Алтн шорад даргддго 5753900712, 4702260201

Citation preview

БАДМИН АЛЕКСЕЙ

АЛТН ШОРАД ДАРГДДГО РОМАН

Элст Хальмг дегтр һарһач 1990

ЗЕТКР ИРХЛӘ

Өрүн тавн часла дневальн салдс Борин Адучиг серүлв. Һурвн сарин туршарт иим эрт босад дасчксн Адуч адһҗ, модн нарин хойрдгч давхрас һәрәдҗ дорагшан буув. Дасчксн салдст түргәр хувцан өмсхд күнд биш, зуг һанцхн Адучиг зовадг уршгнь — шаһаһаснь авн өвдг күртл көл цуглдг хойр метр кенчр. Хойр көлин шилвиг таг кеҗ цуглад иртл, кесг цаг болдмн. Аш сүүлднь Адуч нар деерәсн бор өрмгән татҗ авад өмсҗ, бүсән чаңһав. Дәкәд дер дорасн газетд цуглата хойр зун грамм өдмг авч барун хавтхдан дүрв. Адучин адһдг учрнь иим бәәсмн. Сталинградын дорд захд бәәдг Красноармейск балһснас арвн хойр дуунад, Иҗл һолын барун көвәднь Татьяновк гидг сәәхн нертә селән бәәсмн. Терүнә дорд бийднь шпалзавод билә. Адучин церглҗәсн 24-гч эдгәллһнә онц батальон тер селәнә зах болн шпалзавод хойрин хоорнд бәәсн зурһан ик модн баракд бәәршлҗәсмн. Дөчн һурвдгч җилин эклцәр тууҗд оргч Сталинградск диилвр төгсснә хөөн эн эргнд бәәсн дәәнә госпитальмуд шавта улсар дүүрәд, шинәс фронтд шавтҗ ирсн улс орулҗ эмндг зә уга болхла, шавнь эдгхдән өөрдсн, зуг хәрү фронтур йовулхас невчк эрт болҗасн салдсмуд бәәлһҗ, күцц эмнҗ, көл деернь тәвәд, хәрү фронтур йовулхин төлә бүрдәсн батальон, эс гиҗ 24-гч ОБВ (отдельный батальон выздоравливающих) гиҗ, терүнә командир капитан Королев Адучд нааран ирхднь келлә. Сталинградын нег госпитальд эмнүләд, доһлдг болвчн, тайг угаһар йовдг дасҗасн Адучиг 1943 җилин август сарин эклцәр нааран илгәсмн. Адучиг ирснә хөөн батальон Красноармейск балһснд бәәршҗәлә, дәкәд тер җилин октябрь сарин эклцәр Татьяновк селәнүр нүүлһсмн. Тер бар сарин чилгчәр киитн өрүн барң-бүрңлә Адуч хойр дуунад бәәсн шпалзаводур адһв. Тендәс тавн час һучн минутла бәәрн һазра

3

балһсн дунд йовдг поездт эн күрч суухар адһҗ йовна. Дигтә цагларн, дотрнь цөөкн күн суусн, зурһан вагон чирсн поезд Сталинград темцҗ көндрәд һарв. Дарук Красноармейск станц деер поезд зогсхла, Адуч һанцхарн суусн вагонд нег сәрсн даальң үүрсн, хальмгар уйсн бор өрмгтә өвгн орҗ ирәд, терүнәс невчк уралан, дөрвн стул һатц суув. Өөрхн бәәсн Хальмгин БаһДөрвдәс эн балһсна базрур тасрхан уга хальмгуд ирдг билә. Тер уршгас Адуч вагонд орҗ ирсн хальмг өвг үзн, эсвго соньмссн уга, нам таньдг күн болх гиҗ сансмн биш. Зуг өмн суусн өвгн хоолан ясҗ ханяһад, хавтхасн һанз һарһад, цәкүрәр цокад, терүндән һал орулхлань, Адуч терүг таняд, байрлҗ өөрнь ирв. — Бемб, мендвта. Иим өрлә альдаран одхар йовхмта,— гиҗ Адуч келв. — А, Адуч, дууһарчинь таньв, чирәчнь мини нүднд сән үзгдхш, — гиҗ, Бемб өвгн өөрән терүнд суух зә һарһҗ өгв. — Я, яһлав! Долан хонг хооран мөрн тергәр Бекетовкур колхозин кергәр ирләв, зуг ирсн мөрндм паспорт уга гиһәд, энд бәрәд авчкла. Ода хәрәд паспортынь авад ирҗ йовсм эн. Зуг тер мөрим җаңһр угаһар хәрү өгхинь болх гиҗ зальврҗ йовнав,— гиҗ Бемб келв. Бемб җир күрсн наста. Адучин эклә хамдан нег хотнд бәәдг, селәндән тоомсрта деерән, колхозин парвляна член. Адуч бас бийиннь тускар келҗ өгв. Эн хавр Миус гидг һолын деер болсн дәәнд көлдән күнд шав авад, Ростов балһсна госпитальд эмнүлҗәһәд, нааран Сталинград болн Красноармейск хойрин хоорнд бәәсн госпитальд эмнүләд, август сарин эклцәр нааран, эн Татьяновкд бәәх 24-гч ОБВ-д ирсән келв. — Чини аакчнь нанд көлг өгсн болхла, дахҗ ирхәр седлә. Зуг нанд колхоз көлг өгсн уга. Йовдсн тергн деер Баһ-Дөрвд күртл, тендәс йовһар һарад, асхн Цаца селәнд нег орс нәәҗдән хонад, өрүнә нааран терүгәр күргүлҗ ирүв,— өвгн келчкәд, шуукрад:— Зуг нег му зәңг соңсув,— гиһәд, саак һанздан тәмк нерәд, һал орулв. «Эн ик дән болҗах цагт хальмг теегт биш, бүкл орн-нутгт түрү-зүдү, зовлң эдлҗәхнь бәәнә. Альд чигн өлн-өнчн улс дала. Тииклә сән зәңгәс му зәңгнь олн болх зөвтә. Зуг Бемб өвгн оңдан улсла әдл сахньҗ болх-болшго үг келх күн биш. Юн му зәңг эн келхәр бәәдг болхв?»— гиҗ Адуч дотран ухалв.

4

— Эн Цаца селәнд бәәдг эврәннь нег нәәҗдән өцклдүр ирҗ хонлав. Тер нег зеткртә зәңг нанд келв...— гиһәд, өвгн саналдв. — Нам харһснчнь сән болв. Нань кенлә терүг селвлцхв? Орн деер кевтсн өвгнәс сурхар, орчлң эргсн көвүнәс сур гидмн. Тер мини нәәҗ орс Явана көвүнь офицер церглдг, мана хальмг теегүр дала салдста йовҗ одв гинә. Тер церг нег чигн хальмг үлдәлго, гемтә гем угаһинь цугтнь Сиврүр нүүлһхмҗ. Зуг кезә нүүлһх болзгинь тер эс медҗ. Тегәд Яван намаг бәргдсн мөрән көөлдлго, торл уга эндәс хәр, эс гиҗ эмгнәсн хаһцхҗ гиҗ келв. Җигтә зәңг болхв тер?— гиҗ өвгн алмацв. — Худл зәңг болх тертн,— гиҗ Адуч келв,— нүүлтә нүл угаһинь йилһлго бүкл келн-әмт нүүлһдг йосн альд бәәх билә? Бидн тиигтлән капиталистическ орн-нутгт, даҗрлһна мухлаллһнд бәәхш! — Хәәмнь, би бас тиигҗ Яванд келүв. Зуг тер соңсхвр үнн гиһәд, нәәҗм залаһан таслад бәәнә: «Би эврән чамур одҗ бийән белд гиҗ келхәр седхлә, мини көвүн хәрү цокад йовулсн уга. Эврән үүллә харһсн деерән намаг цааҗла харһулхч гиҗ, көвүм келв. Мини көвүн ик генералын адъютант болҗ церглҗәнә. Мини: көвүнә ахлач генерал Москваһас тиим заквр авч ирҗ, хөрн дөрвн часин дунд хальмг улс кевтнь нүүлһтхә гиҗ». Генералын авн ирсн цаас Явана көвүн эврәннь нүдәрн үзҗ,— гиҗ Бемб келв. — Та эврән ухалтн, Бемб. Тана хойр көвүн эн дәәнд орлцҗ, төрскнә төлә әмнәсн хөөһвш, һурвдгч көвүнтн Басң—ода бийнь дәәллдә йовна. Тегәд таниг эмгтәһинь ямаран гем һарһснд нүүлһхмби? Би бас дәәнд орлцҗ шавтад һарув. Яһснднь мини һанцхн экиг шоодврла харһулҗ нүүлһхмби? Сталин тиим эвго йовдл һарһсн күүг амрах болһнта?— гиҗ Адуч өвгиг аадрулв. — Терчнь үнн үг. Зуг мини нәәҗ Яван болх болшго үг келдг күн биш,— гиҗ Бемб келв.— А, хәәрхн, яһҗ медхв? Иткх дурн нанд чигн күрчәхш. Зуг...— гиһәд, өвгн саналдв. Бемб худл үг келшгоһинь Адуч меднә. «Терүнә нәәҗ Яван чигн юн учрас худл келх билә? Болв көвүнднь генералнь наадлад, чигн келсн болх... Бүкл келн-улс нүүлһх йос кен һарһх билә? Дәкәд юн учрас нүүлһҗәхмби?»— гисн ухан Адучин толһад орҗ йовна. — А, келхән мартҗаҗв, аакчнь сән бәәнә, зуг үвл зудта болхла, үкртнь өвсн күрхн уга гиҗ әәҗәләвидн, зуг одахн Утнурас көвүн күүкн хойр нег тергн өвс авч ирәд, овалҗ өгчкәд, хәрҗ одв, — гив. Адучин чирәнь минчиһәд улав.

5

«Эх, Надя, Надя! Өцклдүр ирсн бичгтән Надя аакурчнь одҗ мендинь медүв гиҗ. Өвс күргҗ өгснә тускар бичсмн уга. Яһад эс бичсн болхви?— гиҗ Адуч санад.— Хаҗудк көвүнь кен болхви? Утнурт эднә элгн-садн уга». — Ода юн көвүн күүкн хойр болхв гиһәд, аакасчнь сурхла, чамла сурһуль сурчасн күүкн ахтаһан өвс авч ирсн болҗ һарв. Көөрк, ут наста болг. Цаһан саната күүкн болад, белвсн эмгнд, дөң болҗ йовхгов,— гиҗ Бемб келв. Надя күүктә хамдан тавдгч классас авн арвдгч күртл Адуч сурад, нәәмдгч классас авн иньгллә. Арвдгч класс төгсәҗәһәд, нег институтд хамдан орад, хөөннь ханьцх болҗ амн үгән авлцла.. Зуг дән экләд, Адучиг дәәнд авад, тедн бооцаһан күцәҗ чадсн уга. Дәәнә уршгар эднә хаалһ салдг болв чигн, эднә халун цог хоорндан авлдсн бичгсәр дамҗад, зүрксинь бүләдхҗ, седклинь улм үүмүлдг билә. Энҗл така сард Красноармейск Сарепт хойрин хоорнд бәәсн госпитальд Адуч шаван эмнүлҗәхд Надя гиичлҗ ирәд, һурвн хонгтан өөрнь бәәһәд, өдр болһн харһлцдг билә. Дәәнә дәрвкҗәх һалднь орад һарч ирсн Адучд терүнәс даву байр уга бәәсмн. Эн һурвн хонгин туршарт, кедү түрү-зовлң өмнк хаалһднь харһхинь медә бәәсн бийнь, эн хойрин урдк бооцан улм батрҗ эднд омг өгв. — Үвл энҗл гиигн болҗана,— гиҗ өвгн тер хоорнд келҗәнә, — нам ода бийнь цасн орад уга. Тер күүкнә авч ирсн өвсн тана үкрт, ямаран зудта үвл цааранднь болвчн, күрх. Санаһан бичә зов. Кемр үвл ут болҗ гий, үкрән хулснд орулад, асрҗ хавртан һархвидн. Поезд дарук станц Сарептд ирҗ зогсв. Эн хойрин суусн вагон улан тоосхар кесн нег давхр вокзал тус ирҗ зогсв. Вокзалын эрстнь утдан һазрас авн терүнә ора күртл, өргндән һурвн метр шаху көшүн цаһан кенчрт зурчксн Сталинә зург модн рамкд татад хадчксн бәәнә. — Акад юмби? Өцклдүр уга билә,— гиҗ Адуч келн, зургин дорнь ик хар үзгәр бичсн үгмүд умшв: «Вдохновителю н организатору всех наших побед — Сталину — Слава!» — А, эндр Сталинә һарсн өдр, 1943 җилин бар сарин хөрн негдгч өдр. Мартҗаҗв,— гиҗ Адуч байрлв. — Кедү курсмби эн Сталинтн?—гиҗ өвгн харань тасрад ирсн нүдән бүрлзүлҗ, шил һатцас зург хәләв. — Ода җирн дөрв күрвә,— гиҗ Адуч келв.

6

— Нанас хойрхн насн ах бәәҗ,— гиһәд Бемб келчкәд,— ут наста болтха!—гиһәд, терүг йөрәв. Сталинә зург үзснә хөөн өвгнә келсн му зәңг эврәннь чинрән гееһәд, Адучин седкл омгшаҗ: «Эн күн әмд бәәсн хөөн мана хальмг улст тиим юм үзүлхмн уга»— гиҗ тер дотран санв. Зуг ода долахн хонг давад, ямаран ик зеткр эднә келн-әмтнд үзгдхинь җир күрсн Бембд болн хөр күрсн Адучд меддг арһ уга. Мусхлзҗ инәҗәх нүдәрн: мини үрн-садн гиҗ орн-нутгин улсиг хәләҗәх бәәдлтә эн хар сахлта «аав» болн «воҗдь» тиим орчлңд урднь үзгдәд уга, хар саната йовдл һарһна гиҗ эн хойрин биш, кенә чигн седклд тиигхд оршго бәәсмн. — Поезд Бекетовк станцур өөрдҗ йовна, Бемб, бийән белдтн, би цааранднь негдгч Сталинград күртл йовхув,— гиҗ Адуч келв. — Мини белдвр удан болшго,— гиһәд, Бемб инәмсглв.— Гертән күрәд, аакдчнь менд келсүв. Сәәнәр шаван эдгәҗ, менд тиньгр гертән ирх бол,— гиҗ Бемб хаҗудан бәәсн даальңган шүүрч авв. Поездин гүүлһн тогтнад, станц өөрдҗ йовна. — Чамла күүндснә хөөн седклм невчк тогтнв. Явана көвүнд тер му зәңгиг күн наадлад чигн келсн болх гиҗ саннав. Зуг Ханата, Баһ-Дөрвд селәдәр кесг салдсмуд ирчксн бәәнә, дәкәд деерәснь парусар бүрксн, дотрнь ацан уга һуч һар машид зууран үзүв,— гиҗ өвгн келв.— Не, менд бә, Адуч. Би эндр бәрәнәс мөрән авад, Цаца селәнд эврәннь нәәҗинд хонад, маңһдур асхн гертән күрхв,— гиҗ Бемб немв. — Бичә санаһан зовтн,— гиҗ Адуч келв.— Манахст менд келтн. Шин җилин хөөн командир нанд арвн хонгар сулдхвр өгх болла гиһәд аакд келчктн. Тер машидәр төр бичә кетн. Тедн дәәнә хөөн амрлһнд һарчах салдсмуд болх. Ода манла әдл госпитальд эмнүләд һарсн салдсмуд цуглулад, тиигән авч йовхар ирсн машид болх,— гиҗ тер үнн седкләсн өвгнд келв. Өвгн буусна хөөн Адучин суусн поезд цааранднь йовв... *** 1943 җил чилҗ йовна. Сталинград деер болсн ик дән төгсәд, җил чигә цаг болҗ йовна. Болв Сталинградт урдк кевтән овалһата тоосхин тасрхас, нурҗ одсн гермүд, нам заагурнь күн йовдг мөр уга. Бемб өвгн тер өдртән хәрх биш, бүкл дөрвн хонгин туршарт Бекетовкин милицнр эргәд, бәргдсн мөрән хәрү авхар седв. Зуг терүнә мөрнь Сталгрэс-ин өөр

7

тер хамхрха чолун-тоосх цеврлҗәх кесг көлгүд болн машид дунд бәәх болҗ һарв. Милицин начальникәс мөриг эзнднь өгтхә гиһәд цаас авч ирсн бийнь, тенд көдлҗәх улс өвгнә зовлң медҗ, терүнә үгд орҗ мөринь өгчәхн уга. Арһан барсн өвгн иләр болн йосар эс болхла, эврәннь мөрән хулхалҗ авхар шиидв. Дөрвдгч хонгтан мөрәр тоосхин хамрха зөөҗәсн улс асхн шидр амрхар, нег бийдкнь нурҗ одсн, урднь гараж бәәсн утулң хашад мөрдән орулад, өвс өгсинь нуувчинәр гетҗәсн Бемб, тедниг хәрсн хөөн хар делтә бор мөрән арһул көтләд һарв. Хойр квартал давҗ һарчкад, мөрән зәәдңгәр унҗ авад, герән темцәд, терүгән хатрулв. Зууран Бекетовкар дәврҗ тергән авсн уга. Ардаснь көөлдҗ ирх гиһәд тер әәв: тергнәс мөрнь дота гиҗ өвгн шиидв. Бар сарин хөрн зурһан асхн әрә гиҗ гертән ирв. Кемр нааран һархд Баһ-Дөрвд болн Ханата хойрт цергә машид бәәсн болхла, ода хотн болһнд тавад-зурһад парусар бүркәтә цергә машид болн улан погонта салдсмуд бәәнә. «О, хәәрхн! Одак Явана келсн үг үнн болхий? Кемр амрлһнд ирсн салдсмуд болхла, хотн болһнас ю хәәҗәхмби эдн? Ямаран килнц һарһснд маниг иим ик цааҗла харһулхар бәәхмби?»—гиҗ, дотран зальврн йовҗ, хотна улс унтҗ одсн хөөн, эврәннь герин өөр ирҗ тер буув. Җир күрсн наста өвгнд зу һар дууна һазрт зәәдң мөрәр йовна гидг күчр юмн. Мөрнәсн әрә гиҗ бууһад, хашадан орулад уйчкн, өвгн герин эрсиг түшн орҗ ирв. — Я-а, дәрке, яһвта? Гемнҗ одвта?— гиһәд, үүд тәәлҗ өгсн эццн хар эмгнь Болха терүг үзн әәв. — Гемнснәс дор,— гиҗ, өвгн сөгдһлзҗ доһлн, барун эрст бәәсн оран темцв. — Дала церг ирсиг үзвта, өвгн?— гиҗ Болха сурв.— Дән хәрү ирҗ йовдг болхий, немшнр ик холд көөгдлә гисн худл болҗахмби?— гиҗ эмгн кесг сурвр өгв. — Я-а, кен медхви? Одахн газетд мана церг Днепр һол һатлад, Киев балһс сулдхла гиҗ умшлав. Аһшт ямаран зәңг бәәх билә?—гиҗ өвгн ууртаһар келв.— Ю кехмч зәңгәр?—гиһәд, дәкн нәәҗ орсин келсн үг санчкад: «Үнн болхий? Аль Адучин келсн үнн болхий? Мел цуһараһинь нүүлһәд оркхий?»—Не, му эс гиҗ сән зәңг бәәвчн көгшн чи бидн хойр ю кехмби? Харңһу сөөд хань болшго, хар буданд хать болшго,— гиҗ өвгн келв.

8

— Мууха ик уурта йовхмта,— гиһәд, Болха өвгнләрн хәрүцәд: — Би таниг Аһшт мөрән үлдәһәд, хәрү көөлдҗ одтн гиҗ заксн угав. Мана мөрн биш тиигтлән, колхоз эврән көөлдәд автха! — гиҗ келв. — Колхозур бичә зааһад бә. Колхозин мөриг бәрәнд үлдәсн би оч авх зөвтәв. Зәәдң мөр унад, цогцм икәр зовҗ одв,— гиҗ өвгн эвцңгү номһар келв. — Өвгн, би нам мартҗаҗв. Таниг хәәҗ нег алтн погонта командир хойр дәкҗ ирв. Өцклдүр асхн, эндр үдлә ирлә,— гиҗ эмтн келв. — Арһулдҗа, арһулдҗа, эмгн,— гиһәд, Бемб адһад одв.— Ю келвә? Ямаран кергтә?—гив. — Кен медхви терүг? Кесг үг ууһрар келнә. Нүдинь хәләхлә, җөөлкн болн эвлүн. Би ууһр кел медҗәхш. Ю келсинь яһҗ меддви?— гиҗ эмгн цәәлһҗәнә. — Орс кел меддго күн намаг хәәҗ йовхинь яһҗ медвчи?—гиҗ өвгн инәв. — Би тана нер медхший тииктлән? Бемб гинә, тана аавин нер келнә, Цаца гинә, Яван гинә,— гиһәд, эмгн үгән күцц чиләһәд уга бәәтл: — Яһлав, яһлав! Экнәс авн тиигәд келлго намаг яһад зоваһад бәәнәчи! Терчн Цаца селәнд бәәдг мини нәәҗин көвүн! Альдаран одва? Кезә дәкәд ирхән келсн угай?— гиһәд, әрә бийән көндәҗәсн Бемб орнасн өсрәд босв. Тер хоорнд герин үүдн секгдәд, өңгнь медгдшго киртә девл деер бальчг болн өвсн-тоосн шиңгрҗ одсн ут плащ өмсчксн, толһадан киртә, нам зүснь медгдшго махлата, ардан бу үүрчксн, халхднь урһсн нигт хар сахлнь чирәһинь бултулсн, өргндк ут хар болн шиимгрҗ одсн сахлнь урлынь, аминь бултулсн залу орҗ ирәд, үүднә өөр зогсв. Ахрхн түрәтә кирз һосн деернь өмсчксн буршмгаснь бальчг болн чиг зогсҗасн ормднь дусад бәәнә, бийнь болхла, көк бальчгта хулсн дотрас һарч ирсн зерлг һахан бәәдлтә күн, мел нег үг чигн келлго, герт орҗ ирн, ээмдән үүрҗ йовсн бууһан герин эрст түшүлҗ тәвчкв. — Дәрке, дәрке, юн шулмв энчнь,—гиһәд, Болха әәмсхҗ цухрв. — Кениг хәәҗ йовначи? Кембчи?— гиҗ өвгн тер күүнә бәәдлд сүрдсн бийнь, бийән һартан авад:— Юунас әәҗәхмчи? Мана герт орҗ ирсн хөөн күн болҗахгов, эн зуг бальчгт унсн бәәдлтә, — гив. — Бемб, та намаг таньҗахшта? Би... Би Такан Арслңв,— гиҗ, орҗ ирсн күн өрчнь чичрҗ, шүдән тачкнулҗ келв.

9

— Арслң?— гиһәд, Бемб уралан терүнүр хойр ишкм йовчкн зогсад: —Арслңгин бәәдл уга, бальчгас һарсн заран бәәдлтәч. Арһулдҗа, арһулдҗа! Арслң җил хооран немш дахҗ одсн зәңгтә билә,— гив. — Уга, би немш дахсн угав. Шар хулсн заагт бултад бәәһәв, — гиҗ тер залу өрчнь чичрдгән уурч келв. Бемб ода ирҗ Арслңгиг таньн, нүднь харңһуртад, уурнь күрәд:— Герүрн одлго, нааран ю хәәҗ ирвчи? Аль намаг үүллә харһулхар ирвчи? Үзвчи, хотн дүүрң цергчнр! Ода һарад, чамаг бәрүлнәв, кишго ноха!— гиһәд, Бемб минь ода тәәләд, герин дундк бахнд өлгәтә бәәсн бор өрмгән шүүрәд авна. — Ю, хәәмнь, Арслң бәәҗлм энчнь,— гиһәд, эмгн өвгнәннь ардас һарад, стул авад, барун булңд бәәсн бешин өөр тәвәд:—Нааран су, хувцнчнь чиигтә,— гиһәд, күчәр гишң Арслңгиг стул деер суулһв. — Та намаг бәрүлҗ өгшгоһинь меднәв, тегәд танур ирүв. Ниднә намаг гертән орн дор бәәхд, мана күүкн гүүҗ ирәд, кевс секхлә, та намаг үзсн бийнь, һарч одлат. Бүкл өдртән танас әәһәд үкн алдлав. Дәкәд сө ирхлә, харңһуһар әрлсм тер. Гер-бүлән үүллә харһулшгоһар. Терүнәс нааран хулсн заагт бәәһәв,— гиҗ Арслң келв. — Тиикт би чамас эврән әәләв,— гиҗ өвгн келв.— Ода йов! Бичә бийим килнцд унһа, буйн болх!—гиҗ, өвгн хооран цухрҗ, орн деерән суучкад:— Элгн-садан, гер-бүлән үүллә харһулҗахар, кеегшән һарад, эн бууһарн бийән хаһад үк. Чамла әдл мана Басң ода бийнь дәәнд йова. Одахн бичг ирв. Аль чи әмтнәс деер әмтә күмбчи?— гиҗ, өвгнә уурнь тәәлрҗ, эвцңгүһәр келв. — Тана келсн мел чик,— гиҗ Арслң келв,— зуг бийән хаҗ ална гисн амр юмн гиҗ медҗәнта?— гив. — Я-а, иигҗ бәәхәр үкснь деер,— гиҗ Бемб келв. — Нанас бичә әәтн, би танас селвг сурхар ирләв. Эн ирсн цергт бәргдхәр ирүв. Зуг эврән одхла, күн иткшго. Та одад зәңг теднд өгх болвзат гиҗ ирләв,— гив. — Дәәнәс орһхдан кенәс селвг сурлачи? Тииктән ухалхмн билә! Орһна гисн юн үгв? Бийәсн бултҗ болхий?— гиҗ Бемб келв. — Өвгн яһҗаната?— гиһәд, эмгн бешин деерк хәәснәс халун цә терүнд бәрүлҗ йовхла, герин үүд күн цокв. — Кен үүд цокад йовна?— гиҗ уурта бәәсн өвгн хәәкрв. Үүдн тәәлгдхлә, бор өрмгтә, алтн погон деернь дөрвн гилвксн одта офицер орҗ ирв.

10

— Дядя Бембе? Би Иван Федоровин көвүньв,— гиҗ маасхлзҗ цнәв. — О-о, Сергә! Иим икәр өсҗ кедү җиләс нааран чамаг үзәд угав?— гиһәд, өвгн байрлад, офицериг теврәд үмсв. — Дөчдгч җиләс нааран үзәд угат, дядь Бембе. Би цергт мордснас авн дөрвн җил болув,— гиҗ офицер келв. — Яһҗ намаг олҗ аввчи? Одахн би Аһш орхларн, Яванла харһлав,— гиҗ Бемб байрлв. — А, тетя Болха!—гиһәд, офицер эргәд, беш тал хәләхләрн, стул деер суусн, бальчгас татҗ авсн зерлг аңгин бәәдлтә кү темдглҗ, герин эрс түшүләд тәвчксн бу үзн, профессиональн авъясарн түргәр терүг шүүрч авн, затворинь хәрү цокхла, дотраснь нег сумн өсрҗ һазрт унв. Терүг үзсн Арслң босад, хойр көлән харһулад зогсв. — Чи кембчи? Бандит?— гиҗ офицер сурв. — Уга, би дезертирв... Цергәс орһлав, үр капитан,— гиҗ тернь келв. — Нааран ю хәәҗ ирләчи?—гиҗ капитан догшар сурв.— Чини нөкднр яһла? Нуулго кел!—гив. — Би һанцарн үлдләв. Цань күн уга,— гиҗ Арслң хәрүцв. — Әрлһич цааран энүгән,— гиҗ Бемб хаҗуһаснь орлцв.— Иим бәәдлтә күн ю кех болһначи? Энчнь зүстхәр эврән ирҗ. Намаг таднд зәңгл гиҗ ирлә энчнь,— гиҗ өвгн келв. Тер хоорнд капитан һазрт өсрәд унҗ одсн сумиг авад хавтхлчкад, бууг хәрү ормднь герин эрс түшүләд тәвчкв. ...Арвн хонг хооран Элст балһсн деер нуувчинәр болсн офицермүдин хургт генерал Серов келлә: «Хальмг теегт, сала болһнд, хулсн заагт, кеер бәәсн хөөнә хошмуд болһнд бултҗах пулеметар болн автоматар акслсн бандитнр дала. Тедниг әрвллго хогинь таслх кергтә. Цуг Хальмгиг нүүлһх өдр күртл нег чигн бандит үлдх зөв уга. Мана дотр-дундын цергин офицер болн салдс саглсн деерән, алдр Сталинә болн Берийин заквр күцәх зөвтә»— гиҗ келсн үг капитан Федоровин уханд орв. «Тер бигшҗәх бандитнрнь альд бәәхмби? Эн күүнә өңгән геесн күн тиим әәмшгтә бандит болҗахмби? Арвн хонгин туршарт эн Хальмгин ар үзгт бәәх һурвн улусин һазрт харһсн бандит эн болҗана. Өвгнә келәр болхла, нам эврән эн зүстхәр чигн ирсн болҗана»— гиҗ тер ухалв. *** ...Капитан Федоров Курск дуһуд зунаһа болсн дәәнд ротын командир болҗ орлцад, зүн һариннь тохаһар шавтла. Тавн сар госпитальд эмнүлсн

11

бийнь, ода күртл хурһднь сән көдлхш. Тегәд үкр сарин хөрнд дотрдундын цергүр энүг илгәв. Түрүн авгтан эн генерал Серовин адъютантд көдлв. Энүг ирәд, хойр хонсн цагт генткн нег сө полкиг босхад, нег төмр хаалһин станцд авч ирҗ вагонд ачв. Түрүн авгтан офицермүд болн салдсмуд дәәнүр авч йовна болһв. Юңгад гихлә тер кемд мана дәәчнр Днепр һол һатлчксн, барун амнднь фашистнрлә мана дәәчнр цусан асхлдсн, аврлт уга дә кеҗәлә. Зуг тедниг ачсн поезд деед бийүр биш, дорд үзг темцәд һарв. Аш сүүлднь теегин нег Дивное гидг бичкн станц деер ирҗ буулһв. Маңһдуртнь машидәр дәәнә һалд хамхрад нурҗ одсн Элст балһснур ирцхәв. Генералыг адъютанттаһинь балһсна захд Кировин нертә уульнцд нег орс эмгнә шавр герт патьрлулв. Гер хойр хората бәәҗ. Цаадк ик хораһинь генералд бел кеҗ өгв, эндк хораднь адъютант болн герин эзн эмгн хойр бәәх зөвтә болв. Тер асхн ирсн шишлң залһлдаг — офицер генералд авч ирсн лацар тиизлсн ик пакетиг — капитан Федоров авсн темдгәр һаран тәвәд, офицериг йовулчкад, генералд пакетән өгчкв. Юңгад гихлә «Дегәд нуувч. Генералын бийиннь һарт өгтн» гиҗ бичәтә йовна. Пакетән авсн генерал зөвәр уданд тагчг бәәҗәһәд, капитаниг дуудв. Генерал Серов дегәд маңсисн — күүнлә ээлт уга, бийәсн дор ямта офицермүдлә модьрун күүнддг болҗ Федоровд медгдв. Эн нег цөөкн хонгин дунд генерал өдр болһн әрк уудгинь капитан бас темдглв. Терүнә өгсн пакет генералын стол деернь бәәнә, хаҗуднь машинкд барлсн тавнзурһан бәәр цаасд бәәнә. Капитан орҗ ирхлә, генерал деернь бәәсн цаас энүнд бәрүлҗ өгв. Терүнә негхн халхднь барлгдсн СССР-ин Дотрдундын төрин нарком Бериян һар тәвсн, тодрхаһар бичгдсн заквриг капитан Федоров һурв дәкҗ дәкн-дәкнәс умшв. — Яһсн удан умшҗахмчи, капитан? Медгдхший?—гиҗ генерал инәмсглв. — Тас медгдҗәхш, үр генерал.— гиҗ капитан келв. — Миниһәр болхнь, күүнд эс медгдх үг үүнд уга, мел орс үгәр бичгдҗ,— гиҗ генерал келв. — Эн цааснд бичәтә үгмүд медгдҗәнә, зуг бүкл келн-әмт ямаран учрар нүүлһҗәхнь медгдҗәхш. Дәкәд үвлин гүргүд бичкн күүкд болн көгшн улс, Сиврүр яһад йовулҗахмби? Эдниг, көөрксиг, яһснднь тиим аврлт уга догшн засгла харһулҗахмби?—гиһәд, Федоров генералур нүдән чирмлго шилтв.

12

— О, о! Альдаран авч йовначи? Аврлт уга гисн үгән дәкҗ бичә давт. Би чини эцклә әдл күн болад хөрҗәнәв. Тиим үг келҗәһәд, толһа уга чигн үлдхмн болҗана. — Үр генерал, би келсн үгәсн әәҗәхшив. Зуг ик һундлта, нег чигн орс хан иим йовдл һарһсн уга билә,— гиҗ Федоров келв. — Орс хаадыг бичә көндә, тедн цуһар пролетариат болн крестьяниниг аврлт угаһар даҗрҗаснь тууҗд үлдлә! Чи дәәч офицер терүг медх зөвтәч! Ямаран учрар хальмгиг йовулҗахнь эн закврт бәәнә. Шинәс умш,— гиҗ генерал уурлад, стол деер бәәсн цаас капитанд өгв. — Гемим тәвтн, үр генерал,— гиһәд, капитан арһул келв. — Би һурв дәкҗ умшлав энүгитн, хәләлтн, фашистнр орҗ ирхд кесг хальмгуд Төрскән хулдла гиҗәнә эсий?— гив. — Э, тиим, чи бурушаҗанчи?— гиҗ генерал сурв. — «Кесг» гисн үгиг йилһх кергтә. Юңгад гихлә арвн күүг кесг гиҗ болҗана, зун күүг, миңһн күүг, арвн миңһн күүг кесг гиҗ келҗ болҗана. Тегәд кедү хальмг тиим бәәсмб, Төрскән хулдсмби? Арвн күүний, аль арвн миңһн күүний? Нам арвн миңһн чигн болг, теднә төлә хойр зун миңһн хальмг гемшәгдхмби?— гиҗ капитан келв. — Чи, капитан, мана нарком Бериян һар тәвсн заквриг хаҗһр гиҗәнчи? Дәкәд, үр Сталинә һар тәвсн Политбюрон шиидврәс иштәһәр гиҗ эн закврт бичәтә бәәсинь эс үзвчи?—гиҗ генерал догшар сурв.— Дәкәд делкән пролетариатын воҗдь үр Сталинә бичсиг иткҗәхшийчи? — Үр генерал, кевтнь умшув, цугтнь үзүв. Зуг бүкл келн-улс үвлин гүргүлә һазраснь күчәр көөнә гисн гуманн төр биш гиҗ меднәв. Гемтәһинь йилһҗ авад цааҗлх кергтә,— гиҗ капитан келв. — Ямаран күүһичинь ода ирҗ медүв. Сталин болн Берия чамас татуһар меднә болһнчи? Ямаран учрар эн хальмгуд чи харсҗахмчн?— гиҗ генерал уурлв. — Би харсҗахшив. Үнн хәәҗәнәв, үлгүринь келхд, мини эцкин өөрхн нәәҗнь Бемб гидг хальмг өвгн бәәнә. Терүнә хойр көвүнь эн дәәнд үкв. Һурвдгч көвүнь ода бийнь дәәнд йовна. Тегәд ямаран чирәһәр, ямаран учрас тер өвгиг цааҗлҗ нүүлһҗәхмби? Эн заквртн цуг Хальмгиг нег чигн кү үлдәлго нүүлһх гиҗәнә. Тегәд үнн альд бәәхмби?— гиҗ капитан генералас сурв. — Болҗана!—гиһәд, генерал нудрмарн стол цокв.— Цааранднь чини үгмүд соңсхшив! Нам бәәһә бәәҗ меҗә болһниг кевтнь һатлх бәәдлтәч!

13

Үр Сталинә шиидвр шалһх йос кен чамд өгсмби? Иим хар седклтә күн нанд керг уга!—гиҗ генерал келв. — Буйн болх, намаг фронтур йовултн, эрҗ сурҗанав, үр генерал,— гиҗ капитан сурв. — Би чамаг фронтур йовулнав! Оңданчн хаалһ олҗ чадхув. Зуг нанд иим өр өвч адъютант керг уга. Иим күн яһад фашистнрлә дәәллдснь медгдҗәхш,— гиҗ генерал улм шатҗ уурлв. — Хальмгуд фашистнр биш, көгшдүд болн бичкдүдлә би дәәллдҗ чадшгов. Эндрин бийднь намаг фронтур йовултн,— гиҗ капитан дәкн сурв. — Уга, тиим амрар би чамаг фронтур тәвҗ чадшгов,— гиҗ генерал невчк уурнь тәәлрҗ, нам мусг гиҗ инәһәд:—Түрүләд кесг зун, нам миңһәд чигн эврәннь әср-бузр, модьрун йовдларн фашистнрәс дор болҗ зерлгшҗ одсн хальмг бандитнр чамд үзүлсв. Теднә кесн-күцәсн әср-андн тоотыг соңсад, бийсинь нүдәрн үзхләрн, тедниг харсдган уурхч,— гиҗ генерал келв.— Терүнә хөөннь чамаг альдаран йовулхан меднәв.— гив. Генералд штабас ирдг тооцаһар, Хальмг республикин дорд, деед болн өмн үзгин райодар урднь сар өмн йовҗ одсн, эн генералын үлмәд бәәх цергчнр, немш фашистнр көөгдсн хөөн хамхрсн эдл-аху босхлһнд харш болҗах хальмг бандитнр бәрҗ авхин төлә тег кевтнь самлҗ, операц кеҗәхинь капитан Федоров меддг билә. Эндр өдрә тооцан ода бийнь ирәд уга билә. Тегәд генерал эврәннь штабла күүндәд, кесг зун бандитнр бәрҗ авсинь соңсчксн болҗана гиҗ, капитан дотран ухалҗ тагчг болв. «...Немшин фашистнр көөгдснә хөөн үлдсн хальмг бандитнр колхозмудар болн совхозмудар дәврлһ кеһәд, кесг улс алад, босхҗасн эдл-уушиг күүләд, эргндән бәәх кесг әмт әәлһәд амр өгчәхш...»—гиҗ минь ода капитана умшсн СССР-ин Дотр-дундын төрин нарком Бериян заакврт бичәтә бәәсиг тер үзлә. «Мана церг бәрҗ авсн кесг миңһн бандитнр нанд генерал үзүлхәр бәәх, бүкл сардан тиим олн церг тег кевтнь самлҗ хәәхләрн, олн кү олҗ авхднь маһд уга»— гиҗ эн ухалв. Маңһдур өрүнднь капитан Федоров урдк кевтән генералтаһан Элстин тал дунд, нег хәврһнь нурҗ одсн хойр давхр чолун герт бәәсн штабур ирв. Йириндән олн үг келдго генерал эндр чигн машин дотр нег чигн үг келсн уга. «Өцклдүрәк күүндврән цааранднь дамҗулх»— гиҗ ухалсн капитана санан күцсн уга.

14

Түрүләд генерал деед бийдк болн өмн үзгин райодас ирсн хойр батальона командириг болн оперативн әңгин начальникиг эврәннь кабинетүр дуудв. Теднә дарунь, генералын сурврар Хальмг республикин карт һартан бәрәд орҗ ирсн капитан Федоров иим күүндвр соңсв: — Кедү бандит бәрҗ аввт?— гиҗ генерал деед үзгт бәәсн батальона командир капитанас сурв. — Хойр, үр генерал,— гиҗ тернь арһул келв. — Чини батальон кедү бандит бәрҗ авла?— гиҗ өмн үзгәс ирсн комбатас сурв. — Һурвн,— гиһәд, комбат келчкәд:— Негнь бәргдлго зулҗ одва,— гив. — Кен бәрҗ чадсн уга? Яһад?—гиһәд, генерал инәмсгләд:— Хамр дорасн зулсн бандит бәрҗ чадшго ямаран цергчнрвт! Нам тер бандит самолетар зулсн болвза?—гиҗ тер хордаҗ келв. — Уга, мөрн деер довтлад йовҗ одв,— гив. — Терүг күцдг мөрн танд уга билү? Машиһәр яһад эс көөлдвта!— гиһәд, генералын чирәнь улаһад, уурнь күрәд ирв.— Негхн бандитыг бүкл церг эс күцнә гисн юн үгв! Аль шог келҗәнта!— гив. — Үр генерал, тер һазрнь хулста, адргта болн бальчгта һазр. Машиһәр орҗ болшго. — Тегәд ут турштан кедү бандит эндр өдр күртл бәргдва, үр майор?— гиҗ генерал оперативн әңгин начальникәс сурв. — Ут турштан һучн хойр.— гиҗ майор стуласн босҗ зогсн келв. — Тегәд эн закврт бәәсн кесг зун болн миңһн бандитнр альд бәәхмби?—гиҗ келн, генерал үг келлго капитан Федоровин һарт бәәсн карт шүүрч авв,— Альд бәәхмби, альд бултсмби тер кесг миңһн бандитнр? Би танас сурҗанав, офицермүд!—гиҗ генерал Хальмг республикин картыг стол деер делгәд, крестьянск һарин өргн альхарн зааһад:—Эн республикин дөрвнә кесн һурвн хүвәснь һучхн хойр бандит бәрҗ авсн болхла, наадк кесг миңһнь эн дөрвдгч хүвднь бәәдг болхий?— гиҗ өөрк офицермүдүр хәләчкәд, генткн капитан Федоровур туслцҗ хәләһәд:— Тер кесг миңһн бандитнр республикин ар үзгтнь бәәхий? Эн республикин территорин дөрвнәднь бәәдг чигн болх, юн гиҗ ухалҗанач, үр капитан?— гиһәд, Федоровур шилтҗ хәләв. Тиигҗ иләр тәвсн сурврт Федоров ямаран хәрү өгхмби? Һурвн дөрвнәднь әрә гиҗ һучн хойр күн бәргдсн болхла, эн дөрвнәднь кесг миңһн бандитнр бәәнә гиһәд, келҗ

15

болхий? Уга гиҗ келхлә, иим ик саната генерал иткшго гиҗ санчкад, капитан әрә ээмән холькв. — Ого, чи медҗәхшийчи? Би бас медҗәхшив!— гиҗ генерал невчк номһрв.— Зуг би нарком Бериян заквр күцәх зөвтәв! Үкәд болвчн кесг миңһн бандитнр бәрҗ авх зөвтәв! Тегәд яахмби? Зәрмснь мөр унсн бандитнр тәвәд көөчкнә. Терүг ор һанцар зулсиг нанд иткүлҗ чадхвта? Цань кесг миңһн терүнә нөкднр чигн бәәх. Маңһдур самолет дуудулад, тер эргнд хәләхмн, гетхмн,— гиҗ генерал келәд,— чи майор заквр бич,— гиҗ тер оперативн әңгин начальникд келв.— Шин ирсн батальониг республикин ар үзгт бәәх һурвн улусур йовулхмн. Арвн хонгин дунд тер эргнд нег чигн бандит үлдәлго бәрҗ автха гиҗ бич. Тер шин батальона командирт капитан үр Федоровиг батлҗанав гиҗ бич, медгдвү?— гиҗ майорас сурв.— Үр капитан, би чини сурвр мартад угав. Чи фронтд одхар седҗәнәч. Эн офицермүдәс фронтур йовшго саната кен бәәх болһначи? Цуһар йовх саната! Эн фронт кен бәрхмби? Кен наркомин заквр күцәхмби?— гиһәд, генерал капитан Федоров хәрүцҗ үг келхәр седхлә, терүг тосҗ аминь бөглв. — Тер бийнь, үр генерал, нанд фронтур йовх зөв өгтн,— гиҗ капитан неклдв.— Эврәннь улсла дәәлдхәр седҗәхшив,— гив. — Юн? Бандитнр эврә улсий чамд?— гиҗ генерал улм уурлҗ хәәкрв. — Уга. Бандитнр нанд эврә улс биш. Кемр бүкл сардан һурвн батальонд һучн хойр кү бәрсн болхла, цааранднь теднлә ноолдхд иим ик церг кергтәй? Бидн, миниһәр болхла, ода бийнь фашистнрлә дәәһән чиләһәд угалм. Дәкәд көгшдүд болн бичкдүдлә дәәлдх седкл нанд уга,— гиҗ капитан күцц үгән келәд уга бәәтл, генерал нудрмарн стол цокад:— Альк көгшдүдин болн бичкдүдин тускар келҗәнәчи? Бичә үг кел!— гиһәд, генерал хәәкрхлә, генткн үлү үг келчксән капитан Федоров медв. Тер асхн генералын үзүлсн заквриг цагнь иртл нег чигн күн медх зөв уга бәәсмн. Зуг әрк ууһад, амнь халҗ одсн генерал бийинь иткәд үзүлсинь тер медәд: — Буйн болх, үр генерал, гемим тәвҗ өгтн. Би эндү үг келчкүв,— гиҗ капитан гемән сурв. — Гемичинь тәвҗ өгчәнәв,— гиһәд, генерал номһрад:—Бандитнр заагт йовсн хөөн — көгшн чигн бичкн чигн әдл гемтә,— гиҗ генерал капитана алдад келчксн үгиг чиклҗ, тер офицермүдт медүлшгоһар эвтнь дарв. Тер мекнь капитан Федоровд таасгдв, юңгад гихлә келсн үг

16

богшурһа биш, хәрү бәрҗ авч болшго. — Тертн чик генерал. Мана бәрҗ авсн һурвн бандитын негнь арвн дөрвтә көвүн бәәҗ, эцкнь дахулҗ йовсн бәәҗ,— гиһәд, өмн үзгәс ирсн комбат үгд орлцв. Терүг соңссн капитан Федоров, дәәнә нуувч алдад келчксндән, әәҗәсндән санань тогтнҗ, сән болв. «Болв цааҗлгч батальо һардҗ, республикин ар үзг темцҗ, бандитнрлә ноолдх биш, нам нүл уга өвгд болн бичкдүд күчәр бәрәд нүүлһхд ямаран болх?»— гиҗ капитан Федоров дотран ухалв. «Яһҗ эцкиннь нәәҗ, дәәнд хойр үрән өгсн Бемб өвгиг эмгтәһинь күчәр нүүлһчкхв? Кедү тиим өвгд, эмгд эн теегт бәәдг болх? Яһсндан тедниг иим ик цааҗла харһулҗадг болхмби? Сталин медсн болхий?» Тер Бериян һар тәвсн, хальмг улс кевтнь нүүлһхмн гисн закврт, ВКП(б)-н Политбюрон шиидврәс иштә гиҗ бичәтә бәәснь капитан эврәннь нүдәр үзлә. Иим тоолврмуд терүнә чееҗәс эндр өдр күртл һархш. Эврәннь батальонта энд ирәд өрәл сар давҗ йовна. Тер Бериян закврт йовсн, батхн кевтә багшҗах кесг миңһн бандитнрәс нег чигн күн бәргдҗәхш. Альхн кевтә ил теегт арвн дууна һазрас холд йовсн күн үзгдхмн. Кедү дәкҗ өдр сө уга эн теегиг самлсн мет йовһн, мөртә болн машитә салдсмуд йовсн бийнь, нег чигн күн бәргдәд уга билә. «Кедү бандитнр бәргдв?»— гиһәд, өдр болһн гишң генерал болн терүнә штабин оперативн әңгин начальник нааран җиңнүлнә.— Уга! Уга! Уга!—гиһәд, капитан келх болһндан бийнь гемтә кевтә зовлң эдлнә. Тер хоорнд генерал:—Мууһар көдлҗәнәч, би чамд ицҗәләв,— гиҗ энүнә седкл һундаҗ, бийинь эс итксн дууһар келхлә, ик һундл болна. Генералын зовлңгиг капитан бас медҗәнә. Кесг миңһн бандитнр әмтнд амр өгчәхш, көдлмш келгүлҗәхш гиҗәсн СССРин НКВД һучхн хойр кү бәрҗ авсн генералын далынь илшгоһинь бас капитанд медгдҗәнә. ..һанцхн тер заквр күцәхин төлә биш, нам СССР-ин НКВД-н закврт үзүлгдсн бандитнриг эврәннь нүдәр үзҗ иткхин төлә капитан Федоров ирсн өдрәсн теегин сала-сартг болһниг, нуурин хулсн болһниг машиһәр, мөрәр болн йовһар йовҗ, хаҗудан бүкл взвод болн рот дахулҗ, өрәл сардан шинҗлҗ хәләв. Колхозин болн совхозин һардачнрла, партийн болн советск ахлачнрла харһҗ күүндсн бийнь, нег чигн күн капитанд бәргдсн уга. Тер күүндврән генералд телефоһар келхлә, бичә тедниг итк, нууҗадг болх гиҗ аминь хәрү цокна. «Үнәртнь келхлә, фашистнр орҗ ирхин өмн, энд-тенд онц улс эс гиҗ хошад-һурвад улс эвакуацд һарч йовсн малур дәврәд, теднәс салһад көөҗ авдг билә. Зуг ик багар йовсн

17

бандитнр үзсн угавидн»— гиҗ партийн, советск көдләчнр келдг билә. 1941 җил болн 1942 җилин зунар мана церг хооран цухрҗ йовх цагт Украина, Ростовск болн талдан чигн областьмудын һазрт, дорд үзг темцәд көөҗ йовсн малыг орһсн салдсмуд болн оңдан улс салһад үлдәҗ авна гиҗ, эврәннь роттаһан цухрҗ йовсн капитанд кесг малчнр зарһ бәрлә. Арһта болад, мал таслсн улс холд эс һарсн болхла, капитан эврәннь салдсмудтаһан нөкд болад, теднәс зәрм малынь хәрү булаҗ эздүдтнь авч өгсән ода эн ухалв. Үнәртнь келхлә, Федоровин батальон сар шаху болзгт нег чигн бандит бәрҗ авад уга билә. Генерал урдк кевтән уурта. Мел түрүн болҗ энүнд үзгдсн бандитнь эн. «Иим күүнә өңг уга күүг бандит бәрҗ авв гиҗ яһҗ генералд зәңглхв. Дәкәд манахс энүг бәрсн уга, эврән зүстхәр ирсн болҗ һарв. Зүстхәр ирсн күн эс гиҗ күчәр бәргдсн күн — әдл биш. Теднә засглһн оңдан болх зөвтә»— гиҗ капитан санв.

ТУУЛАД ХҮВРСН АРСЛҢ Сән көвүн һархла — отгин хөв-кишг, сән күүкн һархла—хотна хөвкишг гиҗ хальмг улс келдг бәәсмн. 1922 җил Моданкан Такан дөчн тавтад долан күүкнә ард һанцхн көвүн һархла, үзг-манин үлдл тохм кевтнь цуглулҗ үзгдәд уга хүрм кеһәд, Арслң гидг нер өглә. Зүн һарас авн уңгнь эклсн үзг-манин тохм Шорвин болн Манцин кецәр бәәршәд, Теңгин һолын көвәд зәрмнь күрсмн. Тедниг цуглулҗ авхд амр биш бәәсмн. Зуг Моданкан Така келсән эс күцәхлә, кеер кевтсн бор туулад хүврнәв гиҗ келдг бәәсмн. Тегәд чигн Такаг келсн үгдән күрдг, эклҗ кесн тоотан төгстлән зогсдго төләднь өөрхнд болн холд бәәсн улс терүг күндлдг бәәсмн. Хөрдгч җил Алексей Масловин отрядт цокгдад, бандыннь өрәлән геесн Шануна Окн Такан хотнас арвн залуг күчәр әәлһҗ бийләрн дахулв. Зуг һанцхн Така тедниг эс дахснднь цааҗлад, терүг Шануна Окна закврар кеер авч һарад, хувцинь тәәлчкәд, маляһар цокад, үкҗ болһад, хайчкад йовҗ одсмн. Сө, сар һарлһнла ухан орсн Така мөлкә йовҗ гертән ирв. Терүнә хөөн хойр сар болад, шаван эдгәчкәд, эврәннь төрл Санҗин Багонта хоюрн Шануна бандла ноолдҗах Алексей Масловин отрядт орад, бандыг күүчәд, Шануна Окниг бәргдтл, дәәлдсмн. Тер бийнь, һучдгч җилд Моданкан Такаг баячудла хамднь Уралур туулһсмн. Тер

18

кемд терүнә тавн күүкнь хәрд һарсн, салу гертә-малта болад туулһгдлго үлдв. Нег күүкнь Әәдрхнә медицинск институтд сурчасн төләднь, терүг йовулсн уга. Така гергтәһән болн баһ гисн көвүн күүкн хойртаһан Уралд туугдв. Һучн хойрдгч җил Әәдрхнә мединститут чиләһәд, хәрд һарсн эгчнь дү көвүһән нуувчинәр авч ирв. Юңгад гихлә туугдсн баячуд шишлң тоод бәәсн, оңдан һазрур йовдг арһ уга. Арслңгиг эгчнь авч ирснь йир сән болв, юңгад гихлә эк-эцкләнь үлдсн бичкн күүкнь садв гемәр өңгрв, арднь удан боллго Така эмгтәһән бас Уралын һазрт өңгрв. Салькнд көөгдсн хамхул шарлҗн мет Арслң зурһан эгчин хоорнд көлврәд бәәв. Уга, энүг күн һазалҗ, мууһар бәәлһсн уга, нам хувцна болн хотын сәәнинь эгчнрнь терүнд өгдмн. Бурхн багш үзх, терүнә чинәнчидлинь алдулҗ, көдлмш келгүлҗ эгчнрнь зовах биш, хара бәәлһҗ, хамринь күңшү дөрүллго седкләр бәрҗәв. Аш сүүлднь зурһан класс чиләһәд, школан хайв. Ик эгчнь дән эклх җил гер авч өгәд, өөрән бәәлһв. Күүкн һарад зурһан сар болхла, Арслңгиг цергт авб. Дәәнд орлцсн күн болһн олн зүсәр дәәнә бәәдллә таньлдҗ иҗлдсмн. Зәрмнь кесг хонга, нам кесг сара харслтын оборонд орлцҗ дәәнә эв-арһ дасна, зәрмнь дәәнәс ууҗмд холд хадг артиллерийд, эс гиҗ хойрдгч эшелонд тусҗ дәәнә олн зүсн әәмшг болн әмән аврлх хамгиг хәләһәд үзҗ чадна. Зәрмнь болхла, тернь ик зунь, дәәнә падрҗах һал дотр ирҗ зүркнәннь батынь болн сулынь медүлнә. Үкхәр седҗәх нег чигн күн уга, зуг оңдан, белдвр угаһар ирсн күн уха автлан үкҗ одх юмнас алдрад һардг эв-арһ күн болһнд дәәнә һалд көлчәһә бәәтл ирдг зөвтә. Арслң бәәсн взводыг сөөнь өрәл болсн цагт фронтын өмн нүүрт авч ирв. Өрүнднь теднә полкин бәрҗәсн меҗә туст арвн йисн танкс, арднь теднән дахсн хулһнын зүстә хувцта салдсмудын хундгинь өрчдән шахчксн автоматмудыннь амнаснь һарчах сумдуд цуһар бийинь хәләһәд, хәәһәд нисҗәх болҗ Арслңд медгдв. Түрүн өдр яһҗ дәәлдсән ода бийнь тер келҗ чадшго. Әәмшгәс оңдан юмн терүнә толһа эзлҗәсн уга. Сөөднь нег баахн амрлһн. Зуг төгәлңдән утан, шатҗах танкс. Терүнә полк фашистск зурһан дәврлһ хәрү цокв. Маңһдур өр цәәлһнлә өцклдүркәс улм олн танксан өмнән тәвсн, салдсмудыннь тонь өцклдүркәс олн немшнр дәкн улм чаңһ дәврлһ кев. Өцклдүр дөрвдгч хүв салдсан геесн тер полкд, немҗ нег чигн күн ирсн уга, бәәсн сумн, гранат чигн цөөкрҗ одв.

19

Маңһдур өрүнднь кесг самолетар ирҗ бомбан асхсна хөөн немшнр улм гүҗрмгтәһәр нүрҗ дәврхлә, барун хәврһд бәәсн хойр рот окопас босҗ авад, хооран зулҗ гүүв. Хойрдгч эшелонд бәәсн салдсмуд тедниг зогсахар әәлһәд хасн бийнь тедн торч зогссн уга. Тедниг үзсн Арслңгин взвод бас теднә ардас зулҗ гүүв. Зуг үдин хөөн, нарн зөвәр дорагшан орчксн цагт, Арслң нег бичкн һолын амнд бәәсн хулсн заагт бултв. Эндтенд гүүҗ йовх багарн арвн-хөрн улс үзгднә. Немш танкс болн деернь кү суулһсн автомашид һолын өмн үзгт бәәсн нәрхн хоолар дамҗад, ик шоссейн хаалһар зөвәр эртәр давҗ одв. Асхн нарн сууһад, бууһин болн товин дун тасрхла, эн хулснас һарсн тавн күн харһад, нарн һарх үзг темцв. Күсдундур сарин туршарт өдртнь бултад, сөөднь йова йовҗ, асхн ора болҗ одсн цагт Арслң эврәннь хотндан ирҗ, дәкн бултх зөвтә болв. Юңгад гихлә энүнә төрскн хотнд кирз һоста, киртә шар киилг шалврта, нарнд шатсн пилоткта мана салдсмуд нааран-цааран йовлдад бәәнә. Хотна өмнк өндр хар толһа деер 45 мм тов бәәх бәәдлтә. Толһаһас авн хотна өмн бийәр тах кевтә матилһәд малтсн окопс үзгднә. Улана церг бәәхнь лавта. Энүнд медгдҗәнә. Зуг яһҗ гертән күрхмби? Эн күсдундур сарин туршарт Арслң һанцхн немш дәәчәс биш, нам эврәннь дәәчәс әәдг болв. Юңгад гихлә алькнь харһдг болв чигн әмд тәвшго, тер учрар энүнд эврә әмнәс дотань уга болв. Күсдундур өдрә дәәнд орлцхдан Арслң кедү үксн болн шавтсн кү үзв? Тедниг үзх болһндан эн эврәннь әмнә тускар тоолҗав. Болв эн күсдундур сарин туршарт көдә теегәр көк чон мет йовхларн, салькнд көөгдәд гүүсн шарлҗнас чигн, сарҗңнад гүүсн аңгас чигн әәдг болв. «Ода яахв? Дөчн тавн хонгин туршарт намаг кесг әәмшгәс гетлгәд, әмд үлдәхләрн, бурхн багш минь эврәннь герин үүднд ирәд, әмим авхар үлдәсмн болхмби? Эн төгәлңдән тасрл уга йовлдҗах салдсмудт бәргдлго яһҗ гертән орхмби?»— гиһәд, Арслң генткн экрәд уульв. Зуг эн цагин туршарт энүнә хойр нүднә хәләц зерлг аңгас хурц болв, хулһн гетсн мис мет ә уга җөөлнәр, гесәрн ямаранчнь модьрун урһмлта һазрас ә һарһлго, бүчринь көндәлго гишң мөлкдг дасв. Һанцхн ицг эн мекд болн арһд гиҗ тер санв. ...Зурһан җил хооран зурһадгч класст сурчасн Арслңгиг, кезәнә эк-эцкнь бәәхд хәрд һарчксн ик эгчнь Кермн, Элстд эмч көдлҗәсн хойрдгч дү күүкнәсн авч ирәд, гертән бәәлһлә. Кермн бийнь һурвн көвүтә, ик көвүнь Арслңгас насарн хойрхн дү билә. Терүнә залунь адуч көдләд, гертән хая-хая ирдмн, ик зууднь кеер,

20

адунаннь өөр бәәдмн, үвлднь Хар һазрт бригадарн адутаһан нүүҗ оддмн. Ик чаңһ дуута, залуһан болн көвүдән әәлһәд, нег мөрәр һарһдг Кермн, өнчн дүүдән санань зовад, нег чигн модьрун үг келсмн биш. Арслң хаҗһр, эвго йовдл һарһхла, эврәннь көвүдән цокх, эс гиҗ залунь гертән бәәхлә, терүнүр дәврх. Нам зурһан классас цааран сурһуль эс суршгоһар седсн дүүһән, цааранднь номан дас гиҗ закҗ чадсн уга. «Орчлңгин ик зунь гүн сурһуль уга. һаран тәвҗ өдмгән авдг болсн хөөн болх. Мини дү ямаран сәәхн бичнә, сельсоветин пиисрәс сәәхнәр бичнә. Зурһан классин сурһуль гиснтн уйн цогцта күн дааҗ чадшго медрл»— гиҗ Кермн бийән аатрулҗ келдг билә. Арслң эгчән дахад, үкр саадг фермүр йовад бәәҗ учетчик көдлв. Өрүн асхнд саасн үснә то-диг кеһәд, темән тергәр арвн дуунад бәәсн колхозин тос цокдг заводт үс күргдг билә. Көвүн өсәд, арвн нәәм күрхләнь, эгчнь нег өнчн күүкнлә ханьцулад, залунь көдлҗәсн адучнрин бригадын улс көөҗ авч ирв. Түрүләд шаврар кирпич цокҗ хагсаһад, дәкәд долан хонгин дунд, эврәннь герлә ниилүләд, нег бичкн хора босхҗ өгв. Эврәннь герин чуланас үүд керчҗ һарһад, теднә эвтәкн хорала негдүлв. Тегәд һазаһас ордг үүднә барун һартнь эгчин герин үүдн, зүн һартнь Арслңгин үүдн. Ардк үүдәрнь малын хаша тал һардг. Тиигҗ Арслңгиг бас арвн нәәмтә Намҗл күүкнлә дөчдгч җилин цаһан сарла эгчнь ханьцулла. Намҗл тер фермд туһл асрдг билә. Номһн, җөөлн Намҗл Арслңд мордҗ ирсн өдрәсн авн, баһ наста залутаһан эгч Кермнә келсн үгәр бәәдмн. Дөчн негдгч җилин хаврар Арслңгиг цергт авхла, зурһан сар болсн күүктәһән Намҗл эврәннь эвтәкн хорадан улдв. Залуһан, дүүһән болн ик көвүһән цергт йовулчксн Кермн дү бердән нүдн-амн болад, нег ааһташанһта бәәв. Тер хоорнд догшн дәәнә һалнь падрҗ, мана советск церг немшт көөгдҗ цухрн гиҗ, Боглан хотнд ирҗ зогсв. Эн хотнас арвн дуунад мана церг фашистнрин дәврлһиг зогсаһад, өрәл сар шахуд өмннь ик заац кеһәд, урдаснь һолын амнд малтчксн окопст, дотмуд болн дзотмудт тулҗ зогсав. Боглан хотнд болхла, мана цергин хойрдгч эшелон бәәв. Тер бийнь хая-хая немшин самолетмуд ирҗ бомбан хайҗ, хотна улсиг сүрдәдг билә. Баахн хотнд бәәршсн мана салдсмуд дурндан гермүдт кергтә керг

21

угаһар чигн орҗ ирдг билә. Бүкл җил даву гер-бүләсн салад, кесг әәхсүрдх хамгинь үзсн салдсмуд эврәннь гер-бүлән чигн санад, эн хотна улсла күүндхәр седхлә, орс кел меддг күн ховр бәәсмн. Сән орс келтә гиснь Бемб өвгн билә. Иим цагт Арслң гериннь өөр ирчкәд, бүкл асхни дуусн герин ардк канавд деерән халхлад кесг шарлҗ хайчксн кевтв. Сөөнь өрәл давсн цагт Арслң мөлкҗ ирәд, мал орулдг хашад орад, ардк үүднә төдгиг бичкн цагтан тәәлдглә әдл нәрхн төмр заагурнь орулҗ тәәләд, чуландан орв. «Ода нег ишкм — эврәннь гертән, Намҗлыннь өөр»— гиһәд санхлань, зүркнь догдлҗ цокв. «Зуг... кемр иим олн салдсас негнь Намҗлла кевтхлә, яахмби?»— гисн санан генткн орхла, зүркнә догдлһн улм давад, эн хооран цухрв. Уга, баһ наста гергн оңдан күүнлә кевтх гисн түрүн ухаг көөһәд, буута салдс болад бийим хачкхла, яахв гисн ухан дииләд, эн хәрү һархар ардк үүдндән күрчкәд: «Цааранднь яахви? Удлго өр цәәх, тииклә бәргдлго бәәдг арһ уга, төгәлңдән харулд бәәх салдсмуд, наадкснь чигн босх. Иим сәәнәр гериннь үүднд ирчкәд, хәрү эргҗ альдаран одхв»— гиҗ санчкад, терүнд нег мөслсн ухан учрад, хәрү малын хашад ирҗ, кесг җиләс нааран тенд кевтсн утдан нег тохан чигә тергнә төмр көшүр авад, хәрү чуландан орҗ ирв. Кесг җил кевтсндән зеврҗ одсн күнд төмр һартан авн энүнд зөрг орв. «Кемр гер дотр оңдан күн бәәхлә, тер намаг ю-кү медлго хаһад оркхий? Гергн үүдән тәәлҗ өгх хоорнд, би терүг бууднь күрглго цокад унһахув. Нань арһ уга. Эс гиҗ эврән әмнәсн цохрхув»— гиҗ, эн зөргтҗ үүдән арһул цокв. Хаҗудк хораһас эгч болн терүнә көвүднь соңсх гиҗ эн әәв. «Һарлцсн эгч намаг бәрүлхн уга. Зуг көвүднь алдг болад оңдан көвүдт келчкхлә, зәңг тарх»— гисн тоолвр эн хол болн әәмшгтә хаалһин туршарт энүнә чееҗд хадата йовла. Хальмг улс күүнә герин үүд цокҗ орх зөв сурдмн биш, берк күн үүдән төдглдг бәәсмн. Зуг эн дәәнә цагт кен чигн саглҗах кергтә. Намҗл нег чигн үг сурлго төдгән тәәләд, үүдән секхләрн, дурта цагла ирдг хадм эгч ирҗ йовх гиҗ санв. Чирәнь дүүрәд хар сахл урһсн, киртә болн илҗрәд шуурч йовх хувцта залуһан үзсн Намҗл үг келҗ чадад, хадсн бахн мет көндрлго үүдн хоорнд зогсв. Тер хоорнд бас үг келлго, залунь гергән модьрунар түлкчкәд, герүрн гүүһәд орв. Өмнк болн өнцгин эрсин хойр терзәр әрә орҗах герлд хәләхлә, орна ард бийднь герин эрслә шахлдад, зөвәр өсҗ одсн күүкнь кевтсн г тер үзн, гер авхднь эгчнь Ностын Окнар келгүлҗ өгсн ке

22

сиилвртә модн орн деер делгәд, дорак пол күртл шавшҗах кевсиг зүн һарарн өргәд, барун һартан төмр көшүрин тасрхаг бел кеҗ бәрв. Зуг орн дор — урднь энүг гертәсн һархд бәәсн хуучн модн яршгас талдан юмн уга. Тер кевтән төмрән ардан бәрҗәһәд, зүн һарарн кенчринь өргҗ хәләв. Модьрунар өрчәрн цокулад, хооран зөвәр дәәвлҗәһәд унлго әрә гиҗ нүцкн көл деерән зогсад, залунь һарһҗах ааль медҗ чадлго бәәсн Намҗлд генткн сергәсн ухан орҗ: — Ха, ха!— гиһәд, тер чаңһур инәчкәд, әмт серүлчкв гиһәд, аман барун альхарн бәрәд:— Намаг күүнә залута кевтнә болһвта?— гиҗ арһул келв. — Юн залу?— гиһәд, Арслң түрүн болҗ гергнүрн хәлән келв. — Салдс герт угай?—гиҗ тер гергнәсн сурсн түрүн үгнь тер. — Юн салдс? Немшнр аатр телтр һолын амнд бәргдҗ,— гиҗ гергн келв. — Уга, мана салдс герт угай?—гиҗ залунь келв. — Мана салдс нааран ю хәәхмби? Эврәннь окопстан бәәсинь үзсн угайта?—гиһәд сурчкад:—Эврә салдсас юуһинь әәнәта?— гиҗ немв. — Иим күүнә үг медшго малас альдаран одхви? Намаг яһҗ ирсинь үзҗәхшийчи?— гиҗ залунь иләр келхәсн хальтрв. — Үзҗәнәв. Ирсн болхла, сән,— гиҗ баахн гергн бүкл җил үзәд уга залуһур зүркнь татҗ, кесг дәкҗ зүүдндән үзсән санҗ, кедү таалврта үг келҗ, терүгән тосхар белдҗәсән ухалҗ, нүцкн көләрн уралан ишкҗ, терүнә нәрхн күзүһинь теврҗ, хар толһаһинь өрчдән шаххар седҗ йовад, залуннь барун һартан атхчксн зевтә бөдүн төмр үзҗ: — Яһлав! Ю кеснд!— гиһәд, күүкд күн нәәхлҗ хооран цухрв. — Адрҗ йовнчи? Яһад хәәкрвчи?—гиҗ сурн, барун һартан чаңһур атхчксн төмриг Арслң үзҗ, терүгән герин шавр пол деер хайчкв. Тер хоорнд орн деер кевтсн нүцкн күүкн серҗ шугшв. Бийән яахан эс медҗ чадҗасн Намҗл, хан һәрд шовун мет орн деер кевтсн күүкән халхлҗ, терүгән өрчдән шахҗ кевтәд саатулв. Мел һанцхарн үлдсн Арслң барана өмн бәәсн модн стул деер көлән амрахар суув. «Эн намаг яһад ирсинь медҗәх бәәдл уга. Ода яһҗ эн һәргтә гергнд медүлҗ келхмн болхви?»—гиҗ тер ухалв. Зуг әрә арвн йис күрсн наста Намҗл һәргтә биш билә. Болв баһ наста күүкд күн орндан орх болһндан залуннь тускар ухалдг билә. «Нам нег көл уга чигн әмд ирхнь болх билә»— гиҗ тер дотран зальврад, бурхнд

23

зул өргчкәд мөргдг билә. Терүгән Арслңгин эгчәс нуудг билә. Баһ насна уршгар ичдг бәәсмн. Зуг терүг орһҗ ирх гисн санан энүнд кезәд чигн ордго билә. Одахн хойр сар хооран эндәс хөрн дууна бәәдг Харадан хотнд нег залу цергәс орһҗ ирәд, гертән бултҗасинь милицнр гетҗәһәд бәрҗ авхар седхлә, тернь һарч зулад, бууһин сумнла харһад үкҗ гисн зәңг шуугла. «Тиим бузр нер үр-садндан үлдәҗ үкхин ормд, дәәнд үкснь ке билә»— гиҗ хотна улс терүг цуһар гемшәлә. «Яһсн му нер күүкндм өгхәр бәәхмби? Әмтнә нүд яһҗ хәләхмби? Эгчин залу көвүн хойрнь бас тер һал дотр. Бүкл хотнас дәәнд одсн һуч һар күүнәс, һанцхн эн орһҗ ирҗ йовхмби»— гиһәд санхла, нүднәснь нульмсн асхрв. — Бай-бай. Сәәхн күүкн унтад одв...— гиһәд, Намҗл саатула бәәтл, тернь унтв. Терүнә дунь невчк эгзңнсн болҗ залуднь медгдв. «Кемр эн үг эс келҗ чадҗахла, би эклҗ келх зөвтәв. Эн ор һанцхн күүкән өнчрүлшгон кергт, би энүнд дөң болх зөвтәв. Зуг яһҗ?»— гиҗ гергн санҗаһад, орн деерәсн өндәһәд: «Унтҗ одвта, Арслң?»— гиҗ сурв. «Уга. Чамаг күүкән саатула бәәтл, би ю келхв. Келх үг дала, зуг чамд меддг арһ уга. Ода намаг ирснд һундад уульҗ эс бәәнчи? Чи тиим әәмшг үзсн болхла, му уха санхн уга биләч,— гиҗ залу иләр эс келдг болв чигн, экзахинь өөрдхҗ медүлхәр седв.— Аль намаг үкхлә, амрх билчи? Тенд үкхд амр юмн»— гив. «Эн хотнас дәәнд йовх һуч һар күн амрч йовхий? Тана эгчин арвн долата көвүн яһад тер әәмшг дааһад йовна?»— гиҗ сурхар седчкәд, залуннь күүнә бәәдлән геесн чирә үзн санв: «Энүнә дотркнь юн эн һазак бәәдләсн деер болх билә. Әәмшгин чидл күн болһн диилҗ чадшго гиҗ, Бемб өвгн тер зәңгин хөөн келҗәсинь эн соңсла. Удлго өр цәәх, терүн күртл яах кеехән йилһҗ авх кергтә. Эндрәс авн энүнә зовлң—мини зовлң, хамдан хувалцх зөвтәвидн»— гиҗ ухалад, Намҗл орнасн бууһад: — Эгчиг серүлх кергтә. Терүнә селвг манд кергтә,— гиҗ, адһҗ үүдән темцв. — Уга!—гиһәд, Арслң суусн ормасн өсрҗ босад, гергнәннь аминь альхарн атхв:—Уга! Келҗ болшго, көвүднь медчкх!—гив. — Кемр һарлцсн эгчән эс иткхлә, цааранднь яһҗ бәәхмби?— гиҗ гергнь шуукрҗ хооран цухрв. Гергән һарч гүүхәр бәәнә болһад, Арслң терүг белкүснәснь теврәд авчкхла, залуннь һуйнь болн ээмнь чичрҗәхинь тернь медәд, элкнь урсҗ, зүркнь хәәлҗ, санань зовхларн, толһаһинь иләд:

24

— Яһсн гидгәр киртҗ шиимгдсмб эн үснтн, агчмин зуур ус халулад уһачкнав толһаһитн,— гив. — Ю келҗәхмчи, Намҗл?—гиҗ залунь гергән түрүн болҗ нерәрнь келв,—Хар һазрт одсн үсн биш, хар толһаһан яһҗ хальчлдмби гиҗәхлә, болх болшго үг келәд бәәнәчи!— гиҗ тер келчкәд, гергән улм бийүрн татҗ шахчкад, махмуднь улм догдлҗ чичрәд, Арслң бийдән санань зовад уульв. Дөчн тавн хонгин туршарт өлн чон мет өдр сө уга бултад йова йовҗ зерлгшәд, зүркн толһа хойринь әәмшг эврәннь төмр хавхдан батар хавчад авчксн төләд, энүнд эврәннь әмнәс даву ухан уга билә. Нег чигн үг иим ут хаалһд кенлә чигн күүндсн уга билә. Ода иим өөрхн, иим эңкр гергнь бийинь хәәрләд, толһаһинь илхлә, дотркнь хаһрсн мет энүнәс нульмсн асхрад, цогцнь улм чичрв. Тер бәәдлинь гергнь медәд, арһул бичкн күүкд мет толһаһинь иләд: — Үзҗәнта, Арслң, мана күүкн яһҗ икәр өсҗ одсинь. Тана зург үзчкәд, папа гинә. Күчр келтә, күүнлә ээлтә,— гиһәд, терүг аатрулхин төлә келсн деерән залуннь ууринь невчк тогтнулҗ, көндрлго герин тал дунд кесгтән саллго зогсв. Юңгад гихлә салад һархла, бичкн күүкд мет дәкн хәрү шүүрлдх бәәдлтә. «һанцарн үлдхәсн әәҗәнә»— гиҗ Намҗл ухалв. Аш сүүлднь Арслңгин махмуд-цогцнь дагҗңнҗ чичрдгән уурад, киртә ханцарн нүдән арчхлань, гергнь цевр бүшмүдин ханцар терүнә нүдинь арчн: — Невчк сууһад амртн,— гиһәд, залуһан урднь суусн стул деер суулһчкад:—Гем уга, нег арһ олдх,— гиҗ Намҗл келв. Арслң толһаһан һудылһад, дорагшан хәләһәд тагчг сууна.— Миниһәр болхнь эгчд келлго бәәҗ болшго,— гисн үгән Намҗл келчкәд, Арслң бурушах гиҗ санҗала. Зуг тернь үг эс соңссн мет тагчг сууна.— Көвүдтнь медүллго, эгчиг һанцхн бийинь авч ирнәв. Зөвшәлх кергтә,— гиһәд немҗ келсн үгнь чигн хәрү уга үлдхлә,— Арслң, би эгчүр одад ирнәв,— гиһәд, Намҗл адһҗ һарв. — Сәәхн иньгм, Арслң!—гиһәд, эгчнь орҗ ирн, стул деер суусн дүүһиннь толһа теврәд, усн-цасн болад уульв. Зуг яһад тер тәвндән өөрдсн наста күүкд күүг тиигҗ уульҗахинь кен медхви? Эцкиннь нер дуудулхар үлдсн ор һанцхн дүүһән әмд-менд ирсн төләднь байрлад тиигҗәхий, аль әмтнәс йилһрәд, бүкл хотна нер һутахар орһҗ ирсндкь һундҗ уульҗахий, аль орһҗ ирсн дүнь эндк цергт бәргдхәснь әәһәд эврәннь әмнә төлә уульҗахий? Кен медхв? Зуг аш сүүлднь чаңһар экрәд

25

уульхлань:—Эгч, һазаһур йовсн салдсмуд соңсад, орҗ ирх нааран,— гиҗ Намҗл эгчиг хөрв. Кесгтән эгчнь дүүһиннь толһа теврчкәд, усн-цасн уульсн бийнь көшҗ одсн мет кевтә көндрлго суусн Арслң, салдсмуд гиҗ гергнәннь келсн үг соңсчкад, эмнг мөрн кевтә доран тогльҗ ормасн босхар седв. Уульдган уурсн эгчнь ханцарн нүдән арчҗ ормасн босв. — Ода яахва? Иигәд уульлдад-шууглдад бәәсәр манд кен чигн дөң болшго. Давсн хур занчар хүрүлсәр хәрү эргҗ иршго. Әмд күн әмән әрвлх кергтә,— гиҗ, эгч нульмсан арчн бәәҗ келв.— Арслңгиг һаза һарһҗ болшго, мөрән суулһд үзг, би эврән ирәд асхҗасув. Келтә-амта күүкдт медүлҗ болшго, һәргтә насн ода бийнь. Оңдан күүнд келәдчн оркхмн. Мана көвүдт чигн медүлҗ болшго, ода цагин пионер, комсомол көвүд келәд чигн оркх. Медгдвү, Намҗл?— гиҗ эгч сурҗана. — Медгдв, эгч,— гиһәд, бер невчк эмәсн бәәдл һарһад:— Өдртнь Арслң альд бәәхмби? Генткн күн орҗ ирхлә, яахмби?— гиҗ сурв. — Өдртнь кевсиг һазрт күргәд делгчкәд, орн дор кевтг, асхнднь орн деер кевтг. Тер мана ик көвүнә ориг эндән тәвчк,— гиһәд, эгч терз бәәсн эрс тал заав.— Чи күүктәһән унтхч. Өрүнәс авн күүкән тер мана фермин бичкдүдин садикд өг. Өдртән тенд бәг. Дасҗ авг. Эднә көдлдг үснә фермин нег хораднь үкр саадг, туһл хәләдг күүкд улсин бичкдүд бәәдг садик билә. — Герән өдрәр чигн һаза дота хойраснь төдглҗәх кергтә. Эн салдсмуд үс авхар өрүн, асхнд гермүдәр ирнә. Асхнднь шам шатахмн биш,— гиҗ эгч бердән закҗана. «Эн дала закврмуд эгч альднь хадһлад йовсмби? Мел урднь кесгәс нааран тоола бәәҗ иим ухан орҗ гиһәд келҗ болхмн». Зуг дүүһиннь толһа теврчкәд ууляд бәәтлнь, терүнә толһад иим ик шиидврмүд орла: — Би ода хәрәд ус буслһнав, деернь киитн ус кеһәд, икәр савңдад Арслңгин толһаһинь уһах кергтә, эс гиҗ бөөсн дүүрң болх. Ардк үүдәр һарад, тер малын хаша дотр уһатн. Күн үзхн уга. Эн киртә хувцинь кевтнь баглад, катгт бәәсн яршгт хайчк,— гиҗ эгч бердән закв.— Икәр тәвхлә, эн церг нег сар бәәх, цааранднь немшиг көөһәд әрлһх. Тиигхлә яахнь медгдәд бәәх,— гиҗ келн, эгч һарч одв. Эн күүндвр 1942 җилин августын хөрн негн өдрәс августын хөрн хойрдгч өдр эклҗәх сө болсмн. Кемр немш көөчкхд Арслңгин эгч негхн сар өгсн болхла, кесгнь терүнәс урдар, нег цөөкн хонгас фашистнр

26

көөлһх гисн саната билә. Зуг тәвсн хөвәс холд оддг арһ уга. Тер сөөһәс авн дигтә һурвн сар болад, Сталинград шидр болсн мана цергин күчтә дәврлһн эклсн түрүн өдр, бичкн Боглан хотн деер бәәсн церг немшиг көөһәд уралан йовҗ одла. Зуг эн һурвн сар, эс гиҗ йирн хонгин туршарт эгчин өгсн заквр тату эс болад, кесг әәмшгәс Арслң менд һарла. ...Толһаһан кирһүләд, бийән уһалһад, бөөсн кир хойрасн сулдсн Арслң эгчин өгсн закврар өдртнь орн дор, сөөднь күүкн унтсна хөөн орн деерән һарч кевтдг болв. Болв һурвн сарин дотр юн болхинь кен чигн күн урдаснь тааҗ медҗ чадшго. Арслң ирәд, һурвх хонсн цагт, нег чиклҗ болшго зеткр үзгдв. Тер хотн дунд харулд бәәсн салдсмуд, хотн улсла таньлдад, үс теднәс авад, өдмгән болн шикр, тәмкәсн бәәрн улсла хувалцдг билә. Хадм эгчдән тәмк авч өгхин төлә Намҗл нег баһ наста орс салдст өрүн, асхнднь үкр саахларн, бүләкн үснәсн нег котелок кеҗ өгдмн. Ормднь тер салдс нег пачк тәмк, эс гиҗ нег банк американск һахан консерв авч ирҗ, өдр өнҗәд өгдмн. Сәәхн өндр нурһта, заарг чирәтә, шар үстә салдст бас баһ наста, кевлүн чирәтә, оньдинд бийдән ирлцдг хувцан эврән уяд өмсдг Намҗл таасгдад, өдр болһн ирәд, күүкинь таалад, шикр өгдг билә. Үнәртнь келхлә, һанцхн үснә төлә тер ирҗәсмн биш. Эн эвтәкн, сәәхн берлә таньлдад улм өөрдхәр седхлә, нег-негнәннь кел меддг арһ уга.. Тегәд салдс арһан бархларн, Намҗлын күүкинь таалдг билә. Келн-амн шин орҗах күүкн терүг «дядя Ваня» гиҗ келдг болад, өмнәснь тосад гүүдг болв. Хойр өдр Арслң орн доран кевтв. Һазаһаснь оньслсн герт нег чигн күн орҗ чадшгонь ил. Тер бийнь саглад дасчксн күн орн доран делгчксн ширдг деер, толһа доран өрүлг җөөлкн дер тәвәд кевтхлә, күсдундур сард альд чигн хувцн-хунртаһан кевтәд йовсн Арслңд, мел курортд бәәснлә әдл болв. Босҗ ирәд, белн хотан идчкәд хәрү кевтх. Иләрнь келхлә, эн хойр хонгин туршарт эн цогцарн болн седкләрн амрч авла. Асхнднь Намҗл ирәд, күүкн унтсн хөөн кедү җигтә байр энүнә седклд үүдәҗәв? «Көөрк, Намҗл, яһсн беркәр намаг санҗ уудьсн болхви? Эн хойр сөөһин дуусн өрүн эрт көдлмштән одх бийнь хойр нүдән харһуллго теврәд, үмсәд таалҗана. Дөчн тавн хонгин дунд үзсн зовлңгиг эн хойр сөөһин төлә эдлҗ болхмн бәәҗ. Ода нам үкв чигн һундл уга. Тиигхд, Тең һолын амнд немшин танкс намаг дәврәд алчксн болхла, Намҗлын җөөлкн болн ке сәәхн цогцла бийән ниилүлҗ шахлдхн уга

27

биләв»— гиһәд, энүнә седклнь дуулад бәәнә. Зуг невчк тогтнад: «Уга, үкҗ болшго, яһад болвчн әмд үлдх кергтә, Намҗлын болн күүкнәннь төлә». «Чи яһад орһҗ ирвчи? Әмтнәс ичҗәнәв!»—гиһәд, Намҗл цүүгә татх гиҗ эн әәҗ йовла. «Зуг би энүг сән меддго бәәҗв. Яһад ирсән келҗ чадлго бәәсн бийнь, тер нег чигн үг сурлго эврән медв. Ухата бәәҗ»— гиҗ бас Арслң ухалв. Зуг һурвдгч өдртән санамрдсн Арслң терзән кенчрәр хаачкад, орн доран орлго, деернь кевтв. Болв эн гергнәннь белн кеһәд үлдәсн үдин хотан уучкад, санамр орн деерән кевтсн цагт, хаалһата терз һатцас орсар күүндсн дун соңсгдв. Арслң орн деерәсн босад, өмнк терз хаасн кенчр заагур хәләхлә, герин өмн бәәсн, кезәнә хайчксн төгә уга хуучн тергнә ярндг деер һурвн орс салдс суусн үг күүндҗәнә. «Яһад нааран ирсмб эдн? Ю кеҗәхмби эдн?» — гисн тоолвр энүнә зүрк авлҗ зовав. Һазаһаснь оньста герт тедн орҗ иршгоһинь медә бәәсн бийнь, Арслң орн доран орв. Зүркнә цоклһн улм догдлв. «Кемр тедн медсн болад орҗ ирхлә, орн дор кевтлһн харсхий?»— гисн ухан энүнд орв. Минь одахн орсн байрта седкләс мел юмн үлдсн, уга. Дәкәд салдсмудын дун соңсгддган уурв. «Үүднә ард чигн ирәд гетҗәх»— гиҗ тер санчкад, бултлһнасн һарсн уга. «Уга, йовҗ одцхав»— гиҗ тер бийән аатрулв. Асхн бүрүлин гегән тасрхла, Намҗл суулһан җиңнүләд, күүкнләрн үг күүндәд, чуланд орҗ ирснь соңсгдв. Күүкән ээҗинд орулчкад, Намҗл үүдән тәәлҗ ивлц салу сааҗ авх көк ширтә кастрюль авхар орҗ ирәд: — Арслң, би үкрән саахар йовнав. Кеемәг эгчинд үлдәчкүв,— гиҗ залудан келв. — Һаза юн салдсмуд бәәнә?—гиһәд, залунь орнас унҗулсн кевс секҗәһәд сурв. — Һаза салдс биш, нохачн уга,— гиҗ тернь келв. — Нә, шулуһар ир,— гиҗ тернь санамрдҗ келв. — Альдаран одх биләв,— гиһәд, Намҗл инәв.— Үкрән саачкн ирхүв,— гиҗ келәд, үүдән оньсллго, чикнднь торһад өлгчкв. Эк ирхләрн, күүкән дахулҗ ирҗ гиһәд, Арслң кевсән дәкн хаачкад, орн доран кевтнә. Генткн күүкнә болн залу күүнә дун үүдн һатцас соңсгдв. Дарунь җиңнүләд оньсинь тәәләд, үүдн секгдв. — Дядь Ваня, эн юмби?—гиҗ герт орҗ ирсн күүкн хаҗудкасн сурҗана.

28

— Это пилотка, Кеемя,— гиһәд, орсар тернь хәрү өгәд: — Сейчас садись сюда, на стул, или иди играй. У тебя есть игрушки? — гиҗ терүнә орсар келсн үг Арслңд соңсгдв. Тер күүндвр соңссн Арслңгин махмуд-цогцнь чичрәд, өргнь дагҗңнад бәәв. Эн орс салдсинь Арслң лавта медҗәнә. «Яһад эн мини күүкнлә иим өөрхнәр таньлдсн болхви? Намҗл энүнлә нәәҗлдсн болхий гиһәд, ирсн хочлһн ухаг холд көөһәд, эн әәмшгтә бәәдләс яһҗ хөөһдмб?»— гисн тоолвр энүнә толһа эзлв. «Одахн ирсн асхндан авч ирсн көшүрин тасрха төмриг Намҗл хәрү ормднь күргчклә. Адгтан тер төмр һартм бәәсн болхнь иим зовлң эдлхн уга биләв»—гиҗ ухалх дутман, безг гем ирсн мет цогцнь чичрв. Тер хоорнд үкрән сааһад, суулһта үсән һартан бәрҗ, гертән орҗ ирсн Намҗл орс салдсин өвр деер суух күүкән үзн болн орн дор кевтх залуһан санн, нүднь харңһурҗ, толһань эргәд, һартан бәрҗ йовсн суулһта үсән алдад, асхрсн үснь шалдсн шавр пол деегүр тарҗ гүүв. — Извини, Намҗа, Кеемя увидела меня на улице и говорит пойдем к нам,— гиһәд, заарг чирәтә салдс босв. Салдсин келсн үг кевтнь меддг арһ уга болв чигн Намҗл күн болһнд бәәдг харсгч авъясарн барун һарарн күүкән салдсин һарас булаҗ авн, зүн һарарн терүнә нурһарнь түлкәд:— Ходиль домой!— гиҗ терүнд келн үүдән секв. — Ну, извини, Намҗа, (урднь үс ирҗ авхларн келдгәрн) Кеемя привела меня сюда,— гиһәд, келҗәх үгинь эс медҗәх бәәдлинь үзн:—Я не сам ворвался,— гиһәд, һарарн өрчән цокв. Орс салдс герин үүднәс һарлһнла: «Дядь Вань!»— гиһәд, күүкн уульҗ хойр бичкн һаран терүнүр суңһв. Күүкән чишкәд ууляд бәәтлнь, Намҗл гериннь үүдән дотраснь төдглчкв. Намҗл күн болснас авн иим нкәр юмнас әәҗ үзәд уга билә. Терүнә ик әәмшгнь, һанцхн залуннь төлә. Юңгад гихлә кемр залу бәргдсн цагт, орһҗ ирсн кү бултулсн болҗ үүллә харһхв гиҗ эн әәсн уга. «Кемр залу иим икәр әәҗәхлә, сурдх учр бәәдг болх. Залу күн эврән медх зөвтә»— гиҗ эн дотран санад, генткн биркләд уульв. — Дядь Ваняг дахнав!—гиһәд, һартнь бәәсн күүкн ууляд аздлв. Эк күүкн хойр энд уульсн, орн дорк Арслңгин цогц-махмуднь чичрсн, күүкән эгчд күрг гиҗ келдг арһ уга, юңгад гихлә иим хавшҗах келтә күүкн намаг үзхләрн, орҗ ирсн күн болһнд келх гиһәд, санад оркхла,

29

махмуднь киит урсад одв. Терүг Намҗл медҗ күүкән авч һарчахн уга. « Би яһсн хөв уга күн бәәсмби...»—гиҗ, тер бийдән санань зовҗ бас уульх дурнь күрв. Гер дотр һурвхн күн бәәчкәд, нег-негнәннь сансн сана эс медхлә яахмби? Аш сүүлднь уульҗах күүкән теврәд, Намҗл һарн, ардан үүдән оньслсинь залу соңсв. Тедниг һарсна хөөн үүдн лавта һазаһас оньслгдсинь медсн Арслң орн дорас һарч ирәд, хату шавр полар асхрҗ гүүсн үсиг му кенчрәр арчад, герин булңд бәәсн суулһта уснас нүр-һаран уһасн бийнь, зүркнә цоклһн зогсҗ өгчәхш. «Эртәр санамрдад керг уга бәәҗ. Эн әрә гиҗ һурвдгч хонгнь биший.— гиһәд санҗаһад:— Тер салдс мини күүкнлә яһад тиим ээлтәһәр күүндәд бәәв? Намҗлла бас кинәмҗтәһәр күүндхәр седв. Урднь мини гергнлә тер нуувчар бәәсн болхий? Нуувч гисн юн үгв? Намҗлта тер унтсн болхий?— гиҗ хочлсн ухан оратҗ терүнд орв.— Терүнлә өөрхн бәәсән нанд медүлшгоһар салдсиг көөһәд һарһсн болхий?— гисн нег ухан орн, тер санаһан дарунь әәмшгт булагдв.— Кемр тер салдс орн дор хәләһәд, намаг үзсн болхла, яах бәәсмби? Тууҗ авх бәәсний? Кемр күүкн терүнә һарас бууһад, нег наадһаһан хәәһәд, орна кевс сексн болхла, яах бәәсмби?—гисн тоолвр толһаһинь дүүргәд, нам хочлх ухан чигн орҗахн уга.— Ода яһдмби?»— гиҗ тер түңшв. Намҗл зөвәр удан эгчин герт бәәһәд, күүкнь унтхла, терүгән теврәд, орн деерән унтулв. Ода ю күүндх эдн хоорндан? Кень кенән гемшәхв. Эн хойрин зүркд догдлулсн әәмшг хоцрв, зуг кедү иим болн энүнәс даву әәмшг эднә өмн бәәдг болхв! «Эгчин келсәр, бүкл сардан күләх кергтә. Кемр нег сарас үлү болхла, яахмби? О, хәәрхн! Олн бурхд минь, иим ик аюлас хольҗулх болтн!»—гиһәд, Намҗл эклҗ зальврн:—Не, нааран һартн, хотан уй, — гиҗ келв. Хәәсндән буслҗасн цәәһән самрад, үс кечкәд, орн дор кевтсн залунь эс һарч ирхлә, Намҗл әәһәд, орнас унҗҗасн кевс секхлә, тернь цаснмөсн көлсән асхрулсн кевтнә. — Дәрке, дәрке! Иигтлән көйрәд кевтлго, күн уга цагт тендәсн һарад сергх,— гиҗ гергнь келв. — Кесг салдсмуд шагшулад авч ирәд бәәхлә, яһҗ һархмби?— гиҗ цутхсн зурмн мет толһаһаснь усн һооҗҗасн Арслң зөвәр шүрүтәһәр келв. — Кен салдс шагшулҗахмби?— гиҗ Намҗл келәд, цааранднь тер

30

салдс яһҗ ирсинь келв. Намҗл фермәсн ирәд, эгч гертән уга болхла, теднә арвта көвүнә өөр күүкән үлдәчкәд, адһхларн, герин үүд оньсллго, төөлгтнь оньсан дүүҗлчкәд, үкрән саахар һарч. Эгчиннь көвүн бичкн күүкиг һанцараһинь гертән үлдәчкәд, эврәннь кергәр һарч одсн бәәҗ. Һанцхарн үлдсн Кеемә үүд тәәләд, уульнцд һарч. Дигтә тер кемд эднә герин өөгүр йовҗ йовсн салдс таньдг күүкән ора болҗ одсн цагт һанцхарн йовсинь үзәд, теврәд, герүрнь авч ирхлә, оньснь үүднд өлгәтә бәәҗ. Тегәд салдс үүдинь тәәләд орҗ ирҗ. Залу болн гергн сууһад цәәһән уув. Хотын шимтә хамгинь гергнь залудан өгнә. Тер бийнь, эндр болсн ик әәмшгин хөөн сән күүндвр һарч өгчәхш. Залуһасн сурх үг Намҗлд дала. «Зуг иим зовлңта бәәх күүнәс салвлад дала ю сурхви? Цагнь ирәд, седклднь учрсн кирнь һарад, бийиннь дурн күрсн цагт эврән келх. Негхн җил үлү хамдан бәәсн бийнь кедү эвлүн болн килмҗтә үгмүд урднь эн келҗ чаддг билә»— гиҗ гергн ухалв. ...Тер әәмшгтә асхна хөөн сар шаху цаг болҗ йовна. Баһ насн гисн җигтә сәәхн юмн. Ямаран чигн шав түргн бүрлддг, ямаранчн түрү-зовлң дарунь мартгддг, әрвҗго байрин бийнь седклд нар урһаҗ, тиньгр бәәдл хаҗудк улст медгддг лавта. Намҗл, йирин тиньгр бер, сүл сарин эргцд өдрин дуусн болх болшго юмнд һочкнҗ инәһәд, хаҗудан көдлҗәх улсин кех тоот көдлмшинь булаҗ авад, кечкәд бәәв. Баһ наста берин бәәдл хаҗудк улстнь соньмста болв. Дәәнә гүргү болн догшн цагнь билә, эднә хотнас арвхн дуунад, нуурин цаад амнд, фашистнр бәәх кем. Хая-хая немшин самолетмуд ирҗ бомбсан хайна. Күнд товин дун тасрхан уга энд соңсгдна. Сө болһн автоматын болн бууһин хасн дун чик доңһдулна. Эн һучхн өрктә хотнас дөч һар күн дәәнд одла. Теднәс хойрхн залу күнд шавта болад ирв. Нәәмн салдсас дәәнд үксн цаасн ирв. Орн-нутгт тусҗ ирсн иим дәәнә цагла зовлң эс эзлҗәх күн уга. Кемр Намҗл невчк насарн ах бәәсн болхла, тер хамгинь тоолх бәәсмн. Цергәс орһҗ ирсн залуһан бәргдхлә, тер ямаран үүллә харһхинь Намҗл ухаһарн медә бәәнә, зуг асхнднь көдлмшин хөөн гертән ирхлә, хот-хол белн, асхн болһн эңкр залуннь дулан өврт орлһн терүнә толһа эргүлҗ генүлв. Ода деерән эн хойрин нег зовлңнь — күүкән унтулҗ, эврән орндан орх. Ях, ях! Баһ насн хойраннь толһа эргүлв! Нег дәкҗ Тавлда эмгн өвгн хойрин негхн көвүнь дәәнд хоцрҗ гисн зәңг хотнд ирв. Җирәд һарсн наста өвгн болн эмгнә ор һанцхн көвүн. Хотна улс цуһар тер өдр һашудв чигн, яһҗ теднд дөң болхв?

31

Тер өдр Намҗл хамдан көдлдг гергтәһән өвс буулһҗала. Тергнәс өвс хатхҗ авад дорагшан хайхлань, терүнә биилнь ишәсн суһрад, буулһсн өвсн заагт үлдв. Терүнд эрүл күн инәх юн бәәдви? Хәрнь биилнь суһрҗ унснд уурлҗ, биил белддг улсиг му келхин ормд, нүцкн модн ишән һартан авчксн бер һочкнад инәв. Хаҗудк күүкд улснь цуг тагчг. — Эн өдр инәхдән ичхнчн, Намҗл!—гиҗ цуһараһаснь медәтә, һурвн сар хооран залунь Ташкентын госпитальд дәәнд авсн күнд шавасн өңгрсн күүкд күн биилән чаңһур шааһад, тергн деерк өвснд орулчкад келв.— Шидрәһә хәләһәд бәәхнь йир тиньгр болн байрта болҗ одвч! Залучнь ирсн болвза?— гиҗ иләрнь тер гергн сурв. Терүнд хурц хәрү өгхәр бәәсн Намҗл мел дорнь хадчксн метәр көшҗ зогсв. «Альдас медсн болхв эн? Уга, медх зөв уга!»— гиҗ санн:—Альк залу? Кенә залу ирсинь келәд бәәнәт? — гиҗ арһан бархларн, худл келв. — Юн альк залу? Чи кедү залутавчи?— гиҗ баһ наста бер терүг хазҗ келв.— Манд, күүкд улст, эн шатҗах дәәнә һалас залу әмд ирхлә, терүнәс үлү байр бәәхий?—гиһәд, йириндән хар санан уга бер, хаҗудк күүкд улсур эргн: — Нанд ирдг залу угаһинь меднәт, сәәнь орнд төрг мини Эрдни. Зуг тадна залусас кень чигн әмд түрүләд ирхлә, адг-ядхдан неҗәд асхн манла селәд-селәд унттха. Зөвән өгчәнта?— гиҗ инәв. — Өгчәнә!— гилдәд, цуһар һочкнҗ инәлдв. — Кемр күнд шавта ирхлә, яахмби?—гиҗ нег һуч күрсн наста бер сурв. — Гем уга, шавнь эдгх, цуһар нииләд чигн эдгәһәд авхвидн,— гиҗ саак баһ наста бер келв.— Зуг тер манд кергтә юмнь менд болсн хөөн болх!— гиҗ бер инәхлә, цуһар нирглдҗ инәлдв. Тедниг дахҗ һанцхн Намҗл инәсн уга. Теднә шүвтр үгәс ичҗ тер инәсн уга гиҗ болшго. Минь тер кемдән Намҗл теднәс дегү хөвтә болсндан ичҗ зогсв. Хойр халхнь мннчиҗ улав. Күүкд күүнд залу ямаран болдгинь эн ода ирҗ медәд, ик гидгәр ичв. — Намҗл, чи нанд бичә уурл,— гиҗ медәтә гергн терүнә ээмәснь теврәд келв.— Мини күүкн чамас һурвхн дү. Ю медхв тер? Чи болв чигн, негхн җил залута бәәсн, амтынь сән медсн уга чигн болхч. Тер чини гем биш, мана цуһарамвидн. Хөв татун уршг. Эн Гитлер гидг андн альдас ирв гихв? Нанд бичә уурл, Намҗл.— гиһәд, дәкнәс бийүрн шахҗ теврхлә, тернь генткн уульв. Хаҗудк берәд болн күүкд терүг әрә гиҗ хөрәд, уульдгинь уурулв. Асхн орндан орчкад, фермд болсн күүкд улсин

32

күүндвр тер залудан келҗ өгв. — Һәргтә баавһанрин келсн үгәр төр кеһәд бәәнәчи!— гиҗ Арслң гергндән келв.— Дән ямаранинь үзәд ирсн болхла, теднчнь тиим үг келхн уга билә. Баавһан седкл хаңһах биш, батхн мет миңһәд, саяд залус үкҗәнә тенд,— гиҗ залунь келв. — Арслң минь, эңкр иньгм, күүкд күүнә седкл медҗәхшч.— гиһәд, Намҗл саналдчкад:—Намаг теврәд үмслч, Арслң!—гиҗ сурв. — Юн болҗ одва? Минь ода үмслүв би. — Дәкәд нег теврәд үмслч, сурҗанав, буйн болтха.— Арслң гергән теврҗ үмсәд, бийдән шахв. — Чамд мана күүкд күүнә седкл меддг арһ уга, хәәмнь,— гиҗ гергн улм залуһурн шахлдв.— Иим ик һалв дотр, иим ик хөв-кишг учрна гидг!— гиһәд, невчк тагчг бәәҗәһәд:— Эн чини теврлһнә хөөн нанд ямаран сән болсинь медҗәнчи? Көөркс, тедн яахмби? Бүкл җиләс авн, зәрмнь нам хойр җиләс авн залу күүнлә өврлҗ кевтәд уга болх. Мел теднә кишг-хөвиг би хулхалҗ авснла әдл зовнав,— гиҗ саналдв. — Болх! Юн залу, баавһан тускар келәд бәәнәчи?—гиһәд Арслң генткн чаңһур келчкв. — Мама!—гиһәд, Кеемә генткн уульв. — Би энд бәәнәв,— гиһәд, Намҗл залуннь орнас һәрәдҗ бууһад, күүкнүрн ирхлә, тернь босчксн орн деерән сууҗ. Экнь теврәд, таала бәәҗ күүкнәннь уульдгинь уурулв. Намҗл күүкән аатрулҗ хәрү унтулхар өрчдән шахад кевтв. — Мама, мама!—гиҗ күүкн дуудв. — Унт, күүкм. Мамчнь өрүндән эрт босхв,— гив. Күүкн невчк тагчг кевтҗәһәд:—Мама, тер орн деер кен кевтнә?—гиҗ экәсн сурв. — Кен болх билә?— гиһәд, экнь улм күүкнәннь чирә өрчдәншахн йовҗ келв.— Би тенд кевтләв, ода чини өөр бәәнәв,— гив. — Уга, чи худл келҗәнәч,— гиҗ күүкн дәкнәс келв. — Дядя чамла ду һарчала. Ода тенд кевтнә,— гиҗ күүкн экиннь худл келсиг бәрчкв. — Уга гинәв, тенд күн уга. — Би үзләв, дядя бәәнә. Чамла ду һарчала,— гиҗ күүкш давтв. — Юн дядя, дядя гиһәд давтад бәәнәчи!—гиһәд, экнь күүкндән уурлад:—Энчнь чини папа,— гив. Күүкн невчкн зуур тагчг бәәҗәһәд: — Мини папа дәәнд одла гиҗ эврән келлчи,— гиҗ күүкн арһул келв.

33

— Не, папа дәәнд одла. Эндр ирвә, маңһдур хәрү йовхмн,—гиҗ экнь келәд, күүкнә хучаһинь ясв, терүгән унтулхар саатулв. Күүкн унтв, зуг экнь болн эцкнь унтҗ чадҗахн уга. Хойраднь чигн тоолвр дала. «Ор һанцхн күүкнәсн бултҗ цааранднь яһҗ бәәхмби? Эгчин келсн сарнь давҗ одв. Кезә эн фашистнриг көөҗ амрх цаг ирхмби?—гиҗ гергнь ухалҗана.— Амрх? Җирһх?—гиһәд, Намҗлын толһад очн мет өсрсн ухан ирв. Одак фермд көдлдг күүкд улсин наадлн шоглад залу улсин тускар келсн үг яахмби? Үнәртнь келхлә, тер күүкд улсин келсн үг шогий? Уга. Би эврән залуһан иртл бас тиигҗ эс ухалҗалу? Ода залуһан асхн болһн хаҗудан кевтүлчкәд, күүнә уха меддгән уурвчи? Тегәд яахмби? Теднлә дүңцхин кергт эврәннь залуһан көөһәд һарһчкхмби, аль милицд бәрүлчкхмби?»— гисн ухан түрүн болҗ энүнә седклд орҗ, тер тоолврасн эврән эн йосндан әәв. «Уга, уга, уга!» — гиһәд хәәкрх дурнь күрв. «Бәрүлҗ өгх биш, тиим уха толһадан орулҗ болшго. Түүни ормд би эврән энүнлә хамдан үкнәв! Залуннь җирһл харсхин төлә кенлә чигн ноолдҗ чадхув!»— гисн бат шиидвр Намҗл бийдән авчкв. «Яһад эн күүкн серҗ одва? Иим келтә күүкн маңһдур садиктән одхларн, кенд чигн келхмн. Тиигхлә, болснь тер. Гетҗәһәд, бәрәд авчкх,— гиҗ Арслң зовҗ кевтнә. Гетлдән угаһар һоодан ирәд, үүд хамхлад чигн орҗ ирх. Яха-яха! Тиигхд бууһан эс геесн болхнь яһна?»— гиҗ эн һундв. Тиигхд, нааран хәрҗ йовад хаалһдан хотан хәәх, сөөднь йовх цаг билә. Нег ик селәнә захд ирәд хәләхлә, боднцгин һаруд бәәҗ. Бүкл өдртән өлн йовсн күн бууһан өвсн заагт оркчкад, нег төмр олҗ авад, боднцг малтв. Зах талнь үүрмг боднцг бәәҗ, цааранднь малтхла, зөвәр ик боднцг харһв. Терүндән җилвтәд малта йовҗ солдатск мишгин өрәлцә боднцг малтҗ авсн цагт, цевд суусн нег ноха зогслго хуцад бәәнә. Сарин сарул сө билә. Эзнь гертәсн һарч ирәд, боднцг дунд кү үзәд: «Эй, кембчи? Ханав!»— гиһәд хәәкрәд, цааһасн мини бу авч ир гиҗ ардан тер келсинь соңсад, Арслң һарч зулхар бууһан хәәхнь, һацата юмн кевтә олдхш. Герин эзн залуд бууһинь авч ирҗ өгсн болҗ медгдв. Бууһин затворин ду соңсн, эн хәәврән төгсәд һарад зулв. Тер сөөдән хәрү ирхдән әәһәд, зөвәр холд һарад, нег салад бәәсн модд заагт бултад, маңһдуртнь хәрү ирәд хәәхлә, бу ормдан уга. Тер кевтән эн бу уга, бийән харсдг арһ уга болҗ үлдснь тер. «Зуг тернь мини хөв чигн бәәсн: негчн кү эс алсн»— гиҗ эн ухалв чигн, хая-хаяднь зеткр харһад одсн цагт бууһан хайсндан зовдмн.

34

Тиим ик зовлңта эн хойр күн болһн эврәннь орн деерән унтв. Хаҗуднь, эднә ухаһар болхла, мел әәмшгтә гисн бичкн күн зовлң угаһар сүркрәд кевтнә. Болв өрүнднь эн хойриг уханднь эс орсн әәмшг гетҗәсмн. Намҗл өрүнднь дөрвн часла босад, үкрән сааһад, цәәһән эврән чанҗ ууһад, өдртән Арслң уух хүвинь үлдәдг билә. Юңгад гихлә өдрәр күн уга герин өркәс утан һархла, әмтн харлад чигн бәәх гиҗ эгчнь эднд келлә. Кеемәг хот угаһар нөөрмүһәр теврәд авч һардг билә. Тенд күрәд, садикт шаңһа хот уух. Өрүнднь нөөрмү күүкиг босххд күчр болдмн. Эндр Намҗл адһмтаһар цәәһән буслһчкад, бешиннь өөр буру хәләһәд, цәәһән ууҗала. — Мини папа яһлт?—гиһәд, күүкнәннь келсн үг соңссн экнь ардан хәләхлә, тернь орнасн буучксн герин тал дунд нүцкн көләрн зогсҗана. — Йовҗ одла,— гиһәд, экнь халун ааһта цәәһән беш деер тәвҗ бостлнь, күүкнь орнур өөрдәд, нег бийдкнь шамлгдҗ одсн кевс секәд:— Энд кен кевтнә?— гиҗ өкәр келәрн сурв. Орн дор кевтсн эцкиннь киртә болн нүцкн көлинь эн үзв. — Яһсн ут көлвә!— гиҗ күүкн келлһнлә, экнь гүүҗ ирәд, терүнә барун һараснь шүүрч авад, халхарнь ташв. Чишкәд уульҗах күүкән тер кевтнь нүцкәр теврҗ авад, хаҗудк эгчиннь герүр ирв. Эгчтәһән хоюрн будглсн күүкиг әрә гиҗ уульдгинь уурулсна хөөн юн болсинь Намҗл эгчдән келҗ өгв. — Күүкиг садикт орулҗ болшго, томан уга күүкн үг алдад келчкх. Бичә кел гисиг медшго. Эндрәс авн мини үкрмүд чи саачк. Би гемтсн болад, гертән үлднәв, күүкичинь хәләсүв.— Урднь чигн эгчнь гемнхлә, Намҗл терүг сольҗ үкринь саачкад, эврәннь туһлмудан асрдг билә. «Цагин зуур ирх зеткриг холҗулвидн»— гиҗ эн медәтә болн баһ күүкд улс, тиим ик зеткр болн зовлң авч ирсн Арслңгин эгч болн гергнь невчк санамрдв. Зуг Кеемә үзсән мартҗ өгчәхш. Экнь йовсн хөөн зөвәр болҗаһад:— Гага, папан көл ут?— гиһәд эвцңгүһәр һаһаһасн сурв. — Папан көл уга, дәәнд одла,— гиҗ һаһань келв. — Уга, папа бәәнә. Мана орн дор бәәнә,— гиһәд, күүкн зүткәд бәәв.— Худл гихлә, мана герт одад хәлә,— гиҗ арһан бархларн, тер келв. — Папчнь дәәнд одла,— гиһәд, һаһань терүг әәтрүләд унтулхар седв. Зуг хойр нас күрч йовх күүкн саатулсар унтҗ өгхш. — Гага, юңгад папад көл уга гинәчи? Көл угаһар яһҗ тер герүрн

35

ирхмби?—гиҗ Кеемә келв. Көл угаһар ирҗ чадшг, үнн үг келҗәнәч. Зуг чи ут көлтә гихләчнь келҗәнәв,— гив. — Ут. Көлнь йир ут, эврән үзләв,— гиҗ күүкн һаһаһан шахв. Бичкн күүкдин психологий йир соньмҗта. Юңгад гихлә Кеемә экиннь «папа» гисн үг соңсхас биш, терүнә чирәһинь, цогцинь чигн үзәд уга. Эцкән цергт йовхд эн бичкн, ухан-томан уга билә. Асхн серәд, экнь «чини папа» гисн үгд эн йир икәр соньмсв. Өрүнднь лавта үзхәр седәд, цагасн урд серснь тер. Урднь энүнд келн орад, күүнә келсн үг меддг болснас авн эцкиннь тускар кесг таалмҗта үг энүнд экнь келдг бәәсмн. Тегәд чигн тиим «сән» болн «сәәхн» кү үзхәр эртәр босхла, хойр ут көләс талдан юмн үзгдсн уга. Яһад бийәснь терүг бултулҗахинь терүнд меддг арһ уга. Зуг эврәннь нүдәрн орн дор үзсн хойр ут көл энүг йир икәр соньмсулв. Энүнә соньмслһ секҗ болн цәәлһҗ өгхин ормд, һазр деерк улсас эңкр экнь болн һаһань энүг нам цааҗлв. Яһҗ эн ик улсин уха медхв? Һаһань эвләд болн наадула бәәҗ Кеемәг тогтнулад авв. «Зуг цааранднь яахмби? Кезә эн немшнр көөгдхмн болхви? Мини һанцхн дү хөв уга болхий? Эн хотнд орс кел меддг Бемб өвгн удлго немшнр көөгдх гиҗ келнә. Орс цергин командирмүдлә күүнддг болн нәәҗлдг Бемб эс медхлә, кен медхмби? Не, кемр немш көөгдәд, мана церг эндәс йовсн хөөн яахмби? Бас пигәд орн доран кевтхмби? Тер цагт медгдх. Хәрү дәәнд орхларн, яахмби эн? Энүнлә әдл цергчнр басл йовналм. Әмн кенд чигн дота. Ямаран дән чигн күн болһниг авч чадшго. Бемб өвгнәс нег селвг сурхла, яһдмби? Ухата, цевр болн үннә төлә толһаһан әрвлшго өвгн генткн терүг гемшәхлә, яахув? «Мини хойр көвүн толһаһан эн дәәнд өгв, дәкәд негнь ода дәәлдә йовна. Чи теднәс деервчи?»— гиҗ сурхла, яахмби? Тиигҗ тәвсн сурвр чик эс болхий? Зуг эврә хотна күүһән тер бәрүлҗ чадхий? Кен медхв? Уга, келәд керг уга. Хәләҗәһәд медхмн»— гисн ик зовлңта эгчнь бәәнә. Терүнә хөөн арв һар хонад күүкн эцкиннь тускар үг келдгән уурв. «Мартҗ»— гиһәд, экнь болн һаһань байрлҗала. Эгчнь урдк кевтән саальч көдлмштән оддг болв. Бернь болхла, бас туһлмуд асрлһна көдлмштән одад, седкл санамрдв. Дәкәд нег цөөк хонсна хөөн Намҗл цәәһән ууһад, нөөрнь сән ханад уга күүкән серүләд, хувцинь өмскҗәлә. Һазаран һарх күн болад, бер үүдән төдглсн уга билә. Дәкәд иим эрт күн

36

ирх гиҗ кен медҗәсн болхви. «Зеткр һанцар ирдго» гисн үнн үг. — Мендвта!— гиһәд, ә чимән уга бәәсн үүд түлкәд, Бемб өгн орҗ ирв.— Би ода колхозин парвля орҗанав. Тегәд сүл тавн хонгин туршарт мана саасн үс күргсн квитанц авхар ирүв, гиҗ Бемб күүкән әрә серүлҗ авчасн Намҗлд келхлә, тернь адһхларн, яахан медҗ чадад, гер дотраһурн сахняд гүүв. «Арслң ор доран орснь сән болв, о, хәәрхн!»— гиҗ тер дотран зальврв. Арслң цергт мордсн хөөн Бемб үснә фермин һардач болла, зуг бийиннь нүднә харунь тату болад, Намҗлар накладной цаас бичүләд тооца кехд нөкд авдмн. Намҗл баран деер бәәсн көк ширтә модн авдр уудлад, тер цаасд хәәв. — Аава, тергн деерән намаг суулһнчи?—гиҗ хувцан өмсҗ өглго заңнҗасн Кеемә өвгнәс сурв. Тиигдг учрнь — урднь эктәһән Бемб өвгнә тергн деер кесг дәкҗ фермәс сууҗ ирлә. Тер хоорнд түргн көлтә күүкн гүүҗ одад, орндгас унҗсн кевс секәд:— Аава мана папа бәәнә,— гихлә, орн дор делгсн цаһан ширдг деер кевтсн кү өвгн үзв. Зуг харңһуд кен кевтхинь медҗ болшго, болв залу күн кевтхинь лавта тер медв. Ухаһан геесн Намҗл күүкән һараснь шүүрч авн, түлкәд унһачкв. — Мамачнь цаас хәәһәд авч ирх,— гиһәд, өвгн һазрт унсн күүкиг теврҗ авад адһҗ һарв.— Бидн тергн деер сууһад күләҗхм,— гиҗ уульҗасн күүкнд келв. Зөвәр удан болҗаһад, үмггдҗ одсн тавн-зурһан цаас болн нег цевр квитанцин книжк Бембд Намҗл авч ирҗ өгв. — Яһснднь бичкн күүкд цокнач! Папчнь ирх гиһәд чамаг келәд бәәсиг Кеемәчнь эврәннь седкләрн ирчкв гиҗ келҗәнә. Терчнь бичкн күүкдин наадн болҗана. Байрлх кергтә, бичкн күүкдин йор күцдмн. Арслңчнь ирәд чигн бәәх. Бичә санаһан зов. Эднә келсн үгиг күн ацгт авдва,— гиҗ Бемб орн дор лавта Арслң кевтсн нь медә бәәсн бийнь, баһ наста бериг зовашгоһар келв. Хәрнь Арслң ирсн цагт, түрүн цөгц әркинь нанд өгхмч,— гиҗ Бемб инәһәд:— Не, Кеемә, мамдан од, би колхозин парвля орхув. Эрт эс ирхлә, ахлачнр тарҗ одна. Но, но!— гиһәд, өвгн мөрнә җолаһинь көндәв. «Тиигхд күүкн орна кевс секәд, эцкиннь кө үзснәс авн кесг цаг давҗ одв. Адгтан сар үлү болв. Тер өдрә нааран эн чигн, би чигн терүнә тускар негчн үг келәд угавидн. Альдас эн төр шинәс эклв? Оңдан улст чигн келсн болх. Ода яах; арһ уга. Одак өвгн эс медснь сән болв. Кеемәг зөрц ухана билгәр келҗәнә гиҗ тер санв. Йир сән!»— гиҗ Намҗл бийән аатрулҗана. Дәкәд эгч көдлмштән йовҗ одсинь медчкәд, хәрү орҗ

37

күүкнәннь өөр үг күүндҗ чадшго болад, һазаһаснь үүдән оньслчкад, күүктәһән ферм орад, туһлмудан асрхас урд фермин үкрән күцц сааһад уга эгчдән ирҗ юн болсинь келв. Тер йовдлын хөөн үүдән оньслчкад гергнь йовҗ одсинь медсн Арслң орн дорасн һарад, цаһан кенчрәр хаачксн хойр терз хоорнд төмр термд бәәх зерлг аң мет гүүв. Терз хаасн цаһан кенчрин заагур өмн үзг болн барун үзгүр терз болһнд селәд-селәд шилтҗ хәләв. Мел дала күн сеҗх юмн үзгдхш. «Зуг тер өвгн колхоз орнав гиҗәлә. Тернь эндәс арвн дууна. Тер өвгн тиигән күрн намаг бәрх цергчнр йовулхий?.. Кемр намаг бәрүлҗ өгхәр седсн болхла, энд чигн цергчнр дала... О дәрк, дәрк! Бурхн багш, хәәрлтн, бийим бичә эднд бәрүлтн... Ээҗ, аав минь, әмим хәәрлтн!— гиһәд, болд терм дотр дүрчксн ирвсг кевтә нааран-цааран гүүһәд бәәнә.— Ода яһдмба? Терзәр һархла, һал цаһан өдрәр үзчкх. Нам хадата терз секҗ һарч болшго. Хойр сар шаху энд хара кевтхәр юңгад эн терз секгддгәр эс кеһәд авчкув»— гиһәд гүүһә бәәтлнь, үкрән бачмар саачкад, эгчнь болн Намҗл гүүҗ ирцхәв. Энүг ямаран зовлң эдлҗәхнь теднд ил медгдлә. Хәрнь үснә ферм эднә герәс хол биш, хойрхн дуунад бәәхнь сән болв. Арслңгин эгч олмһа үгтә, түргн шиидвртә, цецн ухата төләдән хотна күүкд улсас йилһрдг билә. Энүнә келсн үгиг болн авсн шиидвринь кен чигн күн сольхд дашката бәәсмн. Ода иим җаңһрта төрәс дүүһән алдулҗ авна гисн күчр берк төр бәәсмн. Фермәс гер күртлән эн иим бат шиидвр авсан дү көвүн болн бердән иигҗ цәәлһв: — Өрүнәс авн үкр орулдг хаша шалдхмн. — Бидн ниднәһә шалдлалм,— гиҗ бернь келв. — Бичә бийим салвлҗ үг кел! Кезә шалдсан эврән меднәв. Зуг сәәнәр соңс. Маңһдурас авн герин ард хаша шалдх шавр һарһх нүк малтхмн. Эрсинь ташр деерәснь шалдхмн, әмтнд үзүләд. Эрснь шуурч одв, үвлдән цасн дотрнь орх гиҗ соньмссн улст келх кергтә. Энүг хоюрн сәәнәр соңстн. Маниг һаза нүк малтхла, Арслң эн орн дор нүк малтг. Һарсн шавринь тер мана һаза малтсн нүкнд даальңгар болн суулһар зөөһәд асххмн. Мини келсн үг медгдҗәнү, Арслң?— гиҗ эгчнь дүүһәсн сурв. — Медхд юн бәәх билә,— гиһәд, Арслң инәмсгләд:— Һаза болн гер дотр нүкд малтх,— гив. — Яһад гер дотр малтҗахинь медвчи? — Медҗәхшив,— гиҗ дүнь келв.— Нүкәр ю кехмби?

38

— Тиигхлә, медҗ ав,— гиҗ эгчнь келв.— Чини орн дор күн орад кевтм чигә нүк малтад, чи терүнд бултхч. Цааранднь иим әәмшг дааҗ чадшгов,— гиҗ эгчнь саналдв. — Би нүкнд кевтхин ормд, сөөдән әмтн унтхла, һарад йовнав,— гиҗ тернь келв. — Бичә һәргтә үг кел!—гиҗ эгчнь хөрв.— Мана хотнас авн Иҗл күртл зү тәвдг зә уга церг. Удлго мана церг дәврлһ кехмч гиһәд, Бемб өвгн келнә. Тер цагт чини дурн,— гиҗ эгч келв. — Иҗлүр ю хәәхвү?— гиҗ дүнь дәкн эклв,— Кемр эн хотндан бәргдлго менд һарсн хөөн фронт һатлад, немшт күрч үзнәв, — гив. — Чамаг немш хәәҗл бәәхмн! Тиим күн нааран кесг зун дуунад йова йовхар тендән үлдхмн билә. Ода немшт орҗ өгхәс оратҗ одв. Дәкәд немш чамаг хәәҗәнә болһнчи? Кергтәл күнч теднд! Бәрҗ авн, хаһад алчкх,— гиҗ эгчнь келв. — Намаг алхн уга,— гиҗ Арслң омглҗ келв. — Яһад чамаг хәәрлх билә тедн? Теднә хаһад алад бәәсн миңһәд улсас юуһарн деервчи?— гиһәд, эгчнь уурлад одв. — Юңгад гихлә мини эцкиг советин йосн тууһад, Уралд күрглә, әрә арв күрсн намаг бас йовулла!—гиҗ Арслң келв. — Аа, эн йоснла өшә көөлдҗ йовнчи?—гиһәд, эгчнь һартан бәрҗәсн даальңган һазрт хайчкад:— Хойр сард энд орн дор бүгәд кевтхәр, бу авад эднлә, мана цергчнрлә, юңгад эс дәәлднәчи?— гиһәд, ардан өскәһәрн үүд цокҗ тәәләд:—Тиим уха зүүсн болхла, ода чигн йов! Зуг мини үрн-саднд бичә му нерән күрг. Мини залу болн көвүн дәәнд йовна, ода нег көвүн дәәнд одхар бәәнә! Тедн немшүр орҗ эс өгхнь лавта!— гиһәд, эгчнь үүдән ардан хаалго һарч одв. Эгч дү хойрин күүндврин туршарт тагчг зогсҗасн Намҗл адһҗ эгч һарсна хөөн үүдән хаачкад: — Ю һарһҗах күмта, Арслң! Тана төлә эгч ямаран зовлң эдлҗәхинь медҗәнта? Намаг бас амрчана болһнта? Тенд көдлмшт йовсн бийнь, энд таниг яһҗадг болхв гиһәд йовнавидн. Та эгчин өмнәс ю келҗәхмта?— гиҗ келв. — Би таднд һә болҗанав! Тадн нанар аца авчанат! Иигҗ бәәхәр үкнәв,— гиһәд, хойр оочаснь көөсн һарсн Арслң гер дотраһур йовдңнв.— Намаг үкхлә, медхт. Ода һарад, турун харһсн салдстнь бәргднәв!—гиһәд, тер генткн бийдән өр өвдәд уульв, орн деерән түргүр

39

унв,-— Эврәннь гертән бәәдг арһ уга. Һанцхн күүкнәсн бултх кергтә. Ямаран җирһл болҗана?—гиһәд, хоорнднь үг келн, эгзңнәд уульв. — Арслң, яһҗахмта? Һазаһас күн орҗ ирхлә, яахмби?— гиһәд гергнь келлһнлә, эгчнь орҗ ирәд: — Иовий көдлмштән, Намҗл. Тер малан асрх кергтә. Чини туһлмуд чигн өлсҗәх, өцклдүрәс нааран хот уга. Яһна-кегнә Арслңгин бийиннь дурнь. Үүдән бичә һазаһаснь оньсл. Намҗл. Йовх дурнь күрхлә, йовг!— гиҗ эгчнь, бийүрнь алңтрҗ хәләҗәсн берүрн нүдән чирмчкәд келв. — Тадн намаг хаҗ алулхар бәәнәт!— гиһәд, түргүр кевтсн Арслң босҗ ирв. Чирәнь чиигтә нульмсн.— Түүнәннь ормд эврән алтн, эврән алтн!—гиһәд, тер киилгиннь зах татад шуулчкв. — Хәрнь, бидн чамаг харсҗ авхар седхлә, чи мана өмнәс дәврнәч,— гиһәд, эгчнь келв.— Чини аврлт һанцхн нүкнд. Дәкәд эн ухан-томан уга күүкн ю һарһхинь кен медхв? Бемб өвгн күүнд келхн уга. Цааранднь иигҗ бәәҗ болшго. Тер хашад бәәсн күрз авч ирәд, энд үлдәчк. Асхн күртл Арслң зөвәр нүк малтчкх, үлдлинь маңһдур өдрәр маниг көдлмшт одсн хөөн малтх,— гиҗ эгч закв.— Арслң, ут турштан тер төмр орнла әдләр малт, өргнднь бас. һазаһас хәләсн күүнд медгдшго чигәһәр,—гиҗ мел чинәнь алдрсн бәәдлтә орн деерән суусн дүүдән келв. — Орс улс боднцг хадһлдг нүкнлә әдл малтхла, болх, деерәснь модар бүркәд шалдчкхла, медгдшго,— гиҗ келәд, һаза һарсн эгчиг Намҗл дахҗ һарад, күрз авч ирәд, үүднә өөр түшүләд тәвчкәд, һазаһаснь үүдән оньслчкад йовҗ одв. Асхн көдлмшәсн Намҗл эгчтәһән күүкән селәд теврсн хәрҗ ирв. Эгчин келсәр Арслң лавта гер дотран нүк малтсн болх гиҗ эдн иткҗәлә. Тегәд Намҗл күүктәһән эгчин герт ирв. Өрүнә үлдсн хотыг халулад, ач күүкән эгчнь асрх хоорнд, Намҗл герин үүд тәәләд орҗ ирхлә, герин тал дунд овалчксн улан шавр, махмуд-цогцнь цуцрсн Арслң хаҗуднь тәмк татад сууҗ. Терүг үзсн Намҗл бас ик гидгәр байрлв. Юңгад гихнь тер нүкнәс талдан Арслңгиг харсҗ, әмд авч үлдәдг арһ мел уга болҗ медгдв. «Тер нүкиг эгчин келсәр малтад, деерәснь модар бүркәд, бүркгдсн деернь күн багтҗ һарм чигә төгрг нүк үлдәчкәд дотрнь орхла, бичкн күүкн биш, кен чигн тенд күн бәәхинь медшго»— гиҗ Намҗл шиидв. Намҗл күүктәһән эгчиндән хонв. Күүкән унтулчкад, эгчтәһән хоюрн хойр суулһар герин ард бәәсн, урднь шалдвр кехләрн, элс авдг ик нүкнд зөөҗ асхв.

40

Әмтн бичә оньган өгтхә гиһәд, герин өөр бәәсн нүкнд үкрә баас немҗ кеһәд, хаша шалдх бальчг зуурв. Хойрдгч өдртән Арслң орн дорк нүкән гүүндән хойр метрт, өргндән нег метрт малтад, дотркинь цеврләд, сүл шавринь һарһад хайҗахла, гергнь көдлмшәсн ирв. Һурвдгч асхнднь Арслң эгчтәһән болн гергнтәһән тер нүкән хуучн харһаһар бүркәд, деерәснь шалдчкад, әрк нердг бәкрснә бүркәсәр күн ордг заагинь бөглв. Дәкәд дола хонхла, шалдсн пол хагсхла, нүкн дотр хойр давхр ширдг болн дер, көнҗл орулад тәвчкв. Бичкн модн давшур бас кечкв. Тегәд асхн күүкн эк хойр ирәд унтсна хөөн болн өрүн тедниг көдлмшт одхар босхлань, нүкндән Арслң орҗ бултдг билә. Урдк әәмшг хооран цухрв. Зуг Бемб өвгн медсән, эс гиҗ эс медсән эднд темдг өгчәхш. Ухата эгчнь терүнәс кел авхин төлә дәәнд одсн улсин тускар ферм деер харһх болһндан зөрц күүндвр һарһсн бийнь, медүлдмн биш. «Көләрн йовсн ирдг» гисн үлгүр бәәдмн. Ода яахв? Мини хойр көвүн иршго болв. Зуг мана Басң ирх зөвтә. Көгшн эк эцк хойран өнчрүлх зөв уга. Теңгрт нүдн бәәхлә, ирх. О, хәәрхн, олн бурхд минь! Чини залу болн көвүн бас ирх»— гиҗ күүкд күүг аатрулдмн. — Мини ор һанцхн дү бас тенд йовналм,— гиҗ нег дәкҗ терүнә уха медхин төлә келв. — Терүнә бийиннь хүв. Тәвсн хүвәс давдг арһ уга. О, дәрк минь!— гиҗ Бемб өвгн келв. Орһҗ ирсинь медәд тиигҗ келҗәх, эс гиҗ медлго келҗәхинь меддг арһ уга. Зуг нег юмн Намҗлыг залуннь эгчтәһинь сүрдәв. Үснә фермд көдлҗәх арвн дөрвн күүкд күүнә залуснь, эс гиҗ көвүднь дәәнд йовла, фермин һардач Бемб теднлә өдр болһн харһхларн: «Не, мана баатр яһҗ дәәлдҗ йовна! Бичг ирсн угай?»—гиҗ күн болһнас сурдмн. Зуг тер өрүнәс нааран Намҗлас сурдган уурв. «Ода яахв эс сурхла. Медсн болҗана. Зуг медсн бийнь кенд чигн нег амн үг келлго бәәснднь зальврх кергтә»— гиҗ эгчнь Намҗлыг хөрдг билә. Тер асхн эдн көдлмшән чиләһәд, хәрхәр бәәхлә, нег бер зәңг авч ирв. Боран Җирнтән герт Нагрузд багш көдлдг нег сәәхн күүкн ирҗ. Тер Адучин келсн күүкн бәәҗ. Адучин эк Җирнтән көлнь зовадг гемтә болхас биш, ода бийнь заглюн, гер дотркан эврән ахулад, малан асрдг билә. Зуг тер гемнь көдлсн цагт Намҗл ирҗ нөкд болдг билә. Тер зәңг соңсчкад, Намҗл эгчтәһән Боран Җирнтән герүр дәврҗ ирв. Эднә өмн

41

Бемб өвгн бас тиигән ирчксн бәәҗ. Хар терм эрәтә цаһан сатин бүшмүдтә, толһаннь хар үсән нег күкл кеҗ гүрчксн, кевлүн сәәхн цаһан чирәтә, керсү чилм хар нүдтә, зөвәр өндр нурһта күүкн хәәснәс көк ширтә кастрюльд цә йүүҗ авчана, Җирнтә эмгн чансн хөөнә махна деернь мәңгрс керчҗ тәвҗәнә. — Деегшән һартн,— гиҗ Җирнтә герт орҗ ирсн улст келв.— Эн мана Адучин келсн күүкн — Бамбшан Надя — нанд ик байрта зәңг авч ирв. Мана Адуч эрүл-менд, нег баахн шав авсн эмнүлҗәдгч,— гиҗ байрлв.— Зургинь үзүлчк эднд, күүкм минь,— гив. Надя цәәһән тослад самрчкад, һуйр утлҗ тәвәд, хаҗуднь цаһан тос тәвчкв. Цәәһән ууһад босхла, күүкн теднд ут лавшг өмсчксн Адучин зург үзүлв: — Ода Саратов балһсна госпитальд кевтнә. Икәр тәвхлә, нег сар болад хәрү дәәнд одхув гиһәд бичҗ,— гиҗ күүкн келхлә, тедн цуһар тер зург авад хәләв. — Тана Нагрузд ямаран зәңг бәәнә? Мана церг кезә дәврлһ кехәр бәәхнь медгдҗәхший?— гиҗ өвгн сурв.— Шидр сө болһн йир икәр танкс болн салдсмуд ирҗәнә.— А, хәәрхн, эн фашистнриг эрт көөҗ әрлһхнь болх билә,— гиҗ тер немв. — Манахнд бас сө болһн шин цергчнр ирнә. Нам альд багтаҗахнь медгдхш. Өрүнднь тарад йовҗ одна, яһснь медгдхш. Одахн мана Нагруз селәнд нег йовдл һарв. Школын өөр овалһата бәәсн арһсиг мана салдсмуд хотан кеһәд цуцҗ зөөҗәхләнь, дораснь нег күн бууһар хаһад, мана нег салдсиг шавтаҗ. Бәрҗ авхла, мана школ арчдг гергнә залу орһҗ ирәд, тер арһсн дор бултҗасн болҗ һарв,— гиҗ күүкн келв. — Аа, хәәрхн! Тиим юмн бичә үзгдх болг,— гиҗ Җирнтә зальврв.— Олн-әмтн орлцҗ йовсн дәәнд орад ирх. Тәвсн хүв чилсн болхла, гертән кевтсн күүнә бийнь үкнә,— гив. Бемб өвгн чигн, тер эгч хойр чигн нег үг келсн уга. Теднә седкл төвкнүлхин төлә Надя оңдан үг келәд, тедниг инәлһв. Зуг Намҗл эгчтәһән моһлцг мах җаҗллго зальгсн мет үг келҗ чадлго суув. Удлго орчлңд хөөннь нернь туурсн Сталинградск ноолдлһн эклв. Сталинградас йирхн дууна һазрт бәәсн Богдан хотнд терүнә диилгч дун бас эклв. 1942 җилин ноябрин хөрн өрүн. Боглан хотна эргнд бәәсн дәәчнр, күчтә товс халһна хөөн дәврлдәд, фашистск окопсур орҗ, һар бәрлдв. Тер сарин хөрн тавнд бууһин биш, нам товин дун соңсгддган

42

уурв. Колхоз хамхрсн хаша-хаацан ясв. Школын күүкдән цуглулҗ ирсн багш Бамбша Надя Адучин эк Җирнтә эмгнд нег сән зәңг авч ирв: Адучин шавнь эдгәд, хәрү цергтән күрәд, бичг терүнд илгәсн болв. Надя күүкн дәкәд Боглан хотна тавн залу менд йовхин туск бичг авч ирв. Тер сән зәңгс заагт дәкн эн Богла хотна хойр залу «зәңг-зә угаһар геедрв» гисн һашута зәңг илгәсн шаңһа цаас бас авч ирв. Кемр «сумнла харһад, әмнәсн хаһцв» гисң зәңг зүрк шарклулҗ тодрхаһар медгддг болхла, «зәңг-зә угаһар геедрв» гисн юн үг болхмби? Төөрч одсн болхий? Бораншуурһн: уга цагт яһҗ төөрсн болхви гисн күүндвр эн хотна улс ниргүлв. Тер «геедрсн» хойран негнь сурһульта, урднь школын багш болҗ көдлҗәсн күн, негнь адуч йовсн күн. Ямаран чигн догшн долан хонгтан болсн шуурһнд нег чигн мөр салһлго бүтнднь авч ирдг болн идр наста, орс келтә-амта күн билә. Яһад геедрсн болхв тедн гисн күүндвр кесг өдртән хотн дунд гүүв. Эн зәңгс Намҗлын болн эгчин зүрк бас өвдкәв. Боглан хотнд биш, колхозин парвлян бәәсн Нагруз селәнд радио уга билә. Хойр-һурвн хонгар хоцрад ирсн газетәс мана церг фашистск цергиг Сталинград балһсна өөр бүсләд авчкв, эндәс эклсн церг Манц һол һатлад, Ростовск областин һазрт күрсәр бичҗәнә. Намҗл бийнь газет бичүлҗ авдг эс болв чигн Бемб өвгнәс өдр болһн газет авч ирҗ залудан умшулдг билә. Нам урднь Бембәс эврән сурад газет авдг бәәсн болхла, ода сүл цагт Намҗл көдлмшән чиләхин алднд өвгн эврән авч ирҗ өгдг болв. Һурвн сар үлү орн доран болн нүкн дотр кевтсн Арслң цааранднь яахар бәәхнь медгдхш. Эгчнь болн гергнь терүнә тускар күүндвр кехәр седхлә, тернь уурлад тагчг болҗ оддмн. Залу гергн хойр асхн болһн күүкән унтулчкад, герл оруллго, харңһуһар хотан уучкад, орндан ордг билә. Күүкн серх гиһәд, үг күүнддгән чигн уурв. Хая-хая хойр-нег үгәр хоорндан күүндхәс биш, үлү үг уга. Нег тиим асхн Арслң хотан ууҗ босчкад, орн дорк нүкнүрн орчкад, һартан нег даальң бәрсн һарч ирв. Тер даальң дүүрң хатасн өдмг. Намҗлд болн фермд көдлсн улст колхоз «норм»гиһәд, өдрин өрәл кило өдмг өгдг билә. Терүнә авч ирсн өдмгиг әрвлҗ үлдәһәд, бийдән кергтә болх гиһәд, хагсаһад бәәсн болҗ һарв. Намр экләд, немшнр көөгдсн хөөн эгчнь асрҗасн һахаһан алад, өрәл махинь дүүһиннь өрк-бүлд өглә, терүнә

43

өөкинь бас давслад бийләрн авч йовхар бәәхән келв. — Ода би йовнав, альдаран одхан медҗәхшив,— гиҗ тер гергндән келхлә, Намҗл генткн уульв.— Һәрг, бичә ууль, би хәрү лавта ирхүв,— гиҗ бийинь хаяд йовҗана гиһәд уульҗана болһв. Зуг Намҗлын уульдг учр оңдан бәәсмн. Дөрвн сар шахуд өдр сө уга әәһәд бәәнә гисн ямаран зовлң болх. — Эгчд келлго яһҗ йовхмта?— гиҗ гергнь сурв. — Намаг йовулчкад, чи келәд орк,— гиҗәнә. — Ю келҗәхмта? Эн дөрвн сарин туршарт кедү зовлң эдлв тер! Тиим ухрмг уга юм һарһҗ болдви!— гиҗ гергнь уульн бәәҗ келв. — Ха-ха! Чи бас зовлң эдлв гиҗ келхәр бәәнчи,— гиҗ залунь терүгиг бацҗ келв. — Зовлң эдлснь худлый? Кедү нөр-хол уга бәәввидн, медхшийта! Би эгчд келнәв,— гиһәд, гергнь һарч одв. — Не, сән шиидвр аввч, дү минь. Би кедү эврән келн гисн бийнь, чини хамр күңшү дөрүлшгон кергт хооран сааһад йовлав. Зуг хаалһдан сагар йов,— гиҗ герт орҗ ирсн эгчнь келв.— Залу күн заңһсн талан, зандн модн нәәхлсн талан гидг үг бәәдмн. Ардан зәңг өгәд йов. Арвн нәәм хонад, догшн шуурһн дотр хойр халхан болн нег һариннь хурһд көлдәсн Арслң герүрн орҗ ирв. Букл үвлин дуусн саак орн дорк нүкндән бүгәд кевтв. Альд күрсн, кенлә харһсан эн Намҗлд биш, нам эгчдән келсн уга. 1943 җилин үвл чиләд, хаврин ээвр һарад, шовуд нисҗ ирәд, колхоз хаврин көдлмшән эклв. Намҗл эгчтәһән урдк кевтән фермдән көдлә, үкрән сааһад, туһлан асрад, малдан хотынь өгәд дуусчкад, күүкд улс саак дәәнд йовсн залусиннь тускар күүндвр кедмн. Залусаснь болн көвүдәснь бичг авсн гергд байрлҗ келцхәнә. Бичг эс авснь һурнилдәд суудмн, һацата кевтә эгчин залу болн көвүнәс үвләс нааран бичг ирәд уга. Ю келх, яһҗ бийән бәрхән эн хойр медҗәхн уга. Эн хойрин алькнь чигн худл келҗ чаддго билә. Урднь хая-хая Намҗлыг бийләнь әдл баһ наста берәд болн күүкд залусин тускар үг келәд шоглдг бәәсн болхла, ода терүг көндәдгән уурв. Юңгад гихлә әмд йовх күүнәс бүкл җил шахуд бичг эс гиҗ нег зәңг ирлго бәәшго. Лавта залунь зеткрлә харһад, зәңг-зә уга бәәнә гиһәд, фермин күүкд улс хоорндан күүндсн мет Намҗлас залуһиннь тускар сурдмн биш. Тер хоорнд Арслң ирснәннь хөөн дола хончкад, нег асхн бас йовҗ

44

одв. Бийләрн баахн хот авла. Хойр хонад хәрү ирв. Дәкәд тав хонад йовсна хөөн сөөнь өрәл давсн цагт Нагруз селән талас халдсн бууһин дун соңсгдад, хотна нохас хуцлдад, әмтн серв. Удлго хаҗасн бууһин дун зогсв. Өр цәәхин өмнхн зөвәр әмсхлзҗ үүмсн Арслң гертән орҗ ирәд, хотан уулго, хувцтаһан орн дорк нүкндән орҗ одв. Экләд өр цәәлһнлә Намҗл босад, хотан кеҗәхлә, дәкнәс хотна ноха хуцлдв. Дарунь эднә үүд цокв. Намҗл үүд секҗ өгхлә, хойр милиционер орҗ ирв. — Танад шавта күн ирсн угай?—гиҗ сурв. — Юн шавта күмби?—гиһәд, Намҗл залуһинь авхар ирҗ йовна болһад әәчкәд, әрә гиҗ хәрү өгв.— үзҗәнта күн угаһинь? — Хәрнь, таньдго күн үзгдхлә, манд зәңглчктн,— гиҗ милиционер келчкәд һарч одв. Тедн гермүд болһнд әрҗ зәңглҗ йовсн бәәҗ. Арслң тер сө йовҗ йовад, оңдан һазрас йовсн милиционер үзн, һарад зулҗ. Кемр төр эс авсн болад, өөгүрнь һархла, тедн көндәхн уга бәәҗ. Зуг күн бийсинь үзчкәд һарад зулхла, тедн көөлдх зөвтә болад, ардаснь хаҗ. Арслң адһад, канав һатлнав гихләрн, көлән мольҗсн бәәҗ. Тедн шавтачкв гиҗ санад, хаалһ деер үлдәсн мөрн тергндән хәрү ирәд, ардаснь көөлдх хоорнд, Арслң доһла йовҗ бөөргәс дорагшан орад, теднә нүднәс дальтрсн бәәҗ. Дәкәд тедн хаалһар йовад, Боглан хотнд иртл, Арслң гертән ирәд, нүкндән орҗ одсн болҗ һарв. Цааранднь иигҗ бәәҗ болшгонь ил медгдҗәнә. Кемр Арслң маңһдур асхнднь йовҗ одсн болхла, тиим зеткр болхн уга билә. Саак оцл Арслң дәкәд дөрвн хонг гертән бәәнәв гиһәд тиим үүллә харһв. Хойр хонад Боглан хотныг милицнр эзләд авчкв. Арвн хойр күн ирҗ. Түрүн өдртән гер болһнд орҗ: «Цергәс орһҗ ирсн күн угай?»—гиҗ эвлүнәр сурв. Дөрвдгч өдртнь гер болһныг, хаша-хаац күртлнь үдәс авн милицнр хойр әңгрчкәд негҗлдв. Гермүд экләд негҗлдҗ йовхинь Намҗл эгчтәһән асхн ора болҗ йовтл медчкәд, үкрән күцц саалго герүрн гүүҗ ирв. Тедниг негҗхәр ирсн цаглань Намҗл гертән уга бәәснь нам сән болв. Юңгад гихлә көвүднь бәәсн эгчин гер негҗчкәд, Намҗл асхн ирхинь теднәс медчкәд, күүнә оньс хамхлҗахар герин эзн бер ирхлә, дәкәд оратад ирнәвидн гиҗ келсмн бәәҗ. Ниднә орһҗ ирснә хөөн болсн йовдлас көлтә, ардагшан, хаша тал һардг терзд шин рам кеһәд, амрар секгддгәр Арслң кечклә.

45

Оошк-зүркнь амарнь һарад адһсн Намҗл орҗ ирәд, ардан үүдән төдглсн дарунь һазаһаснь күн цокв. Йирин белн болад, һартан сүк бәрчкәд суусн Арслң, ардк терзиг арһул тәәләд һарлһнла, үүдн һатц бәәсн хойр милиционер нүрҗ үүд хамхлад орҗ ирв. Сүрдчксн Намҗл залунь һарсн терз хәрү хааҗ чадсн уга. Ямаран эндү һарһсан хойр милиц оратҗ медәд, Арслңгин ардас көөлдҗ һарв. Арслңгас баран уга, харңһу сө терүг теврн, харсҗ авв. Тер асхни бийднь Намҗлыг бәрәд суулһчкв. Дөрвдгч хонгтан залуһиннь тускар тер келв, зуг эгч медсн уга билә гиһәд нуучкв. Эгчнь бас эс медсәр бәәв. *** Тер 1943 җилин апрель сарин хөрн сөөһәс авн, нәәмн сарин туршарт зәңг-зә уга бәәсн эн әрә хөр күрсн күүнә бәәдл уга. Бемб өвгнә болн цергә капитан Федоровин өмн арһнь тасрсн бәәдлтә ирҗ зогстлан альд бәәсмби? Кенлә харһсмби? Ю кесмби? Иигҗ сурсн үгд хәрү өгхәр седхлә, эн дегтрт болн бичҗәх темд ирлцән уга онц түүк болҗ һархмн. Тегәд ахрар келҗ төгсәһәд, зуг Арслң нәәмн сарин туршарт альд йовсн болхв гиҗ соньмсҗах умшачнрин төлә хасад, цөөкн үг келх зөвтә болув. ...Тер сөөдән һарч зулад, хотна захд идшлҗ йовсн мөр унҗ авад, өмн үзг темцәд һарв. Ор һанцхарн кесг сардан орн дор кевтхдән энүнд кесг ухан орв. «Мөңкинд орн дор кевтҗ болшгонь мел ил. Зуг йовсн күн эргндән хөрн дуунад альхн деер бәәх мет үзгддг хальмг теегт альд бултҗ болх? Кемр Сиврин тайга, эс гиҗ Белоруссин ө-шуһу модн бәәсн болхла, төр уга билә. Ода яахмби? Милиц бәрҗ авхларн, хаһад алчкх, мана церг бәрҗ авхларн, сән гиснь — штрафной ротд тууһад, дәәнә мел әәмшгтә һалднь орулх. Тернь үкснлә әдл, үкх дурн уга. Яһад болв чигн иигәд бәргдлго торад бултхла, хөөннь түүрмд чигн орулг, дәкәд тавн җил болад һарч ирхүв. Хөөннь кедү җил әмд бәәхүв? Уга, ода яһад болв чигн әмд үлдх кергтә»— гиҗ эн санв. Хальмг теегин дорд өмн үзгт Кума гидг һолын көвәһәр Күмин Шар Хулсн гиһәд эң зах уга хулсн бәәдг чигн, терүнд дәәнә өмн чигн үүл һарһад бултсн улс бүгҗ, кенд чигн бәргддгочн гиҗ, эн соңсла. Тер учрас тенд күрх болҗ эн шиидв. Бүкл сардан төөрәд йова йовҗ тенд Арслң күрв. ...Түрүн авгтан арвн хойр күн бәәҗ. Тедн деер Арслң ирв. Тедн энүг кесгтән итксн уга. Зуг нег сө банкас мөңг авч йовсн күүг тонлһнд Арслң

46

шунмһаһар орлцад, арвн миңһн арслң мөңг хулсна нәәҗнртән авч ирснәс авн терүг иткәд, тедн эврәннь тууҗан келв. Эн хулсн заагт немш ирхәс урд цергәс орһсн болн оңдан үүл һарһсн, дәкәд 1942 җилин зунар колхозин мал тууһад, Иҗл һолд күрчкәд, немш самолетмуд ирхлә, әәһәд, малан хайчкад зулсн төләдән хәрү зүстхәсн башрдад, энд ирҗ, бултсн бәәҗ. Дәкәд тедн заагт немш ирхинь күләһәд эн хулснд ирҗ бүгҗәсн улс бас бәәҗ. Эднә келәр болхла, ут турштан зун хөрн күн энд цуглрад бултҗасн болв. Теднәс арвн дөрвн күн цухрҗ йовх мана церг болн бәәрн һазра милицнрлә харһад, әмнәсн хаһцҗ. Немш ирснә хөөн теднә ик зунь хулснасн һарад немшт цергләд, полиц болн нань чигн үүл даасмн бәәҗ. Дәкәд фашистнр көөгдхлә, теднә кесгнь немш дахҗ йовсн болҗ һарв. Фашистнр көөгдсн хөөн эн хулсн заагт арвн хойр күн үлдв. Тавн сар шахуд эдниг бәәрн милицнр көндәҗәсн уга. Юңгад гихлә эдн бәәх һазран медүллго бәәнә. Зуг хая-хая ууҗм бәәсн селәдәс үкрмүд болн мөрд хотын төлә эдн хулхалад көөҗ авч ирдг билә. Тер дәәнә хөөтк өлн цагт мал кен хулхалҗ гихв? Зуг эдн Арслң ирснә хөөн хойр сар болад, энүг ямаран күүһинь медхин төлә зөрц банкас мөңг авч йовсн кү ик хаалһин өөр гетҗәһәд тонсмн. Җолачинь күндәр шавтаһад, мөңг авч йовсн кассириг алчксмн. Терүнәс авн ик хәәлдән һарад, бәәрн һазра болн оңдан ирсн милицнрт деерәснь самолетар зургинь цокҗ, дөң болҗ, хулсн заагт эднә сәәнәр бәәршлҗәсн орминь темдглҗ чадв. Терүнә хөөн эдниг бүсләд, дөрвхн күн, тедн дунд Арслң әрә әмән авч һарла. Эдн дөрвн өлн чонмуд кевтә хотнас хотнур ирлдҗ эдлх хот авад, дәкн зулад, теднә хаалһд милицнр ордг билә. Зуг 1943 җилин ноябрь сарас авн йосн дотр-дундын цергүд ирәд, хотн болһнд бүүрлв. Дәкн хулсндан орсн эдн дөрвиг 1943 җилин декабрь сарин дундурар шинәс бүсләд авла. Дәкн тедн дундас Арслң ор һанцхарн алдрҗ һардг уршг иим бәәсмн. Эдниг бәрхәр ирсн цергчнр улм өөрдәд ирв. Бүслврт орсн чонмуд мет тедн нааран-цааран гүүлдв. Зуг бүслвр улм уутьрад ирхин алднд, Арслң үксн күн мет түргүр унв... «Эннь белн»— гиһәд, нег салдс көләрн девсчкәд, давад гүүҗ одсн һурвн бандитнр көөлдәд йовҗ одв. Теднә гүүсн көлин ә зөвәр холд хулс хуһлад йовҗ одсинь медн, Арслң кевтсн ормасн мөлкәмөлкә йовҗ хулсна көвәд һарч ирхлә, теднә ирсн мөрн тергн бәәнә, хаҗуднь күн бәәснь үзгдхш. Арслң гүүҗ ирәд, мөрнд бәәсн зинһинь авч хаяд, зәәдңгәр мөриг унҗ авн, довтлад һарв.

47

Зөвәр ууҗмд бәәсн өндр деер терүг һарлһнла, терүнә үүрмүд һурвлаһинь бәрҗ авсн байрта салдсмуд мөрн уга тергнәннь өөр ирн, довтлҗ йовх кү үзв. Ардаснь хасн бууһин сумн терүг күцсн уга. Асхн ора болҗ йовх цаг болад, терүнлә көөлдҗ чадсн уга. Тер сөөни дуусн Арслң йовад, өр цәәхин өмн нег хотна захд чөдртә йовсн мөр бәрҗ авад, муурсн мөрән ормднь үлдәв. Дөрвдгч хонгтан Шорвин нуурин захд ирв. Хойрхн хонг эн хулсн заагт бүгв. Сәәнәр шинҗлхлә, хотн болһнд бүрксн ик машид ирәд бәәршҗәх бәәдлтә. Цергә салдсмуд чигн бәәнә. Альк үзгүр чигн һархла, салдсмудт бәргдхмн. «Яһдм болхви? Бийән хаһад алхла, яахмби? Цааранднь әмән харсҗ әмд бәәһәд тус уга». Тер сө гүүҗ һарсна хөөн гергинь — Намҗлыг — тууһад авч одсинь, худгас ус авхар ирсн эгчәсн нег цөөк хонсна хөөн эн медлә. Күүкнь эгчин герт. Тер асхна бийднь Күмин Шар Хулс темцснь тер. «Ода кенә төлә бәәхви?»—гиһәд, эн һурв дәкҗ бууһиннь амиг толһаһурн зөвлчкәд, зуг чавгинь дарҗ чадлго бәәв. (Күмин Шар Хулснд ирхдән эн сумта бу үүрмүдәсн авла.) «Кемр эн цергт бәргдәд зүстхлә, яһдмби? Мана милицлә әдл эдн хаҗ алхн уга. Зарһ кеһәд, штрафной ротур йовулх. Тенд, хөв бәәхлә, әмд чигн үлдхүв,— гиҗ эн ухалв.— Зуг эврән ирҗ бәргдхәр, түрүләд Бемб өвгнд күрч, намаг эн цергин ик ахлачд күргтн гиҗ сурх кергтә. Эн цаһан саната өвгн орс келтә, намаг харсад үг чигн келәд оркх. Тиигхд орн дор кевтсн намаг үзсн бийнь бәрүлсн уга билә. Ода чигн хар санхн уга»— гиҗ Арслң шиидәд, хотна улс унтад, бәәршҗәсн салдсмуд тогтнтл, худгин өөрк нүкнд кевтв. Ямаран чигн серглң салдсин харулас эн мөлтрәд, мис кевтә арһул, нам шарлҗна бүчр көндәлго мөлкдг дасла. Тер кевтән мөлкә йовҗ Арслң Бемб өвгнә герт орҗ ирснь тер. Дарунь капитан Федоров орҗ ирәд, герин эрст түшүлсн бууһинь авснь тер. Эн хамган Арслң өвгн болн капитанд келчкәд, седклнь санамрдсн болад одв. — Нидн намра намаг орн дор кевтсн нь та эс үзлта?—гиҗ Арслң зөргшҗ сурв. — Үзләв,— гиҗ өвгн хәрү терүнд өгв. — Тиигхд намаг яһад эс бәрүлвта? Өр өвдвта аль оңдан учрарий?— гиҗ сурв. — Үннинь медхәр бәәнчи?—гиҗ өвгн сурв. — Э. Медхәр седләв,— гиҗ тернь келв. — Үнәртнь келхлә, түрүн авгтан көләсчнь чирәд, татҗ авад, шалвричинь шовтлчкад, бүсәр орахар седләв. Чамла әдл залус яһад

48

дәәлдәд йовна? Юңгад орн доран бултҗахмчи гиҗ сурхар седләв. Зуг... Мини нәәҗ Явана көвүн соңслч,— гиһәд, өвгн капитан Федоровур эргҗ хәләв:—Энүнә нернь — Арслң, орсар болхла—Лев. Тегәд йосн арслң орн дор бултхий? Зуг һанцхн туула бултхмн. Тегәд чамаг тиигхд туулад хүврсн арслң гиһәд көндәсн уга биләв,— гиҗ Бемб Арслңд келв.

«ТЕҢГР ЦОКЧКВ!» (Негдгч бичг) «Эңкр иньгм, Адуч! Мана хальмг олн-әмтнлә болсн гүрмиг келхлә үг олдшго, бичхлә, цаасн күршго. Зуг Бемб өвгн: «Теңгр цокчкв!»—гинә, хойрхн үгәр келснь чик болх гиҗ би санҗанав. Юңгад гихлә теңгр цоксн хөөн юн арднь үлдхмби? Зуг теңгр һанцхн мана хальмг келн-әмт засглсн болхви, аль оңдан келн-әмтн тиим, манла әдл килнц уга бәәсн болхви гиҗ, би дотран ухалнав. 1943 җилин декабрь сарин 28 хар дүңлә мана үүд күн ирҗ цокв. Үүдән тәәлхлә, хойр салдс орҗ ирәд: «Дөрвн часин дунд бийән белдтн, деерк йосна закврар хальмг олн-әмтн кевтән Сиврүр нүүлһгдҗәнә»— гиҗ келв. Үд болҗ йовх кемд мана колхозин конторин өөр мөрн тергәр зөөһәд, маниг буулһад бәәнә. Түрүн ирсн улсиг һурвн машин деер ачад, Абганерово станц тал авад һарв. Тенд асхн шидр маниг ирхлә, мал зөөдг төмр хаалһин улан вагонд орулв. Мана өмн тана Боглан хотнахн тер вагон дотр суусн бәәҗ. Харһаһар кесн хойр давхр делгү кевтр деер көгшдүд болн бичкдүд багшад сууна. Сүл орҗ ирсн бидн киитн болн киртә пол деер авч ирсн хоша-хораһан делгәд бәәршлвидн. Тал дунднь төмр беш бәәнә. Кемр мана хотнахн цаг бачмин уршгар күн болһн неҗәд тулм, эс гиҗ кенчр түңгрцгт эврәннь хот-хол болн сольх хувцан авч һарсн болхла, манас урд сән бәәр эзлчксн тана хотнахн үкрән, эс гиҗ хөөһән алад, дала мах кесг тулмд дүүргәд авчксн, дәкәд сольх хувц-хунр биш, нам делгх ширдг, дер, көнҗл болн ааһ-сав күртл бийләрн авад һарцхаҗ. «Эн зерглдәд бәәх хойр хотна улс яһҗ тиим йилһвртәһәр һарсн болхви»— гиҗ чи дотран санхнчнь лавта. Эндр 1944 җилин январь сарин 6 өдр. Хаалһдан днгтә арвдгч өдр йовнавидн. Маниг манҗ йовсн салдсмудын болн төмр хаалһд көдлдг улсин үгәр болхла, Новосибирск балһснд күрч йовх бәәдлтәвидн. Зуг

49

маниг энд буулһх, аль цааран авч йовхнь ода чигн медгдәд уга. Тегәд мини чамд медүлхәр бәәх төрм иим. «Теңгр цокчкв!»—гиһәд санҗ йовсн манд, нег иим ухан орна. Цаһан седклтә күн альд болв чигн, кезәд чигн бәәдгнь үнн. Юңгад гихлә маниг нүүлһсн салдсмуд болн теднә командирмүд манд бийән белдх цаг өглго, күцц хот, хувц авч һардг арһ тасрала. Боглан хотна улсин хөвәр тедниг нүүлһсн салдсмудын ахлачнь — Бемб өвгнә нәәҗ орсин көвүн бәәҗ. Тер капитан Федоров эврән тана хотна гер болһнд орад, маңһдур тадниг нүүлһхәр бәәнәвидн, тадн малан алад, хаалһин хотан белдтн, хувц-хунран бас белдтн гиҗ нүүлһнәсн һуч һар час урд зәңглсмн бәәҗ. Ю болв чигн чидл күрхәрн бийләрн авч һартн гиҗ эртәр келҗ. Тегәд чигн Боглан хотнахн дулан хувцан, делгх ордерән, хот-хоолан авч һарцхаҗ. Бидн болхла, хаалһд ямаран хот өгхинь күләһәд, гесн өлн, эврән даарсн йовнавидн. Болв Бемб өвгнә нилчәр тедн мана хотна улсла хот-хооласн биш, нам хувц-хунрарн хувалцв. Иим хату-мөтү цагт, күн болһн яһҗ әмән харсҗ әмд үлдхв гиҗәхлә, хотан хувалцна гисн му йовдл биш, кедү зовлң үзв чигн эн улс күүнә бәәдл геелго цаһан седклән, зүркнәннь бүләкниг хувалцҗана. Мел терүнднь байрлнав. Зуг юундан байрлхв, хәрнь һундх, зүркн ишкрх юмн үзгднә. Дөрвдгч хонгтан Шарту балһсна модн тагтар Иҗл һол һатлад һарсна дару мана вагонд түрүн болҗ хойр күн өңгрв. Негнь көгшн өвгн, хойрдгчнь җил күцц болад уга күүкн. Тер хойрин үкл үзәд, мана зүркн шарклв. Терүнә хөөн дәкәд хойр, дәкәд һурвн. Ут турштан мана вагонд эн арвн хонгин туршарт йисн күн өңгрв. Кемр мана һанцхн вагонас арвн хонгин туршарт йисн күн хорсн болхла, наадк вагодас бас һару бәәдг болх гисн тоолвр манд орҗ йовла. Эндр өрүн, нарн һархас урд мана поезд генткн мел станц чигн уга, күн чигн уга, гүн цаснд даргдсн ө-шуһу модн дунд зогсв. Поезд зогсх болһнд мана залус — я, яһлав, залус болҗ-болҗ тавн өвгн болн зурһан 14—15 наста көвүд — һарч ус авна, мөрән үзнә. Көгшн күүкд улс болн бичкн күүкд һарлго, вагон дотран суулһд мөрән үзчкәд асхчкна. Тегәд эндр поезд зогсхла, барң-бүрңлә залус вагона үүд тәәләд, урдк авъясарн гүүлдәд һархла, салдсмуд эдниг хәрү вагонур көөһәд орулв. Мана вагон ардас хойрдгчнь. Вагонас һәрәдҗ бууһад теднә үзсн юм келхлә, кенә чигн толһан үсн босхмн, зүркн догдлхмн. Ардк вагона үүд секчкәд, хөөнә махн мет көрч одсн күүнә цогцсиг вагон дотрас хойр күн һарһад, хаалһин хаҗудк гүн цасн деер шивәд

50

бәәнә. Кедү күүнә цогц тиигҗ һарһҗ шивҗәхинь меддг арһ уга, кссг зун күүнә цогцс кевтә гиҗ, манахс бодҗ келв. Кемр һанцхн мана вагонас йисн күн үксн болхла, наадк арвн нәәмн вагонас кедү күн үксн болх? Яһсн аврлт уга тенгрв! Иим дөчн градус күрсн киитнд гертәснь авч һарһад, өдр сө уга киитн вагонд, хот тату болн иҗлдәд уга хот эдлҗәх улст үкл һарлго бәәшго. Көгшдүд болн бичкдүд һарутад йовна. Наадк вагодар болхла, мана вагонд дегәд медәтә болн нилх күүкд ховр билә, тер бийнь йисн күн хорв. Оңдан вагодур көтләд болн өргәд орулсн яһсн болх гиҗ меднәч? Эн цогц хайлһиг санмср уга бәәсн салдсмуд үзтл хәләчквидн. Кедү тиим юм манд үзүллго тедн зууран хайсн болх? Терүг санхнь әмд бәәх дурн күрхш. Тер өдртән би босҗ хот уусн угав. Зуг мини хот уусн угань болн ямаран седклтә бәәхнь кенд кергтәв? Күн болһн күзүцәһән зовлңта. Эндр юн болх, маңһдур юн үзгдхинь меддг арһ уга. Кемр би, эднә күүкдин багш, эн вагон дотрас сурһульта гисн күн, иим һашун уха зүүхлә, эн бичг-эрдм меддго, харңһу улс яахмби? Эн түрүзүдү цагт эднә седкл кен төвкнүлхмби? Кемр эн НКВД-н церг маниг нүүлһсиг медхләрн, Сталин, мана воҗдь, эднә эндүг эс чиклхий? Хәрү теегтнь күргтн гиһәд Сталин келчкхлә, эдн альдаран одх билә. Воҗдин үг күцәлго бәәшго. Тернь лавта. Дәкәд эдн заагт чигн сән, цаһан седклтә улс бас чигн бәәх. Бемб өвгнә болн Боглан хотна улсин келсәр болхла, тер капитан Федоров ямаран йовдл һарһҗ! Даңһар һуч һар час эртәснь келсн уршгар эн хотнахн хотта-хоолта, дулан хувцта йовцхана. Капитан Федоров менд бәәтхә! Тиим цаһан седклтә, өр өвч улс олн болтха! Терүнлә әдл маниг нүүлһсн офицермүд маниг адһаһад, әәлһәд, әкрмдүләд, хот-хол биш, нам хувцан авх цол өгсн уга. Һарин тавн хурһн мет күн болһн әдл биш. Эн һазр деер Федоровла әдл улс уга бәәсн болхла, бәәҗ болшго. Дәкәд чини тускар бас ухалув. Эн күсдундур җилин туршарт чи хойр дәкҗ шавтад кедү цусан геесн болхч, кедү зовлң үзсн болхч, ода шаван эдгәһәд, хәрү дәәнд орхларн, ямаран ухата йовхч гиһәд санчкад, түрүн толһад орсн му седклән хәрү цокад, чини төлә, чини аакин төлә, яһад болв чигн җирһлин төлә ноолдх кергтә гиҗ санад, асхн шидр босад, бәәсн хотан ууһад, невчк бийдм әмн орв. Аш сүүлднь чини аакин тускар келхәр бәәнәв. Түрүн авгтан Боглан хотна улс бәәсн вагонд орчкад, чини аак йовх гиһәд байрлув. Адгядхдан, эрүл-дорул, баһ наста, гиҗгтә күүкн, би терүнд дөң болхув гиҗ

51

санлав. (Эх, эн вагонд йовсн көгшдүдт баахн күүнә дөң басл ик кергтә болна). Тегәд вагонд орчкад сурхла, чини эк нүүлһхәс һурвн хонг урд, Унһн Төөрәч селә орҗ, дү күүкнүрн одсн болҗ һарв. Түрүн авгтан чини аак эн вагонд угаһинь медәд икәр һундув. Дәкәд ухалад бәәхнь, тиигән йовснь йир чик болх бәәдлтә. Чини келәр болхла, аакинчн дү күүкнь һурвн гиҗгтә күүктә, көгшн болв чигн залу күн — өвгнь бәәх. Эн ут хаалһд хаҗудан түшг болх өөрхн улс уга болхла, бас ик түрү үзгдхмн. Тер учрас авн чини аак дү күүкнәннь өрк-бүл дахҗ йовснь сән болх гиҗ меднәв. Кемр зууран харһлт болад, чини эклә харһхларн, эврәннь вагондан авч үзнәв. Санаһан бичә зов — чини экиг эврәннь һарһсн экләрн әдл асрҗ, чамаг иртл хәләхүв гиҗ амн үгән өгчәнәв чамд. Намаг эн бичг бичә бәәтл, мана поезд нег ик балһснур орҗ ирв. Урдкасн гүүлһнь номһрад зогсхар йовх бәәдлтә. Энүнә өмнк зогслһнд, дарук зогслһнь Новосибирск балһсн гиҗ, маниг тууҗ йовсн салдсмуд келлә. Ташр терүнә өмнк станцд зогслһнд капитан Федоров Бемб өвгнд нег мишгин өрәлцә өдмг болн хала банкта консерв авч ирлә. «Ода бийнь альд таниг буулһхинь медгдәд уга. Удлго ирх Новосибирск деер буулһад чигн бәәх. Эс гиҗ Алтай тал авч одх»— гиҗ тер бодҗ келлә. Тегәд эн станцд буулһад чигн бәәх гиҗ, бидн бийән белдҗ йовнавидн. Поездын гүүдл улм номһрад, зогсхар йовна. Вагона ор һанцхн терзәр шаһахла, өндр-өндр чолун гермүд үзгднә. Новосибирск... Иигәд ахрар чиләҗәнәв, эн станц деер эс буулһдг болв чигн, бичгән почтын яршгт хайҗ үзнәв. Менд-амулң бә, мини сәәхн иньгм! Дарук бичгән буулһад бәәршлүлсн һазрасн бичнәв. Чини иньг Бамбша Надя». 1944 җ. январь сарин 6 өдр. *** Надян түрүн бичгиг Адуч январь сарин хөрн негн өдр авла. «Бичг хаалһдан хойр долан хонг йовсн болҗана. Ода альд бәәдг болхв тедн? Аакиг Надя олҗ чадсн болхий? Аль терүнә бичсәр, аакд бийднь дү күүкнәннь өрк-бүлд йовснь сән болхий? Аль Надяла бәәснь сән болхий»?—гисн тоолвр Адучд орв.

52

...Адуч урдк кевтән Сталинградас хол биш бәәсн Татьяновк селәнд 24-гч ОБВ-д церглә бәәһә. Декабрь сарин 29 асхн Сталинградас бәәрн поездәр ирҗ йовад, Сарепт станц деер зогсҗасн эшелона терзәр хальмг чирәтә-зүстә улс суусинь үзәд, Адуч алң болад зогсҗахла, станцин усн һардг колонкас суулһта ус авад һарч йовсн таньдг күүк үзв. — Теңгр цокчкв!— гиҗ Булһн, урднь Адучла нег школд орҗасн күүкн келв.— Хальмг улсиг кевтнь, нег чигн кү үлдәлһлго нүүлһҗәнә. Котельниково станц деер цергә хувцта хойр хальмг көвүн мана вагонд сууһад, маниг дахҗ йовна. Маниг тууҗ йовсн салдсмуд теднд йовх зөв өгв. Чи бас маниг дахад йов. Зууран, эс гиҗ тенд күрәд чигн эврәхсән олҗ авхч. Цуһараһинь нег һазрт эс авч одхий,— гиҗ күүкн келв. Урднь Бемб өвгнәс соңссн бийнь, тер күүкнә келсн үгиг Адуч итксн уга. Юңгад гихлә «гем уга улсиг гер-маласнь салһад, һарсн һазраснь үвлин дундурар кен нүүлһх билә? Сталин медхлә, яахмби?— гиҗ Адуч ода чигн, күүкнә келсн үг иткҗәхш.— Эн күүкнә эцкнь, эс гиҗ ах-дүнь немшнрлә йовад, әмтнд ик һашута йовдл үзүлсн болх»— гиҗ эн ухалла. Терүнә хөөн һурв-дөрв хонад, Сталинградын дорд бийд бәәсн Бекетовк, Сарепт болн Красноармейск балһсдт йовсн хальмг улсиг бәрҗ авад, бүтү машинд суулһад, йовулад бәәв. Тавн хонг хооран Адучла хамдан 24-гч ОБВ-д эмнүлҗәсн хойр хальмг залуг, хальмг келн-әмтнә дивизь бурдәгдҗәнә гиһәд йовулчкв. Адучиг дав деерән көндәҗәхш. Тегәд хальмг улс кевтнь нүүлһсинь медчксн Адуч өцклдүр, 1944 җилин январь сарин 20 өдр, эврәннь батальонас саак пакетән 15-гч стрелков бригадын штабд авч ирәд, терүнә командир генерал Книгад орҗ ирв. Генерал Книга Буденнла әдл ик сахлта, терүнлә хамдан граҗданск дәәнд орлцсн ставропольск хазг бәәсмн. — Үр генерал, би хальмг күмб. Хальмг улс кевтнь нүүлһснь, үнн болв. Мана батальонд бәәсн хойр хальмгиг бас йовулчкв. Тегәд намаг бас хальмг бәәсн һазрур йовултн гиҗ сурҗанав,— гиҗ келв. — Эврәннь улс бәәсн һазрур одхар зүткснчнь сән седвәр. Зуг тедниг альдаран авч йовхинь медҗәнчи?— гиҗ генерал Адучас сурчкад, терүнә хәрү күләлго:—Тайган ө-шуһу модн заагт белкүсцә цасн дотр теднчнь модна түңг малтхмн! Медгдҗәнү?—гичкәд, невчк җөөлнәр:—Чи Ока Иванович Городовиковиг таньдвчи? — гиҗ сурв. — Таньдув. Ока Ивановичиг эс таньдг күн манахнд уга,— гиҗ Адуч

53

келв. — Сән. Би Городовиковин иньгнь болдув. Хамдан граҗданскд дәәлдләвидн. Зөрмг дәәч. Мини меддг хальмгуд цуг зөрмг дәәчнр билә. Зуг ода юн болҗ одсинь нанд меддг арһ уга,— гиһәд, генерал саналдад, суусн ормасн босад йовдңнв. Генткн Адучин ардас өөрдҗ ирәд, ээм деернь һаран тәвәд:—Дәәнд орлчи, салдс?— гиҗ сурв. — Орла,— гиҗ ахрар тернь хәрүг өгчкәд,— шавтад госпитальд эмнүлләв. Ода 24-гч ОБВ-д церглҗәнәв,— гиҗ Адуч келв. — Сән, цааранднь терүндән бәәҗә. Дәкәд медгдәд бәәх. Медгдви, көвүн?—гиҗ генерал терүнд эвцңгүһәр келв. — Медгдҗәнә, үр генерал,— гиҗ хәрү өгв. «...Эндр Надяһас ирсн бичг. Цааранднь яахмби? Эврәннь улс заагт модна түңг малтхмби? Аль эндән күләҗәһәд медхви? Ю күләхви? Ода ил медгдҗәнә. Хальмг теегт нег чигн хальмг уга. Эшелон Новосибирскд күрсн, цааранднь чигн йовх. Кен медхви?» — гисн күнд ухата болн зовлңта Адуч орндан орв. ...1944 җилин март сарин 22 өдр. Сталинградын деед бийд бәәсн бичкн станц деерәс зун найн дөрвн хальмг суулһсн эшелон ар үзг темцҗ һарв. Эн улс заагт Адуч бас йовна. Генерал Книгала күүндснә хөөн хойр сард терүг күн көндәсн уга. Урдк кевтән Татьяновка селәнәс негдгч Сталинградт бәәсн 15-гч запасной стрелков бригадын штабд пакетән өдр болһн күргчкәд, хәрү ирдг билә. Зуг тавн хонг хооран эн бичкн станц деер бәәсн 46-гч стрелков полкд энүг авч ирв. Энднь терүнә өмн зун җирн хальмгуд цуглрсн бәәҗ. Эн тавн хонгин туршарт дәкәд госпитальмудас хөр һар хальмг салдсмуд авч ирв. Эн салдсмуд кевтән урднь дәәнд орсн улс бәәҗ. Зууран Камышин станц деер һурвн хонгт тер эшелон зогсв. Түрүләд фронтур йовх дәәнә эшелонмуд давулҗ йовулв. Һурвдгч хонгин чилгчәр тер эшелонд залһад немсн вагодур хойр баг баахн, 1926 җил һарсн хальмг көвүд авч ирв. Негдгч багин командтнь Камышин балһснд бүрдсн мөрн цергә училищд сурчасн 58 көвүн, наадк багтнь запасной полкд ирсн, бас 1926 җил һарсн 120 көвүн — хойрдгч команд болҗ теднә ардк вагодар сууцхав. Тиигәд ут турштан 362 хальмг салдсиг нәәм хонад Ар Уралд бәәдг Кунгур гидг балһснур авч ирв. Балһсна тал дунд бәәх орс чонҗд эн һурвн зун җирн хойр хальмг салдсмуд авч ирхлә, урднь һурвдгч Украинск фронтын һал дотрас ирсн, 4-гч КККК-һас (Кубано-казачий кавалерийский корпусас) ирсн 584

54

хальмг салдсмуд болн баһ командирмүд тер чонҗд бәәршлсн бәәҗ. Һурвн давхр модн нар деер тедн унтдг бәәҗ. Адучла Сталинградас ирсн салдсмуд бас энд бәәршлх болв. Түрүн авгтан таньдг улсан болн элгнсадан олҗ авцхав. Чонҗин эрст урднь ирәд һарч одсн улс эврәннь нерусан болн әәмг-алвтан бас бичҗ. Тедн заагтнь чигн таньдг улсин нер-усн харһна, үлгүрнь: «Би. Долбанск улуса Дорҗин Манҗ, Ленинградск фронтас январь сарин 22 өдр ирләв. Ода цааранднь йовулҗана». «Би, Баһ-Дөрвд нутга Санҗин Церн, негдгч Прибалтийск фронтас февраль сарин арвн йиснд ирләв, хойр хонад цааранднь йовулҗана». Иим автографмудар чонҗин эрс дүүрң. Кемр эднлә зерглдәд дәәллдҗ йовсн салдсмуд ода нег җил болад Германск рейхстагт тиигҗ нерән тәвсн болхла, эдн, көөркс, Ар Уралын нег чонҗд һаран тәвҗ кенән медүлхәр седсмб? Ик чонҗ дотр өдр сө уга хурһан геесн хөд мет салдсмуд шууглдад бәәнә. Дәәнә халун һалд орад һарч ирсн эднә кесгнь маңһдурк өдр ю авч ирхинь медҗәхн уга. Таньдг улсларн харһснь байр болҗана. Зуг эднә кесгинь ода деерән һоллгч төр болҗах Сиврт күрсн гер-бүлнь ямаран бәәдг болхви гисн зовлң эдлҗәнә. Юңгад гихлә эднә ик зунь гер-бүлән альд күрсинь медәд уга. Тиим зовлңгар күн болһна чееҗ дүүрң, баһчуд дундас кесгнь ноолда һарһхар седцхәв. «Яһснднь мана гер-бүлиг засгла харһулҗ, киитн Сиврүр нүүлһсмби! Дәәнд йовулхар белдҗәх полк эн балһснд бәәдгҗ. Теднә бу-селм булаҗ авад, бослһ кехмн!»— гиҗ кесгнь халурхҗ дуудвр кецхәв. Тедниг авч ирсн офицермүдт эдн күч өгчәхш. Зуг нег цөөкн тоомсмрта хальмгудын үгд орад, тедн невчк номһрв. Терүгинь медсн командирмүд эдниг баг-багар таслад, сө болһн төмр хаалһар йовулад бәәв. Альдаран йовулҗахинь күн медхш. «Хәрү фронтур йовулҗана!»—гисн зәңг эдниг невчк тогтнулв. «Кемр хәрү фронтур йовулхла, маниг цеврдхәр бәәнә»-— гисн зәңг эдниг невчк санамрдулв. Тер сүл асхн Адуч чонҗин нарин һурвдгч давхрт кевтчкәд, эн хамгиг ухалҗала. Зуг аак болн Надя яһсн болхв гисн тоолвр энүг зоваҗана.

НАДЯН ХОЙРДГЧ БИЧГ «Эңкр иньгм, Адуч! Мана хаалһдан үзсн зовлң чилв, зуг цааранднь маниг юн күләҗәхинь меддг арһ уга. Арвн зурһадгч хонгтан мана эшелон Алтайин Олуйск станц деер зогсв. Тер станцас арвн хойр дуунад

55

бәәсн Макаров гидг орс селәнд маниг авч ирв. Төмр хаалһин станцд тосҗ ирсн орс өвгд болн күүкд улс маниг даарх гиһәд, ик девлмүд болн тулупс авч ирҗ. Тиим дулан хувцн уга болхла, хаалһдан кесгнь көрх бәәҗ. Юңгад гихлә маниг ирҗ буухд һучн тавн градус киитн бәәҗ. Би нимгн хаврин пальтота бас түрх бәәҗв. Бемб өвгнә өрк-бүллә хамдан би нег орс гергнә герт бәәнәв. Герин эзн — Матрена Семеновна Медведева, залунь дәәнд, дөрвн күүкдтә. Тер бийнь гертән бәәсн боднцган болн өдмгән манла хувалцна. йир цаһан саната, өр өвч гергн. Нүүҗ ирсн күн болһнд өдрин 500 грамм өдмг, хойр кило боднцг колхоз өгчәнә. Ирәд дола хончкад, көдлҗ чадх настань көдлмшт орв. Би школд багш орув. Һурвдгч классин багш гемнәд, больницд орсн, терүнә ормд би көдлҗәнәв. Эн Макаров селәнд хөрн хойр хальмг өрк ирв. Түрүн бичгән чамд Новосибирск балһснас тәвләв. Чамд күрв тер? Мана вагонас ут турштан арвн һурвн күн хаалһд һарутв. Кесгнь хаалһдан гемнсн, чинәнь тату ирцхәв. О, хәәрхн! Теңгр-бурхн бәәдг болхла, энд ирсн көгшд болн баһчуд эн хату-мөтү цагас менд һарх гиҗ, Бемб өвгн зальврна. Цааранднь ямаран бәәхән дарук бичгт, чамас хәрүг авчкад бичнәв. Адуч! Ода чамд нег сән зәңг соңсххар бәәнәв. Чини аак олдв. Мана Макаров селән Олуй һолын өмн амнд бәәнә. Олуйин ар амнд, эндәс хөрн хойр дууна һазрт чини аак дү күүкнәннь герт бәәсинь соңсув. Тавн хонг хооран тендәс ирсн нег хальмг зәңг авч ирв. Зуг аакинчн дү күүкнә өрк-бүлнь олн болад, зовлң эдлҗәх бәәдлтә. Дәкәд аакчнь саак ревматизм гемнь көдлсн деерән хаалһдан көлән мольҗад, тайгар йовна гиҗ, тер күн келв. Бемб өвгнлә зөвшләд, нааран авч ирх болҗ шиидүв. Ор һанцхн, эрүл-дорул, баһ наста би нег эмг асрҗ чадхув гиҗ саннав. Дәкәд тер эмгн мини эңкр иньгин һарһсн экнь болхла, хойр холван мини чидл күрх. Дәкәд көдлҗәх школасн хотын карточк авчкув, деернь колхоз хойр күүнә паек өгхлә, мана гесн өлсхн уга. Дәкәд намаг һартан өөтәһинь эврән меднәч. Эн селәнә күүкд улст ноосн альчур, өөмс өлгсн бийнь, нег кү асрҗ чадхув. Дәкәд Бемб өвгн манад бәәсн герин эзн гергнә хуучн ноха цаныг ясад өгчкв. Кемр ут хаалһд йовҗ чадлго бәәхләнь, эн ноха цан деер суулһад авч ирхч гиҗ, Бемб өвгн келнә. Хаалһнь йир сән. Арвн һурвн дуунаднь Олуй һолын көрсн мөсн деегүр чирхлә, гиигн болх. Бийдән нег пар, эднәһәр болхла, пимы, манаһар болхла, ишкә һос хулдҗ аввидн.

56

Тиигәд маңһдур үдлә эндәс һарад, тер Кошкино селәнд күрч хонад, өрүнднь чини аакиг авад һархларн, үд давулад гертән күрч ирхвидн. Мана герин эзн — Матрена Семеновна бас зөв өгчәнә. Мана беш деер кевтх гиһәд, нам бәәх бәәринь олад авчкв. Йир өр өвч гергн. Мана бәәсн Макаров селәнд ирҗ буусн хальмгудын ик зунь колхозд көдлҗәнә: зәрмнь мал асрдг көдлмшт, зәрмнь цас бәрлһнд болн өвс зөөлһнд көдлҗәнә. Сиврин һазрин киитнь догшн болхла, энд бәәсн улсин седклнь җөөлн, өр өвч бәәҗ. Мини көдлҗәсн школын багшнр түрүн авгтан невчк киитәр болн официальн нанла бәәцхәв, дәкәд цааранднь бәәһә бәәҗ, кесгнь мини урок ирҗ хәләснәс авн җөөлдәд, нанла нам кесг җил көдлҗәсн мет нәәҗ болцхав. Не, менд бә, мини сәәхн иньгм. Чини Надя. 1944 җил, февралин 12 өдр, Макаров селән». Эн бичгиг Адуч февраль сарин чилгчәр 24-гч ОБВ-д бәәхдән авла.

ТАМИН АРВН ЭРГЦ Эргәс дорагшан амндан күч өглго, авад зулҗ йовх эмнг мөрн мет эзнәннь һарт күч күрч өглго, чиигтә бетон ачсн модн тачк дорагшан гүүҗ йовна. Зуг хойр нәрхн бәрүләснь атхчксн альхнднь өвр урһсн Адучин һарнь һазр деер делгәтә бәәсн утдан һурвн зун метр, өргндән һучн сантиметр модн трапар бичкн болн ор һанцхн тачкин төмр төгәг бичә хальтрҗ хаалһасн һартха гиһәд, чинәһән геетлән чаңһур атхсн деерән, залҗ йовна. Бурхн әәлдтхә, кемр һарин чидл күч күрлго, тачкин төмр төгә хальтрад унхла, бүкл взводын һучн тачк зогсх, дәкәд бетон асхрх. Нам тер асхрсн бетонь харм биш, һәәд одтха, зуг давхцан болад, эврән чидлән гееһәд үкҗ йовх үүрмүд уурлх, дәкәд өдрин норм күцәгдшго. Тегәд һанцхн тачкан һоодан бәрсн деерән, чимгән гееһәд, чидлән алдад, чинәнь чиләд зовҗ йовх хойр көлән өргндән һучн сантиметр трапас бичә хальтртха гисн бас нег зовлң бәәнә. Аш сүүлднь Адучин тачкин төгә харңһу там мет котлована гүн нүктә амнд көндлңҗ тәвсн бахнд тулад зогсхла, дамшссн авъясарн тачкин хойр бәрүлинь әрә өөдән кехлә, деернь йовсн чиигтә бетон дорагшан шарҗңнад асхрсинь тер соңсв. Ардаснь ирҗ йовх улст харш болшгоһар Адуч төгәлҗ һардг трапар сул тачкан өмнән түлкәд һарв. Тер хаалһарн дөчн тавн градус деегшән бетон ниилүлдг машинүр һарх зөвтә билә. Зуг дорагшан аца чирәд йовснас деегшән ацан уга тачк түлкҗ һархд берк

57

күнд һанцхн Адучд биш, цуһараднь тиим бәәсмн. Чиигтә бетон чирн гиҗ йоралднь болн хәврһднь көрч одсн бетона үлдл тер тачкиг улм күндрүлнә. Тер бийнь, арһ уга, өр цәәтл дорагшан бетонта тачкт чиргдәд, һурвн зун метр гүүһәд, деегшән әрә көлән чирәд, һурвн зун метрт хоосн болвчн, улм күндрсн тачкан чирәд һарх кергтә. Тиигәд, нег сөөни сольлһнд дорагшан-деегшән хөр дәкҗ һарх зөвтә бәәсмн. Цуһараһинь немәд тоолхла, ут турштан өдр болһн зурһан километрт дорагшан ацата гүүһәд, зурһан километрт өөдм дамшҗ, чиигтә тачкан түлкн деегшән һарх зөвтә, эс гиҗ маңһдур хүв тавн зун тәвн грамм өдмгинь күццднь өгшго. Тегәд чигн эдн бәәсн чидлән һарһад, араһан зууһад болв чигн арвн хойр дуунад йовх зөвтә бәәсмн. Арһ уга, хату цаг! «Эн арвдгч эрглһн»— гиҗ Адуч дотран сандг болв чигн, ода бийнь цань арвн эргц бәәнә гиһәд санад оркхла, көлин чидл улм хәрәд йовна. Юуна тускар иим зовлңта цагт ухалхв? Ацата тачк, кемр дорагшан Адучиг эврән күчәр чирәд гүүсн болхла, ода Адуч бәәсн чидлән һарһад, чиигтә болн хоосн тачкан өмнән түлкҗ, дөчн тавн градус ташуһур бичкн төмр төгәһән җиигүләд, эзнләрн модьрунар хәрүцсн мет эвтнь орҗ өглго, гилгр харһа трап деегүр гедргшән йовҗ өглго цуцрсан медүлхәр седнә. «Автомобиль» гидг нертә Адучин резин башмгин улнь трапин харһала наалдҗ, деегшән өрггдхәр седхш. Тиигәд зовлң эдлә йовҗ Адучин барун һар тал трапин хаҗудк һазрас метр шаху бултаҗ һарсн һасна деернь ирзәлһәд хар ширәр бичсн «3» гидг то тер үзв.— Ях, ях! Зовҗ-зовҗ йовсн бийнь әрә гиҗ һурвдгч һаснь бишв эн! Дәкәд долан бахн бәәх бишв! Дәрк, дәрк!—гиһәд, Адуч араһан тачкнулв. Хойр сар хооран эн негдгч комсомольск ротд нааран ирҗ бетон зөөлһнд көдләд негхн сар болсна хөөн эццн, гемтә. шавта хамгнь күчр зовлң эдләд, наадк эрүл-дорул көвүдәсн йилһрәд, эн деегшән өөдлһнд ик зовлң эдлв. Тегәд негдгч комсомольск ротын командир, урднь дөрвдгч Кубано-казачий кавалерийск корпуст старшина йовсн Уланов эн арвн һас хадла. «Салдсмуд кемр чидл чилҗ йовх цагт, ода бийнь һурвн зун метр өөдән һарх бишв гиһәд санад йовхла, седкл хәрү цокгдад, урмд хәрәд, чидл алдрад йовдмн, болв хойр, һурвн модн давгдҗав, цань долахн һасн бәәх биший гиһәд санхла, чидл улм немгдәд бәәдмн. Даарна, өлснә, зовна гиснтн цуг эврә седклин гүрмг. Күн бийән һартан авхла,

58

ямаран чигн түрү-зүдүг дааҗ болхмн, көвүд минь!»— гилә. Терүнә келсн үг ода ирҗ Адучин уханд орҗана, зуг тиигхд бүкл ротын көвүд цугтан гишң старшина Улановар наад бәрҗәлә. Ротын командир Улановин һазрт шаасн һасн хоорнд дигтә һучн метр, тегәд көлнь муурад, чидлнь чиләд ирсн көвүдт нег һаснас дарук һасн күртл чидлән хураһад йовхд амр, тавдгч һаснас цааран йовхла, күнд болв чигн, ода өрәләснь давчксн, цааранднь йовхд амр болҗ медгддг билә. Бийән меклсн йовдл. Тегәд Адуч эндр асхн һурвдгч һас давчкад, тавдгчд күрхәр зүткв. «Цааранднь йовх һазр улм өөрдх, хасгдх!»— гиҗ эн дотран ухалҗ йовна. Тернь байр биш, зуг Улановин келсәр, седклән аатрулҗ йовна. «Дәкәд ик привал — өрәл частан амрх. Тер хоорнд цогц-махмуд амрх»— гиҗ санв. Долан һас давчкад, Адучин хойр өвдг хооран хәрәд, уралан йовҗ өгчәхш. Эн утдан һурвн зун метр өөдмд, хоосн тачк түлксн һучн улс хоорндан дөрвн-тавн метр заагта йовна. Ард йовсн күн өмнк күүһән хоцрҗ йовхинь үзхәс биш, өмн йовсн күн ардан нам хәләхш. Юңгад гихлә эврән әрә йова йовҗ кен ардан хәләхмб? Эргәд хәләхлә, күзүн өвдх, дәкәд уралан йовхд харш болна. Цогц хорха мет әрә йовҗ йовсн кү үзхлә, урмд хәргдәд, көл цуцрна. Тер бийнь, Адучин өмн йовсн Борска Манҗ ардан хәләчкәд, эврәннь тачкан үлдәчкәд, утдан хойр метр чиңгә нәрхн шидмс Адучин тачкин көшүрт нег үзүринь боочкад, нег үзүринь эврәннь бүсин ардас боочкв. «Манҗ, бәг. Би эврән привал күртл торхув»— гиҗ Адуч дотран үүртән хансн бийнь, эмәхләрн хәрүцв. «Гем уга, Адуч.— гиһәд, Манҗ инәмсглҗ келв.— Хойр сард хурасн өөкн хойрадмдн күрх»— гиҗ инәв. Борска Манҗ Адучла цацу, хамдан дундын школ төгсәлә, зуг Адуч школын хөөн селәнә эдл-ахун техникум чиләһәд, агроном болхла, Манҗ колхозин тооч болла. Манҗ махмуд-цогцарн күдр, нурһнь чигн Адучас зөвәр өндр билә, болв дегәд өндр нурһта күн гиҗ келҗ болшго. Һурвн сар хооран Манҗ болн Адуч төмр хаалһин көдлмш төгсснә хөөн нааран, эн бетон зөөдг комсомольск ротд ирҗ көдллә. Зуг сар күцц көдллго Манҗ унад, һаран булһлла. Тер кевтән хойр сардан эн эмнүләд, баракд хара бәәсндән, урднь нег сард геесн цогцан хәрү тогтах биш, нам махшад бәәҗ. Юңгад гихлә өрүн болһн сән дурарн хот кедг замчнрт дөң болад, һалынь түләд, модынь хамхлҗ өгәд, теднә үлдл хотд күртдг билә. Урднь юунас чигн ичдг, хәрг Манҗ тиигҗ гесән теҗәх гиҗ кен санла? Зуг гесн

59

өлсәд орксн цагт һанцхн Манҗд биш, кенд чигн ирх арһ-мек бәәсмн. Тегәд һарнь эдгснә хөөн эн негдгч комсомольск ротын тонь баһрад, хойр сарин дунд өрәлнь олн зүсн уршгар көдлмштән һардг арһнь тасрхла, Манҗиг хот кедг герәснь салһад, нааран авч ирсмн. Тегәд эрүл-дорул, чидлнь тогтнсн Манҗ эврәннь үр Адучд әрвҗго нөкд болад, тачкан түлкхднь дөң болҗаснь тер. Хойр хонг хооран Адучин чидл баһрҗ йовхинь Манҗ медәд, хавтхдан нәрхн шидмс авч һардг болв. Манҗин бүсәс боочксн тачк Адучд түлкҗ йовхднь йир амр болв гиҗ келх кергтә. Кедү чидлән геедг болв чигн, үүрәсн дөң авхдан Адуч ичдг билә. Нань арһ уга болад, эн зөвшлҗ, үүриннь дөңд күртв. Манҗин бүст боолһата бәәх шидмсн улм татгдх дутм, Адучин көл уралан йовдг болад, тачкин бәрүлнь улм сулдсн болад, ацан гөңгрәд одв. Удлго барун хаҗуһарнь тавдгч, зурһадгч, доладгч һасмуд арднь үлдв. Адучин ки авлһн тогтнад ирв. Дәкәд йисдгч һасан давҗ һарв, харҗңнад көдлҗәх ик бетон хольдг машинә ә соңсгдад ирв. Терүнәс үлү байр эднд уга. «К-а-н-ч-а-й!—гиһәд хойрдгч взводын командир Михаил Бембеев оньдинд хоолнь сөөлңкәдҗ оддг бөркр дууһарн хәәкрв.— Большой привал!»— гиҗ тер немв. Арвн сарин туршарт эдн салдсмуд чигн биш, зекмүд чигн биш, эн хойрин хоорнд. Юңгад гихлә команднь цергә, цергәһәр рот, взвод, батальон гиҗ бәәнә. Болв эднә күн болһна өмсдг хувцнь түүрмин күүнә: түүрмин әмтн өмсдг махла, цаһан күлт болн халаста цаһан шалвр, көлднь автомобилин төгән резинәр кесн ик гүн калошмуд, теднә нерәр — чуни. Кедг көдлмшнь чигн теднә. Зуг цергәһәс үлдснь: взвод, рот, батальона нерд, дәкәд — командс. Болснь тер. Үнәртнь келхлә, хальмг батальона һазань харул уга, зуг теднә өөр кесг түүрмин улсин лагерь бәәнә. Эргндән ацта суңһугар бүсләд татчксн өндр вышкс деер өдр сө уга буута цергә харулчнр сууна. «Тер зонас күн биш хулһн чигн һарч чадшго»— гиҗ кесг җил энд лагерьт бәәх, үүл һарһсн улс келдг билә. Взводын командир Бембеев амртн гиҗ келм цацу, Адуч бетон ниилүлдг машинд күцц күрлго тачкан трап деерән үлдәчкәд, хойр ик чолуна хоорнд бәәсн нүкн дотр орҗ кевтв. Һурвн сар хооран, октябрин эклцәр энд ирҗ көдлхдән өндртән хойр метр бор чолун хоорнд нег метр үлү заг бәәсинь эн олҗ авла. Тер хойр ик чолун урднь котлован малтҗах цагт дорнь бәәсн чолун заагт мин тәвәд хаһрулхд, дорас өсрҗ энд туссн чолуд гиҗ урднь энд көдлҗәсн

60

зекмүд келлә. Тегәд Адуч октябрь сард нааран ирхдән, модна бүчр чавчҗ хоорнднь хаяд, деернь җөөлн болтха гиһәд, хол биш бәәсн мод көрәддг заводас арв һар суулһ үүрәдц авч ирҗ асхла. Ода эн киитн цагт, амрлһна кемд ирҗ кевтхлә, дорань җөөлн болчкад, дулан болдмн. Зуг деерәс болн көл тусас салькн үләнә. Толһа туст малтчксн гүн һазрин эрс бас хаац болна. Адуч резин һоста хойр көлән дулан болтха гиһәд, зуг зан модна үүрәдцн дораһур шурһулчкв. Зуг деер бор теңгрт наачксн киитн одд гилвкхәс биш, дула өгчәхш. «Яһсн цевр теңгрв? Зөвәр киитн бәәх кевтә!»— гиҗ Адуч санв. Асхн хотан уучкад, көдлмштән һарч йовад, столовин өөр бәәсн градусник хәләхлә, 30 градус билә. «Ода адгтан һучн тав күрсн болх. Зуг һучн тавн градус киитн болхла, көдлмшт һарһхш. Болв мана төлә кен тер градусник хәләһәд, маниг көдлмшәс сулдххар седхмби? Зураһан күцәх кергтә. Ода һурв хонад, дөчн дөрвдгч җил чиләд, шин җил эклх. Кен мапиг хәрүлх билә? Дәкәд белн бетон көрч одх гиһәд, ахлачнр әәх».— гиҗ Адуч ухалҗ кевтнә. Махмуд-цогцнь менрәд, чинәнь алдрад, ода деерән даарчахн уга. Энд ирәд, һурвн сар болснь эн. Урднь зурһан сар төмр хаалһ келһнд Адуч көдлҗ йовла. Зуг тер көдлмш энүгәр болхла, амрлһн бәәҗ.

УУТЬХН МӨРТӘ ТӨМР ХААЛҺ Дөчн дөрвдгч җилин март сарин чилгчәр Кунгур балһсна тал дунд бәәсн орс чонҗд салдс хувцта хальмгуд өдр сө уга шорһлҗн мет нааранцааран нирглдәд бәәцхәнә. Кемр түрүн һурвн-дөрвн хонгт кесгәс нааран үзәд уга элгн-садан, үр-дүңгән, эцк-көвүһән олҗ авад байрлсн болхла, сүл хойр-һурвн хонгт эдн яһҗ, ямаран учрар нааран авч ирсинь йилһлдҗ, дәрин үнр соңсх биш, күүнә цусна үнр үзсн, цөөкн хонг хооран дәрвкҗәх дәәнә һалас һарч ирсн улст нег меслх ухан орад, баг-багар хурҗ, халун күүндвр кецхәв. Эн кемд асхн хотан уусна хөөн орс чонҗд хурсн миңһ һар хальмгуд дунд һурвдгч Украинск фронтас ирсн 584 эгл салдсмуд болн баһ командирмүд, Сталинградас ирсн 184 тоота команд, хойр зу һар Ленинградск болн Белорусск фронтас ирсн салдсмуд цугтан дәәнә һалас

61

ирсмн. Теднәс талдан дәрин үнр соңсад уга, 1926-гч җил һарсн 120 болн 58 тоота хойр команд баһчуд Камышинәс ирлә. Эднә кесгнь нег чигн хальмг кү төрскн теегтнь үлдәлго Сиврүр нүүлһсиг энд ирҗ соңсцхав. — Хальмг улс урвлт кеһәд, фашистнрт орҗ өгәд, кесг цевр коммунистнр бәрүләд, дәкәд фашистнр цухрҗ зулхла, тедниг дахҗ һарад, советск цергин өмнәс ноолдсн төләднь Сиврүр күчәр нүүлһхмн гиһәд, Калининә һар тәвсн заквр, тедниг нүүлһхднь умшҗ өгч,— гиҗ хучн бор өрмгтә сталинградын госпиталяс ирсн медәтә салдс Цернә Бадм келв. — Кен урвач болсмб! Кен Төрскән хулдсмб? Бий? Аль дәәнә һалас һарч ирсн эн миңһ һар эгл салдсмуд фашистнрт орҗ өгсмби!— гиһәд, өндр нурһта, сәәхн утулң хо цаһан чирәтә, бүс уга һал шин комсоставск киилгин барун өрчднь Улан Одн болн Алек•сандр Невскийин хойр ордентә, өрчиннь деер утулң кенчр шар колонк — тернь күндәр шавтсна темдг, зүн өрчднь «Сталинград харсллһна төлә» гидг медальта погон уга залу хәәкрв.— Мана өрк-бүл яһснднь нүүлһсмби? Уга! Цуһар Москва орхмн! Калинин манд цәәлһҗ өгг!—гив. Тер хоорнд үг келҗәсн күүг бүсләд, кесг зун күн цуглрад ирв.— Кен намаг дахҗ йовна? Һаран өргтн! — гиҗ тер сөөлңкә дууһар хәәкрв. Адуч эврән һаран өргчкәд, эргәд хәләхлә, нкәрнь тәвхлә, хөрн күн һаран өргҗәнә.— Үзҗәнта, энд хурсн хойр зун күүнәс хөрхн күн һаран өргҗәнә!—гиҗ ордентә залу улм нүднь гилвкҗ:—Әәҗәнта! Гер-бүлтн киитн Сиврт! Эврә бийитн цаһан хорха идх! Би әәҗәхшив!— гиҗ тер немв. — Эн кемби?— гиҗ Адуч өөрән зогсҗасн Борска Манҗас соньмсҗ сурв. — Санҗин Овш, Сарпинск района көвүн,— гив. — Өрчднь Александр Невскийин орден бәәнә. Тиигхлә офицер болҗахгов эн. Нааран яһҗ ирсн болхв? Офицермүд мадн дунд угалм,— гиҗ Адуч келв. — Терчнь үнн. Зуг офицерск погодынь авад, цааҗллһна батальонта дәәнд орад һархлань, орденсинь хәрү өгәд, погодынь өгх; хоорнд нааран йовулчкҗ. Келхлә, ут тууҗ, дәкәд келнәв,— гиҗ Манҗ Адучд келв. — Икәр тәвхлә, лагерүр йовулх!— гиһәд, Санҗин Овш цааранднь келҗәнә.— Нам хара бәәсн бийнь эндр-маңһдур маниг лагерүр йовулх! Мана өмн эн орс чонҗин эрст һаран тәвсн кесг зун улс альд бәәнә

62

болһната! Кезәнә тер лагерьт сууцхана. Бидн бас тенд күрхвидн. Түүни ормд эн станц деерәс йовсн поезд деер сууһад, Москваһур, эс гиҗ фронтур одхмн!—гиһәд, Овш шалвриннь барун хавтхас «ТТ» гидг пистолет һарһад, толһа деерән өргв. Терүг бүсләд зогсҗасн улс үүмлдәд, ниргәд одв. — Маниг яһад даҗрҗахмби! Эн бичкн, хөрн зурһадгч җилә көвүдиг авч ирсн офицермүд даҗрад, гүвдәд, хотынь күцц өглго йовҗ!— гиһәд, кесг салдсмуд энд-тендәс хәәкрв. Тер хоорнд һазаһас болн чонҗин хол булңгудас салдсмуд немгдҗ ирәд, адгтан һурвн-дөрвн зун улс хурв. Овшин зөргтә болн халун үгмүд деер бичкн көвүд даҗрлһна туск зәңг дәрвкҗәх һал деер тос асхсн мет болв. Кесг зун күүнә хәәкрсн дун чонҗ дотр доңһдв. Кемр тиигхд хөрхн күн һаран өргсн болхла, ода эдн цуһар гишң һаран өргх билә. Юңгад гихлә Овшин келсн үгмүд, өөлсн-һундсн седкл күн болһна өрчд йовла. Зуг Овшла әдл зөрг күн угань лавта. — Тер Камышинәс хойр команд авч ирсн офицермүд альд бәәнә? — гиҗ бөркр дууһар Овш хәәкрв.— Тер офицермүд хәрү йовад уга, тедниг түлкҗ ормднь күргхәр күләһә билә. — Тарцхатн! Юн митинг болҗана!—гиһәд, нег лейтенант һазаһас орҗ ирв. Терүг бас нег лейтенант дахҗ. — Эн! Эн лейтенант ирҗ йовна. Эн! Эн лейтенант маниг Камышин балһснас авч һарад зууран гүвдлә, хот өглго даҗрла!— гиһәд, нег нәрхн дуута, баһ цогцта көвүн хәәкрв. — Тадн цуһар Төрскән хулдсн урвачнрт гиһәд, маниг эн лейтенант цокдг билә!— гиҗ бас нег көвүн тер улс заагас хәәкрв. — Тарцхатн!—гиһәд, лейтенант хәәкрәд:—Эс гиҗ цуһараһитн суулһхув!— гиҗ келв. — Кениг суулһхар бәәнчи, лейтенант!— гиһәд, Овш һартан бәрсн пистолетән терүнүр төвләд өөрдҗ йовна. — Нанд селм уга! Хай пистолетән!—гиҗ невчк әәчксн лейтенант яһҗ эн ик гүрмәс сулдхан медҗәхн уга. — Кемр кистолет чамд харш болҗахла, һарарн чигн чамла дөңцҗ чадхув,— гиһәд, Овш пистолетән хавтхдан дүрчкәд, лейтенантын киилгин захас зүн һарарн шүүрч авн, барун нудрмарн цохарнь өгв. Лейтенант доран нуһрад унв, арднь йовсн лейтенант үүртән дөң болхар йовхлань, бас нег хальмг гиҗгәрнь цокад унһав. Минь эн кемд старшина Уланов эс ирсн болхла, ямаран цус асхлһн болхнь медҗ болшго билә.

63

— Ю кеҗәхмта!— гиһәд, Уланов һазр деер кевтсн хойр лейтенантыг һалзурсн улс цокад, көләрн девсҗәхинь үзәд, теднә хоорнд орад:— Залус! Хальмгуд! Кемр һартн җаһшнҗахла, намаг цоктн!— гиҗ модьрун дууһар хәәкрн, киилгиннь захинь шуулад, өрчән ил һарһчкад, кевтсн хойр лейтенант деер гедргән унад:— Намаг бас алтн!—гиҗ келхлә, һалзурҗах хальмгуд невчк тогтнв. — Старшина Уланов чик келҗәнә!—гиһәд, әмтин түрүн ноолда эклсн Овш хәрү бийән татад:— Һурвн зун күн хойрхн күүнлә дәәлдхмн биш! Һаза һарад неҗәдәр бәрлдхмн!—гиһәд, цусан һооҗулад һазрт кевтсн лейтенантыг татҗ босхад:— Чи, лейтенант, капитанла күүндҗәнәч! Чини өмн гвардии капитан Сандҗиев,— гиһәд, терүг көл деернь зогсав. — Гемим тәвтн, үр капитан,— гиҗ лейтенант оочасн һооҗсн цусан барун ханцарн арчн, әрә соңсгдмар сурв. — Эн оңдан күүндвр,— гиһәд, Овш терүнә сүүһәснь авад, үүдн тал һарв.— Көвүдин төлә, мини бичкн дүүнр даҗрад йовсн төләдчн һаза һарад, негл цохтнав,— гив.— Маниг бичә дахтн!—гиһәд ардан йовсн улсур хәәкрв. Һалзурсн улс тогтнад, чонҗин үүднәс һарсн уга. Наадк лейтенантынь бас нег ик цогцта сержант-хальмг көтләд һарч ирв. — Фронтд одлчи?— гиҗ Овш терүнәс сурв. — Уга. Ода йовхув,— гиҗ лейтенант келв. — Лавта фронтд одх болхла, негхл цохтад, гемичинь тәвҗ өгчәнәв. Хөөннь бийәсн чидл тату улс бичә дөөгл! Менд бә!—гиһәд, Овш нег дәкҗ цохтад, терүг унһав. Хойрдгч лейтенант бас көлврәд одв. Бүкл сөөнь дуусн Кунгурин чолун чонҗ дотр дәрвкәд шатҗах һал мет дуудвр болн нам күүнә седклд орвчн күцшго селвгүд, зүтквр чонҗин эрсиг шуулн алдад бәәнә. — Мини полк Молдавьд күрч одв, ардаснь көөлдҗ дәәнд орад үксн деер! — Мини дивизь Винниц сулдхв! — Мини корпус Румыня һазрт күрч одв! — Цуһар эн сөөни бийднь орһад, эврәннь полксан олҗ авад, дәәнүр одхмн!— гиһәд, энд-тендәс хәәкрлдцхәв. — Кенд пистолет бәәнә?— гиһәд, саак шууга татсн Санҗин Овш ниргҗәх улсин тал дунд һарч ирв. Деерән мел шин комсоставск киилг өмсҗ, деегүрнь пряҗкдан тавн талта одта өргн бүсәр гесән мегдәһәд татчкҗ, көлдән гилвксн шин боокс һос өмсҗ.

64

— Һаран өргтн!—гиҗ келәд, дәкнәс пистолетән татҗ авад өргв. Эндтендәс зурһан күн һаран өргв. Гер-бүлән Сиврүр туулһсн, бийсинь фронтас нааран, Уралур авч ирснь ик һундлта, уурта юмн болв чигн, әәмшг күн болһна дотрнь сууна. Кемр иләрнь келхлә, тер фронтас ирсн салдсмудын адгтан тавдгч хүвднь пистолет бәәсмн. Тер бийнь зурһахн күн һаран өргв. Кемр сәәнәр негҗхлә, зу һар пистолет эднәс олдх бәәсмн.— Ода селмтә хамгнь намаг дахтн, энд бәәсн запасн полкин казармас бууһинь булаҗ авад, цуһар хәрү дәәнүр одхмн!— гиҗ тер үгән чиләв. Кен чигн тиим селвг болн команд күләҗәсн уга. Нег әмсхлин дунд чонҗ дотр тагчг болв. — Цааранднь ю күләхв! Йовхмн! Йовхмн!—гиһәд, энд-тендәс салдсмуд хәәкрлдв. — Зогстн, ухалтн, көвүд!— гиһәд, нег медәтә салдс босҗ ирв. — Ю келҗәхмта! Негдвәр болхла, фронтас кесг миңһн дуунад бәәх запасн полкд дәәнә бу селм уга болдмн. Сурһмҗин винтовкс бәәх. Хойрдвар болхла, нам вагон, поезд булаҗ авад йовдг болв чигн, хойрдгч станцд маниг бәрәд авчкх. Тиигхлә яахмби? Дәкн хальмгуд советск цергин өмнәс босв гисн нер зүүхәр бәәнта! — Эн салдс чик келҗәнә,— гиҗ старшина Уланов келв. Адуч түрүн болҗ терүг үзҗәснь эн.— Эн дуудвртн авантюризм гидг юмн! Кен маниг эндәс тәвхмби! Сәәнәр ухалчкад, селвг өгх кергтә. Энтн дәәнә цаг биший!—гиҗ старшина немв. — Эн әәмтхә старшинән үг бичә соңстн!— гиҗ саак Овш үгд орлцв.— Мана гер-бүлд, бүкл хальмг улст эндр үзгдсн дорацуллһнас даву юмн үзгдшго! Намаг хаһад алг! Эврәннь хальмг улсин төлә үкхәсн әәҗәхшив!— гиҗ Овш халурхв. — Намаг әәмтхә бишиг мана Кубанск корпусас ирсн тавн зу һар салдсмуд цуг меддмн. Зуг халун һал дотр хойр-һурвн җил дәәлдсн хальмгуд чини дуудвр дахад, әмнәсн хаһцх гиһәд би хөрҗәләв!—гиҗ старшина Уланов келв. Терүнә өрчд бәәсн хойр Улан Одн орден болн «Зөргин төлә» гидг ик цаһан мөңгн медаль старшина әәмтхә бишинь эднд медүлҗ, ик күндлт өгчәнә. Дәкәд һурвн медәтә салдсмуд хөргч үгмүд келв. Адуч үүрмүдтәһән седкләрн Овшин келсн үг таасдг болв чигн, бийснь ахнрин зүткврт орсн уга. Сөөнь өрәл давсн цагт эднә зүтквр тогтнад, кесгнь нөөртән диилгдв, зуг зәрмнь унтҗ чадсн уга... «һазаран һартн өлг-эдтәһән!»—гиһәд, өрүн

65

өрлә чонҗин үүд секҗ, нег капитан тедниг босхҗ командлв. Бийән белдҗ һархд дала цаг салдст кергтә биш. Һурвн минут болад, әрә өр цәәҗ йовх бүтңгү харңһуд болн һазрт унсн өткн будн һатцас чонҗ бүсләд авчксн салдсмуд тедн үзв. «Сөөни дуусн һалзурҗ шуугсна ашнь»— гиҗ эдн ухалв чигн, эн чидл хамхлдг арһ уга. Тер тавн-зурһан пистолетәр бүкл полкин өмнәс дәврҗ болшго. «Ик чидл баһ чидлиг иднә» гидг үлгүр уханд орв. — Дөрвн зерглән болҗ зогстн— гиҗ орс капитан заквр өгв. — Бу-селмән һазр деер хайтн!— гиҗ тер цеңнсн дууһар хәәкрв. Зерглдәд зогсчксн миңһ һар хальмг салдсмуд эргндән хәләхлә, эдниг фронтас авч ирсн дәәнә бор погонта арв һар офицермүд тедүхнд баглрад зогсҗана, болв зергләнә өмн һуч шаху НКВД-н цергин офицермүд, дәкн цань улан погонта НКВД-н цергин салдсмуд бүсләд зогсчкҗ. Хальмг салдсмуд дундас һурвхн күн өмнән һазр деер пистолетән шивчкв. — Баһ!—гиҗ дәкн капитан зерглдәнә өмнәһүр йовдңнҗаһад келв.— Мана тооһар болхла, таднд адгтан зун тәвн пистолет бәәхмн. Хәрнь тер, сән дурарн эс өгхлә, тадниг цааҗла харһулхвидн! — гив. — Би өгхшив!— гиһәд, саак Санҗин Овш зерглдәнәс өмәрән хойр ишкм һарад:—Эн селмәрн би фашистын өмнәс ноолдлав! Кесг дәкҗ бийим үкләс һарһла. Яһсндан би эврәннь селмән таднд өгчәхмби? Намаг алчкад авчанат!—гиһәд, тер пистолетән толһа деерән өргв. Зергләнд зогсҗасн хальмгуд нирглдәд, үүмәд ирв. Зуг НКВД-н офицермүд дундас нег медәтә майор теднүр өөрдҗ ирәд: — Үр, кемр пистолет танд нерәдсн болхла, манд авдг арһ уга, — гиһәд эвцңгү тогтунар келв.— Тиим эсий, үр? — Уга. Нанд нерәдсн биш,— гиһәд, һалзурҗ хәәкрҗәсн Овш эвцңгүһәр келв,— зуг дән эклснәс авн нанла йова,— гиҗ немв. — Сән. Тиим болхла, танд үлдтхә,— гиҗ майор зөвшәрв.— Дәкәд сән дурар бу-селмән өгх салдсмуд бәәнү? Бидн кениг чигн цааҗллхар бәәхшвидн,— гиҗ майор келв. Дәкәд тавн күн пистолетмүдән һазр деер хайв. Эднә кесгнь дәәнә нүүрлгч окопсас ирлә. Кесг штабсар болн дәәнә частьсар, балһсдар эдн нааран дамҗад ирдг болв чигн, эдниг күн негҗҗ дорацулсн уга билә. Тегәд Овшла әдл халуч көвүд һалзурҗаснь тер. Зуг медәтә майор НКВД-н цергин хувцта болв чигн, эдниг күн гиһәд күндлҗ, эвцңгүһәр күүндсн төләднь, кесгнь сән дурар бу-селмәсн салцхав. Болв саг хамгнь өцклдүр асхн болсн шуугана хөөн иим негҗлһн

66

болх гиһәд, бийләрн йовсн бу-селмән чонҗ дотрк улв заагт, эс гиҗ чонҗ дотр овалһата бәәсн модн заагт бултулчкла. Овшин пистолет тедн авхар седснчн уга. Тедниг дөрвн зерглдә зогсаҗ тоолчкад, төмр хаалһин станц деер авч ирҗ, кесг сул бәәсн эд-тавр зөөдг, дотрнь беш чигн, нар чигн уга, эрс заагаснь салькн үләсн вагон болһнд тәвәд-җирәд кү ачад, ар үзг темцәд һарв. Хойр станц давчкад, дөрвн-тавн автоматта НКВД-н салдсмуд вагон болһнд теднә сумк болн эврә хувц-хунр ирҗ негҗәд, Адучин йовсн вагонас бу-селм олҗ чадсн уга. Тер кевтән цааранднь йовад, Чусовой станц давад, өрүн өрлә Половинка гидг станц деер ирҗ тедниг буулһв. Половинка дегд ик станц биш, зуг тер тайга дотр бәәх Ар Уралын масштабар болхла, бичкнд чигн тоолгдшго. Салу көдлмшч поселк бәәнә. Кесг базмуд бас энд бәәнә. Дәкәд хөөннь медәд ирхлә, энд кесг зун миңһәд үүл һарһсн улс бәәдг Широклагин штабнь болн тедниг ниилүлдг баз бәәсн болҗ һарв. Эндәс хөрн хойр дуунад бәәсн Широковский поселк эргәд арв һар лагерьмүд бәәҗ. Эн станц деер буулһсна хөөн чонҗд бәәсн миңһ һар күүнә өрәлнь энд ирсн болҗ һарв. Теднә өрәлинь зууран нег станц деер вагодынь таслад үлдәсинь, эс гиҗ Кунгур деер үлдәсинь эднд меддг арһ уга. Кунгур деер вагонд ачлһн болхд, эдниг авч ирсн офицермүд сулдад, теднә ормд НКВД-н офицермүд эзн болв. Вагонд орҗ йовхла, Адучин барун ээм деернь күн һаран тәвҗ, терүг зогсав. Ардан эргәд хәләхлә, лейтенант Королев бәәҗ. Тер Сталинград болн хальмг тег хойрин хоорнд бәәдг Цаца гидг хальмг нертә орс селәнә көвүн билә. Адучла хамдан дәәнд орҗ, хамдан нег өдр гишң шавтла. Нег һазра көвүд болад, эдн үүрлдг билә. Дәкәд Адуч 24-гч ОБВ-һас дөчн зурһадгч полкд ирхлә, Королев бас госпиталяс һарсн, дәәнд одхар белдҗәсн бәәҗ. Эн полкас 184 хальмг салдсмуд цуглулҗ, нааран, Уралур күргх һурвн офицер заагт тер үр лейтенантнь бас йовла. Тегәд чигн эн ут хаалһд Сталинградас һарсн команд һардҗ йовсн офицермүд Камышинәс ирсн көвүдт үзүлснлә әдл нег чигн му юм эднд үзүлсн уга. Хойрдвар болхла, командт йовсн тер 184 хальмг салдсмуд цуһар дәәнд орсн, эврәннь төлә зогсҗ чадх залус бәәсмн. Тер бийнь хаалһин туршарт Николай Королев Адучд тусан күргснь лавта. Эврәннь офицерск хотасн хувалцад, авсн паек тәмкиннь өрәлинь терүнд өгч йовла. — Адуч, эн хайг хавтхдан дүрчк,— гиһәд, лейтенант нег дөрвлҗн цаас өгв.— Сәәнәр намаг соңс. Намаг ирхлә, фронтур йовулчкх. Эн хайг

67

мини иньгин 46-гч полкин ах пииср Нырковин. Терүгәр дамҗулад, фронтд күрчкәд, чамд бичг илгәнәв. Миниһәр болхнь, чи яһад болв чигн эндәс һарч фронтур ирҗ үз. Күрәд, полкин командирәр дамҗулҗ чамд дуудвр илгәҗ үзнәв. Таниг күргх һазрин тускар эн НКВД-н офицермүд хоорндан күүндсинь соңсув. Тенд күрәд, тавн зун грамм өдмг идчкәд, арвн частан чиигтә бетон тачкар чирхләрн, эс гиҗ һурвн кубометр күдр чолу смендән хамхлхларн, ухан орх эднд гиҗ сөөнә болсн тана шууглда соңсчкад, тедн келнә. Дәкәд тадниг дәәнә пленд бәргдсн немшнрлә болн үүл һарһад, лагерьт бәәх улсла әдл йоста бәәхмн гив. Хойр-һурвн сар болад, эднә кесгнь хавдрлсинь болн харһнад үксинь үзхвидн гиҗ тедн тавлҗана. Би болн фронтас һарсн салдсмуд авч ирсн зурһан офицермүд таниг харсад, бас зөвәр цүүгәд авлавидн. Зуг тус уга күүндвр болв. Тиигҗ менд һархас биш нань арһ уга, би кесг күүнлә күүндүв. Кемр би эврәннь 302-гч дивизьдән күрсн хөөн чамд дуудвр өгүлҗ чадхув. Бичә санаһан зов,— гиҗ Королев келв. — Ханҗанав, лейтенант,— гиҗ Адуч келәд теврлдв. Дәкәд лейтенант Адучд сумкасн һарһад, газетд цуглата юм өгв.— Юмби энчнь?— гиҗ Адуч соньмсҗ сурв. — Шулуһар дүрәд авчк. Эс гиҗ әмтн үзчкәд, арсм кеҗәнә гиҗ медх,— гиһәд, лейтенант энд-тендән хәләҗ инәв.— Эн цугла дотр шин комсоставск киилг болн шалвр бәәнә. Чамд өгчәнәв,— гив. — Яһҗахмч?— гиһәд, Адуч хәрү эзнднь өгхәр седв.— Чамд бийдчнь кергтә болх. — Фронтур йовулхларн, нанд шин хувц өгх, эврән меднәч. Дәкәд хаврин бальчгт окопсас мөлкә йовҗ шин хувц үрәхүв,—гиҗ лейтенант келв. — Бидн чиигтә бетон зөөхмн гиҗ эврән эс келвчн,— гиҗ Адуч үүртән келв. — Үнәртнь келхлә, му цаг ирхлә, хотас сольҗ чигн чадхч. Ав гинәв!— гиһәд, лейтенант Адучин һарт бәәсн сумкинь булаҗ авад, дотрнь газетәр цуглата юман дурчкәд, дәкн нег теврҗ:—Мини дуудвр күләҗә. Фронтас ирсн дуудврт тылын эн мөрн күшлмүдт хәрү өглго бәәдг арһ уга,— гиҗ келәд, Королев салҗ һарчаһад: — Одак тана селмән өгшгов гиҗ келсн үр Сандҗиевиг эдн...— гиһәд, НКВД-н цергчүдүр зааһад,— болн дәкн долан салдсмудыг бәрәд суулһчкла, дәкәд тана салдсмудын өрәлинь тенд үлдәчклә, сөөдән авч ирх. Хамдан йовхларн,

68

буцлт кех гиһәд әәҗәнә,— гиҗ, Адучин чикнд шимлдҗ келв, НКВД-н медәтә майор ямаран мекәр теднлә зөвшлснь, салһҗ хойр әңг кеһәд, кергтә нәәмн күүг бәрҗ авад суулһснь ода ирҗ медгдв. Керүл-цүүгән угаһар, хөөннь медвчн юмн болшго. Майор йосар падрх һалыг унтраҗ чадҗ. Дөчн һурвдгч җилин хаврар штабас ирсн нег офицер комбат Сандҗиевд тер цагтан ирлцшго команд өгч, тернь күцәхшив гихлә, офицер пистолетән һарһҗ. Сандҗиев терүгинь булаҗ авад, офицериг көөчкәд, дәврлһ кеһәд, нег өөдм һазр немшәс булаҗ авч. Тегәд терүг ачлхин ормд, штрафной батальонд орулад, погонынь булаһад авчксн бәәҗ гиҗ, Борска Манҗ Адучд вагонд орчкад келлә. Тер хоорнд эдниг нәәмн зергләнд зогсаһад, ө-шуһу модн заагур авад һарв. Цааранднь йовх дутм бүтү модн.— О, залус! Нааран ирсн хаалһ өргн билә, зуг эндәс мана хаалһ уутьхн болх бәәдлтә!— гиҗ чееҗ дотр һарсн шуугаг хөрсн медәтә хальмг салдс келв. Тегәд эдн Половинк станцас үд болҗ йовх цагт һарад, асхн шидр хөрн хойр дуунад йовад, Широковский гидг поселкд ирцхәв. Эднә өмн бел кечксн нәәмн баракс бәәнә. Бараксин эрсинь хойр харһа модна дунд үүрәдцн кеһәд, дотрнь төмр беш тәвәд бел кечксн бәәҗ. Урднь баракс бәрсн лагерин улсин, эс гиҗ зекмүдин үгәр болхла, бараксиг пленд бәргдсн немшнр орулхар келгүлсн болҗ һарв. Зуг хальмг дәәчнрин хөвнь ик болад, эн баракс эзлҗ авсн болҗ һарчана. Зуг хөв биш, хөв-кишг тату болсн уршгар эн ирсн улсин өрәл шахунь нег җилин эргцд энд цогцан үлдәх зурата бәәҗ. Болв терүнә тускар хөөннь келгдх. Залус маңһдуртнь босад эргндән хәләхлә, хаҗуднь ацта суңһугар хашалсн ик аһу дотр арв һар тиим модн баракс бәәнә. — Энд манас урд ирсн хальмгуд бәәнә!— гиҗ зәңг шуугад ирв. Эврәннь үүрмүд Борска Манҗла, Багона Коляла хамдан Адуч тер бараксур ирв. Хәәһә йовҗ, түрүн болҗ эдн эврәннь багш Бухин Эняла болн хотна кесг улсла — Увшин Эрнҗәнлә, Павла Бадала харһв. Тенд бәәсн улсин негдгч батальон сар хооран ирсн болҗ һарв. Цуһар цаһан хаваста күлттә, хаваста цаһан шалврта, чуни гидг нертә, дәкәд зекд тоолгдсн улсла әдл машинә резин төгәһәр кесн гүн болн күнд «автомобиль» гидг нертә башмгта. Тедн цуһар һазр малтлһна болн чолу хамхлһна күнд көдлмшт бәәх болҗ һарв. Хотнь му, көдлмшнь күнд төләд кесгнь эцәд, әрә көлән чирҗәнә. Теднәс хаалһ һатц бәәсн бас хатханчг

69

суңһугар хашалсн 127-гч тойгта зекин колоньд үүл һарһад, цааҗла харһсн улсин хувц-хунрнь болн бәәх бәәдлнь мана негдгч батальонд бәәсн хальмгудла әдл гиҗ, Адуч болн үүрмүдтнь тедн келв. Эн поселкд Широковск ГЭС тосхгдҗах болҗ һарв. Кама һолын бассейнд бәәх Косьва гидг һол деер болҗах тосхлт бәәҗ. Тедниг ирсн өдртнь зун тәвн болн хойр зун күн бәәдг харһа баракст орулв. Дөрв хонад, ард үлдсн салдсмудын өрәлнь күцҗ ирснә хөөн эднд широклагин медрлтд бәәдг хойрдгч тосхлтын батальон гидг нер өгв.

“ГЗ” БОЛН “УДП”-н ТӨЛӘ НООЛДЛҺН Адуч цуцрсн цогцан амрахар нег ик харһа модна сүүдрт кевтлә. Болв нарн эргәд, түрүләд көлинь халулад, дәкәд нурһнднь күрч көдлмшт цуцрад һарсн көлснь сүүдрт хагсла. Ода улм нарн цоонрдад ирв. Тер бийнь залху дииләд, тер бослго кевтлә. Арһ уга, нарн толһаг ээхлә, болх зөвтә болв. Төмр хаалһ тосхҗах ротын хойрдгч взводын негдгч отделеньд Адучас талдан йисн көвүн бәәнә. Эдн цуһар цөөнрсн нарнас бултад, цуцрсн цогцан амраһад, күн болһн модна сүүдрт кевтлә. Адуч босад хәләхлә, көвүд кевтән гишң урднь кевтсн орман соляд, цааран бүтү модд тал одад кевтцхәҗ. Адуч эртәр чигн амрлһн болсн цагт тенд оч кевтҗ чадхмн билә, зуг бүтү модн заагт батхн, бөкүн болн нань чигн нисдг болн мөлкдг хорхас амрахш, тегәд модна зах тал кевтснь деер. Нарн урдк кевтән халулад бәәнә. Уралын нарна чидл мана хальмг теегин нарнас тату. Тер бийнь халун зунын нарн гиһәд күчтә чидлтә болн чинртә юмн. Үвлин киитнд кедү гесән дүүргәд хот уусн бийнь, агчмин зуур дәкн хот уух дурн күрнә. Ода эн дуланд өрүн хотас үд күртл, үдәс асхн күртл тесҗ болна. Адуч босад, кевтх орм хәәҗ йовхла, терүнәс хол биш, оңдан модна дор Манҗин Гудур кевтчкәд, өдмг идҗәҗ. Адучиг тер үзн, унтсн болад, толһа деерән киртә бор альчур хайчкв. «Гудур, Гудур, эврәннь хотан кенәс бултулҗ идҗәхмчи? Намаг нег керчм өдмг ас гиҗ суршгоһинь эврән меднәч. Яһад иим ховдг болнач» гиҗ Адуч ур угаһар, үүртән һундҗ дотран санв. Модна уңг сөңглдг хойрдгч взводын негдгч отделенә арвн салдс өцклдүр өдрә норман зун арвн процентд күцәлә. Тер учрас көлтә эндр үдлә цуһар ГЗ-һан авла. Тернь—үдин хотан авлһна деернь

70

моһан нүднлә әдл әрә гилвксн тоста ишклң хавстна супин үлү нег шанһ болн деернь үлү нег шанһ шар зармин зүстә магран хаш өгдмн. Көвүдин кесгнь тиим ик үлү хот авчах улс болад, хөөннь көдлмш кеҗәһәд амрхларн, эс гиҗ асхндан авч хәрәд идхәр үдлә хүвдән авсн хойр зун грамм өдмгән үлдәчкдмн. Ода тер үлдәсн өдмгән Манҗин Гудур бултулад идҗәнә. Өдмгән эзнь дурта цагтан идх. Көвүдин кесгнь тиигҗ өдмгән үлдәчкәд, хөөннь иддг билә. Адуч бийнь болхла, өдмгән хоттаһан, ГЗ аввчн, эс аввчн иддг билә. Көдлмшчнр норман күцәһәд, сәәнәр көдлтхә гиһәд, Широклагин һардачнр лагерьт бәәсн улст һарһсн йоснь манд бас ирв. Адучин отделеньд шогч болн ямаранчн цагт келх үгиг олад авчкдг Ермялын Микүлә гиһәд, хөрн зурһадгч җилә көвүн билә. Тер ГЗ өгдг йосн һарснас авн кесгнь «Гүзә дүүргдг» «һарад зулдг» болн нань чигн шогта нер өглә. Зуг Микүлән өгсн «Граҗданская закалка» гидг нерн тарҗ, нам тенд, котлованд көдлҗәсн хойр батальонд шиңгрв. Хар көдлмш кеҗ дасад уга көвүдт граҗданск хаталһн ик кергтә бәәсмн. Эднә кедг көдлмш күнд билә. Ода август сар, тиигхд, апрель сарин эклцәр, эдн широковскд ирхд, нег рот төмр хаалһ тосхлһнд һарһла. Тедн Половинк станцас широковск ГЭС-д котлован малтгдҗах поселк күртл төмр хаалһ кехин кергт хөрн хойр дуунад ө-шуһу мод чавчҗ унһаһад, дорак түңгинь сөңглҗ, тер ормднь төмр хаалһ тәвх улынь белдх зөвтә бәәсмн. Дәкәд зәрм һазртнь малтҗ тегшләд, зәрм һазртнь шавр-элс зөөҗ асхҗ тегшләд, үүрмг чолу асхсна хөөн деернь шпал болн төмр рельс тәвх бәәсмн. Эн ик көдлмш кехин төлә төмр хаалһин ротыг хойр батальон сольҗ ирәд, дөрвн сардан көдлҗәснь эн. Адуч үүрмүдтәһән көдлҗ йовсн Бембеевин взвод түрүн хойр сард оңдан взводмудта хамдан мод көрәдҗ унһалһнд көдлҗәнә. — Бостн, бостн, залус!—гиҗ Ермялын Микүлә келв.— Маңһдурак ГЗ-һән шиңгәх кергтә, ода бийнь көдлмшин өрәлнь кегдәд уга, нарн зөвәр дорагшан орҗ йовна,— гиҗ босҗасн Адучин өөр тер зогсв.— Тенд, мана батальонд юн болҗахинь медҗәнчи?— гиһәд, Адучас сурчкад:— Манла Кунгурас ирсн улсиг үзхләрн, чи таньхн угач. Цуһар гишң әрә көлән чирҗәнә. Эңдән келхд, доходягс болҗ. Кесг күн өдр болһн үкдгчн,— гиҗ Микүлә келв. — Хальдврта гем ирҗий?— гиҗ Адуч чочад одв. — Юн гем! Харһнад, көшәд үкҗәцхәнә. Нег барак сулдхад, ОК гидг нер өгч. Би тедниг оч хәләвв. Хойр зу шаху күүнәс эдгҗәх бәәдлтә нег

71

чигн күн уга, ик зунь хавдрта. Теднәр болхла, бидн курортд бәәх улс бәәҗвидн,— гиҗ Микүлә келв. Эн өцклдүр күзүндән һарсн мондсан үзүлхәр Широковскин эмчд одад, эндр өрүн ирлә. — Үнәртнь келхлә, мод көрәдәд, түңгинь сөңглҗ авад, һазр малтлһн «курорт» болхла, тедн ю кедви?—гиҗ Адуч сурв. — Котлован малтна гидг күчр күнд юмн гинә. Күн болһн дөрвн дундур кубометр һазр малтх, дәкәд һазрнь чолута. Күүнд бичә үзгдтхә гих юмн. Тер сүүдрин бәәдлтә, әрә көлән чнрҗәх улс үзчкәд санам зовла. Саак ГЗ-н болн УДП-н төлә кесгнь әмнәсн хаһцн гиҗәнә,— гиҗ Микүлә келв. Апрель сарин эклцәр эн төмр хаалһин тосхлтд ирснәс нааран тавн сарин эргцд Адуч тиигән одад уга. Зуг тендәс ирсн улсин зәңг соңсхла, күчр әәмшгтә. Асхн нарн суутл Ермялын Микүлән отделенә күн болһн дәкәд тавад модна түңгинь чавчҗ сөңгләд һарһсн бийнь, әрә гиҗ өдрә зураһан зун процентд күцәв. Кемр өцклдүр зун арвн процентд күцәсн болхла, эндр зуухн процент болҗ һарв. Тер учрнь иим бәәсмн. Шин урһҗах тавн модна түңг сөңглснь көгшн, зун җил болсн нег модна түңг сөңглснәс амр билә. Тегәд өдр өдрлә әдл болхш. Нег өдр нәрхн болн баһ модна түңг харһна, маңһдуртнь болхла, өдртән тавн түңгәс даву һарһҗ чадхшч. Микүлән отделенә көвүд асхн көдлмшән чиләһәд, баракурн одлго, һоодан хот кедг кухнюр ирцхәв. Дәәнд бәәв чигн, энд ирв чигн котелоксасн хөөһдго көвүд баландан келгүлҗ авчкад, асхн йириндән авдг зун тәвн грамм өдмг деерән өцклдүр зураһан күцәсндән эндр авх немр хойр зун грамм өдмгән авхар ах замч Номхараевур байрта ирхлә, тернь үлү өдмг өгчәхш. — Мана УДП яһла?—гиҗ Микүлә терүнәс эвцңгүһәр сурв. Юңгад гихлә эндүрлһн чигн хара биш һардг билә. Ах замч терүнә үг эс оньһсн болад, дарук көвүдт өдмгинь өгчәнә.— Мана УДП яһла?— гиһәд, Микүлә ода шүрүтәһәр сурҗана. — Юн нанур дәврәд бәәнәчи?—гиһәд, Номхараев нүдндк козлдуран чикләд:—Тана отделень зун арвн процентд күцәҗ уга. Ардк улстан зә өгтн!—гиҗ немв. — Юн? Юн гинәчи?— гиһәд, өндр нурһта Микүлә ут күзүһән хот өгдг нүкәр суңһад:—Прорабин списк үзүл!—гиһәд, тер замчин цаһан халатас шүүрәд бәрв.— Мана хойр зун грамм өдмг үлдәҗ авад кенд өгхәр

72

бәәнчи? — Ханцим тәв!— гиһәд, замч зүн һарарн нег цаас һарһад, өмннь хайв. — Маниг меклхәр седҗәнчи?— гиһәд, Микүлә цаасинь шүүрч авад:—Альд бәәнә? «Ермялын отделень зун йисн дундур процентд күцәҗ!»— гиһәд чаңһур умшв.— Кен бичсмби? Бувиновий? — гиһәд, отделенә командир хәәкрв.— Прораб Бувиновла өцклдүр бидн хамдан тоолсн бәәнәлм! Мана өрәл процентиг кенд бичсмби? Иовий, көвүд, Бувиновиг олҗ авий!— гиһәд, тедн хот өгдг гертәс цувлдад һарцхав. Саак Широклагин һардачнр лагерьт бәәх үүл һарһсн улс болн засгла харһҗ ирсн стройбатын хальмгудыг шүрүсән тасртл көдлгхин төлә өдрә зура деер адгтан нег процент үлү күцәхлә, урднь һарһсн ГЗ өггддг бәәсн болхла, одахн УДП гидг юм һарһв. Тер УДП-г өдрин зураһан арвн процент давулҗ күцәсн күн авх зөвтә билә. Улм икәр немҗ өгчәх хотнь — хойр зун грамм өдмг болн нег шанһ магран хаш. Прораб Бувиновиг штабин баракин өөр эдн олҗ авцхав. Тер дөч һарсн наста, дәәнә өмн агроном көдлҗ йовсн, цаһан седклтә күн билә. — Чи яһад маниг меклвчи?— гиһәд, өмн йовсн Ермялын Микүлә прорабиг цокад унһахла, Манҗин Гудур көләрн девсв. «Һазр деер гедргән кевтсн күүг цокад алчкх»— гиҗ санад, Адуч үүрмүдтән дәкҗ өөрдхин арһ өглго, нурһарн халхлҗаһад, Бувиновиг өрчәснь авад, көл деернь босхв. — Та өцклдүр яһад маниг меклвт? Зун арвн процент болҗ эс гилтә? Яһад эндр өрәл процентнь геедрв?—гиһәд, Адуч Бувиновин киилгин захаснь бәрн бәәҗ сурв. Өдрин дуусн күнд көдлмш кеһәд, чидлән гееһәд, асхн идх үлү өдмгин тускар санчкад, байрлҗ йовсн урмд хәрәд, уур күрсн бийнь эн номһн, килнц уга хальмг өвгн Бувиновиг үүрмүднь бичә цоктха гиһәд, терүнд өөрдҗ цокхар седсинь нурһарн тер халхлв. — Адуч, көвүд, би гемтә бишв! Тер процентиг тана өөр шотк угаһар тоолад эндүрсн бәәҗв. Энд ирәд шоткар тоолхла, өрәл процент тату болв,— гиҗ Бувинов келв. — Өрәл процентнь кедү модна түңгв? Тавн, зурһаний? Кемр чамаг тиим бюрократычнь медсн болхла, эндрк көдлмшәсн хасад, тер тавн түңгичинь босхх биләвидн,— гиһәд, урднь халурхсн Микүлә бийән хәрү татад:—Әрлһ өөрк цогц хорхаһан, Адуч! Би энүг йосн залу гиҗ санҗалав. Энчн күн биш бәәҗ!—гиһәд келчкәд, хаҗугшан һархла, үүрмүднь бас терүгән дахв. Бүкл өдрин дуусн хойр зун грамм өдмгин

73

тускар ухалад байрлҗ йовсн улст ямаран ик һундл! Өдр болһн өлсдг гесиг яахв? Җигтә юмн, чидл хәрх дутм гесн улм өлснә.— Тер бийнь бидн бийән һартан авч чадхвидн! Тиим эсий, үүрмүд?— гиҗ Микүлә сурв. Нег чигн күн хәрү өгсн уга.— Залус, тер ГЗ-н нег шанһ баланд болн эн УДП-н нег хуһлм өдмг угаһар бидн бәәһә биший? Тиигхлә мини келдг УДП-г бичә марттн. Хойр зун грамм өдмгин төлә гүҗрә бәәҗ әмнәсн хаһцхвидн,— гиҗ Микүлә үүрмүдтән келв.— Үлү хот көөлдлго, бийән әрвлхләрн, әмд үлдхвидн. Көдлмшәс мөрд үкдмн,— гиҗ тер немв. ГЗ-н хөөн УДП-д әмт меклх йосн һархд, саак олмһа келтәМикүлә тер УДП гисн үзгүд иигҗ тәәллә: «Умерь, доходяга, порыв». Хальмгар болхла: «Хазарл, сүлдр, гүҗрлһән». Терүнә келсн үг лагерин ахлачнрт күрәд, Микүләг дуудулад: «Чи антисоветск үг келҗәнәч, дәкәд тиим үг келхлә, чамаг 58-гч статьяһар цааҗлхвидн»— гиҗ келәд, цааснд һар тәвүлҗ авла. Зуг оньдинд келх үгән хавтхасн хәәдго Микүләг әәлһҗ болхий? Эндр бас терүгән келснь лавта. Эн түрү цагт Микүләлә әдл күн өөрнь бәәхлә, сән болна. Мел зовлң санад бәәхлә, үкҗ одхмн. Терүнә хөөн нег сар болад, октябрь сарин эклцәр төмр хаалһин көдлмш чиләд, эдниг нааран, хойрдгч батальон бәәсн Широковск поселкур авч ирлә. Эн шин һазрт ирхлә, Ермялын Микүлән келсн мел чик болҗ һарв. Март сарин эклцәр хамдан Кунгурас ирсн улсиг таньҗ болшго: ахлачнр болн тедниг эргәд, гесән теҗәҗәсн улсас бишңкнь, хар көдлмш котлованд кеҗәсн батальона бүкл тооһас дөрвнә кесн һурвн хүвнь — күн таньшго сүлдр-сүмсн болад, әрә көлән чирҗәнә. Зурһахн сарин дунд иигҗ дор орна гидг! Көдлмш күнд, хот му деер, күн болһн гер-бүләсн байрта зәңг авчахш. Эк-эцкнь, үрн-саднь түрү-зүдү Сиврт бәәхән бичҗәнә. ...Тер хамг ода Адучин седклд орҗана. «Төмр хаалһин тосхлтас ирснәс нааран һурвхн сар болв, зуг хамдан ирсн көвүдин ик зунь уга. Яһла тедн?»—гиһәд, Адуч эврәннь одак хойр чолун хоорнд кевтчкәд, деерән гилвксн киитн одд хәлән бәәҗ, тер хамгиг ухалв. «По-дъем!— гиһәд, взводын командир Бембеев хәәкрв.— Арвн негдгч эргц!»—гиҗ келв. «Дәкәд арвн эргц бишв. Өдр ирвәс чидл хәрәд йовна. Өцклдүр арвн тавдгч эргцин хөөн цогц бас иигҗ өвдлә. Эндр арвхн... Саак Борска Манҗ дөң болхар ирх. Көөрк намаг дөңннәв гиһәд, эврән бийнь чидлән геех. Энүнә дэң авх моральн зөв нанд кен өгсмб? Тиигә бәәҗ хоюрн чинәһән гесхлә, яахмби?»—гиҗ санад, Адуч босҗ йовна.

74

— Адуч, босчквчи?—гиһәд, амрад авчксн Манҗ ирв.— Ода үлдсн арвн эргциг яһад болв чигн хоюрн чиләхвидн,— гив. Эврәннь тачк зогсҗасн ормур йовҗ йовад:—Зуг нанд дөң болнав гиһәд, эврән дора орҗ одвзач,— гиҗ, Адуч эвлҗ келв. — Әрлһ тиим үгән,— гиһәд, Манҗ һаран ээм деернь тәвәд: — Кемр намаг маңһдур дорацхла, чи дөң эс болхийчи? Зуг намаг дорацх гиҗ бичә ә. Столовин үлдл хот ууһад үлдәҗ авсн чидл ода бийнь дала!— гиһәд инәв. Адучин селгән ирхлә, тачкан бетон ниилүлдг машинә дор тәвәд, дүүргәд бетон авчкад, арвн негдгч эргцән эклҗ эргин ташуһас дорагшан, тачкдан чиргдәд, гилгр харһа трап деегүр гүүв. Саак котлована амнд көндңҗ тәвсн бахнд күрн, тачкан көмрәд, бстоһан асхчкад, эргдг трапар өөдм давшҗ, чиигтә болн күнд тачкан түлкв. Махмуд зовҗ йовх иим кемд байрта цаг тодлх дурн күрнә. Зуг Адуч ямаран байр болн җирһл үзсмби? Тер бийнь өөрхн цагин йовдлас авад хәләхлә, төмр хаалһин ротд көдлсн зурһан сар, энд көдлсн һурвн сарар болхла, җирһл болҗ медгднә. Махмуд-цогц энүнлә әдл тенд зовсн уга билә. «Көвүд, эн көдлмш болн тана бәәдлтн тамин арвн эргцәр орад һарснла әдл юмн бәәҗл»— гиһәд, прораб Бувинов одахн Адучд нег асхн ирҗ келлә. «Тернь үнн,— гиҗ Адуч санв.— һурвн сарин эргцд төмр хаалһас ирсн Бембеевин взводын һучн көвүдәс ода арвхн хойр күн үлдв. Тер арвн нәәмн көвүд ухаһарн, эс гиҗ чидләрн нанас дор бәәсн болхий? Уга. Теднә кесгнь нанас чаңһчиирг билә. Яһад һурвхн сарин дунд теднә чинәнь алдрад, чидлнь хәрв? Теднәс һанцхн Багона Коля гемнәд эндәс һарсна хөөн бийнь тохньхла— клубд зурач болв. Наадк арвн доланас тавнь хавдрлад болн харһнад өңгрв. Негнь — Җалхан Пүрвә ода әрә әмтә бәәнә. Өрүн күртл әмд үлдхлә, ОК-ан баракд күрч Пүрвәд золһх кергтә... Уга, иим му тоолврар толһа дүүрхлә, цааранднь арвн эргцән күцәҗ чадхн угав, арһта болхла, сән тоолвр ухал!—гиҗ Адуч бийдән омг авхин төлә седклән аатрулҗ йовна.— Сән, дәкәд нег өөдм давшад һарч ирүв. Ода саак арвн минутдан амрад, дәкәд невчкн чидл авх. Иигәд өр цәәтл. Көөрк, Борска Манҗ ардан хәләһәд йовна. Намаг хоцрҗ йовна гиҗ әәҗәнә. Сәәхн үүрм...» Бетон ниилүлдг машинд күцц күрлго тачкан трап деернь үлдәчкәд. Адуч саак хойр ик чолун дунд бәәсн кевтрүрн ирв. Күн болһн кевтх ормта билә. Тачк чирсн цагтан халу дөрәд, махланнь чикинь ора деернь

75

боочксн болхла, ода терүгән тәәләд, өргн дораһурн бүчинь боочкв. Белн хавтхдан йовсн альчуран күзүндән боов. Көлән хүүрә модна үүрәдцн дор бултулв. Цогц икәр зовсн уга, зуг хойр көл менрәд бәәнә. Саак кевтән цевр теңгрт миңһәд одд киитн герләрн гилвкнә. «Сәәхн гилвкнәт, зуг дула өгхшт. Киитн чаңһрҗах бәәдлтә. Ода невчк унтхнь. Уга, унтҗ болшго. Арвн тавн минутд юн нөр бәәдмби?—Түрүн арвн эргцд нег эргәд ирхлә, арвн минут амрлһн, арвдгч эргцин хөөн һучн минут. Зуг сүл арвн эргцин хоорнд арвн тавн минут амрлһн. Эн болзгиг ротын командир Уланов эврән һарһла. Юңгад гихлә арвдгч эргцәс авн көвүдин көл улм цуцрхла, деернь өгсн тавн минут эднд тусан күргҗәнә гихмн.— Эс унтхла, ю кехв? Ю ухалхв? Зовлһ чанхла — хәәсн дүүрдг, зовлң санхла — седкл дүүрдг гисн чик»— гиҗ Адуч санв. Саакл күнд көдлмш, му хот, дора орсн үүрмүд дәкн сананд орна. Эн взводас һарсн арвн долан көвүд цуһар Кубанск корпусас ирсн көвүд билә. Ротын командир Уланов бас тендәс ирлә. Баахн көвүд күнд көдлмшәс чинәһән гееһәд дор орҗахинь үзҗәх старшина Уланов келдмн: «Чиигтә хөрн тачк бетон нег сменд чирнә гисн — амр юмн биш. Мөртә цергин җора мөрн деер йовснла әдл биш. Бийән әрвлтн. Му сән болв чигн хотан кевтнь идх кергтә»— гиҗ медәтә старшина уха заадмн. Тер ОК-ад орсн арвн долан көвүд цуһар тәмк татдг болад, өдмгән идлго тәмкәс сольдг бәәсмн. Тегәд старшинан хөрлһн тус болсн уга. Тедн урдк кевтән өдмгән тәмкәс соляд, гесән дүүргхин төлә асхнднь баракдан ирәд, котелокар негн ус буслһчкад, өдмгин шатсн хальс хаяд, өңгинь хүврүлчкәд, деернь давс хайчкад, цә гиһәд ууһа бәәҗ кесгнь хавдрлв. Энд ирхдән Адуч бас тәмк татдг билә. Зуг тәмк өгхш, өдмгәр сольҗ тәмк авна гисн сән ашта йовдл бишинь эн медв. Түрүн һурвн сард тәмк татсн кү үзхлә, бийән әрә гиҗ бәрдг билә. Дәкәд тәмкд җилвтлһн уурв. Адучд бийднь чигн һару һарсн уга. Тер арвн долан көвүд кевтән гишң геснәсн таслад, өдмгән тәмкд өгәд, күнд көдлмшт бәәсн чидлән өгәд, чидлнь чиләд, омгнь хәрәд, ОК-ад орла. Теднәс тавнь өңгрв, үлдсн арвн хойрнь ода әрә әмтә бәәнә. Долан хонг хооран Адуч Пүрвәд золһҗ одхларн, тедниг үзлә. «Әрлһ терүгән, оңдан юм ухал! Невчк гиигн, невчк ээлтә...» — гиҗ дотран Адуч ухалв чигн, гиигн болн ээлтә юмн олдхш. Минь эн кемд, седкл-зүркинь амрадго эндрк цуцрлт, дорацуллһн болн өлслһнәс даву тоолвр оньдинд энүнә зүркнд.— «Ях, ях! Аак болн Надяг яһҗ би мартхв?..».

76

77

БЕМБ ӨВГНӘ БОЛН АЛЬМА КҮҮКНӘ БИЧГ

Сталинградт бәәҗәһәд, Адуч нааран ирәд, төмр хаалһ тосхлһна ротд тогтнчкад, һурвн сарин туршарт Надян хойрдгч бичгин хайгар Алтайск крайд бәәх Макаров селәнүр Надяд һурвн бичг бичв. Болв һурвн сардан хәрү ирлго бәәв. Җигтә юмби? Тедниг оңдан һазрур нүүлһсн болҗана гиһәд цөкрснә хөөн ирсн бичг Адучин зүркнд эдгшго шав үлдәв. Ирсн бичгин конвертинь шуулхла, хойр бәәр цаасн унҗ ирв, ик болн матьхр латинск үзгәр бичсн нег бичгинь түрүн умшв. «Залу зөрмг, зовлңд даргдшго, Боран көвүн Адуч, мендвчи! Эн цөөкн болзгин дунд чамас Надя багш күүкнә нернд һурвн бичг ирвә. Түрүн авгтан чамд зөргшҗ хәрү бичдг күн һарсн уга. Цаг — эмч. Ямаран гем чигн эдгәдмн. Цааранднь тагчг бәәҗ болшго. Тегәд чамд эн эрә-дөрә гисн һарарн нег цөөкн үг бичхәр шиидүв. Арһ уга, «үгин илнь — сән, ичрин далднь — сән» гидг үлгүр чи меддг болхч. Надя күүкн, сәәни орнд һарг, йир цаһан саната билә. Чини экин бәәх һазр медчкәд, Олуй һол һатц бәәсн Кошкино селәнүр одла. Зуг ахр наста бәәҗл тер. Чини экиг авч һарсна хөөн хаалһднь шуурһн шуурад, хоюрн цаснд даргдад көрч одсинь олҗ авлавидн. Терүнә туск тодрхаһинь Альма күүкн бичх. Яһв чигн Альма күүкн сурһульта, арвн класс чиләлә. Ода яахв, тәвсн хөвәс давдг арһ уга. Мана хальмг улс арвн там эргх ик килнцтә бәәҗ. Күн болҗ иим ик зовлң эдлсн кү үзәд угав. Зуг эн зовлң һанцхн күүнә биш, бүкл хальмг улсин ээм деер ачгдв. Ода яахв? Зальвр. Нань арһ уга. Зальврсн күн ямаран чигн тамас гетлдмн. Ачата арвн тамиг даахвидн гиһәд, зальврад бәәх кергтә. Бемб. (Күүкнә бичг умш)». «Күндтә Адуч, мендвтә. Надян нернд ирсн һурвн бичгиг Бемб өвгн нанар умшулв. Юңгад гихлә Надя уга — өңгрв. Тана экиг Кошкино селәнд бәәхинь медчкәд, Надя бийүрн авч ирхәр ноха цан чирәд, уснь көрч одсн Олуй һол һатлад йовҗ одла. Надя йовад, тенд хонла, маңһдур үдин алднд күчр киитн болн догшн шуурһн шуурв. Шуурһн хөрн дөрвн

78

част шуурчкад зогсв. Дөрв хонсна хөөн күүкнәс зәңг эс ирхлә, Бемб өвгн намаг хамдан йовҗ тер күүк хәләхмн гив. Зууран көлдәд кевтдг чигн болх гиҗ келв. Тавдгч хонгтнь Бемб өвгиг колхозас нег мөрн цан авад, Кошкино село орувидн. Тенд ирәд, тана экин дү күүк олҗ аввидн. Надя теднәд ирҗ хонад, маңһдур өрүнднь тана экиг ноха цан деерән суулһад авч одсн болҗ һарв. Тедн һархд тиньгр, боран уга цаг бәәҗ. Тер селәнә хальмгудас һурвн баахн көвү суулһҗ авад, теднә йовх хаалһар һарад йовлавидн. Олуй һолын телтр амнд бәәсн нигт хулсн заагт хәәһә йовҗ нег ик көр малтхла, Надя тана экиг теврчксн ноха цан деерән кевтҗ. «Сәәни орнд төрг, Надя эн эмгиг даархлань, эврәннь цогцар дуладххар седҗ. Тегәд хоюрн теврлдәд өңгрҗ»— гиҗ Бемб өвгн келнә. Надя адһад, тана эк хәәһәд Кошкино селә ордг учрнь — школын герт багш күүкн гиһәд, Надяд нег хора өглә. Тер хорадан таниг иртл эмгтә хоюрн бәәхәр шиидүв гиҗ, Надя нанд келлә. Ода яахв, тер седклдән күрсн уга. «Хөвнь тиим бәәсн болх»— гиҗ Бемб өвгн келнә. Таниг ирхиг күләҗәнәвидн, әмән хадһлтн, әмд-менд иртн гихәс биш, нань арһ уга. Иим зовлңта зәңгин хөөн ямаранчн үг чидл уга. Чидл зуг бийд. «Нүдн ю эс үздв, зүркн ю эс хадһлдв»— гиҗ Бемб өвгн келнә. Тана менд күләгч Альма. Июнь сарин 12 өдр. 1944 җил. Макаров селән». Эн бичг авснас нааран зурһан сар болҗ йовна. Зүркн урдк кевтән менрнә. Түрүн авгтан хойр дәкҗ икәр Адуч уульла... — По-дъем!—гиһәд, Бембеев хәәкрв.— Арвн хойрдгч эргц! Эргц баһрад ирв!— гиҗ командир немв. — Амрвч?— гиһәд, босҗ йовсн Адучур Борска Манҗ ирв.— Торч үз. Ода нәәм хонад өдрин сменд һарх биший. Тииклә амр болх. Өдрәр көдлснь деер,— гиҗ тер немв. — Ямаран йилһмҗ бәәдмби?—гиҗ Адуч дууһан невчк өөдән өргәд, икәр зовсан үүртән медүлшгоһар.— Өдртнь чигн хөрн эргц, сөөднь чигн хөрн эргц. Мана төлә өдрәр оңдан күн тачк чиршго,— гиҗ Адуч дала ур угаһар келв. Юн уурлһн бәәдмби? Үүрнь невчк седклинь өргхәр келҗәхинь медә бәәнә. Бетон зөөдг взводмуд нег сар өдртнь көдлчкәд, дәкәд нег сард сө көдлдг бәәсмн. Өдрәр көдлснь деер. Адуч бурушаҗ келдг болв чигн өдрәр көдлхдән дурта билә. Зуг эднә дурн кенд кергтәв? Взводын, эс гиҗ ротын командирт? Аль Широклагин начальникд?—

79

Санлч, Манҗ, әмтнә келәр болхла, эн эргнд арв һар зек улс бәәдг колоньмуд бәәнә. Тер колоньмудт болн хойр хальмг батальонд, хойр салу ротмудт болн һурвн салу взводмудт, баахн ахлачнрин келәр болхла, тавн миңһн хальмгуд, арв һар миңһн зекмүд көдлҗәнә. Эднә һоллгч көдлмшнь — Широковск ГЭС тосхх. Ямаран үнтә, кедү күүнә әм эн гүн котлован идҗәхинь лагерин начальникүдин керг биш. Тедн эврәннь төрән меддг улс. Өрәл җилин дунд ө-шуһу модн дотр хөрн хойр километрт төмр хаалһ тосхчкв. Маниг ирхд эн Широклагин начальник подполковник билә, ода полковник болҗ одв. Наадк ахлачнрнь бас неҗәд одн погондан зүүчкв! Мана взводас үксн тавн күн болн үкхин там деер зогсчксн арвн хойр күн теднд кергтәй? Халун дәәнд орад Улан Тугин орденәр ачлгдсн Җалхан Пүрвә үксн угань теднд кергтәй?— гиҗ Адуч үүртән келв. — Эңкр иньгм, эн чини келснчнь нанд бас медгднә. Зуг бидн өңгәр уурлад бәәхләрн, чидлән геехвидн. Теднә ардас одхвидн, — гиҗ Манҗ келв.— Тагчг суух зөв угавидн. Ноолдх кергтә сүл күртл,— гиҗ немв. — Яахмби? Тегәд Сарңга Дорҗакала әдл фронтур орһхмби? Фронтд күрхәр орһсн кедү кү бәрәд авчкв?—гиҗ Адуч келв. — Кен тиим һәргтәһәр орһдмби? Төмр хаалһар күн орһхар седдви? Хальмг гиһәд чирәднь бичәтәлм. Адг салдс бәрәд авчкх. Кемр карт, компас, арвн хонга хот бәәсн болхла, тайга һатлад орһҗ болхмн билә! Нег чигн ноха намаг бәрҗ чадхн уга билә!— гиҗ Манҗ келв. Энүнд ирснә хөөн фронтд күрхәр арвн хойр күн орһла. Зуг цуһар бәргдлә. Төмр хаалһар орһна гисн — тус уга йовдл. Тер бәргдсн улс нәәмәд-арвад җилә болзг авад, түүрмд сууцхана. «Мана бәәдл түүрмд, эс гиҗ лагерьт бәәснәс юуһарн деерв? Тедн кедү җилә болзг авсан меднә, бидн ю меднәвидн? Маниг энд хөрн җиләрчн авч ирсн, кен медхв!»— гиҗ одахн болсн күүндврт Ермялын Микүлә келлә. «Тернь үнн, Сарңга Дорҗака нәәмн җил суухан меднә. Манд меддг арһ уга».— гиҗ Адуч санв. — Адуч!—гиһәд, Манҗ ардан әрә күзүһән эргүлҗ келв.— Арвн тавдгч эргц чилҗ йовна. Цань тавхн эргц үлдх, бийән чаңһа!— гиҗ үүрнь келв. Энүнәс үлү яһҗ чаңһахв? Арвн һурвдгч эргцәс авн Манҗ энүг саак кевтән бүсиннь ардас шидмсәр чирҗ йовна. Уга. Һурвн эргц кевтән биш. Дорагшан орлһнд мәәмрсн, менрсн көләрн тачкан дахад гүүнә. Зуг деегшән һардг арһ уга. Негчн күн гемнлго, взвод сменән чиләһәд,

80

зураһан күцәхлә, саак ГЗ-һән авх. Нег шанһ шар магран хаш, нег шанһ ишклң хавстна баланд үлү авлһн бас олз гиҗ. көвүд санна. Болв Адуч тиигҗ санҗахш. «Тегәд чигн чидлм хәрҗ йовхий? Уга. Арвн зурһадгч эргц йовдг арһ уга. Яһна-кегнә дурнь... цааранднь йовҗ чадшгов»— гиҗ санад, бәәсн күчән һарһҗ, Манҗин чирлһ дахад йовҗ йовна... Аш сүүлднь Адуч көдлҗәх бетон ниилүлдг машин тус ирәд, эврәннь тачкан тәвчкәд, бийнь хәврһшән унв. — Адуч, Адуч! Яһвчи?—гиһәд, Манҗ гүүҗ ирҗ өмннь зогсв. Манҗин өмн йовсн, урднь эврәннь тачксан үлдәчксн хойр көвүн бас гүүҗ ирцхәв. Манҗ өөрән нег көвүтә Адучиг хойр таласнь сүүвдҗ авад, хол биш бәәсн бичкн модн герт сөөднь көдлдг санинструкторур авад һарв. Тер хоорнд арднь тачксан түлкҗ йовсн көвүд ирв. — Энүнәс көлтә маңһдур бүкл взвод ГЗ уга үлдхмби?— гиҗ теднә негнь Адуч чидлән гееһәд унснд һундлго, эврәннь ГЗ-н төлә келв. — Тавхн эргц үлдв. Яһад болв чигн торад, тер тавн эргцән күцәтхә. Кемр Манҗ көшсн болхла, бидн селәд нөкд болнавидн,—гиҗ хойрдгч көвүнь келв. — Ю келҗәхмта, көвүд!—гиҗ теднә өмнәс Манҗ келв.— Адучиг эврән меднәт. Энтн тер бийнь араһан зууһад, тавн эргц кечкв. Нань арһ уга, яахмта тегәд!— гиҗ керлдв. — Кен терүнә тачк зөөхмби? Яһад болвчн өрүн күртл тортха! Эднә зовлң бас медх кергтә. Юңгад гихлә ГЗ гиснь баһ болвчн, үлү хот, тиигхлә чидл невчк өгх. «Геснәс бөк юмн уга»— гиҗ тер көвүнә келсн үгд күн хәрү өгсн уга. Адучиг авад йовҗ одв. Эргин ташуд, нег бичкн цеврлсн площадк деер, бето ниилүлдг машин болн баахн модн гер билә. Тер герин дорак давхргнь, эднә көдлдг күрз, кирк, ломс болн нань чигн инструментс билә. Өрүнднь ирәд, күн болһн кергтә инструментән авдг. Деерк нег бичкн хораднь сөөһин селгәнд көдлдг дөч һарсн наста санинструктор Нимән Шорва урднь дундын школд географин багш йовла. Эн Сталинградас Адучла хамдан нег командт ирлә. Тегәд таньдг билә. Күндәр түңшҗ йовсн Адучиг тер хойр үүрнь сүүвдҗ ирәд, стул деер суулһчкв. Шорва эн зурһан сарин туршарт кедү иим улс үзсн болхв! Зуг халун, эс гиҗ ил шав уга болхла, көдлмшәс сулдхдг арһ энүнд уга билә. Адуч дәкҗ көдлҗ чадшгонь ил, зуг сулдхдг арһ уга. Яахмби? Шорва босад, Адучин сүүднь термометр дүрчкв.

81

— Тадн һаза күләҗәтн,— гиҗ Шорва тер хойрт келв. Арһ уга, тедн гемтә Адучиг үлдәҗ һарв.— Чамд халун уга,— гиҗ санинструктор тедниг һарсна хөөн келв.— Зуг чи көдлҗ чадшгоч. Би чамаг маңһдур күртл тәвнәв. Зуг өрүндән эмчд од. Эс гиҗ мини сулдхлһн тоолгдшго. Зуг чи эмчд өрүндән одхларн, гесм өвдв ги. Би өрүндән одад, эмчд эврән келчкнәв. Невчк амрчаһад, баракурн күрәд кевт!—гиҗ Нимән Шорва келв. Тер эргин ташуһас хәрү хәрхд амр, дорагшан йовгдна. Адуч барактан ирәд, унтад, цогцан амраһад авчкад, өрүн хотан ууһад, эмчүр одв. — А, юн өвдв?— гиһәд, эмч Карл Вайденкеллер Адучиг тосад: — Нернчнь кемби? Бораев... медгдҗәнә, гесн гемтә гиҗ, үр Нимеев өрүнә ирлә. Мә, тавн хонга сулдхвр өгчәнәв. Үдин хөөн ирәд, эмән ав,— гиҗ тер келв. Терүнә келсн үгиг Адуч иткх эс иткхән медҗәхш. «Геснә гем уга. Нанла әдл чинәһән геесн улс дала. Наадлҗадг болхий?» — гиҗ санв, зуг һартан Вайденкеллерин өгсн тиизтә цаас үзәд байрлхларн, ханлтан келхән мартчкҗ. Эмч Вайденкеллер Иҗл деер бәәх Немшин АССР-ин күн билә. Бас хальмгла әдл гер-бүлән Сиврүр нүүлһүләд, бийнь эн лагерьт эмчәр көдлҗәнә. Эмч Карл арһта болхла, нам әрвҗго шалтг бәәхлә, көдлмшәс кениг чигн сулдхна гиҗ, хальмг көвүд келдг билә. Зуг невчкн дегәлң уга болхла, арһ уга. Адучин тускар өрүнә санинструктор Нимән Шорва ирҗ Карл эмчәс сурсиг Адуч хөөннь медв. Болв Шорван нилч угаһар иим амрар сулдхвр өгшго бәәсинь эн тодлад, тер өдр эврән медлә. Даңһар тавн хонг амрлһн. Терүнәс даву хөв-кишг эн лагерьт бәәх улст уга билә. Үдин хөөн хотан уучкад, Адуч ОК-ан баракд бәәсн Җалхан Пүрвәд золһҗ ирв. Җалхан Пүрвә эн баракд ирҗ орснас нааран һурв дәкҗ Адуч ирҗәснь эн. Ирх болһндан толһан үсн босх чигә юм эн үзнә. Зуг нег цөөкн үг Җалхан Пүрвән тускар. Дәәнә өмн Адучин һарсн болн өссн хотнд аду өскдг хойр миңһн мөртә Куйбышевин нертә колхоз билә. Терүнә наһцхнь колхозин адуч болҗ көдлҗәлә. Йисдгч класст сурчаһад, Адуч үвлин каникулд хәрҗ ирлә. Нег үвлин номһн өрүн Адуч наһцхан дахад, кеегшән аду манлһнд һарла. Генткн үдин хөөн хү салькн көдләд, догшн чиигтә шуурһн шуурв. Агчмин зуур цасн мөрнә геснд күрч орв. Зун һучн гүн болн нег алтн нооста аҗрһта адун билә. Асхн өөрдәд ирх дутм улм харңһуртад, шуурһн дөгәд ирв. Адуна ард йовсн наһцхин болн Адучин унҗ йовсн хойр мөрн көйрәд ирв. Алтн нооста зеерд аҗрһ адуна өмн

82

хаалһч болад йовна. Зәрм гүүднь адунас салад хоцрхар седхлә, зеерд аҗрһ гүүҗ ирәд, шүдәрн терүг хазад, хәрү адуна дунд орулчкна. Шуурһна гүдүд альдаран адун йовҗ йовхнь медгдхш. Адуч дотран төөрч йовнавидн гиҗ санҗана. Минь тер кемд наһцхнь мөрән зогсаһад келв: — Не, алтн зеерд аҗрһ адуһан хулста нуурур авч одх, бидн төөрлго хәрхмн,— гиһәд, мөрән эргүләд, герүрн һарв. Наһцхин һарһсн йовдлд алңтрсн Адуч бас мөрән эргүлв.— Ода адунас әәһәд керг уга, зуг эврән төөрлго гертән күрхлә, болх,— гиҗ наһцх зееһиннь чикнд ирҗ хәәкрв. Юңгад гихлә нүцкн теегт шуурсн шуурһна әәд күүнә дун биш, хасн бууһин дун соңсгдшго.— Өр цәәтл шуурв чигн алтн зеерд адуһан алдшго, кевтнь, негинь чигн салһлго хулста нуурт авч одх. Тегәд чигн адучнрт сән аҗрһас даву юмн керго. Кедү иим шуурһнд аду авч һарв эн!— гиҗ наһцхнь зеерд аҗрһд ханлтан өргв. Адуч наһцхтаһан әрә гиҗ шуурһнд төөрә йовҗ сөөнь өрәллә герән олҗ авла. Шуурһн хойр сө, хойр өдр улм дөгхәс биш, нам номһрсн уга. Һурвдгч өрүнднь шавр гермүдиг цасн ора күртлнь дарҗ, болв шуурһн зогсҗ. Адуч наһцхтаһан арвн дуунад бәәсн нуурт ирхлә, адун кевтән, зуг зеерд аҗрһ агт адуһан эргәд йовад бәәнә. Агт адуһан залдг аҗрһла кү дүңцүлхд эвго бийнь, Адуч ода Пүрвән тускар ухалхларн, мел терүнлә дүңцүлхәр седв. Дөчн дөрвдгч җилин октябрин эклцәр эн бетон зөөдг взводт ирәд, түрүн өдрәс авн хойр сар дундурт Пүрвән тачк түрүн, взводын маңнад йовдг тачк билә. Тер кемд Адучин тачк арвн хойрдгч номертә билә, ода һурвдгч. Адучин өмн йовсн йисн көвүн эн зергләнәс һарад, хойрнь өнгрҗ одв. Долан көвүд Пүрвәтә хамдан ОК-ад бәәнә. Түрүн авгтан чидлтә Пүрвә эврәннь тачкан күргчкәд, хәрү ирәд, хоцрҗ йовх көвүдин тачк авад, уралан күргдг билә. Дәкәд бәәһә бәәҗ эн бүсдән шидмс бооһад, муурч йовсн көвүдт нөкд болдмн. Терүнә дамшлтар Манҗ ода Адучин тачк чирлһнд дөң болснь тер. Тиим чидмг-чиирг Пүрвә хойрхн сарин дунд зул кевтә бөкх гиҗ кен санҗала? «Бүкл взводын муурсинь чирн гиҗ, эврән чинән-чидлән геев»— гиҗ старшина Уланов терүг гемнәд ОК-ад орсинь соңсҗ келлә. Җигтә юмн, наадк көвүд дора орхларн, арвн-хөрн хонгтан арһан барад, көлән чирәд йова бәәҗ, ундг билә, зуг Пүрвә болхла, сүл өдр күртл чидлнь чилҗ йовхинь хаҗуһаснь медгддг болв чигн, тер бийнь, муурув, зовҗанав, көшҗәнәв гиҗ нег чигн үг келсн уга. Өр цәәлһнлә сүл тачкан деегшән авч ирәд, түргүр хайчкад: «Болҗана! Нань арһ уга!» — гиһәд, бийнь хәврһдәд кевтҗ. Цемент авч ирдг мөрн тергн деер ачад ОК-ан

83

баракд күргснәс нааран тенд бәәһә, өрәл сар болҗ йовна. Түрүн ирхдән Адуч ОК-ан баракд бәәх көвүд амрчасн цагла нуувчинәр Пүрвәд золһла. Зуг хойрдгч ирлһнд үзсн тоот ода бийнь энүнә седкләс һарчахш. Түрүн золһҗ одхдан һар хоосн одсн Адуч хойрдгч одлһндан ю авч одхв гиҗ ухалв. «Чидлнь чиләд дор орҗ одсн Пүрвәд ода хотас даву юмн керго. Альдас, ямаран хот авч одхв. Эврәннь паек өдмгәс кемтлҗ хуһлад авч одхла, терүнд чигн юмн болшго, эврән өлсхүв. Яһснь сән болх? Одак Кунгур станц деер лейтенант Королевин өгсн шин комсоставск хувц хулдх кергтә»— гиҗ ухалв. Хальмг хойрдгч батальонас хол биш бәәсн зекмүдин лагерьт одахн ноябрь сарин дундурар прибалтийск республикүдәс сулдхсна хөөн авч ирсн кесг миңһн литовцнр болн латышмүд билә. Ямаран үүл һарһснд тедниг авч ирсинь меддг арһ уга. «Көөрксиг бас манла әдл хар гөрәр авч ирсн болхгов»— гиҗ хальмг салдсмуд теднд өр өвддг билә. Тәмк татдг хальмгуд цуһар хувц-хунран соляд, теднәс тәмк, зәрмдән һахан өөк авдг билә. Болв үлү хувц-хунр авч ирснь ховр бәәсмн. Көөркс, салдст юн үлү хувцн бәәх билә. Зуг невчк хатучнь болн хадһлмҗтань үлү хувцта. Ода терүгән соляд, тәмкәс өгчәнә. Тер литовцнр болн латышмүд хальмг хойр батальонла әдл котлованд ирҗ көдлдг билә. Тегәд урднь теднлә таньлдсн көвүдәр дамҗулад, Адуч комсоставск хувцан өрәл кило давста һахан өөкн болн хөрн стакан тәмкәс өгв. Тәмкәр өдмг кезәд болв чигн эврәннь баракдан сольҗ авч болхмн. Үннь ил — нег стакан тәмкд өдрә паек өдмг — 550 грамм. Тегәд хойрдад Пүрвәһүр ирхләрн, Адуч йир байрта йовла. Нег паек өдмг болн одак һахан өөкнә өрәлинь авч ирлә. Эврән әрә торчах күн, хотан оңдан күүнлә өрәлинь авч хувалцна гисн амр юмн биш. Болв Адуч бийиннь җилвән болн ховдган дииләд, тер хотан Пүрвәд авч ирв. Үдин өмнк цаг билә. ОК-ан баракин үүд секәд орҗ ирхлә, өмнәснь күңшү болн үмкә үнр хамртнь орв. Юңгад гихлә эн зун җирн күн бәәх баракд әрә торчахнь чигн, доран мөрән үзҗәхнь чигн бәәнә. «Өдрин арвн, нам зәрмдән үлү чигн улс энд үкнә»— гиҗ Пүрвә Адучиг түрүн ирхд келлә. Баракиг йир икәр халулҗ. Юңгад гихлә чинән-чидл уга улст мел даарсн болҗ медгднә. Адуч үүд секәд орҗ ирхлә, зүн һар тал бәәх терзин өөр стол тәвчкәд, цаһан лавшгта эмч сууна, хаҗуднь һурвн күн киилг уга, негхн бөс дотаҗта зогсҗана. «Дотаҗан мөлтлчк»—гиҗ батальона эмч Карл Вайденкеллер эвлүнәр бийиннь өөр зогсҗасн хальмгт келв. Тер күүнд

84

нег чигн хусм махн уга гиҗ келҗ болхмн. Үнәртнь келхд, келкәтә ясн деер татчксн бор хальсн. Нурһан өгәд зогсҗасн күүнә охр сүүлднь бәәх ямана ишкин сүүллә әдл ахрхн яс үзчкәд, Адуч әәһәд, хәрү һархар седв. Әмтин түрүн энүнд орсн ухань: «Эн йосн күн биш!» — гиҗ санв. Зуг бийән күчәр бәрәд, нүдән аньчкн, невчк бәәҗәһәд дәкнәс хәләхлә, улм әәмшгтә. Тер зогсҗасн күүг эмч һараснь бәрҗәһәд дорнь эргүлҗ шинҗлнә. Генткн үүдн хоорнд зогсҗасн Адучд сегркә хальсна һатц бәәх хавсд заагур терүнә улан зүркн часин нәәхлдг дүүҗң мет цокснь үзгдв. «О, хәәрхн! Әмд күүнә зүркн бас үзгддв?—гиһәд, Адуч цааранднь хәләҗ чадсн уга. Тер хоорнд хойр санитар нар деерәс цаһан киилгтә болн дотаҗта улс буулһад, хойр таласнь сүүвдәд, тер зогсҗасн улсин өөр зерглүлҗ зогсаһад бәәнә. Зәрмнь көл деерән зогсҗ чадна, бахн түшәд зогсҗасн зәрмнь нәәхллдәд, әрә салькн үләхлә, унҗ одх бәәдлтә. Мел чинән угаһинь теднә өөрк нар деер теврҗ авч ирәд суулһна. Тер хоорнд Адуч киилгән тәәлсн улсур гилс хәләхлә, кесгиннь хойр хәврһнь көкрҗ, зәрмнь нам улан шаврла әдл болҗ, кевтр орм үлдҗ. Цааранднь эн зүрк өвдкәх улсин бәәдл үзшгоһар, төгрг бешин ардаһур Пүрвән кевтсн булңгур одв. — Эндр комиссь болҗана,— гиҗ Пүрвә келв.— Дотаҗинь шовтлад, охр сүүлнь шоваһад, хавсн деернь махн эс үлдсн болхла, акт кеһәд хәрүлҗәнә. Тегәд тер йовҗ эс чадҗасн көгшдин бийнь байрлҗана. Зуг иигҗ чидл-чинәһән геесн улс яһҗ гертән кесг миңһн дуунад күрхмби?— гиҗ деернь Пүрвә немв. — Би бас тиигҗ санҗанав, зуг иигҗ эццн улс урднь үзәд уга биләв,— гив Адуч. — Цуһар тиим. Намаг теднәс деер болһҗанчи? Зуг би эднлә әдл байрлҗахшив. Дәкәд иртлчнь би торч чадну аль угай,— гиҗ Пүрвә келв. — Ю келҗәхмчи? Тиим му йорта үг бичә кел,— гиһәд, Адуч өрмгин хавтхас нег паек өдмг болн нег моһлцг һахан өөк һарһад, терүнә дерин өөр тәвчкв. — Авч ирсндчнь ханҗанав, зуг би күүнә паек авшгов,— гиҗ Пүрвә эццн һарарн түлкв. — Эврәннь паекан чамд авч ирх ад нанд ирв болһначи?— гиһәд, Адуч хәрү түлкәд, ормднь тәвчкв.— Одак лейтенант Королевин Кунгур станц деер нанд белглсн комсоставск һадр хувц эс меднчи? Терүгән хулдад, хот авчкув. Бичә һаран саҗ, чини төлә биш, эврәннь төлә. Би бас эцәд,

85

доходяга болҗанав. Тегәд хотан ясхар хулдув. Терүнәс чамд авч ирүв,— гиҗ үүрнь келв. — Цаадксан үзҗәнчи, ода эн шин дөчн тавдгч җил эклснәс авн сард һурвн комиссь болад, эцәд өргүлхдән күрсинь хәрүлҗәнә. Энд әмтн баһар үктхә гиҗәнә. Тер бийнь өрүн болһн эн баракас адгтан арв һар үксн улсин цогц авч һарна. Болв тедн хаалһдан үкснь эн Широклагин начальникүдт керго, зуг эврәннь спискәс әмдәр йовулсн темдг авсн хөөн нань теднд керг уга,— гиҗ Пүрвә келчкәд: — Би бас теднә хаалһар одхув гиҗ санҗанав. Өдр болһн чидлм хәрәд бәәнә. Әмд-менд гертән күрхләрн, мини келсн күүкн Даван Кермнд келчк. Би терүнд йир дурта биләв. Зуг тәвсн хөвәсн давдг арһ уга. Терүнә хөв-кишг бәәһәд, бас нег күрг олҗ авад, тер җирһх,— гиҗ Пүрвә Адучд келв. Пүрвән келсн чик. Эн ик баракас кедү күн өдр болһн әмнәсн хаһцна? Дәкәд шин җил эклснәс авн арв хонад комиссь ке;һәд, кесгинь герүрнь тәвдг болв. Зуг тер акт келгүләд хәрсн доходягудас адгтан өрәлнь хаалһдан хорад, гертән эс күрчәхнь эднд соңсгддг билә. Тер бийнь зун җирн ормта барак оньдинд дүүрң. Тедү чигә эцәд өргүлҗәх улс барак болһнд дүүрң билә. Тиим седклтәһәр Адуч Пүрвәг үлдәчкәд, ОК-ан баракас һарла. Зуг өцклдүр өрүн сөөһин көдлмшәсн ирәд, хотан уучкад, амрхар орндан орсна хөөн нег көвүн Адучд ирҗ келлә: «Чамаг Җалхан Пүрвә ОК-ан баракур эндр иртхә гинә». Болв тер өдртән цогцнь икәр зовсн учрар Адуч одҗ чадсн уга билә. Тегәд эндр сөөнь өрәллә чидлнь чиләд, эрт ирәд амрсн деерән, үдин өмн тавн хонга амрлһ эмчәс авсн күн болад байрлҗ, дәкн хойр стакан тәмкәрн өдмгин хойр паек сольҗ авад, негинь бийнь идчкәд, негинь хавтхлад, ОК-ан баракд ирв. Үдин хөөн эн баракин гемтә улс амрчах цаг билә. Тер кемд эмчәс оңдан күүг эн баракд орулхш. Үүдн хоорнд суудг дневальн бас эн гемтә улсас невчк арһтань суудмн. Адуч терүнүр нүдән чирмчкәд, хавтхасн хойр чимк тәмк альхн деернь тәвәд өгчкснә хөөн эн барак дотрк улсиг кевтнь авад һарсн бийнь ду һаршго болв. Адуч орҗ ирәд, Пүрвән көл туст нар деернь суухла, тернь нүдән секҗ хәләв. — Ханҗанав, Адуч. Түмдә Гаврил та хойрас талдан күн нанд ирхш. Би теднд өөлҗәхшив. Иим түрү-зүдү цагла күн болһн эврәннь арһан хәәдг бәәҗ,— гиҗ Пүрвә келв. Дәкәд Адуч яһҗ сөөнәһә чинәһән гееҗ унсан, яһҗ эмч тавн хонга сулдхвр өгснә тускар үүртән келҗ өгв.— Ода

86

чи әмд үлдхмч, би лавта медҗәнәв. Тавн хонг амрна гисн, мана чидл чилҗ йовх цагт бүкл әм өршәснлә әдл. Би йир икәр байрлҗанав. Намаг чинәһән геесн цагт тавн хонгар сулдхвр өгсн болхла, би әмд үлдх биләв. Зуг чамд үлү үзҗ келҗәхшив. Күн болһн тәвсн хөвдән йовх зөвтә,— гиҗ Пүрвә келчкәд, эццн һарарн дерән өргәд, нег цааснд цуглата юм һарһад: — Адуч, чамаг мини сүл герәс күцәх гиҗ меднәв. Мини хойр сара партвзнос өгчк. Дәкәд эн мини ордениг Кермнд өгчк. Герәсләд хадһлҗ йовг. Намаг үкҗ одхла, эн Широклагин нег начальник авчкх, эс гиҗ хайчкх,— гиһәд, Пүрвә көлс арчдг бор альчур дотрас Улан Тугин орден һарһад, зүн альхн деерән тәвчкәд, барун альхарн һурв дәкҗ илчкәд, Адучд өгчкв. Түрүн авгтан Адуч Пүрвәлә зүтклдәд хөрхәр седҗәлә. Кен болв чигн гемндг, кен чигн эцдг, болв гемнсн күн эдгдг гиҗ керлдхәр седчкәд, үүриннь нүд болн эцәд, чинән-чидлән алдсн цогцинь үзчкәд, дәкәд Пүрвә оңдан улсла әдл эвлүллһәр болдг күн бишинь сәәхн меддг Адуч терүнә келсн үг — герәслин үг болҗана, гиҗ санв. Адуч ирәд һарсна маңһдуртнь Җалхан Пүрвә өңгрҗ гисн зәңг ОК-ан баракас ирв. Тиигәд хойр җил дундурт дәәнә халун һалд шатлго һарсн Пүрвә, эн Ар Уралын тайга дунд күд чолу чавчлһнд болн киитн, чиигтә бетон зөөлһнд бәәсн чидлән гееһәд, хөрн хойр наста цагтан өңгрв. *** Герәсән келәд, әрә әмтә бәәх үүрәсн һарч ирсн Адучд ямаран седкл бәәхв? Эңкр үр Пүрвәнь энд-маңһдуринәр бәәх, эврә бийиинь җирһлиг тавхн хонгас хооран саасн. «Амрлһна хөөн хәрү одак арвн тамин эргцд одхларн, кедү хонг торхмн болхви? Җалхан Пүрвә дааҗ эс чадсн түрүзүдүг би яһҗ даахмби?» — гисн тоолврта Адуч зөвәр оратсн цагт эврәннь баракур ирв. — Таниг күн күләҗәнә,— гиҗ дневальн һазаһас орҗ ирсн Адучд келв. — Кен?— гисн сурвртнь дневальн хәрү өгтлнь, нар һатцас Ермялын Микүлә: — О, Адуч, чамаг күләҗ-күләҗ, эс ирхләчнь, йовхар седҗәләв, — гив. Барун бийдк терз тал бәәсн Адучин кевтдг нарур эдн ирв. Эн алднд негчн күн уга. Гемтәд өргүлҗәсн хойр күүг өцклдүр ОК-һур авч одла. Адуч терзин өөрк стул деер Микүләг суулһчкад, бийнь эврәннь нар деерән суув. ОК-ан баракд одсан болн Пүрвә дегәд дор орчкад, герәсән

87

келснә тускар Микүләд келҗ өгв. — Одуванчикин тоод орсн хөөн болснь тер гиҗ би чамд урднь эс келлү?— гиҗ терүнь хәрүцв. ОК-ан барак һарһад, гемтә улс тенд орулҗадгчн гиҗ келснә хөөн тер баракд бәәх улс үзчкәд, кесг сар хооран Микүлә:— ОК гиснтн «одуванчики кривоногие» гисн үг,— гиһәд, көвүдт Микүлә цәәлһҗ өглә.— Одуванчикиг үләхлә, бүрнь нисәд, нәрхн болн матьхр көлнь хуһрад унҗ одна. Тер баракд орсн улс, зекин келдгәр, «вышк» приговор авснла әдл, эндр эс үкхлә, маңһдур үкх улс. Мана эркн төр ОК-ас холд йовх.— Йириндән хурц келтә, шогч Микүлә тиигҗ келхд көвүд керлдәд алн алдла. Адуч бас терүнлә керлдлә. «Микүлән тиигхд келсн үнн бәәҗ»— гиһәд, ода Адуч санв. Ермялын Микүлә төмр хаалһ тосхад нааран ирснә хөөн нег сард Адучла хамдан бетон зөөдг взводт көдләд, хуучн геснә гемнь босад, нег цөөкн хонг баракд амрчаһад, хозвзводт мөрәр ут бахнс котлована деер бәрҗәх герүр зөөдг орла. — Кемр танла көдлсн болхла, би Пүрвәһәс эрт одуванчикд хүврх биләв. Ода невчкн чидл орулҗ авчкад, орһхар седҗәнәв,— гиҗ Микүлә инәмсглҗ келв. — Орһ, орһ! Чамаг Сарңга Дорҗакала әдл Половинк станц деерәс бәрәд авчкх,— гиҗ Адуч йириндән шоглад бәәдг үүрән итклго бас наадлҗ келв. Зуг Микүлә орһх гисиг эн кезәд чигн иткшго. — Би Дорҗакала әдл эврән НКВД-н һарт одҗ бәргдхәр бәәхшив. Чи маниг дахад йовх болвзач гиһәд ирүв. Орһий?—гив. Кесгтән күүндә бәәҗ Микүлә эс шоглҗах, йосндан орһхар бәәхинь Адуч медәд: — Ю келҗәхмчи? Альдаран орһхмби? Советск Союзас альдаран одхмчи? Дәкәд цаачн дән чилҗ йовна,— гиҗ үүрән хөрв. — Дән чилҗәх төләднь би адһҗанав!— гиҗ Микүлә келв.— Дән чилсн хөөн ямаран чирә зүүҗ хәрхмчи? Бу-селм дааҗ чадхнь дәәнд орад, Төрскән харсв. Чи бидн хойр лагерьт зекмүдлә бәәсән келҗ хәрхмби! Уга, би Берлинд күрәд, Гитлериг алчкад хәрү ирх күмб. Кемр бидн эндәс зулад, дәәнд орад, диилвр авад ирхлә, мана хальмг улст шиңгәсн му неринь дархд невчк амр болвза гиҗ санҗанав,— гив. — Терчнь үнн, зуг НКВД-д бәргдлго яһҗ зулхмчи? Нохасар хәәһәд мөрдүлх,— гиҗ Адуч келв. Микүлә босад, үүдн тал хәләһәд, нар эргүлҗ

88

хәләчкәд, хавтхасн нег карт һарһад, Адучин өмн тәвчкв. — Үзҗәнчи эн улан татвриг? Коми-Пермяцк округар дәврәд, Архангельскд күрхмн. Хаалһин туршарт бүтү ө-шуһу модар йовхмн, — гиҗ келв. — Нохаһар мөрдхлә, яахмта?— гиҗ Адуч сурв. — Хаалһдан тәмк цацад, мөрән геелгхвидн. Зуг тәмк баһар олдв. Дәкәд арвн хонга хот бел кечквидн,— гиҗ Микүлә келхлә, Адуч йосндан иткв. — Хавр күртл күләхлә, яһна? Хавртан йовхд амр болх билә, — гиҗ Адуч селвг өгв. — Уга. Ода йовсн — көлд күнд, зуг зүркнд гиигн. Өдр болһн цасн орна, мана мөриг дарчкхмн. Кемр түрүн орһсн өдр эс бәргдсн хөөн маниг эднә хатханчг суңһугас сулдв гиҗ сан. Дәкәд хавр күртл күләһә бәәтл дән чилҗ одхла, яахмби? Уга, дән чилхәс урд күрх кергтә,— гиҗ Микүлә келв. — Терчнь чик,— гиҗ Адуч таасв.— Зуг Архангельскд күрчкәд яахмчи? Хальмг гихлә, хәрү нааран авч ирх, зуг арвн җилә болзг авхч,— гиҗ Адуч келв. — Архангельскд күрсн хөөн ауфвидерзейн, фронтур йовсн маршев ротын командасн үлдсн манси, ханты, коряк нань чигн баахн келн-улсин нерн олдх, оңдан келәр бичгдхүв. Цааранднь ил — фронтас давулҗ йовулшго!— гиҗ Микүлә омгтаһар иткүлҗ келв. — Ода чамаг иткҗәнәв. Чи фронтд күрхч, зуг толһа менд ир!— гиһәд, Адуч орн деерән һарад, буру хандҗаһад, көнҗл дораһур модна көрәдсн үүрәдцәр дүүргәд чикчксн улвин шуурхаһар һаран орулад, дотраснь бултулсн бор түңгрцгәр дүүрң тәмк һарһв. — Чи, Адуч, тәмк дәкнәс татҗанчи?—гиҗ Микүлә алң болв. — Уга. Одак лейтенант Королевин нанд белглсн комсоставск хувц эс меднчи? Терүгәрн эн латышмүдәс хөрн чирк тәмк сольҗ авлав,— гиҗ келв. Тер түңгрцгәсн хойр стакан тәмк Микүлән хавтхд кеҗ өгчкәд, Адуч невчк бәәҗәһәд, дәкн нег стака немв. — Би чигн йовх биләв, зуг иим ик цасар таниг дахдг чидл уга, бичә өөл,— гив. — Медҗәнәв. Эн тәмкчнь мана әм авч һарх. Ханҗанав. Одахн эн Широклагин ЧОС-ин складт столовас заһсна көндә бочкс күргләв.

89

Тендәс нег пииср орс, урднь зек бәәсн күн мини цан деер сууҗ ирлә. Хальмгуд йир икәр хорҗана, минь эн өрәл җилин эргцд миңһ һар хальмг үкҗ одв. Нам лагерьт бәәдг улс теднәс баһар үкнә гиҗ, тер келв. Адуч, санлчнь, чи ухата көвүнч! Энд ирсн тавн миңһ һар хальмгас өрәл җилин эргцд миңһнь өңгрхлә, юн болҗана? Цааранднь яахмби? Адуч үүриннь һариг чаңһар атххла, тернь цааранднь үг келҗ чадсн уга. Минь эн кемд үг кергтәй терүнд? — Менд харһий!— гиҗ Микүлә келв. ...Дигтә арвн хойр җил болад, 1957 җилин Майин Негнлә Элст балһсна тал дунд, улан герин өөр өрчәрн дүүрң орденс болн медальмуд гнлвкүлҗ зүүсн Ермялын Микүлә Адучла харһад, яһҗ фронтд күрәд, Прага балһснд дәәһән чиләсән келв. *** Җирһләс даву болн доталлһта юмн кенд чигн бәәдг болхий? Җирһлин туршарт зовлң эдлх, хөв тату күн бәәҗв гиҗ, мана кесгнь уханднь эс эвцсн нег юмн ирхлә, келнәвидн. Зуг ямаран чигн зовлңгин хар дегтрт хоорнднь цөөкн болв чигн цаһан бәәр цаасн харһна. Зуг тер цөөкн болн цаһан бәәр цаасиг олнд хүврүлхднь мана эврә арһ болн гүҗрлт кергтә. Оцл ухата болн оцл седвәртә күүнә җирһлин хаалһ оньдинд хоцрад йовх зөвтә. Болв Адучин тәвсн хөв оцл бәәҗ гиҗ келҗ болшго. Хәрнь тавн хонга амрлһ авсна хөөн тәвсн хөвнь энүг чирәһәрн үзв гиҗ келҗ болхмн. Зуг тер арвн тамин амнас энүг татҗ авсн улс — санинструктор Нимән Шорва болн эмч Карл Вайденкеллер хойр билә. Иим хату-мөтү цагт чигн зүркн көшәд, седкл хатурҗ одсн кемд тиим улс бәәдгәрн делкә муурад одшго. Адуч эмчин белглсн тавн хонгин дөрвинь амрчкад, көл-һартнь әмн орад ирв. Дәкәд эн дөрвн хонгт хот кедг гер эргҗ көдлдг көвүдәс заһс болн өдмг тәмкәрн сольҗ авад, гесән дүүргдг болснас авн цогц чаңһрад ирв. Тавдгч, амрлһна сүл өдр, көвүд көдлмшт одсн өрүн үүднә өөрәс нег күн хәәкрв: «ЧОС-ин складт көдлх күн бәәнү?» Урднь көдлмшт һарлго үлдсн көвүд тенд оч үрҗәх заһсна толһа йилһҗ хайдг көдлмш кедг билә. Амрсн деерән дәкәд заһсн харһхла, идхин төлә тер көвүд сән дурар оддг билә. Өөрән дөрвн өвгтә Адуч энд бас ирв. Көдлмш амр: заһсна үрсн

90

толһаһинь утлад, нег сул кадушкд хаяд, үлдсн эдлҗ болх әңгинь оңдан кадушкд хайх. Амр көдлмш. Заһс дурндан идҗ болхмн. Зуг өдмг угаһар давста заһс идхд сән биш. Тедниг көдлҗәтл, складын һардач, әрә хөр һарсн наста мана Иҗлин немш, бас хальмгла әдл туугдсн хөвтә улсин негнь: — Тадн дунд сәәнәр бичҗ чаддг күн бәәнү? То-диг келһнд нанд дөң болх күн кергтә,— гив. Тер тавн күүнәс Адуч арһта болҗ һарв. Складын һардачин нернь — Роберт. Терүнә заасн көдлмшиг Адуч дарунь буулһҗ бичәд, бел кечкв. — О, чи йосн профессор бәәҗч!— гиҗ Роберт Адучд келв.— Маңһдур бас нааран ир,— гиҗ тер немв. — Уга. Би асхндан көдлмшт һархув,— болв. Альк ротд, альк баракд Адуч бәәхинь сурад, Роберт цааснд бичҗ авчкад: — Асхн линейкд һархла, чамд комбат, эс гиҗ батальона начштаб келх. Зуг эндр амрчкад, өрүнәс авн өдр болһн нааран ирҗ көдлхмч,— гиһәд, Роберт Адучин хөвкишгинь эврәннь һарт авв. Тавн сард ЧОС-ин складт көдләд, Адуч цогцмахмудан тохняҗ, урдк кевтән эрүл-дорул болв. Дән чилснә хөөн хальмгудыг герүрнь тәвлә. Адучиг ЧОС-ин складас сулдхад, 1945 җилин сентябрь сарин чилгч күртл Авляевин ротла төмр хаалһас аца буулһдг зун арвн арһта гисн, чинән-чидлән гееһәд уга көвүдәс бүрдсн командт, Широклагин 127-гч тойгта зекин колоньд нег баракд үлдәлә. 1945 җилин намрар Адуч Алтайск крайин Глотовск МТСт ирҗ эгл агрономин көдлмшт орсн болдг. Тер цагас авн Адучин җирһлд шин цаг эклв. «Кемр мини тәвсн хөвин хаалһд лейтенант Королев, эмч Вайденкеллер, Роберт Кеппен, санинструктор Нимән Шорва, Җалхан Пүрвә, Борска Манҗ, Ермялын Микүлә болн нань чигн сән улс эс харһсн болхла, би яах бәәсн болхв?» — гисн тоолвр Широклагин тускар ухалсн цагт Адучин седкл байрлулҗ, оньдин чееҗәснь һархш.

91

ЗУД Дөрвн хонг дараһар һалзу шуурһн шуурчана. Сиврин һазрт үвлднь дөрвхн хонгт биш, зурһан-долан хонгт шуурвчн өврмҗ болхш. Зуг эн үвл дараһар дөрвн хонгт шуурһн шуурна гисн — күн-мал угаг зутах йосн зуд болна гидгнь эн. Кесг җиләс нааран боладго һаң өңгрсн зун болсн учрар, «Победа» колхоз малдан күрх күмс белдҗ чадсн уга. Тегәд эн үвл онц болн дегәд түрү болхинь цуг колхозникүд меднә. Сакл асхн зөвәр ора хөөнә хашаһас герүрн ирлә. Эмгн болн хойр күүкнь орндан орад унтҗ одцхасн бәәҗ. Беш деерәс кастрюльта цәәһән авад, агч ааһдан кеһәд, һуйр угаһар сорад уучкад, өвгн бас кевтв. Шарсн боднцг, өдмг бәәсн бийнь, энүнә хоолд хот орхш. Эндр өдрин дуусн хөд хот уга зогсцхаснь Саклин сананас һархш. Бураһар гүрәд кечксн эрстә, дотр һаза угаһаснь шаврар шалдчксн хашаһан мерлдәд, хөд орҗ ирсн кү үзхләрн, мәәләд ниргцхәнә. Сакл теднә әәд тесҗ чадад, хоша бәәсн үкрин фермүр шуурһн дотр ирв. Үүдинь секәд орхла, өмнәснь үкрмүд бас мөөрцхәв. Тер кевтән хөөч колхозин конторур темцв. Хойрдгч бригад орҗ одсн ахлач ода чигн уга, тегәд хәрү хашаһурн йовад, манач өвгн асхн ирхлә, герүрн хәрснь тер. Сөөнь дуусн хойр нүдән харһулҗ, невчкн зуурчн дуг гиҗ унтҗ чадсн уга. Дару-дарунь босад шуурһн тогтнсн угаһинь терзәрн хәләчкәд, хәрү орндан орад, кевтәд бәәв. Үвлин ут сөөһин дуусн кедү зүсн тоолвр эн медәтә, җир күрсн наста Саклин уханд орсн болхв. ...Көк теңгсин көвәһәс һарсн ут улан эшелон арвн зурһан хонг йовад Олуйск гидг төмр хаалһин станц деер асхн ирҗ зогсв. Январь сарин хүүрә киитн чирәг чим-чим гиһәд хәәрәд бәәнә. Сөөнь бийднь эшелонас буулһад, бичкдүд, көгшдүд цуһараг шуугулҗ ниргүләд, «Союзмука» гидг заводын клубд орулв. Әмтн хурһдаснь салһад хашад орулсн хөд мет ниргнә. Тер кевтән клубд хонцхав. Өрүнднь сагсг ик девлмүд өмссн улс әмтиг шүүһәд авад һарад бәәнә. Эдн әмт йилһҗ авхар ирсн колхозмудын элчнр. Маля даах тоотнь дәәнд мордсн, көдлдг күн уга күчр цаг билә. Тегәд колхоз болһн көдлҗ чадм кү ядҗ бәәсмн. — Колхоз «Доброволец» орх күн бәәнү? — Колхоз «Труд» кен орна?

92

— Манд көдлҗ чадх улс кергтә!— гисн дун, көндә клуб дотр күңкнәд, энд-тенд һарна. Арвн зурһан-арвн долан хонгт хаалһдан зовад, түрәд, кир-нуһудтан даргдад ирсн хальмгудт нам альдаран болвчн хаацта, төвкнүн нег һазрт күрч цогцан амрахнь күсл болҗана. Тегәд тер даруһан альднь сән болна гилч гих ухан кенд болвчн орсн уга. Орс кел меддго зәрм улснь цуһар нег бәәрнүр одхмн гиҗ медәд, захас харһсн көлгнднь сууһад һарцхав. Тер учрар кесгнь ахнр-дүүнрәсн, эк-эцкәсн саллдад, оңдан селәдт тусцхав. Тер өрүн Саклур зөвәр медәтә, зүн һарнь маля кевтә девлиннь ханцн дотр унҗсн күн ирәд келв: — Та мана колхозур одх болвзгот. Энүнәс арвн хойр дуунад бәәнәвидн. Саак оньдинд күн болһна үгд ордг төләдән зөвән өгәд, тер күүтә хоюрн өлг-эдән цан деер авч. Олуй һол үвлд көрч одсн цагт тустан йовхла, арвн хойр биш, нәәмхн дууна бәәҗ. Удсн уга мөрн цан Макаров селәнүр орад ирв. Эн селәнд Саклын өрк-бүлтә хөрн хальмг өрк ирҗ зогсв. Ирсн өрк болһныг цөөкн бүлтә улсин герт хамднь орулв. Селәнә клубд тавн өрк орв. Шахм болвчн — һундл угаһар гиҗ орс улс келдг. Түрҗ-зүдҗ ирсн хальмгудыг делгү седклтә, ах-дү орс улс гертән үвлзүләд, бәәсн хот-хооласн хувацв. Удан күләсн хавр ирв. Сакл хавртнь һарад, гер бәрҗ авб. Сакл тер хавр колхозин җирн хойр хө тоолҗ авла. Өвгн — Көк теңгсин көвәд һарад, эврәннь эн наснаннь туршарт заһс бәрлһнд йовсн көдлмшч күн. Зуг эк-эцкнь әмд цагт арвн нәәм күртлән малын ард йовла. Хөөннь дөч шаху җилд Көк теңгсин көвәһәс холд одсн күн биш. Тегәд энд ирәд, хө хәрүлдгт орхла, түрүн авгтан кесг харшлт харһҗ зовав. Болв ямаран көдлмшт болвчн күч-көлсән әрвллго көдлдг Сакл дарунь шин көдлмшиннь авъясинь дасв. Ода долан-нәәмн җилд хөөнә ард тахшад, альк нег эв-довинь дасад, ямаран һазрт хәрүлх, ямаран хотар асрх, яһҗ төлинь һару угаһар өскх — эн хамг эв-арһинь дасв. Хөөнә тонь —җирн хойрас миңһ күрв. Сакл хашадан орхларн һанцхн бийднь медгддг темдгәр хөн болһныг гишң «чирәһәрнь» таньдг билә. Тегәд үвлин сө җиллә әдл ут. Сөөнь туршарт зовняд, нөөрнь күрлго бәәх зөвтә. «Маңһдур шуурһн эс тогтнхла, яахмб!» — гисн әәмшгтә тоолвр орв. Кирслҗ кесн хойр көлтә харһа орн

93

сүүҗән сольх болһнднь олн зүсн дууһар җиигнә. Орс беш деер кевтсн эмгн өвгән унтлго бәәхинь медчкәд келв: — Өвгн, яһад эс унтнат? Эрт көдлмшт одх күн невчк нүдән харһулх билү. Герин эрст өлгсн зөвтә, тонь билрәд бәәсн, дорань унҗсн шинҗүртнь кесг олн зүсн төмр дүүҗлсн час чик-чик гиһәд ә һарна, Сакл босад хәләхлә, дөрвн час болҗ йовна. Девлән көдрәд, ик бешин эрст тавгарнь шахад наачксн, ул татчксн ик хар ишкә һосан авад, орнаннь көлд, ширдг заагт хавчулад дүүҗлчксн киртә бор цуглаһан көлдән ораһад, хувцан өмсв. — Өвгн, яһсн эрт босҗахмт?— гиҗ эмгнь беш деерәсн сурв, — Ферм орад, мал хәләһәд ирнәв,— гиҗ Сакл хәрү өгв. — Ямаран күн болхв эн өвгн! Таниг угаһар тер колхозин мал үкҗ одхмб? Аль танд әмтнәс икәр күч-көлснә өдр бичн гиҗәхмб!— гиҗ келн, уурнь тәәлрәд, өвгндән цә чанҗ өгхәр толһа доран дер кесн хувцан шүүрч авад, адһмта босв. Саклин эмгн Җирһл, өрүн болһн, тавн час болад уга бәәтл, босад, өвгндән цәәһинь чанад өгчкдг билә. Җирһл кезәдчн босх цаган медҗ эрт сердмн. Зуг эндр Сакл нам тер цагасн эрт босҗана. — Кевт, кевт. Би удлго хәрү ирнәв,— гиҗ өвгн эмгән тогтнулв. — Иим шуурһнла халун хот угаһар күн йовдв. Би дарунь цә буслһчксв. Һалд өр кех хүүрә мод асхар бел кечкләв,—болад, эмгн бешәсн шувтрҗ буув. Тер хоорнд хувцан өмсчксн Сакл, үүднә деер хадад өлгәтә бәәсн сагсг цаһан махлаһан толһадан дарҗ өмсәд, негчн үг келлго һарч одв. Сакл һаза һархла, шуурһн тогтнх биш, улм чаңһрсн бәәдлтә. Өцклдүр хүүрә бәәсн болхла, ода чиигтә. Гертәс ферм күртл һурвн зун метрәс үлү биш. Сакл нәәмн җилин туршарт хавр-үвл уга эн хоорнд йовн гиҗ мөр һарһад, нүдән аньчкадчн күрх бәәсмн. Үүднәс көлән алхад һархларн, белкүсцәһән цаснд булхв. Гем уга, герәс тедүкнд хаалһ бәәх зөвтә, цааранднь йовхд амр болх гиҗ санад, булхсн көлән татҗ авад мөлкв. Кирцәд хаалһд һарч ирн, хойр көл деерән зогсв, болв дәкн өвдг күртлән булхҗ одв. Сөөнь дуусн иим ик цасн орсн болхв гиҗ санад, цааранднь һарв. Сальк өрҗ йовх күүнд, шуурһн дегәд догшн болад, кииһән авч болхш, тегәд Сакл нег цөөк ишкчкәд, хәрү эргәд, урудад зогсҗаһад, уралан һарна.

94

Хурлзад-хурлзад шуурчах шуурһн көшсн кевтә зәрмдән агчмин зуур амраһан авна. Тер цагт эрс болад цәәҗәсн эргндк тольрад одна. Нег тиим цагла фермд күрх болв гиҗ санҗасн Сакл өмнән һаран суңһхла, күрм чигә һазрт цасн дунд шовасн һас үзв. Өөрдәд хәләхлә, хаалһин дундурт бәәх тагтд шинкән күрсән медв. Арһ уга, цааранднь йовх кергтә. Тер кевтән мөлкн-дәвн йовҗ, хөөнә хашадан ирв. Үүдинь секәд орлһнла, өмнәснь Саклин иҗлдсн зунһугин шүвтр үнр каңкнад одв. Барун булңд өлгәтә бәәсн «летучая мышь» гидг фонариг шатачкад хәләхлә, маңнадан шар төөлгтә, җил болһн икрлдг цаһан хөн үүдн тал кевтнә. Эзән орҗ ирсинь эдн медчкәд, кевәсән кевҗәсн эвтәкн аман әрә көндәһәд, өкәр дууһар маниг яһҗаснчн энв гисн бәәдлтәһәр мәәлв. Наадк хөөднь эн медҗәнә гисн кевтәһәр дахад мәәлцхәв. Тер дуунднь тесҗ ядад, зүркнь менрәд, Сакл адһҗ фонаран унтрачкад, гүүҗ һарад, ардан үүдән батлҗ хааһад, һазаһаснь төдглв. Саклин дарук хөөч Сергей Мальцевин гер хөөнә хашаһас хол биш бәәдг билә. Тер кевтән адһмтаһар Сергейин герүр ирәд, үүдинь цокв. — Сергей, шулуһар бос, хөд үкҗәнә!— гиҗ терзднь хәәкрв. Удсн уга, Сергей товчан товчлн йовҗ гүүһәд һарч ирв. Сакл цөөкн үгәр эврәннь шиидврән нөкдтән келҗ өгв. Хоюрн хол биш бәәсн конюшньд ирәд, мөрн цан татад, һарад йовцхав. Тер хоорнд, дорд бийәс теңгр шармгдад, өр цәәҗ йовна. Шуурһн тогтнх бәәдл уга. Бәәсн гер уутьхн болвчн, Сакл өвгн өвсн-түләһән дотрнь хадһлхар, нидн зуна шин хаша бәрхләрн, у, өргәр кечклә. Әмтнә дөңгәр эрсинь шаврар цутхҗ кеһәд, соломар оралла. Сакл туһлта нег үкрәс талдан мал хадһлдго билә. Тегәд өмнк җилмүдт үкр туһл хойран сиинцдән үвлзүлҗ һарһдг билә. Эн җил намрар хадсн невчкн өвсән, түләһән орулсн хаша көндәрәд бәәв. Үүднь бас өргәр, мөрн цаныг ууцарнь цухрулхла, багтмар кегдлә. Сакл эндр хашад орад, хойр хонгт хот уга мәәртҗәсн хөд үзчкәд, авсн шиидврнь иим болв. Урднь кесг җилд сиинц дотр орулад дасхчксн үкриг хәрү хуучн ормднь орулҗ болҗана. Үкрин хот чилв, һалын түлән ил бәәвчн гем уга. Сакл нидн зун хашаһан оралхларн, түрүн хадгдсн үүрмг, цәәлә әдл көк арван соломар бүрклә. Зурһан тергн солом хойр хонгт хоосн бәәсн хөөдт нег өдр болвчн өлг өгх гиҗ шиидв. Тегәд эврәннь нөкдтәһән хоюрн гертән ирәд, цанан ууцарнь цухрулад, хашаннь үүдәр орулчкв. Бийнь

95

күрз, биил авад, хашан ора деернь һарад, бүркәһинь дорагшан хольвлв. Гертәс Җирһл һарч ирв. Түрүн авгтан герин ора деерк цас хайҗана болһад, эмгн алңтрҗ өвгндән келв: — Шуурһн тогтнад уга бәәтл, күн цас унһадв. Түүнә орчд, орад халуһар цәәһән уутн! Дәкәд, хаша цумлад, деерәс хольвлад унһаҗах солом үзчкәд, чирәнь хуврәд, дора цанын өөр биилтә зогсҗасн Сергейүр гүүҗ ирв. — Сергә, энчн ю кеҗәхмб!— гиһәд, ханцнаснь татад, Җирһл деегшән заав. Сергей шуурһна дуунд, эмгнә келсн үгинь эс соңссн бийнь, докъяһарнь медчкәд, иим хәрү өгв: — Колхозин хөд хот угаһар үкҗәнә, тегәд эн соломиг тиигән авч одхар бәәнәвидн. Шуурсн шуурһна, деерәс хольврсн соломин, цасна әәһәс келсн үг соңсгдхш. Җирһлин уханд ода бийнь күрәд уга. Зуг Сергей деерәс хольврсн соломиг бииләр өргҗ авад, цасинь сегсрҗ унһаһад, цеб-цеб гиһәд, цан деер тәвәд бәәхлә, эмгн юн болҗахиг бодад медв. — Яһлав! Яһлав! Эврәннь үкр хоосн зогса бәәтл, герән хольвлад, колхозур зөөһәд бәәдг күн бас бәәдви? Эс гиҗ энүндтн дон гем ирҗ кевтә! Харачнь хамхрна гидг эн!—Җирһл герүрн нег орад, хәрү һарч ирәд, хәәкрәд, гүүһәд бәәв. Тер хоорнднь нег сән цан солом буулһчксн Сакл деерәс һәрәдҗ бууҗ ирв. — Яһҗахмт! Эврәннь үкрт өгдг хот уга бәәҗ, тер соломан колхозур зөөһәд бәәдг? Аль үкрән хурлд бәрҗәнт!— гиҗ уурлв. — Гем уга, үкртән боднцг өгәдчн һархвидн. Колхозин хөд зутҗана,— гиҗ Сакл цәәлһв. — Боднцгар үкр асрхмт, эврән идхмт? Кедү суулһ боднцг бәәх гиҗ меднәт? — Меднәв! Меднәв! Зун суулһ. — Кедү гинә! Альдас медсмт? — Одахн эврән келләч! *** ...Өмн бийдк эрснь сууһад дальҗиҗ одсн, ширдснь чигн, зеврснь чигн медгддго халаһар бүрксн шар ората, хуучн бор модн герт колхозин парвляна контор бәәнә. Эн гер хойр ик хората. Нег хораднь ахлачин

96

кабинет, наадкднь — тоочнр көдлнә. Колхозин ахлач Николай Иванович Шестаков Сиврт тохм-үндсәрн өссн-боссн бәәрн һазрин күн. Николай Иванович 1935 җил трактористын курс чиләһәд, Глотовск МТС-ин тракторист болҗ, «Универсал» гидг трактор унҗ хөрн һурвтадан эврәннь һарсн селәнүр ирлә. Шулун-шудрмг, шамдһа көвүн дарунь әмтнә нүднд үзгдҗ таасгдв. Хойр җил болад, тракторн бригадын бригадирт шиидгдв. Тер ормдан дәәнд мордтлан көдлв. 1946 җил дәәнәс хәрҗ ирв. Шестаков фронтас эрүл-менд ирсн үүрмүдәсн болн баһчудас шин бригад бүрдәв. Дәәни туршарт ясвр уга, күн болһна һарт эдлгдәд, хамхрад эвдрҗ одсн техникиг болн механизмсиг хәрү босхҗ, әм өгнә гисн күчр-күнд юмн бәәсмн. Болв Шестаковин күч-көлсн үрсн уга. Дарунь Глотовск МТС-т Шестаковин бригад нүүрлгч орм эзлв. Тегәд эврәннь әрүн цаһан седкләрн, күч-көлсәрн болн седвәрәрн Николай Иванович олн колхозникүдин зүрк авлв. Өдгә цагт «Победа» гидг нертә колхозин эзлҗәх һазрт күсдундур җил хооран тавн колхоз билә. Эн колхозмуд негдүләд икдүлх хургт урднь бәәсн тавн ахлачин арһта гисинь үлдәв. Болв күсдундур җил давб, негдҗ икдсн колхоз өсҗ-өргҗх биш унтрн гиҗәх һал мет зальнь улм тасрсн болад бәәнә. Әрән гиҗ эн үвлин өрәлд күрх малын күмсн белдгдв. Наадк дуту-дундынь нам барҗ келҗ болшго. Тегәд эн җил январин чилгчәр болсн тооцана болн суңһврин хургт колхозникүд нег дууһар урдк ахлачан көөҗ һарһад, Николай Ивановичиг шиидв. Хургт үг босҗ келсн болһнь: һардвр сулын уршгар колхоз дор орҗ йовна гиҗ келцхәв. «Һанцхн сул һардврин уршг болхий, аль оңданчн учр бәәхий? Кемр бәәхлә... Ямаран?» — Иим сурврин тәәлвринь олх тоолвр Николай Ивановичин седкләс сүүлин хойр сарин туршарт хөөһхш. Болв эндр түдл уга күцәх эркн төрнь: зурһан зун бод мал, хойр миңһ һар хөд, миңһнәс үлү һахас болн такас үвләс толһа бүтн авч һарх төр. Хавр кезә ирхнь медгдҗәхш. Март сар шинкән чилв. Апрель нурһлҗ үвлин сар. Дәкәд цасн хаальвчн, эццн-турңха һарсн мал шиирән бальчгас татҗ, бальчгт идшлҗ чадшго. Николай Иванович өцклдүр малын хашас эргчкәд, сүүлднь дөрвн дуунад бәәсн хойрдгч бригадас әрә гиҗ арвн хойр час сө ирв. Тендәс ирчкәд, фермин һардач Тарасовиг, хойр бригадирән конторурн дуудулад, малд хот-хоолын то-диг кецхәв.

97

Ашнь — һашута! Әрвләд өгсн бийнь долахн хонгт күрх хот үлдсн болҗ һарв. Арһ юундв? Эндр, шуурһн эклснәс нааран дөрвдгч хонгнь. Нам үлдсн өвсән авч ирдг арһ уга! Арвн дууна һазрт бәәх өвсиг мөрн цанар иим, нүд чичм шуурһнд авч ирнәв гиҗ санҗ болшго. Трактор бәәсн болхла, оңдан билә. МТС күртл һучн тавн дууна. Телефоһар күүндхәр седхлә, суңһугнь салькнд тасрсн бәәдлтә, хәрү өгхш. Яһдг болхмб? Николай Иванович өрүһәр контор тал орҗ ирәд, деернь плащ-палатк өмсксн күнд хар девлән тәәләд, үүднә өөрк хадаснд өлгв. Цергәһәр уйсн күрң киилг деерәһәрн хойр келтә һоргта комсоставск өргн бүсиг гесәрн мегдәтл татад бүслҗ. Киилгиннь өңгтә галифе шалврин барун хавтхас альчур һарһад, цоохр чирәһәсн чиихлтсн үүрмг көлсән арчн йовҗ, герин тал дунд одҗ зогсв. — Не, Павел Петрович, чи нанар болхла, дамшлтта, удан көдлҗ йовх күнч. Эндр шуурһн зогсдг бәәдл уга. Эн теңгрин аюлас яһҗ гетлхмб? Юн гиҗ саннач?— гиҗ Шестаков, конторт бийинь күләҗәсн фермин һардач Павел Петрович Тарасовас сурв. Тарасов 1942 җил күнд шавта әмтнәс түрүн болҗ Макаров селәнүр дәәнәс ирв. Колхозд күүкд улс, көгшд үлдсн цаг билә. Дарунь болсн колхозин хургт терүг ахлачд суңһв. Дәәнә цагин тату-тартг, түрү-зүдү хамг Тарасовин уйн ээмд ачгдв. Тарасовин өөр негдгч бригадын бригадир Миша Чекмарев сууна. Миша дән төгсхин өмнк җил арвн зурһатадан сө көдлҗ йовад, зеткрин үүләр тракторасн унад, барун көлән дәврүлв. Болв хөвнь бәәһәд, көлиннь үзүр харһад, менд һарсмн. Тегәд Миша ода бийнь сүдһлзҗ йовна. Тер уршгарн цергт одсн уга. Энүнәс талдан кедү әәх-сүрдх йовдлмуд үзгдсн болхв! Тер цагт колхозин ахлач бәәхәр, нам нег зүүдән бууһан бәрәд, эгл салдс болад дәәнд орснь амр билә. Зуг Тарасовиг дәәнд дәкҗ авсн уга. Тегәд күүкд улс бичкн күүкд хойрла дәәллдх болв гиҗ шоглдг бәәсмн. Конторин бешин хала деерәснь сорсн салькнд көндрәд, җиңнәд бәәнә. Көрч одсн терз һатцас һазак орчлңгин бәәдл үзгдхш. Ахлачин стол деер сөөнь дуусн шатсн арвдгч шам улң-улң гиһәд, тоснь чилҗәх бәәдлтә. «Эн шамла әдл әмтнә урмд күчн бас иигҗ чилхмн болхв!» — гисн ухан Тарасовд зервк орв. «Тиигх зөв уга. Әмтнә арһ цегән булг мет ца-цааһасн урсад һарад бәәх

98

зөвтә!» — гиҗ Павел Петрович бийән аадрулв. Тер хоорнд һаза ә һарв. Удлго конторин үүдн секгдәд, көвңгәр кесн бәәдлтә күн нурһарн орҗ ирәд, ардан үүдән хаав. — Сән хонцхавт?... Яһсн арнисн бәәдлтә суухмт!—гиҗ келн, тер күн махлаһан зүн һарарн авад саҗв.— Басл күчр гидгәр шуурчана!—гичкәд, орҗ ирсн күн уралан һарв. Цуһар нег дууһар мендин хәрү өгцхәв. — Байрлх дала юмн уга,— болҗ ахлач шуукрв. — Тегәд яахмб? Мадниг саналдад, шуукрлдад, зөвшәллдәд бәәтл, әмтн, йосн коммунистнр, колхозин малыг зудас әмд авхин туск эв-арһ олад авчксн бәәнә,— гиҗ орҗ ирсн сельсоветин ахлач болн колхозин парторг Федор Молчанов келв. — Хәрнь гиһич, яһсн амр юмб терчн, манд бүкл хойр хонгт тоолвчн олдхш!— гиҗ дамбрлсн бәәдлтәһәр ахлачнь келв. — Намаг иткҗәх бәәдл уга эдн! Миша, шулун болдгар коммунистнр болн комсомольцнр конторур цуглул... Ферм эргҗ йовлав. Хөөнә хашан һаза нег цан ачлһн ирәд зогсхлань, алң болад, одад хәләвв. Кен болх гиҗ медҗәнәт? Бамбаев Сакл эврәннь сараһан цуцлад, соломинь хөөдт авч ирҗ!—болҗ Молчанов цәәлһв. Эн зәңгәс ахлач Тарасов хойрин чирә герлтәд одв. — Манд тиим ухан яһҗ эртәс эс орсмб! Чи, Федор Васильевич, манд нөкд бол, соломар оралсн гертә улсин тооһинь авхмн. Списк кехмн,— гиҗ ахлач байрлад, столыннь яршг татад, цаас һарһад, өмнән бәәсн ручк һартан авб. — Түрүн нама бич, би бас ниднин герән соломар ораллав, адгтан хөрн тергн һарх,— гиҗ Федор Молчанов келв. Тер хоорнд Миша һарч одв. *** «Ку-ка-ре-ку!»— гиҗ дер дорнь хәәкрсн мет эр такан дуунас Альма чочад серв. Сүүҗ доран делгсн хату ширдг болн деерән хучата бәәсн сагсг нооста девл хойрт түрүн авгтан Альма алң болв. «Альд кевтсм энв? Юн такан дун болхв?» — гисн тоолвр терүнд серсн дарунь орв. Нүдән күцц секлго, девл дотрас һаран айстан татад, чирә деерән көндлң кевтсн нәрхн кенчр авч хайхар седхләрн, хату шиврлг атхчкад, генткн санан орв: «Э, йир... би сөөнәһә Саңһҗас зулхларн, эврәннь орнасн босад, ээҗин ард орҗ кевтсн биший. Хәәкрҗәсн такань

99

болхла, өцклдүр хаша дотрк такасас негнь көлән көлдәчксинь үзәд, хадм эк авч ирҗ эврәннь орн дор хонулсн биший»— гисн тоолвр берин уханд торс-торс гив. ...Өцклдүр өрүн Саңһҗ босад, хотан уучкад, колхозин контор орнав гиһәд, хувцан батлҗ өмсәд, һарч одла. Арднь Альма герән ахулчкад, үкрән саав. Үкр бүрү хойртан, һурвн хөөндән өвс тәвб. Дәкәд боднцг, һуйрин кевг семрҗ буслһад, һахадан авч одҗ өгәд, үүдн хоорнд, терзс тус хурсн көр авч хайчкад, гертән орҗ ирв. Герин барун бийд, шигдәч эрәтә шар сатиһәр кесн бүтү көшг өлгәтә бәәнә. Дотрнь болд суңһугар кесн сетктә никеләр хордасн төмр орн тулата. Альма зузан көвң девскр ясад, улан һадрта хаваста көнҗл делгәд, деерәснь цаһан простыняр бүркв. Бешт халулчксн ус авад, суулһд кеһәд, хойр хораһан шурд гиһәд, шулун болдгар уһачкв. Эн көдлмшән Альма өдр болһн кенә. Дәкәд колхозин көдлмшт одна. Болв һурвн хонгас нааран шуурһн шуурад, Альмаг күн көдлмшт дуудулхш. Урд, чилгр цагт, Альма эрт босад, эврәннь кех зөвтә тоотан кечкәд, тегәд колхозин көдлмшт һардг билә. Энүнә геринь нань күн ахулхш. Альма көдлмшәс яһад зовад ирвчн, өдр болһн хойр хораннь полыг уһаһад авчкдг билә. Эн бичкнәсн авн цевр-цеерин тускар кү өмнәһәрн һарһдмн биш. Альмаг һаза дотр угаг ахулад, хураһад ирхлә, хадм бергнь — Цаһан, шинкәхн орнасн босад, нүр үздгин өмн зогсчкад, арвисн усән самлҗана. Цаһана көвүн күүкн хойрнь өрүн эрт босчксн эмг экин орн деер наадҗана. Альма һазаһас хамхлсн түләнә мод авч ирәд, бешиннь өөр хайчкад, бийән ясҗасн Цаһанур хәләв. Цаһан урднь сәәхн гүрәд, хуваҗ хойр талан хайчксн нигт, тәкминь цокад бәәдг чилм хар үстә билә. Одахн Олуйск балһс орхларн, терүгән эгцлҗ хәәчлүләд, зуурм һарсн каракуль хурһна хурсх мет үүрмг-үүрмг отх тәвүлчкҗ. Дәкәд орнасн босн чирәдән крем болн пудр түркәд, бийән җалдад бәәхәс даву юм кедмн биш. Альма түрүн авгтан терүнд санань зовдг билә. Күүкд күн күүкд күүнәннь зовлң эс медхлә, кен медхв? Тер өцклдүрк бәәдлнь эндр сананднь орв. Цаһана залунь — Дорҗ, Саңһҗд өмн герә ах бәәсмн. Дорҗин эцкнь өңгрхлә, хотна көгшдүд цуглрҗ күр кеһәд, хөрн тавта бериг арвн йиста көвүн дүүднь — Эрдньд хаалһсмн. Тер цагт хальмгт

100

үртә-садта бериг төрл-төрскнәсн һарһдго билә. Тегәд көвүн дүүһәснь болвчн, көвүһән теврәд үлдсн, белвсн берәсчн зөвинь сурлго тедниг хамцулад, өрк-бүл кечксмн. Эн хойр ханьцсна хөөн һарсн үрнь — Саңһҗ бәәсмн. Эрднь ач көвүн Дорҗ эврә көвүн Саңһҗ хойриг асрад, көлинь дөрәд, һаринь һанзһд күргхин төлә зүткв. Болв санан хурдмб, салькн хурдмб гишң, энүнә санан күцсн уга. Удлго Эрдньд гем ирәд, бичкн хойр үрән болн генн баһ наста гергән Хаалһ һурвиг өнчрүлҗ үлдәв. Тиигхд нэп цецгәрҗәсн цаг бәәсмн. Хашадан кевтүлдг мал уга, хәәмнь гидг ах-дү уга, хойр кенз үртә белвсн бериг зарҗ-закрхнь олн болв. Өдрин дуусн өвдгән дарлго, өөрк улсиннь ахуһинь кеһәд йовдг билә. Долан-нәәм күрсн наста Дорҗин бийнь, хотна туһлмуд хәрүлҗ, хөөрмг-бозан олдг билә. Хаҗудк байн улсин ховдг бәәдл, әмтнә уха әрә медҗәх Дорҗин зүркиг, аралҗн мет гөлмәрн орав. Тер дарунь колхозмуд бүрдәв. Әмтнә бәәдл-җирһл оңдарв. Болв тер давсн цагин авъясиг Дорҗ хайҗ чадсн уга. Дорҗиг эвтә-довта, өңгтә-үүртә күн гиҗ әмтн келдг билә. Тернь үнн, бийиннь олзин төлә Дорҗ ямаранчн эв-арһ кечкх арһта бәәсмн. Тер хамган дүүдән—Саңһҗд сурһхин арһ хәәдг билә. Дорҗ дән чилснә хөөн цергәс ирн, колхозд кладовщик болҗ орла. — Чамла әдл долан класс чиләсн болхла, би энүнәсн даву көдлмшт бәәх биләв,— гиҗ дөрвдгч класс күцц чиләлго, сурһулян хайсн Дорҗ дүүдән үлү үздмн. Дорҗ хойр җил хооран долан дуунад бәәсн селәнд хүрмд нәәрлҗәһәд, согтуһар шуурһнла һарад, төөрәд гертән күрлго көлдҗ өңгрв. Арднь, Дорҗин ормд колхозин кладовщик оңдан күүг орулхар седхлә, хаврин тәрәнә экнә буудяг чиңнүрдлго көдлмш авдг күн һарсн уга. Чиңнүрдн гихлә, оңдан сул амбармуд уга болҗ һарв. Тегәд колхозин парвлянахн Саңһҗиг ахиннь ормд үлдәв. Ахиннь өөр оньдинд эргәд, эв-довинь, олн зүсн мекинь дассн Саңһҗд эн ормдан көдлхд эсвго күнд болсн уга. Урднь бәәсн колхозин ахлачд дарунь эн таасгдв. Кергтә тоотынь: махн-тосн болн һуйр-буудя келлдән угаһар ахлачин герт эврән оньдинд авад күрч ирдг билә. Зуг шин орсн ахлач яахинь кен медхв? Урднь, тракторн отрядт бригадир көдлҗәхднь Саңһҗ өөрхнәр энүг меддг билә. «Ик сурһульта, деерәс ирсн ахлач мини һарт орсн болхла, эн альдаран одх билә»— гиҗ Саңһҗ бийән аадрулдг бәәсмн.

101

Тегәдчн, шуурһн болад, әмтн эс көдлхлә, Саңһҗ өрүһәр көдлмшт одсн болад, гертәсн һарчкад, шикрин свеклар кесн эврән нердг әрк күүнә гертәс уучкад, асхн болһн согту күрч ирәд бәәв. Асхна бас согту ирчкәд, бөөлҗәд бәәхләнь, Альма орн деерәсн босад, хадм экиннь ард ирҗ унтла. Такан дуунас чочад серсн кевтән Альма дәкҗ унтҗ чадсн уга. Босад, стол деер бәәсн шамд герл өгәд, асхна белдчксн хүүрә түләһәр һалдан өр орулчкад, һаза һарв. Шуурһн урдк кевтән. Эндр дөрвдгч хонгнь — тогтнҗахш. Колхозин мал яһҗадг гилч. Санһҗ өдр болһн колхозур одсн болад, зуурасн согтуһар күрч ирәд бәәснь энүнд медгднә. «Иим улсиг даалһврта көдлмшт бәәлһәд бәәдгнь болҗ,— гиҗ залудан уурлад,— эндр яһад болвчн эврән, колхозд күрх кергтә»— гиҗ Альма шиидв. Дарунь хаша дотр бәәсн өвснәс малдан хайҗ өгв. Тер хоорнд йосндан өр цәәһәд, шамин герлин күчнь тасрад ирв. Деед бийд кевтсн Саңһҗ, дарук хорад нөөрлсн Цаһан болн бешин өөр унтсн хадм эк — Хаалһчн босх бәәдл һарцхахш. Тедниг кесгтән босшгоһинь медәд, беш деер болһад һарһчксн хотас, цаһан хала ааһд кеһәд, экләд уув. Дигтә эн цаглань, һазак үүдиг цоксн ә соңсгдв. Альма үкс босад, үүдән тәәлв. Цааһаснь үүднд әрә багтсн Матрена Семеновна орҗ ирв. — Чини начальникүдчн ода күртл сүркләд унтав?— гиҗ ардан үүдән хаачкад, залу күн кевтә бөркр дууһарн Матрена Семеновна келв.— Батракан зарчксн улс, үд күртл унтлго яах билә эдн. Чи, Альма, бичә эднән босхинь күлә. Бригадир Миша мадн хойриг көдлмшт дуудҗ ирв. Тегәд чамур ирсн эн. Колхозин мал хот уга үкчәдгҗ, хаша-хаацинь шуурһн дарчкҗ,— гиҗ, тәвҗ өгсн стулд сун йовҗ, Матрена Семеновна Альмад зәңглв. — Эн сән залутн яһад эс босҗахмби? Тенд амбариннь ораһинь шуурһн авад шивчкҗ гинә,— гиҗ Матрена Семеновна Альмаһур дораһар нүдән чирмчкәд келв. Матрена Семеновна Альма хойр хавртнь хамдан шикрин свеклд көдләд, үвлднь болхла, олн зүсн көдлмш кецхәнә. Ямаран көдлмшт тәввчн, хоюрн хамдан һарцхана. Тәв күрсн наста эн белвсн орс гергн әрә хөр һарсн хальмг бер хойрин иньгллһн ямаранчн эгч-дү хойрин иньгллһнәс дөт, эңкр бәәсмн. Альмаг хәрд һарад уга күүкн цагтнь эклҗ эдн таньлдла, терүнәс авн эндр өдр күртл эн хойрин хоорнд нег чигн заг уга. Альман залу Саңһҗ, хадм бергн Цаһан хойр гер дотрк эдл-аху, һаза

102

бәәх мал-герт һар күрч көдлмш келго, тер хамган Альман уйн ээмд аччксинь Матрена Семеновна меддг билә. Тегәд Саңһҗ Цаһан хойриг харһх болһндан мааҗад, эс гиҗ чирәднь му келчкдг бәәсмн. Оңдан күүнд үг өгшго азд Цаһан, даалһврта көдлмшт бәәх нертә ик саната Саңһҗ хойр, ил үгтә Матрена Семеновнала хәрүцхәсн әәцхәдг билә. Кедү чигн бат юмиг күүләд, хамхлад оркх чидлтә, күдр-бадр цогцта, үнн цаһан седклтә, чик үг келхәсн әәдго Матрена Семеновнаһас тедн сүрддмн. Тегәд эн келсн үгмүдинь соңса бәәцхәсн бийснь, Саңһҗ Цаһан хойр унтсн болад кевтцхәнә. — Не, Альма, өтрл, маниг күләҗәцхәдг болх,— гиһәд, Матрена Семеновна ормасн босв. — Би белнв,— гиһәд деед бийдк хораһас шар фуфайк өмсәд, хөөнә ноосар өлгҗ кесн цаһан альчур боосн Альма һарч ирв. Саңһҗинәс малын үвлзң күртл хол биш, зуг гермүд хоорнд урднь хурсн көрмүдлә шин орсн цасн цацурад тегшрҗ одҗ. Тегәд, көрт еврәд, белкүсцәһән цаснд булхад, күн йовхд йир күчр. Гертәс һарн, белкүсцәһән цаснд булхсн Альмаг татад һарһчкад: — Шалврин шуңһрцган ишкә һосн деегүр һарһчк,— гиҗ Матрена Семеновна селвг өгв. Цааранднь хоюрн нег-негндән дөң боллда йовҗ, фермин захар орад ирцхәв. Хөөнә кошарин өөгүр һархла, Сакл Сергей Мальцев хойр солом буулһҗаснь үзгдв. Цаад бийднь, бураһар эрсинь гүрҗ кеһәд, хоорнднь хомһл асхад шалдчксн саалин үкрмүд орулдг хашан һаза малчнр болн саальчнр үүмлдәд бәәцхәнә. Дарунь һазрла наалдсн маштг, туһлмуд орулдг хаша зогсҗана. Йирин маштг хашаг дөрвн хонг дараһар шуурсн шуурһн алс авч дарсн учрар әрә өркнь үзгдҗәнә. Цаад бийднь, ниднә шин бәрсн һахас орулдг хаша бәәнә. Колхозин хаша-хаацс болн малын үвлзңгүд Олуй һолын көвә көөһәд зеллднә. Үвлин цагт малыг тууҗ услхд амр болтха гиһәд, һолын барун өндр эрг деер бәргдцхәсн бәәсмн. Эн хойриг үзн, саадг үкрмүд орулдг хаша талас бригадир Миша болн парторгин гергн — Варя Молчанова хойр һарч ирцхәв. Бригадир эдн һурвиг туһлмудын гер дарсн цас малттха гиһәд закчкад, йовҗ одв. Деерәс цасн орад, хаҗуһас шуурһн цольга бәәтл, көр малтна гисн күнд юмн. Малтснь даргдад йовна. Тер бийнь үүдн тускинь малтҗ, яһад болвчн секәд, дотрк туһлмудынь хәләх бәәсмн. Эдн зөвәрт ноолда бәәҗ,

103

үүдинь секәд авцхав. Дотрнь арвн хойр туһл бәәнә. Шидрә һарсн һурвн бичкн туһл үкҗ одсн юмн мет тоһшлад, ар цәв заагтан хоңшаран шурһулчксн кевтцхәнә. Үүдн хоорнд зөвәр бөдүрәд бәәсн һурвн туһл, дорак шеегән мөлҗәд идчксн, орҗ ирсн улсиг залху нүдәрн хәлән, сөөлңкә дууһар мөөрцхәв. Түрүн орҗ ирсн Матрена Семеновна Альма хойр үүднд өөрхн уята бәәсн һалзн маңната улан туһлын барун бөөрнь ноосн уга, нүцкн үлдсинь зерг үзцхәв. Түрүн авгтан эдн яһад туһлын бөөр халцхарсиг оньгтан авсн уга, зуг дахлцн орҗ ирсн Молчанова Варя: — Боже мой!— гиҗ сүрдҗ хәәкрв. Хаҗудк туһлыннь уянь сул болсн уршгар тиигҗ. Ик цогцта болвчн шулун-дулун Матрена Семеновна үкс хувцан тәәләд, туһлмудур өөрдв. Ардк хойрнь энүг дурав. — Та хойр, хувцан тәәллго, саадг үкрмүд бәәсн хашаһур эрт одцхатн. Ямаран болвчн хот авад ирцхәтн. Эн бичкн туһлмудт өгх үсн бәәхлә, бас автн,— гиҗ теднд закв. Хойр нөкдән һарсн хөөн Матрена Семеновна гер дотркиг ахулад, туһлмудын дорк бәәринь ясад, уяһинь диглҗ, хоорндан нег-негндән күршгоһар боов. Хамгин бичкн һурвн туһлнь әрә әмтә бәәцхәнә. Тер хоорнд туһлмудт хот авхар одсн Варя Альма хойр көгҗрәд бәәсн нег бичкн боодг солом үүрсн орҗ ирцхәв. — Зуг энви? Тер бичкн туһлмудт ю өгхмб?—гиҗ, авч ирсн хотынь әәлһсн бәәдлтәһәр, Матрена Семеновна сурв. — Энүгитн чигн саальчнрта ноолда бәәҗ әрә гиҗ аввидн. Үкрмүд һурвн хонгас нааран хоосн зогсата чигн. Эндр өрүнәс авн соломар бүркәтә гермүдин орас цуцад, малур зөөҗәцхәнә,— гиҗ тедн зәңглцхәв. — Не, бичкн туһлмуд үкн гиҗәнә, яахмби? Эн шуурһн эклснәс нааран хоосн бәәҗ кевтә,— гиҗ Матрена Семеновна өвчкүрлв. — Уга, өцклдүр өрүн үлдсн невчкн өвсинь бичкнәр хуваҗ өгләвидн. Нилх туһлмудтнь бичкн болвчн, үс өгләвидн,— гиҗ Варя цәәлһв. — Өцклдүр өгсн үсн альдв! Туһлмудыг иим цагтнь өдрт дөрв-тав асрдмн. — Үкрмүд үс өгх биш, бийснь харһнад, нег-негән идн гиҗәнә,— гиҗ Альма һашутаһар келв. — Не, тиигхлә, яахмби? Мана үкр эс дүүрсн болхла, гертәсн үс авч ирх биләв,— болҗ Варя һундрхв. — Өрүнә үкрән саачкад һарлав, би үс авч ирнәв,— Альма йовх бәәдл

104

һарв. — Һанцхн үсн юмн болшго. Эн соломтн хот болх гиҗ медҗәцхәнт? Хәрнь дор орҗ одсн туһлмудыг улм алх. Арһ бәәһәд, көк өвс авч ирхлә, йир сән болх билә. Манад нег сүүв дүңгә өвсн үлдлә, би бас авч ирнәв,— гиҗ Матрена Семеновна герчлв. Матрена Семеновнан гер Альман герәс цааран зөвәр ууҗмд билә. Тегәд эднә гер күртл хамдан ирчкәд, цааран һархларн, иигҗ закв:— Би гертән күрн, тер үлдсн бичкн өвсиг мишгт кеҗ авад ирнәв. Сулар авч йовҗ болшго, зууран салькнд нисәд әрлх. Чи үсән бел кечкәд күләҗә. Альма цаснд бүргдҗ одсн өлгмр ноосн альчуран сиинцд тәәлҗ өлгәд, мөстҗ одсн ишкә һосан үүдн хоорнд тәәләд, герүрн орв. Герткснь столан төгәлҗ сууһад, үдин хотан ууҗацхана. Деед бийднь Саңһҗ, халхснь минчиһәд уласн, уутьхн хойр нүднь бүрлзәд усн гүүсн бәәдлтә сууна. «Эн күүнтн маңһаран тинилһчксн бәәдлтә»— гиҗ Альма дотран санв. Альма оньдинд ноолдад, әрк уудгинь уурулхар седхлә, Цаһан әрк дүрҗәһәд, Саңһҗд нуувчинәр өгәд амштаһад бәәдг билә. Экндән нег уучксн күүнд тернь баһдад, деернь немүр хәәдг билә. Шидрәһә Цаһан нам бичкнәр эврәнчн уучкдг болв. Ода хаҗуднь суусн хадм... бас баахнар халҗ одсн бәәдлтә. Цаһана дарунь көвүн күүкн хойрнь хотан ууҗ сууна. Хурц Альман нүдн столын көлин өөр, пол деер зогсҗасн әркин шил үзв. Һарһчксн белн хотын үнр соңсн, өрүнәс нааран хоосн йовсн Альман хот уух дурнь күрв. Бешин өөр цаһан хала кастрюльта хальмг цә һарһҗ авад, доклзулад самрҗасн эмгн, бердән санань зовад: — Альма, сууһад халуһар хотан уухнчн,— гиҗ келв. — Намаг таварлад хот ууһад суутл, тер туһлмуд харһнад үкҗ одхгов!— гиҗ, герткснь колхозмудын туһлмудын тускар медсмн кевтә, тедндән уурлҗ, өрүнә саасн үсән орксн бәәрнәснь шүүрч авб. — Юн туһлмуд үкҗәхмби?— гиҗ, амндан дүүрң өдмг үмкчксн Саңһҗ, хотнь хоолднь тееглгдәд, әрә гиҗ сурв. Альма зутҗах туһлмудын тускар цәәлһәд, немҗ келв: — Тегәд теднд әм орулх невчкн үс авхар ирләв. — Нам гиһич! Колхозин туһлмудыг эврәннь үсәр асрх цаг ирсмби? Тер үсим бичә көндә!— болад, эндәс эзн күүнә дууһар Цаһан хәәкрв. — Харһнад үкҗәх әмтә юмсас үс хармнхдан ичхнтн!— гиҗ Альма хордав.

105

— Яһсндан ичҗәхмби? Эврәннь хар көлсәрн авсн малын үс колхозд эс өгсндән ичхмб? Семеновна та хойрла әдл сән нернд орхар бәәхшив. Бичә көндә үсим! Эврәннь көлсәр үкр олчкад, эзн бол!— гиҗ оньдинд гер дотр цүүгән болхла, һазак мал болн эн гер мини залун зөөр гиҗ келдг үгән давтҗ, Цаһан һаньдглв. Хойр күүкд улсин цүүгәг зогсахин кергт болн Цаһана җолаһинь невчк эс татхла, хату амта мөрн кевтә давхинь меддг Саңһҗ: — Һанцхн тана көлсәр олсн мал биш тертн! Кеһәд ав тер үснәс. Хәләһә бәәҗ мал алхмн биш,— гиҗ гергндән зөв өгв. — Нанд, кенз күүкдтә белвсн баавһад, юн зөв бәәх билә. Дорҗ бәәсн болхла, иигҗ келхн уга биләч!— гиһәд, стол һатцас босад, хойр һарарн нүдән халхлчкад, нульмсан һооҗулад, бир тәвәд уульв. Эднә хоорндан цүүглдсн цагиг олзлҗ, хахсн деер мах булана гиһәд, Альма суулһд кеҗ авсн үсән шүүрч авн һарв. Сиинцд тәәлсн ишкә һосан өмсҗәтлнь, энүнә сананд орв: «Матрена Семеновна негхн сүүв өвсн бәәнә гиләлм. Арв һар туһлд тер юн болх билә?» Өрүнә малд хот өгхдән, хашан булңд хойр тергн шаху шимтә көк өвсн бәәхинь Альма үзлә. Тер өвсиг шин туһлсн үкрт өгдг билә. Үлдсинь туһлыг невчк өсхлә өгхәр Санһҗин таңсглад хадһлҗасн өвсн билә. Дәкәд хашан ард, адгтан һурвн тергн невчк шарлад бәәсн болвчн мал идхд му биш өвсн цаснд дарата бәәнә. Тер көк өвсиг намрин чилгчәр машиһәр ачҗ ирхдән Саңһҗ келлә: — Нег үүрәсн авч ирүв,— гиҗ. — Басл колхозин һазрт хадсн өвсн болхгов, тиигтлән чини үүрчн эврән һазрта биш!—гиҗ Альма өвс буулһҗаһад шоглҗ келсмн. Тиигҗ келх Альман зөв бәәсмн. Юңгад гихлә тер җил ик һаң болсн учрар колхозин һазрт өвс хадулсн уга. Колхозникүд, зәрмснь Глотовск свеклын совхозин һазрт өвс хадцхала. Саңһҗ болхла, альдчн өвс хадсн уга билә. Зуг цасн орхин өми, өвс хуралһна көдлмшт орлцсн улст натуральн өглцин ормд, намрлад отавлҗ һарсн өвс хадх зөв парвлян өглә. Өвс хуралһнд көдләд, цуһараһаснь ик күч-көлснә өдр шиңгәсн Альмад күртсн һазраснь һурвн тергн өвсн һарла. Намрин сар урһад, Сиврин шүрүн үвл өөрдх дутм һазаһан бәәсн хойрнегн малыннь күмс белдхин арһ хәәлдәд, зәрм колхозникүднь хол биш бәәсн Глотовск совхозд одҗ солом хуралһнд көдләд, хурасн соломинь

106

нәәмнә кесн нег хүвинь авцхав. Саңһҗ тедниг дахсн уга, седклнь санамр бәәв. — Үвлдән малан асрх күмснә тускар юм ухалҗанч, угай?— гиҗ Цаһан нег дәкҗ сурла. — Ик толһата мөрн ухалтха, колхозин кладовщик күн тиим үүрмгзаармг юмна тускар тоолҗ толһаһан зовадмн биш,— гиҗ наадн шог хойрар Саңһҗ өмнәснь хәрү өглә. Тер келсн үгинь Альма шоглҗана гиҗ тоолад, оньгтан авсн уга билә. Зуг хөөннь, цә мет шимтә көк, машиһәр дүүрң өвс авч ирхләнь, келсн үгин ашиг медв. Сиинцин үүднә ард тевкрләд хурачксн түләнә модн деер сууһад, ишкә һосан өмсҗәһәд, өвс кеҗ авх сав хәәҗ эргндән нүдәрн харв. Деед бийдк булңд шуурһн эклхин өмн өдр Саңһҗин авч ирсн нег мишг һуйр билә. Терүг хучсн хуучн девл дор нег сул мишг бәәсиг Альма өцклдүр үзлә. Энүг авчкад, Альма адһҗ хувцан өмсн, хадад өлгәтә бәәсн альчуран шүүрч боов. Тер суулһта үсән авад һархар седв, зуг өрүнә Альман малтад һарһчксн үүдн хәрү цаснд даргдҗ оч. Шин көр малтхла, удан болх гиһәд, Альма көвкр цаснд белкүсцәһән булхн йовҗ хашан үүднд күрв. Үүд дарчксн цасиг хойр көләрн әрәд, секгдм чигә заг һарһчкад, бәрүләснь бийүрн татв. Герлтә болтха гиһәд хашаннь үүдән сул үлдәчкәд, булңд ора күртлнь овалһата бәәсн өвснәс хойр һарарн суһлад мишгтән чикв. Дигтә эн цагла күн орҗ ирсиг Альма медв. — Невчк күләҗәтн, би эн мишгт өвс кеҗ авнав. Тана нег сүүв өвсн тер туһлмудт юн хот болхв,— гиҗ Матрена Семеновнаг орҗ ирв болһад, Альма ардан эрглго орсар келв. — Колхозин малмуд гиһәд гертк, һазак угаг халцхалад бәәх ямаран баавһавчи! Эн шивгчән ю һарһҗахинь, Саңһҗ, һарч хәлә!— гиҗ эңсҗ, һалзурҗ Цаһан чишкв. «Генн баһ насндан герин эзнәсн хаһцад, кенз хойр үрән сәкәд үлдсн төләдән эврәннь хөвдән цөкрәд, заңнь эвдрснчн болх»— гиҗ Альма санад, Цаһаниг кедү дәкҗ бийүрнь дәврсн бийнь, хәрүцдго билә. Дәкәд хальмгин хуучн үлгүрәр, «Мод зорхла— зорһсн һардг, үг сөрхлә — керүл һардг» — гиҗ санад, терүнә керүлиг эс соңссн болад, давулчкдг билә. Эндр бас келсн үгднь хәрү өгшгон кергт хооран эргҗ хәләлго мишгтән өвсән чикәд бәәв.

107

— Чикинь цоксн элҗгн мет тагчг бәәхинь хәләһит энүг! Яһлав, яһлав, Саңһҗ, яһҗ одлчи?— гиһәд, Цаһана дун улм доңһдад бәәв. — Юн болҗахмб?— гиҗ һазаһас орҗ ирсн Саңһҗ сурв. Тер хоорнд мишгән дүүргҗ авсн Альма босад, аминь боов. — Герин эзн күн, һазаһас ю болвчн орулхар седдг билә. Эн гергнчн болхла, гертк, һазак угаг, хогинь таслхар седҗәнә!— болҗ Цаһан шатҗах һалд тос асхсн мет ховдг чееҗтә, хармч Саңһҗин седклинь сергәҗ, өвдкүртә һазрарнь мааҗв. — Өвсим бичә көндә! Тер үсән авч әрл цааран!—гиҗ, Альман һардк мишгиг булаҗ авхар Саңһҗ бийүрн татв. — Иим дала өвсн бәәтл, харһнад үкҗәх туһлмудас нег мишг өвс хармнхдан ичхнтн,— Альма мишгтә өвсән өгсн уга. — Тәв гинәв, үкхәр эс бәәхлә!— гиһәд, Саңһҗ улм уурнь буслҗ, нег өнцгәснь бийүрн татҗасн мишгтә өвсәрн Альмаг угзрад түлкв. Санамр бәәсн Альма гедргән унсн бийнь һартан бәрҗәсн мишгтә өвсән һарасн алдсн уга. Эн хойрин цүүгәг эрҗәсн Цаһан: — Залуһиннь авч ирсн зөөриг зальврад эдләд суулго, орчлң теткхәр седәд бәәдмн биш энчн! Кишгчн зааляд одвзго!— гиҗ бергн Альмаг хөрсн болад, Саңһҗин түүмр мет дәрвкҗәсн ууриг үләһәд, улм падрулв. — Би, танла әдл, залуһин зөөр сәкәд суушгов. Эврәннь күч-көлсәрн гесән теҗәхлә, болх!— гиһәд, һартан бәәсн мишгтә өвсән тәвлго бийүрн татлдв. Тер хоорнд һазаһас орҗ ирсн Матрена Семеновна хальмг кел меддго бийнь эднә хәәкрлдсн дуунас, бәәх бәәдләс юн болҗахинь кирцҗ медв. — О, танад өвсн дала кевтәм! Көлг илгәһәд, ачҗ автн гиҗ ахлачд келхлтә,— болв. Тер үгинь соңссн Саңһҗ тесҗ бийән бәрҗ ядад, Альмаг түлкәд унһачкв. Энүг үзсн Матрена Семеновна, хар нохан арсар ноосинь һазаран һарһад кечксн хойр ик бееләһән суһлад, үүдн хоорнд шивчкәд, үкс гүүҗ ирәд, келдүр мет өргн, күрәд авсан алддго, шүүрәд атххларн, шүүсинь һарһлго бәәдго шуург мет ут һариннь шүрүн ик альхарн Санһҗин барун ээмәснь шигдүлҗ атхад келв: — Иим дала өвстә бийнь, нег сүүв өвснә төлә кү гүвдәд бәәх, ичр уга күмбчи! Саңһҗин хойр нүднь уутьрад, өргн шар мишгин өнцгәс бәрҗәсн һариннь хурһднь эврән сулдад, алдрад одв.

108

— Залу баавһа хойрин хоорнд талдан улсин төр уга,— гиҗ Цаһан орсар келчкәд,— эргү күн — эр эм хойрин хоорнд гидг, эн темән болсн орс баавһачн яһҗ йовхмби?— гиҗ хальмгар келв. — Юн гинәчи? Чи, тиим сән күн, юңгад эс хөрәд авчквч!—болад, Матрена Семеновна Цаһан тал эргхлә, түүнә зөргнь тавг талнь орҗ, салькнд ниссн хамхул мет хоосн орман үлдәһәд, агчмин зуур уга болад одв. Саңһҗ татлдҗасн мишгтә өвсән һартасн алдчкад, шурд гиһәд һархар үүднд күрчкәд, ардан гергндән келв: — Гер дотркан тараһад бәәдг күн нанд керго! Дәкҗ герүрм шаһаҗ ирдг болвзгоч! Кемрҗән хаҗуһас күн эднә хоорнд эс орлцсн болхла, Саңһҗ бийинь яһҗ засглх бәәсинь Альма ода шинкн ирҗ медв. Тер хойр тиим шулун һарад әрлсн учрнь чигн Альмад ил медгдҗәнә. Залу күн мет күдр ээмтә-далта, зун зурһан кило татдг мишгтә буудяг өрәсн һарарн авад көлгн деер шивчкдг Матрена Семеновнан тускар олн зүсн, нег-негнәсн үлү соньмҗта зәңгс селәнд келгддг билә. Дән экләд, хойр җил болсн цаг билә. Залу улс угаһар көгшд, күүкд улс болн бичкдүд һурвдгч урһцан хураҗала. Эн җил колхозин парвлян Матрена Семеновнаг Зелен рощ гидг һазрт токин толһачд батлв. Нернь Зелен рощ болхас биш, эн һазрт рощ биш, нам негчн урһа модн уга билә. Ики кезәнә Олуй һолын цаад амнд бәргдсн Кошкин гидг селәнд бәәдг Макаровихн ах-дү һурвн энүнд бәәсмн. Бичкн дүнь Макаров Илья хойр ахасн өнчән авад, эн рощд урһдг теврҗ күршго бүдүн цаһан хусмсиг чавчҗ унһаһад, дурсинь авч хагсаһад, ик хаалһин амнд, өөдм деер хойр амбар болн буудя хагсадг риг кесмн. Рощин дунд урһсн һол уласн моднас бийдән гер, малдан хаша кеҗ авсмн. Тер учрар эн селән Макаров нер авсмн. Терүнәс нааран зун җил болад уга, болв нег герин хаҗуд бүкл селән бүрдв, бүтү модна ормд негчн урһа модн үлдсн уга, зуг «Зелен рощ» гидг нернь ода бийнь мартгдад уга. Эн урднь рощ бәәсн хотхрин дорд бийәрнь һарсн зо деегүр ик шоссейн хаалһ һарна. Кесг җил хооран хаана йосна цагт эн хаалһар Алтан уулас көлгәр Барнаулур төмр руда зөөдг бәәсмн. Ода эн хаалһ крайин кесг райод керчҗ һарна. Тер хаалһин амнд колхозин буудя асхдг ток бәәнә, толһачнь— Матрена Семеновна. Эн җил тәрә хуралһн оратад, ток деер хаврин экнә

109

буудя үлдлә. Буудя цеврлһнд көдлҗәсн улс бүрүлин гегән тасрхла, хәрҗ одцхав. Матрена Семеновна сөөһин ток манач өвгиг селәнәс ирхиг күләһәд, һанцарн үлдв. Болв эн асхн манач өвгн гемнәд ирҗ чадсн уга. Матрена Семеновна кенз дөрвн күүкдән гертән хәләвр уга үлдәсн бийнь, буудята ток хайҗ һарч чадад, сөөни дуусн бәәв. Сөөнь өрәл давсн чигә цагт Олуйск талас нег машин һарч ирчкәд, токур өөрдн, шаман унтрачкв. Матрена Семеновна зогсҗ одв гиҗ медв. Болв машин герл угаһар токур ирәд, тал дунд овалһата бәәсн буудян өөр зогсв. Овалһата буудян уру бийднь кевтсн Матрена Семеновна ахлачнр ирв болһв. Тер бас учрта. Тәрә хуралһн эклснәс авн районас, крайас даалһврта улс өдр, сө уга хәрглдәд бәәдг билә. Тегәд, адһм угаһар ормасн босхар седхләнь, машин деерәс бууҗ ирсн хойр күн догшар закв: — Манач, әмнчнь кергтә болхла, көндрлго кевт! Манач бийән наадлҗана болһад, ормасн босхлань, өрчднь хойр амта хавал зөвлв. — Көндрлго дор ормдан кевт гинәв! Эс гиҗ хачкнав! Иим юм эс күләҗәсн Матрена Семеновна, хойр көлиннь әмнь тасрад, доран унв. Ток деер негхн манач, ташр деернь бу селм уга күүкд күн бәәхинь лавта медсн улс санамрдад, бууһан машин дотран оркчкад, дотраснь саван буулһҗ авцхав. Овалһата буудяһас савдан кеҗ авчахнь Матренад соңсгдна. Түрүн авгтан әәчкәд, ю-күүһән медлго унҗ одсн манач, суулһар сард-сард гиһәд савдан буудя кеҗәх әәһинь сонсад, ямаран кергәр ирсн «гиичнринь» медҗ, яһҗ харш болхин арһ хәәв. Хар седклтә ирсн хулхачнр улм амшдҗ: — Эй, манач, энүнәс цевр буудя угай? Энчнь бузр бәәдлтә юмб?— гиҗ дамбрлцхав. «Яһҗ эднд харшлдг болхмб»! — гисн тоолвр Матрена Семеновнан толһан экиг көлврүләд бәәнә. Хойрхн күн бәәдлтә... Эн саамла хойр хулхачин негнь хәәкрв: — Эй, ээҗ, күриһәд кевтлго, манд ирҗ нөкд бол! Хара зөңдән өдмг иддг күүнд чидл дала болх! Манд удан бәәдг цол уга! Тиигҗ келхләнь, Матрена Семеновна седклднь сегән орсн болад одв. Болв дотрк седклән эртәс медүлшгон кергт дәкн нег дуудтлнь, эс соңссн болад кевтв.

110

— Эй, соңсҗанч, угайч, көгшн адусн!— гиҗ наадк нег хулхачнь дөөглв. — Ях-ях!— гиҗ худлахар зөвүрләд, әрә цогцан көндәсн күүнә бәәдлтәһәр, маңнаһан ик альчурарн бултулҗ бооһад, девлиннь захан деегшән босхн, ормасн босв. — Ээҗ, бичә манас ә! Бидн буудя авхас биш, чамд юм кешговидн. Өдмгин карточкар өрк-бүлән балһснд асрҗ болшгоһинь эврән меддг болхч!— гиҗ негнь цәәлһв. — Бичкн күүкд кевтә бичә эвләд бә!—гиҗ наадкнь нөкдән гемшәв.— Өөрк модн күрзәрн эн мишгт буудя ке!—Тер Матрена Семеновнад күрз өгв. Матрена Семеновна селмдән күрсн салдс мет байрлад одв. Мишгт күрзәрн нег цөөк буудя утхҗ кеҗәһәд, Матрена Семеновна зөрмг шиидвр авб. «Не, ода нег цөөк кечкәд... Дәкн нег кечкәд хойр, һурвн...» — гиһәд, мишгт буудя кех болһндан, дотран тоолад бәәнә. Тиигә бәәтлнь, мишг дүүрәд ирв. «Күч-көлсән әрвллго урһаҗ авад, хавртан тәрәнә эк кехәр үлдәсн буудяг ичлго ирәд авчах аңгудыг би яһад хармнх биләв!» — гиҗ тоолн, һардк күрзән угзрад даладҗ бәәһәд мишгин ам бәрҗ өгчәсн залуһин зулаһарнь өгәд оркв. Көлгн деерәс һазрт шивчксн мишгтә буудя мет күрд гиһәд, нетчн ә һарһлго, залу нуһрад унв. Хаҗуднь буудя ксҗәсн залу, нам юн болсинь медлго алң болад, саван хайчкад, нөкд деерән ирв. Уйн бәәдлтә хатмл залуг зурһан дундур пуд татдг цогцарн Матрена Семеновна деерәснь дарн унһав. Залу күн болад, зөвәрт авгдлго бәәв. Түргүр кевтсн залуг хумхарсн хулсн мет нәрхн көл-һаринь мошкад-молҗад нурһнднь авад ирв. Цааранднь яахан медлго, зөвәрт деернь дарад кевтҗәһәд, оһтрһун цәкллһн мет тольс гиһәд седвәр энүнд орв: «Эндр, асхн шидр негдгч бригадас буудя цеврлдг маши авч ирлә. Терүг дарулсн ут арһмҗ деесн токин захд зогсҗасн тергн деер бәәхмн. Ода яһҗ тер дееснд күрдг болхмб?» — Бос, кишго ноха!—гиҗ закад, һаринь нурһнднь үүрүләд, токин захд бәәсн тергнүр тууһад авч ирв. — Ээҗ, намаг тәвчк, би чамд мөңг өгсүв,— болад, хатмл залу эгзңнүләд уульн алдад бәәнә. — Би мөңгнд хулдгддг күн бишв. Бичә ду һар,— гиҗ Матрена Семеновна уурлв.

111

— Буйн болх, намаг тәвтн. Би гем угав! Тер кевтсн күн күчәр машитәһим дахулад һарла!—гиһәд, залу шугшад ууляд ирв. Бийиннь уйн урһц-цогцарнь, борхшҗ залушргдад уга дууһарнь: «Ода бийнь хөр күрәд уга болна билтәл, эн»— гиҗ Матрена Семеновна дотран санв. Тергн деер кевтсн арһмҗиг Матрена Семеновна шүүрәд авхар седхлә, көвүн бийән цокхар бәәнә болһад, чирәһән халхлад, бөгдиһәд одв. — Бичә ә! Би чамаг цокшгов. Арһмҗин нег үзүрәрнь көвүнә хойр һаринь арднь күлв, талдан үзүрәрнь наадк залуг күлв. Цусн һооҗҗасн барун цохинь иләд хәләхлә, көндрлго кевтсн залу түңшәд бәәв. Хулха кен гиҗ амтшсн, түүрмәс хөөһдго, нертә хулхач-рецидивист күүг тиигҗ Матрена Семеновна бәрсмн. Терүнә хөөн Саңһҗ Цаһан хойр биш, бүкл района әмтн Матрена Семеновнан тускар меддг билә. Тер хамгиг соңсад, үзәд бәәсн хойр бийән саглҗ, цогцан авч зулцхав. *** Матрена Семеновна Альма хойр үсн, өвсән авч ирәд, Варя Молчановта һурвулн туһлмудан асрад, хашаһинь арчад һартлнь, үвлин ахр өдр чиләд, харңһу болҗ одв. — Дав деер менд бәәцхәтн!— гиҗ Варя шуурһн харңһу хойрт барань тасрад, сальк үрүдәд йовад одв. Альма, яахув гисн бәәдлтә, тотхад зогсв. — Не, йовий,— гиҗ Матрена Семеновна сана орулв. — Уга, би экүрн оч хоннав. Тиигән одхшив,— гиҗ Альма келв. Хальмг берин экин гер Матрена Семеновнан бәәх һазрас талдан үзгт бәәлә. — Йилһл уга, хамдан йовий,— болад, тер Альмаг сүвдҗ авад, сальк өрәд һарв. — Та хәрхнтн, би эврән күрхүв. Күүкдтн таниг күләҗәдг болх,— гиҗ һурвн күүкднь гертән үлдсинь меддг Альма үүрән хөрв. — Теднд юмн болхн уга. Хотнь бәәнә, гернь дулан. Би кесгәс нааран бергн Булһниг үзәд угав, йовдлын аюд орад һарнав,— болҗ Матрена Семеновна нег мөслҗ келв. Альман эк Булһна гер селәнә дорд захд Копай-город гидг нертә һазрт билә. Тиигҗ нер өгдгнь иим учрта бәәсмн.

112

Хальмгуд нүүҗ ирсн җилдән, хаврин шар нарн мандлад, цасн-усн хәәләд, һазрин көрсн илдәд, көк ноһан шавшад һартл, бәәрн бәәсн улсин гермүдт багтад, теңгрин өвчн-шалтг уга күүкдтә-көгшдтәһән менд һарцхав. Дулан болтха гиһәд, һазр малтад, деернь эвтәкн-эвтәкнәр дөрвлҗләд керччксн һазрин көрсиг давхрлулҗ эрсинь тәвәд, дәәнд кегддг блиндаҗмудын бәәдлтә һазрла наалдсн нег-негнләрн әдл арвн нәәмн гермүд, хаалһин хойр амар уульнц кеҗ бәрцхәв. Тиим төләднь, хаалһар йовсн әмтн Копай-город гидг нер өгсмн. Тер цагас нааран нәәмн җил болҗ йовна. Копай-городт дала ик хүврлт болсн бәәдл һазаһаснь хәләхлә, уга. Зуг хаалһин хойр талас неҗәд гермүд, бүүләсн унсн көгшн күүнә шүдд мет уульнциг амхарулад, нурад унҗ одснь үзгднә. Альман эцк — Нимә — әмтнәс хоцрлго, бас тиим һазр гер бәрҗ авла. Тер гертнь ода эмгнь, Булһн бәәнә. Альма экиннь һаза ирәд, үкс гиҗ ишкәд, герин һазак үүднд күрәд цокв. Герин орала ниилсн хойр бичкн терзәс улң-улң гиһәд һал үзгднә. Кесгтән үүдн секгдхш. — Цаг биш цагла кен ирҗ йовна?—Булһн үүдән секв.— Альма, ора шуурһн дотр яһҗ йовхмч? Ардчн йовсн кемби?— гиҗ эн хойрт алң болв. Альма урднь йовн гиҗ дасад бәәсн авъясарн харңһу сиинц давад, дорагшан ордг һазр кердгәр бууһад, дотрк герин үүд секв. Матрена Семеновна Альман хувцнас бәрн, бас дахлдад орв. Булһн үүдиг төдглчкәд, хәрү ирв. Альман эцк әмд цагтан деернь кевтҗәхәр кеҗ авсн орс беш зөвәр зә эзлҗәнә. Герин хойр эрст хойр модн орн түшүлһәтә бәәнә. Деед бийдк эрстнь хот уудг стол зогсҗана. — Ай, чи Семеновна билчи? Чамаг харңһуд таньсн угав,— болад, Булһн байрлв. — Би, би, бергн Булһн! Кесгәс нааран үзлцәд уга, тана менд медхәр ирүв. — Хувцан тәәлтн. Би дарунь халун цә һарһнав,— гиһәд, Булһн өрәлдөрвнә орс келәр келәд, гиичнр ирснд ханад, бешин амнд бәәсн ик чуһу нааран тәвчкәд, цааһаснь бичкн хәәстә цә татад авч ирв. — Альма, хотын хог үлдлиг һазак үкрт һарһад өгчклч,— гиҗ Булһн күүкндән келв. Цәәһән үсләд, тослад, цаһан хала кастрюльд йүүһәд

113

һарһҗ авчкад, стол деер тәвб. Бийнь герин бахнд өлгәтә бәәсн альчурар һаран арччкад, столын өөр ирҗ суув. Булһн теглг, бийдән зөв нурһта, төгрг эвтәкн чирәтә, тәвн-җирн хоорнд бәәх наста, толһаднь зөвәр буурл орад одсн үстә, гиигн цогцта күүкд күн. Долан үрнәс үлдсн хойр үрнәннь негнь — Альма, наадкнь Сарң—ода арвн долата көвүн. Ниднәһә нәәмдгч класс чиләчкәд, школан хаяд, колхозд көдллә. Эн җил үвл трактористын курст МТС-т сурчана. — Бергн Булһн, бийтн эрүл-дорул бәәнт? — Бәәнә. Көвүһән гер автл гемнҗ болдви?— гиҗ Булһн хөкрлв. — Тиигхлә, сән. Сарңтн яһҗ сурчана, гертән ирнү?—болҗ Матрена Семеновна соньмсв. — Урдк сән өдрт ирлә. Сәәнәр сурчадгчн, зуг юмн-күмнлә харһҗ одвзго гиһәд әәнәв. Урднь гертәсн холд һарад уга. — Учр уга. Көвүн күн гертәсн холд һархларн, залушрдмн. Мана көвүн бас тиим бичкн цагтан цергт одла. Германьд церглҗәнә. Эндр-маңһдур тас сулдад ирхмн. Болзгнь чилв. Тер цагт хоюрн үүрләд, хамдан көдлх,— гиҗ эмгнә седклинь төвкнүлҗ, седклән келв. — Тиигхлә, йир сән болх билә, зуг чини көвүнчн колхозд үлдх угаһинь яһҗ медхв. Ода цергәс ирсн баһчуд колхозд торчахмн уга, балһсд орҗ одцхана,—гиҗ Булһн маһдлв. — Уга. Мини көвүн колхозас оңдан һазрур одшго,— болад, кезәнә шиидәд авчксн төр мет батар таслҗ, Матрена Семеновна иткүлв. Тер хоорнд Булһн хавтхалҗ болһсн һуйр стол деер утлҗ тәвүрт тәвб. Цәәһән самрҗаһад, һурвн чолун ааһд кев. — Халуһар, Семеновна, цәәһән у,— гиҗ келн,— эн хойр цаг биш цагла хара ирлһн биш. Ямаран кергтә болхв,— гиҗ Булһн дотран санлһнла, терүгинь медсн кевтәһәр, үүдн тал хәләчкәд, орс гергн келв: — Альма Саңһҗла керлдәд күрч ирв. Яһад керлдсн, юн болсинь бийәснь суртн. Зуг Альма гем уга. Ардаснь неклдәд ирвчн бичә тәвтн. — Ю, ичкевт! Тиим юмн бәәдв! Нег цүүгчкәд, күн салдв?— гиҗ Булһн әәмшв. — Уга. Би салтха гиҗәхшив. Салхар седвчн Саңһҗтн амрар тәвшго, терүг Альмад дуртаһинь би меднәв. Зуг эврән гемән медтхә гиҗәнәв. Хөөннь тиим йовдл һарһхн уга,— гиҗ Булһнд селвгән өгв. Тер хоорнд һазаһас ик чугу һартан бәрсн Альма орҗ ирәд, үүдн хоорнд һаран уһав.

114

— Не, цәәдтн ханҗанав. би хәрнәв. Күүкдм күләлдҗәдг болх,-— гиһәд, цә ууҗасн ааһан стол деер тәвчкәд, Матрена Семеновна ормасн босв. — Өдрәр ирсн болхлачн, кесгтән тәвхн уга биләв, зуг ода ора болҗ одв. Күүкдчн әәцхәх,— болад, Булһн бас босв. — Маңһдур-нөкәдүрәс мана көвүн ирхмн,— Матрена Семеновнан хойр цевр көк нүднь герлтәд одв. Матрена Семеновнаг һарсна хөөн эк күүкн хойр сууһад, цәәһән ууцхав. — Ю һарһна гидгчн энв?!— болҗ, даран-даранднь сорҗ ууҗасн халун цәәһән стол деер тәвчкәд, төгрг хар нүдәрн цольгурлад ивтлх бәәдлтәһәр күүкнүрн ширтв. — Дала юмн болсн уга,— гиҗ төвшүнәр хәрү өгчкәд, Альма бийдән алң болв. Урднь, бичкн цагас нааран, экән тиим хәләцәр ширтәд оркхлань, ухаһан алдчкдг күн ода нам оңдан күүнлә күүндсн мет санамрдв. Булһн зәрм экнрлә әдл болх-болшго юмнд «шаб» гиһәд, күүкдт һар күрәд, керлдәд оддго билә. Болв бичкдүд хоорндан гүвдлдәд, эс гиҗ оңдан хаҗһр йовдл һарһад, зарһ бәрлдәд ирхләнь, Булһн эн хурц хәләцәрн ширтәд оркхлань, күүкднь гемән сурдмн. Тер дасчксн авъяс эндр өдр күртл Альман заң-бәәрин нег мөчнь болҗ шиңгрсмн. Тиигәд экдән төвшүнәр хәрү өгснәсн омгшад, юн деерәс авн цүүгән һарсинь, экнәс авн сүл күртлнь Альма цәәлһҗ өгв. — Дала керлдәд-ноолдад одх юмн уга бәәҗл, залу гергн хойр терүнәс давуһар алс-булс авлдад одсн бийнь эвцлддмн,— гиҗ Булһн эврәннь седклән санамрдулхар болн күүкнәннь зүркн төвкнтхә гиҗ келв. Альма цәәһән ууһад чилән, босад ааһ-саван уһаһад хурачкад, хәрү столын өөр ирҗ суув. — Өрүнд эрт босдг нөөрчн күрчәх, өөрк Сарңгин ор ясад кевтхнч,— гиҗ герин өмнк эрст түшүлһәтә бәәсн модн орнур зааҗ, күүкндән санань зовҗ келв. Булһн босад, эврәннь орна көлдк ширдг дорас хөөнә ноосар ээрәд кесн нег моһлцг утц авч ирәд, орс беш деерәс цаһан өөмс шүүрч авн столын өөр ирҗ суув. — Сарң одахн МТС-әс ирхдән эн өөмсән үлдәчкәд йовҗ одла. Эннь хаһрҗ одҗ,— гиһәд көдлмш кехәр суув. Альма хувцан тәәләд, Сарңгин орнд орад, олн зүсн кенчрин

115

кизәрмүдәр ниилүләд кесн зөвәр хуучн көнҗләр өргн күртлән бүркәд кевтв. — Көнҗлин цаадк үзүринь бий доран орулад кевт. Өөрк герин эрсән үзҗәнч, даңгин иигәд чальбиһәд чиигтә бәәһәд бәәнә. Нөөрмүһәр бийән күргхч,— Булһн бийнь ирәд, Альман көнҗлинь сүүҗ дорнь орулҗ өгв. Экнь хучаһинь ясх хоорнд, Альма нүднәннь булңгар халун җомба уусн эмгнә хурняста чирәһәс чиихлтҗәх көлсн мет чиигтә герин шалдарнь хуурад бәәсн эрс үзв. «Иим герт гемтә күн биш, эрүл күүнә бийнь гем авхмн»— гисн һашута тоолвр Альман зүркинь хавчв. «Көөрк, мини эцкм иим чиигтә, аһар уга, һазр герт бәәһә бәәҗ, гемдән даргдад одв билтәл. Ода яахв, нанд тиигхд терүнд дөң болдг арһ уга билә». Альман эцк Нимә сурһуль-эрдм уга болвчн, эврәннь төрскн колхоздан әвр күндтә, тоомсрта күн билә. Хальмг теегт әмтн урднь мал хадһлхдан эвтә-довта болхас биш, төмр, модна урч улс ховр билә. Нимән һар эс орсн нег чигн тергн колхозд уга билә. Төмрин көдлмш кергтә болхла, дархн болад, модна көдлмш харһхла, сүкән авад орад оддг күн бәәсмн. Тер төләднь колхозин парвлян наадк специалистнрлә әдл тоомсртаһар күндлдг билә. Дән экләд һурв хонхла, урднь кадровой дәәнә сурһуль чиләсн Нимәг цергт авад, эшелонд суулһад фронтур йовулв. Гертәсн һарад, негхн сар болад, Нимә чирәцҗ фашистнрлә харһв. Хойрдгч хонгтнь хортна сумн барун көкн дораһурнь орад, далынь ивтләд һарч одв. Кесгтән һолһата цусн мет үксн әмд хойрин хоорндаһур бәәв. Нәәмн сарин туршарт балһснас балһс, госпиталяс госпиталь болһныг кедә йовҗ, эмчин сәәнә уршгар эн эдгв. Шавнь бүрлдәд эдгдг болвчн цоорсн нүктә оошг хәрү фронтур йовдг арһинь таслв. Тиигҗ дөчн хойрдгчд Нимә хәрҗ ирснь тер. Нимәг ирснд гер-бүлнь чигн, колхозин парвлян чигн байрлцхав. Тер цагт гемтә болвчн, сүк һартан бәрҗ чадх күн алтн зөөр бәәсмн. Нимә ирн көдлмшт орв. Нимән нег седклин зөвүр болад йовдг күслнь — күүкн көвүн хойран сурһуль-эрдм сурһҗ, әмтнәс дуту улс бичә болтха гидг бәәсмн. Тиим седкләр дөчн һурвдгч җилд, арвн негтә күүкән Элст балһснд бәәдг наһцхднь күргсмн. Булһна дү көвүн эврәннь специальностярн инженер билә. Зуг сүл

116

җилмүдт партийн-советск дааврта көдлмшт батлгдад, эврәннь специальностярн көдлҗәхш. Гергнь школын багш билә. Тегәд эн интеллигентн өрк-бүлд бәәхләрн, сурһуль сурсн деерән, эднә һольшг заң-бәәр дастха гиһәд, эк-эцк хойрнь ууһн күүкән хол һазрт йовулсмн. Тер җилин чилгчәр хальмгуд нүүлһгдсмн. Тер нүүлһлһнд төрлтөрскнәсн, үрн-саднасн кесгнь салцхав. Бүкл җил шахуд нег-негән хәәлдә бәәҗ Альман эк-эцкнь Алтайд туссн болҗ һарв, күүкн бийнь наһцхан дахад Казахстанд туссн бәәҗ. Хоорндан бичг авлцҗаһад, Альмаг дорнь үлдәһәд, цааранднь сурһуль сурһх болҗ шиидцхәв. «Әмд бәәсн хөөн күүкәрн эмч, көвүһәрн агроном келго бәәшгов»— гиҗ Нимә келдг билә. Болв «санан хурдм — салькн хурдмб» гиҗ хальмгин үлгүр бәәдг биший. Түүшлҗ, Нимән санан күцхчн бәәсн болх, зуг сумн хаһлад һарч одсн оошг, эзнәннь санаһар боллго, эвкәд авад ирв. Дуту-дунд хотта, дулан биш бәәртә, оньдинд омун чиигтә, колн-колң гисн герлтә герт, оошгин гем улм гүдәд ирв. Дор орад ирсән медчкәд, күр-дү көвүндән «Күүким авч ирҗ үзүл»— гиҗ Нимә бичсмн. Тиигҗ, арвн класс шинкән чиләсн Альма эцкән өңгрхин өмнхн ирҗ чирәһән үзүлсмн. Түрү-зүдү цагт хойр кенз күүкдтә үлдсн белвсн Булһнд, цааранднь Альмаг сурһуль сурһн гихлә, чидлнь күршго болв. Тегәд Булһн күүкән дахулад, колхозд көдлдг билә. Һо-тиньгр нурһта, һольшг сәәхн заңта, кевлүн төгрг чирәтә, керсү хәләцтә нүдтә, бийдән зөв сурһульта, бийрхг биш авъяста Альма баһчудын зүрк авлв. Нәр-нааднд энүг одхла, баһчуд аарглад авчкдмн. Альмад бийднь болхла, альклань болвчн наадад-шоглад, седклән сергәхәс биш, хәрд һарч, хөв-җирһлән хәәх санан-седкл орад уга билә. Экднь, Булһнд болвчн хойр-һурвн җиләс нааһур хәрд күүкән һарһх санан уга бәәсмн. Болв күүкдтә герәс гиич хөөһдго, күмстә һазрас керәс тасрдго гиһәд, хотн-хоша бәәснчнь, хол-ууҗмин улснчнь күүкнд әрк авч ирәд, амр өглго бәәв. Таньдг улсчн ирнә, тас урднь үзгдәд уга улсчн ирнә. Эн хамгнь экд ик зовлң болад ирв. Күүкн болхла, урдк кевтән кен-ян уга бәәнә. Эн тоотнь экин седклд ил. Күүкнь ода бийнь күүнд дурлад угаһинь Булһн меднә. «Урдк цагла әдл эк-эцкин келсәр болдг үрн-садн ода уга. Зүркн туссан эврән шүүһәд автха»— гиҗ Булһн сансн бийнь, һанзин толһан кир көвүтәһән, һанцхн ууһн үрән һазрин ууҗмд өгчкәд,

117

яһҗ бәәхв гиҗ сандг билә. Дигтә иим хойр зүсн ухата, хоома седклтә бәәсн цаглань, колхозн кладовщик Дорҗ, герин күн Цаһантаһан нег асхн Булһнад ирв. Тер асхнднь Альма гертән уга, нег элгн-саднаннь герүр одла. Эдн хойр эн герт урднь орҗ ирәд уга билә. Ирдго улс яһад ирҗ йовхм эдн гиҗ санн, Булһн сахняд, үкс цәәһән чанв. — Мана колхозас авсн невчкн буудямдн чиллә. Өөрк боднцган идтн!—гиһәд, Булһн таавад шарсн боднцг хойр гиичин өмн цәәлә хамднь тәвҗ өгн, һуйр эс өгсндән эмәҗ келв. — Гем уга. Бидн гертәсн хотан уучкад һарлавидн, зуг тана менд медхәр орҗ ирүвидн,— гиҗ Дорҗ эвтнь дарв. — Кедү хам-хоша бәәвчн нег-негнәннь герт ордг цол болдго акад цагл эн. Дорҗ нам кесгәс нааран, көөрк, кенз күүкдтә күн, Булһн яһҗ бәәдг гилч гиһәд сура. Тегәд эндр асхн дахулад һарсм эн,— болад Цаһан, өр өвдсн күүнә бәәдлтәһәр, нааһад-нашад хайчкв. — Тиим боллго, хам-хоша бәәсн улс нег-негнәннь эрүл-менд сурлцад бәәснәс сән юмн бәәдв,— гиҗ Булһн дахулҗ өгв. — Бәртн, Сарңд белг авч ирләвдн,— гиһәд, Цаһан үгән дахулн һартан бәрҗ йовсн савасн стол деер дала целвг, тоһш, боорцг асхад оркв. Сарң гиичнр орҗ ирхд, столын өөрәс босад, орна көлд одҗ сууһад, дегтр умшҗала. Кесгәс нааран өдмг-һуйр амндан күргәд уга көвүн, ода стол деер асхчксн, тоснь чиихсн, көвкр шар боорцгуд үзчкәд, шүлсән зальгад, умшҗасн дегтр деегүрн нүдән столас авлго ширтв. Сарңгиг боорцгт җилвтҗәхинь медчкәд, экнь стол деерк боорцгас хойр тоһш авч өгв. — Наснь арвн дөрв күрч йовна, ода бийнь бичкн күүкдлә әдл,— гиһәд, хотд җилвтснәснь ичсн бәәдлтәһәр, экнь көвүнәннь мөринь цеврлв. — Ода бийнь бичкн. Бидн эднә чигә настадан күүнә идәд хайчксн тарвсин хальсиг шалвртан арччкад, иддг биләвдн,— гиҗ Дорҗ келв. — Дорҗ, ахлачла күүндәд эднд невчкн һуйр-буудя авч өгдг арһ угай,— гиҗ Цаһан залуһасн сурв. — Кен медхв. Миниһәр болхла, ахлач буру гихн уга гиҗ медҗәнәв. — Юн буру гих билә. Зөвинь кел. Хойр-һурвн пуд һуйр өгсәр колхоз чилн гиҗәхш,— гиҗ Цаһан йовулҗ өгв.

118

— Тиигәд дөңгән күргхләчн, йир сән болх билә. Энҗл бидн күүктәһән хоюрн көдлхләрн, әмтнәс тату өдр шиңгәхн угавдн. Мана күүкн бийнь уйн бәәдлтә болвчн, көдлмштән чидмг юмн,— гиҗ Булһн келв. — Дорҗ дөң болх. Булһн, тана күүкн арвн класс чиләҗ гиһәд әмтн келәд бәәнә, тернь үнний?—болҗ Цаһан сурв. — Э-э, тенд, Казахстанд, наһцхиндән, мини дүүһәнд бәәһәд, арвн класс чиләлә. Цааранднь сурн гисн бийн, эцкнь өңгрәд сурч чадсн уга,— гиҗ Булһн саналдв. — Я, йир күүкн күүнд дала сурһуль сурад керг уга. Хәрд һарад, күүкд һарһад, хәәсән эргхләрн, сурһулян мартад хуурцханал эднтн.— Цаһан бийнь негчн җил сурһуль эс сурсндан сурһульта күүкд улст дурго болдг билә. — Дорҗ, эднә күүкиг учетчикд, эс гиҗ контор эргәд көдлдг нег амр көдлмшт орулҗ болшго?— гиҗ, урднь келсн үг Булһнд эс таасгдсинь медчкәд, терүгән дарулхар Цаһан залуһасн сурв. Булһн күүкндән цааранднь сурһуль эс сурһсндан бийән гемшәһәд йовдг билә. Арвн җилдән сурһуль сурсн күүкн, адгтан контор эргәд, нег бичәч-тооч көдлмшт ортха гиҗ дотран сандг бәәсмн. Зуг бийиннь санаһар юмн болшгоһинь медәд, тагчг бәәдг билә. Тәгәд, ода Цаһана келсн үг энүнә дотран санснла ирлцҗ, Дорҗин келх үгинь күләв. — Ахлач ах тооч хойрла күүндхгов. Тиим көдлмш Альмад олдх гиҗ меднәв,— гиһәд, Дорҗ зөвәр ик тоомсрта күүнә бәәдлтәһәр, амндк папиросин утаһан деегшән цоонгрулҗ һарһв. — Зөвтә үгд зүркн ханна, зөв махлад толһа ханна гиһәд, эн өгәд бәәсн сүв-селвгдтн йир икәр ханҗанав,— гиһәд, Булһн дегд ханхларн, одак хойриг яһҗ тоохан медхш. — «Күн дөңгәр, шовун далвагар» гидг хальмг үлгүр бәәдг бишв. Тиигхлә, бидн танд дөң болад оркснд юн төр бәәх билә. Тана күүкд өсхләрн, мадндчн тусан күргх. Ахлач, ах тооч ахтатн мана Дорҗин келсн үгәс һардмн биш,— болад Цаһан, би бас үлгүр меддүв гисн бәәдлтәһәр, эвтнь орулад оркв. — Не, Булһн, бичә санаһан зовтн. Буудя-һуйрин тускар маңһдур зәңгән өгнәв. Альман тускар даруһас медгдәд бәәх. Эврән бичә йовад йовтн,— гиҗ Дорҗ келн, Булһниг неклдәд йовад йовх гиҗ саглв. Келсн үгән яһҗ күцәхән Дорҗ эврән бийнь меднә. Хаҗуднь йовсн Цаһанчн

119

хаалһинь меддг күн. Эдн бийән белдәд хәрцхәв. Дорҗ эврәннь келсн үгдән күрв. Маңһдуртнь Дорҗин дү Саңһҗ өрәл мишг һуйр авч ирҗ, Булһна герт буулһв. — Санһҗ, энүгичн авсндан һар тәвхмн бишв?—гиҗ Булһн сурв. — Уга. Дәәдә һар тәвчкҗ,— гиҗ тернь бийәсн бодҗ хәрү өгв. Альмаг гиичәс ирхләнь, колхозин конторур дуудулҗ авад, бригадын учетчикд орулв. — О, хәәрхн, бурхн багшин гегән минь, эцкинь авдг болвчн, эн хойр кенз үринь деедс хәләһәд йовна!—гиһәд, бурхн-шаҗнд шүтдг Булһн улм зальврад, иигҗ келдмн: — Күүкдин хөвәр, эн өр өвч әмтн түрү цагтнь дөң-нөкд болтха гиҗ заясн болхгов. Хавр өөрдәд, һанцхн үкриннь хотнь чиләд, цасн дор даргдсн устгин ул өвснәс Булһн оч, бийәрн үүрч авч йовла. Тедүхнд йовсн Дорҗ үзчкәд, хаалһ керчәд тосҗ ирчкәд: — Булһн, бийдән дала өвс үүрәд яһҗ йовхмт? Колхозас көлг сурҗ авчкад, ачулад авх билү!—гиҗ келв. — О, ях-ях! Өрүнә Альма көлг сурсн бийнь бригадир өгсмн уга. Үкрән хоосн зогсашгон кергт, Альмаг үдин хөөн ирәд, однав гисн бийнь, эврән һарлав,— болҗ Булһн цәәлһв. — Ай, ай! Манд келәд оркх билү! Бийәрн зөөҗ мал яһҗ асрдмб! Тиим биш. Мана Саңһҗин Олуйскас ирсн мөрн-цаннь зогса бәәхмн. Тана күүктә хоюрн одад ачад авч ирх. Би одад Саңһҗиг илгәчкнәв,— гиҗ Дорҗ келн, шурд гиһәд, герүрн һарв. Удлго, Булһниг гертән күрлһнлә Саңһҗ мөрн тергәрн күрч ирв. Альма гертән бәәҗ. Саңһҗ Альма хойр нег устгин ул малтад, цанын өрәлцә өвс ачад авчкв. Хойрдгч устгтнь ирчкәд, негнь цан деер һарх зөвтә болв. Тегәд, ачсар болхла, амр болх гиһәд, Саңһҗ Альмаг цан деер һарһхар седв. — Уга. Чи эврән деернь һар. Намаг ачхла, зууран хольврҗ одх,— гиҗ Альма келв. — Тиигхлә, би чамд деерк көрәһинь һарһҗ өгсүв,— болҗ Альман бәрҗәсн чичүр авхар седв. — Бичә көндә. Эврән эрт цан деер һар!—гиһәд, һартан бәрҗәсн чичүрәрн мөстәд көрч одсн өнцгинь чаңһур бүләд, хуулад һарһв. Дораснь һарсн өвсиг цан деер хайҗ өгв. Өвсиг цанд ачсна хөөн Альма

120

устг деерәс буухар седв. — Нааран шувтрад, мини ээм түшәд бу,— гиҗ дораснь ээмән тосҗ, Саңһҗ зогсв. Альма өвс дарулсн бахнас бәрәд дорагшан бууһад, көләрн Саңһҗин ээмлә харһлго, хаҗуһарнь шувтрхларн, генткн әәһәд, һарарн толһаһаснь теврв. Саңһҗин ухань геедрәд, яһҗ-кегҗәхән медлго, теврәд авхд эвтәкн, таалад өкәрлхд урмдта, санан-седкл туссн сәәхн күүкн Альмаг, арвс һарарн адһҗ теврәд, урлднь аман шахв. Альма Саңһҗин теврлһнәс алдрад, барун альхарн зүн халхинь шүрүтәһәр ташчкад, ууртан бүтхләрн, биш хаһрад уульв. Саңһҗ һарһсн гемән медәд, эвлхәр өөрдв. — Бичә бийүрм өөрд! Кишго, ичр уга, әср, андн бәәҗч!— гиһәд улм экрҗ уульв. Саңһҗ яахан медлго тедүкнд һарад, тәмк татад зогсв. Альма босад, хувцндан наалдсн цас саҗв. Саңһҗ мөрән хазараснь авад көтлв. Тегәд хоюрн хоорндан үг күүндлго, негнь мөр көтлсн, наадкнь цанын ард дахсн селәнүр орад ирв. Саңһҗ, хөрн хойр күрсн насндан кү үмсх биш, чик хәләҗ, чееҗ дотркан күүкн күүнлә күүндҗ үзәд уга бәәсмн. «Ю һарһад орксм энв. Керг-төртм харш болдг болвзго»— гиһәд эндр һарһсн йовдлан сандг болвчн, тиигҗ зөргшлҗ үмссндән бахтв. Альмаг Казахстанас эк-эцкүрн ирснәс авн Саңһҗин седклнь тусад, сөөднь нөөрнь күрлго бәәв. Зуг Альмала харһҗ, амн үгәр эврәннь седклән күүндҗ медүлҗ ядад бәәв. Нәр-нааднд харһхларн, оңдан көвүдин өөр одҗ сууһад, хөкр инәдтә-наадта үг келлдәд, күүндвр һарһад инәд татхла, Саңһҗ тедүхнд суучкад, күүкдт теднлә әдл эс өөрдҗ зуһуддго күн болхин кергт, зөрц модьрун үг көләд, бийәсн күүкдиг улм холҗулад бәәдг билә. Тегәд нәр чилхлә, көвүд-күүкдиг күргәд һархла, Саңһҗ һанцарн хәрҗ ирдг билә. Саңһҗ кесг дәкҗ Альмад бичг биччкәд, шуулад хайчкдг билә. Юңгад гихлә эн долан класс чиләсн болвчн, чееҗәсн һарһҗ юм бичхдән йир бидү билә. Тегәд юн гиҗ бичхән медлго, дәкн деернь арвдгч класс чиләсн күүкнд бичсн бичг хаҗһр угаһар, халун сәәхн үгмүдәр бичгдх зөвтә. Тер хамгнь эзән зальгсн экн уга толһад орҗ өгхш! Тиигҗ бүкл күсдундур җилин туршарт Альмад амн үгән эс келҗ чадад бәәхләнь, ах бергн хойрнь, ардаһур экәрнь дамҗулхар шиидв.

121

— Не, Саңһҗ, эндр кишгчн эврәнчн һарт орҗана. Эн мөрәрн теднәд одад, Альмаг суулһад, хоюрн теднәд өвс авч ирцхәтн. Хаалһдан ичлго күүндх бишийч. Хөөннь чамд тиим эвтә цаг учрхн уга. Экнь йирин мана келснәс һаршго болҗ одв, зуг күүкинь чи мошкад авч үз!— гиҗ ахнь һазаһас орҗ ирн, Олуйскас ирәд, хот ууҗасн дүүдән келв. — Юунас ичх билә! Әмтнәс тату биш тиигтлән. Бийдән зөв сурһультач. Бригадын учетчик көдлнәч. Нурһ-туруһарн болвчн наадк көвүдәс тату бишч. Манла әдл малта-гертә улс олад автхал тер. Бичә юмнас ич!— болҗ, бергнь урмдынь өргҗ өгв. — Шулуһар йов!—гиҗ ахнь адһав. Тер учрар Саңһҗ гертәсн ик омгта һарсмн. — Ода хәрхләрн, юн гиҗ келдмб? Альмаг гертән күрәд, экдән келхлә, ямаран ичкевт болх! Эрт өвсинь буулһҗ өгч, хәрхлә болх!—гисн тоолвр Саңһҗин толһаг үүмүләд йовна. — Та хойр күрч ирвт? Тер хашан ард өвсән буулһчкад, хоюрн орҗ хот уутн. Альма, эрк биш Саңһҗиг дахулад авч ир!— болҗ тедниг өмнәснь тосҗ зогсҗасн Булһн хойр дәкҗ давтв. «Альма Саңһҗиг дахулад авад ир гиҗәхинь! Экнь намаг таасдг бәәдлтә. Кезә әмтн Саңһҗин Альма гиҗ келдг болхмб?— гиҗ негт байрлчкад, терүгән хәрү цокад: — Нохан геснд шар тосн зокшго гиһәд чамд эн күүкн зокшго эс болхий! Балһсн һазрт арвн класс чиләсн күүкнд би чамд дуртав гиһәд, өвдгләд өмннь сөгдәд суухин ормд, бәрҗ авад үмснә гиһәд ямаран үүл болв эн! Кишго ноха!—гиһәд, бийән әрвллго улм гемшҗ, чееҗләрн ноолдв.— Эх! Би арвн класс чиләсн болхла, энүнлә яһҗ күүндх бәәсн болх? Тер цагт чи эврән нанла ирҗ күүндх биләч!» Генткн нег дәкҗ Альма Казахстанас ирсн даруһан колхозин конторин һаза зогсҗаснь тодлгдв. Тиигҗәтл, конторас Саңһҗ өөрән нег күүтә һарч ирәд, Альмала мендләд зогсв. Тернь тергнүрн һарв. — Онегин, мартлго маңһдур дәврҗ иртн!—гиҗ Саңһҗ ардаснь хәәкрв. — Одакиннь нериг кен гинәт?— гиҗ Альма сурв. — Евгений Онегин. — Үнәрий. Йир сәәхн нерн. Та Пушкинд дуртавт?—болҗ Альма байртаһар, өргмҗтәһәр сурв. — Наадлҗанав. Нернь Петр Онегин, мана МТС-ин механик. Пушкинд дурго күн бәәдв!— гиҗ келв.

122

— Евгений Онегиниг та мартад уга кевтәт. Би зәрм һазринь мартад бәәҗв,— гиҗ Альма келәд, толһаһан сальк өрсн мет сеңкәлһәд, хойр нүдән бүрилһәд Евгений Онегинә Татьянд бичсн бичгиг чееҗәр умшв. Евгений Онегинә тускар Пушкинә бичсн роман бәәхинь зәңгәр медхәс биш, Саңһҗ бийнь умшҗ үзәд уга билә. Тегәд, Альма чееҗәрн нег цөөкн куплет келсинь сонсчкад, эврән яһад болвчн дасҗ авад, дәкәд нег харһсн цагтнь бас чееҗәрн цөөкн куплет биш, поэмиг бүклднь умшҗ Альмаг өврүлх дурнь күрв. Саңһҗ тер даруһан Олуйск орад, шишлң керг кеһәд дегтр хулддг лавкд ирв. Пушкинә үүдәврин хураңһу хулдҗ авад, гертән ирәд, «Евгений Онегиниг» секәд хәләчкәд, эн сүрдв. «Иим ик поэмиг чееҗәр дасдг күн уга болх. Амрарнь, бетк хазсн мал кевтә, энд-тендәснь дасчкад, цуһараһинь меддг күүнә бәәдл һарһх кергтә. Тиигхлә, эн бас нанас тату биш бәәҗлм гиҗ санх!—гиһәд өрүн-асхнднь романан умшдг болв. Зуг түрүн дасснь дарунь мартгдҗ одна. Ноолдҗ-ноолдҗ чадшго болад хайчкв. Саңһҗ ямаранчн юмиг эклчкәд, хаҗуднь күн хәләһәд, бүрткәд эс бәәхлә, хайчкхдан сүрдшго күн бәәсмн. Тегәд, тер поэмән бас зуурм алсн моһа кевтә хайчкв. Ода Альмала хамдан букл хойр частан йовсн бийнь, ямаран үг эклҗ келхән медҗ ядад, «Евгений Онегиниг» тер кевтән дасчксн болхла, ода нег цөөкн куплет келхлә, эн нанла яһҗ ээлттә күүндх бәәсн болх?» — гиҗ чееҗләрн ноолдад йовна. Һацата юмн — негчн бүкл куплет чееҗд орҗ өгхш. Теңгрәс унсн одн мет энд-тендәс неҗәд мөр тольс гичкәд, уга болад одна. Саңһҗ тер хоорндан мөрән көтләд, хашан ард зогсав. Түрүн авгтан Альма ууртан йир икәр бүтлә. Дәкәд йова йовҗ уурнь тәәлрв. Кесгәс нааран Саңһҗ бийднь дурлчкад, эврәннь седклән келхәр седсинь Альма медәд бәәв. Тер төләд Саңһҗин һарһсн гемиг Альма тәвҗ өгв. Саңһҗ авч ирсн өвсән хашан ард адһмтаһар хольвлчкад, цан деерән һарад, җолаһарн мөрән шавдад гүүлгәд йовҗ одв. Альма көвүг герт ор гиҗ келснчн уга. Күүкән орҗ ирәд һар-нүүрән уһахлань, бешин өөр хот һарһҗасн экнь сурв: — Одак Саңһҗ яһв? — Йовҗ одв. — Ю-у ичкевт! Көдлмшән келгчкәд, күүнд нег сеңсн цә өглго һарһдви! Чи дуудсн уга болхговч,— гиҗ экнь күүкән гемшәв.

123

— Чини келсиг соңссн болхгов тер. Терүнә көлд мөргхм биш,— болҗ Альма хәрүцв. — Дәрк, дәрк! Хамдан өвснд одсн күн, орад нег сеңсн цә уутн гиһәд келәд оркхла, юн бәәдви? Тиигтлән, чини амнас сувсн асхрад одн гиҗәхш. Маниг түрү-зүдү цагт һуйр-буудя бичүләд авч өгвш. Чамаг гиигн көдлмшт орулхд ахнь бас дөң болв. Дәкәд эндр намаг «нүгдс-нүгдс» гиһәд өвс үүрәд үкҗ йовхиг үзчкәд, ахнь дүүһән илгәвш. Тиигәд бәәхләрн, манд зуһудҗану тедн? Чидл уга улст дөңгән күргхәр бәәнә. Хәәрхн урдк төрлд нег ам авлгдсн төрл-садн бәәсн болхгов эдн! Тер хамгиг мис кевтә, эс медхлә, килнц болдмн,— гиһәд, экнь күүкнә хойр чикинь хоңхтад хонв. Маңһдур өрүнднь күүкән көдлмшт одсна ард, Булһн һазак хашахаацан ахулад, гертән орҗ ирхләнь, өмннь Цаһан ирчксн сууҗ. — Гилән, мендвта,— гиҗ герин эзн байрлад, орнань көлдк ширдг дорас хар түңгрцг шүүрч авад, һурвн хурһарн тәмк чимкәд, Цаһанд өгв. — Ханҗанав. Би тәмк татдн угав,— гиҗ цаадкнь келв. — Не, күүкдтә-шуухдтаһан менд бәәцхәнт!— Булһн одак тәмкиннь өрәлинь нег оочдан тәвәд, наадкинь хәрү түңгрцгтән кеһәд, ормднь оркв. — Эн-тер уга. Би эн танала хоша бәәсн орсинд кергтә ирләв. Хаалһин аюд, тана менд медхәр орҗ ирүв,— болҗ, Цаһан учринь цәәлһв. — Өөрхн бәәсн улс нег-негнәннь менд медлцәд бәәснәс сән юмн бәәдви. Не, чи өөрән сууҗа, би цә чансв. — Удан болхн угай?—гиҗ сүүрән улм батлҗ, Цаһан сурв. — Уга. Цә дарунь буслх. Булһн цәәһән дарунь болһад, үс-тосинь дигләд, цаһан кастрюльд йүүһәд, стол деер авч ирҗ тәвб. Улан зандн җомбаг эрәтә чолун ааһд кеһәд, Цаһана һарт бәрүлв. Столын хойр тал улан чирәһәрн нег-негән зөрлцҗ сууһад, хойр күүкд күн хотн-хошан зәңг-зәәг хогинь тасртл хоорндан селвлдҗ күүндҗәцхәнә. — Булһн, тана күүкнд әрк ирҗәнә гиһәд зәңг һарад бәәнә, үнний аль угай?— болҗ гиич соньмсв. — Күүкнә гертәс күн хөөһдго гиһәд, тиим санатань дала. Одахн нам оңдан районас дөрвд күмб, аль бузав күмб, бас ирв. Күүкн көвүн хойр хоорндан бичг авлцҗ гинә. — Я, ичкевт! Күүкнтн юн гинә тегәд?

124

— Юн гих билә. Хоорндан бичг авлцхас биш нег-негән үзлцәд угавдн,— гинә. — Үзлцәд уга бәәҗ, күн бас күүндәд бәәдмби? — Цагнь тиим. Мана баһд баһчуд эк-эцкиннь келснәс һардго билә. Ода болхла, дурнь күрсн хөөн кенә-яна уга, хол-өөрхн гихш. — Кен медлә, үзәд уга күн... көл һар чигн уга болх... — Тиимл. — — Та, Булһн, бичә тиигтн. Һанцхн ууһн күүкндән таниг эс келхлә, кен келхв? Таняд, үзәд уга, хәр һазрт күүкән өгчкәд, та яһҗ бәәхмт? — Терчн үнн. Көвүнь дәкәд ирх болҗ. Үзәд, медәд угад— үкр, темән; үзлцәд, медлцәд ирхлә, үзм, шикр гидг биший. — Хоорндан тааслцдг болвчн, та зөв бичә өгтн. Һанцхн кенә көвүтә, насн ирҗ йовх таниг кен тегәд хәләхмби?—Цаһана сүв-селвгнь улм сонрдад ирв. — Яахув тегәд? — Яах билә? Эн шидр көвүд баһий? Дорҗ бидн хойр кесгәс нааран танла күүндхәр седләвидн. Эндр күртл хооран сааһамдн эн. Шидрәһә энд-тендәс әмтн ирәд бәәдгҗ гихлә, адһҗанавдн. Та, Булһн, мана өркбулиг меднәт, ацан болдг күн уга. Хәәрхн, ик санан бичә болтха, әмтәр болхла, олн деедсин нилчәр, түрх-зүдх юм үзәд угавдн. Мана Саңһҗ болхла, хулһнын хамрас цус һарһшго нүл уга көвүн. Әмтнлә әдл аля-азд биш. Ах эк хойриннь үгәс һархш. Ода цагт тиим гиҗгтә күүкнчн уга болх. Бичг-эрдмнчн бәәнә. Тегәд, танла худнр болхмн болвзго гиҗ санлавидн.— Цаһан нег кииһәр, урднь дасад авчксн шүлг келҗәх мет кергән келәд бәәнә. — Ода цагин күүкдтн, Цаһан, эврәннь седкл эс тусхла, эк-эцкинәр болшго. Күүкнлә бийләнь күүндәд хәләхгов,— гиҗ урднь санан уга бәәсн Булһн саглв. — Тана седкл медх. Күүкнтн үгәстн дала холд одхн уга гиҗ меднәв,— болад уха сөрҗ, дегә хайв. — Тана өрк-бүләс му юм үзәд угав. Түрү-зүдү цагтм тусан күргвт. Эврәннь ухаһар болхла, буру гишго санатав.— Булһн цә ууҗасн ааһан шинкн үзсн кевтә аминь эргүләд эркәһәрн арчв. — Булһн, тер тоотыг тус күргв гиҗ бичә сантн. Элгн-садн болсн хөөн темә-мөр өглцәд-авлцад бәәхүвидн. Манд дала элгн-садн уга, танд чигн «бураһар туум» ах-дү гиҗ уга. Тиигхлә, эндр манад бәәсинь тадн авад,

125

маңһдур танаһас бидн авад, иигҗ бәәцхәхгов,— Цаһан эвинь олад, эвтнь дарад, Булһна зүркиг авлад ирв. — Тертн, Гилән, чик. Хавсн нурһндан түшдг, нурһн хавсндан түшдг гидг. Элгн-садн улс өөрхн бәәхләрн, нег-негән хайшго болҗахгов. — Тиим боллго. Эн әмтн манд үлү үзссн зәңг һарад бәәнә. Негнь сән бәәхлә, тиигәд хорддг бишв! Мана Саңһҗ тракторн учетчик көдләд, урһц һарв, эс һарв трудоднядан һурвад кило буудя авналм. Җилдән дөчн-тәвн пуд буудя шиңгәнә. Бидн терүгинь хулдад хувц-хунр, гер-мал авнавидн. Дорҗ болхла, һазаһас күн бәәхш, үнәртнь келхд, мах ишксн күн һаран долана гиһәд, түлкүр бәрдг күн, идх хот-хоолан авлго бәәшго. Маңһдур кень чигн тер болҗана,— гиҗ Цаһан идхтә-уухта, өмстхә-зүүхтә бәәхән бардмнҗ, Булһнд медүлв. Булһн терүгинь медчкәд, эс оньһсн бәәдлтәһәр келв: — Ол эргсн чон хавхд тордг гиҗ бас келдг биләл. Урлдана омрунд ирҗ йовад бүдрәд, хоцрсн мөрн мет Цаһан эндү үг келәд, Булһниг үргәчксән медәд, терүгән чиклхәр адһв. — Булһн, түүнә тускар бичә санаһан зовтн. «Хөөткән сансн цецн, хуучан хатхсн урн» гидг үлгүр бас бәәдг. Бидн терүнәнтн тускар бас тоолнавидн,— гиич дууһан арһулдулад, үүдн тал колс гиҗ хәләчкәд шимлдв: — Булһн, күүнд бичә келтн: одахн ахлач манад әрк ууҗаһад, намаг бәәсн хөөн юмнас бичә ә гиҗ, Дорҗд келв. Дәкәд әмтиг ширҗннүләд бәәдг комендант Чопоровин бийнь манла сән-сәәхн бәәдгинь соңсдг болхт. Тиигхлә, дала әәх юмн уга! Дорҗ ахлачнрларн әмн мет бәәдгинь әмтн меднә. Шишлң тоод бәәсн хальмгудыг чөдрләтә әдл бәрдг Чопоров, Дорҗла сәнҗ гиһәд дораһар зәңг һарсиг Булһн иткдго билә. Комендант Булһниг зәрм әмтнлә әдл засгла харһулсн уга билә. Тер бийнь, Чопоров ирҗ гиһәд оркхла, һуйнь чичрәд оддмн. Комендант ирхләрн, колхозин конторур, эс гиҗ сельсоветүр кергтә улсан неҗәдәр дуудулдг билә. Нег дәкҗ Альмаг орҗ ирхләнь, Чопоров хаҗудк стулдан суулһчкад, ю-бис күүндҗәһәд, теврхәр седв. Альма терүг өрчәрнь түлкәд унһачкад, гүүһәд һарч одв. Гертән ирн, экдән үг келлго хувцтаһан түргүр унв. Тер дарунь, ардаснь күн неклдҗ ирәд:— Комендант иртхә гив, эс ирхләнь, районур дуудулхар бәәнә,— гиҗ зәңглв. — Алв чигн тиигән одшгов,— гиҗ Альма керчҗ келв.

126

Булһн уңг-тохмднь хаҗһр һарһсн, үүллә харһсн күн уга бәәсмн. Тегәд күүкнь Чопоровиг түлкәд унһачксиг соңсад нөр-хол уга бәәв. Һазак үүдн секгдхлә, өсрәд оддг билә. Болв хөөнь тер төрәр күүкиг күн дуудулсн уга. Эндр Цаһанас тедн тер күүнлә сән-сәәхн бәәхинь медчкәд, Булһна омгнь улм шантрв. Эн асхн эк күүкн хойрин хоорнд иим күүндвр һарв. Үдин хөөн Альмад бичг ирв. Күүкн көдлмшәсн ирчкәд, нүр-һаран уһахасн урд ирсн бичгиг секәд умшв. Бешин өөр хот кеҗәсн экнь, эс медмҗәр, нүднәннь булңгар күүкән тәвлго хәләһәд бәәв. Альма бичгән умшчкад, хойр тохаһан стол деер тәвәд, альхарн шанаһан хавчад, дорагшан хәләв. Терүгинь үзсн экин зүркн менрәд, ууҗмас ирсн бичг зеткртә зәңг күүкндм авад ирл билтәл гиһәд, күүкнәннь толһаһинь илҗ эвлв: — Юн болад одв? Ямаран зәңг илгәҗ? Күүкн зөвәрт хәрү өглго бәәв. — Комендант тәвҗәхш гиҗ бичҗ. Ирҗ чадшго болҗ,— гиҗ келчкәд, хувцтаһан орн деерән буру хәләҗ кевтв. Тер хоорнд Булһн цәәһән һарһв. Орс бешәс парлулад шарсн боднцг һарһад бас стол деер тәвб. — Альма, һаран уһаҗ, босҗ хотан у! Үзәд уга көвүнд үрүдәд, мегшәд бәәх юн бәәдви тиигтлән! Бичә чигн ирг! Эн шидрт көвүд угай? Танядүзәд уга көвүнә төлә таңсглад гейүрәд бәәх!— болҗ экнь күүкән хөрв. — Баава, намаг тер көвүн эс ирснд гейүрҗәнә гиҗ медҗәнчи? Уга! Ирхлә, ирг, эс ирхлә, бәг! Зуг күүнә одхар седсн һазртнь харш болад, тәвдго йос һарһсн улст һунднав,— гиҗ Альма босснаннь хөөн келв. — Әрлһич цааран! «Нохала наадсн — хорма уга, нойнла наадсн — толһа уга» гидг үлгүр бәәдмн. Йос бичә му кел. Йос бичә уурулдг кен бәәдв, хәәрхн! — Тиим улс һарх зөвтә! — Зөвтә зөв угаһинь чи ман хойрар хаһлулшго. Түүнә орчд хәрд һардгин арһ хәәхнчн! Наснчн арвн нәәм-йис күрч йовна. Наснь ирсн күүкнәс эвго юмн бәәнү? — Баава, нанд бичә сана зовтн! Би танд ацан болхн угав. — Чамаг аца кеҗәхшв. Өөр шидр седклдән тааста кү олҗ, кенз дү көгшн эк хойртан дөң болх гиҗ санҗанав.

127

— Ода көдләд дөң-нөкд болҗахший би? Яһсн учрар нанас хуурхар седҗәхмч?—гиҗ күүкнь экдән йосндан өөлҗ келв. — Альма, Альма! Ода бийнь юм медхшлч! Чамас хуурх биш, чини ормд үкх санатав, хәәмнь! Зуг чамаг күүнд зөвән эс өгхлә, зовад бәәнәв. Чамд санатань дала күүг бийчн меднәч.— Экнь улм күүкнләһән шахлдҗ суув.— Әмтн эврәһәрн эс болхла, хорлтан халдаһад оркдг болвза. Би бийәсн әәҗәхшлв, эн һанцхн дүүһәсчн әәҗәнәв. Ө-өшән болад... Ухалхнч, тоолхнч, санхнч... Чамаг сән-сәәхн бәәхлә, Сарң бидн хойр байрлхвдн!— Булһна нүднәс һооҗсн нульмсн Альман нүцкн күзүн деер дусхла, күүкн ардан эргәд, экүрн хәләчкәд келв: Баава, би тегәд яахв: тааста, седкллә ирлцңгү күн эс харһхла?—Альма экиннь шүрүн һариг эвтәкн һартан авад илв. — Альма, Дорҗ... дүүдән чамаг... саната бәәдгчн. Миниһәр болхла, ах-дүүһәрн әвртә төвшүн улс. Көвүн бийнчн номһн, сурһуль-эрдмньчн му биш. Ирснәс нааран гилтә колхозин учетчик көдләлм тер. Толһа уга көвүг тиим көдлмшт бәрҗ бәәшголм. Дәкәд болхла, му эк кенз дү хойртчн дөң-түшән болх. Тер таньдго күүнә көвүнд мордад, мөрн күршго һазрт һарч одхлачн, бидн яһҗ бәәхмби? — Баав, негдвәр болхла, би хәрд һархар бәәхшив, хойрдвар, би альд йоввчн таниг хайшголм! — Не, тегәд, маңһдур күн ирхлә, юн гиҗ келхви?—гиһәд, ууҗмас эргүлҗ авч ирҗ йовад, Булһн шамдад одв. — Альдас ирхлә? — Дорҗинәс... — А-а, Саңһҗд мини седкл тусхш. Терчн модьрун болчкад, күүнлә ээлт уга... — Ю келҗәх күмбчи! Хәрг көвүн болхгов тер! Әмтнә көвүдлә әдл өрәр орад, өрчәр һарад бәәснь сәний! Әрлһ цааран, кишгәсн күн тиигҗ зулдмн биш. Баһ күн цааранднь бәәһә бәәҗ төлҗхгов тер. — Экнь күүкән икәр эс буру гиҗәхиг медчкәд, улм мөрән шавдҗ өгв. — Хәәмнь, негнегнәннь ухан-седкл медлцхләрн, иҗлдәд, өргн таңна хойрла әдл болдмн. Альма гертән ирснәс нааран Саңһҗла нәр-нааднд, хая-хаяднь көдлмшт харһлцдг билә. Зервк харһсар күүнә заң-бәәр медәд оркшго болҗахгов. Тер бийнь, Саңһҗ харһх болһндан Альмаг эзән үзсн нохан хәләцәр идн алдад, энд-тенднь һарч шарваддг билә.

128

Терүгинь Альма төрт авдмн биш. Зуг нег йовдл энүнә ухаг сольсмн. Тәрә хураҗах халун цаг билә. Комбайнд көдлдг хойр көвүн, Саңһҗин үүрмүд, ундасад ус уухар бригадт ирчкәд, альвлад, нег-негндән цацад наадҗаһад кадушкта ус көмрәд асхчкв. Бригадур ирсн колхозин ахлач терүг медәд, кеер йовсн улст ус илгәхәр седв, болв белн усн уга болад, тер асхсн улсинь хәәв. Саңһҗ, күүнә нүд гетҗәһәд, кен ус асхсинь ахлачд келсинь Альма медв. Эврәннь үүрмүдән бәрүлҗәх күн, кениг амрах билә гиҗ, Альма дотран шиидсмн. Терүнә хөөн Саңһҗиг үзх болһндан Альман игзәрнь хутхгдад оддмн. Саңһҗ теглг нурһта, тегш өргн ээмтә далта, далһа хар чирәтә, бүтү нигт үстә, бүргр нүдтә, эмәлин ардк бүүрг мет балцаһад наалдсн хамрта, нигт күмсгтә, залу күүнә бәәдлтә көвүн билә. Нәр-нааднд ирхләрн, наадк көвүдәр болхла, ке, үнтә хувц өмсҗ ирдмн. Эндр асхн тер тоотнь Альман толһад ара-көрә болад бәәнә. «Тиигҗ җигшсн күүнләрн хамцҗ, яһҗ бәәхмб?» — гиһәд, санад оркхлань, нүцкн махмуд деернь киитн ус кесн мет махмуднь ирвәтрәд одна. «Тер бийнь һанцхн эк нег му дү хойриннь төлә зөв өгәд оркхла, яһдмб? Хам-хоша бәәхләрн, эврәннь күч-көлснәсн эн хойрларн хувацад, эдлҗ болҗана. Хол һазрт йовҗ одхла, эдним хәәмнь гидг күн эн шидрт угалм. Экин келсәр: үзәд медәд ирхлә, үзм-шикр мет иҗлдәд, дурн чигн бүрдәд бәәх биз? Дурн гисн юмб? Мини зүркнд тиим юмн бүрдлү, угай? Хая зөрлцәд үзлцсн көвүд, хара бәәхәр авлдсн бичг, йосн Анна Каренинлә әдл, нүдн эрвлзгсн, зүркн догдлсн, седкл сольсн, сана өргҗәлсн дүр бүрдәхмн болхий? Эн хамг тоот эңгин дегтрт бичгдхәс биш, эн бәәсн җирһлд учрдгочн биз! Тер хамгинь би альдас медхүв? Һарт бәргдәд, нүднд үзгдәд, зүркнд медгдәд уга, седкләр бүрддг, санаһар тәәлрдг дурна төлә һазр деер өөрхнәс үлдсн эк дү хойрин седкл бертәҗ болхий? Эднәннь төлә эврә җирһлән биш, әмәнчн әрвлшгов гисн шиидвртә Альма унтв. Маңһдур өрүнднь көдлмшт һарчатлнь, экнь дәкн сурхла, күүкн келв: — Эврәнтн дурн! «Төмриг халун деернь давтдг»— гиһәд, Булһн Альман хәрүг адһҗ Цаһанд зәңглв. Тиигҗ эднә сансн санань күцҗ, сәксн бурхнь йевәҗ, Саңһҗ Альма хойриг хамцулҗ кү кесмн. Терүнәс нааран хойр җил давснь эн. Альма эднә герин үүд алхҗ орснь тер.

129

Тавн-зурһан җил наһцхиндән бәәхдән цевр-цер дасад, юмиг цутхлңднь күргҗ күцәдг болв. Хаҗуһас хәләхд уйн бәәдлтә болвчн, хатумөтү юмиг хамхлад күүчәд, ханьцулҗ нәәрүләд, эвинь олад оркдмн. Эн хамгинь үзсн хадм эк, көвүн, хара бәәхдән дурта хадм бергн Цаһан һурвнд хәәвчн олдшго зөөр бәәсмн. Тегәд, түрүн җилдән энүг толһа деерән бәрәд бәәцхәв. Зуг залунь өнгрснә хөөн Цаһана заңнь эвдрв. Өдр болһн болх болшго юмн деерәс авн цүүгә һарһдмн. Тер хамгнь Саңһҗ Альма хойр медвчн, ард-өмнән хайчкад, төрт авлго бәәцхәдг билә. Тегәд эндр өдр күртл керүл-цүүгән эднә герт болдго билә. Хаҗуһас хәләсн улс эн өрк-бүлиг өмсәд һарад оддг хувц-хунрта, савасн деврәд һарн гиҗәх чигәнлә әдл хот-хоолта, өөкн-тосндан билгҗәх өрк-бүл гиҗ келдг билә. Түүг Альма соңсдмн. «Эн хамг өнр-өргн кишг намаг байрта, хөвтә кевү?» — гиҗ Альма хойр җилин туршарт чееҗ дотран санад-тоолад йовдг билә. Ухананнь күрмгәр тер тоотан чиңнүрдҗ, ашинь диглх цаг ода ирв. Альма Саңһҗин хот-хоолынь кеһәд, хувц-хунринь уһаһад, хамдан нег орн деер унтхас биш, ханьцсн иньгән гиҗ, халун-бүлән зүркәрн эңкрлҗ, махмуд-цогцарн шахлдҗ, залуһиннь седкл авлҗ чадсн уга. Саңһҗ асхн орндан орхларн, цутхад һарһснла әдл нигт, цогц-махмудынь эвлҗ, һарарн илн, бийдән шахҗ таалхар седхләнь, тернь туһлан һолсн үкр мет буру хәләҗ оддг билә. Тер бийнь, Саңһҗ эврәннь баһ насан, элдү дурни көрңгән, бульңтрсн бүлән цусан, бульглсн цевр зүркән бүклднь хармншгоһар седв. Хойр зүсн төгәтә хозлг тергн мольҗа-мошка йовҗ көшүрән эвднә гидг, тер мет эн хойрин хозлг җирһлин хаалһар изһлзә йовҗ, көшүртән түрүн һам орулснь лавта медгдҗәнә. Зуг тер көшүр җирһлин альк чигә кемднь күрч хуһрхинь кен медхв? Сүл цагт Саңһҗ өдр болһн әрк уучкад, гертән ирдг болв. Тиигәд ирх болһнднь Альма моһа үзсн мет дотр бийнь ирвәтрәд оддг билә. Энүнә киитрхсиг өрк-бүлнь медәд, герт авч ирсн юмсан нуудг болв. Шуурһн шуурхин өмн Саңһҗ нег мишг һуйр авч ирәд буулһчкад, бийән саҗад, герт орв. Сиинц ахулҗ йовсн Альма герт келсн үг соңсв. — Күүкд күүг һурвн үр һарһтлнь, залу күн һолдк ухаһан келдмн биш... Цаһана келсн тиим үг соңсчкад, зөрц хойраннь чирәд Альма сурв. — Энчн юн һуйрв? — Урдк авцас үлдсн буудяг теермдүлҗ авч ирүв,— гиҗ Саңһҗ

130

Цаһанур хәләчкәд, гергндән хәрү өгв. «Санһҗ кладовщик орснас нааран гертән һуйр-буудя авч ирхләрн, саак тракторин учетчик көдлҗәхдән шиңгәсн буудя гиҗ келдг билә. Һурвн-дөрвн күн көдлдг өрк-бүлтә улсин һуйр-буудя үвлин өрәлд күрлго чилҗ одна. Хойр күн көдлдг мана гесн, мал угад күрәд, дәкәд нам заагаснь хулдх һуйр яһад һарад бәәнә? Хойр җил хооран шиңгәсн һуйр эндр күртл яһад чилдго юмб? Авч ирх болһндан хуучн авцин буудя гинә. Һурвн үр һарһтлан гергндән үнән бичә кел гисн, эн һуйр авч ирәд бәәсн хойрин хоорнд ямаран залһлдан бәәдг болх?» — гисн тоолвр Альман седкләс һарлго бәәнә. *** Макаров селәг тал дундаһурнь керчәд, Олуй һолла одҗ негдсн гүн салан барун амнднь, җил болһн ясгддг модн тагтын өмн бийд, хойрдгч болҗ тавн эрстә, һазр ората, харһа гер — Медведев Пантелеин гер бәәсмн. Пантелей эврәннь эцкәсн дассн һарин эрдмәр колхоз эклсн өдрәс авн дөчн негдгч җил дәәнд һарад йовтлан, колхозин дархнч болҗ көдлҗәв. Олнла ээлтә, хаҗһр йовдл үзхләрн, хаҗуһарнь давҗ һардго Пантелей Иванович колхозин шүүврин комиссин ахлачд экн шиидгдсн кевтән, җил болһн сольгдлго үлддг бәәсмн.. Дөчн негдгчлә өрәл җилә шүүвртооца кеҗәһәд, күцц чиләҗ чадлго дәәнд одснь тер. Зөвин дундын нурһта, далдһр ээмтә-далта Пантелей Иванович гергнәннь өөр йовхларн, ээмцәнь болдг билә. Нәр-нааднд залуһан. согтхлань, гергнь теврҗ авад хәрҗ одна гиһәд, хорта келтәнь келцхәдг билә. Эрүл цагтан Пантелей Иванович йоста эзн бәәсмн. Энүнә шиидсн шиидврнь, дархнчин хөрн чиңнүр алхар давтсн мет лугшад оддмн. Пантелей Ивановичиг дәәнд һарад йовхла, Матрена Семеновна арднь ах гиснь арвн хойрта, адгнь хойр сарта дөрвн үрән сәкәд үлдв. Әмтиг иигәд энлүләд, үрн-саднаснь салһад, дә босхсн фашистнр хамх тустха гиҗ һанцхн Матрена Семеновнан биш, бүкл нарт делкән экнр харацхав. Һанцхн харалар тедниг диилҗ болшгоһинь Матрена Семеновна. медәд, чидлән нөөлго көдлв. Энүнә эс кесн көдлмш гиҗ колхозд уга болх. «Бидн арднь зовлң, түрү-зүдү болвчн, хол һазрт йовх залус хортна сумнла бичә харһтхал»— гиҗ Матрена Семеновна сандг билә.

131

— Тана... зөргтә йовдл һарһад... һалзу фашистнрлә ноолдлһнд әмән өгв!— гисн тиизтә цааснд ирсн зәңг энд-тенд ниргүләд-шуугулад бәәв. Сиврин цаснд даргдсн бичкн селәнәс дән йир ууҗм, кесг миңһн дууна, зуг тер хол һазрт хаһрсн товин сумна дун, энд бәәсн улсин экнд хадҗ, зүркинь менрүләд оркна. Эн селәнәс кесгиннь эцкнрнь, залуснь болн үрдүднь күн урднь сонсгдад уга һазрмудт толһаһан геесн цаасд ирцхәв. Иим хату зәңг дав деер Матрена Семеновна авад уга. Эвкәрәрн эләд бәәсн, һурвлҗн конверттә бичгүд алдр Иҗл һол деерәс, Курск балһсна омрунас, көгшн буурл Днепрәс, кишго деермчнрин һазр — Пруссас болн аш сүл бичгнь аңгин зүркнь болсн Берлинә өөрәс Матрена Семеновнад ирв. «Күүкдимм хөв-кишг бәәхлә, эцкнь эн ик дәәнәс эрүл-менд ирх»— гиҗ Матрена Семеновна дотран зальврдг билә. Зуг кедү зальврдг, шүтдг болвчн бурхн туслсн уга. Дән чилхин өмн өдр, үкҗәх моһан сүл шүлсн хорнд, Пантелей Медведев харһҗ, күүкдән өнчрүлҗ, авсн гергнәннь зүркнд эдгшго шав үлдәв. Дәәнә хөөн орн-нутг шаван эдгәһәд, көлд орад ирв. Терүг дахад Матрена Семеновнан зүркнә шав бас бүрлдәд бәәв. Ууһн үрнь — Виктор экән дахад, колхозд көдләд, гертән эзн болад, түлән-усндан зөвләд ирв. Эн хамгнь экин чееҗд герл өгч, седклинь талвалһв. Көвүнә наснь тусад, цергт мордх цагнь болв. Саак экин седклд амрлт уга. Дән-даҗг уга болдг болвчн, авсн залуһан дәәнд өгәд, арднь үлдсн ууһн үрән цергт мордулсн экин седкл ямаран болх? Эн һурвн җилин туршарт кедү сө нөр уга өр цәәлһсн болхв? ...Матрена Семеновна Альман экин гертәс һархлань, салькн тогтнад, шуурһн гииҗ. Теңгр цегәрҗ герлтәд, харңһу шуурһна ормд хаһ-ташсн киитн болх деерән һарчкҗ. Энүнә өмсҗ йовх невчк өлвцр ишкә һосн, һаза һархлань, модн болҗ көрәд, доран ишксн цаснд шухтнад, ики холд әнь соңсгдна. Хаҗуһас үләсн сальк дахсн киитн хамрин үзүрәс чимкәд, хорсхад ирхлә, бееләһән хойр халхдан селҗ нааһад йовна. «Күүкн түләнусан белдв гилч?» — гиһәд, Матрена Семеновна улм адһв. Нина заң-бәрцәрн болхла, экән дурасн ахуч. Ахнь, Борис, ода арвн долата көвүн Олуйск балһснд йисдгч класст сурчана. Макаров селәнә школд доладгч класс күртл бәәнә. Хамгин бичкн дүнь, арвн негтә Сережа һурвдгч класст орна. Матрена Семеновнаг ирснә хөөн генткн һазак үүдн җиигәд секгдсн болад одв. — Би үүд төдглхән мартчкҗв,— гиҗ келәд, күүкнь босхар седхлә:

132

— Бәәҗәг, би эн ус һарһҗ асхнав,— гиҗ экнь хөрв. Тер хоорнд харңһу сиинцд күн орҗ йовхнь соңсгдв. — Цаг биш цагла кен ирҗ йовхмб?— гиһәд, Матрена Семеновна өврҗ үүднүр хәләв. — Витя!— гиҗ Матрена Семеновна һартан йовсн саван алдчкад, көвүнәннь күзү теврҗ киисв. Нина Сережа хойр бас ахлаһан теврлдв. Сережа ахиннь хаҗуд зогсҗасн чемодаг нанд кергтә юмн үүнд бәәнә гисн кевтә өргв. Нина башрдад хооран цухрв. Матрена Семеновна сана авсн мет нульмсан барун һарин хумха хурһарн арччкад, көвүнәннь халхаснь хавчҗ авад, мөнвч, бишвч гисн бәәдлтәһәр дәкн нег ширтҗ хәләчкәд, шинәс күзүнәснь теврәд, бийүрн шахв. Эк көвүн хойр кесгтән салҗ ядад бәәв. Тер хоорнд Сережа чемодаг орн деер тәвҗ өгәд, дотраснь һарт бәрдг электрическ шам һарһҗ авад, улан, көк, шар герл һарһад, гер дотраһур гилвкүлв. Сережад энүнәс талдан юмн керг уга. Ахан ирх зәңгинь соңсчкад, нанд олн зүсн герл һарһдг шам авч ир гиҗ бичлә. Сережан күцлнь тер. Көвүһән хувцан тәәлтл, экнь нульмста нүдәрн тәвл уга дәкн-дәкн шинҗлҗ байрлв. «Һурвн җилин туршарт чирә-зүснь, хәләцнь залушрад, йосн эцкән дураҗ»— гиҗ экнь дотран дүңцүлв. — Яһад мини юмс булхчад хайчквч?—гиҗ келәд, Виктор дүүһән шүүрч авад, деегшән өргчкәд, арһул һазрт тәвб.— Йосн залу болҗч, Сережа! — Мама, чамд!— гиһәд, ик көвүнь экдән шар цоохр сатин эд һарһҗ өгв. — Эннь Нинад!—болад, хар модна хамтхасна эрәтә, шар сүүртә эд дү күүкндән бәрүлв. — Эннь — мана сурһульта залуд!—гиһәд, толвң эрәтә бор пиджак һарһад, школд бәәх дүүдән нерәдв. Экиннь ардас шаһаҗах Сережаг үзчкәд:— Нә, цуһараднь эс күрви?— гиҗ сурв. — Нанд юмн угав!—гиҗ һурнисн бәәдлтәһәр дүнь сурхла.— Чи һарт бәрдг электрическ шам авч ирхлә, нань юмн керго гиҗ эс бичлч? — Бичлә. Эдниг эс бичсн бийнь, яһад белг авч ирвч?— гиһәд, толһаһан һудылһәд, нульмс һарһхлань: — Не, мә!— гиһәд, эврәннь хувцн дорасн сәәхн эрәтә сундг, өлгмр спортивн жемпр һарһад өгв. — Лыжник, лыжник!— гиһәд, күцц татҗ авад уга йовтлнь, һараснь

133

шүүрч авн, Сережа байрлҗ хәәкрв. — Эңкр көвүм минь!— гиһәд, экнь нүдндән байрин доһлң нульмста босҗ, көвүһән теврҗ, толһаһарнь илҗ таалв.— Кү дуталго белг авч ирҗ кевтәмч!— гиҗ экнь көвүндән ханн: «Эцкнь бәәсн болхла, бас иигәд күрәд ирх бәәсн биший»— гиҗ санн, улм зүркнь хәәлҗ нульмсан асхрулв. — Мама, бичә уультн!—гиҗ, Виктор буурл орад бәәсн экиннь үсиг илн, хойр халхаснь үмсн бәәҗ келв. Матрена Семеновнан эн җилмүдт дотран хадһлад, әәсн-ичсн, түрсн-зүдсн, зовсн-зөвүрлсн тоотнь ода ирҗ хаһрҗ, чееҗинь уутхҗ, нүднә нульмсар тәвгдҗ һарв. — Би хот кехән мартчкҗв,— болад, тер босхар седв. — Мама, суутн! Нанд хот бәг. Олуйскас уучкад һарлав,— гиһәц, көвүн экиннь хойр ээмәс бәрәд босхсн уга. — Олуйскд кезә ирләч? — Өцклдүр. Эндр асхн шуурһн гиихлә, һарсм тер. — Яһсн шулун ирвч? Би минь ода чини өмн, шуурһн гиихлә, көдлмшәсн ирәд, хотан ууһад дуусҗасм эн. — Солдатск ишкмәр йовхла, хол һазр биш. Һоодан шикрин заводар дәврәд ирүв. — Һоодан нәәмхн дууна. — Би негхн час арвн минутд йовад ирҗв,— гиһәд, һариннь баһлцгт бәәсн часан хәләв. — Витьк, үзүл?— болад, Сережа булалдв. — Уга, үзүлхшив? Тиигхлә, шаман өгчк нааран!— гиҗ дүүһән наадлв. — Часан үзүл нааран!— гиһәд, электрическ шаман ардан бәрчкәд, ахиннь зүн һарт дүүҗлгдв. Стол деер бичкн нүр үздг гер тәвчкәд, Нина ахиннь авч ирсн белгиг бийдән нааһад, зокҗах угаһинь шинҗләд, доран эргәд бәәнә. «Дән эклснәс нааран эн өрк-бүл кезә иигҗ дегц байрлсн болхв? Энүг дахад кедү герл, кедү кишг, кедү чилшго зөөр орҗ ирв? Эннь зовлңгин сүл болҗ, җирһлин эклц болтха!» — гиҗ күүкдиннь байрлсн-бахтсн бәәдлинь үзәд, терүнд седклнь талваһад, мелмлзсн уста нүдәрн мусхлзҗ инәһәд сууна... Эдниг көндәлго, өр цәәтлчн иигәд хәләһәд суух дурнь күрнә. Болв сөөнь өрәлин така хәәкрәд кесг болв. — Не, күүкд, унтцхатн, өр цәәҗ йовна!—гиһәд, экнь босҗ, орн стол хойрин хоорндк күрң ширтә ик авдрас, эвкәрәрн эләд бәәсн цаһан

134

простынь һарһҗ авад, һурв саҗад, деед бийдк модн орн деер делгв. Дәкәд дерин цаһан һадр авч ирәд, дерднь зүүв. Көвүнь хувцан тәәләд орндан орхла, экнь шимлдәд келв: — Эдн эцкинчн билә. Хойр көвүһән орн деер кевтүләд, эк күүкн хойр беш деерән һарв. Күүкд дерд толһаһан тәвн, әмтәхн нөөрт диилгдәд унтҗ одцхав. Матрена Семеновна кедү унтхар седвчн нөөрнь күрхш. Тиигә бәәтлнь, хойрдгч такас доңһдад хәәкрцхәв. Му унтдг Сережа сүүҗән сольнав гихләрн, көнҗлән көл талан теечкв. Терзәр туссн сарин толь гедргән кевтсн Витькин чирә деер герлтв. Тер нөөрмләд үг келчкәд, дотран суг гиҗ инәсинь экнь соңсв. Даарх гиһәд, беш деерәс шувтрҗ бууһад, көвүдиннь көнҗлинь ясв. Ик көвүнәннь нөөртән инәмсглсн чирәг сарин герлд үзчкәд, Матрена Семеновна кесгтән хәләһәд, орна көлд суув. Өр цәәхин өмн генткн Матрена Семеновна махмуднь чичрәд ирв. — Күүкд даарх, гер серүдәд бәәҗ,— гиҗ тоолад, босад хувцан өмсв. Белн модар өр өгәд, һалан шатав. «Юуһар хот кехмб? Боднцг давста хавстн хойрас талдан юмн герт уга. Нег моһлцг өдмг, нег чимк һуйрчн уга. Һуйр бәәсн болхла, бийднь зөв целвг кеҗ өгхмн бәәҗ, үкр саагддг цагла хураҗ авсн өрмин невчкн тосн бәәнә». Тиим тоолврта Матрена Семеновна хот кеҗәнә. Хотан болхла, күүкдән серүлв. Витя босад, һар-нүүрән уһачкад, столын өөр ирҗ суув. — Чамаг невчк унттха гиһәд, серүлшгоһар седләв, эн хойриг серүлхлә, эврән босҗ ирвч,— гиҗ экнь келв. — Дасчксн юмн болшголм. Би серчкәд, зөрц серүн кевтләв,— гиҗ көвүнь хәрү өгв. — Хотан у,— гиҗ келәд, Матрена Семеновна көвүндән цаһан хала ааһта, махн угаһар мәңгрс хуурад, амтлсн хавстна шөл өгәд, хаҗуднь таавад шарсн халун боднцг бас тәвб. — Өдмг уга. Авсн хойр центнер буудяһарн альк хаһрхаһан хатххнь медгдхш. Энҗл тавн зун күч-көлснә өдр шиңгәләв. Өрәләһәд кило буудя өглә. Урднь бригадт уусн хот-хоолынь бәрҗ авхла, ирснь тер. Терүнәс нег центнеринь хулдад, алван өгүвидн. Һурвн пудынь тер школд сурчах көвүнд йовулвидн. Үлдсн һурвн пуднь манд аршанчн болсн уга. Намраһа туһлан махнд өгәд, хойр җилә шаңһа өрнәс һарувдн. Үлдсн найн

135

килоһинь арвад арслңгар хулдад, Борист көлднь, нурһнднь өмсх хувц авч өгүвидн. Балһсн һазрт сурчах көвүг нүцкн йовулх санан уга. Үснә өрнәсн бас әрә гиҗ һарувидн. Һурвн зун һучн литрин ормд, бүкл тавн зун литр үс зөөвидн. Базиснь баһ гинү, аль шалдрң гину, медгдхш. Ода яахув, иигәдл өргәрн дөңнәд торад бәәнәвдн. Һанцхн бидн иигҗ бәәхш, әмтн цуһар тиим,— болҗ Матрена Семеновна көвүндән зовлң-түрүһән һарһҗ келв. — Боднцг бәәнү? — Боднцг күрхмн. Хавртан үлү һархла, хулдад, эн хойр бичкнд неҗәд хувц күцәхәр седҗәнәв. Өмсҗәсн хувцднь илҗрәд унҗана. — Гем уга. Би тракторт көдлхүв. Тер цагт өдмгән шиңгәхүвидн,— гиҗ Виктор экән, дүүнриннь седклинь төвкнүлҗ келв. — Тер цагт өдмг дала болх! Би каникулд һарчкад, Витькд прицепщик көдлнәв. Витька, медҗәнч, ниднәһә би өвс хаддг машинд мөр тууһачар көдлләв,— болҗ Сережа эндәс төрт орлцв. — Көндрлго су!— гиһәд, эгчнь дүүһән хөрв. — Чи эврән комбайнд дәвргдн гисән медхшийч? Витька, соңслч намаг, энчн зунаһа комбайн көндрн гиһә бәәтл, дорнь орад, буудя асхрдг юминь арчхар седәд, дәвргдәд үкн гилә. Зуг әмтн үзәд, комбайн зогсаһад әмд һарла. — Зүүлг!— Сережа эгчән Витяд муудхв. — Болцхаҗ! Шаазһас кевтә нирглдәд, ахдан хот идүлҗәхшт,— гиҗ экнь күүкдән хөрв.— Витьк, хотан адһлго у. Өдмг уга му болв эн. Колхозас невчкн һуйр бичүлҗ авнав. — Болшго юм бичә суртн. Боднцг бәәсн хөөн болад бәәхгов,— гиҗ көвүнь экән тогтнулв. — Би чамд келхән мартчкҗв. Мана колхозин ахлачд Шестаков Николай шиидгдлә. Одахн, февраль сард, колхозин хург болснд урдк ахлачинь көөҗ һарһад, терүг шиидцхәв. — Урдк ахлачинь яһад һарһсмб? — Мана колхозиг нань дөрвн колхозла негдүлв. Тиигхд ахлач Тарасов билә. Ик сурһульта күн ахлач орхмн гиһәд деерәс авч ирлә. Райфон ахлач бәәҗ. Әмтнәс алв цуглулсар колхозин ахлач болна гидг, күнд болад эс бәәнү? Хойр җил шаху көдлсн бийнь герән Олуйскас нүүлһҗ авсн уга. Дөрвн мөр шишлң буудяһар асрчкад, теднән зүүһәд асхн болһн хәрдг билә. Тиим күн юн эзн болҗ чадх билә чамд. Әмтнә хорнь буслад, хург деер авч хаяд, эврә селәнә, сурһульнь тату болвчн,

136

һазр-усан меддг күүһән шиидҗ авувидн. Зуг ниднин һаңта болсн уршгар үвләс түрү һарх бәәдлтәвидн. Малын хот уга. Һуйр-буудяһар бас түрү. Тер бийнь, әмтн чидлән әрвллго дөң болҗана. Хаврт күрсн хөөн, төр уга. — Тер һарһсн ахлачтн яһв тегәд? — Яах билә. Хәрү хуучн ормдан орҗ гинә, мөңгнә халхар,— гиҗ Матрена Семеновна цәәлһв.— Нина, өөрк саван хурачк. Би колхоз орад невчкн буудя-һуйр бичүлҗ авнав. Матрена Семеновна бешин кердгт суучкад, гертән өмсҗәсн, түрәһинь тәәрчксн һосна толһаг тәәләд, беш деерәс цаһан ишкәһәр ул татсн, хуучн хар ишкә һос татҗ авад, өмсәд босв. — Кемрҗән бригадир харһад көдл гихләнь, үд күртл көдлчкәд, сурад һарч ирнәв. Көвүм ирв гихлә, эс тәвхйи. Шуурһнд хаша-хаац даргдсн, көдлмш дала. Көдлдг улснь ховр,— эк тиигҗ келәд, бешин кердг деер кевтсн, өцклдүр асхн сольсн дерин һадр авад, һартан бәрҗәһәд инәмсглв: — Энүгәр негн буудя-һуйр өгвчн болх биләл, дав деер. — Мама, әрлһтн. Боднцг бәәнәлмн,— гиҗ көвүнь хөрв. — Таднд цергт бәәхдтн өдмг дурнднь өгдг билү?—болҗ Сережа соньмсв. — Наадк хотнь дурндан эс болвчн, өдмгин туст кемҗән уга билә. Гесән хаһртл чигн ид,— гиҗ дүүһән шоглҗ ахнь инәв. — Тиим болхла, эрт цергт йовлһта! — Дасчксн манд төр уга. Боднцган идәд бәәдг улсвидн. Чамаг һанцхн боднцгт суулһҗ болшго. Өдмгән санад, хәрү йовҗ одхлачн яахув,— болҗ экнь Викториг наадлв. Николай Иванович хармнхн уга. Колхозин өдмг хармнхла, эврәннь гертәсн ас гинәв терүг. — Йир сурлго бәәхмн болвзгот. — Чини керг уга! Хәләҗәһич би терүнәс буудя, эс гиҗ һуйр авч ирхүв,— гиһәд, ик ицлтәһәр Матрена Семеновна гертәсн һарв. Медведевин гер салан амнд, темәнә бөкн мет һозһр цомг деер тосхгдсмн. Пантелей Иванович гертән бәәхдән мини герин дүңгә сән һазрт тосхсн күн уга гиҗ бардмндг бәәсмн. Тер, юңгад гихлә хавртнь цасн хәәләд, намртнь хур-чиг орад наадк гермүдт шидрдҗ болшго көл шигдәд орчкад, цааранднь көкдг бальчг һархла, эднә герин өөрк әрә нарна чирә үзн хагсҗ оддг билә. Үвлднь болхла, ямаран ик цасн орсн бийнь көр хурлго, орсн цасн әрвҗго салькн үләхлә, нисәд йовҗ оддг билә. Тер халхдан йир сән бүүр бәәсмн. Зуг оңдан халхарнь эн бүүрт

137

өлзәтә бәәрн гиҗ келҗ болшго. Дән чилснә хөөн колхозникүдт шинәс огородынь кемҗәлҗ колхозин шнуровой дегтрәр диглҗ һаслв. Урднь колхоз эклҗ бүрдхд наадк чледлә әдл Медведевихн бас найн сотх һазр авла. Дәкәд һучн йисдгч җил шнуровой дегтр бичх цагт, тиигхд колхозин ревкомиссин ахлач бәәсн Пантелей Иванович нанд дөчн сотхчн болх гиҗ баһрулла. Терүнләнь гергнь чигн зөвшәрлә. Тиигдг учрнь, колхоз буудя-һуйр, боднцг күртл күч-көлснә өдрт өгдг билә. Ода болхла, шнуровой дегтрт ик огород бичәтә йовснь чидәд, баһар бичәтә бәәснь шордцхав. Теднә негнь Матрена Семеновна билә. Эднә огороднь наадк улсинәс баһ болсн деерән, меҗә таслҗ болшго гиһәд, гериннь өөр бәәсн юм тәрхд эвго, өвснчн урһдго, чиихәд деернь давсн һарч оддг халцха һазр орулад, герин өнцгәс авн кемҗәләд дөчн сотх дөрвн өнцгтнь һастҗ өгв. Урднь болхла, эднә огороднь дора салан ам көөһәд, йир сән һазрт билә. Тегәд эднә сән һазрин өрәлиг хаҗудк һанц эмгнә огородт немҗ найн сотх кеҗ өгв. Юңгад гихлә эмгнә өңгрҗ одсн өвгн — Волков Илья Семеновичин нерн деер найн сотх огород бичәтә бәәҗ. Эмгнә көвүнь, Волков Семен Ильич, дән чилснә хөөн цергәс ирәд, көгшн экән гертән үлдәчкәд, гергән күүкдтәһинь авад, Олуйск орад нүүҗ одла. Эн үвл дегәд икәр цасн орад, ташр деернь сүл дөрвн хонгт шуурһн шуурчксн, Олуйин кец дахад бәргдсн селәнә гермүд Медведевин герин өөрәс хәләхлә, көрлә көр болад үзгдхш. Зуг шовһр трубаһаснь һарсн утань деегшән цоонгрна. Матрена Семеновна гертәсн һарад, энд-тендән бәәсн гермүд үзчкәд, түрүн авгтан сүрдв. «Шин соломар бүрксн гермүдин ораһинь авад, колхозин малд зөөҗәдгҗ»— гиҗ шуурһнла көдлмшт һархдан әмтнә келсиг соңсла. Зуг эндр өрүн үзсн тоотнь, тер соңсврар болхла, кесг холван болҗана. Энд-тенд кесг гермүд, чонд шуучулсн малын көврдг мет модднь ирзәлдәд үлдҗ. «Дәәнә цагин бийднь колхоз кедү түрү-зүдү үздг болвчн, иигҗ гермүд оралсн хуучн соломд күрч дор орсн уга билә. Кезә ясрх колхоз болхмб? Җил ирвәс сән болс гиһәд күләцхәсн бийнь, далаһар өөдлсн бәәдл һархш. Малдчн үвлд күрдг хот уга, әмтндчн шин урһц һартл иддг теҗәл уга»— гиҗ санн йовҗ Матрена Семеновна колхозин конторт күрәд ирв. — Аңһучин өмнәс аң эврән гүүҗ ирнә гиһәд, дуудсн кевтә санаһар ирснтн сән болв,— гиҗ, конторас һарч йовсн Санһҗ тосҗ келв.

138

— Би ахлачла кергтәв. Көвүм цергәс сөөнә ирв. Невчкн һуйр-буудя сурҗ, бичүлҗ авхар седләв,— гиҗ Матрена Семеновна зөвән күргв. — Ахлач уга. Олуйск орҗ одв. — Кезә ирхмб? — Эндр-маңһдурт иршго. Цааран оңдан районур йовҗ малын хот сурхмн. — Хөв уга күн бәәҗв, ода көвүндән яһҗ невчкн өдмг олҗ өгдмб,— гиҗ Саңһҗиг сонстха гиһәд зөрц чаңһар келв. — Яһҗ медхв. Ода энүнәсн тер экнә буудя бәәсн амбарур одтн. Үүдндк көринь авч хайх кергтә. МТС-ин агроном иртл, үүдинь һарһад, дотрнь цасн орсн болхла, цеврлх кергтә. Танас урд хойр кү тәвчкүв,— болҗ кладовщик заавр өгв. «Буудя-һуйр авсн болхла, шулуһар хәрҗ, хот бел кехмн бәәҗ. Ода адһад яахв. Одад, невчк цасинь хайлцҗаһад хәрслч»— гиҗ санад, колхозин амбармудын өмн бийд бәәсн бүркәтә токур һарв. Колхоз долан амбарта билә, зуг арвн миңһн гектар һазрт күрх буудян экн теднднь багтдго бәәсмн. Тегәд, тер амбармудас талдан бригад болһнд неҗәд соломар бүрксн бүтү токта бәәсмн. Эн токин көринь малтҗ, үүдинь һарһулхар Саңһҗ тедниг илгәсмн. Матрена Семеновнаг амбарур ирхлә, өмннь хойр күүкд күн үүдн туск цасинь малтҗана. — Семеновна манд нөкд болхар йовдгчн,— гиһәд, Козлова Таня цас хайҗасн модн күрзән түшәд, өмнәснь байртаһар тосв. Эн, наснь әрә арвн нәәм күрсн, утулң, цевр, цаһан чирәтә, экцләд хәәчлсн алтн болсн шар үснь ар гиҗгәрнь отхта, боз төгрг нүднь оньдинд инәмсглсн, болх-болшго юмнд һочкндг, нәәрсг-шогч күүкн билә. Хаҗуднь харһа мет хавтха, гесн-гүзәнчн уга, өрч-өҗгнчн уга, шаазһан хоңшар мет шовһр хамрта, һурвлһ шовун мет төгрг нүдтә, һучн-дөчн хойрин хоорнд бәәх наста Груня Кравцова көдлҗәнә. — Шуурһнд даргдлго бәәвт, Семеновна! Басл күчр юмн болв, — гиҗ келәд, Груня нурһан тинилһхәр һоорч зогсв. — Мана гер шуурһнд даргдсн уга,— гиҗ хәрүцн, Матрена Семеновна һазрт кевтсн күрз авб. — Күн сүрдм шуурһн болв энтн. Тер бийнь, эн залус әрк хәәһәд, нам бийдм амр-зая өгсн уга,— гиҗ Груня саналдв. — Кен әрк хәәһәд йовна?— болҗ Таня соньмсв.

139

— Әмтн баһий? Шуурһнд көдлмш бәәхш, әрк зальгхас талдан ю кецхәхв тедн,— гиһәд, бийиннь үг йовулҗ өгәд, нөкднрән соньмсулсн күн болад, амрад одв: — Урҗин цаад өдр Гопан Васьк кладовщик Санһҗ хойр өрүн ирчкәд, асхн әрә гиҗ хәрцхәлә. Нам Саңһҗиг бергнь ирәд чирҗ хәрв. Өцклдүр өрүн бас гүүҗ ирв. Әрк уга гихнь болхш. Эврән хәәһәд, бултулчксн нег агдан әрким олад авчкв. Кишго ноха! Асхн күртл согтад, шалвртан алдтлан ууһад унҗ одла. Согтчкад, намаг теврәд үмсхәр седв. Ичр уга юмб, Альмачн медхләрн, маниг алх гихлә, көөһәд хәрүлчкләв гиһәд, андһар тәвәд бәәнә. Дәкәд бергнь ирәд, чирәд авч одв. Бергнәснь үнн худлынь сурхла, юм келхш. Өрүнә үнн худлынь медхәр давс хәәсн болад одхла, Санһҗнь һанцхарн орн деерән кевтнә, бергнь күүкдтәһән эврәннь орн деерән нөөрсҗ, экнь хотан кеҗәнә. Гертән ирәд, хотан уучкад, Копай-город орув. Тенд нег күүкн өртә билә. Альмаг экиннь герин һаза бәәхинь үзүв. Салҗ одснь үнн кевтә. — Юн салх билә, экүрн кергәр одсн болх. Бидн өөрнь бәәнәвидн, негчн цүүгсинь соңсад угавидн,— гиҗ Таня Грунян ховиг итксн уга. — Тегәд худл келҗәнә гиҗ медҗәнч? — Уга. Саңһҗ худл келҗәнә. Өцклдүр Альма бидн хойр көдлмшин хөөн хамдан экүрнь одлавидн. Экнь эвго болҗ, дүнь МТС-т курст сурчана,— гиҗ цааранднь Груняг хов бичә тархатха гиһәд, Альмаг харсҗ, Матрена Семеновна күүндврт орлцв. Тиигҗ Матрена Семеновна саглх учрнь иим бәәсмн. Груняг зүс-зүркн угаднь күн һолад, күүкәр көгшрәд, һуч һарад дөчнд өөрдв. Җил ирвәс энүнә дотркнь улм әмтнд хордад, үлү үзәд, хов цацдг болв. Теднә көвүн эднә күүкнд әрк зөөхәр бәәх зәңгинь соңсчкад, негнәснь нег буру олҗ авлго бәәдмн биш. Тегәд хоорнднь орад хов цацх. Кемрҗән терүнә ховинь төрт авлго баһчуд ханьцвчн, хөөннь юуһар болвчн цоклдулҗ цүүгә татдмн. Тенд хойр күн цүүгҗ, энд залу гергн хойр ноолдҗ гих зәңг соңсхларн, сууҗ-бәәҗ чаддго бәәсмн. Тер заңнь насн ирх дутм улм һазр авад бәәв. Груня урднь эктәһән хоюрн бәәдг билә. Дәәнә цагт экнь өңгрәд, селәнә захд маштг шавр герт һанцхарн үлдв. Дән эклснәс авн эн шикрин свеклар әрк нердг болв. Бийднь туста бригадир, эс гиҗ көлг толһалдг күн болхла, әркиг өңгәр өгдг билә. Оңдан улст мөңгнәс, эс гиҗ һуйр-буудяһас хулддгинь селәнәхн цуһар меднә, эврән бийнь чигн нуухш. Наадк улс хүрм-гиичд әрк нерхлә, милицнр

140

ирәд, зәрмсинь бәрҗ зарһла, зәрмсинь штрафла харһулхла, энүнд һал цаһан өдрәр утаһан пүргүләд, әркән нерәд бәәсн бийнь юмн болдго билә. Нег зәңг соңсхларн, уңг-утхднь күрлго бәәдг төләдән, Саңһҗин согтуһар келсн үгиг негинь медхәр бүкл дууна һазрт бәәсн Копай-городт күрч йовхинь, ода цааранднь Саңһҗ намаг теврәд; үмсхәр седв гиҗ, хойраннь хоорнд хов цацҗ цүүглдүлхәр бәәхинь медҗ, Матрена Семеновна уурнь күрәд бәәнә. Грунян келснд уурнь күрвчн, көвүнь ирсн байрнь даву болад» хаҗудкстан зәңглв: — Асхн мана Витя ирлә. — Мел сулдад ирҗий? Вера соңсхларн, теңгрт һаран күргх!— гиҗ Таня үр күүкнәннь төлә байрлв. — Вера гиснь кемб?— болҗ эс медсн бәәдлтәһәр, күрзән цаснд хатхчкад, Груня сурв. — Кен болх билә! Волкова Вера. Витькин үүрлҗәсн күүкн,— гиҗ Таня цәәлһв. — Кезәнәк юм ю хәәҗ келнәч. Одахн би Олуйск орхдан Волковин күүкиг нег алтн погонта офицер күүнлә йовсинь үзләв. Хоорндан мел инәлдәд йовцхана. Балһсн һазрт бәәсн күүкд һурвн җилд кү күләһәд суух болһнчи? Эндр негнләнь, маңһдур терүнәсн давунь харһхла, урдкан хайчкдмн,— Груня тедниг иткүлхәр ик халунар келв. — Та ичр уга күмбт! Вера тиим йовдл һарһх күүкн биш. Аль бийән дуралһҗант!—гиҗ Таня үр күүкән харсв. — Би ю һарһсмб? Намаг күүнлә гүүсиг үзлч? Келҗ ас нанла әдл цевр күн уга болх!— гиҗ, һурвлһин нүднлә әдл нүднь һал шатҗ, керлдх учр хәәҗәсн Груня дәврв. — Хара зөңдән әмт бичә келтн. — Болцхаҗ, цаатн кладовщик аашна! Цүүгәд керг уга. Көвүн күүкн хойр бийснь медх. Тана биш, мини керг уга,—болҗ Матрена Семеновна тедниг хөрв. — Та хойр тер әмтин цаадк амбарин цасинь хаяд, үүдинь һарһчктн,— гиҗ чирәнь барвиһәд көөҗ одсн Саңһҗ орҗ ирн, Груня Таня хойрт закв.— Та, Семеновна, эн көрән малтчкад, үүдинь тәәләд, дотрнь цасн орсн болхла, цеврлчктн,— гиҗ келәд, хавтхасн тулкүр һарһҗ өгәд йовҗ одв. Тер хойриг йовсна хөөн Матрена Семеновна урдкасн адһҗ көдләд,

141

күүнә белкүсцә гүн көриг һазртнь күргҗ малтад, амбарин уудиг һарһҗ авад, секәд орв. Дотрнь овалһата шар буудяг үүднә заагар орсн цасн бүркчкҗ. Модн күрзәрн эвләд, цаснла буудя дахулшгоһар, дөрвлҗнәр хаһлҗ авад, һазаран зөөһәд хайв...

142

ИНЬГҮД ДУНДАН

Нарн дорагшан орад, гү тәвх кем болҗ йовла. Өрүн үдин алднд хур орх бәәдл һарад, цевртсн цеңкр оһтрһуд делтрин чигә үүлн бүрдәд, нарна толь ташрлҗ, һазрт сүүдрән унһав. Агчмин зуур делгрәд, аһунь улм өргдәд, бархлзҗ нигтрәд ирв. Болв барун өмн үзгәс серҗңнҗ үләсн салькн, сана авсн мет чаңһрҗ, теегин хамхул туусн мет тууһад авад одв. Адуч өрүнә гертәсн һарад, зууран «Победа» гидг колхозин тәрәнә урһцинь хәлән, альк участкинь, кедү хонад хураҗ болхинь шинҗлв. Асхндан колхозин парвлянд күрч, тәрә хуралһна көдлмшч зура келһнд дөң болхар өмннь ахлачд зөвән өглә. Тегәд адһм угаһар, тәрәнә көвәһәр тергәрн йовн йовҗ, хая-хаяднь мөрән зогсаһад, буудян бүриг таслҗ авад, альхндан үмгәд, үсн орад бәәсн буудяг хәләчкәд, тергн деер кевтсн эвтәкн улан булһар цергә комсоставск планшеткәс блокнот һарһҗ авад, чееҗдән эсвлҗ тоолчкад, 10—12 гидг то бичнә. Эннь, альк участкас кедү центнер буудя авгдхинь урдаснь тааҗ, бодҗ бичҗ йовна. Эн хамг тодигнь тәрә хуралһна көдлмшч зурад орх зөвтә. Ода деерән кирцхлә, урһц му биш. Болв буудяд үсн орлһнла нег сән хур орсн болхла, ямаран айта болх билә. Үдләһә үүлн бүрдәд, хур орх бәәдл һархла, Адуч йир байрлв. Зуг хур орхар бүрдсн үүлиг хүүв салькн һарад хөмәд авч одв.— Хәәрн хур!—гиҗ Адуч һундв. Тәрән заагт делләд урһсн зерлг арва, буурлда шарлҗн, хорта пырей өвс үзн, агрономин седкл бертнә. Агротехник эвдгдснә ашнь эн. «Колхоз болһнд агроном бәәсн болхла, иим йовдл һархн уга билә»— гисн тоолвр түрүн авгтан орв. Тер хоорнд эврәннь сансн санаһан бурушав. Колхоз болһнд агроном бәәвчн, механизатормуд тәрәнә һазрт эд-дов кесн цагтан, әрүн седкләрн эс көдлхлә, агрономин чидл күршго. Күн болһна ардас агроном дахҗ, гетҗ чадшго. Механизатормудын күч-көлснә җалвинь ил авсн урһцин ашас иштәһәр өггддг болхла, материальн стимулнь өсх билә. Ода деерән урһц урһв, эс урһв һурвн кило буудя авна. Эн участкд һазринь сәәнәр эд-бод кесн болхла, адгтан 20 центнер буудя һарх билә, ода арвн центнерәс үлү һаршго. Иим һашун тоолврта Адуч, тәрән дунд йовна. Адуч Глотовск МТС-т ах агроном көдлснәс авн дөрвн җил болснь эн.

143

Түрүн ирҗ көдлмшт орсн өдртнь МТС-ин директор тиигхд бәәсн, ода пенсьт һарсн Гончаров өвгн, мөрн бәәдг хашад дахулҗ ирәд, харңһу булңгур заачкад келв: — Не, агроном, чамаг баахн күн гиһәд, баһ наста мөр өгчәнәв. Эн мөриг сурһад, мал кеһәд авхларн, оньдинд йовҗанач,— гив. — Диалектикин йосар болхла, юн чигн юмн нег ормдан бәәдмн биш,— гиҗ Адуч хөкрлв. — Тиим болхла, эн мөриг көгшрлтнь эзлҗ чадҗанач. Адуч харңһу булңд орад, мөрнә хазаринь җолаһас авад, үүднә герлд авч ирәд, шинҗлҗ хәләв. Күүнчн биш, кенчн биш зүстә, көл дорк богхогтан көлврн гиҗ нооснь-үснь өрвәһәд босҗ одсн, ямаранчн зүснд дүңцүлҗ болшго өңгтә мөрн унҗ одвзго гиһәд, әәсн бәәдлтәһәр дөрвн көлән һаслҗ тулад, деернь хусх махн уга ирзәсн толһаһан өкәлһәд, нөөрт диилгдсн бәәдлтәһәр нүдән аньҗ зогсҗана. — Энтн элдв мал болдг бәәдлтә, болв асрад хәрүлхгов,— гиҗ бичкнәсн малд дурта Адуч, мөрнә бәәдл үзҗ, санань зовҗ, өр өвдҗ келв. Агроном күн нег мөр асрхар седхлә, арһнь дала. Дурта колхозд ирхлә, нег суулһ арва өгхмн. Удл уга, Адуч мөрән асрад, күүнд таньгдшго кеһәд авб. Чинән-күчн орсн мөрн, мөңгн урлта, өмн хойр көлиннь шиир булг цаһан зеерд зүстә. Зорьк гидг нертә гүн болҗ һарв. Нүд чичм шуурһнд болвчн, хавр-намрин киитн хурт болвчн эзнь альд зогсана, тер ормасн Адучиг иртл, өдртәнчн тушчксн мет көндрхш. Ода бас, Адуч Зорькиг хойр хаалһин аагт зогсачкад, цааранднь тәрәнә заагур орҗ одв. Эн негдсн хаалһин негнь Глотовск МТС-әс колхоз «Победур» одна, наадк, ард үзгәс керчҗ ирсн хаалһнь эн колхозас хойрдгч бригадар дәврәд төмр хаалһин станц Олуйск орна. Олуйск станц—района һоллгч балһсн. Колхозас станц күртл арвн хойр дууна, хойрдгч бригад күртл дөрвн дууна. Хойрдгч бригадас йовһар хәрҗ йовсн Бемб өвгн, Адучин мөриг таньчкад, хавтхасн хар модн һанзан һарһҗ авад, һал орулад, эзинь ирхиг күләһәд, деернь батлҗ сууһад, утаһан бүрҗңнүлв. Удсн уга, тәрән дундас Адуч һарч ирв. — А, Бемб, альдас һарч ирвт, тарха хоҗһр көвүн ода бийнь һарад угай энтн?— гиҗ, байрлн хөкрлҗ сурв. — Иим өнр-өвгн орн-нутгт һарлго бәәхмн биш, зуг күләх кергтә,—

144

болҗ, Бемб өвгн үгинь дахулҗ өгв. Эн тарха хоҗһр көвүнә туск тууҗнь иим бәәсмн. ..Һурвн җил хооран, районас комендант ирҗ гиһәд, колхозд бәәсн хальмгудыг арвн зурһатаһас деегшән настаһинь колхозин конторур асхн ора шидр цуглулв. — Яһад дуудулҗахмб? Хәәрн һарсн болхий? Хәрү нүүлһхәр бәәдг болхий?— гиһәд, хальмгуд хоорндан шивр-шивр гилдәд бәәцхәв. — Яһҗ медхв! Комендант ирсн хөөн келҗ өгх,—болҗ медәтнрнь саглцхав. Хөрх зөв бәәсмн. Юңгад гихлә 1944 җил нүүҗ ирснәс авн, җил болһн гишң: «Хальмгудыг хәрү нүүлһхәр бәәдгчн!» — гиһәд, зәңг шуугад һарад ирдмн. Тиигҗ зәңг һарх болһнднь, невчк өөрхн ухатань биш, нам юм медәд бәәх дүңгә улсин бийснь, күцц болад уга боднцган цагаснь урд малтад, хураҗ авад, үрәһәд хайчкдмн. Зуг зәңгнь худл болҗ, кесгиннь зүркинь менрүлҗ, кезәдчн иткшгов гиҗ, сана орулдг бәәсмн. Болв дәкәд зәңг һарад, әмтн көл көдләд ниргәд бәәхлә, худлынь медә бәәсн бийнь, алңтрад иткх дурн күрнә. Тер дотр көгшн эмгд-өвгд, һарсн-төрсн һазр-усндан күрч ясан хайхнь теднд күсл боладл бәәдмн. Невчкн зуур зәңг уга болхла, адг-ядхдан худл болвчн зәңг һархнь яһна гиҗ седклән аатрулдмн. Яахув, көөркс, күслнь тер! Ицәд, кусл болад бәәх төр бәәсмн. Юңгад гихлә хальмгудыг нүүлһхдән, кедү җиләр, ямаран уданар йовулҗахан келсмн биш. Эндр бас, комендант дуудулҗана гихлә, ик-баһ уга, икр-өрәсн уга колхозин контор дүүрәд хурцхаҗ. — Нег уга хуралһн биш эн, негтә хуралһн энтн. Хәрнь, шидрә зүн нүдм татад бәәләл, иим байр болн гиҗәҗ,— гиҗ өөрән суусн Бемб өвгнд Саңһҗ келҗәнә. — Арһулдҗалч йир. Ус үзчкәд — һосан тәәлдмн,— гиҗ Бемб өвгн Саңһҗиг хөрв. Тер хоорнд ахлачин өрәһәс комендант Иван Чопоров хаҗудан, дундын нурһта, көк цемгн костюмта, урднь үзәд уга залу дахулсн орҗ ирв. Иван Чопоров маштг нурһта, уутьхн маңната, һу кевтә утулң толһата, сольр шар нүдтә, хөрн тав-зурһа күрсн наста, барун оочаснь чикн күртл, татгдсн утулң, гүн сөрвтә залу. Эн сөрвнь дәәнд авсн шавин орм биш. Иван дәәнә өмнхн ФЗО-д сурчаһад, нег герт хамдан бәәсн көвүдәсн хулха кеһәд бәргдҗ. Көвүд бәрҗ авчкад, һартан харһсарн цокҗ. Шилврин үзүрлә харһад авгдсн сөрв тернь. Терүнәс нааран Иван

145

кү чик хәләхш гиҗ, нег селәнә әмтнь келцхәнә. 1945 җиләс нааран Чопоров шишлң тоод бәәх улсин комендант болҗ, района НКВД-н әңгд көдлнә. Комендантын хаҗудк — краяс ирсн күн бәәҗ. Урднь белдәд улан кенчрәр бүркчксн стол һатц ирҗ тедн зогсв. Доклад келхәр бәәх мет Чопоров ик шар портфеләсн цаас һарһад, хоолан ясв. — Не, цуһар оньгтаһар соңсцхатн! Әвртә гидг соньн, тадна тускар һарсн, правительственн шиидвр умшхар бәәнәвидн. — Не, би эс келлү, хәрнь мини нүднә йор алддмн биш!—гиһәд Саңһҗ, хаҗудан суусн Бембүр толһаһан өкәлһҗ шимлдв. — Арһулд, соңс!— гиҗ Бемб эмкәһән зууһад, һуяснь чимкв. Тер хоорнд үүдн секгдәд, деерән ик девл көдрсн күн орҗ йовад, олнәмт үзчкәд, хәрү һархар седв. — А-а, Бораев, ор нааран, чамд бас кергтә юмн,— гиҗ комендант келв. Орҗ ирсн күн девлән тәәләд, Бемб өвгнә өөр бәәсн сул ормд суув. Әмтн невчк тогтнхла, комендант эклв. — Тегәд, шишлң тоод бәәх улс нүүлһҗ авч ирсн һазртан мөңкинд бәәхмн. Комендантын зөв угаһар бәәсн һазрасн оңдан һазрур һархларн, хөрн тавн җиләр каторгт туугдхмн. Медҗәнт. Каторгин көдлмшт. Үзҗәнт. Молотов һаран тәвҗ.— Комендант һартан бәәсн цаасиг өөдән өргәд үзүлв.— Цааранднь цәәлһҗәнәв. Арвн зурһатаһас деегшән настань сар болһн комендантур ирҗ һаран тәвх зөвтә. Сар болһн һаран эс тәвснь, комендантын зөв угаһар селәнәс селәнүр одснь чаңһ засгла харһхмн. Хәрнь тер, эн мини цәәлһҗ өгсиг медвдн гиҗ, нааран босҗ һаран тәвҗ өгцхәтн,— Чопоров үгән төгсәв. Герәр дүүрң улсас негчн күн ә һарсн уга. Терт таңх-тагчг, ә-чимән уга болҗ одв. Адучин чирәнь кимр мет цәәв. — Не, неҗәдәр ирҗ һаран тәвцхәтн,— гиҗ комендант давтв. Әмтнь, хашаһур түрүн орулҗах мал мет нег-негән күләҗ гедс-гедс гицхәв. Сүл талаһурнь Адуч һаран тәвчкәд, тер шиидвр үзүлтн гиҗ комендантас сурв. — Буйн болх, хәлә!— комендант типографд барлгдсн цаас үзүлв. Адуч адһм угаһар хойрдад умшхла, бичәтә тоотнь хүврх кевтә, дәкн давтҗ умшв. — Арһ уга, цаһан цааснд хар барар бичәтә. Үнн, Молотов һаран тәвҗ. Адуч түрүн авгтан Сталинүр бичг бичх болҗ шиидв. Тер кевтән герин

146

герләс һазаран сохр харңһуд һарч ирв. Одахн күртл герлтә йовсн седклнь, эн чилм харңһу мет бүтңһурв. Конторин уру бийд уята мөрнь зогса бәәнә. Мөрән амһалад, цан деер бәәсн өвсән ясад, ах-дү бәрлдсн үр Федор Молчановинд оч хонхар шиидв. Тер хоорнднь герин өнцгәс нег күн һарч ирв. — А, чи, Адучвч... Би чамаг яһсн болхв гиһәд хәәһәд йовнав,— гиҗ Бемб өвгн келв.— Адуч, манаһур одад хоный? Бидн энүнәс хол биш. Мөричн орулх хаша бәәнә. — Нанд йилһл уга альдаран одснь, хаалһан заатн,— болҗ Адуч зөвшәрв. Бемб мөрнә җолаһинь Адучас шүүрч авад, герүрн залв. Эн хойр конторин һаза харһснас авн герт ортлан негчн үг күүндсн уга. — Эмгн, гиич күләҗәлч?—болҗ, өвгн зөрц серглңгәр сурв. Адуч хувцан тәәләд, уралан һарч суув. Агрономин толһа герин орад күрәд, тер өкәҗ өгв. — Чи, Адуч, эндр гертәсн һарлч?— гиҗ өвгн агрономас сурв. — Э, эндр үдлә МТС-әс һарлав,— гиҗ Адуч хәрү өгв. Невчкн зуур ю эклҗ күүндхән медҗ чадлго хоюрн тагчг сууцхана. Адуч урднь кесг дәкҗ эн өвгнлә колхоз деер харһла, болв гертнь ирәд уга билә. Адуч кенлә болвчн түрүн таньлдад, бийүрн унһаһад авчкдг ээлтә күн. Уласн мет һо, өндр нурһта, җөөлн хәләцтә, чилм хар нүдтә, цаһан седклтә, тиньгр заңта, хөрн дола күрсн наста күн. Бемб өвгн җир һарсн болвчн, ода бийнь хойр көлнь чаңһ, теглг нурһта, буурл үстә, керсү хәләцтә. Төгрг хар чирәнь тенд-эндәснь керчсн хурняста. Экцлҗ хәәчлсн буурл сахлнь тәмкин утанд шарлҗ. Тер хоорнднь эццн хар эмгн Болха үсн хатьта боднцгин хот һарһад, хойр хала тәвүрт кеһәд, өвгн Адуч хойрин өмн тәвчкәд, өдмг авч ирҗ утлв. — Эмгн, хаалһд йовсн күүнд болн хаҗуднь дахсн манд хотын ам халулдг юмн угай энчн?— гиҗ келчкәд, Адучур нүдән чирмәд инәмсглв. — Невчкн юмн бәәнә,— болад, эмгн өвгнүрн хәләчкәд, бешин ардас хойр шил һарһад, стол деер тәвб. Бемб хойр чиркд дүүргәд кечкәд, негинь Адучд өгв. — Агроном күн амсҗ үзх зөвтә, шикрин свеклар мана эмгнә нерсн әрк,— гиҗ Бемб шоглҗ келн, күн булаһад авчкн гиҗәх кевтә, адһад нег кииһәр амндан кечкв. Адуч урднь хойр дәкҗ шикрин свеклар нерсн әрк нәәрт амсҗ үзчкәд, толһань өвдәд үкн гилә. Талдан цаг болхла, амндан

147

күргшчн уга бәәсмн. Болв эндр асхн соңссн хамгин хөөн, ухаһан геетлән әрк уух дурнь күрв. Адуч чирктә әркиг һартан авн, бас нег кииһәр уучкад, нүдән аньҗ бирчив. — Хәрн, терлм. Һурвн цөгц һолткиг һарһдмн,— болҗ, Бемб зөвәр халҗ одсн Адучиг хойр чирк уучксна хөөн һурвдад шахв. Һурв уучксн Адучин геснь халад, цааранднь чим-чим гиһәд махмудар гүүһәд, көлин эркә күртл күрсн болҗ медгдв. Цогц гиигрәд, өрчд багтҗ өглго хавчгдҗасн зүркн тогтнад, чееҗ уудсн болад одв. — Адуч, чамаг мана колхозд кесг дәкҗ үзҗәнәв. Өнчн күүнә хөвнь — өвртнь. Үнн үгд — үкл уга. Нег наар гиһәд цә өгн гисн бийнь эмәнәв. Дәкәд мана парторг Федор Молчанов чамаг даңгин авад хәрҗ одна. Тана хоорндкиг медҗәхшив. Ах-дү бәрлдҗ гиһәд зәңг һарна. Яһҗ медхв. Худлчн болад бәәхмн. Зуг эндр тер хургт чамаг ямаран дүрстә суусичн үзчкәд, дахулад хәрслч гиҗ шиидүв. Санаһан бичә зов. Әрә хөр һарсн чи биш, җир һарсн бидн юмиг уңгарнь тоолнавидн. Кемр соңсхлачн, би чамд нег тууль келҗ өгсв. — Болҗ өвгн, күн амрхарчн бәәх!—гиһәд, эмгн өвгән хөрв. — Буйн болх, келтн? Би өр цәәтлчн соңснав,— гиҗ Адуч эрв. ...Ик кезәнә. Өл маңхн Цаһан уулын омрунд өөкн, тосар урсдг Өврмҗ гидг һолын хойр амарнь бүүрлгсн, тавн үйәс нааран түрү-зүдү үзәд уга, Таңсг гидг хаана орн-нутг бәәҗ. Делгү седклтә, делкәг тегшлҗ тевчдг Делгр гидг хатнта бәәҗ. Атхад авсан алддго Арвс гидг көвүнь өрүн болһн босад, Өл маңхн Цаһан уулыг өргәд ормаснь көндәхлә, сер-сер салькн һарад, бүр-бүр хур ордг бәәҗ. Герлднь — зү сүвлм, гегәнднь — аду манм, арвн тавна сар мет дүүрң чирәтә, арчсн альмн мет минчисн улан халхта, арвн тавта Намҗл күүкнә гегән-герлнь һарсн нарна тольла метклдҗ, һазр-усн деер бәәдг әмт байрлулдг бәәҗ. Делгү седклтә, делкәг тевчдг Делгр хатн күнд — һурвдгч үрән күләҗәсн цаг бәәҗ. Тедү-эдү болсн цагт, Таңсг хан тәвн йисн түшлмүдән дуудулна. — Мөрнә чикн хойр, мини мордх цаг негн болв,— гиҗ келәд, шам гисиг алддг уга, шар бичгән һарһҗ авад хәләхлә, иигҗ һарв. ...Күмн-әмтнә килнц күцәд, Хар Эрвк гидг шулм хамг әмт үлмәдән орулад, кесг үйәс нааран үзәд уга зовлң үзүлхмн. Болв цагнь ирхлә, Тарха хоҗһр көвүн һарад тер Хар Эрвкиг көлдән дарҗ, Таңсг хаана орннутг төвкнүн, өмнкәсн улм җирһҗ дүрклхмн чигн.

148

Таңсг хан өңгрв. Доладгч хонгтнь Делгр-хатн, цаһан төр болҗ, көлән татв. Долан давхр һазр дор бәәдг, дөчн йисн шулмин күчн тогтсн, әмтә юм үзхләрн, әгрәлго бәәдго, әмнь бийднь уга, томһ сахлта, төмр дуута, хала зүрктә Хадр Хар Эрвк, шин һарсн көвүг ширгәхәр седсн бийнь, ээҗин ээзгтә, алтн шар уургас уухла, чидлнь күршгог медәд мек һарһв. Эк болсн эмгн иигән-тиигән хәләх хоорнд, өлгәтә бәәсн көвүг хулхалад, үрн-садн уга эмгн өвгн хойрин һаза авч одҗ хайв. Бийнь өлгәднь орад, бичкн көвүнд хүврв. Теңгр деерәс хайсн көвү олҗ авсн эмгн өвгн хойр теңкән угаһар байрлв. Теңгрин киис атхсн, түңшүр ухата, һаньдгта цагт һарсн Һавшун гидг нер өгв. Эзнь ирәд, хәрү авчкх гиһәд әәсн эмгн өвгн хойр, оңдан һазрур нүүхәр шиидв. Тер хоорнд, хаана өргәд хүрм болад, шин һарсн хааг ширәд суулһх зәңг һарад ирв. Ширәһән эзлсн шин хан, арзиг буслһад, хорз кеһәд, Арвс көвүнд өгәд диинрүлчкәд, долан давхр болдар тахрлад, Өл маңхн Цаһан уулар. деерәснь дарулчкв. Арвн тавта Намҗл күүкиг, әәрг көрңгәр буслдг, әмтәхн цаһан теңгс дундк, әмтә юмн күрәд уга арлд күргҗ хайв. Арвн тавта Намҗл күүкн аршан хар нульмсан асха бәәтлнь, әәрг-чигәһәр буслдг әмтәхн цаһан теңгс, һашун хар хорз болҗ буслад, амнасн өөкн, тосар буслдг Өврмҗ һолыг ширгәһәд оркв. Өл маңхн Цаһан уулнь нурад, өдр уга сө болҗ харңһурдг болв. Әәмг-алвтын әмтн оруһас һарунь ик болв. Киитн булгин уснь — ширгв, көк девән өвснь — хумхарв. Күн мал уга цөөкрәд, көндә-көдә болад ирв. Делгү седклтә Делгр-хатна көл-һарнь тәкрәд, көндрдг арһнь тасрад, хотта цусн болад кевтнә. Тедү-эдү болсн цагт Делгр-хатн хаҗуһарн һарч йовсн хааг үзчкәд келнә: — Өл маңхн Цаһан уулыг өргәд тәвхләрн, сер-сер сальк һарһад, бүрбүр хур орулдг, атхсан алддго Арвс көвүһим яһвч? Гер-

149

лднь зү сүвлм, гегәнднь аду манм арвн тавта Намҗл күүким яһвч? Өөкн тосар буслдг Өврмҗ һол яһад ширгснь энв! — Ха-ха, хәрү эргҗ иршго цагиг хәәһәд ю кехмбчи! Долан давхр һазр дор бәәдг, дөчн йисн шулмин күчн тогтсн, әмтә юм үзхләрн, әгрәлго бәәдго, әмнь бийднь уга, томһ сахлта, төмр дуута, хала зүрктә Хадр Хар Эрвк гидг күмб! Шуугад, җирһәд бәәдг орн-нутгичн ширгүлҗ уга кевв. Зуг алтн шар уургичн уусндан арвн хар хурһм атхлдҗ, әмичин суһлҗ авч болҗахш!—гиҗ һош-һош элк хатҗ инәв. — Я-а, яһлав! Әәмг-алвтым тарасн, аврлт уга шулмин әмнд күрх арһта нег көвүн һарсн болхий?— гиһәд, барун ээм деегүрн зун көкән сааһад оркхлань, көкнә сүвәс чирдәд һарсн үснь һазрт тусхла, зү тәвх зә угаһар җидән шовалһад зогссн цергүд, агчмин зуур хаана өргә бүсләд авчкв.— Орн-нутгт олнд туста нег көвүн һарсн болх! Өтр йовҗ зарлтн!—гиҗ һашута дууһар һаньдглҗ хәәкрв. Дөрвн үзг хәләһәд, элчнр мордцхав. Элчнриг хаалһднь Таңсг хаана тәвн йисн тушмлмүд һарһҗ зогсав. Харһсн күн болһнас хамаран йовҗ йовхинь, келсн үг болһнынь бичәд авч иртн!—гиҗ элчнрт закв. Хаалһин амнд, нег тарха хоҗһр көвүн барун һартан хурс бәрчксн, мөрән үзҗ сууна. — Көвүн, көвүн ю кеҗәхмч? Альдаран одҗ йовнач?— гиҗ сурв. — Эндүһәр эдлчксн хот элким көөлһәд, зоваһад ирв. Хотын амнд орсн хоршмиг хог-богла көөҗ һарһад, гегән герлтә герән цеврлҗ, гер-бүлән байрлулхар йовнав,— гиҗ көвүн хәрү өгв. — Эн мана унҗ йовсн мөрн кедү күрх гиҗ меднәч?— гиҗ хойрдад сурв. — Харңһу сөөлә әдл хату-мөтү цагт, хуһлм хурсндчн күршго энтн!— гиҗ һартан бәәсн хурсан үзүлв.— Төвшүн төвкнүн цагт болхла, тоомсрта көлгн бәәҗ энтн!— гиҗ хәрү өгв. Эн үгинь соңсҗ элчнр цааранднь давб. Тәвн йисн түшмлмүдт ирҗ күн болһна келсиг медүлв. — Я-а, яһлав тер көвүһән эрт авч иртн!—гиҗ хәрү илгәв. Тер хоорнд көвүнә өмн бийд өвдгтән күрсн цаһан сахлта өвгн ирҗ бууһад иигҗ келв: — Кукн, хәәмнь, өнр өргн орн-нутгичн, өрчәсн һарһсн экичнь зоваһад, өдр уга сөөһәр бәәлһҗәхнь — долан давхр һазр дор бәәдг, дөчн йисн шулмсин күчн тогтсн, әмтә юм үзхләрн, әгрәлго бәәдго, әмнь

150

бийднь уга, томһ сахлта, төмр дуута, хала зүрктә Хадр Хар Эрвк гидг алмс. Терүг дарҗ, орн-нутган төвкнүлх цагчн ирв. Зуг терүнәнчн әмнь долан давхр һазр дор көндрлго кевтдг көк цоохр бухин гесн дотр бәәхмн. Кемр тер бух көндрсн хөөн долан давхр һазр догдлад, орклсн дуунднь өөрдсн күүнә зүркн хаһрхмн.— Өвгн хатасн болдар кесн, хар охтр үлд һарһҗ өгв. Көвүн дола тууляд, дола түлкәд, долан давхр һазр дор орҗ ирв. Көндрлго кевтсн көк цоохр бухла таш-баш бәрлдәд, болд үлдәр гесинь хадрҗ хаяд оркхла, дотраснь хала хәәрцг унад күрәд ирнә. Хала хәәрцгиг хамхлхла, алтн хәәрцг һарна. Алтн хәәрцг дотраснь әрә өрүлг урһҗах һууҗмул һарч ирнә. Тер һууҗмулыг һосан тәәләд, барун көлин өскә дор тәвәд авчкад, дола тууляд, дола түлкәд һарад ирнә. Көвүн хаана өргән һаза ирчкәд: — Орн-нутгим догдлулҗ, омгинь шантрасн элмр, хар саната, хамгла харһсн Хадр Хар Эрвк бәәхлә, нааран һар, бәәр бәрлдхмн.— гиҗ Һавшун дуудв. — Ха-ха, хәәмнь ода бийнь әмдвч! Әгрәд бәәсн һазрчн эн!— гиһәд, Хадр Хар Эрвк һарч ирв. Таш-баш бәрлдәд ноолдв. Долан долан — дөчн йисн хонгт бәрлдв. Көвүнә чидл сулдад ирхин алднд, деегүрнь нисҗ йовсн хун шовун: — Көвүн, көвүн, барун өскәһән,— гиҗ келәд, давад одв. Санан орсн һавшун барун көлән өскәлдн, Хадр Хар Эрвкиг хааһаснь авад хайв. ..Хортан дарсн көвүн әмтәхн далаһас одҗ эгчән сулдхв. Өл маңхн Цаһан уул дорас Арвс ахан һарһҗ авб. Өмнк кевтән Өл маңхн Цаһан уулнь уняртв. Өврмҗ гидг һолнь өөкн, тосар урсв. Арвс ахнь ирснәс авн сер-сер салькта, бүр-бүр хур ордг болв. Герлднь зү сүвлм, гегәнднь аду манм, арвн тавта Намҗл күүкнә гегәнгерлнь һарсн нарнла метклдҗ, һазр-усн деерк әмт байрлулв. Орн-нутг төвкнв, өмнкәсн улм делгрв,— гиһәд, Бемб өвгн туулян төгсгәһәд, хаҗудан стол деер бәәсн хар модн һанздан тәмк нерв. Адуч хавтхасн хустг һарһад, өвгиг һанздан тәмк нерҗ дуусхинь күләҗәһәд, хустган шатаһад, һал өгв, дәкәд эврәннь һарт унтрҗ одсн папиросан уңһдав. — Бемб туулинтн чилгчнь йир сән бәәҗ. Зуг мана туулин чилгчнь ямаран болхнь кен медхв! Тарха хоҗһр көвүн кезә һарх гиҗ медхв?— гиҗ, өвгнә толһа деегүр герин булңд өлгәтә бәәсн Сталинә зург хәлән бәәҗ, уха туңһасн бәәдлтәһәр Адуч келв. — Тууль — туульдан, комендант — комендантдан, болв өрүндән

151

көдлмш бәәнә, амрх кергтә,— болҗ Адуч ормасн босв. — Эмгн, Адучд мини ор ясҗ өг, би беш деер кевтнәв,— гиҗ өвгн келв. Адуч орн деер һарад кевтв. Унтхар седвчн нөр күрхш. Өр цәәтл гишң көндрәд хонв. Акад юмб! Молотов һаран тәвҗ. Сталин келсн эс болхий. Терүнә үг угаһар кегдшго бәәснь медгдҗәнә. Ленинә цогц деер тәвсн андһаран яһад мартсн болхв? Эн олн зүсн ухан дотрнь төөнрҗ, нөөринь күрглго бәәв... Тер цагас авн Адуч Бемблә харһхларн, тарха хоҗһр көвүнә тускар наадн үнн хойрар сурдг билә. Тегәд эндр харһхларн, келснь тер. Адуч Бемб хойр тергн деерән сууһад, мөрән залад, хаалһд оруллһнла, арднь машинә ә һарв. Эргәд хәләхлә, Глотовск МТС-ин директорин йовдг, хуучрад бәәсн эвтәкн ГАЗ-67 машин терг күцәд давҗ һарн зогсв. Дотраснь МТС-ин директор — Адучин һардач, Светлов һарч ирв. Иван Иванович Глотовск МТС-т директор көдлснәс нааран җил болҗ йовна. Эн шулун-шудрмг, өрчәр орад өрәр һарх бәәдлтә, хурц цеңкр нүдтә, нимгн цаһан чирәтә күн. Соломин зүстә нимтр үснь оньдинд иигәнтиигән өрвәсн бәәдмн. Очн мет түргн асчкад, дарунь хәәлҗ оддг җөөлкн, икрхг уга, цаһан седклтә өр өвч күн. Бийнь — инженер. Крайин селәнә эдл-ахун управленәс эврә сән дурар селәнд ирҗ ниднәс нааран көдлҗәнә. Хаҗудк дахульмудын негнь — «Победа» колхозин ахлач Николай Иванович, хойрдгчнь—бас тер колхозин парторг Федор Молчанов, һурвдгчнь — райисполкомин ахлач Семен Семенович Темников. Темников 1946 җил районд ирлә. Эн дөч һарсн наста, цергә офицерск хувцта, уньн кевтә ут нәрхн нурһта, заарг чирәтә, алтн өңгтә гилвксн улан үстә, инәдн-наадн уга, оньдинд уурлсн күүнә бәәдлтә, күмсгнь буулһата күн. Иван Иванович машинәсн һәрәдҗ бууһад, мендлчкәд, Адучас сурв: — Эн колхозин тәрә хуралһна көдлмшч зураг маңһдур чиләҗ чадхийч? — Чиләх зөвтәв. Эндр асхн көдләд, маңһдур үдлә чиләхв. — Тиигхлә, хәрүтдән Ленинә нертә колхозар дәврәд, тәрәһинь хәләһич, буйн болх! Тер колхозин ахлачнь эндр райисполкомд ода бийнь өрәл сардан тәрә хуралһна көдлмш эклшговидн гиҗ зарлв. Миниһәр болхла, зурһан-долан хонгас эклҗ болхмн. Намаг итклго, эн күн эврән оч хәләхәр йовна,— болад, дораһур райисполкомин ахлачур докъялв. Тер хоорнд Федор Адучла ирҗ мендлв.

152

— Манахнур одҗ йовнч? Варя чамаг ирх гиҗәлә! Колхозин ахлач бас машинәс бууһад, Адучла һаран өгч мендлв. Зуг һанцхн Темников дор ормасн көндрлго, толһаһан гекв. Иван Иванович яһҗ шулун машинәсн һарла, тер кевтән нүд чирмтл, машиндән суучкад, наадксан дуудв. Бийнь шофер угаһар йовхдан дурта. Тегәд эндр һанцарн һарч. Удл уга машин ормасн көндрв. Тедүкн зааград һарчкад, машин дотр иим күүндвр болв. — Семен Семенович, тана дөң кергтә болҗана,— гиҗ Светлов ахлачур эргҗ хәләв. — Ямаран дөң? — Та медҗәнт, эндр хург чилсн хөөн комендант Чопоров ирәд, одак Бораевиг МТС-ин ах агрономас һарһтн, тиим даалһврта көдлмшт шишлң тоод бәәх күн көдлх зөв уга гинә. Тәрә хуралһна өмн өргн МТС-ин ах агроном һарһна гисн юн болҗахмб! Гем һарһсн биш тер гихлә, комендант нам соңсхар седхш! Тиим йосн бәәнә гинә. — Йосн бәәхлә — арһ уга, ормднь кү олҗ авх кергтә,— гиҗ келәд, райисполкомин ахлач гун уха туңһаҗах кевтә холагшан хәләв. — Арһ уга гисн ямаран үг болҗахмб? Тегәд комендант райисполкомас даву болҗахмб? — Чи, Светлов, бичә халурх. Тиим үг келхәсн урд, энүгәрн тоолх кергтә,— Темников барун һариннь хумха хурһар цохан бурһудҗах мет заав.— Гем уга күүг шишлң тоод авдмн биш. — Наадксиннь тускар би юм келҗ чадшгов, болв Адучиг гем уга гиһәд кенләчн марһх биләв,— гиҗ, ода күртл тагчг ард суусн, йириндән дала олн үг келдго Федор Молчанов зөвәр шүрүтәһәр эднә күүндврт орлцв. Алң болсн Светлов адһв, зүн һарарн машиһән залн йовҗ ардан эргҗ хәләһәд, цааранднь кен ю келхинь күләв. Темников дәкнәс келв: — Әрлһ, Молчанов, түүг яһҗ медх биләч! — Меднәв. Миңһн йисн зун дөчн хойрдгч. Дегәд сәәнәр меднәв. ...1942 җилин зуна цаг билә. Тең һолын ца көвәд түрүн болҗ Адуч ман хойраг заяч авч ирҗ харһулла. Мана церг бийәсн кесг холван үлү чидлтә деермчнрлә, ишкм һазр болһна төлә цусан асхад ноолда йовҗ, цухрад көгшн буурл Тең һол күртл туугдад күрч ирв. Тер һашута цагиг кен мартх! Мана полк күцҗ ирсн немшнрлә бәрлдн йовҗ, хооран зулсн әәрмән дахҗ цухрв. Немш мана полкиг хойр таласнь хамҗ шахад, дорацулад ирв. Хортна чидл хойр-һурвн холван ик болсн учрар шулун

153

болдгар цухртха гисн закан ирв. Дигтә эн цагла, мини өөр товин сумн ирҗ хаһрад, намаг шаврар дарчксн бәәҗ. Тегәд ухан уга кевтсн намаг манахс үкҗ оч гиҗ медәд, үлдәчкәд йовҗ одцхав. Зуна өдрин цунцг тогтнад, асхн серүн орхин алднд нанд серл орв. Толһаһан өндәлһхлә — цогцан көндәҗ болхш. Энд-тенд хамхрҗ одсн танкс, машид, товс болн халунд тешкәһәд уул болад көөҗ одсн үксн улсин цогцс. Мини өөгүр хувц-хунрнь шуурсн, һар-көлнь сернҗләр боолһата дөч һар мана салдсмудыг, хойр талнь хошад күн автоматта, өмн ард хойртнь неҗәд күн һарчксн, немшнр тууҗ йовна. Тедниг давҗ һартл көндрлго кевтүв. Тер хоорнд нарн сууһад, бүрүлин гегән тасрҗ одв. Үкх һазрм эн бәәҗ гисн ухата кевтнәв. Генткн ардасм нег юмн ээмәсм татад бәәнә. Цогцан көндәдг арһ уга болвчн, күзүһән эргүләд хәләхлә, нәрхн хар болсн салдс ээмәсм татчкад, урлан көндәлһәд бәәнә, келсн үгнь сонсгдхш. Хойр чикм таңхрад, юм соңслго бәәсиг терүнәс авн медүв. Тер салдс киилгән шуулад, толһаһан бооҗ, тер бийнь цусн чиихлтәд, һооҗад, чирәһинь болн нүцкн махмудтнь шаварҗ оч. Тедүкн кевтсн күүнә цогцин өөрәс саперн бичкн күрз олҗ авч ирәд, дарчксн шавриг тараһад шивчкәд, намаг татад һарһҗ авб. Сулдхчксн бийнь махмуд менрәд көндрҗ болхш. Тер хоорнд харңһу болад, теегин бор шарлҗн теңгр хойрин зүсн нииләд одв. Таньдго, мини әмнд орлцсн салдс, намаг чирәд һарв. Немшин церг давад йовҗ одснь маднд ил болв. Цааранднь ю кехмб? Немшт бәргдх седкл кендчн уга. Эврәннь цергән күцдг арһ уга. Яһҗ тер үүлдврәс һархмб? Тең һолын шидрк тег — бүтү модта Белорусск һазрла әдл биш! Тегәд чирлдә йовҗ өр цәәхин алдид, күн орад бултҗ одм чигә шуура өвстә болн хулста гүн һувльд ирүвидн. Тер хоорнд мини барун чикм соңсдг болад ирв. Тегәд герл һазрт унад, дорд үзгәс дәәнә хөөн үлдсн тоорм-тоосн болн улан һатцас төөнрәд, шар нарн һарад ирв. Һувль дотр һурвад-дөрвәдәр баг әмтн шур-шур гиһәд энд-тендәс һарч ирцхәв. Бас манла әдл немшин бүслврт үлдәд түрҗ йовх мана салдсмуд бәәҗ. Тиигә бәәҗ тәвн йисн күн цуглрвидн. Тедн дунд нег доһлң сержант йовҗ. Одак, намаг үкләс гетлгсн күн эн Бораев бәәҗ. Бораев тиигхдән сержант ямта билә. Өрүнднь толһаннь боодһа сольхлань, киилгиннь захд хойр знак бәәхинь үзүв...

154

Федор тиигәд келәд ирхлә, өмннь дала болһамҗ угаһар соңсҗасн улс соньмсҗ сурцхав: — Бораев та хойр хамдан дәәллдлт? Кел-кел цааранднь. — Бораев, нанла әдл бас толһаһарнь шав тусад, ухаһан гееһәд, дән болсн ормд үлдсн бәәҗ. Дәәнә хөөн шавта улс цуглулҗ авсн немшнр терүг бас нанла әдл үкснд тоолад, көндәлго йовҗ одцхасн бәәҗ. Дәкәд серл орхла, киилгән шуулад, шаван боочкад, мөлкә-мөлкә йовҗ намаг үзәд, ирҗ сулдхснь тер. Нанд шав уга, зуг шаврт даргдсндан цогцин әмн тасрад, көндәҗ боллго бәәҗв. Тер өрүн капитан командовань бий деерән авад, күнд шавтаһинь йилһәд, арвн хойр кү өөрхн шидр күүтрмүдт, итклтә улст үлдәх болҗ шиидв. Нәәмн күүг разведкд тәвцхәв. Альд мана церг бәәх, альд немш бәәхинь медх кергтә бәәсмн. Зуна сө ахр. Сөөнь өрәлин алднд йовсн улсмдн хәрү ирв. Күнд шавта дәәчнрән өөрхн күүтрмүдт үлдәчкәд, бүрүлин гегән тасрхла, сө дүлҗ йовад, фронт күцәд, ни-догшн дәврлһ сана авхуллго кеһәд, немшин фронт ивтләд, эврәхстән күрх болҗ шиидцхәвидн. Маңһдуртнь бу-селмән агсад, һарад йовцхаввидн. Сө дүлҗ йовад өр цәәхин алднд урдаснь темдглсн һазрурн ирәд, дәврлһ кеввидн. Болв мана тату хөвәр, өр дегәд өөрдҗ одсн болад, немшнр маниг эртәр илдкчкәд, өмнәсмдн догшн сөрлтәр тосад, фронт ивтлҗ һарх биш, кесгән гееһәд, неҗәд-хошадар әрә гиҗ әмән авч һархмдн зу болв. Әмд үлдцхәсн арвхн йисн күн хурҗ ирв. Капитан хәрү ирсн уга. Дәәчнрин ик зунь хөвәсн цөкрәд, омгнь шантрад, һурнилдәд ирцхәв. Зәрмнь киилгиннь захд бәәсн цергә темдгән авч хаяд, партийн болн комсомольск билетсән бултулад, ухаһан соляд бәәцхәв. Зуг һанцхн Адуч, шуурха киилгиннь захаснь һурвн талта значокан суһлад, өмсҗ йовсн киилгтән зүүчкәд, отрядыг цуглулад, һардвринь бий деерән авчанав гиҗ зарлв. Дәәчнриг дигләд, күн болһнд даалһвр өгв. Негнднь хот олтха, наадкднь — шавта улсиг асртха, һурвдгчднь — манлһнд, гетлһнд одтха гиҗ закв. Бийнь өөрән хойр салдста разведкд одв. Тер ормдан дөрвн хонгт бәәввидн. Дөрвн асхн дараһарнь сержант эврән разведкд һарв. Тавдгч өдртән мадниг цуглулҗ авад, имаран һазрар, яһҗ һархан келҗ, күн болһнд тер агчмин дунд ю кехинь даалһв. Асхн бүрүлин гегән тасрхла, Адучин ардас цүврлдәд һарввидн. Һазртан күрчкәд, сержантын

155

зааврар харулд бәәсн немшин салдсмудыг дун угаһар ормаснь авчкад, негчн бууһин ә угаһар немшин хойр давхр окопс давад һарлһнла, мана цергин окопас хайсн ракетин герлд мадниг үзчкәд, немшнр ардасмди һалзу гидгәр халун хорһлҗар цутхв. Эврәннь түрүнк окопст өрәлмдн күрцхәв. Үклго, яһҗ әмд үлдснә байрин тускар келхәр бәәхшив, зуг маңһдуртнь шавтаһимдн йилһәд, госпиталюр йовулхла, Адуч ман хойриг заяч дәкн авч ирҗ харһулв. Сержантын шав мини шавар болхла, күнд бәәҗ. Тиигҗ Тең һолын көвәд бидн, орс хальмг хойр, бууһин ам үмсҗ, андһаран тәвҗ, ах-дү боллавидн. Хөөннь хоюрн Саратов балһснд нег госпитальд эмнүлвидн. Дөрвн сард кевтәд, хамдан госпиталяс һарад, Сталинградын омрунд болҗасн дәәнд ирүвидн. Тер кевтән хамдан йовад, Берлинд күрсмдн тер. Адуч 1943 җил дәкнәс шавшад, нанас салла. Дән чилв. Би 1945 җил хәрҗ ирүв. Адуч ард госпитальд үлдлә. Болв бидн хоорндан залһлдаһан таслсн угавидн. Адучд эк-эцк, элгн-садн уга, һанц көвүн билә. Дәкәд би хальмгуд энүнд бәәхинь бичәд, манахсур ир гиҗ дуудув. Мини үрлһәр мана һазрт ирснь тер. Ахрар келхлә — иим тууҗта юмн. Тиигхлә, эн күн шишлң тоод орх, Төрскндән өшәтә йовдл һарһсн болхий? Уга! Цеврәс цевр гиҗ меднәв,— гиҗ Федор угзрҗ келв. Кен чигн эн сурврт хәрү өгсн уга. Зуг хуучн эвтәкн ГАЗ-67 гидг машин даңшх болһнд, деернь суусн улс өсрлдәд, зәәлгдәд йовна. Күн болһн дотран эн келсн тууҗин тускар ухалҗ йовцхана. — Алң болхмн. Молчановин келсәр болхла, шишлң тоод орх күн биш бәәҗл. Көдлмшинь авад хәләхлә, мана МТС-ин специалистнр дунд Адучин дунгә итклтә, чидлән әрвллго көдлдг күн уга. Нанд медгдҗәхш!—гиҗ Светлов алңтрв. — Үүрмүд, би тана келсн үгмүд соңсув. Эн келсн хамг мадн дунд үлдтхә. Хәрнь тер! Чи, Светлов, кемр тиигҗ лавта Чопоров чамд келсн болхла, тер агрономан эрт сулдх. Эс гиҗ үүллә харһхч, би чамд үүрчн болад келҗәнәв. Теднлә манд теңцдг арһ уга,— гиҗ райисполкомин ахлач урдаснь саглв. — Уга, тадна чидл күршго болхла, би крайд күрәдчн Адучиг МТС-т үлдәҗ үзнәв!— болҗ Светлов андһарлв. — Кемрҗән, МТС-тән эс үлдәҗ чадхла, мана колхозур илгә. Колхоз нииләд икдв, агроном уга бәәҗ болшго,— гиҗ ода күртл тагчг, күүндврт орлго йовсн колхозин ахлач Светловас сурв.

156

Тер хоорнд машин өмнәснь тосҗ гүүсн ик-ик барг нохасла урлдад, селәнә захар гүүһәд орад ирв. Эннь Макаров селәнд бәәх «Победа» гидг нертә колхоз. *** Сентябрь сард болдго халун өдр билә. Глотовск МТС-ин колхозмуд цуһар тәрә хуралһна көдлмштән орчксн, өдр сө уга нирглдҗәх цаг. Адуч хойр хонгас нааран Ленинә нертә колхозас һарч чадҗахш. Нидн болн урдк җилмүдт МТС-ин колхозмуд намрар хаһлдг зябин зуран өрәлинь чигн күцәҗ чадсн уга. Тер учрар, хаврт һазринь хаһлад тәрә тәрнә гидг — күнд көдлмш бәәсмн. Тавн-зурһан хонгин туршарт хаврин тәрә цацхин орчд, бүкл сардан, эс гиҗ күсдундур сарин туршарт эн көдлмшиг кедг бәәсмн. Уршг тиим болсар тәрәнә урһцнь баһ болсн деерән МТС селәнә эдлахун кампаньсан болзгтнь кеҗ чадлго хоцрад йовдг билә. Селәнә эдлахун техникин яслһн энҗл урдкасн сән болв. Тегәд Светлов Адуч хойр, тәрә хуралһиг дахулн, сөөднь комбайнс зогсхла, трактормудынь олзлад, хойр селгәнд көдлмш кеһәд, зябь хаһлулх болҗ шиидлә. Тиигҗ техникиг эс олзлхла, Сиврин ахр зунд болн намрт тәрәһән күццднь хураҗ чадцхахш. Зәрм җилмүдтнь шикрин свекл, боднцг болн оңдан уңгин земш цасн дор үлднә. Тер учрар Адуч өцклдүр асхн МТС-әс арвн хойр дуунад бәәсн нәәмдгч тракторн отрядт хонад, комбайн чирҗәсн һурвн тракториг һурвлаһинь зябь хаһлһнд орулв. Селәнә өөр көдлҗ йовх Сергеевин бригадар дәврәд эндр «Победа» гидг колхоз орхар йовла. Хаалһин амнд тәрә хураҗ йовсн комбайнур өөрдв. Эн җил шин ирсн комбайн билә. Адуч комбайныг дахн йовҗ, арднь цүврәд унсн солом өргҗ хәләхлә, хуһрад хәврһәрн һазр деер туссн дархнг заагт үүрмг шар буудя үлдҗ. Үкс гиҗ дарукинь, цааранднь һурвдгчинь хәләхлә, ковньг болһна дор буудя асхрҗ, ик һару болҗ йовна. Зогсах кергтә. Адуч адһад, комбайнерт һарарн докъя өгәд зогсав. Комбайнер урднь тракторист көдлҗәлә, энҗл шинкән комбайнд суусн күн. Йосар болхла, Адуч комбайн зогсачкад, нәәмн дуунад бәәсн МТС-әс механик дуудулх зөвтә бәәсмн. Механик иртл комбайн зогсх. Дәкәд гертән бәәх угань темдг уга. Тиигҗ болшго. Адуч кезәдчн тиигҗ чадшго. Хойр ханцан шамлад, машинә бөөринь секәд, комбайнерта дотрнь бәәсн эвдркәһинь хәәв.

157

Тер хоорнд асхн үд давад, аврлт уга шар нарн деерәс цольгад, шатаһад ирв. Комбайна ясвр чилв. Колхоз талас мөртә күн өөрдәд ирв. — Үр Бораев, таниг шулун болдгар МТС-үр дуудҗана, тендәс телефоһар келв,— гиҗ мөртә ирсн көвүн зәңглв. МТС-ин конторин өмн, һазрт шаачксн хойр модн һаснд көндлң хадчксн, зеврәд бәәсн төмр рельст мөрән уйчкад, Адуч адһсн конторур орҗ ирв. Директорин сегләтр күүкнәс эн сурв: — Директор кабинетдән бәәнү? — Уга. Иван Иванович өрүнә һарсн кевтән ирәд уга,— болҗ сегләтр хәрү өгв. — Тегәд кен намаг дуудулсмб?—гиҗ Адучиг келлһнлә, директорин кабинетин үүдн секгдәд, һу мет утулң толһаһарн шаһаһад, Чопоров келв: — Ор нааран, Бораев. Би дуудуллав! — Унсн махлаһан авдг цол уга цагт, юн дуудуллһмб?—болҗ, Адуч шүрүлкв. Шишлң тоод бәәх күн комендантын үг соңслго бәәдг арһ уга. Адуч хувц-хунрнь мел тоорм-тоосн тер кевтән орҗ ирәд, барун бийд бәәсн хар булһар диван деер күрд гиҗ күндәр суув. Директорин столын ца гүн кресл дотр булхҗ суусн Чопоровин хуцач шургин толһа мет утулң шар толһань әрә стол һатцас үзгднә. Адуч хавтхасн папирос һарһад, һал тәвчкәд келв: — Би таниг соңсҗанав. — Гем уга, күләҗә. Әмтн күцц ирәд уга,— болҗ Чопоров хәрү өгчкәд, өмнән стол деер делгәтә дөрвлҗн бор цаасдан семрәд, икл керг күцәҗәх күүнә дүртәһәр деернь темдгләд, нам юм бичсн болад бәәнә. Адуч хәләлдән угаһар терүнә өмнк юн цаасдынь меднә. Дөрвлҗн бор цааснднь җилин арвн хойр сар бичәтә. Январь, февраль болн цааранднь декабрь күртл шишлң тоод бәәдг күн болһн сард нег ирҗ тер цааснд һаран тәвх зөвтә. Нань юмн уга. Чопюров ирх болһндан государственн ик күчр кергәр ирсн күн мет гүн уха туңһаҗ, тоолвр тоолад, әмтн кевтән цуглрҗ ирхлә, эклҗ неҗәдәр дуудулҗ, һаринь тәвүлнә. — Намаг һар тәвүлчктн, цол уга,— болҗ, Адуч күләҗ ядад сурв. — Цолта күн уга. Нанд чигн таднла суудг цол уга, тер бийнь би суунав,— гиҗ Чопоров шүрүлкв. Урднь Адуч Чопоровла керлдәд, хойр дәкҗ районур дуудулгдла. Тегәд, арһ уга, күләһәд суух зөвтә болв. Тер хоорнд Светлов

158

кабинетиннь үүд секәд, эврәннь гиигн ишкмәрн орҗ ирчкәд, алң болад: — Юн хург болҗахмб көдлмшин цагт?— гиҗ Чопоровур нүдәрн идх бәәдлтәһәр хәләв. — Би шишлң тоод бәәх улс наар гиләв,— гиҗ тернь төвкнүнәр хәрүцв. — Тәрә хураҗасн цагт әмт көдлмшәс өдрәр дуудултха гиҗ кен танд зөв өгсмб? — Бидн дурта цагтан -дуудулх йоставидн,— гиҗ комендант хәрүцв. — Парть болн правительств заводмудас, фабрикүдәс әмт авад, тәрә хуралһна көдлмшт йовулҗана. Тадн болхла, трактормуд, комбайн зогсаһад, әмт көдлмшин цагла дуудулад бәәнәт! Альд логик бәәхмб? Аль таднд партин заавр керг уга юмб?— гиһәд, Иван Иванович Чопоровиг аман аңһах хоорнднь сурврмуд асхад хайчкв. — Та, үр Светлов, невчк болһаҗ келҗәтн. Эн үгинтн тускар бидн оңдан һазрт күүндхвидн,— болҗ Чопоров әәлһхәр седв. — Оңдан һазртчн күүндҗ болх! Буйн болх, би эврән удлго балһс орҗанав, тана ик ахлачд эврән одҗ келнәв. Хөөннь конторур әмт цуглулдг болвзгот, эврән көдлҗәсн һазртнь одҗ һар тәвх зөвтәт,— Светлов иигҗ келн, эврәннь стол тал һарв.— Ода әмт бәрлго эрт сулдхти. — Яах-кеехинь бидн эврән медҗәнәвидн!— болад, Чопоров стол деерк цаасдан цуглулад, портфельдән дүрв. Цааранднь невчк меткәлдхәр седсн бийнь, Светловиг балһс орҗанав гихлә, дотран санв: «Мана МВД-н закан кедү батта болвчн, тәрә хураҗах цагт техник зогсаһад, әмт цуглулҗ гихлә, намаг толһаһарм илҗ таалшго. Кишго ноха, чамас яһҗ өшәһән авслч»— эн тоолвр чееҗднь буслад бәәнә. — Адуч Очирович, чи сууҗа, би «Победа» гидг колхозас ирүв, күүндх бачм керг бәәнә,— гиҗ келсн Светловин үг соңсчкад, Чопоров, чирәнь сегәһәд, байрлад одв.— Ода көдлмш чаңһ, тәрә хуралһна көдлмш болҗасн цагт ах агрономичинь һарһхла, медхч! — Үр Светлов, урднь би танд бас келләв. Деерәс онц заавр ирсн бийнь, намр күртл көдлтхә гиҗ санлав. Зуг өцклдүр дәкн шинәс цаасн ирв. Бораевиг цааранднь дааврта көдлмшт бәрҗ болшго. Шулун болдгар сулдхх кергтә,— болҗ Чопоров директорт цәәлһв. Оңдан күүнә тускар келҗәхмн мет өөрән суусн Адучиг оньгтан авлго, негл чини хөв-кишгчнь мини һарт бәәнә гисн мет,— хәрнь, Бораев, тер командировкд йовгддго көдлмш эрт оңдан һазрт хәәҗ ор!

159

— Ода деерән кү сулдххар бәәхшив, тер дотр ах агрономиг! Тиим болхла, намаг чигн сулдхг! Иим цагла агроном сулдхтха гиҗ ухата күн заавр кезәдчн өгшго. Түрүләд намаг сулдхтха!— гиһәд, өмнән бәәсн пресс-папьег шурүтәһәр атхҗ авад, столын барун бийд хайв. Светловин барун гүрә деернь утулң көк судцн һарч ирчкәд, луг-луг гиһәд цокад бәәв. — Хәрнь тер, хөөннь энүнә тускар келсн уга гицхәвзгот,— Чопоров арһулхн үүд секәд, цемшсн җөөлн ишкдләр һарч одв. — Чопоровла әдл иим улс орн-нутгт ямаран тус күргҗәхнь нанд медгдхш. Миниһәр болхла, эдн тус биш, тушаһан хальдаҗана, хәләһич келҗәх үгинь!— Светлов, хойр һаран нурһндан үүрчкәд, кабинет дотраһурн йовдңнв. — «Путь к коммунизму» колхозин хойрдгч бригаднь тәрә хуралһан чиләчкҗ. Тенд бәәсн хойр комбайныг «Победа» колхозур илгәхәр седхлә, ахлачнь алн гив. «Машидән ав, зуг әмтән өгхшив. Комбайнермуд, трактористнр — мини колхозникүд. Мини үг соңслго йовхла — арднь огородынь хаснав, колхозин һазрт малднь идг өгхшив»— гиҗ теднән әәлһнә. Колхозникүдтән өрк болһнд шикрин свекл тәрсн һазран хуваһад өгчкҗ.— Терүгән хурачкад, йовтха,— гинә,— һарарн хурану, машиһәр хурану — дурнь. Механизатормуднь доран үлдхдән дурта. Юңгад гихлә тер колхозд чледүднь күч-көлснә өдрт механизатормудла әдл һурвад кило буудя авна. «Победа» Чкаловин, Седовин нертә колхозмудт болхла, механизатормудын шиңгәсн гарантийн һурвад килоһинь өгч чадлго җил болһн тедниг зована. — Терчнь чик. Әмтнә урмдынь эс өөдлүлхлә, юмн болшго. Би өцклдүр асхн тракторн нәәмдгч отрядт хонув. Һазрт харңһу унсна хөөн комбайнмуд чирҗ йовсн хойр тракторт плуг зүүһәд, сөөнь дуусн зябь хаһлцхав. Өдрәрнь, колхозин ахлачла харһад, терүнә тускар келәд дөң болтха гихлә, иигҗ келнә:—Тана дурнтн. Тәрә хуравчн, зябь хаһлвчн җөөлн хаһллһнд хүврәһәд, гектар болһнас натурплат өгнәвидн. Икәр көдлмш кехлә, икәр натурплат МТС авх гиҗ,— мел говдсн күүһәр хәрү өгнә. Эртәр зябь хаһлад, хаврин тәрәһән кевтнь зябь хаһлсн һазрт тәрхлә, сән урһц авхан ахлач болһн меднә. Зуг МТС-иг эврәннь техникәр көдлмшинь кехәс биш, теднә төрт орлцх зөв гиҗ тоолцхана. Тернь үнн. Үлгүрнь, бидн тер колхозд тедү гектар һазр хаһлх, тедү гектар самлх, тедү гектар эв-дов кех, тедү гектар хурах зурата биший.

160

Тер кесн көдлмштән эдү центнер натурплат авх. Болснь тер биший. Колхоз кедү урһц хураснь, кедү литр үс саасн, кедү өндг авснь МТС-т керг уга. Колхоз баахнар эдл-ууш һарһад, баһ ору авад, колхозникүдтән буудя-һуйр күч-көлснднь эс өгхлә, манас сурну? Бидн даану? Уга! Юнгад эс дааҗахмб? Авад хәләй. Колхозин һазр эв-дов келһнә көдлмшиг йирн-йирн тавн процентинь МТС-әс кенү? Кенә! Малын күмс белдлһнә көдлмшин тәвн-җирн процентынь МТС эс кенү? Кенә! Тегәд бидн колхозин һардачнрла әдл яһҗ эс дааҗахмб? Миниһәр болхла, хаҗһр!— гиҗ Адуч халурхҗ келв. — Болдг үг. Колхозин экономик өөдлүлхәр седхлә, түрүн болҗ МТСин чинринь өөдлүлхмн. МТС-ин болн колхозин һардачнр колхозин экономикин өслтин тәлә әдл ноолдҗ, сул һардврин ашинь хуваҗ даах зөвтә. Ода бәәх һардврин систем нег-негндән харш болҗана. Трактористнь—колхозник, колхозин ахлачин һардврт. Тракторнь государственн, МТС-ин һардврт. Крыловин басньла әдл: ахлач трактористән колхозурн татад, директор тракторан МТС-үр татад, урһцнь болхла — ормдан. Эн һардврин систем сольгдх зөвтә. Иигҗ удан бәәх зөв уга,— болҗ Светлов келлһнлә, стол деер бәәсн телефона аппарат җиңнв. — Светлов, соңсҗанав... Би таниг соңсҗанав, Семен Семенович! Сән. Тәрә хуралһна көдлмш сән йовна, эндр комбайнс цуһар көдлҗәнә. Урҗ өдрәс нааран зябь эклҗ хаһлҗанавидн. Тәвн гектар хаһлчквидн. Уга. Сводкд орулсн угавидн. Маңһдур арвн, кеһәд уга көдлмш яһҗ өмнәснь сводкд орулхв. Зябь хаһла бәәтл ямаран хар пар бәәхмб? Өвс бас хураҗахшвидн. Сводк яһад эс өгнә гинт? Тер сводкдтн тәвн нәәмн сурвр бәәнәлм. Цуһараднь яһҗ хәрү өгхмб? Хаврин тәрә тәрлһн биш, тәрә хуралһан төгсәҗ йовналмдн. Тер сводкдтн кедү гектар һазр тәрсн, самлсн нань чигн кесг зүсн кезәнә төгссн көдлмшин нерд йовна. Кенд иим сводк кергтәв? ЦСУ батлсн государственн отчетмуд бидн цагтнь өгнәвидн,— хард-хурд гиһәд, Светловин һартан бәрҗәсн трубкд ә һарв. Зөвәр соңсҗаһад келв.— Дурнтн, кесәрн кетн! Ирлә. Юн болҗана!— гиһәд Светловин чирәнь хүврәд, барун шанаднь көндлң көк судцн һолиһәд һарч ирчкәд, булс-булс гиһәд бәәв. Зун һариннь альхарн бәрҗәсн трубкан халхлчкад, Адучур өкәҗ шимлдв: — Одак анднчн тиигән зәңглчкҗ. Керә керәһән ууҗмас таньна гидг биший.— Дәкәд чаңһар келв: — Семен Семенович, би таниг соңсув, ода

161

агроном сулдхҗ чадшгов. Тиим болхла, намаг бас сулдхтн! Эндрин бийднь! Уга! Уга!— гиҗ дууһан өөдән өргн, һартан бәрҗәсн трубкан негл тер телефон гемтә кевтә, хард гиһәд хәрү тәвчкв. Нурһан үүрн, урдк кевтән кабинет дотраһурн йовдңнв. — Кезәдчн теднә хаҗһр заавр күцәшгов. Амрарнь намаг сулдхг! Уга! Уга!— гиҗ Светлов дәкн-дәкн давтв. — Арһулдҗа! Мини туск төр эндр хойрдад хаһлгдҗана, Тер бийнь Чопоров чигн, чи чигн нанла зөвшәлхшт, эврән шиидцхәнәт! Аль намаг келн амн уга аһрусн гиҗ тоолҗант? Шишлң тоод бәәдг болвчн, би күнлм! Терүг медҗәнт, аль угай!—гиҗ Адуч һашутаһар хәәкрв. — Адуч Очирович, би чамаг һундх гиҗ медсн угав. Уурм күрәд, эврәннь ухаһан келҗ-келҗ оркув. Ээм деерән хавг биш, му болвчн толһа зүүҗ йовх күн, иим цагла агроном сулдх гиһәд бәәдв? Ямаран улснь нанд медгдхш. Свиридов угань ик һундл болҗана. Василий Ильич бәәсн болхла, иим йосн биш йовдл һарһулхн уга билә. — Чи, Ваня, эн төриннь учр-утхинь медҗәхшч. Эднчн намаг көдлмшәс сулдххар седхлә, чамас сурш уга. Нанд нег цөөкн хонга болзг өгчкәд, терүгинь эс күцәхлә, яахан эврән медцхәнә. Хәрнь тер. Мини төлә чи засгла харһхч! Әрлһ цааран! Намаг харссндчн ханҗанав! Болв намаг көдлмшәсм сулдх,— болад, Адуч конторас һархар седв. — Арһулдҗа, би эврәннь һарарн чамаг сулдхх приказ өгшгов. Кемрҗән миниһәр эс болхла, Москвад күрнәв. Эврәннь зөвән авлго зогсшгов!— гиҗ Светлов Адучин ханцнас татҗ зогсав. — Би чамаг тоолврта күн гиҗ меддг биләв, чи болхла, бичкн күүкдлә әдл келнәч. Намаг ямаран күүһим меднч? Хортн болхла, яһнач? Эх, Ваня!— Адуч мусг гиҗ инәһәд, дәкн һархар үүднә бәрүләс атхв. Светлов өөрдәд, зүн ээм деернь һаран тәвб. — Адик, асхндан манаһур ир. Зоя эндр гертән бәәнә. Чамаг ирхлә, байрлх. — Медҗәхшив. Асхн күртл цаг дала, цол болл уга чигн бәәх. Ирхв гиҗ үгән өгчәхшив. — Эрк биш ир!— гиҗ Светлов дәкнәс сурв.— Хәрнь күләҗәнәвидн.

*** Адуч конторас һарчкад, альдаран одхан ухалад, невчк түдәд зогсв.

162

Энүнд ода деерән кенләчн харһх дурн уга. Эндрәк йовдлмудыг, күүндвриг негдүлҗ, учр-утхинь медҗ, цааранднь яахан шиидҗ авх кергтә. Кемрҗән Чопоровин келсн үг үнн болад, шишлң тоод бәәсн күүг дааврта көдлмшт бәршго болхла, Светлов күчәр бәрҗ чадшго. Тедн ухалсн тоотан күцәлго бәәдгонь Адучд ил медгднә. Светловин чидлнь баһ. Тер кесг аалинь медҗәхн уга. Ваня, Ваня, ямаран цаһан седклтә! Мини төлә Москва күрхәр бәәхинь. Хәрнь терлм! Зоянь ямаран! Бас терүнәсн тату биш. Цаһан седклтә, өр өвдсн, һольшг болн үүрсг улс. Хоюрн яһсн сәәхн бәрцтә улс болхв. Зуг теднә седкләр болшго. Яахкехән нанд ухалҗ авх кергтә. ...Би яһҗасм энв? Нанд үр, иньгүд бәәнә. Теднлә зөвшәлҗ, сув-селвг сурх кергтә. Ваня ир гилә. Чамаг ирхлә, Зоя байрлх гиҗ келснь Адучин сананд орҗ седклинь сергәв. Зоя ода бийнь дурта болхий? Кен медхв. Иван хөвтә күн. Зоядан йир дурта. Кен болвчн тиим гергнд дурта болхгов. Хойр җил хооран Адуч Зоя хойрин җирһлиг заячнь ханьцулчкн гилә. Зуг... ...Тер үвл хураһад овалчксн шикрин свеклмуд колхозмудт йир икәр үлдлә. Цаглань заводт күргҗ чадсн уга. Тегәд шикрин заводас һучн-дөчн машин һарад, трактормудар чирүләд зөөдг билә. Зуг үвлднь Адучд көдлмш баһ болдг билә. Адуч асхн болһн гишң селәнә клубд ирҗ шатр нааддг билә. Зәрмдән, дурнь күрхлә, босҗ әмтнлә би биилдг билә. Үнәртнь келхд, тер цагт бииһәс талдан нәр-наадн клубд болдго бәәсмн. Библиотекин нег цөөкн, дәәнә өмн һарсн дегтрмүдиг Адуч кезәнәһә умшчкла. Сул цаган шатр наадҗ давулдмн. Селән һазрт шин күн үзгдхлә — цуһараднь ил. Өмн асхнднь клубд шин күүкн ирсиг цуһар темдглцхәв. Селән болһнд олна һазрт, клубст болсн нәр-наадсиг сән дирижер мет залдг нег цөөкн күн бәәнә. Эн селәнд асхн болһн һардг нәр-наадна һол зүркнь: одахн цергәс ирсн колхозин шофер Сергей, ниднә институтас шиңкән ирсн бәәрн школын багш Владислав, МТС-ин слесарь Борис Петров һурвн билә. Нәр-наадна һол-зүркнь болсн һурвн көвүн, шин ирсн күүкнлә цуһараһаснь эрт таньлдх йоста мет асхни дуусн, көөрк, күүкнд амрх цол өглго селәд-селәд биид дуудв. Күүкн нәр чилтл зогслго теднлә биилв. Маңһдур асхнднь Адуч Владиславиг шатр наадый гиҗ дуудв. — Давдар наадҗ болҗана. Зуг нег күн ирхлә, наадн чилв эс чилв, би

163

хайҗанав,— гиҗ Владик урдаснь батлв. — Терчн ямр әвртә күмб?—болҗ Адуч алңтрв.— Шатрас авта болҗана. — Чи терүнлә адгтан нег дәкҗ биилсн болхла, шатрас болхан хайчкад һархч,— гиҗ багш гүүнәр саналдв. Тер хоорнд цаһанар наадҗасн Владислав хаана өмнк көвүһән тулкҗ, наадан эклв. Владислав, Адучар болхла, сәәнәр нааддг билә. Институтдан чемпион бәәсмн. Арв һар нүүдл болв. Адуч хойр көвү үлү авчкв. Дәкәд бәәрнь ясрҗ одв.— Акад юмб? Эндр эн яһад мууһар наадҗахмб?— гиһәд, Адуч нөкдүрн хәләхлә, терүнәннь нүднь шатр үзҗәх бәәдл уга. Хойр нүдән үүднәс хөөһүлхш. Зуг нү гихлә, һариннь авъясар шатрин көвү көндәнә. — Адуч, медҗәнч, өцклдүрк күүкн ирҗәхш. Яһад?.. — Ирлгочн одг! Кенд кергтә юмб терчн!—гиҗ Адуч зөрц шүрүһәр хәрү өгв. — Келн деерчн моом һарг! Тиим үг бичә кел! Хәлә, тер аашна,— Владислав шатран хаяд, үүдн тал адһв. — Шатр, шатр!— болад, Адуч ардаснь хәәкрв. — Мат. Шүүгдҗәнәв!—гиҗ һаран саҗн, һазаһас бийләһән уур авч ирсн күүкнүр тосҗ гүүһәд биилх зөвинь сурв. Нәр эклв. Нәр болҗ-болҗ — бииһәс оңдан юмн уга. Зүн цохдан тевкрләд кевтүлчксн атхр хар үстә Вася гармач, эцкиннь Берлинәс авч ирсн баяниг асхн болһн татна. Меддгнь: вальс, фокстрот дәкн вальс. Эн хойриг семрәд татна. Зуг айс сольхин кергт хая-хая Сиврин частушкс татхла, көвүд-күүкд һарч келн биилцхәнә. Нәәрин гүргү болҗасн цагт зөвәр сән тавта, согту, урднь үзгдәд уга зурһан-долан көвүд орҗ ирәд, әмтнд шүрүлкәд, аздлхар седцхәв. Бәәрн бәәсн көвүд тедниг клубас түлкәд, көөһәд һарһчкв. Теднь үүдн һатц хәәкрлдәд, керлдҗәһәд йовҗ одцхав. Арднь нәр эн-тер угаһар болҗана. Шин күүкиг мана һурвн көвүн селәд-селәд дуудад, бииллдәд бәәцхәнә. Одакс шикрин заводын шофермуд бәәҗ. — Гиҗгәрнь өгәд һарһув, кишго нохасиг, хөөннь хамран нааран үзүлхн уга,— болҗ Владислав бииһин завсрт Адучд ирҗ көөрв. — Һәрәдәд уга бәәҗ, хоп гиҗ бичә кел,— гиҗ Адуч үүрән наадлв. Нәр чиләд, баһчуд салад-салад хәрцхәв. Сүүләрнь Адуч хәрхәр һарв. Эн асхн Адуч биилснчн уга. Болв әмтнә шууган, инәдн-наадн энүнә седкл байсав. Адуч клубас һарчкад, захан босхад, махлаһан дарҗ өмсв.

164

Кезәдчн эн махланнь чик буулһдго билә. Сальк өрҗ йовх кергтә. Деерәс өлвтр цасн орад нүдәрн хәләҗ болхш. Адуч нүдән аньчкад, адһн гүүһәд һарв. Нүдән аньсн бийнь герән олхан меднә. «Ода барун һартан хаҗихлә, мана уульнц»— гиҗ ухалн эргхләнь, хол биш бәәсн эҗго шавр герәс хәәкрсн дун соңсгдв. — Ка-ра... Дун, хоолынь базһсн кевтә зогсҗ одв. Адучин зүркн кирд гиһәд одв. — Кемби?— Адуч герүр өөрдв. Өмннь, герин харңһу булңд, хойрһурвн күн үүмсн болад бәәнә. Адуч өөрдәд ирв. — Чи өөркән бәрҗә, би энүг...— болад, өмнәснь нег күн һарч ирв, һартнь цәс гиһәд нег цаһан юмн гилвкәд одв. Адуч нүдәрн биш, нам зүркәрн һартан селмтәһинь медәд, тер күүг нудрмарн тосв. Ик хар күн, көрәдәд унһачксн модн мет күрд гиһәд унв. Дарунь ноолдҗасн хойр күүнә өөр һәрәдәд тусв. Тер хойрин негнь күүкд күн... Адучин һар күрсн болла, одак залуг көмләд авад ирв. Түрүн харһсарн болхла, негл царцахала әдл гиигн болҗ медгдв. Гиҗгәснь атхҗ авад түлкәд, цас үмкүләд оркв. Гүн цаснд өйәдәд босҗ чадлго бәәсн күүкиг, дөң болад босхтл, одак хойр һарад хурдлцхав. — Зогс, бууһар ханав!— гиҗ Адуч зөрц дөгәһәд хәәкрх дутм, тедн сүмсн уга одцхав. — Чи кембч, одакс юн улсв?— гиһәд, Адуч хаҗудан шугшад зогсҗасн күүкнәс сурх цагнь әрә гиҗ ирв. Нег күн хойр күүнлә бәәр бәрлдлһн догшн, ахрхн болн түргн болв. Негл цөөкн әмсхлин дунд чилв. Тегәд Адуч эврән эк-толһаһинь медсн уга. Күүкн үг келҗ чадлго шугшад, махмуднь чичрәд зогсҗана. — Альдаран одҗ йовлат? Би таниг күргсв,— гиҗ Адуч санан орсн мет арһул тоха дорнь дөң өгч, хаалһд орулв. Бәәсн гериннь тус ирчкәд, Адуч күүкнәс сурв: — Орад дуладхмн болвзат? — Нанд йилһл уга. Адучин бәәсн герин эзн эмгн, нәрхн хүүрә суха мет уйн, суулһ ус өргхләрн, хуһрҗ одх бәәдлтә, тер бийнь чиидмг, җир күрсн наста күн. Евдокия Ивановна Адучиг үрнләрн әдл сандг билә. Эн эмгнә җирһлнь гиигн биш билә. Залунь, хөрн доладгч җиләс авн партин член, эн селәнд колхоз бүрдәһәд, колхозин түрүнк ахлачнь болла, зуг һучн доладгч

165

җиллә Ежовин һарла харһла, терүнәс нааран үксн-әмднь медгдхш. Арднь һурвн үртәһән үлдлә. Ууһн көвүнь дәәнә өмн Брест балһснд церглҗәлә. Дән эклсн хөөн негчн зәңг ирсн уга. Зуг хөөннь Москваһас сурулхла, 1941 җил зәңг угаһар геедрв гиҗ ахрхн хәрү ирв. Хойрдгч көвүнәннь тускар 1942 җил ноябрь сарин 25-д Сталинградын өөр, Төрскнәннь телә зөрмгәр, герой кевтә ноолдад, күнд шавас өңгрв гиҗ бичг ирлә. Терүнәс нааран кесг җил давб. Тер һашута зәңг авн, эн күүкд күүнә көл-һарнь тәкрәд, орна күн болад кевтв. Тегәд орнасн босшго чигн бәәсн, зуг тиигхд арвн наста отхн көвүнь өдр сө уга толһа деернь суухла, босв. Цаг ямаранчн гүн шавиг бүрлдәдг. Дәкәд деернь үлдсн, ор һанцхн отхн көвүн харм болад, әмд бәәхин төлә ноолдв. Һурвн сар болад, көлд орад босв. Зуг толһаннь үснь өрм мет цәәв. Отхн көвүнь ода Германьд церглҗәнә. — Тегәд Адучиг үрнләрн әдл санад, гер авч, күн бол,— гиҗ оньдинд амрадмн биш.— Нег асхн дахулад авад ир, чамд захан күүкн одхмн,— болҗ наадлдмн. Эндр асхн, таньдго күүк дахулад орҗ ирхләнь, Евдокия Ивановна байрлад, адһҗ хурдлв. Болв үснь арвасн, хувц-хунрнь үмглдсн күүк үзчкәд, алң болад сүрдв. Шамин герлд Адуч күүкиг таньв. Клубд бииллһнд күртлго бәәсн одак күүкн бәәҗ. Күүкн тогтнад, уульдган уурад, хавтхасн төгрг нүр үздг һарһҗ авад, үсән ясв. — Не, келә бәәтн, тер «донҗуантн» таниг яһҗ эс һарһв? һанцхарн таньдго селәнд күн йовдв,— гиҗ Адуч гемшәв. Тер асхн күүкн Адучд үг келҗ өгсн уга. Евдокия Ивановна күүкн хойр орс беш деер унтв. Салу хорад кевтсн Адучд, сөөнь дуусн хойр күүкд күн, шивр-шивр гиһәд күүндсн дун соңсгдв. Өрүн Адучиг босхла, күүкн уга бәәҗ. Адуч хотан уутлан одак күүкнә бәәдл-җирһлиг эврәләһән әдл тодрхаһар медв. Евдокия Ивановна келҗ өгв. Нернь Зоя, наснь хөрн һурвта, институт чиләһәд, ода райзод зоотехник көдлҗәдгҗ. Командировкд колхозур ирҗ. Клубд козлдурта багш көвүнлә таньлдҗ. Тернь, чини үр Владислав кевтә,— гиҗ Евдокия Ивановна бодв. — Әәмшг үзхләрн, дахулҗ йовсн күүкән хайчкад зулҗ одсн күүг залу гихв,— Евдокия Ивановна, тер күнь өөрнь бәәх кевтә, шаңһарн хәәсән җиңнүлҗ хүүкрлв. ...Зоя Владислав хойр клубас һарв. Көвүнә инәдтә үгмүдәс юм

166

оньһлго йовцхаҗ. Зөрлцҗ ирсн хойр күн генткн санамр йовсн улсиг шүүрәд бәрхәр седнә. Владислав алдрад һарад хурдлна. Арднь одак хойр күүкнә аминь бәрәд, хамхрха герүр чирнә. Дигтә тер цаглань Адуч харһад, кесг җил хооран цергт бәәхдән дассн самбо ноолдлһан олзлна. Экн авгтан әәһәд зулсн Владислав сана авад, уульнц һатц бәәсн колхозин конторур одад, манач мөрч хойриг дахулад ирхлә, илм-җилм уга. Маңһдуртнь эн зәңг хойр холвандан немгдҗ тарв. — Чи соңсвч, сөөнә юн болсиг?— гиҗ хойр күн харһвас соньмсцхав. Яһдг, кегдг болвчн эн зәңг Владиславд сән нер зүүлһсн уга. Клубд ордг арһ тасрв. Ичр хату. ...Терүнә хөөн Адуч Зоя хойрин хаалһ даңгин зөрлцәд бәәв. Адуч МТС-әс нег колхозд командировкд ирхлә, райзоһас Зоя тер колхозд дигтә харһад күрч ирдг билә. Түрүн авгтан Адуч оньһҗасн уга. Эн хойр хуучн үүрмүд кевтә харһҗ, көдлмш хоорндк сул цаган хамдан олзлдг билә. Тиигә бәәҗ эднә хоорндк эгл үүрлһнәс өсәд, хойраннь зүркнд әрүн дурн төрв. Харһх болһндан улм нег-негән өөрхнәр медцхәв. Ухалсн тоолвр, седкл болн җирһлин хәләц күртлән соньмҗта ирлцв. Цааранднь бәәх дутман цөөкн хонгт эс үзлцхләрн — тесҗ бәәҗ болдгнь уурад ирв. Иигҗ бәәҗ болшгог болн Зоя бийднь дуртаг Адуч меднә. Ханьций гихлә, буру гишгог бас меднә. Болв эн яһдг болвчн Зоян җирһлинь үрәшго седклтә. Кемрҗән эн мини гергн болхла, бас шишлң тоод орх. Терүгән медҗ бәәхмн уга. Дәкәд хөөннь чееҗән цокх-зовх. Уга, энүг бийләрн холвҗ тиим зовлң эдлүлҗ чадшгов! Яһад болвчн энүнд медүлх кергтә. Эн тоолвр Адучин чееҗәс һархш. «Не, ода келх. Келхнч, эңкр иньгм! Юунаснь эмәһәд бәәнәч?» — гисн ухан, сүл цагт Зоян седклд товчлата. Болв Адуч өмнк кевтән җөөлн, дурта хәләцәрн күүкиг тосна. Зуг салх деерән, келҗ йовсн үгән күцц чиләлго саналдна. Яһад иигҗәдг болхв? Зоя Адуч хойрин үүрлһиг медчкәд, Владислав нег дәкҗ Зояла харһад иләр сурв: — Адуч та хойриг ус асхвчн ивтршго өөрхн болҗ гинә. Үнн, аль угай. Терүнә хөөн Зоя энүнлә харһад уга билә. Оңдан үг сурсн болхлань, Зоя күүндх биш, хәрүһинь өглгочн йовҗ одх билә. Зуг иим мааҗсн, дегәтә үг келхләнь, хәрү өгх биш улм дамбрлхар седв. — Тиим зөрмг залу нанд оньган өгч, бийләм үүрлснднь эврәннь заячдан ханҗанав. Бурхн бәәдг болхла, иим хөв нанд заяснднь сүзглҗ,

167

мөргх биләв. Дәкәд әмтнә зәңгәр болхла, Адуч оңдан улсла әдл күүкд күүнә майг үмсәд уга гинә,— болҗ Владиславиг хортхаҗ, шархарнь мааҗв. — Чи, Адучиг ямаран күүһинь меддвч? Терчн шишлң тоод бәәнә. Гем эс һарһсн күүг тер «тоод» авдмн биш. — Терүнә ямаран тоод бәәснь нанд керг уга, Адуч тас цевр, Төрскндән дуртаһинь меднәв, дәкәд төрскн дәәнд орлцсн күн. Партин член, нань юн кергтә?.. — Комендант, тедничнь дурта цагтан оңдан һазрур иүүлһҗ оркхм!— гиҗ Владислав аралдҗ цәәлһв. — Тегәд юмб! Нүүлһтхә! Декабристнрин гергд залусан дахад Сивр орцхала. Би болхла, Сиврт бәәнәв. Кемрҗән йовулхла, би Адучла орчлңгин захдчн күрхв,— болҗ Зоя өшәтән дарсн генерал мет омгтаһар келәд, ормасн көндрв. «Хар саната, нег-негндән үлү үздг кедү иим әмтн бәәнә»— гиҗ гейүртәһәр тоолад, күүкн герүрн ирв. Зоя Адучд тер күүндврин тускар келсн уга. Ю хәәҗ терүнә седклинь бертәхүв. Тер соңсхвр угаһар, энүнә җирһлин хаалһнь амр биш. Зоя өдр болһн Адучас таалта үг күләнә. Энүг эс келхлә, би эврән келнәв, залу күн түрүләд келх йос кен һарһсмб? Чивһсиг эрә-эрә бәәтл — тасрдг. Тер асхн нәр чилхлә, Адуч Зоя хойр клубас һарв. Урдкларн әдл Адуч күүкнә һаринь атхад мендлчкәд, салхар седв. Көвкр, ахрхн хурһта һарарн Адучин арзасн күрз мет өргн альхиг урдкасн өвәрцәр, чимкүр метәр атхчкад, агчмин зуур зүн һарарн хөмн теврҗ, өкәр хойр урлан үмстхә гисәр, өндәҗ толһаһан гедәлһәд: «Буйн болх, сурҗанав» — гисн бәәдлтә, итклтәһәр шахлдв. Оньдинд төвшүн, һольшг Адуч эн саамд бийән бәрҗ чадлго, арвс әдл хойр һарарн өдн кевтә гиигн күүкнә цогциг өргҗ өрчүрн шахад, кииһән авлго үмсв. — Эңкр иньгм, бидн оньдинд, мөңкинд хамдан бәәхвидн,— гисн угмүд Зоя келснь соңсгдна.— Кедү дәкҗ би эн агчм күцсн болхв. Үнәртнь келич, Адик, чи бидн хойр оньдин хамдан эс бәәхий? Маниг ямаранчн һалв салһҗ чадшго эсий?—Эн үг соңсчкад, Адучин махмуднь менрәд одв. «Яһад бийән сул тәвчксм энв»— гиҗ бийән гемшәв. — Соңсич, буйн болх, Зоя,— Адучиг иигҗ эклхлә, улм итклтәһәр наалдҗ келв:

168

— Адик, би чамаг үкн-үктлән соңснав, кел, кел! Адуч ямаран ик эндү һарһсан медн, зөрц модьрунар хәрү өгв: — Зоя, чи бидн хойр сән иньгүд кевтән бәәх зөвтәвидн, терүнәс давҗ чадшговидн. — Юңгад, эңкрм минь?— болҗ урдкларн әдл җөөлнәр сурсн Зоя, түрүн авгтан энүнә келсн үгин утхинь сәәнәр медсн уга. — Бидн хойр хамцҗ, өрк-бүл болҗ чадшговидн. Тиим, чи ман хойран чидл күршго, учр бәәнә.— Эн үгмүд теңгрт һал цәклсн мет Зоян толһан экнд одҗ хадгдв. — Эңкр Адик минь! Чини келхәр бәәхиг меднәв. Терүнәсчн би сүрдшгов!—гиҗ шишлң тоод бәәхәсн ичәд, башрдад бәәдг Адучиг күүкн хөрв. «Намаг шишлң тоод бәәхиг медхәс биш, дотран ямаран зовлңта, йосн бишәр бузр нерн шиңгрснд, чееҗләрн гүвдлдәд бәәдгим Зоя медҗәхшч. Дәкәд, комендантас зөв угаһар бәәсн селәнәсн оңдан һазрт оддг арһ угаг альдас медхвч. Уга, энүг бийләрн холвҗ зовахин ормд, эн хөвән эврән һанцарн эдлсв! Юн гиҗ келхв?» — Зоя, би, би чамд келхәр седләв... Нанд оңдан күүкн бәәнә...— гиһәд келлһнләнь, Зоя болһамҗтаһар шинҗлсн болхла, худл келҗ чаддго Адучин чирәнь, чикн күртлән һал асҗ уласинь үзх билә. Зуг тер келсн үгнь Зоян зүркинь хавчҗ, кииһинь давхцулв. — Юн гинәч? Тегәд, үнн келҗ эс чадад, намаг ода күртл зоваһад бәәлчи? Чамаг иим гиҗ медсн уга биләв,— гиһәд, даран-даранднь уульнц дүүргәд хәәкрчкәд, Адучин өрчәр түлкв. Зоян дуунас патьрт бәәсн гериннь үүдн хоорндас нег бичкн һавш ноха авч идх бәәдлтәһәр гүүһәд аашна. Адучиг сана авх хоорнд Зоя үкс гиһәд герүр орв. Герин үүдн җиигәд, хард гиһәд хаагдв. Үүдн һатцас ә чимән уга, зуг һазрла наалдсн, эвтәкн моһлцг цаһан нохан дун улм чаңһдад, авч идн алдад бәәнә. «Уга, би хаҗһр һарһчкув! Худлахар күүкн бәәнә гиҗ келхәр, хад чолун мет хавчад, чееҗим уутьрулҗасн зовлңгиг, йосн үнн седкләсн энүнд яһад эс келүв! Кедү цагт үүрләд, юуһан эс күүндвидн, зуг эн шишлң тооһин тускар негчн үг келсн угав. Эс келсн мини гем. Аш сүүлднь эн болҗана. Ода яһдмб? Ардаснь көөлдҗ күүнә герт орҗ болшго. Тиим күнд тоолврта Адуч, өрүн цолвң зөвәр деегшән һарчксн цагт герүрн ирәд, хувцтаһан орн деерән кевтв. Өрүнднь күн үүд цокв. Адуч серв. Терүг МТС-н контор тал дуудулҗ.

169

Адуч контор орхасн өмн, өцклдүр сөөнь дуусн мансн герүрн гүүһәд орад ирв. Герин эзн күүкд күн Зоя йовҗ одла гиҗ. Адучд келв. Тав хонад, Адуч оңдан керг уга бийнь, директорасн сурад Олуйск орв. Райзод ирәд, Зояг сурхла, экнь гемнсн уршгар хәрҗ одсн болҗ һарв. Тегәд Зоя геедрәд хуурв. Тиигхд яһад иләрнь зөв-учрар эс келсн болхв гиҗ, кедү дәкҗ Адуч бийән гемшәсн болхв. Терүнә хөөн күүкд кү үзхләрн, арһ уга, көдлмшин тускар күүндхәс биш, эврәннь седклән медүлҗ өөрдшгоһар зулдг билә. Хойр дәкҗ балһс орхларн, мөр болад харһадчн одх гиҗ седклән аатрулад, әдл өңгтә күүкд күн үзгдхлә, ормаһад оддмн. Болв санан хурдмб, салькн хурдмб, кесг миңһн күн бәәдг промышленн балһснд альд бәәхинь меддго кү хәәнә гисн, устг өвснд зү хәәснлә әдл. Нег дәкҗ генткн серл орад, балһсна справочн бюрод ирәд, кү хәәҗ йовнав гиҗ терзәрнь шаһав. — Фамильнь, нернь болн эцкин нернь. Дәкәд һарсн җилнь?— гиҗ үрглҗ суусн күүкд күн цааһаснь сурв. — Гаврилова Зоя Александровна, миңһн йисн зун хөрн доладгч җилә,— гиҗ хәрү өгв. — Мана балһснд тиим күн уга!— гиһәд, Адучиг шаһаһад үг келх хоорнднь, өмнәснь хард гиһәд дөрвлҗн терзән хаачкв. «Кишгән алдад оркув билтәлв!» — гисн һашута тоолврта Адуч хәрҗ ирв. «Дәкҗ Зояла харһгдшго болв»— гиҗ цөкрв. Болв заячнь эн хойрин җирһлин хаалһинь дәкн нег авч ирҗ харһулв. Эн саамдан зөвәр ик болзгт. Шидр МТС-т шин директор ирлә. Урдк директорнь пенсьт һарад, оңдан һазрур нүүв. Шин ирсн директор Адучд түрүн өдрәсн авн таасгдв. Шулун-шудрмг, инженер медрлтә, баһ наста директор МТС-иг өөдән өргх гиҗ Адуч ицв. Үдин алднд конторур ирхлә, директор гер-бүлән авхар Олуйск орҗ одв гиҗ келцхәв. Дәкн нег бригадт одчкад, асхн бүрүлин гегән тасрҗ йовх цагт, конюшньд мөрән тәәлчкәд, бәәсн патьрурн һарв. Адуч директорин герин өөгүр һардг билә. Эндр тракторн отрядмудт үзсн дуту-дундын тускар дотран тоолад, санан уга йовсн Адучиг генткн хаҗуһаснь нег күн һарч ирәд чочав. Түрүн авгтан үргчкәд, сәәнәр оньһад хәләх хоорнднь, санаһинь авхуллго, ирәд һаринь атхв. — Менд, Адик!— гиһәд, дегәд үнтә, мартгдшго дун соңсгдҗ, чивәд унтрн гиҗәх хогт тос асхсн мет дәрвкҗ падрад, зүркинь асав. «Адик» гиҗ өкәр нерәр дууддг күнь — оньдинд геедрв гиҗ санҗасн,

170

орчлң деер ор һанцхн Зоя бәәсмн. Ода эннь өөрнь. — Адик, манаһур орий, би чамаг Ваняла таньлдулнав,— гиҗ келн, Зоя Адучиг көтләд, сана авхуллго, герүр дахулад орҗ ирв. — Ваня, одак мини келҗәсн Адик эн. Хоюрн таньлдцхатн. — Э, э, бидн таньлдвдн. Энчн мана ах агроном,— болҗ өмнәснь, шин ирсн директор — Светлов босв. Зоя Светлов хойрин хоорнд ямаран залһлдан бәәхинь, түрүн авгтан Адучд медгдлго бәәв. — Тана тускар, мини гергн Зоя оньдинд келнә, икәр танд ханҗанав,— гиҗ директор келн, Адучиг сүүвдәд столын өөр авч ирҗ суулһв. Адуч тер асхн согту күүнәһәр бәәв. Зояла харһснас авн юн болсинь тодлхар седхлә, будн мет толһаднь юмн медгдхш. Зоя байрта бәәдлтәһәр хот-хол тәвәд гүүһәд бәәнә.— Мини гергн,— гиҗ Светлов келснәс Адучин ухан орад-һарад бәәнә. «Зоя Светловин гергн болҗ»— гиҗ иткгдхш. — Мана иньгллһнә төлә!— гиһәд, сән бәәцхәснь сангдв. Ода шинхн ирҗ Зояһас яһҗ холҗсан медн эн гейүрв. «Би эврән, Зояг зовлң бичә эдлтхә гиһәд, харм төрәд тиим селвг өгләлм. Ода яһҗасм энв? Эх, чи кишго, хөв уга эгоист! Эврәннь амр-таварин төлә тиим Зояла әдл нүл уга күүкнә җирһлднь харш болхар седх!» — гиһәд, Адуч бийән гемшәв.— Тиим бүләкнәр бийим тосад, гиич кесн бийнь, күүндлго гүүһәд һарч ирдгм юн болҗахмб? Ичкевт!— болҗ улм зовлң эдлв. «Светлов Зоя хойр нег-негндән дурта бәәдлтә. Светлов Адучла наснь цацу болҗ һарв. Хөвтә юмсв,— гиҗ дәкн ухалв. *** Эндр Чопоровла харһсна хөөн Адучд кенлә болвчн седкл-ухаһан күүндх дурнь күрв. Кенәһүр одхув! Светловинүр одх кергтә! Иван эрк биш ир гилә, Зоя урдкларн әдл, Олуйск райзод хәрү зоотехникәр көдлнә. Сән өдр болһнд герәдән ирнә. — Ирх гиҗ би чамд эс келлү,— болҗ Иван Адучиг байртаһар тосв. Тәрә хуралһн эклснәс нааран эдн хамдан иигҗ тохнятаһар харһад уга билә. Тегәд, эндр харһсндан һурвулн икәр байрлв. — Көвүд, өөрән күүндҗәтн, би шулун хот белдсүв,— гиһәд, адһад, Зоя хот кедг хораһурн орв. Адуч Иван хойр герин эрст зогсҗасн диван деер сууцхав. — Би эндр «Победа» гидг колхозас ирүв,— Светлов саахнда конторт

171

эклсн үгән цааранднь утдхв.— Тегәд Степан Пегасов Николай Гаврилин хойр тракторан хайчкад, эврәннь огородт гергдтәһән боднцг малтҗацхаҗ. Намаг ирәд сурхла, трактормуд эвдрв гинә. Терүгинь итклго, трактормудынь эврән хәләвв. Невчкн эвдркә бәәнә, болв ясхд юмн уга.— Удлго цасн орн гиҗәнә. Күч-көлсән өгәд урһаҗ авсн урһцан яһҗ хайчкхв,— гиҗ тедн зөв-учран келцхәнә. — Макаров селәнә колхозникүдин ик зунь колхозас урд эврәннь огородтан көдлцхәнә. Балһсн өөрхн болсн уршгар үсн-тосан, така-һалун, боднцг-мәңгрсән зөөнә. Колхозас авсн оруһар ик болхла, яах билә? Ода хәрнь шин ахлач орад, невчк һартан авчах бәәдлтә,— гиҗ Адуч дахлцҗ келв. — Терчн үнн. Мана тракторн арһта гисн бригадириг колхозин ахлачд шиидәд маниг зоваҗаналм. Эн шин бригадир гусеничн машидиг сән меддго бәәҗ. Одак хойр тракторист эвдрв гиһәд хайчксн машидиг ода күртлнь эвдрсинь меддго бәәҗлм. Тер колхозд көдлҗәсн һурвн отрядт дөң кергтә. Мана һардачнрин негмдн, адгтан тәрә хуралһн дуустл, теднд шеф болх зөвтә.— Светлов Адуч тал өгх хәрүһинь күләҗ хәләв. — Не, эн хойр харһсн хөөн көдлмшин туск күүндврнь чилхмн биш. Тенд күүндснтн баһдну? Шулуһар нааран хотур өөрдцхәтн,— болҗ Зоя эдниг дуудв. — Уга, Иван Иванович, би чамла зөвшәршгов. МТС-ин һардачнр түлкәчнр мет тракторист болһна ардас дахсар көдлмш ясрх гиҗ медҗәнч? Уга! Ода ямаран күчтә техник манд ирҗәнә. Дәәнә өмн һарсн хуучн НАТИ-һәр болхла, ДТ трактор йосн арслң болхгов. Дәкәд шин комбайнс болн оңданчн кедү селәнә эдл-ахун машид һарв? Эдниг сәәнәр, йосн эзн кевтә олзлҗ чадх көдләчнр манд бәәнү? Уга! Цаг зуурин механизатормуд хавр-намртнь көдлчкәд, үвлднь МТС-т машидән авч ирҗ хайхнь зу болна. Адучиг үгән күцц чиләһәд уга бәәтлнь, Зоя дәкнәс келв: — Болҗ! Болҗ, эс гиҗ хоюрн мини засгла харһхт! — Зоя, би үгән төгсәсв?— гиҗ Адуч сурв. — Та хойрин зүтклдән кезәдчн чилшго. Шулун столур суутн! — Өмнк стол деерән бәәсн чирктә чаһрт һаран күргхәсн урд, нанд амн үгән өгнт, угай?— гиҗ, эн хойриг стол һатц суулһчкад, Зоя цегән хаврин теңгр мет цеңкртсн хойр нүдән бүрлзүлҗ сурв. — Юн гиҗ үгән өгхмби?—болҗ Зояг наадлҗ-шоглҗахинь медә бәәҗ,

172

нег дууһар хоюрн сурв. — Та хойр көдлмшин тускар зүтклдхәс биш, хаҗудк әмтән оньһхшт. Би яахмб? Амрхар гертән ирләв. Эндр асхн — амрлһна асхн. — Тегәд юуна тускар күүндхмби?— гиҗ Иван сурв. — Умшсн дегтрин тускар, үзсн кинофильмсин тускар, искусствин тускар. Көдлмшәс талдан күүндвр баһий тегәд?— Зоя өмнән бәәсн чиркән һартан авн босв. Һурвулн нег-негнәннь мендин төлә сөңгән өрглдәд, серглң-дерглң, инәдтә-наадта сууцхана. Зоя хая-хая босад, стол деерк хот сольна. Кедү сергәд, седклән аатрулхар седвчн, өдрәһә Чопоровин келсн үг Адучин зүркинь хәәрәд, төвкнүн суулһхш. Адуч МТС-ин көдлмшәс һархасн әәҗәхмн уга. Захан колхозд одад, ямаранчн көдлмш кеҗ чадхан меднә. Зуг өөрхн иньгүдтән һолдк зүркндән хадһлсн һашун тоолвран секҗ, селвгинь соңсхар седв. Терүнә тускар Светлов бас ухалҗана. Зуг яһҗ тер гиигн биш күүндвриг эклхән медхш. Бийнь өр өвдсн бәәдл һарһхла, Адуч таасх биш, өмнәснь керлдәд алхмн. Тегәд Адучин шархинь көндәлго, яһҗ ил күүндвр дуудҗ авхан Светлов тоолна. Эн хойрин дотрк ухаг эс медсн Зоя хаҗудк стол деер дуулулҗасн патефона тааваһинь сольв. — Ю дуулулхмб?—болад, Зоя залусур эргәд хәләв.— Ишклң юм идсн кевтә, та хойр юңгад маңсиҗәхмбт? — Ээ, Зоя, Зоя! Чамд ода чигн кесг юм медх кергтә,— гиҗ Адуч хөкрләд, үгән эклхәр седв. — Икәр медхлә, эртәр көгшрхч. Би ю медх зөвтәв?— Зоя сурвртан хәрү күләв. — Адгтан, намаг ссылкд бәәх күүһинь меддвч?— гиҗ Адуч, оңдан күүнә тускар келҗәх мет төвкнүнәр инәмсглв. Болв эннь байрин инәмсглһн биш. — Терүгичн кезәнә меднәвидн! Болв Алдр Төрскнә дәәнд орлцад, цусан асхҗ йовсичнь бас меднәвидн! Ленинә партин зергләнд бәәһәд, тер чинртә нерән һутал уга, чик хаалһар йовхичн бас меднәвдн! Чини иньгүд бидн, хамдан көдлдг үүрмүд—келсн үгәрн, кесн төрәрн, седклдчн кир дусх йовдл һарһв, угай?— болад, Зоя һартан бәрҗәсн патефона тааваһан өрчдән шахн Адучин өөр ирҗ зогсв. — Зоя! Би оңдан төрин тускар келхәр седҗәнәв. Эндр асхн эврә чееҗ дотркан таднд медүлх зөвтәв. Зуг би тадниг соңсхитн эрҗәнәв,— гиҗ

173

Адуч саналдад ормасн босв. — Мини эцк, теегин салькнд туугдсн хамхул мет хальмгин байнас мөлтрәд, теңгин хазгин аду хәрүләд, тендәс көөгдәд, Көк теңгсин салгт нәәмәдлгдәд, өрк-бүлән асрхин төлә олнцгарн маля кеһәд, орчлң эргсн күн бәәҗ. Зуг Алдр Октябрь Әрәсәд болсна хөөн төрскн теегтән тогтнҗ бүүрлсн бәәҗ. Һучдгч җил эврәннь селәнд колхоз бурдәлһнд орлцад, бригадир көдлҗәһәд, һучн дөрвдгч җилд гемәр өңгрв. Тиигхд, арвн негтә намаг, эктәһим дуудҗ авад, дор орад ирхләрн, эцкм иигҗ келлә: — Чи, эмгн, арһта болхла эн көвүһән сурһулинь бичә хаюл. Цааранднь советин йосн чик хаалһднь орулҗ, кү кех. Мини седклм төвкнүн.— Эн сүүлин герәсн билә. Җил давад экм өңгрв. Арвн хойртадан өнчн күүкд бәәдг герт орад, дән эклсн җил селәнә эдл-ахун техникум чиләләв. Техникумд бәәхдән — комсомолд, фронтд орхдан — партьд орлав. Ахрар келхд, одак мини сурһуль-эрдм уга эцкин келсн күцв. Парть һартасм көтләд һо хаалһдм орулв. Эн хаалһ һарһсн экэцкләмм әдл эңкр. Зуг эндрклә әдл эвго йовдлмуд үзгдхлә, элкм эвкгдәд бәәнә. — Юн болв? Нанас ю нууҗахмт?—болад, Зоя әәмҗ залуһурн хәләв. — Медҗәнч, эндр Чопоров МТС-т ирлә, одак... альд көдлдгинь эс меднч?—гиҗ Иван, бийнь һооднь келхдән хальтрулв. — Меднә. Милицд көдлдг, нег иим бичкний?— Зоя һаран столла дүңцүлҗ бәрв. — Э-э. Тегәд тер «бичкнчнь» Адикиг көдлмшәснь сулдхтха гиҗ манд заквр өгв. — Юн, юн? МТС-ин директорт заквр өгх йос терүнд кен өгсмб?— гиһәд, Зоя уурлад одв. — МТС-ин директорт заквр өгдг арһ уга. Болв намаг көдлмшәсм һарһад, талдан һазрур йовулх зөв терүнд деерәс өггдҗ,— гиҗ Адуч цәәлһҗ өгв. — Сталинд болвчн бичх кергтә!— Зоя дуулҗасн патефонан хайчкад, Адуч Иван хойрин өмн ирҗ зогсв. —Тиим йосн бәәх зөв уга, неклдәд негинь олх кергтә!— Зояд тольс гиһәд, җил хооран Владиславин келсн үг уханднь орв. — Урднь Сталинд бичсн уршгарчн, эндр өдр күртл иигәд тәвҗ өглго көөлдәд, өшәһән авхарчн седәд йовцхадг болх гиҗ саннав.— Адуч хавтхасн папирос һарһад, һал орулад, хойр дәкҗ кииләд утаһинь

174

һарһчкад, өмннь зогсҗасн Зоян һарас авад, Иван бий хойриннь хоорнд суулһчкад келв: — Дән чилснә хөөн нааран ирчкәд, удлго негн деерән һарх, удан иигҗ бәәх зөв уга, гемтә, гем угаһинь йилһх гиҗ өдр болһн күләдг биләв. Тиигҗәтл, дөчн йисдгч җил, Молотовин һар тәвсн шишлң тоод бәәх улсин туск заавр ирхлә, Сталинүр бичг бичсм тер. Юуна тускар бичләв? Ода та хойрт келснәннь тускар бичләв. Сар давб — хәрүнь уга, хойрдгчнь давб — бас уга. Һурвн сар болсна хөөн намаг Олуйскур дуудулҗ. Комендатурт ирхлә, күләҗә гинә. Тер өдртән хәрү уга. Маңһдур асхнднь ирхлә, Чопоровин өөр мини таньдго хойр офицер бәәнә. Намаг үзәд, хоорндан докъя өглцчкәд, столын яршгас Сталинд мини бичсн бичг һарһв. — Чи бичг бичлч?—гиҗ таньдго капитан сурв. Өмннь стол деер мини бичг ил бәәнә. — Бичлә. — Альдаран? Кенүр? — Москваһур. Сталинүр. — Сталинүр бичг бичтхә гиҗ чамд кен зөв өглә?— Офицер нудрмарн стол цокв, өмнк бекнь, карандашнь өсрәд одв. Хойр талнь суусн Чопоров таньдго лейтенант хойр пүүхлзәд, нохас кевтә эзнәннь докъя күләлдв. — Бичг бичдг зөв нанд угав тегәд? — Таниг мөңкинд шишлң тоод бәәлһх йосн һарсиг медхговч? Чамд келсн угай? — Үр капитан, үүнәнтн тәвсн һарнь бәәнлм,— болҗ Чопоров зуһудн сөгдәд бәәнә. — Манд умшҗ өглә. Зуг би эс зөвшәрсн учрар, эврәннь седклән бичләв. Сталиниг хәләх...— гиһәд эклхләм, намаг чиләһәд уга бәәтл, одак капитан чирәнь балм болҗ улаһад ормасн хәәкрв: — Чи Сталинд күн болһна бичг умшад суудг цаг бәәх гиҗәнчи? Правительств тана тускар шиидвр һарһхларн, Сталинә зөв угаһар кеҗ гиҗ медҗәнч? — Би иткҗәхшив. Кемрҗән мини бичг күрсн болхла, яһвчн хәрүһинь өгх билә... — Болҗ, болҗ! Хөөннь иим бичг бичхләрн, энүнлә харһхч!— гиһәд, хойр һариннь хурһдар терм кеһәд үзүлв. Тер күүндврин хөөн Чопоров даңгин намаг иигәд мөрдәд, көөлдәд, харшлхар йовдгнь эн.

175

— Тер элмрмүд бичгичнь Сталинд күргсмн уга! Тернь лавта, — гиҗ Зоя халурхҗ келв. — Яһҗ медхв. Би чигн тиигҗ санҗ биләв. Зуг шидрә оңдан тоолвр орна.— Адуч гейүрснәһәр үүрмүдүрн хәләв. — Урднь эн төриг төртән авдго биләв. Чини эн келснә хөөн эн төрчнь мини санснла әдл амр биш. Бүкл келн-әмтиг нүүлһсиг Сталин медх зөвтә,— болҗ, ода күртл күүндврт орлго суусн Светлов келв. — Дәкәд, бүкл келн-әмтн кевтән бузр гиҗ кенчн иткшго. Би нааран МТС-үр ирхәсн урд негхн хальмг үзләв. Тернь мана дивизин командир, генерал — хальмг күн билә. Дөчн дөрвдгч җил август сард мана дивизь Неман һол һатлад, түрүн болҗ Государственн меҗәд күрлә. Тер дәәнд болсн нег йовдл эндр өдр күртл седкләсм һархш. Мана дивизь Витебск багт бәәсн немш церглә догшар бәрлдәд, шүрүн омгта кевәр дәврәд орҗ йовсн цаг билә. Би «Прощай, Родина» гиҗ салдсмудын нер өгсн дөчн тавн миллиметров товд негдгч номер биләв. Өмнәсмдн немшин нәәмн танк һарч ирв, хойрнь һоодан мини тов хәләһәд аашсн болҗ нанд медгдв. Мана расчетн командир сумнла харһад хорҗ одсн төләд, би товин негдгч номер болн командирин даалһвр хамднь дааҗасн цаг. Күн сүрдх бәәдлтә төмр дәәсд, манур өөрдәд ирв. Тустнь зөвлҗәһәд хахар товиг белдвидн. Хойрдгч номер һартм хавлулад өгсн товин сумиг, би дегд икәр сүрдчкәд, товин амарнь зүүҗ чадлго, һартан бәрчкәд, зогсад бәәҗв. Тиигҗәтл, ээм деерм нег күн генткн һаран тәвчкв. Эргәд хәләхлә, мана генерал! Цаад бийднь полкин командир, дәкәд командирән ууҗмас үзхәс биш, тиим өөрхнәс үзәд уга биләв. Танкас әәсн деерән, генералас сүрдчкәд, һартан бәрҗәсн товин суман һазрт унһачкв. Мини сүрдсиг медсн генерал иигҗ келв: — Танксиг өөрдүлчкәд хахар бәнт? Тертн чик шиидвр. Алдлго тусцхахт!—генерал күзүндән дүүҗләтә дурнаван һартан авад, окопин амн деер тохаһан эвлҗ тәвәд, өмәрән зөрҗ хәләв. Генералын зөрмг бәәдл, төвкнүн келсн үгмүд нанд сүр немҗ омгшав. Тегәд һурвдгч сумарн хортна түрүнк танкинь шатаввидн. Арднь йовсн танкс хәрү эргҗ зултл, генерал мана өөрәс һарсн уга. Тиигҗ дәәнә хамгин үүмәтә, догшн цагла мана генерал салдсмудла хамдан бәәсмн. Мана генерал Государственн меҗәд дивизьнь түрүн күрсндән герой

176

нер зүүлә. Тер — хальмг теегин үрн билә. Дәкәд энд МТС-т ирәд таньлдсн шунмһа тракторист Лиҗин Һәрә, нертә комбайнер Манҗин Церн эдн бас хальмгуд. Эн улсиг күнд засгла харһулх гем һарһҗ гихлә — би кезәдчн иткшгов. Миниһәр болхла, эн бүкл келн-әмт нүүлһснд эндү һарч одсн бәәдлтә,— Иван тачасн папиросин һалынь унтрав. — Та хойринәр болхла, гегәнчн уга, герлчн уга бутү харңһу болҗана. Яһҗ терүнәс хаһцхин тускар негчн үг келхшт!— гиҗ, хойраһинь гемшәҗ Зоя керлдв. — Хөвәсн цөкрдмн биш, удан иим бәәдл бәәх зөв уга. Үнн юмн кезәдчн үнндән һарлго бәәдмн биш!—гиҗ Иван хөрв. — Эңкр иньгүд минь, би яһсндан хөвәсн цөкрх биләв? Эндр таднла седкләрн күүндәд, тана сүв-селвг авлцсндан хөвдән байрлҗанав. Шишлң тоод бәәлһн цаг зуурин йовдлынь би лавта медҗәнәв. Нариг альхар халхлҗ болхий тегәд?—болад, Адучиг босхар седхлә, Зоя ээмәснь хәрү татҗ суулһчкад, хойраннь күзүнәс теврв. — Нариг альхар халхлҗ болшго! Терүнәс чик дүңцүллһн бас олдшго! Чопоровин эндр келсн үгмүдин тускар күүндәд ирхләрн, эднә зүтклдән улм гүүдв. — МТС-ин агроном колхоз болһныг кергтә цагтан эргх зөвтә. Шишлң тоод бәәх күн комендантын зөв угаһар иигән-тиигән йовх йосн уга. Тер учрар би МТС-т цааранднь көдлҗ чадшгов. Теднд Берияс ирсн заквр бәәдгчн,— гиҗ Адуч цәәлһв. — Тиим йосн уга болх. Би иткҗәхшив, Ваня. Маңһдур намаг балһснур тәв, би үнн-худлынь эврәннь чикәрн соңсҗ, нүдәрн үзлго хәрү ирхшив!— болҗ, Зоя һаньдглв. — Зоя балһс орад негинь медәд ирхлә яах, Адик?— Светлов үүрүрн ширтҗ хәләв. — Әрлһтн цааран. Бийдән харта күн бәәхий? Тиим заквр бәәхинь лавта медәд, би келҗәнәв. — Яһсн сән болх? МТС-т көдлҗ болшго болхла, балһс ор, тенд көдлмш дала. Би экдән бичнәв. Мана патьрт бә,— гиҗ Зоя халунар келв. — Уга... Би балһс оршгов. Захан колхозд көдлҗ чадхв... — Терчнь чик шиидвр. «Победа» колхозин ахлач чамаг колхозурн һархла, агроном орулҗ авх биләв гиҗ келҗәлә.

177

Иван Светлов Адучин шиидвриг дөңнв. *** Гиич һарсн дару Иван Зоя хойр кевтв. Иван көнҗлдән орн, баатр нөөрт диилгдв. Зуг Зоя түүрчәд унтҗ чадлго бәәв. Эн цунцгас көлтә биш. Адучин туск тодлвр чееҗинь дүүргнә. Эн түрү-зүдү цагтнь өөрнь җирһлзовлңгинь хувацх итклтә иньгнь бәәсн болх яһна? Кен терүнд һол зүркнәсн селвгән өгхмб? Орчлң деер ор һанцхарн бишв тер! Нег цагт ман хойрин җирһл негдн эс гилү? Зуг заячин залвр оңдан болсн биший. Тегәд юн терүнд харш болв. Мини гем болхий? Кезәнә болсн йовдл көлврҗ чееҗинь дүүргв. ...Зоя Адучла цүүглдсн асхндан бәәсн гертән гүүҗ ирн, хувцтаһан орн деерән унв. Кесгәс нааран Адучиг седклән келх гиһәд күләһәд, цөкрәд, эврән экләд келснь тер. Болв Адучас күләҗәсн хәрүһән эс соңсхларн, ухаһан гееһәд, яһҗ-кегҗ герт орсан медхш. Сөөнь дуусн чирм гиҗ унтсн уга. «Адуч намаг яһад меклв? Меклҗ ю кев тер? Би эврән терүнлә харһх сүүр, цаг хәәһәд, улм өөрдх учр некәд эс йовлу? Таньлдснас авн кесг сарин туршар нанла харһх болһндан байрлсн бәәдл һарад, мана сансн, келсн тоотыг күцәдг эс билү? Тиигәд бәәхләнь, би эврәннь геннә уршгар, бийдән дурлҗана гиһәд, ухан-сегәһән гееһәд, неклдәд гүүһәд бәәдг эс билү? Уга, нанд дуртаһан эс келвчн, бәәдләрн медүллә! Нань ман хойрин хоорнд юн билә? Тиигхлә, эн оңдан күүкнд дурта бәәсн болҗана. Кен медхв? Зуг нег дәкҗ Адуч үгин хоорнд: «Урднь дотран күүкнд дурлдг болвчн, седклән һарһҗ келҗ үзәд угав. Нанд күүкд дурлдг бәәсн угаһинь бас медхшив»— гиҗ келлә. Тиим болхла, ода яһад бидн хойр җирһлән негдүлҗ чадшговидн гиҗ келв? Эн хойр үгин алькнь үнн болхв? Яһв-кегв Адуч нанд худл келчкв! Өр цәәхлә, эрт әрлх кергтә. Энд цааранднь нанд бәәһәд керг уга». Иим бат шиидвртә Зоя өрүн һарчах шар нарнла урлдҗ, йовдцн машинд сууһад, Олуйск орв. Кезәд болвчн кевтә-янзта хувцта, бийән тогтунар бәрдг Зоя, нүднь хавдсн, чирәнь үмгдсн, үснь арвасн цаг биш цагла орҗ ирхлә, райзон начальник — медәтә, үснднь буурл орад бәәсн — Лысенко, алң болад,

178

ормасн босад, орҗ ирсн күүкнәс сурв: — Юн болҗ одв?—Зоя хәрү өгсн уга.— Гертәсчн му зәңг ирвү?— болҗ, эк-эцкнь балһснд бәәдгиг меддг начальник дәкнәс сурв. — Намаг көдлмшәсм сулдхтн. — Юңгад?—гисн сурврнь хәрү уга үлдхлә, өр өвч Лысенко, Зоян гербүлднь нег шалтг харһсн бәәдлтә гиҗ санв. — Көдлмшәс сулдхар седҗәхлә, зөв-учран бичәд, эрлһ өг. «Гер-бүлнь түрү болсн учрар көдлмшәсн сулдхгдв»— гисн цааста Зоя төмр хаалһин станцд ирв. Күүнә уха медснәс нааран бәәһәд, өссн-боссн, кесг миңһн кү багтадг, шуугата төрскн балһсн Зоян зөвүр мартулҗ, байр бүрдәсн уга. Хамдан институт чиләсн көвүд-күүкдин кесгнь балһснд үлдлә. Теднә нилчәр Зоя дарунь көдлмшт орв. Болв урдк альвн-дольгн йовдлмуд давтгдхш. Оньдин серглң-дерглң бәәдг, тиньгр чирә-зүснь цолдв. Зояг чееҗдән зовлңта-зөвүртә бәәхинь үр күүкднь медәд, юуһар болвчн аатрулхар седцхәв. Кесг сарин туршарт Зоя хөвәсн цөкрлго, Адучиг харһх гиҗ сандг билә. Адгтан бичг илгәх гиһәд кесгтән күләв. Уснд чивсн төмр мет зәңг ирхш. Селәнә эдл-ахун управленьд, көдлдг һазртнь энүнд шин үүрмүд иньгүднь олн болв. Тедн дунд, управленьд ах инженер көдлҗәсн Светлов Ваня Зоян сүүдрнь кевтә, альд болвчн харһад, оньдинд дахлцсн йовдмн. Светлов догшн дәәнә хаалһар дәврәд һарла. Төрскнә үрдүднь андн деермчнрлә ноолдад, хәәртә цусан асхҗасн цаг билә. Болв арднь үлдсн, өсҗ йовх урһмл мет баһчудын гегән-герлинь таслшгон кергт, сурһулин заведеньс тасрхан уга көдлцхәв. Зуг тер улсин чирәд, урдкла әдл тиньгр бәәдл үзгдхш. Альд көдлҗәх күн болвчн, төрскнәннь диилврт чидлән нөл уга гүҗрцхәв. Радио өдр болһн балһсдан, селәдән немшин һарт үлдәсн һашута зәңгс авч ирнә. Деермчнр Иҗл һолур өөрдв. Эн догшн хату-мөтү цагла Светлов арвдгч класс төгсәв. Хамдан сурчасн арвн хойр көвүд: «Маниг фронтур йовултн»— гисн эрлһ өгв. Дарунь эврәннь балһсн деер бүрдҗәсн полкин ханьд орҗ, дәәнә сурһуль һурвн сард дасад, тер намртан, Иҗл һол деер болҗах догшн дәәнд орад, дәрин утанд, ноолдана гүдүд залуршсн болдг. Ванян полк фашистск деермчнриг Иҗл һолын амнас Одер һол һатлһҗ көөһәд, ичәнүрнь хавчад авад ирв. Дөчн тавдгч җилин апрель сарин һучнд, Светлов Берлинә захд күнд шавла

179

харһв. Дән чилсн җил госпиталяс эдгҗ һарад, хәрҗ ирәд, институтд орв. Терүгән чиләһәд, селәнә эдл-ахун управленьд ах инженер болҗ көдлв. Управленьд хойр зу шаху күн көдлнә, тедн нег-негән хоорндан өөрхн таньхш. Болв шин ирҗ көдлмшт орсн Зояг кесгнь үзн темдглв. Светлов бас теднә негнь билә. Зоя кенинь чигн доталдго, кенинь чигн һазалдго билә. Цугтаһинь әдләр тевчәд, көдлмшин тускар күүндхәс биш, оңдан күүндвр эклхлә, күүрт орлго йовҗ оддг билә. Тегәдчн кесгнь цөкрәд заагрв. Зуг нег зөрснәсн хәрү хәрдго Иван Зояг тәвҗ өглго дахлцв. «Зоян сүүдрнь»— гиҗ үүрмүднь наадлдг билә. Тиигҗ өрәл җилин туршарт эн хойр үүрлв. Халта Зояһас хорад, Иван седклән һарһҗ келҗ чадад бәәв. Нег учр деерәс Иван Зояд седклән келҗ, хәрүһинь соңсх зөвтә болв. Управленьд олн инженермүд көдлнә. Цуһар гишң медәтә улс. Зуг Иванла әдл одахн институт чиләсн һурвхн көвүн көдлдг билә. Нег асхн управленьд болсн партийн хургт «МТС-мүд һардлһна көдлмш ясрулхин тускар» гидг төр тәвгдв. — МТС-мүд сулар көдлҗәх һол учрнь — селәнә эдл-ахун медрл уга улс һардсн уршг,— гиҗ тер хургт Светлов келв. — Урднь тракторист, шофер, багш көдлҗ йовсн улс МТС-т һардачнр көдлҗәнә. Нам нег МТСт урднь ресторана директор көдлҗ йовсн күн бәәнә. МТС-мүдин зәрм һардачнриг соляд, селәнә эдл-ахуд эрдмтә улс эс илгәхлә — көдлмшнь ясршго,— болҗ Иван үгән төгсәв. Хург йир шуугата болв. Босҗ үг келцхәснь: «Ивана келсн үг чик, зуг ода деерән тедниг сольдг әмтн уга, специалистнр ховр»— гилдцхәв. — Яһад уга болҗахмб? Эн хургт най шаху коммунистнр бәәнә. Бидн цуһар селәнә эдл-ахун специалистнрлм. Ард хоцрҗ йовх МТС-мүдт одх нег арвн күн олдшгой? Олдх!— гиҗ Иван суусн ормасн хәәкрв. — Тиим болхла, эврән яһад эс однач?— Хаҗуднь суусн, нүдндән козлдурта, медәтә агроном Иваниг хордав. — Кемрҗән намаг иткәд йовулхла, тракторн бригадирәр чигн однав,— болҗ Иван хәрүцв. Тер асхн Иванас талдан һурвн агроном, нег инженер МТС-үр йовцхах болҗ хург деер үгән өгцхәв. Хург ора чилв. Иван хургас һарад, хол биш бәәсн Свобода гидг площадяс трамвайд сууһад хәрхмн билә. Зуг тер өргн Ленинск

180

проспектәр йовад, йисдгч Алтайск уульнцд күрәд, өмәрән һарв. Эн уутьхн, һо биш, бальчгта уульнцар Иван кесг дәкҗ Зояг гертнь күрглә. Зоя негчн гертән ор гиҗ энүг дуудсн уга билә. Эндр теңгр өгәд, харһадчн бәәх гиҗ санад, Иван һарснь эн. Болв эн асхн эдн харһсн уга. Маңһдуртнь Зоя көдлмштән ирчкәд, асхн болсн хургин шиидвр хамдан көдлдг улсасн соңсв. Кен МТС-үр йовх болсинь бас медв. Зоя урднь кесг дәкҗ дотран Адуч Иван хойриг дүңцүлдг билә. Тогтун болн һольшг Адучар болхла, шулун-шудрмг, хөкр Иван гиигн бәрцтә болҗ Зояд медгддг билә. «Болв Светловиг әмтн күндлнә. Иван медрлттә инженер. Бүкл коллектив күндлдг күн нанд яһҗ эс тер таасгдна. Эс таасгдна гисн юн үгв? Бүкл өрәл җилин туршарт бидн эс үүрлвидн? Зуг Адуч Иван хойрин кенднь дурта болхув? Адучд би дурта болвчн, тер нанд юн гилә? Күүг бийдән күчәр дурлулҗ болшго. Иван дурта угаһинь альдас меднәч? Адучла әдл тиим хәрү өгхлә, яһнач?» — гиҗ, урднь хальшрсн Зоя саглв. Урднь, негчн герүрн эс дуудсн Зоя, генткн эндр асхн Иваниг манаһур орий гив. Зоян эк, Нина Федоровна, тәв һарч одсн наста, баахн үзлтә, кевлүн цогцта күүкд күн. Эцкнь дәәнд алгдсмн. Арднь Нина Федоровна хойр күүкән асрад, әмтнә җирһлин хаалһд орулхар зүткв. Бичкн күүкнь энҗл арвдгч класс чиләҗәнә. Зояг генткн Олуйскас күрч ирхләнь, экнь бас зовб. Болв дарунь мартчкх гиҗ ицв. Өрәл җилин туршарт күүкнь Адучиг мартлго гейүрәд бәәхләнь, экин зүркн алдлго медәд, күүкндән санань зовдг билә. Иваниг урднь һурв дәкҗ кинод күүктәһән одхларн, үзлә. Шудрмг, хурц хәләцтә көвүн таасгдла. Зояг Иванта үүрлтхә гиҗ эмгн ицлә. Болв экин седкләр күүкн болҗ өглго бәәв. Зоя Иваниг дахулад орҗ ирхләнь, хәләҗәсн арвдгч классин тетрадьмудан стол деерәсн шулуһар хөмчкәд, экнь тедниг тосв. Нина Федоровна дундын школд математик заадг билә: Светлов Иван тиигҗ эн бүлин ханьд багтҗ, өөрхн күнь болв. Баһчудын седкл ирлцҗ, җирһлән негдүлснднь Нина Федоровна байрлҗ, зүркнь талваҗ, эврәннь хәрү эргшго баһ цагнь ирсн чигә болв. Нег цөөк хонсна хөөн Иван: «Намаг Глотовск МТС-үр илгәҗәнә»— гисн зәңгтә ирв. Эн зәңг, түрүн авгтан, Зояг сүрдәв. Болв эн кезәнә Адуч

181

гем уга гиҗ шиидлә. Тер бийнь, яһҗ харһхв гиҗ, Зоя санад, Иванд энүнә тускар нуулго келҗ өгв. Зоян келсәр болхла, Адуч сән, үүрсг-иньгсг, ухата көвүн болҗ Иванд медгдв. Шин бәәрнд күрәд, Адучла ах-дү метәр бәәх болҗ хоюрн шиидв. ...Нүдән аньчксн Зояд урдк давсн цагин йовдлмуд чееҗинь дүүргв. Хаҗуднь, эрүл-дорул күүнә унтдг, бууһар хавучн сершго бат нөөрт диилгдҗ эңкр иньгнь — Иван кевтнә. «Эндрәк келгдсн үгмүдин тускар тоолҗ, ах-дүүлә әдл эңкр Адучд яһҗ дөң болҗ, эн хату-мөтү цагтнь зовлңгинь хувацхув»— гисн тоолврта Зоя бәәнә. *** Кен чигн күн бәәсн һазртан иҗлдхләрн, эңкр болҗ одна. Адуч Глотовск МТС-т дөрвн җил көдлв. Эн МТС-ин, нег хәврһәрн дальҗиҗ одсн му модн герт бәәх контор — бәәшң болҗ медгдәд, Глотовск селәнә аһарнь серглң, уснь әмтәхн, һазрнь каңкнсн сәәхн үнртә болҗ медгднә. Болв хамгин үнтә, седклин киләсн болдгнь — Иван Зоя хойрин иньгллһн билә. Адуч Макаров селәг, терүнд бәәх колхозиг сәәнәр меднә. Шин ирсн һазр ямаран болна, әмтн яһҗ тосна гисн тоолвр терүг эзлнә. Тавн хонгин туршарт кеер бригадт көдлҗ йовсн улсла харһад, зәрмсиннь бәәх бәәдлинь гертнь үзәд, Адучин бахнь ханв. Кемрҗән тавдгч бригадт цаглань эс ирсн болхла, хойр зүсн буудяг негдүләд, тәрәнә экиг үрәһәд хайх бәәҗ. Цаглань дөрвдгч бригадт тоосс эс олҗ өгсн болхла, соломан шатаһад, үвлдән малдан хот уга үлдх билә. һүрвдгч бригадт энүг ирхлә, свекл малтҗасн тракторин плугнь эвдрәд, ик свеклмудыг өрәлинь керчәд һазрт үлдәһәд йовсн илдкгдв. Адуч плугинь ясад шинәс йовулхла, свекл цеврәр малтгдв. Уга! Кедү келвчн колхоз болһн агроном уга бәәҗ чадшго. Колхозмудт агроном уга уршгар яһҗ агротехник эвдгднә? Терүгинь МТС-т көдлҗәсн агрономчнр цуг меднә, зуг МТС-ин көдлмшин зура күцәхиг эднәс бас сурна. Юуһинь нуухув, чидлнь даву болад, зәрмнь агротехник эвдгдсинь ил үзә бәәҗ эс үзсн болцхана. Эн хамгнь колхозмудт, аш сүүлднь государствд харшлтан күргнә. Агроном колхозд кергтә гиҗ, Адуч оньдин келдг билә. «Эврән колхозин агроном болчкад, ямаран тус эн эдл-уушт би күргх зөвтәв! Мини чидл күрхий?» — гисн тоолврта Адуч,

182

дөрвдгч бригадас Макаров селәнүр һарв. Селәнәс хол биш, хаалһин ам көөһәд, нег трактор һазр хаһлҗ йовна. Адуч дассн авъясарн кирз һоснаннь түрәд шурһулһата йовсн линейк һарһҗ авад, хаалһ дахулад, хаһлсн һазрт тәвәд кемҗәлв. Хөрн хойр сантиметр болҗ һарв. «Сәәнәр хаһлҗ йовна. Кенә трактор болхв?» — гиҗ санад, өткн хар утаһан деегшән хаяд, күрҗннәд ирҗ йовсн тракторур хәләв. «А, одак хуучн НАТИ бәәҗлм»— гиҗ санв. Эн дәәнә өмн МТС-т ирсн, керосиһәр йовдг, хуучн СТЗ, НАТИ гидг тракториг энҗл үвл яслһнд оруллго хамхрха төрмүдтә хамднь заводур хәәллһнд йовулхар седҗәсмн. Болв «Универсал» тракторт көдлҗәсн Лиҗин Һәрә эврән ясад, нег җил көдлнәв гиһәд сура бәәтлнь энүнд өгсмн. Дәәнә хөөн эн НАТИ тракторин ормд ДТ-54 гиһәд, чидлтә болн кимд тосар көдлдг трактор һарв. Зуг эңдән МТС-т ирлһн баһ, хуучн трактормудын арһта гиснь, хуучн хувциг хатхад, халасн деернь халас тәвәд өмссн мет ода бийнь эдлгдә. Һәрә эн трактортан хаврас нааран көдләд, җөөлнәр хаһлсн һазрт хүврүлхлә, шин, энҗл ирсн ДТ-һәс тату бишәр көдлмш кесинь, Адуч МТС-т бәәхдән меддг билә. Тракторан зөвәр ууҗмд зогсачкад, йовн йовҗ һаран му кенчрт арчн, Һәрә аашна. Эн ээмтә-далта, зөвәр сивһр нурһта, гилисн төгрг хар нүдтә, далһа маңната, отхта чилм хар үстә, инәсн цагтнь ирзәһәд һанцхн шүдднь цәәдг, төгрг хар чирәтә, хөрн тав күрсн наста залу билә. — Мендвт, Адуч! Таниг һоодан йовҗ одх гиҗ медәд зөвәр адһв. — Трактор үзә йовҗ, би йовшголм. — Таниг мана колхозд көдлхәр ирҗ гиҗ соңслав, зуг та гертән бәәҗ өгхшт. — Тиим. Түрүләд хол бригадмудла таньлдчкад, дәкәд тана бригадур ирүв,— гиҗ Адуч деед үзгүр һарарн заав. — Не, көдлмш яһҗана? Һазр хатуй? — Уга. Эн сүл орсн хурт һазр һәәвһә гидгәр девтв. Плуг шигдәд, йир сәәнәр хаһлна. — Өвгн яһҗ көдлҗәнә? Наснь ирәд, зүркнә гем ирсн күн мет дегәд икәр түңшсн әнь соңсгдад йовдмби,— гиһәд тедүкн зогсҗасн тракторурнь заав.

183

— Гем уга. Кемрҗән үвлдән сәәнәр эмнхлә, дәкн хойр-нег җилд күчкөлсән өгч чадхмн. Адуч, өцклдүр, урҗ өдр, хойр өдр дараһар таниг Федор Васильевичинд хәәҗ одхла, уга бәәҗт. — Ямаран кергтә биләч? Ода келхнч. — Дала керг уга. Зуг таниг манаһас эндр асхн цә ирҗ уутха гиҗ келхәр седләв. — Цә ууна гидг, мод хамхлснла әдл биш гиҗ, орсмуд келнә. Цә ууҗ болҗана,— гиҗ Адуч хөкрлв.— Би эндр ахлачла харһх бачм кергтәв. Маңһдур ирхлә, яах? — Эндр ирсн болхла, сән болх билә,— болҗ Һәрә келв. «Өдгә цагт әмтнд дала үлү хот-хол бәәхш, кү тоохар хот-хоолан бел кечкснчн болх»— гиҗ Адуч тоолв. — Тиим болхла, би эндр асхн ирнәв. Болв оратад чигн бәәхв. — Адуч, тиигхлә, ора болвчн иртн!— гиҗ эндр ирх болснднь Һәрә байрлв. Эн МТС-т көдлҗәхдән Һәрәг дахад, гертнь кесг дәкҗ одла. Һәрән экэцк кесг җилдән үрн-садн һарл уга йовла. Медәрҗ ирәд көвүтә болсмн. Тоодгин өндгн тоота, терүндән йир харта болдг. Тер мет һанцхн үрндән эк-эцкнь арһта болхла, кир дусхашгоһар, эңкрәр өсксмн. Сиврүр нүүҗ ирсн җилд эцкнь өңгрсмн. Дарук җилднь арвн нәәмтә көвүндән экнь гер авч өгсмн. Һәрән экнь, хуучна авъяс-бәрцән хаяд уга, бурхн-шаҗнд сүзгтә, һанцхн көвүнәннь төлә мөңкинд зальврад бәәдг, увшин самнрта эмгн билә. Нег дәкҗ Адуч Һәрәтә хоюрн ики ора ирҗ хонла. Өрүнднь босхла, Һәрән эк өөмсинь, деер өмсҗ йовсн киилг хойринь уһаһад, хагсачксн бәәҗ. Адучиг эцкин һанц болн өнчинь медчкәд, эврәннь көвүнләрн әдл сандг билә. Тедү дүңгә цаһан седклтә, өр өвч эмгн бәәсмн. Һәрән гергнь — Хаалһ, өрәр орад, өрчәр һарч одх бәәдлтә, һарнь күрсн хөөн ю болвчн дарунь эд-бод кеһәд һарһчкдг, эвтә довта, өвс хаддг машинә шалһ мет өрвкәд оддг келтә, өндр хо цаһан бер билә. Эк, көвүн, бер һурвна зүс-зүркн, бәәдл-бәрцнь оңдан болвчн, өр өвч, цаһан седкләрн дегд берк, йилһҗ авч болшго әдл улс бәәсмн. Адуч колхозин ахлачта, Федорта һурвулн колхозин конторт асхн арвн час күртл сууцхав. Тавн хонгин туршарт үзсн дуту-дундс, цаарандк көдлмшин диг-дараг ясрулхин туск күүндвр шин орсн агроном болн ахлач, өөрнь бәәсн Федор һурвнд дала билә. Зуг Адуч адһсн бәәдлтәһәр

184

дару-дарунь һарин баһлцгт бәәсн часан хәләҗәхинь медчкәд: — Иигәд төгский. Федя, ман хойрла әдл биш, баһ күүнд одх һазр чигн бәәдг болх,— гиҗ Шестаков хөкрлв. — Тиим. Ода деерән мана күүкдлә таньлдҗ авг. Көдлмш баһрулҗаһад, үвлдән хүрм кех кергтә,— болҗ, хаҗуһаснь Федор дөңнв. — Хәрцхәй. — Тадн йовтн,— гичкәд, Адуч талдан үзгүр адһв. Һәрән гер бас Копай-городт билә. Эднә гернь наадк гермүдлә әдл һаза малтад бәрсн болвчн, дотркнь ут болн өргн болдмн. Тегәд баһчуд нәрнаад кехләрн, эднәд цуглрдг билә. Адучиг үзәд, Хаалһ келв: — Эн күүнтн аашна,— герин үүдн секгдәд, намрин нүд чичм харңһуд, оһтрһуд һал цәклсн мет ут цаһан һал цацгдад, һазр цәәлһчкәд, җиигсн үүднә дуунд җилиҗ геедрәд, бүтү харңһу бүркҗ Адучиг бүслв. Адучиг герт орад ирхлә, деед бийд суусн улс ормасн босад одцхав. — Мендвт! Сууцхатн ормдан,— гиҗ, Адуч цугталань һар атхҗ мендләд, столын өөр сулдхсн бәәрнд суув. Герәр дүүрң әмтн хурҗ. Эдн дунд Альма Саңһҗтаһан, Альман дү — энҗл шин экҗл тракторт көдлҗәх Сарң, комбайнер Маңҗин Церн. Наадкснь таньгдхш. — Домбран цокн бәәтн!—гиҗ, бешин өөр хот кеҗәсн Хаалһ келн, эрст шахлдад зогсҗасн столыг татҗ, герин тал дунд зогсав. Һарар кегдси ут скамейкс стол эргүлҗ тәвб. Ик цаһан хала тәвүрмүдт ууринь һарһулад, хальмгар чансн боднцгта мах һарһад тәвцхәв. Хойр столд әмтн олн болад, зәрмднь суудг зә уга болв. Тедниг хойрдгч саамд сууцхах гиҗ шиидв. Һәрә күн болһна өмн чиркәр дүүргәд шикрин свеклар эврән кесн әрк кеҗ оркв. Чирк эс күртсн дорд бийәр суусн улст, цә уудг ааһст кеһәд, цуһараднь күргв. Түрүн чиркт кесн әркән Һәрә, орна көлд суусн экдән бәрүлв. Эмгн өгсн әркиг һартан бәрн, деед бийдк булң хәләчкәд эклв: Не, идән-чигән элвг-делвг болҗ, Зурһан зүүл хамг әмтн амһлң эдлҗ, Олн тадн, теднә хормаднь багтҗ,— Мууһин сүүлнь болҗ, сәәнә түрүнь ирҗ Һазаһас орҗ ирсн нег ахтн: Күүнд келүллго, Нохад хуцуллго. Йов гих зарһ уга,

185

Ях гих өвчн уга, Ооср-җолаһан күүнд булагдлго, Олн дүүнриннь омгинь шантруллго, Олндан туста нег залу болтха! —гиҗ йөрәв. Адуч дәәнә өмн хаврин каникулд сурһуляс ирхләрн, көгшдин тәвсн йөрәл зервк соңсхас биш, иим чинртә, товчлсн утхта йөрәл соңсад уга бәәсмн. Тегәд дотраснь әрк уух дурнь күрлго бәәсн бийнь, әмт дураһад: — Йөрәл шиңтхә!— гиһәд, нүдән аньҗаһад уучкв. Әмтн хотан ууһад босхла, нәр эклв. Альма долан бернтә домбриг чикинь эрҗ, көг орулчкад, хурдар биилдг айс цокв. Сарң өөрән нег баахн көвүтә түрүн болҗ биилв. Хойр көвүн хү салькн мет хурлзҗ доран эргәд, җиңнсн домбрин айст, җиврән делсн эләс кевтә җигтә сәәхнәр биилцхәв. — Еңсг айсинь йилһҗ цокад, йовуд бииһинь дахулҗ цокад, дора орулхарн, дегәлҗ цокад, дорнь биилүлхләрн, догдлулҗ чичрүләд, домбр цокҗасн Альма бер, доран мел күвклзәд бәәнә,— гиһәд, дорд бийәснь нег көвүн альхан ташн дөгәҗ өгв. Җиңнсн домбрин айст, җирһсн улсин дуунд Адучин зүркн заядар байсв. Көвүд зөвәрт биилҗәһәд, Адуч Саңһҗ хойрт бииһән өгв. Адуч хальмгар биилҗ чаддго билә. Тер бийнь, арһ уга, Саңһҗиг дахад босв. Саңһҗ дор ормасн хәәч кевтә хойр көлән сольвҗ тәвн, зүн көлән өскәлдҗ тавшад, барун көлән чавчн тавшад, домбрин айс дахад, дор орад биилв. Адуч хальмгин авъясар һаран деләд, һурв дәкҗ эргәд, бииһән өгхәр седв. — Цернд бииһән өгтн!— гиҗ сурцхав. Церн босад, Саңһҗта хоюрн бииллһнлә: — Альма, келдг айс цок!— гиҗ бас сурцхав. Биилдг айс цокҗасн домбрч дорнь соляд, келдг айст орулв. Энүгинь эрҗәсн мет Саңһҗ домбрин чикнд одад хадгдчкад, нәрхн җиңнсн дууһар эклв: Бичкн-лә гинәлә кер-лә мөрнь Биилгдсн-дуулгдсн йовдңта Бичкн күүкн Цаһаниг Бийиһән дахна болһлав, болһлав. Домбр шиб-шиб гиһәд дор орулхла, дораһур Церн җивҗ ирәд, доңһдсн сарул дууһарн келнә:

186

Өргн мөңгн бүснь, Өрчин махнднь шигднә. Өңгтә чирәтә Цаһаниг Өөрән сууна болһлав, болһлав. Баһчуд дара-дарандан бослдад, бииллдәд-дууллдад бәәцхәв. Әмтнә ду, би невчк тогтнхин алднд, дорд бийд күүкд улс шимлдсн бәәдл һарв. Альма Хаалһ хойр һартан неҗәд чирк әрк бәрчксн герин тал дунд һарч ирәд зогсчкад, сөң өргцхәв. Һашун дуута хоңһр һалзн Һазриһән санҗ доңһдна. Һанцхарн зүтксн бииһән яахув, Һарлцгсн-терлцгсн холынь яахув. Хойраннь дунь йир сән гидгәр ирлцәд, сарул доңһдсн дууһарн седклинь сергәҗ талвалһв. Адучин өөлсн-өшрсн хамгинь мартулҗ, өрчинь сонрдулв. Хойр бер дууһан чиләһәд, Альма Адучд сөңгән бәрүлв. Хаалһнь хадм экдән бәрүлв. Сөңгән бәрүлчкәд, хооран хойр ишкм цухрҗ зогсчкад, дәкн частр эклв:

Улан хоңшарта хоңһр Һалзн үсиһән хәәҗ доңһдна, Уйхн бичкн насиһән яахув, Ууҗм хол һазриг яахув. Адуч арһ уга, әркинь уучкад, савднь хавтхасн сарҗңнсн һурвна цаас, цаһан мөңг тәвб. Сөң бәрлһн угаһар, сән дурарн асхнас нааран әрк ууһа бәәҗ Саңһҗ, Һәрә болн Церн зөвәр халад, кел-аман бүлүдәд бәәнә. Түрүн өгсн әркинь ичрин төлә уучксн Адуч, дәкәд бийднь күртсинь уулго хәрү өгә билә. Зуг ода эн дуулад өгсинь уучкад, зөвәр халад, махмуднь чим-чим гиһәд, менрәд ирв. Дотр бийәснь бахлуртнь һолиһәд һарч ирчкәд, дотркинь үүмүләд бәәв. Босад һарн гихлә, ичснь күрнә.

187

Тер хоорнд күүкд улс баглрад, урднь Саңһҗд соңсгдад уга, һашудсн гейүртә ду эклцхәв: Иҗл деерәсн һархларн, Үүрмүдәсн салсан медләв, Инәһәд нааддг үүрмүдәсн Үзлцлго салсндан зовнав. Көкрҗ һарсн үүлнәснь Көвкр цасн киисвә, Көөрх баһ насндан Көндлңгин зовлңла харһва. Харлҗ һарсн үүлнәснь Хәәлңгү цаснь кииснә, Хар уга мадниг Хамаран авч йовхмб? Сахлд хурсн цаңнь Салькн үләхлә, хәәлдг, Седклд хурсн кирнь Селгән ирхлә, һардг. Күүкд дууһан дуулад төгсәхин алднд, Адучин дотр бийнь улм үүмәд ирв. Терүгән әмтнд медүлш угаһар гертәс һарв. Адучиг һарад зөвәр болхла, Саңһҗ еңнв: — Не, одактн иршго болв. Маднла әдл улсла тер юн нәәрлх билә. — Күүнә өгсн әрк чигн уусн уга!— болҗ үүдн талас негнь дөңнв. — Маниг зуһудҗана гиҗ медҗәхгов!— гиҗ талдан негнь дөңнв. Эн хойр күүнә келсн үг, амнь халсн улсин зүркинь бульглулҗ маниг күн гиҗ, мендәнчн келлго хәрҗ одв гисн тоолвр орулв. Дарунь неҗәдхошадар эклҗ әмтн хәрхлә, нәр тарв. Адуч зөвәрт элк түргәр һазр деер кевтәд, бийән сергәһәд, хәрү нәәрүр орҗ, ханлтан өргәд, зөвән келхәр һарв. Энүг герт өөрдәд ирхлә, хойр бичкн терзәр улң-улң гиһәд һарчасн шамин герл унтрв. «Унтсн әмт

188

босхҗ йовхар, маңһдур нег цол-зав болхла, ирәд келслчн. Зуг наадк нәәрт бәәсн улсла эс мендлснь эвго болв»— гиҗ Адуч санн, герүрн һарв. Маңһдур өрүнднь энүг орнас босад уга бәәтлнь, ахлач ирв. Колхозин көдлмшин дуту-дундынь дигләд, өдр сө уга бригадмуд, кеер көдлҗәсн маши эргҗ хәләһәд, сүв-селвгән өгә йовтл, дәкн долан хонг давб. Эн цагин туршарт Адуч тер нәәрт бәәсн улсла цуһаралань гишң харһв. Зуг харһсн болһнь энүнд мендин хәрүһинь өгхәс биш, оңдан төрин тускар күүндхәсн зулсн бәәдлтәһәр йовҗ одцхадг билә. Өцклдүр кеер һазр хаһлҗ йовсн Һәрәлә харһхла, мендлчкәд, тракторан көндәһәд, цааран һарв. «Яһад нанас зулад бәәнә эдн? Адучд ил медгдҗәхнь: тедн өөлсн бәәдлтә, юунд? Медҗ авх кергтә». Адуч иигҗ шиидәд, асхн шидр конюшнә өөр мөрән тәәлҗәхләнь, хаҗуһарнь Бамбин Сакл хәрҗ йовхнь үзгдв. — Мендвт!— болҗ, Адуч тосҗ мендлв. — А, чи Адучвч? Менд!— болад, хаҗуһарнь һарч йовсн Сакл, тотхҗ зогсн хаҗиһәд күрч ирв. — Не, көдлмш ямаран? Таасгдҗану? — Му биш. МТС-т көдлсәр болхла, аһунь баһдан альд, ямаран дутудунд бәәхнь ил медгднә. — Тиим болхла, сән. Альд көдлвчн дурн-седклән өгч, һартан көдлҗәх улст һол-зүркнәсн хаҗһринь чикләд, үнн седкләрн зааһад-закрхла, әмтнд күндтә болн тоомсрта болдмн. Кениг болвчн бацхмн биш. Ик сана зүүхмн биш. Чи намаг уха заахар бәәнә гиҗ бичә ацг ав, чамаг баһ-бичкн күн гиһәд келҗәнәв,— гиҗ келәд, Сакл хавтхасн һанзан һарһҗ һал тәвв. — Келтн, келтн! Юңгад ацг авх биләв,— болҗ, Адуч өвгнә келхиг күләв. Эн нег угаһар келҗәх үг биш, мини һарһсн эндү медәд келҗәнә. Хальмг өвгд күүнә эндү келхәр седхләрн, холас эргүлҗ авч ирәд, теҗгәр келдгинь Адуч меднә. Ода эн өвгн ю келнә? — Цааранднь нанд келдг үг уга. Би чамаг ухата, төвшүн көвүн, дорас өсҗ йовх мана баһчудт сүв-селвгән өгч, делхднь җивр болҗ, деглзхднь көл болҗ чадх күн гиҗ санлав. Чини наснчн баһ болвчн, дән-даҗгд орад, һалднь шатлго, уснднь чивлго һарч ирсн күн болҗанач. Тер чамла нәәрт орсн баһчудчн болхла, күүнә уха сәәнәр медәд уга цагтнь нааран авад һарч ирсн, күзүцәһән түрү-зүдү үзсн улс болҗана.

189

Тер Альмаг дүүтәһинь хойраһинь таньнач. Эцкнь дәәнәс шавта ирәд, энд өңгрв. Манҗин Цернә эцкнь дәәнд үкв. Һәрәнчн эцкнь бас энд өңгрв. Гер болһнас һару уга улс тедн дундчнь уга. Маниг нүүлһҗ авч ирсн дару, эн бәәрн әмтн хот-хоолар хувалцад, эврәннь гермүдтән орулад, мел бүкл келн-әмтн гем угаһинь медцхәв. Болв хая-хая тоолвр уга улсин келсн һундлта үг соңсхларн, эн бичкдүдин седклнь хорддг билә. Дән чилсн дару күн цергәс ирхлә, бүкл селән төр кеһәд, соньмсад одцхадг билә. Тер салан цаад амнд бәәсн гермүдт күн ирҗ гихлә, эндәс мана күүкд, Манҗин Церн нань чигн кесгнь гүүлдҗ оддмн. «Ю хәәҗ йовнат! Танахст цергәс ирдг күн уга!» — гиһәд, өмнәснь Кравцова Груня мана күүкдиг көөҗ. Бичкдүдин зүркн әвр уйн юмн. Нанд ирәд, зарһ бәрцхәдг билә. Юн гихв? «Арһулдҗатн, эн ирх, тер ирх»— гиһәд, тиигхд бичг ирҗәсн улс заадг биләв. Удлго цүврлдәд, әмтн ирлдәд бәәв. Мана селәнд хальмгудас зурһан күн ирв. Дәкәд, чамаг Молчанов Федоринд ирсиг, бас күүкд зәңг авч ирв. Урднь, Федор цергәс ирхдән: «Нег хальмг көвүнлә ах-дү боллав, нааран ирхмн»— гиҗ нанд келлә, «Тертн дәәнд йовад, Федорла ах-дү бәрлдсн бәәҗ»— гиҗ цәәлһҗ өгләв. Чамаг сержантск хувцта, алтн погонта ирсичинь үзчкәд, мана күүкд эврәннь ах-дүнь ирсн мет байрлцхав. Бәәсәрн байн, суусарн өнр гишң, манахс тиигхд бәәсәрн чамаг тооһад нәр кехлә, чи МТС-үр көдлмшт һарч одвч. Ода чамаг мана колхозур көдлмшт һарч гихлә, эднчнь байрлад, нәр кеснь эн! — Нәр сән болв. Би икәр ханҗанав!— гиҗ, ода күртл тагчг соңсҗасн Адуч келв. — Эн үгән нанд келәд тус уга, Тер нәр кеһәд, чамаг тоосн улст кел. — Намаг иртл хәрҗ одцхаҗ. — Әмтнлә мендлл уга йовҗ одчкад, хәрү ирсн болхговч... — Уга, би хәрсн угав. А-а! Ода медгдҗәнә...— гиһәд, Адуч Саклд яһад һаза һарсан келҗ өгв. — Тиим болхла, теднәсн эврән гемән сур. — Эрк биш.

190

ЭМНГ ҺАЗР ОЛЗЛЛҺН Маңнадан төөлтә, өмн хойр көлнь булг цаһан орловск тохмта хар аҗрһ җолаһинь чаңһах дутм улм гүүдлән немҗ өгнә. Гиигн, нәрхн улта, эвтәкн цан деер, бураһар гүрәд кесн гүн коробкар дүүрң җөөлкн, хоһн өвснд Адуч, Сакл болн Матрена Семеновна һурвн сууцхана. Цасн хәәләд уга болвчн, үд кецәһәд ирхлә, цасн дорагшан суугдад, нигтрәд бәәнә. Хаалһин цасн толвңтад, һазрин хар көрсн илдәд, көлгнд йовхд күнд болад, хаҗуһар һарһсн мөр үзгднә. Эндр, арвн хойр часла (Глотовск МТС-т селәнә эдл-ахун нүүрлгч улсин хург болхмн. «Победа» колхозас эн хургт арвн дөрвн күн: трактористнр, саальчнр, һахачнр болн нань чигн сән көдлдг улс одхмн. Наадк хургт одх улснь бас салу көлгдәр һурвад-дөрвәдәр һарцхав. Адуч өрүн эрт мөрән зүүһәд, Саклиг суулһад, зууран Матрена Семеновнаг гертәснь дахулҗ авла. Зөвәр ууҗмд һарчкад, Сакл яһҗ хөөч болсан келв: — Маниг ирсн хавр тиигхд ахлач бәәсн Тарасов нанд келҗәнә: — Сакл, та хөөнд ортн. — Көк теңгсин көвәд өсләв, нааран һартлан заһсч биләв, малын ард йовҗ үзәд угав,— гиһәд, би зөвән өгчәхшив. — Кениг хөөнд тәвтхә гиҗәнәт, бичкн күүкдт даалһҗ болшго гиһәд, сурад-эрәд бәәтлнь, зөвән өгәд, хөөнд орсм тер. Мана хальмг тег, теңгс мет эң зах уга өргн.— Сакл хаҗудк хойртан медүләд келҗәхмб, аль эврәннь тоолвран бийдән соңсхҗ бәәхмб — цааранднь келв: — Хальмг таңһч дорд бийәснь деед бий күртлнь долан зун дууна, өмн үзгәс ар үзг күртлнь долан зун дууна. Тегәд, деед бийдк райодтнь мал өскнә. Мана теңгсин көвәд бәәсн райодтнь болхла, заһс аңнна. Би, экин геснәс һарснасн нааран тер һазрасн холд һарч үзәд уга биләв. Тер хавр цасн хәәлснә хөөн хөөдән һарһад хуучн буурлда шарлҗс мөлҗүлҗ йовлав. Экләд һазр хаһлҗасн цаг билә. Генткн кеер делләд урһсн моддт күрәд, хөөдән хәрүлҗ йовхнь, өмнм шавшсн көк ноһан

191

урһҗана. Хәрүлҗ йовсн хөөдм көк ноһа үзчкәд гүүлдв. Ода бийнь, келхд ичкевт!— Сакл хавтхасн хар түңгрцгтә тәмкән авад, һанздан нерәд, һал орулв. — Хөөдм зууньрҗ одцхав. Эврән нег хүүрәвцр довун олҗ авад, көлән амраһад суувв. Кесг җил теңгст уснас һарлго йова йовҗ, көгшрәд ирхлә, ясн шарклад авч одн гиһәд бәәнә. Тегәд сууһа суутл, колхоз талас нег мөртә күн довтлад аашна. Тер күн Шестаков Николай бәәҗ. — Ю кеҗәхмч, көгшн зүүлмр?—гиҗәнә Николай. — Би яһҗ, хөөдән хәрүлҗәнәв. — Тәрә яһад идүлҗәхмч, хортн!— болад, мөрәрн нам дәврүлн алдад, һартан йовсн шилврәрн хүрүлв. — Би ноһа идүлҗәнәв,— гихләм. — Көгшн һәрг, зөрц орулҗч!— болад, улм һаньдглад, мөрәрн хөөдим көөһәд, идҗәсн һазраснь һарһчкад, колхоз орҗ одв. «Оңдан малд идүлхәр бәәдгчн»— гиҗ санад, тарҗ одсн хөөдән хураһад, баглад йовнав. Дарунь колхоз талас һурвн мөртә күн күрч ирв: тедн намаг хойр гектар тәрә хөөдт идүлҗ гиһәд, акт кеһәд, зарһд өгх болад йовҗ одцхав. Тиигн гихнь, тернь намрар тәрсн хар һуйрин буудя бәәҗ. Буудя гиҗ кен медлә! Намаг һанцхн Тарасов иткв, наадкснь зөрц хөд орулв гиҗ тоолцхав. — Терүгитн сонсчкад, мини бийм таниг зөрц тиигҗ гиҗ сандг биләв,— болад, хаҗуһас Матрена Семеновна һочкнҗ инәв: — Урһасн буудя ноһан өвсн хойриг йилһҗ меддго бөдүн күн бәәх гиҗ, кен медлә! —Йир гиһич! Ода терүнә тускар келхд ичкевт. Тер ичкевттә эндүм хөөннь тоола йовтлм, оңдан тоолвр орулв. Минь эн мана һанцхн бригадт зурһан зун гектар мал идшлдг һазр болн өвс хадлһна һазр бәәнә. Эн һазрмуд наадк буудя тәрдг һазрла әдл бишв. Тиим болхла, эн һазрмуд хаһлна гидгнь чик!— гиҗ Сакл келв. Тиигҗ Саклиг келхлә, Адучин сананд иим юмн орв. МТС-әс һарад, эн колхозд ирсн дарунь, Сакл иигҗ келлә: —Мана һанцхн бригадт зурһан зу шаху гектар мал идшлүлх болн өвс хадх һазр бәәнә. Тер һазрасн икәр тәвхлә, һурвхн-дөрвхн центнер өвс гектараснь авнавидн. Тер төләдән үвлднь малын хот күрлго, зуг ад, зудла харһнавидн. Кемрҗән тер һазрт

192

буудя тәрхлә, адгтан гектарин арвад центнер буудя, долан-нәәмн центнер солом һарх биший. Алькнь манд олзта? Буудя тәрснь олзтаһинь цуг меднә. Зуг медсән ах йоснд күргҗ келцхәхш. Хөөннь, КПСС-ин ЦК-н сентябрьск Пленумин шиидвр һархд болсн колхозин хургт Сакл бас эн төрин тускар босҗ келлә. «Акад юмб? Эн сурһуль-эрдм уга өвгнә седвәр эмнг болн эмнгшсн һазрмуд олзлхин тускар партин һарһсн шиидврлә ирлцңгү. Мана орн-нутгт Саклла әдл кедү тиим тоолврта улс бәәнә. Теднә седклинь медҗ дигтә цаглань иим ик шиидвр авна гидг бас күңкл ухан. Һанцхн мана колхозд һурвн миңһн тиим һазр бәәнә. Тиигхлә Сиврт, Казахстанд кедү сай эмнг һазр бәәдг болх? Терүнәс кедү сай буудя авгдх»— гиҗ Адуч дотран байрлв. Адучин тоолвриг медсн кевтә Матрена Семеновна келв: — Дән чиләд, йисн җил болҗ йовна, бидн ода бийнь гесән цадтл өдмг идәд угавидн. Юңгад гихлә колхозмудас һарсн урһциг гиҗгәрнь дарҗаһад сәвүрдәд авч одхас биш, нань ю кев? Үкриг хот угаһар сааһад бәәхлә, үсн биш, эврән үкҗ одхнь кенд болвчн медгдхмн. Ода эн шин һарсн йосар мана һардачнр сәәнәр көдлхлә, хойрхн, негхн җиләс колхозмуд ясрҗ одх билә,— гиҗ Матрена Семеновна ицв. — МТС-ин директор Светлов хург ирҗ кехдән ода хойр җиләс мана саальчнр, туһлчнр, һахачнр цуһар һартан часта, крепдешин хувцта йовцхах гиҗ келсиг соңссн угавч,— болҗ, Сакл хаҗуһаснь орлцв. — Соңсдгинь соңслав. Зуг нүдәрн үзәд, һарарн бәрх кергтә. — Матрена Семеновна, энҗл нүдәрн үзәд, һарарн бәрхт! Үзҗәнт— гиһәд, Адуч шилвриннь ишәр МТС-ин үвлзң тал заав. Глотовск МТС-ин үвлзң Глотов селәнә ар захд, ик өндр толһа деер зогсҗана. Тагәд МТС ик холас үзгднә. Эдн мөрнә хатрллһар өөрдәд күрч ирсн бәәҗ. МТС-ин ард бийдк тиньгр һазрт, ик ноолданд орн гиҗәх танкс мет шин трактормуд күрилдәд, зергләд зогсчкҗ. Шинҗлхлә, һуч-дөч шаху машид зогсҗана. — Намаг дөчн хойрдгч җилин чилгчәр Саратовин госпиталяс эдгәд хәрү цергт ирхлә, Иҗл һолын наад амнднь кесг миңһн танкс, катюшмуд болн оңдан машид иигәд күриһәд зогсчксн бәәҗ,— гиҗ, Адуч ардан суусн улст эргҗ келв.— Маниг ирәд хойр хонхла, Иҗл һол-деер болсн ик дәәллдлһн эклснь тер. Тиим түрү-зүдү цагт мана парть болн орн-нутг чидлән әрвллго хортна өмнәс дәврәд хамх цоксн бишв. Өдгә цагт селәнә эдл-ахуг өөдлүлхин кергт ямаран күчтә техник бел кечкҗ! Терүнәсн даву

193

кедү өргн седклтә, халун зүрктә, зөрмг болн шамдһа баһчуд манд нөкд болхар ирҗ йовхинь үзҗәнт?—гиһәд, МТС-ин конторин өмн бийд, зәрмнь һартан гармоньта, зәрмнь гитарта, олн зүсн хувцта баһчуд хурад зогсҗаснур Адуч заав. МТС-ин конторин өмн зогсҗасн мөрдин өөр Адуч эврәннь мөрән зогсав. Хург бүрүлин гегән тасрҗ йовхла, чилв. Хургт Глотовск МТС-т ордг тавн колхозин нүүрлгч көдләчнр болн һардачнр ирцхәҗ. Шин һарсн партин шиидвриг яһҗ күцәхин тускар МТС-ин директор Светлов доклад кев. — Һанцхн мана МТС-т дөчн шин машид ирв. Дөң-нөкд болхар зун баһчуд ирв. Баһчудын ирлһн ода бийнь чиләд уга. Шин ирсн баһчудас тракторн отрядмуд бүрдәҗәнәвидн. Колхозин һардачнрас сурҗахм, эдниг сәәнәр тосҗ, хот-хоолар, бәәх бәәрәр тетктн,— гиҗ директор үгән чиләв. — Чидлән нөөхн угавидн! Ирхитн эрҗәнәвидн, күндтә баһчуд!— болҗ Шестаков келв. Хургт бәәсн әмтн байрта-бахта тарцхав. Адуч хургас һархла, мөрнь ормдан уга. Алдрад гүүҗ одсн болх гиһәд, МТС эргүләд хәләхлә, альдчн үзгдхш. Тер хоорнд селән талас үкн хурдарн нег мөрн цан гүүлгәд аашна. Өөрдәд ирхләнь, хәләхлә, Адучин мөрн цан. Мөр уйдг модн күртл гүүлгҗ ирчкәд, генткн аминь шуулм чигәһәр татад зогсахар седв, хурдар йовчксн мөрн зогсҗ чадл уга, чиргүләрн ирәд, бахн цокв. — Зогс, элмр! Костя ирчкв!—гиһәд, мөрндән хәәкрн җолаһан һазрт хайчкн, өргн далдасн хар теңгсч хувцта, толһа нүцкн, арваһад шиимгрҗ одсн атхр шар үстә, бөк ноолддг күүнә сүртә күн бууһад ирв. — Эзнәснь зөв угаһар мөр юңгад аввт?— гиҗ Адучин уурнь күрч сурв. — Эзнь кемб?— болад, цаадкнь нудрман атхад өөрдв. — Бив. Кен танд зөв өгв? — Энүнә келҗәх үгинь! Лавк тал йовһар одх бәәсмб? Мөрнчн колхозин эсий? — Колхозин. — Тиигхлә, би бас маңһдур колхозин болн гиҗәнәв. Медҗәнч?— көвүн өөрдәд, Адучин чирәһүр күрч ирв.

194

— Колхозд одсн цагтан мөрәр йовад бәәхт. Ода деерән мөрн мини һарт. Би дааҗанав. — Келән тат! Эс гиҗ дорчн билцлчкхв!— болад, тер хавтхасн шилтә әрк шүүрч авад хүрүлхләнь, Адуч шамдһаһар һариннь баһлцгас атхн мошкад, гедргән унһав. Көрә һазр деер күб гиһәд тусв. Тер кевтән эн хойрин хоорнд эрс болад әмтн зогсв. Босҗ ирн, бузр-азр келәд, әмт әрәд хайчкад, дәкн аашна. Адучиг зулад йов гиҗ цуһар эрцхәв. Эн эмнг һазр олзллһнд ирсн улсин цуһараһинь москвичнр гилдцхәнә. Эдниг аля-азд гиҗ олн зүсн зәңг һарна. Тегәд Адучиг таньдг улснь хөрцхәв. Хойрдад әмт әрчкәд, одакиг күрч ирхләнь, Адуч шамдһа кевәр дәкн баһлцгаснь шүүрч авад мошкн, әмтнәс салһад, нег цөөкн ишкм йовчкад: — Хөөннь иим йовдл бичә һарһ! Көлг авхларн, эзнәснь сурх кергтә. Ода хәр!— агроном һаринь сулдхчкад, хәрү адһм угаһар эргәд мөрнүрн һарв. Тернь ардаснь хәләһәд зогсҗаһад, адһҗ МТС-ин конторур гүүһәд орҗ одв. Энүг үзсн Светлов, әмтн заагас Адучиг тосҗ ирв: — Манаһур одҗ хот уухмн! Адучд Светловла харһх онц керг билә, тегәд хоюрн цан деер сууһад, ормаснь мөрән көндәв. — Эднчн көдләчнр биш, деермчнр бәәҗ!— гиҗ Адуч келв. — Адуч! Эднчн Комсомольск, Магнитогорск, Волго-Дона канал тосхсн улсла нег аацта улс! Болв һарин тавн хурһн әдл болдго, тер мет өрк-бүл дотрк улс чигн әдл биш. Ода деерән кедг көдлмш уга болхла, яахан медҗәцхәхш. Көдлсн цагтнь үзхч! — Болв одак хаалһин аагас ирсн деермчиг мана колхозур бичә тәв! — Дигтә тана колхозур йовулхар бәәнәв. Би экнәс авн та хойрин бәәдл үзүв. Талдан күүнлә ноолдсн болхла, би хөрх биләв. Зуг чамаг бийән өгшгоһичн медәд, сүл күртл күләвв. Миниһәр болхла, терчнь ода чамд хальдшго. Дигтә чи терүг сурһад кү кех зөвтәч! *** — Адуч Очирович, негдгч бригад орҗахла, конторур дәврәд, одак ирсн улсас, нег кү авад һар,— гиҗ конюшнә хаҗуһар хәрҗ йовсн ахлач мөрән зүүҗәсн агрономд келв.

195

МТС-т болсн нүүрләчнрин хургин хөөн тав хонад, тракторин отрядмудыг колхозмудур хуваҗ йовулв. «Победа» колхозд ирсн москвичнрәс тавн шин ДТ тракторта, хойр хуучн төгәтә тракторта отряд бүрдв. Эн отрядын трактористнр бүклдән гишң москвичнр билә. Хуучн трактористнрәс Лиҗин Һәрә Медведев Виктор хойр орв. Ахлач агроном хойр МТС-ин директорла күүндәд, Медведев Викториг бригадирт батлулв. Энҗл хавр урдк җилмүдәр болхла, оратҗ ирв. Тегәд арвн хонгин туршар москвичнр трактормудтаһан көдлмш уга, селән деер бәәв. Өрүн эрт һурвн дуунад бәәсн бригадур трактормудтаһан һарч одцхала. Адуч мөрән зүүчкәд, конторин өмн ирхлә, одак МТС-ин һаза таньлддг хуучн нәәҗ, Костя бәәҗ. — Костя, чи бригад орхар бәәнчи?— гиҗ, Адуч тергн деерәсн цааран хәләһәд зогсҗасн көвүг дуудв. — Кемрҗән нанас оңдан күн уга болхла, би чигн йовхгов,— болад, көвүн адһм угаһар тергнүрн ирв. Селәнәс һартл тедн хоорндан ду һарсн уга. — Өрүнә теднләрн хамдан яһҗ эс йовсмчи? — Эрт босҗ чаддгов. — Эк-эцкчн өөрчн бәәхш, ода эрт босдг дасх кергтә, эс гиҗ ичкевт болх! — Негдвәр болхла, ичрин ормд оңдан юмн урһла; хойрдвар, намаг сурһдг күн ода бийнь һарад угаһинь соңсад угавчи? — Альдас иим әср үгмүд дассмчи?.. Но-но!— гиһәд, хаалһин хаҗуһар хүүрә һазр хәәһәд эргҗ йовсн мөрән җолаһинь көндәһәд, Костюр нурһан өгәд, буру хәләҗ суув. — Кергтәй? Би чамд терүнәс даву үг зааҗ өгсүв. Орс келн угатя биш! — Тер тустан мел чик келҗәнәч! Алдр орс келнә чигә өнр-өргн, байн келн нарт делкә деер уга. Орс келн — Пушкинә, Чернышевскин, Белинскин болн Горькин келн. Алдр орс келәр Ленин Советск правительствин түрүн декрет бичсмн. Чамаг тиим чинртә келән бузрдтха гиһәд эцкчнь революц кеһәд, Төрскнәннь төлә толһаһан тәвсн уга болх! — Бийдм үг бичә за! Политик соңсн гиҗ хойр чикм цәәһәд бәәсн күмб! Тана мораль деертн нульмлав!—гиһәд, шүдн заагурн чирдәд нульмв. — Мууһар соңссн болҗанач!.. Но, но!—Адуч мөрән адһаҗ өгв.

196

Хоюрн буру хандад, зөвәр тагчг йовцхав. — Мини эцк революционер бәәсинь альдас меднәч?— гиҗ, Костя соньмсҗ сурв. «Медҗәхшив гиҗ болшго. Меднәв гихлә, альдас медсән келхв?» — гиҗ дотран Адуч санв. — Күүнә эс меддг юмн һазр деер уга, Константин Васильевич!— болҗ цаг шүүхәр, күүндврин чилгчиг Адуч хооран саав. — Чи нанар наад бәрхәр бәәнчи?— Костя үкс мошкрҗ өкәһәд, Адучин нүд хәләв. — Күүһәр наад бәрҗ үзәд угав,— гиҗ төвшүнәр нүдинь зөрлцҗ хәләв. Костя хәрү ормдан буру хәләҗ суув. Константин Васильевич гиҗ кен энүг наадлад болвчн дуудсн болхв. Цааснд эцкин нерн бичәтә болхас биш, бийинь күн эцкин нерәр дуудх гиҗ Костя кезәдчн сандго билә. Эцкән Костя әрә меднә. Тернь сән зүүдн мет хая-хая тольс гиһәд, бичкндән геснь өлсәд, уух хот, унтх һазр хәәһәд йовсн сананднь ордг бәәсмн. Нам нанд эцк бәәсмби, аль угай гиҗ зәрмдән сандг билә. Эн алмацдг ухаг, түүрмд бәәсн хулхачнрин эзн, Ирвсг гидг нертә көгшн хулхач, Костяла лагерьт харһад, эврәннь гөлмдән оралдулҗ авхдан энүнә седклд, болдар бохчҗ, бичкн, генн зүркинь тахлсмн. ...Зурһан наста Костя эк-эцк хойртаһан Ленинградт бәәдг билә. Яһсн сәәхн цаг бәәсмб тер! Костя өдрт хойр дәкҗ эцкиннь гилвксн, күн хәләхлә, чирә үзгдм, чилм хар машиһәр йовдг билә. Эцкнь өрүн көдлмштән одхларн, суулһҗ авад, зууран бичкн күүкдин садт буулһчкад, асхнднь хәрхләрн, бас дәврҗ авдг билә. Зәрмдән асхнднь эцкнь хургт орх болхла, экнь ирҗ авдг билә. Долан хонгин сән өдр бичкн Костяд йир таасгддг билә. Эцкинь, хамдан көдлдг әмтн болхла, Василий Иннокентьевич гиҗ келцхәдг билә, олн зүсн төмрәр, модар йосн моторта самолет, эврән йовдг оңһц кеһәд наадулдг билә. Зуг теднь, күн деернь сууҗ болшго, бичкн болдмн. Намрин нег өдр Костян уханас кезәд чигн төөнрәд һархш. Тер өрүн эн урдкасн эрт босла. Юңгад гихлә эцкнь асхн оратҗ ирчкәд, өрүндән балһсна захд модн дунд одҗ сән өдрән өңгрәхмн гиҗ, эцкнь келлә. — Би бас! Би бас!—гиһәд, Костя байрлад одв.— Чи бас йовхч, зуг

197

удан унтҗ одвзач!— гиҗ эцкнь көвүһән теврәд авчкад келв. — Удан унтшгов,— гиҗ эцкдән үгән өглә. Костяг босад, хувцан өмсәд белн болтл, эцклә көдлдг һурвн күн күрч ирв. Эн һурвиг Костя таньна. Эдн эцкиннь үүрмүд. Чилм хар машин һоллгч өргн проспектәр гүүһәд, кесг тагтс һатлад, балһсна һатц бәәсн нигт харһа моддур орад күрәд ирв. Нег нәрхн һолын амнд машиһән зогсаһад бууцхав. Костян эцклә ирсн залус машин дотрас гөлм һарһад, хувцан тәәлчкәд, уснд орцхав. Экнь Костяг хувцинь тәәләд, усна көвәд өөмүлв. Тер хоорнд залус усн дотрас гөлмән татад, бичкн суулһар дүүрң заһс авч ирв. Экнь шоферта хоюрн һал шатаһад, заһсан чанв. Буслсн заһсан һарһчкад, шофер машин дотрас әрк авч ирв. Экнь, түңгрцгәс колбаса, сыр һарһҗ керчәд, һазрт делгчксн цаасн деер тәвәд бәәнә. Дарунь залус хойр-һурвн чиркән харһулад, әркән уучкцхав. — Чи, Василий Иннокентьевич, өцклдүр асхн дегәд давулчквч!— гиҗ нег үүрнь келв. — Би яһад давулх биләв? Банников Сергей олн-әмтнә хортн гисиг, би кезәдчн иткшгов. Сергей ик цевр күн. Ленинлә хамдан көдлҗ йовла. Кедү дәкҗ хаана түүрмд хатсн болхв тер! Тиим күүг хортн гидви? — Тер бийнь дегд модьрунар келвч! Терүг хортн биш гиһәд, эврәннь толһаһан тәвҗ өгнәв гиҗ күн келдви?— болад, бас негнь хаҗуһаснь орлцв. — Би эс келхлә, кен келхмб? Граҗданск дәәнә экнәс авн сүл күртлнь хамдан йоввидн. Дәкәд Донбассин хамхрсн шахтс босхсн, Магнитогорск, нань чигн кедү ик даалһврта көдлмш күцәв тер! Аш сүүлднь — хортн! Кен иткхмб? Би иткшгов! Банников Сергейәс көлтә би, Рвачев Вася, тадн дунд эндр суунав. Экн түрүн тер бидн хойр империалистическ дәәнлә, окоп дотр таньлдлавидн. Дәкәд намаг биш, кедү кү чик хаалһднь орулсн болхв тер! — Вася, Вася, эн келәрн эврән үүллә эс харһхла, сән!— гиҗ гергнь гүүнәр саналдчкад, хаҗуһаснь келв. — Ефросинья Ивановна, адгтан та Василий Иннокентьевичиг хөрҗ бәәтн. Өцклдүр хургт энүнәсн давуһар келв,— болҗ тагчг суусн һурвдгч

198

залунь келв. — Фрося, бичә юмнас ә! Болцхаҗ, залус, дәкҗ энүнә тускар күүндхмн биш. Бидн амрхар эс ирлүвидн? — Ду дуулцхай,— гиһәд, Василий Иннокентьевич сарул хооларн экләд дуулв. Хаҗудкснь бас дахҗ дуулцхав... Җирһлин эн тасрха Костин бичкн зүркнд тииз мет тодрхаһар хадата. Хөөннь кедү дәкҗ чееҗдән тодлсн болхв! Зәрмдән мел эн кевтән зүүднд ордмн. Цааранднь... Цааранднь һашута, һундлта цагмуд! Арһта болхла, Костя мартчкх седклтә. Зуг мартҗ болхий! ...Тер асхн цуһар тиньгр, серглң герүрн ирцхәв. Шууганас Костя серхлә, хоран тал дунд стул деер эцкнь сууна, таньдго улс гер дотркиг хутхчад, көл-көдлгәд бәәцхәнә. Дарунь эцкиг тууһад авч одв. Арднь экнь көвүһән теврчкәд, ууляд сууна. — Папаг яһад авч одв? — Мана папа маңһдур ирх, эндүрәд авч йовна,— гиҗ уульн бәәҗ, экнь көвүндән келв. Зуг маңһдуртнь чигн, нөкәдүртнь чигн эцкнь ирсн уга. Удлго экнь хувц-хунран баглад, көвүһән суулһҗ авад, поездәр Киевин өөр бәәдг селәнүр һарад йовб. — Бидн альдаран одхмби?— гиҗ Костя сурв. — Ээҗүрн,— болҗ экнь хәрү өгв. Ээҗнь, Оксана — Ефросинья Ивановнан эк билә. Өвгнь эртәр өңгрсн, һанцхн күүкән өскәд, эмчин сурһуль чиләлһв. Сурһулян чиләчкәд, оңдан һазрт көдлҗ йовад, Василий Иннокентьевичлә таньлдад, өрк-бүл болсмн. Һанцхн күүкнь холд бәәвчн экән хайлго, эдл-уушинь тасрхан уга илгәдг билә. Ик балһснас зулад, эврәннь шавр гертән бәәсмн. Зуг зәрмдән һанцардҗанав, зе көвүһим авч ир гиһәд, зәңг өгхләнь, эндәснь Костяг наһц экднь үзүлхәр авад һардг билә. Һанцхн күүкнәсн һарсн зе көвүһән, арһта болхла, эк-эцк хойраснь салһад, бийнь асрхар седдг билә. Болв эк-эцкнь зөв өгдго бәәсмн. Күргән үүллә харһсинь соңсчкад, эмгн эрк биш ирҗ энд бәәцхәтн гиҗ бичв. Ефросинья Ивановнад цааранднь Ленинградт бәәхд күчр болв. Балһснд ик нертә заводын директор бәәсн Василий Рвачевиг кесгнь таньдг билә. «Эн одак Рвачевин гергн»— гиһәд, кесгнь хоорндан, зәрмдән лавкд, эс гиҗ паркд харһхларн, хурһарн заацхадг билә. Зәрмнь

199

өр өвдәд келцхәдмн. Зәрмнь хортн гиһәд дурго болдмн. Тегәд Ефросинья Ивановна экүрн һарч ирсн болдг. Бичкн Костяг өкәрләд, элкндән шахад, эрклүлдг эцкнь уга болхас биш, селәнд бәәснь таасгдв. Зуг экнь оньдин гейүрәд, күүнә нүд гердҗәһәд, нульмсан арчад оркхлань, бичкн Костяд му болдг билә. Җилмүд давад бәәв. Костя школд орад, дөрвдгч класс чиләв. Дән... Әмтн сана авх хоорнд, Костин бәәсн селәнд ноһан хувцта, һуңнҗ хамрарн келдг, хуцсн нохан дуута күүнә һазрин салдсмуд ирцхәв. Экнь, өрүн Костяг босн гихнь, уга бәәҗ. Ээҗин хойр нүднь улан, уульсн бәәдлтә. «Мама яһла?» — гиҗ сурхла.— «Гиичд одла»— гиҗ хәрү өгв. Болв намр давад, үвл ирв, зуг экнь гиичәсн ирхш. Нег асхн гер дотр ниргсн шууганас Костя өсрәд серв. һурвн немш, селәнә старост Микола өвгн... Гер негҗҗәнә. — Күүкнчн альд бәәнә? Партизанмуд альд бәәнә?—гиһәд ээҗиг гүвдәд бәәнә. Костя орн деерәсн босад, ээҗән харсхар седхләнь, гиҗгәснь авад шивчкв. Терүнә хөөн ээҗнь гемнәд, өңгрҗ одв. Гертән һанцхарн үлдсн Костяг нег асхн таньдго залу ирәд, мамадчнь күргнәв гиһәд, көтләд һарв. Хоша бәәсн селәнд авч ирәд, экән иртл энүнд бәәхмч гиҗ үлдәв. Энүнд күн үг эс келвчн, Костя эврәннь зүркәр экнь альд бәәхинь кирцҗ меднә. Тегәд, экнь залу улсла әдл партизан болснднь байрлҗ-бахтдг билә. Экән нег ирсн цагтнь дахулад йов гихәр седлә. Яһвчн көвүн таньдго күүнә герт үлдшгоһар седв. Бийләрн әдл көвүд партизанск отрядмудт бас бәәнә гиҗ Костя сонсдг билә. Нег асхн унтҗ кевтсн Костяг экнь серүлв. Кесг сард үзәд уга экән теврәд авчкв. Экнь нүдн, амн, хамр угаһинь үмсв. — Үр Рвачева, йовх цаг болҗ одв,— гиҗ, һазаһас орҗ ирсн күн зөвәр шүрүһәр зәңглв. — Би бас чамаг дахҗ йовнав,— гиһәд, Костя босхар седв. — Уга, кевт! Ода чамаг дахулҗ йовҗ чадшговидн,— гиҗ экнь көвүһән хөрв. — Би үлдшгов!.. — Чи пионерлмч, Костя! Бидн ода чамаг дахулҗ чадшговидн,— гиҗ экнь көвүһән эвлв. — Дәкәд ирхләрн, чамаг дахулнавидн. Ода унт, бичкн көвүн,— болҗ

200

үүдн хоорнд зогсҗасн залу нүдән чирмв. Экнь көвүһән дәкн нег теврҗ үмсәд, һархар үүднд күрчкәд, хәрү эргәд, көвүнәннь чикнд шимлдв: — Эцкән хортн гисиг кезәдчн бичә итк! Терчн цань уга цевр, итклтә коммунист билә. — Экнь көвүһән дәкн теврҗ үмсчкәд, һарч одв. Хавр күртл дәкәд ирх гиһәд күләһәд, эс ирхләнь, цасн хәәлхлә, эврән партизанск отряд хәәхәр һарв. Зуг партизанск отрядын ормд немшин карательн отрядт бәргдв. Партизанск отряд альд бәәхинь медҗ авхар зовлңгин икәр зоваҗаһад, ю эс медхләнь, Германюр оңдан бичкн күүкдлә мухла кехәр йовулв. Костя бийләрн әдл хойр көвүтә хамдан, сө вагонас һәрәдҗ бууһад үлдв. Ик өгснднь хонад, баһ өгснднь үдлә йовҗ, намрлад Киевд ирцхәв. Минь тер намр, Костя хамгин түрүн болҗ күүнә юмнд һар күрснь тер. Хойр хонгт хоосн бәәчкәд, күүнә герин һаза уһаһад хагсачксн хойр торһн киилг хулхалҗ авад, базрт хулдхар йовтлнь, нег күн бәрҗ авад, көтләд һарв. Костя түрүн авгтан эзнь, эс гихлә граҗданск хувц өмссн полиц гиҗ медәд әәв. Балһсна захд бәәсн нурҗ одсн герин подвалур дахулад авч ирв. Тер гер дор түрүн болҗ, чирәднь зү тәвх зә уга, хуучн цецг гемәс үлдсн, товлң цоохр чирәтә, хамраснь авн чикн күртлән утар татсн шавин ормта Ирвсг гидг нертә хулхачта харһла. Терүндән хулхачин түрүн эрдм дасла. Болв дарунь Киев балһсиг мана церг немшәс сулдхв. Түрүн советск учреҗденьс эклҗ көдлв. Дәәнд хамхрсн эдл-ахусан босхцхав. Күүнә хавтхд орҗ йовсн Костяг бәрҗ авад, балһснд бүрдсн өнчн бичкд асрдг герүр орулв. Тер герт Костяла әдл дәәнд эк-эцкән геесн күүкд дала бәәҗ. Нег дәкҗ Костяг, эврә көвүдтәһән һаза наадҗатл, нерәрнь күн дуудв. Һазрас мәәчг шүүрч авн, эргәд хәләхлә, өмннь Ирвсг әмд бийәрн зогсҗана. Костя чочад, һартан бәәсн мәәчгән һазрт алдчкв. Зөвәр тотхҗаһад, өөрдәд одв. — Чи эн көвүдләрн наадҗаһад, тер һурвн давхр герүр күрәд ир,— гичкәд, Ирвсг йовҗ одв. Удл уга Костя заасн герүр темцв. Костя эн күүнлә харһх дурн уга билә, болв эн күн эврәннь үгәр эс болхла, яһҗ засгла харһулдгинь урднь медлә. Тегәд, әәмшг дегд ик болад, келсн үгинь соңсад һарв. — Чи яһвч? Бичкн күүкдин герт орхларн, маниг мартвч? Бидн чамаг альдас болвчн олад авхвидн. Асхндан тер герән хайҗ, хуучн хайгарн

201

күрәд ир!— гив. Әмтн унтхла, Костя хуучн хайгарн одаксан олад одв. Удлго Костя нег бичкн лавк тонлһнд орлцад бәргдв. Костя эврән лавкт орсн уга, болв һазань харулд бәәсндән гемшәгдәд, бас түүрмд орв. Зарһ деер наадкстнь олн зүсн болзг өггдв. Костяг баахн гиһәд, күчкөлснә бичкдүдин колоньд йовулв. Колоньд бәәхд, йилһм уга бичкн күүкдин герлә әдл сурһуль дасхв. Костя тавдгч класст орв. Колоньд ирсн хөөнән ахлачнртнь эврәннь экин бәәсн һазр келәд хәәлһв. Зөвәр болсн хөөн эдниг сурһдг нег медәтәвр багш эцкчнь яһла гиҗ сурв. — Медҗәхшив,— гиҗ хәрү өгв. Терүнә хөөн энүнәс эк-эцкин тускар күн үг сурсн уга. Кесг зовлң-түрү авч ирсн дән чиләд, советск әмтин күләсн-күцсн байрин диилвр ирв. Эн байр ик холд, Сиврин балһснд бәәсн бичкн күүкдин күч-көлснә колоньд бас күрв. Ардан эк-эцктәнь гертән күрхәр байрлцхав. Костя бас эврәннь хөв-кишгән медхәр ирв. — Бидн чамаг бичкн күүкдин бәәдг герт йовулхар бәәнәвидн. Тенд сурһуль сурхч,— гиҗ багшнь келв. — Мини экм бәәнәлм. Экүрн однав. — Экчнь партизанск отрядт ноолдҗаһад гестапд бәргдәд, негчн үг келлго, зөрмг-залушг кевәр...— гиһәд, цааранднь үг келҗ чадлго бәәҗәһәд,— хәрнь, экиннь нериг кезәд чигн бичә һута!—гиҗ багшнь келв. Костя экиннь туск тиим зәңг соңссндан һундл төрәд, зовад уульхин ормд:— Мини эцк бас цевр коммунист билә!— гиҗ келв. — Тиим чигн болх,— гиҗ багш хәрү өгв. Дән чилсн дару Костяг нань арвн хойр көвүтәг өнчн бичкдүд бәәдг герт авч ирв. Тендән Костя зурһадгч класс чиләһәд, доладгчд орҗала. Зеткр күүнд келҗ ирдго, зовлң эдлх күүг эврән хәәһәд ирдг кевтә. Костя түрүн Ирвсгин һарт орхдан тәмк татдгт орла, тер дассн авъясан хайҗ эс чадад, ода бийнь, багшнрасн нуувчинәр тәмк татна. Тегәд эврәннь герин өөрк лавкас тәмк авхла, күн үзчкх гиһәд, балһсна һоллгч уульнцас одҗ хулдҗ авдг билә. Дигтә нег дәкҗ тәмк хулдҗ авхар черүдт зогсҗахлань, ардаснь таньдг дун неринь дуудв. Эргәд хәләчкәд, кениг эн үзв? Костя хуучна төр хуурсн гиҗ санҗала, болв альд йоввчн сүүдр мет дахлдад йовцхав. Костя дегәд сүрдчкәд, хойр күн һатц бәәсн черүдән хайчкад, папирос авлго һарад йовб. Зөвәр йовчксн цагтнь, одакнь ардаснь күцәд ирв.

202

— Эй, Мис, (энүнд хулхачнрин өгсн нерн тиим билә) чамд Ирвсгәс менд! Папирос авлго яһад йовҗ одвч? Аль мана хаш идә бәәҗ нервчн сулдад ирви?— болҗ дөөглҗ йовна. Эн йовсн күн, Ирвсгин барун һарнь билә. Ирвсг эврәннь һарар кенигчн засгллго, энүгәр мел хар ухана йовдлмудан цуһараһинь келгүлдг бәәсмн. Тер төләд, эн Гүрвлдәг Костя чикәр хәләҗ чаддго билә. Хулхачнр дундан бәәхләрн, эн ут нәрхн күүнә нернь Гүрвлдә билә. Ирвсгин өөр бәәхләрн, йосн гүрвлдә мет матьхлзад, һотьхлзад, оңдан әмтиг болхла, хорта моһа мет бүсләд авчкад, хоран күргдг күн билә. Догшн, андн йовдлдан Ирвсгәс даву аврлт уга күн бәәсмн. Баахн насни уршгар Костя дәкн нег эднә үгд орад, бичкн күүкдин герән хайҗ, хулхачнрин аврлт уга хавхд торв. Ирвсг бийнь түүрмд бәәсн болад, эн сөөвңгүдиннь һарт орв. Эдн балһснас ик тонул келго, балһс эргәд бәәсн селәдәр аңһучлцхадг бәәҗ. Костяг ирлһнлә, хол биш бәәсн селәнә магази тонхар белдвр кецхәв. Удлго шин ирсн күүг бийдән батлҗ авхар, энүг бас йовх улсин тоод орулв. Балһсн деерәс машиһәр һарад, селәнә захд зогсачкад, хойр күн түрүләд йовҗ одцхав. Хәрү ирчкәд, көвүг дахулҗ магазинд ирчкәд, терзиннь шилинь авчкад, Костяг дотрнь орулв. Колхозин амбарин манач өвгн хаҗудк сельпон маначас тәмкдән һал тәвхәр ирхләрн, лавкин һазань бәәсн әмт үзчкәд, деегшән бууһар хав. һазань бәәсн хойр хулхач хайчкад гүүһәд әрлв. Дотрнь бәәсн Костяг һартл, әмтн гүүлдҗ ирәд, бәрәд авчкв. Тегәд Костя нөкднрән келҗ өглго һанцхарн үүлинь бийдән дааһад, арвн хойр җил авад, дәкн нас күцәд уга бичкдүд бәәдг лагерьт ирв. Тер лагерьтән бәәҗәһәд, Костя трактор йовулдг дасв. Нег җил болад, этапас этапур йова йовҗ, йосн бөдүн улс бәәдг лагерьт ирв. Энд ирәд, дәкн Ирвсглә харһв. — Чамаг шивгчн болҗ одсн гиҗ медҗәләв. Зуг соңсчкад байрлҗавв. Альк хаалһар йоввчн манур орҗ ирлго бәәхмн бишч. Наадксан эс хулдсндчнь ханҗанав!—гиҗ магтв. Ирсн даруһан Костя өөрән бәәсн улст экнь яһҗ партизан болсна, яһад гестапд үксинь келв. — Чи экән немшлә ноолдхар партизан болҗ гиҗәнәч, терчнь залу хәәһәд отрядт одсн болх!—гиҗ келчкәд, Ирвсгин сөөвңгүдәс нег ик арвс бәәдлтәнь инәв.

203

Костян уурнь буслад, суусн стулан авад цокхар седтлнь, тернь хәрү дәврәд, доран дарв. Дигтә һазаһас орҗ ирсн Ирвсг үзчкәд: — Кен Миисиг өөлүлҗәнә?— гиһәд, деернь бәәсн арвсиг авад шивчкәд: — Цок!—гиһәд, наарас нег харһа хамхлҗ авад, Костяд өгв. Эннь шүүрч авн һурв дәкҗ диинрүләд дал хоорндаһурнь өгв. Тернь, эзндән гем һарһсн ноха кевтә, цокх болһнд, нурһан матилһҗ, нүдәрн гилс-гилс гиһәд кевтнә. Терүнә хөөн Костя улм эднд дурго болв. «Эврәннь сөөвңгүдән әрвллго бәәх улс кениг әрвлх билә эдн»— гиҗ эн санв. Нег дәкҗ «тәвн нәәмдгчтә» улс авч ирҗ гихлә, Костя адһад гүүһәд һарв. Хәрү ирхләнь, Ирвсг альдаран одсинь сурв. Костян келсиг соңсчкад, наад бәрҗ үктлән инәв: — Терүгичнь кезәнәһә хаһад алчксн болх. Әмд бәәвчн ю кенәч тиим эцкәр. Политик хулха хойр хамдан бәәх зөв уга,— гиҗ, күңшү ухата күүнәһәр келв. «Уга! Кишго нохас кедү келдг болвчн би эцк эк хойран мартшгов»— гиҗ дотран Костя санв. Терүнәс нааран Костя эднәс залһлдаһан таслхар дотран санв. Ода намаг урдкла әдл амрар авч чадшгот! Кемрҗән эн болзган чиләһәд менд һарсн хөөн, хөөннь танла мини хаалһ негдшго. «Экиннь нер бичә һута эс гилү! Мини эцкчнь экәс тату биш. Граҗданск дәәнд экнәс авн сүл күртлнь йовлавидн!» — гиҗ эцкин келсн үгин кизәр, чееҗднь ода бийднь хадата бәәһә. Кемрҗән болзг чиләд һархларн, балһснд үлдлго, селән һазрт одҗ бәәхәр батар шиидв. Энүг болзгасн өмн хәәрнлә харһад, лагерәс сулдхлһнла, эмнг һазр олзлх шиидвр һарад, мана эң зах уга өргн орннутгин альдаснь болвчн баһчуд ирцхәв. Теднә негнь болҗ Костя ирлә. Глотовск МТС-т ирснәс авн, энүг лагерәс ирсинь медчкәд, наадк баһчуд невчк заагрсн болад, хоорндан үг күүндҗәһәд, энүг орҗ ирхлә, зогсҗ одад бәәцхәв. Эн тоотнь, Костян ухаһар, һазалгдсн, дөөглгдсн болад бәәв. Тиигх дутман эн модьрунар бузр-азр үгмүд келәд, улм хордахар седдг билә. Макаров селәнд трактормудтаһан ирхләнь, эдниг бәәрн әмтин гермүдәр патьрт хошад, һурвадар зогсав. Костяла хамдан патьрт бәәх негчн күн һарсн уга. Күүг эс иткнә гидг күчр юмн бәәҗ. Эн хамгнь шөвгәр хатхсн мет зүрк өвдкәв. Өрүнә бригад орҗ нүүхләрн, Костян бәәсн гер медсн бийснь зәңг өглго йовҗ одцхаҗ. «Эн агроном мини эцкин тускар альдас медсн болхв? Аль наадлҗадг болхий?» Иим ик тоолврта Костя бригадт ирв. Энд-тенд трактормудын

204

күрҗңнсн ә соңсгдна. — Һурвн трактор һазр экләд хаһлҗана. Нань көдлмш кехәс һазр ода бийнь чиигтә болх бәәдлтә,— гиҗ, будкин өөр һаран уһаҗасн бригадир Медведев келв. — Хойр ХТЗ ю кехәр бәәнә?— гиҗ Адуч сурв. — Ода деерән кедг керг уга. — Тиим биш. Хойр ХТЗ болн тер НАТИ һурвниг зябь мааҗурдлһнд илгәхмн. Белн һазртан тәрлһнә урдк мааҗурдлһ кехмн. Терүгән чиләхләнь, хаалһин амнд бәәсн һазр түрүләд ут-турштнь культиваторар сииччкәд, хойрдад көндлңгүләд культиватор орулхмн. Тер һазрт энҗл шикрин свекл тәргдхмн, үлдсн невчкн һазртнь эрднь-иш тәрхвидн,— гиҗ агроном бригадиртән заавр өгв. *** Медведев өрүн нарн һархас өмн экән дахад босчкад, гериннь һазак бог-шег хураһад, огородыннь захд овалв. һазаһас орҗ ирәд, һаран уһачкад сурв: — Мама, хот белн болви? — Яһсн адһа күмбчи! Павел бас иигәд оньдинд сахняд һардг билә,— гиҗ экнь, көвүһән бүлән нүдәр хәләҗ байрлв. Җил хооран Матрена Семеновна буудя авад бәргдснә хөөн, Виктор сүрдсн деерән, әмтнәс ичәд, балһснур, эс гиҗ совхозур нүүхмн гиҗ экән ээрлә. Матрена Семеновна бас ичр, зовлң, әм хатуд һазр җөөлн болхнь һазр дор, теңгр өөрхн болхнь деегшән һарх саната билә. Болв колхоз бүклдән гишң бийинь харссинь медв. Тер шуугана маңһдуртнь ахлач Федор хойр нег мишг һуйр илгәҗ. Терүнәс авн Альма улм үүнәс салдган уурад, альдаран көдлмшт одвчн хамдан йовдг болв. Әмтнд һә болад йовдг Груняг колхозникүд колхозас сулдххар седснь соңсгдв. Хулха кенә гисн сән йовдл биш. Хулхаһар кенчн гесән теҗәһәд уга юмн. Әрвҗго юмнд җилвтәд авчксндан, Матрена Семеновна арһта болхла, бийән арв дәкҗ цааҗлх саната. Болв колхозникүд энүнә геминь тәвҗ өгснд, эврәннь хар көлсәрн килнцән дарулхин төләд, колхозас альдаранчн һазрур нүүшгоһар шиидв. Көвүн нег бийд хойр ухата бәәһәд бәәв. Виктор цергт йовхасн өмн

205

хоша бәәсн Волков Семенә күүкн, Верала үүрлдг билә. Дәкәд, тенд, цергт йовад хоорндан бичгән авлцҗав. Викториг цергт йовхин өмн Веран эцкнь колхозас һархин төлә дөрвн сара түүрмд сууһад, паспорт авад Олуйскур нүүв. Ардк гертнь, негхн көгшн экнь үлдв. Хавртнь гербүләрн ирәд огородынь суулһчкад, намртнь ирҗ малтҗ өгцхәдг билә. Вера эмг экүрн ирх болһндан, Медведевинд ирәд, Викторин дүүнрлә наадад, эврән Матрена Семеновнад нөкд болхар седдг билә. Викториг цергәс ирх намр, Вера эмг экиннь боднцг малтчкад, Матрена Семеновнад ирҗ хойр хонгт нөкд болв. Вера арвн класс чиләчкәд, институтд орлго зурһан сара тоочин курс чиләлә. Ода Олуйскин белдлһнә конторт тооч болҗ көдлҗәнә. Викториг цергәс ирсн дарунь Вера эднәд ирәд, колхозас һарад балһс, эс гиҗ совхоз орҗ нүүтн гиҗ селвгән өглә. Яһад келҗәхнь Матрена Семеновнад ил медгдҗәнә. Көвүһинь дахулҗ балһс орхар седхлә, тернь экән, дүүнрән хайҗ һаршго, тегәд колхозас нүүһәд совхозчн орцхах гиһәд, келҗәхнь медв. — Бидн эн селәнд һарад, өсәд әмтн боллавдн. Колхозас энүнәсн му цагтнь һарлго бәәчкәд, ода йовҗ болшго. Колхозд чигн совхозас, цагинь ирхлә, дор болхн уга. Бидн әмтнлә әдл, утан мет сальк дахҗ чадшговдн.— гиҗ Матрена Семеновна келсиг Вера бийән мааҗад келҗәхинь медәд, өөләд дарунь хәрҗ одв. Терүнә хөөн, Вера селәнд эмг экдән ирсн бийнь Медведевинд ордго билә. Зуг Викторла харһснь экднь соңсгддмн. Болв эн хойрин хоорнд юн күүндвр һардгиг Матрена Семеновна медхш. Виктор ик бичкнәсн нааран экәсн ю болвчн нуудго билә. Ода цергәс ирснә хөөн чигн тиим. Зуг Веран тускиг нууна. Тегәд экнь яһҗ энүг көндәҗ, седкл-ухаһинь келүлҗ авхан ухалад, зовлң кенә. Эндр өрүн Матрена Семеновна Викторт хотынь кеҗ өгчәһәд, сурв: — Витя, экәсн юуһинь нууһад бәәнәч. Вера та хойрин хоорндк, юн болҗана? — Мама, санаһан бичә зов! Цагнь ирхлә, цугтнь медхч! — Яһад нанас нуунач? Би, һарһсн экчн, чини дотрк ухаг медх зөвтәй, угай? Вера деер орчлңгин хойр үзүр негдсн биш, оңдан күүкнд келх!— гиҗ экнь дәврв. — Талдан юн күүкн бәәнә? Тиим тааста күүкн бәәхлә, әрк авч одхмн!— болҗ Виктор нүдән чирмҗ инәв.

206

— Күүкд баһий. Козлова Таня... Вераһас юуһарн тату?.. Ухата, көдлмшч! — Уга, болшго. Таня му күүкн биш, зуг эврәннь бригадын күүнд харшлшгов,— гиһәд. Виктор инәв.— Мини бригадын нег көвүн терүнәчн сүүдрнь кевтә дахад, терүгичнь тәвхш. Энҗл сән урһц урһаҗ авад, колхозникүдт зурһад-долад арслң мөңг, хошад-һурвад кило буудя күч-көлснә өдртнь күртәчкәд, мал ордг шин хаша кеһәд, дәкәд нег-хойр җиләс электрическ герл, радио гер болһнд орулад, гермүдин солом ораһинь авч хаяд, хала шифер хойрар оралчкхла, мана Макаров селәг таньҗ авшго болҗ одх. Тиигхлә, колхозин түрү-зүдү цагтнь хайчкад, һарч одсн улс: «Буйн болх, хәрү колхоздан орулҗ автн»— гиҗ, сурҗ ирцхәх. Тегәд, кениг колхозд орулҗ авх, кениг орулҗ авшгоһинь колхозникүд эврән медх. Тер цагт тана балһснас эс гиҗ совхозас юуһарн дорвдн гиҗ келх цаг ирх. Мана уульнцд бас сән өдр ирхнь лавта. Матрена Семеновна көвүнь юуна тускар келсинь медҗ, хөөннь эн төрәр мел көндәҗ үг келдгән уурв. *** Өрүн хотан уучкад, Викториг гертәсн колхозур һархла, өмнәснь Андрей Ахмед хойр тосҗ ирв. — Дигтә та хойриг хәәхәр йовлав. Эврән харһсндтн сән болв. Хоюрн йовад. Чекмаревас нег цар терг сурҗ авад, тер овалһата модна өөр одад намаг күләҗәтн. Би ода контор орад, сег кех мод бичүлҗ авад, танур ирнәв,— гиҗ Виктор келв. — Тиигхлә, бидн одад ачҗанавдн. — Цаасн угаһар танд Саңһҗ ачулхн уга, би дарунь ирхв,— болад Виктор һоодан конторур адһв. Медведев конторас мод авх цаасан бичүлҗ авчкад, тенд бәәсн Саңһҗиг дахулҗ, модна өөр бәәсн көвүдүр ирцхәв. — Тер хусм бахнс автн.— Саңһҗ тедүкн овалһата бәәсн моднур заав. Ахмед Андрей хойр чолун мет күнд чиигтә бахн өргәд, тергн деерән тәвчкәд, хаҗуднь овалһата бәәсн хүүрә харһа моднас авхар седцхәв. — Бичә көндәтн гинәв. Тертн тосхлтд орх модн,— болҗ Саңһҗ давтв. — Бидн тосхлтд авлго, түлә кехәр авчану?— гиҗ Ахмед сурв. — Эн модыг ахлачин зөв угаһар кендчн өгшгов.— һурвулн цааранднь терүнлә зүтклдлго, заасн модынь ачад, бригадан орад һарцхав. Эдниг

207

бригадтан ирхлә, наадкснь цуһар гишң, цуглрад ирчкцхәҗ. Виктор хойр тракториг пар хаһллһнд орулчкад, наадк трактормудыг техуходт зогсав. Үлдсн һурвн күүг, тедн дотр Костяг, сег келһнд көдлгв. Һазрт бахнс булад, дөрвн ээмч моддынь гүүлгҗ хадад, дундк һолынь суулһчксн цагла Адуч мөрн тергәрн эднүр ирҗ зогсв. — Алдр тосхачнрт, халун менд!— болҗ Адуч, мөрән ус зөөдг тергнә төгәһәс уйн йовҗ хәәкрв. — Менд!—гиҗ, Костяс бишңкнь наадкснь цуһар байртаһар хәрү өгцхәв. Зуг һанцхн тер эс үзсн болад, өцклдүр һарһсн йовдлдан ичәд, мендин хәрү өгсн уга. Өрүн бригадын көвүд цуглрҗ ирснәсн авн Костин арднь орцхав.— Әрк ууһад согтчкад, хара бәәсн агрономур дәврдгчн юн болҗана? — Чамаг согтхлачнь цаһа санад, гертчн күргхәр седхәс биш. ю кев тер? Яһад терүнүр дәврвч?— гиһәд, энд-тендәснь йирин маңһарлад, толһань өвдҗәсн Костин ууринь күргҗ, зүркинь көндәцхәв. Костя бийнь өцклдүр асхн яһҗ гертән күрсән, кенлә цүүгсән медхш. Дегд икәр согтҗ одсн бәәҗв гиһәд эврән бийән гемшәв. Әмтн цуһар бийүрнь дәврлдәд бәәхлә, Адучла ноолдҗ билтәв гиҗ санад, тедниг уурлулхар зөрц келв. — Бичә бийләм хальдтха! Дәкәд нег бийүрм өөрдхләнь, толһаһинь таслхв! Хәрнь, өцклдүр менд һарсндан зальвртха! — Чи эврән... — Не, болцхаҗ, бийдм уха заахла, дурта болдгов. Тиигхд. кен цүүгә татла?— болҗ үвләһә МТС-ин өөр Адучла ноолдсан сергәҗ бийдән зөв авб. — Күүнә мөр чамаг кен ав гилә?— гиҗ Сережа келв. — Кен намаг әркд илгәлә?— Цааранднь цүүгән һарх гиһәд Виктор хөрв: — Не, болцхаҗ, көвүд. — Һурвдад харһхлань, һолынь таслхв!—гиҗ Костя аралдв. Терүнәс авн көвүд хоорндан күүндәд шоглцхахас биш, энүнлә негчн күн ду һарсн уга. Эн бийнчн күүндвр дуудсн уга. Тиигәд чигн Костя Адучла мендлсн уга. — Таниг иршго болһлав,— гиҗ Виктор, Адучин һаринь атхҗ мендләд келв. — Эрт ирхәр седләв, эвнь болсн уга. Зуурм Темников харһад, кесгтән

208

бәрчкв. Намаг угад дала юм кечкҗ кевтәлмт? Ода көдлмшин күндинь өгтн,— болҗ пиджакан тәәлв. Адуч олн-әмтнлә көдлхдән дурта. Зәрм һардачнр көдлҗәсн улсин өөр ирәд, тергнәсн, эс гиҗ машинәсн буулго заавр өгчкәд йовҗ одцхана. Адуч болхла, ток деер буудя цеврлҗәсн күүкд улсас буудя салькнд киискҗәсн модн күрзинь шүүрч авад, көдлҗ йовсн камбайна штурвалд зогсад, альднь болвчн һол зүркнәсн сүвселвгән өгәд, омгшулдг билә. Тер төләднь Адучиг альд ирвчн байртаһар тосдмн. Эндр бас, энүг ирхлә, әмтнә сүр немгдҗ, көдлмш шулуһар кегдв. Севостьянов Сергей дундк һол бахн деер суучкад, дорас авч өгсн модыг нег үзүрәрнь терүнд хадад йовна. Лиҗин Һәрә наадк үзүринь ээмгч моднд хадна. Дорас авч өгсн хавсиг Костя һол модн ээмч хойрт дөңнүләд тәвҗ өгәд йовна. Овалһата моддас Медведев чирәд авч ирхлә, тус дорнь зогсҗасн Адуч, деегшән Костяд бәрүләд өгнә. Чиигтә болчкад, будүн хусм бахнс йир күнд, тегәд тогтун бишәр шин хадсн хавсн деер суусн Костя, дораснь өгсн модыг тал дундаһурнь батлҗ автлнь, Адуч нег үзүрәснь дөң өгдг билә. Нег бөдүн бахныг Виктор авч ирәд ээм деерәсн буулһн: «Зөвәр күнд модн бәәҗ»— гиһәд, Адучин өмн босхад зогсаҗ өгчкәд йовҗ юдв. Агроном тер модыг өргәд, деер бәәсн Костяд бәрүлчкәд, хәрү эргәд унҗ одсн картузан авхар өкәв. Дигтә эн цаглань, Костя һардк модан эврән унн гихләрн, алдчкв. Унҗ йовх бахн үзсн Сергей, Һәрә, Костя һурвн нег дууһар сүрдҗ хәәкрв: — Адучи...— Нань үг келҗ чадцхасн уга. Бахна нег үзүр Адучин барун шилвәрнь шавдад тусв. — Ой!—гиҗ хәәкрәд, Адуч хойр һаран суңһад, һазр теврәд унв. Көвүд дарунь гүүлдҗ ирәд, Адучиг өргәд босххар седхлә, барун көлнь һоорхш. Арһул өргәд. тер ормднь гедргән кевтүлв. Чирәнь цаһан килңкр болҗ одҗ. Шуңһрцгинь ивтләд, күрңтсн цусн һарад ирв. Цергт йовад, шавтсн күүнд яһҗ түрүн дөң өгдгиг дассн Виктор хавтхасн тоңһрг һарһҗ авад, Адучин барун шуңһрцгиг утхин үзүрәр цәв күртлнь ирчкәд, шавинь хәләв. Цусн чиихләд бәәнә, шилвнь хуһрсн бәәдлтә. Виктор сүкәр нәрхн мод кеһәд, теднәрн көлиг дерслчкәд, шидмсәр эргүлҗ боов. Тер өдртән Адучиг Виктор Олуйскин больницүр күргв. КПСС-ин

ЦК-н

сентябрьск

*** Пленумин

209

шиидврин

хөөн

Зоя

Александровна райзоһасн һарад, Глотовск МТС-т ах зоотехник болҗ көдлв. Райзод көдлҗәхдән, сүл җилмүдт тохмта малын то-диг авдг зоотехник болҗ көдлҗәлә. Района тохмта малын дегтр энүнә һарт бәәсмн. Энүнә өмн көдлҗәсн зоотехник һурвн җилин туршарт негчн колхозд одсмн биш. Тиигхд зоотехниктә колхозмуд уга билә. Тер учрар, района тохмта малын дегтрт энд-тендәс хулдҗ авсн тохмта бухмудын, хуцмудын то бәәхәс биш, малын тохм ясрулхин төлә ямаран көдлмш кегдҗәхинь күн керглдго бәәсмн. Малын тохм ясрулхмн гиһәд газетд бичгддг билә. Икәр тәвхлә, деерәс ирсн тохмта бухмудыг, хуцмудыг колхозин ахлачнриг хулдҗ автн гиһәд, күчәр авхулдг билә. Колхозмудт теднинь авдг мөңгн уга бәәсмн. Тегәд государственн банкас ссуд өгдмн. Хулдҗ авлго бәәхлә, крайин һардачнр тохмта мал өскхәр бәәхшт, тегәд махн, тоснтн баһ болҗана гиһәд хөөннь алхмн. Тохмта мал өскх күүндвр районд болсн хург болһнд сергәгддг билә. Райзон ах зоотехник Садовников сар болһн, хөрн дөрвдгч номертә, ЦСУ СССР-ин форм малын то-дигин отчет авх болһндан тохмта малын өслтин туск салу отчет некдг билә. Колхозин ахлач тооч хойр герин ора хәләҗәһәд, толһадан орсн то келчкдмн. Тернь, Садовниковин метр ут цааснд тедү хөөдт искусственн көг тәвгдв, тедү үкрмүд тохмта бухла харһв гиһәд бичгдхәс биш, кедү хурһн, кедү туһл тохмта малас һарсн, тедүнь элит, эдүнь негдгч класс гидг то-диг альдчн уга бәәсмн. Тер учрар сүл җилмүдт малас авгддг эдл-ууш өсх биш, зәрм колхозникүдт баһрад ирв. Һурвн җил хооран Зоя Александровнаг района тохмта малын туск кергәр бәәх зоотехникд батлв. Түрүн өдрәс авн Зоя Александровна Садовниковин өмнәс иим төр тәвб: җил болһн колхозмудт хошад-һурвад тохмта хуцмуд, неҗәд бух тохм ясрулхар өгснь далад дуссн дусалла әдл, колхозин миңһн мал заагт геедрҗ одна. Ташр деернь, то-дигинь күн авчахмн уга. Түүни ормд района нег колхозд цевр элитн, алтайск торһн нооста хөд өскхмн. Оңдан колхозд симментальск тохмта үкр мал өскхмн. Тиигхләрн, цөөкн җилин дунд хойр чинртә, тохмта мал өскдг эдл-ахута болхвидн. Эднәс наадк колхозмудын малын тохминь ясхд амр болх. Түрүн җилдән тохмта хөд өскх колхозднь тәвн элитн күүкн хурһд өгхмн. Үкрмүд өскх колхозднь нег хөрн һунҗ авч өгх кергтә. Зоя Александровнан эн шиидврин өмнәс Садовников келв: — Тиим дала мөңг колхозмуд альдас авхмб?

210

— Урднь альдас авч гиҗ медҗәнт? Нидн җил мана районд алтайск тохмта зун йирн хуцмуд, симментальск тохмта тәвн хойр бухмуд ирҗ. Хәләлтн!— гиһәд, эврәннь стол дотрас, метр ут цаас авч ирәд, Садовниковин өмн тәвчкәд: — Хөрн колхозас хойрхн колхоз арвн хуц эврәннь мөңгәр авцхаҗ, наадк малынь банкас өгсн ссудар авцхаҗ. — Сән. Негдвәр болхла, цөөкн мал авсн колхоз дарунь государственн мөңгинь хәрү өгчкх. Тиим ик мал авсн колхоз кезә банкин өрнәс хөөһх билә. Хойрдвар болхла, банк тиим ик ссуд нег колхозд өгшго, юңгад гихлә кесг җилдән данцаҗ чадшго. — Яков Николаевич, тертн хаҗһр! Һучн күүкн хурһ авсн колхоз һурвн җил болад, өрнәсн һарч одх. Һурвн җилә төләрн, һурвн җилә ноосарн өрән хәрү өгч чадх. Һанцхн нооснь һурвн холван үлү авгдхмн,— гиҗ Зоя Александровна цәәлһв. Садовников наснь ирәд, невчк бүдүрхәс биш, нег сән ухан толһаднь орсн хөөн терүгән күцәлго бәәдго, шамдһа болн зүткә күн билә. Тегәд Зоя Александровнан өгсн эн селвгиг олзлҗ, деерк һардачнрт эркн кергтәһинь медүлҗ, районд шишлң тохмта мал өскдг хойр колхоз батлх зөв авсмн. Чкаловин нертә колхозд тохмта үкр малын ферм бүрдәх болҗ шиидсмн. «Победа» колхозд торһн ноос өгдг алтайск тохмта хөөнә ферм кех болҗ шиидсмн. Тиим шиидвр авдг учрнь, эн колхозин хөөч Бамбин Сакл сүл тавн җилин туршарт района колхозмуд дунд цуһараһаснь ик төл авад, һару угаһар асрдг билә. Тер учрар Зоя Александровна тохмта хөөнә ферм эн колхозд һарһхар зүтксмн. Тер җилдән Зоя Александровна Сакл хойр оңдан района тохмта хөд өскдг колхозас элитн һучн күүкн хурһд машин деер ачад авч ирсмн. Һурвн җилин туршарт һучн хөөнә тонь өсәд, хойр зу һарв. Энҗл шин һарсн тохмта хөрн хурһ хулдад колхоз банкас авсн өрнәсн һарх болҗ шиидв. Тегәд Зоя Александровна оңдан эдл-ахуд хулдгдх хурһдт тохмин герчин цаас бичҗ өгхәр эндр өрүн ирлә. МТС-ин ах зоотехник көдлдг болвчн, Зоя Александровна эврәннь эклсн тохмта малын туск көдлмшән хайх биш, эн колхозин хөөнәс иштәһәр номин көдлмш кеҗәнә. Зоя Александровна йовһн сууһад, өвдг деерән эвтәкн бор блокнотд бичәд бәәнә: — Тавн зун далдгч номер?

211

— Һурвн җил дараһар икрлҗәнә,— болҗ Сакл цәәлһв. — Сән. Нооснь? — Хойрдгч җилдән һурвн зун грамм үлү өглә, һурвдгч җилдән тавн зун тәвн грамм үлү өгв. — Сән. Хурһднь? — Урдк хурһднь танд бичәтә. Ниднә һарсн нег хурһнь эр, негнь күүкн. Күүкн хурһнаннь номернь... — Хәләлтн! Тер гүүҗ аашсн Груня эсий? Мини му нүднд сәәнәр үзгдхш,— гиҗ Саклд күцц келүлл уга, терүнд нөкд болтха гиһәд илгәсн Бемб хурһарн заав. Ус авхар йовсн хойр суулһан һолын амнд үлдәчкәд, Кравцова Груня гүүһәд аашна. — Тадн соңсвт? Мана агрономиг одак Костя-москвич бахнар цокад алчкҗ гинә,— гиҗ, күцц ирәд уга йовҗ, бачмдҗ зәңглв. — Альд? Яһад алҗ?— болҗ цуһар нег дууһар сурцхав. — Кеер, бригадт. Өцклдүр асхн хамдан әрк ууҗаһад, чамаг алхв гиҗ келсн бәәҗ. Эндр өрүн бригад деер цокад алчкҗ.— Груня дегд адһсндан, әмсхәд бәәнә. — Хәәрхн, юунас көлтә кү алҗахмб?—болад, Бемб өвгн һаран намчлҗ зальврв. — Көгшн зүгдг, юунас көлтә әмтн нег-негән алдгиг меддговч?— гиһәд, Груня,— күүкнәс көлтә,— гиҗ эврән хәрү өгв.— Өцклдүр асхн нәәрт сөөнь дуусн Козлова Таняла агроном биилвш. Терүн деерәс авн Костя ноолдхар седхлә, Адуч Костяг чирәд, гертнь күргчкәд, Таняг дахулад авч одла,— гиһәд, эврән үзсн күн мет тааҗаһад келв.— Костя Таня хойр, көвүд ирснәс нааран, иньгләтә. Тиигхлә, харш болад керг уга!—болҗ Адучиг гемшәв. — Сакл Бамбаевич, цаарандкинь дәкәд бичхмн,— гиҗ келчкәд, Зоя Александровна бичҗәсн блокнот, ручкан хайчкад, колхозин конторур гүүһәд һарв. Тиигән ирхлә, Грунян келснәс давуһар күн юм медхш, зуг тодрхаһар илдкгдснь бригад деерәснь Олуйскур авад йовҗ одсн болҗ һарв. — Үксн кү авад йовхмн биш, әмд болад авч одсн. Икәр цусан геесн болхла, цуснчн кергтә... Олуйскд күрх кергтә. Тиигән көлгн йовҗахш. йовһар йовхла, һурвн-дөрвн частан йовх кергтә,— гиҗ тоолад, генткн санан орад, герин эрст бәәсн телефоһар җиңнүлв.

212

— Глотовск МТС өгтн... Директорин кабинет. — Ваня! Шулун болдгар нааран ир! Альдаран? Өрүнә намаг альдаран одсинь медхшийч? Э-э! Юн болх билә, Адикиг алчкҗ. Кенинь эврән ирәд медхч! Шофер уга? Эврән йовулҗ чадшговч? Өрәл час болад эс ирхийч? Күләҗәнәв. Шулун, шулун!—гиҗ Зоя Александровна келн, телефона трубкан хәрү өлгчкәд, гүүнәр саналдв. Кедү җил эн хойр хамдан бәәсн бийнь Зоя залуһасн командировкд одх болвчн көлг бачмар иекдго билә. Тер дотр, директорин йовдг машиг йосн бишәр олзлхдан дурго билә. Эндр өрүн колхоз орхларн, йовдцн машинд ирлә. Болв Адучин тускар соңсчкад, арһ уга, залудан зәңглҗ, машиһинь сурснь тер. Светлов кемр Адучин тускар оңдан күүнәс сонсвчн ирх билә. Болв Зоян тиим бачм әәмшгтә дуунас, эн улм адһв. Өрүнә көдлмштән ирәд, эндр иигән-тиигән йовшго болад, шофернь амртха гиһәд хәрүлчклә. Зояг җиңнүлм цацу үкс гиҗ һарад, шоферин герт ирв. Шофер гертән уга бәәҗ. Гертк улсарнь хэәлһәд олҗ автл, өрәл час болҗ одв. Светлов түлкүринь авн, машинд сууһад, Макаров селә хәләһәд һарв. Спидометрин стрелк далн найн хойрин хоорнд, чичрәд йовна. Эн нүкн-бөөргәр керчгдсн хаалһар иим хурдар кезәдчн йовдго билә. Мөрнәннь дел атхчкад, урлданд орҗ йовх күн мет машинәннь бәрүлиг теврәд авчкад, барун көләрн газинь улм немәд йовна. Светловиг Макаров селәнә уульнцар орад ирхлә, хаалһин амнд Зоя тосад зогсҗасн бәәҗ. Машин күцц зогсад уга йовтл, тер һәрәдҗ суув. — Һоодан Олуйск орхмн!— гиҗ закв. — Яһад иим удан болвч?— гиҗ Зоя Александровна машин һо хаалһдан орчксна хөөн сурв. — Шофер гертән уга бәәҗ. Бүкл өрәл частан күләвв. Адик яһҗ, юн болв?— гиҗ Светлов соньмсв. — Олуйскд күрәд медхч! Тер үгин хөөн эн хойр хоорндан Олуйскд күртлән үг күүндсн уга. Зуг энҗл шин МТС-т ирсн тавн күн багтдг ГАЗ-69 эвтә Светловин һарт тоосан ардан үлдәһәд, тогльҗ-һәрәдәд, эрвлзәд йовна. Олуйскин больничн городок дәәнә өмн, хойр километр һазрт балһсна ар бийд тосхгдсмн. Дән чилснә хөөн селән һазрт хот-хоолар тату-тартг болад, колхозмудын өсҗ-өргҗлһ дуту болсн учрар кесгнь балһс эргцхәв. Арһтань гермүд бәрҗ авцхав. Тегәд урднь балһсна ар захд бәәсн базрин

213

площадяс больниц күртл: эзнә гермүд бәргдәд, Победа, Советская, Чехова болн нань чигн шин уульнцс һарад, балһсн больниц хойр негдҗ одв. Больницин әмтн кевтдг хойр давхр цаһан чолун гериг зөв эргҗ ирәд, әмтн ордг парадн үүднднь машиһән шахлдн зогсачкад, хоюрн гүүлдәд, больницүр орҗ ирцхәв. — Манд Бораев кергтә,— гиҗ өмнәснь һарч ирсн цаһан хувцта күүкд күүнд Зоя келв. — Ода ирсн әмт орулдг цаг биш. Тер үүднд бичәтә бәәх цаас үзсн угайт! — Буйн болх, орулхнтн?— гиҗ Зоя эрв. — Дежурн эмчәс сурсв, зөв өгхләнь, тәвнәв,— гиһәд, барун һар тал бәәсн хораһур орв. — Ямаран улс цаг биш цагт ирәд йовдмб. Кен ирҗ?—гиҗ цааһаснь сурсинь үүднә заагар Зоя соңсн, эврән тер хораһурнь орв. — Гергнь кевтә! — Буйн болх, орултн, бидн холас ирләвидн?— болҗ, Зоя эмчәс эрҗ сурв. — Та Бораевин кенвт? Гергньвт?—гиҗ цаадкнь сурснд, бишв — гихлә, орулхн уга гиҗ санад: — Тиим,— болҗ негхн үгәр хәрү өгв. Зоя дегд икәр әәчксн бәәдлтәһинь медчкәд: «Би чигн залуһан юмнла харһхла, иик бәәсн биший»— гиҗ эмч санад: — Маша, халат авад ир!— гиҗ санитарк күүкд күүнд заквр өгв. — Бичә санаһан зовтн, дала әәх юмн уга, һурвн-дөрвн сарас залутаһан фокстрот биилҗ чадҗанат! Бидн көлинь ширләд, гипсиг тәвчквидн,— гиҗ, эмч Зояг төвкнүлхәр санань зовҗ келв. Күүнддг күн уга болад һанцхарн үүдҗәсмб, аль йирин күүндврт дурта күн болхв, Зояд санитарк гергн халат авч иртл, эмч келв: — Бүтүһәр хуһрсн көлин ясиг хәрү суулһад ширлнә гидг әвр өвдкүртә юмн. Тегәд хирург: «Наркоз угаһар дааҗ чадхийт?»— гиһәд сурснд, тана залутн наркоз угаһар кетн гиҗ зөв өгв. Бүкл хойр част операц кесн бийнь эмкәһән зуучкад, негчн ду һарсн уга, зуг көлсн чирәһәснь һооҗад бәәв. Залутн әврл бат күн бәәҗ, — гиҗ дәкн нег давтад келхләнь, Зоя авч ирсн халатынь көдрн, келсн үгднь хәрү өглго адһв. Адучур тәвтхә гиһәд,

214

залутнйи гиһәд сурхлань, тиим гиһәд хәрү өгчксндән, ардан Иваниг соңсчкх гиһәд, Зоя ичв. Дәкн, һацата кевтә, эмч мел хойр үгин хоорнд залутн гиһәд бәәснднь Зоян уурнь күрв. Адучд дала әәх юмн уга, һанцхн көлнь хуһрҗ гиҗ келснд невчк төвкнәд, эмчин зааҗ өгсн арвн негдгч палатд орв. Үүднә өөрк орн деер цаһан простыняр өргн күртлән хучад, гедргән кевтсн Адучиг Зоя орҗ ирн таньв. Көлиннь үзүрәр арһул йовад, өөрнь бәәсн стулд ирҗ суув. Нүдән аньҗ кевтсн Адуч, хаҗуднь күн ирсиг соңсад, нүдән секн Зояг үзәд, байрлад көндрхәр седхләрн, көлән өвдкәһәд, чирәһән арнилһв. — Бичә көндр! Ямаран бәәнәч?—гиҗ Зоя сурв. — Сән. Зоя, ирсндчнь ханҗанав,— болҗ, арһул простынь дорас һаран татҗ авад, Зоян өвдг деер бәәсн һаринь эврәннь альхндан атхв. Зоя ташр деернь наадк һаран тәвб. Эн хойр иигәд, үг күүндлго зөвәр тагчг суув. Адучин хаҗуд кевтсн һурвн залуһин зурһан нүдн эдниг тәвлго хәләцхәв. Терзин форточкар орсн ик батхн палат дотраһур эргҗ нисәд, хәрү терздән одҗ сууһад җиигв. — Адик, ю иднәч?— гиҗ Зоя сурв. — Нанд юмн керго. Ирсндчн икәр ханҗанав!—гиҗ келәд, Адуч Зоян һаринь илв. *** Дөрвн орн әрә багтдг, хойр терзтә уутьхн палатд, өдртнь күн кевтҗ болдго халун, цунцг болна. Адуч түрүн авгтан көлин зовлң деер, герин цунцг халунд түүрчәд, унтҗ эс чадад бәәв. Дәкәд, оньдинд олн дунд көдләд дасчксн күүнд, больницд кевтнә гисн әвр күчр. Адуч хойр шанань хавчгдад, нүднь оңһаһад эцҗ одв. Эн махмуд-цогц зовсн орхнь, ардк көдлмштән саначрхад бәәнә. Одахн Шестаков энүнд золһҗ ирхдән: — Ю һарһснчн терв? Зарм тәрх һазрт эрднь-иш тәрәд, района зура күцәлһсн уга гиһәд, Темников алн гиҗәнә,— гиҗ келлә. — Эрднь-иш яһҗ урһҗана?— болҗ, өмнәснь Адуч сурв. — Му биш. Зуг өвсинь түүх кергтә. Хәрәд, терүнә ард орнав,— гиҗ ахлач үгән өглә. «Терүнәс нааран дола хончкв. Өвс түүх әмт һарһв гилч, угай? Дигтә эн цагла хуһрҗахнь...» — гиһәд, көлнь эврән гемтә кевтә, бийдән уурлад

215

кевтнә. «Ода нег одад эврәннь нүдәр эрднь-иш яһҗ урһҗахинь хәләсн болхнь»— гиһәд, больницәс һарһҗ тәвшго гиҗ цөкрәд, орнаннь көлд түшүлһәтә бәәсн тайган шүүрч авн, ширләд гипс тәвчксн көлән өмнән өргәд, хойр тайган түшәд, нег көләрн доһлҗ ишкн, һаза һарв. Герин ард урһсн уласн моддын сүүдрт, гемтә улсин ардаснь ирсн элгн-саддуднь сууцхана. Гемтә улсчн бәәнә. Адуч скамейкд суув. Хаҗуднь суусн медәтә залу хавтхасн газет һарһад, нег үзүрәснь шуулҗ авад, тәмк орав. — Энтн шин газет болвза?— гиҗ Адуч сурв. — Уга. Хуучн района газет. Адучд тер газет хәләх дурнь күрв. Больницд орснас нааран района газет умшад уга. Гемтә улст гертәснь газет авч ирхш. Больниц газетмүд бичүлдго бәәдлтә. Адуч өдр болһн шин газетмүд умшхларн, терүнәс даву амрлһн уга гиҗ сандг билә. Өдрин дуусн олн-әмтнлә көдлхлә, керлдх, цүүглдх, эвлх болн байрлх йовдлмуд үзгднә. Зуг газет авад суухларн, бахан хаңһатлан, экнәс авн сүл күртлнь хәләдг билә. Центральн газетмүдт болхла, юуна тускар болвчн йовна. Орн-нутгин, краймудын, областьсин болн һазадын ордудын тускар кедү соньн материалмуд бичгднә. Района газет болхла, тер газетмүдәс эврәннь аһуһарн, бичгдсн материалмударн баһ. Тер бийнь, энүнд барлгдсн материалмуд седкл-зүркнд өөрхн болна. Юңгад гихлә энүнд таньгддг эдл-ахусин тускар бичгднә, тав-арв хонад селәнә эдл-ахусин кампаньс районд яһҗ кегдҗ йовхин туск сводк орна. Терүнәс эврәннь колхозан альк орм эзлҗ йовхинь меднәч. Аш сүүлднь тер газетд орсн улсин нерд таньгдна. Таньдг күүнә тускар бичкн фельетон һархла, бас соньн болна. Газетд көдлдг улс күчрл соньн улс. Зәрм корреспондентнрнь батхнын чигә төрәр занын дүңгәһәр дөгәҗ бичнә. Газет гидг җигтә юмн! Сәәнинь сән кевтнь, мууһинь — шархинь мааҗад, өөринь һарһчкдг! — Үр, одак газетитн хәләҗ болхий?— гиҗ Адуч сурв. — Болх. Умштн, зуг нег үзүрнь шуулгдҗ одв,— болад, хавтхасн үмггдсн газет һарһҗ өгв. — Учр уга. Үлдсинь умшвчн болх. Больницд орснас нааран района газет хәләһәд угав,— гиһәд, газетиг тинилһәд хәләчкәд. санв: «Хәлә, түрүн халхднь үкрмүдәс тавн сард үс саасна туск сводк йовдгҗ. Мана

216

колхоз арвдгч орм эзлҗ. Гем уга. Тавн сард үкр болһнас тавн зун литр үсн саагдҗ. Баһ. Кемрҗән силосар асрсн болхла, хойр холван үсн немгдх билә». Цааранднь, нүр үгин «Малыг сән болн чинртә хотар теткх кергтә» гисн района ах зоотехник Садовниковин статья йовна. Колхозмуд җил болһн малдан шимтә хот эс белддг төләд, малас авдг эдл-ууш өсҗәхш гиҗ бичәтә йовна. «Малын шимтә хот белдлһнд оньган өгх кергтә. Эн төриг күцәхд эмнг һазр олзллһн ик эв-арһ өгчәнә» гисн статья бичгдҗ. Сән. Хойрдгч халхднь ю барлҗ гиһәд, Адуч газетын дарук халхинь хәләв. «Эмнг һазр олзллһнд харш болхар седсн күн засгин догшнлань харһх зөвтә» гидг статьяд Адучин нүднь тусв. «Мана колхозин нерн... Мини нерн...» — гиҗ дотран санчкад, экнәс авн оньган өгч умшв. — «Победа» колхозин агроном Бораев ахлач уга цаг олзлад, государственн зураһар зарм тәрх далн гектар һазрт эрднь-иш тәрүлҗ. Района һардачнр тер дарунь агрономин хаҗһринь зааһад, государственн зура күцәтхә гиҗ өгсн заквриг бас күцәсмн уга. Нег күүнә зүткә, хаҗһр йовдлас көлтә, дөрвн миңһн хойр зун пуд буудя государственн амбарт оршго болв. Мана орн-нутг ик һару һарһад, эмнг олзлхларн, государственн амбарт орх буудя икдүлхәр бәәхинь кен чигн меднә. Зуг һанцхн Бораев буудяг өскхин ормд, мана һазрт эс урһдг эрднь-иш тәрҗ, көк ноһа авхар седҗ. «Көк ноһан һархас биш, буудя һаршго, һарвчн болшго»— гиҗ Бораев бийнь экнәс авн нуулго келнә. Эмнг һазр эзлҗ, эңкр Төрскндән дөң болхар бәәх мана күн, иим йовдл кезәдчн һарһшго. Зуг харш болҗ, олн-әмтнә көлд дегә өгхәр седсн күүнә үүлдвр гиҗ, Бораевин һарһсн йовдлыг тоолх кергтә. Тегәд эн күүнә хаалһнь, мана хаалһла негний? Уга! Диилврәс диилврүр зогслго йовҗ йовх олна эшелонас эн күүг эртәр буулһхла, сән болхмн. Тер төриг мана прокуратур эрт хаһлх гиҗ ицх кергтә»— гиҗ статья чилҗәнә. Газетыг һурв дәкҗ Адуч умшв. Бәәдлән хаҗудк суусн күүндән медүлшгон кергт, газетән адһм угаһар эвкәд, эзнднь өгв. — Бәртн, газетән. Ханҗанав! Адуч хойр тайган түшҗ авад, больницин палатур орв. Деерк халатан тәәләд хайчкад, орн деерән гедргән унв. «Олна эшелонас эрт буулһх кергтә»— гиҗ бичҗ. Йосндан тоолхла, би

217

олн-әмтнә хортн болҗ һарчанав. Хортнд тоолх ю һарһсмб? Силос кехәр эрднь-иш Сиврт тәрдгин эв-арһ хәәх кергтә гиҗ, КПСС-ин ЦК-н сентябрьск Пленумин шиидврт бәәнә. Эн җил государственн зурад эс орсн болвчн, бидн экләд тәрҗ хәләх зөвтәлм. Мана парть эмнг һазр олзлх шиидвр авхларн, һанцхн товарн буудя өскхәр шиидсн болхий? Малас һардг эдл-ууш һазрин эдл-уушин көрңгәс иштәһәр элвгдх зөвтәһинь кен эс меддг болх? Далн гектар һазрас хошад зууһад центнер көк ноһа авсн бийнь, миңһн дөрвн зун тонн силос һарх. Оңдан өвсн урһдг һазрас тиим силос авхин төлә миңһн гектар һазр хадх кергтә. Дәкәд, һарсн силоснь, эрднь-ишин силосла әдл шимтә, нигт болн малд таалта болшго». Адуч иим тоолврта орн деерән кевтнә. — Үдин хотан ууҗ, саван сулдхтн,— гиҗ санитарк хойрдҗ ирәд келв. — Автн, керго... — Хот уга бәәдви. Уутн!— гиҗ санитарк ээрв. Адуч сүүҗән соляд, хәрү эргҗ кевтв. — Бораев, танур нег күн ирсн һаза күләҗәнә,— болҗ, санитарк дәкәд хәрү ирҗ зәңглв. «Ода кен ирсн болхв? Федор хойр дәкҗ ирлә, ахлач, бригадир Миша, Бемб өвгн... Цуһар ирсн бийнь, тер газетд һарсн статьян тускар келлго бәәхинь үзҗәнт. Хәрнь одахн Зоя ирхдән, газет умшҗанч гиҗ сурла. Намаг зовх гиһәд, тедн келлго бәәҗ».— Адуч хувцан өмсв. Агрономиг һаза һархла, уласна сүүдрт Белоконь, Гайфутдинов, Севостьянов, Лиҗин Һәрә, Таня, Виктор эдн сууна. Тедниг үзәд, Адучин зөвүрнь тәәлрәд, чееҗнь байрар дүүрв. «Мана хаалһ негдшго»— гиҗ бичәтә бәәсн биший. Кемрҗән эдн бас тиигҗ санҗасн болхла, эндр нанур бүкл бригадарн ирх бәәсний? Уга? Бидн эднтә нег эшелонд йовхвидн. Эдн кезәдчн намаг авч шившго!» — гиҗ дотран байрлн, сүүвдән йовсн хойр тайган хол-холд тәвҗ, өрәсн көләрн һәрәдв. Түрүн болҗ, өмнәснь Таня тосҗ мендлв. — Таня, теврәд үмсхнчн,— болҗ Андрей ардаснь наадлв. — Үмсҗ чадшго гиҗ медҗәнчи?—Таня хойр көлиннь үзүрәр өндәҗ, Адучин халхас шоб гиһәд авб. Арднь йовсн көвүд нирглдҗ инәлдәд, агрономин һарас чаңһар атхҗ мендлцхәв. Эднә атхлһн Адучин зүрк җөөлдүлҗ, чееҗинь талвалһҗ, седклинь хаңһав. — Не, шавтн яһҗана? Көлтн икәр өвднү?

218

— Түрүн авгтан өвддг билә, ода уурв. Зуг уудьврта болад бәәнә. — Гипсинь кезә авхар келнә? — Кесгтән авшго. — Тегәд эдгхләнь, модн угаһар йовҗ болхий?—гиҗ Таня хоорндаснь сурв. — Тайг угаһар биш, эндәс һарчкад, чамла фокстрот биилх санатав. — Сән. Тегәд мартлго түрүн бииһән нанла биилхмт. Та, йир гиигнәр биилнәт, хаҗудтн биилсн күүнд амр болна,— Таня тиигҗ келн,— «Чамла хамдан җирһлин хаалһар йовхд бас амр болхмн»— гиҗ дотран санв. — Би тиигхд, таниг шавтхд, хаһлх һазр кемҗәләд ирҗ йовлав. «Адуч!» — гиҗ деерәс хәәкрсн ду сонсчкад, гүүһәд ирхләм, әмтн бүсләд авчксн та көндрлго кевтҗт. Түрүн авгтан үкҗ одҗ гиҗ медәд, икәр әәчкүв. Дәкәд Витя таниг өргхлә, седклм төвкнв,— болҗ, Таня цәәлһв. — Костя эс хәәкрсн болхла, би үкҗ чигн одх биләв. Модна үзүр әрә харһсн бийнь көлим күүләд хайчкҗ. Кемрҗән тиим ик модн нурһар, эс гиҗ толһаһар харһсн болхла, доран көндршго бәәҗв. Мини үкх цаг ирәд уга бәәҗ. Костяд ханҗанав!—гиҗ Адуч келв. — Та Костяд ханҗанав гинәт. Костя зөрц деерәстн мод алдсн уга гиҗ медҗәнт?— болҗ Ахмед сурв. Наадкснь келх хәрү күләцхәв. — Уга. Зөрц хайсн уга. Чиигтә модыг шүрүһәр шүүрәд авхлань, күнд үзүрнь дииләд, һараснь бультрад унҗ одв,— гиҗ, Адуч эврән үзсн күн мет лавлҗ келв.— Тер бахн йир күнд билә. Би нег һарарн өргәд, деегшән өгч йовад, хойрдгч һарарн дөң өгнәв гихләрн, картузан унһачкув... — Манаһар болхла, тертн зөрц мод алдв. Юңгад гихлә тер нәәрт таниг алх-булхар келлә. Тиигхд согтуһар келсн болхла, маңһдуртнь тер үгән эрүләр давтла,— болҗ Белоконь маһдлв. — Кемрҗән үнн седкләрн намаг алхар седсн болхла, терүнд оңдан һазрчн олдх билә. Сансн седклән танд келхнчн уга билә. Костя кү алх көвүн биш. Бичкн цагасн авн ик зовлң үзәд, му ухата улсин һарт орад, бийнь модьрудҗ одсн бәәдлтә. Тиигәд, болх болшго юмнд терүг харлад, бийинь эс итксн бәәдл һарһад бәәцхәхәр, чик хаалһд орхднь нөкд болх кергтә. Тадн аль бишәс киитн Сиврин таняд-үзәд уга һазрт, олн зүсн зовлңтүрүһәснь әәлго, эмнг һазр эврәннь һарарн олзлҗ, эңгин олн-әмтндән тусан күргхәр ирснтн әрүн сән седкл.

219

Болв тер Костяла әдл нег цагт хаалһасн хаҗиһәд, хаҗһр йовдл һарһсн күүнд чик җирһлиннь хаалһ олҗ авхднь нөкд болхла, терүнәс ик күцмҗ уга. Баһ насндан түүрмд орхларн, олн зүсн әмтнлә йовсн болх. «Нохан аранд орсн шаһа бүтн һардго» гидг хальмг үлгүр бәәнә. Тиигхлә, седклинь медҗ, чееҗ дотркинь бийәрнь келүлҗ авхин төлә зүркнүрнь чик түлкүр олҗ авх кергтә. — Түлкүрнь Таняд бәәнә,— болҗ, Белоконь келхлә, Адучас бишңкснь цуһар инәлдцхәв. Танян чирәнь улав. — Андрей, чик үг келҗәнәч. Түлкүринь олх күн — һанцхн Таня,— гиҗ Адуч келәд, баһчудын чирә эргүлҗ хәләв. — Альдас меднәт? Адуч Очирович басл келҗ чадна!— гиһәд, чирәнь уласн Таня үгиг нааднд хүврүлхәр седв. — Чик, чик. Чамас нүдән хөөһүлхш. Маниг болхла, чонын кичг кевтә чикәр хәләхш,— гиҗ Сергей келв. — Таниг яһҗ чикәр хәләхм тер. Адуч Очирович больницд орснас нааран кентн терүнлә күүндләт? Бригадирин бийнь, машиһән йовул, машиһән зогса гихәс талдан юн үг келҗәнә. Таниг чик хәләх биш, чон кевтә моднур гүүһәд эс йовдгнь сән гихнт,— болҗ, Таня Костяг харсв. — Эс таасгдхла — әрлтхә. Кү алхар седсн күүнлә кен ду һардмб?— гиҗ тагчг бәәсн Һәрә орлцв. — Арһулдтн, баһчуд,— гиҗ Адуч хөрв. Медҗәнт, таниг больниц орсн хөөн әмтн цуһар терүг зөрц мод унһасн гиҗ харлад, дурго болҗ одцхав. Терүгинь медсн Костя көдлмшәсн ирәд, хотан уучкад, буудк дотр кевтхәс биш, күүнлә үг күүндхш. Дегд икәр зовлң эдлҗәнә,— болҗ, Таня агрономд халунар келв. — Зөрц мод унһаҗ гидгән мартцхатн. Зеткрин үүл, мини оньг уган уршг... Костя гем уга. Хәрнь, өңгәр терүг бичә харлад бәәтн,— гиҗ Адуч баһчудыг хөрв. — Хәрнь тер, цуһар соңсцхатн,— болҗ, Таня диилсн күүнә бәәдлтәһәр цуһараһинь эргүлҗ хәләв. — Эрднь-иш яһҗ урһҗана?— гиҗ күүндвр сольхин кергт, Адуч теднәс сурв. — Эрднь-иш йир сәәнәр һарчана, бригадир Миша свеклд көдлҗәсн хойр звеноһар өвсинь түүлһҗәнә,— гиҗ Виктор келв. — Өцклдүр Светлов Федор Васильевич хойр машиһәр ирҗ хәләсинь

220

үзләв,— болҗ Һәрә зәңглв. Эн зәңг Адучиг йир икәр байрлулв. Эврән бийнь күрч чадшго болвчн, эңкр үүрмүднь арднь энүнә тәрсн эрднь-ишд оньган өгч хәләһәд, хорта өвснәснь хөөһүлснь медгдҗәнә. Энүг соңссн Адучин байр, хойр час хооран газетд умшгдсн бийиннь туск му зәңгиг дарҗ, зүркинь бүләлҗ, седклиннь тав хаңһав. Болв кедү сән зәңг күүнәс сонсвчн, эврәннь нүдәрн үзҗ, һарарн бәрх дурн күрнә. Адуч эврән одҗ, эрднь-иш яһҗ һарчахинь хәләх дурнь күрв. Зуг энүг больницәс ода бийнь нег сарас нааһур тәвдг бәәдл уга. — Эврән нег күрәд хәләсн болхнь,— гиҗ, Адуч гүүнәр саналдҗ, хаҗудкстан соңсхв. — Ода мана көлгнд сууһад йовтн, асхн күртл хәрү авч ирҗ болҗана,— гиҗ шамдһа Таня селвгән өгв. — Ода йовҗ болшго. Больницин хувцта, тадн дунд йовхла, адта күн гиҗ медәд, донта улс бәәдг больницд орулчкх. Дәкәд эндр ора болҗ одв. Терүнә орчд, эн сән өдрлә өрүһәр күрәд иртн. Би таниг дахад йовчкад, асхлад, күргүләд күрч ирхв. Сән өдрт эмчнр ирцхәхш. Зуг ирсн цагтан, Федор Васильевичинүр дәврәд, мини хувц авад иртн,— гиҗ Адуч үүрмүдәсн сурв. — Сән. Ода һурв хонад сән өдр. Ахлач юмнд эс одхла, «Победынь» сурнавидн,— гиҗ Виктор келв. — Машин керг уга. Мини мөр зүүһәд иртн. Хол һазр биш, мөрн тергәрчн күрч болх. — Көлгн олдх. Ирнәвидн. Таня, одак альд бәәнә?—гиҗ Виктор күүкнүр хәләв. — Эн бәәнә,— болад, Таня ик түңгрцгәр дүүрң хот һарһад өгв.— Мана бригадын нерн деерәс. — Ханҗанав. Нанд хот дала. Ирсн болһнь авч ирцхәнә. Урҗ өдр Светловихн ирлә, өцклдүр Молчанова Варя ирлә. Нам хот дүрдг зә уга,— гиҗ, Адуч авч ирсн хотынь авшгоһар седв. — Таниг эс авхлатн, би хәрхшив. Наадад өрүн така хәәкрлһнлә босҗ хот белдсн биш. Адгтан мини кесн бөрг идәд хәләтн,— болҗ, Таня түңгрцгәс дөрвн бөрг авч, һартан бәрҗәсн газетдән цуглв. — Бас автн!—Таня түңгрцгән Адучур улм өөрдүлв. — Күн седкләрн өгсн хөөн байрлх кергтә. Тиигхлә, цуһарадтн йир

221

икәр ханҗанав. Зуг Костян тускар мини келсиг бичә мартцхатн. Терүг бичә һазалад, өшрәһәд бәәцхәтн!— гиҗ, Адуч салх деерән цуһараннь һаринь атхҗ келв. Баһчуд шууглдад, больницин гер эргәд һарч одцхав. Арднь Адуч кесгтән теднә ду чиңнәд зогсв. «Минь иим сонр цаһан седклтә, ямаран чигн зовлңгас гетлгҗ чадх үүрмүдиннь дунд бәәх нанд, газетд бичәтә бәәсн мана эшелонд эн кү суулһдг зә уга гиснәс әәх зөв бәәхий? Уга! Эднләрн альдаран одвчн әәшгов!»—гиҗ Адуч санв. *** Олуйск тег эн цагт йир сәәхн. Балһсна өмнк Олуй һол деерк модн тагтар барун өмн үзгшән һархла, «Победа» колхозин һазрмуд. Энҗл күртл эн хаалһин хойр амар эмнг һазр билә. Эн һазрт, хальмг өвгнә өргндк сахл мет таҗрха, энд-тенд шовалдсн нәрхн көлтә цаһан өвсн, арҗанц урднь урһдг билә. Ода болхла, күүнә белкүсцә көкрсн цаһан һуйрин буудя әрә үләсн салькнд толһаһарн нәәхлҗ, хоорндан шимлдҗ нег-негән үмслдцхәнә. Тәрән дотрк нәрхн хаалһар йовсн «Победа» машин, Иҗл һолын дольгаг керчәд гүүҗ йовх хурдн катер болҗ медгднә. Хойр өдр орсн хур өцклдүр зогсад, эндр өрүнәс авн салькн уга, тогтун нарта өдр болҗана. Эн сәәхн, седкл авлсн өргн теегәр йовхдан кен эс дурта болх? Медведев Адучд өгсн амн үгән күцәҗ, ахлачин «Победа» машиһәр больницүр эндр өрүн ирв. Адуч үкс босад, хувцан сольҗ өмсәд, больницин хувциг дер доран дүрчкәд, адһҗ машин деер суув. Машин йовх хаалһин хойр талаһар шавшҗ үрһсн тәрә үзҗ, өвгн тег мет седклнь талваҗ байрлв. «Энҗл эн һазрмудт, Сиврт урднь үзгдәд уга, чүүхлтсн шар буудяс урһхмн»— гиҗ агроном нүдәрн шинҗлв. Иим сәәхн бәәдлд кезә ирҗ күүнә бах ханхв. Адуч эврәннь җирһлин туршарт эн нәәхләд шавшҗах тәрән дундас, тәрәд урһаһад авсн баһчуд дундас негчн әмсхлд салх седкл уга. Зуг зеткрин үүләр больницд орад му болҗана! Гем уга, удлго эдгәд һархларн, дәкн тедн дундан. «Эврәннь һарарн эмнг һазрин бәәдлиг ондарулсн баһчуд ю эс кеҗ чадцхах! Мана бичәчнрт эн халун зүрктә, цаһан седклтә, алтн һарта баһчудын тускар ик зузан дегтрмүд бичәд, хамгин сәәхн дууһан нерәдв

222

гиҗ килнц болшго»— гиҗ Адуч санв. «Победа» машин гүүҗ йовсн хаалһ хойр заагрв. Һоодан һарсн хаалһнь Макаров селә орна, зүн һар тал хаҗиснь колхозин негдгч бригад орна. «Победа» зүн бийдк хаалһур һарв. Адуч шавшад көкрсн эрднь-иш урдаснь зүркәрн үзсн болв. Тиим, ода өрәл дууна йовхла, үзгдхмн. Адучин зүркнь урдкаснь түргәр цокснь соңсгдв. Өргн көк хамтхасдан сарсалһад, өңгнь нарн, салькнд хүврәд бәәсн хар һазрт батар сүүрләд, олн хорта өвснд даргдлго, өвдгәс давад, өсәд-босад ирсн эрднь-иш: «Эзмдн ирв»— гисн бәәдлтәһәр, өмнәснь инәмсглҗ байртаһар тосв. Һазрин урһмлла күүндҗ, келсн үгинь меддг улс бәәх угаһинь кен медхв? Зуг Адуч эднә келсн үгинь медҗ, бийиннь седклән бас эднд медүлҗ чаддг билә. Ода эрднь-иш тәрсн һазрин захд ирәд, машинәсн буучкад, гипст ширлчксн барун көлән суңһҗ тәнәд, зүн өвдг деерән суучкад, шүрүн альхарн җөөлн, торһн мет көк урһмлыг илв. Хаҗуһаснь хәләсн күүнд, хол һазрт йовҗ ирәд, күүкдән таалҗах болҗ медгдхмн. Тер ормасн босад, тедүкнд өвс түүҗәсн күүкд улсур ирв. — Мендвт! Хойр звено көдлҗәх кевтәмт!— гиҗ Матрена Семеновна Альма хойриг үзчкәд келв. — Мендвт!— гиҗ цаадкснь нег дууһар хәрү өгцхәв. — Хойр звено эс көдлхлә, даңгар далн гектар эрднь-ишән хорта өвс кезә түүх билә,— болҗ, Матрена Семеновна цәәлһв. — Дәкәд свеклын плантацд бас көдлнәвидн. Манаһар болхла, эрдньишән өвс машиһәр таслҗ болхмн. Зуг тәрсн цагтан хоорнднь заагтаһар тәрҗәх кергтә. Тиигҗ би журналд умшлав,— гиҗ хаҗуһаснь Альма орлцв. — Иргчәс авн бидн бас машиһәр өвсинь түүдг болхвидн гиҗ танд, күүкд, амн үгән өгчәнәв! Зуг мини сургчм, энҗл өвсинь һарарн түүһәд болвчн эрднь-ишәг урһаҗ үзхмн,— гиҗ Адуч сурв.— Энҗл сәәнәр асрад, эн нег бичкн һазртан эрднь-иш урһаһад авчкхларн, иргчдән бүклднь машиһәр эд-бод кех эв-арһ олдх. Сәәнәр асрад, өвсинь түүсндтн икәр ханҗанав. Эрднь-иш ода дарг өгшго деерән һарчкҗ,— гиҗ келхләрн, больницин цунцг, аһар уга хорад кевтн гиҗ чирәнь цәәҗ одсн Адучин хойр халхднь цусн бууҗ оошкрад, хойр төгрг хар нүдднь нарна герлд һал асҗ гилвкв. — Көлән эдгәд уга бәәтл, больницәс һарад күрч ирвт?— гиҗ Матрена

223

Семеновна сурв. — Тәвсн болхла, үг бәәнү. Ода бийнь һурвн сардан гипсиг авч болшго гиҗ эмч келнә. Болв нег сарас үлү тенд бәәшгов. Тәвв чигн, эс тәвв чигн һарч ирнәв,— болҗ Адуч лавтаһар келв. Адуч цуһаралань мендлҗ, машин деерән суув. Арднь күүкд улс амрхар хаалһин хаҗудк ноһан деер сууцхав. — Эн күн лавта нег сарас үлү больницд кевтшго. Дәәнә цагт мана салдсмуд шаван күцц эдгәлго, госпиталяс орһад, дәәнүр одцхадг билә гиҗ, би дегтрт умшлав,— гиһәд, машинә тоосн талрсн хаалһур хәләҗ, Альма келв. Адучиг Альма кесг җиләс нааран меднә. Һәрәнд болсн нәәрин хөөн Адуч энүнд деегүр саната күн болҗ медгдлә. Адучин тускар күүндвр һарх болһнд, Саңһҗ кезәдчн агрономиг му келдмн. Хөөннь тер колхозин агроном болҗ ирв. Седсән — күцәдг, бийдән болн эврәннь һарт көдлҗәсн улст некмһә-чаңһ, шулун-шудрмг, төвшүн үгтә-күүртә, кергтә цагтнь цаһан саната, түрү-зүдү, өнчн-өвүднь өр өвч седклтә Адуч Альмад таасгддг билә. Зуг эндр гипсәр ширләтә көлән җииҗ сууһад, урһмл хәләҗәсн Адуч энүнд дегд сәәхн болҗ медгдв. Өрчднь урднь медгдәд уга: седкл бүүрлв. «Эн дурн болхий? Дурн гисн юмб? Би урднь йосндан күүнд дурлсн болхий? Уга!» Түрүн өдрәсн авн Саңһҗд эн дурго билә. Арһ уган ачурт эврәннь хүвдән цөкрәд, эндр өдр күртл өдртнь гер-бүлин даалһвр күцәһәд, асхнднь Саңһҗин гергнь болҗ өвртнь орхларн, моһа өврлсн мет махмуднь киит урсдг бәәсмн. — Үр-сад һарһад иҗлдхләрн, төвкнхч!— гиҗ экнь, энүг эврәнь седклән келхләнь, аатрулдмн. Матрена Семеновнаг буудя авла гиһәд Саңһҗ бәрүлснә хөөн эн хойрин бәәдл улм эвдрҗ, эрчмнсн деесн мет әрә торад бәәв. Гергнәннь седкл медсн залунь улм гейүрҗ, әрк уулһнь давад ирв. Эварһинь хәәҗ эвцүлх зөвтә бергнь, Цаһан, хойраннь хоорнд хов цацҗ эвдрүлхин арһ хәәдг билә. Саңһҗ әрк ууһад, күүнә герт хонад, эс гиҗ оратҗ ирхләнь, нүдинь гердҗәһәд, Цаһан Альмад келдмн: — Энчнь Груняһас әрк ууһад, терүнлә өврлдәд унтна. Саңһҗд болхла:

224

— Чини гергн герән гер гилго, колхозин көдлмшәс талдан юм медхш. — Тиигхлә, би яах биләв,— гиҗ Саңһҗ келдмн. Үнәртнь келхд, Цаһан ик хол тоолвртаһар хован цацдг бәәсмн. Зуг энүнә зөөсн ховнь, Альман хойр чикнә хаҗуһар оддг билә. Чивхсиг эрә бәәтл, нег цагт тасрхинь Альма меднә, болв кезә тер цаг ирхинь медхш. Урднь кедү дәкҗ Адучиг эн үзсн болхв, тер бийнь эндрәк зүс-зүркнь энүнә седкләс һархш. — Тиигәд әмн-цогцан әрвллго, өдр сө уга көдләд йовсн бийнь мана хортн гиһәд газетд барлцхана, кишго нохас. Минь теднә һацанд эн эрдньиш урһаҗ, кен хортн, кен хортн бишинь медүлхмн. Хәләһит, тер зарм тәрсн һазринь? Мел улан шавр, энд-тенд неҗәд-хошад урһмл урһҗ. Агроном тәрҗ болшго, экнь му гиһәд бәәтл, тәрүлцхәлә. Ода зу һар гектар һазрнь үрв, юмн урһҗахш! Урһшго гиҗәсн эрднь-иш урһад, шавшад бәәнә. Кен гемтә, кен бурутаһинь шүүтхә!— гиҗ Матрена Семеновна, һазр бүтәһәд, көкрәд шавшҗах эрднь-иш зааҗ келв. Деерәс шатаҗ өгрәһәд, халулҗасн зуни хурц нариг, делтрин дүңгә нигт хар үүлн халхлҗ, серҗңнсн сальк дуудҗ, серүн чачрарн һазр бүркв. Үдин халунд күсдундур дуунад бәәсн культстанд күрч хотан ууҗ, үдшәхәр бәәсн күүкд улс, тер суусн ормдан, хаалһин захд, түңгрцгән уудлҗ, хотан ууцхав. Матрена Семеновна Альма хойр цаһан кенчр түңгрцгәс такан өндгс, өдмг болн хойр шил үс һарһҗ делгсн газет деер тәвцхәв. Эн хойрин хаҗуд Груня ирҗ сууһад, бас хотан һарһҗ идв. — Көөрк, эврән орчлңгас тату, заячасн шоодулсн күүг дәкн деерәснь көлинь хуһлна гидг. Ода яснь бүрлдәд эдгвчн, тайган хайҗ чадшго гилдцхәнә. Хөв уга көвүн бәәҗл!—гиҗ Груня өөрк хойртан соңсххар келв. — Чи кенә тускар келҗәнәч? — Кенә тускар келсинь медҗәхшийт? Агрономин тускар, нань кенә тускар келх биләв. — Яһад хөв уга болҗахмб? — Яһад хөв угаһинь меддговт? Наадад һуч һартлан гер авлго йовад йовхинь медҗәнт? — Кен медхв, ода бийнь күүкнд дурлад уга болх, эс гиҗ күүкн бийднь дурлад уга болх. — Тиим боллго. МТС-ин директорин гергн Зоя дурлчкад, намаг ав

225

гиһәд гүүсн бийнь авсн уга гиҗ, мана школын багш Владислав келсинь эврәннь чикәр соңслав. Зояһас даву ямаран герг олҗ авхмб? Дәкәд энүнд ирсн хөөннь Козлова Таня күзүнднь дүүҗлгдәд бәәсн бийнь керглҗәхшлм. Тиигн гихнь, учрнь оңдан бәәҗ, одахн ирҗ соңсув.— Келсн үгднь хаҗудк хойрнь оньган өгәд соньмсҗахинь медчкәд, Груня адһм угаһар, амндан өдмг үмкчкәд җаҗлв. — Учрнь ямаран бәәҗ? — Дәәнд йовад әмн бийәрнь сумн туссн бәәҗ. Тиим күүнлә бәәдг гергн уга болҗахгов,— гиҗ келн, хаһрҗ инәхләнь, амндк өдмгиннь хог өсрәд, Матрена Семеновнан халхд ирәд тусв. Тернь халхдан туссн өдмгин хогиг игзәрлҗ, һариннь нурһар саҗад унһачкад, Груня худлахар зәңг һарһхар бәәхинь медҗ, уурнь буслв. — Ичр уга домбр, юңгад худл келнәч!— гиҗ дәврв. — Нанд күн келлә, би худл гиҗ санҗахшив. — Кен келсинь келҗ ас, эн орм деер үнн худлынь йилһлго бәәхшив!—болҗ, Матрена Семеновна уралан дәвҗ суув. Энүнә уурлсн бәәдл тернь медҗ, бийим засгла харһулх гиҗ әәхләрн, цаг невчк хооран саахар келв: — Нанд... Нанд... Молчанова Варя келлә. Федор Адуч хойр хамдан дәәнд йовсинь тадн медцхәнәт. Тегәд, хамдан дәәнд орад, агрономнь тиим шавла харһсн бәәҗ. Залунь гергндән келәд, гергнь нанд келлә,— Груня нүдән чирмл уга худл келв. Адуч Федор хойр хамдан дәәнд йовсинь Матрена Семеновна меднә. «Залунь гергндән келсн чигн болх, төвшүн, ухата Варя эн селәндән ховарн андрҗ одсн Груняд яһҗ түүнә тускар келсн болхв?»— гиҗ Матрена Семеновна дотран маһдлв. Груня дотран ухалсн тоолвран үннд тохраһад, худл келдгинь бас меддг билә. Яһв-кегв өңгәр, эврәннь көвүнлә әдл Адучд нер өгч дашката зәңг тархашгоһар шиидв. — Сән. Көдлмшин хөөн хоюрн Варяһур одхмн. Та хойриг нүүрцүлнәв. Кемрҗән худл келсн болхла, бичә бийдм өөл!— гиҗ хурһарн завдв. Матрена Семеновна келсн үгдән күрдгинь сәәнәр меддг Груня амнасн алдрад һарч одсн үгән хәрү татҗ авхар, хәрү цухрв. — Варя бийнь нанд келсн уга билә. Варяһас соңссн күүнәс би сонслав.

226

— Терчн кемб? — Кенинь алвчн келшгов. Яһнат-кегнәт дурнтн! — Түүнә ормд худл келләв гиһәд келчк. Хөөннь энүгән күүнд келдг болвзгоч!— гиҗ Матрена Семеновна закв. Әәмшг давснд Груня байрлв. — Кенд келх биләв. Хөөннь танд соңссн үгән иткҗ келшгов,— гиҗ күүкн өөлсн бәәдлтәһәр келв. — Тиим худл зәңг соңсхар чигн бәәхшив! *** Сельсоветин ахлачин көдлмш дегд олн зүсн болн сатрлта. Энҗләс авн сельсоветин көдлмш зөвәр гөңгрв. Юңгад гихлә колхозникүдт тусдг селәнә эдл-ахун мөңгнә алв баһрсн деерән, эврәннь мал-герәс өгдг махн, тосн, өндгн бас хасгдв. Государственн өгйә гисн эврә дурарн үлү мөңгән государствд өглһн. Эврәннь нерәрн чигн, экн һарһсн үндсәрн чигн — эзнь сән дурарн бичгдх зөвтә. Болв эн әмтнә әрүн цаһан седкл деерәс орн-нутгтан дөң болхар, өгйә мөң өгчәх кергиг эвдҗ, әмтнә цаһан седкл бертәһәд, күчәр гиҗгәрнь дарҗаһад гишң, сүл җилмүдт әмтиг өгйәд бичүлдг болцхав. Сельсоветин ахлачд Федориг шиидгдсн җилд болсн йовдлыг эндр өдр күртл эн мартхш. Макаровск сельсоветд облигац тархатха гиҗ районас ирсн контрольн тоог селәнд бәәх күн болһнд хувахла, зууһад, тәвәд арслң болҗ тусна. Селәнд бәәх багшнр, сельсоветин көдләчнр улсас бишңкнь — колхозникүд. Колхозникүд альдас мөңг авхмб? Күч-көлснә өдртнь мөңг өгхш. Өгсн буудяһинь геснәс үлүһәр авсн болхла, терүгән хулдад өгхмн бәәҗ. Эн хамг түрү-зүдү, эврән колхозд өсәд-босад, өцклдүр күртл көдлсн шин ахлачд медгднә. Тегәд өгйә мөңгнд бичгдх контрольн тооһан авчкад, Федор сельсоветин актив хураһад хург кеҗ, цәәлһврин көдлмш эклв. Тавн хонгин туршарт өдр сө уга әмтн көдлцхәв, болв контрольн тооһин дөрвнә кесн нег хүвинь чигн күцсн уга. Дигтә тер цагла Темников телефоһар Молчановиг дуудв. — Шин ахлач, керг яһҗана?— гиҗ шоглв. — Йир му. Зураннь дөрвнәһинь чигн күцәһәд угавидн. — Чамаг сән ахлач болҗ һарх гиҗ медҗәләв. Кесг сельсоветмүд зураһан күцәчксн бәәнә. Не, учр уга, дөңннәвидн. Тана уполномочентн

227

кемби? — Районоһин һардач. — Терүнә одсн һазрт тиим йовдл һарлго бәәхмн биш. Эндрин бийднь дөң илгәнәвидн, күләҗә. Зуг хойр хонгин дунд чиләхмт,— гиһәд, Темников телефона трубкан өлгчкв. «Одал сельсоветмүд зураһан давулҗ күцәсн болад, мана контрольн тоог хасхар бәәдгчн. Нань юн дөң өгх билә манд, өрәлинь хасвчн күнд болхмн. Дегд ик то!»—гиҗ Федор дотран ухалн, телефона трубкан өлгв. Тер өдртән Федор һурвдгч бригад орад, нег цөөкн алдрсн улсиг өгйәд бичүләд, асхн хәрү ирхләнь, өмннь района прокурор Сапрыкин болн МВД-н района әңгин көдләч Чопоров хойр энүг тосҗ харһв. — Үр Молчанов, бидн таднд дөң болхар ирүвдн,— болҗ, һаринь атхҗ мендлн, прокурор келв. — Контрольн тооһинь хассн угай тегәд?— гиҗ, Федор һундсн бәәдлтәһәр сурв. — Та нам маниг дөң болхар ирснд эс байрлҗах бәәдлтәт,— болҗ Чопоров хаҗуһаснь орлцв. — Үнәртнь келхд — тиим. Ямаран дөң болхар бәәхитн медҗәхшив. Зуг зураһан күцәҗ чадшговидн. — Ямаран дөң болхинь эврән үзхт! Тадн тавн хонгин туршарт контрольн тооһин дөрвнәһинь эс күцәҗ чадсн болхла, бидн хойр өдр бүклднь күцәҗ өгсвидн. Зуг ода шулун болдгар өгйә мөңгнд эс бичгдсн әмтнә списк өгтн. Күн болһна нернә тус кедү күч-көлснә өдр колхозд шиңгәсинь, государствас пенсь мөңг авдг угаһинь темдглтхә. Дәкәд һурвн мөрн терг бел кетн, әмт зөөх,— гиҗ прокурор закв. Сельсоветин һаза түрүн әмтн цуглрҗ ирцхәв. — Неҗәдәр ортха!—гиҗ цааһаснь закв. Хамгин түрүн болҗ, бичкндән киисәд нурһан һарһчксн, тәв һарсн наста, Кузьмин Фрол орв. — Фамильтн кенв? — Кузьмин Фрол Яковлевич. — Колхозд энҗл тавхн күч-көлснә өдр шингәҗт. Юңгад эс көдлдг күмбт?— гиҗ прокурор сурв. — Юңгад эс көдлдгинь эс үзҗәнт? Би инвалидв. — Инвалид гисн цаасн бәәнү? — Колхозник күүнд инвалидн групп өгдгоһинь меддговт?

228

— Колхозник гисн нерәрн арсм кеһәд, колхозин һазр эзләд, аралҗн мет шимәд бәәдгиг бидн олхвидн! Юуһар гесән теҗәһәд бәәнт?— болад, прокурор нудрмарн стол цокв. — Колхозин юуһинь би шимсмб? Эн мана ахлачин бийнь меднә. Хойр һариннь көлсәр, әмтнә һос хатхад гесән теҗәнәв,— гиҗ, тернь зөв учран келв. — Патент угаһар кен таниг мастерской хадһлтха гисмб? Сельсоветд ода күртл алв яһҗ эс тәвнәт? Ахрар келхд, алв эс өгсн деерән государственн өгйә мөңгнд яһад эс бичгднәт? Үр Чопоров, бичтн өөрән: Кузьмин Фрол һурвн зун арслң. — Би альдас һурвн зун арслң авх биләв. Дегд ик тертн. Күүкдән әрә асрҗах күмб. — Һурвн зун арслңд эс бичүлхлә, һурвн миңһн арслңд бичгдхт. Эндрин бийднь одҗ гер-малытн бичҗ авхвидн,— болҗ, прокурор өмнәснь цәкв. Арһ уга ачурт, өмннь тәвҗ өгсн цааснд, Фрол һаран тәвчкәд, нүдндән доһлң нульмста һарв. — Дарукнь ортха! — Фамильтн кемб? — Деревянкин Василий. — Ага, Деревянкин колхозд негчн өдр көдлсн уга. Государствас пенсь иддг чигнт. Яһад эс көдлнәт? — Насм көгшн. Дәәнә цагт һурвн көвүһән фронтд йовулчкад, өдр сө уга көдлдг биләв. Сельсоветин ахлач меддг болх. Дән эклсн җил Москван өөр ик көвүм алгдв. Бичкн көвүм Иҗл һол деер сумла харһв. Дундк көвүнәсм зәңг угаһар геедрв гиҗ, цаасн ирлә. Бас үкҗ гиҗ санҗалав. Зуг одахн бичг авв, Воркута гидг балһснд бәәдгчн. Хөрн тавн җил өгв гиҗ бичҗ. Яһад тиим ик болзг өгсинь кен медхв! Тер бийнь үкхәсм урд ирҗ, чирәһән үзүлх гиһәдчн ицнәв,— гиҗ өвгн седкл-ухаһан келв. — Тер көвүнь немшин бәрәнд йовсн күн,— болҗ, Чопоров прокурорин чикнд ирҗ шимлдв. — Ода медгдҗәнә, яһад государствд дөң болшгоһар седснь. Немшт орҗ өгәд, Төрскән хулдсн көвүнчн государствд дөң бичә бол гиҗ бичви?— болҗ, прокурор дәкнәс стол цокв. — Мини көвүн Төрскән хулдҗ? Хойр көвүм Төрскнәннь төлә

229

толһаһан өгснь баһий танд! Эн көвүнчн эврәннь сән дурар немшт орҗ өгв гисиг би кезәдчн иткшгов!— гиһәд, өвгн өмнәснь дәврв. — Үгән зогса! Советск зарһч чини көвүг хаҗһр засгла харһулҗ гиҗ медҗәнч! Чамд Советин йосн бас таасгддго болвзго! Кел!— гиһәд, прокурор ормасн босад, стул деер суусн өвгнүр ирв. — Насм чилҗ йовна. Ода деерән тана хәәкрснәс чигн әәшгов! Зуг көвүнәм тускар бичә му үг келтн! Мана тохм-үндснд Төрскән хулдсн күн уга. Кемрҗән тернь үнн болхла, эврәннь һарар бахлуринь базһҗ алнав. Кемрҗән худл болхла, худл келсн күүг алчкад эврән үкхәснчн әәҗәхшив!—гиһәд, Деревянкин оңһаһад ширгҗ одсн хойр нүднь һал болҗ, эццн, ут нәрхн хурһта нудрман атхҗ босв. — Чи, өвгн, бичә һалзур! Чамас болх күүг мошкад оркдг күн энчн!— гиҗ, тагчг суусн Чопоров келв.—Төрскндән тиим дурта күн кедү мөңгәр государственн өгйәд бичгдхәр бәәнәч? — Кесәрн кетн. Негчн арслң өгшгов! — Өгх угаһичн хәләй! Эврән ав гиҗ ирхч, һаза һарад күләҗә. Кишго ноха!— гиҗ прокурор хәәкрв. — Дарукнь ортха!— гихлә, тайган түшсн җир күрсн көгшн эмгн орҗ ирв. — Фамильтн? — Обрацова Катерина. — Государственн өгйәд юңгад эс бичгднәт? — Хәәмнь, күүкд минь, би юуһан бичүлх биләв. Һанцхн көвүм дәәнд үксн төләд, бийдм государств хәрү дөң өгнәлм. Пенсь иддв. — Тадн государств дөң өгхлә, та государствд дөң болшгоһар бәәхмт?— гиҗ, герин тал дунд суусн эмгнә нег хәврһднь прокурор, наадк хәврһднь Чопоров ирҗ зогсцхав. — Адгтан зууна өрәлд бичгдтн! Хойр талнь дәәнә хувцта, хаҗудан селм дүүҗлсн улс ирәд зогсхлань, эмгн сүрдәд, ю келҗәхән медлго: — Ю, хәәмнь! Күүкд минь, зууна өрәл мөңгн угал, тәвн арслңд бичгдхлә, көгшн күүнд болад бәәхгов,— гиһәд, эднд медүлшгоһар, һариннь үзүрәр өрч деерән кирслҗ мөргәд, дотран ном умшв. — Һарч чадҗанат, көгшә. Кезәнә иигәд бичүлх бәәсн,— гиҗ одакс байрлцхав. Тер кевтән сөөнь дуусн көдләд, контрольн тооһас әрвҗго юмн үлдв.

230

Богшурһас торлад, өрүн цолв мандлад, маңна деер ирәд, наадк оддын герлнь улңтрад, әрә үзгддг болад, зәрмснь нам бултҗ одв... Дорд бийәс хоовтрҗ, харңһу эргҗ йовх цагт, Чопоров ормасн босҗ, бөкн гиҗәх зул мет тоснь чиләд дор орҗ одсн шамин һолынь деегшән һарһчкад, хаҗудксан эргүлҗ хәләв. — Сө невчк ут бәәсн болхла, эндр чиләчкн алдвидн. Та, ахлач, маниг итклго эс бәәвт! Иигҗ көдлдг дасҗ авх кергтә, шин ахлач! — Уга! Иигҗ көдлдг би дасхар бәәхшив. — Юңгад? — Тана күчәр бәрҗәһәд бичүлсн улстн, тер мөңгән өгч чадшго. Иргч җил күртл өрнә то болад йовхмн. Шин җилә өгйәд бичгдхлә, тернь хусгдх. Түүнь орчд баһар, күүнә чидләр бичүләд, бүклднь хураһад авхла, олзта болх гиҗ меднәв,— гиҗ җил болһн өгйәд бичүлсн улсин өрәлнь мөңг өгдгоһинь меддг Молчанов келв. — Сельсоветин ахлачин санаһар болхла, өгйәд бичүлхәр деерәс өгсн государственн контрольн то керг уга юмн болҗану? Манаһар болхла, ямаранчн үнәр государственн контрольн то күцәх кергтә. Кемрҗән меддго болхла, тертн государственн политик гидг юмн. Советск Союзд тедү бум арслңга өгйәд әмтн бичгдҗ гихлә, һазадын ордуд яһҗ сүрдхинь медҗәнт! — Мана орн-нутгт хоосн то кергтәв, аль мөңгн кергтәв? — Терүгичн медх чамас деер улс бәәцхәнә. Мана керг — салдсин керг мет закхла — күцәх. — Бидн даалһвран күцәввидн, тадн цааранднь яахинь эврән медцхәтн,— гиҗ прокурор келв. Тернь үнн, эн хойрла әдл улст деерәс даалһсн даалһвран күцәсн хөөн цааранднь яһснь керг уга. Түүг Молчанов дегд сәәнәр меднә. Бичсн мөңгинь хөөннь цуглулхд ямаран зовлңта болхнь бас энүнд ил темдгтә. Энҗл өгйәд бичгдлһн урдк җилмүдәр болхла, оңдан болв. Дигтә эн кампаньла харһулҗ, колхозин правлень дөрвн сард шингәсн күч-көлснә өдрмүдт авансар мөңг өгв. Тер зәңг оһтрһу цәклһнәс хурдар селәһәр тарв. Эн дәәнә хөөн түрүн болҗ күч-көлснд өгчәх мөңгн бәәсмн. Тегәд чигн колхозин конторин һаза өрүн өрләһәс авн әмтн ниргҗ хурв. «Аванст өгсн мөңгән өгйәд бичүләд, хәрү авхмчн!» — гисн зәңг әмтн дунд тарҗ, урмдынь хәрүлв. «Би мөңгән чигн авхшив, өгйәд чигн бичүлхшив»— гиҗ зәрмснь нег

231

мөслцхәв. «Хәрнь тегәд, аванс өгсн нер авхар бәәцхәнә!» — гиҗ кесгнь хүвәсн цөкрсн бәәдл һарцхав. КПСС-ин ЦК-н сентябрьск, февральск болн мартовск пленумсин шиидврәс иштәһәр энҗл государствд хулдх эдл-уушин аванс гиҗ, дөрвнә нег хүв мөңгинь колхозин банкд бәәсн счетднь белдлһнә организацмуд орулҗ өгв. Тер мөңгнәс колхоз квартал болһн колхозникүдин шиңгәсн күч-көлснә өдрмүдт хуваҗ өгх зөвтә бәәсмн. Колхоз күч-көлснә өдр болһнд һурвад арслң аванс гиҗ өгчәхинь әмтн цуг меднә. Зәрмснь кедү мөңг авхан тоолад авчксн бәәцхәнә. Күчкөлснәннь шаң гиҗ ил мөңг авхларн, эс байрлх күн бәәдг болхий? Эн байрта, хоорндан инәлдәд, шоглад, күч-көлсән авхар күләҗәх улс, энҗл күртл һар деерән нег чигн деншг авдго бәәснь Молчановд медгднә. Тер сельсоветин герәс һарад, колхозин конторур ирв. — Үүрмүд, мендвт! Түрүн авчах аванситн йөрәҗәнәв!—гиҗ Молчанов цуһаралань мендлв. — Ханҗанавидн! Зуг өгйәд бичүлхәр эс йовнч!— болҗ өмнәснь хазцхав. — Бичә санаһан зовтн! Бичгдшго күүг күчәр бичүлшговидн. Эзнә дурн,— гиҗ конторин кирлцә деер зогсчкад, Молчанов хәрү эргәд келв. — Тадниг меднәвидн! Амарн келчкәд, мөңгән авхла, күчәр бичүлхт!— гиҗ зәрмснь хәәкрцхәв. Түрүн болҗ Кравцова Груня конторур орв. Колхозин ах тооч Петр Петрович стол һатц сууна. Өмнән бәәсн козлдуран нүдндән зүүчкәд: — Кравцова Груняд һурвн зун арслң, эн туст һаран тәв! — гиһәд, карандашар неринь олҗ авад темдг тәвчкәд, столыннь яршг секәд, сарҗңнсн зууһада шин һурвн цаас атхулв. Груняг мөңгән авад иигән һархлань, сельсоветин алв цуглулдг агент Хошин: — Өгйәд бичгдх билә,— гиҗ келв. — Уга. Җил болһн әмтнәс икәр бичгдсм болх!—гиҗ Груня келәд, һартан бәәсн мөңгән, күн булаһад авчкх гиҗәх кевтә, өрчдән шахҗ хәрүцв. — Бичгдшго болхла, дурнчн. Зуг урднь яһҗ бичгдсичинь меднәвидн,— болҗ Хошин инәв. Өгйәд бичгддһн болхла, Груня түрүн талнь ирҗ, наадк күүкд улс хойр зун арслңд бичгдхлә, эн хойр холван икәр, дөрвн-тавн зун арслңд бичгддг бәәсмн. «Победа» колхозас Кравцова Груня тавн зун арслң

232

мөңгнә өгйәд бичгдҗ гиһәд, района газетд энүг бууляд, магтад бичдг бәәсмн. Хөөннь терүндән өгдг нег арслң мөңгн энүнд уга бәәсмн. Иигәд җил болһн бичүлсн нер авад хуурдг билә. Энҗл ил мөңгән һартан авчкад, хоосар бичгдҗ болшго, мөңгән өгн гихлә, харм болад, Груня адһв. Конторас гүүҗ һарад, герин өнцгт күрчкәд, ардан эргҗ хәләв. Бийинь күн эс көөҗ йовхинь медчкәд, цааранднь номһар йовв. Груня гертән сууҗ ядад, әмтнә зәңг авхар хәрү ирв. Әмтн ода бийнь конторин һаза олн, болв даран-дарандан орлдад, мөңгән авад, һарад бәәцхәнә. Көвүтәһән хоюрн шиңгәсн зөвәр ик мөңг һартан бәрсн Матрена Семеновна конторас һарад ирв. — Не, яһв? Өгйәд бичгдвт?—гиҗ Груня сурв. — Бичгдлго яах билә. Иим дала мөңг авчкад эс бичгдхлә, ичкевт болх. Би эврән һурвн зуунд бичгдәд, өрәлинь иләр өгчкв, Витя тенд МТС-т зурһан зун арслңд бичгдҗ!— гиҗ Матрена Семеновна зөвәр омгтаһар келв. «Би әмтнәс юуһарн татув. Ода һурвн зун арслң авв. Дәкәд сар болһн аванс өгәд бәәхмн гинә. Хойр зун арслңд бичүлчкәд, өрәлинь иләр өгәд, үлдл мөңгинь хойр-һурв таслад чигн өгч болҗана. Эврән мөңг авчкад, государствд дөң эс болхла, килнц болх гиҗ, Матрена Семеновна чик келв»— гиҗ Груня дотран санв. Груня иигҗ соңсчкад, конторин үүднд зогсҗасн әмт нүрәд, үүднүр өөрдв. — Груня, мөңгән авчкад яһҗ йовнач?—болҗ, әмтн тиигән күүкиг тәвшгоһар седцхәв. — Өгйәд бичгдхәр йовнав! — Орхдан яһад эс бичүлсмч? Оньдинд әмтнәс ухата болхар седнәч!— гиҗ цаадкснь гемшәв. Тер өдртән ил мөңгнәс облигац хулдлһн урдк җилмүдин деерәс ирдг бүкл җилин өгйәд бичгдх контрольн тооһас ик болв. Терүнәс нааран хойр сар болснь эн. «Өгйәд әмтнә бичгдсн мөңг бүклднь цуглулад авчквидн»— гиҗ эндр өрүн Федорт агент Хошин келв. Сельсоветин керг-төрән эрт күцәҗ, бригад орхар Федор адһв. Эндр адһҗ бригад ордг учрнь иим бәәсмн. Му зарм тәрҗ һазр үрәхин орчд, эрднь-иш тәрхмн гисн Адучин

233

шиидвриг Федор түрүн өдрәс авн дөңнсмн. Болв ора тәрсн буудя түрүн авгтан һарлго бәәхлә, эн зөвәрт маһдлв. Тегәд эн өдр болһн гишң одҗ хәләдг билә. Дәкәд Адуч больницд орснь му болв. Федориг нег өрүн ирхлә, нәрхн көк үзүртә урһмл һазр ивтләд энд-тенд һарчкҗ, хойрдад ирхләнь, холвата нәрхн хамтхасн туулан чикн мет серсәлдәд бәәнә. Дигтә эн цагла газетд Адучин тускар статья һарч ирв. Газет умшснаннь маңһдуртнь Федор района күцәгч комитетд ирҗ, Темниковд яһад эрднь-иш тәрснә тускар цәәлһҗ келхәр седв. — Чамаг би соңсхарчн бәәхшив! Юнгад гихлә экн эрднь-иш тәрснә маңһдуртнь би ирҗ агрономдтн деегүрнь зарм цацтн гиҗ келләв. Мини үг соңссн уга тер. Тана агрономас көлтә, зарм күццднь эс тәрсндән эврән засгла харһлав. Болх! Күн болһн нанд заавр өгхәр седдгинь би олхув! Больницәс һархлань, көдлмшәснь сулдхад, зарһд өгсв терүг!— гиҗ Темников эврәннь ут хора дотран, хойр хавтхдан һаран дүрчкәд, җөөлкн кевс деегүр йовдңнв. Эвәр болдг бәәдл уга болхла, Федор өмнәснь келв: — Бораевиг засгла харһулхла, намаг бас харһултн. Хоюрн тиим шиидвр авлавидн. — Нам гиһич! Би медҗәсн уга биләв. Тиим болхла, хоюрн даахт. Прокурор кениг засгла харһулхан эврән медх. Материал терүнд бәәнә. Тиигәд эн хойр эвән олҗ чадсн уга. Терүнәс нааран прокурор хойр дәкҗ Бораевиг больницәс һарсн угаһинь телефоһар сурв. Күүнә нурһца өндр, нигт нуурин хулсн мет шуугад урһсн эрднь-иш энүнә седкл байрлулҗ омгшав. Одахн эрднь-ишәг МТС-ин директор Светлов ирҗ хәләв. Терүнд дегд икәр таасгдсн уршгар, МТС-ин зонд ордг наадк дөрвн колхозин ахлачнр авч ирҗ, тана дамшлтыг теднд дасхнав гиҗ келлә. Эртәр ирҗ хәлән гисн бийнь, агроном больницәс һарад уга болад бәәһә билә. Адучиг эндр больницәс ирхинь сонсчкад, өцклдүр Светлов колхозмудын ахлачнрта ирх болҗ телефоһар зәңгллә. Эдн цуһар кеер теегт, эрднь-иш урһаҗах һазрт харһцхах болҗ бооцсмн. Олуйскас Адуч һоодан, бас бригадар дәврҗ ирх зөвтә бәәсмн. — Василий Иванович, школын директор гермүд ясх смет авч ирхләнь, эн мини столд дүрчк. Асхндан эврән хәләнәв. Дәкәд мини чамас сургчм, колхозин мастерскойд звено хоорндк соцдөрлдә бичҗәх доск келгүлләв. Белн болсн болхла, нааран авч ирәд орулчк. Өрүндән эрт дөрвдгч бригад орхларн, авч йовнав. Мастерскойд көдлдг улс ора

234

ирцхәнә,— гиҗ сельсоветин сегләтр, эццн нәрхн хар залуд Молчанов даалһв. Мөңкинд бийәсн салһдго, ахрхн иштә, хойр цацгта, нәәмн сурар гүрсн шилврән атхҗ, Федор һарв. Молчановин өмн ахлачин «Победа» ирәд, хаалһин хаҗуд зогсчксн бәәҗ. Хаҗуднь хойр тайган түшсн Адуч, колхозин ахлач Шестаков, бригадир Чекмарев болн Виктор Медведев һурвнла үг күүндәд зогсҗана. — Мендвт. Сән ирвч?— болҗ, Федор Адучла мендлв. — Менд, Федор Васильевич! Эднд би одак дөчн хойрдгч җилин зунар теңгин теегт үзсн эрднь-ишән тускар келҗәнәв. ...Тегәд хоюрн мел нүцкн болчкад, тиньгр теегәр мөлклдә йовҗ мөртә күн дотрнь геедрҗ оддм өндр болн нигт эрднь-ишәһәр орҗ ирүвидн. Өдрин дуусн хоосн йовсн улс, күцц болад уга җөөлкн буудяһинь салһҗ авад, идәдл бәәнәвидн. Тиигәд асхн күртл кевтвидн. Асхн шидр хаалһар йовҗ йовсн немшин хойр танк, дотрнь партизанмуд бәәнә гиҗ медцхәв, аль хара бәәхәр зооган һарһв гихүв, хаалһас хаҗилһәд, пулеметарн ү-дә уга эрднь-ишән хоорндаһур хаһад, захарнь орад, нааран-цааран хойр гүүлгҗәһәд йовҗ одцхав. Мана хөвәр мана кевтсн һазрур өөрдҗ ирсн уга. Танкс йовсн хөөн хәләхлә, зөвәр һазрт эрднь -ишәг давталҗ хамхлад, күүчәд хайчкҗ. Минь тер урһҗасн эрднь-иш ю кев гинәч теднд! Йирин тиим хар седклтә, бүтн юм бәәлһхдән дурго улс биший! — Эврән немшин бүслврт орчкад яһҗ һархан медлго йовҗ: «Хәәрн эрднь-иш! Хәәрн юмн! Урһҗасн юм хамхлад, үрәһәд бәәх, кишго зерлг аңгуд!» — гиһәд, өөрк сержантм хараһад йовла,— гиҗ хаҗуһаснь Федор орлцв. — Альк сержант?— болҗ Миша соньмсв. — Эн, чини өөр зогсҗасн. Тиигхд сержант билә. Дәәнә өмн юунд көдлҗ йовсинь би медҗәхшив. Эврән яһҗ бүслврәс һардв гиҗәхинь эрднь-иш хармнад бәәхләнь, уурм күрв. — Үр сержант, кеер теегт үрҗәх эрднь-иш хармнад бәәхәр, эрт немшәс һарх хаалһан олад авчкхнт! Маниг кедү әмтн күләҗәх?— гиҗ келхләм: — Үр Молчанов, эндр яһад болвчн хаалһ олҗ авхвидн. Зуг эн эрднь-иш би кезәдчн мартшгов. Иигҗ урһсн эрднь-иш үзәд угав,— гиҗ тер өврв. — Альдас үзх биләт, ода бийнь баахнт гихлә, би агрономв гив. Тиигҗ

235

агрономинь медләв. Дәәнә хөөн энүнлә әдл эрднь-иш урһаҗ авлго бәәхшив,— гиҗ тер андһар тәвлә.— Үр сержант, түрүләд, Берлинд күрчкәд, дәкәд андһар авх кергтә. Берлин күртл хаалһ ода чигн хол болн ут! Ташр деернь, цухрҗ йовхан бичә марттн,— гиҗ улм хордхаҗ келләв. — Цагнь ирхлә, Берлинд күрхвидн. Зуг иим эрднь-иш урһалго бәәхшив!— болҗ Адуч аралдла. — Тернь үнн!— гиҗ Адуч герчлв.— Хәләтн, аашцхана,— Агроном тайгарн селән тал заав. Тендәс тоос бүргүләд, кесг машид аашна. — Не, цааранднь келтн. Тадн яһҗ немшин бүслврәс һарвт?— Миша бийнь фронтд эс йовсндан, дәәнә тускар әмтнә келсиг соңсхдан йир дурта болдмн. — Яһҗ һарх билә. Сө немшин нүүрлгч позицд һәң олҗ авад, өр цәәтл эврәкстән күрвидн,— гиҗ Адуч цәәлһв. Тер хоорнд түрүн машинәс Светлов бууҗ ирәд, Адучла теврлдв. Дарунь колхозин ахлачнр цуһаралань һар атхҗ мендлцхәв. — Адуч Очирович, теегин хатан манд үзүл,— гиҗ «Заря» колхозин ахлач Месяцев сурв. — Йовад хәләцхәй,— болҗ, Светлов ормасн көндрв. Наадкснь ардаснь дахлдв. — Дегд сән эрднь-иш! Кедү центнер силос гектараснь һарх гиҗ медҗәнәт?— болҗ Месяцев сурв. — Адгтан хойр зун, хойр зун тәвн центнер һарх!— гиҗ кесг җилд селәнә эдл-ахуд көдлсн, буурл үстә, Чкаловин нертә колхозин ахлач Гончаренко лавтаһар келв. — Хойр зун центнер үсн орад, буудянь борлсн эрднь-иш авхла, болҗана,— гиҗ Адуч келв. — Кедү гектар һазрв? — Далн. — Хойр зун гектар һазрт эрднь-иш тәрхлә, мана колхозин малд күрх силос һархмн бәәҗ,— гиҗ, Гончаренко чееҗ дотран тоолчкад келв. Тер кевтән күн турш шавшад урһсн эрднь-ишән көвәһәр йова йовҗ захднь күрв. Энүнә чилгчднь, цаарта күүнә толһад урһсн үсн мет эндтенд шоваһад урһҗах нәрхн шилвтә урһмлмуд үзгдв. — Эннь юн билә?— болҗ Месяцев инәв. — Энүнд зун һучн гектар зарм тәрләвидн. Тәрсн экнь җирн нәәмн

236

процент урһмлта билә. Кедү җил тәрҗәнәвидн, болв тәрсн экинь әрә цуглулҗ авнавидн. Тер бийнь, зура күцәхмн гиһәд, күчәр тәрүлчклә,— гиҗ Адуч цәәлһв. — Тиим. Бидн бас җил болһн зарм тәрнәвидн, сән урһц өгхш,— болҗ Гончаренко дөңнв. — Эврәннь һазртан ирлцәтә культур тәрх зөв колхозин һардачнр өгхлә, сән болхмн,— гиҗ Федор күсл кев. — Москвад суусн күн Олуйск теегин «Победа» колхозд кедү мал өскх, ямаран культур тәрхинь зурад һарһад бәәнә гидг хаҗһр йовдл. Зураг дорас эклх кергтә. Колхозин һардачнр альк һазртнь ямаран культур тәрх, ямаран мал өскхлә, ик эдл-ууш өгхинь эврән тоолҗ, зураһан кех кергтә. Терүнәс иштәһәр района зура, крайин республикин зурас бүрдх зөвтә!— гиҗ Адуч келв. — Темников тиим зөв кезәдчн өгшго!— болҗ, Шестаков күүрт орлцв. — Энтн Темниковин төр биш! Темников шатрин доск деер тәвчксн көвүн. Деерәснь юн гинә, терүгәр бәәдг күн. Зура келһиг колхозас авн эклхмн гиҗ сансн улс эврәннь седклән Москва күртл бичх кергтә. Мана өгсн селвгиг тенд хәләһәд, шүүх гиҗ меднәв. Юңгад гихлә КПСС-ин ЦКн сентябрьск, февральск болн мартовск пленумсин шиидврмүд кесгәс нааран күләһә олн-әмтнә күсл бәәсмн!— гиҗ Месяцев товчлв. — Тертн чик. Олн-әмтнә санан-седкл болн күсл мана партьд оньдинд өөрхн. Тиигхлә, зуран туск төриг парть бас хәләҗ, хаҗһринь чиклх гиҗ санх кергтә. — Адуч Очирович, гиичнрт эрднь-иш яһҗ тәрхлә, сәәнәр урһхин тускар эврәннь дамшлтасн хувалцхичн сурҗанав,— болҗ Светлов сурв. — Эрднь-иш гидгтн баатр культур бәәҗ! Келтн, келтн,— гиҗ ахлачнр нег дууһар сурцхав. *** Таня ээм деерән һазр кемҗәлдг модан үүрчксн, шин хаһлчксн җөөлкн һазр деегүр бүдрн-түгчн гүүҗ йовна. Өмннь, зөвәр ууҗмд, шин ДТ трактор, өткн хар утаһан деегшән цоонгрулад, кезәдчн плугин ир күрәд уга эмнг һазриг керчҗ, көрсинь гедргән эргүлҗ дорнь орулад, дотрк шимтә өткн хар шавринь деернь һарһад, үүләд хаяд йовна. — К-о-с-тя!— гиһәд Танян хәәкрсн дун өргн теегт тарад, тракторин

237

көдлсн дуунд даргдад, деернь йовсн трактористд соңсгдхш. Зәрмдән шоглад келсн үгин бийнь күүнә җирһлин хаалһд тусан күргнә, эс гиҗ тушаһан хальдана. «Костян зүркнә оньсинь тәәлх түлкүр Таняд бәәнә»— гиһәд Адучин келсн үг Танян седкләс һарлго бәәв. Бригадын көвүд больницд одад ирснә хөөн Костяла үг күүндцхәдг болад, урдкла әдл менд сурхлань, буру ханьцҗ оддгнь уурад ирв. Урдк кевтән нег негнләрн наадладшоглад бәәцхәв. Тер бийнь Костян седклнь хәәлҗ, өөһән хайҗ өглго, маңсиһәд бәәв. Нег өрүн Костя асхн сменд көдлҗ ирәд, хувцан тәәләд, сег дотр әмтнлә кевтлго, саак цунцг будк дотр орҗ унтв. Таня асхн сменд көдлсн улсин һазр кемҗәлҗ ирәд, модн алдан будкд түшүләд тәвчкәд, зервк секәтә үүдәрнь хәләхлә, Костя гедргән унтҗ кевтнә. Көл тустнь хурһн зузан киртә, давхртнь тәәлчксн хойр киилгнь кевтнә... Хойр көлиннь үзүрт, күцц эс тәәлсн, шиврт норсн өөмсднь торчана. «Көөрк, өнчн көвүнә хувцинь кен уһаҗ өгх билә»— гиҗ Таня өр өвдәд, арһулхн будкд орад, көлиннь үзүрәс җиирүләд, хойр өөмсинь татад авб. Костя нөөрмүлҗ, хойр көлән бийүрн татад, сүүҗән сольҗ унтв. Таня һазрт кевтсн хойр киилгинь бас шүүрч авад һарч ирв. Үдин хот кехәр зуух деер халулчксн уснас хойр суулһ ус утхҗ авад, көвүнә хувциг савң түркәд уһав. Дигтә эн цагла бригад деер хот кедг күүкд күүнәс оңдан күн угань сән болв. Асхн көдләд ирсн улс деегүрнь бу хавчн сершгоһар унтҗ кевтцхәнә. Өдрәр көдлдгүднь кеер йовцхана. Кемрҗән үзхләрн, наад бәрцхәхнь лавта. Эрт уһаҗ дуусхар Таня адһв. — Таня, Костян хувц уһаҗанч? Сәәнәр уһа, өнчн көвүнд хувцинь уһахла, буйн болх,— гиҗ, өр өвч седклтә, хот кедг Левониха келв. Левонихин келсн эн үгәс Таняд давсн цагин тоолвр орв. Макаров селәг тал дундаһарнь керчәд һарсн Олуй һолла ирҗ ниилдг гүн сала билә. Зуна чилгчәр эн һолын усн ширгәд күүнә күзүцә болҗ хәәрддмн. Хаврин оруһин усн орхла, хойр аман цокҗ дүүрдмн. Урдк җилмүдәр болхла, тер хавр ора ирв. Түрүн нарта, дулан өдр болв. Кесг көвүд-күүкд, нам тедн дунд арв һар залус, усна урсхл дахад, хамхрад гүүҗәх мөснә тасрхас болн нань чигн үүрмг-заармг юмс һәәхәд, модн тагт деер зогсҗала.

238

Эднә зәрмснь тагтын хойр хәврһәр бәәсн тулг мод элкәрн түшәд зогсҗала. Зеткрин үүләр өмкрәд бәәсн хуучн тулг бахн хуһрад, захан көвүн дорагшан унв. Көөстәд гүүҗәсн усна урсхул көвүг хавлҗ авн, йоралурн тәвб. — Әм авртн!—гиҗ, әмтн нег дууһар хәәкрв. Негчн күн нааһаснь харсхар орҗахш. — Әм авртн!— болҗ, дәкн сүрдҗ дуудцхав. Тер хоорнд булхҗ одсн көвүн, цутхсн зурмн мет толһаһан шовалһад һарч ирчкәд, хаҗуһарнь туугдҗ йовсн ик мөснә захас бәрәд авб. Көвүг мөстәһинь шүрүн урсхул цааранднь тууһад һарв. Дигтә эн кемд колхозин парвлян орҗ йовсн Костя, деерән өмсҗ йовсн күлтән шувтлҗ, тагт деерәс һәрәдәд, уснур булхв. — Моряк!— гиһәд, әмтн байрлв. Агчмин зуур Костя көвүг күцәд, хувцнаннь захас шүүрәд, дарунь салан амнд авад ирв. Әәсн деерән, шүрвснь татгдад, көлнь тәкрҗ одсн көвүг, гүүҗ ирсн улс өргәд авад йовҗ одцхав. Костя чиигтә хувцта салан амнд үлдв. Эн тоотыг цугтнь үзсн Таня Костяг чирәд гишң, өөрхнәрнь Медведевинд көтлҗ ирв. Терүнә хөөн Костя, бригад деер бәәдг, экнь үкҗ одсн хойр өнчн нохан кичгиг хотыннь өрәлинь өгәд асрад бәәв. Тер хамгинь Таня медәд, энүнә чееҗин нег булңднь оньслата бәәсн герлинь секҗ, харңһу хамг әңгднь гегә орулхар шиидв. Таня агчмин зуур хувцан уһаһад, будкин өөр зогсҗасн комбайна нарн бийднь өлгәд хагсачкв. — Дарунь нарнд хагсҗ одх. Илүр угань му болв,— гиҗ Левонихд ирҗ келв. — Мини илүр тер сег дор бәәнә. Цолта цагтан күүкдиннь хувц уһаҗахар авч ирләв,— болҗ, хот кедг гергн келв. Сәәнәр мошкад өлгчксн хувцн, үдин хурц нарнд агчмин зуур хагсҗ одв. Таня сег дорас эврәннь нимгн көнҗлән авч ирәд, стол деер делгчкәд, дотрнь модна нүүрснә цог дүүргәд кечксн ик, күнд хар илүрәр, Костян хувц илүрдв. Илүр халун деернь солдатск шар киилгинь илүрдәд, хаҗудан эвкәд тәвчкәд, дотр өмсдг көндлң эрәтә өлгмр киилгинь эклҗ илүрдҗәхлә,

239

будк талас, Костя, нүднь хавдрта, уурлсн бәәдлтәһәр аашна. — Мини киилгүд авх зөв чамд кен өгв?— гиһәд, столын захд бәәсн киилгән татҗ авчкад, Танян илүр дор бәәсн киилгән шүүрв. — Бичә көндә! Эн илүрәр толһаһичн хамхлчкхв! Киилгичн идхн угав, илүрдчкәд өгхв. Йосн зерлг аңла әдл бәәҗл энчн!— гиһәд, уурлсн бәәдлтәһәр Таня илүрән деегшән өргв. Костя кедү модьрун, азд болвчн күүкд күүнд һаран өргҗ үзәд уга билә. Тегәд Таня өмнәснь илүрән өргәд керлдхләнь, уурнь тогтнад, нег киилгән шүүрч авад, хәрү будкурн ирҗ кевтв. Удлго Таня будкин үүдәр хувцинь шивҗ өгв. — Кевтртән бәәх чонын нүдәр әмт бичә хәләһәд бә! Иигәд бәәхләрн, эн кевтртән илҗрхч!— гиҗ ардан келв. «Кевтртән бәәх чонын нүдәр әмт бичә хәләһәд бә гиҗ, намаг яһҗ келв эн? Би эдниг му нүдәр хәләҗәхш, бийснь агроном көлән хуһлснас нааран нанур чик хәләхшлм. Нам мини сурсн мендд чигн хәрү өгцхәхш. Тегәд яахмби? Теднә көлд мөргхмб? Уга! Кезәдчн күүнә көлд мөргшгов! Тедниг дураһад Таня бас чик хәләдгән уурч одла. Хәрнь шидрәһә невчк бийим үздг болцхав. Һанцхн гидг күчрл юмн бәәҗ. Альд болвчн әмтнлә инәһәд-шуугад йовхла, махмуд-цогц зовснчн медгдхш. Һанцхарн иигәд чон кевтә кевтнә гидг, бичә хөөннь үзгдтхә гих юмн бәәҗ. Олн улс дунд бәәһә бәәтл, кү эс үзнә гидг. Хоорндан инәлдәд-наадлдад, намаг әмн уга, сег тулсн бахн мет санцхана». Нег асхн болсн йовдл энүнә седкләс һархш. Левониха асхн хотынь белдчкәд, гертк күүкдән хәләхәр селә орад хәрҗ оддг бәәсмн. Арднь, трактористнр белн хотан эврән кеҗ ууцхадг билә. Асхн Костя тракторасн ирәд, һар-нүүрән уһатл, бригадын әмтн стол эргәд суучкад, хотан ууҗацхана. Хотан ууһад дуусчкад: — Шарик! Бобик!— гиһәд, хойр нохан кичг дуудад, хот кеһәд өгчкәд, тер хойран наад бәрәд дөглдҗәһәд, сег дор одҗ унтцхахар йовлдҗ одцхав. «Асхнднь халун деернь хәәс эс уһачкхла, наалдсн хусмнь өрүнднь кесгтән һарч өгхш. Дәкәд хотын үлдлин үнрәр, һазр деер бәәх зуухд углчксн хәәснә бүркәсинь унһачкад, дотрнь нохас орҗ одад бәәнә»— гиһәд, Левониха ярдад бәәхләнь, көвүд өр өвдәд, селгәдәр хәәс уһацхадг билә. Тегәд Костяг нүр-һаран уһаһад иртлнь, хуучрад, ширнь унад бәәсн цергә котелокд хотынь кеһәд, стол деер үлдәчкҗ. «Нохан кичгүдиг

240

дуудад хот өгә бәәцхәҗ, намаг хотан ирҗ у гиһәд шамдахла яһдмби?— гиҗ, Костя гейүрҗ дотран сансн болдг.— Өдрин дуусн кеер һанцхарн көдлҗ йовад ирхләрн, келн-амн уга күн мет тагчгар хотан уучкад кевтнәч. Уга, цааранднь иигҗ бәәҗ болшго. Эрт эндәс әрлх кергтә. Альдаран әрлхв? Шин һазрт ирхлә, бас түүрмд йовсиг медхләрн, әрвҗго юмнд харлад һазалцхах. Нег үүл һарһад хәрү орхла, яһдмб? Уга, тиигән одх хаалһ мөңкинд хаалһата. Дәкҗ одҗ болшго! Ода яахмб?— иим күнд тоолврта Костяг чееҗләрн ноолдҗасн цагт, Таня хувцинь уһасмн.— Мини хувц эн яһад уһаҗахмб? Нанд өр өвдәд уһаҗадг болхий? Өр өвдсн күүг нүдндән үзх дурм күрхш. Тегәд, Таняд генткн мини хувц уһах дурнь күрсн болхв? Медҗ авх кергтә». Ил үгтә, шулун-шудрмг, чирә зүсәрн болвчн әмтнәс тату биш Таня түрүн үзсн өдрәс авн таасгдла. Дәкәд нам Танян дүңгә сәәхн күүкн уга болҗ медгдв. «Нанла әдл андн күүнд эн кезәдчн дурлшго. Энүг селәнә көвүд цуһар гилтә дахҗ гүүцхәнәлм. Нам колхозин агрономин бийнь Таняд саната бәәдлтә. Тиигхлә, манла әдл улсиг өөрдхшго,— гиҗ Костя хөвәсн цөкрв.— Агроном көлән хуһлхин өмн, оңдан көвүд дуудсн бийнь одлго, нанла үүрлдг биләлхн. Эдн цуһар намаг зөрц агрономин көл деер мод унһав гиһәд, дурго болҗах бәәдлтә. Таняла яһад болвчн онц һазрт харһҗ цәәлһҗ өгх кергтә»— гиҗ эн шиидв. Таня хувцинь уһасна маңһдур өрүнәснь авн, Костян селгән ирәд, өдрәр көдлдг болв. Түрүн авгтан Таняла харһҗ күүнддг эвтә цагчн олдлго бәәв. Нег үдлә хотан ирәд ууҗаһад, Таня Левониха хойр күүндҗәсн үг зервк соңсв. Таня эндр асхн хәрлһтә гиҗ терүндән келв. Костя невчк эрт көдлмшән дуусад, бригадт ирәд, нүр-һаран уһачкад, селә ордг хаалһин амнд Таняг күләв. Тернь бүрүлин гегән тасрлһнла трактористнрин кесн көдлмш кемҗәлҗ дуусчкад, бригадт ирҗ тооһан кеҗ авад, зөвәр ора, һазрт харңһу буучксн цагт хәрхәр һарв. Таня хаҗудан хәләхдән харңһуһас әәһәд, нүдән аньчкад, иҗлдси хаалһарн совр-совр гиһәд гүүһәд йовна. Болв һурвн дууна һазрт зогслго гүүҗ болшго. Хотхр һазртнь орҗ ирхләрн, гүүһәд, өндрт һарч ирхләрн, тедүкнд улң-улң гисн селәнә һалас омг авад йовна. Генткн өмн бийднь хаалһ деер архлзсн баран үзгдхлә, йирин хурдар йовлһнд цокҗ йовсн Танян зүркн, өрчәрнь алхар цоксн мет цокв. Хәрү хәрн гихлә, хол болад, уралан йовн гихлә, өмнк баранасн әәһәд,

241

тотхад зогсв. Өмнк барань бас зогсчкад, тосад өөрдв. — Таня, бичә ә, бив!—гисн Костян ду соңсад, Таня, күн харһснд байрлад, тогльх дурнь күрв. — Харңһу сөөһәр хаалһ деер шулм кевтә ю кеҗәхмч? — Чамаг күләһәд зогсҗанав. — Нанла юн кергтәвч? — Харңһуд әәх гиһәд, гертчн күргхәр. — Тиим цаһан санан чамд бас орну? — Ордг болад чамаг күләҗәхгов. Хоюрн зөвәр удан тагчг йовчкад, Костя эклв: — Тиигхд мини хувц яһад уһах дурнчн күрв, аль нанд өр өвдвч? — Генн сурвр энчн. Өр өвдх бичкн күүкд бишч тиигтлән, йириндән киртә бичә йовтха гиһәд уһалав. Дәкн кесгтән тагчг йовцхав. Хоюрн чигн юунас авн күүндврән эклхән медҗ чадлго йовна. — Дәкәд би чамд бас цәәлһҗ өгхәр седләв... — Кел. Соңсҗанав. — Тиигхд би агрономин көл деер зөрц мод унһасн угав. Зеткрин үүл болад, һарасм алдрад унҗ одв. — Чамаг цәәлһлдән угаһар Адуч Очирович эврән бийнь меднә. — Ю меднә? — Чамаг зөрц эс унһасичн. — Үнәрий? Тегәд тадн нанд юңгад дурго болад бәәцхәвт? — Түрүн авгтан бидн чамаг зөрц агрономиг алхар деерәснь мод унһасн гиҗ санҗалавидн. Зуг Адуч Очирович маниг больницд одад, ухаһан келхләмдн, өмнәсмдн уурлад алн гив. Костя гем уга, зеткрин үүләр алдчкв. Алхар седсн болхла, толһаһар харһулад өгх билә гиһәд, маниг иткүлв. — Тадн юңгад намаг зөрц унһасн болх гиҗ харлвт? — Чи тер өрүн Адуч Очировичәс өшәһән авхв гиҗ эврән келҗлмч. — Цуһар кү сурһхар седәд, агрономиг му келвч гиһәд дәврлдәд бәәхләнь, һацад келчкләв. — Чини муңхг һацанчн хәрү бийичн зоваһад йовна. Ур — бий: зовадм, уул — мөр зовадм,— иигҗ Адуч Очирович келв. — Чи терүнд дуртавчи? — Юңгад тиигҗ сурнач?—гиҗ Таня уурлв.

242

— Хойр үгин хоорнд даңгин Адуч Очирович гисн бәәнәч. Тегәд келҗәнәв. — Терчнь ухата, цаһан саната күн. Тегәд би ахларн әдл күндлнәв. Терүнәс ю болвчн дасҗ болхмн. Дәкәд чамла әдл генн үг кезәдчн келхш,— болад, Таня Костяг даларнь ташв. Тиигәд күүндә йовҗ, хойраннь зүркнднь хурсн нимгн мөсн хәәлҗ, нег-негән итклцв. Костя чееҗднь чимкүр мет атхгдҗасн киләсән күүкнд һарһҗ келхәр седв. — Эх, Таня, Таня! Адуч Очирович ухата, цаһан седклтә, сән болхнчн биз. Зуг нанд бичә өөл! Би күүг сән медәд уга бәәҗ, чамаг дөңнҗ чадшгов. Болв мини үзсн зовлңла тер харһсн болхла, тер бас нанла әдл болх бәәсн биз? Кен медхв? Тиигәд Ленинградт бәәснәсн авн энд ирсн өдр күртлән үзсн зовлңган Таняд келҗ, хуучн дәәрән хучлсн әдл болв. Зәрм улс дотрк зовлңган күүнд келәд, тернь соңсад, седклинь хувацхла, ээм деерк күнд ацаһан хайсн мет амрна. Костян бүкл җирһлиннь туршарт оньгта, сәәнәр соңссн күнь, Таня болв. — Чини эцкчн хортн биш. Чи терүгән олҗ авхч. Экчнь зөрмгәр ноолдад, герой кевтә үкснчн болх. Хәәх кергтә. Адуч Очировичд келхмн. Тер дөң боллго бәәхн уга. Ирхләнь, чамаг эс келвчн, би келнәв. Эдн селәнд күрәд, Танян герин һаза сууһа суутл, дорд бийәс өр шарлад, богшурһас җиргәд ирв. Костя тиигәд нег сө биш, наснаннь туршарт ормасн бослго Танян өөр суух саната. Болв өр цәәһәд, зөвәр холын баран үзгдәд ирв. — Бригадт харһтл!—гиһәд, Танян һар чаңһур атхчкад, ухаһинь меддг иньгән олҗ авсндан байрлҗ, у ишкмәрн бригадан орад һарв. Тер асхнас авн Костя күүнд таньгдшго болв. Негчн модьрун бузр-азр үг келдгән уурад, оньдинд тиньгр, әмтнлә хөкрлдг болад, өдрин дуусн трактор деерән көдлн йовҗ, ду дуулснь соңсгддг болв. Энүнә оңдарсна учринь меддг көвүд дотран байрлцхав. Зуг шогч Белоконь Андрей зәрмдән шүвтр үг келәд наадлхар седхләнь, урднь босад ноолдҗ оддг Костя, ода хәрү бийләнь хөкрләд, дөгдг болв. Урднь өдрә норман әрә гиҗ күцәдг Костя ода күсдундур норм күргәд бәәв. Терүгинь түрүн болҗ Таня медв. Тегәд, буудкин өөр, һазрт булата соцдөрлдәнә доск Костян нерн тус эзлгч орм гидг графаднь цердәр бичсн негн, эс гиҗ хойр гидг хөөһдго болв.

243

— Чамаг бичкн күүкдин герт бәәхд, ода бийнь баахн гиһәд, экинчн тускар сәәнәр келсн уга болх. Немшнр экичн алдгарн, теднд ик му юм кесн болҗана. Тиигхлә, эн һанцхн көвүнь экән ю һарһад, альд йовад немшәс алулсинь медҗ авх зөвтәч. Чини келсәр болхла, эцкчнь хортн биш. Хар гөрәр үүллә харһснчн болх. Тендәсн сулдчкад, чамаг олҗ чадлгочн бәәх. Кен медхв. Адуч Очировичд келх кергтә. Эк-эцкән олҗ авхдчн дөң болх гиҗ меднәв,— болад, Таня Костяг иткүлв. Тегәд Адучиг больницәс һархлань, келх болҗ шиидцхәлә. — Зогс! Күләҗә!— гиһәд, Таня трактор күцҗ ирәд, хәврһднь зерглхлә, Костя машиһән зогсав. — Әрә гиҗ күцв чамаг, тиим хурдар трактор көөдви?—гиҗ, тракторин цев тавг ишкҗ, машин деер һарв. — Би трактор көөҗәхшлм! Машинә бәәсн чидлинь бүклднь олзлх кергтә. Сәәнәр асрад, цаг-цагтнь ясад бәәхлә, машин шулун йовсар эвдрдмн биш. — Тиигхлә, намаг тер зах күртлнь күрг. — Чамаг тер зах күртл биш һазрин зах күртл күргәд йоввчн мууршго биләв. — Костя, Адуч Очирович эндр ирхмҗ. — Сән. — Чи нанд өгсн амн үгән мартсн угайч? — Уга. Чамла күүндсн үг болһнан кезәдчн мартшгов. *** Олуйск района күцәгч комитет болн партин райком хамдан хойр давхр чолун герт бәәнә. Деернь партин райком эврәннь әңгстәһән, дорань күцәгч комитет эзлҗәнә. Эн гериг эргүләд штакетиикәр кечксн хаша һатц дөрвн бахнд углад суулһчксн ут төмр рельсмудт нидн җил күртл хургт ирсн колхозин ахлачнр зерглүләд, мөрдән уйчкцхадг бәәсмн. Эндр эн мөр уйдг ормин өөр негчн мөрн үзгдхш. Зуг көк, ноһан, оошг, күрң болн гилвксн чилм хар «Победа» машид, уйчксн мөрд мет зергләд зогсҗана. Тедүкнд нашрар бүркәтә газикмүд чирәтн сәәхн болвчн, чидлтн манас тату гисн бәәдлтәһәр салу зогсҗацхана. Хаҗуднь шофермуднь хошад-һурвадар баглрад күр кеҗәцхәнә.

244

Күцәгч комитетин ут коридор дотр энд-тенд баглрлдад, колхозин ахлачнр, совхозин болн МТС-н директормуд ик дәврлһнә өмн фронтын штабд ирсн дәәнә частьсин командирмүд мет нег-негнәннь чидл сөрҗ, сүв-селвгән күүндҗ, дамшлтан хувацҗ, кень болвчн нерән һуталго сән кевәр, өмннь бәәх төрән күцәхәр седцхәв. Района өргн теегәр урднь эн һазрт үзгдәд уга урһц болҗана. Ә-чимән уга тег хойр-негн хонгас машидын мотормудын дууһар, ниргсн әмтнә әәһәр дүүрч, эмнг һазрин түрүн урһц хурагдхмн. Эң зах уга орн-нутг эн теегин урһц хуралһнд бүклдән орлцҗана гиҗ келҗ болхмн. Кубань, Ставрополь, Украин талас төмр хаалһин станц дүүрәд ирәд зогсчксн комбайнермуд комбайнстаһан, Ярославль, Москва, Воронеҗ нань чигн балһсдас буудя зөөхәр эврәннь машистәһән ирсн шофермуд балһсна уульнцд дүүрң. Балһсна өмн бийд, һолын амнд цаһан палатксан татчксн цергин салдсмуд командирмүдтәһән бас белн бәәцхәнә. Промышленн ик балһсдас станоксан үүрмүдтән даалһчкад, ирсн көдлмшч баһчуд бас ниргҗәцхәнә. Ут коридорин нег шуһуд Глотовск МТС-ин директор Светлов эврәннь МТС-ин медлд бәәх тавн колхозин ахлачнрта болн Адучла зогсҗацхана. — Танахс гектарин кедү центнер өгхәр бәәнәт? — Бидн гүртмдән гектарин хөрн тавад центнер өгх гиҗ медҗәнәвидн. Эмнг һазраснь болхла, һучн тавн-дөчн центнер дун уга һархмн,— гиҗ Адуч Светловд хәрү өгв. — Кедү комбайн кергтә? — Комбайн болһнд һурвн зун гектар зура өгсн бийнь һучн тавн комбайн кергтә. Мана тооһар болхла, комбайнс ток күртл буудя зөөх яршгта эврәнмдн җирн тергн деер, адгтан хөрн автомашин кергтә,— гиҗ Шестаков герчлв. — Тиим дала машид танд өгшго. Ташр деернь элеваторур государствд буудя зөөх кедү машин кергтә болх. Адгтан комбайнас токур буудя зөөлһиг эврәннь көлгдәр зөөхин арһ хәәх кергтә. Тана тооһар болхла, колхоз болһнд неҗәд автоколонн өгхмн болҗана,— гиҗ Светлов сурвринь хәрү цокв. — Тәрән дегд нигт болчкад, буудянь йир ик умшта. Эндр өрүн бидн нег комбайн тәрәнд орулад хәләввидн. Әрвҗго йовчкад, бункернь дүүрч

245

одв. Терчн токд күрәд хәрү иртл, дәкн дүүрх. Манд тиим дала машид өгшгонь ил медгдҗәнә. Миниһәр болхла, участк болһна өөр цаг зуурин токмуд кехмн. Дәкәд буудя зөөдг мөрдиг үд күртл көдлгчкәд, үдин хөөн оңдан мөрдәр сольх кергтә. Эс гиҗ өдрин дуусн көдлхлә, мөрд даашго. Тер җирн тергн деер эврәннь тавн маши немәд, деернь тавн машин комбайнас буудя зөөлһнд ирсн машидәс тәвхлә, күрх гиҗ меднәв. элеваторур буудя зөөлһнд адгтан һучн машин кергтә,— гиҗ, Адуч эврәннь седклән келв. — Района күцәгч комитетин ахлачин кабинетд Темников, райплана ахлач эвтәкн цогцта, өрәр орад, өрчәр һарч одх бәәдлтә дөч һарсн наста, бичкнднь һарсн цецг гемин үлдл цоохр чирәтә Сергиенкота, фронтын командующ штабин начальник хойр кевтә, районд ирсн техник болн көдлмшч улсиг колхозмудар, совхозмудар дигләд, хуваһад бәәнә. Ода деерән эн кабинет йосн фронтын штабла әдл. Оңдан краймудас болн эврәннь дотр-дундк техникән болн әмтиг эн хойр күн сән экономическ диг кеһәд, чикәр эврәннь эдл-ахустан хувахла, эмнг һазрт урһсн байн урһц һару угаһар, цаглань хурагдҗ амбарт орхмн. Тегәд эндр эн ик төриг хаһлҗ, эдл-аху болһна дуту-дундынь йилһҗ, дөң болхин төлә района күцәгч комитетин күүрт орлцтха гиҗ, колхозин ахлачнр, совхозин болн МТС-ин директормудыг дуудулсмн. — Машидыг яһҗ хувахм? Колхоз болһндый, аль МТС-мүдәрий?— гиҗ Сергиенко сурв. — МТС-ин һардачнриг игнорировать кеҗ болшго. МТС-ин директор колхозмудтан эврән хуваһад өгтхә. Зуг чи ман хойрин төр — МТС-мүдәр хувах. — МТС-мүдәр хувачксн бәәнә. — Тиигхлә, кел нааран,— гиһәд, Темников эврәннь столын татдг яршгас блокнот һарһҗ авб.— Кел. Глотовск МТС-т кедү автомашин? — Зун хөрн. — Ик биший? — МТС-мүдин тәрсн тәрәнә аһуһар хувалав. — Цааранднь кел. Каширск МТС? — Зун тәвн хойр. Эднә тәрә тәрсн һазрнь ик. Дәкәд эдл-ахуснь балһснас ууҗм. — Медгдҗәнә. Цааранднь. Соболевск МТС? Сурвр, хәрү чилснә хөөн Темников келв.

246

— Йир сән. Бичәд авчкв. Удлго хурган эклхмн. Зуг одак тәрә хуралһна болн буудя государствд өглһнә зураһан мини келсәр чикләд авад ир. Краяс ирсн зураһар болхла, немүртәһәр өгх кергтә. Тер немүрнь мана резерв болх. Сергиенко һарч одв. Терүг йовсна хөөн хавтхасн альчур һарһҗ авад, күзүнәсн чиихлтсн көлсән арччкад, стол деерк календарян хәләчкәд ухалв: «Эндр одак «Победа» колхозин агрономиг бас дуудулсн биший. Терүнә туск төр эн хург деер тәвәд керг уга билә. Материалнь прокурорт бәәх, тедн бийснчн кеҗ чадхмн. Болв зәңг-зә угаһар терүг түүрмд суулһснас олз иршго. Дигтә эн ик кампаня өмн терүг догшн засгла харһулҗахинь цуһараднь соңсххла, наадкснь күцәгч комитетин ахлачин өмнәс хәрүцдгән уурч, государственн зура эс күцәхләрн, бас энүнлә әдл засгла харһхан медцхәх. Эн хургт соңсхснь йир сән болхмн. Әмтн шидрә үрҗәцхәнә! Бийәснь ах көдлмшт бәәх күн заавр өгхлә, уга, миниһәр болхла, тиим биш, иим гиһәд, күүнә келсн үг хәрү цокцхана. Глотовск МТС-ин директор Светлов бас дегд серкәсн күн бәәҗ. Кедү дәкҗ мини өгсн заавриг күцәлго, эврәһәрн кеҗәнә. Деегшән зарһ бәрхлә, терүг дөңннә. Хату гидг цаг болад бәәв. Урдк җилмүдт болхла, келсн хөөн болдг бишв. Эс күцәхлә, зарһла харһулчкхд, эс гиҗ көөһәд һарһчкхд амр билә. Ода болхла, МТС-ин директор биш, адг колхозин агрономиг һарһна гидг җаңһрта төр болҗана. Гем уга, ода бийнь мана чидл терүнд күрх! Сапрыкин дун уга үүллә харһулҗ болхмн гиҗ келлә. Намаг һанцхн дөңндг күн тер. Сән. Райисполкомин ахлачин заавр эс күцәхләрн, би бас иим засгла харһхв гиҗ Светлов санх». Стол деер бәәсн телефона трубк авад дуудв; — Алло! Намаг Сапрыкинлә ниилүлчктн... Алло! Дмитрий Николаевич, менд! Сән. Ханҗанав... Дмитрий Николаевич, одак агрономин туск материалчнь яһла? Больницәс һарчкҗ терчн. Бидн дурта цагтан суулһҗ чадҗанавидн. Зуг эндр хургт әмтнд соңсххмн гиҗ медҗәнәв. Терүг соңсххла, наадкснь тиим йовдл һарһхн уга. Тиим... тимм... хург эклхлә, би чамд үг өгнәв. Чи ахрар ямаран үүл һарһсинь, ямаран засгла харһхинь келчк. Болснь тер. Сән. Чамаг ирхлә, хурган эклнәвидн.

247

Темников столын барун өнцгт бәәсн бичкн хар кнопк һариннь эркәг нәрн дархла, тенд хораднь электрическ хоңх җиңнсн әәһәр, сегләтр күүкн үүдәр шаһав. — Валя, цаадк күләҗәсн улсчн нааран ортха. Әмтн нирглдәд, орад ирцхәв. — Нааран өөрдәд сууцхатн. Энд зә бәәнә,— гиһәд зәәһинь олҗ суулһв. — Күцәгч комитетин члед цуг ирцхәвү? Цуһар ирсн болхла, сән.— Темников ормасн босв.— Үүрмүд, эндр бидн тадниг, колхозмудын ахлачнриг, совхозин болн МТС-мүдин директормудыг дуудулхларн, тәрә хуралһна кампаньд яһҗ белн болситн медҗ, ямаран дуту-дундс эдлаху болһнд бәәхинь соңсҗ, дөң болхар наар гиләвидн. Тәрә хуралһна кампань эклчкхлә, кендчн хург кедг цол уга. Дәкәд мана парть эмнг һазрин урһц хурахд дөң болхар дала техник, кесг көдлмшч әмт промышленн балһсдас илгәсн бәәнә. Эндр эн келгдсн төрмүд цуг хаһлгдх зөвтә. Зуг һоллгч ик төрәс урд нег баахн соңсхвр танд келчкхәр седләвидн. Эн төр хургт келгдшго зөвтә билә. Болв мана һардгч көдлмшт бәәх улсин зәрмснь медә бәәҗ, советин йос эвдм, цааҗла харһм буру һарһцхана. Наадк улс бас тиим эндү бичә һарһтха гиһәд, бидн таднд соңсххар шиидвидн. Терүнә тускар мана района прокурор үр Сапрыкин Дмитрий Николаевич танд соңсхвр кех. Сапрыкин ормасн босад, хавтхасн цаһан альчур һарһҗ авад, козлдуран арччкад, нүдндән зүүһәд, кабинет дотр бәәсн улс эргүләд хәләчкәд эклв: — Эн суусн улс дунд «Победа» колхозин агроном Бораев бәәнү? — Бәәнә!—гиһәд, үүдн хоорнд суусн Адуч босхар седхлә:— Суутн! Суутн!— гиһәд, һаран заңһв. Нүдндк козлдуран һарарн чиклчкәд, хоолан ясад келв: — Үүрмүд, мана государствд ямаранчн көдлмш зураһар кегдҗ күцәгддгинь тадн цуһар меднәт. Тер төләдән капиталистическ орннутгудас бидн деервидн. Терүг тадн цуһар политэкономас медцхәдг болхт. Мана государственн закаһар зура деерәс авн дорагшан кегддг зөвтә. Ахрар келхд, Москваһас ирсн зура крайд„ краяс районд, районас колхозд. Юңгад гихлә мана государственн зура централизованн кегддг зөвтә. Эн закаг эвдх зөв кендчн уга, Нам мана района күцәгч комитетин

248

ахлач, мана күндтә Семен Семеновичин бийднь тиим зөв күн өгсмн биш. Зуг тиим зөв кен бий деерән авсн гиҗ медҗәнт? Минь тер үүдн хоорнд суусн «Победа» колхозин агроном Бораев! Государственн зураһар «Победа» колхоз энҗл хойр зун гектар зарм тәрх зөвтә бәәсмн. Агроном Бораев, колхозин ахлач уга цаг олзлад зармин ормд далн гектар эрдньиш тәрҗ. Соңсҗант, эрднь-иш гиҗ дәкн нег давтҗанав! Эрднь-иш мана һазрт урһшгоһинь агроном биш, бичкн күүкдин бийнь медцхәнә. Эрдньиш дулан һазрт урһдг культур. Мана бәәсн һазр тадн медцхәдг болхт, Кубань, Ставрополь, Крым биш — Сивр. Та соңсҗант, Бораев, энтн Сивр! Сиврт эрднь-иш урһшгоһинь та, агроном күн, меддг болхт. Медхлә, ямаран ухаһар тиим йовдл һарһснтн медгдҗәхш. Болв бидн дарунь ухаһитн тәәлхвидн. Цааранднь Бораев хойр зун гектар һазрт цугтаднь эрднь-иш тәрхәр седҗәсинь Семен Семенович дигтә цаглань одҗ зогсаһад, үлдсн зун һучн гектартнь зарм тәрүлсмн. — Өңгәр зарм тәрүләд, һазр үрәлһҗ!— гиҗ гер дотр суусн улсас негнь келхлә, Темников стол деер бәәсн графиг карандашар цокад келв: — Үр Месяцев, үг келх зөв танд өгсн угав. Цааранднь келтн, үр Сапрыкин! — Мана государств эмнг һазр олзллһнд дала мөңг һарһад бәәхләрн, көлднь туша болҗ оралдад, антигосударственн үүл һарһсн улсиг засгин ик цааҗла харһулх зөвтә. Тегәд эн күүг зарһд өгчәнәвидн. Хөөннь иим үүл һарһсн күүг әрвлшговидн,— гиҗ келн, Сапрыкин ормдан сууһад, көлсән арчв. — Тер һазрт зарм эрднь-иш хойрин алькнь сәәнәр урһҗахинь прокурор үзсм, аль угав?— гиҗ үүдн хоорндас Месяцев дәкн сурв. — Сурврт хәрү өгчәнәв,— гиһәд, Сапрыкин ормасн босв.— Альк культурнь сәәнәр һарчах, мууһар һарчахинь би хәләшчн угав. Мини һарт государственн зура күцәхд Бораев харш болсинь илдкҗәх цаасн бәәнә. Тиигҗ кесән Бораев эврәнчн нууҗахмн уга. Тер учрар, антигосударственн үүл һарһснднь, бидн цааҗла харһулх зөвтәвидн.— Тер ормдан суув. — Нанд үг өгтн!— гиҗ Месяцев һаран өргв. — Юн кергтә, келтн!— гиҗ ахлач зөв өгв. — Үүрмүд, эн прокурорин келсн эрднь-ишәг бидн, Глотовск МТС-т ордг колхозин ахлачнр, тавн хонг хооран одҗ хәләләвидн. Кемрҗән колхоз болһн тиигҗ эрднь-иш тәрсн болхла, цань уга гидг шимтә силос

249

малдан белдх биләвидн. «Победа» колхозин далхн гектар һазраснь үвлин дуусн малднь күрх силос белдҗ болхмн. Адгтан гектарас хойр зун центнер үсн орад, буудянь борлад бәәсн эрднь-ишән шимтә көк урһмл һархмн. Миниһәр болхла, Бораевиг цааҗла харһулх биш, ордеи өгч болхмн. Юңгад гихлә мана Сиврин шүрүн һазрин бийднь эрднь-иш тәрҗ, урһаҗ болхиг манд медүлҗ, дамшлтан хувацҗана,— гиҗ Месяцевиг келхлә, Темников ормасн уурта босв. — Үүрмүд, эн хургт «Победа» колхозин агроном Бораевин цааҗла харһулгдм буру таднд соңсххларн, хөөннь күн тиим антигосударственн йовдл бичә һарһхта гиһәд келҗәнәвидн. Эн төриг хургт зөвчләд керг уга. Прокурор эврән негинь олх. Тегәд, йосн һол төртән орҗ, күүндврән эклхмн гиҗ медҗәнәв. — Чиләхәстн урд түрүн төрәр нанд келх нег цөөкн үг бәәнә!— болад, Светлов ормасн босв. — Би тер төрәр дәкҗ үг күүндәд керг уга гиҗ келләлм. Дәкәд ямаран үг бәәдв? — Келтхә, келтхә!— гилдәд, цуһар нег дууһар хәәкрлдв. Ут стол эргҗ суусн күцәгч комитетин члед бас келтхә гицхәв. — «Победа» колхозд ямаран сән эрднь-иш урһсинь үр Месяцев келчкв. Би терүг давтхар бәәхшив. Зуг мини деернь келхәр бәәхм зун һучн гектар һазрт тәрсн зарм һарсмн уга, һазран үрәҗ. Үр Бораев догшн кииттә, ахр хаврта Сиврт эрднь-ишәг элдү сәәнәр урһаҗ болхмн гиҗ манд иткүлв гиҗ келх кергтә. Җил болһн малдан шимтә хот белдҗ чаддго мана колхозмуд эрдньиш тәрдг болхларн, уурхан саң олҗ авснла әдл болхмн. Миниһәр болхла, ямаранчн төриг государственн кевәр кехәр бәәх саната колхозин ахлачнр, МТС-ин, совхозин директормуд болн района һардачнр эн прогрессивн ик урһмлта культуриг өргәр тархах зөвтә. Эн хургт орҗасн һардачнриг «Победа» колхозин эрднь-иш хургин хөөн йовҗ хәләтхә гиҗ сурҗанавидн,— Светловиг тиигҗ келхләнь, Темников стол деер бәәсн уста графинән карандашар җиңнүләд, хойр нүднь цус гүүҗ улав. — Үр Светлов, альд бәәхән медх кергтә! Энтн анархий биш, района күцәгч комитет. Күцәгч комитет кенд, ю үзүлхән эврән меднә. Та мини ормд суусн цагтан әмт командлад бәәтн!

250

— Нанд тана орм керг уга. Кемрҗән эн кевәр прогрессивн төриг дарад бәәхлә, ормасн кен болвчн холҗҗ оддмн. Тиим улсиг ормаснь көндәхләрн, партин һарнь кезәдчн чичршго! Темниковин уурнь дегд икәр күрчкәд, хойр һуйнь «дал-дал» гиһәд чичрәд, барун нүдн ооч хойрнь бас чичрәд, татгдад бәәв. Светловиг зогсахларн, бийән медүлчкхв гиһәд, үгән чиләтлнь тагчг суув. — Үр Бораев ямаранчн государственн йос эвдсмн уга, хәрнь тер төриг формальн-бюрократическ бишәр, государственн кевәр күцәсмн. Һаршго зарм медә бәәҗ тәрхин ормд эрднь-ишән эк колхозникүд сольҗ авад тәрҗ. Тер һазртнь соньн сән, шимтә малын хот урһҗана. Мана МТС-ин үлмәд бәәх колхозмуд иргчдән, кесг зууһад гектар һазрт эрднь-иш тәрхәр шиидчкв. Кемрҗән эн төрт маниг района күцәгч комитет эс дөң болхла, бидн оңдан һазрас дөң сурх санатавидн. — Хургин хөөн цуһар одҗ хәләхмн. Кемрҗән эрднь-иш сәәнәр урһдг болхла, терүнәс шимтә сән силос уга,— гиҗ колхозин ахлачнр шууглдцхав. «Эн төриг ю хәәҗ хургт тәвләв,— болҗ бийән гемшәһәд, Темников сууна. Әмт сүрдәнәв гиһәд, хәрү бийән гүвдүлснлә әдл болв»— гисн һундлта, дарук төрән эклхәр, шуугсн ниргәг әрә гиҗ зогсав. «Му бух ора деерән шора цацна гидг эн. Кү гемшәнә гиһәд, шин прогрессивн йовдлмудт туша болдг, консерватор авцан әмтнд медүлвч»— гиҗ Адуч дотран Темниковин тускар санв. *** Олуйскин көгшн буурл тег кезәдчн иим олн машид болн әмт үзәд уга бәәсмн. Өдр сө уга, өрүн асхн уга шорһлҗд мет комбайн ток хойрин хоорнд көлгд, машид уга нааран-цааран нирглдәд, сольвлдад бәәцхәнә. Өрүн герл һазрт унснас авн асхн бүрүлин гегән тасрад, терзд һал ортл зогслго комбайнс көдлнә. Нам, Кубаняс эврәннь комбайнстаһан ирцхәсн хойр комбайнер машидыннь герләр сө дүләд көдлцхәнә. Өдрин дуусн комбайнас токур буудя зөөсн машид, сөөднь Олуйск элеваторур зөөцхәнә. Ток деер өдр сө уга буудя цеврлдг машидын дун зогсхш.

251

Фермин заведующ Тарасов өдртнь ферминнь көдлмшән кеһәд, сөөднь ток деер көдлҗәнә. Партбюрон шиидврәр Тарасовд сөөднь негчн маши зогсалго элеваторур буудя ачад йовултха гиҗ даалһгдсмн. Колхозин дөчн нәәмн коммунистнр буудя хуралһна болн государствд зөөлһнә нүүрлгч орминь эзлҗ, колхозникүдтән болн дөң болхар ирсн улст көтлврч болсмн. Саальчнрнь асхн үкрән саачкад, малд көдлдг наадк улсла хамдан тәрә хуралһнд ирцхәнә. Эндр асхн нарн сууһад уга бәәтл, үкринь саалһад, Тарасов әмтән токур авч ирв. — Ферминхн яһсн эрт күрч ирвт?— гиҗ мотоцикләр ирсн Адуч байрлҗ сурв. — Өрүн саасн үкрмүдиг асхн эртвцр саав гиҗ гем уга. Йилһлго үсән татуһар өгшго. Өрүнә тер хамгин ик буудян ова чиләҗ чадсн угавидн. Тегәд эрт ирх болҗ үгцләвидн,— гиҗ Тарасов цәәлһв. — Павел Петрович, эрт ирснтн йир сән болв. Би нег зәңг авч ирүв. Намаг һурвдгч бригадас ирлһнлә, Светлов телефоһар дуудад, эндр асхн «Заря» колхозд көдлҗәсн дөчн маши манур тәвҗәнәв гив. Теднә ток деер белн хүүрә буудя угаҗ. Эндр сө маңһдур өдр хойр мана колхозд көдлчкәд, хәрү «Заряһур» одцхахмҗ. Тегәд Николай Иванович хойрдгч, һурвдгч бригадур йовҗ одв. Федор Васильевич дөрвдгч бригад орв. Би нааран таднд дөң болхар ирүв. Ирсн машидыг тасрхан уга ачдг әмтн уга,— гиҗ агроном зәңглв. — Эн дала улсиг әмтнд тоолҗахшийч?—болҗ, Тарасов эргндән көдлҗәсн улсур заав. — Эднәнтн ик зунь гертән бичкн күүкдән, гер-малан үлдәсн герин эзн күүкд улс. Асхн малан ахулх кергтә. Күүкдтән хотынь өгх кергтә. Сө көдллһнд үлдҗ өгхн уга... — Бичә ә! Ода цуһараһинь дуудад цәәлһҗ өгхмн. Ик зунь үлдх гиҗ медҗәнәв. Гертнь күн уга болвчн, хаҗуднь эмгд бәәнә, әмтнә күүкд хоосн хонулхн уга. Малынь бас саах. Бийсләнь зөвчлхлә, буру гихн уга. — Күүкд, нааран өөрдлтн. Нег зәңг келнәв!—гиһәд, Тарасов тедниг дуудв. Ток деер хөр һар күүкд улс көдлҗәнә. Тарасов кезәд болвчн күүкд улсла күүндхләрн, «күүкд» гиһәд оркхла, теднь өмнәснь шогллдад, наадинәд татцхадмн.

252

Дарунь нег-негндән зәңг өглдәд, веялк, триер, клейтон, ВИМ болн ОМ — гидг буудя цеврлдг машидын ә тогтнад, ток деер көдлҗәсн күүкд улс цуглрад, Тарасов Адуч хойриг бүсләд авчкв. — Не, манд ямаран сән зәңг соңсххар бәәнәт?— болҗ, тедүкнд зогссн Матрена Семеновна сурв. — Урднь мана теегт үзгдәд уга урһц энҗл һарсинь тадн цуһар үзҗәнәт. Өөртн ток деер овалһата дала буудятн хур-чиг орхла, үрҗ одх биший. Мана тенгр иткл уга юмн: эндр асхнчн, маңһдур өрүнчн хур хәәрләд бәәхмн. Тиигхлә, күч-көлсән өгәд һарһад авсн буудя үрхлә, яахмби?—гиҗ Тарасов холас эклв. — Элеваторур зөөх кергтә. Ток деернь илҗрәһәд керг уга,— гиҗ күүкд улсас негнь келв. — Элеваторур зөөхнь бидн бас меднәвидн. Зуг машин күртлго бәәнә. Зөөдг машид цөөкн болҗана. Деернь машид сурҗ авн — Тарасовиг келҗ йовсн үгән күцц чиләһәд уга бәәтлнь, эндәс Матрена Семеновна хәәкрв: — Тадниг юуна төлә парвлянд тәвсмб? Машид альдас болвчн олад автн! Урднь кедү буудя элеваторур зөөв гиҗ колхозд мөңг өгдго билә. Ода болхла, буудян үнинь колхозникүд цуһар меднәвидн. Нег машин буудя элеваторт күргчкхлә, һурвн миңһн зурһан зун арслң колхозин касст. Тендәс мана хавтхд. Тиигхлә, бидн таднар нег умшчн буудя үрәлһшговидн! Альдас болвчн машид олҗ автн! — Мел терүнәнчн тускар келхәр седҗәнәв. Эндр асхн «Заря» колхозас дөчн машин манур ирхмн. Эндр сөөнь дуусн, маңһдур өдртән энд көдлцхәхмн. Тегәд, тер машидыг зогсалго ачхин кергт тадниг эндр асхн хәрлго үлдцхәтн гиҗ парторганизацин нерн деерәс бидн сурҗанавидн. — Гертк күүкд яахмби?—болҗ ардас нег күүкд күн сурв. — Күүкдчн нег асхн эк уга хонсар үкхн уга! Одахн күүкдән хайчкад, хойр хонгт Олуйскд җирһәд эс ирвчи?—гиҗ Груня эндәс хәәкрв. — Тиигхд кү сурад гертән бәәлһләв, ода намаг угаг күн медҗәнү? — Хам-хоша бәәсн улсчн медх, Иванихин эмгн бәәнә хаҗудтн!— болҗ Груня дәкн хәрү өгв. — Арһулдҗатн! Күүкд күн болһнд герин аху дала. Күүкд уга болвчн мал-гернь бәәнә. Мана орн-нутг болн парть эмнг һазр олзлхар дала мөңг

253

һарһад, иим дала машид, заводт көдлҗәсн әмт илгәхләрн, манд дөң болхар бәәцхәнә. Энҗл күртл бидн шиңгәсн күч-көлсндән ю авдг биләвидн? — Хойр зун-һурвн зун грамм буудя!—гилдәд, күүкд улс нег дууһар шууглдв. — Энҗл бидн буудяһан өгәд уга бәәҗ аванс мөңгинь авад эс идчквидн? Тиигчкәд, арднь урһаһад һарһҗ авсн буудяһан үрәчкхлә, маниг кен толһаһармдн илхмб? Нег күн хәрлго үлдхмн!— гиҗ, Матрена Семеновна эврәннь бөркр дууһарн ток дарҗ келв. Сүүрлсн нарна толян өңгән алдад, һазрин көрсн шарлад ирв. Селән талас тоос бүргүләд, архалдсн машид цүврлдәд аашна. — Одакстн аашна!— гиҗ Адуч заав. Көдлмш дәкнәс эклв. Ой, ты Галя, Галя молодая! — гиһәд, өөдән авад, урднь эмнг бәәсн, ода элкнәсн һарсн түрүн үрән әмтнд хәәрлсн теегин зүркинь девтәҗ, күүкд улс өргәд дуулв. Адуч Тарасов хойр фермин күүкд улста сул мишгүдт буудя келдцхәв. Түрүн ирәд зогссн тавн машиг белн мишгтә буудясар дүүргәд йовулцхав. Дарунь ирсн хойр машинд кедг мишг уга болад, дөрвн булңднь бичә буудя асхртха гиһәд, мишгүд хавчулчкад, модн күрзәр буудя утхҗ авад, деернь шивәд ачцхав. Әмтн олн болад, эн хойр машинь бас хурдн ачгдв. Харңһуһар һазр бүркгдв. Хаалһиг тасрхан уга, өрү-зөрү гүүсн һал герлткв. Чилгр тенгрт чирмлдсн одд мет тег дүүрч, тенд-энд көдлсн техникин герләр цәәв. Сүл машидыг ачад тәвчкәд, дарук машиднь иртл, Тарасов Адуч хойр көшсн көлстә цогцарн киитн овалһата буудя деер гедргән кевтчкәд, тәмк татцхав. — Павел Петрович, күүкд улс сө көдлхәр үлдснь йир сән болв. Эс гиҗ тана фермин улст хөрн машин тасрхан уга ачхд күчр болх билә. — Сәәнәр цәәлһәд зөвинь келхлә, әмтн хәрлго үлдх гиҗ би эс келлү? Җил хооран сурх биш, атомн бомб деертн хайнав гив чигн нег күн үлдхн уга билә. Ода болхла, урднь көдлмшт һардго Грунян бийнь маднас

254

деерәр агитац кеҗәхинь эс үзҗәнч. Чи эврән эс меднч, бригадирмүд өрүн нарн һарснас авн үд күртл гермүд эргҗ гүүхләрн, көшәд, ноха кевтә келән һарһад ирвчн, күн көдлмшт һарч өгдго биләлм. Тегәд нег җилин дунд әмтн оңдан болҗ эс одву? Тиигдг учрнь юмби? Шиңгәсн күчкөлсндән хоосн һаршгоһар медснә уршг. Парть дәкәдчн кесг шиидвр селәнә эдл-ахун тускар һарһх, болв сентябрьск Пленумин шиидвриг колхозникүд кезәдчн мартшго. Эн шиидвринтн өмн, колхозд күүкд көгшд хойрас талдан улс үлдсн угал. Мана колхозд трактористнрәс талдан, идр наста залус үлдсмн угалм. Ода болхла, урднь йовҗ одсн колхозникүд хәрү ирх саната бәәцхәнә. — Урҗ өдр Олуйскд Волков харһв. Хәрү нүүҗ ирх саната бәәнәв,— гиҗ келв.— Дәкәд эртәр дәәнә цагт колхоз түрү бәәхд нүүҗ одсн улс хәрү ирҗәцхәнә. — Тиим. Цаадксан хәләһит!—гиһәд, Адуч һарарн заав.— Машидән ачад тәвчкәд, бидн хойр кевтхлә, тедн веялксан эргүлҗәнә. Манд кевтхлә, ичкевт болх!— Адуч инәһәд, ормасн босв. Бораев Тарасов хойрин кевтсн һазрин өөр, комбайнсас эндр авч ирҗ асхад, уул мет овалчксн буудяг Альма Матрена Семеновна хойр триерәр цеврлҗәнә. Эн хойр нег-негән хәләлдҗ зогсчкад, һарарн эргүлҗәнә. Адуч ормасн босад, һарарн хойр-һурв дайлад суняв. — Матрена Семеновна, невчк амртн,— гиҗ тер келв. — Зуг Альмаһим көшәһәд алчквзач,— гиҗ шоглв. — Бичә әәтн,— гиһәд, Адуч Альмала зергләд, бүрүл деер бәәсн терүнә эвтәкн һарин өөр ик һаран тәвәд триер көндәв. Триерин ишиг нег дууһар цааран түлкәд, нүдән чирмтл, бийүрн татлдад, эвтәкн төмр ишиг эргүләд, дуһрулад бәәв. Хойраннь күчн ниилҗ, ханчр дотрк зүркднь цоклдҗ, чееҗдк җигтә җирһлин хаалһар җилвксн оңһц дотр эң зах уга теңгс дунд, еңсг дууһан дуулҗ, ээм-ээмән түшлдҗ йовсн болҗ медгдв. Адучиг түрүн больницәс ирәд, эрднь-иш хәләснәс нааран Альман зүркн дотрнь шин һарсн нәрхн хавсн сар мет урднь медгдәд уга герл урһв. Хөөннь Адучиг больницәс һарч ирәд харһх болһнднь, тер герлнь өдр ирвәс өсҗ йовх сар мет немгдә йовҗ, эндр асхн тарҗннсн триерин дуунд, аң уга ааһ кевтә төгргтсн арвн тавна сар мет дүүрв. Альма дегтр йир икәр умшдг билә. Эн Ромео болн Джульеттан,

255

Евгений болн Татьянан, Алексей Вронскийин болн Анна Каренинан дүриг дегтрәс умшҗ сәәнәр медлә. «Болв теднлә әдл седкл бийднь эс үүдснә уршгар, дурн гидг юмн дегтрт бичгдхәс биш, күүнә җирһлд бәәдв, угав?» — гиҗ зәрмдән эн маһдлдг билә. Саңһҗла хамдан бәәсн җилмүдән эргҗ иршго үрҗ одсн цагт тоолдг билә. Саңһҗд мордсн өдрәсн авн хамдан бәәҗ дала җирһл болдг бәәдл угаһинь энүнә зүркн медлә. Болв салад хәрн гихлә, наснаннь туршарт зовлңгас хөөһәд уга көгшн экән әрвләд, зовхла — эврән зовслч гиһәд, эмкәһән зууһад бәәһәд бәәв. Бәәһәд бәәв гиҗ келхд амр. Яһад бәәсән әмтнд келхлә, күн иткшго. Элгн-саднь иигҗ келдг бәәсмн: малта-гертә, эвтә-арһта, әмтнәс үлү болхас биш, тату биш күргнд одвч! Ээмчн бүтн, геснчн цадхлң, нань чамд юн кергтә! Ээм гесн хойрас даву дурн гиҗ бас бәәдгиг эс меддг улст ю келхв? «Дурго күүнлә өөк-мах идҗ бәәхәр хойр седкл харһсн хөөн, хар ус ууһад бәәснь деер»— гиҗ Альма ухална. Өдрин дуусн көдләд, эс гиҗ герән ахулад йовхла, седкл невчкн төвкнүн. Асхн орнд орх цаг ирәд, одакла хамдан кевтх бишв гиһәд санад оркхнь, өрч дотрк зүркнд мөс күргсн мет киитн урсад оддг билә. Арһ уга, цагнь ирхлә, тәвсн хөвәс хаҗидг арһ бәәхш, саак авх алмсла әдл орн деер, саналдҗ буру хәлән кевтдмн. Саңһҗ заарта цогцарн өөрдх болһнднь, зара бийднь өөрдсн мет дал-дал гиҗ махмуднь чичрдмн. Саңһҗ, Альман ээмәснь, үснәснь, өрчәснь болн чирәһәснь завата амарн үмсдмн.— Альма минь, үмсхнчн, адгтан һарарн теврхнчн!—гиҗ чикнднь шимлдҗ, аршанд күртхәр бәәх күн мет арһан барҗ сурдмн. Саңһҗиг невчк әрк уучксн цагтнь, әркин үнр һарчана гиһәд, оңдан һазрт зулҗ унтхларн, амрад оддмн. Гер дотрк әмтин өөр, авсн залуһиннь өврәс эрүл цагтнь яһҗ һарч зулдмб? Заяни ачурт, залунь яһад эңкрләд, наалдад бәәвчн, киитн көлсн һарад көндрлго кевтдмн. Өрүнднь босчкад, экүрн доһлң нульмста гүүҗ ирәд:—Дәкҗ бәәҗ чадшгов,— гиҗ келдмн. — Ода бийнь наснчнь баһ. Дурн гисн юмн генткн күрч ирдмн гиҗ медҗәнчи? Үр-садан һарһад, улм цааранднь бәәх дутман эврән бүрдәд ирдг юмн терчн. Кезәнә намаг чини эцкт дурлад ирсн болһҗанчи? Арвн зурһата намаг урднь гер өңгрүлсн залуд күчәр өгчклә. Түрүн авгтан бас чамла әдл дурго бола бәәҗ, үр-садан һарһад, эцкчн өңгртл амрад-җирһәд

256

йовлав. Әмтнәс тату биш, хойр үрнәннь җирһл сәкәд үлдсм эн. Нанд энүнәс даву кишг керг уга. Чи бас үр-сад һарһад төвкнхч!— гиҗ экнь хөрдг билә. «Үр-сад альдас учрхмб? Кемрҗән Саңһҗ намаг махмудм көкртл үмсәд, кииһим тасртл бийдән шахад эңкрлсн бийнь нег чигн судцарн хәрү эс өгхлә, альдас үрн-садн үүдхмби? Терүгинь экдән яһҗ келхүв, яһҗ седклинь хорсхахув?» Саңһҗ арһан бархларн, оңдан гергнлә йовнав гиҗ Альмаг шордахар седдмн. Тиигҗ келхләнь, Альма йов гиҗ зөвчн өглго, бичә йов гиҗ бурушадгочн билә. Зуг дотран тиигәд йовхла, сән бәәҗ, салад һархд амр болх гиҗ сандг билә. Саңһҗ Альмаг теңгрин одд авч ас гихлә, юуһанчн нөөшгоһинь меднә. Кемрҗән Саңһҗин седклинь дөңнҗ, дурнднь дурар хәрү өгхлә, әмтнәс тату биш бүл болх бәәснчн биз. Болв Альман зүркнә мөсн альк хәврһәрнь зерглүлвчн, хәәлдг бәәдл уга. Гергнәннь седкл медсн Саңһҗ, заяни ачуртан һундҗ, Альмаһар эс девтәлһсн зүркән әркәр уһаһад, һашудад бәәв. Сүл җилд Саңһҗин әрк эс уусн өдр уга. Эн хойрин хоорндк көрән шүдн болсн бәәдлиг медсн бергн Цаһан эврәннь белвсрсн зүркнә бахинь хаңһаҗ, ээлтә кевәр көвүн дүүһән бий деерән унһаҗ авхар седв. ...Тәрә хуралһна көдлмш эклхин өмнхн экнь гемнәд Альма һурвн хонгт гертнь бәәһәд, хотынь кеһәд, дүүһиннь хувцинь уһаҗ өглә. ...Сөөнь өрәлин алднд шал согту ирсн Саңһҗин хувц тәәлхәр үснь арвасн Цаһан орнасн киилгтәһән босад, көвүн дүүһиннь киилг тәәлҗ өгчәһәд, халун махмудан һазаһас ирсн терүнә киитн махмудт эс медгдсәр эргүләд күргәд, шахад йовв. Хувцан тәәлҗ эс чадҗасн Саңһҗ, хааһур сергснь медгдлго, хурдар босад, шаман унтрачкад, гүүнә үснә үнртә Цаһаниг гүүҗ ирәд теврв. Терүгинь ядҗасн Цаһан таалҗ һариннь аюһар һаңхв. Эврәннь гергнәсн иигҗ таалулҗ үзәд уга Саңһҗиг мектә Цаһан халун дурни хавхдан хавчҗ, элкинь урсулҗ, зүркинь хорсаҗ эдгш угаһар авлхар седв. Оңдан хорад кевтсн Саңһҗин эк медчкәд, өрүнднь көвүндән одхдан эмәһәд, килнцд унһасн, киизң седклтә берән гемшәв. — Ичртән ишкә хаасн, домбр! Юн гидг йовдл һарһҗахмчи? Гергтә

257

залуһин өврт күн бас ордви!—гиҗ чаңһар күүнд ду һардго эмгн һаньдглв. — Тегәд намаг яһтха гинәт! Насм ода бийнь баахн. Хойр ачитн хайчкад залуд одхви? Күүкдтә намаг кен авх болһнат! Үрн һардго гергтә бәәҗәхәр, үр һарһх намаг авг. Ачнран яһвчн хайшго,— болҗ, әрвҗго юмнд өрвкҗ оддг Цаһан һашутаһар келв. — Ичкевт, тиим юмн гиҗ бәәдви? Чини наснчн ахлм,— гиҗ эмгн номһрҗ келв. — Дөрвн-тавн насн ах болсар юн төр бәәх билә. Мини төлә эс болвчн, ачнриннь төлә тагчг бәәхнт,— болҗ, эмгиг Цаһан аминь боов. Саңһҗ гер авад һурвн җил болсна хөөн эмгн: «Бер көлтә-һарта, көдлмшч, кү күндлдг сән күн, зуг үрн һардг бәәдл уга. Үрн эс һархлань, бергинь хаалһхла, яһна гилч?» — гиҗ дотран санвчн, нег чигн күүнд келәд уга билә. Зуг бичкн берән дегд икәр таасгдснднь, дәкәд неҗәд-хошад җил күләһәд медхәр бәәлә. Иим шулун төриг хаһлх седкл уга билә. Генткн бер көвүн хойрин һарһсн йовдл болн өрүнднь берин келсн үг эмгиг зөвәр уха туңһалһад бәәв. Эмгнәһәр болхла, ода бийнь хойр җил күләхмн, цааранднь көвүн эврән медг, саалтг болшгов гиҗ шиидв. Эврән бийм дөрвн җил болад тавдгч җилдән түрүн үрән һарһлав. Саңһҗ хойр җил хооран согтуһар Груняһас һарад, Цаһанла түрүн болҗ харһсан, дегәд согту болад сән медхш. Хөөннь Цаһаниг кесгтән чик хәләҗ ядад бәәв. Тернь юмн эс болсн мет урдк кевтән бәәв. Хөөннь, удан болад, эн мартгдла. Ода хойрдад Цаһанла харһхларн, кесг җилин дуусн күсл болҗасн күүкд күүнә таалур толһаннь экинь эргүлҗ, төөрүлҗ ухаһинь геелгв. Һурв хонад, экән сән болһад, Альма гертән ирхләнь, эк, көвүн, бергн һурвна хәләсн хәләц, келсн үгмүд күртлән оңдарсн болҗ терүнд медгдв. Өдрин дуусн көдлмшт йовдг Альма эн тоотыг икәр оньгтан авсн уга. Тер хоорнд эднь чигн эвтән орлцҗ, өмнк кевтән бәәв. Альма Цаһан хойриг зерглдәд гертән бәәхләнь, Саңһҗ бергән үзхләрн, урдклаһан әдл нүднь өвдәд, Альмаг үзхләрн, экән үзсн туһл мет энд-тенднь һарад, эргәд гүүһәд бәәв. Тәрә хуралһна көдлмш эклснәс нааран Альма бригад деер хонад, гертән хәрәд уга... Матрена Семеновна Адуч Альма хойрин негинь сольхар седв. Альма

258

триерин ишиг улм батар атхад, учрсн хөв-кишгән алдшгоһар бәәх мет байрар чееҗнь дүүрәд, зовсн-муурсан медлго серглң-дерглң көдлв. Зоян хөөн негчн күүкн Адучин седклд тусад уга. Зоя Иван хойр хөвкишгән негдүлҗ, ни-негн, нег-негндән дурта бәәцхәхләнь, Адуч байрлдг билә. Тер бийнь, эндр өдр күртл Зоя энүнә чееҗәс һархш. Күүкд күн харһх болһнд, бийдән эс тоолсн бийнь Зояла дүңцүләд оркдмн. Сүл цагт Альмала харһх болһндан, урднь бийднь медгдәд уга седкл энүнә чееҗд урһв. Болв залута гергнд седклән медүлҗ болшго. Бусладбульглад һарч ирсн седклән базһад хәрү зүркндән оньслчкдг билә. Һуч күртлән, гер авлго йовсндан ховч күүкд улсин хүүвин теҗәл болҗасан Адуч меддг билә. Альмата хамдан ода көдлҗәсн деерән келәд медүлн гисн бийнь, кишго хәрг күүнә келнь бахлуртан бәргдәд, келн гисн үгнь көндлң хоолднь тееглгдв. Хаврин ахр сө хүмгдҗ һазрас көөгдәд, дорд бийәс гегәрәд, дарук өдрнь өөрдв. Өдрин гегән һазрт унхла, өрүни өмнхн невчк тогтнсн мотормудын әнь дәкн ниргҗ күрҗңнв. Теегин кермс болсн комбайнс хурц иртә шалһарн хазҗ, тәрәнә бүчринь үмклдв. Ток деер сүл һурвн машидыг ачлцчкад, Тарасов эврәннь улстаһан селә орхар һарв. Ток деер бәәсн белн буудя чиләд, эндәс буудя зөөҗәсн машидыг дөрвдгч болн тавдгч бригадур йовулчкад, хойр-һурвн част Адуч амрхар седв. Дигтә тер цаглань экләд көдлчксн комбайнас буудя зөөхәр одсн машин хәрү гүүлгәд аашна. Машин деерәс Таня һәрәдәд бууҗ ирв. — Адуч Очирович, кубанск комбайнермудын негнь гемтәд, зүркән бәрәд унҗ одв,— гиҗ күүкн адһҗ зәңглв. — Альд?— Адуч тәәлсн киилгән хәрү өмсв. — Тер машинә кабин дотр бәәнә. Адуч гүүҗ ирәд, кабин дотр кевтсн, чирәнь цәәҗ одсн комбайнерин һарин баһлцг атхад хәләчкәд закв: — Шулун болдгар эн машиһәрн эмчүр күргтн! — Комбайн бүкл өдртән зогсхмби?—болҗ Таня Адучас машин йовсн хөөн сурв. — Зогсхн уга. Эндр би көдлнәв,— Адуч йова йовҗ майкан тәәләд, уста бочкур одв. Бочкин өөр ус утхҗ авчасн Альмаһар деернь ус кехәр седхлә, Адуч

259

өкәһәд, нурһан тосҗ өгв. Киитн булгин усн нәрхнәр нурһн деернь һооҗв. Зүн дал дорнь бәәх деншгин дүңгә улан мең деернь мандлад һарч йовх нарна толян тусхла, сувсн мет солңһтрҗ нүднд эрәтрв. Альма генткн өрчинь эзлсн өргмҗд күч күрч эс чадад, улагтсн бичкн меңд урлан күргҗ үмсв. — Бичә һоҗһн!— гиҗ инәһәд, Адуч һарад зулв. «Яһҗ һоҗһнсинь медсн болхнч!» — гиҗ Альма санв. Адучиг киитн булгин усн сергәһәд, гиигрүләд оркв. — Нөр угаһар яһҗ өдртән көдлхмт?— болҗ Альма арһул сурв. — Үзҗәхшийч, чи чидл немҗ өгвшлмч,— гиҗ байртаһар инәһәд, Адуч хол-хол ишкәд, улана захд зогсҗасн комбайнур адһв. *** Эмнг һазрт урһсн элвг-байн урһциг үрәлго хураҗ авхин кергт балһсдын завод, фабрикд көдлдг улс болн цергләч әмтн колхозмудт ирцхәв. Тедн дунд Волкова Вера эврәннь конторт көдлдг үр күүкдтәһән ирлә. Вера өндр нурһта, һу утулң шар чирәтә, һольшг җөөлн заңта, герлтә көк нүдтә күүкн билә. Виктор Вера хойрин гер зерглдәд бәәдг билә. Хоюрн хамдан негдгч классас доладгч класс күртл нег класст, нег партд суула. Урокан кевчн хамдан, гертән ирвчн хамдан. Зуг асхнднь унтх цаг ирхлә, салцхадг бәәсмн. Школын күүкд эн хойриг күргн күүкн хойр гиһәд наадлхла, хоюрн хоорндан өсхләрн, күргн күүкн хойр болхар күүндәд, терүгән батлхин кергт зүн һариннь тохаһас деегшән Витя, Вера гиһәд, хар туушар хатхҗ бичцхәв. Тиигхдән эн хойр зурһадгч класст орҗасмн. Тохаһас деегшән бичдг уршгнь, эк-эцктән медүлшгон төлә бичсмн. Витяг нег унтҗ кевтхләнь, Матрена Семеновна һартнь бәәсн тамһинь үзсмн. Экнь түрүн авгтан көвүн күүкн хойр саллго номан дасад, үүрләд бәәхләнь, байрлдг бәәсмн. Көвүнәннь һарт бичәтә тамһ үзчкәд, оданас авн күүкнлә үг авлцхларн, генн йовдл һарһчкх гиҗ саглад, босхлань экнь керлдв. — Бидн номан хамдан дасад, нег-негңдән дөң болнавидн. Өсхләрн, күргн күүкн болх санан чигн бәәнә,— гиҗ, худл келҗ чаддго Витя эврәннь седклән келв.

260

— Ода бийнь геннт, таниг өстл, цаг кедү хүврх,— болҗ экнь өмнәснь инәв. Деед бийд дәәнә утан талрад уга, һалзу немшин фашистнрәс Төрскн һазран сулдххин төлә, гиҗгәрнь өгәд, көөһәд һарһҗ йовх цаг билә. Орннутг эврәннь бәәсн күчн-чидлән немшиг диилхин төлә тәвб. «Цуһараһинь фронтын төлә» гиҗ парть дуудв. Эн дуудвр Сиврин тег дунд геедрсн Макаров селәнд бас ирҗ доңһдв. Фашистнрин диилврт орлцҗах салдсмудт өдмг өгх кергтә. Өдмг урһан гихлә, көлгн кергтә. Орн-нутг шин трактормуд һарһхин ормд, тер төмрәрнь танкс, самолетмуд кенә. Тернь ода деерән кергтәһинь советск әмтн меднә. МТС-т бәәсн гусеничн трактормудынь бас дәәнд кергтә болад авч одв. Арднь үлдсн төгәтә трактормуднь хамхрхлань, сольдг эв уга болад, зеврәд кевтцхәнә. Колхозмуд мөрд, цармуд зүүһәд, тернь баһ болхла, колхозникүдәс үкрмүд көдлмшт олзлҗав. Витя доладгч класс чиләчкәд, школан хаяд, эктдтән хамдан бригадт ирҗ көдлв. Дәәнә цагт бичкн күүкдин бийснь цагасн эрт ухан орҗ, бөдүн күүнә авъяс авч залуршцхав. Витя арвн дөрвтәһәсн авн плугд үкр зүүҗ һазр хаһлдг болв. Тегәдчн Виктор эврә һазран һарһсн экләһән әдл санна. Хөөннь арвн зурһатадан трактористын курс чиләһәд, машинд көдлв. Терүнәсн цергт одснь тер. Веран җирһлин хаалһнь Викторинәс оңдан болв. Дән чилсн җил эцкнь хәрҗ ирәд, тракторт көдлв. Нег җил көдлчкәд, селәнд түрү-зүдү үзгдх бәәдл һархла, колхозас һарч балһснур нүүхин эв-арһ хәәв. Колхозас энүг тәвҗәхмн уга. Үвл ирв. Тракторин ясвр МТС-т эс одсн Волковиг зарһд өгв. Дөрвн сарар түүрмд сууһад, паспортан һартан атхҗ ирчкәд, гертән көгшн экән үлдәчкәд, гер-бүләрн Олуйск орҗ нүүв. Вера арвн класс чиләчкәд, институтд одлго, гер деерән зурһан сара тоочин курс чиләһәд, белдлһнә конторт көдлв. Эврәннь өгсн амн үгән сольшго Вера Олуйскд нүүҗ одвчн, ардан Викторла бичгән авлцад бәәв. Сар болһн эмг экдән ирсн болад, Викторла харһдг билә. Нег дәкҗ Вера арвдгч класст сурчахдан Викторт иигҗ бичҗ: «Эңкр, Витя минь! Эн бичкн бичгтән эрүл-мендичн медсн деерән эврәннь тускар нег цөөкн үг бичхәр седләв. Урдкларн әдл му бишәр

261

сурчанав. Тер тускд чамаг дала икәр соньмсаһад оркшго гиҗ меднәв. Зуг чамдан сонсхҗ селвг сурхар бәәх төрм иим: мана класст бас чамла әдл Витя гидг нертә көвүн өдр сө уга бийим дахад тәвҗ өгхш. Альд йовсн һазртм ардм дахна. «Бичә бийим дах!» — гиһәд көөсн бийнь болҗ өгхш. Терүнә чирәһинь үзх дурн нанд күрхш. Тер көвүн мана балһсна нег һардачин көвүн. Эцкнь сән үүлд көдлдг болвчн, көвүнь шүлсән һооҗулсн юмн. Витя минь! Эн зовлңгас яһҗ гетлхинь нанд зааҗ өгич, буйн болх! Чи нанар болхла, ухата, ю болвчн меднәч. Хәрүһинь өдр сө уга күләҗәнәв. Чини эңкр иньгчн Вера». Дорань немҗ «Витя, Вера». Виктор бичгинь авн иим хәрү өгв: «Эңкр иньгм, Вера! Хол һазрт бәәсн хәәртә иньгиннь хату зовлңгинь медҗ, хойр амн үгәр хәәлмҗтә селвгән өгхәр бәәнәв. Алдр Пушкинә цагас нааран зу һар җил давҗ одв. Тер учрар чамла хамдан ордг Витяг би дуэльд дуудҗ чадшго кевтәв. Намаг ВЛКСМ-ин членд бәәдгинь чи эврән меднәч. Комсомолын Уставд тиим зөв өгчәх пункт уга. Дәкәд болхла, доладгч класст сурчаһад, СССР-ин Конституц чи бидн хойр эс даслу? Тиигхд, «СССР-ин күүкд күн залу күүнлә әдл зөвтә» гиҗ урокд дасхд, чи юн гиҗ келсән мартчквч? Эндрәс авн көвүд бийим дөөглхлә, бичә харс, би эврән бийән харсҗ чадхув гиҗ эс келлч? Дәкәд чини бичснчн болхла, эврәнчн седклин төр. Чамаг дурго болхла, тер яһад тәвлго дахад бәәх билә. Мини селвг: ээм деерчнь толһачн бәәнә. Чини иньг, Витя». Бичгин сүүлднь; «Витя, Вера». Вера салад нүүҗәһәд, Витяд келсмн: альд йовдг болвчн хоорндан бичг авлцхларн, бичгин сүүлднь «Витя, Вера» гиҗ бичхмн гиҗ. Тегәд эдн ода мөңкинд бичгин чилгчд тиигҗ бичцхәнә. Тер бичгин хөөн Вера тас бичг бичдгән уурв. Эмг экдән чигн ирхш. Виктор күләҗ ядад, көдлмшин завсрт Олуйск орв. Веран гер альд бәәхинь меддг бийнь, Виктор гертнь одсн уга. Юңгад гихлә колхоз түрү-зүдү, көдлмшч улс ховр болад түрҗәсн цагла колхозасн зулад нүүсн улсиг фронтас орһсн улсла әдл гиҗ тер сандг билә. Тегәд Веран эцкин чирәһинь үзхдән дурго. Нег дәкҗ Олуйскин базр деер Веран эцк харһад, менд сурсн бийнь, Витя хәрү өгсн уга билә. Вераг үдин хөөн школд ордгинь меддг Виктор, үдин өмн ирсн бийнь, асхн күртл базр, балһсар эргҗ йовв. Асхн школын күүкд хәрхин алднд, школас Веран гер ордг хаалһд тосҗ күләв. Зөвәр күләчксн цагт Вера хаҗудан хойр күүктә инәлдсн, шуугсн һарад ирв. Вера Викториг үзчкәд,

262

чирәнь хүврәд одв. Болв өөгүрнь мендчн сурлго давад һарч одв. Виктор ардаснь дахв. Веран гер тус ирчкәд, хаҗудк хойр күүкднь йовҗ одв. Үкс гиҗ Виктор күүкиг күцҗ ирв. — Менд сурлго, яһад давад һарч одвчи? — Чи мини бичгт ямаран хәрү өгләч?— гиҗ келәд, Вера тедүкн скверт бәәсн скамейкд одад суув.— Негхн дусалын чигә дурн бәәсн болвчн тиим мөснд орхнь киитн хәрү бичшго биләч! — Гем мини, тәвҗ өгхитн эрҗәнәв, барышня!—болад, Витя кезәңк светск әмтн кевтә, пиджакиннь хорман үзүрәс өргҗ, өмн бийднь сөгдҗ өвдглв. Урлан дурдылһәд, уурта күүнә бәәдл һарчасн Вера инәһәд, Витян һарас татад өөрән суулһв. — Бичә альвл! Арвн дола күрсән мартчквч! — Арвн долатадан эс альвлхла, арвасн сахл урһхла, альвлхмби? Одак мини мейәркгч күн альд бәәнә? Би терүг дуэльд дуудҗанав,— Витя Вераг инәлһхин төлә гертәсн шишлң авч һарсн модн үлдиг киилгиннь захар һаран орулад, хурдар шүүрч авад, цәәлһәд оркхлань, күүкн бийән бәрҗ эс чадад, нүднәсн нульмсн һартл инәв. — Альд бәәнә?—гиҗ Вераг инәдгән дуусхлань, Витя сурв. — Ода терүнәс әәлго бәәҗ чадҗанач. Би эврән хәрүһинь өгүв. Терүнәс нааран өөрдхш. Нег дәкҗ күүкдтә хамдан йовхлам, ардасм күцҗ ирәд теврхәр седв. Доран эргҗәһәд, халхарнь ташад авв. Босад ноолдхар седхләнь, күүкд өөрдхсн уга. Терүнәс нааран хальддган уурв,— болҗ Вера цәәлһв. — Сән болҗ! Ээм деерчнь толһа бәәнә гиҗ эс бичлүв!— Витя Веран һаринь һартан авч илв. Җилмүд усн мет урсад, давад бәәв. Виктор цергт одв. Эн хойр урдк кевтән, хоорндан бичгән авлцад, икәр үйдәд, нег-негән санхларн, бичкн цага авъясарн, зүн һартан барлата «Витя, Вера» гидг темдгән хәләһәд, бийән аатрулдмн. Наснь баахн, күүнә томан сәәтр орад уга цагт үүдсн эднә иньгллһн сар, җил ирвәс улм өсәд-өргҗәд йовв. Һурвн җил цергт цергллһн. Һурвн җил — талдан күүнд ик болзг биш. Болв нег-негән күләсн, күцсн хойр иньгин зүркнд һучн зурһан сар — миңһ һар өдр! Эн һурвн җилин өдрмүд оңдан цагин җиләс ут болҗ хойраднь медгдв. Календарин халхс таслад ава бәәтл, күләсн өдр ирв.

263

Веран экнь, шүрүһәр үләсн салькнд унҗ одн гисн бәәдлтә, чидл уга, өлвтрсн хо чирәтә күүкд күн билә. Болв эн күүкд күүнә келсн үг эс күцхлә, гер дотр бәәсн улсин хойр чикнь хоңхта бәәдмн. Зөрг уга, җөөлн заңта залуһан эврәннь һоснаннь давхрг доран бәрдг билә. Тегәд гер дотрк ямаранчн төриг Веран экнь хаһлдг бәәсмн. Тегәдчн Волковиг колхозас һарад, Олуйскур нүүлһдгиг гергнь кесиг селәнә әмтн медцхәдг билә. Эн күүкд күн эврәннь гертән эрк шилләч бәәсмн. Залунь шиңгәсн сара җалван авч ирхләнь: «Яһад бичкн болҗахмби?» — гиһәд хәәкрдмн. «Шиңгәсм эн болхгов»— гиһәд келхләнь: — «Уга, муңхг чамаг меклҗәнә, эврәннь шиңгәсн көлсән чик авч чадхшч!» — гиһәд, хойрһурвн хонгтан амрл өгдмн биш. Көдлмшәс ирхләрн, һар хоосн ирлго, адгтан модна нег тасрха болвчн авч ирх кергтә, эс гиҗ хотан бүтн уудг арһ уга. Суусн стулан хәрү ормднь чик эс тәввчн бас гергнә ад эклдмн. Хаҗудк улсиннь герт эврән чигн ордго, эврәксән чигн орулдго билә. Гер дотр оньдинд әәсн, сүрдсн бәәдлтәһәр бәәх кергтә бәәсмн. Авсн залудан биш, һарһсн үрдүдтән тиим догшн, аврлт уга мөстсн зүрктә билә. Зуг һурвн көвүн дунд өссн һанцхн күүкән невчк хәәрлҗ, наадк үрдүдләрн әдл засгла харһулдго бәәсмн. Һазр деер әмтә кү таасдго Веран экд һанцхн Виктор таасгддг билә. Тегәд күүкән Викторла ханьцхиг буру гисн уга. — Кемр Виктор чамла ханьцхар бәәхлә, колхозас һарад нааран нүүҗ иртхә, эс гиҗ совхозур һартха,— гиҗ күүкндән зөв өгв. Виктор колхозас альдаран чигн одшгов гихлә: «Чамаг терүнд өгшгов»— гиһәд, экнь керчәд хайчкв. «Би ода бичкн бишив, эврән яахан медх зөвтәв»— болҗ Вера хәрүцв. «Кемрҗән мини үг соңслго мордхлачн, чамаг насндчн амрахн угав!» — гиҗ экнь әәлһв. Келсн үгинь эс күцәхлә, ямаран чигн ааль экән һарһхинь меддг Вера: «Колхозас һарад нүй»— гиҗ Викториг ээрв. «Уга, би колхозас альдаран чигн одшгов»— болҗ, Виктор келсн үгәсн эс хаҗив. Тер хоорнд җилмүд давад бәәв. Эн хойрин негнь эврәннь келсн үгән сольшго болв, наадкнь экиннь үгәс һарч чадшго болв. Верад келх саната көвүд дала билә. Виктор чигн оңдан күүк авч чадх бәәсмн, болв баһдан ам авлдсн зүркн болҗ өглго тачалта бәәһәд бәәв. ...Вераг эврәннь конторин күүкдтәг колхозд тәрә хуралһна көдлмшт

264

йовулхлань, маниг «Победа» колхозур илгәтн гиҗ күүкн сурв. Колхозд ирсн өдртнь эдниг хойрдгч бригадын ток деер көдлтхә гиҗ йовулв. Вера болхла, Викторин көдлҗәсн негдгч бригадур һархар седв. Хойрдгч бригадт ирәд, арвн хонг көдлснь эн. Вера хойр дәкҗ көдлмшин заагт Викторла харһх санатаһар негдгч бригадт ирв. Хойраднь харһҗ чадсн уга. Эндр асхн һурвдад ирчкәд, Виктор МТС орҗ одсн болхла, күләхәр шиидв. Вераг эн бригадт бәәсн көвүд-күүкд таньдг билә. Теднлә хамдан шууглдад, асхни хот уучкад, бичкн цагтан үүрләд хамдан школд орҗ йовсн Машата хоюрн Викторин ирх хаалһин амнд тосв. Терүг МТС-т хоншгоһинь лавта меднә. Хамхрсн деталян кеҗ авчкад, хәрҗ ирхинь меднә. Сөөнь өрәлин алднд, зөвәр холд мотоциклин һал үзгдв. Машаг бригадурнь йовулчкад, эврәннь альчуран эмгн күүнәһәр әрә нүдән һарһад боочкад, хаалһин амңд һаран өргәд зогсв. Виктор Вераг колхозд көдлхәр ирсинь соңсла. Түрүн авгтан эврән одад харһхар седчкәд, дәкәд санаһан хәрү цокад йовсн уга. «Кемрҗән экиннь үгәс һархар седхләрн, эврән ирҗ харһх»— гиҗ Виктор дотран шиидв. Эн арвн хонгин дунд Вера өдр болһн ирн гисн болад, асхн болһн харһсар зүүднднь ордг болв. Ода Глотовас ирҗ йовад, бас терүнәннь тускар: «Иршгоһар бәәдг болхви? Тиигхлә, ода бийнь экиннь үлмәһәс һарад уга болх»— гиҗ санҗ йовла. Мотоциклин герлд зогсҗах кү үзн, шулун болдгар зогсав. — Вера!—гиҗ келн, теврлдәд одв.— Би чамаг ирх гиҗ сана биләв. Иигҗ харһхан өдр сө уга күләҗәләв!— болҗ Виктор байрлв. — Күләсм болх! Чамаг угаһар цааранднь бәәҗ чадшгов!— гичкәд, Вера усн-цасн уульв. — Бичә ууль! Инәх кергтә,— болад, Виктор иньгиннь седкл төвкнүлв. — Энчн байрин нульмсн!— Вера көвүнүр шахлдв. *** Адуч Таня хойриг комбайнд өөрдәд ирхлә, өмнәснь һурнисн бәәдлтә Костя тосҗ ирв. — Мендвт, Адуч Очирович!—гиһәд, Костя агрономин һар атхчкад сурв:— Не, одак күүһән эмчүр йовулчквт? Бидн яахмб? Өдртән хара

265

зогсхмб? — Э, эмчүр йовулчквидн. Комбайнтн тегәд бүтний? Көдлҗ болхий?— гиҗ Адуч хәрү сурв. — Комбайн бүтн. Өрүнә эклҗ көдләд, тер захас авн эн күртл ирчкәд, хәрү эргхәр седхлә, комбайнер штурвалан хайчкад, зүркән бәрәд унҗ одв. Зүркнә гемтә күн бәәҗ кевтә,— болҗ Костя келв. — Комбайн бүтн болхла, ода экләд хадад бәәх. Тракторан көндәҗ чадҗанач,— гив. — Комбайнертн альд бәәнә?— Костя Адучур хәләв. — Йов, тракторурн од. Комбайнериг штурвалын өөр үзхч,— Адуч нурһарнь ташҗ хөкрлв. — Та эврән йовхар бәнт?—болҗ Костя эс иткҗ сурснд, тернь нүдән чирмн толһаһан гекв. Костя адһм угаһар тракторин кабинд орад суучкад, терзәрнь ардагшан Адучур хәләв. Адуч сүдһлзәд, тайган түшн, шатынь давшад, комбайн деер һарч ирәд, моторин көдллһ хәләв. Дарунь молотилкән хоосар тәвәд, яһҗ көдлҗәхинь хәләв. Мотор молотилк хойр сәәнәр көдлҗәнә. — Сәәнәр тосллчи?—гиҗ хаҗудан зогсҗасн Таняһас сурв. — Өрүнә сәәнәр тослчклав. Таня хойр җиләс нааран тәрә хуралһнд штурвальн болҗ көдлнә. Тәрә хуралһн чилхлә, урдк кевтән бригадын учетчик болна. Машиг бүрткәд хәләчкәд, Адуч трактористд һарарн заңһв. Трактор чичрҗ күрҗңнәд, ормасн генткн көндрхлә, комбайн дахлцад, хедернь дорагшан сууһад, крестовинь эргәд, шалһднь керчгдсн тәрәнә бүр сәәхн торһн лент мет гүүһәд, молотилкин барабанур орад бәәнә. Комбайна ард соломокопнитель деер хойр күүкн нег-негән хәләһәд зогсчксн соломиг бииләр хооран ууц тал хөмнә. Адуч тәрәнә урһцинь хәләһәд, комбайна хедериг негт деегшән өргәд, негт дорагшан тәвҗ өгәд йовна. Адуч Таня хойр хоорңдан ю бис күүндәд, инәлдәд йовцхана. Костя тедниг үзәд, зүркинь хар ухан хулһн мет мерв. «Адучиг ахлаһан әдл күндлнәв,— гиҗ Танян келсиг санв.— Болв... гергн уга күүнә толһад ямаран ухан орхинь кен медхв?» «Уга, цааранднь иигҗ бәәҗ болшго. Яһв-кегв келәд, хәрүһинь авчкад төвкннәв. Юн гиҗ келхв? Одахн Танята хоюрн ю бис күүндҗәһәд: «Күүкнд эврәннь седклән юн гиҗ келхән би медҗәхшив»— гиһәд

266

наадлхлам, Таня керсү нүдәрн гилс гиҗ хәлән, гүүнәр саналдчкад: «Костя, Костя! Эврәннь седклән келхд олн үг керго»— гиҗ келлә.— Юн гиҗ келдгинь зааҗ ас, би йосндан медҗәхшив,— гиҗ сурхла: Күүкнд дурлсн цагтан күрәд ир, юн гиҗ келхинь зааҗ өгнәв»— гиһәд, нааднинәднд хүврәлә. Тегәд юн гиҗ эклҗ келхв? Костя кесг хуучн романмуд умшла. Теңд юн гиҗ бичәтә бәәхинь эн тодлв. Нег дегтрт: «Би тана һаритн сурҗанав!» — гиҗ бичәтә бәәсинь эн ухалв. Тиигәд эклхлә яахмб? Уга, болшго. Теднлә әдл хаана өргә эргдг зәәсң биш! Мана цагт күн тиигҗ келдго болх. Нә, юн гихмб? «Таня, би чамд дуртав, мини гергн болхичн сурҗанав!» Уга, тиигҗ бас бәлшго. Дегд модьрун үгмүд тернь. Альдас сәәхн үгмүд олҗ авхмб?» Өдрин дуусн тиим күнд тоолврта Костя йовв. Үдин амрлһнд Таняла онц харһҗ чадсн уга. Юңгад гихлә үдин хотыг эднд нааран авч ирв. Түрүн болҗ Адуч Костя хойр уув. Эдниг хотан ууҗ дуустл, Таня комбайнан тослад, комбайн дорнь буудя тордг зерноуловителинь цеврлв. Таняг көдлмшән чиләлһнлә, колхозин ахлач ирәд, МТС-әс үдин хөөн шин комбайнер ирхмн, терүг иртл комбайнд көдлҗә гиҗ Адучас сурв. «Чамаг сурлдан угаһар өрүнәс нааран көдлә. Күн эс ирхлә, комбайн хайҗ хәрхн уга!» — гиҗ ахлачд уурнь күрч Адучин төлә Костя байрлв. Одахн хойр хонгт болсн шүрүн салькнд күнд бүртә тәрән диилгдәд, нег хәврһшән кевтҗ одв. Тегәд урдкла әдл оратҗ, шамин герләр тәрә хадхла, сәәнәр авгдлго һару һарад бәәнә. Тер төләд комбайнермуд әрә бүрүлин гегән тасрад ирхлә, зогсцхана. Адуч комбайнан зогсаһад, дорагшан шат ишкәд бууҗ ирлһнлә, Виктор мотоциклән комбайнла харһулн алдад, түшүләд зогсачкад, Адучд байртаһар келв: — Не, комбайнер МТС-әс авч ирәд, бригад деер буулһчкад, һарч ирүв.— Виктор өрүнәһә хамхрсн комбайна деталь авн, комбайнер сурхар одла. — Сән. Йовдлын аюд намаг бригадт күргчк, тендәс мөрән зүүҗ авад, хойрдгч бригад орнав. Хойр хонгас нааран одад угав,— болҗ, агроном будгдсн һаран Танян өгсн кенчрт арчв. Викторин мотоцикл комбайна өөрәс көндрәд һархла, Костя ирв.

267

— Костя, намаг күләҗә, би комбайнан тослчкад хәрнәв. Өрүндән амр болх,— гиҗ Таня келв. — Сән. Чамаг тослад чиләтл, би буудя тордг зерноуловителинь цеврлнәв. — Ханҗанав! Сән үг соңсхд йир таалмҗта... — Арһулдҗа, би энүгән чиләчкәд, чамд оңдан үг келсв. Зуг чи бичә үрг! — Ямаран үгв, муй аль сәний? — Нанд болхла сән, чамд яахинь медҗәхшив.— Хоюрн дарунь көдлмшән чиләв. Костя комбайн дорас босҗ ирв. Таня комбайн деерәс бууҗ ирв. — Не, келхәр бәәсн үгән кел,— гиҗ Таня неклдв. — Хаалһдан келнәв,— болҗ көвүн хооран саав. Зөвәрт тагчг йовцхав. — Келхнчн, күләҗәнәв,— гиҗ Таня көвүнүр хәләв. — Би эн үг келхдән адһш угаһар бәәләв. Зуг чамаг күн болһнла күүндәд, инәһәд оркхла, нанд му болад, хөргләд однав. Тегәд мини чамас сурхар бәәхм... хамдан бәй! — Тиим эртий!—Таня әрә сонсгдмар келв. — Эрт болх билә! Кедү дәкҗ эн үгән келҗ чадлго бәәсим медҗәнчи!—Костя Танян һаринь чаңһар атхв. *** Шестаков тоочнрин хораһар дәврәд, эврәннь кабинетүр орҗ йовад, тотхҗ зогсв. — Петр Петрович, та манд кергтәт,— гиҗ келв. Кабинетдән орад, тохадан өлгәтә плащан стол деерән хайчкад, ормдан одҗ суув. Энүг дахлцад, тооч Шнейдер Петр Петрович ут улан хамриннь үзүрт козлдуран торһчксн орҗ ирв. Шестаков столын татдгас блокнотан һарһҗ тәвн, өмнәсн ручкан шүүрч авб. — Петр Петрович, кедү центнер буудя государствд өгчквидн? — Зун далн миңһн центнер, Николай Иванович. — Кедү гинәчи? Сәәнәр тоолвч?— гиҗ, батлҗ сурв. — Сүл талоһинь соляд эндр квитанцс авч ирв. Дигтә зун далн миңһн центнер болҗ. — Йир сән. Петр Петрович, зун далн миңһн центнер буудя гисн

268

тооһан медҗәнч, угай?—Урднь бүкл Олуйск район әрә гиҗ тиим буудя өгдг бәәсмн! Ода һанцхн «Победа» колхоз тиим ик буудя өгчәнә! Йосн диилвр гидг эн!— Шестаков ормасн босад, нааран-цааран йовдңнв... Тегәд кедү пуд болҗана энчн! — Нег сай һар пуд. — Мана колхозникүд нег сай пуд буудя государствд өгхвидн гиҗ санҗасн болхий? Һазаһас Молчанов орҗ ирв. — Федор Васильевич, кедү буудя государствд өгсиг медҗәнчи?— гиҗ Шестаков ормдан сун, байртаһар сурв. — Бидн Петр Петровичта хоюрн тоолчквидн. Йир сән. Колхозникүдт энүнә тускар бас соңсхх кергтә. Бас байрлцхах. — Николай Иванович, би дәкәд нег байр зәңглхәр седләв. Өрүнә банкас телефоһар эндр үдин хөөн дөрвн часла мөңг ирҗ автн гиҗ келв. Далн миңһн арслң өгчәнә,— болҗ тооч келв. — Үдин хөөн мини маши авад йовтн. Арвн сара күч-көлснә өдрмүдт кедүһәд мөңг өгч болх гиҗ медҗәнәч, Петр Петрович? — Мана банкд бәәх счетд мөңгн дала. Ода деерән арвн тавн сай ору орсн бәәнә. Дун угаһар күч-көлснә өдрин арвн тавад арслң өгч болхмн. Дәкәд, җил чилхлә, үлү-дутуһинь тегшлхвидн, — Күр болсн хөөн арвн тавад арслңгарчн ведомостинь кетн. Чи эврән эс медхмн бишч,— гиҗ, олн җил көдлҗ йовх дамшлтта тоочд, бийднь даалһҗ ахлач келв. Оньдинд адһад йовдг бригадир Миша ирв. — Чамаг күн көөҗ йовдг болвза?—гиҗ Николай Иванович сурв. — Күн көөлдснәс дор! Деертн цасн орн гиҗәнә. Токмуд буудяһар дүүрң. Ода яахмб? Колхозникүд буудяһан күцц авчахш. Орулдг һазр уга гилдцхәнә. Һанцхн мана бригадт һучн хойр күн авад уга. — Цуһараднь зәңг өгх кергтә. Эс ирҗ авхлатн, государствд өгчәнәвидн гиҗ зәңглтн. — Тер бийнь күн авчахш. Кесг дәкҗ зәңглләвидн. Эднә үгин хоорнд һазаһас Матрена Семеновна орҗ ирәд, үүдн хоорнд суув. — Матрена Семеновна бас буудяһан авад уга, кесг дәкҗ келләв,— гиҗ, Миша бәрүлҗ өгв.

269

— Би дигтә тер төрин тускар ирҗ йовлав. Николай Иванович, бидн Витян күч-көлснд күртсн буудяг авчклавидн. Мини шиңгәсн арвн хойр центнер буудя үлдлә. Терүг багтадг зә мана герт угаһинь эврән меднәт. Тегәд тадниг колхозин буудятаһан хамднь государствд өгчкәд, тана буудяд кедү өгдг болна, тер үнәрнь нанд мөңгинь өгчктн. Терүг теермдүләд, базрт орулхла, үнтәһәрчн одх биз. Зуг нанд цол уга. Дәкн энҗл свеклан цасн унтл хураҗ авдг бәәдл угавидн,— гиҗ Матрена Семеновна келв. — Николай Иванович, Матрена Семеновнан келсн үг чик. Кесгнь бийәсн үлү буудя авшго. Тер спискарн эздүдтнь одад, буудяһан авч чадшго болхлань, государствд өгчкәд, әмтнд мөңгинь өгчкхмн гиҗ медҗәнәв. Буудя күцц эс авсн улс тоолхла, адгтан миңһн центнер буудя һарх. Тер буудяг государствд өгхлә, Төрскнд чигн олз, манд чигн сән болх,— болҗ Федор күсл кев. — Сән, Матрена Семеновна. Тана буудяг бидн государствд өгнәвидн. Та мөңгәрнь авхт,— гиҗ Шестаков келв. — Ханҗанав, менд бәәтн!—Матрена Семеновна һарв. — Одак Матрена Семеновнаг хойр кило буудя авад бәргдснәс нааран удан болву? Хойр җил... Иим ахрхн цагин дунд әмтн яһҗ хүврв? Ода болхла, үлү буудя керго, государствд өгтн гиҗ йовхинь үзҗәнчи?— болҗ Шестаков байрлв. — Негчн күн экин геснәс хулхач, худлч, аля-аздар һаршго болҗахгов. Бәәдл-җирһл ямаран болна, терүгәр күн бас хүврнә. Ода хәләлчн! Эдлхднь күрх буудя өгхлә, терүнәс үлүһинь государствд өгтн гиҗ эврән сурҗ йовна. Юңгад гихлә тер идҗәснь чилхлә, дәкәд өгхинь меднә. Тиигхлә, үлү буудя авад ю кех билә. Мана парть селәнә эдл-ахуд ода онц оньган өгч, улм өргҗҗәхинь цуһар медҗәцхәнә. Тиигхд, хойр җил хооран, кедү өгсн бийнь, буудя үлү болҗана гиҗ күн келх бәәсний? Миниһәр болхла, уга! Ода әмтнә седкл оңдан болҗ одв,— Федор инәв. — Терчн чик,— гиһәд, Шестаков ормасн босад, үүднд күрчкәд, тоочас сурв: — Петр Петрович, Тарасовиг болн шабашникүдин бригадириг конторур дуудулчк. Тәвдгч җил тавн поселкд бәәсн тавн колхозмуд нииләд нег колхоз болхла, хург кедг бәәрн уга болад, яһад болвчн клуб тосххар шиидлә. Тер

270

җилдән эрсинь тәвх улан тоосх зөөҗ авла. Дарук җилднь күрх модынь авад, экләд улынь тәвб. Болв колхозд чолуһар эрс тәвҗ чаддг улс уга болад, балһснас әмт нәәмәдлҗ авч көдлглә. — Тер җилдән күцц келго, эрсин өрәлинь босхчкад, йовҗ одцхала. Дарук җилднь, әмт нәәмәдлхәр седхлә, мөңгинь әәлһәд, күн көдлҗ өглго бәәв. Энҗл колхоз көлд орхларн, Олуйскас арвн тавн күүнәс бүрдсн бригадт сурсн мөңгинь өгх болҗ бооца кеһәд көдлгҗәнә. Эн улс клубд кегдх көдлмш экнәснь авн сүл ширдлһн күртлнь белдх болҗ бооца кесмн. Тедниг әмтн шабашникүд гиҗ нерәдцхәнә. Өргн ээмтә, өндр нурһта, тарһн шар күн орҗ ирәд, үүдн хоорндас гекәд мендлв. — Үр Алексеев, клуб кезә дуусгдхиг медхәр дуудуллав,— гиҗ Шестаков келв. — Сән өдр күртл чиләхвидн гиҗ саннав, ахлач. — Нанд чини санан керг уга. Сән өдрәс хойр хонг өмн бел кех кергтә. — Кеҗ үзхгов. Биднчн сән өдрт амрх санатавидн. Ода невчкн мөңг бичүлҗ авч болхий? — Уга. Клубан чиләһәд, түлкүрән нанд өгтлтн негчн арслң өгшгов. Һазаһас Тарасов орҗ ирәд, хуучн диван деер суув. — Павел Петрович, уралан һарч су,— гиҗ Шестаков Федорин өөрк стулур заав.— Парвляна хург кехәс урд та хойрла зөвшәлхәр седләв. Манд долан зун кубометр мод өгчәнә. Лесхоз тал кү йовулад, басчн мод авч болхмн. Мөңгн күрх. Зуг ю түрүн тосххинь та хойрла зөвшәлхәр седләв. — Танд түрүн болҗ хойр зун үкр багтдг типовой хаша кергтә. Дәкәд адгтан нег типовой туһлын хаша кергтә,— гиҗ Тарасов келв. — Кемрҗән миңһн кубометр модн деер, эрс кех улан тоосх олҗ чадх арһ бәәхлә, деернь һахан хаша келгүлх кергтә. Малд өгх буудя манд бәәнә. Хот бәәсн хөөн һахан дүңгә шулун өсҗ, ик мах өгдг мал уга. Бидн җил болһн адгтан хойр миңһн һахан кичг хулдад әрлһнәвидн. Кемрҗән бәәлһдг хаша бәәсн болхла, бичкн цагтнь хулдлго асрад, центнер татдг болтлнь бәәлһәд, государствд өгхлә, хойр миңһн центнер махн. Кедү мөңгн колхозин касст орх билә? Тер дотр ода государственн хулдҗ авдг үнинь немчксн. Бүкл мишг мөңгн биший. Ода тиигҗ өскдг арһ бәәнә.

271

Хот бәәх. Зуг хашаһинь белдх кергтә,— гиҗ Федор келв. — Терчнь чик. Һахан хашаг бас түрүн тосхгдх объектд тоолх кергтә,— болҗ Шестаков дөңнв. *** Макаров селәнд ямаранчн сән өдриг алдл уга, нерән һуталго кедгнь кезән-кезәнәс нааран бәәһәнь эн. Энҗл Октябрьск сән өдриг урдкурдкасн сәәнәр кех учр бәәсмн. Юнгад гихлә колхоз болснас нааран урһад уга урһц авад, нег сай һар пуд буудя государствд орулҗ өгцхәв. Колхозникүдин гернь һуйр-буудяһар, хавтхнь мөңгәр дүүрв. Ташр деернь, эн сән өдрлә харһҗ колхозд хойр хүрм болҗана. Медведев Виктор гер авхар бәәдг чигн гиһәд, селәнд зәңг шуугхла, негчн күн алң болсн уга. Нам кенә күүк авчахинь сурлдан угаһар күн болһн бодҗ медв. Эн селәнд көвүн гер авхмн гихлә, тер зәңг уульнцар торлго гүүһәд, үүдн болһнар орад, нег герт удлго, деернь дел немгдәд оддг билә. Зуг Виктор Вера хойрин хүрмин тускар ховч улсин хуҗр хаңһах холван зәңг соңсгдсн уга. Юңгад гихлә кесг җиләс нааран сән-му угаһинь келн гиҗ келдг үг үлдсмн уга. Болв Костя Таня хойрин хүрмин туск зәңг, чилгр өдрлә тачкнсн оһтрһун дун мет чикнд хадгдҗ, селәнә улс ниргүлв. Костя Таня хойр шидрәһә үүрлдгинь зәрмснь медцхәдг билә. Зуг кенә көвүн кенә күүкнлә эс үүрлдв. Тиим шулуһар хүрмд күрч одх гиҗ кенчн медсн уга. Тәрә хуралһна көдлмш чилҗ йовсн цагт асхн ора Адучин тергнд сууһад, Костя селә орҗ йовна. Эк-эцкиннь тускар Адучиг больницәс һарч ирснә дару Костя юм нуулго келҗ өглә, Терүгинь соңсчкад, эк-эцк хойринчн тускар деегшән бичәд негинь медхднь дөң болсув гиҗ, Адуч амн үгән өглә. Тегәд эн агрономиг үзх болһндан ю келхинь күләдг билә. Хойр-һурвн хайгар бичг биччксн, ода бийнь хәрү ирәд уга. Сүл цагт Костя Таня хойрин хоорндк бәәдл өөрдсинь, ни-негн болсинь Адуч шинҗлҗ медв. — Чу, чу!— гиҗ, җола бәрҗ йовсн Костя мөрән үдрдәв. — Хүрмән сән өдрлә кехәр бәәнт?— гиҗ генткн Адуч сурв. «Ман хойрин күүндсн үгиг негчн күн соңссн уга билә. Альдас эн медсн болхв? Аль наад бәрҗәхмб?— гиҗ санад, Адучин чирә хәләхлә, тернь наад бәрҗәх бәәдл уга. Эн Танята седклән хувацхас биш, кезә

272

хүрмән кехин тускар күүндәд уга билә. Нам хүрм кех угаһанчн хоюрн сән медҗәсн уга. Тегәд ода Адучиг сурхла, саналдв. — Медҗәхшив. Терүнә тускар күүндәд угавидн. — Тиигхлә, хоюрн күүндчкәд, кемрҗән дөң кергтә болхла, ичлго нанд келтн,— гиҗ Адуч келв. Тер асхн агроном ора күртл конторт көдлчкәд, харңһу уульнцд һархлань, арднь күн күцҗ йовх ә соңсгдв. Эргәд хәләхлә, Костя Таня хойр, — Та хойр билт?— гиҗ Адуч инәв. — Адуч Очирович, бидн танас селвг сурхар седләвидн,— гиҗ хоюрн нег дууһар келв. — Келтн, келтн. Би соңсҗанав,— болҗ хойраннь тал дунд орад, сүүвдәд авчкв. — Одак тана келснә тускар,— гичкәд, Костя невчк тулад зогсв. — Бичә ич, кел. — Октябрьск сән өдр күртл дегд бачм болҗ одв, бидн белдҗ чадшго кевтәвидн,— гиҗ Таня маһдлв. Таняг һанцхн эктә, нань өөрхн элгн-садн уга күүкинь Адуч меддг билә. Тегәд хүрмд һарһх хот-хоолын дуту-дундын тускар эдниг маһдлҗахинь медв. Костянь бас һанцхн. «Эднд дөң болх кергтә. Эднд бийсиннь мөңгәр болвчн, колхозас хот-хол авч өгх кергтә»— гиҗ Адуч санв. — Гем уга. Маңһдур би колхозин парвлянцнрла күүнднәв.. Дигтә хург болхмн,— гиҗ тер келв. — Мана шиңгәсн мөңгнәс өгтхә,— гиҗ Костя сурв. — Маңһдур би таднд хәрүһинь өгнәв. Менд харһий,— гиҗ Адуч баһчудын һаринь атхҗ салв. Колхозин парвляна хургт тракторист Костя, штурвальн Таня хойрин хүрмд кергтә хот-хоолынь колхозин складас өгтхә гиҗ шиидцхәв. Дәкәд тракторн бригадын бригадир Медведевин хүрмтәг негдүләд, тедн буру эс гихлә, хойр хүрмиг шин тосхгдсн колхозин клубд кех зөв бас өгцхәв. Шинәс өндәҗәх хойр бүлд колхозин культурин фондын мөңгнәс неҗәд белг авч бел кетхә гиҗ парвляна член Тарасовд даалһгдв. *** Макаров селәнд урднь көвүн гер авад хүрм болхла, колхозин арһта

273

гисн хойр мөринь зүүһәд, дуһуһинь улан кенчрәр цуглад, дала цецгәһәр кеерүләд, күргн күүкн хойр хүрмд дуудулх зөвтә улсиг эргҗ зәңг өгдг билә. Эндр өрүнәс авн Глотовск МТС-ин директорин газикд Виктор Вера хойр суусн, ахлачин «Победа» машинд Костя Таня хойр суусн селә эргәд, әмтиг колхозин шин клубин һаза буулһад бәәнә. Деед Советин суңһлһн болсн цагт әмт иигҗ зөөхәс биш, негчн хүрм урднь Макаров селән бүрдснәс нааран иигҗ кегдәд уга бәәсмн. Тегәд, зәрм дегд көгшн, баахн шалтгта улсин бийснь, соньмсҗ ирцхәв. Колхозин клубд зерглүләд тәвчксн хойр столмуд деер хот-хол дала. Юн эс бәәнә! Уурнь һарсн шалдрң хотас авн, улаһад минчисн альмн күртл стол эрәтрүләд бәәнә. У чееҗтә, өр өвч орс келн-әмтн кезәдчн, кенәсчн уух-идх хотыг хармнхш. Күүкд улс кен негнәсн деерәр, үлүһәр стол деерк хотыг олн зүстүлхәр дөрлднә. Хот-хол һардҗасн Тарасов әмтн зәәһән олҗ сууҗ авцхатн гиҗ дуудв. Ширдсн үнрнь ода бийнь сәәнәр уурад уга, у болчкад, сарул клуб әмтәр дүүрв. Тарасов эвинь олҗ тедниг суулһв. Деед бийд күн болҗах баһчудыг суулһад, заагтнь хойр кү суух зә үлдәчкәд, һазаһас орҗ ирҗ йовсн Светловиг Зоятаһинь дахулҗ авч ирҗ суулһв. Барун һартнь Молчанов Шестаков хойриг гергтәһинь суулһв. Теднә дару Адучиг суулһв. Әмтн зәәһән олад суусна хөөн Федор ормасн босҗ һаран өргв. Шуугҗасн әмтнә ә тогтнулчкад эклв: — Үнтә үүрмүд! Өцклдүрәк хургт ирҗ йовх сән өдр угтҗ йөрәсн болхла, эндр эн ирсн Аддр Октябрьск революцин өөнә сән өдрлә таниг йөрәҗәнәв! Суусн улс альхан ташлдцхав. Өмнән бәәсн чирктә әркән һартан авчкад, тер цааранднь келв:—Манд эндр хойр дам сән өдр болҗах биший. Мана үрдүдлә әдл, зәрминтн үүрмүд, Виктор Вера хойр болн Костя Таня хойр өрк-бүл болҗана. Тегәд мана баһчуд эндр өдрәс авн амрҗ, җирһҗ, амулң эдлҗ мана колхозин бүлин хань болҗ, үр-садан һарһҗ, өсҗ-өргҗтхә гиҗ йөрәҗәнәв!— Федор һартан бәрҗәсн әрктә чиркән баһчудын чирклә харһулв. Наадкснь бас шин гер-бүл болсн баһчудыг йөрәцхәв. — Үнтә баһчуд, Виктор, Вера, Костя, Таня, тадниг ни-негн бәәҗ, адрута җирһлин хаалһар әәх юм үзлго, кесн көдлмштән кинән болҗ,

274

келсн үгдән оньдинд күрч, олнд үзмҗтә йовхитн дурдҗанав,—гиҗ ахлач Николай Иванович, әмтн альх ташдган зогсахла, йөрәв:— Мана нүүрлгч бригадир Медведевиг болн трактористнр дунд соцдөрлдәнд нүүрлгч орм эзлсн Рвачевиг колхозин нерн деерәс мөрәлҗәнәвидн. Адуч ардан эргәд хәләхләнь, Тарасов Белоконь хойр гүүҗ одад, сценә шар торһн көшг секәд оркхла, суусн әмтн ормалдад, деегшән хәләлдв. Тенд хойр никель орн, көнҗл, деринь көвкәлһәд тәвчксн, чиндр цаһан бүркәтә зогсҗана. Көл тустнь неҗәд диван бәәнә. Потолокас күүкдин модн дүүҗң өлгәтә. Суусн улс нег дууһар альхан ташлдв. Әмтн өлгәтә дүүҗңгүд үзчкәд, улм инәлдв. Белоконь, Гайфутдинов талдан улст медүллго нуувчинәр Тарасовин герт кеһәд, мишг дотр дүрҗ авч ирлә. Шогч Белоконь уульҗах бичкн күүкд дураһад дүүҗңгиг көндәхлә, әмтн инәдән бооҗ ядад, кесгтән ниргв. — Ода Глотовск МТС-ин директор үр Светлов нег цөөкн үг келхәр бәәнә,— гиҗ Николай Иванович зарлв. — Үүрмүд, эн сән өдр би олн үг келхәр бәәхшив. Эндр ханьцҗах мана баһчуд бат иньгүд болтха! Үнтә үүрмүд! Алдр Октябрьск өөниг угтҗ кесн соцдөрлдәнд мана МТС нүүрлгч орм эзләд, дамҗҗ өггддг района улан тугар ачлгдла,— цааранднь клубин эрст түшүлһтә бәәсн улан тугиг авч ирв.— МТС-ин хөрн тавн отряд дунд негдгч орм эзлсн Медведевин бригадт эн туг өггдҗәнә!— гиһәд, Виктор Костя хойриг зерглүләд, балм улан тугиг баһчудт атхулв. — Бригадын нерн деерәс, эн атхсн улан туган дәкәдчн һартасн алдшговидн!— болҗ Виктор үгән өгв. Әмтнә альх ташлһн гер дүүргв. Дарунь нәр эклв. Шин гер-бүл болсн улсиг йөрәлдәд, энд-тенд бокалмуд җиңнүләд, әрк уулдцхав. Түрүн цөгцнь түлкүлҗ орад, хойрдгчнь хотын ам халулад, һурвдгчнь гүүсн цуснла нииләд... Һурвн цөгц әрк һолдкиг һарһна гиһәд, әрк амнь халсн улсин әнь көндә клуб дотр ниргәд бәәнә. Зерглдәд суусарн хоорндан күүндцнә. Зәрмнь стол һатцас күзүһән суңһҗ күүндврт орлцхар седцхәнә. Үүдин хоорнд баһчуд шимлдҗәһәд, нег дууһар хәәкрцхәв: — Һашун! һа-ш-у-н! Виктор Вера хойр болн Костя Таня хойр хоорндан хәләлдв. — Комсомольск хүрм!— гилдәд, тедн хуучна авъяс дахшгоһар седцхәв.

275

— Комсомольск хүрм болвчн, аав-ээҗиннь бәрц хайҗ болдви? Әмтн сурсн хөөн әәмшг-ичг угаһар үзүлх кергтә,— болад, Матрена Семеновна үдрдәв. — Сурҗанавидн! Сурҗанавидн!— гилдәд, клуб дотр бәәсн әмтн ниргҗ, альхан ташлдв. — Әмтн сурхла, арһ уга!—Адуч баһчудт нүдәрн докъя өгв. — Һашун!— гисн дун, шинәр гер дүүргв. Виктор Вераг бийүрн шахад, эвтәкн урлынь эвлҗ урлан күргв. Тер хойриг үзсн Костя омг авч, Таняг теврҗ бийүрн өргн, нимгн хойр урлднь наалдҗ урлан шаххла, Танян кинь давхцад, арһул келв: — Болҗ. Ясим күүлчквч... Костя улм бийүрн иньгән шахҗ, толһаһан гедәлһәд, кииһән авчкад, дәкн урллань наалдв. Әмтн улм альх ташлдв. Адуч урднь иим хүрмд орҗ үзәд уга билә. Виктор Вера хойрур нег хәләһәд, Костя Таня хойрур дәкн хәләнә. Севостьянов Сережа баянан теврсн сцен деер һарв. Андрей Ахмед хойр шар торһн көшг секв. Нәр эклхин өмн ясата бәәсн орн, диван, күүкдин дүүҗң уга. Гертнь күргчкҗ. Молчанова Варя сценүр һарв. Дөгәд орксн цагтнь Варяг дөчнд өөрдсн күүкд күн гиҗ келҗ болшго. Нимгн цаһан чирәднь негчн хурнясн уга. Уусн невчкн әркдән улм чирәнь улатрад, герлтә цевр нүдәрн гер дотрк улсиг эргүләд хәләчкәд, тоомсрта гиигн толһаһан барун ээм деерән хаҗилһчкәд, суврха темәнә бөкн мет серсәсн өрчән далдалһҗ, севгр күүкн кевтә селвҗ көләрн тавшад, Сережан өмн одҗ биилв. — Их, ах!— гиҗ тер залусиг дөгәв. Әркд халҗ одсн улс хошад-һурвадар сцен деер һарлда бәәҗ, дүүрч одцхав. Тедн дунд Шестаков көләрн селвн цокад, күндтә бәәдлтәһәр цемшҗ эргв. Махмуд-цогцнь шүүрсн Тарасов эрүл һарарн, ээмтә-далта Варяг теврҗ авн, тачкнулҗ каблукарн пол цокҗ дандраглулв. Ээм деернь һаран тәвсн Варя эвинь дахҗ, эргҗ биилв. Әмтн шууглдад, нирглдәд ирхин алднд, әврлҗ әмән һартл хәәкрҗәсн Санһҗ әәвлхәдән торсн бәәдл һарад, уутьхн хойр нүднь улм аньгдҗ бүрлзәд, хаҗуднь суусн Һәрән ээм дерләд ирв. Давад согтсинь медсн Һәрә Церн хойр дамҗлад гишң терүг авад һарч одв. Арднь үлдсн Альма авсн залуннь бәәдлд әмтнәс ичәд сууна. Наадк

276

улс ниргәд-шуугад, нәр-җирһл кеһәд бәәхлә, саак Саңһҗ әмтнәс түрүн согтҗ одсн бәәнә. Басл хату хөв.

277

АЛТН ШОРАД ДАРГДДГО Семен Семенович эндр өрүн көдлмштән зурһан часла ирв. Тиим эрт көдлмштән ирдг учрнь, өцклдүрәк хургт эврәннь келсн үгнь энүг унтуллкевтүлл уга бәәв. Крайин һоллгч балһснд райодын күцәгч комитетмүдин ахлачнрин хург хойр хонгт болв. Тер хургт райодар хаалһ яслһна, школмуд шин сурһулин җилд белдлһнә, социальн теткврин, бюджет күцәлһнә болн селәнә эдл-ахун туск төрмүд тәвгдв. Болв икәр оньган өгч район болһна һардачиг тус-тустнь соңсснь — селәнә эдл-ахун һардлһна туск төр. Эн төрәр сүл өдр өрүн нәәмн часас авн асхн зурһан час күртл күүндвр һарв. Наадк төрмүдәрнь крайин күцәгч комитетин әңгсин һардачнр келсн болхла, эн төрәр крайин күцәгч комитетин ахлач, бийәрн района һардач болһныг даран-даранднь босхҗ, эмнг һазр яһҗ олзлгдҗахиг, селәнә эдлахуст ямаран дуту-дундс бәәхиг болн тедниг ямр болзгт чиклҗ чадхин тускар сурв. «Күцәгч комитетин ахлач, урднь селәнә эдл-ахуд көдлҗ йовсн баһ наста болвчн сән медрлтә, некврч болн догшн күн»— гиҗ хургт бәәсн әмтн хоорндан күүндцхәнә. Эврәннь докладтан эн иигҗ келв: — Сүл җилмүдт мана партин Центральн Комитет селәнә эдл-ахуг өскҗ-өргҗүлхин төлә ик оньган өгчәхинь цуһар меднә. Өдгә цагт, урдкла әдл телефоһар сводк цуглулҗ авад, канцелярск-бюрократическ кевәр һарддгиг уурулад, эдл-аху болһныг сәәнәр шинҗлҗ, дуту-дундсинь дор ормднь йилһҗ түргәр ясрулдгин арһ хәәх кергтә. Государств иим ик дөң өгә бәәтл, ард хоцрҗ йовх эдл-аху өдгә цагт бәәх зөв уга. Тегәд, района һардачнрин өмн эндр мана тәвҗәх төрмдн, селәнә эдл-ахус һардлһан ясҗ, прогрессивн хамг төриг түргәр тархаҗ, нүүрлгч әмтин, бригадмудын болн эдл-ахусин дамшлт сәәнәр олзлҗах кергтә. Өдгә цагт мана крайин эдл-ахус эмнг һазрас хойрдгч урһцан хурахар белдҗәцхәнә. Энҗл хавр һаң болсн уршгар крайин кесг райодар ниднәкәсн зөвәр баһ урһц авгдхмн. Болв тер райодын бийднь, агротехникиг сәәнәр олзлад, бәәрн удобреньсәр һазран теткәд, үвл, хаврин чиг бәрәд бәәсн эдл-ахусар, ниднәкәсн тату биш урһц авчацхана.

278

Үлгүрлхд, Шипулинск района арвн йисн колхозас нәәмн колхознь ниднәкләрн әдл урһц авхмн. Зерглдәд бәәсн Олуйск районд негчн эдлаху урһцин зураһан күцәҗәхш. Олуйск район Шипулинск районас малын эдл-ууш һарһлһарн чигн зөвәр ард хоцрҗ йовна. Эн хойр района эдл-ахуст ямаран йилһл бәәдв? Бәәх һазрнь әдл, хурчиг орлһнь бас әдл, деерк теңгрнь чигн әдл. Зуг эднә һардлһнь оңдан. Тегәд Олуйск района һардачнр урдк кевтән нүүрлгч әмтин болн эдлахусин дамшлт олзлҗ чадҗахмн уга гиҗ, бидн тоолҗанавидн. Кемрҗән тер улс ахрхн болзгт селәнә эдл-аху һардлһан эс оңдарулҗ чадхла, крайин күцәгч комитет болн партин крайком цааранднь дааврта көдлмш тедн дааҗ чадх угаһинь хәләх төр тәвҗәнә.— Эн үгмүд Темниковин экнд хадгдҗ, махмудынь ирвәтрүлв. Райодын күцәгч комитетин ахлачнр даран-дарандан босҗ, эдл-ууш авлһиг өөдлүлхин төлә ямаран көдлмш кегдҗәх, ямаран прогрессивн дамшлтс селәнә эдл-ахуст олзлгдҗахин тускар келцхәв. Президиумд суусн крайин күцәгч комитетин ахлач өмнән бәәсн блокнотд хая-хаяднь темдгләд, бичҗ авад бәәв. Хург чилхин алднд Темниковд бас үг өгв. Босхасн урд, ямаран кевтәһәр эклҗ келәд, юуһар чиләхән эн дотран ухалад авчкла. «Районд бәәх дуту-дундсиг уга гиҗ келҗ болшго. Терүнә ормд эврән бийән гемнҗ, ахрхн болзгин дунд чиклҗ чадхвидн гиҗ амн үгән өгснь сән болх. Дарук җил хурта-чиигтә болад, сән урһц авхла, эн хамгнь мартгдх»— гиҗ эн дотран санчкад, омгтаһар ормасн босв. — Үүрмүд, Константин Иванович эврәннь докладтан Олуйск районд бәәх дуту-дундсиг илдкҗ келв. Ташр деернь, манла хоша бәәх, нег иҗл һазрта Шипулинск районла дүңцүлҗ темдглв. Тер келсн үгнь экнәс авн сүл күртлән чик. Бидн, района һардачнр, эврәннь хаҗһран медҗ, көдлмшән ясрулхин төлә олн зүсн дамшлтта үүлдвр райондан тархахар темдглвидн. Мана районд «Победа» гидг колхоз бәәнә. Тер колхозин ахлач үр Шестаков шишлң медрл уга болвчн, селәнә эдл-ахун ик дамшлтта күн. Ниднә эн колхоз районд һанцхарн эрднь-иш тәрәд, хойр зун тәвн центнер буудянь болвсрад, үсн орсн көк урһмл гектар болһнаснь авла. Тер колхозин дамшлтыг бидн района эдл-аху болһнд тархаҗ, энҗл арвн миңһн гектар һазрт эн баатр культур тәрвидн. Тегәд үкр малас һарх эдлууш, үсн иргчдән хойр холван немгдх гиҗ крайин һардачнрт эн трибун

279

деерәс амн үгән өгчәнәв. Юңгад гихлә «Победа» колхоз малан шимтә хотар эс асрдг цагтан нидн җилин зурһан сард үкр болһнас долаһад зууһад литр ус сааҗ авла. Энҗл үвл эклснәс авн эрднь-ишән силосар үкрмүдән асрдг болсн учрар, июль сарин нег шинд, эс гиҗ зурһан сарин туршарт үкр болһнас нег миңһн тавн зун хойр литр үс сааҗ авб,— гиһәд, энүг келәд ирлһнләнь, президиумиг ахлҗ суусн крайин күцәгч комитетин ахлач өмнән стол деер зогсҗасн шил графиниг карандашар цокад, залд суусн әмтнә оньгиг бийүрн тусхав. — Үзҗәнт! Эрднь-ишән силос ямаран олз өгхинь?! Үкрин үсн хойр холван немгдҗәнә. Тадна кесгтн энҗл эрднь-иш тәршгон эв-арһ эс хәәлдвт? Тиим сән дамшлтыг өргәр тархах кергтә! Үр Темников, таднд Шипулинск районас дамшлт хәәһәд керг уга бәәҗ, эврәннь гер дотран бәәх уурхан саңган эс эдлҗ чадҗах улс бәәҗт!— гив. — Константин Иванович, хәрнь терүнәнтн тускар би цааранднь келхәр седләв,— гиһәд, Темников ахлачур хәләв. Күцәгч комитетин ахлач келх зөв өгч толһаһан гекхлә, тер өргмҗтәһәр цааранднь эклв: — «Победа» энҗл чигн бас үзмҗтә көдлмш кеҗ йовна. Энҗл һаң болсн уршгар наадк эдл-ахуст урһц ниднәкәр болхла, тату. Болв Константин Иванович эврәннь докладтан чикәр темдглв, агротехникиг өөдән кемҗәнд олзлад, үвл, хаврин чиигиг тәвлго, һазртнь шиңгрәҗ, малыннь хомһл үрәлго, һазран тетксн эдл-ахусар, бригадмудар, ниднәкәс тату биш урһц авгдҗана. Үлгүрлхд, бас тер «Победа» колхозин нег бригаднь, һурвн миңһн гектар һазрас энҗл хөр һар центнер буудя гектар болһнаснь авчана,— гиҗ келчкәд,— «давулад орксн уга болхий?» — гиһәд дотран санн, ахлачур гилс гиһәд хәләв. Тернь бийинь дөңнәд, дәкн толһаһан гексинь үзн, улм омг авб: — Эн үзмҗтә колхозин дамшлтыг, наадк эдл-ахуст өргәр тархаҗ, өөдән һарһҗ чадх эв-арһ района партийн организацд болн терүнә һардачнрт бәәнә гиҗ, крайин күцәгч комитетд иткүлҗ, амн үгән өгчәнәв!—Темников үгән чиләһәд, суусн ормурн һарв. Залд болн президиумд суусн улс альхан ташлдв. Константин Иванович эврәннь блокнотдан шулуһар юм бичҗ авн, ормасн босв. — Үр Темников, тана «Победа» колхозин дамшлт йир соньн бәәҗ. Гектар болһнас хойр зун тәвн центнер болвсрад, үсн орсн початкта эрднь-иш авна гидг чилшго уурхан саңла әдл юмн. Эдл-аху болһн тиим

280

урһц авч чадхла махн, үсн, тосар билгәд бәәхвидн. Дәкн энҗлклә әдл догшн һаңла гектарин хөрн центнер буудя гүртмдән бүкл бригадын һазрас авна гидгтн — бас үзмҗтә төр. Тер дамшлтан алдлго, дорнь батлҗ, оңдан колхозмудар улм тархадгин арһ хәәх зөвтәт!—гиҗ крайин күцәгч комитетин ахлач келв. Крайин һоллгч балһснас Олуйск күртл зун хөрн километр. Тер бийнь долан час асхн тендәс һарсн поезд Олуйскд нег час сө ирнә. Рельсин ниилүр болһнд төгәснь харһҗ даңшад, вагон чичрәд нәәхлсн болад йовна. Семен Семенович урднь болхла, поезд деер сууҗ авн купед орад гер күртлән вагона даңшалһнд саатулгдад, унтҗ оддг билә. Өцклдүр асхн болхла, поезд дотр биш, сө гертән ирчкәдчн унтҗ чадсн уга. Колхозмуд эврәннь һарһсн эдл-ууш болн селәнә эдл-ахун кампаньсан яһҗ кегдҗ йовхин туск тооцаһан МТС-мүдт өгдг болв, Эврәннь селгәһәр МТС-мүднь района күцәгч комитетд тооцаһан өгхләрн, эдл-аху болһныг салу-салуднь өглго, зонд бәәх колхозмудын тооца гүртмднь өгдг билә. Тернь түрүн өдрәс авн Темниковд таасгдсн уга. «Колхоз болһнд кедү гектар һазр хаһлсн, кедү литр үс саасн, кедү гектар өвс хадсн болн нань чигн селәнә эдл-ахун кампаньс яһҗ кегдҗ йовхинь өдр болһн эс медхлә, кен гидг района һардач болхмби?»—гиҗ эн келсмн. Тегәд, МТС-мүдин өдр болһн өгдг сводк деер, телефоһар колхоз болһнас цуглулҗатн гиҗ, района зуран комиссин ахлачд эн заквр өгсмн. Өрүн болһн Темниковин стол деер утдан метр, өргндән өрәл метр цааснд Сергиенкон сәәхн почеркәр бичгдсн сводк белн бәәдмн. Тер сводкднь юуна тускар болвчн бәәнә. Альк колхозд тохмта кедү хуцмуд, бухмуд бәәхинь. Нег зүсн көдлмшин дару, улан карандашар эзлҗәх ормнь бичәтә. Альк кампаньсарнь болвчн сүл орм эзлҗәх колхозин ахлачд амрл уга. Темников өмнән бәәсн телефона трубкан шүүрч авн, гемтә ахлачиг дуудна. — Намаг Фрунзен нертә колхозла негдүлтн! — Попов, юнгад государствд төмрин тасрхас өгх зураһан эс күцәсмч? һурвн хонгин дунд күцәчкәд, нанд ирҗ келхмч! Хәрнь тер!—гиһәд келчкәд, дарук колхозинь дуудна. — Сидоров, үс государствд өглһәрн яһад ард үлдҗ йовхмч? Малың хотын тускар урднь тоолхмн биләч! Арвн хонгин дунд үсн эс немгдхлә, нанд бичә өөл! Тиигәд, өрүнәс авн асхн күртл ахлачнрин сүмсинь авад суудмн.

281

Сергиенко хуучн авъясарн, шурдад бәәсн ик шар портфеләсн цаасд һарһна. — Семен Семенович, эннь үснә, эннь малын хот белдлһнә, эннь свеклын өвс түүлһнә,— гиһәд, өмнк стол деернь сводкс тәвҗ йовхлань, гүн кресл дотран гедәҗ сууһад, тәмк татҗасн Семен Семенович үкс босв. — Эн цаасдан түүмрт өг!—өмнк столан нудрмарн чичәд оркхлань, тернь тәвҗ йовсн цаасан хәрү шүүрч авн, хойр нүдән бүлтәлһҗ хооран цухрв. Сергиенко Темниковла кесг җил хамдан көдлвчн, иим уурта бәәсинь үзәд уга. Тер хоорнд Семен Семенович стол һатцас һарад, герин деед бийдк эрсәс авн үүдн күртл делгсн өргн кевс деегүр нурһндан һаран үүрчкәд йовдңнв. — Бидн хойр эклҗ көдлснәс нааран дигтә арвдгч җилнь эклв. Эн җилмүдин туршарт мана бичсн цаасд чиңнүрдхлә, кесг тонн болх! Тегәд, тер цаасдыг бидн мел тус угаһар бичәд бәәсн болҗахмб?— гиһәд, столын өөр зогсҗасн Сергиенкон өмн ирҗ зогсн, хойр хавтхдан һаран дүрчкәд, тернь буру гиҗәхмн мет: — Уга! Худл келҗәнәч!—Терүнәннь һарт бәрҗәсн цаасдыг шүүрч авб.— Кемрҗән эн цаасд уга бәәсн болхла, судцинь бәрәд, геминь йилһдг сән эмч мет колхоз болһна дуту-дундынь альдас медх бәәсмдн!? Цаасн угаһар һардвриг ясҗ болхмн гисиг би кезәдчн иткшгов!— Темников гүн креслдән суучкад, Сергиенкод һарарн докъя өгхлә, тернь столын өөр бәәсн стулд суув. — Крайин толһачнр мадниг района эдл-ахусиг цаасдар дамҗҗ һардхас биш, конкретн кевәр нүдәрн үзәд, һарарн бәрәд, хаҗһринь халун чикн деернь зааҗ өгәд эс бәәсн уршгар ард хоцрҗ йовна гиҗ гемнҗәнә.— Дәкн өмнән, стол деер бәәсн сводкс һарарн үмгҗ авад, атхчкад:—Уга! Эн цаасд угаһар ямаранчн толһач көдлҗ чадшго! Хәрнь медәд авчк! Хөөннь тодрхаһар келҗ өгнәв. Ода деерән «Победа» колхозин туск сводк авч ир,— гив. — Семен Семенович, цуһар бийләм йовна.— Зөвәр әәҗәсн Сергиенко санамрдад, ик шар портфеләсн цаасд һарһад, өмнән тәвәд бәәнә.— Сана орулад сән болвт. Тер колхозиг Цугсоюзн селәнә эдл-ахун һәәхүлд илгәхд батлгдсн хуцмудан шулуһар авч иртхә гисн телеграмм бәәнә,— гиһәд, дундаһурн киизң улан тасмта цаас өгв. — Йир сән! Эн цаасдтчн цуһар бәәнү?—гиҗ минь ода хәәкрҗәсн Темниковин уурнь тәәлрв: — Бийүрн одад көдлҗә, кергтә болхла, дәкәд

282

дуудчкхв,— гихләнь, тернь сулдсн портфелән сүүвдҗ авн һарч одв. Арднь Семен Семенович цаасдыг умшад, өмнк бичкн блокнотдан бичҗ авад бәәв. Дәкәд зүн һариннь баһлцгт бәәсн часан хәләв. «Йисн час эклчкҗ, Шестаков удлго ирх зөвтә. Тер мини үгд орхмн болхв? Оңдан колхозин ахлач наар гилгсн болхла, яах бәәсн? Чкаловин нертә колхозин ахлач Гончаренко көгшн арат, мини үгд оршго. «Заря» колхозин ахлач Месяцев болхла, намаг келм цацу деегшән суңһуг цокчкх, эс гиҗ эврәннь үүртән Светловд келчкх. «Правда» колхозин ахлач Николаев күүнә үгд орхмн, зуг колхознь әмтнд үзмҗ болҗ чадшго. Деерәс нег газетын корреспондент ирхлә, ичкевт болх. «Терүг ирхлә, юунас авн күүндвр эклхмн болхв?» — гиһәд санҗаһад, генткн тольс гиҗ чееҗнь байрлад, крайин селәнә эдл-ахун нүүрлгч улсин хургт үвләһә Шестаковин келсн үг энүнә сананд орв: «Бидн энҗл гектарин хөрәд центнер буудя авхвидн гиҗ эн хургт бәәсн улст амн үгән өгчәнәвидн». «Күүндвриг тер келсн үгинь сергәҗ эклхлә, дигтә болх. Терүнәс давхла, невчк әәлһәдчн оркҗ болҗана»— гиҗ Семен Семенович байрлв. «Шестаковд туссн шүүвр чик. Негдвәр, эдл-ахунь наадк колхозмудар болхла, сән. Дәкәд энҗл ик урһц авхмн. Терүнднь агрономин нилч орсн болҗахгов. Зуг әвр һацач күн бәәдлтә. Болв терүнә неринь өргәд керг уга. Кемрҗән Шестаков мини үгд орхла, нернь ахлачин, нерднь агрономин болтха. Тер буру гих зөв уга. Юңгад гихлә бийинь буульхла, таасад бәәдг күн кевтә. Ниднәһә эрднь-иш сәәнәр һарһҗ, әмтнд үзмҗ болв гиһәд, хург болһнд келәд, газетд бичәд бәәсн бийнь негчн бурушасн уга. Йосар болхла, тернь агрономин кесн көдлмш билә. Шестаков больницд бәәхд нанла ноолда бәәҗ агрономнь эрднь-иш тәрлә»— Семен Семеновичиг иим тоолврта суутлнь, хар булһарар ширдсн үүдн һатцас хо цаһан күүкн шаһаһад келв: — Семен Семенович, «Победа» колхозин ахлач тана дуудврар ирҗ. — Тиим! Тиим! Нааран орг,— Темников ормасн босад, орҗ ирҗ йовсн Шестаковиг үүдн хоорнд тосв.— Менд, менд, Николай Иванович! Деегшән һар!— гиһәд, мендлхәр өгсн һаринь тәвлго көтләд, эврәннь столын өөр авч ирҗ суулһчкад, бийнь ормдан суув. — Не, Николай Иванович, ямаран бәәцхәнәт, көдлмш яһҗ йовна,— болад, стол деерән бәәсн «Казбек» папирос өөрдхҗ өгхлә, тернь

283

дотраснь нег папирос хурһарн хавчҗ авб. Семен Семенович бас папирос авад, хустгаҗ шатаһад, Шестаковд түрүләд. һал өгчкәд, дарунь эврән һал кев. Шестаков колхозин ахлач көдлснәсн авн эн кабинетүр кедү дәкҗ ирсн болхв. Зуг Темников иим һольшг болн тиньгр бәәсинь үзәд уга билә. Района күцәгч комитетин ахлач дуудулҗ гихлә, засглхарл дуудулсн болх гиҗ тоолцхадг билә. Зуг сүл җилин эргцд колхозин эдл-ууш һарһлһн өсәд, района нүүрлгч эдл-ахусла дүңцәд ирхлә, Шестаковиг буульдг болад, хургин президиумд суулһдг болад ирв. Кабинетдән иим ээлтәһәр, һольшгар тосснднь эн алң болад, цааранднь яах-кехинь күләв. — Малын хот белдлһнә көдлмшән чиләҗ йовнавидн. Тәрә хуралһндан белн болҗанавидн. Цөөкн хонгас белн болхвидн. Зуг МТС яахнь кемҗәнә,— гиҗ колхозин ахлач хәрү өгв. —Йир сән! Чамаг цаглань белн болхичн меднәв. Зуг эндр чамаг оңдан кергәр дуудуллав,— Темников юунас авн эклҗ күүндвр һарһхан медҗ чадлго, генткн санан орсн мет өмнәсн телеграмм авад, Шестаковд өгв. — Одак Цугсоюзн селәнә эдл-ахун һәәхүлд авч одх хөөдән йовулад угавчи? Эн бачм телеграмм ирсн бәәнә,— гив. Тернь өгсн цаасинь умшчкад хәрүцв: — Эндр асхн вагонд ачхвидн. — Тиим болхла, йир сән! Кедү күн йовҗана? — Дөрвн. — Кен толһалҗана? — Ах хөөч Бамбаев Сакл. — Фермин һардачиг юңгад эс йовулнач? — Москваһас ирсн цааснд ах хөөчиг илгәтхә гиҗ. Дәкәд һәәхүл чилтл, хөөдтәһән тенд бәәхмн болҗана. Тарасов бас һәәхүлд орлцхмн, зуг хөөннь йовулх болҗ шиидвидн. — Тиим болхла, би буру гиҗәхшив. Мана района эдл-ахус нүүрлгч орм эзләд, әмтнд үзмҗ болад, һардачнриннь нернь туурад, ачлгдад бәәхлә, мини байр. Өцклдүр асхн би крайин райодын һардачнрин хургас ирүв. Тер хургт мана районас тана колхоз онц темдглгдв. Константин Иванович эврәннь докладтан йир сәәнәр тана колхоз темдглҗ келв. Хөөнәс авсн эдл-уушарн тана колхоз районд биш, нам крайд нүүрлгч орм эзлҗәнә. Дәкәд үсн ниднәкәсн хойр холванд немгдв гиҗ намаг келхлә,

284

Константин Иванович икәр байрлв. Тана «Победа» колхозин дамшлт, наадк колхозмудтан үзмҗ болх зөвтә гиҗ келв. Тернь үнн! Тана колхоз ода деерән эдл-ууш һарһлһарн районд нүүрлгч орм эзлҗ йовна. Зуг энҗләк урһц ямаран болхинь кен медхв? Кемрҗән урһц, энҗл сән болхла, тана кесгтн орденәр ачлгдх,— гиҗ келн, Шестаковур гилс гиҗ хәләв. — Урһц ямаран болхинь ода бийнь медҗ болхмн. Ниднәк урһцар болхла, баһ. Болв гүртмдән гектарин арвн хойр центнер авх бәәдлтәвидн. — Му биш. Гектар болһнаснь зурһад-долад центнер авчах колхозмуд районд бәәнә. Тиигхлә, тана урһциг энҗл сән гиҗ келх кергтә. Ик гисн участкаснь кедү центнер авх бәәдлтәт,— болҗ Темников эс медсн бәәдләр сурв. Күцәгч комитетин ахлач хургт одхиннь өмн колхозмудын тәрә эргҗ хәләнә. Тиигхдән тер «Победа» колхозин агроном Адучта һазр эрглә. Альк һазрас кедү центнер авгдхинь Адучас медлә. Тер бийнь ахлач ю келхинь сөрҗ сурв. — Мана негдгч бригадын һурвн миңһн гектар һазрас гекта�