лық­қа то­лы, үл­кен мек­ теп­тер­ден нәр алып шың­дал­ған, уа­қыт­тың, за­ман­ның қа­жет­ті­лі­ гі­нен ту­ған сөз кел­ді. Ес­кі­лік қа­быр­ша­ғын ар­шып тас­тап, жа­ңа­ лық көк­теп шық­ты. Ес­кі ақын­дық өмі­рі бі­тіп, «жа­лын мен от­тан жа­рал­ған», «іші ал­тын, сыр­ты кү­міс», биік тал­ғам­ды өлең өне­рі ту­ды. Сөз жа­ңа­лық­қа (өлең өл­ше­мі, тү­рі, идея­лық маз­мұ­ны) не­ гіз­де­ліп тү­зел­ді. Сөз тү­зел­ген­дік­тен, тың­дау­шы сен де бұ­рын­ғы ес­кі­лік қа­мы­тын, ша­па­нын ше­шіп жа­ңа­ға не­гіз­дел, мой­ның­ды жа­ңа­ға бұр деп отыр. Абай поэзиясы – жа­һан­дық жау­һар­лар­ 46

дың шы­ры­нын алу­мен туын­да­ған, ғы­лы­ми-теория­лық тұр­ғы­дан конст­рук­ция­лан­ған, ли­ри­ка жан­ры бол­ға­ны­мен, қой­науына әде­ биет пен өнер­дің, фи­ло­со­фия­ның, ғы­лы­мы­ның қат­пар­ла­рын сі­ ңір­ген син­те­ти­ка­лық дү­ние. Сон­дық­тан да ақын бас­ты мә­се­ле­ні бі­рін­ші қой­ып отыр, ол – сөз тү­зел­ді. Сөз өне­рін, поэзияны, ли­ ри­ка­ны, өнер ар­қы­лы бе­рі­ле­тін те­рең та­ғы­лым­ды фи­ло­со­фия мен идеоло­гияны ав­тор бір ға­на ұғым­мен – сөз деп атап отыр. Дис­курс теориясы шең­бе­рін­де ав­тор­дың бұл ұстаны­мы­ның ма­ғы­на­сы өте те­рең­де жа­тыр. Ақын­ның қа­зақ мә­де­ниетін­де­гі бұл жа­ңа­ла­ғын көр­нек­ті ға­лым М.Мыр­зах­ме­тұлы өте дұ­рыс тал­дайды: «Қо­ғам тұр­мы­сын­да­ғы жа­ңа та­ри­хи жағ­дай ту­дыр­ған Абай сияқ­ты жа­ ңа­шыл ақын ти­пі та­рих сах­на­сы­на шық­қан соң, әде­биет кө­ші де сол та­ным­ға ба­ғыт­тал­ды. «Сөз тү­зел­ді, тың­дау­шы, сен де тү­зел», – деп, айтушы мен тың­дау­шы ара­сын­да­ғы мә­се­ле­ні жа­ңа­ша қоюы жай нәр­се емес еді. Жа­ңа жағ­дай, жа­ңа дәуір өзі­нің жа­ңа тип­те­гі идеоло­гын (айтушы­сын) ту­дыр­ды. Осы се­беп­ті Абай қа­зақ әде­ биеті та­ри­хын­да өзі­не дейін еш­бір ой­шыл, сон­ша­лық­ты те­рең ма­ ғы­на­да қоя ал­ма­ған, ол жай­лы те­рең пі­кір айта ал­ма­ған «айтушы мен тың­дау­шы» жө­нін­де­гі проб­ле­ма­ны жа­ңа­ша кө­тер­ді» [23, 51]. «Абай «сөз тү­зел­ді, сен де тү­зел» де­ген­де, бір-ақ ауыз өті­лу сөз­ді айт­ып отыр­ған жоқ. Осы­дан бұ­рын жа­зыл­ған жә­не кейін жа­зы­ла­тын бар­лық шы­ғар­ма­ла­рын­да жа­ңа­ғы сияқ­ты өз­ге­ше на­ ным­ды көп та­ра­тып та­ны­та­ды. Өзі­нің бар­лық қап­сыр­лы ең­бе­гі­ мен, өлең ұс­таз­ды­ғы­мен за­ма­нын тү­зеп ала­ды екен­мін деп тү­ сін­ген» [19, 126]. Хал­қын, қо­ға­мын тү­зе­мек бол­ған сө­зін Абай «тың­дау­шы­ға» ар­нап, тың­дау­шы­ға зейін­мен құ­лақ қой­ып, кө­ңіл бө­луін та­лап ет­кен. Ба­тыр­ды айт­сам ел шауып ал­ған та­лап, Қыз­ды айт­сам, қы­зық­ты айт­сам қыз­дыр­ма­лап. Ән­шейін күн өт­кіз­бек әң­гі­ме үшін, Тың­дар едің әр сө­зін мың­ға ба­лап.

Ақын бұл шу­ма­ғын­да ел ішін­де айтушы­лар­дың айтатын «ма­ шы­ғы­ның», тың­дау­шы­ның «сүйік­ті асы­ның» не екен­ді­гі­нен кө­рі­ ніс бер­ген. Өзі­нің өле­ңін «за­ма­нын, ада­мын тү­зе­мек» ұлы жол­ға ар­найт­ын Абай, өз шы­ғар­ма­ла­ры­ның жанр, тү­рін ірік­теп тал­дап ала­ды. Егер ақын бұ­рын­ғы ақын­дар­ша «ба­тыр­ды, қыз­ды айт­са», «қы­зық­ты айт­са» – тың­дау­шы­сын қа­лай тү­зе­мек? Адам­дық, әділ­ 47

дік, иман, ар, ғы­лым-бі­лім, кә­мә­лат­тық, т.б. көп­те­ген «адам­ды, за­ман­ды тү­зейт­ін, адам ете­тін» ойла­рын, тәр­бие­лік жол­да­рын ар­ зан қы­зық, бо­лым­сыз же­лік­пе ер­мек­ті ес­тіп дағ­ды­лан­ған тың­дау­ шы­ның са­на­сы­на сі­ңі­ру қа­жет. «Бұ­рын қа­зақ та­ри­хын­да, әлеу­мет­ тік са­на­сын­да бол­ма­ған жа­ңа­лық­ты әке­лу­ші ақын, ең әуелі өз ал­ дын­да­ғы та­ри­хи ес­кі­лік­пен қат­ты шай­қа­са­ды. Ес­кі­ріп, то­зып, ен­ ді өмір­ге жа­рам­сыз, кө­не боп қал­ған дәс­түр­лер­ден өзі­нің не­гі­зін ау­лақ­қа са­ла­ды. Ір­ге­сін ажы­ра­тып алып, тың дү­ниені та­рих­тық жа­ңа жол­дан із­дей­ді. Осы­лай­ша ақын мен ақын­дық ту­ра­лы, олар­ дың қо­ғам­дық тір­лі­гін­де­гі мін­дет, мүд­де­сі ту­ра­лы өзі­нің үл­кен өріс ар­на­сын са­ра­лып алып, бұ­дан кейін­гі шы­ғар­ма­ла­рын­да дәл осы өлең­де қа­лып­тан­ған не­гіз бой­ын­ша әре­кет ете­ді» [19, 127]. Абай осы өлең­де өз ал­дын­да­ғы ес­кі­лік­пен шай­қа­су, одан ажы­рау ке­зін­де, сол дәуір­лер­де­гі ақын­дар­ға, ақын­дық өнер­ге сой­ыл­ды ба­ты­рың­қы­рап жі­бер­ген жоқ па де­ген сауал­дар тууы заң­ды. Ес­ кі ақын­дық­ты, ес­кі ақын­ды Абай тұ­ра ал­мас­тай етіп тұ­ра­ла­та­ды. Ақын жо­ға­ры кел­ті­ріл­ген шу­мақ­тар­дан кө­ре­ті­ні­міз­дей, қат­ты сы­ нап айт­қа­ны­мен жоқ­қа шы­ғар­майды. Осы си­ту­ацияға бай­ла­ныс­ ты М.Әуе­зов­тің ба­ға­сы­на жү­ге­нейік: «Әри­не, Абай­дың өз ал­дын­ да, өз тұ­сын­да бол­ған кей­бір ақын­дар­дан жи­ре­нуі – бү­кіл қа­зақ хал­қы­на біт­кен ақын атау­лы­дан то­ры­ғып, ау­лақ­сы­ну емес. Сол сияқ­ты, ба­тыр­лық жө­нін­де­гі жыр­лар­ды өз ба­сы­на қа­был ет­пе­ген­ де, маз­мұ­нын көр­кем­ді­гін бір­жо­ла ман­сұқ ет­кен­дік емес. Ен­ді­гі та­рих­тық дәу­рен­де қауым тір­ші­лі­гі жа­ңа­ша, бас­қа­ша боп өз­ге­ріп құ­ры­лу ке­рек дейт­ін Абай, ақын­дық мін­дет­ті тү­сі­ну­де, үл­гі алу­да, орыс­тың клас­сик әде­биеті­не бет бұ­ра­ды. Бү­гін­гі өмір­дің бү­гін­гі тар­ты­сы­на бел­се­не ара­ла­сып, бас­қа­ша тір­ші­лік­ке ха­лық кө­шін бас­тайт­ын идея­лар ке­рек. Ал, ба­тыр­лық сияқ­ты ха­лық қа­зы­на­сы сақ­та­ған дас­тан­дар­ды Абай не­гі­зі­нен ке­ рек­сіз де­мей­ді. Тек, бү­гін­гі тар­тыс, мақ­сат үшін жәр­де­мі аз дей­ді. Осы­лар­мен қа­тар, Абай ха­лық­тың өзі­не жа­қын, ел мұ­ңын айтатын ақын­дар жоқ де­мей­ді. Қайта со­лар­дың бар­лы­ғын қуат кө­ріп оты­рып, олар­ға ен­ді қан­дай өлең айту шарт, мін­дет еке­нін ұғын­ дыр­мақ бо­ла­ды» [19, 128]. Абай­дың өзі­не дейін­гі «айтушы­лар­ға», «ақын­дық өнер­ге» бер­ген ба­ға­сын, айт­қан сы­нын ұлы ға­лым­ның аң­да­ған ме­же­сі­нен тү­сі­нуіміз ке­рек. Абай өзі­нің өле­ңін­де: Ақыл сөз­ге ын­та­сыз, жұрт ша­бан­дап, Көн­ге­нім-ақ со­ған деп жүр тал­тан­дап.

48

Кі­сім­сін­ген, жеп ке­тер бі­лім­сіз көп, Жі­бер­сем, өк­пе­ле­ме көп жа­ман­дап, –

деп қат­ты­рақ айт­қа­ны­на шам­бан­бауын сұ­рай­ды. Тың­дау­шы­ның «ақыл сөз­ге ын­та­сыз» жел сөз­ге, қы­зық­қа құ­мар, алар­ман, арам­ дық­пен мал жи­найт­ын қу, ар, ұят, на­мыс, та­лап­пен ісі жоқ екен­ ді­гін ақын ашы­на айтады. Ақын мен ақын­дық өнер­ге жа­ңа үр­ діс, өз­ге­ріс әкел­ген, өзі­нің со­ны жо­лын, ба­ғы­тын ұсы­нып жыр­лап отыр­ған ақын­ның ал­ды­нан бұл мә­се­ле ер­те-ақ шық­қан еді. Те­рең ой, те­рең ғы­лым із­де­мей­ді, Өті­рік пен өсек­ті жүн­дей са­бап, –

деп ен­ді­гі кү­рес ала­ңы – тың­дау­шы­сын тү­зеу еке­нін ав­тор біл­ген. Абай­дың өзі­не дейін­гі айтушы­лар­ға, ақын­дық­қа, тың­дау­шы­ға бер­ген ба­ға­сы, айт­қан сы­ны, ақы­лы, өлең­нің адам мен қо­ғам өмі­ рін­де­гі алар ор­нын, әр түр­лі жағ­дайда ат­қа­рар ро­лін анық­тап, не­ ше қи­лы қыр-сыр­ла­рын аш­қан та­ғы бір тен­ден­циялық шы­ғар­ма­ сы – «Бі­реудің кі­сі­сі өл­се, қа­ра­лы – ол» өле­ңі. Ақын бұл өле­ңін­де «Өлең – сөз­дің пат­ша­сы, сөз са­ра­сын­да» өт­кір айт­ыл­ған, «кем­ші­ лік­ті кө­ріп бой­ын жи­сын» деп айт­қан жай­лар­ға қайта, са­ба­сы­на түс­кен адам­ның кө­зі­мен қа­рай­ды. Ал­дың­ғы өлең­де: Был­жы­рақ кө­рі­не­ді бә­рі даң­дақ, – де­ген бол­са, бұл өле­ңін­де өлең­нің қа­зақ хал­қы үшін ор­ны, қа­ ді­рі жыр­ла­на­ды. ...Бұ­рын­ғы ес­кі би­ді тұр­сам бар­лап, Ма­қал­дап айтады екен, сөз қо­сар­лап. ...Ес­кі би­ше отыр­ман бос ма­қал­дап, – деп айт­қан ақын: Бұ­рын­ғы жақ­сы­лар­дан өр­нек қал­ған, Би­де тақ­пақ, ма­қал бар, бай­қап қа­ра, –

деп өзі­нің би-ше­шен­дер­ге, сон­дай-ақ, бұ­рын­ғы айтушы­лар­ға еш­ қан­дай кі­нә­ра­ты жоқ екен­ді­гін, бі­рақ на­ғыз ой­шыл ақын­дық­тың сө­зі­не мой­ын­сұ­на­ты­нын айтады. «Жа­ңа­ғы өлең жол­да­ры­на қа­ра­ ған­да, ақын би­лер сө­зі­не қар­сы емес, тек сөз ара­сын­да қо­сар­ла­ нып жү­ре­тін ма­ғы­на­сыз қыс­тыр­ма­лар­ға орын­сыз, сө­зу­ар­лық­қа қар­сы еке­ні бай­қа­ла­ды. Қал­ған уа­қыт­тың бә­рін­де ол ор­ны­мен айт­ыл­ған ма­қал, мә­тел, сөз­дер­ді бұ­рын­ғы жақ­сы­лар­дан қал­ған 49

ай­шық­ты өр­нек қа­та­ры­на қо­сып, жас­тар­ды со­лар­дан үйре­ну­ге ша­қы­ра­ды» [21, 197]. Өлең­нің қа­зақ қо­ға­мы, қа­зақ хал­қы өмі­рін­де ала­тын ор­ны ту­ ра­лы айта ке­ліп, ақын өзі­мен тұс­тас, тіп­ті жал­пы ақын атау­лы­ға бы­лай деп ақыл айтады: Сый дә­мет­пе, бер­се ал­ма еш адам­нан, Нең ке­те­ді жақ­сы өлең сөз айт­қан­нан? Сүй­сі­нер­лік адам­ды құр­мет қыл, Ау­лақ бол әнін са­тып нәр­се ал­ған­нан.

Ел ішін­де­гі ақын­дық­тың өт­ке­нін бі­ліп, ба­жай­лап, бү­гін­гі­сін кө­ріп-та­нып отыр­ған да­на ақын өт­кен мен бү­гін­нен са­бақ ала оты­рып, осын­дай қо­ры­тын­ды жа­сай­ды. Қа­зақ айтушы­ла­ры­ның ішін­де кез­де­се­тін «мал үшін жа­нын жал­дап, топ­та сар­найт­ын­ дық­тан» ау­лақ бо­лу, та­за өнер, адам­дық мұ­рат үшін со­ны ойла­ рын ұсы­на­ды. Ақын­дық өнер, ақын­дық бол­мы­сы­на үл­кен өз­ге­ріс, жа­ңа­ға, жақ­сы­ға қа­рай бет­бұ­рыс жа­сауға ұм­ты­ла­ды. Көп топ­та сөз та­ныр­лық кі­сі де аз-ақ, Он­дай жер­де сөз айт­ып бол­ма ма­зақ. Бі­реуі олай, бі­реуі бұ­лай қа­рап, Тү­гел сөз­ді тың­дау­ға жоқ қой қа­зақ.

Ав­тор ақын­дық өнер мен айтушы­ға көп кө­ңіл бө­лу­мен қа­тар, тың­дау­шы­сын еш уа­қыт­та есі­нен шы­ғар­майды. Се­бе­бі ол екеуі жіп­сіз бай­лау­лы, құс­тың қос қа­на­тын­дай еке­нін те­рең тү­сін­ген. Ха­лық, қауым ішін­де сөз та­ныр­лық кі­сі аз-ақ, бі­лім­ді, сөз ма­ғы­ на­сын ұғы­на­тын кө­ңіл құ­ты­сы то­лы адам са­наулы, кө­бі «өті­рік пен өсек­ті жүн­дей са­ба­ған», «ақыл сөз­ге ын­та­сыз­дар». Он­дай көп­ке бі­лім мен ақыл сө­зін, әді­лет, дү­ниауи пәл­са­па­лық ой­лар­ды айт­қа­ны­мен тү­сін­бейді, қа­был­дай ал­май­ды, тү­сін­гі­сі де кел­мейді. Тіп­ті ол «кө­зін мұ­нар шал­ған­дар» айтушы­ны ке­ле­ке, ма­зақ ете­ді. Шор­тан­бай, Ду­лат пе­нен Бұ­қар жы­рау, Өле­ңі бі­рі – жа­мау, бі­рі – құ­рау. Әт­тең дү­ние-ай, сөз та­ныр кі­сі бол­са, Кем­ші­лі­гі әр жер­де кө­рі­неу тұр-ау.

Абай­дың өзі­не дейін­гі айтушы­лар­дың ішін­де­гі ең атақ­ты­ла­ ры­на қа­тыс­ты айт­қан сы­ны жө­нін­де ға­лым­дар М.Әуе­зов, З.Ах­ме­ 50

тов, Р.Сыз­ды­қо­ва, Ж.Ыс­ма­ғұ­лов, М.Мыр­зах­ме­тұлы, А.Ісі­ма­қо­ва, т.б. пі­кір­ле­рі­не сүйе­ніп, «ғы­лым­ды із­деп, дү­ниені көз­деп, екі жақ­ қа үңі­ліп», на­ғыз кә­сі­би ақын­дық ше­бе­рі биігі­не кө­те­ріл­ген, жа­ ңа­лық­қа то­лы әлем­дік, адам­зат­тық дең­гейде­гі те­рең ойла­ры­мен да­ра­лан­ған ақын­ның та­би­ғи түр­де­гі те­ріс­ті те­ріс­теу әре­ке­ті деп тұ­жы­рым жа­са­сақ ке­рек. Ауыз­ша ту­ған ақын­дық­қа на­ғыз жаз­ба ақын­дық кө­зі­мен қа­раудан туын­да­ған пі­кір. Абай­дың ақын, ақын­дық өнер, ақын­дық мін­де­ті жай­ын­да жаз­ған ке­ле­сі бір өле­ңі – «Мен жаз­бай­мын өлең­ді ер­мек үшін». Бұл өлең­де де өзі­нің ақын­дық жо­лы­ның, ба­ғы­ты­ның өзі­не дейін­гі бол­ған айтушы­лар­дан бө­лек еке­нін, тың­дау­шы­сы­ның бей­не­сін, поэзияға, ақын­дық­қа қоя­тын та­ла­бын, ен­гіз­ген өз­ге­рі­сін айтумен қа­тар кейін­гі ақын­дар, ақын­дық үшін бағ­дар, шарт, ке­ңес бе­ре­ді. Мен жаз­бай­мын өлең­ді ер­мек үшін, Жоқ бар­ды, ер­те­гі­ні тер­мек үшін.

Ал­дың­ғы өлең­де­рін­де өт­кір сын­мен, биік өл­шем, тал­ғам­мен ке­ліп айт­қан «Ес­кі ақын­ша мал үшін тұр­ман зар­лап» де­ген ой­ мен ұш­та­сып жа­тыр. Ес­кі ақын­дық­тан, көр-жер­ді өлең қыл­ған, уа­қыт өт­кі­зер ер­мек, ат мі­ніп, ша­пан киіп, жақ­сы атан­бақ үшін жа­рам­сақ­та­нып өне­рін, жа­нын жал­дайт­ын ар­сыз­дық­тан, те­рең ма­ғы­на­сыз, ой­сыз «гөй-гөй­ді» жыр­лайт­ын­дар­дан өзін ал­шақ­та­ тып, ажы­ра­тып ала­ды. Кө­кі­ре­гі се­зім­ді, ті­лі орам­ды, Жаз­дым үл­гі жас­тар­ға бер­мек үшін. Бұл сөз­ді та­сыр ұқ­пас, та­лап­ты ұғар Кө­ңі­лі­нің кө­зі ашық, сер­гек үшін.

Ақын қа­лың қауым­ның сөз ұқ­па­сын сез­ген­дік­тен, өлең­ді ел ішін­де кез­де­се­тін бой­ын жа­ман­дық би­ле­ме­ген, кө­кі­ре­гі се­зім­ді, өне­рі бар, кө­ңі­лі­нің кө­зі ашық жас­тар­ға үл­гі көр­се­тіп, жа­ңа жол­ ға бас­та­мақ еке­нін айтады. Пай­да үшін арын сат­қан жел­буаз­дар, кө­ңі­лі­нің бай­ла­мы, жү­ре­гін­де нұ­ры, ары жоқ, адам­дық үл­кен мақ­ сат, ой ойла­майт­ын та­сыр­лар­дың мұн­дай ақыл, жү­рек сө­зі­не ден қой­ып тың­да­ма­сын, тың­да­ған күн­де ұқ­па­сын, тү­сін­бе­сін бі­ле­ді. Тү­зу кел, қи­сық-қы­ңыр, қы­рын кел­мей, Сыр­тын та­нып іс біт­пес, сы­рын көр­мей.

51

Шу де­ген­де құ­ла­ғың то­саң­си­ды, Өс­кен соң мұн­дай сөз­ді бұ­рын көр­мей. Таң қа­ла­мын ал­дың­ғы айт­қан­ды ұқ­пай, Жә­не айта бер дей­ді жұрт ты­ным бер­мей.

Абай ал­дын-ала тың­дау­шы­сын зейін қой­ып, ын­та­мен, ақ адал ниет­пен, ғиб­рат алып, кө­ңіл­ге то­қып, тү­зе­лейін деп ке­луін сұ­ рай­ды. Ал тың­дау­шы­сы­ның кө­бі бол­са, іш пы­сып, зе­рік­кен соң уа­қыт өт­кі­зер ер­мек үшін, шы­ға са­лып, күң­кіл­деп күл­мек үшін, қы­ңыр­ла­нып ке­ле­тін. Ақын құр мүл­гіп ес­ті­ген­мен, бас шұл­ғы­ ған­мен, айтылып отыр­ған сөз­дің бай­ыбы­на, ма­ғы­на­сы­на үңі­ліп, сы­рын ұғы­нып, кө­кі­рек құ­ты­сы­на құй­ып ал­ма­са, тұ­шын­ба­са түк шық­пайды, бе­кер­ші­лік бо­ла­ды дей­ді. Ғиб­рат­қа то­лы ақыл, адам­дық­қа же­те­лейт­ін жан сө­зін, мәнмаз­мұ­ны да, тү­рі де бө­лек ар жы­рын ес­ті­мей, ес­ті­се де бой­ына да­рыт­пай кел­ген, ер­те­гі-жыр­ға әб­ден дағ­ды­ла­нып қал­ған тың­дау­ шы­сы­ның та­би­ға­тын, реак­циясын дөп ба­сып айтады. Сөз айт­тым «Әзі­рет Әлі», «айда­һар­сыз», Мұн­да жоқ «ал­тын иек, са­ры-ала қыз». Кә­рі­лік­ті жа­ман­дап, өлім ті­леп, Бол­сын де­ген же­рім жоқ жі­гіт ар­сыз. Әсі­ре қы­зыл емес деп жи­рең­бе­ңіз, Тү­бі те­рең сөз ар­тық бір бай­қар­сыз.

Бұл өлең не­гі­зі­нен Абай­дың айна­ла­сын­да­ғы ақын­дық өне­рі бар іні­ле­рі­не, ба­ла­ла­ры­на, жас­тар­ға ар­на­лып айт­ыл­ған дейт­ін пі­ кір­лер де бар.Әзі­рет Әлі­ні дә­ріп­теп қис­са жаз­бақ бо­лып жүр­ген Көк­бай­дың, Хор­лы ат­ты кейіп­ке­рін «Зияда» да­станын­да: Ен­жу тән, нә­зік бел­ді, гау­һар сүйек, Сүм­біл шаш, ла­ғыл мой­ын, ал­тын иек, –

деп су­рет­тейт­ін Әріп ақын­ның, Шә­кә­рім­нің жас жі­гіт кү­нін­де кә­ рі­лік­ті жа­ман­дап, боз­ба­ла­лық­ты дә­ріп­теп жаз­ған өлең­де­рі ту­ра­ лы айт­ыл­ған. Нақ­ты мы­сал­ды, сын­ның ны­са­на­сы­на үш ақын­ды, Көк­бай, Әріп, Шә­кә­рім­ді ал­ға­ны­мен, ав­тор жал­пы ақын, ақын­дық мін­де­ті­не ар­на­ған. Абай­дың сын­ға алып, кем­ші­лік кө­ріп, өзін ал­ шақ­тап отыр­ған та­қы­рып­тар, тек осы үш ақын­ның ға­на бой­ын­да бар кем­ші­лік емес, өзі­не дейін­гі, тіп­ті өзі­мен тұс­тас ақын­дар­дың қол­да­нып, айт­ып кел­ген та­қы­рып-тә­сіл­де­рі. 52

Абай­дың өз шы­ғар­ма­шы­лы­ғын­да өлең теориясы мен эс­те­ ти­ка­сы мә­се­ле­сі­не ке­луі де те­гін емес. Поэзия теориясы, ли­ри­ка та­би­ға­ты ту­ра­лы со­ны ой айту ав­тор­дан да көп­те­ген ғы­лы­ми із­ де­ніс­ті та­лап ете­рі хақ. Қа­зақ поэзия­сын тен­ден­циялық тұр­ғы­дан жа­ңа ар­на­ға кө­те­ру­ге тал­пын­ған ақын­ның бұл мә­се­ле­ген үл­кен дай­ын­дық­пен бар­ған­ды­ғы кү­мән ту­дыр­майды. Абай шы­ғар­ма­ шы­лы­ғын зерт­теу­ші ға­лым М.Силь­ченко­ның мы­на ойла­ры дәйек­ ті айт­ыл­ған: «Жиз­нь абаевс­ких сти­хов в на­ро­де и столк­но­ве­ние их с тра­ди­ци­он­ной бы­то­вой поэ­зией и пе­сен­ным твор­чест­вом акы­нов при­ве­ли уже в 1887 го­ду поэта к соз­да­нию сти­хов – трак­ та­тов о пес­не, о на­род­ной эс­те­ти­ке. Об ис­тин­ном поэте и мас­терс­тве со­дер­жа­тель­ной вы­со­кой поэзии пи­сал и На­вои. При­ме­ром мо­жет слу­жить его поэма «Хай­рат ал-аб­рар» («Смя­те­ние пра­вед­ных»). Джа­ми и На­вои бо­ро­лись за смысл, за со­дер­жа­ние поэ­зии, под­чер­ки­ва­ли, «что толь­ко зна­чи­ тель­ная по со­дер­жа­нию ли­те­ра­ту­ра цен­на». В этом предс­тав­ле­ нии о поэзии для Абая соеди­ня­лись Вос­ток и За­пад, те же мыс­ ли и об­ра­зы, лишь в иных фор­мах он на­хо­дил и у Пуш­ки­на, и у Лер­мон­то­ва, и у ре­во­лю­цион­ных де­мок­ра­тов» [24, 85]. Де­мек өлең өне­рі ту­ра­лы пі­кір­ле­рін жа­рияла­ған­да ақын ғы­лы­ми тұр­ ғы­дан пай­ым­дап, тұ­жы­рым­дап, із­де­ніс­тер жүр­гі­зіп ба­рып, өзі­не дейін Шы­ғыс, Ба­тыс әде­биетін­де айт­ыл­ған дү­ниелер­ді қо­ры­тып, ой еле­гі­нен өт­кі­зіп, тұ­шы­нып ба­рып, өз ойын ғы­лы­ми стиль ар­ қы­лы емес, поэзия ті­лі­мен, бей­не­лі сөз­бен жет­кі­зе біл­ген. Шы­ ғар­ма­шы­лық­ты зерт­теу­ші адам­ның ал­дың­да әр уа­қыт күр­де­лі бір сауал тұ­ра­ды. Қа­зір­гі таң­да да Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғын зерт­теу­ ші­лер­ге қой­ыла­тын сұ­рақ, мін ол «Абай, тек үйре­ну­ші бол­ды ма» де­ген пі­кір­ге ке­ліп ті­ре­ле­ді. Те­гін­де шы­ғар­ма­шы­лық әлем­нің, шы­ғар­ма­шы­лық та­би­ғат­тың те­рең қой­науына бой­ла­ған, кі­ре біл­ ген жан­ның мұн­дай сұ­рақ­ты қой­мауы тиіс. Се­бе­бі, өнер­дің, оның ішін­де поэзия­ның диа­лек­ти­ка­лық, ком­му­ни­ка­тив­тік, эс­те­ти­ка­ лық, ме­ди­да­тив­тік қыр­ла­ры­на бай­ла­ныс­ты жә­не көп­те­ген мә­тін­ та­ну­шы, яки мә­тін­нің жа­са­лу­ын, жа­ра­ты­луын, ту­ды­ры­луын зерт­ теу­ші ға­лым­дар пі­кір­ле­рі­нің то­ғы­сар же­рі ол – мә­тін­нің ин­тер­ текс­туал­дық си­па­ты бол­са ке­рек. Яғ­ни бел­гі­лі бір ойды айту үшін де айт­ыл­ға­лы тұр­ған пі­кір ту­ра­лы ой­лар­ды бі­луін ке­рек­ті­гі қа­жет бол­са, өнер мен ғы­лым­да ой айту үшін де ол са­ла­ның ге­не­зи­сін, эво­лю­циясын, та­ри­хын бі­луін ке­рек­ті­гі заң­ды­лық. Бұл тұр­ғы­дан кел­ген­де Абай­дың да­ра­лы­ғы жа­һан­дық ин­тер­текс­туал­дық ке­ңіс­ 53

тік­тен көп дү­ниені сі­ңі­ріп, дис­курс­тер та­ри­хын мең­ге­ріп, олар­ дың ба­сын қо­сып, то­ғы­тып, жа­ңа дү­ние ту­ды­ра бі­луін­де жат­са ке­рек. Әде­биет­та­ну­шы­ла­дың да мін­де­ті көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық та­би­ға­тын­да ана­лог­тар, са­лыс­ты­ру­лар жүр­гі­зе оты­рып, ав­тор да­ ра­лы­ғын та­ра­та бі­лу­де жа­тыр. Қа­зақ­тың өзі­не дейін­гі өлең өне­рін, поэзия әле­мін ре­ви­зияла­ ған атал­мыш өлең­дер тен­ден­циялық си­пат ал­ған жә­не өз дәуірі­ нің ерек­ші­лі­гі­не, ав­тор дис­кур­сы­ның ерек­ше­лі­гі­не сай, ав­тор­лық ди­дак­тизм эле­ме­нт­те­рі де жоқ емес. Алай­да ақын­ның ше­бер­лі­гі ар­қа­сын­да шы­ғар­ма­ның көр­кем­ді­гі­не еш нұқ­сан кел­ме­ген. Ақын осы үш өле­ңін­де де поэзия­дан та­лап еті­ле­тін өт­кір­лік, жі­гер­лі­лік, се­зім­тал­дық, қыс­қа ға­на сәт­тің ішін­де жай оғын­дай жарқ етіп, са­ на­да те­рең із қал­ды­ра­тын, со­ны­мен қа­тар фи­ло­со­фия­лық, мо­рал­ дық, идеоло­гиялық тұр­ғы­дан бол­сын ой­лан­ды­ра­тын, мә­се­ле­нің түп-та­мы­рын да қау­зап, ха­бар бе­ре­тін, ли­ри­ка­лық туын­ды ар­қы­ лы ой мен се­зім­дер­дің, мә­се­ле­лер­дің қай­на­ғын ал­ды­ңыз­ға жай­ып са­ла­тын қа­сиет­тер­дің бір­лі­гін көр­сет­кен. Ав­тор­дың бұл өлең­де­рі тен­ден­циялық си­пат­та бол­ған­дық­тан, ав­тор өз ал­ды­на ст­ра­те­гия құ­рып, сол стар­те­гияны жет­кі­зу құ­ры­лы­мын (ст­рук­ту­ра) қол­дан­ ған. Өлең­нің ба­сы бар, ор­та­сы бар, аяғы бар. Көз­дел­ген та­қы­рып жан-жақ­ты ашыл­ған, қам­тыл­ған, ме­же­сі­не жет­кен. Ақын сөз өне­ рі айна­ла­сын­да­ғы өт­кен­ді, та­рих­ты са­ра­лап, бү­гін­ді ба­ғам­дап, бо­ ла­шақ­қа бағ­дар жа­сай­ды. Ол ав­тор­лық ст­ра­те­гияның ма­нев­рі деп айт­сақ бо­ла­ды. Абай­дың осы үш өлең ар­қы­лы жет­кіз­гі­сі ке­ліп отыр­ға­ны, кезкел­ген қо­ғам­да өнер­ді тү­сі­ну, тұ­шы­ну, ба­ға­лау үшін қа­жет­ті ат­ ри­бут­тар бо­лып са­на­ла­ды. Ақын мұн­да көр­кем­дік әле­мі­не тән, эс­те­ти­ка­лық ка­те­го­рия­лар ту­ра­лы айт­ып отыр. Сөз өне­рі­нің бей­ не­лі­лі­гі ар­қы­лы бе­рі­ле­тін сөз су­ре­тін ұғы­ну үшін әсем­дік, әде­ мі­лік, ас­қақ­тық, се­зім­тал­дық де­ген қа­сиет-са­па­лар қа­был­дау­шы­ ның бой­ын­да бо­луы ке­рек, не та­бы­лу ке­рек. Ой мен сөз су­ре­ті­нен туын­да­ған көр­кем сөз өне­рін кез-кел­ген қа­был­дау­шы жо­ға­ры дә­ ре­же­де тү­сі­ніп, қа­был­дай ал­ма­сы бел­гі­лі. Ав­тор өз тың­дау­шы­ла­ ры­ның сон­дай қал­пы­мен ке­зік­кен­дік­тен, қа­был­дау­шы­сы­ның бой­ ын­да эс­те­ти­ка­лық қа­сиет­тер­ді ояту­ға, тәр­бие­леу­ге, же­тіл­ді­ру­ге ұм­ты­лып отыр. Поэзия ті­лі, бей­не­лі­лі­гі, фи­ло­со­фиясы – ға­жап те­рең, тыл­сым дү­ние. Ол тыл­сым дү­ние жә­не Абай кө­те­ріл­ген ас­ қақ поэзия­ның, ли­ри­зм­нің дең­гейіне қа­был­дау­шы жақ­тың бір­ден же­те қоюы қиын іс. Ол үшін қа­был­дау­шы­ның бі­лім, ақыл-па­ра­сат 54

дең­гейін жо­ға­ры­ла­ту қа­жет. Ақын поэзиясы бі­лім мен ғы­лым­ның, се­зім мен ақыл­дың қос­па­сы­нан туын­да­ған сим­биоз дү­ние, бел­гі­лі бір дә­ре­же­де­гі ин­тел­лек­ту­ал­дық, кон­цеп­ту­ал­дық дең­гейді қа­жет ете­тін, ин­тел­лек­ту­ал­дық поэзия бол­ған­дық­тан, қа­был­дау­шы­ның да ар­найы бі­лі­мі бо­луы та­лап еті­ле­тін. Алай­да ав­тор­дың ал­дың­да уни­вер­си­тет­тік ар­найы бі­лі­мі бар тың­дау­шы­лар отыр­ма­ған еді, ақын оны жақ­сы тү­сі­ніп те отыр, сон­дық­тан да қа­был­дау­шы­сы­ ның эс­те­ти­ка­лық, ин­тел­лек­ту­ал­дық са­па­сын қа­лып­тас­ты­ру­ға кі­ рі­се­ді. Абай бұл мақ­сат­тың да жо­ға­ры дең­гейі­нен кө­ре­не­ді, ди­ дак­ти­ка­лық, реа­лис­тік стиль­дерді ұстана оты­рып, поэзиясы­на еш қаяу тү­сір­мей-ақ өзі­нің діт­те­ген ме­же­сі­не же­те ал­ған. Ақын, ақын­дық өнер эс­те­ти­ка­сы ту­ра­лы ай­қан бұл өлең­де­рін­ де поэти­ка­лық са­на, поэти­ка­лық ой­лау, ли­ризм, ай­шық­ты тіл, сөз су­ре­ті ар­қы­лы қа­был­дау­шы­мен қа­тар айтушы та­рап­тың да көр­ кем­дік әле­мі, эс­те­ти­ка­лық, ин­тел­лек­ту­ал­дық қо­ры қан­дай бо­луы ке­рек­ті­гін та­ны­та­ды. Ав­тор­дың осы поэзия ті­лі­мен айт­қан кон­ цеп­цияла­рын, ғы­лы­ми стиль­мен қа­ра­сөз­ге тү­сір­се, әде­биет­та­ну­ шы­лық, мә­де­ниет­та­ну­шы­лық ғы­лы­ми ең­бек бо­ла­ры сөз­сіз еді. Де­ген­мен, бұл дис­курс­тың түр­ле­рін шарт­ты деп те ұғын­ған жөн, се­бе­бі ақын өлең­де­рін тек мы­на ба­ғыт­та жа­за­мын деп ал­ дын-ала бө­ліп қой­май­ды, әлеу­мет­тік-әде­би дис­курс­қа жат­қы­за­ тын өлең­де­рі­міз­де кө­ңіл-күй, пси­хо­ло­гия­лық, па­фос­тық дис­курс­ тар­дың са­рын­да­ры кез­де­сіп жү­ре­ді. Яғ­ни Абай өлең­де­рі­нің кей­ бі­реуле­рі син­те­ти­ка­лық дис­курс­қа жа­қын. Ға­лым­дар­дың «нев­ро­ти­ка­лық» не «ши­зоф­ре­ниялық» дис­курс деп атап жүр­ген ақын­ның пси­хо­ло­гия­лық жан-күйіне, күйі­нішсүйіні­ші, жан те­бі­ре­ні­сі, жү­рек қа­лы­бы­на бай­ла­ныс­ты туын­да­ған өлең­де­рі қа­зақ поэзиясы­на Абай әкел­ген со­ны құ­бы­лыс. Лер­мон­ тов, Пуш­кин т.б. ақын­дар­дың поэзиясы­нан Абай­ға мей­лін­ше әсер ет­кен бұл күй­ді, ақын әлем­дік дең­гейде жа­ңа бе­лес­ке шы­ғар­ды. Абай­дың кө­ңіл-күй құ­ла­зу­ла­ры оның те­рең ой­шыл­ды­ғы­мен, бі­ лім­ді­лі­гі­мен ас­та­сып жат­ты. Ака­де­мик З.Қаб­до­лов ақын­ның нев­ро­ти­ка­лық дис­курс­та­ғы өлең­де­рі ту­ра­лы мы­на­дай ой айтады: «Бұл – Абай кө­ңіл-күйі­нің бұ­ған дейін біз­ге мә­лім емес бір түп­кі­рі. «Мың­мен жал­ғыз алыс­қан» Абай жү­ре­гі ен­ді қа­па­лы. Жұлыс­ты, тар­тыс­ты: ел үс­тін бұлт­тай тор­ла­ған на­дан­дық қа­сі­ре­ тін, әді­лет­сіз­дік ла­ңын бір өзі сер­піп сейіл­те ал­ма­ды (бұл мүм­кін де емес-ті). Ен­ді ақын амал­сыз то­қы­рап, не іс­тер­ге біл­мей дағ­дар­ ған тә­різ­ді. Осы жәйт­ақын өле­ңі­не жа­быр­қау, мұң­ды кө­лең­ке­сін 55

тү­сі­ріп, қа­па­лы кө­ңіл селт ет­пей, сұлық, суық қа­на өзі­мен-өзі тіл­ де­се­тін сияқ­ты. Өзі­нің Абай ту­ра­лы зерт­теу­ле­рін­де М.Әуе­зов ХІХ ға­сыр­дың тоқ­са­нын­шы жыл­да­рын­да Абай ба­сын­да ауыр тра­ге­дия бол­ға­ нын, оның өзі ақын өлең­де­рі­не өмір­ден тү­ңі­лу са­ры­нын әкел­ге­нін айт­қан. Өзін қор­ша­ған ор­та, он­да­ғы оз­быр, өрес­кел на­дан мі­нез­ дер ақын жа­нын жи­рен­ді­ріп, ақын­ды өз ор­та­сы­нан тү­ңі­лу­ге дейін апа­ра­ды» [13, 39-40]. Ға­лым Б.Майтанов Абай­дың нев­ро­ти­ка­лық дис­курс­та­ғы өлең­де­рі­нен «мо­дер­нис­тік эс­те­ти­ка­ға тән жат­сы­ну фи­ло­со­фиясы­мен» та­мыр­лас­ты­ғын тауып, «эк­зис­тен­ци­ал­дық са­ рын» эле­ме­нт­те­рі бар екен­ді­гін атап көр­се­те­ді. Әлем­дік көр­кем ой­дың да­му та­ри­хы­ның біл­гі­рі ре­тін­де айт­ыл­ған пі­кір. ХХ ға­ сыр­дың ор­та ше­нін­де туып, қар­қын­ды да­мы­ған эк­зис­тен­циализм ағы­мын тек ба­тыс­тың ой­шыл­да­ры қа­лып­тас­тыр­ды, да­мыт­ты деп са­нап ке­ле­міз. Әлем әде­биетін­де эк­зис­тен­ция са­ры­ны пост­мо­дер­ нис­тер­ден емес, Абай ли­ри­ка­ла­ры­нан бас­тау ала­ды деп анық та ашық айтатын кез кел­ген сы­ңай­лы. «Өз­ге­ге, кө­ңі­лім тояр­сың», «Мен­сін­беуші ем на­дан­ды», «Не із­дей­сің, кө­ңі­лім не із­дей­сің», «Жү­ре­гім, ой­бай, соқ­па ен­ді!», «Қай­ғы шы­ғар ілім­нен», «Кү­лім­ сі­реп ас­пан тұр», «Жү­ре­гім ме­нің қы­рық жа­мау», «Жү­ре­гім, не­ ні се­зе­сің», «Жа­пы­ра­ғы қуар­ған ес­кі үміт­пен», «Кө­лең­ке ба­сын ұзар­тып», «Есің­де бар ма жас кү­нің», «Ауру жү­рек ақы­рын со­ға­ ды жай», «Жү­рек­те қай­рат бол­ма­са», «Өл­сем ор­ным қа­ра жер сыз бол­май иа?», «Қуат­ты от­тай бұр­қы­рап», «Жа­лын мен от­тан жа­ра­ лып», «Дом­бы­ра­ға қол соқ­па», т.б. өлең­де­рін ақын­ның кө­ңіл-күй дис­кур­сін­де жа­зыл­ған ли­ри­ка­сы­на жат­қы­зу­ға бо­ла­ды. Бұл өлең­ дер­де ақын мен қо­ғам ара­сын­да­ғы қай­шы­лық­тар­дың ақын­ның жан дү­ниесі­не ти­гіз­ген әсер-ық­па­лы тұр­ғы­сы­нан жыр­ла­на­ды. Ақын­ның іш­кі жан әле­мі әлеу­мет­тік мә­се­ле­лер­ден те­рең­дей ашы­ ла тү­се­ді. Ақын өзі­нің ли­ри­ка­лық қа­һар­ма­ны­ның жү­рек қат­пар­ ла­рын һәм ой­шыл­дық, һәм сыр­шыл­дық ас­пек­ті­ден те­рең бой­лап жет­кі­зе­ді. Алай­да Абай­дың тү­ңі­луі жай ға­на қа­ра­пай­ым адам­ның же­ке мә­се­ле­сі­мен тү­ңі­луі, то­ры­ғуы емес. Абай­дың тү­ңі­луінің өзе­гін­де – ха­лық­тың мұ­ңы жа­тыр. Өзі ер­те оя­нып, хал­қын қа­лай тү­зей­мін, жа­ңа өмір­ге, баян­ды өмір­ге ұл­тым­ды қа­лай бас­тай­ мын де­ген ой­лар­мен шық­қан қай­ғы. «Абай үні – ха­лық үні»,-деп заң­ғар жа­зу­шы М.Әуе­зов айт­қан­дай, Абай мұ­ңы – ха­лық мұ­ңы. Абай­дың жү­ре­гі жа­быр­қа­ған, кү­ңі­рен­ген өлең­де­рін оқи оты­рып, сіз одан бір мыс­қал ажы­ра­май­сыз, бор­ке­мік, са­ры уайым­шыл, жі­ 56

гер­сіз екен ғой де­ген ой са­на­ныз­да еш­қа­шан ту­май­ды да. Абай­ дың қай­ғы­сы­ның ха­лық­тың мұң-ше­рі­нен, қо­ғам­дық қа­лып­тан туын­дап отыр­ған­ды­ғы­на мә­тін­нің кон­текс­те­рі ар­қы­лы кө­зі­ңіз әб­ ден же­те­ді. Тек таң­да­на­ты­ңыз Абай­дың өз іш­кі жай-күйін қан­дай дәл жә­не ту­ра, бояма­сыз, көр­кем де әсер­лі бе­ре ала­тын ше­бер­лі­гі, ті­лі­нің, ойы­ның кес­те­лі­гі, адам жа­ны­ның те­рең қал­та­рыс­та­ры­на дейін бой­лай біл­ген ға­лым­ды­ғы, пси­хо­лог­ты­ғы, т.б. Фи­ло­со­фия­лық дис­курс­ке бай­ла­ныс­ты Абай ли­ри­ка­ла­рын­ да фи­ло­соф ға­лым­дар­дың іші­на­ра бө­ліп жүр­ген «илә­һий­ат­тық» жә­не «та­биғат­тық» дис­курс­тар­дың кез­де­се­тін­ді­гін айт­ып өте­міз. «Илә­һий­ат­тық» дис­курс өзе­гі бо­лып Ал­ла бол­мы­сы­на қа­тыс­ты мә­се­ле­лер­дің Ал­ла мен адам, Ал­ла мен жа­ра­ты­лыс қа­ты­нас­та­ рын­да кө­рі­ніс та­бу мә­се­ле­ле­рі та­бы­ла­ды. Абай­дың «Ал­ла де­ген сөз же­ңіл», «Ал­ла­ның өзі де рас, сө­зі де рас», т.б. өлең­де­рін­де «илә­һий­ат­тық» дис­курс орын ала­ды. «Та­би′ат­тық» дис­курс­қа «Лай су­ға май біт­пес қой өт­кен­ге», «Көк тұ­ман – ал­дың­да­ғы ке­ лер за­ман», «Өл­се өлер та­би­ғат, адам өл­мес», т.б. өлең­де­рі жа­та­ ды. Фи­ло­со­фия­лық дис­курс­та­ғы өлең­де­рі­не «Мал­ға дос­тың мұ­ ңы жоқ мал­дан бас­қа», «Са­ғат­тың шы­қыл­да­ғы емес ер­мек», «Сұм дү­ние то­нап жа­тыр, ісің бар ма?», «Ба­зар­ға, қа­рап тұр­сам, әр­кім ба­рар», «Адам – бір боқ кө­тер­ген боқ­тың қа­бы», «то­ты құс түс­ті кө­бе­лек», т.б. атауы­мыз­ға бо­ла­ды. Абай­дың ли­ри­ка­ла­рын­да әде­би дис­курс­тың түр­ле­рі сан алуан. Ақын ли­ри­ка­сын тұ­тас­тай ал­ған­да по­ли­дис­курс­ты деп атай ала­мыз. Абай ли­ри­ка­ла­ры­ның маз­мұ­ны­ның бай­лы­ғын, те­рең­ді­ гін, жан-жақ­ты­лы­ғын ай­қын­дау үшін де по­ли­дис­курс­ті деп қа­ рас­тыр­ға­ны­мыз тиім­ді. Сол кез­де әде­би дис­курс түр­ле­рі­не бай­ла­ ныс­ты же­ке­ле­ген тал­дау­лар­ды да жа­сауға, жал­пы­лай син­тез­деп ой өр­бі­туі­міз­ге мүм­кін­дік туады. 1.3. Абай ли­ри­ка­сын­да­ғы фи­ло­со­фия­лық дис­курс Қа­зір­гі қо­ғам­дық-гу­ма­ни­тар­лық ғы­лым­дар­да дис­курс ұғы­мы өте өзек­ті бо­лып, кең ау­қым­да қол­да­ны­лу­да. ХХ ға­сыр­дың 60-70 жыл­да­ры­нан бас­тап, ғы­лы­ми айна­лым­ға еніп, қар­қын­ды пай­да­ ла­на бас­та­ған бұл тер­мин, әсі­ре­се тіл бі­лі­мі, мә­де­ниет­та­ну са­ла­ сын­да жиі айтыла­ды. Әде­би не көр­кем дис­курс­та, бұл құ­бы­лыс бі­рін­ші­ден теоре­ ти­ка­лық поэти­ка, ав­тор теориясы шең­бе­рін­де, яғ­ни көр­кем шы­ 57

ғар­ма­шы­лық­тың тууына, пай­да бо­лу­ына бай­ла­ныс­ты туын­дай­ды. Екін­ші­сі көр­кем шы­ғар­ма­ның жан­ры мен идеясы­на бай­ла­ныс­ты дү­ниеге ке­ле­ді. Дис­курс проб­ле­ма­сы­мен айна­лы­су­шы Ба­тыс ға­ лым­да­ры әде­би дис­курс­тың уни­вер­сал­ды екен­ді­гін ай­ғақ­тайды. Көр­нек­ті ға­лым М.Фу­ко дис­курс­тың қо­ғам­дық-гу­ма­ни­тар­лық ғы­лым­дар­ға ор­тақ­ты­ғын жә­не қа­зір­гі таң­да же­ке­ле­ген ғы­лым са­ла­ла­ры­ның ен­ші­леп алып, ауқы­мын та­ры­лт­қан, қа­саң­дан­дыр­ ған шең­бе­рі­нен шы­ғып, дис­курс де­ген ұғым­ға адам­ның шы­ғар­ ма­шы­лық ойы­ның ақи­қат­қа ұм­ты­луы, мей­лі ол өз ойын қан­дай фор­ма­да жет­кіз­сін не әде­би фор­ма­да (эпос, ли­ри­ка, дра­ма), фи­ ло­со­фия­лық трак­тат, ді­ни трак­тат, та­ри­хи ең­бек, ғы­лы­ми зерт­теу, т.б. шы­ғар­ма­шыл суб­ъек­ті­нің шы­ғар­ма­шы­лық реали­за­циясы­ның бел­гі­лі бір фор­ма­сы де­ген­ді айтады [25]. Дис­курс­тың түр­ле­рі­не қа­тыс­ты (ді­ни, құ­қық­тық, ме­ди­ци­на­ лық, саяси, әде­би, фи­ло­со­фия­лық, рес­ми, әлеу­мет­тік, ди­дак­ти­ка­ лық, т.б.) М.Фу­ко «дис­курс­тер жиын­ты­ғы, не дис­курс­тер қауым­ дас­ты­ғы» («дис­кур­сив­ные сооб­ще­ст­ва») де­ген ұғым­ды пай­да­ла­ на­ды жә­не «дис­курс­тер жиын­ты­ғы­ның» шо­ғыр­лан­ған са­ла­сы, жан-жақ­ты кө­рі­не­тін дис­курс­тың тү­рі – әде­би дис­курс деп атап өте­ді. Ре­сей ға­лым­да­ры И.П.Смир­нов, И.В.Са­мо­ру­ко­ва­лар да әде­би дис­курс­тың дис­курс­тың бір­не­ше түр­ле­рін бой­ына қам­ты­ ған, по­ли­дис­курс­ты, не «дис­курс­тер жиын­ты­ғы» екен­ді­гін ай­ғақ­ тап өте­ді: «Эти свой­ст­ва обес­пе­чи­вают эс­те­ти­чес­кую функ­цию ли­те­ра­тур­но­го дис­кур­са: по­мес­тить чи­та­те­ля в та­кой мир, раз­вер­ ты­ва­ние ко­то­ро­го «не опус­то­шает ка­те­го­рии», мар­ки­рующие те дис­кур­сы (ре­ли­ги­оз­ные, фи­ло­со­фи­чес­кие, ди­дак­ти­чес­кие и.пр.), ко­то­рые вхо­дят в прост­ранс­тво ли­те­ра­тур­но­го дис­кур­са. Ли­те­ ра­ту­ра, та­ким об­ра­зом, выс­ту­пает хра­ни­тельни­цей дис­кур­сов – осо­бых смыс­ло­вых ми­ров, сох­ра­няя (хо­тя и в «сня­том ви­де») их ло­ги­ку» [26, 19]. Әде­биет­ті, әде­би шы­ғар­ма­ны ке­шен­ді түр­де зерт­теу­ге ұм­ ты­лу­шы­лар жал­қы­дан жал­пы­ға прин­ци­пін тұ­ты­на­ды, же­ке­лен­ ген, бө­лек-бө­лек бол­ған көр­ке­мө­нер­ге қа­тыс­ты пән­дер қор­да­ ла­на оты­рып зерт­те­ле­ді. Зерт­теу ны­са­нын ана­лиз­дей оты­рып, син­тез­деуге ұм­ты­ла­ды. Әде­биет­тің, әде­биет­та­ну­дың осын­дай син­тез­деуші қа­сиетін кө­ре біл­ген, әде­би дис­курс­тың әм­бе­баб­ты­ ғын, сим­биоз­ды­ғын фран­цуз ға­лы­мы Р.Барт бы­лай­ша атап өте­ді: «...Әде­биет­тің ішін­де өте көп әр­түр­лі бі­лім жи­нақ­тал­ған. Егер со­ци­ализм­нің қан­дай да бір бұ­зы­луы не­ме­се жа­байы­лық­тың эк­ 58

це­сі (шек­тен шы­ғуы) нә­ти­же­сін­де оқы­ту­дан бір пән­нен бас­қа­сы алы­нып тас­тал­са, он­да әде­биет­ті қал­ды­ру қа­жет бо­ла­ды, өйт­ке­ні кез кел­ген әде­би шы­ғар­ма­да бар­лық ғы­лым­дар кө­рі­ніс та­ба­ды. Осы мән­де әде­биет – оның мек­теп­те­рі қан­дай бол­са да, аб­со­лют­ті түр­де реа­лис­тік бо­лып та­бы­ла­ды», – деп ғы­лым­да, оның ішін­де қо­ғам­дық-гу­ма­ни­тар­лық ғы­лым са­ла­ла­рын­да әде­биет­тің же­тек­ ші рөл ат­қа­ра­тын­ды­ғын көр­се­те­ді. Ға­лым ойын әрі қа­рай бы­лай деп жал­ғас­ты­ра­ды: «Әде­биет ғы­лым­ның екін­ші қыр­ла­ры­на, яғ­ни бар­лық анық­тал­майт­ын ат­ри­бут­та­ры­на ие. Оның маз­мұ­ны ғы­ лым­ның маз­мұ­ны­на сәй­кес; әлем әде­биеті қа­лам тарт­па­ған ғы­ лым ма­те­риясы жоқ, әде­би шы­ғар­ма­лар әле­мі бар­лық нәр­се­лер­ді қам­ти­ды жә­не ілім­нің бар­лық са­ла­ла­рын қам­ти­ды (әлеу­мет­тік, пси­хо­ло­гия­лық, та­ри­хи) – сон­дық­тан, әде­биет ежел­гі грек­тер­дің үле­сін­де бол­ған, біз­дің за­ма­ны­мыз­да­ғы ілім­нің түр­лі са­ла­лар­ға жік­те­луінен же­те ал­майт­ын әлем жа­ра­ты­лы­сы­ның ұлы бір­лі­гін көр­се­те бі­ле­ді» [27, 376]. Сон­дық­тан қа­зір­гі таң­да же­ке­ле­ген дис­курс түр­ле­рі­не бө­ліп, топ­тас­ты­рып қа­рап жүр­ген­де­рі­міз­дің бә­рі­не – шарт­ты деп қа­ра­ сақ бо­ла­ды. Ға­лым­дар­дың пі­кір­ле­рі­нен шы­ға­тын тұ­жы­рым, әде­ би дис­курс, не әде­би шы­ғар­ма­да ав­тор­дың жә­не шы­ғар­ма­ның көз­де­ген мақ­сат­та­ры тұ­тас қам­ты­ла­ды. Ал ав­тор жә­не әде­би шы­ ғар­ма­ның ал­дың­да ког­ни­тив­тік, ком­му­ни­ка­тив­тік, эс­те­ти­ка­лық, идеоло­гиялық, т.б. мақ­сат­тар­дың тұ­ра­ты­ны бел­гі­лі. Әде­би шы­ ғар­ма, не көр­кем туын­ды, сөз өне­рі­нің же­мі­сі – сим­биоз дү­ние бо­лып та­бы­ла­тын­ды­ғы­на кө­зі­міз жет­кен сы­ңай­лы. Қа­зақ­тың ұлы ой­шыл-ақы­ны А.Құ­нан­байұлы­ның шы­ғар­ма­ шы­лы­ғы­на сим­биоз, уни­вер­сал­ды, әде­би дис­курс тән. Абай шы­ ғар­ма­шы­лы­ғы по­ли­дис­курс­ты. Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғы әде­би дис­ курс ар­қы­лы кө­рін­ге­ні­мен, ког­ни­тив­тік, фи­ло­со­фия­лық тұр­ғы­да ой­шыл­дық дең­гейіне жет­кен ең­бек­те­рі аз емес. Фи­ло­со­фия­лық дис­курс дү­ниета­ным­дық-фи­ло­со­фия­лық мә­се­ле­лер­ден туын­дай­ ды. Фи­ло­со­фия­лық дис­курс­ты ар­найы зерт­теу­ші фи­ло­соф ға­лым­ дар фи­ло­со­фия­лық дис­курс­тың екі тү­рін атап көр­се­те­ді: ал­ғаш­қы­ сы «илә­һий­ат­тық» дис­курс, екін­ші­сі «та­би′ат­тық» дис­курс. «Илә­ һий­ат­тық» дис­курс­тың өзе­гі Ал­ла бол­мы­сы­на қа­тыс­ты мә­се­ле­лер­ дің Ал­ла мен адам, Ал­ла мен жа­ра­ты­лыс қа­ты­нас­та­ры­ның кө­рі­ніс та­буы, ал «та­би′ат­тық» дис­кур­сы­ның ерек­ше­лі­гі әлем­нің бар бо­ лу­ына бас­та­ма бол­ған жа­ра­ту­шы мен жа­ра­ту­шы­ның жа­ра­ту ісі­нің айға­ғы әлем-жа­ра­ты­лыс па­рал­лел­де­рі ар­қы­лы си­пат­та­луы [28, 9]. 59

Абай Құ­нан­байұлы шы­ғар­ма­шы­лы­ғын­да фи­ло­со­фия­лық дис­ курс­тың осы екі тү­рі де «илә­һий­ат­тық» дис­курс те, «та­би′ат­тық» дис­курс те орын ал­ған. Ақын шы­ғар­ма­ла­рын­да­ғы фи­ло­со­фия­лық дис­курс де­ген­де біз фи­ло­соф­тар­дың ал­ды­на тү­сіп, ақын­ның дү­ниета­ны­мын, фи­ло­со­ фия­сын сөз ет­пей­міз. Әде­биет­та­ну­шы­ның мін­де­ті фи­ло­со­фия­лық дис­курс әде­би дис­курс­тың шең­бе­рін­де қа­лай кө­рі­ніп тұр, оның фор­ма­сы қа­лай, ақын фи­ло­со­фия­лық дис­курс­та­ғы кон­цеп­циясын жет­кі­зу үшін қан­дай көр­кем­дік тә­сіл­дер­ді қол­да­на­ды, шы­ғар­ ма­ның идея­лық маз­мұ­ны қа­лай өр­бі­ле­ді, бей­не­лер жүйесі жә­не стил­дік ерек­ше­лік­те­рі қан­дай де­ген сауал­дар тө­ңі­ре­гін­де бол­мақ. Ақын ли­ри­ка­ла­рын­да­ғы фи­ло­со­фия­лық маз­мұн­ның, дү­ниета­ ным­дық ой­лар­дың идея­лық маз­мұ­ны да аса қа­жет. Ақын­ның фи­ ло­со­фия­лық ли­ри­ка­сы­ның идея­лық маз­мұ­ны ту­ра­лы аз айт­ыл­ған жоқ. Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғын тұ­тас­тай алып қа­рас­ты­ра­тын бол­ сақ, ақын­ның осы та­қы­рып­қа ба­ру­ына қан­дай се­беп­тер бол­ды, ақын шы­ғар­ма­шы­лық ойы­ның, ілі­мі­нің қа­лып­та­су­ына, жа­рық­қа шы­ғу­ына бұл түр­дің қан­дай ерек­ше­лі­гі, үле­сі бол­ды де­ген сауал­ дар­ға жауап та­бы­луы ке­рек. Фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те­гі шы­ғар­ ма­ла­ры ар­қы­лы Абай ақын ре­тін­де кө­рі­не­ді ме, не оны фи­ло­соф ға­лым, ой­шыл деп та­буымыз ке­рек пе? Ақын­ның қа­ра­сөз­де­рін­ де­гі фи­ло­со­фия­лық дис­курс әде­би дис­курс­тің шең­бе­рі­не жа­та­ды ма?Ақын­ның қа­ра­сөз­де­рі­не бү­гін­гі таң­да қан­дай ба­ға бе­руіміз ке­рек? Қа­ра­сөз жан­ры ақын­ның ком­пе­тен­ция­сын­да­ғы нәр­се ме? Абай қа­ра­сөз­де­рін­де сөз­сіз фи­ло­соф, ой­шыл ға­лым ре­тін­де кө­ рі­не­тін­ді­гі ай­қын. Сон­дай-ақ Абай­дың ли­ри­ка­ла­ры мен қа­ра­сөз­ де­рі­нің ара­сын­да ло­ги­ка­лық, идея­лық бай­ла­ныс жоқ емес. Тіп­ті өлең­де­рін­де қа­был­дау­шы­ға тү­сі­нік­сіз, ауыр­лау тие­тін тұс­та­рын қа­ра­сөз­де­рін­де ке­ңі­рек та­ра­тып, тү­сі­нік­те­ме­лер бе­ре­тін тұс­та­ры көп­теп кез­де­се­ді. Қа­ра­сөз­дер­ді әде­би тек­тер­дің қай­сы­сы­на жат­ қы­за­мыз, әде­би шы­ғар­ма деп та­ны­луы ке­рек пе, фи­ло­со­фия­лық, ғы­лы­ми трак­тат­тар деп та­ны­луы қа­жет пе? Абай­дың фи­ло­со­фия­лық дис­кур­сы оның тек қа­ра­сөз­де­рі­нен ға­на емес, ли­ри­ка­ла­ры­нан да ай­қын кө­рі­не­ді. Ака­де­мик М.Әуе­ зов­тің «Абай­дың ақын­дық айна­ла­сы» де­ген ма­қа­ла­сын­да айтылып өтіл­ген, Абай дү­ниета­ны­мы­на ше­шу­ші әсер ет­кен, қа­лып­ тас­тыр­ған Шы­ғыс ар­қауы бол­са, ақын Шы­ғыс поэзиясы, ис­лам ді­ні та­ри­хы мен теориясы, фи­ло­со­фиясы, со­пы­лық та­ри­хы мен теориясы, фи­ло­со­фиясы ар­қы­лы өмір­лік ұстаны­мын ай­қын­да­ 60

ды. Ақын­ның дү­ниета­ны­мын қа­лып­тас­ту­ына, да­му­ына әсер ет­ кен құн­ды­лық­тар, әри­не ис­лам ді­ні ая­сын­да бол­ға­нын еш­кім де жоқ­қа шы­ғар­майды. Ол оқы­ған, тә­лім ал­ған ді­ни әде­биет­тер ақын­ның ді­ни дү­ниета­ны­мын қа­лып­тас­тыр­ды. Қа­зір­гі әде­биет­ та­ну­да жиі айтыла­тын ин­тер­мә­тін­шіл­дік мә­се­ле­сі (ақын оқы­ған, ақын дү­ниета­ны­мы­на әсер ет­кен мә­тін­дер, ақын­дық кі­тап­ха­на) не Р.Барт айтатын «дис­курс­тер та­ри­хы» кез-кел­ген шы­ғар­ма­шыл тұл­ға­ның дү­ниета­ны­мы­на, шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­на ті­ке­лей әсер ете­ ді. Р.Барт­тың бұл жер­де­гі «дис­курс­тер та­ри­хы» тер­ми­нін шы­ғар­ ма­шыл тұл­ға­ға әсер ет­кен, мә­се­ле­нің қойы­луы, сөз еті­луінің та­ ри­хы жө­нін­де деп тү­сі­нік­те­ме бер­сек бо­ла­ды. Мы­са­лы, «илә­һий­ ат­тық» дис­курс, не «та­би′ат­тық» дис­курс Абай­ға дейін де қан­ша­ ма ой­шыл­дар, фи­ло­соф­тар, ақын­дар та­ра­пы­нан сөз еті­ліп кел­ді. Дәс­түр­шіл­дік ая­сын­да Абай өзі­не дейін­гі мә­се­ле­нің қой­ылуын, өзе­гін оқу, із­де­ну ар­қы­лы мең­гер­ді. Со­дан кейін ба­рып қа­на, ол мә­се­ле­ге де­ген өзі­нің қөз­қа­ра­сын айта бас­та­ды. Со­ңын­да өз тұ­ жы­ры­мын қо­ры­тын­ды­лап жа­рияла­ды. Абай­дың ді­ні, фи­ло­со­фиясы жө­нін­де көп­те­ген ға­лым­дар ең­бек етіп жүр. Тәуел­сіз­дік ал­ған­нан кейін қар­қын­ды зерт­те­ле бас­та­ған бұл са­ла­да­ғы ға­лым­дар А.Ма­ша­ни, Ғ.Есім­нің, М.С.Бу­ ра­баев­тың, Ә.Ны­сан­баев­тың, Б.Ғаб­дул­лин, М.Орын­бе­ков­тың, Г.Бар­лы­баева, Ж.Мол­да­бе­ков, Д.Кен­же­тай­дың, т.б. зерт­теу­ле­рін атау­ға бо­ла­ды. Әде­биет пен әде­биет­та­ну­дың сим­биоз­дық, по­ли­ дис­курс­тық та­би­ға­тын ес­кер­сек, ақын шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­ның шы­ найы дү­ниета­ны­мын Ке­ңес дәуі­рін­де­гі идеоло­гиялық ке­ре­ғар­ лық­тар­ға қа­ра­май дұ­рыс жол­ға ба­ғыт­та­ған М.Әуе­зов­тің жо­лын жал­ғас­ты­рып, мо­ног­ра­фиялық тұр­ғы­дан зерт­теп, ақын­ның дү­ ниета­ны­мы­на Шы­ғыс ой­шыл­да­ры мен фи­ло­со­фиясы­ның, ис­лам ді­ні­нің әсе­рі­не конст­рук­тив­ті тал­дау жүр­гіз­ген әде­биет­та­ну­шы ға­лым Ме­кем­тас Мыр­зах­ме­тұлы екен­ді­гін айту аб­зал. Абай­дың ді­ні мен дү­ниета­ны­мы­на со­пы­лық поэзия­ның, дү­ниета­ным­ның да елеу­лі әсе­рі бол­ған­ды­ғы сөз бо­лу­да. Түр­кі то­пы­ра­ғы­ның ту­ ма­ла­ры Әл-Фа­ра­би, Ж.Ба­ла­са­ғұ­ни, Қ.А.Ясауи, Ә.­Науаи, т.б. ғұ­ ла­ма­лар­дың шы­ғар­ма­лық ілі­мі­нің әсе­рі Абай үшін ерек­ше бол­ ған­ды­ғын зиялы қауым те­гіс мой­ын­дай­ды. Ор­то­док­сал­ды ис­лам шең­бе­рін­де ға­на қал­май, суб­ъек­ти­визм­ге, іш­кі әлем­ге ерек­ше мән бе­рі­тін ағым­ға иек арт­қан Абай дін мә­се­ле­сін­де аса сау­ат­ты­лық, ыж­да­һат­ты­лық та­ны­та­ды. 61

Ақын­ның фи­ло­со­фия­лық көз­қа­ра­сы, оның ді­ни көз­қа­рас мә­ се­ле­ле­рі әр уа­қыт қы­зу та­лас­қа тү­сіп кел­ген өзек­ті мә­се­ле. Фи­ ло­соф ға­лым­дар та­ра­пы­нан ақын шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­на қа­тыс­ты фи­ло­со­фия­лық көз­қа­рас­ты тал­дау­да түр­лі ин­те­рп­ре­та­циялар жа­сал­ға­ны анық. Оның де­ні Ке­ңес­тік тұс­та үс­тем­дік ет­кен ма­ те­риалис­тік фи­ло­со­фия та­ны­мын ұс­тан­ған­дық­тан жә­не осы ба­ ғыт саяси-идеоло­гиялық тұр­ғы­дан бас­тап­қы орын­да тұр­ған­дық­ тан кей тұс­тар­да сы­ңар­жақ тал­дау­лар­ға жол бе­ріл­ген. Ақын­ның фи­ло­со­фия­лық көз­қа­ра­сын ғы­лы­ми тұр­ғы­дан тал­да­ған, әлем­дік фи­ло­со­фия­лық ой­лар­дың да­муымен ана­ло­гиялар, са­лыс­ты­ру­лар жүр­гіз­ген ға­лым М.Бу­ра­баев­тың пі­кір­ле­рі­нен ғы­лы­ми дәйек­ті дү­ ниелер кө­ңіл­ге қо­ным­ды. Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­ның те­рең біл­ гі­рі М.Әуе­зов­тың ақын фи­ло­со­фиясы­на, ді­ні­не қа­тыс­ты ұсын­ған кон­цеп­цияла­ры «сын­шыл ақыл­дың шарт­ты ді­ні», «адам­гер­ші­лік ді­ні» тек саяси-идеоло­гиялық мәж­бүр­лі­лік­тен айт­ыл­ған ға­на пі­ кір емес екен­ді­гін ас­та­ры бар­дай кө­рі­не­ді. Ой­шыл­дың дү­ниета­ ны­мы­ның, фи­ло­со­фиясы­ның те­рең­ді­гі жә­не күр­де­лі­лі­гі ол тә­ лім ал­ған қай­нар көз­дер­дің, құн­ды­лық­тар­дың әр алуан­ды­ғы­нан туын­да­са ке­рек. Поэзия­сын­да жа­ңа бе­лес­ке қол жет­кіз­ген ав­тор, та­ным мә­се­ле­сін­де де көп іл­ге­рі жыл­жи­ды. Өлең өне­рі­нің жа­ңа са­па­ға кө­те­рі­луіне нәр ал­ған бұ­лақ­та­ры төл әде­биеті, түр­кі­лік жә­ді­гер­лер, шы­ғыс поэзиясы, орыс әде­биеті жә­не Ба­тыс өне­рі әсе­рін ти­гіз­се, дү­ниета­ным­дық көз­қа­рас­та­ры­ның қа­лып­та­су­ына, іл­ге­рі­леуіне осы айт­ыл­ған мә­де­ниет­тер­де­гі фи­ло­со­фия­лық, қо­ ғам­дық, та­ным­дық ой­лар жиын­ты­ғы ық­пал ти­гіз­ген­ді­гі кү­мән­сіз. Абай дү­ниета­ны­мын тек ма­те­риалис­тік ба­ғыт­та, не тек идеа­лис­ тік ба­ғыт­та та­нып, тұ­жы­рым­дау­ға, тү­сі­ну­ге бол­майды. Фи­ло­соф М.Бу­ра­баев ба­рын­ша объек­тив­тік көз­қа­рас ұстану­ға ты­ры­сып, ма­те­риалис­тік фи­ло­со­фия тұр­ғы­сы­нан дә­лел­деу­ге ты­рыс­қа­ны­ мен, Абай­дың идеа­лиз­мін, ді­ни та­ны­мын та­ра­тып айт­пайды. Қа­зір­гі таң­да­ғы дін­та­ну­шы, не идеа­лис­тік ба­ғыт­та­ғы фи­ло­соф ға­лым­дар да ма­те­риалис­тік тал­дау­лар­ды тек бі­рің­ғай жоқ­қа шы­ ға­ру­ына бол­майды. Се­бе­бі ақын дү­ниета­ны­мы осы екі ба­ғыт­тың қос­па­сы­нан туын­дап жа­та­ды жә­не та­ным­дық мә­се­ле­лер­ді ав­тор көп жағ­дайда ал­ғаш­қы қа­тар­ға қоя бер­мейді, ар­найы сөз ету­ді қол­ға ал­майт­ын­ды­ғы да сон­дық­тан. Абай үшін ақи­қат­қа же­ту­дің, адам­зат өмі­рі­нің дұ­рыс жол­да өр­буінің, адам өмір­ге кел­ген­дік­тен өмір, тір­ші­лік ма­ғы­на­сын дұ­рыс пай­ым­дауға ты­ры­су­ын, та­ным­ дық, эс­те­ти­ка­лық, эти­ка­лық мақ­сат­та­ры же­тіл­ген «то­лық адам» 62

бо­лу­ға та­лап­та­ну­ын көз­де­ген­дік­тен, шы­найы ет пен сүйек­тен, жан мен тән­нен жа­ра­тыл­ған адам­ның өмір­лік по­зи­циясы­ның дұ­ рыс да­муынан ке­ліп туын­дайт­ын дү­ниелер. Ақи­қат­қа же­ту, өмір­ ді, жа­ра­ты­лыс­ты та­ну жо­лын­да Абай ұс­тан­ған әдіс өте шы­найы, ақи­қи бо­лып са­на­ла­ды. Абай­дан бұ­рын­ғы да, Абай­дан кейін­гі де әлем­нің қан­ша­ма ой­шыл­да­ры, фи­ло­соф­та­ры дү­ниенің, жа­ра­ты­ лыс­тың сы­ры жө­нін­де ой қоз­ғап, те­рең зерт­теу­лер жүр­гіз­ге­ні­ мен, дү­ниенің, жа­ра­ты­лыс­тың сы­рын то­лық ашып бі­ліп қой­ған жоқ­пыз. Дү­ниенің, ма­те­рияның, адам­зат­тың, жан-жа­ну­ар­лар­дың қа­лай жа­ра­тыл­ған­ды­ғы жө­нін­де­гі мә­се­ле әлі де та­лас күйін­де. Ді­ ни тұр­ғы­да­ғы бә­рін Ал­ла жа­рат­ты де­ген сөз­дің, ақыл мен та­ным тұр­ғы­сы­нан сұ­рақ ту­ды­ра­тын жағ­даят­та­ры да жоқ емес. Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғын­да да осын­дай заң­ды сұ­рақ­тар­дың бо­луы таң­ да­ныс ту­дыр­майды. Ал­ла­ға де­ген се­ні­мі бе­рік жан ре­тін­де има­ны ке­мел бол­ға­ны­мен, та­ным мә­се­ле­сі­не кел­ген­де ақын­ның да түр­лі сауал­дар қой­ып, со­ған жауап­тар­ды ғы­лы­ми тұр­ғы­дан бе­ру­ге, тү­ сі­ну­ге, тү­сін­ді­ру­ге та­лап­та­на­ты­ны, көп жағ­дайда сау­ал­ды ашық қал­ды­ра­тын тұс­та­ры жоқ емес. Абай­дың өзі­не қой­ып, ой жү­гір­ тіп, ашық қал­дыр­ған сау­ал­да­ры шын мә­нін­де адам­зат қо­ға­мын­да әлі күн­ге дейін жауа­бын тап­па­ған, дү­ниенің тыл­сым сы­рын біл­ ді­ре­тін мәң­гі­лік дү­ниелер бо­лып та­бы­ла­ды. Алай­да Абай за­ма­ нын­да да, қа­зір­гі қо­ғам­да да әлеу­мет осы гло­баль­ды сұ­рақ­тар­дың жауабы та­был­ма­ды, ен­ді қа­лай өмір сү­ре­міз деп отыр­ған жоқ. Өмір сү­ру, адам­зат­тың қо­ғам­да­сып тір­ші­лік етуі өз заң­ды­лық­та­ ры бой­ын­ша қоз­ға­лып жа­тыр. Адам­зат­тың жер бе­тін­де­гі тір­ші­лік ету за­ңы мүл­де бас­қа­ға не­гіз­дел­ген. А.Құ­нан­баев­тың фи­ло­со­фия­лық дис­кур­сы көп жағ­дайда оның ав­тор­лық дис­кур­сы­нан туын­дай­ды. Тү­бі те­рең бұл мә­се­ле­ лер­ді ол өз өлең­де­рін­де де тіл­ге тиек ет­ке­ні­мен, та­ным­дық тұр­ғы­ дан өте күр­де­лі сауал­дар­ды қа­ра­сөз­дер­де тар­қа­тып айтуға ты­рыс­ қан. Де­ген­мен Абай әлем­дік поэзияда ал­ғаш­қы­лар­дың бі­рі бо­лып фи­ло­со­фия­лық ли­ри­ка жан­рын да­мыт­қан ақын­дар­дың бі­рі бо­лып са­на­ла­ды. Ор­та ға­сыр­лар­да­ғы со­пы­лық поэзия өкіл­де­рі сын­ды Абай тек ді­ни ілім, эти­ка мә­се­ле­рі­мен ға­на шек­те­ліп қал­май, поэзиясы ар­қы­лы дү­ниета­ным­дық, фи­ло­со­фия­лық, со­пы­лық, эти­ ка­лық, жа­ра­ты­лы­стану­шы­лық, илә­һий­ат­тық, қо­ғам­дық, тір­ші­лік ету мә­се­ле­ле­рін түйін­деп, ой қо­ры­та­ды. Абай ту­ра­лы қа­зақ қо­ға­мы ға­на емес, бү­кіл әлем­ге ғы­лы­ми мағ­лұ­мат бе­ре­тін дү­ниеміз «Абай» эн­цик­ло­пе­диясы бол­са, ең­бек­ 63

тің «Абай­дың дін­ге көз­қа­ра­сы» бө­лі­мі­нің қайта жа­зы­ла­тын ке­зе­ ңі кел­ді. Тоқ­са­нын­шы жыл­да­ры ма­те­риалис­тік, атеис­тік ба­ғыт­ та­ғы фи­ло­соф ға­лым­ның жаз­ған­да­ры қа­зір­гі оқыр­ман тал­ға­мы­на сай кел­мейді. Бай­ыбы­на ба­рып, та­за ғы­лы­ми са­рап­тау жа­саудың, тал­дау­дың ор­ны­на, ке­ңес­тік фи­ло­со­фияда орын ал­ған жа­ғым­сыз үр­діс дін­ді, ис­лам­ды тек те­ріс ба­ғыт­та су­рет­теу, тал­дау са­ры­ны мен­мұн­да­лап тұр. Атал­мыш бө­лім­нің ав­то­ры Б.Ғаб­дул­лин ді­ни тү­сі­нік­те­гі на­ғыз адам, яки на­ғыз мұ­сыл­ман адам­ға бер­ген анық­ та­ма­сы таң­да­ныс ту­дыр­май қой­май­ды: «Ді­ни тү­сі­нік­те­гі на­ғыз адам – құ­дай­ға құл­шы­лық етіп, кү­ні­не 5 рет на­маз оқи­тын, ора­ за ұс­тайт­ын, ме­шіт­тің, дін иеле­рі­нің қа­мын ой­лап, зе­кет-ұшы­ рын үз­бей бе­ріп тұ­ра­тын, қа­жы­ға ба­рып, Мек­ке­нің қа­ра та­сы­на та­бы­на­тын, мұ­сыл­ман­нан бас­қа ха­лық­тар­ды «кә­пір» атап, жау са­нап, дін жо­лын­да «шейіт» бо­лу­ға әзір, ис­лам­ның бес па­ры­зын бұл­жыт­пай орын­дайт­ын адам» [17, 219]. Тоқ­са­нын­шы жыл­дар­ да­ғы қа­зақ фи­ло­со­фы­ның жаз­ға­ны, қа­зір­гі АҚШ-тың, не Ев­ро­ па­ның жор­нал­шы­ла­ры мен сая­сат­кер­ле­рі ұстаны­мы­мен егіз­дей әсер қал­ды­ра­ды. Тіп­ті ға­лым кей тұс­та сол жыл­да­ры-ақ кө­ріп­ кел­дік жа­сап, тер­ро­ри­зм­мен кү­рес­кіш мем­ле­кет­тер­дің өкіл­де­рі­ нің аузы­на сөз са­лып бер­ген­дей: «Ис­лам ді­ні­нің адам­гер­ші­лік­ке жат, ең кер­тарт­па қа­ғи­да­сы – жи­һад идеясы. Жи­һад – араб сө­зі, ев­ро­па­лық­тар бұл сөз­ді «ға­зауат» деп атай­ды. Бұл идея­ның қа­зақ­ ша мә­ні – қа­сиет­ті со­ғыс­қа қа­ты­су. Ис­лам ді­ні – дү­ние жү­зін­де­гі бар­лық ха­лық­тар­ды «мұ­сыл­ман­дар» жә­не «кә­пір­лер» деп екі­ге бө­ле­ді, мұ­сыл­ман­дар­дың құ­дай ал­дын­да­ғы не­гіз­гі па­рыз­дар­дың бі­рі – кә­пір­лер­ді мұ­сыл­ман­ға ай­нал­ды­ру үшін кү­ре­су – бұл қа­ сиет­ті со­ғыс, бұл со­ғыс­та өл­ген­дер шейіт бо­ла­ды, бар­лық кү­нә­сі ке­ші­рі­ліп, ұж­мақ­қа ба­ра­ды де­ген жау­гер­ші­лік идеясы – ға­зауат­ты қуат­тай­ды. Абай ис­лам ді­ні­нің дәл осын­дай, ба­рып тұр­ған кер­тар­та, реак­ цияшыл, адам ба­ла­сы­на дұш­пан­дық мақ­са­тын өт­кір сын­ға алып, ха­лық­тар дос­ты­ғы идея­сын ұсы­на­ды» [17, 221]. Дін саяса­тын дін фи­ло­со­фиясы­нан бө­лек алып қа­ра­ған орын­ды. Жи­һад сө­зі­нің пай­ғам­ба­ры­мыз Мұ­ха­мед ғ.с.-ның қол­да­ны­сын­да­ғы не­гі­зі жә­не бас­ты ма­ғы­на­сы – адам­ның өзі­мен, өзі­нің нәп­сі­сі­мен кү­ре­сі екен­ ді­гін ұмыт­па­ған жөн. Нәп­сі­нің түр­ле­рі көп бо­ла­тын­ды­ғы анық: ма­те­ри­ал­дық бай­лық­қа, би­лік­ке, атақ­қа, ман­сап­қа, жан ра­ха­ты­на, мү­лік­ке, жы­ныс­тық той­ым­сыз­дық­қа, өзім­шіл­дік­ке, т.б.да­мыл­сыз ұм­ты­лу со­ның кө­рі­ніс­те­рі. Әлеу­мет­тік, ру­ха­ни жә­не жы­ныс­тық 64

нәп­сі­сі­мен кү­рес­ке тү­су, оны тыю­дың, ауыз­дық­тау­дың жол­да­рын қа­рас­ты­ру әр­бір адам­ның бой­ын­да бар бо­луы ке­рек үр­діс. Ис­лам сын­ды ке­мел дін­ді реак­цияшыл деп ба­ға­лау атеис­тік, ев­ро­цент­ рис­тік көз­қа­рас­тан туын­да­ған дү­ниелер деп та­ны­сақ ке­рек. Абай дү­ниені ис­лам ді­ні­нің, ғы­лым­ның мүм­кін­ді­гі­мен та­ну­ ға, тү­сі­ну­ге мүм­кін екен­ді­гін дә­лел­де­ген ой­шыл. Абай­дың ді­ни, фи­ло­со­фия­лық көз­қа­ра­сы ис­лам ді­ні­нің жә­не ғы­лым­ның жа­ңа мүм­кін­дік­те­рін аша­ды. Ав­тор ис­лам ді­ні мен ғы­лым­ның бір-бі­ рі­не сәй­кес­пейт­ін­ді­гін жоқ­қа шы­ға­ра­ды. Ис­лам қа­ғи­дат­та­ры мен ғы­лы­ми із­де­ніс­тер­дің то­лық үйле­сіп, осы екеуі­нің сим­биозы адам­зат қо­ға­мын дұ­рыс жә­не ту­ра жол­ға бас­тайтынын пай­ым­дай­ ды. Ақын­ның ді­ни, ис­ла­ми бі­лі­мі ев­ро­па­лық бі­лім­мен то­лы­ғып, Шы­ғыс пен Ба­тыс мә­де­ниет­те­рі­нің диало­гы орын алып, жа­ңа са­ па­ға кө­те­рі­ле­ді. Сон­дық­тан да бар­лық фи­ло­соф­тар Абай­дың бұл тен­ден­циясын таң­да­на жа­за­ды. Дәс­түр­лі ді­ни та­ным­ға ре­ви­зия жа­са­ған ақын­ның ав­тор­лық дис­кур­сы­нан, қо­ғам­мен қа­рым-қа­ ты­на­сын­да­ғы таң­дап ал­ған ст­ра­те­гиясы­нан оның ал­дың­да әр уа­ қыт не­гіз­гі мақ­са­ты орын ал­ды. Ақын­ның не­гіз­гі мақ­са­ты – қа­ зақ қо­ға­мын ояту, қа­зақ қо­ға­мын ру­ха­ни, эти­ка­лық, эс­те­ти­ка­лық, қо­ғам­дық, әлеу­мет­тік, саяси-эко­но­ми­ка­лық, ді­ни-та­ным­дық тұр­ ғы­дан ояту, тәр­бие­леу, ты­ны­сын ашу, дұ­рыс жол­ды нұс­қау, өр­ ке­ниет­ке, мә­де­ниет­ке, ғы­лым мен бі­лім­ге тал­пын­ды­ру, кә­сіп­пен айна­лы­сып, эко­но­ми­ка­ның на­рық­тық жо­лын игер­ту бол­ған еді. Осы мақ­сат, ав­тор­лық дис­курс, ст­ра­те­гия жо­лын­да ой­шыл әсі­ре дін­шіл­дік­ке са­лын­байды, мой­нын қо­ғам­дық да­му­ға бұ­ра­ды, ал қо­ғам­дық да­му ма­те­риалис­тік са­на, тұр­мыс­тық-на­рық­тық қа­ рым-қа­ты­нас­сыз жү­зе­ге ас­пайтыны бел­гі­лі. Ақын әр уа­қыт ғы­ лы­ми-тех­ни­ка­лық прог­ресс­тің адам­зат өмі­рі­не ық­па­лын дұ­рыс ба­ғам­дап, қо­ғам­ның да­му­ын­да, өр­кен­деуіне мо­раль­дық да­му­мен қа­тар, ма­те­ри­ал­дық да­му­дың да сеп­ті­гі бо­ла­ты­ны­ның тү­сі­не біл­ ген. Абай дін­нің шек­сіз­ді­гі, Ал­ла та­ға­ла­ның шек­сіз ға­жап­ты­ғы жө­нін­де те­рең пі­кір айт­ып, ой қуып ке­туіне де бо­лар еді, не ғы­ лы­ми-теоло­гиялық ең­бек жа­зу­ға да мүм­кін­ді­гі бол­ды, алай­да ой­ шыл ақыл–ой­дың ауа­нын үне­мі қо­ғам, адам мә­се­ле­сі­не бұ­ра­ды. Бұл да бол­са ав­тор­дың өмір фи­ло­со­фия­сын, ант­ро­по­ло­гия­лық ба­ ғыт­ты те­ріс көр­ме­ген­ді­гі­нің бел­гі­сі. Абай ис­лам ді­ні­нің өзе­гі бол­ған – со­пы­лық ілі­мі­мен де мық­ ты қа­ру­ла­на­ды. Ер­кін ғы­лы­ми тал­дау­ға, са­рап­тау­ға мүм­кін­дік бе­ ре­тін со­пы­лық ілім­нің «кең­ді­гін» пай­да­ла­нып, өзі­нің жа­һан­дық 65

ке­ңіс­тік­тің ин­тер­текс­ті­нен туын­да­ған іл­ге­рі­шіл ойла­рын айтады. Абай­дың «Ал­ла де­ген сөз же­ңіл», «Ал­ла­ның өзі де рас, сө­зі де рас», т.б. өлең­де­рін­де «илә­һий­ат­тық» дис­курс орын ала­ды. «Та­ би′ат­тық» дис­курс­қа «Лай су­ға май біт­пес қой өт­кен­ге», «Көк тұ­ ман – ал­дың­да­ғы ке­лер за­ман», «Өл­се өлер та­би­ғат, адам өл­мес», т.б. өлең­де­рі жа­та­ды. Фи­ло­со­фия­лық дис­курс­та­ғы өлең­де­рі­не «Мал­ға дос­тың мұ­ңы жоқ мал­дан бас­қа», «Са­ғат­тың шы­қыл­да­ғы емес ер­мек», «Сұм дү­ние то­нап жа­тыр, ісің бар ма?», «Ба­зар­ға, қа­рап тұр­сам, әр­кім ба­рар», «Адам – бір боқ кө­тер­ген боқ­тың қа­ бы», «То­ты құс түс­ті кө­бе­лек», т.б. атауы­мыз­ға бо­ла­ды. Абай­дың «Ал­ла­ның өзі де рас, сө­зі де рас» де­ген өле­ңі ту­ра­ лы М.Әуе­зов бы­лай де­ген: «Абай ақын­ды­ғы­ның ішін­де Шы­ғыс ар­қауы ұзын­нан-ұзақ тар­тыл­ған же­лі­дей бо­лып со­зы­ла ке­ліп, ең ақы­ры, 1902 жы­лы жа­зыл­ған «Ал­ла­ның өзі де рас, сө­зі де рас­пен» аяқ­тай­ды. 1902 жы­лы – Абай өле­ңін сар­қып кеп тол­ғант­қан жы­ лы. Сон­да­ғы көр­ген тү­бі жа­ңа­ғы өлең. Бұл мұ­сыл­ман дү­ниесі­нің ор­та­сы­нан шы­ғып, өзін­ше бас­тап, өзін­ше та­ны­ған ақын­ның бір алуан «Кө­кей кес­ті­сі». Шы­ғыс поэзиясы, ис­ләм ді­ні де­ген са­рын­ ның Абай шерт­кен құ­лақ күйі соң­ғы ак­кор­дын осы­лай­ша қай­ыра­ ды» [5, 242]. Бел­гі­лі абайтану­шы ға­лым Қ.Мұ­ха­мед­ха­нов атал­ мыш өлең ту­ра­лы: «Дін ту­ра­лы ойла­рын қо­ры­тып айт­қан түйін­ді пі­кі­рін біл­ді­ре­тін жә­не анық дін­шіл ақын екен­ді­гін ай­қын көр­се­ те­тін өле­ңі» [19, 182],-деп ба­ға бе­ре­ді. Жо­ға­ры­да Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­ның по­ли­дис­курс­ты екен­ ді­гін атап өт­тік, оның ли­ри­ка­ла­ры­ның өзін­де мо­дер­низм­нің, реализм­нің, ли­ри­зм­нің бір­не­ше тә­сіл­де­рі орын ала­ды. Фи­ло­со­ фия­лық ли­ри­ка­сын­да «илә­һий­ат­тық» дис­курс­те ақын өзі­нің ойын қай тұр­ғы­да жет­кіз­ді, ақын­ның дін­шіл­ді­гі қан­ша­лық­ты дең­гейде, Абай тек се­нім тұр­ғы­сын­да дін­шіл ме, әл­де та­ным тұр­ғы­сын­да дін­шіл ме? Ді­ни бі­лік­ті­лі­гі қан­ша­лық­ты дә­ре­же­де, қан­дай ағым­ ды, ба­ғыт­ты тұ­тын­ған де­ген сауал­дар илә­һий­ат­тық дис­курс­тің, сон­дай-ақ Абай дү­ниета­ны­мы­ның қыр­ла­рын аша тү­се­ді. Осы тұр­ғы­да ака­де­мик Ғ.Есім ақын­ның ді­ни се­нім мен та­ным тұр­ғы­ сын­да­ғы ең­бе­гін, ор­нын дұ­рыс ба­ғам­дайды: «Абай бол­са, Ал­ла­ға се­ну мен оны та­ну бір ұғым деп қа­ра­май­ды. Се­нім – ді­ни қа­ғи­ да, та­ным – гно­се­оло­гиялық ұғым. Ал­ғаш­қы­сы, ді­ни идеоло­гияға не­гіз бол­са, соң­ғы­сы ді­ни фи­ло­со­фия­ның ка­те­го­риясы. Бі­рақ Ал­ ла­ға се­ну жә­не оны та­ну мә­се­ле­ле­рі – ді­ни са­на ауқы­мын­да­ғы ұғым­дар. Сон­дық­тан осы проб­ле­ма­лар­мен айна­лыс­қан, пі­кір айт­ 66

қан адам­дар­ды біз, бү­гін­гі кү­ні ді­ни ой­шыл­дар деп жүр­міз. Олай бол­са, Абай да ді­ни ой­шыл (фи­ло­соф). Абай – Ал­ла­ның на­си­хат­шы­сы емес, оны зерт­теу­ші, та­ну­шы ой­шыл»[29, 69]. Абай­дың ис­лам ді­ні­нің шең­бе­рін­де­гі со­пы­лық ілім­мен ете­не та­ныс бол­ған­ды­ғы жә­не со­пы­лық ілім тә­сіл­де­рі­мен Ал­ла­ны та­ ну­ға тал­пын­ға­ны жө­нін­де бел­гі­лі ға­лым­дар М.Әуе­зов, М.Мыр­ зах­ме­тұлы, Ғ.Есім­дер­дің тұ­жы­рым­да­ры бел­гі­лі. Дін­та­ну­шы ға­ лым Д.Кен­же­тай Абай­дың дү­ниета­ны­мы ту­ра­лы мы­на­дай ой­лар айтады: «Ис­лам­да Құ­ран­ды тү­сі­ну­дің таф­сир жә­не тауил екі жо­ лы бар. Тауил Құ­ран аят­та­ры­ның іш­кі-ба­ти­ни мә­нін тү­сін­ді­ре­ді. Абай да Құ­ран­ды тү­сі­ну­де осы тау­ил­ді ал­ға тар­та­ды. Бұл не­гі­зі­ нен ді­ни та­ным­ның ерек­ше­лі­гі, су­фи­лер­дің гно­се­оло­гиялық мұ­ ра­ты­на қа­тыс­ты. ...Иа­сауи, Асан қай­ғы, Со­пы Ал­лаяр, Абай, Шә­кә­рім, Мәш­һүр Жү­сіп осы со­пы­лық жол­дың өкіл­де­рі» [7, 101]. Ға­лым­ның топ­шы­лауы­нан бел­гі­лі бол­ған­дай, Абай­дың илә­ һий­ат­тық дис­курс­те­гі ұстаны­мы ис­лам­дық-со­пы­лық дү­ниета­ ным­ға не­гіз­дел­ген. Та­ным­дық, теория­лық тұр­ғы­да Абай со­пы­лық дү­ниета­ным­ның ка­те­го­рияла­рын, кри­те­рий­ле­рін өзі­не мәң­гі­лік азық, ар­қау етіп ала­ды. Ал­ла­ның өзі де рас, сө­зі де рас, Рас сөз ешуа­қыт­та жал­ған бол­мас. Көп кі­тап кел­ді Ал­ла­дан , оның төр­ті Ал­ла­ны та­ны­ту­ға сөз айыр­мас. Аман­ту оқы­ма­ған кі­сі бар ма? Уәк­ту­би­һи де­ген­мен ісі бар ма? Ал­ла өз­гер­мес, адам­зат күн­де өз­ге­рер, Жар­лық бер­ді ол сіз­дер­ге, сөз­ді ұғар­ға [31, 111] –

деп бас­тал­ған өле­ңін­де ав­тор тың­дау­шы қауымы­на ді­ни, фи­ло­со­ фия­лық ақ­па­рат бе­ріп қа­на қой­май, адам­зат мұ­ра­тын тү­сін­ді­ру­ге тал­пын­ған. Жа­ра­ты­лыс, Ал­ла­ны та­ну жө­нін­де­гі ой­лар­ға бе­рі­ле оты­рып, ой тү­бі­не тү­сіп, шыр­ма­лып кет­пей, сө­зін «кім­ге» жә­не «не үшін» айт­ып отыр­ға­нын, яки ст­ра­те­гиясын ұмыт­пай, қа­был­ дау­шы­ға ба­рын­ша тү­сі­нік­ті, тол­ған­ды­рар­лық бол­ға­нын қа­лай­ды. Әлеу­мет­тік әділ­дік, ру­ха­ни-эти­ка­лық та­за­лық жө­нін­де­гі пі­кір­ ле­рі­не құ­лақ ас­па­ған, қа­же­ті­не жа­рат­па­ған қауым­ды, ді­ни се­нім 67

ар­қы­лы ауыз­дық­тап, ой­лан­ды­ру­ды қол­ға ала­ды. Ав­тор осы өле­ ңін­де өзі­нің ой­шыл­дық, әлем­дік дін мен фи­ло­со­фия­лық ой­лар­ дың қо­рыт­па­сы­нан шық­қан ре­ви­зиялық, жа­ңа­шыл ойла­рын айта оты­рып, тың­дау­шы­мен сұх­бат құ­ру­ды, олар­ға ар­найы кө­ңіл бө­ ліп, сөз ар­науды тоқ­тат­пай­ды. Әлеу­мет­тік, қо­ғам­дық дис­курс­те­гі өлең­де­рін­де­гі­дей мұн­да осып айтатын өт­кір сын, әжуа, ке­ке­сін емес, кө­бі­не бауыры­на тар­тып, кө­кі­рек кө­зін ашу­ға тал­пын­ған ди­дак­ти­ка­лық тә­сіл жа­тыр. Ақын­ның «Сөз» деп қайта-қайта түр­ лі ма­ғы­на­да қол­да­нып оты­ру­ын­да үл­кен мән жа­тыр. Ал­ла­ның сө­ зі – Құ­ран­ның сө­зі. Құ­ран­ның сө­зі – Ал­ла­ны та­ну­ға, кә­ма­лат­тық жол­ды ұстану­ға ша­қы­ра­ды. Абай да Ал­ла­ның, Құ­ран­ның сө­зін қауымы­на тү­сін­ді­ру­ші ре­тін­де, оның сөз­де­рі маз­мұ­ны да Ал­ла, Құ­ран сө­зі­мен үн­дес бол­ған­дық­тан, «ме­нің сө­зі­ме де құ­лақ ас» деп жал­ба­ры­на­тын­дай. Өз за­ман­дас­та­ры­ның ді­ни се­нім, сауат дең­гейін жақ­сы бі­ле­тін­дік­тен, бояуды қоюла­тып, «Жар­лық бер­ді ол сіз­дер­ге» деп жар­лық, бұй­рық атау­лы­ға бас шұл­ғып үйре­ніп қал­ған, пси­хо­ло­гия­лық аф­фек­ті ха­лін дұ­рыс кө­ре бі­ліп, пай­да­ла­ нып, әрі Ал­ла бұл жар­лық­ты ту­ра қа­зақ хал­қы­на қа­ра­тып айт­қан­ дай «Сіз­дер­ге» деп есім­дік­ті қол­да­нуы ме­ди­та­тив­тік қыз­мет ат­қа­ рып, ха­лық­тың өз сө­зі­не құ­лақ асуын қа­лайт­ын­ды­ғын біл­ді­ре­ді. Ис­лам қа­ғи­дат­та­ры бой­ын­ша Құ­ран­ның сө­зі­не се­ну, оны тү­сі­ну­ге тал­пы­ну не­гіз­гі заң­ды­лық­тар­дың, жар­лық­тың бі­рі де бо­лып есеп­ те­ле­ті­ні де анық. За­ма­на, ша­руа, мі­нез күн­де өз­гер­ді, Олар­ға кез-ке­зі­мен нә­би кел­ді. Қа­ғи­да ша­ри­ға­ты өз­гер­се де, Тағ­риф ал­ла еш жер­де өз­гер­ме­ді. Күл­лі мах­лұқ өз­ге­рер, ал­ла өз­гер­мес, Әһ­лі кі­тап бұл сөз­ді бе­кер де­мес. Адам нәп­сі, өзім­шіл мі­нез­бе­нен Бос сөз­бе­нен қас­тас­пай, тү­зу кел­мес.

Ді­ни та­ным, Ал­ла­ны та­ну де­ген фи­ло­со­фия­лық мә­се­ле­лер әр уа­қыт­та те­рең, әрі күр­де­лі екен­ді­гі дау ту­ғыз­байды. Осын­дай күр­де­лі ин­тел­лек­ту­ал­дық, дү­ниета­ным­дық мә­се­ле­лер­ді поэзия ті­лі­мен жет­кі­зу одан да қиыны­рақ бол­са ке­рек. Әр­бір айтылар ой та­ра­зы­ға са­лы­нып, әр­бір қол­да­ны­лар сөз елек­тен өте­ті­ні бар. Ақын да бұл өле­ңі­нің өз­ге өлең­дер­ден өз­ге­ше­лі­гін мық­тап тү­сі­ 68

ніп, адам­зат үшін өте те­рең, ой­лан­ды­рып, тол­ған­ды­ра­тын ма­ңыз­ ды мә­се­ле­лер­ді сөз ет­кен­де ді­ни, ис­ла­ми тер­мин­дер­ді ба­рын­ша қа­зақи­лан­ды­рып, ол ұғым­ның ма­ғы­на­сын тү­сі­нер­лік етіп бе­ру­ге ты­ры­са­ды. Ис­лам ді­ні фи­ло­со­фиясы­на, жал­пы дін фи­ло­со­фиясы­ на же­тік ой­шыл ма­ман­дар ті­сі ға­на ба­та ала­тын та­ным­дық дү­ ниелер­ді мең­гер­ген ақын «мен осы­ның бә­рін бі­ле­мін, ен­ді қа­лай тү­сін­сең­дер, олай тү­сі­нің­дер» деп ді­ни тер­мин­дер­ді то­ғы­тып тас­тап, ті­лін көп шұ­бар­ла­май ді­ни тер­мин­дер­ді қол­дан­ған­да, кө­ зі ашық кез-кел­ген мұ­сыл­ман бі­ле­тін тер­мин­дер­ді қол­да­ну­ға ты­ рыс­қан. Ақын өз өле­ңі­ні­нің әр­бір тар­ма­ғы ар­қы­лы қа­был­дау­шы қауым­ға өте зор та­ным­дық ақ­па­рат жет­кі­зі­ліп отыр­ға­нын бі­ле­ді. Ав­тор өзі­нің айт­қы­сы кел­ген ойын «код­тар» ар­қы­лы бе­ре­ді. Бұл қа­был­дау­шы са­на­сын ояту­ға ар­нал­ған ин­те­ракт. Оның айт­қан әр­ бір та­ным­дық-фи­ло­со­фия­лық ойла­рын қа­был­дау­шы бір ме­зет­те ұғы­на ал­ма­са да, сол ой тө­ңі­ре­гін­де тол­ға­нып, сы­рын ашып, ма­ ғы­на­сын те­рең тү­сі­ну­ге тал­пы­на­ры хақ. Ав­тор­дың да көз­де­ге­ні осы үде­ріс. Ба­сын­да «Ал­ла өз­гер­мес, адам­зат күн­де өз­ге­рер» деп кет­кен ақын, осы кон­цеп­цияға қайта ке­ліп, «за­ма­на, ша­руа, мі­ нез күн­де өз­гер­ді» деп қа­был­дау­шы­ға аса зор та­ным­дық-фи­ло­ со­фия­лық ақ­па­рат бе­ріп отыр жә­не қа­был­дау­шы сол ме­зет­те-ақ са­на­сын­да көп­те­ген опе­ра­циялар­ды өт­кі­зе­ді. Дү­ние де­ген өт­пе­лі, өз­гер­ме­лі, са­ған дейін де қан­ша­ма адам­дар дү­ниеге ке­ліп, қан­ ша­ма адам­дар дү­ниеден өт­кен, адам­дар сияқ­ты тұ­тас қо­ғам­дар, ха­лық­тар, мем­ле­кет­тер де өз­ге­ріп оты­ра­ды, адам­зат қо­ға­мын­да­ғы не­гіз­гі құ­ры­лым­дар за­ма­на, ша­руа, мі­нез де үне­мі өз­ге­ріс­ке тү­се­ ді деп қа­был­дау­шы­ның ойын тү­ле­тіп, дү­ниенің өт­кін­ші, өз­гер­ме­ лі екен­ді­гі­не то­лық сен­ді­ре­ді, илан­ды­ра­ды. Ав­тор қа­был­дау­шы­ сын өмір­дің, адам­зат­тың өт­кін­ші, өз­гер­ме­лі екен­ді­гін сен­ге­ні­не, бас шұл­ғып, мой­ын­да­ға­ны­на, ке­ліс­ке­ні­не кө­зі то­лық жет­кен­нен кейін ба­рып, әрі қа­рай өзі­нің үс­те­ме ақ­па­рат­та­рын бе­ре­ді. Абай қан­ша­ма те­рең ді­ни-фи­ло­со­фия­лық ақ­па­рат бе­ріп отыр­ға­ны­мен, қа­был­дау­шы са­на­сы­мен, қа­был­дау­шы жан дү­ниесі­мен жұ­мыс іс­ теуін бір сәт­те тоқ­тат­пай­ды. Оның жа­дын­да, кө­ңіл кө­зі ал­дын­да жан се­рі­гі бол­ған жас өр­кен, та­лап­ты адам отыр. Дис­курс­тық тал­ дау­дан ға­лым­дар­дың осы өлең­де­гі идея­лық маз­мұн жө­нін­де­гі пі­ кір­ле­рі­не ойыс­сақ, ға­лым­дар ақын айт­қан ой­лар­дың фи­ло­со­фия­ лық, та­ным­дық те­ре­ңі­не көп бой­лай­ды. «Ал­ла­ның сө­зі еш­қа­шан өз­гер­мек емес, бі­рақ, за­ма­на, ша­руа, мі­нез бол­ған­дық­тан өз­ге­ре­ 69

ді. Сол өз­ге­ріс­тер­ге сай «өл­шем­ді сөз­бен» кез-ке­зі­не орай нә­би ке­ле­ді. Егер әр пай­ғам­бар сө­зі мәң­гі­лік бол­са, ол нә­би емес Ал­ла бол­ға­ны. Нә­би­лер Ал­ла сө­зін жет­кі­зу­ші­лер. Сон­дық­тан қай­шы­ лық Ал­ла сө­зін­де емес, нә­би­лер сө­зін­де. Та­ғы қайталай­мыз, пай­ ғам­бар­лар сө­зі шек­теу­лі. ...Абай­дың дін­ге ре­фор­ма жа­сау қа­жет­ті­лі­гін кө­ре біл­ген­ді­гін осы тұс­та мой­ын­да­ған жөн. Әри­не, «соң­ғы пай­ғам­бар» деп атал­ ған Мұ­ха­мед­ке мұн­дай кү­дік ту­ғы­зу дін­нен шы­ғу­шы­лық. Абай Пла­тон Сок­рат ма­ған дос, бі­рақ одан ақи­қат зор де­ге­ нін­дей, өзі мұ­сыл­ман бо­ла тұ­рып, дін­нен шы­ғар­лық ой айт­қан. Се­бе­бі, ол да­ныш­пан, оның ой­лау дең­гейі бір­ден дін шең­бе­рін­ де шек­те­луі мүм­кін емес. Бұл Ал­ла, нә­би ту­ра­лы Абай­дың төл көз­қа­ра­сы. Ол еш­кім­ді қайталап отыр­ған жоқ, оқы­ған-түй­ген­де­ рін өлең сөз­бен өз ой еле­гі­нен өт­кі­зіп, са­на­сын­да сал­мақ­тап, хал­ қы­на ұсы­нып отыр. Мұн­дай ой­лар­ды айтуда­ғы жауап­кер­ші­лік­ті Абай жақ­сы біл­ген, ол Ал­ла ту­ра­лы сөз же­ңіл деп отыр­ған жоқ, қайта ұлы та­қы­рып­қа те­рең­деп, жа­ңа­ша ой­лау жүйе­сін жа­сауға тал­пын­ған» [29, 55]. Ақын ойла­рын гер­ме­нев­ти­ка­лық тұр­ғы­дан тал­дау­да көп іл­ге­рі­леуші­лік­ке қол жет­кіз­ген ға­лым­ның қит ет­се, атеис­тік са­на шең­бе­рін­де ой­шыл­дың әре­ке­тін «дін­нен шы­ғу­шы­ лық» деп ба­ға­лауға бейім­ді­гі таң­да­ныс ту­ды­ра­ды. Абай за­ма­нын­ да­ғы ан­тик­ле­ри­кал­дық ұстаным­ның ге­не­зи­сін, жағ­дайын жақ­сы тү­сін­ген­мен, ді­ни та­ным, сауат, са­на дең­гейін ес­кер­ген­мен, ав­тор дін­нен шы­ға­тын­дай пі­кір айт­қа­нын көр­мей­міз. Дог­ма­лық, ор­то­ док­сал­ды ұстаным­да­ғы дін өкіл­де­рі мен бел­гі­лі ке­зең­де­гі үс­тірт ұстаным­дар­ды бү­кіл ис­лам ді­ні­не, ис­лам фи­ло­со­фиясы­на да тең­ ге­ру дұ­рыс емес сын­ды кө­ре­не­ді. Ба­жай­лап отыр­сақ, ақын­ға нақ осы аса күр­де­лі та­қы­рып­қа жә­ не «ұлы та­қы­рып­қа» (Ғ.Есім­нің тер­ми­ні – Н.К.) ба­ру­ға не түрт­кі бол­ды? Қо­ғам­ның ді­ни та­ны­мы мен сауаты өте тө­мен дең­гейде, айна­ла­сын­да дін мә­се­ле­сі­не жүй­рік, озық ойлы ой­шыл ға­лым­дар­ да да жоқ­тың қа­сы. Ис­лам әле­мін­де­гі ді­ни-фи­ло­со­фия­лық ғы­лым да тұн­шы­ғып, ис­лам ел­де­рі да­мы­ма­ған қа­лып­та­ғы, отар ел­дер­ дің са­на­тын­да­ғы ке­зең бо­ла­тын. Осы тұс­та қа­зақ да­ла­сын­да ис­ лам­дық, әлем­дік өр­ке­ниет­тен жы­рақ отыр­ған аза­мат әлем­дік ис­ лам ді­нін жа­ңа са­па­ға кө­тер­ген кон­цеп­ту­ал­дық ойла­рын айтады. Ақын адам­зат­тық дең­гейде­гі ойла­рын бү­кіл адам­зат­қа ар­на­ды де­ ге­ні­міз­бен, ал­ды­мен бар­лық жа­ғы­нан да құр­дым­ға, түп­сіз те­рең шы­ңы­рауға ке­тіп ба­ра жат­қан қа­зақ хал­қын құт­қа­ру­дың жо­лы деп 70

та­нып, тү­зе­лер де­ген ниет­пен айт­қан­дай кө­рі­не­ді. Ис­лам фи­ло­ со­фиясы­ның көк­жие­гін ке­ңейт­кен бұл жа­ңа кон­цеп­ция төр­кін­сіз, та­мыр­сыз да дү­ние емес. Абай­дың төрт­кіл дү­ниеге жа­ңа­ша маз­ мұн­да тар­ту ет­кен кон­цеп­цияла­ры мы­на өлең жол­да­ры ар­қы­лы бе­ріл­ген: Ма­хаб­бат­пен жа­рат­қан адам­зат­ты, Сен де сүй ол ал­ла­ны жан­нан тәт­ті. Адам­зат­тың бә­рін сүй бауы­рым деп, Жә­не хақ жо­лы осы деп әді­лет­ті Осы үш сүю бо­ла­ды има­ни гүл, Иман­ның асы­лы үш деп сен тәх­қиқ біл. Ой­лан да­ғы, үшеуін та­ра­тып бақ, Бас­ты бай­ла жо­лы­на, ма­лың тү­гіл.

Д.Кен­же­тай­дың Абай­дың «Ал­ла­ның өзі де рас, сө­зі де рас» өле­ңін­де айтыла­тын не­гіз­гі қа­ғи­да­сы «има­ни­гүл», «үш сүю» ту­ ра­лы пі­кір­ле­рі­нің ге­не­зи­сі, ма­ңы­зы, идеясы жө­нін­де­гі ойла­ры кө­ ңіл­ге қо­ным­ды: «Мі­не, қа­рап отыр­са­ңыз, Иа­сауи ілі­мі бі­рін­сіз бі­ рі бол­майт­ын про­цес­тер мен тұ­тас­тық теориясы­нан тұ­ра­ды. Осы әр­бір са­ты­да су­фи­дің иман дә­ре­же­сі де өсіп оты­ра­ды. Бі­рін­ші ша­ ри­ғат ма­қа­мын­да­ғы иман­ға «има­ни бос­тан», та­ри­қат ма­қа­мын­да­ ғы иман­ға «има­ни гүл», мағ­ри­фат ма­қа­мын­да­ғы иман­ға «има­ни сыр», ха­қи­қат ма­қа­мын­да­ғы иман­ға «има­ни нұр» де­лін­ген. Абай­ дың «има­ни гүл» ка­те­го­риясы осы та­ри­қат са­ты­сы­ның има­ны. Он­да Адам­ды сүй, Ал­ла­ның хик­ме­тін сез, «Ма­ха­бат­пен жа­рат­қан адам­зат­ты, Сен де сүй ол Ал­ла­ны жан­нан тәт­ті» ді­ні­не қа­ра­мас­ тан адам­зат­тың бә­рін бауы­рым деп сүю ке­рек­ті­гі – осы Иа­сауи мә­де­ниеті­нен кел­ген» [30, 102]. Со­пы­лық дү­ниета­ным­ның өзі сим­биоз дү­ние, Абай дін та­қы­ры­бын­да ой­шыл­дық дең­гейге же­ туі де осы сим­биоз дү­ниені те­рең мең­ге­руін­де жат­са ке­рек. Ақын өлең­де­рі­нің бір ерек­ше­лі­гі оның үне­мі екін­ші бір жақ­қа қа­ра­ты­лып айтылып, ар­на­лып, сол екін­ші жақ­пен сұх­бат­тас­тық­ қа құ­ры­лып оты­ра­тын­ды­ғын­да бол­са ке­рек. Қа­был­дау­шы­сы­на өте үл­кен, ға­сыр­лар қой­науы­нан та­лық­сып жет­кен идеяны жа­ңа маз­мұн­да жет­кі­зіп отыр­ған ав­тор өлең өне­рі­нің илан­дыр­ғыш­тық, сен­дір­гіш­тік, ме­ди­та­тив­тік, ка­тар­сис­тік қы­рын пай­да­ла­нып, ту­ра қа­ра­тып «Сен» деп отыр. Ав­тор бұл ар­науын әр тың­дау­шы өзі­ не қа­ра­ты­лып айт­ыл­ған хал­де се­зі­не­рі­не, тү­сі­не­рі­не сүйен­ген­дей. 71

«Үш сүю», «има­ни гүл» ақ­па­ра­тын, ко­дын бер­ген­нен кейін, ав­тор та­ғы да қа­был­дау­шы­сы­мен сұх­бат­қа кө­ше­ді. Екі ат­тап, бір шо­қы­ ған­дай, әр­бір кө­ше­лі ой­дан, кон­цеп­циядан кейін ойға әуес­те­ніп кет­пей, қа­был­дау­шы­ға бұ­ры­ла­ды. Бе­ріл­ген ақ­па­рат­ты ес­ті­ген­нен кейін, оның ма­ғы­на­сы­на үңіл, та­ра­тып тү­сін, тү­сі­ніп бой­ыңа сі­ңір, тұ­шын жә­не тек тү­сі­ніп, тұ­ шы­нып қой­май, оны өмі­рі­не қол­да­ну­ға, ен­ді­ру­ге, бас­шы­лық­қа алу ты­рыс деп отыр. Ав­тор әр­қа­шан айт­ыл­ған ой­дың ма­ңы­рап да­ла­да қал­май, не ес­тіп, бас шұл­ғып қа­на қой­май, оның орын­ да­лу­ын, іс­ке асуын та­лап етуі өте жо­ға­ры эс­те­ти­ка­лық та­лап, эс­ те­ти­ка­лық ка­те­го­рия бо­лып есеп­те­ле­ді. «Әсер ету эс­те­ти­ка­сы» са­ты­сы­нан «пай­да­ла­ну, қыз­мет ету эс­те­ти­ка­сы» ка­те­го­риясы­на ұлас­қа­нын көк­сейді. Сол жол­дың хақ­ты­ғын ұғын­ған­нан кейін «бас­ты бай­ла жо­лы­на, ма­лың тү­гіл» деп екі ауыз сөз ар­қы­лы, қа­ зақ дү­ниета­ны­мы­на тән поэти­ка­лық тү­сі­нік­пен үн­деу тас­тайды, ша­қы­ра­ды. Қа­был­дау­шы­сы­нан тек тың­дау­ды, бас шұл­ғу­ды емес, бел­сен­ді әре­кет­тер­ді кү­тіп отыр, со­ған ниет­ті. Сол за­ман­да­ғы қа­ зақ­қа ең қа­дір­лі «мал» бол­са, ақын сол жол­да ма­лың­ды бай­ла, одан аса тіп­ті ба­сың­ды бай­ла деп отыр. Яки Ал­ла­ға де­ген се­нім, та­ным, ма­хаб­бат, мейі­рім, әділ­дік, адал­дық жо­лын­да бол, сол үшін ба­рын­ша ат­са­лыс, кү­рес де­ген­ді айтады. Абай­дың бұл ойла­ рын «жи­һад­пен», не «ға­зауат­пен» ша­тас­ты­ру­ға бол­майды. Ақын «үш сүю», «има­ни гүл» жо­лын те­рең та­ны, те­рең тұ­тын дей оты­ рып, «тек сол үшін құр­бан бол, өл, со­ғыс­қа шық, қо­лы­на қа­ру ал» деу­ден ау­лақ. Аза­мат­тық, адам­дық бол­мы­сың­мен осы жол­ды тұ­ты­ну­ға, із­деуге, та­ра­ту­ға тал­пын, өмір­лік те­мір­қа­зы­ғы­на ай­ нал­дыр деп отыр. Поэти­ка­лық тұр­ғы­дан алар бол­сақ, осы өмір­дің мә­ні – ақи­қат жол жо­лын­да ба­сы ті­гіл­ген күн­нің өзін­де, ол жан­ ның ғұ­мы­ры баян­ды жә­не мәң­гі­лік бо­ла­ры сөз­сіз. Алай­да Абай­ дың бұл жар­қын ойы­ның қа­зір­гі тер­ро­рист-өзін-өзі өл­ті­ру­ші­лер­ ге, «ша­һид­тер­ге» мүл­де қа­ты­сы жоқ. Дін де осы, шын ойла­саң, та­ғат та осы, Екі дү­ние бұл тас­диқ – хақ­тың до­сы. Осы­лар­ды бұ­за­тын жә­не үш іс бар: Пай­да, мақ­тан, әуес­қой – онан шо­шы.

Ав­тор бұл шу­ма­ғын­да та­ғы да қа­был­дау­шы­сы­на қа­ра­тып сөз қоз­ғайды. Ақын­ның дін­нің іш­кі сы­ры­на, маз­мұ­ны­на, жү­ре­гі­не 72

үңі­лу­ге тал­пы­ну жә­не со­дан тап­қан асы­лын ха­лық­қа жет­кі­зу, ор­ то­док­сал­дық дін шең­бе­рі­нен ұзай­ды. Ша­ри­ғат­тық рә­сім­дер, түр­ лі шарт­тар емес, шын ойла­саң, та­ным­дық-фи­ло­со­фия­лық, ру­ха­ни мә­се­ле­лер дін­нің өзе­гі екен­ді­гін тү­сін­ді­ру­ге тал­пын­ған. Дін де­ге­ ні­міз тек ша­ри­ғат шарт­та­рын орын­дау емес, дін де­ге­ні­міз та­ным, дін де­ге­ні­міз ғы­лым мен бі­лім, дін де­ге­ні­міз үш сүю мен има­ни гүл де­ген­ді айтады. Фи­ло­соф М.Бу­ра­баев­тың мы­на пі­кір­ле­рі­нің осы тұс­та шын­шыл­ды­ғы аң­ға­ры­ла­ды: «Абай дү­ниета­ны­мы бұл­ жы­майт­ын қа­ғи­да мен на­ным­ға не­гіз­дел­ген тап­жыл­майт­ын дін сияқ­ты емес, са­на­ға сүйене­ді» [585]. «Са­на­ға сүйен­ген» ав­тор қа­был­дау­шы­ға бұл та­за хал­ді бұ­за­ тын әре­кет­тер­ді тү­сін түс­теп айт­ып, олар­дан ары­лу­ды, бой ал­ дыр­мауды, жұқ­тыр­мауды на­си­хат­тайды. Осы тұс­та да ақын­ның тек та­за идеа­лис­тік ба­ғыт­та­ғы ой­шыл емес екен­ді­гін, те­рең «илә­ һий­ат­тық» ой­дың же­те­гін­де кет­пей, әлеу­мет­тік фи­ло­со­фияға қайта ора­ла­тын­ды­ғын кө­ре­міз. Ол адам­ның өмір­де дұ­рыс өмір сү­ру жол­да­рын қа­рас­ты­ру­мен туын­дай­ды. Ав­тор өз қо­ға­мын­да пай­да, мақ­тан, әуес­қой­лық­тың жоқ емес екен­ді­гін жақ­сы бі­ле­ді, сон­дық­тан да осы адал та­ным мен се­нім­ге зиян бо­лып, бұ­за­тын са­па­лар­ды бол­дыр­мау, не олар­мен кү­ре­су ке­рек­ті­гін ба­са на­зар­ға алып айтады. Ру­за, на­маз, зе­кет, хаж – та­лас­сыз іс, Жақ­сы бол­саң, жақ­сы тұт бә­рін те­гіс. Бас­тап­қы үшін бе­кіт­пей, соң­ғы төрт­ті Қыл­ған­ме­нен та­тым­ды бер­мес же­міс.

Ақын бұл өлең жол­да­рын­да кей­бір ға­лым­дар тал­дайт­ын­дай ру­за, на­маз, зе­кет, хаж­ды мүл­де те­ріс­теп, жоқ­қа шы­ға­рып отыр­ ған жоқ. Олар­ды «та­лас­сыз іс» деп мой­ын­сұ­нып отыр. Егер­де та­ным­дық, ин­тел­лек­ту­ал­дық, ру­ха­ни-эти­ка­лық дең­гейін жо­ға­ры бо­лып, бұл шарт­тар­ды қа­тар орын­да­саң, нұр үс­ті­не нұр дей­ді. Алай­да та­ным­дық, ин­тел­лек­ту­ал­дық, ру­ха­ни-эти­ка­лық са­паң, қа­ ры­мын әл­жу­аз бо­лып, тек шарт­тар­ды орын­дау­ға әуес­тен­сең, он­да оның бе­рер же­мі­сі ша­ма­лы­лы­ғын айтады. «Үш сүю­сіз», Ал­ла­ға, Адам­зат­қа, Әді­лет­ке де­ген ма­хаб­бат­сыз, сүю­сіз ке­мел­ді­лік­ке же­ ту мүм­кін емес­ті­гін баян­дай­ды. Бас жо­ға­ры жа­рал­ған, мой­ын тө­мен, Қа­ра­шы, де­не біт­кен ре­ті­мен.

73

Іс­тің ба­сы – ре­тін та­ны­мақ­тық, Иман біл­мес та­ғат­ты қа­был де­мен.

Ақын осы бір фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те жа­зыл­ған өле­ңін­де, өзі­нің 27, 38 қа­ра­сөз­де­рін­де кең та­ра­тып, айт­қан дү­ниета­ным­дық, «илә­һий­ат­тық» ойла­рын поэти­ка­лық фор­ма­да жет­кіз­ген. Ал­ла та­ ға­ла­ның адам тә­нін жа­рат­қан­да қан­дай ше­бер­лік­пен, ғы­лым­мен, үйле­сім­мен жа­са­ған­ды­ғын су­рет­тейді. «Ма­ха­хаб­бат­пен жа­рат­ қан­ды адам­зат­ты» де­ген­дейін адам­ды жа­ра­ту­да­ғы Ал­ла ма­хаб­ба­ ты қа­лай кө­рі­ніс ала­ды жә­не адам не үшін Ал­ла­ны сүю ке­рек­ ті­гі­нің баяны айтыла­ды. Ав­тор тек «Ал­ла­ны сүю ке­рек» дейт­ін бұй­рық тә­різ­дес на­си­хат­ты, уа­ғыз­ды ға­на айт­пайды. Қа­был­дау­ шы­ның кө­зін жет­кі­зе дә­лел­деп, кө­ңі­лі­нен шы­ғу­ды мақ­сат тұ­та­ды. Қа­ра­сөз­де­рін­де Ал­ла­ның адам­ды ма­хаб­бат­пен жа­рат­қан­ды­ғын то­лық дә­лел­деп, сен­ді­ре біл­ген ақын, поэзия ті­лі­мен де ай­шық­ ты жет­кіз­ген. Осын­дай жо­ға­ры ин­тел­лек­ту­ал­дық, фи­ло­со­фия­ лық, дү­ниета­ным­дық мә­се­ле­лер­дің өзін ақын жо­лын тауып, өлең сөз­дің құ­ді­ре­ті­мен айта бі­ле­ді. Аз сөз­ге көп ма­ғы­на сый­ды­ра­тын поэти­ка­лық тіл­дің ерек­ше­лі­гі­мен, поэзия­лық са­на­ны да орын­ды пай­да­лан­ған. Ғы­лы­ми-фи­ло­со­фия­лық пі­кір­лер­ді баян­дап қа­на қой­май, ақын өз кон­цеп­циясын да жа­риялап оты­ру­ды ұмыт­пайды. «Иман біл­мес та­ғат­ты қа­был де­мен» де­ген­де де айт­қы­сы кел­ге­ні, Ал­ла та­ға­ла­ға қан­ша се­ніп, жал­ба­рын­ға­ның­мен іш­те иман бол­ ма­са жә­не ол иман та­ну­ға, бі­лу­ге, ілім­ге не­гіз­дел­ме­се, он­да та­ ға­тың бе­кер деп отыр. «Са­на­шыл», «ғы­лым-бі­лім­шіл» ав­тор­дың дү­ниета­ны­мын­да­ғы та­би­ғи құ­бы­лыс сын­ды кө­рі­не­ді. Дін­нің іш­кі та­за­лы­ғын ой­лау, іш­кі ру­ха­ни, са­на та­за­лы­ғы­на ұм­ты­лу, ол жол­да бол­ма­ған­дар­ды аяу­сыз әш­ке­ре ету Абай дү­ ниета­ны­мы­на сай дү­ниелер. Ақын мақ­са­ты дін тұр­ғы­сы­нан кел­ ген­де­гі кә­міл мұ­сыл­ман­ның, Ал­ла­сы­на сен­ген то­лық адам­ның ке­мел бей­не­сін қа­лып­тас­ты­ру бол­са, сол жол­да зиян­дық әке­ле­ тін, жа­сан­ды, екі­жүз­ді әре­кет­тер­ді сын са­да­ға­ны­на алуы кез­дей­ соқ­тық емес. Ке­ңес дәуірі тұ­сын­да ақын дү­ниета­ны­мын зерт­те­ ген ға­лым­дар ілім­сіз дін өкіл­де­рін сы­на­ған тұс­та­рын жа­лаула­тып, ой­шыл­ды атеист дең­гейіне дейін кө­те­ру­ге ты­рыс­қан­да­ры анық: «Ан­тик­ле­ри­кал­дық ба­ғыт­та­ғы дін иеле­рі – ары мен има­нын, на­ ны­мы мен се­ні­мін са­ту­шы екі­жүз­ді­лер екен­ді­гін, олар­дың ха­лық­ ты на­дан­дық­тан шы­ғар­ғы­сы кел­мейтінін, өйт­ке­ні на­дан­дық­ты 74

ал­дау оңай­ға тү­се­ті­нін, ал қа­раң­ғы­лық­та арам­дық­тың анық кө­ рін­бейтінін бір­не­ше ең­бе­гін­де ба­са айтады. ...Қа­зақ да­ла­сын­да ис­лам ді­нін үс­тем тап­тың идеоло­гиялық құ­ра­лы­на ай­нал­ды­рып, дін­ді дә­ріп­теу­ші дүм­ше мол­да­лар, қа­жы­ лар мен қа­зі­рет­тер­дің іс-әре­кет­те­рі мен те­ріс қы­лық­та­рын аяу­сыз әш­ке­ре­лей­ді. Дін­нің жал­пы мә­нін тү­сі­ну­де ма­те­риалист, атеист дә­ре­же­сі­не кө­те­ріл­ген Шо­қан Абай­дан жо­ға­ры тұр де­сек те, дін иеле­рі­мен, кле­ри­кал­дар­мен кү­рес­те, олар­дың жа­сан­ды бет пер­ де­сін бей­не­лі сөз­бен ке­ліс­ті­ріп әш­ке­ре­леуде Абай­ға тең ке­ле­тін еш­кім жоқ. Абай атеист бол­ма­ға­ны­мен, на­ғыз ан­тик­ле­ри­кал. Ол қа­зақ да­ла­сын­да­ғы дін иеле­рі­нің екі­жүз­ді­лі­гін, мал­құ­мар­лы­ғын, на­ дан­ды­ғын аяу­сыз сы­на­ды» [17, 221]. Абай кез-кел­ген дү­ниеде бол­ма­сын, мей­лі ол өнер­де, поэзияда, өмір­де, мі­нез­де, та­ным­да, иман­да бол­ма­сын әр­қа­шан ке­мел­ді­лік пен то­лық­тық­қа иек ар­та­ ты­ны, мой­ын со­за­ты­ны бел­гі­лі. Сон­дай-ақ ді­ни се­нім жә­не ді­ни уа­ғыз, сауат жө­нін­де де та­за­лық­тың, ке­мел­ді­лік­тің бол­ға­нын қа­ лауы заң­ды­лық. Иман мә­се­ле­сін­де іш­кі иман та­за­лы­ғы­на ба­са кө­ ңіл қоя­тын ав­тор, ол иман­ды қа­лай та­зар­ту­дың, кір­лет­пеудің жол­ да­рын да тіз­бек­теп айт­ып өте­ді. Ав­тор өзі ұзақ жыл­дар бой­ына са­ры­ла зерт­теп, оқы­ған, то­қы­ған ойла­ры­ның бә­рін ғы­лы­ми жүйе фор­ма­сы­на бол­сын, өнер туын­ды­сы бол­сын фор­ма­сы­на ай­нал­ды­ рып, ме­то­до­ло­гиясын жа­сап, то­лық­қан­ды тү­сін­ді­ру­ге ты­ры­са­ды. Ал­ла мін­сіз әуел­ден, пай­ғам­бар хақ. Мү­мин бол­сан, үйре­ніп сен де ұқ­сап бақ. Құ­ран рас, ал­ла­ның сө­зі­дүр ол, ­Тәуи­лін бі­лер­лік ғы­лы­мың шақ.

Ой­шыл осы тұс­та адам­зат та­ри­хын­да кү­ні бү­гін­ге дейін ше­ ші­мі та­был­ма­ған, әлі күн­ге дейін күн тәр­ті­бі­нен түс­пей, өзек­ті бо­лып ке­ле жат­қан мәң­гі­лік мә­се­ле­лер ту­ра­лы сөз қоз­ғайды. Ол мә­се­ле – шек­теу­лі ме­нен шек­теу­сіз ара­қа­ты­на­сы мә­се­ле­сі. Адам­ зат бү­кіл дү­ниенің сы­рын ұғы­нып, тү­сі­ніп, та­нып бі­луі мүм­кін бе? Қан­ша­лық­ты ғы­лым мен тех­ни­ка іл­ге­рі­ле­ге­ні­мен дү­ние мен жа­ра­ты­лыс сы­ры әлі то­лық анық, бел­гі­лі бол­ған жоқ. Ғы­лым мен тех­ни­ка не­ғұр­лым өріс­те­ген, да­мы­ған сай­ын, әлем сы­ры со­ғұр­ лым алыс­тап, күр­де­ле­ніп, жұм­бақ­та­нып ба­ра жат­қан­дай. Ой­шыл Абай осы тұс­та та­за поэти­ка­лық, фи­ло­со­фия­лық са­на­ға бой бе­ 75

ріп, тол­ға­ныс­қа түс­кен­дей. Алай­да түп­сіз те­рең ой­дың со­ңын­да кет­пей, адам­зат та­ны­мы, ғы­лы­мы шек­теу­лі де­ген тұ­жы­рым­ға тоқ­ тап, ойын тың­дау­шы­сы­на жет­кі­зе­ді. Тек ғы­лы­мым шек­теу­лі екен деп, қол қу­сы­рып отыр­май, үйре­ну­ге, ұқ­сап ба­ғу­ға, тү­сі­ну­ге та­ лап­та­ну қа­жет­ті­лі­гін де айтады. Ал­ла­ның, пай­ғам­бар­дың жо­лын­да­мыз, Ын­та­мыз­ды бұз­бас­тық има­ны­мыз. Пай­да, мақ­тан, әуес­қой – шайт­ан ісі, Кә­ні біз­дің нәп­сі­ні тый­ға­ны­мыз?

Адам­ның өмір­де­гі іс-әре­кет­те­рі мен мі­нез-құлы­ғы оның дү­ ниета­ны­мы­нан бас­тау алып, қа­лып­та­са­ды. Фи­ло­со­фия­лық та­ ны­мы­на бай­ла­ныс­ты пси­хо­ло­гия­лық мо­ти­ва­циясы не­гіз­де­ле­ді. Адам­ның са­па­ла­ры, қа­сиет­те­рі ту­ра жол­да бо­луы үшін, дің­ге­гі, те­мір­қа­зы­ғы, яки фи­ло­со­фиясы дұ­рыс бо­луы ке­рек. Бас­ты мақ­сат етіп адам­ды тәр­би­леуді қол­ға ал­ған ақын үшін, те­рең та­ным­дық мә­се­ле­лер­мен қа­тар, ада­ми қа­сиет­тер­дің ор­ны ерек­ше бол­ған­ды­ ғы те­гін емес. Оның ел ішін­де кең өр­нек жай­ған пай­да, мақ­тан, әуес­қой­лық сияқ­ты шайт­ан іс­те­рін айта ке­ле, қа­был­дау­шы­ны бет­пе-бет сұх­бат­тас­тық­қа ша­қы­рып, ри­то­ри­ка­лық сұ­рақ тә­сі­лін­ де ойын жет­кі­зуі не­гіз­гі мақ­сат­тан туын­да­ған әдіс­тер бол­са ке­рек. «Кә­ні біз­дің нәп­сі­ні тый­ға­ны­мыз?» де­ген ақын сөз­де­рі тек сол өз за­ма­нын­да­ғы тың­дау­шы­ға, қо­ғам­ға айт­ып тұр­ған сөз ға­на сияқ­ты емес, бар­ша адам­зат­қа әр уа­қыт қойы­лып отыр­ған сауал сияқ­ты әсер қал­ды­ра­ды. Әр за­ман қа­был­дау­шы­сы ақын сөз­де­рін оқып, ес­тіп бір сәт өзі­нің ары­ның ал­дың­да есеп бе­ре­тін­дей күй ке­шуі заң­ды. Де­мек, ақын ке­ше мен бү­гін­гі­ні, бо­ла­шақ­ты да тол­ған­ды­ рып отыр. Ка­тар­сис үде­рі­сі әл­бет­те орын ала­ды. Қа­был­дау­шы ав­топ­си­хо­те­ра­пев­тік әре­кет­тер­ді ба­сы­нан өт­кі­зе­ді. Өз нәп­сі­мен са­на­су, са­рап­тау ар­қы­лы бо­ла­шақ қа­да­мы­на, әре­кет­те­рі­не са­бақ алып, қо­ры­тын­ды жа­сауға ты­ры­са­ды. Нәп­сі­ні тыю, нәп­сі­мен кү­ рес – кү­рес­тер­дің үл­ке­ні, ұлы­сы де­ген қа­ғи­да со­нау пай­ғам­бар за­ма­ны­нан ке­ле жат­са, сол үр­діс­пен Абай да хал­қын нәп­сі­мен кү­ ре­су­ге ша­қы­ра­ды. Ақын осын­дай те­рең фи­ло­со­фия­лық, ді­ни ас­ тар­лы мә­се­ле­ні ға­жап су­рет­кер­лі­гі­нің ар­қа­сын­да те­рең пси­хо­ана­ ли­ти­ка­лық мә­се­ле­ге ай­нал­ды­рып жі­бер­ген. Та­за фи­ло­со­фия­лық тұ­жы­рым, ді­ни уа­ғыз, тый­ым ре­тін­де айт­ыл­са, қа­был­дау­шы жан дү­ниесі­не сон­дай бір аф­фект, әсер ту­дыр­майт­ын­ды­ғын уайым­ да­ған ав­тор, айт­ар ойын ақыл тү­рін­де емес, ри­то­ри­ка­лық сұ­рақ 76

қою, диа­лог ар­қы­лы тың­дау­шы­ла­ры­ның өз­де­рін жауап із­де­ту, ой­ лан­ды­ру, тол­ған­ды­ру ар­қы­лы пси­хо­те­ра­пев­тік әре­кет­тер­ге же­те­ лей­ді, по­ли­фо­ния ту­ды­ра­ды. Ал­ла ішің­ді айт­қыз­бай бі­ле­ді ойла, Пен­де­сі­не қас­тық­пен кі­нә қой­ма. Рас­пе­нен та­лас­па мү­мин бол­саң, Ойла, айт­тым, адам­дық атын жой­ма!

Ді­ни, дү­ниета­ным­дық фи­ло­со­фия мен әлеу­мет­тік, ант­ро­по­ло­ гия­лық фи­ло­со­фия мә­се­ле­ле­рі қа­тар, ке­зек­те­сіп ке­ліп оты­ра­тын ақын­ның бұл өле­ңі­нің соң­ғы шу­ма­ғы ав­тор­дың қа­был­дау­шы­ ға жет­кіз­бек бол­ған дис­кур­сын қо­ры­тын­ды­лай­ды, анық­тайды. Ақын осы жол­дар­да да поэти­ка­лық, фи­ло­со­фия­лық са­на же­те­ гін­де те­рең ой­лар­ға орын бе­ре­ді. Ис­лам ді­нін­де айтыла­тын Ал­ла әр­қа­шан адам­ның ішін, ойын, ние­тін, іс-әре­кет­те­рін бі­ліп оты­ ра­ды де­ген қа­ғи­да­ны ав­тор көр­кем тіл­мен кес­те­леп бе­ре біл­ген. Ақын­ның бұл ойла­ры оның «тағ­дыр», «жаз­мыш», «кү­нә», «кі­нә», «пен­де», «пен­де­нің ро­лі» де­ген ойла­ры­нан да ха­бар бе­ріп тұр. Қа­ ра­са­өз­де­рін­де адам­зат үшін аса ма­ңыз­ды, әрі өзек­ті бо­лып ке­ле жат­қан бұл сауал­дар тө­ңі­ре­гін­де де өз тұ­жы­рым­да­рын жет­кіз­ген ақын, бұл тұ­жы­рым­да­рын та­за та­ным­дық тұр­ғы­дан, поэти­ка­лық, фи­ло­со­фия­лық са­на дең­гейін­де айт­ып отыр­ған сы­ңай­лы. Теоре­ ти­ка­лық тұр­ғы­дан со­лай бо­луы ке­рек (пен­де­нің ер­кі жоқ, бар­лық нәр­се Ал­ла­ның қа­лауы бой­ын­ша бо­ла­ды де­ген сы­ңай­лы ой­лар). Алай­да пен­де әр­қа­шан Ал­ла­ның хақ жо­лы­на ұм­ты­луы, іш­кі има­ нын же­тіл­ді­руі, то­лық­тық­қа, ке­мел­дік­ді­лік­ке ұм­ты­луы шарт. Ақын соң­ғы шу­ма­ғын­да өзі өлең­де­рін­де аса көп қол­да­на бер­мейт­ ін, қа­рат­па сөз ар­қы­лы қа­был­дау­шы­сы­на, хал­қы­на мой­ын бұ­руы де на­зар ауда­рар­лық «Ойла, айт­тым, адам­дық атын жой­ма». Өзін ақыл айтушы деп есеп­те­ген ақын бұл сөз­ді айтуда­ғы мақ­са­тын да ай­ғақ­тайды. М.Әуе­зов­тің «Абай­дың ді­ні – адам­гер­ші­лік­тің ді­ні» деп қо­ры­тын­ды шы­ға­руы да ақын­ның ді­ни мұ­рат­тар­ды адам­гер­ ші­лік мұ­рат­тар­мен то­ғыс­ты­рып, бі­рік­ті­ріп жі­бе­руінен туын­да­са ке­рек. Оған ақы­ның осы өле­ңін­де фи­ло­со­фия­лық, «илә­һий­ат­ тық», адам­гер­ші­лік­тік ой­лар­дың қа­тар, ке­зек­те­сіп айтылып оты­ руы да дә­лел бо­ла ала­ды. Ақын­ның фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те жаз­ған ке­ле­сі бір ойлы өле­ңі – «Лай су­ға май біт­пес қой өт­кен­ге» де «илә­һий­ат­тық» та, «та­би′ат­тық» та са­рын­дар қа­тар ке­ле­ді. 1895 жы­лы жа­зыл­ған ой­ 77

шыл­дық маз­мұн­да­ғы өлең­нің туу та­ри­хы қан­дай, қан­дай се­беп­ тер ар­қау бол­ды де­ген та­ри­хи-функ­цио­нал­дық тал­дау­да ака­де­мик М.Әуе­зов мы­на­дай пі­кір­лер айтады: «1895 жы­лы Әб­ді­рах­ман­ның өлі­мі­мен бай­ла­ныс­ты қай­ғы-мұң­ға ба­ту үс­тін­де Абай дін мә­се­ ле­сі мен адам­ның жа­ра­ты­лыс сы­ры ту­ра­сын­да­ғы та­қы­рып­тар­ға екі өлең­мен со­ғып өте­ді. Бұ­ның бі­реуі – ақын­ның на­ны­мын аң­ға­ рт­қан­дай «Лай су­ға май біт­пес» де­ген өлең. Екін­ші­сі – адам­ның жа­ра­ты­лыс сы­рын сөз қыл­ған «Өл­се өлер». Ал­ғаш­қы өлең­нің ба­сы үл­кен ақын­дық те­ңеумен та­ғы да бір өкі­ніш на­ла­ны та­ны­та­ды. Со­дан әрі со­зер­ца­ние ре­тін­де­гі ойла­ рын те­ре ке­ліп, ақын өзі­нің на­ным жө­нін тол­ғайды. Бо­лып кел­ген ауыр қа­за­лар­ға жо­ға­ры­да та­ныл­ма­ған кей­бір тү­ңі­лу са­рын­да­ры қо­сы­ла ке­ліп, ыза мен қа­за­дан ту­ған бір алуан дін­шіл­дік ой­лар, күй­лер шы­ға­ды. Абай өзі­нің тия­нақ тап­па­ған ты­ным­сыз кө­ңі­лін дін­ге қа­рай бұр­ған­да, мұ­сыл­ман­шы­лық ді­ні­не ба­ра­ды» [19, 158]. Ғұ­ла­ма ға­лым М.Әуе­зов ақын өлең­де­рі­нің та­мыр­шы­сы іс­пет­тес, өлең­нің эмо­ционал­дық то­нын, фи­ло­со­фия­лық маз­мұ­нын дұ­рыс көр­сет­кен. Кез-кел­ген са­на­лы адам­ға ет жа­қын жан­ның қа­за­сы ауыр тиіп, ет-жү­ре­гін езе­ті­ні ай­қын. Өзі­нің «етек­бас­ты» өмі­рі­ нің мә­ні, шы­ра­ғы, бо­ла­ша­ғы, жал­ға­сы деп та­ны­ған, сен­ген аяулы пер­зен­ті­нің өлі­мі Абай­ға адам ре­тін­де де, ақын, ой­шыл ре­тін­де түр­лі ой са­лып, көз­қа­ра­сын өз­ге­рт­кен­дей. Ел бо­ла­ша­ғы­ның сим­ во­лы ре­тін­де­гі да­рын­ды пер­зен­тін қа­ра жер­дің қой­науына бер­ген ақын­ның жан дү­ниесі қо­па­ры­лып, өмір­дің мә­ні, адам­ның дү­ниеге ке­луінің, өмір сү­руінің ма­ңы­зы мен мақ­са­ты, о дү­ние де­ген та­қы­ рып­тар­ға ерік­сіз же­те­лейт­ін­дей. Тіп­ті сон­дай ауыр қа­за­ға шы­дап, қай­рат көр­се­тіп, қа­жыр та­ныт­қан ақын бұл өлең­де са­ры уайым­ ға са­лы­нып, кү­ңі­ре­ніп отыр­ған жоқ. Ақын мә­се­ле­ге ой­шыл кө­зі­ мен қа­рап, мә­се­ле­сі­нің тү­бі­не көз жет­кіз­гі­сі ке­ле­ті­нін та­ны­та­ды. Бұл тұс­та ақын биог­ра­фия­лық ав­тор­дан жо­ға­ры тұр. Ақын­ның ой­шыл­ды­ғы мен поэти­ка­лық са­на­сы бұлың­ғыр, сұр­ғылт тір­ші­ лік­тен кейін жа­ңа ту­ған ай­дай қияқ­та­нып кө­рі­не бас­та­ған үміт, күш, мақ­сат­тың туын­да­ға­нын көр­се­те­ді. М.Әуе­зов осы тұс­та «со­ зер­ца­ние» де­ген сөз­ді бе­кер қол­да­нып отыр­ған жоқ. Ақын ба­сын­ да­ғы биог­ра­фия­лық- пси­хо­ло­гия­лық жә­не поэти­ка­лық, фи­ло­со­ фия­лық күй­ді, хал­ді дөп ба­сып жет­кі­зу үшін қол­дан­ған. Ба­сы­на түс­кен хал­ді бір ши­ра­тып қо­ры­тып, ба­ғам­дап алып, әрі қа­рай тір­ ші­лік ету­дің қа­мын ойла­ған жан­ның бо­ла­шақ өмі­рін ба­жай­ла­ған ойла­ры бе­ріл­ген. Ақын бой­ын­да­ғы, кей­де адам бой­ын­да­ғы өмір­ 78

дің мә­нін, тұ­ра­ғын із­деп ар­па­лыс­қан се­зім­дер­ді ой­шыл адам­ның, кө­кі­рек кө­зі, кө­ңіл кө­зі ояу адам­ның шы­найы бей­не­сін, әре­ке­тін бей­не­лі жет­кі­зе біл­ген: Бер­ген бе тә­ңі­рім са­ған өз­ге туыс? Қы­ла­сың жер-жи­һан­ды бір-ақ уыс. Ша­рық­тап шар та­рап­тан кө­ңіл сор­лы Тап­па­ған бір тыя­нақ нет­кен қуыс?

Шы­ғар­ма­шыл адам­ның бой­ын­да жиі бо­ла­тын поэти­ка­лық, фи­ло­со­фия­лық, ой­шыл­дық күй – өмір­дің, жа­ра­ты­лыс­тың сы­рын ұғы­ну­ға тал­ты­ну­дан туын­дайт­ын күй бол­са ке­рек. Ақын­ның жа­ ра­ты­лыс ту­ра­лы ойла­ры дін­ге алып ке­ліп, ав­тор ен­ді осы дін ар­ қы­лы өмір­дің, жа­ра­ты­лыс­тың, тір­ші­лік­тің сы­рын ин­те­рп­ре­та­ция жа­сауға тал­пы­на­ды. Мұ­ны­мен ақын тек өз кө­кейін­де­гі түйт­кіл­ дер­дің жауа­бын ға­на емес, күл­лі адам­зат­тың, оның ішін­де қа­зақ қо­ға­мы­ның түйт­кіл­ді ойла­рын баян­дай­ды. Кү­ні-тү­ні ойым­да бір-ақ тә­ңі­рі, Өзі­не құ­мар қыл­ған оның әмі­рі. Ха­лиқ­қа мах­лұқ ақы­лы же­те ал­май­ды, Ой­мен біл­ген нәр­се­нің бә­рі – дәһ­рі.

Осы шу­мақ­тың ас­та­рын­да (под­текст) өте те­рең «илә­һийят­ тық», фи­ло­со­фия­лық ақ­па­рат­тар жа­тыр. Ис­ла­ми ді­ни-фи­ло­со­ фия­лық әде­биет­тің ин­тер­мә­тін­дік ро­лі кө­рі­ніп тұр. Ді­ни, фи­ло­ со­фия­лық са­на­мен қа­тар поэти­ка­лық са­на да жоқ емес. Ав­тор Ал­ла­ны ой­лау­дың, Ал­ла­ны та­ну­дың, Ал­ла­ға се­ну­дің, Ал­ла­ны сүю­дің те­рең қал­та­ры­сы көп тә­сіл­де­рін біл­гі­сі, та­ны­ғы­сы ке­ле­ ті­нін, Ал­ла­ны та­ну­да­ғы мақ­сат – өмір­лік мақ­сат­тар­мен ас­та­сып жат­қан­ды­ғын та­ны­та ке­ле, адам­зат қан­ша ұм­тыл­ға­ны­мен ха­қи­қат сы­ры­на же­те ал­майт­ын­ды­ғы жө­нін­де­гі «үкі­мін», дін теория­сын­ да­ғы қа­лып­тас­қан ак­си­ома­ны айт­ып, бір қайы­рып өте­ді. Ақын ол Жа­ра­ты­лыс ак­си­ома­сын айт­са да, әрі қа­рай ойын бы­лай жал­ғас­ ты­ра тү­се­ді: Өз­ге­ні ақыл ойға қон­ды­ра­ды, Бі­ле ал­май бір тә­ңі­рі­ні бол­ды­ра­ды. Та­лып ұйық­тап, кө­зің­ді ашы­сы­мен, Тал­пы­нып та­ғы да ой­лап зор қы­ла­ды.

79

Өзін има­ны бе­рік мұ­сыл­ман ре­тін­де көр­сет­кен ақын та­ным мә­се­ле­сі­не кел­ген­де сол иман шең­бе­рін­де ой­шыл­дық­қа бет бұ­ра­ ды. Ақын­ның бұл әре­кет­те­рі әр тұс­та әр түр­лі ба­ға­ла­нып кел­ді: «Ис­лам үгіт­ші­ле­рі илан­дыр­ған өсиет­тер «ал­ла­ны» оның жа­рат­ қан бен­де­сі ақыл­мен тү­сі­нем де­се, ада­са­ды, дей­ді. Ал Абай осы айт­қан қа­ғи­да­ға қа­на­ғат қып тұ­ра ма? Тоқ­тай ма? Біз­дің бі­луіміз­ше, өзін мұ­сыл­ман­мын дей тұ­ра, Абай жа­ңа­ды­ ғы­дай дін аты­нан айтыла­тын зор­лық­қа кө­не ал­май шы­ға­ды. Өз­ге­ нің бә­рін ақыл-ойға қон­дыр­са, мы­нау жол­да да, сол ақыл жәр­дем­ ші бо­лу ке­рек дей­ді. Өзі сын­шыл, өзі шын ақы­лы жет­кен­ге ға­на тоқ­тайт­ын ақын жа­ңа­ғы дін ұс­таз­да­ры­ның «тоқ­та» де­ген же­рі­не тоқ­та­май­ды. Рас, мұ­сыл­ман­шы­лық­тан ші­дер үзіп, шы­ғып та кет­пейді. Сөй­ ле­тіп із­де­ну мен сы­наудың, сы­нап ой­лау­дың жо­лы­на тү­се­ді» [19, 159]. М.Әуе­зов­тен кейін Абай дү­ниета­ны­мын, ді­ни көз­қа­ра­сын зерт­те­ген ға­лым­дар айтатын­дай «дін­нен шы­ғу­шы­лық», «ис­лам ді­ні­не жат» тұ­жы­рым­дар­ды айт­ып отыр­ма­ға­нын, ғұ­ла­ма ға­лым­ ның осы пі­кір­ле­рі­нен аң­ға­ру­ға бо­ла­ды. Ға­лым ол мә­се­ле­ге ар­ найы тоқ­та­лып «рас, мұ­сыл­ман­шы­лық­тан ші­дер үзіп, шы­ғып та кет­пейді» деп ме­же­леп отыр. Ке­ңес ғы­лы­мы дін­ді тек те­ріс та­ра­ пы­нан су­рет­теп, түр­лі ке­зең­дер­де­гі ді­ни сая­сат мен идеоло­гиясы­ нан туын­дап, орын ал­ған дог­ма, схо­лас­ти­ка­лық тен­ден­циялар­ды ны­сан­ға алып отыр­ған­ды­ғы бел­гі­лі. Те­гін­де шы­найы ис­лам, шы­ найы дін та­ным мә­се­ле­сі­не шек қой­май­ды. Ис­лам­ның мәйегі са­ на­ла­тын со­пы­лық та­ным­да ша­ри­ғат, та­ри­қат са­ты­ла­ры­нан кейін жа­ра­ты­лыс­ты та­ну­мен, ғы­лым­мен айна­лы­са­тын мағ­ри­фат са­ты­ сы­ның ба­рын, мағ­ри­фат­тың дін мен ғы­лым, та­ным мә­се­ле­ле­рі­не ар­нал­ған­ды­ғын ес­ке­руі­міз ке­рек. Абай да әлі күн­ге дейін жа­һан­ дық дең­гейде кө­кейт­ес­ті бо­лып отыр­ған мәң­гі­лік сау­ал­ға ой жі­ бер­ген. Та­ным­ның ша­ри­ғат, та­ри­қат са­ты­ла­ры­нан өтіп, мағ­ри­фат са­ты­сы­на жет­кен Абай­дың өз қауымы­на да сол биік­ке кө­те­рі­ліп, дең­гейле­рін өсі­ру­ге, үне­мі із­де­ніс, оқу-бі­лім, ғы­лым жо­лы­на бет бұ­ру­ына ша­қы­ра­ты­ны да сон­дық­тан. Кө­ңіл­ге шек, шү­бә­лі ой ал­май­мын, Сон­да да оны ойла­май қоя ал­май­мын. Ақыл­дың жет­пе­ге­ні ар­ман емес, Құ­мар­сыз құр мүл­гу­ге тоя ал­май­мын.

80

Ақын­ның поэти­ка­лық тіл бей­не­лі­гі, ға­жап су­рет­кер­лік ше­ бер­лі­гі бар­ша адам­зат­қа, дін­ге се­не­тін адам­дар­ға ор­тақ мә­се­ле­ні көр­се­те бі­ліп, оны те­рең се­зім­тал­дық­пен аң­ға­рып, әрі пси­хо­ло­ гия­лық, әрі ді­ни-фи­ло­со­фия­лық тұ­жы­рым­ды қалт­қы­сыз жет­кі­ зе біл­ген. Ав­тор осы шу­мақ­та бі­лім­сіз на­дан­дық­ты, та­ным­сыз, ой­сыз тек сыр­ты­мен ға­на иман біл­ді­ріп, се­не­тін, сырт­қы күйін ға­на күйт­тейт­ін жал­ған дін­шіл­дік­ті сы­на­ған қа­лып та­ны­тып, «құ­ мар­сыз құр мүл­гіп отыр­ған» ша­ла мұ­сыл­ман­ның, ша­ла адам­ның бей­не­сін көз ал­ды­ңыз­ға әке­лу ар­қы­лы дін­де­гі іш­кі иман, та­за­ лық, жү­рек мә­се­ле­ле­рі­нен де ха­бар бе­ре­ді. Ақын­ның бұл ойла­ ры тек аяқ ас­ты, ке­нет­тен туын­дап, айтыла сал­ған ой емес, оның дү­ниета­ны­мы­ның өзе­гі­нен, дү­ниета­ны­мын­да­ғы та­ным­дық жүйе­ лер тіз­бе­гі­нен қай­нап шы­ғып қа­был­дау­шы на­за­ры­на ұсы­ны­лып отыр­ған ой­лар сын­ды әсер қал­ды­ра­ды. М.Әуе­зов осы шу­мақ­тар ар­қы­лы ақын ді­ні­не анық­та­ма бе­ру­ге ты­ры­суы да сон­дық­тан: «Абай­дың ді­ні – ақыл­дың, сын­шыл ой­дың ді­ні бо­лу­ға бет ала­ды. Ис­ләм схо­лас­ти­ка­сы кө­зі­мен қа­ра­ған­да, Абай­дың бұ­ны­сы – мұ­ сыл­ман ғұ­ла­ма­ла­ры ұсын­ған дін жо­лы емес, кү­пір­лік. Ша­ри­ғат ой­лан­бай илан де­се, Абай ила­ну үшін ойла­нам, – дей­ді. Сол се­беп­ті біз Абай­дың ау­зын­да ал­ла ме­нен оның араб­ша айт­ыл­ған си­пат­та­ры қан­ша бол­са да, ақын­ның мұ­сыл­ман­шы­ лы­ғын шарт­ты түр­де­гі мұ­сыл­ман­шы­лық деп бі­ле­міз» [19, 159]. Ға­лым ақын мұ­сыл­ман­шы­лы­ғын «шарт­ты түр­де­гі мұ­сыл­ман­ шы­лық» деп ке­ңес үкі­ме­ті­нің саяса­ты­на сай идеоло­гиялық ба­ға бе­ріп тұр­ға­ны бай­қа­ла­ды. М.Әуе­зов­тің Абай­дың ді­ні­не бай­ла­ ныс­ты кей тұс­та ас­тар­мен, тұс­пал­мен «код­тап» кет­кен кон­цеп­ цияла­ры­на те­рең тал­дау­лар жа­сап, жа­ңа өріс да­рыт­қан ға­лым М.Мыр­зах­ме­тұлы­ның мы­на пі­кір­ле­рі на­зар ауда­рар­лық: «Абай нен­дей құ­бы­лыс бол­са да, оған «ақи­қат кө­зі же­тіп, ден қой­ып, ұйып сен­бе­се», – тоқ­там жа­са­майт­ын әде­ті бой­ын­ша, түп иені сын­шыл ақыл тал­қы­сы­на са­лып ба­рып, нан­ғы­сы ке­ле­ді. Өз за­ ман­дас­та­ры­ның еш­қан­дай ақыл­ға, ойға қо­нар­лық­тай дә­лел­сіз, пі­кір­сіз на­на­тын әде­ті­не ыза­ла­нып: «анық өз ойына, ақы­лы­на тек­сер­тіп нан­байды», – деп, ыза­ла­нып мыс­қыл­мен сө­ге­ті­ні бар. Абай айт­ар ойын, жет­кі­зер пі­кі­рін на­си­хат­тау­да ұсы­нар бас­ты прин­ци­пі – көр­ген-біл­ге­нін, оқып үй­рен­ге­нін сын­шыл ой еле­гі­ не са­лып, ой қо­рыт­қан­да, әді­лет пен ақыл та­ра­зы­сы­нан өт­кі­зіп ба­рып, өзін­дік бол­ған ойды ға­на қа­ғаз бе­ті­не тү­сі­ре­ті­нін өзі де ес­кер­те­ді» [32, 60]. Шын­ды­ғын­да да ав­тор ұзақ жыл­дар бой­ына 81

ел ішін жай­ла­ған сауат­сыз­дық­пен, на­дан­дық­пен, әлеу­мет­тік әре­ кет­те де, эти­ка­лық тұр­ғы­дан да адам­дық адал­дық­пен қа­тар, іш­кі та­за­лық­қа ұм­тыл­ға­ны, іш­кі иман та­за­лы­ғы де­ген дү­ние ақыл­мен, та­ным­мен ке­ле­тін­ді­гі­не кө­зі жет­кен­дік­тен, та­ным­сыз, бі­лім­сіз­ дік­тен ары­лу­дың жо­лын көр­се­ту­ге та­лап­тан­ған. Дін­нің, се­нім­нің, иман­ның сырт­қы тү­рін ға­на сақ­тап, іш­кі маз­мұ­ны­на, нә­рі­не кө­ңіл қой­маушы­лық­пен кү­ре­сіп, қа­зақ қо­ға­мын­да қа­лып­тас­қан әлеу­ мет­тік-пси­хо­ло­гия­лық, эти­ка­лық, ді­ни мә­се­ле­ні қау­зай оты­рып, поэти­ка­лық, фи­ло­со­фия­лық са­на шең­бе­рін­де өзі­нің де та­за фи­ ло­со­фия­лық, тен­ден­циялық ұстаны­мын жа­рияла­ған. Ав­тор­дың дис­кур­сы бір оқ­пен екі қоян­ды көз­де­ген­дей, әрі ин­ди­ви­ду­ал­дық кон­цеп­циясын жет­кі­зу­мен қа­тар, әлеу­мет­тік ин­те­рак­ті­ні де іс­ке асыр­ған. Ав­тор дис­кур­сы осы екі па­рал­лельді же­ке фи­ло­со­фия­ лық ұстаны­мы мен әлеу­мет­тік проб­ле­ма­ны қа­тар өріс­те­тіп, кө­те­ руімен ерек­ше­ле­не­ді. Фи­ло­соф ға­лым М.Бу­ра­баев­тың Абай та­ны­мы­ның ерек­ші­лі­ гі ту­ра­лы айт­қан пі­кір­ле­рі ақын дү­ниета­ны­мын ке­шен­ді, жүйелі тал­дау­дан ке­ліп туын­дай­ды: «Абай мұ­ра­сын­да та­ным мен ло­ги­ка мә­се­ле­ле­рі ерек­ше орын ала­ды. ХІХ ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сын­ да Қа­зақ­стан­ның қо­ғам­дық да­му­ына бай­ла­ныс­ты ту­ған та­лап­тар ой­шыл-ақын­ды заң­ды түр­де та­ным мә­се­ле­ле­рі­не кө­ңіл бө­лу­ге мәж­бүр етіп, оған өзін­дік көз­қа­ра­сын ай­қын­дап бер­ді. Қо­ғам­дық өмір­де­гі ғы­лым мен бі­лім­нің ма­ңы­зын жо­ға­ры ба­ға­лап, олар­ды әлеу­мет­тік жа­ңа­лық­тар­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­тыр­ған ақын та­ным қыз­ме­тін қо­ғам­ның үз­дік­сіз да­му­ын­да­ғы бас­ты күш деп есеп­те­ді. Ол объек­тив­ті әлем­ді та­ну мүм­кін­ді­гін жә­не оның да­му заң­ды­ лық­та­ры мә­се­ле­сін дұ­рыс шеш­ті. Оның ойын­ша қан­дай да бол­ма­ сын бі­лім­нің, ақи­қат­тың қай­нар кө­зі адам өзі­нің се­зім мү­ше­ле­рі ар­қы­лы та­ни­тын объек­тив­ті шын­дық. Ол та­ным мә­се­ле­сін шеш­кен­де ерік­ті адам­ның же­ке ба­сы мен оның бел­сен­ді кү­ре­сі­не де­ген се­ні­мі­не сүйене­ді. Адам­ды дәр­мен­ сіз, әл­сіз жан иесі деп қа­райт­ын ді­ни ілім­дер­ге қа­ра­ма-қар­сы ой­ шыл-ақын адам­ды бел­сен­ді, са­на­лы, жа­сам­паз­дық қыз­мет ат­қа­ра ала­тын қуат­ты күш са­най­ды» [17, 585]. Де­ген­мен Абай дү­ниета­ ны­мы­ның бә­рі ис­лам ді­ні­нің шең­бе­рін­де өр­би­тін­ді­гі жа­сы­рын емес. Ер­кін ой мен ғы­лым­ға, та­ным­ға ис­лам­да жол жоқ де­ген тен­ден­цияның ес­кір­ген­ді­гін аң­ға­руы­мыз ке­рек. Ақын та­ны­мы ба­рын­ша та­би­ғи қал­пын­да өр­би­ді. 82

Ме­кен бер­ген, ха­лық қыл­ған ол лә­мә­кан Түп ие­сін көк­се­мей бо­ла ма екен? Жә­не оған қайт­пақ­сың, оны ойла­май, Өз­ге мақ­сат ақыл­ға то­ла ма екен?

Ақын та­ным­дық, фи­ло­со­фия­лық мә­се­ле­де де ри­то­ри­ка­лық сұ­рақ қою, диа­лог­тық сұх­бат әді­сін пай­да­ла­на­ды. Жо­ға­ры ой­ шыл­дық дең­гейде­гі саң­лақ­тар­дың ға­на өре­сі же­те­тін күр­де­лі мә­ се­ле­лер­ді бар­ша қа­был­дау­шы қауым­ның қа­был­дауына, тү­сі­нуіне ың­ғай­лап, поэзия ті­лі­мен ғы­лы­ми-фи­ло­со­фия­лық көз­қа­рас­ты жет­кі­зу­ге ты­ры­са­ды. Мұн­да ис­лам ді­ні не­гі­зі­нен ха­ба­ры бар, ар­ найы бі­лі­мі бар адам­дар ға­на ба­ра ала­тын мә­се­ле Ал­ла­ның си­пат­ та­ры, та­би­ға­ты, қыр­ла­ры сөз еті­ле­ді. Ав­тор­дың «түп иені көк­сеу» де­ген ойын жан-жақ­ты тал­дауы­мыз­ға бо­ла­ды. Бі­рін­ші­ден, әр­бір дін­ге се­ну­ші­нің Жа­ра­ту­шы­ны та­ну­ға, оның қыр-сы­рын, си­пат­та­ рын, қа­сиет­те­рін бі­лу­ге, та­ну­ға тал­пы­нуы, ол ту­ра­лы жа­зыл­ған ді­ни зерт­теу әде­биет­те­рі мен Жа­ра­ту­шы­ның сө­зі деп есеп­те­ле­тін қа­сиет­ті кі­тап­тар­мен та­ны­су­ға, ұғы­ну­ға та­лап­та­нуы көр­се­тіл­ген, яғ­ни та­ным­дық үде­ріс­те­гі ойы деп тү­сі­нік­те­ме бе­ру­ге бо­ла­ды. Екін­ші ма­ғы­на­да «түп иені көк­сеу» ұғы­мын со­пы­лық ка­те­го­рия деп қа­рас­ты­ру­ға бо­ла­ды. Со­пы­лық ілім­де «Ал­ла ди­да­ры­на ға­шық бо­лу», «Ал­ла ди­да­рын кө­ру­ге ын­тық бо­лу», «Ал­ла­мен жүз­де­су­ді ар­ман­дау, со­ған ұм­ты­лу, ты­ры­су» де­ген сын­ды са­рын­дар кез­де­ се­ті­ні бел­гі­лі. Со­пы­лық та­ным­да­ғы ша­ри­ғат, та­ри­қат, мағ­ри­фат са­ты­ла­ры­нан кейін ең жо­ғар­ғы са­ты, адам­ның пен­де­лі­гі мен ин­ са­ният­ты­ғы­ның кә­ма­лат­тық­та жет­кен дең­гейін­де­гі орын ала­тын, дү­ние кі­рі­нен мүл­де та­за­рып, Ал­ла­ның си­па­тын­да бо­лып, Жа­рат­ қан­мен ди­дар­ла­су­ға, ди­да­рын кө­ру­ге ұм­ты­лу де­ген ма­ғы­на да бе­ ре­тін­дей. Абай­дың «түп иені көк­сеу» де­ген ойы қан­дай ма­ғы­на­да айт­ыл­ған­ды­ғын дін­та­ну­шы ма­ман­дар да тал­қы­ға сал­са, нұр үс­ті­ не нұр бо­лар. Бір аны­ғы, Абай дін­нің фа­на­ты бол­ма­ға­ны­мен, та­ ным­дық тұр­ғы­да со­пы­лық ілім­ді мей­лін­ше мең­гер­ген, со­ған сай адам­дық бол­мы­сын ба­рын­ша же­тіл­дір­ген тұл­ға екен­ді­гі бел­гі­лі, сон­дық­тан да та­ным­дық, ғы­лы­ми-фи­ло­со­фия­лық кон­цеп­цияда да, ин­ди­ви­ду­ал­дық, әлеу­мет­тік си­пат­та та қа­тар жү­ре­ді. Кей­де ав­тор дін ойшы­лы ре­тін­де ой­лан­са, кей­де дін­нің се­ну­ші­сі ре­тін­де пі­кір қо­ры­та­ды, кей­де не­гіз­гі ст­ра­те­гиясы хал­қын дін мен қо­ғам сы­ры­ның мә­нін тү­сін­ді­ріп айт­ып, ту­ра жол­ға са­лып, тү­зе­гі­сі ке­ ле­тін қо­ғам­дық қай­рат­кер­дің по­зи­циясын­да әре­кет ете­ді. Де­мек, 83

«түп иені» әр­бір дін­ге се­ну­ші­де, қа­тар­да­ғы мұ­сыл­ман да, дін біл­ гі­рі де «көк­сеу» та­ным­дық тұр­ғы­дан да, ил­ла­һи тұр­ғы­дан да қа­ жет­ті дү­ние екен. Ке­ле­сі тар­ма­ғын­да ақын түп иені не үшін көк­ сеуі­міз ке­рек де­ген сауал­дың жауа­бын өзі бе­ре­тін­дей. «Жа­рат­қан Ал­ла жә­не со­ған қайтасың» деп отыр ав­тор. Жа­рат­қан­ға қайт­қан соң, осы өмір­де­гі тір­ші­лі­гі­не есеп бе­ре­сің, мә­се­ле тек есеп бе­ ру­де ға­на емес адам өмі­рі­нің ст­рук­ту­ра­сы осы­мен аяқ­тал­майды ма? Жа­рат­ты, өмір сүр­ді, қайт­ты. Осы үш­тік­тің туу – өмір сү­ру – өлу­дің Ал­ла әмі­рі­мен орын ала­тын­ды­ғы бел­гі­лі бол­ған­дық­тан, осы­ған лай­ық­тап өмір сү­руің­нің фи­ло­со­фия­сын анық­тап ал деп отыр ақын. Бұл жер­де ді­ни фи­ло­со­фия мен әлеу­мет­тік, ант­ро­по­ ло­гия­лық фи­ло­со­фия то­ғыс­қан­дай әсер қал­ды­ра­ды. Әри­не, Абай да ажал­ды пен­де бол­ған­дық­тан, дү­ниенің то­лық сы­рын анық­тай ал­ған жоқ, анық­тау мүм­кін емес те, ой­шыл оны өте жақ­сы бі­ле­ді. Сон­дық­тан Жа­ра­ты­лыс ту­ра­лы көп абст­рак­цияға бе­рі­ле бер­мей, ат­тың ба­сын әлеу­мет­ке бұ­рып, осы өле­ңі­нің со­ңын мы­на жол­дар­ мен аяқ­тай­ды: Өмір жо­лы – тар соқ­пақ, бір иген жақ, Иіл­тіп екі ба­сын ұс­та­ған хақ. Имек жол­да тыя­нақ, те­гіс­тік жоқ, Құ­лап кет­пе, ту­ра шық, кө­зі­ңе бақ.

Ақын қа­был­дау­шы­сы­на ті­ке­лей на­зар ауда­ру ар­қы­лы өмір­де ту­ра жол­ды дұ­рыс таң­дай бі­лу ке­рек­ті­гін жән өмір­дің жү­гі өте ауыр екен­ді­гін баян­дай­ды. Фи­ло­со­фия­лық, ил­лә­һият­тық дис­ курс­те жа­зыл­ған ақын­ның ке­ле­сі бір өле­ңін тал­дай оты­рып, ав­ тор­дың түр­лі дис­курс­тер­де ой тол­ға­ту­ын­да­ғы да бас­ты се­беп, хал­қын тү­зеу, хал­қы­на ғы­лы­ми, ді­ни, дү­ниета­ным­дық, фи­ло­со­ фия­лық, эти­ка­лық, эс­те­ти­ка­лық ақ­па­рат бе­ру, ақ­па­рат бе­ріп қа­ на қой­май, жа­ны­на, жү­ре­гі­не ті­ке­лей әсер ет­кі­зіп, ой­лан­ды­ру­ға, тол­ған­ды­ру­ға та­лап­та­ну бол­ған­ды­ғын кө­ре­міз. Зерт­теу­ші жал­пы шы­ғар­ма­шы­лық­та­ғы, сөз өне­рін­де­гі қа­был­дау­шы­ның ро­лін тым жо­ға­ры­ла­тып, асы­рып жі­бер­ген де­ген ой тууы да мүм­кін. Әри­не, бір тұр­ғы­дан шы­ғар­ма­ны ав­тор­дың өз ойын, кон­цеп­циясын, се­зі­ мін, тол­ға­ны­сын, көз­қа­ра­сын жет­кі­зу­дің, біл­ді­ру­дің фор­ма­сы деп те қа­рас­тыр­ған ке­зең бол­ған, әлеу­мет­тік про­цес­тер­ден ада, ау­лақ, изо­ля­цияда­ғы дү­ние деп қа­рас­ты­ру орын ала­тын тұс­та­ры жет­ кі­лік­ті. Алай­да шы­ғар­ма­шы­лық про­цес­тің өзі іш­кі та­би­ға­тын­да еш­қа­шан то­ма­ға-тұй­ық бол­майтыны, ту­майтыны, жа­сал­майтыны 84

не­гіз­гі дәйек бо­луы ке­рек. Ойды ой қоз­ғайды, ой­дан ой туады. Адам­зат­тың ком­му­ни­ка­тив­ті қо­ға­мын­да ға­на ой­лау, зерт­теу, тол­ ға­ну де­ген про­це­сс­тер орын ала­ды. Тіп­ті ав­тор­дың тол­ға­тып ту­ дыр­ған ойы мен шы­ғар­ма­сы­ның өзін­де оған дейін айт­ыл­ған түр­ лі ой­лар­дың са­ңы­лаула­ры, жа­рық­шақ­та­ры жү­ре­ді. Әлем­нің өзі то­лық ин­тер­текст де­ген ға­лым­дар­дың пі­кі­рі­нің жа­ны бар. Сон­ дық­тан да әр­бір ав­тор­дың ст­ра­те­гиясын­да не­гіз­гі ны­сан бо­лып қа­был­дау­шы қауымы та­бы­ла­ды. Өзі сүр­ген қо­ға­мы­ның, қа­ла бер­ ді бү­кіл адам­зат­тың мә­се­ле­ле­рін тіл­ге тиек ете­те­ті­ні анық. Ал А.Құ­нан­баев­тың шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­на қа­тыс­ты, әсі­ре­се тал­да­нып отыр­ған өлең­де­рін­де­гі дү­ниелер ав­тор та­ра­пы­нан ерек­ше ме­же­ ле­ніп, тай­ға таң­ба бас­қан­дай, не үшін жа­зып отыр­ған­ды­ғы тәп­ піш­те­ліп тү­сін­ді­рі­ліп, не­гіз­гі ст­ра­те­гиялық мақ­са­ты қан­дай екен­ ді­гін анық­тап бе­ріп оты­ра­ды. Ав­тор кез-кел­ген өле­ңін­де өзі­нің әлеу­ме­ті­не бір қай­ры­лып соқ­пай өт­пей­ді жә­не оны қа­ра­бай­ыр, құр­ғақ ди­дак­ти­ка­лық тә­сіл­де емес, ба­рын­ша көр­кем, поэти­ка­лық тә­сіл­дер ар­қы­лы баян­дай бі­ле­ді. Ақын­ның фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те жаз­ған ке­ле­сі бір өле­ңі – «Өл­се өлер та­би­ғат адам өл­мес». Поэти­ка­лық фор­ма ар­қы­лы өзі­не дейін қан­ша ғұ­ла­ма тер тө­гіп, зер са­лып зерт­теп, тол­ғат­ қан өмір­дің сы­ры мен мә­ні ту­ра­лы пай­ым­дар­ды са­ра­лап, әлем­дік поэзияда­ғы фи­ло­со­фия­лық ли­ри­ка жан­ры­ның жа­ңа бе­лес­те­рі­не қа­дам ба­суы ерек­ше да­рын­ды­лық­ты, ой­шыл­дық­ты қа­жет ете­тін дү­ние. Фи­ло­соф­тар ғы­лы­ми тіл­мен зерт­теу тү­рін­де тө­гіл­те жаз­са, ақын шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­ның ерек­ше­лі­гі идея­лық, ғы­лы­ми маз­мұ­ ны ғы­лы­ми зерт­теу­ден кем түс­пе­се де, өр­нек­те­лу фор­ма­сы­ның поэзия те­гін­де орын алуын­да жа­тыр. Ли­ри­ка жан­ры ар­қы­лы фи­ ло­со­фия­лық та­қы­рып­тар­ға ба­руы да, қа­зақ хал­қы­ның сөз өне­рі­не де­ген ерек­ше ықы­ла­сы мен ха­лық­ты тү­зе­ту­дің, тәр­биелу­дің, ту­ ра жол­ға са­лу­дың, өмір­дің хақ жо­лын көр­се­ту­дің құ­ра­лы ре­тін­де қол­да­ныл­ған­ды­ғы­нан те­рең тол­ға­нып, жи­нақ­тау­дан, қо­ры­тын­ды­ лаудан туын­да­ған ой­лар деп айт­сақ бо­ла­тын­дай. Не­гіз­гі ав­тор­ лық ст­ра­те­гия оның қо­ғам­дық ст­ра­те­гиясы­мен ас­та­сып жа­тыр. Фи­ло­со­фия­лық дис­курс­ке те­рең ба­руы да өмір­дің сы­ры жө­нін­де тек же­ке ба­сы ға­на ойла­нып қой­май, тың­дау­шы қауымы да ойла­ нып, өз өмір­лік ст­ра­те­гияла­рын қайта қа­ра­сын, жақ­сы­ға, хақ­қа қа­рай ұм­тыл­сын де­ген ниет жа­тыр. Ұлы Әб­ді­рах­ман­ның өлі­мі дү­ние, өмір, жа­ра­ты­лыс, өлім де­ген дү­ниелер­ге ой кө­зі­мен қайта қа­рауға, са­ра­лап, тү­сі­ну­ге тал­пын­дыр­ға­нын да ес­тен шы­ғар­мауы­ 85

мыз ке­рек. Бәл­кім, ма­хаб­бат­қа, сүйіс­пен­ші­лік­ке то­лы әке, ақын жа­ны пер­зен­ті­нің өлі­мін дұ­рыс ба­ғам­дап, оның тір­ші­лі­гі­нің ор­ нын тол­ты­ру үшін де осын­дай ой­лар­дың же­те­гін­де бо­луы да мүм­ кін. Ойда шек бол­майтыны сияқ­ты, та­ным да шек­сіз. Ақын­ның өмір мен өлім ту­ра­лы ойла­ры ақи­қат­қа жа­қын. Атал­мыш өле­ ңін­де фи­ло­со­фия­лық дис­курс­пен қа­тар, та­би­ғат­тық дис­курс­те­гі ойла­ры да қа­тар өр­бі­ген. Өл­се өлер та­би­ғат, адам өл­мес, Ол бі­рақ қайт­ып ке­ліп, ой­нап-күл­мес. «Ме­ні» мен «ме­ні­кі­нің» ай­рыл­ға­нын «Өл­ді» деп ат қой­ып­ты өң­кей біл­мес.

Абай­дың шы­ғар­ма­шы­лы­ғын зерт­теу­де қай са­ла бол­ма­сын ал­ғаш­қы пі­кір айт­ып, тұ­жы­рым­да­ған, тал­да­ған, ғы­лы­ми тү­сі­нік бер­ген М.Әуе­зов бол­са, кейін­гі зерт­теу­ші­лер де абайтану­дың не­ гі­зін сал­ған ға­лым пі­кір­ле­рін өр­бі­те­тін­дік­те­рі бар. «Осы өлең­нің ал­ғаш­қы шу­ма­ғын­да Абай жа­ра­ты­лыс ту­ра­лы дуа­лизм жо­лын­ да. Әри­не, ол дуа­лизм Ев­ро­па­да Де­ка­рт­тың фи­ло­со­фия­сын­да да аң­ға­ры­ла­ды. Бі­рақ Абай мұ­сыл­ман­шы­лық шар­ты­нан ке­ле­сі шу­ мақ­тың соң­ғы екі жо­лын­да та­ғы да шы­ғың­қы­рап ке­те­ді. Оның айт­уын­ша, өл­мейтұғын ой ме­нен өш­пейт­ін сөз, өнер мұ­ра қал­ дыр­ған адам өл­мей­ді екен. Ис­лә­мият­тың үй­рет­ке­ні мүл­де бұл емес» [19, 160], – деп ға­лым ақын­ның та­би­ғат­тық дис­курс­те айт­ ыл­ған ойла­ры­на те­рең тал­дау­лар жа­са­луы ке­рек­ті­гін аң­ғар­та­ды. Осы шу­мақ­ты фи­ло­соф Ғ.Есім бы­лай­ша тар­қа­та­ды: «Ол та­би­ғат өле­ді, адам өл­мей­ді де­ген қа­ғи­да ұс­тан­ған. Мұ­ны қа­лай тү­сі­ну­ ге бо­ла­ды. Адам да та­би­ғат­тың же­мі­сі, со­ның тө­сін­де өніп-өс­кен са­на­лы тір­ші­лік иесі екен­ді­гі ту­ра­лы пі­кір Абай­ға дейін бел­гі­лі бол­ған. Ақын оны қа­был­дап отыр, яғ­ни адам да та­би­ғат, сон­да өле­тін адам­ның «тә­ні». Осы адам­ның та­би­ға­ты, яғ­ни тә­ні жал­ған ғұ­мыр­лық. ...Осы­лай­ша Абай жал­ған ғұ­мыр­дан мәң­гі­лік ғұ­мыр­ға ой сал­ ған. Оның айт­уын­ша адам­ның тә­ні өл­ген­нен кейін, ол «адам ой­ нап кү­ліп қайт­ып кел­мес» дей­ді. Жал­ған ғұ­мыр жал­ған­ды­ғын жа­сай­ды. Адам­ның та­би­ға­ты өле­ді. Адам бол­мы­сы­ның бір құ­бы­ лы­сы мәң­гі­лік­ке жа­бы­ла­ды. Бір адам о дү­ниелік бол­са, ор­ны­на дү­ниеге жа­ңа ұр­пақ ке­ле­ді. Бұл әлем­дік заң­ды­лық, оның сы­ры­ на еш­кім жет­кен емес. Сы­ры­на же­те ал­ма­ған дәр­мен­сіз са­на осы 86

адам­ның о дү­ниелік бо­лу­ын да Абай айт­қан­дай біл­мес­тік­тен «өл­ ді» деп са­на­ған. Тән­нің өлуі, жан­ның кеуде­ден шы­ғуы адам­ның ру­хы­ның өл­ге­ні емес. Ақын «мен» өл­ген­мен «ме­ні­кі» өл­мек жоқ дей­ді» [29, 83]. Абай қа­зақ өр­ке­ние­тін­де адам­та­ну­ға жол сал­ған ал­ғаш­қы ой­ шыл­дар­дың бі­рі. Ақын адам бол­мы­сын, жа­ра­ты­лы­сын та­ну ар­қы­ лы Жа­ра­ту­шы, ға­лам­ды та­ну­ға тал­пы­на­ды. Бол­мыс пен өмір­дің құ­пия сы­ры мен мақ­са­тын тү­сі­ну­ге ты­ры­са­ды. Ав­тор­дың «ме­ні» мен «ме­ні­кі» деп ар­найы қа­рас­ты­рып отыр­ған тұ­жы­рым­да­ры қа­ зір­гі таң­да да фи­ло­со­фия, теоло­гия, пси­хо­ло­гия­ның зерт­теп отыр­ ған өзек­ті мә­се­ле­ле­рі. Осы са­ла­лар­да том-том бо­лып жа­зыл­ған ең­бек­тер бол­ға­ны­мен, адам­зат әлі күн­ге дейін өмір мен жа­ра­ты­ лы­сы­ның сы­рын ұғы­на ал­ған жоқ. Жал­пы адам­зат­тың осы сұ­рақ­ ты ұғы­нуы мүм­кін дү­ние ме? Осы мә­се­ле­ге әлем­де бас қа­ты­рып жат­қан адам­дар бар ма? Жә­не осы сыр мен мән олар­ға ке­рек пе? Бұл сауал­дар Абай­дың за­ма­ны ал­дын­да да тұр­ды, біз­дің за­ма­ны­ мыз­да да өт­кір тұр. Алай­да жауап қа­ту­ға кү­міл­жи­тін­ді­гі­міз та­ғы бар. Адам­зат қо­ға­мы­нан кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­дай, ал­дың­ғы қа­тар­ ға «са­на­ны тұр­мыс би­лей­ді» де­ген идея шы­ға­ты­ны бай­қа­ла­ды. Тек қа­зақ хал­қы емес, адам­зат ба­сын­да­ғы осы дра­ма­ти­зм­ге то­ лы хал­ді ақын кө­ре бі­ліп, ой қо­ры­тып, сы­рын тү­сі­ну­ге жә­не оны қа­был­дау­шы­ға жет­кі­зу­ге ты­ры­са­ды. Қа­зір­гі қо­ғам­да­ғы адам­зат ақын айт­ып отыр­ған «ме­ні­кі» ұғы­мын­да тек ма­те­ри­ал­дық бай­лық жи­нау мен сол бай­лық­қа ұм­ты­лу деп тү­сі­не­тін­дік­те­рі жа­сы­рын емес. Ав­тор «мен» мен «ме­ні­кі» диа­лек­ти­ка­лық бір­лік­те­рі­не па­ рал­лель­дер жүр­гі­зіп, осы екі ка­те­го­рияны ар­найы сөз етуі де те­гін емес. Се­бе­бі адам­зат осы екі па­рал­лель­дің ара­қа­ты­на­сын дұ­рыс ба­ғам­дап, сал­мақ­тап ал­са, сон­да ға­на олар­дың өмір­лік ұстаны­мы мен жол­да­ры ту­ра бол­мақ. «Мен­нің» қа­ді­рі­не, бай­ыбы­на жет­пей, кө­ңіл бөл­мей, тек «ме­ні­кі­нің» ың­ғайы­мен өмір сү­ру баян­сыз бо­ ла­тын­ды­ғын аң­ғар­ту­ды мақ­сат тұт­қан­дай. Ав­тор поэти­ка­лық са­ на­ның, поэти­ка­лық ой­лау­дың шең­бе­рін­де қа­лып отыр жә­не өзі­ нің көз­де­ген, айт­қы­сы кел­ген ойын, жет­кіз­гі­сі кел­ген «ко­дын» ақ­та­рып ашық көр­сет­пей­ді, қа­был­дау­шы­ның өзі­нің ойла­ну­ына, әлем­нің, жа­ра­ты­лыс­тың, өмір­дің сы­рын ба­ғам­дау­ға же­те­леп оты­ ра­ды. Қа­был­дау­шы­ның бой­ын­да ойла­ну үде­рі­сі­нің қа­лып­та­су­ын көз­дейді. Абай­дың «ме­ні» мен «ме­ні­кін» фи­ло­соф­тар бы­лай­ша тал­дайды: «Абай­дың «ме­нін­де» үш мән бар, олар тән, жан, рух. Тән жал­ған­дық, ол биоло­гиялық заң­ды­лық­тар­дан тұ­ра­ды. 87

«Мен» де­ген адам бол­мы­сын бей­не­лейт­ін фи­ло­со­фия­лық ұғым, де­мек, ол тек тән­ге не­ме­се жан­ға қа­тыс­ты емес, ол рух­тың өл­ше­мі. «Мен» тән мен жан, рух­тың син­те­зі. Ақын­ның «ме­ні» тән, жан жә­не рух­тың өт­кін­ші­лік си­па­тын біл­ді­ре­ді. Тән өл­ген соң жан мен рух өз­ге күй­ге кө­ше­ді. Ен­ді «ме­ні» мен «ме­ні­кі» айры­ ла­ды. Та­би­ғат (тән) өл­ген соң жан мен рух өз­де­рі­не өз­ге­ше өмір сү­ру фор­ма­сын із­дей­ді. Тән­нен ай­рыл­ға­ны­мен олар объек­тив­тік маз­мұн­да­рын жой­май­ды. Ке­рі­сін­ше, олар мәң­гі­лік маз­мұн­ға ие бо­лып, шек­сіз шын­дық­пен бі­рі­гіп ке­те­ді» [29, 84]. Абай­дың «ме­ні» мен «ме­ні­кі» ұғым­да­ры­ның бір­не­ше кон­ текс­те түр­лі ұғым­дар­ға ие бо­ла­ты­ны та­ғы бар. Оны ақын­ның та­ би­ғат­тық дис­курс­те жа­зыл­ған «Көк тұ­ман – ал­дың­да­ғы ке­лер за­ ман» де­ген өле­ңін тал­дау ба­ры­сын­да кө­ру­ге бо­ла­ды. Көп адам дү­ниеге бой ал­дыр­ған, Бой ал­ды­рып, ая­ғын көп шал­дыр­ған. Өл­ді деу­ге сыя ма, ой­лан­дар­шы, Өл­мейтұғын ар­ты­на сөз қал­дыр­ған.

Осы тұс­та ақын жо­ға­ры­да өзі­нің айт­ып өт­кен кон­цеп­циясын тар­қа­та тү­се­тін­дей. Ақын қан­ша­ма те­рең фи­ло­со­фия­лық, жа­ ра­лы­стану­шы­лық ой­лар­ға ерік бе­ріп, түп­сіз­дің те­ре­ңі­не сүң­гіп отыр­ға­ны­мен, өмір­ден, әлеу­мет тір­ші­лі­гі­нен көп ұза­май­ды. Фи­ ло­со­фия­лық ойды адам­зат өмі­рі­мен па­рал­лель алып оты­ра­ды. Не­ге көп адам дү­ниеге бой ады­ра­ды? Олар­дың дү­ниеге бой ал­ ды­руы дұ­рыс па? Не­ге дү­ниеге бой ал­дыр­ған адам­дар­дың бә­рі ая­ғын көп шал­ды­ра­ды? «Дү­ниеге бой ал­ды­ру» – тән­нің, нәп­сі­нің же­те­гін­де ке­ту де­ген сөз бе? Тән құ­мар­лы­ғы­на ұм­ты­лу, тән­нің ға­ на құ­ма­рын қа­на­ғат­тан­ды­ру де­ген мә­се­ле­лер жат­қан сы­ңай­лы мә­ се­ле­нің төр­кі­нін­де. Ақын­ның бұл жер­де қол­да­нып отыр­ған тә­ні, тән құ­мар­лы­ғы – «ме­ні­кі» де­ген ұғым­да айтылып отыр. Де­мек «мен­ге», жан­ға емес «ме­ні­кі­не», тән­ге ұм­тыл­ған адам­дар кө­бі­не өмір­де ада­са­тын­дық­та­ры­нан ха­бар­дар етіп отыр. Ал өмі­рін тек тән құ­мар­лы­ғы­на, дү­ние, ма­тиериал­дық бай­лық пен нәп­сі­сі­не бой ал­дыр­май, жан құ­ма­рын бас­шы­лық­қа ұстанып тір­ші­лік етіп, сол жол­да ең­бек ет­кен­дер «ар­ты­на өл­мейтұғын сөз қал­дыр­ған­ дар» са­на­ты­на жат­қы­зыл­ған. Дәл осы шу­мақ­та, осы кон­текс­те не­гіз­гі идея адам­зат тір­ші­лі­гін­де не нәр­се­нің баян­ды, мәң­гі­лік мәр­те­бе­ге ие бо­ла­тын­ды­ғы ға­на емес, адам­ның қай жол­ды таң­дап ала­тын­ды­ғы тө­ңі­ре­гін­де бол­са ке­рек. Тән мен жан­ның, тән мен 88

жан құ­мар­лы­ғы­ның әлеу­мет­тік си­па­тын айт­ып отыр­ған сы­ңай­лы. Тән құ­ма­рын күйт­те­ген адам­ның өмі­рі баян­сыз, ал жан құ­ма­ры­ мен өмір сүр­ген адам­ның өмі­рі баян­ды, мәң­гі­лік. Он­да да сен өз хал­қы­на қыз­мет ет­кен, ту­ра жол­ға ша­қыр­ған, адам­зат­ты адам­гер­ ші­лік жол­ға бас­та­ған мәң­гі­лік сөз айта біл­сең ға­на. Кез-кел­ген сөз «өл­мейт­ін» сөз­дің қа­та­ры­на жат­пайтыны бел­гі­лі. Бұл өл­мейт­ ін сөз Ал­ла­ның сө­зі­мен ас­та­сып жат­қан, адам­зат­ты хақ жол­ға бас­ тайт­ын асыл сөз бо­луы ке­рек. Ға­лым Ғ.Есім «ме­ні» мен «ме­ні­кі» ұғым­да­рын тал­дау­да, оқыр­ман­ды ша­тас­ты­ра­тын тұс­та­ры кез­де­се­ді: « «Мен» жой­ыл­ ған­мен «ме­ні­кі» жой­ыл­мақ емес. «Ме­ні­кі» жой­ыл­са, өмір­дің мә­ні бұ­зыл­мақ, сүр­ген өмі­рі­міз, ат­қар­ған ісі­міз, жа­са­ған жақ­сы­лы­ғы­ мыз, өсір­ген ұр­па­ғы­мыз бә­рі-бә­рі қа­жет­сіз бо­лып қал­ған бо­лар еді. Жоқ, олай емес, «мен» (та­би­ғат) өл­ген­мен, «ме­ні­кі» (рух) өл­ мек емес» [29, 85],- деп ой­шыл ойла­рын тар­қа­ту­да жүйелі­лік­ті сақ­та­маудан, кон­текс­тің бай­ыбы­на бар­май жаң­сақ­тық­қа жол бе­ ріл­ген. Дү­ниеге бой ал­ды­ру, дү­ние, бай­лық, нәп­сі ауруы­мен ауыру бұл «мен­нің» әре­ке­ті ме, «ме­ні­кі­нің» бе? Әри­не, «ме­ні­кі» (тән) туын­да­тып отыр­ған дү­ние. Ақын­ның осы идеяла­ры­на қа­тыс­ты мей­лін­ше дұ­рыс тал­дау­лар­ды абайтану­шы ға­лым М.Мыр­зах­ме­ тұлы­ның зерт­теу­ле­рі­нен та­ба­мыз. Кім жү­рер тір­ші­лік­ке кө­ңіл бер­мей, Ба­қи қой­мас фә­ни­дің мі­нін көр­мей. Мі­ні қай­да еке­нін бі­ле ал­мас­сың, Те­рең ой­дың тел­мі­ріп со­ңы­на ер­мей.

Абай өзі­нің бұл өлең­ді жа­зу­да­ғы не­гіз­гі дис­кур­сы­нан айны­ май­ды, ауыт­қы­май­ды. Өлең­де айтылып отыр­ған те­рең ой­лар­дың ағы­мы ав­тор­ды түр­лі ой­лар­ға алып ке­туіне, не айт­қан ойын те­ рең тар­қа­тып тү­сін­ді­рем деп көп­ке со­зып, шұ­быр­туына да бо­лар еді, бі­рақ ақын олай ет­пей­ді, төрт қа­на шу­мақ­пен шек­те­ле­ді. Осы төрт шу­мақ ар­қы­лы адам­зат өмі­рі­нің не­гіз­гі кре­до­сы, те­мір­қа­ зы­ғы ту­ра­лы идея­ның ба­сын қай­ыра­ды. Ақын­ның әр­бір айт­қан сө­зі те­рең бі­лім­мен, ой­шыл­дық­тан шы­ғып отыр. Әр сө­зі­нің ас­та­ рын­да өте үл­кен ас­тар, под­текст жа­тыр жә­не үл­кен со­ны идеяны жет­кі­зіп отыр. «За­ман­ға жа­ман күй­ле­мек» де­мек­ші, өмір бол­ған соң тір­ші­лік­ке кө­ңіл бөл­мей, оған күй­ле­мей еш­кім жү­ре ал­май­ ды, мәң­гі­лік өмір мен жа­ра­ту­шы Ал­ла бұл жал­ған, сы­нақ өмір­де­гі адам­дар­дың, тір­ші­лік­тің мі­нін кө­ре­ді. Ал сол тір­ші­лік­тің бұр­қы­ 89

ра­ған қа­за­нын­да бүл­кіл­деп жү­ріп, өзің­нің әре­ке­ті­не ба­ға бе­руін, адас­тың ба, ту­ра жол­ды жүр­сің бе оны ба­ғам­дау­дың өте қиын да күр­де­лі екен­ді­гін ес­кер­тіп өте­ді. Абай осы тұс­та да адам­зат­ты те­ рең ойға ша­қы­ра­ды. Те­рең ой де­ге­ні­міз – ақыл, бі­лім, ғы­лым­мен ке­лер бол­са ке­рек. Бұл тұс­та ав­тор ғы­лым мен бі­лім­нің бар­лық түр­ле­рін, яғ­ни Ал­ла­ның ғы­лы­мы, Адам­ның ғы­лы­мын да көз­деп отыр. Те­рең ой – cопы­лық ілі­ми ка­те­го­рия да бо­лып есеп­те­ле­ті­ні хақ. Алай­да бұл кон­текс­те ав­тор бар­ша адам­зат­тың Жа­ра­ты­лыс пен Жа­ра­ту­шы­ның те­рең сы­ры­на, құ­пиясы­на, адам­зат өмі­рі­нің мә­ні мен ма­ғы­на­сы­на кө­ңіл ау­дар­ту үшін эти­ка­лық, фи­ло­со­фия­ лық ма­ғы­на­да айт­ып отыр­ған­ды­ғы аң­ға­ры­ла­ды. Адам­зат осы мә­се­ле­нің бай­ыбы­на жет­пей, ма­ңы­зын тү­сін­бей іс­те­ген әре­кет­ те­рі­нің бә­рі бос бе­кер­ші­лік­тей кө­рі­не­ді. Адам­зат қым-қи­ғаш тір­ ші­лік­тен ба­сын бір сәт кө­те­ріп, біз кім­біз, не үшін жа­ра­тыл­дық, не үшін өмір сү­ре­міз де­ген дү­ние мен жа­ра­ты­лыс­тың дис­кур­сы­на тоқ­та­лып, ойла­нып өт­кен-кет­ке­ні са­ра­лап, бо­ла­ша­ғы­на көз жі­бе­ ру­ді қол­ға алуы ке­рек. Ақын сө­зі тек өз за­ман­дас­та­ры­на, за­ма­ны­ на ға­на ба­ғыш­та­лып отыр­ған жоқ, ав­тор­дың са­на­да­ғы ин­туитив­ ті, ква­зи ны­са­ны, ад­ре­са­ты, си­му­ляк­ры бо­ла­тын­ды­ғын ес­ке тү­ сір­сек, бү­гін мен бо­ла­шақ­қа да ба­ғыш­та­лып айтылып отыр жә­не бү­гін де бұл мә­се­ле өте өзек­ті. Абай айт­қан те­рең ой­дың со­ңы­на ер­ме­ген­дік­тен, жал­ған өмір­дің мі­нін аң­да­май, тек тән құ­мар­лы­ ғы­на құ­нық­қан жағ­дайы­мыз бар. Ав­тор тың­дау­шы­сы­на өмір сү­ ру­дің те­ті­гін, жо­лын нұс­қап отыр жә­не оны өт­кір тіл­мен ашу­ға са­лып емес, са­быр­лы, са­ли­қа­лы түр­де жет­кіз­ген. Өлең­нің соң­ғы шу­ма­ғын адам­зат­тық дең­гей­ден, өз дін­дес­те­рі­нің дең­гейіне тү­сіп, ой­шыл­дық ойла­рын баян­даумен аяқ­тай­ды: Дү­ниеге дос ақи­рет­ке бір­дей бол­мас, Екеуі тап бір­дей боп ор­ны­ға ал­мас. Дү­ниеге ын­тық, мәғ­шар­ға амал­сыз­дың Има­нын тү­гел деу­ге ау­зым бар­мас.

Абай осы шу­мақ­та да өзі­нің илә­һият­та­ғы тен­ден­циялық ойла­ рын жет­кіз­ген. «Дү­ниеге дос» ұғы­мы­ның ас­та­рын­да үл­кен ма­ғы­ на­лар жа­тыр. Дү­ние қы­зы­ғы­на күй­ле­ген, дү­ниеде ман­сап, атақ, бай­лық, дә­ре­же­ге қуып, нәп­сі­нің же­те­гі­не ке­тіп, тек тән қы­зы­ғын күйт­тейт­ін­дер, тек дү­ние қы­зы­ғы­на бой ал­дыр­ған­дар, адам өмір­ ге бір рет қа­на ке­ле­тін­дік­тен ба­рын­ша ра­хат­қа ба­тып, сауық-сай­ ран­ды, сал­та­нат­ты өмір сү­руі ға­на ке­рек деп өмір сү­ре­тін­дер­ді 90

ақын «дү­ниеге дос» деп атап отыр­ған­ды­ғы те­гін емес. Дү­ниеге дос адам, ақи­рет­ке де сон­дай дос бо­ла ал­май­ды. Екеуі бір-бі­рі­не қа­ра­ма-қай­шы дү­ниелер. Тіп­ті бұл тек ді­ни тұр­ғы­дан ға­на емес, эти­ка­лық-мо­рал­дық тұр­ғы­дан да үй­лес­пейт­ін дү­ниелер. Абай жә­ не та­ғы бір дү­ниенің ба­сын ашып отыр, ол дү­ниеге де дос бо­лам, ақи­рет­тің де қа­мын жа­сай­мын де­ген пы­сы­қай­лар­дың ниеті де іс­ке ас­пайт­ын­ды­ғын ай­ғақ­тайды. Мо­раль­дық тұр­ғы­дан ба­сым­ дық ақи­рет­ке дос­тық­қа бе­рі­лу ке­рек­ті­гін мең­зейт­ін­дей. Алай­да Абай­дың та­ны­мын­да­ғы «ақи­рет­ке дос бо­лу» дү­ниені тәрк етіп, тек ақи­рет­тің күйін күйт­теу емес­ті­гін кө­зі қа­рақ­ты адам тү­сі­не­ тін бол­са ке­рек. Ақын өзі­нің бай­ыр­ғы ақыл­ды­лық пен сал­қын қан­ды­лы­ғы­на са­лып «мі­не, бы­лай іс­те» деп өз пі­кі­рі­не мәж­бүр­ ле­мей, кон­цеп­цияны ор­та­ға жай­ып са­лып, іс­тің ақ-қа­ра­сын өзін шеш, өзін анық­та деп тың­дау­шы­сын та­ғы да тал­дау, таң­дау, ше­ шім қа­был­дау­дың ал­ды­на қояды. Де­мек тың­дау­шы­сын та­ғы да пси­хо­ло­гия­лық, фи­ло­со­фия­лық, мо­раль­дық, илә­һият­тық тұр­ғы­ дан тәр­бие­леп отыр де­ген сөз. «Дү­ниеге дос, ын­тық» адам­ның има­нын то­лық деу­ге бол­майт­ын­ды­ғын ба­са айт­уы ар­қы­лы, иман де­ген мә­се­ле­лін өзі­нің сим­биоз, син­те­ти­ка­лық, ке­шен­ді мә­се­ле екен­ді­гін аң­ғар­та­ды. Осы тұс­та ақын өлең­де­рі­нің идеясы­ның ді­ни си­па­ты­нан гө­рі, эти­ка­лық, мо­раль­дық си­па­ты жо­ға­ры тұр­ ған­ды­ғын кө­ре­міз. Дог­ма­лық се­нім­де­гі өз за­ма­нын­да­ғы тың­дау­ шы­сын, ді­ни тұр­ғы­дан бір қор­қы­тып, ой­лан­ды­рып алу үшін де ано­ло­гиялар­ды пай­да­лы­нып отыр­ған­ды­ғын тү­сі­не­міз. Қуа­ныш, те­бі­ре­ніс­пен қа­тар қор­қы­ныш­тың да ка­тар­сис­тік аф­фек­ті­сі, пси­ хо­ло­гия­лық әсе­рі бо­ла­ты­ны бел­гі­лі. Абай за­ма­ны­ның қа­за­ғы бір қо­рық­са, мәғ­шар аза­бы­нан қор­қуы мүм­кін. Ақын оны бір­не­ше өлең­де­рі мен қа­ра­сөз­де­рін­де де айт­ып өт­кен бо­ла­тын. Пси­хоэмо­ циялық әсер ету ар­қы­лы, яки мәғ­шар кү­ні­нен қор­қы­ту ар­қы­лы, тың­дау­шы қауым­ды дұ­рыс жол­ға тү­сі­ру­дің, үгіт­теу­дің тә­сі­лі ре­ тін­де де тү­сі­ні­луі қа­жет. Ді­ни се­нім құ­ры­лым­да­рын да эти­ка­лық мақ­сат­та пай­да­лан­ған. Бұл тұс­та ака­де­мик М.Әуе­зов ақын ст­ра­ те­гиясын дөп ба­сып кө­ре бі­ліп, ба­ғам­да­ған: «Қо­ғам мі­нін айт­ып, қат­ты сы­нап-ше­неумен сол қо­ғам мү­ше­ле­рі бол­ған же­ке адам­дар­ ды тү­зе­гі­сі кел­ген­дей, бар­лық оқу­шы­ның да бар­ша­сын өлең сө­зі­ мен тү­зеп ал­мақ. Өзі біл­ген кі­тап­тар­дан ал­ған адам­гер­ші­лік, гу­ ма­нис­тік, бұ­қа­ра­шыл­дық идея­лар­ға қо­са, өз хал­қы тұ­ты­нып жүр­ ген дін­нің де ке­рек­ке жа­райт­ын жақ­та­рын алып, өзі­нің ұс­таз­дық, тәр­бие­лік ке­ре­гі­не жа­ра­ту­ға ты­ры­са­ды. Ал ұс­таз­дық, әлеу­мет­тік 91

та­ла­бы­ның түп мақ­са­ты – же­ке адам­дар­ды жа­ман­шы­лық­та­ры­нан арыл­тып, сол ар­қы­лы за­ма­нын­да­ғы қауым-қо­ға­мын жә­не бар хал­ қын тү­зеп өз­ге­рт­пек бо­ла­ды» [19, 175]. Ақын сө­зі осын­дай эти­ка­ лық, пе­да­го­ги­ка­лық, мо­раль­дық дис­курс­те де, та­за илә­һият­тық, фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те де орын­ды, ту­ра шық­қан. Се­бе­бі оның айт­қан ойла­ры­ның бә­рі де кә­міл дін мен ғы­лым­ның, фи­ло­со­фия­ ның, мо­раль­дің қай­на­ры­нан туын­дап отыр. Бұл тұс­та Абай өзін дін ойшы­лы, біл­гі­рі, қай­рат­ке­рі ре­тін­де өзін то­лық көр­се­те ал­ған. Ақын­ның фи­ло­со­фия­лық та­ны­мын біл­ді­ре­тін, фи­ло­со­фия­ лық пен эти­ка­лық дис­кур­сы ас­тас­қан ке­ле­сі бір түйін­ді өле­ңі 1897 жы­лы жа­зыл­ған – «Көк тұ­ман – ал­дың­да­ғы ке­лер за­ман» өле­ңі. Абай осы өле­ңін­де қа­зақ­тың ді­ни та­ны­мы мен фи­ло­со­ фиясы көк­жие­гін ке­ңейте оты­рып, же­ке­ле­ген мә­се­ле­лер­де ғы­лы­ ми тұр­ғы­дан те­рең­деп, ойын тар­қа­тып айта оты­рып, дін­нің ст­ ра­те­гиясы мен мақ­са­тын адам­гер­ші­лік да­му­дың ст­ра­те­гиясы мен функ­циясы­на са­бақ­тас­ты­ра­ды. Әлеу­мет­тік ор­та­да­ғы мұ­сыл­ман адам­ның түр­ші­лік ету ко­де­кс­те­рін бел­гі­леп бе­ре­ді. Ав­тор өзін ис­лам ді­ні­нің не­гіз­гі шарт­та­ры­на сай о дү­ниеге ила­на­тын­ды­ғын жә­не осы о дү­ниеде­гі өмір мәң­гі­лік өмір екен­ді­гін, бұ дү­ниеде­гі іс­те­ген іс-әре­кет­те­рін мен ниеті­не, жан дү­ниене сай сы­ба­ғаң­ды ала­тын­ды­ғың­ды жа­за­ды. Ту­мақ бар да, өл­мек бар, бі­рақ адам­зат қо­ға­мы өл­мек­тің ба­рын ұмы­тып, мәң­гі өл­мейт­ін­дей, дү­ниеге той­ май жан­та­ла­сып, сол жол­да түр­лі жол­сыз әре­кет­тер жа­сайтығы да ав­тор­ға аян. Ав­тор са­быр­лы қа­лып­пен хал­қын ойла­ну­ға ша­қы­ рып отыр. Ке­ле­сі тұс­та осы адам­зат өмі­рі­нің не­гіз­гі кре­до­да­сы­на та­ғы айна­лып тоқ­та­ла­ды жә­не бұл тұс­та ал­дың­ғы айт­қан өлең­де­ рін­де­гі ойын, тар­қа­та тү­се­ді: Ақыл мен жан – мен өзім, тән – ме­ні­кі, «Ме­ні» мен «ме­ні­кі­нің» ма­ғы­на­сы – екі. «Мен» өл­мек­ке тағ­дыр жоқ әуел бас­тан, «Ме­ні­кі» өл­се өл­сін, оған бе­кі.

«Өл­се өлер та­би­ғат, адам өл­мес» де­ген өле­ңін тал­дау ба­ры­ сын­да ака­де­мик Ғ.Есім «мен» (та­би­ғат), «ме­ні­кі» (рух) деп тал­ да­ған­ды­ғы­на тоқ­тал­ған­быз. Ақын «мен» мен «ме­ні­кі» ұғы­мы­на осы ара­да то­лық тү­сі­нік бе­ре­ді, де­мек ақын екі өлең­де қол­дан­ ған ұғым­да­рын екі под­текс­те екі түр­лі ма­ғы­на­да айт­ыл­ған деп са­наудың қа­же­ті жоқ­тай кө­рі­не­ді. Бұл тұр­ғы­да тал­да­ған­да Абай­ 92

дың «тән», «ме­ні­кі» деп қол­да­нып отыр­ған ұғы­мы тек адам­ның та­би­ға­тын, биоло­гиялық си­па­тын қа­на емес, әлеу­мет­тік қа­ты­нас­ та­ғы әре­ке­тін, мо­ти­ва­ция­сын да біл­ді­ре­тін­ді­гін ес­ке­руі­міз ке­рек. Ақын­ның осы өлең­де әлем­дік поэзияда бұ­рын те­рең айтыла қой­ ма­ған, со­ны кон­цеп­циясы адам­ның мә­ні ре­тін­де оның тек биоло­ гиялық жа­нын ға­на емес, сол жан­ға мән бе­ріп, құ­нар­лан­ды­рып тұ­ра­тын ақыл ка­те­го­рия­сын бір­лік­те қа­рас­ты­руы бол­са ке­рек. Ав­ тор­дың бұл кон­цеп­циясын ға­лым М.Мыр­зах­ме­тұлы өте орын­ды ба­ға­ла­ған: «Мұн­да да Абай пі­кі­рі сырт­тай қа­ра­ған кі­сі­ге екі ұш­ ты кө­рі­не­ді. Бі­рақ мұн­да­ғы ой­дың сал­ма­ғы әрі осы ара­да «жан» сө­зі­не түс­пей, бі­рін­ші тұр­ған «ақыл» сө­зі­не ауаты­нын ерек­ше қа­да­ға­лау ке­рек деп бі­ле­міз. Әр­бір сө­зін таң­дап, тал­ғап ба­рып ма­ғы­на­сы­на қа­рай қол­да­ны­ла­тын сөз міс­ке­рі Абай «ақыл» сө­зін жай­дан сай ал­ды­ға са­лып отыр­ған жоқ. Сө­зі­не ар­найы мән бе­руі се­беп­ті айтылар ой­дың бар сал­ма­ғын со­ған қа­рай ауда­рып отыр­ ға­ны аң­ға­ры­ла­ды. Өз ойы­ның төр­кі­нін же­те тү­сін­ді­ру үшін, әрі тың­дау­шы на­за­рын осы сөз­ге ауда­ру мақ­са­ты­мен «ақыл» сө­зі­не үс­те­ме­ле­те сал­мақ ар­та­ды. «Ақыл» сө­зін «жан» де­ген сөз­дің си­ но­ни­мі, ба­ла­ма­сы ре­тін­де ата­ла­ты­нын аң­ғар­та­ды. Яғ­ни Абай­дың өлең тек­сін­де «ақыл» сө­зі­не елеу­лі ма­ғы­на­лық сал­мақ ар­ту­ын­да ойла­нар­лық­тай сал­мақ­ты ма­ғы­на­сы бар. Мұн­да ақын на­за­рын ауда­рып отыр­ған ше­шу­ші нәр­се жан («мен») емес, ке­рі­сін­ше сол сөз­ге ба­ла­ма ре­тін­де жан қуаты ар­қы­лы қор­ла­ну­дан пай­да бо­ла­тын «ақыл­да» (бі­лім, ғы­лым) жа­тыр. «Өл­мейтұғын ар­ты­на сөз қал­дыр­ған» де­ген ой төр­кі­ні «Көк тұ­ман – ал­дың­да­ғы ке­лер за­ман» өле­ңін­де­гі бі­лім, ғы­лым, ой-са­на­ның ба­ла­ма­сы ре­тін­де «ақыл» сө­зі­не бе­ріл­ген ұғым­мен өзек­тес бір бү­тін нәр­се­ге тұ­та­ сып ке­те­ді» [32, 49]. Де­мек бұл өле­ңін­де де ав­тор жан ар­қы­лы та­ни­тын ақыл­дың, бі­лім­нің, ғы­лы­мы­ның ма­ңы­зын, оның адам­зат қо­ға­мын­да­ғы алар ор­ны мен ат­қа­рар қыз­ме­ті­нің елеу­лі­лі­гін пай­ ым­даудан ке­ліп туын­да­ған ойды ор­та­ға са­лып отыр. Ға­лым Ғ.Есім ақын­ның ««Мен» өл­мек­ке тағ­дыр жоқ әуел бас­ тан» де­ген жо­лын тал­дау ба­ры­сын­да әде­биет­та­ну­шы­лық өре­сі­нің қан­дай екен­ді­гін де бай­қа­тып өте­ді: «Абай «мен» де­ген­ді айт­қан­ да еш­қан­дай ли­ри­ка­лық ге­рой емес, нақ­ты­лы өзі ха­қын­да айт­ып отыр. «Мен» өл­мек­ке тағ­дыр жоқ әуел бас­тан» де­ген­де Абай нақ­ ты­лы өзі ту­ра­лы айт­қан» [29, 115]. Өлең­нің кон­тек­сі­не сүйе­нер бол­сақ, ав­тор өз же­ке «ме­нің» емес, адам­зат­тық тұр­ғы­да­ғы «мен» ұғы­мын сөз етіп отыр­ған­ды­ғы анық. Ақын дәл өзі­нің ру­ха­ни «ме­ 93

ні» ту­ра­лы айт­ып отыр де­ген қо­ры­тын­ды, Абай­дың сти­лі­не мүл­ де жат дү­ние. Жал­пы Абай­дың бір­не­ше ав­то­биог­ра­фия­лық ар­нау өлең­де­рі­нен бас­қа (Әб­ді­рах­ман, Ос­пан­ға ар­нал­ған) өлең­де­рін­де же­ке өзі­нің биог­ра­фия­лық тұр­ғы­сы­нан сөз айт­пайт­ын­ды­ғы нар­ ра­то­ло­гия­лық поэти­ка­мен шұ­ғыл­да­нып жүр­ген зерт­теу­ші­лер­ге аян. Кон­текс­те «мен» сө­зі бір­не­ше рет кез­де­се­ді, бас­тап­қы ма­ ғы­на «ақыл мен жан­нан» туын­да­ған «мен», яғ­ни Адам, Адам­зат, адам­зат­тың ру­ха­ни бол­мы­сы. Не­гіз­гі «мен» «Адам» сө­зі­нің си­но­ ни­мі ре­тін­де қол­да­ны­лып отыр. «Мен» өл­мек­ке тағ­дыр жоқ әуел бас­тан» де­ген­де де ақыл мен жан­ның си­па­тын көр­се­те­тін адам­ зат­тық «мен­нің», жал­пы ма­ғы­на­да­ғы ұғым­ның көк­се­ліп отыр­ған­ ды­ғы аң­да­ла­ды. Өлең­нің ке­ле­сі шу­ма­ғын­да ав­тор «мен» мен «ме­ні­кі­нің» ара­ қа­ты­на­сын эти­ка­лық, пе­да­го­ги­ка­лық мақ­сат­та айт­ып отыр­ған­ды­ ғын анық көр­се­те­ді: Шы­рақ­тар, ын­та­ла­рың «ме­ні­кін­де», Тән құ­ма­рын із­дей­сің кү­ні-түн­де. Әді­лет­тік, ар­лы­лық, ма­хаб­бат пен – Үй жол­да­сың қа­бір­ден өт­кен кез­де.

Абай­дың «мен», «ақыл», «жан» мен «тән», «ме­ні­кі» ұғым­да­ рын са­лыс­ты­ра, па­рал­лель жүр­гі­зе оты­рып су­рет­теуі оның ойы­ ның то­лық кар­ти­на­сын бе­ре­тін­дей. Ав­тор осы тұс­та ға­жап пе­да­го­ ги­ка­лық так­ти­ка­ға ба­ра­ды. «Шы­рақ­тар» де­ген қа­рат­па сөз ар­қы­ лы, бұл ойы­ның кім­ге айтылып отыр­ған­ды­ғын ай­ғақ­тайды. Тіп­ті «шы­рақ­тар» сө­зін ауызе­кі тіл­де айтыла­тын иро­ниялық ма­ғы­на­сы мен жа­сы үл­кен адам­ның жас­тар­ға айтатын ма­хаб­бат пен мейі­ рім, қам­қор­лық­тан туын­да­ған сө­зі ре­тін­де ес­те­ле­ді. Ақын хал­қын бауыры­на тар­та оты­рып, олар­дың іс­теп жүр­ген әре­кет­те­рі­нің, өмір сү­ру ст­ра­те­гияла­ры­ның бұ­рыс жол­да екен­ді­гін аң­ғар­та­ды. Тән құ­ма­ры­на елі­тіп, ын­та­ла­рың со­ған бұр­ған хал­қы­на ту­ра жол­ ды көр­се­тіп отыр. Мүм­кін бір қа­ра­ған­да та­за ди­дак­ти­ка, на­си­хат, ақыл айту сын­ды кө­рі­нуі мүм­кін, ал бі­рақ Абай­дың аузы­нан шық­ қан да­на сөз субс­тан­ция­мен, өмір­дің ту­ра мә­ні­мен бай­ла­ныс­ты, ғы­лы­ми, ілі­ми хақ­тық­пен айт­ыл­ған сөз бол­ған­дық­тан, ке­рі­сін­ше, жан дү­ниен мен та­ны­мың­ды қо­па­рып тас­тайт­ын ка­тар­сис­пен, та­за­ру­мен, ары­лу­мен жан­ды әсер ту­ғы­за­ды. Ақын­ның ин­те­рп­ре­ та­циясын­да­ғы «тән құ­ма­ры» тек жы­ныс­тық қа­на құ­мар­лық емес екен­ді­гін айт­ып жа­ту ар­тық­тық бо­лар. Тән құ­ма­ры­на дү­ние, бай­ 94

лық, ман­сап, атақ, пай­да, мақ­тан, қы­зық құ­мар­лық сын­ды көп­те­ ген адам­зат қауымы бейім бұ­ра­тын жа­ғым­сыз қа­сиет­тер­дің бар­ лы­ғы жа­та­ды. Ал Абай за­ма­нын­да ақын кейіп, кө­зі жас­қа то­лып, зар­ла­на айтатын, тән құ­мар­лы­ғы­ның өр­нек­те­рі ша­рық­тау ше­гі­не же­тіп, ас­қын­ған ке­зең бо­ла­тын. Өлең сөз­бен айт­ып ха­лық­ты селт ет­кі­зе ал­майт­ын­ды­ғын ойла­ған ақын илә­һият­тық дис­курс­ты ал­ға са­лып, осы жол­дан арыл­та­тын, адам­дық қа­лы­бын­ды сақ­тайт­ын қа­сиет­тер – әді­лет­ті­лік, ар­лы­лық, ма­хаб­бат екен­ді­гін жет­кі­зе­ді. Қа­бір­ден өт­кен­нен кейін­гі жол­да­сың бо­лар қа­сиет­тер тек ажал­ ды жан­дар үшін ға­на емес, адам­зат­тық, адам­гер­ші­лік мұ­рат үшін айтылып отыр. Ақын өз за­ман­да­сы­ңа «тіп­ті ер­тең о дү­ниелік бол­ ған­да то­зақ оты­на жа­на­сың ғой, ең құ­ры­ған­да со­ны ойла­саң­шы» дейт­ін­дей. Ал кең ма­ғы­на­да ал­ған­да, әр­бір адам мей­лі ол мұ­сыл­ ман, хрис­тиан, буд­да бол­сын, о дү­ниелік бо­ла­ры хақ жә­не тек о дү­ние жағ­дайын ойла­ма­ған күн­нің өзін­де, ақын айт­қан әділ­дік, ар, ма­хаб­бат қа­сиет­те­рі адам­дық бол­мы­сы үшін қа­жет, адам­дық бол­мы­сын анық­тап тұ­ра­тын са­па­лар. Бұл қа­сиет­тер бой­ын­да жоқ адам­дар­ды, тіп­ті адам деп атау­ға да бол­майт­ын­дай. Ең өкі­ніш­ті­сі, да­на Абай­дың жан ай­қайы әлем­нің, адам­зат­тың құ­ла­ғы­на же­тіп, жү­рек­те­рің­де орын теп­пе­ген­дей. Тән құ­ма­ры сал­та­нат құ­ру­ын жал­ғас­ты­рып, ша­рық­тап да­мып ке­ле­ді. Мал­ға сат, пай­да­ға сат қы­лы­ғың­ды Ылай­ла ылай ой­мен тұ­ны­ғың­ды, – Сон­да өмір­ден ал­дам­шы бо­ла ал­мас­сың, Ол біл­дір­мей ұр­ла­мақ қы­зы­ғың­ды.

Өз тәуел­сіз­ді­гі­нен ай­рыл­ған қа­зақ қо­ға­мы­ның ел ішін­де жүр­ гі­зіл­ген әкім­ші­лік-бас­қа­ру жүйеле­рін­де­гі ре­фор­ма­лар­дан кейін эт­но­де­фор­ма­цияға ұшы­рап, ру­ха­ни аз­ғын­дау­ға жол бе­ріл­ген дәуір­де өмір сүр­ген ақын хал­қы­ның пси­хо­ло­гия­сын, мі­не­зін жа­ ман­ға қа­рай күн са­нап өз­ге­ріп жат­қан­ды­ғын жақ­сы кө­ре біл­ді. Әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­лық қа­ты­нас­тар да мен­та­ли­тет пен пси­хо­ ло­гия­ның де­фор­ма­цияға ұшы­рауына алып кел­ді. Осы­ған дейін ел мі­не­зін, әлеу­мет жағ­дайын айт­қан өлең­де­рін­де ег­жей-тег­жейлі, ашық айт­қан жа­ғым­сыз мі­нез­дер­дің га­ле­реясы­нан бір­ді-екі­лі кө­ рі­ніс­тер­ді көр­се­тіп өте­ді. Ол жү­зін, арын, қы­лы­ғың, има­ны, сө­ зін пай­да та­бу­дың жо­лы­на ар­на­ған екі­жүз­ді­лік, ар­сыз­дық, сөз­ге, уәде­ге тұр­майт­ын сат­қын­дық, алаяқ­тық бол­са ке­рек. Ақын осын­ дай ке­сел­ге ұшы­ра­ған ел ішін­де­гі көп­тің әре­ке­ті­не тос­қауыл қой­ 95

ып, олар­ға «сен­дер ел­ді ал­да­дық, пай­да тап­тық деп жүр­сің­дер ме, түп­теп кел­ген­де өз­де­рің ғой бар­лық нәр­се­ден опық жеп, оң­бай ал­да­нып жүр­ген, бі­рін­ші­ден сен­дер­дің бұл әре­кет­те­рін адам­дық­ қа жат­пайды, екін­ші­ден ер­тең Ал­ла ал­дың­да да жа­за­ла­рың­ды ала­сың­дар» деп ел­ді ойла­ну­ға ша­қы­рып отыр. Адам ға­пыл дү­ниені дер ме­ні­кі, Ме­ні­кі деп жүр­ген­нің бә­рі оны­кі. Тән қа­лып, мал да қа­лып, жан кет­кен­де, Сон­да, ойла, бо­ла­ды не се­ні­кі?

Ав­тор фи­ло­со­фия­лық дис­курс шең­бе­рін­де Ал­ла мен Адам ара­қа­ты­на­сы мә­се­ле­сін тұ­жы­рым­дап өте­ді. Ақын бұл тұс­та өзін то­лық мән­де ис­лам ді­ні тұр­ғы­сын­да Ал­ла­ны мүл­тік­сіз мой­ын­ да­ған жан екен­ді­гін та­ны­та­ды. Шын­ды­ғын­да да, ес­ті адам үшін Ал­ла­ның бар­лы­ғын, бір­лі­гін, Жа­ра­ты­лыс­тың иесі екен­ді­гін мой­ ын­да­мау мүм­кін емес. Осы тұс­та ақын ұлт, дін түр­ле­рі шең­бе­рі­ нен шы­ғып, адам­зат­тық дең­гейде ой өр­бі­те­ді. Адам біл­мес­тік­пен, жа­ңы­лыс­тық­пен дү­ние мен үшін жа­ра­тыл­ған, дү­ниенің иесі мен­ мін, өмір­ге кел­ген­дік­тен ба­рын­ша ішіп-жеп, ма­сай­рап өмір сү­ руім ке­рек де­ген тән құ­мар­лы­ғы­нан туын­да­ған «тұ­ты­ну­шы­лық» пи­ғыл адам­зат­ты дұ­рыс жол­дан ауыт­қы­та­тын пи­ғыл­дар екен­ді­ гін жә­не адам­зат­тың жырт­қыш­тық, аң­шы­лық ар­хе­ти­пін ес­кер­сек, қо­ғам­да­ғы әлеу­мет­тік, нә­сіл­дік тең­сіз­дік­тер мен түр­лі со­ғыс, қан тө­гу­дің не­гіз­гі түр­ті­сі екен­ді­гін аң­да­та­тын­дай. Ақын да кей­де осы әлем­дік дін­дер­дің ту­ға­ны­на, Ал­ла­ның сөз­де­рі қа­сиет­ті кі­тап­тар ар­қы­лы адам­зат­қа жет­ке­ні­не қан­ша­ма ға­сыр­лар өт­ті, «не­ге адам­ зат осы Жа­ра­ту­шы сөз­де­рін бас­шы­лық­қа ал­май­ды. Әл­де түр­лі тіл­де сөй­лейт­ін­дік­тен, диа­лог құ­ра ал­май, бір-бір­ле­рі­мен тү­сі­ні­се ал­май жа­тыр ма? Түп ие не­ге адам­зат­ты өз ішін­де түр­лі қан­тө­гіс­ тер­ге апар­май-ақ, бар­лы­ғы­ның кө­кі­рек көз­де­рін ашып, ту­ра жол­ ға са­лып, та­ту-тәт­ті етіп өмір сүр­гі­зе сал­майды? Әл­де жер бе­тін­де ты­ныш­тық ор­нап, адам­дар жұ­мақ­та­ғы сын­ды бей­біт өмір сү­руі оған аса қа­жет емес пе?» де­ген сұ­рақ­тар тө­ңі­ре­гін­де ойла­нып, бар мә­се­ле Адам­ның та­ны­мы­на, ниеті­не бай­ла­ныс­ты де­ген тоқ­там­ға ке­ле­тін­дей. Ал­ла та­ға­ла адам­ның қан­ша­лық­ты дә­ре­же­де өзін ру­ ха­ни тұр­ғы­дан же­тіл­ді­ре ала­тын­ды­ғын көр­гі­сі, бай­қа­ғы­сы, сы­на­ ғы­сы ке­ле­тін­дей, ерік­ті Адам­ның қа­лауына бе­ріп қой­ған, кө­кі­рек кө­зін ашып, Ал­ла­ны көк­сеп, адам­гер­ші­лік­ті, хақ жо­лын аң­сап, со­ған қай­рат та­ныт­са, мен­дік­сің, олай ете ал­ма­саң, то­зақ­тық­сың 96

де­ген шарт­тың қой­ыл­ған­ды­ғың тың­дау­шы са­на­сы­на дә­ріп­теп құя­тын­дай. Сон­дық­тан да Абай «тән айыры­лып, дү­ние-бай­лық та қа­лып, жан шық­қан­да» се­нің мен­ші­гін­де не қа­ла­ды, өмір бойы ар­па­лыс­қан бай­лы­ғың, дү­ниең, ман­са­бың, шен-шек­пе­нің, даң­ға­ заң қай­да қал­ды, мық­ты бол­са, ажал­дан ара­ша­лап алып, өл­мес өмір сый­ла­ма­ды ма? Де­мек дү­ние өт­кін­ші, жал­ған, қам­шы­ның са­бын­дай қыс­қа екен, сол қыс­қа ғұ­мыр­да хақ жо­лын­да не­ге жүр­ ме­дің, дү­ние кі­рің­ді не­ге жу­ма­дың, адам­ды­ғың­ды не­ге арт­тыр­ ма­дың дейт­ін­дей. Ақын­ның айт­қан сө­зі­нің под­тек­сі, ма­ғы­на­лық, эмо­ционал­дық «ко­ды» осын­дай трак­тов­ка, тәф­сир жа­сауға же­те­ лей­ді. Зерт­теу­ші­лер бұл ин­те­рп­ре­та­цияны ғы­лы­ми тіл­де жа­са­ са, ақын өз ойла­рын поэзия ті­лі­мен, поэзия­лық са­на шең­бе­рін­де жет­кі­зе біл­ген. Ақын өзі­нің аса те­рең фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те­гі ойла­рын айта оты­рып, тың­дау­шы­сы­мен диа­лог жа­сауды, по­ли­фо­ ния ту­ды­ру­ды, оның зер­де­сі мен са­на­сын, жан дү­ниесін бір сәт­ те есі­нен шы­ғар­майды. Ри­то­ри­ка­лық сұ­рақ қоя оты­рып, тың­дау­ шы­сын илә­һият­тық тұр­ғы­дан ойла­нып, өз ісі­не, өз өмі­рі­не есеп бе­руін та­лап ете­ді жә­не ақын сөз­де­рі әрі пси­хо­ло­гия­лық те­бі­ре­ ніс­ті, әрі фи­ло­со­фия­лық те­рең, эти­ка­лық тұр­ғы­дан аса ма­ңыз­ды, сал­мақ­ты бо­лып шық­қан. Тың­дау­шы­сын осы­лай по­ли­лог­қа ша­ қы­рып, сыр шер­ті­сіп ал­ған ав­тор ен­ді олар­ға тап­сыр­ма бе­ре­ді. Поэзия­ның ме­ди­та­тив­тік қы­рын ес­кер­сек, пси­хо­ло­гия­лық әре­кет, қи­мыл ту­ды­ра­тын бел­сен­ді­лік ин­те­рак­ті­ле­рі­нің бол­ған­ды­ғын қа­ лайт­ын ав­тор тың­дау­шы­сы­на әрі қа­рай не іс­теу ке­рек де­ген инст­ рук­цияла­рын бе­ріп өте­ді: Маз­лұм­ға жа­ның ашып, ішің күй­сін, Ха­ре­кет қыл, пай­да­сы көп­ке ти­сін. Көп­тің қа­мын әуел­ден тә­ңі­рі ойла­ған, Мен сүй­ген­ді сүй­ді деп иең сүй­сің.

Ақын та­ғы да өзі­нің ха­лық­шыл­ды­ғын, әлеу­мет­шіл­ді­гін ор­та­ ға шы­ға­рып отыр. Кә­міл мұ­сыл­ман са­на­сын қа­лып­тас­ты­ру­ға ты­ рыс­қан ақын, ен­ді сол кә­міл мұ­сыл­ман тек дін, ақи­рет, ха­қи­қат мә­се­ле­сі­мен тұй­ық­та­лып қал­май, пен­де­лік­тің кә­ма­лат­ты­ғы­нан, ин­са­ният­тық кә­ма­лат­ты­ғы­на, яғ­ни то­лық адам дә­ре­же­сі­не ұм­ ты­лып, ха­лық, әлеу­мет, қо­ғам тір­ші­лік­те­рі­не ара­ла­сып, ел­ді ты­ ғы­рық­тан шы­ға­ру жо­лын­да тер тө­гу ке­рек­ті­гін қа­лайт­ын­ды­ғын біл­ді­ре­ді. Де­мек, ақын­ның бір өле­ңін­де һәм фи­ло­со­фия­лық, илә­ һият­тық, пе­да­го­ги­ка­лық, эти­ка­лық, әлеу­мет­тік дис­курс­тер де қа­ 97

тар жүр де­сек бо­ла­ды. Ал ақын дис­кур­сы­ның не­гіз­гі ст­ра­те­гиясы – ака­де­мик М.Әуе­зов көр­сет­кен­дей, «хал­қын тү­зеу» бол­ған­ды­ғы анық. Мүм­кін қа­зір­гі поэзия шең­бе­рі­мен қа­ра­ған­да, «шек­теу­лі» сын­ды кө­рін­ге­ні­мен, та­ри­хи-әлеу­мет­тік кон­текс­те ал­ған­да ақын­ ның дис­кур­сы­ның ст­ра­те­гиясы өте кең ау­қым­ды, қа­зақ өмі­рі­нің бар та­ра­пын қам­ты­ған, қа­зақ өмі­рін эн­цик­ло­пе­диялық ра­ку­рс­те па­но­рам­ма жа­са­ған, ер­дің ері­нің, да­рын­ды­ның да­рын­ды­сы­ның, ақын­ның ақы­ны­ның, С.Мұ­қа­нов айт­қан­дай «да­ныш­пан ақын­ ның» ға­на қо­лы­нан ке­ле­тін іс екен­ді­гі ор­та­ға шы­ға­ды. Фи­ло­со­фия­лық дис­курс­та­ғы өлең­де­рі­не «Мал­ға дос­тың мұ­ ңы жоқ мал­дан бас­қа», «Са­ғат­тың шы­қыл­да­ғы емес ер­мек», «Сұм дү­ние то­нап жа­тыр, ісің бар ма?», «Ба­зар­ға, қа­рап тұр­сам, әр­кім ба­рар», «Адам – бір боқ кө­тер­ген боқ­тың қа­бы», «То­ты құс түс­ті кө­бе­лек», т.б. атауы­мыз­ға бо­ла­ды. Фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те Абай «илә­һий­ат­тық» не «та­би′ат­ тық» дис­курс­тың бі­реуіне ға­на ба­сым­дық бер­мейді. «Илә­һий­ат­ тық» дис­курс­те­гі өлең­де­рін­де Абай жа­ңа­шыл дін­та­ну­шы бо­лып отыр­са, «та­би′ат­тық» дис­курс­те­гі өлең­де­рін­де жа­ра­ты­лыс­ты та­ ну­ға ұм­тыл­ған ға­лым­ның қа­лы­бын­да кө­рі­не­ді. Екі дис­курс­тың ба­сын қо­са оты­рып, фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те ой тер­бейді. Бұл кон­текс­те Абай фи­ло­соф ре­тін­де та­ны­ла­ды. Ал тұ­тас­тай алып қа­ ра­ған­да, дін­та­ну­шы, жа­ра­ты­лы­стану­шы, фи­ло­соф қыр­ла­ры­нан кө­рін­ге­ні­мен ол ең бас­ты­сы, ақын ре­тін­де ор­та­ға шы­ға­ды. Фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те­гі өлең­де­рі­нен ақын­ның дү­ниета­ны­ мы­ның өзе­гі кө­рі­не­ді. Абай­дың шы­ғар­ма­шы­лық кон­цеп­циясы­ның не­гіз­гі сұл­ба­сы – әр­бір же­ке адам­ның іш­кі әле­мін қа­лып­тас­ты­ру, же­тіл­ді­ру, ке­мел­ді­лік­ке ұм­тыл­ды­ру де­сек, ол ұстаным­да­ры да со­ пы­лық ілім кон­цеп­цияла­ры­мен бай­ла­ны­сып жа­тыр екен: «Иа­сауи ілі­мі – со­пы­лық дү­ниета­ным­ға не­гіз­дел­ген. Бас­ты ұстаны­мы – ға­ шық­тық, мұ­ра­ты – Ал­ла. Гно­се­оло­гиялық құ­ры­лы­мы Ал­ла мен адам (жү­рек) ара­сын­да­ғы тыл­сым­ға не­гіз­дел­ген эпис­те­ми­оло­ гиялық жүйе­ден тұ­ра­ды. Бұл ілім ді­ни тер­ми­но­ло­гияда «хәл ілі­мі», ба­тин (іш­кі ілім) не­ме­се ла­дун­ни (те­рең) ілім деп ата­ла­ды. Абай айт­қан «те­рең ой» осы Иа­сауи ілі­мі­нің не­гіз­гі ұс­ты­ны бо­лып та­ бы­ла­тын «іш­кі-ба­си­рат» көз­дің ашы­лу­ына не­гіз­дел­ген» [30, 103]. Ақын­ның «Ғы­лым тап­пай мақ­тан­ба» өле­ңін­де­гі: Та­лап, ең­бек, те­рең ой, Қа­на­ғат, ра­қым, ой­лап қой – Бес асыл іс көн­се­ңіз [15, 71], –

98

ха­лық­қа үл­гі-өне­ге ре­тін­де ұсы­нып отыр­ған бес асыл іс, ка­те­ го­рия­лар­дың бар­лы­ғы да со­пы­лық ка­те­го­рия­лар екен­ді­гі ор­та­ға шы­ға­ды, де­мек ақын со­пы­лық «хәл ілі­мі­нің» мәйегі­не ай­нал­ған, әрі эти­ка­лық нор­ма­лар­мен ас­та­сып жат­қан қа­сиет­тер­ді же­тіл­ді­ре түс­кен­ді­гі аң­ға­ры­ла­ды, іш­кі әлем­нің те­рең ой­дан тұ­ра­ты­ны бел­ гі­лі бол­са ке­рек. Ақын дү­ниета­ны­мы не­гі­зі­нен осы фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те жа­зыл­ған өлен­де­рі­нен аң­ға­ры­ла­ды де­сек, илә­һият­тық дис­курс­те­ гі өлең­де­рі­не жа­та­тын, әрі ав­тор жас ша­ғын­да­ғы өлең­де­рі де ар­ найы тал­дау­ды қа­жет ете­ді. Абай­дың жас­тық ша­ғын­да жаз­ған ал­ ғаш­қы өлең­де­рі­не осы уа­қыт­қа дейін түр­лі объек­тив­ті се­беп­тер­ мен же­те на­зар ауда­рыл­май кел­ді. М.Әуе­зов 1934 жы­лы жаз­ған «Абай ақын­ды­ғы­ның айна­ла­сы» ат­ты зерт­теу ма­қа­ла­сы­нан кейін қол­ға алы­нып, көп дау-да­май­ға, тар­тыс­қа ар­қау бол­ған не­гіз­гі та­ қы­рып – Абай дү­ниета­ны­мы­на нәр бер­ген ру­ха­ни қай­нар көз­дер, ақын­дық кі­тап­ха­на, ақын дү­ниета­ны­мы­ның қа­лып­та­су­ына әсер ет­кен не­гіз­гі күш­тер мә­се­ле­сі бол­ға­ны бел­гі­лі. Осы абайтану ғы­ лы­мын­да ерек­ше орын ала­тын зерт­теу ма­қа­ла­да айт­ыл­ған не­гіз­гі ой­дың төр­кі­ні – Абай­дың дү­ниета­ны­мы мен шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­на әсер ет­кен не­гіз­гі күш – шы­ғыс мә­де­ниеті мен әде­биеті, ис­лам ді­ні мен фи­ло­со­фиясы, ис­лам ді­ні­нен туын­дайт­ын құн­ды­лық­тар екен­ді­гі ға­лым­ның зор ер­лі­гі бо­лып та­бы­ла­ды. Әри­не, М.Әуе­зов­ тің бұл ба­тыл кон­цеп­циясы да, ға­лым­ның өзі де сол ке­зең­де со­ны пі­кір­ле­рі үшін сын­ға ұшы­рап, қу­ғын­дал­ға­ны ақи­қат. Да­на Мұх­тар Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­ның ал­ғаш­қы ке­зе­ңі­не үл­кен мән бе­ре қа­рап, ақын­ның то­лық жи­на­ғы­на ен­ді­ріп, тү­сі­ нік­те­ме бе­руі, мә­се­ле­ні ба­сын ашық қал­ды­руы жай­дан-жай ту­ ған дү­ние емес бол­са ке­рек. «Абай­дың то­лық жи­на­ғы 1858 жы­лы жа­зыл­ған екі өлең­нен бас­та­ла­ды. Бі­рі­ні­ші­сі – «Иузи – рәу­шан», екін­ші­сі – «Фзу­ли, Шам­си». Бұ­лар­дан соң 1864 жы­лы жа­зыл­ған «Әліф­би» өле­ңі бар. Мы­нау өлең­дер тұ­сын­да ай­қын бай­қа­ла­тын ерек­ше­лік – шы­ ғыс ақын­да­ры­ның үл­гі­сін­де жа­зыл­ған­дық­та­ры. Екін­ші өз­ге­ше­лік – бұл өлең­дер жат­қа, ауыз­ша шы­ға­рыл­ған шы­ғар­ма­лар емес. Бұн­ да Абай – анық жа­зу­шы ақын» [19, 88], – деп ға­лым Абай­дың ал­ ғаш­қы өлең­де­рі­нің ма­ңы­зын көр­се­тіп өте­ді. Абай өзі­нің ақын­дық жо­лын суы­рып-сал­ма жол­мен та­бан ас­ты­нан шы­ғар­ған ауыз­ша ту­ дыр­ған өлең­де­рі­мен қа­тар, са­ли­қа­лы шы­ғар­ма­шы­лы­ғын жаз­ба­ша, шы­ғыс­тық өлең өр­не­гін­де ту­дыр­ған­ды­ғы­на ден қоя сөй­леп отыр. 99

Алай­да осы атал­мыш өлең­дер­дің идея­лық маз­мұ­нын, та­қы­ ры­бын, фи­ло­со­фия­сын тал­дау, та­ра­ту ке­зең­де қо­ға­мы­ның қа­саң шең­бе­рі­нен көп ұзап ке­те ал­ма­ды. Сим­вол­дық тұр­ғы­да, те­зис­тік тұ­жы­рым­дар­мен шо­лып қа­на өте­ді. М.Әуе­зов­тің Абай­дың ал­ғаш­қы өлең­де­рі­не бай­ла­ныс­ты ұс­ тан­ған кон­цеп­циясы­на қан жү­гір­тіп, оны ба­рын­ша те­рең­де­тіп, ақын­ның шы­ғар­ма­шы­лы­ғын­да ерек­ше орын ала­тын ше­шу­ші дү­ниелер екен­ді­гін зерт­те­ген ға­лым, бел­гі­лі абайтану­шы Ме­ кем­тас Мыр­зах­ме­тұлы. М.Мыр­зах­ме­тұлы өзі­нің зерт­теу­ле­рін­де Абай­дың ал­ғаш­қы өлең­де­рі­нің өр­не­гі­не бай­ла­ныс­ты ой қоз­ғау­ мен қа­тар, идея­лық маз­мұ­ны­на да ден қояды: «Бұл тұс­та Абай мек­теп-ме­ді­ре­се­лер­де үс­тем бол­ған Қо­жа Ах­мет Иас­сауи, Сү­ лей­мен Бақ­ры­ға­ни, со­пы Ал­лаяр тә­різ­ді су­физм са­ры­нын­да­ғы ірі ақын­дар­мен қа­тар, шы­ғыс поэзиясы­ның ұлы клас­сик­те­рі ни­за­ми, Науаи, Фзу­ли, Сағ­ди, Ха­физ, Фир­дау­си, Шам­си­лер­ди, шы­ғыс қис­са-дас­тан­да­ры мен ғұ­ла­ма ға­лым­дар­ды те­сі­ле оқып, іш­тей тү­ леп, то­лы­сып ке­ле жат­қан ой­шыл ақын тұл­ға­сын кө­ре­міз. Абай өз хал­қы­ның мә­де­ни мұ­ра­сын мең­ге­ру жо­лын­да шы­ғыс клас­сик­те­рі мен су­физм поэзия­сын­да­ғы ірі ақын­дар­ды оқы­ған­да да сын кө­зі­ мен ек­шей қа­рап, шы­ғар­ма­шы­лық тұр­ғы­дан тал­ғай біл­ген» [32, 22-23]. Кейін­гі буын зерт­теу­ші­ле­рі іші­нен Абай­дың ал­ғаш­қы өлең­ де­рін­де­гі Шы­ғыс­тық ық­пал­дың қал­та­рыс­та­рын зерт­теп жүр­ген ға­лым­дар қа­та­ры­на И.Же­ме­ней, Д,Кен­же­тай, А.Әб­ді­рә­сіл­қы­зы, Г.Рыс­ма­ған­бе­то­ва, Қ.Сейіт­жа­нов, т.б. сын­ды ға­лым­дар­ды жат­қы­ зуымыз­ға бо­ла­ды. Фзу­ли, Шәм­си, Сәй­ха­ли, ­Науаи, Сағ­ди, Фир­дау­си, Хо­жа Ха­физ – бу һәм­ма­си Мә­дәт бер я ша­ғи­ри фә­рияд [15, 33].

М.Әуе­зов­тің куәлі­гі­мен айт­ар бол­сақ, ақын­ның 13 жа­сын­ да ту­дыр­ған бұл өле­ңі­нен көп нәр­се­нің төр­кі­ні ай­қын­да­лып тұр. Ақын шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­ның қай­нар бас­тау­ын­да шы­ғыс клас­сик­ те­рі, оның ішін­де со­пы­лық поэзия­ның көр­нек­ті өкіл­де­рі тұр­ ған­ды­ғы­ның дә­ле­лі. Бел­гі­лі ға­лым Е.Э.Бер­тельс­тің ең­бе­гін­де айтыла­тын­дай, жо­ға­ры­да жас ақын­ның тіл­ге тиек етіп отыр­ған ақын­да­ры шы­ғыс­тық со­пы­лық поэзия­ның клас­сик­те­рі са­на­тын­да 100

[33, 54]. Мед­ре­се қа­быр­ға­сын­да со­пы­лық теориясы мен со­пы­лық әде­биет­пен та­ны­сып, со­пы ақын­дар­дың шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­на кө­ ңі­лі құ­ла­ған жас өрім боз­ба­ла олар­дың шы­ғар­ма­ла­рын­да­ғы құ­ нар­лы та­мыр­дан, Ал­ла­ны сүю, та­за иман, жан дү­ние та­за­лы­ғы, то­лық адам, адам­гер­ші­лік сын­ды қас­тер­лі те­мір­қа­зық ой­лар­ды құ­мар­ла­на сі­ңі­ре­ді. Осы жыр шу­ма­ғын­да айт­ыл­ған «ша­ғи­ри фә­ рияд» сө­зі­не ака­де­миялық жи­нақ­та «ша­ғи­ри» – (араб­ша) ақын, «фә­рияд» – тең­де­сі жоқ, асыл де­ген тү­сі­нік­тер бе­ріл­ген. «Ме­дет бер, тең­де­сі жоқ, асыл ақын­дар» де­ген ма­қам­да біз жыл­дар бой­ ына тү­сі­ніп кел­дік. Тәуел­сіз­дік­тің ал­ғаш­қы қар­лы­ғаш­та­ры сын­ды бо­лып, тәуел­сіз ел­де шы­ғыс мә­де­ниеті мен дін­та­ну­ына жа­ңа­ша сер­пін­мен кел­ген ға­лым­дар­дың өкі­лі Д.Кен­же­тай өз зер­теуін­де «ша­ғи­ри фә­рияд» сө­зі­не жа­ңа­ша тү­сі­нік­те­ме бе­ре­ді: «Фақр фи­ло­ со­фиясы – «ша­ғи­ри фә­рияд» – дәс­тү­рі Тә­ңір ма­хаб­ба­ты­мен күйіп жан­ған, кө­кі­ре­гін шер ба­сып, қай­ғы-мұң­ға то­лып, жан ай­қай­ын Тә­ңір­ге ға­на ша­ғым­да­нып, мұ­ңын ша­ға­тын ақын­дар. Олар Тә­ңір­ дің Йузи, яғ­ни Ди­да­рын аң­саушы Йа­сауи, Ха­ким Ата, Со­пы Ал­ лаяр, Фу­зу­ли, Шәм­си, Сай­ха­ли, Науаи, Сағ­ди, Фир­доуси сияқ­ты, т.б. мұ­сыл­ман-тү­рік шай­ыр­ла­ры­ның жо­лы» [34, 260-261]. Ға­лым ойы­нан ұғы­на­ты­ны­мыз жо­ға­ры­да аты атал­ған ақын­ дар шы­ғар­ма­ла­рын­да айтыла­тын ға­шық­тық, сүю, мас бо­лу, от­қа күю, т.б. ұғым­да­ры – со­пы­лық ка­те­го­рия­лар­дан туын­да­ған со­пы­ лық сим­вол­дар. Абай­дың ме­дет ті­ле­ген ақын­да­ры Ал­ла­ға ға­шық бол­ған, Ал­ла­ға жал­ба­рын­ған, Ал­ла­мен сыр­лас­қан, Ал­ла­ға дер­тін айт­қан, Ал­ла­ға құл­шы­лық ет­кен, Ал­ла ди­да­рын кө­ру­ге ын­тық бол­ған, Ал­ла­ның ақ жо­лын адам­зат ара­сын­да та­рат­қан, адам­зат­қа із­гі­лік, жақ­сы­лық, адам­гер­ші­лік дә­нін се­бу­ге, ша­шу­ға та­лап­тан­ ған ақын­дар екен­ді­гі ай­қын­дал­ды. Кө­кө­рім жас Абай түп­сіз те­рең тұң­ғиық әлем­ге, Ал­ла­ға ға­шық­тық әле­мі­не осы­лай сүң­ги­ді. Ал­ ла­дан осы ақын­дар­дың жо­лын, осы ақын­дар­дың ілі­мін бе­ре гөр деп ті­лек ті­лей­ді. Қа­зір­гі поэзия жанр­ла­рын зерт­теп жүр­ген зерт­ теу­ші­лер­дің «мі­нә­жат» ли­ри­ка­сы деп қа­рас­та­рып жүр­ген жайы бол­са, Абай­да­ғы ал­ғаш­қы мі­нә­жа­ты осы өлең бол­са ке­рек. Абай ал­ғаш­қы өле­ңін­де-ақ те­рең ойлы, кең жү­рек­ті аза­мат екен­ді­гін көр­се­те біл­ген. «Шы­ғыс ақын­да­рын­ша» деп ата­ла­тын өле­ңін­де­гі мы­на жол­ дар: 101

Иүзи – рәу­шан, кө­зі – гәу­һар, Лә­гил­дек бет үші әх­мар. Та­ма­ғи қар­дан әм биһ­тар, Қа­шың құд­рет, қо­ли ши­ғә [15, 32], –

ке­ңес­тік дәуір­де тү­сін­ді­ріл­ген­дей: «Әйел­дің сұ­лу­лы­ғын бей­не­ ле­ген «Иүзи – рәу­шан» де­ген өлең­де жас Абай анық елік­теу­ші ақын екен­ді­гін көр­се­те­ді. Бұн­да қыз­дың кө­зі гау­һар, бе­ті­нің ұшы ла­ғыл тас­тай қып-қы­зыл, та­ма­ғы қар­дан бе­тер, қа­сын құ­ді­рет­тің, жа­ра­ту­шы­ның қо­лы шек­кен. Жә­не өзі дү­ние жү­зін­де­гі сұ­лу­лар­ дың раһ­ба­ры – кө­се­мі, бас­шы­сы. Ал осы­ған бұ­рын­ғы шы­ғыс та­ ри­хын­да бай­лы­ғы­мен, пат­ша­лық әділ құ­ді­ре­ті­мен аңыз бол­ған атақ­ты жан­дар – пат­ша Сү­лей­мен, пат­ша Ям­шид, пат­ша Ис­кан­ дәр – бә­рі де ын­тық бо­лар еді. Со­лар бар мү­лік­те­рін сал­са да бұл сұ­лу­дың ба­ға­сын өтей ал­мас еді, – деп жыр­лау­шы ақын өзі­нің бар тек, төр­кі­нін та­ны­та­ды» [19, 89] де­ген та­ным­да емес, қа­зір­гі таң­ да со­пы­лық теориясы тұр­ғы­сы­нан тү­сін­ді­рі­ліп жүр. Ға­лым Е.Э.Бер­тельс өзі­нің зерт­теуін­де со­пы­лық сим­вол­дар қа­та­ры­на мы­на­дай бей­не­лер­ді жат­қы­за­ды: «глаз, гу­бы, ло­ко­ны, пу­шок, ро­дин­ка, ви­но, све­ча, кра­са­вец, кра­са­ви­ца, тру­ще­бы, идол, пояс, хрис­тиа­нин и.т.д.» [33, 110]. Поэти­ка­лық шы­ғар­ма­да қол­да­ ныл­ған бұл бей­не­лер­дің со­пы­лық поэзияда қол­да­ныл­ған ас­тар­ лы, сим­вол­дық ұғым­да­ры бар. Жүз ұғы­мын, яғ­ни әйел ада­мы­ның сұ­лу жү­зін Е.Э.Бер­тельс: «ког­да упо­ми­нают ли­цо, имеют в ви­ду ми­ры, ис­тин­но­го бы­тие. Имен­но ли­цо во всех трех бу­дет соот­ ве­тс­тво­вать ис­тин­ной реаль­нос­ти, т.е. еди­но­му, аб­со­лют­но­му, нес­лож­но­му ду­ху» [33, 113], – деп аны­тап, жүз бей­не­сі­нің әлем, жа­ра­ты­лыс, Жа­ра­ту­шы бей­не­ле­рі­мен ас­та­сып жат­қан­ды­ғын дә­ лел­дейді. Көз, гау­һар ұғым­да­ры да Жа­ра­ту­шы­ның бей­не­сін сом­ дау­ға ар­нал­ған сим­вол­дар. Гау­һар – со­пы­лық поэзияда ақи­қат­тың екін­ші бір сим­во­лы [35, 236]. Абай­дың бұл ал­ғаш­қы өле­ңі­нің ал­ ғаш­қы шу­ма­ғын­да со­пы­лық үр­діс­ке сай бей­не­леу ті­лі­мен жа­ра­ ту­шы­мыз Ал­ла та­ға­ла­ға ма­дақ айт­ыл­ған екен. Ал­ла­ның әлем­ді жа­рат­қан­да­ғы құ­ді­ре­ті шек­сіз ма­хаб­бат­қа ұла­сып отыр. Өзәң гү­зәл­лә­ра рәһ­бар, Сә­ңә ғи­шық бо­лып кем­тар, Сү­ләй­ман, Ям­шид, Ис­кан­дәр, Ала ал­мас бар­ша мүл­ки­гә.

102

Өлең­нің бұл шу­ма­ғын тал­дау­ға кі­ріс­сек: «Абай ақыл­мен же­ те ал­ма­ған Тә­ңір­ді ма­хаб­бат ар­қы­лы та­ну­ға бо­ла­тын­ды­ғын көр­ се­тіп, «Шы­ғыс ақын­да­рын­ша» де­ген өле­ңін­де «Өзәң гү­зәл­лә­ра рәһ­бар», – деп, бар­лық көр­кем­дік пен әсем­дік­тер­дің кө­зі, қай­нар бұ­ла­ғы бо­лып та­бы­ла­тын Тә­ңір­ді сұ­лу­лар­дың сұ­луы ре­тін­де су­ рет­тейді. «Ғишқ» сө­зі, со­пы­лық дү­ниета­ным­да Ұлы Бол­мыс­қа де­ген ма­хаб­бат­ты біл­ді­ре­ді. Абай­дың «Сә­ңә ғи­шық бо­лып кем­тар» де­ге­нін­де­гі ғишқ, кем­тар ұғым­да­ры – со­пы­лық­та­ғы құ­дай­лық ма­хаб­бат жә­не фа­қир, ға­риб ұстаным­да­рын көр­се­те­тін Тә­ңір­ дің ру­ха­ни инаяты мен нұ­ры­на қа­жет­ті­лі­гі мен зә­ру­лі­гін, оның ма­ғы­науи азы­ғын аң­саушы­лық­ты си­пат­тайт­ын Йа­сауи­дің фақр фи­ло­со­фиясы­ның бас­ты ка­те­го­рияла­ры» [34, 260], – де­ген ға­ лым Д.Кен­же­тай­дың тү­сі­нік­те­ме­сі­нен дү­ниеде еш­қан­дай бай­лық тең­де­се ал­майт­ын, Ал­ла­ның ма­хаб­ба­ты, Ал­ла­ға де­ген ма­хаб­бат, бар­лық көр­кем­дік пен сұ­лу­лық­тың иесі, жа­ра­ту­шы­сы бір Ал­ла­ға де­ген ға­шық­тық, сүйіс­пен­ші­лік сөз етіл­ген­ді­гі анық­та­ла­ды. Абай Ах­мет Ри­за мед­ре­се­сі қа­быр­ға­сын­да өзі­не өмір­лік азық, әрі қа­зық бол­ған ру­ха­ни көз­дер­ден су­сын­да­ған­ды­ғы бел­гі­лі бо­ла­ды. «Абай, «Әліф­би» өле­ңін­де­гі «Ай Йүзі­ңе ғиб­рат ет­тім», «Жа­ ма­лың-ақ не­сі­бе, сый» (ру­зи – бұл жер­де күн ма­ғы­на­сын­да емес), «ғи­шық оты», «Йар (Хақ, Тә­ңір) ри­за қыл­саң Өзің біл», «күй­дір­ді ғиш­қың», «Ға­риб­лік ба­сы­ма түс­кен соң», «Кә­мил ақы­лың – асыл за­тым» (Ис­лам фи­ло­со­фия­сын­да «ал-ақл-ул аууал» не­ме­се «алақл ул ка­мил» деп, Тә­ңір­дің ал­ғаш жа­рат­қан за­тын (субс­тан­ция) айтады. Бар­лық жа­ра­тыл­ған бол­мыс­тар ка­мил ақыл­дан шық­қан. «Лә­бің – дерт­ті­ге дауа», «Ғиш­қың уайым жеп» т.б. ұғым­да­ры – со­пы­лық­та­ғы фақр жә­не ма­хаб­бат фи­ло­со­фиясы­ның ұғым­да­ры. Бұ­лар – Абай­дың мә­де­ниет­тік, дү­ниета­ным­дық ке­ңіс­ті­гі­нің та­би­ ға­тын ай­қын­дайт­ын не­гіз­гі тү­сі­нік­тер» [34, 261]. Абай «Әліф­би» өле­ңін он се­гіз, он то­ғыз жа­сын­да жаз­ды де­сек, ақын жас ша­ ғы­нан-ақ со­пы­лық поэзия мен дү­ниета­ным­ға қа­нық бо­лып, дү­ ниета­ны­мы мен көз­қа­ра­сы ай­қын­дал­ған аза­мат са­на­тын­да қа­лам тер­бейді. «Әліф­би» өле­ңі «Ил­ла­һи ма­хаб­бат­тан» [36, 50] туын­ да­ған дү­ние. Мұн­да­ғы кез­де­се­тін бей­не­лер­дің бар­лы­ғы со­пы­лық сим­вол­дар, со­пы­лық ка­те­го­рия­лар­дан туын­дайт­ын ұғым­дар. Абай­дың кейін­гі есей­ген тұ­сын­да­ғы өлең­де­рі мен қа­ра­сөз­де­ рін­де­гі со­пы­лық дү­ниета­ным­ға бай­ла­ныс­ты ой­лар мен пі­кір­лер ол өз ал­ды­на тал­дау­ды қа­жет етіп тұр­ған мә­се­ле­лер. 103

Ақын­ның маз­мұ­ны мен тү­рі, өр­не­гі бас­қа өлең­де­рі­не қа­ра­ ған­да өз­ге­ше ту­ған ал­ғаш­қы кез­дер­де­гі өлең­де­рін тал­дау­дан түй­ ге­ні­міз, ба­лаң ақын­ның со­пы­лық поэзияны мей­лін­ше құ­мар­ла­на сүй­ген­ді­гі, өзі де сол үл­гі тұт­қан ақын­да­ры сияқ­ты Ал­ла­ға ға­шық бол­ған, Ил­ла­һи ма­хаб­бат­тың иесі бол­ған­ды­ғын көр­се­те­ді. Ака­де­мик М.Әуе­зов­тің Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғы ту­ра­лы айт­ қан мы­на сө­зі күн өт­кен сай­ын өз ма­ңы­зын ар­ты­ра тү­сі­ре­тін­дей: «Абай­да Ба­тыс­тан кір­ген бел­гі­ден кө­рі Шы­ғыс бел­гі­сі ба­сы­мы­ рақ, ны­ғы­рақ, Ба­тыс­қа кел­ген­де ол ар­қа­сын Шы­ғыс­қа, ақыл­мен қо­ры­тып ал­ған мұ­сыл­ман­дық­қа нық ті­реп алып ке­ле­ді» [19, 245246]. Абай дү­ниета­ны­мы­ның ір­ге­та­сы ал­ғаш­қы кез­дер­де­гі өлең­ де­рі­нен анық кө­рі­не­ді. Абай­дың дү­ниета­ны­мы­ның эво­лю­циясын зерт­теу фи­ло­соф­ тар ен­ші­сін­де­гі ең­бек де­сек, оның шы­ғар­ма­шы­лық, ақын­дық эво­лю­циясын ба­ғам­дау, әри­не әде­биет­та­ну­шы­лар­дың ша­ру­асы. Ақын­ның ди­на­ми­ка­сын, диа­лек­ти­ка­лық эво­лю­циясын анық кө­ ріп, дә­лел­дей бі­лу оңай дү­ние емес. Ав­тор­дың ал­ғаш­қы өлең­де­ рін­де со­пы­лық сим­вол­дар мен­мұн­да­лап тұ­рып, Ал­ла­ға ға­шық­ тық дә­ріп­тел­се, есей­ген, ег­де тарт­қан ке­зең­дер­де ақын шы­ғар­ ма­шы­лы­ғы әра­лу­ан­да­нып, сөз өне­рі­нің шы­ғыс­тық, со­пы­лық қа­лы­бын­да­ғы «хәл ілі­мін­дік», яки адам­ның іш­кі жан дү­ниесі, та­ны­мы мен се­ні­мі әле­мі­нен шы­ғып, орыс­тық, ба­тыс­тық си­пат­ та­ғы әлеу­мет­тік-саяси мә­се­ле­лер­ді қам­ту, қо­ғам тір­ші­лі­гі­не, ха­ лық өмі­рі­не, жер бе­тін­де­гі қым-қуыт ар­па­лыс­қа ара­ла­суы оның жа­ңа са­па­ға кө­те­ріл­ген­ді­гін аң­ғар­та­ды. Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғы осы екі өріс­тің ара­сын­да, өт­ке­лін­де өр­бі­ген, тел­қо­ңыр, сим­биоз дү­ние сын­ды кө­рі­не­ді. Жо­ға­ры­да біз тал­да­ған фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те­гі өлең­де­рі­нен анық бай­қа­ға­ны­мыз­дай, шы­ғар­ма­шы­ лы­ғы­ның соң­ғы ке­зең­де­рі­не дейін ақын өзі ал­ғаш­қы өлең­де­рін­ де ір­ге­та­сын бе­рік қа­ла­ған со­пы­лық, ис­лам­дық ілім­нен ажы­рай қой­ма­ған­ды­ғын нақ­ты дә­лел­де­ген­дей. Ал оның әлеу­мет, ха­лық мә­се­ле­ле­рі­не ар­нал­ған шы­ғар­ма­ла­ры да «көп­тің қа­мын әуел­ден тә­ңі­рі ойла­ған, мен сүй­ген­ді сүй­ді деп иең сүй­сің» де­мек­ші ха­ лық – Ал­ла­ның бір аты бол­ған­дық­тан, хал­қы­на қыз­мет ету, хал­ қын ту­ра жол­ға са­лу, тү­зеу, тәр­бие­леу сын­ды са­па­лар – Ал­ла­ға қыз­мет ету­мен, ғи­ба­дат ету­мен, сүю­мен, та­ну­мен па­ра­пар әре­ кет­тер деп тү­сі­ніл­ген. Да­на ақын­ның са­на­сы­ның да­му жол­да­ры сау ақыл­ды адам ба­ла­сы қа­лай да­му ке­рек бол­са, со­лай та­би­ғи түр­де орын ала­ды. Адам­зат қо­ға­мын­да әлеу­мет­тік қа­ты­нас­тар­ 104

ды дін ар­қы­лы ға­на қа­лып­тас­ты­ру жә­не рет­теп ше­шу еш­қа­шан мүм­кін бол­ма­ған. Әлем­дік дін­дер­дің та­ри­хын те­рең біл­ген ақын әлеу­мет­тік заң­ды­лық­тар­дың мә­се­ле­сін зай­ыр­лы ше­шу ба­ғы­тын ұстана­ды. Сон­дық­тан ақын та­за ді­ни ба­ғыт­та­ғы жол­ға түс­пейді, со­пы­лық ілім­нің жау­һар­лы­ғын мой­ын­да­ған ол оны жү­рек түп­ кі­рін­де мар­жан се­кіл­ді сақ­тай оты­рып, қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­ды со­пы­лық ілім аң­са­ған­дай ба­ғыт­та қа­лып­тас­ры­пы, өр­бі­ту мүм­кін бол­майтығын са­ра­ла­ған­дық­тан, ра­ци­она­ли­зм­ге кө­ңіл қой­ып, әлеу­мет­тік-де­мок­рат­тық ба­ғыт ұстана­ды. Алай­да ақын қа­зақ қо­ға­мы­ның эко­но­ми­ка­лық-саяси, әлеу­мет­тік те­тік­те­рін өз­гер­ тіп, ре­фор­ма, ре­во­лю­ция жа­сау, т.б.с.с. мә­се­ле­лер­ге бел ше­шіп кі­ріс­пейді, олай ету­ге мақ­сат та құр­майды. Ақын ел ішін­де әді­ лі­дік ор­на­тып, әділ заң­дық бас­қа­ру жүйеле­рін қа­лып­тас­ты­ру­ға, ор­нық­ты­ру­ға ара­лас­қа­ны бел­гі­лі. Бі­рақ бұл әре­кет­те де ақын өзін заң­гер­лік, мем­ле­кет­тік қай­рат­кер­лік дең­гейге кө­те­рі­лейін деп жа­са­ма­ған, он­дай мақ­сат тұт­па­ған. Түп­теп кел­ген­де Абай өз шы­ғар­ма­шы­лы­ғы ар­қы­лы же­ке адам тұл­ға­сын, оның іш­кі жан, ру­ха­ни әле­мін «то­лық адам» дең­гейін­де қа­лып­та­сы­ра оты­рып, қо­ғам­ның ір­ге­та­сы бо­ла­тын ке­мел аза­мат­тар­ды тәр­бие­леу, сол ар­қы­лы хал­қын, қо­ға­мын тәр­бие­леу мақ­са­тын ал­дың­ғы қа­тар­ға шы­ғар­ды. Ақын­ның көз­де­ген то­лық ада­мы, төрт құ­бы­ла­сы тең, іш­кі әле­мі мен та­ны­мы да, қо­ғам­дық қай­рат­кер­лі­гі мен аза­мат­ ты­ғы же­тіл­ген, елі үшін, көп үшін аян­бай тер тө­ге­тін, мо­раль­ дық тұр­ғы­дан өте та­за, еш­кім­ге еш­қа­шан қия­нат жа­са­майт­ын, ала жі­бін ат­та­майт­ын да­рын­ды тұл­ға қа­лып­тас­ты­ра оты­рып, жер бе­тін­де­гі өмір­де бей­біт­ші­лік пен әділ­дік, ту­ра­лық ор­на­ту бол­ды. Оның өлең­де­рін­де ді­ни суб­ъек­ти­визм­ге кө­ңіл бө­лін­ге­ні­ мен, объек­тив­тік қа­ты­нас­тар бас­ты роль ат­қар­ды деп тұ­жы­рым­ дау­ға бо­ла­ды. Ал­ла­ға ға­шық­тық, Ал­ла ди­да­рын аң­сау, оған жантә­ні­мен күйіп-жа­ну, сүю, есіл дер­ті Ал­ла­мен жа­на­су­дың, қо­сы­ лу­дың, бір­ге бо­лу­дың қа­лы­бын өзі­не не­ғұр­лым жа­қын екен­ді­гін бі­ліп-сез­се де, әлеу­мет өмі­рін, қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­ды ма­ңыз­ ды деп есеп­теп, өзі­нің эти­ка­лық, пе­да­го­ги­ка­лық қыз­мет­те­рін жүр­гі­зе­ді, ойла­рын, шы­ғар­ма­шы­лы­ғын осы ар­на­ға ба­ғыт­тайды. Абай шы­ғар­ма­шы­лы­ғын не­ғұр­лым те­рең зер­теп, ма­ғы­на­сы­на кір­ген сай­ын, оның дү­ниета­ны­мын, ст­ра­те­гиясын, ав­тор­лық дис­ кур­сын ұғы­ну со­ғұр­лым қиын­дай, те­рең­дей тү­се­ді. Се­бе­бі оның шы­ғар­ма­шы­лы­ғы адам­зат тір­ші­лі­гі­нің бар­лық са­ла­сын қам­туы­ 105

мен ерек­ше­ле­не­ді. Әсі­ре­се, қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар, эти­ка мә­се­ле­ рі­мен қа­тар, іш­кі әлем, се­нім мен та­ным мә­се­ле­ле­рі аса күр­де­лі. Фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те бол­сын, оның біз тал­да­ған түр­ле­ рін­де бол­сын, шы­ғар­ма­шы­лы­ғы­ның қай тү­рін­де бол­ма­сын Абай ақи­қат­қа, ха­лық­тық­қа, шы­найы­лық­қа ұм­тыл­ған тұл­ға. Ақи­қат­ты та­ни бі­ліп, сол ақи­қат­қа мой­ын со­зуы, ілі­мін, шы­ғар­ма­шы­лы­ғын сол ар­на­ға бұ­руы, сол ар­на­да ең­бек етуі оның шы­ғар­ма­шы­лы­ғын кү­ні бү­гін­ге дейін күн тәр­ті­бі­нен түс­пейт­ін өмір­шең дү­ниеге ай­ нал­ды­рып отыр. Абай шы­ғар­ма­ла­ры­ның дис­курс­тық та­би­ға­ты ар­найы те­ рең зерт­теу­ді қа­жет ете­ді. Ақын­ның фи­ло­со­фия­лық дис­курс­те­ гі өлең­де­рін тал­дау­ға ен­ді ға­на кө­ңіл бө­лі­ну­де. Абай ли­ри­ка­сын зерт­теу жа­ңа ме­то­до­ло­гиялар­ды та­лап ету­де. Теория­лық поэти­ка, дис­курс­тық поэти­ка, әлеу­мет­тік поэти­ка, нар­ра­та­тив­ті поэти­ка сын­ды поэти­ка­ның жа­ңа түр­ле­рі­мен қа­тар, ке­шен­ді, пә­на­ра­лық зерт­теу­лер, та­ри­хи-функ­циа­нал­дық, гер­ме­нев­ти­ка­лық әдіс­тер­мен зерт­теу­лер жүр­гі­зу ке­зек күт­тір­мейт­ін іс бол­са ке­рек. Әде­биет­тер

1. Мә­де­ни-фи­ло­со­фия­лық эн­цик­ло­пе­диялық сөз­дік. – Ал­ма­ты: Ра­ри­тет, 2004. 2. Барт Р. Кри­ти­ка и ис­ти­на // В кн: За­ру­беж­ная эс­те­ти­ка и теория ли­те­ра­ ту­ры ХІХ-ХХ вв. – М.: Из­да­тель­ст­во Мос­ковс­ко­го уни­вер­си­те­та, 1987. 3. Есем­бе­ков Т.У. Көр­кем мә­тін­ді тал­дау не­гіз­де­рі. – Ал­ма­ты: Қа­зақ уни­ вер­си­те­ті, 2009. 4. Бройт­ман С.Н. Теория ху­до­же­ст­вен­но­го дис­кур­са. Теоре­ти­чес­кая поэти­ ка. В кн: Теория ли­те­ра­ту­ры. В 2 т. / Под ред. Н.Д.Та­мар­чен­ко. Т.1. – М.: Ака­де­мия, 2004. 5. Мұ­ра­то­ва Г.Ә. Абай­дың тіл­дік тұл­ға­сы: дис­курс­тық тал­дау мен кон­цеп­ ту­ал­ды жүйесі. Ав­то­реф. докт. дис. – Ал­ма­ты, 2009. 6. Пле­ха­но­ва Т.Ф. Дис­кур­сив­но-диало­ги­чес­кая кон­цеп­ция ху­до­же­ст­вен­но­ го текс­та. Авт. док. дис. – Минск, 2005. 7. Руд­нев Ю. Кон­цеп­ция дис­кур­са как эле­мен­та ли­те­ра­ту­ро­вед­чес­ко­ го ме­таязы­ка. [WWW-до­ку­мент] URL. http: //www.zhelty-dom.narod.ru/ literature/txt/discourse_jr. htm. 8. То­до­ров Ц. По­ня­тие ли­те­ра­ту­ры. (Пе­ре­вод с фран­цузс­ко­го Г.К.Ко­си­ко­ ва). Па­риж, 1975. [WWW-до­ку­мент] URL. Элект­рон­ды ре­сурс. 9. Ван Дейк Т.А. (1998). К оп­ре­де­ле­нию язы­ка. [WWW-до­ку­мент] URL. http: //www.nsu.ru/psych/internet/bits/ vandijk2.htm. 10. Өмі­рә­лиев Қ. Қа­зақ поэзиясы­ның жан­ры жә­не сти­лі. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1983.

106

11. Майтанов Б. Абай өлең­де­рін­де­гі уа­қыт пен ке­ңіс­тік ту­ра­лы ұғым­да­ры // ХІХ ға­сыр әде­биетін оқы­ту мен зерт­теу­дің өзек­ті мә­се­ле­ле­рі жә­не Шер­ нияз Жа­рыл­ға­сұлы­ның әде­би мұ­ра­сы. – Ал­ма­ты: Қа­зақ уин­вер­си­те­ті, 2007. 12. Ах­ме­тов З. Абай­дың ақын­дық әле­мі. – Ал­ма­ты: Ана ті­лі, 1995. 13. Қаб­до­лов З. Көз­қа­рас. – Ал­ма­ты: Рауан, 1996. 14. Нұр­қа­тов А. Абай­дың ақын­дық дәс­тү­рі. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1966. 15. Құ­нан­байұлы Абай. Шы­ғар­ма­ла­ры­ның то­лық жи­на­ғы. Т.1. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1995. 16. Дер­бі­сә­лин Ә. Байт­ақ пен бәйтерек. – Ал­ма­ты: Ар­да, 2009. 17. Абай. Эн­цик­ло­пе­дия. – Ал­ма­ты: Ата­мұ­ра, 1995. 18. Шор­тан­бай. – Ал­ма­ты: Ай­қап, 1993. 19. Әуе­зов М. Абай Құ­нан­баев. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1995. 20. Ис­ма­ко­ва А.С. Ка­за­хс­кая ху­до­же­ст­вен­ная про­за. Поэти­ка, жанр, стиль. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1998. 21. Ыс­ма­ғұ­лов Ж. Абай: ақын­дық та­ғы­лы­мы. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1994. 22. Саф­ро­но­ва Л.В. Ав­тор и ге­рой в пост­мо­дер­нист­кой про­зе. Дис. докт. – Ал­ма­ты, 2007. 23. Мыр­зах­ме­тов М. Мұх­тар Әуе­зов жә­не абайтану проб­ле­ма­ла­ры. – Ал­ма­ ты: Ғы­лым, 1982. 24. Силь­ченко М.С. Твор­чес­кая биог­ра­фия Абая. – Ал­ма-Ата: Из­да­тель­ст­во Ака­де­мии наук Ка­за­хс­кой ССР, 1957. 25. Фу­ко М. Во­ля к ис­ти­не: по ту сто­ро­ну зна­ния, влас­ти и сек­суаль­нос­ти. По­ря­док дис­кур­са. [WWW-до­ку­мент] URL. http: //www. babysall.ru. /new. /fuko.htm/. 26. Са­мо­ру­ко­ва И.В. Ху­до­же­ст­вен­ное выс­ка­зы­ва­ние как эс­те­ти­чес­кая дея­ тель­ность: ти­по­ло­гия и ст­рук­ту­ра креа­тив­но­го опы­та в сис­те­ме дис­кур­ сов: Дис. докт. – Са­ма­ра, 2003. 27. Барт Р. Изб­ран­ные ра­бо­ты. Се­ми­оти­ка. Поэти­ка. – М.: Прог­ресс, 1989. 28. Құр­ма­нә­лиева А.Д. Әл-Ға­за­ли мен Ибн Рушд­тың фи­ло­со­фия­лық дис­ кур­сы. Док.дис­сер.авт. – Ал­ма­ты: 2009. 29. Есі­мов Ғ. Ха­кім Абай. – Ал­ма­ты: Ата­мұ­ра, 1994. 30. Кен­же­тай Д. Иа­сауи мә­де­ни­те­нің бү­гін­гі на­си­хат­та­лу жайы // Түр­ко­ло­ гия. – 2009. – №1-2. 31. Құ­нан­байұлы А. Шы­ғар­ма­ла­ры­ның то­лық жи­на­ғы. Т. 2. – Ал­ма­ты: Жа­ зу­шы, 1995. 32. Мыр­зах­ме­тұлы М. Абай жә­не Шы­ғыс. Ал­ма­ты: Қа­зақ­стан, 1994. 33. Бер­тельс Е.Э. Изб­ран­ные тру­ды. Су­физм и су­фий­ская ли­те­ра­ту­ра. – М.: Наука, 1965. 34. Кен­же­тай Д. Қо­жа Ах­мет Йа­сауи дү­ниета­ны­мы. – Түр­кіс­тан, 2004. 35. Әб­ді­рә­сіл­қы­зы А. Қо­жа Ах­мет Йа­сауи­дің ақын­дық әле­мі. – Ал­ма­ты: Кие, 2007. 36. Же­ме­ней И. Ха­физ – Шә­кә­рім ру­ха­ни үн­дес­ті­гі. – Ал­ма­ты: Да­на­лық мәйегі, 2008.

107

2. КАТЕГОРИЯ ХРОНОТОПА В ПОЭЗИИ АБАЯ КУ­НАН­БАЕВА

Т

вор­чест­во Абая Ку­нан­баева за­ни­мает осо­бое мес­то в ис­то­рии ка­за­хс­кой и ми­ро­вой куль­ту­ры. Его произ­ве­ де­ния по сей день вы­зы­вают ог­ром­ный ин­те­рес чи­та­ те­лей, исс­ле­до­ва­те­лей, об­ще­ст­вен­нос­ти. Ли­те­ра­тур­ное нас­ле­дие Абая Ку­нан­баева ре­гу­ляр­но об­суж­дает­ся на меж­ду­на­род­ных и рес­пуб­ли­канс­ких кон­фе­рен­циях, сим­по­зиумах и фо­ру­мах. Зна­чи­тель­ный вк­лад в изу­че­ние твор­чест­ва ве­ли­ко­го мыс­ли­ те­ля и поэта внес­ли та­кие из­ве­ст­ные уче­ные, пи­са­те­ли, кри­ти­ки, как С. Му­ка­нов, Г. Мус­ре­пов, Х. Жу­ма­лиев, М. Силь­ченко, К. Бей­ сем­биев, Т. Та­жи­баев, Б. Кен­же­баев, М. Ка­ра­таев, А. Нур­ка­тов, Р. Сыз­ды­ко­ва, А. Жи­рен­чин, Б. Габ­дул­лин, З. Ах­ме­тов, Х. Суюн­ ша­лиев, Т. Алим­ку­лов, Г. Бель­гер, Ш. Елеу­ке­нов, Ж. Да­де­баев, Б. Майтанов, Н. Джуа­ныш­бе­ков и дру­гие. В своих ра­бо­тах они раск­ры­вают но­ва­то­рс­тво, поэти­чес­кое мас­терс­тво Абая, осо­бен­ нос­ти ор­га­ни­за­ции ху­до­же­ст­вен­но­го ми­ра его произ­ве­де­ний. Боль­шое вни­ма­ние ими уде­ляет­ся идей­но-те­ма­ти­чес­ко­му со­дер­ жа­нию, проб­ле­ма­ти­ке поэзии и про­зы А. Ку­нан­баева. В пос­лед­ ние го­ды в ли­те­ра­ту­ро­ве­де­нии ак­тив­но раз­ра­ба­ты­вают­ся воп­ро­ сы об адек­ват­нос­ти пе­ре­во­да произ­ве­де­ний Абая на русс­кий, анг­ лийс­кий и дру­гие язы­ки и ка­те­го­риях прост­ранс­тва и вре­ме­ни в его ху­до­же­ст­вен­ных тво­ре­ниях. Од­на­ко нес­мот­ря на столь прис­тальное вни­ма­ние уче­ных к нас­ле­дию А. Ку­нан­баева, не­ко­то­рые проб­ле­мы по сей день ос­ тают­ся не­дос­та­точ­но изу­чен­ны­ми. Сре­ди них – воп­рос о ка­те­го­ рии хро­но­то­па в поэзии Абая. Меж­ду тем, исс­ле­до­ва­ние дан­ной проб­ле­мы поз­во­лит глуб­ же пос­тичь своеоб­ра­зие ху­до­же­ст­вен­но­го ми­ра А. Ку­нан­баева, по­нять осо­бен­нос­ти его ми­ро­во­зз­ре­ния и ми­ро­во­сп­рия­тия, кон­ цеп­ции бы­тия. Ибо ка­те­го­рия хро­но­то­па иг­рает ог­ром­ную роль в его твор­чест­ве. Мно­гие поэти­чес­кие произ­ве­де­ния Абая про­ни­ за­ны об­ра­за­ми с прост­ранст­вен­ным и вре­мен­ным со­дер­жа­нием. 108

Дан­ные ка­те­го­рии не­ред­ко вы­но­сят­ся в заг­ла­вие сти­хот­во­ре­ний А. Ку­нан­баева. Яр­кий при­мер то­му – произ­ве­де­ния, объеди­нен­ ные в цикл «Ти­хой ночью при лу­не». В каж­дом из них опи­сы­вает­ ся оп­ре­де­лен­ный вре­мен­ной пе­ри­од в жиз­ни лю­дей и при­ро­ды. Ав­тор от­ме­чает осо­бен­нос­ти изоб­ра­жаемо­го мо­мен­та, его мес­ то и роль во всеоб­щем кру­го­во­ро­те бы­тия. Так, в сти­хот­во­ре­нии «Ле­то» (1886) ха­рак­те­ри­зует­ся жиз­нь ка­за­хс­ко­го аула в конк­рет­ ное вре­мя го­да. Ав­тор вос­соз­дает кар­ти­ну при­ро­ды. Он под­роб­но опи­сы­вает лу­га, ре­ки, степь, ко­чевье. Хро­но­топ дан­но­го произ­ве­де­ния от­ли­чает­ся конк­рет­ностью. В сти­хот­во­ре­нии чет­ко ука­зы­вают­ся вре­мен­ные и прост­ранст­вен­ ные гра­ни­цы изоб­ра­жаемо­го ми­ра. Опи­сы­ваемые ав­то­ром со­бы­ тия раз­во­ра­чи­вают­ся в те­че­ние од­но­го лет­не­го дня. Мес­том дей­ ст­вия с­ тано­вят­ся степь и рас­ки­нув­шийся в ней ка­за­хс­кий аул. Вре­мя-прост­ранс­тво сти­хот­во­ре­ния ох­ва­ты­вает нес­колько пла­нов. Во-пер­вых, хро­но­топ при­ро­ды. Ав­тор опи­сы­вает из­ ме­не­ния, проис­хо­дя­щие в ней. Он от­ме­чает, что ле­том «буй­но цве­тут цве­ты на лу­гах», тра­ва в сте­пи ­стано­вит­ся вы­со­кой, де­ ревья, пок­ры­тые лис­тьями, бро­сают те­ни на зем­лю. Во-вто­рых, вре­мя-прост­ранс­тво ка­за­хс­ко­го аула. По сло­вам ав­то­ра, жен­щи­ ны в это вре­мя ста­вят юр­ты на лет­них ко­чевьях, баи объез­жают свои ота­ры, юно­ши отп­рав­ляют­ся на охо­ту. В-треть­их, хро­но­топ ста­ри­ка – жи­те­ля аула. Ав­тор опи­сы­вает прост­ранс­тво его ду­ши. Ск­возь приз­му ми­ро­во­сп­риятия ста­ри­ка дает­ся своеоб­раз­ная оцен­ка проис­хо­дя­ще­му. Пе­реп­ле­те­ние трех прост­ранст­вен­но-вре­мен­ных пла­нов поз­ во­ляет, с од­ной сто­ро­ны, по­нять ав­то­рс­кую идею единс­тва бы­тия, с дру­гой – уви­деть мир во всей его мно­гог­ран­нос­ти и не­пов­то­ри­ мос­ти. В сти­хот­во­ре­нии чет­ко прос­ле­жи­вают­ся со­ци­аль­ный, куль­ турно-ис­то­ри­чес­кий, пси­хо­ло­ги­чес­кий, биоло­ги­чес­кий хро­но­то­ пы. На уров­не пер­во­го раск­ры­вают­ся осо­бен­нос­ти бы­тия раз­лич­ ных слоев об­ще­ст­ва – баев, та­бун­щи­ков, бат­ра­ков. Куль­турно-ис­ то­ри­чес­кий хро­но­топ от­ра­жает осо­бен­нос­ти бы­та ка­за­хс­ко­го на­ ро­да в изоб­ра­жаемое ав­то­ром вре­мя го­да. Его от­ли­чи­тель­ны­ми осо­бен­нос­тя­ми преж­де все­го выс­ту­пают лет­ние ко­чевья, шум­но рас­ки­ды­вающиеся «на ши­ро­ких реч­ных бе­ре­гах». На уров­не со­ци­ально­го и куль­турно-ис­то­ри­чес­ко­го хро­но­то­ пов сти­хот­во­ре­ния раск­ры­вает­ся вре­мя-прост­ранс­тво пов­сед­нев­ 109

но­го бы­тия лю­дей. В произ­ве­де­нии дос­та­точ­но под­роб­но опи­сы­ вает­ся жиз­нен­ный мир че­ло­ве­ка, об­ще­ст­ва. Ав­тор ха­рак­те­ри­зует за­ня­тия раз­лич­ных предс­та­ви­те­лей аула, при­су­щие им ле­том. Так, баи вна­ча­ле объез­жают свои ота­ры, по­том, соб­рав­шись в юр­те, пьют чай, ве­дут бе­се­ды. Юно­ши ез­дят на охо­ту. Та­бун­щи­ ки це­лый день но­сят­ся по сте­пи, ох­ра­няя и го­няя скот. Жен­щи­ны ста­вят юр­ты, раз­ли­вают ку­мыс, ки­пя­тят чай в са­мо­ва­ре. Пси­хо­ло­ги­чес­кий хро­но­топ по­ка­зы­вает внут­рен­ний мир изоб­ра­жаемых в произ­ве­де­нии лиц. Его от­ли­чи­тель­ны­ми осо­бен­ нос­тя­ми в сти­хот­во­ре­нии яв­ляют­ся ра­дос­ть, ожив­лен­нос­ть, на­ пол­няющие прост­ранс­тво ду­ши лю­дей, ди­на­мич­ность те­че­ния вре­ме­ни. На уров­не пси­хо­ло­ги­чес­ко­го хро­но­то­па наб­лю­дает­ся про­ти­ во­пос­тав­ле­ние. Оно свя­за­но с об­ра­зом ста­ри­ка. Его мыс­ли, чувс­ тва не сов­па­дают с наст­рое­нием ок­ру­жаю­щих его лю­дей, подт­ верж­де­нием че­му слу­жат сле­дующие ст­ро­ки: «Что бы­ло – прош­ло и уже не вер­нет­ся К бед­ня­ге, дрях­ло­му ста­ри­ку. Он сде­лал все на своем ве­ку И, празд­но стоя на бе­ре­гу, В уго­ду юно­шам гром­ко смеет­ся» /1, с. 26/.

Про­ти­во­пос­тав­ле­ние обус­лов­ли­вает­ся тем, что ин­ди­ви­ду­аль­ ный хро­но­топ ста­ри­ка, в от­ли­чие от хро­но­то­пов ок­ру­жаю­щих его лю­дей, вби­рает в се­бя весь его жиз­нен­ный опыт. Его вре­мя, как от­ме­чает ав­тор, по су­ти уже ис­те­кает. Ста­рик на­хо­дит­ся на за­ка­те своей жиз­ни. Те­ку­щее ле­то для не­го – од­но из мно­гих и, воз­мож­ но, пос­лед­них, ко­то­рое име­ло мес­то в его част­ном бы­тии. Ста­рик как бы вы­па­дает из всеоб­ще­го кру­го­во­ро­та жиз­ни. Его хро­но­топ ха­рак­те­ри­зует­ся замк­ну­тос­тью, ог­ра­ни­чен­ностью. От­сю­да от­су­ тс­твие у ста­ри­ка ра­дос­ти, дос­тав­ляемой теп­лы­ми, сол­неч­ны­ми дня­ми. Он, по сло­вам ав­то­ра, меч­тает лишь об од­ном, что «бай по­зо­вет и угос­тит ку­мы­сом и ба­раш­ком» /1, с. 25/. Биоло­ги­чес­кий хро­но­топ сти­хот­во­ре­ния от­ра­жает единс­тво че­ло­ве­ка и при­ро­ды. На его уров­не раск­ры­вают­ся из­ме­не­ния, проис­хо­дя­щие в жиз­ни лю­дей и ок­ру­жающе­го их ми­ра. Зна­чи­тель­ное мес­то в произ­ве­де­нии от­во­дит­ся ка­те­го­рии тем­ по­раль­но­го рит­ма. В сти­хот­во­ре­нии опи­сы­вает­ся рас­по­ря­док жиз­ни аула в лет­нее вре­мя го­да. Ав­тор по­ка­зы­вает соп­ря­жен­ность 110

биоло­ги­чес­ких, ка­лен­дар­ных, цир­кад­ных, со­ци­аль­ных и пси­хо­ ло­ги­чес­ких рит­мов. Это наибо­лее чет­ко прояв­ляет­ся на уров­не из­ме­не­ний, проис­хо­дя­щих в при­ро­де с нас­туп­ле­нием ле­та, и их воз­дейст­вием на бы­тие и соз­на­ние лю­дей. Как ука­зы­вает ав­тор, тем­по­раль­ность в дан­ный вре­мен­ной пе­ри­од зна­чи­тель­но воз­рас­ тает. Уве­ли­чи­вает­ся ко­ли­че­ст­во дей­ст­вий, со­вер­шае­мых людь­ми. День ­стано­вит­ся бо­лее на­сы­щен­ным бла­го­да­ря его про­дол­жи­ тель­ности и бла­гоп­рият­ным ус­ло­виям при­ро­ды. Ле­то по­рож­дает в ду­ше жи­те­лей ра­дос­ть, под­ъем, бод­рость. Оно вы­зы­вает мас­ су по­ло­жи­тель­ных эмо­ций. Вс­ледс­твие че­го у юно­шей воз­ни­кает же­ла­ние отп­ра­вить­ся на охо­ту, появ­ляет­ся вдох­но­ве­ние у жен­щин, лов­ко ста­вя­щих юр­ты, чувс­тво ве­селья ох­ва­ты­вает мо­ло­дежь. Ст­ре­ми­тель­ность те­че­ния вре­ме­ни ни­ве­ли­рует гра­ни­цы меж­ ду раз­лич­ны­ми вре­мен­ны­ми пла­на­ми, в част­нос­ти, ут­ром, днем, ве­че­ром. Ск­ла­ды­вает­ся впе­чат­ле­ние, что все опи­сы­ваемые в произ­ве­де­нии со­бы­тия раз­во­ра­чи­вают­ся в мг­но­ве­ние. Од­на­ко на уров­не со­ци­аль­ных рит­мов наб­лю­дает­ся про­ти­во­ пос­тав­ле­ние. При­ме­ром то­му слу­жат сле­дующие эпи­зо­ды: «Бай, объе­хав свои ота­ры, До­воль­ный ско­том и са­мим со­бой, На стат­ном ко­не тру­сит до­мой К за­ки­пающе­му са­мо­ва­ру».

«И в ожи­да­нии го­ря­че­го чая, На кош­мах важ­но усев­шись, баи Ве­дут бе­се­ду меж­ду со­бой. По­ка один, не в ме­ру болт­ли­вый, Тре­щит не смол­кая, дру­гие уч­ти­во Ки­вают расс­каз­чи­ку го­ло­вой».

«Та­бун­щи­ки на ло­ша­дях ли­хих, В ча­па­нах, поя­сом стя­ну­тых, К аулу спе­шат, об­го­няя друг дру­га, – Ус­та­лы­ми ка­жут­ся ли­ца их» /1, с. 25/.

Тем­по­раль­ный ритм баев ха­рак­те­ри­зует­ся бо­лее за­мед­лен­ным те­че­нием вре­ме­ни по срав­не­нию с тем­по­раль­ным рит­мом та­бун­ щи­ков. Это обус­лов­ли­вает­ся раз­ностью их со­ци­аль­ных ста­ту­сов. У баев мень­ше тру­до­вых обя­зан­нос­тей, чем у предс­та­ви­те­лей бед­ных слоев об­ще­ст­ва. В свя­зи с чем они не спе­шат и про­во­дят 111

час­ть своего вре­ме­ни за бе­се­да­ми. Жиз­нь та­бун­щи­ков на­сы­щен­ на, так как им пос­тоян­но при­хо­дит­ся го­нять скот, сле­дить за до­ве­ рен­ны­ми им ло­шадь­ми. Бо­лее то­го, со­ци­аль­ный ста­тус баев обя­ зы­вает сох­ра­нять сте­пен­ность и вес­ти раз­ме­рен­ный об­раз жиз­ни. В про­цес­се опи­са­ния ав­тор ис­поль­зует мно­го­то­чия. Нап­ри­ мер, изоб­ра­жая при­ро­ду, он го­во­рит: «Гу­сей и уток крик­ли­вых стаи То опус­кают­ся, то вз­ле­тают…» /1, с. 25/.

Мно­го­то­чие в дан­ном слу­чае поз­во­ляет уси­лить ак­цент на пов­то­ряемос­ти со­вер­шаемо­го дей­ст­вия, по­ка­зать его мно­гок­рат­ нос­ть и соз­дающуюся в си­лу это­го ил­лю­зию бес­ко­неч­нос­ти во вре­ме­ни. Опи­сы­вая мо­ло­дежь, отп­ра­вив­шуюся на охо­ту, ав­тор от­ме­ чает: «Ес­ли вы­пу­щен­ный из рук Ст­ре­ми­тель­но бер­кут ввысь взовь­ет­ся И круп­но­го се­лез­ня сх­ва­тит вд­руг…» /1, с. 26/.

Ста­вя мно­го­то­чие, он под­чер­ки­вает неоп­ре­де­лен­ность си­ туации, ее ги­по­те­ти­чес­кий ха­рак­тер. Ав­тор соз­дает кар­ти­ну воз­ мож­ной реаль­нос­ти, не су­ще­ст­вую­щей в нас­тоя­щем, но впол­не до­пус­ти­мой в бу­ду­щем. При­ме­ча­тель­но, что дан­ный эпи­зод про­ти­во­пос­тав­ляет­ся в сти­хот­во­ре­нии сле­дующе­му за ним опи­са­нию об­ра­за ста­ри­ка. Тем са­мым, ав­тор соот­но­сит бу­ду­щее и прош­лое, на что ука­зы­вают ис­поль­зуемые в произ­ве­де­нии гла­го­лы: «взовь­ет­ся», «сх­ва­тит», «бы­ло», «прош­ло», «сде­лал». При этом гря­ду­щее не­пос­редст­вен­ но свя­зы­вает­ся с мо­ло­дежью, с вы­шед­ши­ми на охо­ту юно­ша­ми. Его своеоб­раз­ным сим­во­лом выс­ту­пает бер­кут, ле­тя­щий высь, к не­бу. Воп­ло­ще­нием прош­ло­го, ми­нув­ше­го яв­ляет­ся ста­рик. Оба вре­мен­ных пла­на пе­ре­се­кают­ся на нас­тоя­щем – об­ра­зе ле­та. Зас­лу­жи­вает вни­ма­ния смех ста­ри­ка. На его уров­не проис­хо­ дит сб­ли­же­ние двух про­ти­во­по­лож­ных вре­мен­ных пла­нов. Смех ­стано­вит­ся своеоб­раз­ным сим­во­лом при­ми­ре­ния прош­ло­го и бу­ ду­ще­го. Сле­дует от­ме­тить, что при ха­рак­те­рис­ти­ке ка­те­го­рии прост­ ранс­тва в произ­ве­де­нии ис­поль­зуют­ся та­кие при­ла­га­тельные, 112

на­ре­чия и су­ще­ст­ви­тельные, как «ши­ро­кие», «прос­тор», «да­ле­ ко», «ввысь». Тем са­мым ав­тор, с од­ной сто­ро­ны, под­чер­ки­вает безг­ра­нич­ность ок­ру­жающе­го ми­ра. Он про­во­дит мыс­ль об отк­ ры­тос­ти прост­ранс­тва сте­пи. С дру­гой – по­ка­зы­вает осо­бен­нос­ти внут­рен­не­го ми­ра изоб­ра­жаемых им лиц, от­ли­чи­тель­ны­ми чер­ та­ми ко­то­ро­го ­стано­вят­ся не­за­мк­ну­тос­ть, уст­рем­лен­нос­ть ввысь, ощу­ще­ние сво­бо­ды. Про­ти­во­по­лож­ны­ми чувс­тва­ми на­пол­не­но сти­хот­во­ре­ние «Осень» (1888). Хро­но­топ дан­но­го произ­ве­де­ния ох­ва­ты­вает три прост­ранст­вен­но-вре­мен­ных пла­на. Пер­вый из них от­ра­жает из­ме­ не­ния, проис­хо­дя­щие в при­ро­де осенью. Вто­рой раск­ры­вает сос­тоя­ ние аула. Тре­тий со­дер­жит опи­са­ние внут­рен­не­го ми­ра ли­ри­чес­ко­го ге­роя. Все три пла­на тес­но пе­реп­ле­тают­ся меж­ду со­бой и спо­со­бс­ твуют соз­да­нию объек­тив­ной кар­ти­ны опи­сы­ваемо­го вре­ме­ни го­да. Ха­рак­те­ри­зуя осень, ав­тор про­во­дит па­рал­ле­ли меж­ду ми­ром при­ро­ды и ка­за­хс­ким ау­лом. Тем са­мым он под­чер­ки­вает единс­ тво хро­но­то­пов лю­дей и ок­ру­жаю­щей их дей­ст­ви­тель­ности. Изоб­ра­жаемые в сти­хот­во­ре­нии яв­ле­ния опи­сы­вают­ся вна­ча­ ле в треть­ем ли­це. Ав­тор выс­ту­пает в ро­ли сто­рон­не­го наб­лю­да­ те­ля, от­ме­чающе­го пе­ре­ме­ны в при­ро­де и в жиз­ни аула. Од­на­ко в фи­на­ле произ­ве­де­ния появ­ляет­ся об­раз ли­ри­чес­ко­го ге­роя, ко­то­ рый от своего име­ни вы­ра­жает от­но­ше­ние к проис­хо­дя­ще­му. Он го­во­рит: «Я по хол­мам бро­жу, где веет ве­тер, Где бе­гают не­ко­рм­ле­ные псы, От­ку­да ви­ден весь наш быт убо­гий В осен­ней мг­ле тем­неюще­го дня, – По­тер­тый вой­лок юрт, тос­ка до­ро­ги И сте­пи – без еди­но­го ог­ня» /1, с. 26/.

Та­кой под­ход поз­во­ляет, с од­ной сто­ро­ны, по­ка­зать изоб­ра­ жаемые яв­ле­ния с раз­лич­ных прост­ранст­вен­но-вре­мен­ных по­ зи­ций, с дру­гой – под­черк­нуть единс­тво вре­ме­ни-прост­ранс­тва ли­ри­чес­ко­го ге­роя с вре­ме­нем-прост­ранст­вом ок­ру­жающе­го его ми­ра. В сти­хот­во­ре­нии про­во­дит­ся мыс­ль о том, что ин­ди­ви­ду­ аль­ный хро­но­топ че­ло­ве­ка яв­ляет­ся час­тью хро­но­то­па при­ро­ды. Ка­те­го­рия вре­ме­ни-прост­ранс­тва но­сит в произ­ве­де­нии от­ но­си­тель­ный ха­рак­тер. Имея дос­та­точ­но чет­кие гра­ни­цы, хро­но­ 113

топ сти­хот­во­ре­ния от­ли­чает­ся не­ко­то­рой ус­лов­ностью. Изоб­ра­ жаемые со­бы­тия раз­во­ра­чи­вают­ся ут­ром, днем, ве­че­ром в ка­за­хс­ ком ауле, рас­по­ло­жен­ном в сте­пи. Од­на­ко са­мо те­че­ние вре­ме­ни но­сит двоя­кий ха­рак­тер, о чем сви­де­тель­ст­вуют сле­дующие ст­ ро­ки: «в ра­бо­те и за­бо­тах день не­до­лог», «ко­ро­тая дол­гие ча­сы». Про­ти­во­пос­тав­ле­ние дан­ных выс­ка­зы­ва­ний обус­лов­ли­вает­ся вы­ бо­ром точ­ки от­че­та, от­но­си­тель­ностью сис­те­мы прост­ранст­вен­ но-вре­мен­ных коор­ди­нат. Яв­ле­ния, изоб­ра­жаемые в произ­ве­де­нии, от­ра­жают осо­бен­ нос­ти куль­турно-ис­то­ри­чес­ко­го, пси­хо­ло­ги­чес­ко­го, биоло­ги­чес­ ко­го хро­но­то­пов. В сти­хот­во­ре­нии ука­зы­вают­ся бы­то­вые реа­лии, при­су­щие дан­но­му вре­ме­ни го­да. Куль­турно-ис­то­ри­чес­кий хро­ но­топ не­сет ин­фор­ма­цию о жиз­ни ка­за­хс­ко­го на­ро­да и его тра­ди­ ци­он­ных за­ня­тиях в осен­ний пе­ри­од. Ав­тор от­ме­чает, что в это вре­мя го­да «го­до­ва­лых вз­нуз­ды­вать по­ра», а жи­те­ли аула обыч­но: «Вы­де­лы­вают шку­ры, ко­жи мнут, Пле­тут рем­ни, ла­тают дрях­лый по­лог, Про­су­ши­вают скарб и шерс­ть пря­дут» /1, с. 26/.

Пси­хо­ло­ги­чес­кий хро­но­топ поз­во­ляет по­нять наст­рое­ние лю­ дей, их чувс­тва, ко­то­рые они ис­пы­ты­вают под влия­нием осен­ней по­ го­ды. На его уров­не раск­ры­вают­ся пе­ре­жи­ва­ния ли­ри­чес­ко­го ге­роя. Биоло­ги­чес­кий хро­но­топ от­ра­жает взаи­мос­вязь ми­ра че­ло­ве­ ка и ми­ра при­ро­ды. От­сю­да сходс­тво в опи­са­нии кар­тин жиз­ни аула и сте­пи. Произ­ве­де­ние про­ни­за­но идеей цик­лич­нос­ти бы­тия. Ха­рак­те­ ри­зуя дей­ст­вия лю­дей, ав­тор под­чер­ки­вает их пов­то­ряемос­ть из го­да в год по ме­ре нас­туп­ле­ния осе­ни. Бо­лее то­го, дан­ная идея во всей пол­но­те раск­ры­вает­ся в сле­дующих ст­ро­ках: «И толь­ко от­ле­тающие стаи, Спе­ша­щие к теп­лу иной ст­ра­ны, Ау­лам ос­тающим­ся бро­сают Гор­тан­ный клик про­щанья до вес­ны» /1, с. 26/.

В сти­хот­во­ре­нии опи­сы­вают­ся биоло­ги­чес­кие, ка­лен­дар­ные, цир­кад­ные рит­мы. Ав­тор вос­соз­дает кар­ти­ны рас­по­ряд­ка жиз­ни ка­за­хс­ко­го аула в осен­нее вре­мя го­да. Он под­чер­ки­вает взаи­мос­ вязь биоло­ги­чес­ких, ка­лен­дар­ных, цир­кад­ных рит­мов. 114

Яв­ле­ния, изоб­ра­жаемые в произ­ве­де­нии, опи­сы­вают­ся в нас­ тоя­щем вре­ме­ни. Это обус­лов­ли­вает­ся не толь­ко спе­ци­фи­кой и при­ро­дой ли­ри­чес­ко­го сти­хот­во­ре­ния, но и ст­рем­ле­нием ав­то­ра выз­вать в соз­на­нии чи­та­те­ля ил­лю­зию соп­ри­ча­ст­нос­ти к раз­во­ ра­чи­ваю­щим­ся со­бы­тиям. Бла­го­да­ря та­ко­му под­хо­ду проис­хо­ дит сок­ра­ще­ние прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной дис­тан­ции меж­ду произ­ве­де­нием и восп­ри­ни­мающим суб­ъек­том. Ин­те­ре­сен хро­но­топ ли­ри­чес­ко­го ге­роя. Его появ­ле­ние в фи­ на­ле соз­дает впе­чат­ле­ние, буд­то он пер­во­на­чаль­но на­хо­дил­ся сре­ ди жи­те­лей аула и смот­рел на все проис­хо­дя­щие из­ме­не­ния, выз­ ван­ные при­хо­дом осе­ни, как бы из­нут­ри, а по­том, под­няв­шись на холм, он со­зер­цает мир с вы­со­ты. От­сю­да ощу­ще­ние двой­ст­ вен­нос­ти его от­но­ше­ния к дей­ст­ви­тель­ности. Ког­да ли­ри­чес­кий ге­рой пре­бы­вает в ауле, он об­ра­щает свой взор к не­бу, к пти­цам, уле­тающим на юг. В этот мо­мент его серд­це и ду­ша пол­ны на­ деж­ды, сим­во­лом ко­то­рой ­стано­вит­ся ми­мо­лет­ный об­раз вес­ны. Од­на­ко ока­зав­шись на хол­ме и уви­дев аул свер­ху, он про­ни­кает­ ся глу­бо­кой болью от бед­нос­ти, ца­ря­щей вок­руг. Его ох­ва­ты­вает чувс­тво об­ре­чен­нос­ти. При ха­рак­те­рис­ти­ке ка­те­го­рии прост­ранс­тва, ав­тор ис­поль­ зует та­кие при­ла­га­тельные, при­час­тия и на­ре­чия, как «сы­рая», «тем­нею­щий», «зяб­ко», «уны­ло», «дрях­лый», «пе­чаль­но», «без­ ли­ко», «по­тер­тый». Они ука­зы­вают, с од­ной сто­ро­ны, на увя­да­ние при­ро­ды с при­хо­дом осе­ни, с дру­гой – уси­ли­вают ак­цент на бед­ нос­ти аула, ко­то­рая со всей оче­вид­ностью прояв­ляет­ся с нас­туп­ ле­нием хо­ло­дов. Прост­ранс­тву при­су­ща ту­ман­ность. При­чи­на­ми ее воз­ник­но­ ве­ния яв­ляют­ся мг­ла, не­нас­тье и от­су­тс­твие ог­ней в ауле. Ту­ман­ ность от­ра­жает неоп­ре­де­лен­ность бу­ду­ще­го. В сти­хот­во­ре­нии наб­лю­дает­ся ск­ры­тое про­ти­во­пос­тав­ле­ ние осе­ни и вес­ны. Оно воз­ни­кает при опи­са­нии стаи птиц, спе­ша­щих в теп­лые края. Осенью все при­хо­дит к за­ка­ту. Пти­ цы уле­тают. Прост­ранс­тво ­стано­вит­ся пус­тым. Вес­ной при­ро­да воз­рож­дает­ся. Прост­ранс­тво на­пол­няет­ся и ­стано­вит­ся за­се­лен­ ным. Зас­лу­жи­вает вни­ма­ния об­раз де­тей. По сло­вам ав­то­ра, они зяб­нут. И это не слу­чай­но. Ибо де­ти – воп­ло­ще­ние бу­ду­ще­го, но­ во­го. Они зяб­нут, так как им неуют­но в се­ром и уны­лом ми­ре, ок­ру­жаю­щем их, в ми­ре, где ца­рят ни­ще­та, хо­лод, пе­чаль. 115

Глу­бо­ким смыс­лом на­пол­не­но вы­ра­же­ние «тос­ка до­ро­ги». Оно зак­лю­чает в се­бе нес­колько зна­че­ний. Во-пер­вых, по­ка­зы­ вает замк­ну­тос­ть хро­но­то­па аула на нас­тоя­щем. Во-вто­рых, от­ра­ жает осо­бен­нос­ти прост­ранс­тва ду­ши ли­ри­чес­ко­го ге­роя, ко­то­рое бук­вально за­пол­не­но пе­чалью. В-треть­их, слу­жит воп­ло­ще­нием бесп­рос­вет­нос­ти жиз­ни аула, его бед­ность, ни­ще­ту, мрак его су­ ще­ст­во­ва­ния. При­ме­ча­те­лен об­раз сте­пи. Как ука­зы­вает ав­тор она – «без еди­но­го ог­ня». От­су­тс­твие све­та сим­во­ли­зи­рует без­бу­дущ­ность лю­дей, на­се­ляющих аул. Ти­ре, ис­поль­зуемое в фра­зе: «И степь – без еди­но­го ог­ня», ука­зы­вает на ка­те­го­рич­ность суж­де­ния ав­то­ра. В сти­хот­во­ре­нии «Зи­ма» (1888) наб­лю­дает­ся ма­те­ри­али­за­ция ка­те­го­рии вре­ме­ни. Опи­сы­ваемый пе­ри­од оли­цет­во­ряет­ся. Ав­тор пе­ре­дает об­раз зи­мы, ас­со­циируя ее с де­дом, ко­то­рый ша­гает по сте­пи, и срав­ни­вая ее с бе­ше­ным ста­рым верб­лю­дом. Тем са­мым он не толь­ко под­чер­ки­вает единс­тво хро­но­то­пов при­ро­ды и че­ло­ ве­ка, но и при­дает изоб­ра­жаемо­му им вре­мен­но­му пе­ри­оду наг­ ляд­нос­ть. Зи­ма дос­та­точ­но су­ро­ва по от­но­ше­нию к лю­дям. От­сю­да хо­ лод­ность ок­ру­жающе­го прост­ранс­тва. Ха­рак­те­ри­зуя зи­му, ав­тор на­зы­вает ее вра­гом все­го жи­во­го. В этом пла­не она выс­ту­пает сим­во­лом смер­ти, ухо­да че­ло­ве­ка в иную прост­ранст­вен­но-вре­мен­ную реаль­нос­ть. Имен­но поэто­му прис­пеш­ни­ком зи­мы яв­ляет­ся волк, охо­тя­щий­ся на та­бу­ны. Опи­сы­вая яв­ле­ния, проис­хо­дя­щие в при­ро­де, в ми­ре лю­дей, ав­тор вна­ча­ле го­во­рит о них как сто­рон­ний наб­лю­да­тель, а по­том не­пос­редст­вен­но об­ра­щает­ся к пас­ту­хам: «Уго­няйте на но­вое мес­то та­бун, Не бе­да, ес­ли вам не при­дет­ся пос­пать, Луч­ше вам с бед­ня­ка­ми де­лить­ся ско­том! Не да­вайте вол­кам средь сте­пей пи­ро­вать» /1, с. 27/.

Та­кое пост­рое­ние уг­луб­ляет пси­хо­ло­гизм произ­ве­де­ния. Оно спо­со­бс­твует бо­лее пол­но­му раск­ры­тию ду­шев­но­го сос­тоя­ния ав­ то­ра, пос­ти­же­нию осо­бен­нос­тей его прост­ранс­тва ду­ши, по­ни­ма­ нию его от­но­ше­ния к дей­ст­ви­тель­ности. Хро­но­топ ав­то­ра со всей оче­вид­ностью предс­тает как час­ть хро­но­то­па изоб­ра­жаемо­го им ми­ра. Бо­лее то­го, на уров­не об­ра­ще­ния к пас­ту­хам, проис­хо­дит 116

сок­ра­ще­ние прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной дис­тан­ции меж­ду ав­то­ ром и опи­сы­ваемы­ми им ге­роями. Сти­хот­во­ре­ние со­дер­жит воск­ли­ца­ния. Они пе­ре­дают эмо­ции ав­то­ра, поз­во­ляют прос­ле­дить сме­ну его чувс­тв. На их уров­не наб­лю­дает­ся ус­ко­ре­ние тем­по­раль­ности. Произ­ве­де­ние ус­лов­но мож­но раз­де­лить на две час­ти. В пер­ вой изоб­ра­жает­ся мир зим­ней при­ро­ды. Она по­ка­зы­вает, как выг­ ля­дит дей­ст­ви­тель­ность, про­ни­зан­ная мо­ро­зом, сту­жей, хо­ло­дом. Цент­раль­ный об­раз дан­ной час­ти – ста­рик, оли­цет­во­ряющий зи­му. Его ин­ди­ви­ду­аль­ный хро­но­топ от­ли­чает­ся замк­ну­тос­тью. Ибо он все­це­ло пог­ло­щен же­ла­нием за­мо­ро­зить лю­дей и ли­шить их воз­мож­нос­ти ра­до­вать­ся. Во вто­рой час­ти опи­сы­вают­ся пас­ту­хи, ох­ра­няющие го­лод­ ный та­бун. В ней по­ка­зы­вают­ся бы­то­вые реалии жиз­ни лю­дей зи­мой. Дан­ная час­ть на­сы­ще­на ав­то­рс­ки­ми воск­ли­ца­ниями, вы­ ра­жающи­ми его тре­во­гу за судь­бу пас­ту­хов и их та­бу­нов. От­сю­да на­ло­же­ние его ин­ди­ви­ду­ально­го хро­но­то­па на хро­но­топ изоб­ра­ жаемо­го ми­ра. В опи­са­нии ка­те­го­рии прост­ранс­тва наб­лю­дает­ся до­ми­ни­ро­ ва­ние бе­ло­го цве­та, ко­то­рый не­сет в се­бе нес­колько зна­че­ний. Вопер­вых, он свя­зан с об­ра­зом сне­га, яв­ляюще­го­ся неотъем­ле­мой сос­тав­ляющей зи­мы. Во-вто­рых, ас­со­циирует­ся с об­ра­зом са­ва­на. Жиз­неут­ве­рж­дающи­ми но­та­ми на­пол­не­но сти­хот­во­ре­ние «Вес­на» (1890). Дан­ное произ­ве­де­ние на­чи­нает­ся с воск­ли­ца­ ния, что ука­зы­вает на ду­шев­ный под­ъем, осо­бый эмо­циональ­ный наст­рой ли­ри­чес­ко­го ге­роя, его по­зи­тив­ное от­но­ше­ние к дан­но­му вре­ме­ни го­да. Его внут­рен­нее прост­ранс­тво, по­доб­но внеш­не­му прост­ранс­тву, преоб­ра­жает­ся под влия­нием из­ме­не­ний, вно­си­ мых в при­ро­ду вес­ной. Хро­но­топ произ­ве­де­ния ха­рак­те­ри­зует­ся слож­ностью. Ав­тор пос­тоян­но ме­няет свою прост­ранст­вен­но-вре­мен­ную по­зи­цию. То он из­ла­гает со­бы­тия в треть­ем ли­це как сто­рон­ний наб­лю­да­ тель, то буд­то об­ра­щает­ся к чи­та­те­лю, ис­поль­зуя гла­го­лы вто­ро­го ли­ца, то го­во­рит от собст­вен­но­го име­ни, сли­ваясь с об­ра­зом ли­ ри­чес­ко­го ге­роя. В ре­зуль­та­те че­го ск­ла­ды­вает­ся троякое предс­ тав­ле­ние об опи­сы­ваемой дей­ст­ви­тель­ности. Чи­та­те­лю пре­дос­ тав­ляет­ся воз­мож­нос­ть в пол­ной ме­ре ощу­тить эйфо­рию вес­ны, наст­рое­ние ли­ри­чес­ко­го ге­роя, ав­то­ра, жи­те­лей аула, по­чу­вс­тво­ вать преоб­ра­же­ние соз­дан­но­го в сти­хот­во­ре­нии ми­ра. 117

На уров­не со­ци­ально­го вре­ме­ни-прост­ранс­тва раск­ры­вает­ся бы­тие предс­та­ви­те­лей раз­лич­ных со­ци­аль­ных групп. В сти­хот­во­ ре­нии упо­ми­нают­ся куп­цы, баи, зем­ле­дель­цы: «На верб­лю­дах то­ва­ры при­во­зит ку­пец, У хо­зяев двоят­ся ота­ры овец; Тя­жек труд зем­ле­дель­ческий – вс­паш­ка, по­сев, Но зем­ля все ж сто­ри­цей воз­даст под ко­нец» /1, с. 23/.

Биоло­ги­чес­кий хро­но­топ от­ра­жает единс­тво че­ло­ве­ка и при­ ро­ды, сме­ну их по­ве­де­ния в за­ви­си­мос­ти от вре­ме­ни су­ток и се­ зо­на. В сти­хот­во­ре­нии боль­шое вни­ма­ние уде­ляет­ся пси­хо­ло­ги­чес­ ким рит­мам. Ав­тор де­таль­но раск­ры­вает сос­тоя­ние ду­ши лю­дей, прос­ле­жи­вает все нюан­сы их наст­рое­ния. По его сло­вам: «Дух вес­ны из ти­хо­ни тво­рит храб­ре­ца, Ста­ли щед­ры­ми все, кро­ме зло­го скуп­ца. Все ди­вит­ся ли­кующей си­ле зем­ной, Все жи­вет, кро­ме чер­но­го кам­ня-голь­ца» /1, с. 24/.

В сти­хот­во­ре­нии неод­нок­рат­но под­чер­ки­вает­ся ди­на­ми­ка эмо­циональ­но­го ми­ра жи­те­лей аула. Их тем­по­раль­ные рит­мы, как ука­зы­вает­ся в произ­ве­де­нии, ус­ко­ряют­ся, при­чем, как в ду­ хов­ном, так и в со­ци­аль­ном пла­не. Ох­ва­чен­ные ощу­ще­нием вес­ ны, об­нов­ле­ния, теп­ла, лю­ди на­чи­нают быст­рее ра­бо­тать и ст­ре­ мят­ся со­вер­шить за день боль­ше дел. В произ­ве­де­нии опи­сы­вают­ся биоло­ги­чес­кие рит­мы, ко­то­рые ох­ва­ты­вают тем­по­раль­ные рит­мы предс­та­ви­те­лей раз­лич­ных по­ ко­ле­ний – ста­ри­ков, мо­ло­де­жи, де­тей. Об­ра­щаясь к их об­ра­зам, ав­тор по­ка­зы­вает, ка­кую роль иг­рает вес­на в жиз­ни каж­до­го из них, ка­кое воз­дейст­вие она ока­зы­вает на них, ка­кие из­ме­не­ния произ­во­дит в их ин­ди­ви­ду­аль­ном вре­ме­ни-прост­ранс­тве. Яр­кий при­мер то­му: «И смеет­ся, и пес­ни поет мо­ло­дежь, Да и ста­рых по юр­там ищи – не най­дешь» /1, с. 23/.

В этих ст­роч­ках ука­зы­вает­ся, что при­выч­ный об­раз жиз­ни по­жи­лых лю­дей на­ру­шил­ся. Ох­ва­чен­ные всеоб­щим ве­сель­ем, 118

за­до­ром, они по­ки­дают юр­ты и про­во­дят боль­шую час­ть своего вре­ме­ни на ули­це, нас­лаж­даясь ви­да­ми из­ме­нив­шейся при­ро­ды, теп­лом, пес­ня­ми мо­ло­де­жи. Сти­хот­во­ре­ние про­ни­за­но ри­то­ри­чес­ки­ми воск­ли­ца­ниями и ри­то­ри­чес­ки­ми воп­ро­са­ми. Они спо­со­бс­твуют раск­ры­тию прост­ ранс­тва ду­ши и соз­на­ния ав­то­ра. Воск­ли­ца­ния пе­ре­дают его чувс­ тва, эмо­ции. Ри­то­ри­чес­кие воп­ро­сы поз­во­ляют, во-пер­вых, прос­ ле­дить ло­ги­ку мыс­ли ав­то­ра; во-вто­рых, по­нять, по­че­му он так под­роб­но и вос­тор­жен­но опи­сы­вает дан­ное вре­мя го­да; в-треть­ их, сок­ра­тить прост­ранст­вен­но-вре­мен­ную дис­тан­цию меж­ду ав­то­ром и чи­та­те­лем, соз­дав ощу­ще­ние, буд­то ав­тор приг­ла­шает чи­та­те­ля к диало­гу. Произ­ве­де­ние вк­лю­чает мно­же­ст­во па­рал­ле­лей, про­во­ди­мых ав­то­ром меж­ду ми­ром при­ро­ды и ми­ром лю­дей. Го­во­ря о ста­ри­ ках, он от­ме­чает, что они «сне­га бе­лей». Опи­сы­вая зем­лю, ав­тор ука­зы­вает, что она ра­дует­ся, «слов­но мать и отец», и на­по­ми­нает не­вес­ту, ожи­дающую своего же­ни­ха. Вос­пе­вая кра­со­ту де­ву­шек, он на­ме­кает, что они в своих го­лов­ных убо­рах по­хо­жи на тюль­па­ ны, рас­пус­тив­шиеся в до­ли­нах. Тем са­мым он раск­ры­вают единс­ тво все­го жи­во­го на Зем­ле, единс­тво хро­но­то­пов при­ро­ды, ми­ра, че­ло­ве­ка. В сти­хот­во­ре­нии наб­лю­дают­ся про­ти­во­пос­тав­ле­ния. Они прояв­ляют­ся на нес­коль­ких уров­нях. Во-пер­вых, при опи­са­нии сос­тоя­ния лю­дей, при­ро­ды. Ав­тор го­во­рит, что все жи­вет, за иск­ лю­че­нием кам­ня-голь­ца, и все ста­ли щед­ры­ми, «кро­ме зло­го скуп­ца». Во-вто­рых, на уров­не со­ци­аль­ных хро­но­то­пов. По сло­ вам ав­то­ра, вес­на – бла­гоп­рият­ное вре­мя для куп­цов, баев, но для зем­ле­дель­цев оно яв­ляет­ся нап­ря­жен­ным пе­риодом. В-треть­их, про­ти­во­пос­тав­ляют­ся об­ра­зы туч и зо­ло­тых звезд. В-чет­вер­тых, соз­да­вая об­раз зем­ли, ав­тор ука­зы­вает на ее об­лик зи­мой и вес­ ной. В-пя­тых, в сти­хот­во­ре­нии про­ти­во­пос­тав­ляют­ся жиз­нь и смер­ть: «И со смерт­но­го ло­жа мог­ли б их под­нять Пес­ни, солн­це, и ве­тер, и пти­чий гал­деж» /1, с. 23/.

В-шес­тых, при опи­са­нии звезд и лу­ны, ав­тор ука­зы­вает, что они све­тят­ся лишь ночью, а с при­хо­дом за­ри мерк­нут. В-седь­мых, при об­ра­ще­нии ли­ри­чес­ко­го ге­роя к об­ра­зу солн­ца: 119

«Гля­нуть пря­мо на солн­це – бо­леть сле­по­той. Жи­ву­щий ве­ли­кой его теп­ло­той….» /1, с. 24/.

Про­ти­во­пос­тав­ле­ния в опи­са­нии при­ро­ды, лю­дей от­ра­жают про­ти­во­ре­чи­вос­ть, мно­гог­ран­нос­ть, слож­ность, двой­ст­вен­ность бы­тия. Они по­ка­зы­вают, что, нес­мот­ря на ца­ря­щую гар­мо­нию, в ми­ре всег­да при­су­тс­твует дра­ма­ти­чес­кое на­ча­ло, что у всех яв­ле­ний и пред­ме­тов дей­ст­ви­тель­ности есть своя, ск­ры­тая сто­ ро­на. Про­ти­во­пос­тав­ле­ния спо­со­бс­твуют пос­ти­же­нию ве­ры, на­ деж­ды ав­то­ра в свет­лое бу­ду­щее, в преоб­ра­же­ние ок­ру­жающе­го его прост­ранс­тва. Ибо, го­во­ря о них, он под­чер­ки­вает до­ми­ни­ ро­ва­ние свет­лых, по­зи­тив­ных на­чал над тем­ны­ми, вно­ся­щи­ми дис­ба­ланс. Хро­но­топ произ­ве­де­ния ха­рак­те­ри­зует­ся неоп­ре­де­лен­ностью гра­ниц. С од­ной сто­ро­ны, ав­тор, ука­зы­вает, что в ос­но­ву сти­хот­ во­ре­ния он взял один день и од­ну ночь из жиз­ни аула на жай­лау. В на­ча­ле произ­ве­де­ния он упо­ми­нает ве­сен­нее ко­чевье. А впос­ ледс­твии опи­сы­вает солн­це, звез­ды, лу­ну. С дру­гой сто­ро­ны, при изоб­ра­же­нии прост­ранс­тва, ок­ру­жающе­го лю­дей, ав­тор под­чер­ ки­вает его безг­ра­нич­ность, отк­ры­тос­ть, не­воз­мож­нос­ть ох­ва­тить взо­ром его го­ри­зон­ты: «Толь­ко ве­тер ве­ли­ких прос­то­ров зем­ных До­ле­тит че­рез ту­чи до звезд зо­ло­тых, И расс­ка­жет, как счаст­лив с не­вес­той же­них, Как весь мир сог­ре­вает­ся ра­дос­тью их» /1, с. 24/.

В дан­ном эпи­зо­де наб­лю­дает­ся разд­ви­же­ние прост­ранст­вен­ ных гра­ниц изоб­ра­жаемо­го ми­ра до все­ле­нс­ких масш­та­бов. В сти­хот­во­ре­нии ха­рак­те­ри­зуют­ся два про­ти­во­по­лож­ных прост­ранст­вен­но-вре­мен­ных из­ме­ре­ния. Пер­вый – это мир не­ба. Он свя­зан с об­ра­за­ми солн­ца, звезд, лу­ны, об­ла­ков, туч. В нем ле­ тают пти­цы, со­кол охо­тит­ся на ле­бе­дя. Вто­рой – зем­ной мир. Он свя­зан с об­ра­за­ми лю­дей, жи­вот­ных, озер. Ин­те­рес ав­то­ра к не­бес­но­му и зем­но­му ми­рам обус­лов­ли­вает­ ся тем, что он ст­ре­мит­ся раск­рыть идею о всеоб­щем кру­го­во­ро­те бы­тия, взаи­мос­вя­зи и взаимоо­бус­лов­лен­нос­ти всех и все­го, ко­то­ рая про­ни­зы­вает со­дер­жа­ние произ­ве­де­ния. Подт­верж­де­ние то­му – выс­ка­зы­ва­ния ти­па: «все жи­вое об­лас­ка­но солн­цем степ­ным», «в об­щей ра­дос­ти родст­вен­ни­ки об­ня­лись». 120

Зас­лу­жи­вает вни­ма­ния цве­то­вая гам­ма сти­хот­во­ре­ния. Прост­ ранс­тво, в ко­то­ром раз­во­ра­чи­вают­ся со­бы­тия, жи­вут ге­рои, ок­ра­ ше­но в свет­лые то­на. При этом в нем до­ми­ни­рует цвет зо­ло­та. Это обус­лов­ли­вает­ся, тем, что он сим­во­ли­зи­рует свет, теп­ло и свя­зан с об­ра­зом солн­ца. При ха­рак­те­рис­ти­ке ми­ра, ок­ру­жающе­го ге­роев, ав­тор ис­ поль­зует при­ла­га­тель­ное «ве­сен­ний». Оно, с од­ной сто­ро­ны, ука­ зы­вает на ка­те­го­рию вре­ме­ни, с дру­гой – под­чер­ки­вает осо­бен­ ность вос­соз­да­вае­мой дей­ст­ви­тель­ности, ее не­по­хо­жес­ть, ин­ди­ ви­ду­аль­нос­ть и спе­ци­фич­ность. Упо­ми­ная об­раз солн­ца, ав­тор на­зы­вает его степ­ным. Дан­ное при­ла­га­тель­ное не­сет в се­бе прост­ранст­вен­ное зна­че­ние, и спо­ со­бс­твует конк­ре­ти­за­ции изоб­ра­жаемо­го прост­ранс­тва. Сле­дует от­ме­тить на­сы­щен­ность вре­ме­ни. Соз­дает­ся ощу­ще­ ние его ст­ре­ми­тель­но­го те­че­ния, выз­ван­ное час­той сме­ной лиц, со­бы­тий, об­ра­зов. За­пол­нен­нос­тью ха­рак­те­ри­зует­ся ка­те­го­рия прост­ранс­тва. Оно в бук­валь­ном смыс­ле за­се­ле­но людь­ми. В нем пос­тоян­но раз­дают­ся их го­ло­са, пес­ни. В прост­ранс­тве оби­тают жи­вот­ные, ле­тают пти­цы, ак­тив­но рас­тут тра­вы, цве­ты. Произ­ве­де­ние ха­рак­те­ри­зует­ся по­ли­фо­нией. Ав­то­рс­кие воск­ ли­ца­ния, пе­реп­ле­тают­ся с мыс­ля­ми ли­ри­чес­ко­го ге­роя, с реп­ли­ ка­ми де­ву­шек, об­ра­щаю­щих­ся к джи­ги­там, еду­щим с охо­ты. Сти­хот­во­ре­ние про­ни­за­но му­зы­кой. Пес­ни поет мо­ло­дежь, «гре­мят со­ловьи». Му­зы­ка объеди­няет лю­дей, свя­зы­вает хро­но­ то­пы че­ло­ве­ка и при­ро­ды. Она спо­со­бс­твует раск­ры­тию прост­ ранс­тва ду­ши ге­роев, поз­во­ляя в пол­ной ме­ре ощу­тить их вос­ торг, же­ла­ние жить и тво­рить. Му­зы­ка преоб­ра­жает внут­рен­ний мир лю­дей, де­лая его бо­лее кра­соч­ным. Она пе­ре­дает осо­бую то­ наль­ность прост­ранс­тва ду­ши че­ло­ве­ка. Боль­шую роль в произ­ве­де­нии иг­рают об­ра­зы де­тей, зем­ли, зер­ка­ла, вес­ны. Каж­дый из них не­сет в се­бе глу­бо­кий сим­во­ли­ чес­кий смысл. Де­ти воп­ло­щают бу­ду­щее. Соот­ве­тст­вен­но их иг­ра вы­ра­жает ве­ру в гря­ду­щее, в ста­биль­ность и в спо­кой­ст­вие бы­тия. Зем­ля предс­тает в об­ра­зах ма­те­ри и не­вес­ты: «Ма­те­ри­нс­кою грудью вс­кор­ми­ла зем­ля Все, что солн­цем за­чал в ней отец-не­бо­ск­лон» /1, с. 23/.

121

«Звез­ды прочь про­го­няет не­вес­та-зем­ля, Ведь же­них ее – солн­це – о вс­тре­че мо­ля, Ждал всю ночь, и сви­да­ния час нас­ту­пил, И ру­мя­нец за­ри пок­ры­вает по­ля» /1, с. 24/.

Она сим­во­ли­зи­рует со­бой женс­кое на­ча­ло. Имен­но поэто­му на уров­не об­ра­за зем­ли соот­но­сят­ся зи­ма и вес­на. В пер­вом слу­ чае она ста­реет, се­деет из-за хо­лод­нос­ти, жес­то­кос­ти ми­ра. Во вто­ром об­ре­тает мо­ло­дос­ть в си­лу, оку­ты­вающей ее теп­ло­ты. Зер­ка­ло под­чер­ки­вает преоб­ра­же­ние ми­ра. Го­во­ря, что: «Мо­тыль­ки – над тра­вой и в вет­вях то­по­лей, Заг­ля­дев­ших­ся в свет­лое зер­ка­ло вод» /1, с 23/,

ав­тор тем са­мым на­по­ми­нает лю­дям о том, что они смот­рят на се­бя в ос­нов­ном тог­да, ког­да чувс­твуют се­бя кра­си­вы­ми, счаст­ ли­вы­ми. Вес­на сим­во­ли­зи­рует об­нов­ле­ние, рож­де­ние. Она разд­ви­гает и ни­ве­ли­рует прост­ранст­вен­но-вре­мен­ные гра­ни­цы, ле­жа­щие меж­ду людь­ми и ок­ру­жаю­щим их ми­ром. Вес­на – сим­вол доб­ра, теп­ла. Она воп­ло­щает со­бой жиз­нь. Поэто­му вес­на спо­соб­на «со смерт­но­го ло­жа под­нять». Ибо жиз­нь, сог­лас­но кон­цеп­ции ав­то­ ра, силь­нее смер­ти. С об­ра­зом вес­ны в сти­хот­во­ре­нии тес­но пе­реп­ле­тает­ся мо­тив люб­ви. Родст­вен­ни­ки об­ни­мают­ся и ра­дуют­ся вс­тре­че. Де­вуш­ки вы­ра­жают сим­па­тию джи­ги­там. Верб­лю­ди­ца за­бо­тит­ся о верб­лю­ жон­ке. Своеоб­раз­ным апо­геем люб­ви ­стано­вит­ся свадь­ба зем­ли и солн­ца. Она де­мо­нс­три­рует, с од­ной сто­ро­ны, всеоб­щее сос­тоя­ ние счас­тья, ра­дос­ти, же­ла­ния тво­рить доб­ро, с дру­гой – воп­ло­ щает меч­ту де­ву­шек о за­му­же­ст­ве. Бо­лее то­го, слия­ние не­бес­но­го и зем­но­го ми­ров сим­во­ли­зи­рует си­лу люб­ви, ее спо­соб­ность раз­ ру­шать лю­бые прост­ранст­вен­но-вре­мен­ные гра­ни­цы. Сле­дует от­ме­тить, что неотъем­ле­мы­ми сос­тав­ляющи­ми куль­ турно-ис­то­ри­чес­ко­го хро­но­то­па всех сти­хот­во­ре­ний о вре­ме­нах го­да яв­ляют­ся об­ра­зы ко­ней, юр­ты, сте­пи, до­ро­ги. Они от­ра­жают реалии ко­че­во­го бы­та ка­за­хс­ко­го на­ро­да, поз­во­ляют сра­зу оп­ре­ де­лить, в ка­ком прост­ранс­тве раз­во­ра­чи­вают­ся опи­сы­ваемые в произ­ве­де­ниях со­бы­тия. Бо­лее то­го, дан­ные об­ра­зы поз­во­ляют 122

луч­ше по­нять осо­бен­нос­ти на­циональ­но­го мен­та­ли­те­та. Ибо дан­ ные об­ра­зы за­ни­мают осо­бое мес­то в ми­ро­ощу­ще­нии ка­за­хов. Ин­те­ре­сен хро­но­топ сти­хот­во­ре­ния «Ти­хой ночью при лу­ не…» (1888). Его прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной кон­ти­нуум сов­ ме­щает два пла­на – нас­тоящее и прош­лое. Они пе­ре­се­кают­ся на об­ра­зе но­чи в соз­на­нии ли­ри­чес­ко­го ге­роя. Гля­дя на лу­ну, он пог­ ру­жает­ся в вос­по­ми­на­ния. Ночь про­буж­дает в нем кар­ти­ны вс­тре­ чи с воз­люб­лен­ной. Сов­ме­ще­ние двух прост­ранст­вен­но-вре­мен­ных пла­нов ука­ зы­вает на то, что прош­лое всег­да при­су­тс­твует в нас­тоя­щем. Ка­те­го­рия вре­ме­ни ха­рак­те­ри­зует­ся от­но­си­тель­ной конк­рет­ ностью. С од­ной сто­ро­ны, опи­сы­вает­ся ночь. Это дос­та­точ­но оп­ ре­де­лен­ный вре­мен­ной от­ре­зок, из ко­то­ро­го ск­ла­ды­вают­ся сут­ ки. При­чем мож­но пред­по­ло­жить, что речь идет о лет­ней но­чи. На это ука­зы­вают та­кие ха­рак­те­рис­ти­ки ка­те­го­рии прост­ранс­тва, как «лис­тья дрем­лю­щих ле­сов», «тем­ной зе­ле­ни пок­ров», ко­то­ рый «зем­лю всю одел до пят». Но с дру­гой сто­ро­ны, ав­тор не дает точ­ных вре­мен­ных коор­ди­нат. В сти­хот­во­ре­нии опи­сы­вает­ся од­ на из мно­гих но­чей, имев­ших мес­то в жиз­ни ли­ри­чес­ко­го ге­роя. Гра­ни­цы изоб­ра­жаемо­го прост­ранс­тва так­же дос­та­точ­но от­но­ си­тель­ны. Со­бы­тия раз­ви­вают­ся за ау­лом, воз­ле гор и реч­ки. Ав­тор не дает точ­ной геог­ра­фи­чес­кой ха­рак­те­рис­ти­ки прост­ранс­тва. От­но­си­тель­ность хро­но­то­па произ­ве­де­ния под­чер­ки­вает, что ос­нов­ной ак­цент в нем де­лает­ся на чувст­вах ли­ри­чес­ко­го ге­роя, его вос­по­ми­на­ниях. Для ав­то­ра важ­но вос­соз­да­ние об­станов­ки, в ко­то­рой проис­хо­ди­ло сви­да­ние, а не точ­ное восп­роиз­ве­де­ние да­ты и мес­та. Опи­сы­ваемые в сти­хот­во­ре­нии со­бы­тия из­ла­гают­ся вна­ча­ле ав­то­ром с по­зи­ций его ин­ди­ви­ду­ально­го вре­ме­ни-прост­ранс­тва. Он ха­рак­те­ри­зует ночь, ок­ру­жающую его. Од­на­ко, с пе­ре­хо­дом к вос­по­ми­на­ниям, ав­тор об­ра­щает­ся к де­вуш­ке, спе­ша­щей на сви­да­ние. Его прост­ранст­вен­но-вре­мен­ная по­зи­ция сли­вает­ся с ин­ди­ви­ду­аль­ным вре­ме­нем-прост­ранст­вом ли­ри­чес­ко­го ге­роя, о чем сви­де­тель­ст­вуют гла­гол «пом­ню» и при­тя­жа­тель­ное мес­ тоиме­ние «моим». Хро­но­то­пы нас­тояще­го и прош­ло­го разг­ра­ни­чи­вают­ся в сти­ хот­во­ре­нии мно­го­то­чием. Опи­сы­вая ночь, ав­тор пре­ры­вает свою речь, тем са­мым ос­тав­ляя не­ко­то­рую не­дос­ка­зан­ность, и пе­ре­хо­ дит к опи­са­нию об­ра­за де­вуш­ки. 123

Со­бы­тия в произ­ве­де­нии из­ла­гают­ся по воз­рас­тающей. От изоб­ра­же­ния ти­хой но­чи к вне­зап­но­му и неожи­дан­но­му для ли­ри­ чес­ко­го ге­роя по­це­лую воз­люб­лен­ной. Бо­лее то­го, на вы­со­кой но­ те об­ры­вает­ся опи­са­ние но­чи. Мно­го­то­чие в сти­хот­во­ре­нии стоит пос­ле фра­зы о кри­ке пас­ту­ха, раз­дав­шем­ся в ти­ши­не. Та­кое пост­рое­ние при­дает осо­бую то­наль­ность произ­ве­де­ нию. Крик пас­ту­ха по су­ти го­то­вит чи­та­те­ля к то­му, что речь пой­дет о чем-то неожи­дан­ном, не ха­рак­тер­ном для обы­ден­но­го бы­тия и прос­то­го сви­да­ния. Он пе­рек­ли­кает­ся с вне­зап­ным по­це­ луем де­вуш­ки на уров­не ка­те­го­рии тем­по­раль­ности. Ибо в обоих слу­чаях проис­хо­дит на­ру­ше­ние раз­ме­рен­но­го те­че­ния вре­ме­ни, при­су­ще­го прост­ранс­тву, пог­ру­жен­но­му в ти­ши­ну и по­кой. По­ка­ за­те­лем сме­ны тем­по­раль­ности слу­жит сло­во «вд­руг». Сле­дует от­ме­тить, что во вре­мя сви­да­ния ин­ди­ви­ду­альное вре­мя-прост­ранс­тво ли­ри­чес­ко­го ге­роя сли­вает­ся с ин­ди­ви­ду­аль­ ным вре­ме­нем-прост­ранст­вом его воз­люб­лен­ной. По ме­ре приб­ ли­же­ния друг к дру­гу, их на­чи­нают ох­ва­ты­вать оди­на­ко­вые чувс­ тва. Подт­верж­де­нием то­му яв­ляют­ся сле­дующие ст­ро­ки: «Мес­та не бы­ло сло­вам. Пом­ню серд­ца час­тый стук В миг, ког­да к моим гу­бам Мол­ча ты приль­ну­ла вд­руг» /1, с. 28/.

Осо­бен­но ин­те­ре­сен об­раз серд­ца. Ибо соз­дает­ся впе­чат­ле­ ние, что оно час­то сту­чит и у ли­ри­чес­ко­го ге­роя, и у его воз­люб­ лен­ной. В произ­ве­де­нии дает­ся рет­рос­пек­тив­ный взг­ляд. Прош­лое оце­ни­вает­ся ав­то­ром с по­зи­ций нас­тояще­го. Он вс­по­ми­нает и от­ме­чает все де­та­ли той вол­ную­щей вс­тре­чи с де­вуш­кой. Ав­тор как бы мыс­лен­но про­во­дит па­рал­ле­ли меж­ду ночью нас­тояще­го и ночью прош­ло­го. Их сходс­тво по­рож­дает вос­по­ми­на­ния, пе­ре­ жи­ва­ния в ду­ше ав­то­ра, зас­тав­ляет его го­во­рить о своей воз­люб­ лен­ной. В сти­хот­во­ре­нии прак­ти­чес­ки не раск­ры­вают­ся осо­бен­нос­ ти прост­ранс­тва ду­ши ли­ри­чес­ко­го ге­роя. Весь ак­цент сде­лан на об­ра­зе его воз­люб­лен­ной. О чувст­вах, пе­ре­жи­ва­ниях, вол­не­ниях ли­ри­чес­ко­го ге­роя мож­но лишь до­га­ды­вать­ся по ми­мо­лет­ным за­ ме­ча­ниям ав­то­ра. 124

В фи­на­ле произ­ве­де­ния ме­няют­ся еди­ни­цы из­ме­ре­ния вре­ме­ ни, его про­тя­жен­нос­ти. Ес­ли вна­ча­ле оно те­чет раз­ме­рен­но, соз­ дает­ся впе­чат­ле­ние, что впе­ре­ди це­лая ночь, то в кон­це произ­ве­ де­ния вре­мя из­ме­ряет­ся та­кой еди­ни­цей, как «миг». Это проис­хо­ дит в си­лу осо­бен­нос­ти сло­жив­шейся си­туации. Сви­да­ние с лю­ би­мым че­ло­ве­ком, пер­вый по­це­луй, счас­тье всег­да предс­тают как ко­рот­кие по про­тя­жен­нос­ти во вре­ме­ни, в от­ли­чие от обы­ден­ных со­бы­тий и яв­ле­ний. Бо­лее то­го, миг по­ка­зы­вает ст­ре­ми­тель­ность раз­ви­тия дей­ст­вия. Сти­хот­во­ре­ние про­ни­за­но мо­ти­вом тай­ны. Ти­ши­на, в ко­то­ рую пог­ру­жают­ся аул и при­ро­да, ночь, под пок­ро­вом ко­то­рой вс­ тре­чают­ся влюб­лен­ные, соз­дают ат­мос­фе­ру за­га­доч­нос­ти. По своему со­дер­жа­нию и то­наль­ности с дан­ным произ­ве­де­ нием сб­ли­жает­ся сти­хот­во­ре­ние «В ноч­ной ти­ши лу­на ца­рит…» (1888). Его прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной кон­ти­нуум ох­ва­ты­вает два пла­на. В пер­вом из них опи­сы­вает­ся ночь. Ос­но­ву вто­ро­го сос­тав­ляет диа­лог ав­то­ра с ли­ри­чес­ким ге­роем. Та­кое пост­рое­ ние уг­луб­ляет пси­хо­ло­гизм произ­ве­де­ния. Вос­соз­да­вая об­станов­ ку, в ко­то­рой проис­хо­дит вс­тре­ча юно­ши и де­вуш­ки, и, об­ра­щаясь к ли­ри­чес­ко­му ге­рою, ав­тор пы­тает­ся по­нять, что ис­пы­ты­вают влюб­лен­ные в ми­ну­ты ноч­но­го сви­да­ния. Хро­но­топ сти­хот­во­ре­ния от­ли­чает­ся неод­ноз­нач­нос­тью. С од­ ной сто­ро­ны, в произ­ве­де­нии ука­зы­вает­ся, что опи­сы­ваемая ночь яв­ляет­ся ве­сен­ней, а мес­том вс­тре­чи влюб­лен­ных выс­ту­пает глу­ хой ов­раг воз­ле ре­ки и ле­са за ау­лом. Но, с дру­гой – ск­ла­ды­вает­ся впе­чат­ле­ние, буд­то сви­да­ние юно­ши и де­вуш­ки имеет мес­то не в реаль­ной дей­ст­ви­тель­ности, а лишь в вооб­ра­же­нии ав­то­ра. Та­кое ощу­ще­ние соз­дает­ся из-за фра­зы, ко­то­рая зву­чит в сти­хот­во­ре­ нии. Об­ра­щаясь к ли­ри­чес­ко­му ге­рою, ав­тор го­во­рит: «А ты сю­да не при­хо­дил? Так при­хо­ди и ожи­дай» /1, с. 28/.

Он буд­то при­ка­зы­вает джи­ги­ту пойти на ноч­ное сви­да­ние. Вс­ледс­твие че­го в произ­ве­де­нии воз­ни­кают две ги­по­те­ти­чес­кие мо­де­ли реаль­нос­ти. Пер­вая – это та, ко­то­рую ав­тор пред­ла­гает соз­дать ли­ри­чес­ко­му ге­рою, что­бы ис­пы­тать все нюан­сы ноч­ной вс­тре­чи с де­вуш­кой. Вто­рая – ст­роит­ся на воз­мож­ном вос­по­ми­ на­нии джи­ги­та. При­ка­зы­вая ему прийти и ждать, ав­тор как бы про­буж­дает в нем кар­ти­ны прош­ло­го, зас­тав­ляет его ожи­вить в 125

па­мя­ти то, что он, ве­роят­но, сп­ря­тал в глу­би­нах своего соз­на­ния и своей ду­ши. В произ­ве­де­нии де­таль­но раск­ры­вает­ся внут­рен­ний мир де­ вуш­ки. Ав­тор опи­сы­вает, что она ис­пы­ты­вает, отп­рав­ляясь на вс­ тре­чу с лю­би­мым. Он ха­рак­те­ри­зует, ка­кие чувс­тва про­ни­зы­вают прост­ранс­тво ее ду­ши. Пе­ре­дает пе­ре­жи­ва­ния, ст­ра­хи де­вуш­ки, ее вол­не­ние. «Она блед­неет и го­рит, Ей грудь ды­ха­ние тес­нит. Пу­гаясь каж­до­го кус­та, То за­ми­рает, то дро­жит» /1, с. 28/.

Прис­таль­ный ин­те­рес ав­то­ра к ее внут­рен­не­му ми­ру обус­лов­ ли­вает­ся его ст­рем­ле­нием во всех крас­ках вос­соз­дать осо­бен­нос­ ти и нюан­сы ноч­но­го сви­да­ния влюб­лен­ных. Бо­лее то­го, соз­дает­ ся впе­чат­ле­ние, буд­то он пы­тает­ся объяс­нить джи­ги­ту, что обыч­ но чувс­твуют их воз­люб­лен­ные, отп­рав­ляясь на тай­ные вс­тре­чи, по­ка­зать, нас­колько зна­чи­мо для них это со­бы­тие, ка­кой ре­зо­нанс оно вно­сит в их жиз­нь. Соот­ве­тст­вен­но в цент­ре вни­ма­ния ав­то­ра ока­зы­вают­ся пси­ хо­ло­ги­чес­кие рит­мы. В произ­ве­де­нии от­чет­ли­во прос­ле­жи­вает­ся сме­на их тем­по­раль­ности. В мо­мент, ког­да де­вуш­ка, идет к лю­ би­мо­му, вре­мя в ее соз­на­нии как бы ус­ко­ряет­ся. Это проис­хо­дит из-за час­той сме­ны ох­ва­ты­вающих ее чувс­тв. Она то вол­нует­ся, то боит­ся, и все вре­мя под­соз­на­тель­но спе­шит вер­нуться в аул, что­бы ее не зас­тал расс­вет, и ник­то не за­ме­тил ее от­су­тст­вия. При­ме­ча­тель­но, что в сти­хот­во­ре­нии не опи­сы­вает­ся сос­тоя­ ние ли­ри­чес­ко­го ге­роя. Ав­тор вс­ту­пает с ним в мыс­лен­ный диа­ лог, как бы ста­вя се­бя на од­ну с ним прост­ранст­вен­но-вре­мен­ную по­зи­цию. Но при этом не сп­ра­ши­вает, что чувс­твует джи­гит, вол­ нует­ся ли он, ожи­дая воз­люб­лен­ную. Ав­тор буд­то за­те­вает весь раз­го­вор иск­лю­чи­тель­но ра­ди то­го, что­бы на­пом­нить ге­рою, а вмес­те с ним и чи­та­те­лю, о тай­ных ноч­ных вс­тре­чах или зас­та­ вить его предс­та­вить ноч­ное сви­да­ние, ощу­тить и по­нять сос­тоя­ ние лю­би­мой де­вуш­ки, ко­то­рое, воз­мож­но, он не по­ни­мал до кон­ ца в мо­мен­ты вст­реч с ней. Ин­те­ре­сен фи­нал произ­ве­де­ния. Сти­хот­во­ре­ние за­кан­чи­вает­ ся воп­ро­сом: 126

«Ска­жи, стояла ли она, Ли­цом к гру­ди твоей при­пав?» /1, с. 28/.

Фи­нал по су­ти отк­ры­тый. С од­ной сто­ро­ны, ав­тор сп­ра­ши­ вает ли­ри­чес­ко­го ге­роя, бы­ли ли та­кие сви­да­ния в его жиз­ни. С дру­гой – в произ­ве­де­нии фак­ти­чес­ки соз­дает­ся ги­по­те­ти­чес­кая реаль­нос­ть, хро­но­топ ко­то­рой от­ли­чает­ся ил­лю­зор­ностью. Изоб­ ра­жаемая кар­ти­на предс­тает как ми­раж. Это обус­лов­ли­вает­ся тем, что ми­ну­ты счас­тья нас­только ко­рот­ки, что впос­ледс­твии че­ ло­век иног­да сом­не­вает­ся в том, име­ли ли они мес­то в его жиз­ни. За­вер­шив свое произ­ве­де­ние воп­ро­сом, ав­тор пред­ла­гает чи­та­те­ лю ощу­тить ми­мо­лет­ность ра­до­ст­ных и вол­ни­тель­ных мг­но­ве­ ний, по­чу­вс­тво­вать от­но­си­тель­ность бы­тия, ус­лов­ность ка­те­го­ рии вре­ме­ни-прост­ранс­тва. Со­бы­тия опи­сы­вают­ся в сти­хот­во­ре­нии ск­возь приз­му нас­ тояще­го, так, как буд­то они проис­хо­дят в дан­ный мо­мент. Это спо­со­бс­твует сок­ра­ще­нию прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной дис­тан­ ции меж­ду ин­ди­ви­ду­аль­ным хро­но­то­пом чи­та­те­ля и хро­но­то­ пом произ­ве­де­ния, де­лая его не­воль­ным участ­ни­ком раз­во­ра­чи­ вающе­го­ся дей­ст­вия, ноч­но­го сви­да­ния. В произ­ве­де­нии наб­лю­дает­ся оду­шев­ле­ние при­ро­ды. Так, упо­ми­ная об­раз ле­са и ха­рак­те­ри­зуя мес­то вс­тре­чи ге­роев, ав­тор от­ме­чает: «В ле­су де­ревья меж со­бой Ле­пе­чут но­вою лист­вой. По­мо­ло­дев­шая зем­ля Пок­ры­та зе­ленью гус­той. И ло­вит слу­хом гор­ный край Пас­ту­ший крик и пе­сий лай» /1, с. 28/.

Тем са­мым он под­чер­ки­вает единс­тво ми­ра при­ро­ды, ми­ра че­ ло­ве­ка, взаи­мос­вязь и взаимоо­бус­лов­лен­ность их хро­но­то­пов. Сви­да­ние влюб­лен­ных оку­та­но тай­ной. При­чем она про­ни­ зы­вает как их речь, так и ок­ру­жающее их прост­ранс­тво. «Тай­ных слов не про­шеп­тав», – го­во­рит ав­тор, опи­сы­вая де­вуш­ку. Тем са­ мым он по­ка­зы­вает, что лю­бовь – осо­бое чувс­тво, осо­бое сос­тоя­ ние ду­ши, ког­да пол­ностью преоб­ра­жает­ся мир лю­дей, ме­няет­ ся их от­но­ше­ние друг к дру­гу. От­сю­да рож­де­ние тай­ных слов, 127

ко­то­рые они ск­ры­вают в своих серд­цах и пы­тают­ся выс­ка­зать в ми­ну­ты счас­тья. За­га­доч­ность внеш­не­му ми­ру при­дает ночь. Своей тем­но­той она по­мо­гает ск­рыть от пос­то­рон­них глаз рож­ дающиеся чувс­тва, сви­да­ния влюб­лен­ных. В сти­хот­во­ре­нии упо­ми­нают­ся пас­ту­ший клик и пе­сий лай. Они выс­ту­пают неотъем­ле­мы­ми ат­ри­бу­та­ми изоб­ра­жаемо­го бы­ тия и ор­га­нич­но впи­сы­вают­ся в об­щую ат­мос­фе­ру ноч­ной ти­ши, на что ука­зы­вает су­ще­ст­ви­тель­ное «клик», в от­ли­чие от «крик», ко­то­рое ав­тор упот­ре­бил в «Ти­хой ночью при лу­не…». Боль­шую роль в произ­ве­де­нии иг­рают об­ра­зы ле­са, ре­ки, лу­ны. Они так­же яв­ляют­ся важ­нейши­ми сос­тав­ляющи­ми ми­ра, изоб­ра­жен­но­го в сти­хот­во­ре­нии «Ти­хой ночью при лу­не…». Это не слу­чай­но. В обоих произ­ве­де­ниях дан­ные об­ра­зы зак­лю­чают в се­бе глу­бо­кий смысл. Во-пер­вых, они яв­ляют­ся спут­ни­ка­ми ноч­ ных сви­да­ний влюб­лен­ных. Лу­на ос­ве­щает им путь навс­тре­чу друг дру­гу. Ре­ка – это сим­вол жиз­ни, ее те­че­ния. Лес по­мо­гает сп­ря­тать­ся влюб­лен­ным и ше­лес­том лис­тьев де­ревь­ев по­бо­роть ох­ва­ты­вающие их ст­ра­хи и вол­не­ния. Во-вто­рых, лу­на – сим­вол женс­ко­го на­ча­ла. В этом пла­не она как бы пок­ро­ви­тель­ст­вует де­ вуш­ке, отп­ра­вив­шейся на сви­да­ние. Ре­ка изд­рев­ле на­де­ляет­ся спо­соб­ностью да­ро­вать изо­би­лие, пло­до­ви­тос­ть, то есть обес­пе­ чи­вает про­дол­же­ние во вре­ме­ни. Лес не­раз­рыв­но свя­зан с об­ра­ зом зем­ли, рож­даю­щей все жи­вое. Он так­же тра­ди­ци­он­но ас­со­ циирует­ся в фи­ло­со­фии с женс­ким на­ча­лом и выс­ту­пает сим­во­ лом единс­тва по­ко­ле­ний, прош­ло­го, нас­тояще­го и бу­ду­ще­го. Слож­ностью ха­рак­те­ри­зует­ся хро­но­топ сти­хот­во­ре­ния «Всад­ ник с бер­ку­том ска­чет в ран­них сне­гах…» (1882). Прост­ранст­вен­ но-вре­мен­ной кон­ти­нуум дан­но­го произ­ве­де­ния ох­ва­ты­вает мир лю­дей и мир при­ро­ды. Ав­тор де­таль­но опи­сы­вает каж­дый из них, про­во­дит меж­ду ни­ми па­рал­ле­ли. Так, го­во­ря о сх­ват­ке бер­ку­та и ли­сы, ав­тор срав­ни­вает их с еди­но­бор­ца­ми-бо­га­ты­ря­ми. Изоб­ра­ жая их бит­ву, он вс­по­ми­нает ку­па­ние де­вы и пер­вую ночь же­ни­ха и не­вес­ты. «Эта бит­ва с ку­па­нием де­вы сход­на, В час, ког­да на лок­тях под­ни­мает она Две ко­сы смо­ля­ные, вхо­дя в ру­чей, Мо­ло­дая, на­гая, лег­ка и неж­на, С бе­лос­неж­ным те­лом, ру­мя­на ли­цом.

128

Эта бит­ва те­бе на­пом­нить долж­на Же­ни­ха и не­вес­ты пер­вую ночь. На пос­те­ли им тес­но… Ли­се нев­мочь: Бер­кут смял и свер­нул ее под со­бой!» /1, с. 29/.

Та­кой под­ход к опи­са­нию дей­ст­ви­тель­ности под­чер­ки­вает взаи­мос­вязь и единс­тво хро­но­то­пов че­ло­ве­ка и при­ро­ды. В про­цес­се ха­рак­те­рис­ти­ки проис­хо­дя­щих со­бы­тий ав­тор заг­ ля­ды­вает в прост­ранс­тво ду­ши бер­ку­та и ли­сы. Он пе­ре­дает их мыс­ли, чувс­тва, же­ла­ния, что уг­луб­ляет пси­хо­ло­гизм и дра­ма­ти­ чес­кую ок­рас­ку произ­ве­де­ния. «Бер­кут крылья расп­ра­вит, гля­дя в упор. «Слиш­ком низ­ко мы ска­чем: уй­дет ли­са!» – Так по­ду­мав, он вз­моет к вер­ши­нам гор. «Не спа­сет ме­ня бегс­тво», – ли­са пой­мет, И зам­рет она вд­руг, и раск­роет рот, Заск­ре­же­щет зу­ба­ми и гля­нет вверх: И она хо­чет жить, у нее – свой рас­чет!» /1, с. 29/.

При­ме­ча­тель­но, что ос­нов­ной ак­цент в сти­хот­во­ре­нии де­ лает­ся на сх­ват­ке бер­ку­та и ли­сы. Ав­тор эмо­циональ­но пе­ре­жи­ вает сло­жив­шуюся си­ту­ацию и ис­пы­ты­вает эс­те­ти­чес­кое нас­лаж­ де­ние от изоб­ра­жаемой им кар­ти­ны. Это прояв­ляет­ся, во-пер­вых, на уров­не про­во­ди­мых па­рал­ле­лей; во-вто­рых, об­ра­ще­ний к чи­ та­те­лю; в-треть­их, мно­го­чис­лен­ных воск­ли­ца­ний. В ст­рук­ту­ре произ­ве­де­ния чет­ко прос­ле­жи­вают­ся за­вяз­ка, раз­ви­тие дей­ст­вия, куль­ми­на­ция и раз­вяз­ка. Произ­ве­де­ние на­ чи­нает­ся с опи­са­ния выез­да всад­ни­ка на охо­ту. Ав­тор пе­ре­чис­ ляет со­вер­шаемые им дей­ст­вия. Куль­ми­на­ци­он­ным мо­мен­том ­стано­вит­ся бит­ва бер­ку­та и ли­сы, за­вер­шающаяся ее пол­ным по­ра­же­нием. В фи­на­ле сти­хот­во­ре­ния ав­тор под­во­дит ито­ги. Он опи­сы­вает воз­мож­ную реак­цию лю­дей на до­бы­чу охот­ни­ка, ду­ шев­ное сос­тоя­ние всад­ни­ка и ли­ри­чес­ко­го ге­роя. Сле­дует от­ме­тить, что в хо­де из­ло­же­ния со­бы­тий прост­ранст­ вен­но-вре­мен­ная по­зи­ция ав­то­ра пос­тоян­но варь­ирует­ся. Вна­ча­ ле он опи­сы­вает проис­хо­дя­щее как сто­рон­ний наб­лю­да­тель. За­ тем про­ни­кает в прост­ранс­тво ду­ши и соз­на­ния бер­ку­та и ли­сы, пе­ре­дает их чувс­тва, мыс­ли. В этом пла­не проис­хо­дит пе­ре­се­че­ 129

ние ин­ди­ви­ду­аль­ных хро­но­то­пов ав­то­ра и изоб­ра­жаемых им жи­ вот­ных. Он на­чи­нает смот­реть на мир их гла­за­ми, о чем сви­де­ тель­ст­вует ис­поль­зо­ва­ние пря­мой ре­чи и мес­тоиме­ний пер­во­го ли­ца «ме­ня», «мы». В хо­де опи­са­ния бит­вы бер­ку­та и ли­сы, ав­тор об­ра­щает­ся к чи­та­те­лю. Ох­ва­чен­ный эмо­циями, он по­ве­ле­вает смот­реть на их поеди­нок. Проис­хо­дит сок­ра­ще­ние прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной дис­тан­ции, ле­жа­щей меж­ду ав­то­ром, чи­та­те­лем и ха­рак­те­ри­ зуемым им со­бы­тиями. Соз­дает­ся впе­чат­ле­ние, что бит­ва бер­ку­та и ли­сы раз­во­ра­чи­вает­ся в дан­ный мо­мент. В фи­на­ле сти­хот­во­ре­ния ав­тор вс­ту­пает в своеоб­раз­ный диа­ лог со всад­ни­ком и де­лит­ся своими чувс­тва­ми, от­но­ше­нием к охо­те. Его прост­ранст­вен­но-вре­мен­ная по­зи­ция сб­ли­жает­ся с прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной по­зи­цией лов­че­го. На уров­не об­ра­ ще­ния к охот­ни­ку ав­тор ­стано­вит­ся участ­ни­ком проис­хо­дя­ще­го. В произ­ве­де­ние наб­лю­дает­ся оп­по­зи­ция не­бес­но­го и зем­но­го ми­ров. Их предс­та­ви­те­ля­ми выс­ту­пают бер­кут и ли­са. «Вот сош­лись, вот сце­пи­лись в блес­ке за­ри, Слов­но еди­но­бор­цы-бо­га­ты­ри. Та – ца­ри­ца зем­ли, тот – не­бес­ный царь» /1, с. 29/.

Соот­ве­тст­вен­но поеди­нок не­сет в се­бе фи­ло­со­фс­кое зна­че­ ние. Он от­ра­жает из­веч­ную борь­бу двух про­ти­во­по­лож­ных на­чал. При­ме­ча­тель­но, что не­бес­ный и зем­ной ми­ры на­хо­дят­ся в за­ ви­си­мос­ти от че­ло­ве­ка. По мне­нию, ав­то­ра, лю­ди спо­соб­ны влиять на со­бы­тия, ока­зы­вать воз­дейст­вие на при­ро­ду. Во­ля че­ло­ве­ка дов­леет над бер­ку­том и ли­сой, ме­няет их судь­бу. Он воз­вы­шает­ся над ни­ми. Хро­но­топ охот­ни­ка по су­ти вби­рает хро­но­то­пы бер­ку­ та и ли­сы. «За­хо­тел че­ло­век, – го­во­рит ав­тор, – и эти ца­ри бьют­ся нас­мерть» /1, с. 29/. Ог­ром­ное зна­че­ние имеет сим­во­ли­ка цве­та. По сло­вам ав­то­ра, «че­рен бер­кут, ли­си­ца крас­на» /1, с. 29/. Ак­цент на цве­те уг­луб­ ляет смыс­ло­вое со­дер­жа­ние пое­дин­ка. Ибо в этом пла­не бит­ва бер­ку­та и ли­сы предс­тает как про­ти­вос­тоя­ние смер­ти и жиз­ни, мужс­ко­го и женс­ко­го на­чал. От­сю­да срав­не­ние их пое­дин­ка с пер­вой ночью же­ни­ха и не­вес­ты. В произ­ве­де­нии чет­ко прос­ле­жи­вает­ся ка­те­го­рия тем­по­раль­ ности. В про­цес­се раз­ви­тия дей­ст­вия, опи­сы­ваемо­го в сти­хот­во­ре­ 130

нии, она неод­нок­рат­но ме­няет­ся, что под­чер­ки­вает ди­на­ми­ку со­ бы­тий. В на­ча­ле и в фи­на­ле произ­ве­де­ния тем­по­раль­ность но­сит раз­ме­рен­ный ха­рак­тер. Ав­тор пос­ле­до­ва­тель­но опи­сы­вает дей­ст­ вия, со­вер­шаемые всад­ни­ком, дает ха­рак­те­рис­ти­ку его пос­туп­кам и вы­ра­жает свое от­но­ше­ние к охо­те. Од­на­ко в мо­мент изоб­ра­же­ния бит­вы бер­ку­та и ли­сы тем­по­раль­ность рез­ко ус­ко­ряет­ся. Со­бы­тия раз­ви­вают­ся ст­ре­ми­тель­но, что свя­за­но со ско­ро­теч­ностью и на­сы­ щен­ностью, эмо­циональ­ным на­ка­лом си­туации. Ав­то­рс­ки­ми раз­мыш­ле­ниями и пе­ре­жи­ва­ниями про­ни­за­но сти­хот­во­ре­ние «Ноябрь – предд­ве­рие зи­мы…» (1888). В цент­ре вни­ма­ния – судь­ба баев и бед­ня­ков. Ав­тор опи­сы­вает их жиз­нь позд­ней осенью. Ос­но­вой из­ло­же­ния ­стано­вят­ся про­ти­во­пос­тав­ ле­ния. Ав­тор срав­ни­вает баев и бед­ня­ков. «У бая мно­го пас­ту­хов и юр­та хо­ро­ша, А бед­ный мерз­нет сам в сте­пи, ско­ти­ну сто­ро­жа; Он ква­сит ко­жи и ду­бит их в ле­дя­ном ча­ну; Же­на, бед­ня­га, ткет чек­мень, от хо­ло­да дро­жа. И для ре­бен­ка нет кост­ра, и в юр­ту на­тек­ло, И уле­ту­чи­лось дав­но пос­лед­нее теп­ло; А ста­ри­кам – сов­сем бе­да, ло­жись и по­ми­рай: И пи­щи нет, и солн­ца нет, и ве­тер воет зло. Уж ес­ли бай по­ка что бьет свой са­мый худ­ший скот, То где ж бед­няк се­бе еды и топ­ли­ва най­дет? Коль даст бо­га­тый пол­меш­ка су­хо­го ки­зя­ка – Бла­го­да­ри ско­рей его, семью его и род. Пус­кай над степью сне­го­вой бу­ран гре­мит опять, Ведь байс­кий сын одет и сыт, ему теп­ло гу­лять, И бат­ра­чо­нок це­лый день обя­зан быть при нем И со сле­за­ми на гла­зах уб­люд­ка за­бав­лять» /1, с. 30-31/.

На уров­не со­пос­тав­ле­ний раск­ры­вают­ся осо­бен­нос­ти прост­ ранст­вен­но-вре­мен­ной по­зи­ции предс­та­ви­те­лей двух со­ци­аль­ ных слоев. Со­вер­шен­но оче­вид­но, что баи уп­рав­ляют судь­ба­ми бед­ня­ков. В си­лу своего об­ще­ст­вен­но­го по­ло­же­ния они воз­вы­ шают­ся над ке­деями. В про­цес­се со­пос­тав­ле­ния ав­то­рс­кая по­зи­ция пос­тоян­но ме­ няет­ся. Вна­ча­ле он ха­рак­те­ри­зует со­бы­тия с точ­ки зре­ния сто­ рон­не­го наб­лю­да­те­ля, цель ко­то­ро­го – дать объек­тив­ную оцен­ку 131

проис­хо­дя­ще­му. При этом его взг­ляд не но­сит рет­рос­пек­тив­ный ха­рак­тер. Ав­тор опи­сы­вает жиз­нь баев и ке­деев в нас­тоя­щем вре­ ме­ни. Вс­ледс­твие че­го ск­ла­ды­вает­ся впе­чат­ле­ние, буд­то со­бы­тия раз­во­ра­чи­вают­ся в дан­ный мо­мент, на его гла­зах и пе­ред взо­ром чи­та­те­ля. Од­на­ко в даль­нейшем ав­тор об­ра­щает­ся к бед­ня­кам и баям. Им ис­поль­зуют­ся гла­го­лы по­ве­ли­тель­но­го нак­ло­не­ния. Вс­ туп­ле­ние ав­то­ра в диа­лог с изоб­ра­жаемы­ми им ли­ца­ми уси­ли­вает ощу­ще­ние соп­ри­ча­ст­нос­ти к проис­хо­дя­ще­му, свя­зи его хро­но­то­ па и хро­но­то­па ге­роев произ­ве­де­ния. Сти­хот­во­ре­ние вк­лю­чает ри­то­ри­чес­кие воп­ро­сы. Они от­ра­ жают ло­ги­ку рас­суж­де­ний ав­то­ра, пос­ле­до­ва­тель­ность те­че­ния его мыс­лей. В произ­ве­де­нии вс­тре­чают­ся ри­то­ри­чес­кие воск­ли­ца­ния. Они раск­ры­вают от­но­ше­ние ав­то­ра к изоб­ра­жаемым яв­ле­ниям. Под­ чер­ки­вают его эмо­циональ­ный наст­рой. В ст­рук­ту­ре сти­хот­во­ре­ния мож­но вы­де­лить со­ци­аль­ный хро­ но­топ. Он от­ра­жает осо­бен­нос­ти бы­тия баев и бед­ня­ков. На его уров­не со­вер­шен­но оче­вид­но прос­ле­жи­вает­ся он­то­ло­ги­чес­кий ас­ пект, раск­ры­вающий те­че­ние со­ци­ально­го вре­ме­ни, со­вер­шаемое бла­го­да­ря дей­ст­виям предс­та­ви­те­лей двух слоев об­ще­ст­ва. Боль­шую роль в произ­ве­де­нии иг­рает ка­те­го­рия тем­по­раль­ но­го рит­ма. Она спо­со­бс­твует соз­да­нию це­ло­ст­ной кар­ти­ны бы­ тия баев и ке­деев в предд­ве­рии зи­мы. В произ­ве­де­нии дос­та­точ­ но под­роб­но опи­сы­вает­ся их рас­по­ря­док жиз­ни. Ав­тор от­ме­чает, что в нояб­ре баи ве­дут прак­ти­чес­ки преж­ний об­раз жиз­ни. Они по­ки­дают свои лет­ние паст­би­ща и пе­ре­се­ляют­ся в аулы. Из­ме­не­ ние по­го­ды, свя­зан­ное с ка­лен­дар­ны­ми рит­ма­ми, ока­зы­вает ог­ ром­ное влия­ние на жиз­нь бед­ня­ков. В кон­це осе­ни они обыч­но ква­сят и ду­бят в ле­дя­ном ча­не ко­жи, па­сут байс­кий скот, за­мер­зая в сте­пи, а их же­ны ткут чек­мень. Приб­ли­же­ние зи­мы на­ве­вает на ста­ри­ков-ке­деев же­ла­ние уме­реть, ибо хо­лод в вет­хой юр­те про­ ни­зы­вает их наск­возь. От­сю­да за­мед­ле­ние тем­по­раль­но­го рит­ма жиз­ни бед­ня­ков. От­су­тс­твие теп­ла, солн­ца, сы­рос­ть, го­лод – ­стано­вят­ся от­ли­ чи­тель­ны­ми чер­та­ми нояб­ря. Прост­ранс­тво, ок­ру­жающее бед­ня­ ков, ха­рак­те­ри­зует­ся бесп­рос­вет­нос­тью. В сти­хот­во­ре­нии зат­ра­ги­вает­ся те­ма жиз­ни и смер­ти. Она вво­ дит­ся с об­ра­за­ми бая и ке­дея, тем са­мым приоб­ре­тая со­ци­альное зна­че­ние. 132

«Тру­дись, бед­няк», прок­ля­тый долг сто­ри­цей возв­ра­ти. Ведь баю – жить и бо­га­теть, те­бе – в мо­ги­ле тлеть» /1, с. 31/. Та­кой под­ход ав­то­ра объяс­няет­ся, во-пер­вых, его ст­рем­ле­ нием по­ка­зать бе­зыс­ход­нос­ть бы­тия ке­деев, замк­ну­тос­ть и ог­ра­ ни­чен­ность их прост­ранс­тва; во-вто­рых, уси­лить конт­раст, уг­лу­ бить про­ти­вос­тоя­ние меж­ду предс­та­ви­те­ля­ми двух со­ци­аль­ных слоев об­ще­ст­ва. Своеоб­ра­зен хро­но­топ сти­хот­во­ре­ния «Раз­ра­жают­ся се­рые ту­чи…» (1897). Ос­но­ву его пост­рое­ния сос­тав­ляет про­ти­во­пос­ тав­ле­ние. В произ­ве­де­нии соот­но­сят­ся мир при­ро­ды и мир ли­ри­ чес­ко­го ге­роя. Опи­сы­вая яв­ле­ния, наб­лю­даемые в ок­ру­жаю­щей дей­ст­ви­тель­ности, ав­тор ха­рак­те­ри­зует его ду­шев­ное сос­тоя­ние. При этом он од­нов­ре­мен­но про­во­дит па­рал­ле­ли и от­ме­чает конт­ рас­ты: «Раз­ра­жают­ся се­рые ту­чи Над зем­лею гре­му­чей гро­зой, А ду­ша от оби­ды жи­ву­чей Рас­то­чает­ся горь­кой сле­зой. От дож­дя про­лив­но­го прек­рас­но Зе­ле­неет зем­ная тра­ва, А от слез, рас­то­чи­мых нап­рас­но, Сто­нет грудь и бо­лит го­ло­ва» /1, с. 31/.

Та­кое пост­рое­ние поз­во­ляет, во-пер­вых, глуб­же по­нять и про­ чу­вс­тво­вать сос­тоя­ние ли­ри­чес­ко­го ге­роя; во-вто­рых, уси­лить дра­ма­тизм си­туации, в ко­то­рой он пре­бы­вает; в-треть­их, по­ка­зать бли­зос­ть хро­но­то­пов че­ло­ве­ка и при­ро­ды, их соп­ря­жен­ность; в-чет­вер­тых, уло­вить раз­ни­цу меж­ду яв­ле­ниями ми­ра и бы­тия лю­дей. Наибо­лее оче­вид­но это раск­ры­вает­ся на при­ме­ре дож­дя, не­су­ще­го бла­го, и слез, по­рож­даю­щих боль. Зас­лу­жи­вают вни­ма­ния па­рал­ле­ли слов «се­рые ту­чи» и «оби­ да», «гро­за» и «сле­за», «дож­дь» и «сле­зы». Пер­вая из па­ра спо­ со­бс­твует ма­те­ри­али­за­ции чувс­тва оби­ды, при­да­ния ему наг­ляд­ нос­ти бла­го­да­ря об­ра­зу се­рых туч. Вто­рая раск­ры­вает при­ро­ду яв­ле­ния, наб­лю­даемо­го в ми­ре и в жиз­ни че­ло­ве­ка, луч­ше по­нять при­чи­ны его воз­ник­но­ве­ния. Третья па­ра от­ра­жает мно­гоз­нач­ нос­ть об­ра­за во­ды, ее двоя­кий ха­рак­тер. Во­да, в кон­цеп­ции ав­то­ ра, предс­тает не толь­ко как ис­точ­ник жиз­ни, но и как гу­би­тель­ная вла­га. 133

Прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной кон­ти­нуум произ­ве­де­ния ха­рак­ те­ри­зует­ся ус­лов­ностью гра­ниц. Они все вре­мя варь­ируют­ся в ре­ зуль­та­те про­во­ди­мых со­пос­тав­ле­ний, то рас­ши­ряясь, то су­жаясь. На уров­не об­ра­за «зем­ной тра­вы» проис­хо­дит разд­ви­же­ние прост­ранст­вен­но-вре­мен­ных гра­ниц до пла­не­тар­ных масш­та­бов. А в фи­на­ле сти­хот­во­ре­ния они сжи­мают­ся до пре­де­лов част­но­го хро­но­то­па. При этом опи­са­ние яв­ле­ний изоб­ра­жает­ся в по­ряд­ке их конк­ре­ти­за­ции. В на­ча­ле произ­ве­де­ния ав­тор об­ра­щает свой взор к не­бес­но­му ми­ру и срав­ни­вает с ним прост­ранс­тво ду­ши ли­ри­чес­ко­го ге­роя. По­том проис­хо­дит пе­ре­ход к ма­те­ри­ально­му, зем­но­му ми­ру. Ав­тор го­во­рит о тра­ве и фи­зи­чес­кой бо­ли че­ло­ве­ ка. Тем са­мым в сти­хот­во­ре­нии выст­раивает­ся вер­ти­каль­ная мо­ дель ми­ра, в ко­то­рой дви­же­ние идет свер­ху вниз. Это объяс­няет­ся ст­рем­ле­нием ав­то­ра по­ка­зать взаимоо­бус­лов­лен­ность двух про­ ти­во­по­лож­ных по­лю­сов бы­тия. Не слу­чай­но соот­не­се­ние ду­хов­ но­го ми­ра с не­бес­ным, а фи­зи­чес­ко­го с зем­ным. В своих по­ры­вах че­ло­век всег­да уст­рем­лен ввысь, его же те­ло – воп­ло­ще­ние ма­ те­ри­ально­го. В дан­ном слу­чае дви­же­ние свер­ху вниз обус­лов­ли­ вает­ся болью ге­роя. Неод­ноз­нач­нос­тью ха­рак­те­ри­зует­ся ка­те­го­рия вре­ме­нипрост­ранс­тва в сти­хот­во­ре­нии «Быст­рый бер­кут лю­бую до­бы­чу возь­мет…» (1886). Его ос­но­ву сос­тав­ляют опи­са­ния и рас­суж­де­ ния ав­то­ра о пти­цах. Ха­рак­те­ри­зуя каж­дую из них, он вы­ра­жает свое от­но­ше­ние к ним и их хо­зяевам. При этом приори­тет ав­тор от­дает бер­ку­ту. Он раск­ры­вает ос­нов­ные дос­тоинс­тва этой пти­ цы, ее роль в про­цес­се охо­ты. Соот­ве­тст­вен­но бер­кут за­ни­мает в произ­ве­де­нии осо­бую прост­ранст­вен­но-вре­мен­ную по­зи­цию. Он воз­вы­шает­ся над все­ми ос­таль­ны­ми пти­ца­ми, о чем сви­де­тель­ст­ вуют сле­дующие ст­ро­ки: «Быст­рый бер­кут лю­бую до­бы­чу возь­мет, Пус­тель­гу це­нит этот, а во­ро­на – тот. Ког­да бер­кут вз­мы­вает вы­со­ко, то вс­лед За­пус­кают они своих птиц в не­бос­вод. Во­рон, кар­кая, кру­жит, а где-то над ним Пус­тель­га свои пес­ни пус­тые поет, Но са­мим им до­бы­чу во­ве­ки не взять. Так и но­сят­ся в воз­ду­хе взад и впе­ред. Толь­ко пор­тят охо­ту, драз­ня и шу­мя» /1, с.31/.

134

В про­цес­се опи­са­ния ав­тор раск­ры­вает точ­ку зре­ния вла­дель­ цев птиц. Он от­ме­чает, что хо­зяева ис­пы­ты­вают вос­торг, гля­дя на по­лет бер­ку­та, во­ро­на, пус­тельги. При этом ав­тор вы­ра­жает свою реак­цию на чувс­тва вла­дель­цев птиц, что под­чер­ки­вает обо­соб­ лен­нос­ть его хро­но­то­па от хро­но­то­па изоб­ра­жаемых им со­бы­тий. Он наб­лю­дает за всем как бы со сто­ро­ны. «Тот и этот хо­зя­ин в вос­тор­ге ре­вет, А что про­ку в том нет, ни­ко­му нев­до­мек. Хва­лят птиц своих пос­ле всю ночь нап­ро­лет. Поль­зы нет ни­ка­кой ни уму, ни ду­ше, Но до­во­лен по­те­хою бед­ный на­род» /1, с. 31/.

При ха­рак­те­рис­ти­ке птиц в произ­ве­де­нии ис­поль­зуют­ся гла­ го­лы нас­тояще­го и бу­ду­ще­го вре­ме­ни. Бла­го­да­ря это­му соз­дает­ся ощу­ще­ние соп­ри­ча­ст­нос­ти чи­та­те­ля проис­хо­дя­щим со­бы­тиям. Дей­ст­вие буд­то бы раз­во­ра­чи­вает­ся в дан­ный мо­мент. Ав­тор пре­ дос­тав­ляет чи­та­те­лю воз­мож­нос­ть как бы наб­лю­дать за по­ве­де­ нием лю­дей и птиц. Мно­гоп­ла­но­вос­тью ха­рак­те­ри­зует­ся ка­те­го­рия вре­ме­нипрост­ранс­тва сти­хот­во­ре­ний цик­ла «Будь раз­бор­чив в пу­ти своем». Он на­чи­нает­ся произ­ве­де­нием «По­ка не знаешь – мол­чи…» (1886). Хро­но­топ дан­но­го сти­хот­во­ре­ния не­сет в се­бе глу­бо­кое фи­ ло­со­фс­кое со­дер­жа­ние. Ка­те­го­рии вре­ме­ни и прост­ранс­тва вво­ дят­ся в произ­ве­де­ние в це­лях уг­луб­ле­ния ав­то­рс­кой кон­цеп­ции, уси­ле­ния воз­дейст­вия слов пи­са­те­ля на соз­на­ние чи­та­те­ля. Они выс­ту­пают своеоб­раз­ной ме­рой оцен­ки мо­раль­ных ка­че­ств че­ло­ ве­ка, о чем сви­де­тель­ст­вуют сле­дующие ст­ро­ки: «Чтоб че­ло­ве­ком ты был, И вро­вень с ве­ком ты был, Ты пя­те­рых по­бо­ри И пя­те­рых из­бе­ри» /1, с. 15/.

Бу­ду­чи свя­зан­ны­ми с ду­хов­ным ми­ром лю­дей, вре­мя и прост­ ранс­тво приоб­ре­тают в сти­хот­во­ре­нии оп­ре­де­лен­ную ок­рас­ку. Она обус­лов­ли­вает­ся преж­де все­го дея­ниями че­ло­ве­ка, об­ра­зом его жиз­ни, ха­рак­те­ром его пос­туп­ков. 135

«В бес­цель­ных днях и в но­чи, Пус­тых за­бав не ищи» /1, с. 15/, –

го­во­рит Абай в своем произ­ве­де­нии. Тем са­мым поэт под­чер­ки­ вает, что, ес­ли че­ло­век из­на­чаль­но не ст­ре­мит­ся к вы­со­ким идеа­ лам и нравст­вен­ным цен­нос­тям, то его жиз­нь ли­ше­на смыс­ла, а его ин­ди­ви­ду­альное вре­мя про­те­кает нап­рас­но. Ка­те­го­рия хро­но­то­па ха­рак­те­ри­зует­ся неоп­ре­де­лен­ностью. Это объяс­няет­ся со­дер­жа­нием сти­хот­во­ре­ния. Ав­тор рас­суж­дает о нравст­вен­ных нор­мах по­ве­де­ния че­ло­ве­ка, о смыс­ле бы­тия. Зат­ ро­ну­тые Абаем проб­ле­мы не­сут в се­бе об­ще­че­ло­ве­чес­кое зна­че­ ние. Они ак­ту­альны для всех по­ко­ле­ний лю­дей, а не для конк­рет­ но­го вре­мен­но­го пе­ри­ода. Нес­мот­ря на неоп­ре­де­лен­ность, вре­мя имеет в произ­ве­де­ нии еди­ни­цы из­ме­ре­ния. В ка­че­ст­ве ос­нов­ных выс­ту­пают – день, ночь, час. Об­ра­щаясь к ним, ав­тор по­ка­зы­вает вре­мен­ную про­ тя­жен­ность че­ло­ве­чес­ких дея­ний. Им, с од­ной сто­ро­ны, под­чер­ ки­вает­ся зна­чи­мос­ть пос­туп­ков лю­дей, с дру­гой – раск­ры­вает­ся слож­ность, тер­нис­тос­ть пу­ти зна­ний, доб­ра, сп­ра­вед­ли­вос­ти ис­ ти­ны. Подт­верж­де­ние то­му – сле­дующие сло­ва ав­то­ра: «Доб­ро уви­дев – о нем Ты пом­ни ночью и днем. Коль кни­ги с детс­тва чи­тать – Уче­ным смо­жешь ты стать. Не уны­вай, ма­ло­вер! Бе­ри с ве­ли­ких при­мер. Не го­во­ри: «Я не тот!», Учись – и знанье при­дет. ­ник­то не смо­жет по­мочь, Коль ты, чуть вс­пых­нув, по­гас. Учись не день и не час, И бу­дешь знань­ем бо­гат, А знанье – ис­тин­ный клад» /1, с. 15/.

Сти­хот­во­ре­ние пост­роено в фор­ме об­ра­ще­ния, на­зи­да­ния. Ав­тор бе­се­дует и од­нов­ре­мен­но нас­тав­ляет мо­ло­дое по­ко­ле­ние. От­сю­да ис­поль­зо­ва­ние гла­го­лов в по­ве­ли­тель­ном нак­ло­не­нии, в бу­ду­щем вре­ме­ни во вто­ром ли­це. Та­кое пост­рое­ние произ­ве­де­ния спо­со­бс­твует сок­ра­ще­нию прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной дис­тан­ции меж­ду ав­то­ром и чи­та­ 136

те­лем, соз­дает ил­лю­зию пря­мо­го диало­га, ко­то­рая уси­ли­вает­ся бла­го­да­ря ис­поль­зо­ва­нию воп­ро­си­тель­ных пред­ло­же­ний и пря­ мой ре­чи: «О го­во­ря­щем с то­бой Не ду­май: "Кто он та­кой?" А ду­май: "Что го­во­рит?"» /1, с. 15-16/. В сти­хот­во­ре­нии воз­ни­кает об­раз пу­ти: «Ра­зу­мен будь и прав­див В де­лах и ду­мах своих, – Так муд­ре­цы го­во­рят. Пой­ми со­вет их прос­той. Да бу­дет пра­ве­ден путь Твоей ду­ши мо­ло­дой!» /1, с. 16/.

Дан­ный об­раз не­раз­рыв­но свя­зан с внут­рен­ним ми­ром че­ло­ ве­ка, от­ра­жает его ду­хов­ную эво­лю­цию. Путь, по мне­нию ав­то­ра, обус­лов­ли­вает­ся дея­ниями лю­дей. Поэто­му он мо­жет быть пра­ вед­ным и не­вер­ным. Че­ло­век, со­вер­шаю­щий доб­рые де­ла, ст­ре­ мя­щий­ся к зна­ниям, к гар­мо­нии в жиз­ни, идет по пра­виль­но­му пу­ти. Он дви­жет­ся по вер­ти­ка­ли, ввысь, к под­лин­ным идеа­лам и нравст­вен­ным цен­нос­тям. В сти­хот­во­ре­нии ав­тор по су­ти раск­ры­вает прост­ранс­тво ду­ ши че­ло­ве­ка. Он оп­ре­де­ляет ос­нов­ные сос­тав­ляющие внут­рен­ не­го ми­ра лю­дей. Сог­лас­но ав­то­рс­кой кон­цеп­ции, ос­но­ву бы­тия че­ло­ве­ка сос­тав­ляет зна­ние. Оно обус­лов­ли­вает пос­туп­ки и по­ве­ де­ние лю­дей. Зна­ние ос­ве­щает внут­рен­ний мир че­ло­ве­ка, на­пол­ няет смыс­лом его жиз­нь. Оно обус­лов­ли­вает прог­ресс, раз­ви­тие об­ще­ст­ва. От­сю­да не­раз­рыв­ная связь зна­ния с ка­те­го­рией хро­но­ то­па. «Лишь знань­ем жив че­ло­век. Лишь знань­ем дви­жет­ся век. Лишь знанье – све­точ сер­дец» /1, с. 16/.

Прост­ранс­тво ду­ши че­ло­ве­ка, ста­вя­ще­го своей целью пос­ти­ же­ние дей­ст­ви­тель­ности, изу­че­ние за­ко­нов бы­тия, всег­да на­пол­ не­но све­том, а его ин­ди­ви­ду­альное вре­мя но­сит пос­ту­па­тель­ный ха­рак­тер, ибо он уст­рем­лен в бу­ду­щее. Сим­во­лич­но об­ра­ще­ние ав­то­ра к чис­лу «пять». Оно оз­на­чает це­ло­ст­ную ин­ди­ви­ду­аль­нос­ть че­ло­ве­ка и свя­за­но с его мак­ро­кос­ 137

мом. Воп­ло­щает его оду­хот­во­рен­ность. Чис­ло «пять», сог­лас­но фи­ло­со­фии ис­ла­ма, выс­ту­пает сим­во­лом за­щи­ты, бла­гот­во­ре­ния. Ибо в ос­но­ве ре­ли­гии му­суль­ман ле­жат пять стол­пов: ве­ра, мо­ лит­ва, па­лом­ни­че­ст­во, пост, ми­ло­сер­дие. Чис­ло «пять» свя­за­но с пятью чувс­тва­ми че­ло­ве­ка и от­ра­жает его мно­гос­то­рон­ность. Оно сим­во­ли­зи­рует ин­туитив­ное сос­тоя­ние лю­дей. Имен­но поэто­му, рас­суж­дая о смыс­ле бы­тия, про­ни­кая в прост­ранс­тво ду­ши че­ло­ ве­ка, ав­тор вы­би­рает чис­ло «пять»: «Злос­ловье, ложь, хвас­товс­тво, Без­делье и мо­то­вс­тво – Вот пять вра­гов твоих, знай. А ра­зум и доб­ро­та, Упорс­тво, ск­ром­ность и труд – Вот пять дру­зей, сог­ла­сись» /1, с. 15/.

Своеоб­раз­ным про­дол­же­нием сти­хот­во­ре­ния «По­ка не знаешь – мол­чи…» яв­ляет­ся произ­ве­де­ние «Будь раз­бор­чив в пу­ти своем…» (1894). В нем ав­тор под­чер­ки­вает зна­чи­мос­ть ду­хов­ ных, нравст­вен­ных цен­нос­тей. В цент­ре его вни­ма­ния внут­рен­ ний мир че­ло­ве­ка. В сти­хот­во­ре­нии ха­рак­те­ри­зуют­ся ка­те­го­рии прост­ранс­тва ду­ши. По мне­нию ав­то­ра, ос­но­ву бы­тия лю­дей сос­тав­ляют во­ля, ра­ зум, сп­ра­вед­ли­вос­ть, ум, зна­ние. Они обус­лов­ли­вают дви­же­ние че­ло­ве­ка впе­ред, из прош­ло­го и нас­тояще­го в бу­ду­щее. Выс­ту­ пают за­ло­гом гря­ду­ще­го. Сви­де­тель­ст­во то­му – сле­дующие ст­ ро­ки: «Твер­же но­гу, ша­гай сме­лей, – И тог­да не по­гиб­нет труд: Ре­чи тех, кто учит де­тей, Как зер­но в зем­ле, про­рас­тут» /1, с. 17/.

Цент­раль­ным об­ра­зом сти­хот­во­ре­ния выс­ту­пает об­раз пу­ти. Он неод­нок­рат­но воз­ни­кает на про­тя­же­нии все­го произ­ве­де­ния. Это обус­лов­ли­вает­ся тем, что дан­ный об­раз воп­ло­щает со­бой жиз­нь че­ло­ве­ка. От­сю­да пре­дуп­реж­де­ние ав­то­ра о необ­хо­ди­мос­ ти быть раз­бор­чи­вым и вни­ма­тель­ным в пу­ти. Он пре­дос­те­ре­гает о воз­мож­ных ошиб­ках, вс­ледс­твие ко­то­рых че­ло­век мо­жет ос­ту­ пить­ся. 138

«Будь раз­бор­чив в пу­ти своем; Ес­ли ты та­ла­нт­лив – гор­дись И на­деж­ным лишь кир­пи­чом В сте­ну ст­роящуюся ло­жись Убе­гающий ви­дит путь, До­го­няющий вс­лед спе­шит. Во­ля с ра­зу­мом их ве­дут. Сп­ра­вед­ли­вос­ть – вот свет ду­ши» /1, с. 16-17/.

«Во­лю дав хвас­товс­тва сло­вам, Не меч­тай дру­гих прев­зойти: Воз­буж­дая за­вис­ть, и сам Ос­ту­пить­ся мо­жешь в пу­ти» /1, с. 17/.

При­ме­ча­тель­но ис­поль­зо­ва­ние ав­то­ром при­тя­жа­тель­но­го мес­ тоиме­ния «свой» в со­че­та­нии со сло­вом «путь». Тем са­мым он под­чер­ки­вает ин­ди­ви­ду­аль­нос­ть жиз­ни каж­до­го че­ло­ве­ка, необ­ хо­ди­мос­ть са­мос­тоя­тель­но­го при­ня­тия ре­ше­ния. Ин­те­ре­сен об­раз ст­роя­щей­ся сте­ны, воз­ни­кающий в на­ча­ле сти­хот­во­ре­ния. В соз­на­нии ав­то­ра она ас­со­циирует­ся с об­ще­ ст­вен­ным бы­тием. Имен­но поэто­му че­ло­век яв­ляет­ся кир­пи­чи­ ком в ее ст­рое­нии. Своими пос­туп­ка­ми, дея­ниями он ока­зы­вает влия­ние на раз­ви­тие и судь­бу об­ще­ст­ва, ос­тав­ляет свой след во всеоб­щем кру­го­во­ро­те жиз­ни. Соот­ве­тст­вен­но част­ный хро­но­топ че­ло­ве­ка выс­ту­пает неотъем­ле­мой сос­тав­ляющей хро­но­то­па ок­ ру­жающе­го его ми­ра. Зас­лу­жи­вает вни­ма­ния ком­по­зи­ция произ­ве­де­ния. Сти­хот­ во­ре­ние ст­роит­ся в фор­ме на­зи­да­ния, ко­то­рое соп­ро­вож­дает­ ся ав­то­рс­ки­ми ком­мен­т а­риями, пояс­не­ниями, из­ло­же­нием его точ­ки зре­ния. От­сю­да упот­реб­ле­ние гла­го­лов вто­ро­го и треть­ его ли­ца, нас­тояще­го и бу­ду­ще­го вре­ме­ни. Вс­ледс­твие че­го проис­хо­дит варь­иро­ва­ние по­зи­ций ав­то­ра и чи­т а­те­ля. На уров­ не на­зи­да­ний соз­дает­ся впе­чат­ле­ние сок­ра­ще­ния прост­ранст­ вен­но-вре­мен­ной дис­т ан­ции. В тот мо­мент речь ав­то­ра как бы об­ра­ще­на к чи­т а­те­лю. Меж­ду ни­ми воз­ни­кает своеоб­раз­ный диа­лог, раск­ры­вающий ми­ро­во­з з­ре­ние и жиз­нен­ный опыт нас­ тав­ляюще­го. На уров­не ком­мен­т а­риев прост­ранст­вен­но-вре­ мен­ная дис­т ан­ция меж­ду ав­то­ром и чи­т а­те­лем воз­рас­т ает. Пояс­не­ния спо­со­бс­твуют бо­лее глу­бо­ко­му раск­ры­тию кон­цеп­ ции сти­хот­во­ре­ния. 139

В произ­ве­де­нии про­во­дит­ся мыс­ль о зна­чи­мос­ти и ма­те­ри­ аль­нос­ти сло­ва. По мне­нию ав­то­ра, ска­зан­ное че­ло­ве­ком воп­ло­ щает­ся в реаль­нос­ть. Поэто­му необ­хо­ди­мо вни­ма­тель­но от­но­сит­ ся к вы­бо­ру слов, да­вать пра­виль­ные и точ­ные со­ве­ты, зна­ния под­рас­тающе­му по­ко­ле­нию. От­сю­да осо­бое от­но­ше­ние ав­то­ра к тем, кто вы­пол­няет роль нас­тав­ни­ка. Сог­лас­но его мыс­ли, сло­во, произ­не­сен­ное учи­те­лем, обус­лов­ли­вает бу­ду­щее. Ибо оно влияет на соз­на­ние де­тей, ко­то­рых он нас­тав­ляет и вос­пи­ты­вает, в чьи ду­ши сеет зна­ния. «Твер­же но­гу, ша­гай сме­лей, – И тог­да не по­гиб­нет труд: Ре­чи тех, кто учит де­тей, Как зер­но в зем­ле, про­рас­тут» /1, с. 17/.

При­ме­ча­те­лен хро­но­топ сти­хот­во­ре­ния «Ес­ли смо­ло­ду чес­ ть не те­рял…» (1892). Оно пост­роено в ги­по­те­ти­чес­кой фор­ме. Ав­тор выст­раивает в нем воз­мож­ную мо­дель реаль­нос­ти и по­ ка­зы­вает следс­твия ее воп­ло­ще­ния в дей­ст­ви­тель­ности. Соот­ве­ тст­вен­но прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной кон­ти­нуум произ­ве­де­ния но­сит от­но­си­тель­ный и ус­лов­ный ха­рак­тер. Гра­ни­цы и со­дер­жа­ ние хро­но­то­па ху­до­же­ст­вен­но­го ми­ра сти­хот­во­ре­ния за­ви­сят от мо­де­ли по­ве­де­ния и бы­тия, выб­ран­ной суб­ъек­том, к ко­то­ро­му об­ ра­щает­ся ав­тор. Прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной кон­ти­нуум произ­ве­де­ния ха­рак­ те­ри­зует­ся отк­ры­тос­тью. Ав­тор как бы пре­дос­тав­ляет чи­та­те­лю воз­мож­нос­ть са­мо­му сде­лать свой нравст­вен­ный и мо­раль­ный вы­бор. Ес­ли их по­зи­ции сов­па­дут, мо­дель реаль­нос­ти, изоб­ра­ жен­ная в сти­хот­во­ре­нии, по­лу­чит от­ра­же­ние в дей­ст­ви­тель­ности. Осо­бен­нос­ти пост­рое­ния произ­ве­де­ния обус­ло­ви­ли ис­поль­ зо­ва­ние сло­ва «ес­ли». Бо­лее то­го, в сти­хот­во­ре­нии ис­поль­зует­ся прин­цип пе­ре­чис­ле­ния. Ав­тор ука­зы­вает ус­ло­вия, ко­то­рые необ­ хо­ди­мо соб­люс­ти, что­бы прет­во­рить в жиз­нь пред­ла­гаемую им мо­дель реаль­нос­ти и приоб­рес­ти пра­во на­зы­вать­ся че­ло­ве­ком: «…Ес­ли сме­ло про­шел пе­ре­вал, Ес­ли жить не ос­та­лось уж сил, Ес­ли смер­ть свою не умо­лял, – Зна­чит, ты че­ло­ве­ком про­жил!» /1, с. 17/.

140

В сти­хот­во­ре­нии упот­реб­ляют­ся гла­го­лы про­шед­ше­го вре­ме­ ни. Они под­чер­ки­вают, что ав­тор под­во­дит итог, раск­ры­вает на­ коп­лен­ный им жиз­нен­ный опыт и уже сло­жив­шуюся кон­цеп­цию бы­тия и лич­нос­ти. Соот­ве­тст­вен­но дан­ное произ­ве­де­ние ад­ре­со­ ва­но не мо­ло­до­му по­ко­ле­нию, а стар­ше­му, ко­то­рое прош­ло оп­ре­ де­лен­ный путь и мо­жет дать объек­тив­ную оцен­ку со­вер­шен­ным пос­туп­кам. Произ­ве­де­ние ст­роит­ся та­ким об­ра­зом, что соз­дает­ся впе­чат­ ле­ние, буд­то ав­тор дает воз­мож­нос­ть чи­та­те­лю соот­нес­ти свой об­раз жиз­ни, по­ве­де­ние с пред­ла­гаемой им мо­делью. На уров­не дан­но­го со­пос­тав­ле­ния проис­хо­дит пе­ре­се­че­ние хро­но­то­па сти­ хот­во­ре­ния и ин­ди­ви­ду­ально­го вре­ме­ни-прост­ранс­тва восп­ри­ни­ мающе­го суб­ъек­та. В произ­ве­де­нии зат­ра­ги­вает­ся те­ма жиз­ни и смер­ти. Ав­тор упо­ми­нает ее, под­во­дя итог ска­зан­ным им сло­вам от­но­си­тель­но ви­ди­мой им мо­де­ли бы­тия лю­дей. Сог­лас­но его кон­цеп­ции, че­ло­ ве­ком мо­жет на­зы­вать­ся тот, чья жиз­нь бы­ла яр­кой и на­сы­щен­ ной, пол­ной бла­го­род­ных дея­ний и ду­хов­ных по­ры­вов, кто ухо­ дит в иной мир по ве­ле­нию свы­ше, а не по собст­вен­ной во­ле или в си­лу сло­жив­ших­ся неб­ла­гоп­рият­ных обс­тоя­тель­ств. Об­ра­ще­ние к дан­ной те­ме обус­лов­ли­вает­ся тем, что она яв­ ляет­ся цент­раль­ной в бы­тии лю­дей. Смер­ть это фи­нал жиз­нен­но­ го пу­ти че­ло­ве­ка, иное из­ме­ре­ние, в ко­то­ром нет ни прост­ранст­ вен­ных, ни вре­мен­ных гра­ниц. Мно­го­мер­ностью ха­рак­те­ри­зует­ся хро­но­топ сти­хот­во­ре­ния «В приютс­кой шко­ле мно­го вас…» (1886). Ус­лов­но его мож­но по­ де­лить на две час­ти, каж­дая из ко­то­рых имеет собст­вен­ную сис­ те­му прост­ранст­вен­но-вре­мен­ных коор­ди­нат. В пер­вой – раск­ры­ вает­ся от­но­ше­ние ав­то­ра к про­цес­су обу­че­ния в приютс­ких шко­ лах. Она со­дер­жит рас­суж­де­ния, ри­то­ри­чес­кие воп­ро­сы и воск­ ли­ца­ния. Ав­тор пе­ре­дает свои чувс­тва, пе­ре­жи­ва­ния, сом­не­ния. Он де­лит­ся с чи­та­те­лем своими мыс­ля­ми от­но­си­тель­но бу­ду­ще­го мо­ло­до­го по­ко­ле­ния. На уров­не рас­суж­де­ний ин­ди­ви­ду­альное вре­мя-прост­ранс­тво ав­то­ра пе­ри­оди­чес­ки пе­ре­се­кает­ся с ин­ди­ви­ду­альны­ми вре­ме­на­ми и прост­ранс­тва­ми де­тей, отп­рав­лен­ных на уче­бу. Ибо он опи­сы­ вает их ха­рак­те­ры, от­но­ше­ние к об­ра­зо­ва­нию. Ав­тор заг­ля­ды­вает в прост­ранс­тво ду­ши де­тей. Он выст­раивает мо­дель реаль­нос­ти, о ко­то­рой, по его мне­нию, меч­тает под­рас­тающее по­ко­ле­ние. 141

«Стать каж­дый хо­чет тол­ма­чом, А то и ад­во­ка­том» /1, с. 18/.

Вто­рая час­ть произ­ве­де­ния предс­тав­ляет со­бой на­зи­да­ние. Ав­тор нас­тав­ляет под­рас­тающее по­ко­ле­ние. Он дает им со­ве­ты. Дан­ная час­ть со­дер­жит воск­ли­ца­тель­ные пред­ло­же­ния, уси­ ли­вающие эмо­циональ­ное воз­дейст­вие ав­то­рс­ко­го сло­ва на соз­ на­ние чи­та­те­ля. На уров­не на­зи­да­ния проис­хо­дит сок­ра­ще­ние прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной дис­тан­ции. Меж­ду ав­то­ром и чи­ та­те­лем воз­ни­кает диа­лог, цель ко­то­ро­го – раск­рыть суть бы­тия, смысл жиз­ни. Цент­раль­ным об­ра­зом вто­рой час­ти произ­ве­де­ния ­стано­вит­ся путь. Ав­тор об­ра­щает­ся к не­му че­ты­ре ра­за. При этом он ис­поль­ зует сло­ва «путь» и «до­ро­га», ко­то­рые в не­ко­то­рой сте­пе­ни про­ ти­во­пос­тав­ляют­ся друг дру­гу. «Удел ту­пых лю­дей та­ков: Пог­ряз­нуть в лжи и ле­ни; Боясь ре­ши­тель­ных ша­гов, Увяз­нуть в уни­женье; Дос­ту­пен им лишь мел­кий труд, Об­ман и жад­ность их ве­дут До­ро­гой ос­ку­денья. Иди впе­ред, ищи, най­ди Свой путь – ши­ро­кий, вер­ный. Для тех, кто смел, заж­жет­ся свет В до­ро­ге бесп­ри­мер­ной!

Но мо­жешь сам ты без су­да, Бо­роть­ся с тем, что лжи­во. В ученье не жа­лей тру­да – И сме­лый, свет­лый путь тог­да Отк­роешь про­зор­ли­во!» /1, с. 19/.

Гра­да­ция дан­ных по­ня­тий обус­лов­ли­вает­ся нюан­са­ми зна­че­ ний, на ко­то­рых ак­цен­ти­рует вни­ма­ние ав­тор. До­ро­га – это мес­ то дви­же­ния от од­но­го пунк­та к дру­го­му. Путь зак­лю­чает в се­бе зна­че­ние пос­ле­до­ва­тель­ности, уст­рем­лен­нос­ти в даль. Имен­но поэто­му пер­вое по­ня­тие ча­ще все­го ис­поль­зует­ся в со­че­та­нии «до­ро­га жиз­ни», вто­рое свя­зы­вает­ся с ду­хов­ным ми­ром че­ло­ве­ка, его уст­рем­лен­нос­тью в бу­ду­щее. 142

К об­ра­зу пу­ти наб­лю­дает­ся об­ра­ще­ние и в на­чаль­ной час­ти произ­ве­де­ния. Пос­редст­вом не­го ав­тор ха­рак­те­ри­зует внут­рен­ ний мир уче­ни­ков. «На путь стя­жа­тель­ст­ва лжи Они вс­ту­пают са­ми» /1, с. 18/.

Сти­хот­во­ре­ние со­дер­жит мно­го­то­чия. Они, во-пер­вых, под­ чер­ки­вают не­дос­ка­зан­ность, не­за­кон­чен­нос­ть ав­то­рс­кой мыс­ли. Во-вто­рых, поз­во­ляют чи­та­те­лю выст­роить ги­по­те­ти­чес­кую мо­ дель реаль­нос­ти, от­ра­жающую воз­мож­ный ход опи­сы­ваемых в произ­ве­де­нии со­бы­тий. Произ­ве­де­ние со­дер­жит пря­мую речь. На ее уров­не ин­ди­ви­ ду­альное вре­мя-прост­ранс­тво ав­то­ра соеди­няет­ся с ин­ди­ви­ду­ аль­ным вре­ме­нем-прост­ранст­вом учи­те­ля, ко­то­рый упо­ми­нает­ся в сти­хот­во­ре­нии. Пря­мая речь спо­со­бс­твует бо­лее глу­бо­ко­му по­ ни­маю идеи, за­ло­жен­ной в произ­ве­де­нии. Она поз­во­ляет прос­ле­ дить ход и ло­ги­ку мыс­лей ав­то­ра. Пря­мая речь слу­жит пред­ме­том для ком­мен­та­риев. В про­цес­се рас­суж­де­ний ав­тор на­зы­вает име­на Щед­ри­на и Толс­то­го. Об­ра­ще­ние к об­ра­зам клас­си­ков русс­кой ли­те­ра­ту­ры разд­ви­гает гра­ни­цы хро­но­то­па произ­ве­де­ния. Тем са­мым ав­тор по­ка­зы­вает единс­тво ду­хов­но­го прост­ранс­тва лю­дей, преемст­ вен­ность на­циональ­ных куль­тур. Упо­ми­ная име­на Щед­ри­на и Толс­то­го, пи­са­тель под­чер­ки­вает зна­чи­мос­ть ху­до­же­ст­вен­но­го нас­ле­дия. Сог­лас­но его точ­ке зре­ ния, зна­ние произ­ве­де­ний ли­те­ра­ту­ры слу­жит ме­ри­лом ду­хов­ных цен­нос­тей лю­дей. Ка­те­го­рия прост­ранс­тва приоб­ре­тает в сти­хот­во­ре­нии геог­ ра­фи­чес­кую конк­рет­ность. Рас­суж­дая о ка­за­хс­ких де­тях, обу­ чающих­ся в приютс­кой шко­ле, ав­тор на­зы­вает го­род Се­ми­па­ла­ ти­нск. Конк­ре­ти­за­ция прост­ранс­тва, с од­ной сто­ро­ны, спо­со­бс­твует реа­лис­тич­нос­ти со­дер­жа­ния, с дру­гой – при­дает наг­ляд­нос­ть изоб­ра­жаемым ав­то­ром яв­ле­ниям. В про­цес­се рас­суж­де­ний о ду­хов­ных цен­нос­тях че­ло­ве­ка проис­хо­дит то су­же­ние, то рас­ши­ре­ния прост­ранст­вен­ных гра­ ниц. Так, го­во­ря о по­ве­де­нии мо­ло­де­жи, ав­тор сп­ра­ши­вает: 143

«Кто ж в их пос­туп­ках ви­но­ват? Се­ми­па­ла­ти­нск-го­род? Ка­за­хс­кие прос­то­ры?» /1, с. 18/.

Из­ме­не­ние прост­ранст­вен­ных гра­ниц под­чер­ки­вает масш­ таб­ность выд­ви­ну­той в произ­ве­де­нии проб­ле­мы, ее зна­чи­мос­ть в судь­бе об­ще­ст­ва, мо­ло­до­го по­ко­ле­ния. В произ­ве­де­нии наб­лю­дает­ся про­ти­во­пос­тав­ле­ние. Рас­суж­ дая о мо­ло­дом по­ко­ле­нии, ав­тор по­ка­зы­вает, что ожи­дает де­тей, обу­чающих­ся в приютс­кой шко­ле, де­мо­нс­три­рует два ва­ри­ан­та раз­ви­тия их жиз­нен­но­го пу­ти. От­сю­да раз­лич­ная ок­ра­шен­ность и на­пол­нен­нос­ть прост­ранс­тва. Чер­ная безд­на про­ти­во­пос­тав­ляет­ ся свет­ло­му пу­ти, пус­то­та ду­ши – бо­га­то­му ду­хов­но­му ми­ру. Двой­ст­вен­ность ха­рак­те­ри­зует мир сти­хот­во­ре­ния «Уд­ли­ няют­ся те­ни ско­рее» (1901). В дан­ном произ­ве­де­нии ав­тор соот­ но­сит свой ду­шев­ный мир с ок­ру­жаю­щей дей­ст­ви­тель­ностью. «Уд­ли­няют­ся те­ни ско­рее, Чем мы их появ­ле­ния ждем. И баг­ро­вое Солн­це, не грея, Уда­ляет­ся за окоем. И ду­ша моя в су­мер­ках се­рых, На еще не за­бы­тых при­ме­рах Пог­ру­жаясь в раз­думья, пе­чаль, Наб­лю­дает про­шед­шую даль.

­ни­ка­ко­го осо­бо­го ди­ва Мне на завт­ра судь­ба не су­лит. Мыс­ль моя, как ще­нок ше­лу­ди­вый, На за­бы­том ко­чевье ску­лит» /1, с. 20/.

Со­пос­тав­ле­ния по­ка­зы­вают единс­тво хро­но­то­пов че­ло­ве­ка и при­ро­ды. Се­рые су­мер­ки, об­раз ше­лу­ди­во­го щен­ка при­дают наг­ляд­нос­ть изоб­ра­жаемо­му ав­то­ром сос­тоя­нию ду­ши, спо­со­бс­ твуют ма­те­ри­али­за­ции та­ких ка­те­го­рий, как «пе­чаль», «мыс­ль». Тем са­мым уси­ли­вает­ся эмо­циональ­ное воз­дейст­вие на соз­на­ние чи­та­те­ля. В произ­ве­де­нии наб­лю­дают­ся про­ти­во­пос­тав­ле­ния. Ав­тор вво­дит их, что­бы уг­лу­бить дра­ма­тизм опи­сы­ваемой им си­туации. Подт­верж­де­ние то­му сле­дующие ст­ро­ки: 144

«Там, где серд­це до­ве­рию ра­до, И за сме­лос­ть не ждя пох­ва­лы, Зах­леб­ну­лось от ме­да и яда На пи­ру из од­ной пиалы.

По ка­кой-то не­ве­до­мой во­ле, Всем на­деж­дам зем­ным воп­ре­ки, Я от­мен­ны­ми зер­на­ми по­ле За­се­вал. А рос­ли – сор­ня­ки» /1, с. 20/.

Бо­лее то­го, про­ти­во­пос­тав­ле­ния по­ка­зы­вают дуа­лизм бы­тия, единс­тво про­ти­во­по­лож­нос­тей. Имен­но поэто­му мед и яд на­хо­ дят­ся в од­ной пиале. Сог­лас­но ав­то­рс­кой кон­цеп­ции, грань меж­ду доб­ром и злом, ис­ти­ной и ложью, зна­нием и не­ве­же­ст­вом нас­только зыб­кая, что по­рой од­но пе­ре­хо­дит в дру­гое, как, нап­ри­мер, из зе­рен про­рас­ тают сор­ня­ки. В сти­хот­во­ре­нии зна­чи­тель­ное мес­то от­во­дит­ся ка­те­го­рии вре­ме­ни. Она об­ре­тает ма­те­ри­аль­нос­ть. Вре­мя, по сло­вам ав­то­ра, – «ска­кун быст­ро­но­гий». Оно спо­соб­но ид­ти га­ло­пом. Вре­мя ока­ зы­вает воз­дейст­вие на ок­ру­жаю­щий мир. Под его влия­нием, как от­ме­чает ав­тор, вы­сы­хают тро­пы. Вре­мя имеет про­тя­жен­ность (смот­ри­те: «наб­лю­дает про­шед­шую даль»). Дан­ная ка­те­го­рия, по мыс­ли ав­то­ра, свя­за­на с по­ня­тием судь­ бы. От Фор­ту­ны за­ви­сит завт­раш­ний день лю­дей. В сти­хот­во­ре­нии при­су­тс­твует мо­тив ро­ка. Над че­ло­ве­ком, счи­тает ав­тор, дов­леет не­кая си­ла, ко­то­рая все­це­ло уп­рав­ляет его жиз­нью, оп­ре­де­ляет осо­бен­нос­ти его ин­ди­ви­ду­ально­го вре­ме­нипрост­ранс­тва. Для произ­ве­де­ния ха­рак­тер­на масш­таб­ность изоб­ра­же­ния. Гра­ни­цы прост­ранст­вен­но-вре­мен­но­го кон­ти­нуума изоб­ра­жаемо­ го ав­то­ром ми­ра пе­ри­оди­чес­ки разд­ви­гают­ся до пла­не­тар­ных раз­ ме­ров. Та­кое пост­рое­ние произ­ве­де­ния, во-пер­вых, под­чер­ки­вает зна­чи­мос­ть выд­ви­ну­тых проб­лем; во-вто­рых, уг­луб­ляет дра­ма­ тизм опи­сы­ваемой си­туации. Зас­лу­жи­вает вни­ма­ния ок­ра­шен­ность ка­те­го­рии прост­ранс­ тва. Ха­рак­те­ри­зуя ок­ру­жающую дей­ст­ви­тель­ность, ав­тор ис­поль­ зует при­ла­га­тель­ные и при­час­тия «баг­ро­вый», «се­рые», «вы­сох­ шие», «за­бы­тое». Они от­ра­жают дра­ма­тизм проис­хо­дя­ще­го. 145

Сим­во­лич­но со­че­та­ние баг­ро­во­го и се­ро­го цве­тов. Ибо пер­ вый свя­зан с жиз­нью. Вто­рой яв­ляет­ся цве­том ме­лан­хо­лии, без­ раз­ли­чия, пе­ча­ли. Соот­ве­тст­вен­но не греющее баг­ро­вое солн­це в се­рых су­мер­ках по­ка­зы­вает слож­ность бы­тия, от­ра­жает без­ве­рие ав­то­ра в бу­ду­щее. Мо­ти­ва­ми пе­ча­ли, оди­но­че­ст­ва про­ник­ну­то сти­хот­во­ре­ние «К нау­кам я хо­ло­ден в юнос­ти был…» (1886). В нем ав­тор де­ лит­ся своими пе­ре­жи­ва­ниями. Вс­по­ми­ная прош­лое и ана­ли­зи­ руя нас­тоя­щее, он под­во­дит итог прой­ден­но­му жиз­нен­но­му пу­ти. Соот­ве­тст­вен­но хро­но­топ произ­ве­де­ния ох­ва­ты­вает два прост­ ранст­вен­но-вре­мен­ных пла­на. Они, с од­ной сто­ро­ны, взаи­мос­вя­ за­ны меж­ду со­бой, с дру­гой – в оп­ре­де­лен­ной ме­ре про­ти­во­пос­ тав­ляют­ся. Об­ра­щаясь к прош­ло­му и нас­тояще­му, ав­тор го­во­рит о важ­нос­ти об­ре­те­ния че­ло­ве­ком зна­ний. Од­на­ко при этом он от­ ме­чает, что в юнос­ти лег­че по­нять суть изу­чаемых наук, чем в зре­лом воз­рас­те. «К нау­кам я хо­ло­ден в юнос­ти был, Их поль­зу я ви­дел, но смыс­ла не знал. По зре­лос­ти лет по­тя­нул­ся я к ним, Увы, ух­ва­тить их я суть опоз­дал» /1, с. 20/.

В про­цес­се соот­не­се­ния прош­ло­го и нас­тояще­го ав­тор соз­ дает ги­по­те­ти­чес­кую реаль­нос­ть. Он пред­по­ла­гает, ка­ким он мог быть в зре­лые го­ды, ес­ли бы в юнос­ти уде­лял боль­шое вни­ма­ние изу­че­нию наук. «Ко­го тут ви­нить, что ос­тал­ся ни с чем? Учись в свое вре­мя – дру­гим бы я стал» /1, с. 20/.

Осо­бен­нос­ти хро­но­то­па сти­хот­во­ре­ния обус­ло­ви­ли ис­поль­зо­ ва­ние гла­го­лов про­шед­ше­го и нас­тояще­го вре­ме­ни. Они поз­во­ ляют про­вес­ти грань меж­ду вос­по­ми­на­ниями и мо­мен­том дей­ст­ ви­тель­ности, с по­зи­ций ко­то­ро­го ав­тор опи­сы­вает свое ду­шев­ное сос­тоя­ние, де­лит­ся своими мыс­ля­ми. Произ­ве­де­ние со­дер­жит ри­то­ри­чес­кий воп­рос. Его вк­лю­че­ ние поз­во­ляет прос­ле­дить ло­ги­ку из­ло­же­ния, сок­ра­тить прост­ ранст­вен­но-вре­мен­ную дис­тан­цию меж­ду ав­то­ром и чи­та­те­лем, соз­дать впе­чат­ле­ние, буд­то ав­тор де­лит­ся сок­ро­вен­ным, ве­дет до­ ве­ри­тель­ную бе­се­ду. 146

В произ­ве­де­нии воз­ни­кает об­раз де­тей. Рас­суж­дая о поль­зе зна­ний, ав­тор го­во­рит, что отп­ра­вил своего сы­на учить­ся в мед­ ре­се. Де­ти выс­ту­пают сим­во­лом бу­ду­ще­го. Они воп­ло­щают на­деж­ ду ав­то­ра, его ст­рем­ле­ние к зна­ниям. «В ученье де­тей от­дать я де­тей по­же­лал. Но сы­на пос­лал в мед­ре­се не за тем, Чтоб служ­бу слу­жил и чи­ны по­лу­чал. И сам я ст­ре­мил­ся воз­вы­сить свой ум» /1, с. 20/.

В сти­хот­во­ре­нии зат­ра­ги­вает­ся проб­ле­ма от­чуж­де­ния. Под­во­ дя итог своим раз­мыш­ле­ниям, ав­тор го­во­рит: «И рав­ных се­бе в крас­но­речье не знал. Но труд мой не це­нят в на­ро­де, и я По­кой оди­но­че­ст­ва в жиз­ни изб­рал» /1, с. 20/.

Тем са­мым он по­ка­зы­вает, что его хро­но­топ стоит нес­колько обо­соб­лен­но от хро­но­то­па ок­ру­жаю­щих его лю­дей. От­су­тс­твие по­ни­ма­ния соз­дает прост­ранст­вен­но-вре­мен­ную дис­тан­цию меж­ду ним и на­ро­дом. В свя­зи с чем ав­тор вы­нуж­ден замк­нуть­ся в пре­де­лах собст­вен­но­го хро­но­то­па. Проб­ле­ма от­чуж­де­ния лю­дей ­стано­вит­ся цент­раль­ной в сти­ хот­во­ре­нии «Бес­тол­ко­во учась, я жиз­нь про­зе­вал…» (1886). В нем ав­тор рас­суж­дает о та­ких об­ще­че­ло­ве­чес­ких цен­нос­тях, как друж­ба, лю­бовь. Сог­лас­но его точ­ке зре­ния, лю­ди оди­но­ки в этом ми­ре. Ибо они не до­ве­ряют друг дру­гу. Меж людь­ми ца­рит от­ чуж­де­ние, при­чи­на ко­то­ро­го зак­лю­чает­ся в их лжи­вос­ти и ли­це­ ме­рии. От­сю­да за­мы­ка­ние их част­ных хро­но­то­пов на собст­вен­ ном ми­ре, лич­ных ин­те­ре­сах, по­таен­ных оби­дах. «Пря­мо­душ­но­му злоб­но кри­чим: «Урус!», Знать, ми­лее нам ли­це­мер­ный трус. За­ду­шив че­ло­веч­ность в на­ших серд­цах, Рвем своим не­до­ве­рием друж­бы союз. Не­до­верье, как вих­рь, вор­ва­лось в наш дом, Да­же луч­ше­му дру­гу ве­рим с тру­дом. Не про­щенья ошиб­кам его! За­лег­ла В глу­би серд­ца оби­да хо­лод­ным ль­дом» /1, с. 21/.

147

Раз­мыш­ляя о друж­бе и люб­ви, ав­тор под­чер­ки­вает их веч­ный ха­рак­тер, спо­соб­ность преодо­ле­вать прост­ранст­вен­но-вре­мен­ ные гра­ни­цы, ле­жа­щие меж­ду людь­ми. Сог­лас­но его точ­ке зре­ ния, дан­ные ка­те­го­рии яв­ляют­ся ос­но­во­по­ла­гающи­ми в бы­тии че­ло­ве­ка. «Друж­ба, – го­во­рит ав­тор, – дар ми­ро­де­рж­ца, веч­ная связь» /1, с. 21/. В сти­хот­во­ре­нии под­чер­ки­вает­ся ил­лю­зор­ность, от­но­си­тель­ ность бы­тия лю­дей, ус­лов­ность хро­но­то­па. Так, опи­сы­вая сос­тоя­ ние ли­ри­чес­ко­го ге­роя, ав­тор от­ме­чает, что в детс­тве мир ему ка­ зал­ся необъят­ным, а в зре­лые го­ды – ог­ра­ни­чен­ным и замк­ну­тым. Рас­суж­дая о люб­ви и друж­бе, ука­зы­вает, что вс­ледс­твие ут­ра­ты об­ще­ст­вом ду­хов­ных и нравст­вен­ных цен­нос­тей, дан­ные ка­те­ го­рии ­стано­вят­ся сот­кан­ны­ми из лжи сил­ка­ми для сер­дец. Ибо в ос­но­ву взаимоот­но­ше­ний лю­дей ло­жат­ся их лич­ные ин­те­ре­сы, же­ла­ние по­лу­чить вы­го­ду. От­сю­да ис­ка­же­ние, под­ме­на под­лин­ ной су­ти друж­бы и люб­ви. Су­же­ние гра­ниц ин­ди­ви­ду­ально­го вре­ме­ни-прост­ранс­тва ли­ ри­чес­ко­го ге­роя в зре­лые го­ды по срав­не­нию с детст­вом обус­ лов­ли­вает­ся осоз­на­нием им про­ти­во­ре­чий дей­ст­ви­тель­ности, про­ти­вос­тоя­нием с ок­ру­жающи­ми его людь­ми, ра­зо­ча­ро­ва­нием, кру­ше­нием его нравст­вен­ных идеа­лов. «Я отс­та­лых меч­тал за со­бой вес­ти, А они ме­ня са­ми сби­ли с пу­ти. Я – один, а наг­лых не­вежд не соч­тешь, И не­ле­пые шут­ки нын­че в чес­ти.

­ни дру­зей у ме­ня, ни лю­би­мой нет, Я ус­та­ло пою на ис­хо­де лет. О, ка­ким необъят­ным ка­зал­ся мир Той по­рой, как вс­тре­чал я жиз­ни расс­вет! Друж­ба – дар ми­ро­де­рж­ца, веч­ная связь, Ре­чи дру­га с ду­ши твоей смоют грязь. Я вз­ле­леял друж­бу, но злоб­ный глу­пец Рас­топ­тал ее, на­до мною глу­мясь. Я ищу эту друж­бу – нет ни­ко­го. Кровью серд­ца зо­ву – пов­сю­ду мерт­во. Я прияте­лей тьму об­рел без тру­да, Но лю­би­мо­го дру­га – ни од­но­го!» /1, с. 21/.

148

Сле­дует от­ме­тить, что при опи­са­нии внут­рен­не­го ми­ра ли­ ри­чес­ко­го ге­роя ав­тор ис­поль­зует мес­тоиме­ние «я». В ре­зуль­та­те че­го его прост­ранст­вен­но-вре­мен­ная по­зи­ция сов­па­дает с прост­ ранст­вен­но-вре­мен­ной по­зи­цией изоб­ра­жаемо­го им ли­ца. При­ме­ча­тель­но, что в хо­де опи­са­ния мес­тоиме­ние «я» пе­ре­ хо­дит в «мы». На этом уров­не проис­хо­дит слия­ние хро­но­то­пов ав­то­ра, ли­ри­чес­ко­го ге­роя и ок­ру­жаю­щих его лю­дей. Тем са­мым под­чер­ки­вает­ся единс­тво их бы­тия, сим­во­лом ко­то­ро­го выс­ту­ пает об­раз до­ма. Произ­ве­де­ние на­сы­ще­но воск­ли­ца­ниями. Они от­ра­жают эмо­ циональ­ное сос­тоя­ние ли­ри­чес­ко­го ге­роя. Ин­те­ре­сен об­раз льда. Ав­тор соот­но­сит с ним оби­ду, ко­то­рая зак­ра­ды­вает­ся в ду­шу че­ло­ве­ка. Лед воп­ло­щает хо­лод­ность ми­ра, от­чуж­де­ние лю­дей. Сим­во­лич­но про­ти­во­пос­тав­ле­ние кро­ви серд­ца и мерт­во­го прост­ранс­тва, ок­ру­жающе­го ге­роя. Тем са­мым ав­тор по­ка­зы­вает двой­ст­вен­ность ми­ра, борь­бу двух на­чал – жиз­ни и смер­ти. В та­ ком пла­не пер­вое не­раз­рыв­но свя­за­но с лю­бовью, друж­бой. Они за­лог жиз­ни лю­дей. Вто­рое – с от­чуж­де­нием, оди­но­че­ст­вом, ко­то­ рые фак­ти­чес­ки пог­ру­жают че­ло­ве­ка во мрак, ог­ра­ни­чи­вают его част­ный хро­но­топ. Зас­лу­жи­вает вни­ма­ния прост­ранст­вен­но-вре­мен­ная ор­га­ни­за­ ция сти­хот­во­ре­ний цик­ла «Шлю, тон­коб­ро­вая, при­вет». Ак­цент в них сде­лан на ду­шев­ных пе­ре­жи­ва­ниях ли­ри­чес­ко­го ге­роя. В цент­ ре вни­ма­ния – пси­хо­ло­ги­чес­кий хро­но­топ. Так, в сти­хот­во­ре­нии «Язык люб­ви жи­вет без сло­ва» (1894) раск­ры­вает­ся сос­тоя­ние ли­ ри­чес­ко­го ге­роя. Ос­мыс­ли­вая свое прош­лое, он вы­ра­жает со­жа­ле­ ние. Соот­ве­тст­вен­но в произ­ве­де­нии дает­ся оцен­ка ми­нув­ше­му с по­зи­ций хро­но­то­па нас­тояще­го. «Те­перь, увы, ее поз­нанья, – го­во­ рит ав­тор – мне, к со­жа­ленью, не нуж­ны» /1, с. 33/. Произ­ве­де­ние со­дер­жит инт­ри­гу. Ха­рак­те­ри­зуя язык люб­ви, ав­тор от­ме­чает: «Язык люб­ви жи­вет без сло­ва. В нем по­лу­жест и по­лу­взг­ляд – Не­за­ме­ни­мая ос­но­ва Двух объяс­не­ний нау­гад. Как бы­ли тай­ные соз­данья Нам этой аз­бу­ки важ­ны» /1, с. 33/.

149

Не­дос­ка­зан­ность, не­за­вер­шен­нос­ть дей­ст­вий при­дают за­га­ доч­ность опи­сы­ваемо­му в произ­ве­де­нии яв­ле­нию. Они соз­дают поч­ву для раз­мыш­ле­ний чи­та­те­ля, по­рож­дая в его соз­на­нии и вооб­ра­же­нии кар­ти­ну си­туации, о раз­ви­тии ко­то­рой он мо­жет лишь пред­по­ла­гать, и тем са­мым ст­роить ги­по­те­ти­чес­кую реаль­ нос­ть со своей сис­те­мой прост­ранст­вен­но-вре­мен­ных коор­ди­нат. В сти­хот­во­ре­нии наб­лю­дает­ся про­ти­во­пос­тав­ле­ние прош­ло­го и нас­тояще­го. Рас­суж­дая о язы­ке люб­ви, ав­тор ука­зы­вает его зна­ че­ние рань­ше и те­перь. Па­рал­ле­ля­ми с ми­ром при­ро­ды про­ни­за­но сти­хот­во­ре­ние «Слов­но ме­сяц, изог­ну­тый в не­бе ноч­ном…» (1884). Вос­пе­вая кра­со­ту де­вуш­ки, ав­тор срав­ни­вает ее с об­ра­за­ми ок­ру­жающе­го прост­ранс­тва. Со­пос­тав­ле­ния, с од­ной сто­ро­ны, под­чер­ки­вают яр­кос­ть, ко­ло­рит­ность внеш­нос­ти воз­люб­лен­ной, с дру­гой – спо­ со­бс­твует бо­лее чет­ко­му и яс­но­му предс­тав­ле­нию о ее дан­ных. На уров­не срав­не­ний проис­хо­дит разд­ви­же­ние гра­ниц ин­ди­ ви­ду­ально­го хро­но­то­па де­вуш­ки, раск­ры­вает­ся связь ми­ра лю­дей и ми­ра при­ро­ды, их соп­ря­жен­ность и единс­тво в прост­ранс­тве Все­лен­ной. При этом про­во­ди­мые ав­то­ром со­пос­тав­ле­ния рас­ по­ла­гают­ся по ме­ре дви­же­ния от не­бес­ных об­ра­зов к зем­ным. В на­ча­ле сти­хот­во­ре­ния про­во­дят­ся па­рал­ле­ли с ме­ся­цем, ночью, а в фи­на­ле – с яб­ло­ка­ми, ручь­ем. В ре­зуль­та­те че­го од­нов­ре­мен­но раск­ры­вают­ся ве­ли­че­ст­вен­ность и зем­ная при­ро­да кра­со­ты де­ вуш­ки. «Слов­но ме­сяц, изог­ну­тый в не­бе ноч­ном, От­ли­вает свер­каю­щий лоб се­реб­ром. Свет ст­руит­ся из чер­ных, как пол­ночь, очей, Бро­ви вс­ки­ну­ли ис­си­ня-чер­ный из­лом.

Речь неж­на и ум­на – тон­кий ле­пет ручья. Смех за­лив­ча­то длит­ся, как трель со­ловья, Шея – шелк бе­лос­неж­ный – гиб­ка и тон­ка, Чист и свеж под­бо­ро­док, прох­ла­ду тая. Сред­ний рост у нее, но ве­ли­че­ст­вен вид, То­нок вы­гиб спи­ны, взор отк­ры­то гля­дит, Ка­мы­шин­кою лег­кой сги­бает­ся стан, И два яб­ло­ка зреют у ней на гру­ди» /1, с. 33/.

150

Неотъем­ле­мой ха­рак­те­рис­ти­кой об­ра­за де­вуш­ки выс­ту­пает свет. Он ст­руит­ся из ее глаз. Отб­лес­ком све­та от­ли­вают лоб и гу­ бы де­вуш­ки. Тем са­мым ав­тор под­чер­ки­вает осо­бен­ность, не­пов­ то­ри­мос­ть ее кра­со­ты, при­су­щей как ее внеш­нос­ти, так и внут­ рен­не­му ми­ру. Ибо свет – это теп­ло, из­лу­чаемое ее ду­шой. В произ­ве­де­нии вы­ра­жает­ся от­но­ше­ние ав­то­ра к де­вуш­ке. По его сло­вам, его серд­це пьянеет от ее улыб­ки. Сле­до­ва­тель­но, ав­тор ока­зы­вает­ся во влас­ти кра­со­ты де­вуш­ки. В мо­мент лю­бо­ва­ния ею, его ин­ди­ви­ду­аль­ный хро­но­топ ока­зы­вает­ся соп­ря­жен­ным с ее хро­ но­то­пом. При­чем улыб­ка де­вуш­ки ока­зы­вает воз­дейст­вие на его внут­рен­ний мир, прост­ранс­тво ду­ши, ибо пьянеет имен­но серд­це. Об­раз де­вуш­ки не­сет в се­бе не­кую тай­ну. На это ука­зы­вает ту­ман­ность ее вз­гля­да в мо­мент сму­ще­ния. Ис­пы­ты­вая на се­бе вни­ма­ние, она как бы пы­тает­ся ск­рыть свои чувс­тва. В произ­ве­де­нии прос­ле­жи­вает­ся воз­раст де­вуш­ки. Хо­тя ав­ тор конк­рет­но не на­зы­вает его, од­на­ко со­вер­шен­но оче­вид­но, что она – юная. До­ка­за­тель­ст­ва то­му крат­кие при­ла­га­тель­ные «чист», «свеж», гла­гол «зреют», на­ре­чие «по-ре­бя­чес­ки». Рас­суж­де­ниями о веч­ном и пре­хо­дя­щем на­пол­не­но сти­хот­во­ ре­ние «Хоть Солн­це и Лу­на вд­руг за­сияют вмес­те…» /1, с. 33/. В нем раск­ры­вают­ся пе­ре­жи­ва­ния ли­ри­чес­ко­го ге­роя. Бу­ду­чи в раз­ лу­ке с воз­люб­лен­ной, он вы­ра­жает свое от­но­ше­ние к ней. От­сю­да раз­мыш­ле­ния о та­ких ка­те­го­риях, как лю­бовь, вер­ность. Соот­но­ ся свои чувс­тва и ее, он при­хо­дит к вы­во­ду, что они – раз­ные. Ге­рой ис­пы­ты­вает глу­бо­кую лю­бовь, про­ни­зы­вающую его ду­шу, серд­це. Его де­вуш­ка от­ли­чает­ся не­пос­тоянст­вом. Соот­ве­тст­вен­но раз­ли­чают­ся их част­ные хро­но­то­пы. Ин­ди­ви­ду­альное вре­мя-прост­ранс­тво ге­роя сли­вает­ся с веч­ ностью. Он выс­ту­пает сим­во­лом ду­хов­но­го на­ча­ла в че­ло­ве­ке. Хро­но­топ воз­люб­лен­ной ге­роя ха­рак­те­ри­зует­ся от­но­си­тель­ ностью. Ее чувс­тва ока­зы­вают­ся неп­роч­ны­ми. Она воп­ло­щает со­бой мир ст­рас­ти, ув­ле­че­ний, ми­мо­лет­ных же­ла­ний, подт­верж­ де­нием че­му слу­жат сле­дующие ст­ро­ки: «Моя тос­ка в ду­ше моей из­веч­на, Лю­бовь – об­ман­на. Вер­нос­ть – быст­ро­теч­на. Я все стерп­лю: нас­меш­ки и уп­ре­ки – Ты для ме­ня на­ве­ки бе­зуп­реч­на» /1, с. 33/.

151

В произ­ве­де­нии наб­лю­дает­ся про­ти­во­пос­тав­ле­ние мужс­ко­го и женс­ко­го на­чал. Их воп­ло­ще­нием яв­ляют­ся об­ра­зы солн­ца и лу­ ны. Сво­дя их вмес­те, ав­тор, с од­ной сто­ро­ны, по­ка­зы­вает единс­ тво и взаи­мос­вязь мужс­ко­го и женс­ко­го на­чал, с дру­гой – раск­ры­ вает си­лу своих чувс­тв. Ибо да­же свет двух не­бес­ных све­тил не спо­со­бен ра­зог­нать мрак в его ду­ше. При­ме­ча­тель­но ис­поль­зо­ва­ние сло­ва «вд­руг». Оно уси­ли­вает нап­ря­же­ние, уг­луб­ляет дра­ма­тизм си­туации, пос­кольку ука­зы­ вает, что да­же столь необы­чай­ное со­бы­тие, как сов­мест­ное сия­ ние солн­ца и лу­ны, не спо­соб­но ра­зог­нать тос­ку ли­ри­чес­ко­го ге­ роя. Его ду­шев­ная боль безг­ра­нич­на и неиз­быв­на. Она вы­хо­дит за рам­ки вре­мен­ных и прост­ранст­вен­ных гра­ниц, про­ни­зы­вая не толь­ко мир, в ко­то­ром жи­вет ге­рой, но и прос­ти­раясь да­ле­ко за пре­де­ла­ми его пов­сед­нев­но­го бы­тия. Тос­ка приоб­ре­тает все­пог­ло­щающий ха­рак­тер. Мрак ­стано­вит­ся неотъем­ле­мой чер­той прост­ранс­тва ду­ши ге­роя. От­ сю­да осо­бен­ность его пе­сен. Они то­же оку­та­ны мра­ком. В про­цес­се ха­рак­те­рис­ти­ки чувс­тв ли­ри­чес­ко­го ге­роя проис­ хо­дит разд­ви­же­ние гра­ниц хро­но­то­па до все­ле­нс­ких масш­та­бов. Го­во­ря о де­вуш­ке, он от­ме­чает, что она са­мая пре­ле­ст­ная и ей нет рав­ных на зем­ле. «Хоть Солн­це и Лу­на вд­руг за­сияют вмес­те – Мрак не сой­дет с ду­ши моей и пес­ни. Ты мо­жешь для се­бя найти дру­го­го в ми­ре. Нет в ми­ре для ме­ня – те­бя пре­ле­ст­ней» /1, с. 33/.

Од­на­ко, нес­мот­ря на раз­ли­чие чувс­тв ге­роя и его воз­люб­ лен­ной, меж­ду ни­ми со­вер­шен­но оче­вид­но прояв­ляет­ся тес­ная связь. Хро­но­топ де­вуш­ки по су­ти дов­леет над его хро­но­то­пом. Ге­рой все­це­ло пог­ло­щен чувс­тва­ми к ней. Он пос­тоян­но ду­мает о ней, пе­ре­жи­вает. Ра­ди нее он го­тов от­речь­ся от своего «я» и тер­ петь нас­меш­ки ок­ру­жаю­щих. От­сю­да двой­ст­вен­ность ин­ди­ви­ду­ ально­го вре­ме­ни-прост­ранс­тва ли­ри­чес­ко­го ге­роя. С од­ной сто­ ро­ны, его тос­ка, лю­бовь безг­ра­нич­ны. С дру­гой – все его мыс­ли и пе­ре­жи­ва­ния кон­цент­ри­руют­ся вок­руг воз­люб­лен­ной, при­да­вая замк­ну­тос­ть его хро­но­то­пу. В этом пла­не раск­ры­вает­ся дуа­лизм при­ро­ды че­ло­ве­ка. Те­ме люб­ви пос­вя­ще­но сти­хот­во­ре­ние «Шлю, тон­коб­ро­вая, при­вет!» (1889). Оно пост­роено в фор­ме об­ра­ще­ния ли­ри­чес­ко­го 152

ге­роя к де­вуш­ке. Он приз­нает­ся ей в своих чувст­вах. Вс­ледс­твие че­го воз­ни­кает ощу­ще­ние соп­ря­жен­нос­ти опи­сы­ваемой си­ту­ ации мо­мен­ту дей­ст­ви­тель­ности. Чи­та­те­лю пре­дос­тав­ляет­ся воз­ мож­нос­ть во всей пол­но­те ощу­тить си­лу чувс­тв ли­ри­чес­ко­го ге­ роя, про­ник­нуться его пе­ре­жи­ва­ниями. Проис­хо­дит сок­ра­ще­ние прост­ранст­вен­но-вре­мен­ных гра­ниц меж­ду чи­та­те­лем и произ­ве­ де­нием. Сти­хот­во­ре­ние на­чи­нает­ся и за­вер­шает­ся воск­ли­ца­нием. Оно вы­ра­жает эмо­циональ­ный наст­рой ге­роя, его ду­шев­ное сос­тоя­ ние. Но в на­ча­ле произ­ве­де­ния, по­сы­лая воз­люб­лен­ной при­вет, ге­рой ут­ве­рж­дает, что она са­мая кра­си­вая, луч­шая, единст­вен­ная. Своим воск­ли­ца­нием он как бы пы­тает­ся убе­дить ок­ру­жаю­щих в том, что рав­ных и по­доб­ных его де­вуш­ке нет. Она за­ни­мает осо­ бую прост­ранст­вен­но-вре­мен­ную по­зи­цию. «Шлю, тон­коб­ро­вая, при­вет! По­хо­жих не бы­ло и нет!» //1, с. 34/. В фи­на­ле произ­ве­де­ния раск­ры­вает­ся же­ла­ние ге­роя заг­ля­ нуть в гла­за лю­би­мой. Воск­ли­ца­ние под­чер­ки­вает эмо­циональ­ ный на­кал его чувс­тв. Ге­рой жаж­дет быть ря­дом со столь до­ро­гой его серд­цу де­вуш­кой, преодо­леть ле­жа­щие меж­ду ни­ми прост­ ранст­вен­но-вре­мен­ные гра­ни­цы. «Приль­нуть к те­бе и заг­ля­нуть В го­ря­чий мрак без­дон­ных глаз!» /1, с. 35/.

В сти­хот­во­ре­нии со­вер­шен­но оче­вид­но появ­ляет­ся не­раз­ рыв­ная связь ин­ди­ви­ду­аль­ных хро­но­то­пов ли­ри­чес­ко­го ге­роя и его воз­люб­лен­ной. Ее об­раз выс­ту­пает неотъем­ле­мой час­тью его жиз­ни. Он пос­тоян­но ощу­щает ее при­су­тст­вие, при­чем как в ми­ ре реаль­ном, так и на уров­не своих снов. «Ты в серд­це у ме­ня жи­вешь, Во сне прес­ле­дуешь, как бред…» /1, с. 34/.

В этом пла­не об­раз де­вуш­ки ­стано­вит­ся зве­ном, соеди­ няющим хро­но­топ дей­ст­ви­тель­ности с оней­ри­чес­ким вре­ме­немпрост­ранст­вом. В хо­де приз­на­ния ге­роем соз­дает­ся кар­ти­на же­лаемой им реаль­нос­ти. Го­во­ря о своих чувст­вах, он предс­тав­ляет вс­тре­чу с лю­би­мой. 153

Об­раз де­вуш­ки про­ни­зы­вает бу­ду­щее ге­роя и прош­лое че­ло­ ве­чест­ва. «Ты луч­ше всех. За сот­ни лет По­доб­ной не был мир сог­рет. Од­ной те­бе моя лю­бовь, Твой об­раз – он дав­но вос­пет. И пус­ть я ­стану нищ и сед, Но мне иной до­ро­ги нет…» /1, с. 34/.

Соот­ве­тст­вен­но гра­ни­цы прост­ранст­вен­но-вре­мен­но­го кон­ ти­нуума произ­ве­де­ния пос­тоян­но варь­ируют­ся. Хро­но­топ от­ли­ чает­ся мно­го­мер­ностью. При­ме­ча­тель­но, что, прог­но­зи­руя перс­пек­ти­ву раз­ви­тия своих чувс­тв, ге­рой ука­зы­вает, что у не­го нет в жиз­ни иной до­ро­ги, кро­ме од­ной – пом­нить и ду­мать о своей воз­люб­лен­ной. Тем са­мым он ог­ра­ни­чи­вает свой хро­но­топ, за­мы­кая его на об­ра­зе де­вуш­ки. В сти­хот­во­ре­нии неод­нок­рат­но упо­ми­нают­ся раз­лич­ные еди­ ни­цы из­ме­ре­ния вре­ме­ни. Вос­пе­вая кра­со­ту де­вуш­ки, ав­тор го­во­ рит, что та­кой, как она, ни ра­зу не бы­ло «за сот­ни лет». Приз­на­ ваясь в своих чувст­вах, ге­рой ут­ве­рж­дает, что его воз­люб­лен­ная ­стано­вит­ся «час от ча­су» ему бли­же. Разд­ви­же­ние и су­же­ние вре­мен­ных гра­ниц на уров­не еди­ниц из­ме­ре­ния под­чер­ки­вает не­пов­то­ри­мую кра­со­ту де­вуш­ки и на­ рас­тающую зна­чи­мос­ть ее об­ра­за в жиз­ни юно­ши. Опи­сы­вая свое же­ла­ние, ге­рой на­зы­вает се­бя со­ко­лом, а свою воз­люб­лен­ную – фа­за­ном. Это обус­лов­ли­вает­ся осо­бен­нос­тя­ми ми­ро­во­зз­ре­ния ка­за­хов, ко­то­рые из­дав­на за­ни­ма­лись охо­той. Па­ рал­ле­ли с при­ро­дой под­чер­ки­вает единс­тво хро­но­то­пов че­ло­ве­ка и ок­ру­жающе­го его ми­ра. Боль­шую роль в сти­хот­во­ре­нии иг­рает об­раз ог­ня (смот­ри­те: «Твоей кра­сы го­ря­щий след», «При­пас­ть к по­жа­ру твоих губ», «И ты ог­нем пы­лаешь вся», «В го­ря­чий рак без­дон­ных глаз»). Он воп­ло­щает со­бой ст­рас­ть ге­роя, его внут­рен­нюю жаж­ду люб­ви. Раз­мыш­ле­ния о веч­ных ка­те­го­риях сос­тав­ляют ос­но­ву сти­ хот­во­ре­ния «Где ж ты, пла­мя юнос­ти моей?» (1889). В дан­ном произ­ве­де­нии ав­тор рас­суж­дает о люб­ви, о счас­тье, о друж­бе, о смыс­ле жиз­ни, о зна­нии, о кра­со­те. 154

Произ­ве­де­ние ст­роит­ся в фор­ме бе­се­ды. Ав­тор, об­ра­щаясь к чи­та­те­лю, ис­поль­зуя ри­то­ри­чес­кие воп­ро­сы, раск­ры­вает суть под­ня­тых им проб­лем. При этом свою речь он за­вер­шает вы­во­ дом, под­во­дя­щим итог ска­зан­но­му. Ис­поль­зуемые в сти­хот­во­ре­нии гла­го­лы по­ве­ли­тель­но­го нак­ ло­не­ния и нас­тояще­го вре­ме­ни соз­дают ил­лю­зию соп­ря­жен­нос­ти хро­но­то­пов ав­то­ра и чи­та­те­ля. В произ­ве­де­нии наб­лю­дает­ся своеоб­раз­ный диа­лог вре­мен. Так, в на­ча­ле ав­тор об­ра­щает­ся к своему прош­ло­му: «Где ж ты, пла­мя юнос­ти моей? Не вз­вол­нуешь серд­ца по­че­му? Я пос­тиг пре­муд­рость жиз­ни сей, Кра­со­ты ж не раз­га­дать уму» /1, с. 35/.

По­том рас­суж­дает о жиз­ни и ее цен­ност­ных ориен­ти­рах в це­ лом: «Зная це­ну хит­роумью, лжи, Не ста­рай­ся слиш­ком доб­рым быть. Серд­це си­лою воору­жи, Без уси­лий счас­тья не до­быть» /1, с. 35/.

В фи­на­ле прог­но­зи­рует бу­ду­щее лю­дей, ко­то­рые не ст­ре­мят­ся к ду­хов­но­му раз­ви­тию и са­мо­со­вер­шенс­тво­ва­нию: «На­доб­но за­пом­нить это всем: Кто жи­вет без це­ли, без за­бот – Под ко­нец останет­ся ни с чем, В рот са­мо нич­то не упа­дет» /1, с. 35/.

Раз­мыш­ляя о веч­ных ка­те­го­риях, ав­тор от­ме­чает, что кра­со­ ту пос­тичь не­воз­мож­но, счас­тье нель­зя до­быть без уси­лий. Это обус­лов­ли­ваем­ся ем­кос­тью со­дер­жа­ния, мно­гог­ран­нос­тью дан­ ных по­ня­тий. Сог­лас­но точ­ке зре­ния ав­то­ра, пре­муд­рость жиз­ни по­нять лег­ че, чем поз­нать суть кра­со­ты. Он ут­ве­рж­дает, что дан­ная эс­те­ти­ чес­кая ка­те­го­рия не­сет в се­бе за­гад­ку. Кра­со­та зак­лю­чает в се­бе тай­ну в си­лу неод­ноз­нач­нос­ти ее тол­ко­ва­ния и восп­риятия людь­ ми. От­сю­да связь ка­те­го­рии кра­со­ты с веч­ностью. 155

Не­дос­ти­жи­мос­ть счас­тья, с од­ной сто­ро­ны, по­ка­зы­вает его ил­лю­зор­ность и от­но­си­тель­ность, с дру­гой – слож­ность бы­тия лю­дей. В сти­хот­во­ре­нии воз­ни­кает об­раз судь­бы. По мне­нию ав­то­ра, она все­це­ло подв­ласт­на че­ло­ве­ку. «Сам хо­зя­ин ты судь­бы своей», – го­во­рит­ся в произ­ве­де­нии /1, с. 35/. Соот­ве­тст­вен­но осо­бен­нос­ ти бы­тия, хро­но­то­па жиз­нен­но­го пу­ти че­ло­ве­ка за­ви­сят от не­го са­мо­го. Он выст­раивает свое нас­тоящее и бу­ду­щее. Вс­по­ми­ная о юнос­ти, ав­тор упо­ми­нает об­раз пла­ме­ни. Оно выс­ту­пает сим­во­лом ду­шев­ных по­ры­вов и ст­рем­ле­ний мо­ло­дос­ ти, жаж­ды со­зи­дать и тво­рить. Сле­до­ва­тель­но, уга­са­ние пла­ме­ни оз­на­чает за­кат жиз­ни ге­роя произ­ве­де­ния. Прон­зи­тель­ны­ми но­та­ми на­пол­не­но сти­хот­во­ре­ние «Ты – зра­ чок глаз моих…» (1891). Его ос­но­ву сос­тав­ляют пе­ре­жи­ва­ния ли­ ри­чес­ко­го ге­роя, от­ве­рг­ну­то­го де­вуш­кой, в ко­то­рую он влюб­лен. Произ­ве­де­ние ст­роит­ся в фор­ме об­ра­ще­ния. На их уров­не раск­ры­вает­ся кра­со­та де­вуш­ки. В сти­хот­во­ре­нии соз­дает­ся дос­ та­точ­но под­роб­ный порт­рет воз­люб­лен­ной ли­ри­чес­ко­го ге­роя. Ав­тор опи­сы­вает ее во­ло­сы, ли­цо, гла­за. На уров­не порт­рет­ной ха­рак­те­рис­ти­ки де­вуш­ки проис­хо­дит разд­ви­же­ние прост­ранст­вен­но-вре­мен­ных гра­ниц произ­ве­де­ния. Ибо ав­тор пос­тоян­но обоб­щает. Он ссы­лает­ся на сло­ва муд­ре­цов, упо­ми­нает имя Про­ро­ка, Бо­га. Ав­то­ром неод­нок­рат­но под­чер­ки­ вает­ся, что в де­вуш­ку влюб­лен не толь­ко ли­ри­чес­кий ге­рой. Она, по его сло­вам, яв­ляет­ся меч­той муж­чин. «И муд­рец весь се­дой, По­ка­чав го­ло­вой, Ска­жет: «Нет, средь жи­вых Не вс­тре­чал я та­кой!»

Знает млад, знает стар: Кра­со­та – бо­жий дар. Нам Про­рок по­ве­лел Быть в се­тях ми­лых чар.

Все, как я, влюб­ле­ны, Все, как я не нуж­ны. Серд­ца стон так зве­нит, Что сло­ва не слыш­ны» /1, с. 36-37/.

156

Соот­ве­тст­вен­но об­раз де­вуш­ки выс­ту­пает зве­ном, соеди­ няющим бо­же­ст­вен­ный и зем­ной ми­ры. Она за­ни­мает пог­ра­нич­ ную прост­ранст­вен­но-вре­мен­ную по­зи­цию. С од­ной сто­ро­ны, де­ вуш­ка при­над­ле­жит ми­ру лю­дей. С дру­гой – ее хро­но­топ сли­вает­ ся с веч­ностью, что обус­лов­ли­вает­ся неп­ре­хо­дя­щей цен­ностью прек­рас­но­го. Опи­сы­вая кра­со­ту де­вуш­ки, ав­тор про­во­дит па­рал­ле­ли с при­ ро­дой. Ее ко­сы он срав­ни­вает с ноч­ной ть­мой, блеск зу­бов – со ль­дом, цвет ко­жи – со сне­гом, неж­ность – с цвет­ком, на­ряд – с вос­хо­дом и за­ка­том. Па­рал­ле­ли с при­ро­дой при­дают осо­бую вы­ра­зи­тель­ность об­ ра­зу де­вуш­ки. Они под­чер­ки­вают единс­тво хро­но­то­пов че­ло­ве­ка и ок­ру­жаю­щей его дей­ст­ви­тель­ности. С об­ра­зом де­вуш­ки в произ­ве­де­ние вво­дит­ся те­ма от­чуж­де­ ния. Опи­сы­вая ее кра­со­ту, раск­ры­вая чувс­тва ли­ри­чес­ко­го ге­роя, ав­тор от­ме­чает ее хо­лод­ность. «Хо­лод­на ты впол­не И к дру­гим и ко мне. Боль тая, сле­зы я По твоей лью ви­не» /1, с. 36/.

Тем са­мым в сти­хот­во­ре­нии под­чер­ки­вает­ся замк­ну­тос­ть хро­ но­то­па де­вуш­ки, ее от­да­лен­ность от влюб­лен­ных в нее джи­ги­тов. Это обус­лов­ли­вает­ся, с од­ной сто­ро­ны, осо­бой прост­ранст­вен­новре­мен­ной по­зи­цией де­вуш­ки. В си­лу своей кра­со­ты она как бы воз­вы­шает­ся над ок­ру­жающи­ми, сб­ли­жаясь с не­бес­ным ми­ром. С дру­гой – от­су­тс­твием взаим­но­го чувс­тва. По всей ве­роят­нос­ти, де­вуш­ка не раз­де­ляет люб­ви, ко­то­рую к ней ис­пы­ты­вает ге­рой произ­ве­де­ния. В сти­хот­во­ре­нии боль­шое вни­ма­ние уде­ляет­ся пси­хо­ло­ги­ чес­ко­му хро­но­то­пу. Ав­тор де­таль­но опи­сы­вает внут­рен­ний мир ли­ри­чес­ко­го ге­роя. В произ­ве­де­нии пе­ре­дают­ся его ощу­ще­ния, чувс­тва, пе­ре­жи­ва­ния. «Весь в сле­зах я бро­жу И тос­кой ис­хо­жу. Жем­чуг слов до­ро­гих Для те­бя на­хо­жу.

157

Пус­ть дот­ла серд­це сжег Взор, что чист и глу­бок. Ст­рас­ти раб, я ос­лаб, От люб­ви за­не­мог» /1, с. 36/.

В сти­хот­во­ре­нии наб­лю­дает­ся двой­ст­вен­ность. Она прояв­ ляет­ся, во-пер­вых, на уров­не об­ра­за де­вуш­ки. По сло­вам ав­то­ра, воз­люб­лен­ная ге­роя по своему ха­рак­те­ру про­ти­во­ре­чи­ва. «То гнев­на, то неж­на… Не пья­ни допьяна!» /1, с. 37/.

Во-вто­рых, на уров­не па­рал­ле­лей об­ра­за де­вуш­ки с при­ро­дой. «Ты груст­на – даль тем­на, Ты яс­на – нам вес­на. Смех твой – звон со­ловья, Вся ду­ша им пол­на

Как вос­ход, как за­кат Зо­ре­вой твой на­ряд. Лишь вз­гля­ну на те­бя, Жаж­дой весь я объят» /1, с. 37/.

В-треть­их, двой­ст­вен­ность прояв­ляет­ся в са­мой ст­рук­ту­ре произ­ве­де­ния. Об­ра­ще­ния к де­вуш­ке че­ре­дуют­ся с опи­са­нием чувс­тв ге­роя. От­сю­да че­ре­до­ва­ние мес­тоиме­ний «ты», «я». В-чет­вер­тых, ск­ры­то­го про­ти­во­пос­тав­ле­ния зем­но­го и ино­го ми­ров. Ци­ти­руя сло­ва муд­ре­цов, ав­тор от­ме­чает, что та­ких, как она нет сре­ди жи­вых. В про­цес­се ха­рак­те­рис­ти­ки ду­шев­но­го сос­тоя­ния ге­роя ав­тор ис­поль­зует мес­тоиме­ния «я» и «мы». «Ты пой­мешь до кон­ца, Что па­лит нам серд­ца.

Но к те­бе нас ма­нит Пла­мя ласк и обид» /1, с 36-37/.

Обоб­ще­ния под­чер­ки­вают об­ще­че­ло­ве­чес­кую зна­чи­мос­ть те­ мы не­раз­де­лен­ной люб­ви, кра­со­ты. Они, с од­ной сто­ро­ны, разд­ ви­гают гра­ни­цы част­но­го хро­но­то­па ли­ри­чес­ко­го ге­роя, с дру­гой 158

– под­чер­ки­вают единс­тво его судь­бы с судь­бою тех, кто от­ве­рг­ нут, чьи чувс­тва не по­лу­чи­ли взаим­нос­ти. Об­ра­щаясь к де­вуш­ке, ге­рой упо­ми­нает об­раз до­ма. По его сло­вам, все те­ряет для не­го смысл, ес­ли ря­дом нет лю­би­мой. Упо­ ми­на­ние до­ма в та­ком кон­текс­те уг­луб­ляет пси­хо­ло­гизм произ­ ве­де­ния. Оно под­чер­ки­вает зна­чи­мос­ть об­ра­за де­вуш­ки в жиз­ни ге­роя, в сис­те­ме его цен­нос­тей и приори­те­тов. Ибо дом, бу­ду­чи оби­телью че­ло­ве­ка, яв­ляет­ся сим­во­лом упо­ря­до­чен­но­го прост­ ранс­тва, гар­мо­нии бы­тия че­ло­ве­ка, его за­щи­щен­нос­ти. Об­раз до­ма соеди­няет­ся в сти­хот­во­ре­нии с те­мой жиз­ни. «Что мне дом без те­бя, Мне и жиз­нь не нуж­на!» /1, с. 37/.

Их со­че­та­ние обус­лов­ле­но единст­вом дан­ных по­ня­тий. Ибо дом и жиз­нь – клю­че­вые сос­тав­ляющие бы­тия че­ло­ве­ка. От­каз от них ра­ди лю­би­мой по­ка­зы­вает, что чувс­тва ­стано­вят­ся ве­ду­щим приори­те­том для ге­роя. В этом пла­не хро­но­топ де­вуш­ки как бы вби­рает в се­бя его хро­но­топ. Ге­рой ока­зы­вает­ся в за­ви­си­мос­ти от одо­ле­вающих его чувс­тв и же­ла­ний. От­но­ше­нием де­вуш­ки оп­ре­ де­ляет­ся его нас­тоящее и бу­ду­щее. «Серд­цу ты, толь­ко ты, Шлешь меч­ты, да­ришь сны.

Серд­ца стон так зве­нит, Что сло­ва не слыш­ны» /1, с. 37/.

В опи­са­ниях кра­со­ты воз­люб­лен­ной ге­роя вс­тре­чают­ся мно­ го­то­чия. Нап­ри­мер: «Лоб ши­рок, взор глу­бок…», «То гнев­на, то неж­на…». Они при­дают за­га­доч­ность об­ра­зу де­вуш­ки, не­кую глу­бин­ную тай­ну, по­рож­дающие раз­лич­ные ас­со­циации в соз­на­ нии чи­та­те­ля и дающие ему воз­мож­нос­ть до­мыс­лить вос­пе­тый в произ­ве­де­нии об­раз. Сти­хот­во­ре­ние за­вер­шает­ся воп­ро­си­тель­но-воск­ли­ца­тель­ ным пред­ло­же­нием. Ге­рой сп­ра­ши­вает: «Ско­ро ль день тот при­дет, Что мой жар уто­лит?!» /1, с. 37/.

159

Воп­ро­си­тель­но-воск­ли­ца­тель­ное пред­ло­же­ние под­чер­ки­вает на­кал чувс­тв. Кра­со­та де­вуш­ки вос­пе­вает­ся в сти­хот­во­ре­нии «Бе­гут, ст­руят­ ся ко­сы по спи­не…» (1889). Оно со­дер­жит ри­то­ри­чес­кие воп­ро­сы и воск­ли­ца­ния, от­ра­жающие от­но­ше­ние ав­то­ра к опи­сы­ваемо­му им об­ра­зу. В произ­ве­де­нии дает­ся под­роб­ный порт­рет де­вуш­ки. Чи­та­ тель по­лу­чает предс­тав­ле­ние о ее внеш­нос­ти, вз­гля­де. При соз­да­нии порт­ре­та де­вуш­ки ав­то­ром ис­поль­зуют­ся гла­го­ лы нас­тояще­го вре­ме­ни. Бла­го­да­ря им ск­ла­ды­вает­ся впе­чат­ле­ние ее при­су­тс­твия в дан­ный мо­мент. Ав­тор буд­то со­зер­цает на де­ вуш­ку и вы­ра­жает свои эмо­ции, де­лясь ими с чи­та­те­лем. Произ­ве­де­ние со­дер­жит пов­то­ры. Пер­вое и вто­рое чет­ве­рос­ ти­шия сти­хот­во­ре­ния за­вер­шают­ся фра­зой: «Ну где еще та­кую вс­тре­тить мне?». Пов­то­ры под­чер­ки­вают кра­со­ту де­вуш­ки, ее осо­бую прост­ ранст­вен­но-вре­мен­ную по­зи­цию сре­ди ок­ру­жаю­щих лю­дей. По мыс­ли ав­то­ра, она в си­лу своей прив­ле­ка­тель­ности от­ли­чает­ся от всех. Он вы­де­ляет де­вуш­ку, ука­зы­вая, что та­кие, как она, боль­ шая ред­кость. Ок­ру­жаю­щие, счи­тает ав­тор, мерк­нут ря­дом с ней, прев­ра­щаясь в ее тень. «Изящ­ный стан, то­че­ные ступ­ни, Та­кая де­ва – ред­кость в на­ши дни. И, гля­дя на нее, я воск­ли­цаю: "Вот яб­лоч­ко! Вот свет!.. А мы в те­ни"» /1, с. 38/.

При опи­са­нии внеш­нос­ти де­вуш­ки в произ­ве­де­нии про­во­дят­ ся па­рал­ле­ли с при­ро­дой и об­ра­за­ми, не­су­щи­ми в се­бе зна­че­ние вре­ме­ни. Так, ее гла­за срав­ни­вают­ся с «ночью в зер­каль­ной глу­ би­не». Ко­сы де­вуш­ки, по сло­вам ав­то­ра, «ст­руят­ся», «бе­гут» по­ доб­но ручью. Она ас­со­циирует­ся в его соз­на­нии с яб­лоч­ком. Дан­ные срав­не­ния и па­рал­ле­ли по­ка­зы­вают единс­тво хро­но­ то­пов че­ло­ве­ка и при­ро­ды. Об­ра­ще­ние к об­ра­зу но­чи поз­во­ляет ав­то­ру под­черк­нуть глу­би­ну ее вз­гля­да, без­дон­нос­ть глаз, ко­то­ рые по­доб­но зер­ка­лу от­ра­жают и пре­лом­ляют дей­ст­ви­тель­ность. Об­раз яб­ло­ка спо­со­бс­твует раск­ры­тию гар­мо­нич­нос­ти кра­со­ты де­вуш­ки, ее мо­ло­дос­ти. Ибо круг­лое по фор­ме оно сим­во­ли­зи­ рует со­вер­шенс­тво. Зо­ло­тис­тый, ру­мя­ный цвет яб­лоч­ка воп­ло­ 160

щает кра­со­ту, здо­ровье и мо­ло­дос­ть де­вуш­ки. Глад­кая, ат­лас­ная ко­жи­ца фрук­та, за ко­то­рой ск­ры­вает­ся соч­ный плод, по­ка­зы­вает ее за­га­доч­ность, неж­ность. Сла­дос­ть и аро­мат яб­ло­ка поз­во­ляет по­нять опи­сы­ваемые ав­то­ром чувс­тва. Те­ма кра­со­ты де­вуш­ки яв­ляет­ся цент­раль­ной в сти­хот­во­ре­ нии «Зап­ле­тен­ная кру­то ко­са за спи­ной…» (1889). В нем ав­тор ут­ве­рж­дает, что с об­ра­зом воз­люб­лен­ной не­раз­рыв­но свя­зан иной мир Сог­лас­но его мыс­ли, кра­со­та де­вуш­ки слу­жит своеоб­раз­ным мос­том в дру­гое прост­ранст­вен­но-вре­мен­ное из­ме­ре­ние, ко­то­рое преоб­ра­же­но чувс­тва­ми ли­ри­чес­ко­го ге­роя. «Зап­ле­тен­ная ту­го ко­са за спи­ной Вся в се­реб­ря­ном зво­не о жиз­ни иной. И боб­ро­вая шап­ка над гиб­кою шеей, А гла­за – хоть ум­ри – не прой­дешь сто­ро­ной» /1, с. 38/.

По своему пост­рое­нию произ­ве­де­ние но­сит диало­ги­чес­кий ха­рак­тер. Ав­тор буд­то бе­се­дует с ли­ри­чес­ким ге­роем, опи­сы­вая ему ощу­ще­ния и эмо­ции, ис­пы­ты­ваемые при ви­де кра­си­вой де­ вуш­ки. Та­кое пост­рое­ние спо­со­бс­твует сб­ли­же­нию хро­но­то­па чи­та­ те­ля и хро­но­то­пов ав­то­ра, ге­роя, произ­ве­де­ния. Соз­дает­ся ощу­ ще­ние соп­ри­ча­ст­нос­ти проис­хо­дя­ще­му. Пе­ред взо­ром чи­та­те­ля со­вер­шен­но оче­вид­но воз­ни­кает об­раз кра­си­вой де­вуш­ки, и он про­ни­кает­ся чувс­тва­ми, ко­то­рые опи­сы­вает ав­тор. При­ме­ча­тель­но срав­не­ние с зер­ка­лом. Оно упо­ми­нает­ся в свя­зи с гла­за­ми де­вуш­ки. По сло­вам ав­то­ра: «Ты по­то­нешь на­век в чер­ном зер­ка­ле глаз, Пе­ре­пу­тав слу­чай­но при­зыв и от­каз, Бу­дешь маяться па­мятью бе­лой улыб­ки И ее жем­чу­га­ми зу­бов на­по­каз» /1, с. 38/.

Дан­ное срав­не­ние под­чер­ки­вает за­га­доч­ность об­ра­за де­вуш­ ки. По­доб­но зер­ка­лу и во­де, ее гла­за от­ра­жают реаль­нос­ть и ее от­но­ше­ние к дей­ст­ви­тель­ности, к лю­дям. Чер­ный цвет ука­зы­вает на то, что де­вуш­ка не­сет в се­бе тай­ну. За чер­ным зер­ка­лом ск­ ры­вают­ся ее чувс­тва. От­сю­да двой­ст­вен­ность тол­ко­ва­ния вз­гля­ да де­вуш­ки. Ав­тор не мо­жет оп­ре­де­лить, зо­вет она или от­вер­гает его. 161

Об­раз де­вуш­ки свя­зы­вает два ми­ра – не­бес­ный (ду­хов­ный) и зем­ной (фи­зи­чес­кий), реаль­ный и ир­ре­аль­ный. Это обус­лов­ли­вает­ ся двой­ст­вен­ностью чувс­тв, ис­пы­ты­ваемых при ви­де прек­рас­но­го. С од­ной сто­ро­ны, гля­дя на де­вуш­ку, вос­хи­щаясь ее об­ли­ком, ге­ рой уст­рем­ляет­ся ввысь, к не­бу, так как поет его ду­ша. Он слов­но об­ре­тает крылья и на­чи­нает па­рить от счас­тья и вос­тор­га. Ге­рой нас­лаж­дает­ся жиз­нью, в пол­ной ме­ре ощу­щая реаль­нос­ть бы­тия. С дру­гой сто­ро­ны, в нем за­рож­дает­ся ст­рас­ть – му­чи­тельная, обу­ ре­вающая его те­ло. Она нас­только пог­ло­щает ге­роя, что он ут­ра­ чи­вает связь с дей­ст­ви­тель­ностью. Он буд­то ока­зы­вает­ся в ином прост­ранст­вен­но-вре­мен­ном из­ме­ре­нии – в ми­ре ино­бы­тия. «Ес­ли паль­цем кос­нешься ее ло­кот­ка, Ра­дос­ть жиз­ни под­ни­мет те­бя в об­ла­ка, Кровь толч­ка­ми вой­дет в ис­том­лен­ное серд­це, Му­ка ст­рас­ти смер­тель­ной с ней бу­дет лег­ка» /1, с 38/.

Де­вуш­ка срав­ни­вает­ся в сти­хот­во­ре­нии с яб­ло­ком. Опи­сы­вая ее кра­со­ту, ав­тор го­во­рит: «А са­ма она – яб­лоч­ко сла­до­ст­ной жиз­ни, В по­ле жиз­ни прек­рас­ней лю­бой пох­ва­лы» /1, с. 38/.

Дан­ное со­пос­тав­ле­ние поз­во­ляет глуб­же раск­рыть прост­ранс­ тво ду­ши ав­то­ра, ге­роя, осо­бен­нос­ти опи­сы­ваемо­го в произ­ве­де­ нии об­ра­за. Ибо яб­ло­ко, во-пер­вых, выс­ту­пает в сти­хот­во­ре­нии сим­во­лом соб­лаз­на, при­тя­же­ния; во-вто­рых, яв­ляет­ся воп­ло­ще­ нием кра­со­ты де­вуш­ки; в-треть­их, под­чер­ки­вает ее при­над­леж­ нос­ть зем­но­му, реально­му ми­ру. В произ­ве­де­нии упо­ми­нает­ся се­реб­ро. Оно пе­реп­ле­тает­ся, как и зер­ка­ло, с об­ра­зом де­вуш­ки. Та­кое со­че­та­ние не слу­чай­но. Ибо се­реб­ро и зер­ка­ло свя­за­ны с об­ра­зом Лу­ны и слу­жат оли­цет­ во­ре­нием женс­ко­го на­ча­ла. На уров­не дан­ных об­ра­зов гра­ни­цы ин­ди­ви­ду­ально­го хро­но­ то­па де­вуш­ки разд­ви­гают­ся. Ее об­раз приоб­ре­тает об­ще­че­ло­ве­ чес­кое зна­че­ние как но­си­тельни­цы женс­ко­го на­ча­ла и кос­ми­чес­ кое как оли­цет­во­ре­ния зем­ной ипос­та­си Лу­ны. Про­ти­во­ре­чи­вой при­ро­де чувс­тв че­ло­ве­ка пос­вя­ще­но сти­хот­ во­ре­ние «Чувс­тва пыл­кие твои…» (1883). Оно пост­роено на про­ ти­во­пос­тав­ле­нии. Ав­тор, об­ра­щаясь к ге­рою, рас­суж­дает о прош­ 162

лом и нас­тоя­щем. Он дает оцен­ку ми­нув­ше­му, ха­рак­те­ри­зует свое ны­неш­нее сос­тоя­ние. «Преж­де ты лю­бил неж­ней, Ве­рен чувс­тву до­ро­го­му. Че­ре­ду те­ку­щих дней Ты ос­мыс­лишь по-дру­го­му» /1, с. 39/.

В про­цес­се со­пос­тав­ле­ния ав­тор ис­поль­зует та­кие по­ня­тия, как «лед», «пла­мень», «зной», «хо­лод». Он при­ме­няет их при опи­са­нии чувс­тв ге­роя в мо­ло­дос­ти. Тем са­мым ав­тор под­чер­ки­ вает си­лу, глу­би­ну его ду­шев­ных пе­ре­жи­ва­ний, про­ти­во­ре­чи­вос­ ть внут­рен­не­го ми­ра. В сти­хот­во­ре­нии по­ка­зы­вает­ся двой­ст­вен­ность бы­тия лю­дей и их при­ро­ды. По мыс­ли ав­то­ра, че­ло­век всег­да на­хо­дит­ся меж­ ду дву­мя по­лю­са­ми, ме­та­ние сре­ди ко­то­рых уси­ли­вает­ся в пе­ри­ од влюб­лен­нос­ти. Ибо каж­дый жест, каж­дый взг­ляд ­стано­вит­ся зна­чи­мым и на­пол­нен­ным смыс­лом. Соот­ве­тст­вен­но в ста­рос­ти про­ти­во­ре­чия в ду­ше че­ло­ве­ка ос­ла­бе­вают, так как про­хо­дит юно­ шес­кая пыл­кость и ст­раст­нос­ть. Лю­бовь те­ряет свой свет. Че­ло­век ­стано­вит­ся бо­лее сдер­жан­ным на эмо­ции. Он как бы от­го­ра­жи­вает свое прост­ранс­тво ду­ши от ок­ру­жающе­го ми­ра, выст­раивая нез­ри­ мую сте­ну, о чем сви­де­тель­ст­вую сле­дующие ст­ро­ки: «Чувс­тва пыл­кие твои: Лед и пла­мень, зной и хо­лод. Но туск­неет свет люб­ви. Да и ты уже не мо­лод.

Отк­ро­ве­ния люб­ви Вд­руг по­ка­жут­ся пус­ты­ми. Чувс­тва преж­ние свои Лень де­лить с людь­ми чу­жи­ми» /1, с. 39/.

В произ­ве­де­нии зву­чит мо­тив со­жа­ле­ния. Ав­тор грус­тит по по­во­ду то­го, что не мо­жет, как в мо­ло­дос­ти, лег­ко и быст­ро ус­ ваивать зна­ния. Об­ра­щаясь к ге­рою, он го­во­рит, что «ум кос­неет». Ав­тор под­чер­ки­вает, что ночь нез­на­ния нас­только глу­бо­кая, что ее не в си­лах рас­сеять да­же муд­рец. При­чем, кос­не­ние ума, по его мне­нию, ху­же ле­ни и ут­ра­ты пыл­кос­ти чувс­тв. Ибо не­ве­же­ст­во пог­ру­жает че­ло­ве­ка во мрак. 163

Упо­ми­на­ние об­ра­за но­чи поз­во­ляет пос­тичь глу­би­ну ис­пы­ты­ ваемо­го ге­роем со­жа­ле­ния, раск­рыть осо­бен­нос­ти его прост­ранс­ тва ду­ши, по­ка­зать ог­ра­ни­чен­ность его ин­ди­ви­ду­ально­го хро­но­ то­па. Ибо в тем­но­те путь впе­ред сло­жен и по­рой не­воз­мо­жен. Ин­те­рес­но упот­реб­ле­ние сло­ва «вд­руг». Оно под­чер­ки­вает неожи­дан­ность в раз­ви­тии со­бы­тий, на­ча­ло но­во­го от­че­та вре­ме­ ни, сме­ну тем­по­раль­ности в жиз­ни ге­роя. Про­ти­во­пос­тав­ле­ния ле­жат в ос­но­ве сти­хот­во­ре­ния «Хо­лод, жар…» (1883). Срав­ни­вая мо­ло­дос­ть и ста­рос­ть, ав­тор рас­суж­ дает об от­но­си­тель­ности бы­тия. Вре­мя и прост­ранс­тво предс­ тают в дан­ном произ­ве­де­нии как ус­лов­ные ка­те­го­рии. Сог­лас­но точ­ке зре­ния ав­то­ра, все ми­мо­лет­но и пре­хо­дя­ще. Прош­лое восп­ ри­ни­мает­ся че­ло­ве­ком в за­ви­си­мос­ти от выб­ран­ной им по­зи­ции, сис­те­мы цен­нос­тей. В произ­ве­де­нии про­во­дит­ся мыс­ль о двой­ст­вен­нос­ти, про­ти­ во­ре­чи­вос­ти при­ро­ды че­ло­ве­ка, его суж­де­ний о ми­ре. При­мер то­ му сле­дующие ст­ро­ки: «То, гор­дясь, го­во­ришь: "Пом­ню я счас­тья дни! То, сты­дясь, го­во­ришь: "Что мне в них, где они?"» /1, с. 39/.

Рас­суж­дая о юнос­ти, ав­тор ут­ве­рж­дает необ­ра­ти­мос­ть вре­ме­ ни, не­воз­мож­нос­ть вер­нуть прош­лое. По его мне­нию, оно предс­ тав­ляет со­бой «смут­ный сон», «жал­кий бред». Ка­те­го­рия вре­ме­ ни, счи­тает ав­тор, ус­лов­на. Она, по­доб­но сну, ви­де­нию, воз­ни­кает и ис­че­зает. В свя­зи с чем, счи­тает ав­тор, нет необ­хо­ди­мос­ти го­во­ рить о прош­лом. Ин­те­ре­сен фи­нал сти­хот­во­ре­ния. Об­ра­щаясь к ли­ри­чес­ко­му ге­рою, ав­тор от­ме­чает: «Слов жи­вых не да­но, Ты весь век жил тем­но И чу­жих слов жи­вых Не пой­мешь все рав­но» /1, с. 39/.

Тем са­мым он под­чер­ки­вает важ­ность зна­ния. Ге­рой, по мне­ нию ав­то­ра, жил тем­но, пос­кольку не ст­ре­мил­ся к ду­хов­но­му раз­ ви­тию, пос­ти­же­нию ми­ра. Нез­на­ние, сог­лас­но его мыс­ли, яв­ляет­ 164

ся при­чи­ной от­чуж­де­ния лю­дей. Ге­рой не в си­лах по­нять «жи­вые сло­ва» в си­лу замк­ну­тос­ти и ог­ра­ни­чен­нос­ти своего ин­ди­ви­ду­ ально­го хро­но­то­па. Пе­ре­жи­ва­ния ли­ри­чес­ко­го ге­роя и его воз­люб­лен­ной ­стано­вят­ся те­мой сти­хот­во­ре­ния «И крас­неть, и блед­неть…» (1891). Ав­тор раск­ры­вает чувс­тва джи­ги­та и де­вуш­ки, вс­тре­ чающих­ся под пок­ро­вом но­чи. При этом его прост­ранст­вен­ но-вре­мен­ная по­зи­ция пос­тоян­но ме­няет­ся. Он то по­ве­ст­вует о влюб­лен­ных как сто­рон­ний наб­лю­да­тель, то го­во­рит от пер­во­го ли­ца и обоб­щает, под­чер­ки­вая свою бли­зос­ть ге­роям, по­ни­ма­ние их пе­ре­жи­ва­ний, то об­ра­щает­ся к чи­та­те­лю, де­лясь своими суж­ де­ниями и вы­во­да­ми, как бы пред­ла­гая ему вз­гля­нуть на опи­сы­ ваемые со­бы­тия, про­ник­нуться их со­дер­жа­нием. Та­кое пост­рое­ние поз­во­ляет глуб­же ос­мыс­лить проис­хо­дя­щее и оце­нить его с раз­ных то­чек зре­ния. В цент­ре вни­ма­ния ав­то­ра – пси­хо­ло­ги­чес­кий хро­но­топ. Он прос­ле­жи­вает все нюан­сы ду­шев­но­го сос­тоя­ния влюб­лен­ных, раск­ры­вает их по­таен­ные же­ла­ния, вол­не­ния, сом­не­ния. При этом им пос­тоян­но под­чер­ки­вает­ся, что пе­ре­жи­ва­ния ге­роев от­ ра­жают­ся на их внеш­нем об­ли­ке. По сло­вам ав­то­ра, ге­рои при вс­тре­че сму­щают­ся, те­ряют дар ре­чи. Вол­не­ние ох­ва­ты­вает их все­це­ло. Они ока­зы­вают­ся пол­ностью во влас­ти своих ду­шев­ных пе­ре­жи­ва­ний. «И крас­неть, и блед­неть, Серд­цем дробь от­би­вать, На дру­гих не гля­деть, Друг о дру­ге вз­ды­хать. Так мы ст­рас­ть уз­наем: Вст­реч влюб­лен­ные ждут, Но, ос­тав­шись вд­воем, Нуж­ных слов не най­дут. На сви­да­ние к ней С дрожью в серд­це идет, Лег­кий ше­лест вет­вей Дру­гу вес­ть по­дает. В серд­це тре­пет и ст­рах, В паль­цах хо­лод, ле­док…

165

Жар – то весь на ще­ках, То нез­ри­мо глу­бок Жжет пле­чо, а меж тем Пред гла­за­ми ту­ман. Кто це­лует­ся – нем. Кто – це­лует­ся пьян» /1, с. 40/.

В сти­хот­во­ре­нии ут­ве­рж­дает­ся, что хро­но­топ влюб­лен­ных ха­ рак­те­ри­зует­ся замк­ну­тос­тью. Это обус­лов­ли­вает­ся тем, что все их мыс­ли свя­за­ны друг с дру­гом. Они пос­тоян­но ду­мают о своих чувст­вах, меч­тают о вс­тре­че. Имен­но поэто­му влюб­лен­ные не смот­рят ни на ко­го. Ок­ру­жаю­щий мир как бы ухо­дит на вто­рой план. От­ли­чи­тель­ной осо­бен­ностью ин­ди­ви­ду­аль­ных хро­но­то­пов влюб­лен­ных ­стано­вит­ся ту­ман­ность. Ее воз­ник­но­ве­ние объяс­ няет­ся их ду­шев­ным сос­тоя­нием. Вол­не­ние, пе­ре­жи­ва­ния влияют на соз­на­ние че­ло­ве­ка. Пог­ло­щен­ный чувс­тва­ми, он ут­ра­чи­ вает спо­соб­ность ра­циональ­но мыс­лить. При­ме­ча­тель­но, что вс­тре­ча влюб­лен­ных проис­хо­дит в пол­ночь. Дан­ный про­ме­жу­ток вре­ме­ни яв­ляет­ся наибо­лее удач­ным, пос­ кольку поз­во­ляет ск­рыть де­вуш­ку и джи­ги­та от пос­то­рон­них глаз. Бо­лее то­го, ночь при­дает таинст­вен­ность вс­тре­че влюб­лен­ных. В произ­ве­де­нии вс­тре­чают­ся мно­го­то­чия. Они поз­во­ляют под­черк­нуть осо­бен­нос­ти сос­тоя­ния ге­роев, ощу­тить ис­пы­ты­ ваемые ими эмо­ции. Не­дос­ка­зан­ность по­ка­зы­вает про­ти­во­ре­чи­ вос­ть, смя­те­ние их чувс­тв. Сти­хот­во­ре­ние за­вер­шает­ся воск­ли­ца­нием ав­то­ра и пов­то­ром, об­ра­щен­ным к чи­та­те­лю. Они под­чер­ки­вают эмо­циональ­ный на­ кал опи­сы­ваемой си­туации. Воз­дейст­вуя на соз­на­ние чи­та­те­ля, поз­во­ляют ему луч­ше по­нять реак­цию ав­то­ра, его от­но­ше­ние к ге­роям произ­ве­де­ния и их ноч­но­му сви­да­нию. «Глубь суж­де­ний, цвет слов, Что б Вы сде­ла­ли тут? Вас под пла­мен­ный кров Не зо­вут, не зо­вут!» /1, с. 40/.

Чувс­тва де­вуш­ки ли­рич­но и прон­зи­тель­но раск­ры­вают­ся в сти­хот­во­ре­нии «Ми­лый мой, до­ро­гой…» (1897). Оно на­пи­са­но в 166

фор­ме пись­ма лю­би­мо­му че­ло­ве­ку. Де­вуш­ка из­ли­вает свою боль от раз­лу­ки с джи­ги­том. В сти­хот­во­ре­нии зат­ра­ги­вает­ся проб­ле­ма от­чуж­де­ния. Ге­ро­ иня произ­ве­де­ния раз­мыш­ляет о при­чи­нах от­да­ле­ния юно­ши и его отъез­да. Соот­ве­тст­вен­но в про­цес­се от­чуж­де­ния проис­хо­дит раз­ мы­ка­ние еди­но­го хро­но­то­па, в ко­то­ром пре­бы­вают влюб­лен­ные. «Жду вес­тей день-деньс­кой, Жаж­ду их всей ду­шой. Где най­ду я по­кой, Ес­ли ты стал чу­жой!» /1, с. 41/.

Произ­ве­де­ние со­дер­жит воп­рос. Де­вуш­ка сп­ра­ши­вает юно­шу о том, знает ли он, ка­кие она ис­пы­ты­вает чувс­тва вс­ледс­твие раз­ лу­ки. Воп­рос спо­со­бс­твует раск­ры­тию ло­ги­ки рас­суж­де­ний ге­ роини, поз­во­ляет сде­лать ак­цент на ее пе­ре­жи­ва­ниях. «Ми­лый мой, до­ро­гой, Я те­бе шлю при­вет. Сож­же­на я тос­кой, Знаешь ты или нет?» /1, с. 41/.

Речь де­вуш­ки вк­лю­чает воск­ли­ца­ния. Они от­ра­жают сос­тоя­ ние и наст­рое­ние ге­роини. Ее прост­ранс­тво ду­ши пе­ре­пол­не­но болью. Она кри­чит, не в си­лах сдер­жать своих эмо­ций, что под­ чер­ки­вает­ся фи­наль­ной ст­роч­кой сти­хот­во­ре­ния. Произ­ве­де­ние за­вер­шает­ся на са­мом вы­со­ком ак­кор­де. «Серд­ца ты моего Све­том был; гиб­ну я: Без те­бя все мерт­во, Отц­ве­ла жиз­нь моя!» /1, с. 47/.

В сти­хот­во­ре­нии зат­ра­ги­вает­ся те­ма жиз­ни и смер­ти. По сло­ вам де­вуш­ки, бы­тие ут­ра­ти­ло для нее свой смысл. Она ут­ве­рж­ дает, что жиз­нь отц­ве­ла, и все вок­руг ста­ло мерт­вым. Тем са­мым раск­ры­вает­ся зна­чи­мос­ть люб­ви, роль и мес­то дан­но­го чувс­тва в судь­бе лю­дей. В произ­ве­де­нии упо­ми­нает­ся ка­те­го­рия вре­ме­ни. При опи­са­ нии дли­тель­ности ожи­да­ния вес­тей от лю­би­мо­го ис­поль­зует­ся вы­ра­же­ние «день-деньс­кой». Оно ука­зы­вает, что де­вуш­ка пос­ 167

тоян­но, на про­тя­же­нии оп­ре­де­лен­но­го про­ме­жут­ка вре­ме­ни на­ деет­ся по­лу­чить но­вос­ть о джи­ги­те, по­ко­рив­шем ее серд­це. При ха­рак­те­рис­ти­ке ду­шев­но­го сос­тоя­ния ге­роини ис­поль­ зуют­ся гла­го­лы «сож­же­на», «жаж­ду», зак­лю­чающие в се­бе раз­ лич­ные от­тен­ки зна­че­ния ог­ня. Они от­ра­жают пре­дель­ность, си­ лу чувс­тв, ох­ва­ты­вающих де­вуш­ку. Ду­шев­ные пе­ре­жи­ва­ния яв­ляют­ся объек­том сти­хот­во­ре­ния «Ду­ша моя уни­же­на…» (1889). В нем опи­сы­вает­ся внут­рен­ний мир ли­ри­чес­ко­го ге­роя, его пси­хо­ло­ги­чес­кий хро­но­топ. Ав­тор пе­ ре­дает его пе­ре­жи­ва­ния, тер­за­ния. Клю­че­вым об­ра­зом произ­ве­де­ния ­стано­вит­ся ду­ша. В сти­хот­ во­ре­нии опи­сы­вает­ся ее сос­тоя­ние. Ду­ша выс­ту­пает ос­но­вой че­ ло­ве­чес­ко­го «я». Ибо от нее за­ви­сит раз­ви­тие от­но­ше­ний меж­ду дву­мя людь­ми. Подт­верж­де­ние то­му – сле­дующие ст­ро­ки: «Ду­ша моя уни­же­на От­су­тс­твием твоим. Твоя ду­ша приб­ли­же­на Ве­ле­ниям иным.

Ду­ша скор­бит и мает­ся Из­ме­ною твоей, И не­мо­той тер­зает­ся Язык мой, вер­ный ей.

Дой­дут ли сле­зы го­рес­ти К воз­люб­лен­ной ду­ше? И ка­нет неу­ря­ди­ца, И на­ши ду­ши сла­дят­ся» /1, с. 41/.

При ха­рак­те­рис­ти­ке ду­шев­но­го сос­тоя­ния ли­ри­чес­ко­го ге­роя в сти­хот­во­ре­нии ис­поль­зуют­ся мес­тоиме­ния пер­во­го и вто­ро­го ли­ца. Соз­дает­ся впе­чат­ле­ние, что ав­тор де­лит­ся своими пе­ре­жи­ ва­ниями с чи­та­те­лем, буд­то объяс­не­ние с лю­би­мым че­ло­ве­ком проис­хо­дит в дан­ный мо­мент. В произ­ве­де­нии наб­лю­дает­ся про­ти­во­пос­тав­ле­ние. Го­во­ря о пе­ре­жи­ва­ниях ли­ри­чес­ко­го ге­роя, ав­тор ука­зы­вает, как ве­дет се­бя при этом объект его пе­ре­жи­ва­ний. «Тос­кую до ус­та­лос­ти Я без те­бя весь­ма,

168

А от те­бя ни жа­лос­ти, ­ни слу­ха, ни пись­ма» /1, с. 41/.

Тем са­мым под­чер­ки­вает­ся раз­ность их прост­ранст­вен­новре­мен­ных по­зи­ций. Ге­рой и его воз­люб­лен­ная жи­вут в раз­лич­ ных хро­но­то­пах. Он тя­нет­ся к объек­ту своей сим­па­тии, ст­ре­мит­ ся слить­ся ду­хов­но. Она – от­да­ляет­ся. В произ­ве­де­нии воз­ни­кает об­раз Судь­бы. Сог­лас­но точ­ке зре­ ния ав­то­ра, она дов­леет над че­ло­ве­ком. Хро­но­топ лю­дей, счи­тает он, оп­ре­де­ляет­ся не­кой выс­шей си­лой. Имен­но поэто­му в сти­хот­ во­ре­нии го­во­рит­ся: «Пе­ре­жи­ви ве­ле­ние Судь­бы – мое тер­пе­ние» /1, с. 41/.

Своеоб­раз­ным про­дол­же­нием дан­но­го произ­ве­де­ния яв­ляет­ ся сти­хот­во­ре­ние «Ах, что за жре­бий ждет ме­ня!» (1889). В нем так­же го­во­рит­ся о раз­лу­ке и ду­шев­ной бо­ли ге­роя вс­ледс­твие из­ ме­ны его воз­люб­лен­ной. Произ­ве­де­ние по своему со­дер­жа­нию эмо­циональ­но нап­ря­ жен­ное. Ге­рой бук­вально из­ли­вает свою боль. Он пос­тоян­но за­ дает­ся воп­ро­са­ми. Его речь на­сы­ще­на воск­ли­ца­ниями. В ре­зуль­ та­те че­го проис­хо­дит сб­ли­же­ние хро­но­то­пов ге­роя и чи­та­те­ля. Соз­дает­ся ощу­ще­ние соп­ри­ча­ст­нос­ти раз­ви­вающим­ся со­бы­тиям. При этом ав­тор как бы ухо­дит на вто­рой план. Его вре­мя-прост­ ранс­тво соеди­няет­ся с ин­ди­ви­ду­аль­ным вре­ме­нем-прост­ранст­ вом ге­роя, че­му спо­со­бс­твует ис­поль­зо­ва­ние мес­тоиме­ний и гла­ го­лов пер­во­го ли­ца. В сти­хот­во­ре­нии опи­сы­вают­ся три пла­на – прош­лое, нас­ тоящее и бу­ду­щее. Об­ра­щаясь к лю­би­мой, ге­рой расс­ка­зы­вает, что свя­зы­ва­ло их на про­тя­же­нии мно­гих лет и что ста­ло при­чи­ ной раз­лу­ки. Он под­роб­но ха­рак­те­ри­зует свое ны­неш­нее сос­тоя­ ние и прог­но­зи­рует гря­ду­щее. Произ­ве­де­ние на­чи­нает­ся с по­пыт­ки ге­роя оп­ре­де­лить свое бу­ду­щее. Тем са­мым из­на­чаль­но ав­тор по­ка­зы­вает, что речь пой­ дет не прос­то о ду­шев­ных пе­ре­жи­ва­ниях лич­нос­ти, а о том, к че­ му при­во­дят раз­лу­ка, из­ме­на лю­би­мо­го че­ло­ве­ка. Хро­но­топ бу­ду­ще­го тес­но пе­реп­ле­тает­ся с те­мой смер­ти. Ге­ рой пос­тоян­но твер­дит о ней. Это обус­лов­ли­вает­ся его ду­шев­ным сос­тоя­нием. С од­ной сто­ро­ны, его жиз­нь ут­ра­ти­ла смысл пос­ле 169

ухо­да суп­ру­ги, с дру­гой – он по­ни­мает, что бы­тие че­ло­ве­ка имеет чет­кие вре­мен­ные гра­ни­цы. «Гля­ди – ду­ша моя в ог­не Кри­чу, сте­ня, Внут­ри ме­ня Вол­на­ми пла­мя раз­ли­лось. Ме­чусь. Уни­жен­ный, как пес, – Ис­та­ивает жиз­нь во мне. Кто знает о гря­ду­щем дне? При­дет, таясь, Пос­лед­ний час. При­дя, не отой­дет от нас. Еще ды­ша, Жи­вет ду­ша, А вот – дру­гой на сме­ну мне.

То­мит смер­тельная тос­ка, Нет боль­ше сил; Я не свер­шил Обе­та – уж в моих гла­зах Смер­тельная Мель­кает мг­ла. Ну что ж? Жи­ви – хоть да­ле­ка!» /1, с. 42/.

Те­ма смер­ти пе­реп­ле­тает­ся с мо­ти­вом ро­ка. В жиз­ни каж­до­го че­ло­ве­ка, ут­ве­рж­дает ав­тор, все пре­доп­ре­де­ле­но. Лю­ди ра­но или позд­но под­хо­дят к ро­ко­вой чер­те своего бы­тия. От­сю­да зна­чи­мос­ ть об­ра­за Судь­бы. По мыс­ли ав­то­ра, че­ло­век не мо­жет уп­рав­лять своей жиз­нью. Бо­лее то­го, все его пос­туп­ки под­вер­гают­ся оцен­ке. Ибо ми­ром пра­вит выс­ший суд – суд Бо­га. «Ст­ре­лу мет­ну­ла ты в ме­ня Сле­пую, – Бог судья те­бе. Но знай ник­то в своей судь­бе Не во­лен. Твой не­вер­ный шаг – На сп­ра­вед­ли­вос­ти ве­сах. Не бу­дет он ни­кем про­щен До ро­ко­во­го смер­ти дня!» /1, с. 43/.

170

Соот­ве­тст­вен­но в произ­ве­де­нии наб­лю­дает­ся оп­по­зи­ция «верх-­низ». Зем­ной мир про­ти­во­пос­тав­ляет­ся не­бес­но­му. Хро­но­ топ Бо­га дов­леет над част­ны­ми хро­но­то­па­ми лю­дей. Они за­ви­сят от его во­ли. Сви­де­тель­ст­вом то­му яв­ляют­ся сле­дующие сло­ва: «Увы, не лю­бишь ты ме­ня! Твоим сияю­щим ли­цом И те­лом, пы­шу­щим ог­нем, Ве­лел Ал­лах Мне нас­лаж­дать­ся Лишь в меч­тах, Неб­ла­го­ск­лон­ностью каз­ня» /1, с. 43/.

На про­тя­же­нии все­го сти­хот­во­ре­ния под­чер­ки­вает­ся тес­ная связь ин­ди­ви­ду­аль­ных вре­мен и прост­ранс­тв опи­сы­ваемых ав­ то­ром лиц. Хро­но­топ ге­роя на­хо­дит­ся в пря­мой за­ви­си­мос­ти от хро­но­то­па его суп­ру­ги. По его сло­вам, он яв­ляет­ся ее ра­бом. Его мыс­ли все­це­ло за­ня­ты ею. В ду­ше и в серд­це ге­роя жи­вет толь­ко об­раз лю­би­мой. Его хро­но­топ смы­кает­ся на мыс­лях о суп­ру­ге и чувст­вах к ней. Имен­но поэто­му он го­тов ей прос­тить из­ме­ну. «Су­дить умеешь ты ум­но, Так своего утешь ра­ба, Не го­во­ри, что не судь­ба, Вер­нись, ник­то Те­бя за то Не уп­рек­нет, – Мне так тем­но! Как я люб­лю! Я уд­ру­чен, Но не ска­жу я ни­че­го, Ког­да при­дешь, ни од­но­го Не в си­лах сло­ва Мол­вить я – Без­жиз­нен­на ду­ша моя, Рас­сып­люсь в прах, ис­пе­пе­лен» /1, с. 43/.

Боль­шое зна­че­ние в произ­ве­де­нии имеет об­раз ог­ня. Пла­мя раз­ли­вает­ся внут­ри ге­роя. От ог­ня ме­чет­ся его ду­ша. Го­рит кровь ге­роя. Огонь люб­ви он му­чи­тель­но ищет в чувст­вах своей суп­ру­ги. Дан­ный об­раз сим­во­ли­зи­рует преж­де все­го ст­рас­ть ге­роя, его неист­ре­би­мое же­ла­ние лю­бить и быть лю­би­мым. Ох­ва­ты­вающее 171

его ду­шу и серд­це пла­мя от­ра­жает глу­би­ну его бо­ли, бе­зыс­ход­ нос­ть си­туации. Соот­ве­тст­вен­но об­раз ог­ня ха­рак­те­ри­зует­ся в сти­хот­во­ре­нии двой­ст­вен­ностью. С од­ной сто­ро­ны, он сим­во­ли­зи­рует жиз­нен­ную энер­гию, ст­рем­ле­ние поз­нать ра­дос­ти бы­тия. С дру­гой – свя­зан со смер­тью и не­сет в се­бе раз­ру­ши­тельную, ис­пе­пе­ляющую си­лу. В произ­ве­де­нии зат­ра­ги­вает­ся те­ма ви­ны и про­ще­ния, воз­мез­ дия. Сог­лас­но ав­то­рс­кой кон­цеп­ции, ложь и из­ме­на не мо­гут быть оп­рав­да­ны. Не­вер­ная суп­ру­га неп­ре­мен­но бу­дет на­ка­за­на. В сти­хот­во­ре­нии неод­нок­рат­но го­во­рит­ся о меч­тах. По сло­вам ав­то­ра, в них про­хо­дит жиз­нь ге­роя. В меч­тах он нас­лаж­дает­ся при­су­тс­твием своей суп­ру­ги. Они под­чер­ки­вают ил­лю­зор­ность бы­тия ге­роя, ус­лов­ность хро­но­то­па его жиз­ни. В произ­ве­де­ние под­ни­мает­ся те­ма заб­ве­ния и от­чуж­де­ния. Не­вер­ная суп­ру­га, счи­тает ге­рой, не пом­нит его и ищет счас­тья в дру­гих краях. Од­на­ко ее по­пыт­ки не увен­чи­вают­ся ус­пе­хом. Каж­ дый ее пос­ту­пок нак­ла­ды­вает от­пе­ча­ток на ее жиз­нь, усу­губ­ляя по­зор. Ибо, из­ме­нив му­жу, она фак­ти­чес­ки от­рек­лась от прош­ло­ го, об­ще­че­ло­ве­чес­ких и мо­раль­но-нравст­вен­ных цен­нос­тей. Став чу­жой ему, по су­ти выст­роила сте­ну меж­ду со­бой и об­ще­ст­вом, су­зи­ла гра­ни­цы своего ин­ди­ви­ду­ально­го хро­но­то­па. В сти­хот­во­ре­нии упо­ми­нает­ся об­раз до­ро­ги. Он воз­ни­кает при рас­суж­де­ниях ге­роя о чувст­вах. Сог­лас­но его мыс­ли, «люб­ви до­ро­га не­лег­ка» /1, с. 42/. Дан­ный об­раз ука­зы­вает на то, что каж­дый че­ло­век про­хо­дит оп­ре­де­лен­ный путь в про­цес­се выст­раива­ния от­но­ше­ний с те­ми, кто им до­рог, кто ­стано­вит­ся час­тью их жиз­ни. До­ро­га люб­ви тер­ нис­тая и слож­ная, пос­кольку чувс­тва лю­дей не­ред­ко под­вер­гают­ся ис­пы­та­ниям. На их пу­ти воз­ни­кают прег­ра­ды и пе­ри­пе­тии, обус­ лов­лен­ные не­до­по­ни­ма­нием, пре­да­тель­ст­вом, об­ма­ном. При этом, ут­ве­рж­дает ав­тор, лю­бовь – за­лог жиз­ни, бу­ду­ще­го че­ло­ве­ка. Ха­рак­те­ри­зуя свое сос­тоя­ние, ге­рой про­во­дит па­рал­ле­ли с ми­ром при­ро­ды. По его сло­вам, он ме­чет­ся, бу­ду­чи уни­жен­ным, по­доб­но псу. Срав­не­ние при­дает изоб­ра­жаемой си­ту­ации вы­ра­зи­тель­ ность. Оно ма­те­ри­али­зует сос­тоя­ние ге­роя, раск­ры­вая глу­бин­ные сто­ро­ны прост­ранс­тва его ду­ши. Осо­бен­нос­ти пси­хо­ло­гии влюб­лен­ной де­вуш­ки раск­ры­вают­ся в сти­хот­во­ре­нии «От­вет де­вуш­ки» (1889). Оно пост­роено в эпис­ 172

то­ляр­ной фор­ме. Де­вуш­ка приз­нает­ся в пись­ме в своих чувст­вах. Она расс­ка­зы­вает лю­би­мо­му о том, что тво­рит­ся в ее ду­ше, де­ лит­ся сок­ро­вен­ным. Прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной кон­ти­нуум произ­ве­де­ния ох­ва­ты­ вает внут­рен­ний мир де­вуш­ки. В цент­ре вни­ма­ния – пси­хо­ло­ги­чес­ кий хро­но­топ лич­нос­ти. Он раск­ры­вает­ся в сти­хот­во­ре­нии дос­та­ точ­но пол­но. Из пись­ма де­вуш­ки яс­но, о чем она меч­тает, ка­ки­ми же­ла­ниями ру­ко­во­дс­твует­ся, ка­кие по­ры­вы ца­рят в ее ду­ше. Го­во­ря о своей люб­ви, ге­ро­иня срав­ни­вает се­бя с мас­лом на ог­не. Она неод­нок­рат­но под­чер­ки­вает, что ее ох­ва­ты­вает жар, и за­ки­пает ее кровь. Об­ра­зы ог­ня, рас­ка­лен­но­го мас­ла спо­со­бс­твуют раск­ры­тию сос­тоя­ния ее внут­рен­не­го ми­ра. Они ука­зы­вают на что, что де­ вуш­ка ис­пы­ты­вает силь­ную ст­рас­ть к лю­би­мо­му джи­ги­ту, ко­то­ рая зас­тав­ляет ее ст­ре­мить­ся к не­му, пы­тать­ся ни­ве­ли­ро­вать ле­ жа­щие меж­ду ни­ми прост­ранст­вен­но-вре­мен­ные гра­ни­цы. Ибо ее меч­та – быть ря­дом с лю­би­мым, жить в еди­ном с ним хро­но­ то­пе. Она не мыс­лит се­бя без не­го. Раз­рыв с лю­би­мым оз­на­чает для нее за­вер­ше­ние ее жиз­нен­но­го пу­ти. Хро­но­топ де­вуш­ки фак­ ти­чес­ки замк­нут на об­ра­зе джи­ги­та. Жиз­нь с ним сос­тав­ляет суть ее счас­тья. «Ум­чишь с со­бою на ко­не – Я бу­ду счаст­ли­ва впол­не; Уй­дешь – нес­част­нее ме­ня Не бу­дет де­вуш­ки в ст­ра­не. Но ми­лос­ть лю­бя­щей яви: Ме­ня на сло­ве не ло­ви, Не ув­ле­кай, не уни­жай, К се­бе в нас­меш­ку не зо­ви. Уж луч­ше сра­зу от­ра­ви, – По­тух­нет жар в моей кро­ви; Мне лег­че уме­реть, чем лечь С дру­гим на ло­же без люб­ви» /1, с. 44/.

Гра­ни­цы прост­ранст­вен­но-вре­мен­но­го кон­ти­нуума произ­ве­ де­ния варь­ируют­ся. Раск­ры­вая свои чувс­тва, де­вуш­ка обоб­щает, упо­ми­нает об­ра­зы ст­ра­ны, судь­бы, что при­дает масш­таб­ность и конк­рет­ность ска­зан­но­му ею. 173

При ха­рак­те­рис­ти­ке ге­роев про­во­дят­ся со­пос­тав­ле­ния с при­ ро­дой. Де­вуш­ка срав­ни­вает­ся с фа­за­ном, бе­ре­го­вой трос­тин­кой, джи­гит – с со­ко­лом. Дан­ные со­пос­тав­ле­ния поз­во­ляют по­ка­зать глу­бин­ную суть женс­ко­го и мужс­ко­го на­чал, их взаимоот­но­ше­ний. Де­вуш­ка – хруп­кая, как трос­тин­ка. Она, по­доб­но фа­за­ну, сла­ба и бес­сильна пе­ред юно­шей, столь ре­ши­тель­ным и сме­лым, как со­кол. Со­пос­тав­ле­ния ми­ра лю­дей с ми­ром при­ро­ды поз­во­ляет пос­ тичь единс­тво их хро­но­то­пов. Бо­лее то­го, срав­не­ния с фа­за­ном и со­ко­лом спо­со­бс­твуют раск­ры­тию осо­бен­нос­тей на­циональ­но­го ми­ро­во­зз­ре­ния ка­за­хов. Ибо дан­ные об­ра­зы яв­ляют­ся ти­пич­ны­ ми для соз­на­ния на­ро­да, неотъем­ле­мой час­тью бы­тия ко­то­ро­го бы­ла охо­та. В произ­ве­де­нии ис­поль­зуют­ся та­кие еди­ни­цы из­ме­ре­ния вре­ ме­ни, как «день» и «век». На их уров­не прояв­ляют­ся осо­бен­нос­ти от­но­ше­ния де­вуш­ки к джи­ги­ту. В раз­лу­ке с лю­би­мым она не хо­ чет жить да­же один день. Ее чувс­тва нас­только глу­бо­ки, что столь крат­кое пре­бы­ва­ние на зем­ле для нее неп­рием­ле­мо. Де­вуш­ка хо­ чет, что­бы ее лю­бовь про­дол­жа­лась веч­но, и джи­гит был пос­тоян­ но ря­дом с ней. В сти­хот­во­ре­нии упо­ми­нает­ся му­зы­ка. Опи­сы­вая свои ду­шев­ ные по­ры­вы, де­вуш­ка го­во­рит: «За­пом­нит юный и се­дой Пус­ть де­вуш­ки от­вет прос­той, И сло­жит пес­ню, и заж­жет Серд­ца жи­ги­тов пес­ней той. И сло­во пес­ни зо­ло­той Пус­ть ра­дос­тью, а не бе­дой Зву­чит для всех, кто по­лю­бил, Для всех, кто серд­цем мо­ло­дой» /1, с. 44/

Упо­ми­на­ние пес­ни, во-пер­вых, при­дает ли­рич­ность произ­ ве­де­нию, под­чер­ки­вает тон­кость, про­ник­но­вен­ность чувс­тв ге­ роини; во-вто­рых, по­ка­зы­вает преемст­вен­ность по­ко­ле­ний; в-треть­их, раск­ры­вает веч­ный ха­рак­тер люб­ви. В сти­хот­во­ре­нии наб­лю­дает­ся сме­на тем­по­раль­ности. Го­во­ ря о своих чувст­вах, де­вуш­ка вна­ча­ле сооб­щает джи­ги­ту о своем от­но­ше­нии к не­му. Тем­по­раль­ность в дан­ном слу­чае ха­рак­те­ри­ 174

зует­ся от­но­си­тель­ной раз­ме­рен­ностью, ко­то­рая пос­те­пен­но на­ру­ шает­ся. Вре­мен­ные па­ра­мет­ры ме­няют­ся при опи­са­нии же­ла­ния ге­роини. Ох­ва­чен­ная внут­рен­ним ог­нем де­вуш­ка на­чи­нает воск­ ли­цать. Проис­хо­дит ус­ко­ре­ние тем­по­раль­ности, что спо­со­бс­твует раск­ры­тию ее ду­шев­но­го нап­ря­же­ния. В фи­на­ле произ­ве­де­ния вновь наб­лю­дает­ся за­мед­ле­ние те­че­ния вре­ме­ни. Проис­хо­дит эмо­циональ­ный спад. Де­вуш­ка ус­по­каивает­ся и де­лает вы­во­ды из ска­зан­ных ею слов, под­во­дит итог своему пос­ла­нию. Рас­суж­де­ниям о кра­со­те, об ус­лов­нос­ти пос­туп­ков де­ву­шек пос­вя­ще­но сти­хот­во­ре­ние «На­ши де­вуш­ки неж­ной цве­тут кра­со­ той…» (1884). Мир дан­но­го произ­ве­де­ния ха­рак­те­ри­зует­ся двой­ ст­вен­ностью. Она обус­лов­ли­вает­ся тем, что де­вуш­ки, по мне­нию ав­то­ра, по­рой жи­вут по прин­ци­пу «быть и ка­зать­ся». Они на­хо­ дят­ся на сты­ке двух прост­ранст­вен­но-вре­мен­ных пла­нов – внут­ рен­не­го и внеш­не­го. В пер­вом ск­ры­вают­ся их под­лин­ные чувс­ тва, мо­ти­вы пос­туп­ков. На уров­не вто­ро­го прояв­ляют­ся чер­ты, вы­да­ваемые ими за реаль­ные. «За­та­или лу­ка­вс­тво, прит­ворс­тво од­ни, Буд­то вов­се о ст­рас­ти не знают они, И уж слиш­ком от­важ­ны дру­гие, пле­тя Сеть ко­ке­тс­тва, ужи­мок, пус­той бол­тов­ни» /1, с. 45/.

Об­ра­зы де­ву­шек соот­но­сят­ся в произ­ве­де­нии с об­ра­за­ми юно­шей. Ав­тор под­чер­ки­вает бли­зос­ть их прост­ранст­вен­но-вре­ мен­ных по­зи­ций. По его мыс­ли, по­ве­де­ние юно­шей, как и де­ву­ шек, не­ред­ко ха­рак­те­ри­зует­ся двой­ст­вен­ностью. Ибо они по­рой ск­ры­вают свои эмо­ции в глу­би­нах прост­ранс­тва своей ду­ши. Опи­сы­вая джи­ги­тов, ав­тор де­лит их на две про­ти­во­по­лож­ные груп­пы. К пер­вым он от­но­сит тех, кто отк­ры­то вы­ра­жает свои же­ ла­ния. Ко вто­рой – юно­шей, от­ли­чаю­щих­ся ск­ром­ностью и вос­ пи­тан­ностью. По­ды­то­жи­вая свои рас­суж­де­ния, ав­тор ука­зы­вает: «Но цен­нее всех тот, кто в упорс­тве своем Не раст­ра­тил се­бя на тщес­лавье пус­том, Кто свой дух вос­пи­тал на по­лез­ном тру­де И дав­но нау­чил­ся хо­дить за ско­том» /1, с. 45/.

175

Тем са­мым он раск­ры­вает свой идеал. Ав­тор от­ме­чает ка­че­ст­ ва, ко­то­ры­ми дол­жен об­ла­дать, по его мне­нию, нас­тоя­щий джи­ гит. Об­раз, соз­дан­ный в фи­на­ле сти­хот­во­ре­ния, про­ти­во­пос­тав­ ляет­ся и де­вуш­кам, и юно­шам и ха­рак­те­ри­зует­ся осо­бой прост­ ранст­вен­но-вре­мен­ной по­зи­цией. Бу­ду­чи идеаль­ным в соз­на­нии ав­то­ра он воз­вы­шает­ся над ос­таль­ны­ми предс­та­ви­те­ля­ми мо­ ло­де­жи. Осо­бен­ность его прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной по­зи­ции под­чер­ки­вает­ся сою­зом «но». «Но цен­нее всех тот, кто в упорс­тве своем Не раст­ра­тил се­бя на тщес­лавье пус­том, Кто свой дух вос­пи­тал на по­лез­ном тру­де И дав­но нау­чил­ся хо­дить за ско­том» /1, с. 45/.

В про­цес­се раз­мыш­ле­ний о по­ве­де­нии юно­шей и де­ву­шек ав­ то­ром ис­поль­зуют­ся мес­тоиме­ния пер­во­го и треть­его ли­ца. В ре­ зуль­та­те че­го проис­хо­дит сок­ра­ще­ние и уве­ли­че­ние прост­ранст­ вен­но-вре­мен­ной дис­тан­ции меж­ду ним и чи­та­те­лем, произ­ве­де­ нием. Мес­тоиме­ния треть­его ли­ца под­чер­ки­вают от­да­лен­ность опи­сы­ваемой си­туации. Они спо­со­бс­твуют от­ра­же­нию ав­то­рс­ко­ го ви­де­ния и его от­но­ше­ния к мо­ло­де­жи. По­ве­де­ние де­ву­шек и юно­шей раск­ры­вают­ся ск­возь приз­му его восп­рия­тия. Мес­тоиме­ ния пер­во­го ли­ца «мы», «на­ши» соз­дают ил­лю­зию сов­па­де­ния прост­ранст­вен­но-вре­мен­ной по­зи­ции ав­то­ра и чи­та­те­ля, с од­ной сто­ро­ны, и ав­то­ра и ге­роев сти­хот­во­ре­ния, с дру­гой. При­мер то­ му – сле­дующие ст­ро­ки: «Мы же де­вичьи хит­рос­ти знаем дав­но: Тот им мил, кто всег­да ува­жаем людь­ми» /1, с. 45/. В произ­ве­де­нии со­вер­шен­но оче­вид­на ос­ве­дом­лен­нос­ть ав­то­ ра. Он из­на­чаль­но знает бу­ду­щее ге­роев. «На­ши де­вуш­ки неж­ной цве­тут кра­со­той, Но не­дол­го дан им ду­шев­ный по­кой – На прек­рас­ной за­ре во­сем­над­ца­ти лет Жиз­нь нап­ра­вит пу­ти их су­ро­вой ру­кой» /1, с. 45/.

В сти­хот­во­ре­нии про­во­дит­ся мыс­ль о пре­доп­ре­де­лен­нос­ти су­деб де­ву­шек. Соот­ве­тст­вен­но их хро­но­то­пам при­су­ща замк­ну­ тос­ть. 176

Рас­суж­дая о бу­ду­щем де­ву­шек, ав­тор про­ти­во­пос­тав­ляет неж­ ность их кра­со­ты и су­ро­вос­ть жиз­ни по от­но­ше­нию к ним. Тем са­мым он по­ка­зы­вает слож­ность их су­деб, ог­ра­ни­чен­ность их вы­бо­ра и жест­кос­ть за­ко­нов их бы­тия. Де­вуш­ки, дос­тиг­нув во­ сем­над­ца­ти лет, ли­шают­ся ду­шев­но­го по­коя, пос­кольку не имеют пра­ва рас­по­ря­жать­ся своей жиз­нью, са­мос­тоя­тель­но оп­ре­де­лять свой путь. В произ­ве­де­нии наб­лю­дает­ся со­пос­тав­ле­ние эс­те­ти­чес­ких идеа­лов ав­то­ра и ге­роев. Го­во­ря о де­вуш­ках, он раск­ры­вает их предс­тав­ле­ния о лю­би­мом че­ло­ве­ке. А в фи­на­ле из­ла­гает собст­ вен­ную кон­цеп­цию лич­нос­ти. Та­кой под­ход поз­во­ляет по­ка­зать мно­же­ст­вен­ность то­чек зре­ния, глуб­же раск­рыть ав­то­рс­кую по­ зи­цию, осо­бен­нос­ти его ми­ро­во­зз­ре­ния. Ин­те­рес­на прост­ранст­вен­но-вре­мен­ная ор­га­ни­за­ция поэм Абая Ку­нан­баева. Их хро­но­топ ха­рак­те­ри­зует­ся слож­ностью, мно­гоп­ла­но­вос­тью. Так, по­ве­ст­во­ва­ние в поэме «Ис­кан­дер» ве­ дет­ся от треть­его ли­ца. Ав­тор из­ла­гает ос­нов­ные со­бы­тия, расс­ ка­зы­вает о ца­ре, по­ко­рив­шем весь мир. Изоб­ра­жаемое в произ­ве­де­нии дей­ст­вие опи­сы­вает­ся с по­зи­ ций бу­ду­ще­го вре­ме­ни. Тем са­мым ав­тор под­чер­ки­вает, что его хро­но­топ не сов­па­дает с хро­но­то­пом со­бы­тий, раз­во­ра­чи­ваю­щих­ ся в поэме. Та­кая по­зи­ция поз­во­ляет по­ве­ст­во­ва­те­лю дать объек­тив­ную оцен­ку проис­хо­дя­ще­му, объяс­нить при­чи­ны, мо­ти­вы пос­туп­ков Ис­кан­де­ра, вы­ра­зить свое от­но­ше­ние и по­ка­зать мне­ние лю­дей, с ко­то­ры­ми царь вс­ту­пает в диа­лог. Хро­но­топ произ­ве­де­ния от­ли­чает­ся неоп­ре­де­лен­ностью. В поэме не ука­зы­вают­ся точ­ные вре­мен­ные рам­ки и прост­ранст­ вен­ные гра­ни­цы. Сис­те­ма коор­ди­нат, в ко­то­рой раз­во­ра­чи­вает­ся дей­ст­вие произ­ве­де­ния, ме­няет­ся. Гра­ни­цы хро­но­то­па варь­ируют­ся, то су­ жаясь до част­ной судь­бы, то приоб­ре­тая пла­не­тар­ные масш­та­бы: «Пом­нит мир Ис­кан­де­ра, его де­ла. Ма­ке­до­ния ски­петр ему да­ла. Был сы­ном Фи­лип­па-ца­ря Ис­кан­дер. Меч­тою о сла­ве его жиз­нь бы­ла.

177

Мно­го кро­ви в мо­ря и в ре­ки он влил. Без сче­та не­вин­ных на смер­ть осу­дил. Ос­та­лась не­доб­рая па­мять на­век О кро­ва­вых де­лах, что он со­вер­шил» /2, с. 252/.

Осо­бен­нос­ти прост­ранст­вен­но-вре­мен­но­го кон­ти­нуума поэмы обус­лов­ли­вают­ся об­ра­зом глав­но­го ге­роя. Бу­ду­чи ца­рем, за­воева­ те­лем, он воз­вы­шает­ся над ок­ру­жающи­ми и вер­шит судь­ба­ми лю­ дей, го­су­да­рс­тв. Ис­кан­дер по­ко­ряет раз­ные ст­ра­ны, рас­ши­ряя тер­ ри­то­рию своего края. Соот­ве­тст­вен­но его хро­но­топ тес­но пе­реп­ле­ тает­ся с хро­но­то­па­ми за­воеван­ных им на­ро­дов, го­су­да­рс­тв. В поэме чет­ко прос­ле­жи­вают­ся две сис­те­мы прост­ранст­вен­ но-вре­мен­ных коор­ди­нат. Од­на из них от­ра­жает по­хо­ды Ис­кан­де­ ра. Вто­рая – свя­за­на с пре­бы­ва­нием ца­ря в пус­ты­не и вс­тре­чей с муд­ре­цом. Обе сис­те­мы фак­ти­чес­ки про­ти­во­пос­тав­ляют­ся друг дру­гу. Ибо в пер­вом слу­чае опи­сы­вают­ся за­воева­ния ца­ря, его жес­то­ кос­ть, алч­нос­ть, ст­рем­ле­ние к бо­га­тс­тву. Она от­ра­жает ма­те­ри­ аль­ный мир. Во вто­ром слу­чае ха­рак­те­ри­зует­ся ду­шев­ное сос­тоя­ние Ис­ кан­де­ра. Ав­тор опи­сы­вает ст­ра­да­ния ге­роя во вре­мя его пре­бы­ ва­ния в пус­ты­не. Своеоб­раз­ной точ­кой отс­че­та, мо­мен­том сме­ны жиз­нен­ной по­зи­ции и уст­рем­ле­ний ца­ря выс­ту­пает по­ня­тие сла­вы. Ибо имен­но о ней го­во­рит ав­тор в на­ча­ле произ­ве­де­ния и при ха­рак­те­ рис­ти­ке прост­ранс­тва соз­на­ния, ду­ши Ис­кан­де­ра, из­не­мо­гающе­ го от жаж­ды в пус­ты­не. «Был сы­ном Фи­лип­па-ца­ря Ис­кан­дер. Меч­тою о сла­ве его жиз­нь бы­ла» /2, с. 252/.

И да­лее: «Хо­тел Ис­кан­дер всех ме­чом умерт­вить, С меч­тою о сла­ве все­мир­ной прос­тясь» /2, с. 253/

Од­на­ко, ре­шающую роль в судь­бе ца­ря Ма­ке­до­нии иг­рает вс­ тре­ча и диа­лог с муд­ре­цом. По­ки­нув бла­го­по­луч­но пус­ты­ню, Ис­ кан­дер сно­ва отп­рав­ляет­ся в за­воева­тель­ный по­ход. Лишь муд­ре­ цу удает­ся вра­зу­мить ца­ря и уме­рить его жаж­ду влас­ти. 178

Та­кое раз­ви­тие со­бы­тий имеет глу­бо­кий смысл. Ибо си­ту­ация в пус­ты­не наг­ляд­но де­мо­нс­три­рует Ис­кан­де­ру бесс­мыс­лен­нос­ ть его по­хо­дов, от­но­си­тель­ность и пре­хо­дящ­ность все­го ма­те­ри­ ально­го. Это своего ро­да пре­дуп­реж­де­ние ца­рю о необ­хо­ди­мос­ти пе­ре­ос­мыс­ле­ния им своего бы­тия. Диа­лог с муд­ре­цом окон­ча­тель­но раз­веивает миф о ве­ли­чии Ис­кан­де­ра, о зна­чи­мос­ти его за­воева­тель­ных по­хо­дов. На его уров­не про­во­дит­ся чет­кая грань меж­ду веч­ным и пре­хо­дя­щим, зем­ным и не­бес­ным, ду­хов­ным и ма­те­ри­аль­ным. В поэме наб­лю­дает­ся про­ти­во­пос­тав­ле­ние меж­ду прош­лым и нас­тоя­щим. Это от­ра­жает­ся преж­де все­го на уров­не гла­го­лов «есть» и «бы­ла»: «Го­во­ри. Вс­тре­тив ра­дос­ть, не "есть" – "бы­ла"» /2, с. 257/. Тем са­мым ав­тор под­чер­ки­вает от­но­си­тель­ность бы­ тия лю­дей, пре­хо­дя­щий ха­рак­тер та­ких ка­те­го­рий, как «счас­тье», «сла­ва», ско­ро­теч­ность жиз­ни че­ло­ве­ка («Жиз­нь крат­ка, по­ма­нит – и уже уш­ла» /2, с. 257/). Про­ти­во­пос­тав­ле­ние прос­ле­жи­вает­ся в опи­са­ниях го­су­да­рс­ тв, за­воеван­ных Ис­кан­де­ром. Ав­тор по­ка­зы­вает, ка­ки­ми они бы­ ли до на­ше­ст­вия ца­ря Ма­ке­до­нии и пос­ле: «Не­по­кор­ных по­кор­ны­ми сде­лал он, Свои зем­ли прос­тор­ны­ми сде­лал он, Дни свет­лые ха­нов, сул­та­нов, ца­рей Ом­ра­чен­ны­ми, чер­ны­ми сде­лал он» /2, с. 252/.

Конт­раст поз­во­ляет, с од­ной сто­ро­ны, глуб­же пос­тичь дра­му по­ко­рен­ных на­ро­дов, с дру­гой – уви­деть из­ме­не­ние хро­но­то­па их бы­тия. Ибо с при­хо­дом Ис­кан­де­ра жиз­нь лю­дей су­ще­ст­вен­но ме­ няет­ся. Их судь­бы по­па­дают в за­ви­си­мос­ть от его во­ли. Соот­ве­ тст­вен­но част­ный хро­но­топ Ис­кан­де­ра на­чи­нает как бы вби­рать в се­бя хро­но­то­пы жи­те­лей за­воеван­ных го­су­да­рс­тв. Ин­те­рес­на ком­по­зи­ция поэмы. Ус­лов­но ее мож­но по­де­лить на три час­ти. Пер­вая ох­ва­ты­вает за­воева­тель­ные по­хо­ды Ис­кан­де­ра, вто­рая – его пре­бы­ва­ние в пус­ты­не и вс­тре­чу с муд­ре­цом у во­рот Бо­га, третья об­ра­ще­на к чи­та­те­лю и со­дер­жит на­зи­да­ние ав­то­ра. Соот­ве­тст­вен­но каж­дая час­ть имеет свои прост­ранст­вен­но-вре­ мен­ные коор­ди­на­ты. Так, в пер­вой со­бы­тия опи­сы­вают­ся в про­шед­шем вре­ме­ни. Ав­тор выс­ту­пает сто­рон­ним наб­лю­да­те­лем. Он пе­ре­чис­ляет дея­ ния Ис­кан­де­ра. 179

Ос­но­ву вто­рой час­ти сос­тав­ляет диа­лог ца­ря и муд­ре­ца. В ре­ зуль­та­те че­го хро­но­топ ав­то­ра нак­ла­ды­вает­ся на хро­но­топ ге­роев. Соз­дает­ся ощу­ще­ние соп­ри­ча­ст­нос­ти по­ве­ст­во­ва­те­ля проис­хо­дя­ щим со­бы­тиям. В треть­ей час­ти ав­тор пря­мо об­ра­щает­ся к чи­та­те­лю, тем са­ мым сок­ра­щая прост­ранст­вен­но-вре­мен­ную дис­тан­цию. На­зи­дая и обоб­щая, он зас­тав­ляет восп­ри­ни­мающе­го суб­ъек­та вс­ту­пить в своеоб­раз­ный диа­лог с ним и ос­мыс­лить опи­сы­ваемые яв­ле­ния, со­бы­тия. Та­кое пост­рое­ние произ­ве­де­ния, во-пер­вых, спо­со­бс­твует бо­ лее пол­но­му раск­ры­тию ав­то­рс­кой идеи о пре­хо­дя­щем ха­рак­те­ре все­го су­ще­го, о зна­чи­мос­ти об­ще­че­ло­ве­чес­ких цен­нос­тей; вовто­рых, поз­во­ляет уси­лить воз­дейст­вие на чи­та­те­ля; в-треть­их, по­мо­гает пос­тичь суть дея­ний Ис­кан­де­ра, его роль в ис­то­ри­чес­ кой и об­ще­ст­вен­ной жиз­ни ан­тич­ных го­су­да­рс­тв. В поэме под­ни­мают­ся те­мы жиз­ни и смер­ти, сла­вы и веч­нос­ ти. Об­ра­ще­ние к ним пи­са­те­ля обус­лов­ли­вает­ся его ст­рем­ле­нием пос­тичь за­ко­ны бы­тия. Смер­ть про­ти­во­пос­тав­ляет­ся жиз­ни. Она, с од­ной сто­ро­ны, под­чер­ки­вает ко­неч­ность бы­тия лю­дей, ог­ра­ни­чен­ность их част­ ных хро­но­то­пов; с дру­гой – выс­ту­пает спа­се­нием от ст­ра­да­ний и ли­ше­ний. «Бе­зу­ме­ли лю­ди и, жиз­нью то­мясь, Лишь смер­ти мо­ли­ли, судь­бе по­ко­рясь» /2, с. 253/.

Смер­ть в по­ни­ма­нии ав­то­ра уно­сит че­ло­ве­ка в иное из­ме­ре­ ние, где сла­ва, бо­га­тс­тва, лес­ть не имеют ни­ка­ко­го зна­че­ния, ибо вре­мя там бес­ко­неч­но, а прост­ранс­тво безг­ра­нич­но. Жиз­нь предс­тает в поэме как ми­мо­лет­ная и ско­ро­теч­ная. Ибо бы­тие че­ло­ве­ка про­те­кает в чет­ких вре­мен­ных рам­ках и в конк­ рет­ных прост­ранст­вен­ных гра­ни­цах. «Жиз­нь крат­ка, – го­во­рит ав­тор, – по­ма­нит, – и уже уш­ла /2, с. 257/. Сла­ва, сог­лас­но кон­цеп­ции пи­са­те­ля, но­сит ил­лю­зор­ный ха­ рак­тер. Она по­доб­на ми­ра­жу. «Ты стя­жаешь се­бе пох­ва­лы глуп­цов, Ок­ру­жаешь се­бя ты тол­пою льсте­цов. Но на шаг ото­шел – и ос­меян ты, – "Вот, ска­жут, бес­чест­ный, и сро­ду та­ков!"» /2, с. 257/.

180

Ка­те­го­рия сла­вы не­раз­рыв­но свя­за­на с ка­те­го­рией прост­ранс­ тва. Ибо она раз­но­сит­ся по все­му ми­ру, о чем сви­де­тель­ст­вует опи­са­ние по­хо­дов Ис­кан­де­ра: «По­бе­ды его разг­ла­ша­ли гон­цы, Его сла­ва ле­те­ла во все кон­цы» /2, с. 253/.

Сла­ва ок­ру­жает че­ло­ве­ка, вы­зы­вая в нем ощу­ще­ние собст­ вен­но­го ве­ли­чия. Под ее воз­дейст­вием ме­няет­ся прост­ранст­вен­ но-вре­мен­ная по­зи­ция лю­дей. Они как бы на­чи­нают воз­вы­шать­ся над ос­таль­ны­ми. Од­на­ко, по мне­нию ав­то­ра, это все­го лишь ил­лю­зия. Сла­ ва че­ло­ве­ка, с од­ной сто­ро­ны, мерк­нет пе­ред ли­цом смер­ти, с дру­гой – она но­сит от­но­си­тель­ный, суб­ъек­тив­ный ха­рак­тер. Бо­лее то­го, сла­ва су­жает гра­ни­цы ин­ди­ви­ду­ально­го вре­ме­нипрост­ранс­тва че­ло­ве­ка. За­мы­каясь на ней, лю­ди пе­рес­т ают по­ ни­мать под­лин­ную суть ве­щей, объек­тив­но оце­ни­вать реаль­ нос­ть, ощу­щать мно­гог­ран­нос­ть бы­тия. Подт­верж­де­ние то­му – не­по­ни­ма­ние Ис­кан­де­ром си­ту­ации с бро­шен­ной ему глаз­ нич­ной кос­тью. Сла­ва про­ти­во­пос­тав­ляет­ся в поэме ка­те­го­рии веч­нос­ти. Соот­но­ся дан­ные по­ня­тия, ав­тор еще раз под­чер­ки­вает от­но­си­ тель­ность, ус­лов­ность бы­тия лю­дей, их уст­рем­ле­ний к ма­те­ри­ аль­ным бла­гам. Ка­те­го­рия веч­нос­ти пе­реп­ле­тает­ся в произ­ве­де­нии с ду­хов­ ным на­ча­лом. Сог­лас­но кон­цеп­ции пи­са­те­ля, под­лин­ное ве­ли­чие че­ло­ве­ка зак­лю­чает­ся в чис­то­те его по­мыс­лов, бла­го­ро­дс­тве дея­ ний, нравст­вен­нос­ти, муд­рос­ти. «Ес­ли есть в те­бе свет – го­во­рит ав­тор, об­ра­щаясь к чи­та­те­лю, – он бу­дет све­тить» /2, с. 257/. В поэме изоб­ра­жают­ся две мо­де­ли бы­тия лю­дей – го­ри­зон­ тальная и вер­ти­кальная. Пер­вая от­ра­жает жиз­нь Ис­кан­де­ра. Ох­ ва­чен­ный же­ла­нием сла­вы, ве­дя за­воева­тель­ные по­хо­ды с целью рас­ши­ре­ния своих вла­де­ний, он дви­жет­ся по го­ри­зон­та­ли. Вто­рая мо­дель бы­тия опи­сы­вает­ся муд­ре­цом и ав­то­ром в фи­на­ле произ­ ве­де­ния. Она пред­по­ла­гает дви­же­ние че­ло­ве­ка ввысь, к Бо­гу, к ми­ру гар­мо­нии. Жи­ву­щий по вер­ти­ка­ли преис­пол­нен нравст­вен­ но­го ве­ли­чия и сле­дует под­лин­ным цен­нос­тям бы­тия. Соот­ве­тст­вен­но в произ­ве­де­нии про­ти­во­пос­тав­ляют­ся зем­ ной и не­бес­ный ми­ры. Гра­ни­цей меж­ду ни­ми выс­ту­пает го­ра. 181

Сим­во­лич­но ее опи­са­ние. Пе­ред Ис­кан­де­ром го­ра предс­тает «гроз­ной» и «вы­со­кой». Это обус­лов­ли­вает­ся тем, что Ис­кан­дер, бу­ду­чи за­воева­те­лем, не дос­тоин пре­бы­ва­ния в не­бес­ном ми­ре. Своими кро­воп­ро­лит­ны­ми по­хо­да­ми, он по­гу­бил жиз­нь не­вин­ ных лю­дей, раз­ру­шил древ­ние го­ро­да и фак­ти­чес­ки ут­ра­тил ду­ хов­ные цен­нос­ти, за­был имя Бо­га. Глу­бо­кое зна­че­ние не­сет в се­бе об­раз зо­ло­тых во­рот. Они прег­ раж­дают путь в ущелье, в ко­то­рое ухо­дит жи­ви­тель­ный род­ник. Во­ро­та – это преж­де все­го «вра­та в не­бес­ный мир», «вра­та Бо­га». От­сю­да их не­ру­ши­мос­ть и бес­силье пе­ред ни­ми Ис­кан­де­ра. «Ис­кан­дер в во­ро­та уда­рил ру­кой – Да­ле­ко про­ка­тил­ся звон зо­ло­той. Же­лез­ная ст­ран­но не­меет ру­ка, – Во­ро­та стоят не­ру­ши­мой сте­ной. Ис­кан­дер, не знав­ший прег­рад ни­ког­да, Ис­кан­дер, в боях по­беж­дав­ший всег­да, Все­силь­ным до­се­ле счи­тав­ший се­бя, Бес­силье поз­нав­ший, впал в гнев от сты­да» /2, с. 254/.

Зо­ло­той цвет во­рот сим­во­ли­зи­рует бо­же­ст­вен­ный свет. Он свя­зан с об­ра­зом солн­ца. Бо­лее то­го, в ан­тич­ной куль­ту­ре зо­ло­той цвет воп­ло­щает бесс­мер­тие. Он выс­ту­пает сим­во­лом ра­циональ­ ности мыш­ле­ния. Имен­но поэто­му ру­ка Ис­кан­де­ра не­меет при уда­ре в во­ро­та. Тем са­мым ав­тор под­чер­ки­вает не­ра­зум­ность дея­ ний ца­ря, ог­ра­ни­чен­ность его бы­тия и все­це­лую при­над­леж­нос­ть зем­но­му, ма­те­ри­ально­му и пре­хо­дя­ще­му ми­ру. Мно­гоз­нач­нос­тью ха­рак­те­ри­зует­ся об­раз род­ни­ка. Он, вопер­вых, выс­ту­пает ис­точ­ни­ком жиз­ни; во-вто­рых, воп­ло­щает со­ бой свет­лое, чис­тое на­ча­ло («Ос­ве­жи­ла ус­та и ду­шу ст­руя» /2, с. 253/); в-треть­их, свя­зан с бо­же­ст­вен­ным ми­ром, на что ука­зы­ вают его ис­то­ки и це­ли­тель­ные свой­ст­ва. Ин­те­рес­но соот­не­се­ние об­ра­за род­ни­ка с об­ра­зом звез­ды: «Об­нял Ис­кан­дер шею дру­га-ко­ня, – Под­нял­ся, вд­руг ви­дит: блес­тит луч звез­ды. Он идет на луч, но, вза­мен ог­ня, Там ст­руит­ся ру­чей, прох­ла­дой ма­ня» /2, с. 253/.

182

Дан­ное срав­не­ние под­чер­ки­вает связь род­ни­ка с не­бес­ным ми­ром. Оно по­ка­зы­вает ве­ли­чие бо­же­ст­вен­но­го ми­ра, жи­ви­тель­ ную си­лу прек­рас­но­го и свет­ло­го на­чал. Сим­во­ли­чен уход Ис­кан­де­ра в сто­ро­ну за­ка­та. Пос­ле раз­го­во­ ра с муд­ре­цом и осоз­на­ния нич­тож­нос­ти своих дея­ний по срав­не­ нию с веч­ным, он по­во­ра­чи­вает на за­пад. Тем са­мым ав­тор по­ка­ зы­вает, что Ис­кан­дер пос­ти­гает ко­неч­ность своей жиз­ни, ог­ра­ни­ чен­ность хро­но­то­па своего бы­тия. Неод­ноз­нач­нос­тью ха­рак­те­ри­зует­ся мир поэмы «Мас­гуд». Ее со­бы­тия раз­во­ра­чи­вают­ся в го­ро­де Баг­да­де во вре­ме­на прав­ле­ния из­ве­ст­но­го ха­ли­фа Га­ру­на-аль-Ра­ши­да. Дей­ст­вие произ­ве­де­ния из­ла­гает­ся с точ­ки зре­ния ав­то­ра. От­ сю­да на­ли­чие ком­мен­та­риев к об­ра­зам ге­роев, их пос­туп­кам и проис­хо­дя­щим со­бы­тиям. По от­но­ше­нию к изоб­ра­жаемо­му ав­тор выс­ту­пает сто­рон­ним наб­лю­да­те­лем. Он по­ве­ст­вует о со­бы­тиях ск­возь приз­му бу­ду­ ще­го вре­ме­ни. Ин­ди­ви­ду­аль­ный хро­но­топ ав­то­ра не сов­па­дает с хро­но­то­па­ми ге­роев. По­ве­ст­во­ва­ние произ­ве­де­ния про­ни­за­но реп­ли­ка­ми участ­ни­ ков опи­сы­ваемо­го дей­ст­вия. На их уров­не проис­хо­дит пе­ре­се­че­ние ин­ди­ви­ду­аль­ных вре­мен и прост­ранс­тв ав­то­ра и ге­роев. Бо­лее то­ го, они спо­со­бс­твуют сб­ли­же­нию хро­но­то­пов прош­ло­го и бу­ду­ще­ го, соз­да­вая впе­чат­ле­ние, что диа­лог Мас­гу­да и Кы­ды­ра раз­ви­вает­ ся в нас­тоя­щем. Это­му спо­со­бс­твует так­же ис­поль­зо­ва­ние гла­го­лов со зна­че­нием про­дол­жи­тель­ности, не­за­вер­шен­нос­ти дей­ст­вия, его осу­ще­ст­вле­ния в гря­ду­щем. При­мер то­му – сло­ва Кы­ды­ра: «Эй, джи­гит, я в боль­шом пред то­бой дол­гу! Но от пла­ты по­силь­ной не убе­гу. Дос­тоянье мое, мою жиз­нь ты спас – Отп­ла­чу я те­бе, джи­гит, чем смо­гу» /2, с. 258/.

Поэма сос­тоит из двух час­тей, ко­то­рые чет­ко обоз­на­чают­ся ав­ то­ром. Пер­вая пос­вя­ще­на вс­тре­че Мас­гу­да и Кы­ды­ра. Во вто­рой час­ти по­ве­ст­вует­ся о дея­ниях глав­но­го ге­роя, ког­да он ­стано­вит­ся ви­зи­рем. Она за­кан­чи­вает­ся нас­тав­ле­нием ав­то­ра. Обе час­ти произ­ве­де­ния свя­за­ны меж­ду со­бой и фак­ти­чес­ ки раск­ры­вают два про­ти­во­по­лож­ных пос­туп­ка глав­но­го ге­роя. В пер­вой по­ка­зы­вает­ся муд­рость Мас­гу­да, во вто­рой – глу­пос­ть. 183

Тем са­мым ав­тор про­во­дит мыс­ль о двой­ст­вен­нос­ти че­ло­ве­чес­ кой при­ро­ды, бы­тия, ми­ра. Поэма ст­роит­ся по прин­ци­пу про­ти­во­пос­тав­ле­ния. Оно прояв­ ляет­ся, во-пер­вых, на уров­не ге­роев произ­ве­де­ния (Мас­гуд и зло­ дей; ви­зирь, ха­лиф и тол­па обе­зу­мев­ших лю­дей). Во-вто­рых, про­ ти­во­пос­тав­ляют­ся та­кие ка­те­го­рии, как доб­ро и зло, ум и глу­пос­ть, лю­бовь и не­на­вис­ть. В-треть­их, в поэме соот­но­сят­ся ма­те­ри­альное бо­га­тс­тво и ду­хов­ное, веч­ное и пре­хо­дя­щее, свое и чу­жое. Про­ти­во­пос­тав­ле­ния под­чер­ки­вают дуа­лизм бы­тия лю­дей, на­ли­чие в нем раз­ных на­чал. Ин­те­ре­сен хро­но­топ глав­но­го ге­роя. Его прост­ранст­вен­новре­мен­ная по­зи­ция в про­цес­се раз­ви­тия дей­ст­вия ме­няет­ся. В пер­вой час­ти произ­ве­де­ния Мас­гуд в си­лу своей муд­рос­ти, бла­го­ ро­дс­тва со­вер­шен­но­го пос­туп­ка воз­вы­шает­ся над ок­ру­жающи­ми его людь­ми. Об этом сви­де­тель­ст­вует имя, ко­то­рое ему дают в на­ро­де. «Све­точ ми­ра» на­зы­вают Мас­гу­да. Во вто­рой час­ти хро­но­топ ге­роя пос­те­пен­но сли­вает­ся с хро­ но­то­па­ми обе­зу­мев­ших от дож­дя лю­дей. Ст­ре­мясь сох­ра­нить свою жиз­нь, Мас­гуд упо­доб­ляет­ся тол­пе. Он те­ряет свое нравст­ вен­ное и ду­хов­ное ве­ли­чие. Гра­ни­цы его част­но­го хро­но­то­па за­мы­кают­ся на лич­ных ин­те­ре­сах, тем са­мым ог­ра­ни­чи­вая его внут­рен­нее прост­ранс­тво и ли­шая его воз­мож­нос­ти ст­ре­мить­ся ввысь, в мир све­та, гар­мо­нии, муд­рос­ти. «"За ра­зум­ность хо­тят нас глуп­цы убить, – Так не луч­ше ль ума ли­шить­ся, чтоб жить? Ом­ра­чил­ся их ум от вол­шеб­ной во­ды, – При­дет­ся и нам ее, вид­но, ис­пить". И на­пол­ни­ли круж­ки во­дой дож­де­вой, И бе­зу­мие раз­де­ли­ли с тол­пой. Те­перь, ког­да ста­ли глуп­ца­ми они, Каж­дый сла­вил их муд­рость под крик и вой. К по­ща­де взы­вал, кто им смер­тью гро­зил, – И ха­лиф их прос­тил, и ви­зирь прос­тил. Так слу­чи­лось, что сб­род ли­шен­ных ума И ум­ных двоих рас­суд­ка ли­шил» /2, с. 263-264/.

На при­ме­ре судь­бы глав­но­го ге­роя ав­тор про­во­дит мыс­ль об от­но­си­тель­ности бы­тия. Бо­лее то­го, пос­ту­пок Мас­гу­да по­ка­зы­ вает за­ви­си­мос­ть че­ло­ве­ка от ок­ру­жаю­щих его лю­дей. 184

В поэме раск­ры­вает­ся идея ин­ди­ви­ду­аль­нос­ти пу­ти каж­до­го че­ло­ве­ка, уни­каль­ности его част­но­го хро­но­то­па. От­сю­да гра­да­ ция на «свое» и «чу­жое». Нас­тав­ляя чи­та­те­ля, ав­тор заяв­ляет о том, что всег­да нуж­но сле­до­вать зо­ву собст­вен­ной ду­ши, ра­зу­му и не ид­ти на по­во­ду у тол­пы. «Вот при­мер, как все­силь­на глу­пос­ть по­рой. Не пус­кай свой ум по до­ро­ге чу­жой. Не мно­го хо­ро­ше­го приоб­ре­тешь, Сле­по сле­дуя за бе­зум­ной тол­пой» /2, с. 264/.

Боль­шую роль в произ­ве­де­нии иг­рают сон, сак­ральные чис­ла. На уров­не ви­де­ния глав­но­го ге­роя проис­хо­дит его вс­тре­ча с Кы­ ды­ром, ко­то­рый раск­ры­вает бу­ду­щее, ожи­дающее Мас­гу­да. Тем са­мым сон выс­ту­пает осо­бым прост­ранст­вен­но-вре­мен­ным из­ме­ ре­нием, соеди­няющим нас­тоящее и гря­ду­щее. По­ве­ст­вуя о Мас­гу­де и Кы­ды­ре, ав­тор упо­ми­нает чис­ла «три», «семь». На их уров­не осу­ще­ст­вляет­ся связь зем­но­го и бо­же­ст­вен­ но­го ми­ров. Семь – чис­ло ду­хов­но­го со­вер­шенс­тва. Имен­но поэто­му спус­ тя не­де­лю бе­зум­ные, по сло­вам Кы­ды­ра, сно­ва ­станут здо­ро­вы­ми. Они прой­дут как бы путь ду­хов­но­го раз­ви­тия. Бо­лее то­го, чис­ло «семь» не­раз­рыв­но свя­за­но с об­ра­зом Мас­гу­да. В те­че­ние не­де­ли он дол­жен, прой­дя ис­пы­та­ние, дос­тичь ду­хов­но­го ве­ли­чия. Чис­ло «три» не­сет в се­бе зна­че­ние гар­мо­нии, за­вер­шен­нос­ти, це­ло­ст­нос­ти. В поэме оно так­же обоз­на­чает гра­ни, неотъем­ле­мые сос­тав­ляющие бы­тия лю­дей – ум, бо­га­тс­тво, лю­бовь. Зас­лу­жи­вает вни­ма­ния мес­то вс­тре­чи Мас­гу­да и Кы­ды­ра у древ­ней гроб­ни­цы, под оди­но­ким де­рев­цем. Дан­ные об­ра­зы зак­ лю­чают в се­бе сак­раль­ный смысл. На уров­не мес­та вс­тре­чи ге­ роев проис­хо­дит связь прош­ло­го и бу­ду­ще­го, веч­но­го и нас­тояще­ го. Имен­но поэто­му де­рев­це рас­тет пос­ре­ди пус­ты­ни воз­ле гроб­ ни­цы и ше­лес­тит над ней лист­вой. При­ме­ча­те­лен цвет пло­дов, рас­ту­щих на де­ре­ве: «Бе­лый, крас­ный и жел­тый – снег, кровь и мед» /2, с. 259/. По су­ти они вы­ра­жают со­вер­шен­но раз­ные, не свя­зан­ные меж­ду со­бой по­ня­тия. Од­на­ко в кон­текс­те поэмы единс­тво сне­га, кро­ви и ме­да оче­вид­но, что прояв­ляет­ся на уров­не ха­рак­те­рис­ти­ ки пло­дов. Опи­сы­вая их цвет, Кы­дыр го­во­рит Мас­гу­ду: 185

«Съешь ты бе­лый плод – бу­дешь всех ум­ней, Жел­тый съешь – бу­дешь пер­вым из бо­га­чей, Крас­ный съешь – с­ танешь всем ты жен­щи­нам мил. Все люб­ви бу­дут ис­кать твоей» /2, с. 259/.

Бе­лый цвет свя­зы­вает­ся в произ­ве­де­нии с умом и об­ра­зом сне­га. Это обус­лов­ли­вает­ся тем, что он воп­ло­щает со­бой чис­то­ту, вы­со­ту по­мыс­лов че­ло­ве­ка. Кро­ме то­го, об­раз сне­га сим­во­ли­зи­ рует хо­лод­ность, трез­вость рас­суд­ка, поз­во­ляющая че­ло­ве­ку при­ ни­мать пра­виль­ные ре­ше­ния. Жел­тый цвет ас­со­циирует­ся с бо­га­тст­вом и ме­дом. Это объяс­ няет­ся тем, что он свя­зан с зо­ло­том. Мед по­ка­зы­вает сла­дос­ть, ис­пы­ты­ваемую че­ло­ве­ком от ощу­ще­ния собст­вен­но­го бо­га­тс­тва. Крас­ный от­ра­жает лю­бовь жен­щин. Ав­тор свя­зы­вает дан­ный цвет с об­ра­зом кро­ви. Ибо крас­ный – сим­вол ст­рас­ти, ог­ня, от ко­ то­ро­го в че­ло­ве­ке все ки­пит. На уров­не диало­га Кы­ды­ра и Мас­гу­да проис­хо­дит разд­ви­же­ ние гра­ниц хро­но­то­па опи­сы­ваемых со­бы­тий до все­ле­нс­ких, об­ ще­че­ло­ве­чес­ких масш­та­бов. Объяс­няя свой вы­бор, глав­ный ге­ рой пос­тоян­но ссы­лает­ся на то, ка­кую роль сыг­рает съе­ден­ный плод в его судь­бе и в жиз­ни лю­дей. «Плод жел­тый по­том за­хо­те­лось мне съесть, Чтоб бо­га­тс­тва все­лен­ной всей приоб­рес­ть. – Но по­ду­мал: бо­га­че всех прос­лы­ву, А дей­ст­ви­тель­но ль это боль­шая чес­ть?» /2, с. 260/.

По­зи­ция ге­роя под­чер­ки­вает зна­чи­мос­ть со­вер­шае­мых че­ло­ ве­ком дея­ний, масш­таб­ность их пос­ледст­вий. В сло­вах Мас­гу­да зак­лю­че­на мыс­ль о единс­тве хро­но­то­пов лю­дей, свя­зи их ин­ди­ ви­ду­аль­ных вре­мен и прост­ранс­тв с хро­но­то­пом ок­ру­жающе­го ми­ра, Все­лен­ной. В произ­ве­де­нии про­во­дит­ся мыс­ль об ог­ра­ни­чен­нос­ти, замк­ ну­тос­ти бы­тия лю­дей. При этом в ка­че­ст­ве ее при­чи­ны выс­ту­пает двой­ст­вен­ность яв­ле­ний, ми­ра. Подт­верж­де­нием то­му яв­ляют­ся сло­ва Мас­гу­да: «Плод бе­лый спер­ва я по­ду­мал сор­вать, Что­бы ум­ных ум­ней, муд­рей муд­рых стать. Но бу­ду ль тог­да влас­те­ли­ном ума? Нет, ум с­ танет мною тог­да по­мы­кать» /2, с. 260/.

186

Сим­во­ли­чес­ким смыс­лом на­пол­нен вы­бор ге­роя произ­ве­де­ ния. Он бе­рет крас­ный плод. Мас­гуд вы­би­рает лю­бовь жен­щин, мо­ти­ви­руя тем, что это са­ мый дра­го­цен­ный дар. Ибо дан­ное чувс­тво спо­соб­но спас­ти и за­ щи­тить че­ло­ве­ка от вра­гов, по­мочь в труд­ные мо­мен­ты жиз­ни. «Бу­дет враг у ме­ня, не ли­шусь я сна: У вра­га есть мать, дочь, сест­ра, же­на, У же­ны его так­же най­дет­ся мать – Ока­жет зас­туп­ни­чест­во хоть од­на. ­ и один че­ло­век без ссор не жи­вет. н О ссо­ре тол­куешь с же­ной на­пе­ред. Ес­ли гне­вен муж, на же­ну по­ло­жись: Для гне­ва и зло­бы ле­ка­рс­тво най­дет…» /2, с. 261/.

На при­ме­ре вы­бо­ра Мас­гу­да ав­тор по­ка­зы­вает ве­ли­чие и си­лу люб­ви. По его мыс­ли, она спо­соб­но раз­ру­шать прост­ранст­вен­новре­мен­ные гра­ни­цы, раз­де­ляющие лю­дей. Сле­дует от­ме­тить об­раз пус­ты­ни. Как и в поэме «Ис­кан­дер», ге­рой, ока­зав­шись на ее тер­ри­то­рии, ос­мыс­ляет свою жиз­нь и при­ни­мает ре­ше­ние. В этом пла­не пус­ты­ня сим­во­ли­зи­рует мес­то раз­ду­мий че­ло­ве­ка. Ее без­люд­нос­ть, от­су­тс­твие рас­ти­тель­ности спо­со­бс­твуют пог­ру­же­нию ге­роев в се­бя, в свой внут­рен­ний мир. Та­ким об­ра­зом, от­ли­чи­тель­ны­ми осо­бен­нос­тя­ми хро­но­то­ па сти­хот­во­ре­ний и поэм Абая Ку­нан­баева яв­ляют­ся мно­го­мер­ ность, слож­ность. Гра­ни­цы прост­ранст­вен­но-вре­мен­но­го кон­ ти­нуума произ­ве­де­ний пос­тоян­но варь­ируют­ся. В сти­хот­во­ре­ ниях и поэ­мах А. Ку­нан­баева не­ред­ко наб­лю­дает­ся оп­по­зи­ция «верх – низ». Част­ные хро­но­то­пы ге­роев от­ли­чают­ся двой­ст­ вен­ностью и неод­ноз­нач­нос­тью. Ог­ром­ную роль иг­рают об­ра­зы юр­ты, ре­ки, ле­са, лу­ны, сте­пи, ко­ня. В сти­хот­во­ре­ниях и поэ­мах Абая изоб­ра­жают­ся раз­лич­ных ти­пы хро­но­то­пов и тем­по­раль­ ных рит­мов. Ли­те­ра­ту­ра 1. Абай. Сти­хи. Поэмы. Про­за. / Пе­ре­вод с ка­за­хс­ко­го. – Ал­ма­ты: Мек­теп, 2002. – 192 с. 2. Абай. Кни­га слов. Поэмы / Пе­ре­вод с ка­за­хс­ко­го. – Ал­ма­ты: Ел, 1993. – 272 с.

187

ҚОРЫ­ТЫН­ДЫ

Ж

а­һан­да­ну үде­рі­сі ке­зің­де­гі әлем­дік гу­ма­ни­тар­лық ғы­лым­дар үл­кен өз­ге­ріс­тер­ге ұшы­ра­ды. Көп жыл­ дар бойы қа­лып­тас­қан Ке­ңес­тік әде­биет­та­ну мек­ те­бінің ме­то­до­ло­гиясы ке­мел­ден­ген ақ­па­ра­тат­тық тех­но­ло­гиялар за­ма­нын­да ин­но­ва­циялық өз­ге­ріс­тер­ді қа­жет ету­де. Әде­биет­та­ну ғы­лы­мы ке­шен­ді зерт­теу әдіс­те­рі­не ойы­сып, пә­ на­ра­лық зерт­теу қа­жет­ті­лі­гі туын­дауда. «Абай­дың поэти­ка­лық әле­мі» зерт­теу мо­ног­ра­фиясы­ның зерт­теу әді­сі бо­лып қол­да­ныл­ ған дис­курс­тық поэти­ка, диа­лог­тық поэти­ка, хро­но­топ ка­те­го­ риясы көр­кем шы­ғар­ма­шы­лық­ты ке­шен­ді зерт­теу әді­сі­нің кө­рі­ні­ сі, пост­мо­дер­нис­тік, пост­ст­рук­ту­ра­лис­тік ба­ғыт­тың же­мі­сі. Зерт­ теу­ші­лер­дің қа­зір­гі әлем­дік әде­биет­та­ну ғы­лы­мын­да­ғы көш­бас­ шы әдіс­тер­ді қол­да­нуы, ис­лам­дық-шы­ғыс­тық та­ным­нан, ұлт­тық дәс­түр­лі діл­ден қол үзіп кет­ті де­ген сөз емес. «Шы­ғы­сым Ба­тыс, Ба­ты­сым Шы­ғыс бо­лып кет­ті»,- деп өз та­ным әле­мін­де Шы­ғыс­ тық са­на­мен қа­тар, Ба­тыс­тық фи­ло­со­фияға, әде­биет пен мә­де­ ниет әле­мі­не ден­деп бой ұр­ған ха­кім Абай са­лып кет­кен Адам­ зат­тық биік­тік дең­гейі­нен, Әлем­дік ой-са­на ме­же­сі­нен тал­дау­ға та­лап­та­ныл­ды. Ұлт­тық ақыл-ой, ғы­лым, әде­биет пен мә­де­ниет шең­бе­рін­де әлем­мен жа­һан­да­су­дың бас­тау­ын­да тұр­ған Абай Құ­ нан­байұлы шы­ғар­ма­шы­лы­ғы қа­зір­гі қа­зақ ақыл-ой ғы­лым­да­ры мен әде­биет­та­нуы­ның қо­ғам­ды ал­ға бас­тайт­ын ин­но­ва­ция, ин­ тег­ра­ция жо­лы­на же­тек­тейді. Нар­ра­та­тив­ті поэти­ка тұр­ғы­сы­нан Абай ли­ри­ка­ла­ры Қа­зақ­стан әде­биет­та­ну ғы­лы­мын­да аз зерт­тел­ ген­ді­гі­не мо­ног­ра­фия ав­тор­ла­ры на­зар аударт­қы­сы ке­ле­ді. Ха­кім Абай тұл­ға­сы дін­нің не ұлт­тың шең­бе­рін­де ға­на қа­ рас­ты­рыл­майды. Ол – әлем­дік, адам­зат­тық ғұ­ла­ма ой­шыл. Абай­ дың әлем­дік дең­гейде­гі ой­шыл екен­ді­гін дү­ниежү­зі ха­лық­та­ры­на әлем­дік ық­пал­дас­тық, жал­пыа­дам­зат­тық құн­ды­лық­тар, гу­ма­низм трен­дін­де бү­гін­гі күн­нің бе­ле­сін­де та­ны­ту­ға күш са­лу қа­жет­ті­ лі­гі туын­дап отыр. Мо­ног­ра­фия ав­тор­ла­ры бо­ла­шақ зерт­теу­лер­ді ха­лы­қа­ра­лық ауди­то­риялар­да ке­ңі­нен та­рал­ған со­ны зерт­теу ме­ то­до­ло­гияла­ры ар­қы­лы қол­ға алып, да­на Абай­дың шы­ғар­ма­шы­ лы­ғын өр­ке­ниет­тер сұх­бат­тас­ты­ғы мен жал­пыа­дам­зат­тық құн­ды­ лық­тар биігі­нен, тө­зім­ді­лік фи­ло­со­фиясы тұр­ғы­сы­нан са­ра­лауды жос­пар­лап отыр­ға­нын жет­кіз­гі­міз ке­ле­ді. 188

МАЗ­МҰНЫ Кі­ріс­пе ..................................................................................................... 3 Пре­дис­ло­вие (Кен­же­ға­раев Н.Ж.)........................................................7 1-тарау. АБАЙ ӨЛЕҢ­ДЕРІ­НІҢ ДИС­КУРС­ТЫҚ ТАБИҒАТЫ (Кен­же­ға­раев Н.Ж.)........................................ 9 1.1. Дис­курс жә­не диа­лог, әде­би дис­курс пен көр­кем мә­тін ұғым­да­ры­ның ара­қа­ты­на­сы................................................ 9 1.2. Абай ли­ри­ка­сын­да­ғы дис­курс түр­ле­рі...............................21 1.3. Абай ли­ри­ка­сын­да­ғы фи­ло­со­фия­лық дис­курс.................. 57 2-тарау. КАТЕГОРИЯ ХРОНОТОПА В ПОЭЗИИ ­ АБАЯ КУ­НАН­БАЕВА (Те­мір­бо­лат А.Б.)..........................................108 Қо­ры­тын­ды (Кен­же­ға­раев Н.Ж.).......................................................... 188

189

Ғылыми басылым

Те­мір­бо­лат Алуа Берікбайқызы Кен­же­ға­раев Ноябрь Жанатұлы АБАЙДЫҢ ПОЭТИКАЛЫҚ ӘЛЕМІ ПОЭТИЧЕСКИЙ МИР АБАЯ Стереотиптік басылым Шығарушы редакторлары А. Иманғалиева, Г. Бекбердиева Компьютерде беттеген Г. Шаккозова Мұқабасын безендірген А. Қалиева Мұқабаны безендіруде қолданылған сайт www.tr-kazakhstan.kz

ИБ­№8462­

Басуға 05.08.2020 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Көлемі 11,8 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс. Тапсырыс №2299. Таралымы 50 дана. Бағасы келісімді. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспа үйі. 050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспа үйі баспаханасында басылды.