Ο χριστιανικός ναός και τα τελούμενα εν αυτώ [4 ed.] 9602220775

Table of contents :
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ. Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄. ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄. ΤΟ ΥΠΕΡΩΟ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄. ΟΙ ΚΑΤΑΚΟΜΒΕΣ ΤΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄. ΤΑ ΤΡΟΠΑΙΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΘΡΙΑΜΒΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄. Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄. ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ΄. ΤΑ ΕΥΚΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ
ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ. ΤΑ ΚΑΘΕΚΑΣΤΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η΄. Ο ΑΥΛΟΓΥΡΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΝΗΜΑΤΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι΄. Η ΣΧΟΛΗ ΚΑΙ Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ΄. Η ΦΙΑΛΗ ΚΑΙ ΤΟ ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΓ΄. ΤΑ ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ ΚΑΙ Ο ΓΥΝΑΙΚΩΝΙΤΗΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΔ΄. Ο ΑΜΒΩΝΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΝΑΛΟΓΙΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΕ΄. ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΣΤΑΣΙΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤ΄. ΤΟ ΑΓΙΟ ΒΗΜΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΖ΄. Η ΑΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΗ΄. ΤΟ ΣΥΝΘΡΟΝΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΘ΄. ΤΑ ΠΑΡΑΒΗΜΑΤΑ
ΒΙΒΛΙΟ ΤΡΙΤΟ. Η ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Κ΄. ΤΑ ΑΝΘΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΑ΄. ΤΟ ΘΥΜΙΑΜΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΒ΄. Ο ΦΩΤΙΣΜΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΓ΄. ΤΑ ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΔ΄. ΤΑ ΙΕΡΑ ΑΜΦΙΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΕ΄. ΤΟ ΑΝΤΙΜΗΝΣΙΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΣΤ΄. ΙΕΡΑ ΣΚΕΥΗ. ΤΑ ΚΑΤ' ΕΞΟΧΗΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΖ΄. ΕΤΕΡΑ ΙΕΡΑ ΣΚΕΥΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΗ΄. ΤΑ ΛΑΒΑΡΑ
ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ. Η ΙΕΡΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΘ΄. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Λ΄. ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΒ΄. ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΕΝΤΟΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΓ΄. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΔ΄. Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟ ΚΑΤΕ' ΕΞΟΧΗΝ ΣΥΜΒΟΛΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΕ΄. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΣΤ΄. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΖ΄. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΒΙΒΛΙΟ ΠΕΜΠΤΟ. ΤΑ ΤΕΛΟΥΜΕΝΑ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΗ΄. Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΘ΄. ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΣΥΝΑΞΕΙΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Μ΄. ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΔΕΛΤΟΙ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΑ΄. ΠΡΟΣΚΟΜΙΔΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΟΜΙΖΟΜΕΝΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΒ΄. ΣΥΝΑΠΤΑΙ ΚΑΙ ΑΝΤΙΦΩΝΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΓ΄. ΘΕΙΟΙ ΛΟΓΟΙ ΚΑΙ ΑΤΕΛΕΣΤΩΝ ΕΞΟΔΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΔ΄. ΜΕΓΑΛΗ ΕΙΣΟΔΟΣ ΚΑΙ ΟΜΟΛΟΓΙΑ ΠΙΣΤΗΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΕ΄. Η ΑΓΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΣΤ΄. ΚΑΘΑΓΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΗ ΙΚΕΤΗΡΙΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΖ΄. ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΗ΄. Η ΑΓΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΘ΄. ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΤΟ. ΤΑ ΤΕΛΟΥΜΕΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΜΥΗΣΗ ΚΑΙ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ν΄. ΤΑ ΠΡΟΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΜΥΗΣΗΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΑ΄. Η ΚΑΤΗΧΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΞΟΡΚΙΣΜΟΙ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΒ΄. Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΒΑΠΤΙΣΜΑΤΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΓ΄. ΤΟ ΧΡΙΣΜΑ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΜΑΤΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΔ΄. Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΕ΄. Η ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Νς΄. Η ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΖ΄. Η ΛΥΣΗ ΤΩΝ ΠΕΠΛΗΜΜΕΛΗΜΕΝΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΗ΄. Η ΟΔΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΘ΄. Η ΔΙΑΤΗΤΙΚΗ ΤΩΝ ΕΠΙΤΙΜΙΩΝ
ΒΙΒΛΙΟ ΕΒΔΟΜΟ. ΤΑ ΤΕΛΟΥΜΕΝΑ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΕΡΟΣΥΝΗΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ξ΄. Η ΙΕΡΩΣΥΝΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΞΑ΄. ΠΡΟΧΕΙΡΙΣΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ ΚΑΙ ΥΠΟΔΙΑΚΟΝΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΞΒ΄. ΧΕΙΡΟΘΕΣΙΑ ΔΙΑΚΟΝΙΣΣΑΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΞΓ΄. ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ ΔΙΑΚΟΝΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΞΔ΄. ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΞΕ΄. ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ξς΄. ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΑΜΦΙΕΣΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΞΖ΄. ΑΡΧΙΕΡΑΤΙΚΗ ΑΜΦΙΕΣΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΞΗ΄. ΚΛΗΡΙΚΗ ΚΟΜΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΞΘ΄. Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΑΡΡΑΒΩΝΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο΄. Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΩΜΑΤΟΣ
ΒΙΒΛΙΟ ΟΓΔΟΟ. ΤΑ ΤΕΛΟΥΜΕΝΑ ΓΙΑ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΝΕΚΡΟΥΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΑ΄. Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΛΑΙΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΒ΄. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΛΑΙΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓ΄. Ο ΜΕΓΑΣ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΣ ΑΓΙΑΣΜΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΔ΄. ΟΙ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΕ΄. Η ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΦΟΡΑ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ος΄. Η ΚΗΔΕΙΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΖ΄. ΤΑ ΠΕΡΙΔΕΙΠΝΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΟΣΥΝΑ
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Citation preview

'

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ Πρωτοπρεσβuτipοu

ο

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΚΑΙ

ΤΑ ΤΕΛΟΥΜΕΝΑ ΕΝ Α ΥΤΩι

ΕΚΔΟΣΙΣ ΤΕΤΑΡΤΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΡΗΓΟΡΗ

ΑθΗΝΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΡΗΓΟΡΗ ® � GRIGORISPUBLICATIONS® ΜΙΧΑΗΛ ΠΕΤΡΟΥ ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΣΟΑΩΝΟΣ 73 • 106 79 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ 3646.697 FAX 3626.646

\

1ιπS

MIHAIL PETROU GRIGORIS

73 SOLONOS Str. 106 79 ATHENS TEL 00301 3646.697 FAX.00301 3626.646

ΕΙΣΑΓQΓΗ

ISBN 960-222-077-5 Copyright © 1969. Γιά τήν 'Ελλάδα κα( δλο τ6ν κ6σμο. ΜΙΧΑΗΛ Π. ΓΡΗΓΟΡΗΣ, Σ6λωνος 73, 106 79 Αθήνα 'Απαγορεύεται ή άναδημοσ(ευση κα( γενικά ή άναπαραγω-yή έν δλω fl έν μέρει /Jστω καί μιας σελίδας ή κα( περιληπτικά, κατά παράφραση fl διασκευή, τοιJ παρόντος Ι1ργου μέ δποιοδήποτε τρόπο, μηχανικό, ήλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ήχογραφήσεως fl dλλως πώς σύμφωνα μέ τούς Ν. 238711920, 4301/1929, τά Ν.Δ. 3565156, 4264162 κα( Ν. 100175 κα( λοιπούς έν -yένει καν6νες Διεθνούς Δικα(ου, χωρίς προηγούμενη γραπτή liδεια τοΟ Έκδ6τη, δ δποίος παρακρατεί άποκλειστικά κα( μόνον γιά τόν έαυτό του τήν κυρι6τη­ τα, τή νομή καί κατοχή. Παρακρατεί άκόμα κα( τ6 άστικ6 δικαίωμα τοιJ παραγωγού πού μέ δαπάνες του μετέτρεψε τή μή έμπορεύσιμη κα{ σέ χειρ6γραφο πνευματική δη­ μιουργία σέ συγκεκριμένο έμπορευματικό άγαθό, δηλαδή αύτ6 τό 8ι8λ{ο, κα( τήv κατά τή μετατροπή αύτή συγκεκριμένη σχηματοπο(ηση, μορφολογία και αiσθητική πού έκ­ φράζει τήν προσωπικότητά του.

.

Ό Χρ16τιcινιομοc;; εlνω ίι κατ' έξοχ1\ν nνευματικίι θρnι;κεία, 1Ί. ,άνσ-κηpύΜΟU60 Ηνεupα tον θεον nαοον θεοφιλfi ψUΧΙlν nληροuν­ τα KQI μεταηοιοuντα είς; ναον Αύτοu ι;επτόν. Χωρος;, KU'(Q τάc;; ά­ γιογραφ11η1.ς ύποτυπώ6ειc;;, δεν περιχωρεi τον άπεpιχώρητον. Ό οuρανυς: θρόνος:, ή δε γη ύποnόδιον των ποδών Του. Ποίον οlκον θα τι'ρ οiκοδομήι;ουν αί εύτελεic;; χεϊρέc;; μας; καi τfνα τύπον ενθα θα εϋ{)ΙJ τι\ν κα'Cάηαυσιν Αίιτός;, 6tις; ού ρανοu καl γiίc;; κύριος ύ­ nάρχε1 καl οιΊκ έν χειροηοιήτοις; ναοiι; κατοικεi; 'Άv έπi του κό­ σιιου τούτου ύφίσταται ένδιαίτnμα άντάξιον του θεοu, το τοιου­ τοv εlναι το ι;uγγενει:; προς; τον θευν όνθρώπινον πνεϋμα, έν ιψ ,όποίψ, πρεπόντωc;; ιιύτρεπιδpένψ, φιλεi δια τρόπου όλως; ένδομύ­ χοιι καi ύπεραισθnτοu 'Εκείνος: να κατοικ(ί.. 'Ότε ό ο.γιος: Ίyνά­ τιοc;; προσήχθη ένιί1π1ον του aύτοκρότοραι;; Τραϊανοu προς; άνάκρι­ ·6ΙΥ, «τίς; εΙ, κακόδαιμον>; ό εiδωλολάτρnc;; βασιλευς; τον iφώτησε. Και ό Ίγνάτιοc;; «ούδεiς; θεοφόρον άποκαλεi κακοδαίμονα•, άπε­ κρίθη. «Καi τίc;; έστι θεοφόρος:;• έρωτζί. ό Τραϊανός:, cΌ Χριστον ε­ χων έν στέρνοιι;:ιο ό Ίγvότιοr. άπαντςl· cγέγραπται yόρ: ένοικίΊσω έv αίηοίς καi έ1ιπεριπατήι;ω:ιο. Ίδοu λόγοι iεράρχοu, πλήρη εχον­ τοc;; 6Ηνείδnσιν τfic;; πνεu11ατικότnτοc;; τiίc;; θρησκείας; ·cou. 'Όοον έν τούτοις; θεμελιώδης; και άδιαφιλονείκnτοc;; άπο χρι­ δτιαν1κiίι:; άπόψεως: καi ίiν ύπιίpχQ ή άνωτέρω ίδέα, ή εiι:; το πνεu­ μα καi τuν έ6ωτερικον άγιασμον ηροοφέροuσα τι\ν προτεραιότη­ τα έπαξfως, άλλ' ίιπόρχει καί τις: αλλn, nτις, μεθ' ολnν την ύnn­ ρετικήν της: ι;nμαι;ίαν, δεν nιJέπει να ηαραβλέπnιciι. "Αν ό θεός: εΙvαι άμιγει:; καi πανuπερτέλειον Πνεu1ια και ώc τοιοϋτος: έnέκει­ να παντοc ύλικοϋ περιοριι;μοϋ Ϊσταται, άλλ' ό αvθρωποc;;, δ16(1νθε­ τοc;; ,'/Jv, τον θnοουροv της ψuχίίς έν δοτρακίνψ ι;κεύει φέρει. Οίι­ ρανοι: κα} γfi έν αύτίί') συpΠtUΟΟΟνtαι· ΚΟΙ 6UμntίJ650VtOI οuτω δtενG'>c, ιϊ�στε να μ\ δύναται να λατρεύοQ ό Ο\-θρωηοc;; νοερωc;; τόν θεόν, xωpic;; να μη πpο6τρέξQ κατα φuσ1κ1\ν όvάγκηv και ε!ς τ11ν

4

5

άπο τιίιv αiοθήδεωv 6οήθειαv. Τοιουτοτρόπως ό χοϋι;;, 06uι;; εϊμαρ­ το φεϋ ! να δύρι:ι προι;; ται;; κάτω την ψυχήν μαι;;, έξυππρετεϊ δε­ ξι�ι;; χρησιμοποιούμενοι;;, την θρπδκευτικι\v ίδέαv, άποκρυδταλλών αυτήν, προλαμ6άνωv την έξάτμιδιν αύτiίι;: καi άφυπνίζωv τον φύ� δει νυσταλέοv νουν ύπερ αύτiίι;;. Πίδηι;;, fλεοι;; καi κρίδι ι;; είναι βεβαίωι;; τα βαρύτερα τοϋ νόμου, ων ανέυ ή θρηδκευτικn ζωι\ κα­ ταvτζ μία ματαία ρωποπερπερήθρα καl ρομβοοτωμυλήθρα, δμοία προς τi\v ακαρποv δυκfίv, fv κατπράδθπ δ Κύριοι;;. Άλλ' άφ' έτέ­ ρου καi έδωτερικn άπλωι;; λατρεία, είι;; φυχικαι;; μόνον δοvί1δε1ι;;. δUVtδtαμέvn καi δυνειδήδεωc;: άγνότπτα καi πτερυγιδ11ουι;; έvδομύ­ χουc;: καi καρδiαι;; κοχλαδpούι;;, δεν εΙναι γνώριδpα των τέκvω,τ της: γfίι;;. Το νναον ούκ εΙδοv έv αύτϊ;i: ό γαρ Κύριο ι;; ό Θεόι;: ό 'Αρvίοv• έλέχθη ύπο του Παντοκράτωρ ναοι; αύτfiι;; έδn καl δυγγραφέωι;; τfiι;; Άποκαλύψεωι;; περl τfiι;; δ.νω Ίερουδαλήμ, ένθα αi ψυχαi των μακαρίωv λατρεύουδι τον Θεον άnnλλαγμέν:αι. τfiι;;. άργίλλου τruν παρόντων. Άλλ' &ον άφορq εiι;; την παροϋδαν οψ1ν τiϊ1v γιϊίvων, τα ύλικα θα δυpβαδίζουν άvαποοπάδτωι;; με ιά πνεu,­ ματικά. Καθών έξεχο:Jσών �ν •Ω έθνικ·� Ριί}:_ι� ψ:Jσιογνωμιών, ά.πεμιμήθη δ Χρι­ ατια.νισμbς l:ν τ� ψ:λοτεχνήσει των μεyiλω•1 έχεfνων 6 σι π τ ι στη. p ί ων, έν οίς προσήρχετ,, δ !κγονο; τοϋ παλ,:ιοίί Άδiι.ι, οπω; θιiψ� τrJY lν έ�uτφ παλαιά.ν ζωήν Χ(7.l έξαναστ-� ε!; ν:iαν fι έν � κατα�χε:ι� τιi�ν -;ρουλλωτωv, θολωτών κσί κυκλοειεων :.ι α ρ τ υ ρ ! ω ν, τά. όποια δ!χην

32 στηλών

έπιμνημοσ•jνων ύπερ:i.νω των μσ.ρτ'Jρικων τ:i.:ρων ιiνύφωνεν, 'ίn διαιωνίση τfιν μνήμην των ένδόξωι;; όπερ Χριστο,j πεσόντων. Κατά. τοιού­ τον ρυθμόν είναι έκτισμένσ. τά. έν Ρα6ένν� δύο 6 σ.πτιστήρι σ. κ σ.t ίδί� δ έν θεσσσ.λονίκ� να.οι;; τοϋ μεγσ.λομiρτ'Jρο;; Γεωργίου (400 μ. Χ.) , κυκλοτε­ ρής, θολοσκέπαστος, � το ιερόν οημσ. προεξέχον, με άρχσ.ι 6τ σ.τσ. μωσαϊ­ κά. στρ σ.τηλατιiιν ·ιιιχ: μαρτύρων έν στiσει πpGσευχομένων έπι τοϋ θόλου, τό αριστGν τοJ κ'Jκλικου ρuθμοϋ ά.πομεινiριον. Τr1ν δέ 6σ.σιλικήν ά.ντέ­ γρ σ.ψεν δ Βυζ.•ιτινός Χριστισ.νισι,.ι.ό;; πολλφ ά.:ρειδέστερο•ι του μαυσωλείου, έπί ήj 6άσει πρό π:χντων τ:ιύτη;; iνιδρ&σσ.ι;; τ� πλε!στσ. έν έκείνοι ;; τ�ί;; χρόνοι; ευκτήρια. ' ' όσ τεγ ον κα ι τ;αρ σ.λληλεπίπεοον ΤΗ το �' οε η. 6 σ.σιλικη' •ic.πι' μτ1χε;, uπ κτ!ριον. ύπό κιονοστοιχιών περιοριζόμενον κατά. τόν καλούμενον «ορομι­ κόν ρ'Jθμόν" χσ.ί εί; etυλήν μέν άνοικτήν (τό σ.ίθριον) έκ των Ξμπροσθεν tισ.νοιγδμενον, εί; κ�γχην δέ ήμικ:.ικλοειδη (τό 6ημ σ.) είς τά. οπισθε•ι ιi­ πGλήγον. Τ σ.ύτης χρήσιν πρώτο;; μkν έποίτpεν δ έν Άθήναιι;; «αρχω·ι 6α­ σ ιλεύι;;» πrος σκοπο.:,ς δικσ.στιχού;, είτα δε οί Ρωμσ.ϊοι , ο! έν τ'Ώ 6 σ.-,ιλικij διεξά.γοντες ύποθέσεις διχα.στικά.ς 'rj έμπορικiς, κσ.ί τελε'Jτ σ.!ος :ιύτός ούτο:; δ Χρ ιστιανισμός, δστις, τουλάχιστον 'Πpοσωρινώ;;, εύρεν iν σ.ύτij δ,τι έζήτει, ά.ψοϋ δμω:; έπέψεpεν έλσ.:;;pού;; τινσ.;; μετ σ.σχ'ημσ.τισμούι;;." Και έκεί �ν δπου προηγουμένως cί.νuψοjτο το δικσ.στικόν οημσ. έν τij 6 σσιλικij δ Βυζαντινός Χριστιανισμός ιlνήγειρε το θυσιαστήριον, Βπω;; άπό τδπου ύψηλοϋ κ σ.ί τοίς; πdσι περιδπτου τά. &.για δρ σ.μσ.-;οupγωντσ.ι. Το &ε σ.ίθριον μετέ6σ.λεν είς νiρθηχ σ. κσ.ί κσ.θώρισεν ώς τον ίδισ.ίτερο·ι τ�πον τιί>ν ουπω δια τοϋ- 6σ.πτίσμσ.τος ιiναγεννηθέντω·ι η των ά.πb τοο 6σ.πτίσματοι;; έκπεσόντων. Τό δε μεταξύ α.lθ.ρίου κα.: οή,ι,.ι.α.τοι;; μέρος ιiπε­ τέλεσε το κσ.θολικδ·ι, ουτινος σ.ι έκ δεξιών κ:ιι έξ ε,jωνύμων στο αί τα. δύο χ.λ(τη ιiπήρτισσ.ν." Τοιουτοτρόπως ή τριπλη οισ.ίρε�ις τοϋ ιερο­ σολυμιτικοϋ !ερ ου είς σ.ύλήν, α.γισ. κ σ.l &για ιiγίων έπιχνελή:ρθη καt !ν τι'j) χριστισ..νικιj> νσ.φ, δπΟ'J κατηχούμενο ι, πιστο: κσ.: κληρικοί δι� τij; ίδι σ.ι.έρ σ.ς σ.ύτων θέσεως έψ σ.νέpωνον την έγγuτέρα.ν η ιiπωτέρσ.ν σ:.ιγγέ­ νεισ.ν προς τήν νέσ.ν πiστιν. Κ σ.: είς μεν τό &γιον 6ημσ. έτέθησαν ο: των χληρικιί>ν θρόνοι, έν οί;; έξείχεν δ έπισκοπικδς· εlς δε τόν κ:.,ρίως ναόν δ &μ6ων κσ. ί τά. των πιστων κ σ.θίσμ σ.τ:χ: εlς δε τήν σ.ύλήν, τήν περί τόν να.ον κα.ί Ιξω το ϋ ν:i.ρθηκος δι σ.πλο:.,μένην, διά.ψορα ιlνηγέρθησαν π σ.ροι­ χοδομήμ σ.τ σ. κσ.ί προτεμενίσμσ.τσ., οίον σχολ σ.ί, 6ι6λιοθηκαt, 6 σ.πτιστή­ ρι σ., ιlσπαστικοί οίκοι, παστοψόρισ., κρηναι, περί !'IUiστou των δποίων θά. λσ.λήσ(J)',.ι.εν εί;; τό προσήκον μέρο;. 'Ή ολη τέλο ;; cασιλική, έπιμήκη;

33 ���!7. κα:. ρό ; σιν i έν τφ r..ηλcιίφ της Βηθλεέμ ναός των Γενεθλ!ων, δ ύπό της μακαρία; Έλiνης χτισθεί; καί ύπό Ίοuστινισ.νο ϋ ά.Υ.ολούθω� ιiνσ.­ κα.ι•ιισθείς' ή παρά. τον θεοδέγμονσ. Τιi:ρον !ν 'Ιεροσολύμοις έκ;λησi σ. τ011 Σωτijρο;, Yj -:ιπb τοu Μ. Κω•1σταντ!νοu θφ.ελιωθείσσ.· ή έν � κεν­ τ�φα Σupί rf λι θόκτι�το; 6ασιλιχή το'j Τiψψ' Κά, ή είς τήν !πο χήν τοϋ α.υτοίί Μ:. Κωνσταντίνου δμοίως ιiναγομέντ 1 ή Νέα Β σ.::.ιλική της Ρώμηι;; (31�) · ή :Ωpσι σ.νή Β ασιλική της Ρσ.6έννης (396) · δ έν Κσ.λά.τ Σσ.μά.ν _ πσ.ρ σ. την Αντι δχεισ.ν ναό; τοϋ άγίου Συμεών τοϋ Στυλίτου, έκτισμένοι;; ciπό των i;;χων το) 5ou αιώνος περί τόν στύλον, έφ' οδ δ ιlγιο;; εζησε χαl δν t ίστορικό;; ΕΜγρ ιο; τψ 560 πεp ιέγρ σ.φεν·'• f, εν θεσσα.λονίκ� Χριστιανικός Ναός

3

34 ναός της ά.γία:; ΙΙι:.φασκε'Jη; (5ος αίών), δ γνωστός ύn:b τb δνομα «'Εσκή - τζουμi», ήτοι παλαιόν τέμενος· δ έν η) αύηj θεσσα.λονίκ� ναός 'ϊ:οi) &γίου μsγαλομ4ρτυpο:; Δημητρίου (500) δ με οιπλd ικατέpωθεν -χλίτη 'X4t εύρείς όπεpώου:; γυναικονίτας μή δ:,νηθεί; δυστ:.ιχως ν' &.πo:pύnJ τήν πανωλεθρίαν το: 1916· δ !ν Κων)r.όλει ναός 'Ιωά.ννο'J τοϋ Στουδίτου (463) δ ώς «'Ιμpαχορ τζα.μισί» γνωριζόμενος· κα: τέλος, διά νά μή πλη­ θύνωμεν επ! μάλλον τi παραδείγματα, δ ναός τη; !πι τοϋ ορο·Jς Σ�ν! μονη:; της iγίας Αικατερίνης. ΙΙερί του τελευταίου όλίγαι γραμμαί ας χ,α..ραχθu)σtν. Εrνα.ι 6ασιλική 1W.pαλλι1λ6γpαμμος, κλ!τη ενθεν καί ενθεν εχωσα. Το 6i'jμ6. της μονό­ κογχον εrναι !κτισμ.ένον έπί τοσ τόπο:J άκpι6ως !κείνου, !ψ' ου iλλοτε δ θεδπτης Μωυσης ε!?ε την καιομένην κα: μή καταψλεγομένην 6ά.τον. Ή Δρο:ρή της τυγχiνaι κα.ταστόλιστος έκ μουσειωμά;των. Τό είκονοστiσιόν της φέ9ει μεν ο�πλην σεφά.ν eίκόνων, άλλα. στερείται σολέα. Τόν περίδο­ ξον τοf.ίτον ναόν, οστις ίσw.το ώς το μόνον προπύργιον τοσ πολιτισμο-:i κσ.ί ή μόνη δασις έν τcίς αύχμηροί; έκείνοις κρησ:ρυγέτο:ς των &;γρίων Βεδουtνων, των μετ' εύλα6εία; ·πρός αύτον προσολεπόντων, την όγκώοη ταότην σωpείαν των οίκοοομων εκτισε, σημειοί τις." οχι "Αραφ η Αtγύ· πτιος η Σύρο; πατρι:ίρχης, δχι πριγκίπισαi τις προσκυνήτρια η ιiσκη· τής 6ασιλεύς. Βυζαντινό; αύτοκpιiτωρ, δ κοσμικώτερο; έν τl'/ γενε4, του, δ μέγας νομοθέτης Ίουστινιανb:; ύπηρξεν δ κτtτωρ τ11ς. Ή φήμη της μεγαλεr.ηο1λου του οίκοοομητ:κη:;, ής μνημεία όπέpλ,zμπρα οι να.οι Κων­ σταντινουπόλεως κα.ι Ρα6aννης, είχεν είσΜσει μέχρ: των ερημιτών τοϋ Σινd. Καί ;ταν αύτοί ηκουσαν οτι ό 'Ιουστινιανός &τέρπετο έν η) οίκο­ δομt νι:ι,{,1ν καί τ� θεμελιώσει μοναστηp!ων, ανέλα.οοv το πpb;; αυτόν τα.­ ξ(διον καί τφ διεξετραγιί)δησαν πως ol υΕο: Ίσμιαi)λ ε!χον τήν ·ιι.ακήν �ςιν νσ- επιτ!θενται dπροσδοκήτω;; κατ' α.δτωv, vά. τρώγcrJν τά.ς ζιοοτροψία; των, να i:pημώνουν τbν τόπον των, νά είσΜουν ει; τάς κέλλας των λα.φυ­ ρ«-γωγο'}ντες τά. πivτα, πως τiλος ήσέ6ουν καί κα.τ' α.ότijς της εκκλη­ σίας τιΜ, ην παpε6ίαζον ο:ά νά. κατεσθίουν τού; &.γίους τη; άρτους. Ό Ίοuστινιανος συγκατένευσε και τό μοναστήpιον τij;; iγίας Αίκατερίνης, φpούp.ον δλον πολιτικής περινοίας καί χριστιανιχοϋ ζήλου ίδρύθη, ώ; πυρijνος χpησψ.εόσαντος πύργου τιvος παριk τb c:ppiαρ τοϋ Ίακώ6 όπό τijς &γίας Έλένης κτισθ.έντος. • Αλλά. το δνομα τοi} Ίουστι νι:ι.νο,:J άνακα· λει ψ; τήν μνήμην μας εποχήν δλόκληρον, τήν εποχήν της γονιμωτέρας, ποικιλωτέρας, καινοπρεπεστέpας καί ενδοξοτέριχς Βυζαντινijς dρχιτεκτο­ νικijς, ήτις, ώς στ !}λος περίλαμπρο;; έν τ'ύ παρ' ήμtν ναοδομίf1, ctνυφουμ έ-

35 νη, διαιρεί αύ:tήv τριχij ..tς φί'ουστι;ιιάνειον, lουστινιiνειον καί μετιου­ στινιάνειον κα.ι καθ' Ί) ν ού μ6νον δ :rόπος των 6ασ:λικων :ρθάνει ε! :; τδ ctπόγα.ι1ν του, ώς μαρτυρουσιν αί επ: Ίουστινιανοϋ εν μόν� τij Κων) πόλει κα.ί τοίς π�ρις .ο.ίκοδομηθείσαι :φιiκον:rα μεγαλοπρεπέσταται 6ασιλικαί, :iλλά καί νέος, καθαρώς χρισ:ι:ιανικός 't'Jπo;, έπιφαίνεται, δ τύπο;; της τ Ο'J θεοσ Σο:rί!7:;, ύπ�ρ tς κ αί μδν JJς ίδια!τερον οέ ΙJν ν' ανοιχ� κε?i­ λαιον.

Η λΓΙλ cοφιλ τογ ιογcτιΝΙλΝΟΥ Οί Μο προtουστινιάνειοι ά._ρχιtε.κτον�κιιί τpόποι της !κχλφιαστικη; νι.u�δομίας, δ δpομιΥ.ος η 6ασιλικός Υ..α.ί δ των 6απτιστηρίων η έπιμνη­ μόσυνος, συ�εχpά.θτJσα.v αpμονικως Χαί συνηδελψώθησα.ν χαριέντως εί; iν lμμsλες σό�λοv, οδτινος ώ.;; 6άσις μεν ετέθη σταυρωτή εν τ1:τραγώνφ ω.σιλική, :χα.θα .α.πb :τ:ων χρόνων θεοδοσίου τοσ μεγσ.λου iπt το χριστια­ νοπρεπέστερcw h δp�μικό; ρυθμό;; �ιεμορψώθη, ώ;; έπιστέγασμι;ι δέ εχρη­ σίμευσεν δ dπό των μαυσωλείων σφαιροε.ιδής θδλος. Οϋτω προiκυψεν εl; τό μέσον εί; νέος, δ χια.t· !ξοχην Βυζαν:τ:ινος ρυθμός, το-j δποίω τάς μεν πρ πρώτου λόφου της Κων)πόλεως πα.ρ« τον Αύγουσ:ι:αίw ν�δν μικpGν, ορο­ :μικόν καί ξυλ()σtεγον επ' όνόματι της το'} θεο,:J Σοψία;, ο·, :z::ε�.:ρ:iτΙJ>::.� Κωνστiντιος δ υίό; του. Τοστον στεpηθ:ντα χα:. lερiιy 6η;,\α 7.7.t στiγην -χα.τά τψ πυρκαϊάν του 404, τήν ώς εκ της εξορlα_ς τoij ί. Χρ·Jσοστόμου λ:cι6αυσαν -χώραν, επεσκε�.iασε με:rά. ένδεκ;;,,ε:ι;:αv κzί σι,νεπλήpωσzν &πt-

36 :ι.αλύ�ας οιιi θ6λο:ι κ:ιλινοροειοοϋ; Θεοδόσιο; δ νεώτερο;. 'Λλλ' ή έπι Ίωστινιανοu :;τάσι; .:οσ Νίκα, &ποτε:ρρώσασα κατά τcχ ούο τρ!τα τήν π6λιν, cr;νο:πετέ:ρρωσε τέλεο•ι καt τόν ναόν τη, τοσ θεοϋ Σο:ρίιχ;, i:iπου iλλ.,τε Γρηγόριο; δ Ναζιανζηνός διά θεοοοσ!ου τοσ μεγάλου έθρι:ίμ­ tε·Jσεν, δπο·J ·ή Χρυσοστ6μειο; έκελά.δησε ςρωνη, δπου δ Λέων εχρίσθη θεοπρό6λητος α1:.�τοκpάτωρ. Τοuτο δ' έγένετο, παρατηρεί δ Προκόπιος έ·ι -::·1) περί τιi)ν κτισ:,ιάτων το:J δεσπότου Ίουστινιανο-J σηγραψ�'j του, κατ&. θε:αν ποι;ρσ. χώρψfι·.ι, 5πως, πυρπολουμένης τη; παλσι ας , &.νεγερθt καλ­ λιπρετ.:εστέρα άγία Σο:ρ!α. «Έπεχώpει δz δ θεός διαπράξασθαι το :iσέ6r,,μα, ;.:ροειοω; εί; δσον κiλλος τοστο τό !ερόν μεταστήσεσθαι εμελλε>i. :Καt τfιν κσ.λλιπρεπεστέραν -::α6την &.νέλα6ε ν' &νεγε:ρ� δ Ίουστινιαν6;, δ τήν κατακαε!σσ.ν ίοιi>ν. 'ΊΙρξσ.το λοιπόν συνσ.θpο!ζων ϋλην πανταχόθεν του εόpυστiρνου κρά­ τ()υ; τ()υ. Να.οt εtοωλολατρικοί έγ'Jμνώθησαν -διότι κα: προς τί πλέον aχpειάζοντι:; τσ. κοσμήματi των, αψοσ ·ή είδωλολατρία οέν είχε θέσι·.ι έν τ'iJ γ� ;- Δήλο; δέ και Δελφοί και Κύζικος καί 'Έφεσος καί 'Γρφάς κ�: Ήλιο1πολι; και Ρώμη καί Άθηναι σuνεισέφεpον στ.ανιωτάτων κιόνων κα! μοp�ιάpω·.ι πληθ6ν, «ί·.ια δ θpίαμοο; τοσ Χριστου κοσμηθt δια των όvτά­ των του έθνισμ.ου λαφύρων», ώς έξε:ρράσθη δ Γί6οων.' Έπιστάτας τοϋ &.nλαμ6ανομένο:.ι εpγου ώρισε Μο: 'Ανθέμιον τόν Τpαλλιανόν και 'Ισ!­ οωρον τον Μιλήσιον, έξ ών τόν πρώτον. &τε τά. πρωτεb. εχοντά, δ Πpο­ κ6πιος χαpακτηρ!ζει «έπl σοψ:q. τ1) καλουμέν'r,1 μη,χανικt, o-:.i των κατ' αυτόν μόνον άπά•ιτων, ιiλλα και των αύτο!J προγεγενημένων πολλφ λογιώ­ τσ.τον». Φόροι έπεδλήθη:;αν Ζκτακτοι. Έψαλιδίσθτpαν ο! μισθοi των :χπb τοJ δημοσίου τ,-,με(ου μισθοοοτουμένων διδασκiλων, ίνα καl αί Μο:ϊσαι συvεισ:pέρωσι τό καθ' iα:ιτά; πρός εύ:tpόσωπο•,ι της θρησ-.ι.ε!ας παράστα­ σιν, πραγμα. οπεp οcπljρεσεν εις τον ιiο!διμον Κοpαην: Κα: οϋτω τ� 23 Φε6ρουαρ:ου -::ιο:J 532 �.ατε-::έθη δ θεμέλιος λιθος. Διά νr.t &.χθi,i είς πέρας το έγχείpημα, δ Ίο'Jστινια;νός είργάσθη μετά. ζήλου πυρε,ώοους «Ιi;pροντιστήσα; χρημ:iτων άπάντων», κατ:ι τόν σ'Jγ­ γρα:rέα των κτ:σμiτων του, και δεφ.άμενο; τόν ναόν «ου χρήμα.σι μόνον, dλλά χαί r.ονουμέν1,1 τϋ οιανοίq. και ή) !λλ1,1 της φ'Jχης &pετi)». Ό ίδιος, έ'.Ιδεόυμένος έλαψρόν χιτώνα, έπέ6λεπε τά πάντα, ένεφ6χω τούς πάντας. Ά·,ιcι; πάσσ.ν έσπiρα·1 έπλήpωνε τακτικώτατα τούς έργάτα:; τι,υ, ους δ. 'Αyώνυ�ι?ς ιχ·η6ι6άζε: εί; οrκασχιλίους, έποπτευομένους :ιπό μαϊστόpω'Ι !κατόν και ε'ί; Μο οιανενεμημένους «δι&. το πρός !ριδα και σπουδ·ήν κτ!­ Lε:,f\σ.ι ταχέως τb ε:;γον».' Όσάκι; 6.1: πρ66λγ;μά τ: iρχιτεκτονικό·.ι ή

37 �λλη ουσ-ι..iρεια είς τό μέσον προέοαλλε, δέν έο·Jσκολε1ετο ή 6αθυτάτη ευσέβεια και δομητοpος και άpχιτεκτόνων νά 6λέπ� έν θείάι; Ο'!Ιτως &πι· πνοίαις, καθώς αί λαϊκαJ. παραδόσεις μετά. τα:J-cα έξήγουν, δρi.ματα. dyγέλων, ο:ονεl οόρανόθεν προσκομιζόντων τήν έπιζητουμένην έπ!λυσι·,. ΟfJτω λ. χ., α.ν &κο,jσ1,1 τι; τόν φευδο - κωδιν6ν, ουτινο; ή περί της ο!κι,­ οομής του να.ου -:η; &γίας Σοψίας οιηγησις 6ρ!θει όπερψυσικοτητων: τό σχημα τοϋ ναοu οcγγελος κατ' οναρ ύπέδειξε τφ 6α.σιλεϊ' τήν ;.:ροση· γορίαν «&γία Σοψ!α» λευκοφόρο;; πρ6ς τινα παίοι:χ. έ:ρανέρωσε· :.·ην ά.πο· pίαν χρημάτων είς �ν περιέστησαν, :peiσαντει; εις τά δεύτ�ρα κατηχο•J­ μενα και τούς κίονας και τdtς καμάρας, δια θαυμαστου τρόπου έθ:φ±­ ;.ευσε το χiρσ.γμ,α καί ή χρuσική ποσότης, ή έντό ,; &.χειροποιήτων παλα­ τfων ε•;ρεθείσα· τό ζητημα περί του a.ν δύο κοομiραι fι μία πpέπει νά ψω­ τίζωσι τό θυσιαστήριον ελuσεν &.γγελος Κυρίου έν δι.1.οιώματι του ιασι­ ι,έως 'Ιουστινιανο:.ί, είπών τφ 1.1.αtστορι· «τρεtι; καμάρα; εγειραι δια τ? !λα:ρρότερον». Δια. τοιο-Jτων θp1λων περιέ6αλεν δ 'Ελληνικός λαός τήν κτίσιν του !πιcρα.νεσ'tέρου ίεροϋ του, καθώι; θά περιέ6οιλλεν ά.κολούθως κα: τ·ίjν πτωσίν του. Tt 27� Δεκέμ6p(ο J 537 ινοικτιωνο; πρώτη;, ήτοι έν διαστήματι 5 zτGΊν, 10 μηνών καt δλlγων ήμερων, τό θαυμα τοϋτο της έκκλησιαστικr,; ναοοομίας συνετελέσθη, !να καθ:iπεp πλοtον !πι των δχθών του Βοσπ6pου ήγκυpο6ολημένον, ή άγία Σοψία ciείποτε όpθία δεσπ6ζ� των λοι· :ϊ;ιi)ν -:η; πόλεως οtκοδομων Υ.αι διαλαλt ε!ς σ..ίωνας αίώνων τήν δόξαν · κα: το υνομα το:} 'Ιουστινιανοσ.• Ό αδκτορά-::ωρ έτ:!λεσε μεγαλοπρεπέ­ στατα. -::α. «θ•Jραyοίξια», fιγουν έγκα!νια, πομπεύσας ά.πό της άγίας Ά να· στα.σίας ιιετά το:} πατριά.ρχου Μην&, συγκαθημένου έν τφ 6ασιλικφ όχή­ ματι, καί εχων συλλιτανεύοντα τόν λαόν. "F,θuσε δ! τήν πpοτεpαίαν, %ατά τον Άνώνυμον, ουτινο; α! εlοησεις δέν στεpοϋντα.ι πάντοτε όπ:φ6ο­ 'λης, 6όα; χιλίους, πρό6σ.τ;'l έξακισχlλια, έλάφους έξακοσίας, σ-Jς χιλ!ους, ορνιθ:τ.ς καί &.λεκτpυ�να; &να. χιλιiδας δέκα· οδδ' επαυσε κλητοpε1ω'Ι r.άντα; και ρογε6ων καί ψιλοδωρων έπ: δλόκληρον δεκαπε'Ιθήιμερον. Καίτοι δ' εχων παρακολουθήσει έν τοίς καθ' fκαστα τήν κτ!σιν τοϋ ναοϋ, &.πό της ήμέpας, καθ' ην έτίθεντο τά θεμέλια και τό μi:γμα τ? οιά ζωμοσ κριθίνου δtσ.6ε6pεγμένον, μέχρι τη� ήμέρας, καθ' ην δ έρε::rί­ -πτολι; Στσ.υpbς έπέστε:ρεν όπερηψά.νως τήν &.κροτάτην τοϋ θόλοcι κορυ9ή·ι, &ν τούτοι; δέν 1κρσ.-:ηθη, 5ταν πλέον τέλειον κα: εδπρεπέστατον ώς νύμ;,ην δια τόν έαυτη; νυμφίον ηύτpεπισμένην τόν i6λεπε μέ το φέγγος των τρισχιλίων έπιχρύσων πολυκανοήλων του, μέ τά.ς πολυχρώμου; ci-

38

39

στρcιπ� τij; χρ-Jσοτε1χτο'J xa.l οιrιλϊθc7.ι ά:γCrχ; Τρα.πέζη; VJ'J, μί τdι μωσα.tΧ4 τιχ ύπερivω τωv όρθομιχρμα.ρώσεωv. εl; �- πα.ρειιχ; w� n� λα.μποχοποΟvτα., μί τbv πλο•jτοv τωv tπl τσJ οα.πέοΟ'J ο:χηv χυμχtvομέ­ vη; θα.λά.σση; tπεστρωμέvωv μα.ρμ:i.ρωv, μi uι ίξα.π τέρυγ2. ΣεραφεCμ, τιχ !πί τωv θολοτριγώvωv μιγά.λα.; μεγα.λωστl δια.πετα.vvύοvτ:χ. u; r.τi-­ ρ'..tγa.;. 1.1.2 τού; ύπερπεvτα.χο�ου; ιi.vωτέρ,ου; xa.l χα.τωτέρ:rJ ; χλ ηptΥ.ού; του, o!v tχpα.τήθη, λέγω, ιi.πό τοu ΥΙΧ μή σ� tνεο� χα.ί οο;ολογή� τόv θεόv γεγοv'Jί� � φωνiJ, ιi.vα.6οων τό π,ερCφημο� tχείvο «Νεv:χηχi σε,. Σολομών!» μετά οιχα.lα.; δvτω; tγχα.u,χήσιω;: Νa.ι· με� διχα.!οr.; tγχα.υχήαεω;. Διότι ή lαιστιvιά.vειο; ιiγία. Σο­ φία., ώ; δ τελειότερο; v2.ό; τη; χ&:ριτο;, ijρχετο vιχ tπισχιά.σ-ιJ πα.­ λα.ιιχv α.lγληv το!) ΣολομωvτεCΟ'J tεροσ χα.ί σwε�ώω;ι τό ζεv:.θ εlς τήv θρη· �υτιχήv va.oooμCa.v. Ka.l οιιχ vιχ μή vομισθϋ ή γvόψη α.ϋτη λCa.v τολ­ μηρά. , οηλοΟμεv δτι o!v εlvα.ι γνώμη ήμετέριι, dλlιχ των tπor.r6vτωv, γνώ­ μη txεCvωv, ο!τιvε;, εlτε ώ; ήμέτεροι ύπό τώ; θ6λοu;- α.ότο:, πρ�φχή­ θησα.v, εrτε ώ; ζέvοι προ σηλθοv, δπω; τόv θα.:.ι�ωσι.v. ciπό ιi.π6ψεω; d.ρ­ χιτεχτοvιχη;. Οϋτω λ.χ. δ μίv Σχολα.στικό; ΕΜγριο; «μέγα. τι xa.l ιi­ πα.ρά.6λ ητοv χρijμα. οόχ tστορηθ!v πώποτε τον μέγιστον τη; Έχχλησ!a., vηόv» aποχα.λεί, «εύπρεπη τε χα.� fζοχοv xa.l J.:6γO"J ούvαr.μ.ιv tx6a.Cvov­ τa.»." Ό ο! Φρα.vτζη; τφ ιi::cοοCοει lva. σωρόv χοσμητιχωv όvομ.6.τωv, χ�­ λωv α.ότόv «mιμμέγιστοv va.όv xa.l θειάtα.τοv, ouρa.vόv tπCγειοv, θρ�vοv τη, οtεη; τσj θεώ, χερουδιχόv /Sχημα. χα.ί στερέιψα. δεύτερον, θιr,!; χειρών ποC ησιv, θέα.μα. χα.ί fργοv &ξιοv, τ.iση; τη; γη; ιlγα.λλCα.μα, ιί)­ ρcιίοv χα.ί ώpα.ίωv ώροr.ιότεροv».' Ό -ο! Μα.vο'Jήλ Χρυσολ ωρς γνωμ-,ίκJ­ τεί «μήτε γεvέσθα.ι, μήτε μ.ήv γεvήσεσθα.! ποτε δμοιόv τι χατ' ιi.vOf,ώ­ r.o'J;»." Έχ τωv εivωv πά.λιv δ μίv Lethaby ciποφα.lvετοr.ι, δτι «τό σχέδιον· τη; ιiγ!α.; Σοφία.; ε!vα.ι μ.οvα.οιχόv μετa.εύ τωv tχχλησιωv». '() ο! Van Mιllingan δια.χηρύπει οτι «ή ιiγCα. Σο:pία. εlvα.ι τό ώρcιιότεροv μvr,μείοv τη; :Rυζα.v-:ιvή; χα.λο'Jμέvη; τέχνη; χα.ί ουδέποτε !λλοτε tπα.vελήφθψ.' Ό ο! Fergusson, ό γCγα.; ούτο; τωv χριτιχωv τη; tχχλ. ά.ρχιτzχτοvιχη;, δvομιiζει «ότήv «τήν τελειοτέρcιv xa.t ώραιοτέρα.v tχχλησCα.v tl; δσωv· πιιτ! ivηγέρθησα.v ύπό χριστια.vιχοΟ λα.οΟ» χα.ί θεωρεί α.uτήv χα.τiχου­ σα.v δλω; tειοια.�,�έvηv θέσιν μ.ετα.εύ τωv να.ων.'"'() οέ Η. Leclercq τέλο; σ'JμπερcιCveι: «Έv � ιiyl� ΣοψC� τιχ πiv-= εlvα.ι ιεοχα.., τιχ π!ίντ2. τί· λειa.· έv a.uτi) ή ΒυCα.vτιvή ιi.ρχιτεχτοvιχή tεεοηλώθη μ! τόv μεγα.λοπρε· πέπε ρο v τρόπον.. . ή tπιστήμη τωv tvwπώσεωv, ή τέχνη τωv ιi.vτιθέ-

τη·,

σιωv, ή δια.χοσμητιχή Ο'Jνα.μι; οίv θιχ ήο1vα.vτο vi χωρήσο'Jv πιρcιι­ τέρω-." Άλλιχ τt ειvοr.ι λοιπό·� τό ποιοGν μονα.οιχήv τήv ιiγία.v Σo,iCa.v, ώ; πα.ρcι δέχοvτα.ι ήμέτερ(;ι χ2.:. ζέvοι ; Τό πο:οΟv μ�να.διχήv τήv άγ. Σοψία.v ε!ν:ιt tν πρώτοι; ή ιipμovCa. ή χα.ί ίvότη; τη;. ·rπό τήv fποφιv τα.1τηv δ 'Ανθέμιο;: 1πηρξεv ιi.ληθή; ιi.π6γονο; τωv ιi.ρχ2.:ωv Φειδιωv xa.l Ίχτίvωv, ή οί άγια. Σo:pCa. ιi.οελφή το) Ιlα.ρθεvωνο;. Τό πα.λα.ιόν !λΑψιvόν πvεnμ2., χληροvομησcι·, πα.ρά τωv Αlγυπτ!ωv τήv ιi.ρχιτεχτοvιχf,v τωv δγχωοωv, ιi.γρο!χωv χα.! ιi.χα.λ­ λ2.ισθήτωv r.α.ριχ 'tGV Κείλοv ο[χοοομ.ωv, ψ.όρφωσεv tε α.ύτη: τού; χομ­ ψ?1;, 2.ίθεpίΟ'J; �α.! ιi.περ!ποu;: ρ-Jθμ.ώ; το!> χρΙJσο-J a.ιωvο; τσ:; Περι­ χλέοΙJ;. Κα.ί τό vεοελληvιχόv � χριστια.vοελληvιχόv πvεΟμα., τό εύρόv τήν πλήρη tvσipxω�v του r.α.ριχ τφ Tρa.λλta.vcj), πα.ρα.λα.οοv τόv χολοσσα.ίοv θόλοv d::ό τη; ιlvα.τολιχη; χα.ί οή τη; περσιχτj; d.ρχιτεχτοvιχij; πιθα.­ vώτα.tα. οιιχ μέσου Σ'JρCα.; χα.ί Μιχραοις 102.τ� -:ώ; τεχνοχρ!τ2.;,'' �πέ­ ζε'Jεεv α.ύτ�v ευπειθή εl; τήv θρησχε'Jτιχήv [οέα.v χα.ί πα.ρήγα.γεv, ούχι tv ΟΟ'Jλικij ιi.πομιμήσει, ιi.λλ' tv iλευθέpq. οημιουργηχότητι «τό θα.Ομαr, τουτο τη; στερεότητα; x2.t ειj,ο).μί�;. τη; σα.φηvεiα.; τωv γρ2.μμ6ιv χa.ι πιλ6ηο�νο; -:ωv χρωμ.iτωv»." Δέv εΙ\ΙΟΙ.t δ !χα.ρι; ISγ"ΙιΟ; τωv π-Jρ�οωv, δ χα.τα.πλήcr:,ωv tv τi_) άγι� Σοψ!� οίv εltor.ι a.t χα.τοιπιέζουσοr.ι xa.t χα.θ' όr.�ρ6ολήv d.χα.vεί; δια.στά.σει;. Elva.ι ή Ι·ι6τη;, ιi.φ' ή; tr.ιμελ6.ι; tξεχ6r.η πdν περιττόν χα.ί πα.ρiφω vοv χα.ί οι' �v «ιδρό; τε α.ότη; xa.l μτjχο; οΟτω; ιi.r.οτετ�ρvε'J't.'2.ι, χα.� Προχ6πιοv, �ε mι περιμήχη; χα.: δλω; εύρετα.» w. θεωρ'ijτα.t. Οί r.ισσοί � πι-n:it ια.vα.δα.ίvουv φυσιχώτα.τ2. ιi.πό τοΟ έοi:pο:.ι( ώσεί λ6:pοι χα.ί σχ6πελοι ύπ!ρ τφ θα.λα.σσία.v bτιφά.vει�v εύπρε­ r.ω; ά.vα.ούοvτε;. Τά: τ!ξα. � ήμι χ1χλι2. ( a.t χ2.τ' F»iγριοv «ψα.λlοε;») οι�γρά.:pο vτα.t γλα.ψ'Jράtα.τ:ι dπό τώ tvό; πιvσοi} εl; τόv !λλοv περί τόv τεψiπλευροv χωροv τοΟ χα.θολιχοΟ, το5 «τωv ιi.Vσtχτόρωv va.oij» χα.τιχ τόν α.,jτδv. Τιχ ήμιθόλtα., ciτιva. χα.ί θολοτρCγωvα. χα.: r.οιρωτ!οε; όvομά.ζοvτα.ι, tχφύοvτα.ι ιi.χόr.ω; ιi.:tό τωv πιvσωv. Ώ πα.μμεγέθη; χ2.ί σφα.ιροειδή; 86λο; tπa.xo·J� μ.ετά. χά.ριτο; tπι τωv ήμιθολίωv, ποιων τό δλοv οιιιιpιpόv­ τω; εύπρ�σωποv χα.! χα.τα.6ι6iζωv, οϋτω;:: εlπιίv, /Sχι πλέον μέ ρο; τοΟ ή­ λια.'ΧΙ)u ψω'tό; lπl τη;: γη:, ώ; ή ιi.ρχα.Cα. Sα.σιλιχή tπόθει, iλλ • α.ότό τό στερέw,.α.ι t v 't'fl .!Ιλότητι χα.ί μεγα.λοπρεπ,ει� 'tO'J. E!vor.ι oi 'tO:J'JU'tOV χοι}­ φο;, ε1r.:ετή; χχί τρόr.οv τινά νεφελώδη; δ γιγivτειο;: α.uτό; θ�λ�; δ πiv· τοθι σ:pοr.ιρηοόv !λι�νο; χα.! ο!α. q:α.ιδρό; οόρcιvό; τό του δόμου σχέ­ mι.; ι1μ:pι&6ηχώ;," ώστε νομίζει δ βεα.τή; -γρiφει 1ύλιv δ Ιlρο χόπιο;

40 - δτι δέν στηρίζεται ούοαμου, άλλ' ι.�;; οι& χρυσij;; άλ,jσεω;; έςαpτάται καί κρέμα::αι έκ τοσ ούρ,:χνου. 'Έτεροι μικρότεροι πινσοί, &.πό του ά.να­ τολικωτiρου και δυτικωτi r,ου μέpου;, ετερα τόξα όπiρ α•Jτο•�; οιατεινό­ μενα, ;,;pοσθέτουν τρtπον τινά τή·ι 9ωνήν των ει; τ·rιν δλην μουσικήν συναυλίαν. Κίονες δ! των κάτω 'Jψηλότεροι καί κίονες το'=ί δπεpψου 6pα­ χύτεpοι σ;νυπηχουν περί τό κiντρον. Ουτω:, ή δλη οίκοοομή, ώς πολύη· χος;, ιiλλ' έμμελεστάτη φαλμ�!α κινείται πρός τα ύφηλσ. κα.ι καταλήγει ώς εις τήν διαπασών της ε!;; τόν τp�σλλον, τδ κέντρον τη;; παρατηpήσεω;, ύ:p' δν τό πάν ύποτiσσεταt και &νευ τοϋ δποίου ούδiν δ•.ίνα,αι νά νοη� άποκεχωρισ,μένον, rvα !v αύτφ, ώς; εν όρyανικόν σύνολον, άνακεψαλαιω­ θείσα, «ναπα.ραστήσl'ί δια της ει;; εν σJναρμοσθε!ση ; ϋλη; τό ένιαίον της ύπ' αύτήν λατρευΟ,ιένης θε&τητο;;. Έάν, &λλαις λέξεσιν, ή έκκλησιαστι­ κή ιiρχιτεκτονική !χ11 την συμ6ολικήν τη; γλώσσαν, έ•; ή οιά πλίνθου καί &ιμμοκονίας έξαγγέλλονται μεγάλαι τοϋ Χριστιανισμοσ άλήθειαι, δ τι τό οηιμοόpγημα του Ίουστινιανοϋ άναβι4 είναι τό lov άρθρον του Συμ:. βόλου τη;; πίστεως, είναι τό Π ι σ τ ε ό ω ε ί ς ε ν α θ ε 6 ν. Προ6άλλουν 6ε6αίω,; !ν τ'jj οίκοοομητικ'jj οιακοσμήσει του καl αλλαι θpφκευ· τικαι lννοιαι. Οϋτως ή τριπλή συσσώρευσις η διαίρεσις; τών παραθϊιρων lχει μυστικήν σ-ι._i.σιν πρός; τό μυστήριον της 6.γία:; Τριάδος· οι τέσσ:ι.ρες μεγάλοι πινσοί μάς παpαπέμποcιν εtς τα τέσσαρα Εό«γγέλια· αt έπτ!ι. τοϋ νiρθηκος �ξωτερικα.ί π,jλαι και ή έπταπλη διαίρεσις των ύπερώων 1πομιμνή�ουv τά; έπτά του Πνεύματος δωρεάς η τόν Σα66ατισμ6ν, -:�ν μ.ιtτά τα; έργασίμοcις ήμέρα;; της ζωη;· ot τ;;;σσαράκοντα κ!ονες του οα­ πέδου καί τά τεσσαράκοντα παράθυρα τοϋ θόλου ύπεμψαiνουv τήν χpι· στιανικήν τελειότη.:α· τό σταυρωτόv τοϋ διαγρά μματος Υπί δ δπεpθεν τi'jς ;(οpυφη;; τοϋ ναοϋ Στα•;ρός, διαλαλο:iν τήν Άπολ1τpωσιν" αί μο·Jσειο­ γρα:ρiαι των έπl τω·1 το!χων ιαπέλων, ιiποστ6λων, -:τρο:ρητων κα: ιεραρ· χG1v ψι.νεριί>νουv τήν κοινων!αν τό,ν άγ(ων· άλλα πάντα. ταϋτα ε!να.ι τμή· ματα τοϋ ολου, ώσεί πiσα έπί μέρου; χριστιανική διοα.σκαλία i)pχετο v· άποpρεύσr,ι &.πό -:οϋ δόγματος της; έν6τητος το'i θεοϋ, δπερ τόν θεμ.έλιον άπc,ελεί τοϋ Εόαγγελίου. Συντελε! έπίσης είς τήν ύπεροχην τη;; άγ. Σορ!ας καί 1J ψω-:εινότης της. ΊΙ Μεγάλη 'Εκκλησία δaν δμοι::ίζει τού; καθεορικούς ναού;; -:ηι; Δύσεως, το,jς τελουνw.ς ύπό οιαρκ!ς σκι6:ρω;, άλλ' αντιγρ:iψει τόν άνέ· φελον καί 9ωτοτ.zp:χυ-:ον έλληνικόν ούραν6ν. Ό ήλιος δ 6άφων χρυ­ σην τήν &πτiλο:pον, δ αύτός ουτο;; ε!σελα·.ίνει καί διi πληθόος θυρίδων έντδ;; τιi)ν !νοον τ,;iJ &ρισ-:ο'Jργήy,ατο;; -:οϋ 'Ι ουσ-::ινια·;οϋ, οιά νά τό στG--

41

λ!cn,J μ! :ριϊ);; ααρόν ιiγίας οοξης. άντανακλων έπί των &.παστραπτόντων μcφμάρων, σελαγίζων έπ: των 6αθυκυάνων καl χρυσών ψηφιοωτων. }16νον είς τόν θόλον διηνοίγοντο 40 καμαρωτά παράθυρα, προσδ(δοντα είς αό.:όν τήν ιιορφην πελωρ!ου άστρου καί κατα6ι6ά.ζοντα ύπzρ τάς κεφα· ),άς τti)ν προσεcιχομένων �να παμμέγιστον φανόν. Άλλ' �ν v,6νος δ τρουλλο;; ε!σηγε τόσην περίσσειαν φωτός, φανταζόμεθα δπο!οι &λλοι φω­ τεινοί χείμαρροι είσεπήοων διά των ετι πολυαριθμοτέρωv ιiλλων παρα· θύpων, τωy ΤΟ:'ΧV":αχόθεν άνεφγμένων και !!JV Οaν κα.τορθουμεν να εχωμεν σήμερον πλήρη εννοιαν διά τόν λόγον οτι πολλά κατά καιρούς έτειχίσθη­ καί έφρiγησαν, ίνα προσδοθ� εις τόν ναόν &πέναντι των 6ασανι· ζό·ι-:ι•)\/ αύτόν σεισμών ή πρέπουσα &.ντοχή. «Ή έπί Προκοπίου :ρωτει· γ6της, (εγραφεν άνήρ εtπεp τι;; -χ.αί άλλος μελετήσας τήν &γ. Σοφ:αν καt τό έξαγόμε'iον των ιιελετων το'J !κδώσας είς δγκώοη τρίτομον μοvο­ γραψίαν σκι:iζοuσαν πάσαν προηγουμένην) θά ήτα διπλασία περίτ.;ω της νυν παpατηρουμ.ένης»." 'Αληθώς, ούδαμοϋ ιiλλαχου διετρανώθη τό το:J Ίωάννου· «Ό θεός φως έστι καί σκοτία έν αύτφ ούκ zστιν ούδεμία», είμή iν τφ ν«φ τούτφ, δστις, κα.ί πάλιν κατά Πpοκόπιον, «ψωτ! καί ήλίω μαpμαpυγαίς ύπεpφυω;; πλήθει· φαίης αν ούκ lςωθεν καταλάμπεσθαι ·iJ­ λ!φ τόν χωρον, άλλό: τήν αίγλην έν αύτφ ψύεσθαι· τοσαύτη τι; ψωτ�ς περιουσία είς τουτο τό tερόν περικέχυται», 'fπό τοσσ:Jτον πλοϋτον φωτός - έξακολουθεί γράφων - δ νο')ς τοϋ ένταυθα προσευχομένου !παίρεται τφ οντι πpό;; τόν θε6ν, ούρανοοατεί καί α&σθάνεται τό 'Ίφιστον 'Όν ο•;χ! μακράν που !αυτοϋ ύπά.pχον, &λλ' !μφιλοχωροϋν έν τφ δ.γίφ τούτφ τεμέ· νει, τφ ούχ: άvθρωπε:q; ουνά,μει η τέχν�, ιiλλά θεοϋ ροπτj σ..ποτετορνεcι­ ιιένφ. 'Έτερον αrτιοv τη;; μοναοικότητος της &γ. Σοφ!ας ητο δ πλοϋτος τη;, καίτοι, καί γεγυιJ.νωμένη -:ο•jτου, ώς νϋν εχει, ήδύνατο νά εί·1αι μονσδική οίκοδομή. Ή άy. Σοφία έ·λτίσθη διά νά ψανερώσ� 1.iχι μ6νο'ί τήν -χ.οχλά.ζουσαν Βυζα•ιτινην εύλά6ειαν, &λλά καί τήν κοσμικην Μνα· μιν κρ:χτοuς;, εύρισ,ι.ομiνου τ6τε είς τον κολοφων:χ. της Μ;ης του, α.pι· θμοϋντος 64 δια:ρόpου;; έπαρχίας, εχοντο;; πρωτεύουσαν κατά πολ,:ι :>· περακοντίζουσαν τή•ι .Παλαιάν Ρώμην, έμπορευομένου μέ δλην τήν ύφή· λιον, διε!;άγοντο;; νικηψόριχις πολέμους κατ� οαροάρωv καί ποθοϋν-:ος, �πω;; τά. rφωτογεννήμιατα των θrpαυρωv, των τεχνών καί της εδψυtας ,ου ά.ναθέcn,J πρό ς; τήν Σοφίαν, τήν συμπάρεορον τοσ θεοϋ. Ό Ιlροκό­ πιος, δ ίοώv τήν μεγ:iλην Έκκλησ!αν οχι οίαν ήμεΈς σήμερον μετ ά; τ& ::ολ).ά παθήματά της την 6λέπομεν, άλλ' ώς !ξηλθεν έξ αύτωv των χει·

οο.ν

42 pών τοϋ 'Ιι:ιυστινιανοϋ, παραοiλλει αότήν προς λειμώνα, !νφ !πανθο!)(7c. και ιίπα.στpάπτουσι τά. ποικιλώτατα των χρωμάτων· τ6ση ήτο ή !σωτε­ pική λαμπρότης της. «Τις αν των ύπεpώων τi'jς Ίυναικωνιτιδο;; (!pωτJ εκθαμοι:ις) έpμrινεύς γένοιτο; η τάς τε παμπληθείς διηγοιτο στοάς και τά.ς πεpιιπjλους αύλ:ίς, αrς δ νεώς πεpι6έ6λrιται; τις 8! των τε κιόνων χι:ιι λ!θων 8ιαpιθμήσαιτο τήν εόπpέπειαν, οrς το ώρα.ίον κεκαλλώr:ισταt; Λειμ.6)νί τι; α.ν !ντετυχηκέναι 8όξειεν ώραίφ τδ iνθος· θα:,μiσειε γαρ είχότως των μέν το ι1λουpy6ν, των 8έ τό χλοι:ίζον· κα.t οrς το φοινικοϋν lπι:ινθε!, χαt ών τό λευκόν ιίπαστpάπτει · ετι μέντοι καί ο5ς ταίς !ναντιω­ τιiταις ποικίλλει χpόαις ώσπερ τις ζωγpιiφος ή φύσις». 'Από των ή:.ιε­ pων της ιχιtχμαλωσlας της, ή μονσ.δική !κκλησία m:�άκείται γυμνή της ιiρχι:ι!ας της πορφύρας, !νευ κηpοπηγlων και 6ασταγ!ων, iνευ άpγυρεν8έτου &μ6ωνος, !νευ -!πιχpύσων 'Χ.11..νοηλων, iνευ εlκονοστσ.σίου καί σ>Jν­ θp6νοu, iνευ θυωpcr} τραπέζης τοϋ καλλίστου !κε!νοu και !ςαισίου και ιίξι�γιiστου και πασών των ύλών συνθέματος. 'Ακ6;.ιη και αύτά. τα μοu­ σειώματα lχει κατά -::ό πλείστυν έπιχρίσει το κον!αμα τι:,ij κατακτη-:ι:ισ, 4χ6μη και αύτά.ς τ&.ς κεφαλάς .:ων !πί των παρωτίδων έξαπτερύγω-ι . lχει μελανώσει δ πα.σαν ιίνθρωπίνψ ιίπεικόνισιν α.ποτροπιαζ6μενος )fου­ σουλμιiνος, ιίκόμη καί αύτό τό ιμαρμαρόστρωτον εδια�ος έχει καλ1ψει διά. ταπήτων καί φιαθ6Ίν. Έκείνοι οι έκατον και έπτά. κίονές της -έκα­ τόν δηλ. περισσότεροι των έπτά., ! :p' ών ή Σι:ψί Bordeille και τΟ'J Peaussac οεικνύουν φαεινό· τατα. τήν έπ:οpασιν της Β:Jζαντινi'j;:; οίκοδομητικi'jς ίπί τήν Γαλα,ικήν;"' μέχρις αότi'jς τη;:; Ά6υσσινίαr;, δπου δ περίφημος υΕλλην α.pχιτtκτων Κuρια.κός κα.τ� τον 16ον αιώνα Ικτισε τήν !ν ή} !π:ο:.ρχi� Χαpι7.μητ !χκλησία.ν "Αρμπα - Άτ7ύπη, εύλα6ώ;:; οέ μέχρι σήμερον ή μνf1 μη των

45

44 Ά6υσσινων ?;ιατηpεί τi δ·i6ματα τrj}'i αλλω'ί Έλλήνων να,:,36μr»·1, -::ωv λ2:­ α.·}τι:ιι ο! Τι:ιjρ­ ξευσάντων !ντός οpάχων ναούς Βυζαντινοu τpόπου.21 κοι κατακτηται ύπ' ούοεμιiiς άλλης οίκοδqι.ης ήλεκτp!σθησαν τ-:i:.ο·ι πρός &.πομίμησιν, οσι:ιν ύπό τοi} οημιουργήματος της μεγαλο'ίο!ας τι:ι•j Ά','θεμίου."" 'Αλλ' α.ν δ &.πό της άγ. Σοφίας έςελιχθεlς Βυζανt�νός p•;. 9μός lσχε πολλά;; τό ς &.πομιμήσεις, τροποποιήσεις και παeαλλαγάς, ή ά.γ. Σοψία ομως αύτή καθ' e:αυτήν τι.ιγχάνει �μίμητος, οιά τ:iς ά.πείpι:ιυς �ι &.νυr.ερ6λήτους πρb; ά.πομίμησιν δυσχεpείας, διά τι:ιύς πολυπλόκι:J•;; οpους της ίσοppοπ!ας, οι& τό ά.δύνα,ον της !ξευρέσεω; τι:ισι:ι1των και τι:ιι­ ούτων μι:ινολίθων κιόνων καί έπl πιlσι δια τό dδύνατο'i της τr.rJ οια­ γpά.μματος !λαττώσεως, σμικpυνούσης τα.; τοϋ βήματος διαστάσεις και συμr.νιγούσης !ν τ'i,i συλλήψει αύτης !στω καί τήν �'i σμικρϊ τ'i,i κλίμσ.χ.ι d.πόπειpαν &.ντιγρα1'fίς."" σημεpινή ά.γ; Σο"Ας τό !παναλά6ωμεν !ν τούτοις σαψέστερ?ν. , · , • , , e - εκεινη, ,,. • ' .1. 1 .s.,1ς τα. δ 'Ι ο:;στινια'iο; εχαιpετα ιc.γκ�ι'iια α.κpι,,ως ο....1 ν ειναι φια p.e: τό «Νενίκηκά σε .Σολομών» κσ..! πεpιέγpα.ψεν δ Πρ?κόπιος πρώτη'i μεταξύ των κτισμάτω·ι του, διότι φέρει !π' (Ϊ)μων ούκ όλίγα τραύμσ.τ� τ01J χρόνου. Εtκοσαετ!α μόλις είχε παρέλθει 6.πό τijς κτίσεώς της καί σεισμός κατέρριψε τόν 6.ερώδη, !λαψρόν καί πολύ τολμ1jρότερον τοj σημερινοϋ τρο[}λλόν της, συντρίφασα !ν τ'i,i πτώσει του τόν σολέαν και α1.ι6ωνα, οομψότερα χρυσιl καί i>στερον οι' &.ρ'('Jρενδέτων &.-ιαπληpωθένw., ε:ρ' ώ και Προκόπιο;, δ Γά.ζης συνέθεσε τήν !πί τ� πτώσει τοϋ θόλου μο· νψο!αν του·" νέος τ6τε τpουλλο; ά.ντικατέστησε τόν παλαιόν, καt' άλ­ λους μέν χαμηλότερο;, κατά. οέ τόν Άντωνιiδην ύψηλότερος, «δπως iχ� ijττονα έξωστικήν Μναμιν»,"" πλήν !ν έμψοτέpα.ις ταίς πεpιστάσεσιν δ y­ -κωοhστερος mί οιά. προσθέτων κοχλιών η &.ντιτειχισμάτων κατησψαλι­ σμένος. Τότε !τελέσθησαν τά. οεύτερα της Μεγ. Έκχλησiας !γκα.!νια (24 Δεκεμβρlου 563) , προηγηθείσης παννυχ!οος και του Πατριάρχο'J Εύτυχίου !ν 6ποστολικφ σχήμιατι προϊστιzμένο'J, !νφ πάντες οι λαοl l­ φαλλον το «άρατε πύλας οί άρχοντες 'ήμών»,"" τότε ο! &.νεγνώσθη κα� τό !ξοχον ποlημα Παύλο'J το-J .Σιλεντιαρ!ου «'Έκφρασις τοϋ ναοϋ της & γ. Σοφίας» τό είς χιλ!ο:,ς στίχους !κτεινόμενον. Τόν 'Ιανουά.ριον έν το•J· τοις τοu 867 δ ναός και πάλιν !6λά.6η υπό σεισμών. Κατά. 'Οκτώβριο� του 975 κατέπεσε τό ουτικόν του ήμισ:pα!ρι?ν, οιαρραγείσης της 0·1τι· κης &ψtοος. Έπι 'Ανδρονίκο! τοϋ Παλαιολόγου τό 6ορειοανατολικό;ι μέρος της ύπέστη καθ!ζησιν. Τφ 1346 ή &.νατ?λική ά.φί; κατέpρευσεv δ­ λοσχεpώ;, σ'Jμ.παρασύρασα μεθ' έαυτη; καί τό ύπsp αύτήν ήμιt.7y""α.ίptΟ'ί,

κ�ι

·π

ιπότε χ:α.l 6ημα κσ.t τέμπλ?'i δπέστ·φα.ν ι,ύχ δλ!�,ην ζημίαν, «6ακpύω•; ii πilσσ.. ή πόλι; ά.νάr.λεω; -ηρζαντο έκyορείν τήν ϋλην», !r.ί τρι:iκοντα ·l;�Lφο-ιύκτια άνενοότως !pγα.ζομένων πρ�ς τοJτο ά.vδρων _κα: γυναικών. Και τά. μ!ν 8υστ-Jχημ.ατα ταϋτr,. :iντιμετώr.ιζεν εκάστοτε κατά τb ευνα.τδν ή !γ·ιωσμένη εύσiδεια τών &οιδ(μων μα; προπατόρων, ά.νακαι­ ν:ζουιn τά. κατερρωγότα. και τηροϋσα πάντοτε εόπpόσωπον τό εθνικόΥ" !ερόν της. 'Αλλά. την ά-ιήκεστον συμφοpαν της &.ποψpά.δο; Τρίτη; τw 1453 δεν fιου·,ιήθη ν' άν-τιμετωπίσ� κρίμασιν οίς είδε Κύpιο;. Ό Τουpκος. τότε εiσήλα-,ε οιά. των θυpών τοJ νiρθηκο; &:χ.άθεκτο;, εσψαξεν � έςην· Gpαπόδ:σε το>Jς έν αυτ'Ώ έγκλείcrτο'Jς, κα.τεκερμάτισε διά πελέκεων τό­ είκι:.νο-,τ±σιον, &.πεγuμνωσεν &.πό των iμφιΙΧσμiτων τb θυσιαστ·ήpιον, &.νήρπα-,ε τα.; κανδήλα; κ:χί ο,τι πολ·j-τιμον ευρεν. 'Από τοσ ϋφους τοϋ · [μ6ωνος -l1κο1-,θη ή 9ωνή τοJ μιηεζίμη, καθ' ην στιγμήν !πί τij; άγίας προς ' r,;.:. τ.opv, ' ' κογχην Αν.1tή ς. Ε'ις την ' πpοσευχην ' .,.. ενθετε τα' γωατα Τ?ατ.ε,,η; των άδύτων δ «μιχράμτ.» d.νυφώθη, δπω; καθορ!σr,ι τήν τ.pός τήν ΜέκκαΥ -χ.α.τεύ&Jνσιν το:J ναοϋ χαί την &.πό της Μέκκας το�ντεϋθεν έξάpτησίΥ' του. Ε!ς δε μιναρέ; προστεθεί:; εί; τό κτlpιον τότε καί. τρεις άλλοι ακο­ λο,jθω; έπληpοt!6ρουν τό οοϋι.GΥ εθ•ιο;; δτι δ ναός !κείνι;;ς !ν ώ συνεκλώ­ σθη Υ..αt σ-Jνυ:ράνθη δλος δ μαχραίων !λε1θερό; του 6lo;, δ ναός οπου 6 'Ηράκλειο; 7.pοσηυχηθ η έκστρατε1ων κατά των Περσών, νικητήρια κατά. πολφ!ων άνεπέμ:ρθησαν, δ Βουλγαροκτόνος κατήγαγε μεyαλοπρεπέ­ στο:.τον θρίαμ6ον, ot Ρώσοι 6ογιά.ροι ε!δον δπτασίας απέλων, ή ου-:ικη lφρύς lξεκ6r.η, ο! Αο:.τ!νοι cr::αυρ�ροι !ξετραχηλίσθησαν, δ τελευτα'ιο;. Κωνσ-:χι•,ιτίνο; μετέλαοε την θ. Κοινt!)νία.ν δια ν' ά.ποθά.� ώς 'Έλλην,. δ ναός: ούτο;; r.:εριijλθεν ειt; χείρα; 4λλων Χυpίων. ΟΕ ίεpεί; &.πεμι.ιρμα­ ρώθησαν χαί. ή λε:τουpγία διεκόπη, οιά. νά. συνεχι�, δ · θεός ι:.ιίΌε. πότε ..., DΦΑΑΑΙΟΝ ΣΙ".

λ.J €ΚΚλΗCJλ.Ι TillN RYZλ.NTJNillN Της Βυζαντινής ναοδομ(ας, διαιpεθείσης έν τφ ι1νά χείρας μελετή­ ματι είς -:ρείς έποχά;;, την προtΌuστινιά'ιlειQΥ, την tουστινιάνειον κα: την μετιουστιν:άνιιον χα: της δευτέρα; ώς τcrJ Υ..ατ' lξοχήν χρuσοu αlωνο;

47

46

της έκκλησια.στικη; άpχιτεκτο-ιικης χαρακτηρισθείση; διά τε τb πλij­ θος της παραγωγής, τήν ποικιλ(αν της έκτελέσεως καί τήν α�α.ι;τον έντέλειαν, είς ην έξήχθη διά της ιδρύσεως της &.γ. Σο;,iα;, δ ε ύ τ ε ρ ο ς χ ρ υ σ ο υς α ί ώ ν τ η ς Β υ ζ α ν τ ι ν ή ς τ έ χ ν ης; δέον νά θεωρηθώσι, κατά τόν Κοντακώφ' οί χρόνοι των }Ιακεδόνων και Κομνηνιi>ν, οι είς ευγενείς ιiρχιτεκτονικά; άποπείρας και έκτελέσεις ούχ ήττον άψθονοϋντες, καίτοι βάσιν καί άψετηρίαν τό άνέψικτον κ:ιλλί�ευ­ ,μα. τοϋ 'Ιουστινια-ιοi} προ6αλλόμενοι. Βασίλειο; δ Μακεδών (867-886), δ τήν μετιοuστινιά.νειον περίο­ Sον διανοίγων, δεν είναι μόνον κρατερό; αιχμητής, έπιτuχεί; διεξά.yων άγιi,νας κατ� Σικελών, Καλα6ρων, Λογγο6άρδων, Δαλμσ.τών χα.: Άρi6ω'Ι" είναι κα: ζηλωτής ο!κοδόμος, στολίζων τήν πρωτεύουσάν του δι' άνακτόρων άξιολόγων, οία τό Καινο•Jργιον καί τb Πεντ:ικού6ακλον κα.t κτίζων έν Κωνσταντινουπόλει καί περί την Κωνσταντινο•Jπολιν, ώ; έγρi­ ψη, «άι.ιφί τούς έκσ.τbν ναούς»." ων τινες, κατά τbν έπαινέτη ν κα.ί εγ­ γονόν του Κωνσ-cαντίνον τόν ΙΙορψυρογέννητον, είς άκρον πολυτελείς; ήσαν. Δι�οτι περι μεν τοϋ κατά &:ιατολάς των άnκτόρων να.ου Ήλιού του θεσοίτοu έσημειώθη, δτι «τb στέγο; &παν χρυσφ κατελάμπετο». Περι δε του πρbς τοuτον γειτονεύοντος εύκτηρ1ου οίκου του Σωτηρο; λέγεται οτι ιiπίστεuτο; ήτο ή πολuτέλειά του· «τοσουτος α.ργυρος κα.ί χptiσbς και τιμίων λίθων και μαργά.ρων πλήθος έν � τούτου περι6ολ'Ώ κατα6έ6λ"f/τα.ι. 'Tb μiν γάρ εδαψος α�α.ν έξ &ργύροu σ:pυpηλά.του... οί δέ έκ δεξιών x.a.t έξ εύωνύιιων τοίχοι αργυρον α:ρi!ονον καί αύτοί έπικείμενον εχουσι, οι­ ηνθισμένον χρυσφ κα: τιμίοις; πεποικιλμένον λ!θοις καί μαργάρων λαι.μ_­ πρότητι. Ή δέ διε(ργουσα τά !δυτα του θείου οίκου κιγκλίς, ΊΙρiκλειι;;, δαον δλ6ον έν έα.u� περιείληψεν! fις οί στύλοι μέν κα.ί τά Υ..iτωθεν έξ ,ιiργύρου διόδου τήν σύστασιν εχουσιν, ή δl ταίς κεψα.λίσι τούτου έπι­ κει,μένη δοκός έκ καθα.ροu χρυσίου πάσα συνέστηκεν»." 'Αλλά τό κά.λλιστον εργον τοϋ Μακεοόνος, οιά τψ κσ.τασκευήν του δποίου πλείστην σπουδήν έπιbδειξεν, ύπηρξεν δμολογουμένως ή Ν έ α. Μεγά λ η Έ χ­ χ λ η σ ί α (876) , ην α.ύτb; έπιστατών Y..a.l αυτουργών έν τα.ίς α.ύλα.ίι;; τοϋ παλατίου του ώκοδόμησεν είς μνήμην του Δεσπότοu Χ ριστοu, τοο 'Αρχαγγέλου Γαβριήλ καί του προψήτοu Ήλιού, ετι fέ της θεοτόχοu κα.l Νικολά.ου του ίεράρχοu. Κατά τάς διασωθείσα.; περιγpα.ψά;, τό σύμπλεγμα. τοϋτο των ευ­ κτηρίων της Νέας 'Εκκλησίας ήτο απόρροια και τέχνης κα.ί πλούτου xa.t ζεούσης π!ατεως χα: άφθονωτιiτης προαιρέσεως. Τά περί τόν ναόν xa.i.

εκτb; το) ναοG ήσαν ο,τι ώρα.ίον. Διότι ού μόνον έν τοίς προαuλ:οις ή λιθοξόος τέχνη είχε κατασκευάσει ψι:iλα;, ήγουν κρήνα;, μετ� δμοιω­ μ:iτων ορακόντων, ά.λεκτρuόνων, χριών χαί τριiγων, έκ των στομ.άτων τώ-ι δπΙJ:ων τό ϋδωρ έξεπήδα, ά.λλά καl είς τά; καθ' αύτό α.1λα.; πρό; 6ορρσ.ν καl πρό; νότον μακροί �αί σκεπαστοί έξετείνοντο δι:χιδρομοι, ο­ -που οί περι.:ατητα.ί έθεώροuν τά έπί των δρόψων έξεικονισμiνα ι.ια.ρ­ τuρικ� παλ:ιίσμ:ιτ�, ένφ πρός ά.να.τολάς το καλο1μενον Μ:εσοκi1πιον, ώς ?λλλο; ΙΙαρ:iοεισος, κομών τοίς :ρuτοίς κα.l καταρρεόμενος τοϊ; ϋο.%aιν, ήτΙJ .:ε9uτευμ.ένο·1. Αύτός δi κ«.θ' έαuτόν δ nός τήν 11.i•ι στiyην είχzν

Ό έν Κων/πόλει ναός της άγ. Εί']1))'1Jς

:ύπό πεψ::αθολ:ου στεγαζοι.ιέ·ιην, τά; oi χιyκλ!δα; εσωθ:;ν καί -::ι. ;t:p!­ στυλα καί τά ύπέρθ Jρα. καί τούς θ:iκου; m.ί τάς ίεράς Τρα.πέζας ημ�:ε­ σμένα &ξ ά.pγύpου, χpυσου καί λίθων · πολυτελών. Το δl �οαψος τcrj ν-χ.οσ ήτο οιά των ψηφιδωτών διαμεμορ:ρωμένον οϋτως ώστε ποικιλίαν ζι:,ων "Χσ.: τ.αντοοαπών σχημάτων πα.ρίστα καl παρεμψερές ήτο πρός uψιiσ�.ια.­ τα Σιδώνι·α. Έπί δi της δροψης τοϋ να.ου έ;pέρετο έν τφ μέσφ ή μοpψη ,:ου Χριστοϋ δισ.. 11.ωσαϊκών έγγεγραμ�ιένη. θά. ένόt..Lιζέ τις, λiγει δ ιερό; Φώτιος, δτι έκείθεν προχύπτων την γην έ:ρορq. και την περί cι.ύτη; χυ6έρvφιν διανοείται, τόσον έχψρα.στ:κήν lκα.μεν δ ζωγράφος τή,• ε!�ναι. lΙέρις oi το) Χριστοϋ πληθύς ά.γγέλων έψι;ιίνοντο, τφ κοινιj> Δεσπc,η

48 δοpυψορο1ντων. Έν δέ τ'Ώ &.φίδι των αδύτων ή Παρθένος r.cφίστατο, τl; σ.χρiντου; χείρα.; ύπiρ ήμων όψαπλοϋσα., ενφ χορό; άποστόλων, μα.ρτύ­ ρων, προφητών καl πατρια.ρχων έπλήρου τόν ναόν, πι:ι..νταχοϋ των το!­ χι•>ν έξει ιtονιζόμενο;.• Τοια•;τη έν δλίγοι; ή Νέα Μεγ. 'Εκκλησία, ην Βασίλειος δ Μακε­ δών ιhκοδ6μησε, :pιλοδοξων ν' ιiντιτά.ξ'Ώ α.ύτήν κατi τη; μονα.οικijς Με­ γ:i'λη; 'Εκκλησία.; τοϋ Ίουστινια.νοϋ. Γεώργιο; δ μον,α.χός κα.θήφα.το αύ­ τοϋ, ότι χά.ρι·, αυτης «πολλά. χαλκουργήμα.τα κατέαξεν· ιiλλά. καl μάρ­ μαρα. καί ψηφίδα; καί κίονας έκ πολλών έκκλησιων ιiνέλα6ε» κα: ιiyιiλ­ ματα. μάλισ-cα χαλκii, ων τό εν πα.ρίστα έπίσκοπον, τό δ' έτερον τόν Σο­ λομώντα..' Πλήν είς τούς λόγο'.>; τοϋ μοναχοϋ ιi; μή ιiποδοθ'Ώ τοσαϋ­ τ-::ιν ευρο;, δ>στε νά. νομισθ'Ώ, δτι δ Μακεδών όπηρξε κατά κανόνα πφι­ φρονητής τιj1•1 εργων των προκατόχων του· άλλως δέν θi εχυνε τ6σον ί!ϊρωτα εις παλαιοτέρων ναών ιiνανεώσεις. Διότι εργον αύτοϋ πρός τοtς �λλο:ς •Jπηρξεν ·ή περίσφιγξις κα.ι δια ι.ι.ωσαϊκο-j κατακόσμησις της τοϋ θεοσ Σοψίας· ή σ.να.κα.ίνισις των άγ. 'Αποστόλων· ή ιiνανέωσις τnϋ της Θεομήτορος να.οϋ έν τ'Ώ Πηή)' ή ιiνοικοδόμησις του ναοϋ τη; θεομήτο­ ρο;. -:o'J Σίγμα.· κα.ί ή κατά. τό μαλλον καt ήττον συμπλήρωσις, έπιοιόρ­ θωσ:; καί κατακόσμησις των έξης να.ων: Στεφάνου το:} μάρτυρος έγ Αύρηλια.να.ίς' Βαπτιστοϋ έν � Στρο6ολα.ί 1f' Βαπτιστοϋ έν Μακεδονια­ να.ϊς· Φιλ!ππου τοϋ ιiποστόλου· Λουκα. τοϋ Εύα.γγελιστοϋ' Μωκ!ου τοϋ μiρτυρος· 'Ανδρέου τοϋ 'Αποστόλου· Ρωμα.νόϋ' "Αννης· Δημητρίου· Αί­ μιλια.νου· Ναζαρίου· 'Αναστασίας· Πλά.τωνος Έσπέρου καί Ζωη; τωy μαρτύρων· Άκακ!ου του έν τφ 'Επτα.σκά.λφ· Ήλιού τοϋ προψήτου του κιχτα. τό Πετρίον καl έτέρων." Ούδέ πρέπει να λησμονηθ� ένταϋθα. δ τοϋ ά.γ. μιiρτ-Jρος Διομηδους να.ός, ε1;:; τοϋ όποίου τό πεζούλιον, νυκτωθείς δ Μα­ κεδών, επεσε κατιiκοπος ν' α.ναπα.υθτJ τήν νύκτα. έκείνην, καθ' fιν μi τήv καλαύροπα ε1; τάς χείρα.ς καί τά. σεροούλια ε1ς τούς πόοα; tjρχετο κατι:ι. r.ρώτην φορά.ν πενέστατο;; ε1ς Κwνσταντινcιύπολιν καl δ -ήγούμενος της. μονής τόν εόσπλαγχν!σθη κα.ί τφ προσέφερε κα.λοκαγά.θως ftλοξενίαν. Διό κσ.ι ουτο;;, 6ασιλεύ;; α.πό των σταύλων γενόμενο; (χωρίς ψεϋ ! α.ναι­ μά.κτους τά.ς χείρα.;, δι' δπερ Υ.α.ί ναούς τφ Άρχαγγέλφ :Μιχα.ήλ έδεί­ ματο, έξιλα.�e;μενος τόν θεόν, κατα Ζωναρiiν), τήν χά.ρι., ιiνταπέδωκεv έκατονταπλασίονα. κα.: «ά.:ρθόνψ χορηγίlf κα.ί οαφιλεί lf πρός τό εuπορον­ τ·i;ν έκκλ ησία.ν τmτην ήγαγε κα.ί τό πα.ντα.χόθεν α.νενδεές α.ύτ� έμνη­ σ-:εύσα.το καί κτισμάτων πολυτελέσιν ο1κοδομαί; κατελά.μπρυνε καί π.zν­ το:(ι}ς :ιπερηρε κσ.ί κατεπλο1τισε».7 Κα.τά. παpόμοιον τρόπον πρό του Βα-

49 σιλείου zίχεν ιiνεγείρει τόν αγ. Παντελεήμονα. καl ή σι>ζυγος τοϋ ΆΙου­ στινια.νού θεοδώρα, «διότι οτε ήλθεν α.πό Πα.ψλιχγονίας, εκείσε έν 't(j) έμοόλφ -κατώκει, πένης οίίσα καί ερια νήθουσα, έξ ων ε!χε τήν δια­ τροφήν».• "Οταν είς ποταμός δπερεκχειλίσ'Ώ τήν κοίτην του, διαρρέει πρό; τήν πεδιά.δα. Ή δέ Βυζα.ντινή ναοδομία, ή τοσαϋτα εργ. λατρευτικά. έν τ� πρωτευούσ'Ώ παραγα.γοϋσα, έπόμενον ήτο και πρός τάς έπα.ρχίας τοϋ

Ό αυτόθι ναδς της Μοvης της Χώρας

κράτους νά. έπεκταθ'Ώ, ενθα, χα: πρίν μέν, dλλ' ιδίως ciπό τοϋ 9ου α1ω,­ νος κιχί έντεϋθεν, οί να.οί δια.δέχοντα.ι τούς ναούς καί τά. εύκτήρια α.κο­ λουθουν τά. εύκτήρια. Κατά. τό χρονικόν τοϋτο διά.στημα, το ιiπό τοϋ 9ου δηλ. α.1ωνος μέχρι Λατινοκρατία;, κτίζονται μεταξύ !λλων: εtς την Βοιω­ τία.ν ή έκκλησία τού Σκρίπου (847) · ε1ς τήν Ήρά.κλεια.ν ή πλινθόκτι­ στος αύτης Μητρόπολις (9ος α1.) · εις τό &γ. "Ορος ot iρχαιότεροί του ναοί, ήτοι δ της Λmρα.ς, δ των '16ήρων -καί δ τοϋ Βατοπεδίου (10ος 11ος .1.)· ε1ς τήν θεσσαλονίκην δ ναός της Παναγίας (1028)· εις το &.γ. 'ΧΟ.ί πιiλιν 'Όρος δ ναός τού Ξηροποτάμου (102�1034)· εις τά.ς Άθήνας δ να.ός τijι; Πανα.γίας Λυκοδημου, δ κοινώς τοϋ ιiγ. Νικοδήμου χαλούμενος (πρό ταϋ 1044)· εις τήν Χίον ή Νiα Μονή (μέσα: lloυ α.ί.) · ιίς τήν θεσσιχλονίκην δ ναός τοϋ προφήτου Ήλιού (1054) · παρα τ� �ιστια�ιικός Να&;

4

so 'Αθήνας ή Μονή του Δαφνίου (τiλη lloυ αι.) · παρα τό Να1πλιον ·ή μικρά. έκκλησία της Νέας Μονης, ην δ έπίσκιrιtος Λέων ώκοδόμησε (1144) · εl; τας 'Αθήνας οι &γιοι θεόδωροι, ή Καπνικαρω. καί ή παλαιά Μητριmο­ λις (σύντρει; τοϋ 12ου αl. μέ τήν παρατήρησιν δτι τα έπί τιί)ν τqίχων της τελευταία.ς σ.νάγλuφα κοσμήματα σ.νακτέα εί; τόν 6ον η Ίον αί.)· καί εις τό &γ. 'Όρο; δ ναός του Χιλανδαρ!c.υ (1197). Διότι ουκ δλίγον μέρος τοϋ ανωθι χρονικοϋ διαστήματος χαλύπτει ή δυναστεία των Κομνηνών, δυναστεία τήν εύπρέπειαν του οϊκου του Κυρίου έξόχως ζηλώσαοο:, ώς έκ:ραίνεται εκ τε της έν Κωνσταντινου­ πόλει Μονης του Παντεr:όπτου, ητις κτίσμα ,ύπάρχει της Δουκαίvης 'Άν, νης της Δαλασσηνης, μητρός τοϋ αύτοκράτορος 'Αλεξίου του Κομνηνου, της κσ.ί μονασάσης έν αύτ'Ώ m.τά τό γήρας -εκ τε της έν Κωνσταντι­ νουπ6λει Μονής τη; χώρας, ην ή πενθερα 'Αλεξίου τοϋ Κομνηνοϋ, Μα­ ρία ή Δοόκαινα, κατά τό πλείστον ισ.νήγειρεν - εχ τε της έν τ� α� Κωνσταντινουπόλει τριπλης έκχλησίας τοίί Παντοκράτορος της χτισθεί­ σης τψ 1124 ύπό της συζόγου τοϋ αύτοκpάτορος 'Ιωάννου Κομνηνου Ει­ ρήνη; χαl τόν τά:ρον Μανουήλ τοίί Κομνηνου έν τφ μεσονάψ περικλειού­ σης - καί της έκ τη; έν τφ θρακιχφ Φερετ�ικίψ δεικνυομένης έκκλη­ σίας τi'jς Κοσμοσωτείρας, ην δ σε6αστοκράτωρ Ίσα.ά.κιος δ Κομνηνός τφ 1152 σ.νήγειρε, δια νά κοσμ� ώς εργον κλασικώτατον τήν έποχήν των Κομνηνών. Πως οί άνθρωποι έuίνοι ένν6Όυν, συμφώνως πρός τό παpά­ δειγμσ. των προκα.τόχων των, νά !χ.φράζουν πρός τό θείον χάριτας δια πα.ν σπουδαίον συμοάν τ01J 6ίου των, άνεγείροντες ναοός;, ας μαρτυρή""J ciντί άλλου παραοείγμσ.τος; τό έξης: '() 6ασιλεύς Ίσαάχιος δ Κομνηνός (1057-5!η, τόν Πατζινάχην Σελτε τροπωσά.μενος καί σ.ναζεύξας, έ­ σχήνωσε παρά τούς; πρόποδας; του Λοοιτζου. Ραγδαί-:ιυ oi ομ6ρου χ.σ.ι νι­ φετοϋ � -rοαρεμ6ολ� έπικαταρραγiντος παρα τήν ώραν (διότι ήτο μήν Σεπτέμ6ριος, άγων 24ην ήμ.έραν, καθ' fιν ή της &γίας πρωτομάρτ·ιρος θέκλης τελείτα.ι έορτή), εσπευσεν ύπό δένδρον ζητών καταφύγιον. 'Αλ­ λά. μετ' δλίγον τό δένδρον &.ψήνει 6οήν ώσεί προμήνυμα. καl δ Ίσαά.κιος ciπομακρύνετα.ι, δπότε αύτοστιη-ιεl κεραυνός καταπεσών άνασr-4 πρόρρι­ ζον την δpυν χαί τήν κατεδαφlζει. Τουτο δ &χ.σιλεύς έθεώρφεν ώς θαυ­ μα: χαί εύχαριστων έπί � διασώσει τόν θεόν, ναόν έν τψ πα.λατ(φ των Βλαχερνών άνήγειρε χάλλιστον έπί τφ δνόμα.τι τi'jς πρωτομiρτυρος.' Πλήγμα 6αρύ χα.τα τοϋ lθνους έπέ:ρερεν ή έν Κων)πόλει παρανό­ μως έγχα.θιδρυθείσα Λα.τινοκρατία (1204-1261), ή; προηγήθησαν μέν χατά τήν πολιορχία.ν πυρχαϊαί, μεταποιήσασαι είς ερημον καπνιζόντων

51 !ρειπ!ων ολην την κατά μ'i'jκο:;; το,J Χpυσου Κέρατος μέχρις Ίπποορόμου, μέχρι θα.λάσσης του Μαρμαρά και μέχρι Βλάγκα;; περιοχήν κα.ί &.ψα.νί­ σασαι πλοϋτον περιουσιών καί σ.ρ�θμόν άν,δρων, γυναικών καί πα.ιδίων d.νεκτίμητον καl ά.καταμέτρη,τον, κατά τό-ι αύτόπτην Βιλλαρδουtνον," iπηχολο•.>θ·φαν οέ άνίεροι 6ανδαλισμοι καί συλήσεις να.ων, παλατίων και τάφων, &τινα μόνον άχαλίνωτος :pανατισμό;; των ήμιοο.ρ6άρω-ι της Δό­ σεως θά διέπραττεν. 'Αλλ' αν τουτο κυρίως άψορ� τήν 6ασιλεόουσΙJ.ν

Ό έν Θεσσαλονίκn ναdς των άγ. 'Αποστόλων

πόλιν, δiν ιiφορ� δμως καί τάς λοιπά.;; τοϋ Έλληνισμοϋ !στ!α;, τήν .:Μακεδονίαν, τό &γ. 'Όρο;;, τήν Τραπεζουντα, τό δεσποτάτον της Ιlελο­ ·ποννήσου, τό δεσποτάτον της "Αρτης κα.ί εϊ τι ετερον, δπου κατέψυγεν ή ΗληνιΥ.ή έλευθερία, συναπ:οκομίσασα .καί τήν ύπό τάς πτέρuγιχ.ς της θαλπομένην τέχνην. Είναι ά.ληθως θαυμασία ή fντασις της έλληνικης φuχ9ίς, ητις, καίτοι πρός πλείστας δσας σ.ντιξόου;; ουσχερείας ήδ η πα­ λα.ίουσα, δέν παόει δμως :pιλοτ!,μω; νά συνεχ_ίζ� την προγονικήν παρακα­ �θήκην.. Τό κράτος δσημέραι καθίσταται πτωχόν. Τό πλούσιον ύλικόν μαρμάρων καl πολυτίμων ιμεταλλων τοϋ σπανίζει ..Ή !οέα έν τούτοις σψριγq. εlς τά. στήθ η του, τά φ�δpυνόμενα ύπό τοϋ καλλιτεχνικοϋ έ-ιθου­ σιασμου κατά. τά.ς τελευταίας τοϋ Ιθνου:;; ώρας καί δ ποταμό; συνεχίζει

52 τό ρεϋμσ.., μέχρις οδ ει� , i1v καταοιSθρα-. τη;; δουλείας κυλισθfι. O!ot ά.γλ�οί Υ.αρποί δ�ν θά. προέ6αλλον έκ της τελευταίας ταύτης έλληνο 6υζαντινης 'Αναγεννήσεως, έά.ν δέν d.πέκοπτε το δενδρύλλιον σύρριζον δ, τουρκικος ιzκιν:χτης! 11 Τών γερασμίων έχ.είνων χρόνων ά.πομειν:χρια πλή­ ρη η έν έρειπίοις μέχρι σήμερον δεικy,Jονται: Εις μέν την Τρα.πεζοϋν­ τα αί έκκλησ!αι της Χpι.ισοκεφά.λου, του ά.γ. Εογενίου καt της ιiγ. Σο­ φίας (σύντρεις τοϋ 13ου αl.)· είς δέ τόν Μιστρα.ν, δπου ή καθέδρα ήτο. τG)ν της Πελοποννήσου δεσποτών, ή Μητρόπολις, ή έπ' όνόμα.τι τοϋ ά.γ. Δημητρίου τιμωμένη (1312}, οι &γιοι θεόδωpοι Βροντοχίου (τέλη 13ου,. καί ά.pχαί 14ου αί.), ή Πα.ναγία Βpοντοχίου η 'Αφεντικό (ιipχαί 14ου, αί.), ή Εόαγγελ!στpια (έπίσης), ή ά.γ. Σοφία. (μέσα 14ου αl.), ή Πε­ ρί6λεπτος (τέλη 14ου αl.) καί ή Παντάνασσα (α' w,ισυ 15ου αιl.). Εlς: δε τήν "Αpταν ή ώρα.ία έκκλησί. Παναγίας της Παρηγορήτισσας (τέλη, 13ου αί.), δ &.γ. Βασ!λειος (14ος α.Ζ.) m.l ή ιiγ. θεοδώρα. (έπίσης) � Εtς δε την θεσσαλίαν ή έκκλησία της Καλαμπίiκα; (14ος t:Ll.). Είς δε: τήν Μακεδονίαν jι έν τ� κατa..στpαψείσ� Έμπορίq. έκκλησία της Άναλή­ φεω;; παρά. τήν Κοpυτσα.ν (1390), ή έν τφ πυpποληθέντι Μελενίκφ έκ� κλησί-α της ά.γ. Τριάδος (1287), ή έν τφ αύτφ Μελενίκφ έκκλησία της Πανταν:χσσης (1289) καί ή έν Βερροίq. του ά.γ. Χριστου (1315). Εlς οε τήν θεσσαλονίκην ή τών ά.γ. 'Αποστόλων (1312-15,) μετά καl άλλων;. Καl είς το &γ. "Οpος ή έκκλησία της Μονης Παντοκρά.τορος (1363), fι της του Έσψιγμένου (14ος αιί.), ή της του ιiγ. Πα.όλου (1447) κα.ί αλ� λαι άλλων Μονών, οίκοδομούμεva.ι 6ρα.δύτεpον προς πεlqι.α. της πεpιστοι-­ χιζούσης το ν γαλήνιον "Αθωνα δουλείας τοu γένους. Πεpάνωμεν το παρόν Υ.εψ:χλα.ιον διά. μια.ς έπιτpοχάοην ιiνασκοπή:.. σεως τών κυριωτέpων τεχνικών χαρακτηριστικών καl της περιόδου ταύ:.. της, σ.:ροϋ ή λεπτομεpης σπουδ·η τών έπί μέρους οίκοδομητικών ποικιλιών, καί ιiρχιτεκτονικών παραλλαγών τυγχάνει προς τό διά.γραμμi μας δuσ­ αν:iλογος. Έν τ'Ώ πpοϊουστινιανείψ ναοδομίq. 6ασιλεύει, ώς ε!οομεν, δ. κυκλοτερής καl δ δρομικός έξόχως ρυθμό;· καί αl έκχλησ!αι ίδρύονται η κατά. το ύπόδειγμα τών μαυσωλείων, η κατά τό τών 6ασιλικώΥ" αί τελευταίαι, αί καt ιi:pθονώτεpαι, διακp(νονται εις ξυλοpόφους και εli;. πετpορόφους, εις 6ασιλιΥ.ά.ς μέ έπίπεδον τήν στέγην καί οα.σιλικά.ς μέ τήν στέγην κυλινδροειδη. Σύν τφ χρόνφ, π«ρεκτός της ηδη προς ιiνα­ τολά.ς πpοστεθείσης κόγχης, προστίθενται ενθεν καl ενθεν του όpθογω­ νίου και π τέρυγες καl αuτω τό ποu τετρά.yωνον. σχημα. μετα6ά.λλεταc. είς σταυpωτόν.

53 Χατά. δε την ίουστινιίiνειον περίοδον, ή σταυpωτη 6ασιλική ά.πομέ­ νει ώς 6ίiσις. Το κεντρικόν του καθολικοu όpοφουται διά. τpούλλοι, έπε­ -στηpιγμένου έπι πινσών. Ό νά.pθηξ είναι ευρύς κα:, εστιν οτε, διπλους. 'Το εικονοστάσιον τυγχά.νει χα.μηλον καί τοιοuτον, ώστε το ά.γ. 6ημα νά. θεωpηται ύπό πάντων. Το έσωτερι,sόν τοϋ ναοϋ οιαιpείται διά. κιονο-

•Η παλαιά Μητρόπολι, 'Αθη�ι ώv στοιχιών είς κλίτη και οϋτως αίρεται ή μονοτονία. Τά. κιονόκρανα στο­ λίζονται δι' ,έπικpiνων, χαρι:κτηpιστικών της Βυζ. ά.pχιτεκτονικης. Οί τοίχοι καλύπτονται δι' όρθομαpμαpώσεων μεν προ; τά. κ:χτω, διά. λαμ­ --πpG'}Υ δέ μουσειωμάτων προς τά. ύφηλά.. Ό τρόπο; της ο!κοδομης δλης .είναι εόπετης καt έλα.φρός· καl οί πινσο!, χάρις είς τά.ς χpησιμοποιο�ιμέ­ νας πλίνθου;, δzν εχουν οαpύν και δυσοικονόμητον τον δγκον. Και έν γένει είπείν, κατά. τήν 6' περίοδον, το ·σύνολον του να.ου ένέχει τι το :εuληπτον καί ά.πλου•ι, οπερ οΜ6λω; π:χpαολiπτεται ύπό της ποικιλίας 1iμψίων κ(tl σκευών. Έpχόμεθα ηδη εις τήν γ' περίοδον, δι' ην γpά.:ρ·zται τό κε:ρ. τοϋτο.

ss

S4 Κατ' αύτήν οί ναοί !γείρονται έv κατ:t μίμ"1)σιν των προγενεστέρω-,., ά.λλ' εις στενστερον !μοα.δόν. Το &γιον 6ημα: fiπό μονοκ6γχου καθίστα. ται τρίκογχον. Ό γυναικωνίτης, δ ούχι σπανίως δυτικήν, 6όρειον και.! νότιον πλευράν προηγουμένως κατέχων, ήδη περιορ!ζεται μόνον εις ,ήν, δυτικήν, 8 εστιv ύπερθεν τοϋ Υ-.u Κjα.ί δταν οε είς περιστάσεις τινας εύνοfκάς, κατα διαλείμμα­ τα πα.ρουσιαζομένα.;;, παρείχετο όπό τi'jς τουρκικi'jς Ιδιοτροπίας ποιά τις �οεια ιiνοικοδομήσεων d.πένα.ντι &δροτάτων χρηματικών δελεασμά:tων τουτο κυρίως lγένετο έπl τοl} hεζύρου Άχμέτ τοϋ Κιοπρουλη- ιiλλ&, καl πάλιν ή κτίσις οέν έπεψίπετο να όπερ6Ό ώρισμίνον χρονικόν οιά.­ στημα., οσον οfόν τε, 6ρα.χύ, οιά. να μή προσλω.ί'Ώ τό κτίριον μεγάλας διαστάσεις. Οϋτω, φερ' ε!πείν, δτε τφ 1763 έ1tυρπολήθη δ lν Σμύρν'Ώ μη�­ τροπολιτικος ναός τ'ijς ιiγ. Φωτεινi'jς και μετά. πολλά.ς παρακλήσεις καί μεσιu:ίας «τού !νδοξοτά.τοu &.ρχοντος μεγάλου Σωθάρη και δρσ.,γομιχ.νοu του 6ασιλικου στόλου κ. Κωνσταντίνου Χαντζερη ο ι έ κ u φ ε ν δ τ ω ν ο r κ τ ο ς» (ώς μέχρι σήμερον αδτα!ς λέξεσιν έπι 'Χ. ρ α. τ ο ύ ν τ ω ν τού Όπερθύρου του νι.ιού φέρεται), 8πως ι.rcι τέλους lπιτραπΌ ή τοu νσ.ο1J. ίκ 6άθρων ιiνοικοοομή, ή τφ 1792 γενομένη τεσσα.ρ�κοντα. μόναι ήμέ­ ρα.ι ιi>plσθησσν και α.Ότα.ι όπο την !πί6λεφιν τωv Για.νιτσ�ρων, δπω; ή; 15λη οF.κοοομή συντελεσθ�.12 Και το παρά.δειγμα τοϋτο οεν ε!vα.ι το μό· vον. 'fά. αότά. -ljκοοσα.μεν καl περl τη1. ά.νεγέρσεως &λλων τοu οοολοu f. f:Ινους ναων. Ούδόλως λοιπον !πορον δτι τα οδτως έσπευσμένως οlκοοο­ μοόμε� οόδεμlαν ε!χον d.ρχιτεκτονtκήν i.πι6ολήν, ά.πετελούντο ο' ούχι απανιως άπο τέσσαραι; ξηρούς και άαυνδέτους wtχους, χωρίς δροψήν,. χωρlς διάκοσμον, μέ την εrσοοον στενοτάτην, ι� μή εlσάγουν οι Τούρ-

63

62 κοι τα κτήνη των καί τά. μεταποιοϋν εις σταύλους, καθώς ξένος α.ότό­ πτης μάρτυς πρό της έ7t>αναστά.σεως εγραφε. Μόνον εις τά. κρησψύγετα του μοναχικου 6ίου έπιπνέει ευνοϊκώτερος άνεμος· 1\θεν οίκοδομουνται εις; μέν τό &y. 'Όρος δ ναός της Μονης τοϋ Καρακάλου (1548) , δ της του Διονυσίου (1547) , δ της του Δοχειαρίου (1567) και δ της του Ζωγρά.­ φου (1502) , ε1ς δέ τά. Μετέωρα. ή Μεταμόρφωσις (lΜδ-1552) κα.t δ του Βαρλαάμ (1548). Οίίτως ή κατα.οιωκομένη πίσ-cις ώς άρματωλός χα: κλέφτη; &.νηλθεν είς τά ορη, &πί δε των άπροσίτων &κείνων δρέων της Θεσσαλία;, της ήδη άπό του 1355 τουρκοκρατηθείσης, δλόκληρος; &ναέριος κόσμος μοναχών, &ν πεντεκα(.δεκα. Μοναίς διανεμημένων, άνέ­ πεμπε μετά των έλευθέρων άετων τά.ς κραυγά.ς του πρός τόν Ποιητήν τόν tπ' ελευθερiq. πλάσαντα τό·.ι άνθρωπον. Δέν θά. προχωρ'f,σωμεν περαιτέρω, έπειδή τό εοαφος είναι νωπόν. θα δοςολογήσωμεν μόνον τόν θεόν, οτι ύπερά.νω του ύλικου ναοϋ, του tκ λίθων καl ξύλων χειpοποιήτως κα-οασκευα.ζομένου, ύπό Χριστομά­ χων άρπαζομένου, καί ύπό θεομη,νιων φ&ιρομένου (παρά.οειγμα. τα. .έν θεσσαλονiκ'Υ,J ίερi, τά. άνακτηθέντα τφ 1912, δια να. άποτε:ρρωθωσι τb θέρος του 1916) εστησε ναόν αφθαρτον καί άχειροποίητον, ον &πί τόν Ζώντα Λίθον έθεμελίωσεν, &πί των άποστόλων και προφητών lπφκο86μησε κα: οιά. του άγίου Πνεύv,ατος έπλήρωσεν, δπως &ν αυτψ, ώς &ν οικφ r;νευματικφ, πνε::ιματιχ,α.ί τφ θεφ, προσά..γωνται θυσίαι." Είνα.ι ου­ τος, κν &.δυνiτων ιiούνατοy νά έπιτpαπ� εις πάντας· άλλως, δ ·φύσει -στενός χώρος θα π:iθΥ,J συμψόρφιν και ή ιiτμοσφαtρα της προσευχης θ� μολυνθr,i. Οί νεκροl λοιπόν δεν θά χωρισθοί!ν d.πό τούς ζώντας, οχι, διότι τοίίτο είναι ή χpιστιανική επιθυμία. Άλλ' ένφ οι δεύτεροι θ' &;νσ.πέμ­ πουν τάς εόχάς των έντό; του &στεγασμένου και πανταχόθεν περικεκλει­ σμένου οϊκου τοϋ Κυρίου, οί δε,;τεροι θά. ύπνώττουν εtς το ιiναπεπτα­ :μένο'ι κσ.:. παντι-tχόθεν &.νφιζόμενον ,αϊθριον, �τοι τον αόλόγυpο·,ι. «Ει τις τολμ:ήσει Θείν':1.ί με ύπό θοοιαστiJριον (ένετέλλετο έν τr,j οιαθήκ Υ,J του δ σ.y. Έψραίμ, πατ:iσσων, ιi>ς ψα.ίνεται, έπιπολάζουσαν ματαιοδοξίαν) μή 1aοι τό &πουρ:iνιον θυσιαστήριον, οό γαρ καθήκει σ-λώληκι σαπpίαν ιiπο­ tαλόντι κσ.τατεθηναι είς ναόν και fι.γίασμα Κυρίου».' Κατ� Χρυσόστο­ μον, αότοl πλέον οί των ήμερων του βασιλείς, 15χι εντός του να.ου τώΥ δ.γ. 'Αποστόλων, ιiλλ' εις τα τcrJ να.ου προαύλια. έθά.πτοντο, άριστον πα­ pά.δειγμα εις τούς πολλούς προσψέροντες: «'Εν Κωνσταντινουπόλει, οόδέ πρός τούς 'Αποστόλους εγγύς, άλλα παρ' αότά τά π ρ ό θ υ ρ α � ξ ω :d.γσ..πητόν είναι &νόμισαν οί τά οια.δήματα περικείμενοι τά σώματα αυ­ τιί)ν κατορύττεσιθ7.ι' καl γεγόνα.σι θ υ ρ ω ρ ο ί λοιπόν των άλιέιον οί 6ασιλείς»." Περί Μανουήλ του Κομνηνου εσημειώθη οτι, θανών, εvεταψιά­ -σθη παρά τήν μονήν του Παντοκράτοpος «ουκ tν αότφ τψ τεμ&νει, &λλ' iν τφ περl τοϋτο ήpώφ»:9 Άπτχ.ντων δέ mτά τα τέλη του 12ου άtώνος χαl Θεόδωρο� δ Ηαλσαμων προς τον πατριάρχην 'Αλεξανδρείας l\Β.ρκον :περl του εί έστιν ιiποκριμάτιστοv θ&.πτειν λείψανα 'Ορθοδόξων είς τά; -κατά χώραν εκκλησίας, ητοι εντός τοf.ί καθολικο:} του να.ου, λέγει, δτι !v έκκλησίαις καθιεpωμέναις οι' εγκαινίων καl &πόθέσεως ά.γίων λειψά­ νων «:iνθρώπινοy λείφ":1.Υον ι,ίοyδήποτοϋν οό ταψήσεται, κατά. τό 6' κεψ.

68

69

το\1 Α' τ!τλου των Βασιλικών, τό λέγον, Μ η δε 1 ς !ν έ κ κ λ η σ ί ω θ α π τ έ , ω ν ε κ ρ 6 ν, και κατ� τόν !ξωθεν αότοϋ κείμενον � λα.ιόν νό,J.Ι,ον, τόν λέγοντα, «Οό κ lξε σ τ t θά.π τ ε ι ν τ ι ν ά. έ ν ε κ κ λ η σ ίq.». Έξαlρεσις μόνον δύναται ννται ot θεολόγοι του Κορανίου. Οί όπο των Ένετων δωρηθέντε; τt &y. Σοψίq. κώδωνες, &ναχωνευSέντες μετεποιήθησαν ύπο των Τούρκων εtς -.:ηλε6όλα, ίνι:ι το ύπό του Ήσαtου ρηθέν «συγκόφουσι τάς μαχαίρας ο:δτώv είς &ροτρα καί τάς ζι6ύvας είς δρέπανα» &.ντιστρόφως έκπλη­ ρωθi,ί. 'Qς !ν τοί; χρόνοις των παλαιών διωγμών, οδτω και πάλιν δ &.ρ­ χαίο; θεοδρόμος !τέθη εις κίνησιν, μεταβαίνων πεφο6ισμsνος &πο οίκία; εtς ο:κ!αν περί λύχνων άψά.ς κα.: ψιlλλων με φωvήν κλαυθμηρ(ζουσαν: «Χρ:στιανο!, κοπιάσατε εις τ-ην έκκλησ(αν». 'Ωνομάζετο τώρα «κρά.κτης», ύπό rH: τGι·ι Τούρκων «τ σ ε χε ν ο ε μ ί v ν τ α 6 ε τ σ ί», 1S !στι «κλή­ -;:;ωρ το':ί 'Άσου και της αίωνίου κολάσεω;»! 1 Ή &παγόρευσις ύπηρξε γε­ νική, !πεκταθεί-:ιχ μέχρι τοσ Παναγίου Τιiφου, το κωδωνοστάσιον το'J δ­ πο!ου iμ.ενε 6ω6ον μέχρι του Κριμαrκοϋ πολέμου."" Μόνο'Ι εί; νήσου; τι· να;; το'J Αίγα.ίου !ξηκολοόθο·Jν καί μετά την &λωσ�ν νά ήχοϋν αί κα.μπi­ ναι, ώ; λ. χ. έν Κρήτ"{Ι, είς το εν τ·� δπο(q. μοvαστήριοv τοϋ προφήτου Ήλιο,:, ηχο'JΥ κώδωνες ένετικης προελε•.ίσεως μέ χρονολογίαν κατασκευη; το 1G34."" Άλλα κα.ί έν Ήπείρψ δ ώμη; μψήμης Άλη πασάς έπέτρεψε προς τοί:;; &λλοις, κα: -:ην κροϋσιν των έκκλ·ησιαστικων κωδώνων, έ:ρ,' αι κα! λίαν ένηδρύνοντο ot Ίωα:νν!ται.'1 Και είς το &γιον οέ 'Όρο; παρε­ χωρήθη ύπο των κρατούντων τό τοιοϋτον προνόμιον. Το κωοωνοστι:ίσιον τη; μ.ι:;νης Βατοπεδίου χρονολογείται &πο του 1427 ίνοικτιιοvος ε', ψέρει δε τήν &.κόλουθον ίαμ6ικήν έπιγραψήν: 11

•

ΚΩΔΩΝΑΣ ΑΝΩ ΛΑΜΠΡΟΝ ΗΧΟΥΝΤΑΣ ΦΕΡΕΙ ΠΙΣΤΟΥΣ ΚΑΛΟΥΝΤΑΣ ΠΡΟΣ ΘΕΟΥ ΥΜΝΩΔΙΑΝ

74

75

'Αλλ' iνφ ·� !λληνική 'Ανατ�λή &πεστεpείτο τούς κώοωνάς της, ij δμ6οοξος Ρωσ!α τούς επολλαπλα.σ!αζε και τους έμεγάλυνεν. Εlνα.ι rιω­ στό; δ !ρως των Ρώσων πρό; τούς κώδωνας και τά μεγάλα κωοωνοστ:f... σια. Ά!;;ιοσr,μείωτον πρό πάντων τυγχάνει τό έν Μ6 σχq; κωοωνοστάσιοΥ Ί6ά.ν το:} μεγά.λω, έκ του ϋφους; του δπο!ου κατοπτεύει τις ώς πανόραμα. τήν πόλιν, έφ' ή; σελαγίζουν ιiμέτρητοι των τετρακοσίων ναών της οι σταυροί. «'Ανάληφι;» δ·1ομάζετα.ι δ μεγαλύτερο; κώδων τοσ χωοωνο­ στασίου κα.t ζυγίζει 64 τόννους. Εlναι &� πεντiκι; 6αρ1τερος του πεψΤj­ μtΟ"μνου κώδωνος; τη; Έρψούρτη; και τετράκις του εν Ρου4v συναδέλ­ ψου του. Καi μολαταστα, αύτος 5!ν είναι οασιλεύ; των ρωσικών κωοώ­ νων. Ό οασιλεύ; των ρωσικών κωδώνων, δ «τσάρ κ�λοκολ», rστα.τα� κ.6.­ τω επί τοίί έδάςρου;;, ένώπιον του κωδωνοστασίου, επt γρανιτώοω; 66.­ θpου όρθούμενο;, διότι αότός καθ' !αυτόν lχωv 5γκον δλοκλήρr;υ οικοοο­ μης, &.ποκλείει τήν ουγατότητα &.να.ρτήσεω;. Ό τσlφ κόλοκολ κατεσκευά­ σθ ΥJ τφ 1733 ά.πό τό δλικόν &.ρχα.ιοτέρου του γιγαντώ5ους; κώδωνος, εις τόν δποίοy αί ευλαβείς οέσπ:οtΥ('Τ.t τής Ρωσίας συνανέλυσαy και πολλά. τώΥ κοσμημάτων χ«ί κειμηλίων. Πλήν 8!ν παρηλθε τετραετία. καί εθραόσθη μία του πλευρά. Καt μένει fίοη εl; τό Κρεμλtνοv ήκρωτηριασμένος ώ; Σψ:γξ ερημική καί &fωvος."

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Ι'.

Η CΧΟλΗ Κλ.J Η RJR.λJOΘHKH Πεpίοπτον θέσιν μεταξύ των παροικοοομημiτων η έξεδρωv τoiJ ναοu &.ποτελεί κα.t ή σχολ·ή, εν τφ έκκλησιαστtκif χώρφ &.νiκαθεν φιλσξενη· θεtσα, δπό τά.; ςρροντίοα; του πεφωτισμένου κλήρου τεθείσα καt 5ιά τοi} dπό των να.(i>ν δοολο(j μέχρις εσχάτων συντηρηθείσα. Ή εν τφ αότφ πεpι6όλφ Ο"Jναδέλψωσι; να.ου και σχολη; καί πλείστας μ!ν άλλα; έντυr.ώσει; γεννfj. ε!ς τήν φυχήν το::ί θεατου, lξαιρέτως δ: τήν έξη;;: οτt πίστ�; καt lπιστήμη οέν εt,.ιαι πρiγι.ι.ατα. ,&.ντιμαχόμενα, ιiλλά ψίλα και &.δελψά., ά.φοr. d.:,�:pότερα παρ' ένό; εύλογητοίί Θεου εκπηγά.ζο�σιν. Ή έν τfj αόλ1J του, να.ου έγηγερμένη σχολη δυνατόν νά ε!ναι ·η t η μ ο τ t κ ή κι:ι.ί λαϊκή, ώ;; τά. παρ' ·fιμίν σ ήμερον &.ρpεναγωγεtα. και πα.ρθενι:ι.γωγείι:ι., η ώ; τα.

πιu.ι.ιιιk έκεtvα παρα τά.;; «βα.σιλικάς» παι8ευτήρια, ένο; των δπο!ων εν νι� ήλικι, ήκροιiσθη καί δ Ίουλιανό;,1 η 8υmτόν νά εlναι καθα.ρως; θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή, περί την οιοασκαλίαν των Γραφών καl των ίερών μαθημciτωv &.ποκλειστικώς 4-σχολουμένη, ώ;; τό διδασκαλείον τη;; ιiγ. Σο­ φ!cις,. 1.φ' 06 ήσαν iπιγεγραμμένα τ(ί Πασχά.λια. η τό της θιοτ6κου των Χαλκοπρατειων.1 Περί τοϋ δευτέρου εl8ου; όλ(γαι σημειώσει; 8έν θά ήσαν ξέναι πρό;; τό θέμα μας. Είναι οό!;;α του Χριστιανιαμου δτι πρίi)τος αυτό; ιiνιορυσε παρά τους­ τόπους τη;; προσευχη;; διδασκαλεtα., αότοϋ δ! πρώτου ο! ίερε.tς «8ιδiσκα­ λοι» "Χαι προσηγορεόθησαν και μέχρι σήμερον προσαγορεύονται. Πως d.ντελαμ6άνετο τό καθηκόν του δ παρά. Ρωμαίοι;; καί "Ελλησιν ιερατικό:; κύκλο;, είναι τοtς πliσι γνωστόν. Διατά.ττιιν εότάκτω; τ& του ίεροτελε• στικου, έ!;;ετiζειν τά. σπλά.γχνα. των θυμά.των καί προλέγειν τό μέλλον δι' σ.ότών, !δού τό εργον τοσ lθνικοσ ίερέω;;, δστι;, μέχρι του σημείου τούτο\) ψθιiσα;, έ:pρόνει δτι δλα τά χρέη του 1./;ιπλήρωσιν. Άλλ' δ χριστιανικός; χληρος &.πό τη; πρώτης ήμέρας κατειδιν δτι τό tιροτελεστικόν 8έν εlναι. τό πliν, δτι ή &.ρετή τυγχάνει οιοο;κτη και δτι Ινιυ χριστιανική; διδα­ σκαλία;; δέν ήμπορει νά pιζοοολή01J ή θρησκεία τοQ. Λ όγου !ν τt ψυχfj το,j λογικοϋ d.νθρώπου. Έντεuθεν αί πανiρχαιοι Κ α τ η χ η τ t κ α ι σ χ ο λ α ι, αι πα­ ραπλεύρως του να.ου cίνεγερθεtσαι, δπω; όπο6οηθ(i)σι τό lργον της &για­ !;οόση;; Έκκλησίι:ι.; καί πpοπαρασκιυά.ζωσι τό Ιδαφος πpό;; ρ(ζωσιν τη;: πlστεως. Έντευθεν ή Κατηχητική σχολή των Ίεροσολύμων, · δπου !οίδα· ςεν δ ι. Κύριλλος, ή Κατηχητική σχολή τοσ Λουγ8ούνου, δπου iοίοαξεν δ iγ. Ε1ρηναtο;, ή ΚατΥχητική σχολή της Καpχηδόνο;;, 15που εο:δαξεν δ Τερτυλλιανός. Έντευθεν, πρό πiντων και όπap π4σας, ή πεφημιcrμένη Κατηχητική σχολή τη;; Άλε!;;ανδρείας, �ν δ μlν Εόσέ6ιος «τό των ίeρων λόγων δι&ιiσκαλεtον» δνομάζει, δ 8! Σωζόμενο; «το ίερόν διδααΧ.αλεtον τών ιερών μαθημάτιι)ν», δ οέ Ίερώνυμος «scholam ecclesiasticam». 'Από τη; iμπνευσμένη; εδρα;; τη; σχολή; ταvτΥ);; παρήλασαν 1Μ.νοιαι -yιτε·· νεt,;;, δ «των ιlπό παιοε!α.ς άνήp έπιδοξeιτατος» Πάνταινος, δ Κλήμη;, δ "Ηραχλliς, δ Διονύσιο;, δ Μακάριος, δ τυ:pλό;; μέν τούς σαpκ!νους ό:ρθαλ­ μούς, ι1λλ' αpγο; τήν φυχήΥ Διδυμο,;;, και δ Τeάντα; τΟ'Jτοuς όπερ:ραλαγ·· γbι; &.οαμ&.ντιο;; και χαλκέντερος 'Ωριγένης. Εί;; τό τριπλοσν περtεχό­ μενον των διασωθέντων του Κλήμενο,;; συγγpοψ.μά.των Ιχομε ν τα;; τ�ε!;: &tθμιδα; η τάξεις τοίl παιδευτηριου τούτου, &tερ του; έθνικου;; και δ.βα.­ '21:τ!cnου; παραλι;ιμ.Μνον, πρώτον μέν r.ροέτ;:;εr.ε·ι αύτο,J;;, δπως &ποr.τ·.;σω-

76

σι τάς πλάνας των, ε!τα, καθάπερ παιδαγωγό;, τούς επότιζε τό ε�>αγγε­ λικόν γάλα, και τέλος τάς ιiνύφου οιά τpοψijς στ.φεα; εtς τήν «!ποπτι­ 'Ι(.ήΥ θεωρ�αν». 'Από πρωίας μέχρις !σπέpας, ή σχολή είχε τάς πύλ ά­ «.ι;; νοικτά.ς. Δεκτοι &γίvοvτο οί πάντες και αι πα.σαι. Οόδ' ύπεχρεοuντο εiς πληpωμήv τιvα, διότι οι διοά.σκοvτες προσέφεροv δωρεάν τόv φωτισμδν 1:ωv. Ό 'Ωριγένης, κατά την οιαbε 6α1ωσιv τοϋ !κκΑησιαστικου ίστορι­ κου, iΊρκείτο με τέσσαρα; Μολούς τήν ήμέραv, οί δποίοι τφ πα.ρε ίχοvτο -δχι ώς μισθός, ιiλλ' ώς κα.τά οια.λείμματα πληρωμή συγγραμμάτων όπ' tιιότου φιλοκiλως μελετηθέvτωv και i')οη άλλοις προσψερομέvων.8 .,,Ητο δ τρόπος οδτος ιiντιγρα.rικός; Και πρέπει vά κατα.κριθωσιν 1:1Ι γερiσμιοι οδτοι &νορες, ώς μή περιορισθέvτες ε!ς τήv !vτbς το(} vα.ou ?Μα.χήv, ιiλλά πειρα.θέvτες παρά ταύτην και δι' 6.λλοu τρόπου, φιλοσο­ φικωτέρου, κριτικωτέρου, &πολογητικωτέρου, κοσμικωτέρο;.1 νά δδηγή­ σο;.1v τας φυχάς προς τόν Χριστόν; Τούνα.vτίοv, ήτο γραφικώτατος, ώ:;; δηλι:Δτα.ι !κ τη; οια.γωγης του ιiπ. Παύλου, οστις !πι μ7'ίvας τρείς παρου­ σιαζόμενος !v ηj !6ραtκt σuvαγωγi) και τούς !v αύηj 6λέπων ιiπεσκλη­ ρυμ,μέvους και ιiπειθοσvτα.ς, ιiπεχωp!σθη ιiπ' α.ύτων και εστησε το κα.θη­ μεριν-bν Sιαλεκτήριόν του εν τt σχολ-ϋ α.νθρώποu τιvός δνομα.ζομένοu Τυ­ ράννου· «τΟ'Jτο οέ !γένετο !πι !τη δύο, ιi.Jστε πάντα.ς τούς κατοικοϋντας 't1JY 'Ασ!αν ιiκο(}σα.ι τόν λόγον του Κυρίου 'Ιησου, 'Ιουδαίους τε και 'Έλληνα.ςr,! Τοϋτο λοιπόν τό παράδειγμα του θεοπνεύστου &ποστόλοu, τοο καί τ-ίjν συναγωγήν, &.λλσ.. και την συστημα.τικήv εοραν !v ταότφ χρησι­ μοποιiJσσ..ντος, έμιμοϋvτο οί μα.κά.ριοι εκείνοι, τοϋτο &.ς μιμηθi) και δ σημε­ ρινος δpθόοοςος κληρικός, οιοάσκων μέ·.ι έν τφ vαφ 'tά ζωήppυτα. των Γραψ&ν ρήματα, διδάσκων δε πα.ρά τον ναόν τάς μετα.ζυ Γpα.ψωv και dληθους !πιστήμης ά.ρμοvίας προς ιiποστ6μωσιν των &πίστων, !πιστηρι­ γμόν των κλονιζομένων και στοιχε!ωσιν τών &.ταλαφρόνων, ίνα. μή, πpb; το!ς iλλ!'Jtς, -rοα.ροpωvται ιiπ6 τε γράμμα.τος και πνεύματος κα! οί ίεροι κανόνες, οίοι δ 58ος αποστολικός καί δ 190; της .ΣΤ' οικουμε νικής, οι έyτελλ6μενοι επί ποινt ιiφορισμοu, δπως οί των !κκλησιώv προεστώτε; «& ν π ά. σ '!J μ έ v ή μ έ ρ q., έξαιρέτως δέ &ν Κυριακα.tς !κοιδά.σκω­ σιv». Είναι δλως dοιά�ρον &.ν !κκλησια.στικά η θρησκε υτικά η κυρια� η κατηχητικά θά δνομα.σθοiJν τά σχολεία ταυτα, καθώς !π!σης &διά.;pο­ ρον ε!ναι &.ν ο! Προτεστάνται, φpον!μω ς ποιοϋντες, τά !ξεμεταλλε1θησαν είς 6αθμόν τοιουτον, ώστε οόδείς σήμερον νά όπάpχ'!J πα.p' αύτο!ς ναός, «πό τόν δπο!οv νά λείπ'!Ι ή κuριακή σχολή. 'Αλλ' ή σχολή ύr.ονοεί τήν 6ιολιοθήκην, ώς το μηχανουργείον τά::;;

77 μηχανάς. «Πρόσεχε τij &.να.γνώσει» ·ίjτο ή όποθ ήκη του &ποστόλου τωy !θ νών προς τόv μα.θητήv του Τιμόθεον.• 'Αναγιvώσκομεν οε καί παρ& τφ θεοφόρψ: «Παρα.κα.λω δε ύμα.ς, μηδέν κατ' !ριθεlαν πράσσειΥ, &λλά. κατά Χριστομαθ tαν. Έπεί ήκοuσά τινωv λεγόντων, δτι, !άν μή !ν τοίς &. ρ χ ε ι ο ι ς εδρω, έν τφ Εύαγγελίφ ού πιστεύω... 'Εμοt δε &ρχεΗ. !στιν 'Ι ησοiJς Χριστός, τ& Ιθικτα. &ρχεtα. δ Σταυρός Αϋτου κcιι δ θάvα.· τος κα..i. ή &.νάστα.σις».• Ή φράσις 6έ6«ια ε ! μ ή ! ν τ ο ! ς ιi p χ ε :ο ι ς ε ϋ p ω είναι δυσνόητος, &ναψεpομένη rσως εtς αύτό τοuτο τό Ε,χιγγέλιον (δπότε θά στ(ξωμε ν μετά τό «!v τφ Εύαγγελίφ») η ιiναψε­ ρομένη ε!ς την Παλ.. Δια.θήκην, τήv πεpιέχοuσα.ν δίκην ιiρχείου τά.ς περί Χριστοi} προρρήσεις τι.i1ν προφητών. 'Αλλ' &v ληφθ� κατά γρ:iμμα., τότε. χ.αταλήγομεν ε!ς τό συμπέρασμα, δτt ήδη ιiπό τοϋ 2ου αιώνος ηρχισα.ν νά κα.ταρτ!ζωντα.ι χριστιανικά &ρχε!α και 6ι6λιοθ ηκαι. Κατά. δε τ&ς: ά.pχάς τοϋ 3 !'Ju αιώνος {212-251) δ !πlσκοπος 'Αλέξανδρος εtχε καταρ­ τίσει !y Ίεροοολύμοις !κκλησιαστικήy 6t6λιοθήκην πρός χρi)σιν τιi)ν χριστιανών του. Ό μοίως !ν Κα.ισαρείq. της Παλαtστ!vης είχεv ίοpυθη τοι­ α.ύτη όπό 'Ωριγένους, τij γενναιοδώρφ !σω,;; συνδρομ� τοG φίλου του 'Αμ6ροσ!οu, πλουτισθείσα ακολούθως ύπό τοΟ Πα.μ:ριλου, η,; τούς τόμου; Ίσί­ �ωρος δ Σε6ιλλης &.νε οί6αζεv ε!ς τριάκοντα χιλιάδας, �pιθμόv οόκ εόκα­ ταφρόνητοΥ, αν ληφθ'Ώ ύπ' οψιv δτι τυπογpαφια τ6τε οεv δπηpχεν. Έv· ταΟΟcι !φυλάσσετο κα.t τό πρωταρχικόν i6ραϊκόv κα.τά. Μiατθα!ον Εύαγ­ γέλιον, λέγει δ 'Ιερώνυμος/ το μετά τα!Jτα ύπό ,;ιi')y Ίόuδαϊζουσων αίρέ· σεωv πα.pαφθαρέv. 'Εvταυθα. !πίσης εύρισκετο και τό πρωτ6τυπον των 'Εξα.πλων τοϋ 'Ωpιγένους. "Αλλη !κκλησιαστ. 6ι6λιοθήκη ίοpύθη κατ&. τ& τέλη του 2ου α.ίωνο; !ν τ"ϋ Κωνσταντ!q. της Άφρικης, πεp: ής &.να· φέρεται τb ιiκόλουθον. 'Όταν τφ 303 !ςεδ6θη τό διάταγμα το() Διοκλη­ τια.νου, τb !ντελλόμεvον τ,fιν π,..φπόλησιv ναών τ ε χριστιανικών καi. 6ι· 6λίων• καt ιiνά πσ.ν τb Ρωμαϊκόν κράτος τα.ϋw. πυρί πα.pε δlδοντο, ηλθον οι !κτελeστα.ι της δασιλικης διαταγή; και εtς τόν !ν Κωνσταvτίq. οίκον της προσευχη;; οιά vά :ρέροuν -cήν χριστιανομάχοv διαταγήν εt;; πρα.ςιν. 'Αλλ' δποία ύπηρξεν ή !κπληξ!; των, οταν τά μεν ίεριχ. σκε ύη και πάν· τα τά προς καλλωπισμόν του ναοΟ συμ66.λλοντα ευρ!'JΥ ιiνέπαψα 1tpb; εό­ χ είρωτον λίαν, κενά Sε 6ι6λ!ων τά. έρμά.ρια. της τοu να.ου 6ι6λιοθήκης! Φε ύγοντες την !περχομένην δργην οί Χριστιανοί, a.ύτά παρέλα6ον μεθ' έσ.υτϊi>Υ ώς και των ιερών σκευών τα. πολuτιμότεpα.. Κ«τrι. τον a.ύτόν διω­ γμbv τοα 303-304 ώοηγήθησαν πρό τοϋ διοικητοα της θεσσαλον(κηι; Δοuλκιντίοu αί τριtς &.6ελψσ.ί 'Αγ,άπη, Ειρήνη καλ Χιονία, ώς κρόψασαt.

78 πολυiριθμα χειρόγραφα κοι είτοι ζητήσασαι κατοιψύγιον εις τά ορη, d.ν­ δριχώτεροιι τών Άφρικοινων έπιαιιόπων Πουpπουpiου, Δονάτου και Βί­ κτωρι:ις, ο'ίτινες έγένοντο traditores, ποιραδώσαντες εί; τούς έθνιχούς πpό; κοιiJσιν τά.ς ιερας συγyρψς. Παρατρέχω αλλας έκχλησ�αστικας 6ι6λιοθήκοις, ιδρυθείσας είς. την περιοχην του ναι::r:ί έν εlρηνικωτέροις καιροις καt lρχομαι, ώς πρός οlκει­ οτέροιν, είς την 6ι6λιοθήκην της έν Κων) πόλει v. Κιχί τοστο μέv οtν άντιfέρε­ ται, iλλά κα.1 συνάοει μ&λλοv προς την !κκλησια.στικήν σuvείοησιν. Διότι τον έν τ'ί;) θείq. λειτουpγίq. lpα.vov άφηγειτα.ι ά.π' ι&..ρχαιοτ:χ.των δ μά.pt'Jς Ίουστί-ιος, γρiφων δτι, μετα τήν &γ. Μετά.ληφιν, «ot εδποροϋντες κα.ί, 6ουλ6μ.ενοι, κα.τά πpοα.ίρεσιν εκα.στος τήν !αυτσυ, δ βούλεται ο:οωσι· χαί το συλλεγόμενον παρά τφ προεστιί>τι ά.ποτίθεται· και αύτό; επικου­ ρεί όρ;c,α.νοίς τε κα.: χήpα.ις και τοις διά vόσον � οιά αλληv α.tτίαν λει­ πομένοις κα.ι τοις εν οεσμ.οίς οδσι και τοις πα.ρεπιδήμοις ούσι ξένοι;; καl ά.πλι:i'}ς r.α-:1ι τοtς &ν χρεί"f ουσι κηοεμών γίvε�ι».1• Άλλ' δτα.v τbν z-ια. εδσχi;μονα. οίσκον άντικαθιστωσι οέκα τοιοΟτοι ά.σχήμονες καl ο! ήχοι των pιπτομένω'Ι κε:ρματίων συμπν!γουν τάς; ιύχά; τοϋ ίερουργουντος κα.!, -παpεκτος αυτών, άλλοι οέκα δ!σκοι, κατά τήν ά.κpόα.σιν τοϋ ι Ευαγ· γελ!ο:.ι, !v α.υτφ τφ νσ.φ περι:pέρωνται, !νφ οι περιψιροντες οiκην bπωρο­ πωλιον φωνάζουν «οιά. το λάδι», «οιά τό κερί» κλπ., τότε οιερωτάταί τις αν οiν ητο χιλιάκις πpοτιμότεpον νά lλιtπι κα.1 τό λά.οι και το κεpι δια. νά. μή σ61vητα.ι ή ψυχική λαμπρότης; κιχί ιύκοσμία., η πολλφ μάλλον �ν ο!ν r1το πpοτιμότεpον vά πληρώνουν οί ενορ!-.αι τήv !τησία.ν συνορομήν των καί i�:α.λλάστη,:7..ι δ οίκο;; τoij θεοiJ &.πb τούς κολλυ6ιστάς. Περί νάpθηκος γράψοντε;, α.ς ενθυμηθι.uμεν iν τέλει κα.l τό μυστικόν σχολείον της μσ.,Jpη; 1.ια;; οουλε!α.ς. Το σκότος εξωθεν ά.νησύχω;; κατήρ� χετο. Οί δρόμοι ή:1α.ν ερημοι. Κ&που - κ&που 6ηματισμο;; ηκούετο ιiγρ!ου Γιενιτσάpου. Άλλ' ύπο τήν ιιiμψί6ολον χειpα.γωγία.ν το':i κα.λοu φεγγα­ γαpιου �σπευοοv ο! πάπποι μ,α.ς πpός τον τα.πειvοv πpόναον, /Sπως επι φια.θ6>ν κα.: ύπο τό φως -της σιγοτριζουσης κα.νοήλα; ιιάθουν τά. καλά. γpά.1.ι.μα.τα.. «Σταυρε 6οήθει με» ηρχιζεν ή ψυλλι:ίδα. του Άλψα6ήτου. Τήν ήκολούθει τό Χ τ ω i'j χι η Φ τ ω η χ. ι η Σ τ ω η θ ι, οuτιvος τά. κόκκινα γράμμα.τα πα.pελεlποντο. 'Έπειτα ή ά.ποστήθισις τοJ Ψα.λτηp!ου. Τέλος δ 'Απlστολος κτi'jμα. όλlγωv, έ.μμούσως ιiπα.γγελλόμενο;;. Δεν !λει­ -πον oi καl τό Δ ο κ ί μ ι ο ν κ ο V δ υ λ ! ο υ κ α ι κ α. λ ij ς μ ε λ ά ν η ς καί 8 Α ο γ οι. p ι α σ μ ό ς, �στι οτε κα.l ή Έκκλησια.σtικη }Ιουσική οιά. του;; εν το!; να.οϊς χοpοστα.τοuντα.ς."' Οuτως fι· Έκκλησ!α. έγα.­ λοtίχησε το οοuλον εθνο;:, τpοχίσα.σα. δ! ε!;; τον vάρθηκά της την οιά.· νοιάν tO'J, τό κσ.τέστησεν tκα.νόv πpός συντρι6ήν των &.λύσεών τι:ιυ.

ο'

91 ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ

rr·.

Τλ ΚλΘΙCΜλ.Τλ Κλ.Ι Ο ΓYNλlKillNITHC 'Από τoi.J ν±ρθηκο; εί; τό ευκ τ ή ρ ι ο ν τ ο iJ Λ α ο i.J, τόν κυ' ' • J:: � ριω , ξ'λ υ O'J ποΑυτ:μου η σι;; ...η,.αν ίοεολογο:,ν-:ων, χ.αίτοι κ!πc.τε δεικνυων ι.,tμον πλεtό­ τεr:,ον του δέοντος. Καί οϋτω� έν το·;τοις -;-;ληρt:>νε: τόν 95ρον τοu ει; τf,'.Ι 'Εκκλφίσ.ν, -ίj; τά. οόγμσ.τα. ώρκίσθη, οτ:. &,ψ/Jρχετ':) επί το) θρόνου, .,.& διαςρυλάξ� ά.r:αρiτρcπτα καί &λώδητα.. «ΙΙιστε1ω, ε!; l•ισ. �ε�ν .11�: τέρσ.», lγραφεν ϊοιοχείρως τi�ν �μ!ρα.ν τη·; στεψηψορ:ας του και επ:.διο... τήν δμολογία·ι τφ πατριάρχ·�, ά:rο� μετά. την &.ναγραψΥj'i τοϋ Συμ6όλου προσέθετε: λ

'

-

..,,

'-

'J,

•

"En οτέpγω καl ομολογώ καi 6εβαιώ τάι;: αnοι:ϊτολικαc; καi Αείαc παpαδοοε1ι;:, άλλα μι'ιν καi ται;: δ1ατόξε1ι;: κα1 διατu­ πώδε1c τϊi1ν έnτά Οίκοuμενικων Συνόδων και των κατα }{αι� ρο,'Jι,: τοπικών· ετι δε καi τα npονόμ1α καi έθιμα τfic άγιωτ� τnι;: \Ιεγάλης του θεου Έκκληοίαι;:. Πpοοέτι γε μην 6ε6αιω κοl οτέργω οοοπερ έδογμάτιοαν καi έθέοπιοαν oi. κατα και­ ρους άγιώτατοι Πατέρει;: ήμων όpθωc καi κανονικώς και. ά�­ .εnιλήnτως. Ώ6αύτως ύπιοχνοϋμαι έμμένειν καi διnνεκωc;

96

97 εύρίδκωθαι π1οτος καi γνήδιος δοϋλος; καi υ1ος; τiίι;: U\ϊας; Έκκλnδίας. Προς τούτοις; εΙναι καi δ ε φ έ ν δω ρ καi i: κ­ δ ι κ η τ iι ς; αύτfi.ς;, καi εiς; το ύπήκοον εύμενrις κα1 φιλάν­ θρωπος;, κατα το εικός; τε καi πρέπον· καi δ.πέχεδθαι φόνων καi όκρωτnpιαδpίiΊν καi των όμοίων τούτοις, κατα το δυναιόν· κατανεύε1ν τε εiς :ΠΟδαV αλήθειαν καi δικαιοδύνην. Και Οδα άπεβόλοντο καi άνεθεμότιδαν ol αγιοι Πατέρες, άποβόλλομαι κα1 άναθεματίζω καi αύτός;. Καi Πιδτεύω, ολ:ι:ι μου γνώμ:ι:ι καi ψυχξί καi καρδίQ, τφ προειρnμένψ άγ. Συμ6όλφ. Ταuτα :πάν­ τα ύπιδχνοϋμαι φυλόττειν έΥώπιον τfίς; άγίας τοϋ θεοϋ κα­ θολικiίς καi δ.ποοτολικfίς Έκκλnδίας;.""

'Αλλ' ιiψέντες πα.λαιά; α.να�ινϊ'Jσεις κα.: z;-:ανερχόμενοι ε:ς τό θiμα μας, ε:ιpισκομεν δτι, ώμιλήσα.μεν μ!v μiχρι τουδε περί καθισμάτων γε­ γικιi1:;; καί περί του καθίσματος το!} 6α.σιλέω;; ειοικώτερον, οόοiν δμως άκόμ'f/ περι γcιναικων!του ε!πομεν. 'Η διά.κρισι;; τuιν Μο :ρύλων έν τ1} θε! q: λατρεί q, ο�ν άναγράφεται εις τσς Άποστολικας Δια.τα'fά; μ6·10·1. Έν τt έν Ρώμ� κ11.τακ ύμ6l) το!} ά'f. Καλλίστου δει-κνύονται δύο θάλα­ μοι dντιμέτωποι σ.λλrιλων, ο[ δέ &ρχαιολο'fοuντες άποψα!νονται, οτι !χρη­ σίμευοv, οπω;, !ν καιρφ λειτουργίας, οί μεν άνδρες οια.μένωσιv έν τφ ένί, αί oi γυνσιtκε:; !ν τφ &λλφ. Ό Σωκράτης λέγει, δτι τόση fιτο τη; μα.καρία; Έλένης ή εόλά6εια, «ώ; καί σ:Jνεύχεσθαι έν τψ των γυναικών τiγμ11.τι», ήτοι τ t ίδιαιτέpq: των γυναικών τάξει."" Κύριλλο; δ 'Ιερο­ σολύμων παραδiλλει τήv έκκλησίαν πpό:;; τήν κι6ωτόν το!} Νωε, ήτις, καίτοι μία καθ' έαυτην, ε!χεν οόχ ήττον «έuχηματισμένα.» κα! εδτακτα. τ&:. έν σ..1τt. Ο:ίτω, λέγει, πρiτ.:ει νά. σ .Jμ6α!ν11 κα: !ν τφ ναφ· «Et καt κέκλεισται ή έκκλησiα καί πiντες ή,μείς lvoov, d:λλά διεστάλθω τά. πράγματα: αvορες μετα. ά.νορων καt γυνα.ίχε:;; μετά. γυναικών' μή γένψαι )) ύπόθεσις τη; σωτηρίας πρίtψασι; άπωλε!α:;;»."' Ό ο� Χρcισδστομο; d.ναψέρει καί τό ξύλινον έκείνο διατείχισμα. οι' ου τά δύο φυλα δ�εχω· ρ!ζοντο. 'Έπρε.. ε - λέγει, νουθετων τού; ανορας - τό τείχος τουτο το διείργον (ψ.σ.; ιiπό τιον )".Jναικων, νi οpθοϋτ«ι είς τά ένδον καί έν η') φυχ1) σας· «έπειδή δε οό 6ούλεσθε, ά.νσ.'fκαtον !νόμισαν ο! πα.τέρε;, κάν ταίς σαν!σιν ύμα; ταύταις διατειχ!σαι, ως εγω'fε &.κούω των πρεσο�τi­ pων, δτι τό παλαιόν οόδέ ταuτα ήν τα τειχία.»."' Δεν ηp'fφεν !ν τούτοις ή διαστολή &.ναpιί)Υ κα.t γunικων, ή κατ' άρ­ zά, μiν άνευ δια.τειχίσματο;, ε!τ-χ δέ και μετi διι.ιτειχίσματο;, να προσ-

λ«6-,.ι έτέρα.v εψιν, άt'ότου α.( Τ.Jνα.ίκε;;, κα.ταλιποϋσc:Gι τά κάτω, άvηλθον εις τόν γ υ ν α. ι κ ω v ι τ η v η 'f υ v α. ι κ ί τ η v. Οϋτω προηλθοv τι:i διά τα.ς 'fUΥαίκα; είοικώ;; πpοωρι:,μέvσ: ύπερφα., &τινα �λοτε μέν -ησα.v τρίπλευρα., πρός Δ. δηλαδή καl Ν. κα.ι Β. !πεκτεινόμεvα (μονή Στου­ οίο·J Κ)πόλεως, άγ. Δη,ιητpιο; Θεσσαλονίκη;;, Έσκη Τζουμα. θεσσα.λονί­ Χ'f/ς, άγ. Σέp'ftος ΚΠ., άγ. θεοοοσία ΚΠ., r;,'f , Νικc.λαος Μύρων, δσιος Λουκα.;; Στειρ!ου, &.γ. Νικόδημος 'Αθφων), άλλοτε οέ δίπλε·;ρα., πρό; n. δηλαδή καt Ν. (τέμενο; Κότζα Κ«λλεσση), ilλλοτε δέ μον;πλευρα., μόνον οηλ,,.δή πρό; Δ. (ναός Κοιμήσεως Νικ«!ας, σ.'f, 'Ηλίας θεσσαλο­ νίκ:ης, Κι�ζαντζrιλα.ρ τζα.μt Θεσι:n.λονίκης, μονή θεοτόκου Στειρίου, fι.γ. Σοφία Τpαπεζοuντος, Παναϊ1α Χρυσοκέ;ραλος Τpαπεζοϋντο;;) και σπα­ yιάκις κα;;είχο•ι τi; τiσσcr.ρα.ς γωνίας τοJ ναοj (ν(Χ.()ς Θεοτόκου Διιχ.κο­ νί:�ση; ΚΙΙ):" "Ηοη περί γυνα.ικωνίτου !καμνε λc.γον δ θεολόγος εν τij τf); Ά να.στα.σία.; &κκλ ηcr:�, δτε εγρα.ψεν: Λi δ' ί1ρ' άφ' ύψnλων τεyέων εiJκοομον άκουιΊν άγναi παρθενΙΚαi 'κλiνον δμ' έιiθλογόμοις;. 117

'Ο oz της iγ. Σο,;:;iα.ς 'fcΙν«ικωνίτη; περιγρ:iιιψεται *-ό το) ύμν7ιτοϋ τη;, ιi>; μcφμ.iρινο;, θολοσκέπαστο; κα.t περιεζωσι.ι.ένο� διά κιόνων πολυτ!­ μων, κατά ιιηκο; των όποίων παρε!;ιτείνετο θριγχίον i:κ θεσσα.λtκοu tJJ::ι..ριιipocι, δπrιcι κλιθείοοι, έργοπόνους; άγκωνας; έπειρήaαντο γvναίκες."' "'Λνοδοt bκτιο εφφοv πρός α.ότόν, τέσιn.ρε;; μέν lζωθεν δια τά, γυνα.t­ χα;, τέσσαρε; οε εσωθεν διά τού; ίερει, και διακόνου;, τού; &.νερχομi­ νου;, δπως; θυ:,ιιάσωσιν. Έδω ε!χοv τ&: tδια.ίτεριi. των κα.θίσμα.τα α.ί α.ό­ γουστα.t κιχ� ή α.ότοκρα.τόpισσα με τήν πε.ρι αόιtcί; συνοδεt«.Υ, Έvτεϋθεν οέ r.�ρακύπτουσαι αt Τ.JΥαtκε; πα.ρηκολούθοuν τά τελοόιμνα.. Διά να μή ά:.tοτολμωs1ιν δμω; κ�ι vcί ρίπτουν 6λέμματσ. περίεp'fα μiχρι τοu θυσια.­ στ'f/pίοcι α: ,iγγυτεροv πρός αύτό, διι:i τοΟτο π α. ρ α. π ε τ ά σ μ α τ α. η 6 η λ α κατά μηκο; των θριγκίων προεξηpτηθησα.ν, διά. να κατα.�w.ν­ νύωνται εί; τα.; ίερωτέρα.ς στt'fμιί;. Τούτων των 6ήλων iξέλιξι; iγέ­ νοvτο τά γνωστά ήμίν ο ι χ τ υ ω τ ά � lπι τό 6αρ6α.ρικώτερον «κσ.φάr σια.», &τιvα ή μlν iνατολική α.όστηρότη,; διετηρτpε μέχρι χθες r.a.p' ήμιν ,

Χριστιανικός Ναός

7

98 ήθη aι γυναιχο,ι.pατικιί>τεpα. σήμ.;:ρον Βαθμηδόν τi ιiποσχ:.ι6:ιλiζων. 'Ιγνά­ τιος δ Σμολένσκη, πα.ρε'Jρεθείς τφ 1389 είς μυσταγωγία.ν, !ν τφ ναφ της 6.γ. Σοψ(ι.ι; τελεσθείσα.ν, έτεη,ηρίου δτι «&.πα.σαι αl γuνα.ικε;; ϊστα.ν­ τα.ι 5πισθεν ιι.ετα.ξωτώ•; κατα.πετα.σμiτων, καί ο�)οείς των το3 λα.ο} οό­ ναταt νά; ί:δ1,i τ:χ πρόσωπα αύτών, ε'ιιj) έκ:.ίναt �λέπο:Jσt τά πάντα,,,"" Τήν &ρχήν τti)Y έν τφ '(UΥα.t;ιωνίηι πa.ραπετα.σμiτων άπiοωκα ν zλ­ λοι μέν εlς τον Μ. Βασίλειον, cίλλοι δl εί; τδν Χρυσόστομον. Καί περ: μέν τοϋ πριί>του δ φε�ο-Ί\.μ.�ιλόχιο; μα.;; πληροφορεί δτι, ίοών ποτε l;ιι:ι. έκ των τά &για Δώpr:.ι ριπιζόντων διακόνων προσ-;εύοντα γυναικί, περιερ­ γαζομiν1,i έκ τών άνω. τσ. κάτω κα: πρός τον δι&:.κονον προσκλ(νουσο:.ν, «6ηλα ;.;;:χ.ρα.χρijμα έκiλευσε κρq.ι.α.σθηναι, οια.στειλά11ενο; τα.ίς γυναι­ ξ!ν, αι;; εί τις εςω τών 6ήλων όφθ� οιακύτ;τοuσα, τη;; θεία;; λειτοuργία;; γινομένης, έξωθείσθα.ι της ,έκχλησ!α.;; χα.ί άκοινι.>νητον μiνει ν»."" Ηερί δ! τοϋ Χρuσοστόμου τά έςi'jς άφηγείτα.ι δ Μεταφρα.στής: «To:J Εερο!} Χρ'Jσοστόμου ίερουργουντος κα.ι l;ιθου δλοΟ"',ιt, S.:ου ιιάλιστα τά ρητdι zα.τiλληλα άπό των Γραφών έπεγράψοντο,"'· &σψα.λώ; δυνάμεθα ναι συμr.ερ&:.νωμεν οτι, ο τι ιib; παράοσσιν π�ρ! το) 1δια.ιτέρου καθίσματος τώv ιiπειρiνδρων γυναι­ :-κiίιν &·ι τφ ίερ(j> τοσ Σολοιιι,J'Ιτο; αναpiρει δ το) μάρτυρο; Λεωνίδου ι1:δ;, -::cιϋtο (:ι;-;ίστατο !ν τοί;; χpιστιαvιχοί; ναοί;;, ι�)ς τό εί,:ψε:-.:!σtερον το5 γυναικωνiτου :κ:iΗ:σι.ι.α, οπου α.ί tφ θεφ ά.fιεptιψέnι παρθένοι, ι;J; p.υρ!τ.·,ιοα :1vθη, &ιεστ€λλοντο ά.:-.:ό to'J λο:;;ο5 γ•Jναικε!ο'J κ6?1.1.ου. καθ' ον -:i:pόπG'I zν &.vσι,:ίσl Qtεσ:.::fλλετο δ κλήρο; από το') λσ.ο':ί. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 111'.

Ο λ.Μ8.(l)Ν

Κλl Τλ λΝλλΟΓJλ

'Λ;-...ένα'Ιτ: τοJ crημ.ερι·ιο:> ο εσποτικου θ?�'ΙΟ'J καt πp',ς τά σ.pί,-:�τεp:i, iiνυι}ο:Ί':;;αι δ νεώτεpο; α.μ.5ων, ι:lπό του δποίου καl τό ι .Εύαγγέλ:,;ν mιιιε· pov i;:αr,rέλλε,α.ι καl δ Ο. λ6yος χηp jσσετα.ι κα.ί έγκόκλιοι α.ναγιvώ­ vκοvτ:ιι εστιν δ:ι:ε. Σ·.ψ..εών δ θεσσαλοv!κη;; τδν -.,αpα.6άλλει r.ρό;; τό·ι !κκυλισθi'Ι1iα λίθον το!} μνήματος, l :p' ου δ iγγελος Υ.ια.θήιιενο;; .:ύηγ­ γε1ίζετο ταίς μυροψόροι; τ·�v άνάστασινΌ οϋτω χα.ι ένταυθα, λέγει, οίκην αγγέλων, «διά.κονοί τε και ίερeίς τδ θειοv κηρύσσουσιν Ευαγγέλιο·,ι, ?ti­ ,ιοvι;;ι ιιέν ηι ίερουργίq., ί ε ρ ε ι ς i ε τ φ ο p θ ρ φ τ ά ! ω θ ι v i, λέ γ ο ν τ ες;».' Μή λφμονiίιμ.εν 8μως, δτι δ Σuμ.ειί>ν εκπροσωπεί τού; τελευταίrιυ;; χρόνrιJ; τοϋ δυζαντινοQ έλληνισμο5. Ό !ιμ.6ω•; α.ρα τοσ Συμε1\>ν οεv εΈ:;;α.ι 8μοιος πρδ;; τόν α.ρχαίον, 8ια�iροντα αότοϋ κσ.1 κ,:χ.τ& θέσιν Υ..α.ι κ.ι:t.tά G",('i'J!Lα καi. κατά σκοπόν, μέχρι;; ου, 't!ΪJV ιiναλογείων είσαχθέvτων, τι,ετ:!6σ.λε•; �v μέρει μέv τt;ν χρijσιν, δλοσχερώ;; oi τον τ�πον xa.t τό Ο"f.1Jμα. Καί ή μlν θiσι;; του παl:αιο!} !.μβωvος ·ητο ε•ι τ(ί) μί-σφ το) ναοί:ι •,tαl πρό τοϋ σολέα, χα.!το: ούχt κατά κανόνα α1στηρως άμετ:iολrιτο;. Το ο! σ ,.;λομ.6Ίντος κ:ιί τά τιi>Υ έκκα.(δεκα. προ:pητωγ,,.• Δι�τι, τφ Κ(ιιρψ &κ:ι:ίνψ. τό κήρυγμα εγίvετο ά.πό πολύ χα.μηλοτέρου, ο!κειοτέρο':J κα.ί οια.λεκτικω, τέρι:;υ βήματος, του ιiπό των 6ημοθ6ρων, οπου ή ο:κεiα ,ο) ιερέως στά­ σις κα.l περ: ένb; τοιοότσJ ίερα.τικοJ βήμα.τος, δλως διαψ6ρου τ.ρδς τόν σ·rιμεριvό;ι 1περηp;.ιέvοv καθ' {/περ6ολήv δκρί6αντά μας, λα.λεί δ 1:αλαιb;: ίστοp:κός, 3ταv άναψέp11, δτι δ άρειανός πατριάρχης Εύδ6ί;ιος, τ.ρώτην• :ρορά.ν ποιοόμεvο; την &μψά.νισίν του έv τψ τ.pοϊουστιvια.vε!φ vα.φ τη; &γ. Σι:ιψίας, σ.. v έ 6 η έ π ! τ ό τ ο υ t ε ρ έ ω ς 6 i') μ α., ο r α δ ή τ b v λ cι. ο v δ ι 6 ά. ι:;; Υ. ω 'Ι κα! είπε•ι δτι, δ μlν Πατr;ρ σ.σεοής, δ 8! lϊός ε,jσs611 ;. Θορυ6ήσαντος: δz του πλήθους, «ήρεμειτε» είπεν" «δ μl·ι Ιlατrιρ άσε6rις, οτι ο,jδzνα σέ6ει· δ δε f!ος ευσε6ή;, δτι τόν Ilα.' i · εις γε'λωτας.• ΙΙαρ -· · τέρα σ ι:. οει>, ε9 ω ι:,� u.κουοvτε; ε'ξερραyησα.ν εκτc,ς ο! τ'ijς άr:ό τω·ι Γρrιψών δψ·ηγ6ρο'J ιiνα.γνώσεως, άλλον σκο­ πόν εrzεν δ πα.λα.ιός αμ6ων το vά ψιλοξεν� τούς φά.λτα.ς, το'J; μόνους δικαιουμένους, κατα. τόν 15ov κανόνα της Λαοοικείας, v' ιiνα.6α.ινι,·Jν έπt τόν αμ6ωνα καl rφοεξάρχωσι της γενική; ψαλμωο!α.ς, από διφθέρας τά. κεκαγοvισμένα yά.λλοντες. Κα.t άλλα δi, ώς ιiμέσως δψόμεθα., όπΟ'Jpγή­ μα.τα εϊς α.ύτόν ιiνετέθησ:χγ, μέχρις ου έπί -:έλους όπερε6αρ1vθη κα.t εδέη­ σε νά. προέλθουν είς τό μέσον τi νεώτερα ιiνα.λογεία. πρός συναvτ!λη-· ι.!ιίν ' του. 'Ο αμοωv τij; lο'Jστινιανείο•J άγ. Σο:ρία.ς, έί; δνυχίτο·; λLθου πεποιημένος και όπό κουεουκλίο':J έπε-.:;τεγα.σμένι:ις, «ν:.ιφοuτο δίκην π,:ιργου­ ουχl καθ' αότό είς τό μέαο·ι. Ιi.λλά. πρbς το άνα.τολ�κώτεροv μέρος το:; ναο'J, ivφ Ζtπλη κλϊμαξ προς α.ότόν ηγε, μ!α Ιi.πό δΙJΙJμών κα� δ.λλη &.π" d:να.τολω·,. "Ειη1 uι;; εύρυπόροιο κατ' fνδ1α μέοοα μελάθρου άργοι;: iδεϊν, καi μαλλον έι;: άντολίnν τι νενευκώι;;, nύργος: άκnpα6ί0161ν άnόκριτος fίθε61 βίβλων δρθόδ1οι;; βόθροιc;:, διδυμόονοι;: αμβατοι;: οlμου, ων μία μέν nοτι νύκτα τιταίνεται, ή δε nροι;; ήώ.' �r

•

,

�

-

Άπό τοσ iμοω.νι�ς τούτου 'εφαλλον, ώς προεσημειώθη, ο! φά.λτα.ι καl &νεγίνωσκον οι &να.γvωσται. 'Απηγγέλλοντο όπο του SιακόνcrJ τά είρη­ 'Υικ:i. δ 8' αύτός έντεΟΟεν, «μ.εγά.λ� τt φωνi.i, ψρικ� τ� 60�, κα.θiπερ τι; Χήpυξ, τήν χείρα α.ίρωv εις τό ϋψος, ύφηλός έστώς, πάσι κατiδηλος γεγο­ νώς», διέτασσε τήν των wατηχουμένων ciπομ&;κpυνσιv• διά τοσ «Βσοι κα­ τηχούμενοι πpοέλθετε ! ». Άvεγινώσκοντο τά. οίπτJχα.. Έξεψωνείτο, γε­ γοvυLq. τi,j :ρωνi,j, τό «Τιχ &.για τοίς &.γίοις;». Προανηγγέλλετο, κατά. τή-ι έορτήv τώy θεοψαvεiωv, ή ήμερομηvία του επερχομένου ΙΙά.σχα.. Ύψουν­ :το τσ.. Τίμια Ξ·:ιλcι.." Ά)Ιεκοι'ΙΟUΥτο viκα.ι. Καθ11ρουvτQ :-ιcι.τpιiρχαι. Ά­ 'Υεγινώσκοντο τα κοινωνικά η είρηνικά γρά.μμα.τα, οι' ίΙ,v οι vεωστι .έκλε­ γόμενοι έrcίσκοποι εlοοποίουv τά. της; χειροτον!ας; των καt οϋτως α.ι επι μέ(Χiυς &κκλησίαι έπεκοινώνο'.ΙV πνευματικώς. Άντήχει τό «Χριστό; ιi'll­ mψ, κcι.τά τήv Διακα.ιvήσψον! Έψάλλοvτο, έπι θριά.μ6ωv κατα.γωγαις, θεοτtκια πρισφορα και ήί όποθlσει των έπινικίωv &.ρμόζοντσ:, orov τό lI ρ ο σ τ α σ ί α. ψ ο 6 ε ρ ά. Υ.αι τό Έ π t σ ο ι χ α ι ρ ε ι και τό Τ ε r χ ο ; i κ α τ α μ ά. χ η τ ο Υ mι το Τ � ό π ε ρ μ ά χ φ σ τ ρ α τ η γ φ τ i ν ι κ η τ ή ρ ι α καί τά τού-:οις δμ.οια., πολλά.κι; ο! χ.αt νiα τροπάρια, τ� ύπι;θέσει &.ρμ6ζοντα..• Έτελείτο ή αυτοκρατορική :;τέψι;. σψρcι.γιζομένο':J διά μύρου σταυροειδώς; του 6ασιλέω; ύπο τοϋ πα­ :φι:iρχου, ivιj> λαός κα: κληρο; έπε·>:ρήμουv το «άί;ιο;; ! » κα.ι ταιvιουμέ­ νου τό μiτωποv χα.: οεχομένου το στέμμα !πι κεφαλήν και τόv Σταυρον .:ις την μlα.v χεrρα κ.σ..t την & κ α. κ ι α. v εt; τήv &λληv, ητις; ητο χοu; έv μαν8·ηλtφ, :tQ φθα.ρτόν τη; κοσμική; ιlρχής; όπεμψαίνων." «Είθισται γα.p τους yέov τη; Ρωμαϊκής ήγεμοvία.;; προσεπιθα(vοvτα; �πi τε τόν &μ6ωvα. -του yε�} άνιέναι, και πpό; του κατά καιρούς; ίεράρχου εο?ιλογείσθα.ι τε, και τφ 6-α.σιλείφ στέψει ταινιοΟσθαι τήν κεψαλrιv». 'Από τοϋ &,μ6ωvος; της; άγ. Σοψία.ς έστέψθη τφ 610 δ Ίiράκλειος" τφ 796 δ Σταυράκιος· τφ 873 Λέων δ 'Αρμένιος;· και χιατ' άλλους; χρόνους; &λλοι. Έντευθεν &.νε­ θεμα.::ίσθη δ ψευδώνυμος; πατριάρχης; Κωνσταντίνο; δ Ιi.πό Συλαίου τφ 767, έντευθεv ς;,ευ ! καθ�ρέθη τφ 886 καί Φώτιο:;, δ μέγας; τη; Όρ­ i}οοο;ία; δμολογητης καt {ιπέpμαχο;. Έντεuθεv, κατά τήv ιiγ. κα.: μεγά­ λ η-ι Ιlεντηκοστήv του 628, άνεγινώσκοvτο τά ύπό Ήρακλείου τ� &.γιω­ τiτ� Μεγά.λ� Έκκλησίq. στα.λέντα., &.πό των &.νατολικώv μερων, 6ασ:λι­ κά γράμμα.τα., τά κοινοπο:ο{ίντα τήν πτωσιν Χοσρόου του άστρολά.τpου, τώ'Ι ΙΙεpcrώγ 6ασιλέως, κα: !οεικνύετο δ και αύθις τr,j Όρθοοοξίι;ι ιlνα­ -κτηθείς Τίμιο;; Σταυρός; Υ.αt συνεκλογείτο ύπό ενθουσιασμου, κάτω τοi} &μ6ω�JQ;, ή ά.�pωποπλw,μύρα έκε!νη, &κούουσα. τάδε: 10

oz

103

102 'Αλαλάξατε τψ θεψ ΠΟ..6α ή γη.. &vλεύοοτε τψ Κuρίφ έν εύφροούνΙ;\. Εi6έλθατε ένώπιον Αύτου έν άγαλλιό6ει· και γνιuτε, δτι Κύριος αύτοc;: έ6τιν ό θεός... Εί6έλθατε είι;; τος ού­ λος Αύτου έν ϋμνοιι;; καi έξομολογεί6θε Αύτψ. Αiνείτε το δ­ νομα Αύτου, δτι χpι6τοι;; ό Κύριος είι;; tOY αίωνα το ελεος Αt'ηου, εωι;; γενεαι;; καi γενεαι;; ή άλήθεια Λύτοϋ. Εύφρανθή­ τωοον oi ού(Χlνοί, καi άγαλλιό6θω ή γiί, καi τερφθήτω ή θό­ λαοοα καi πόντο τα έν αύτοίι;;. Καi πάντες oi Χρι6τιανοί, αί­ νουντει;; καi δοξολογουντει;;, εύχαρι6tή6ωμεν τψ μόνφ Θεψ; χαίροντει;; έπi τψ άγίψ Αύτου όνόματι χαραν μεγάλην. 'Έ­ πε6ε γαρ ό ύπερήφανος καi θεομάχος Χοορόηι;;·. 'Έπε6ε καi έπτωματίt>θη είι;; τα καταχθόνια καi έξωλοθρεύθn έκ γiίι;; το μνnμοοuνον αύτου: ό ύπεραιρόμενοc;; καi λαλή6ας άδικίαν έν ύπερπφανείQ.. καi έξοuδενώ6ει κατα του Κυρίου ήμων Ί . Χpι6του κα1 άληθινου θεου καi τfic;; Άχράντοu Μnτροι;; Αύ-­ του ! ... Άπώλετο ό ά6ε6iιι;; μετ' ήχους. Έπέ6τρεψεν ό πόν� αύτου έπi την κεφαλην αύτου καi έπi την κορuφ:ι\ν αύτου κατέ6n ή άδικία αύτου.11

Τέλος, σ.ν &πο του ιχύτοϋ α.μ6ωνος ηρξα::ο ά.ρy6τεριχ κηρυττ6μενος κιχί δ θείος λόγος, τοϋτο !γένετο κα.τ' ά.πaμίμησιν του ί. Χρυσοστ6μ.ου, οστις πρώτος, έΥ τοϊς πpοϊοuστινια.νείοις χpί,νοις ΚΙΧ: πιχpα το ε!ωθ6ς, !χια.ινοτόι,ιησεν, ά.ψείς το τιχπεινον ίεριχτι;tον οijμιχ κιχί iνελθών, «χiρι\ τοϋ !ξσ.κούεσ�ι»," «έ π ί τ ο ϋ 6 ή μ ιχ τ ο ς τ ώ ν ά. ν σ. γ ν ω σ τ ώ ν», ώ;; τόν !μδωνσ, καλεί δ Σωζόμενο;." Πιχρriοοξον τφ οντι ! Ό εύγλωττό­ τιχτι,:;; !κείνο:;; ά.νήρ, δν «χρυσορρήμονιχ» ο! ιχίων�ς ά.πεκiλεσιχν κιχί δστι, οια τιί>ν ά.θιχνriτων του κηρυγμάτων προσε!λκuε περί !ιχυτον ού μόνον Χριστιιχ\:ο1:;;, &.λλα κιχ: !θνικούς κιχί Ίο�ιχίους, συνωστιζομένους κα.: πε­ ριθλί6οντιχ :;; ά.λλήλου:;; κιχί κεχηνότιχ:;; κιχ: των ιχuτοϋ λόγων κόρον οQκ lχον�. δ ά.νήρ !κείνος, δστις, ώς !κ τοϋ ήθικου του μεγιχλεiου, c!χε το προφητικον σθένος να πιχτάσσ1/ τήν &μιχρτiιχν κιχί κιχτιχc:pέρ1,1 τό βού­ νευρον ιι.iχρι των ύφηλοτέρων κοινωνικών κορυc:pων, ήτο ά.σθενή:;; τήν φω­ νήν, σ-Jχνσ..κις 8' !πί τ.λέον κιχ: οιεκάπτετο ύπο το� 6ασιχνίζοντος ιχύτο-, 6ηχ6ς. Κιχί ήτο &νiγκη ύφους τινό :;;, οπως ά.c:p' !νο :;; μlν !γκιχθιορυΟ·� δ ιiνοριας εlς θiσιν πρεπωοεστiρσ.ν, cic:p' !τέρου ο! κιχ.t κιχθορα.τcχ.ι κιχ: !ς-­ ακο1ητιχι ύπο πιiντων. Άλλ' ύπο τα:;; πνοιχς του πσ.νοιχμά.τορο:;; χρόνου τ� πριiηι.ιχτα. πλέον η απιχξ ήλλοιώθησιχν. Μέ. τήν πυρπόλησιν τijς έϊcl.

Χρυσι,σ,�μου ά.γ. Σοψίας σ"JΥετ.υρπολήθη κιχι δ Χρ\Υ"..οστομικο; αμ6ων' τόv "J)κολο1θησεν δ τοϋ 'Ιουστινιιχνοϋ !ν -;ιj> ύπ' ιχuτοσ :iνοικοοι,μηθέντι τειJ.ένει, ον πεσόντα τιj> !>58 οιεοέχθη δεύτερος: (563,-1204), ον οιεοέ­ χθη. τρίτος (1261--1346), ΟΥ Οιe:οέχθη τέτιχ.pτος; (135f>....-14-53), έΚ τοi} ϋψους του δτ:οίου κα.ί οιελιiλησεv δ Τοϋρκο:;; οερ6!ση:;; τήν προσευ­ χήν, τ� διcιτcιy� τι,ϋ πορΟητοJ, ον τέλος οιεοέχθη πέμ.πτος (Μ ε μ π έ ρ), [ορυθείς ύπό τοϋ Σουλτιiνου Μουράτ τοϋ Δ' κιχί ψέρων ούο ση,μα.ί cις τουρ­ κικας άνα.πεπτα.μένc.:ς, ε!ς οήλωσιν της οιτ.λij:;; viκης, ην ηρcιτο κσ.τα τ·�; ΙΙιχλιχιf., κιχί Κιχινijς Διαθήκης, το Κορiνιον." Άνιστορήτω:;; fiρor. eινο�.:iζετα.: «Χρυσο:πομικό;» ό σοr.μουκτοκόλλητος η όστρεογρcι?ής αμ6ων, δ zν τφ !ν Φιχνιχρίψ πατρια.ρχικφ νιχψ στιμερον !πιοεικν·jμενος. Ό τοιοϋτο; άμ6ων, ου μόγον ουοφίιχν ιa.π:-.λύτως σχέσιν προ:;; τόν χρυσοϋν πιχτέοιχ zχει &λλά κα.: λίαν τυγχιiνει νεότευκτο:;;, ατε κιχτιχσκευιχσθεί:;;, ψ κιχτ� τήν -η� :ρέρει περί τά. κρ:iσπεοιχ !πιγρα.ψήν, τιj> 1703, γνιi � μ:ν τοϋ πσ.·Jιχγιωτ:iτου πcιτρι:iρχου Γιχ6ρι-1Jλ τοϋ Γ', οιχ.πά·� ο! 'Ιωιiννου, tρμηνέως τοϋ στι,λιipχου Ότμiνων. ΊΌ cχ.υτο λεκτέον κα.ί περί τοϋ ιχύ-­ τόθι τιτλοψοροuμiνου «Χρυσοστομικοϋ» θρόνου, ούτινος κιχτιχσκευα.στή; ύr.ηρξεν δ πατριι:ί.ρχη; Ίερεμίcις δ ll' (1572-1594), κατά. :Μανουήλ τον Μσ.λιχξόν ." Τον �+ιδωνα, ώ; τόν κατ' !ξοχήν τόπον τij:;; ά.νcιγνώσεως ,ων θ. Γριχψι,1ν. &νευρίσκοι.ι.εν !ν τ� !6pα.ϊκ� σ,JΥιχγωγ�, άπο των χρόνων ηοη ' τοϋ 'Έσορα, έξ ής κιχ: ε!ς τον χριστιcιν. νιχuν μετε:ρυτευ'θη. 'Εν κεφ. η Νεε.μίου ά.νιχγιyνώσκομεν: «Κιχί ήvεγκεν 'Έσοριχ; δ tερεύς τόν νόμον !νώπιον τη; έΧκλησίιχς ... Κιχί ά.νέγνω έν ιχύτφ ά.πό της. ώρα.; του οια.ψω­ τίσιχι τόν ηλιον εω; i}μίσου:;; τijς ήι.ι.έριχς, ά π έ ν (Χ ν τ ι των &νορων κcι: τιί>ν γυναικών... κιχί Ξστη 'Έσδριχς δ yριχμμcιτεuς !π: 6 ή μ ιχ τ ο ; ξ υ λ ίν ο υ... Κιχl ηνοιξεν 'Έσδριχ; το 6ι6λίον έ ν ώ ιt ι ο ν πα.ντο:;; του λιχοϋ, δ,ι (7,(ιτός YJV έ π ri ν ω τ ο ϋ λ (Χ ο υ ... Κιχί εrπιχν πσ..ντl τιμ λιχιμ: ·πμsριχ riγ(ιχ !σtί Κυρίφ τιj> θεφ ημών. μή πενθείτε, μηοέ. κλαίετε. �Οτι εκλιχιε πα.; δ λt7.ό;, ώς ηκ.ουσιχν τού ;; λόγους του νόμου». Ή τελευτα.ία. λεπτομ.έρε:ιχ, περί της μετά κλαυθμών πιχριχκολουθήσεω:;; της ά.π' !μ6ω­ νος ιiνα.γνι�σεως τοϋ Ο. ν6μου, ε!νιχι τά μιiλιχ συγκινητική. Πιχρομοία.ν σ-Jνιχντωι.ιεν κα.ί είς το Όδοιποpικο·J τij:;; Συλ6ίιχς, κcχ.Ο' ο, έΥ τ� Πιχλcιι­ στί-ι'ξJ, έΥ..εί δπου σ'JΥετελέσθη το .μiγιχ δρα.μα. της 'Απολυτρώσεως, δ λα.ο :;; &πας, άπο μεγιiλου εως μικροϋ, ά.κούων τα Πάθη τοϋ Σωτijρα.ς, κιχτα. την Μεγ. 'Ε68ομάοιχ άπο των Ευαγγελίων !ξιχγγελλόμενιχ, οiν ήοόνα.τ� 1.

104

105

νά. κpατrισ'Ώ τα δάκρυα., τους στεναγμο·:ι; καί το.:.ις όλο::ρυpμο·jς, άπό τlj'j Γολγοθά μέχρι σχεδόν τη;; άγ. πόλεως άκουομένου; ... Τα άναλογεια, ώς sφθημεν ειτ::όντες, ε!ναι οί οι�οχοι τοJ &:pχαϊκοϋ !μ6ωνος, οδτινο;; τό όμνολογικόν μέρος σ-Jνεχιζουν· �ιό,τι. ένταf}θ« οί χο­ ροι των φαλτων, μετα των οομεστικων και «να.γνωστών iγκα.θιορυμ!νοι .;.;:ί οιχ� οια.νενφημένοι, τονίζουσι �ο�; αίνους των, ι;)ς έκ μέρους τriϋ δλου έκκλησιάισ'ματος, πpός"�bν θεόν των οοpαν{�� άρμονιων, �ν�α>Jθα ο'" tπίσης κα[ ή Μουσική, συναliελφουμένη μs: την θρησκευτικήν r.οίησιν, οιοει πτερά ε!ς τά.ς ψύσει χοώοει; καρδίας, δπως μετεωρισθωσι πρό; τα. !νω. «Ήοuνει γά.ρ την φυχήν (fγpαψέ τις) πpός ζέοντα πόθον τοϋ έν τοίς �σμασιν ήοομiνου, κοιμ!ζει τά έκ της σαρκός !πα.νιστάμενα πα.θη. τούς ύπό τ6Ίν &ορά.των έχθρών έμ6αλλομένου; -�:ιίν πονηρούς λογισμ�·jς άπωθε!ται, άpοεύει την ψυχήν πpός καpποψοpίαν θείων ιiγαθων, γεν­ ναί')υς, πpό; τήν έν τοίς οεινοίς καpτεpίαν τούς άγωνιστά.;; εργάζεται τη; εδσε6είας, πiντων των έν τοίς 6ιωτικοίς λ'Jπηpω·, ί�ματικό·, γίνεται τοις εόσε6έσιν,, ή Μο'Jσική." Τ!ς ποτε ά.μψt6αλλε περι των άπό της Μο:.ι­ σικης: r.i1αθιi)ν έπιppοών; Άλλ' ένθpονίσασα, dπό της θεμ,ελιώσε:ώς "=ης, ή 'Εκκλησία. έν τφ Υα.ψ τήν &πλην καl ιiψιμμυθ:ωτον &pμονίαν, οι' ή;; θυσία λογική παρά τοϋ λοyικοϋ r.iνθpώπου &να;,έpετα.ι τφ ΙΙλιiστ�, ιiπέppιφεν άνέκαθεν τας μετ' όpχήσεων, κροτάλων, κυμ6ιiλων καt λοιπών μουσικών δργάνων r.iψΟ:ι­ χου;; συμφωνίας, α!τινες, ώς iγαν παχυλαί, ήpμοζον μ6νον ει; τον νήπιον Ίσpιχήλ, οδτινος, μόλις από της είοωλολατρiας ιiποs:;πασθέντο;;, ή οιά­ νοι,α ήτο r.i·.ι.ατipγσ.τος, ύπό σκιά:,; δ± καi τύπου:,; καί κρούματα καί ζωι­ κά; θυσίας τφ επετράπη σ-ηκσ.τα5ατικως, ϊνα τό'i θεόν λατpε,j�. ,ς πρόσωπον 6ω6όν, πολλου γε και οεί! άλλα μετείχε των ψαλλομένων κι.ι:. αύτ6ς, π� μlν �λόκληρον τb α.σμα ιχναιμiλπων, πij ol όπηχών κα: όποφiλλων �ω� ταπεινοτέpι,., π� ίΗ «ίιπο:κοόων καl τα άκροστίχια έπάδων», ')(!!Χτ' &πομίμφιν της δωοεκα­ μελι:..ϋ;; πρώτης Έκκλησ!α;, ητις, κατ& τόν ?ιlυστικόν έπί τοϋ ύπερώ,;,υ Δείπνον, τους Οt-�νο:ις μετ& του Σωτηρο: έκ σ-.;μψώνο:, !τόνισε, κ-α.ί των, ύ.:ό τ(ijy Άτ.:οστόλων :ορυθεισών έτί μέρους νεοτ.αγών 'Εκκλησιών, παρ• αίς προνομιοJχος τ:ίξις φαλλόντων &κόμη ο!ν ύπηρχεν, ιiλλ' ο! πiντε; tτ.ληροJντο Πνε•Jματος και !λάλουν έαυτοίς ψαλμο!ς και :;μνοις κα.t

n

ώδα.tς πνευμιχ.τικα!ς, �οοντε; καί φάλλοντες t'Ι τ� κ.αρ13ίι,. α3τG>ν τφ Κυρίφ."" Ό προι.ιναψερθείς 15ος κανών της Α�tκείας (365) κά.μνει δε6αίω, λ6γον περί ψαλτών, ώς των �ι6νων δικι.ιιουμένων ν' ιiνα6ι.ιίνουν 1πί τόν i.ιJ,8ι,)yα "ΚQ,: ούτως ού μόνον τάξιν φαλτων ύψιστι:ιμένην κχτ7, τόν 4ον αlωνα. μας παρουσιάζει, ιiλλά και εκ πρώτης οψεως ς;,α!νετ.αι ώσε� σ.πο­ χλε!ι!)ν ιχπό τι:rJ ψάλλειν τού; λοιπούς. Πλήν ή τοιαύτη ΥQ'JΥεχής το() 4ου αΖώνος κσ.ινοτοιιία, πόρρω το5 ν& ά.ποκλειστι�tότητος, Ιiπ' &να.ντ!ι.ιζ. iδημιουργήθη προς ρύθμισιν του ιχπό κοινοϋ dδειν έμμλεστέρχ·ι. "Αλ­ λοις; λόγοι;, iτ.:ηγ(ιρεύθη ύπό των πατέρων (καθώς έρμηνεύει δοκψ.ώ­ τατος χανονολόγος) το ύπό -;ου τυχόντος «κ α. τ ά. ρ χ ε σ θ α ι τι•)ν θε!ων ψα.λμφδηιJ.άτων· τ ό γ ά ρ σ υ μ φ i λ λ ε ι ν κ ι:ι ι λ ι:ι ί: κ ο ύ ; ! π· ι χ χ λ η σ ί α ι ; ο ύ κ ε κ ιί) λ υ τ α ι»."" 'Εά.ν δ κανων τ·ϊjς Λαοδι­ χειας ε!χεν iλλην παρά ταύτην Ιννοια.ν, δεν lπρεπεν ι:ιί Άποστολικι:ιι Διατcχ.γα.ί νά κσ.μνουν λόγον περί τοϋ λαοϋ, ώ; όποφiλλοντο,; τ& τω'Ι Δα.υ­ ιτιχ.cί)ν ψαλμών ιiκροστίχια."' Δέν Ιπρεπεν δ Σωζόμενος να μ/1;; πληρο­ φορi'J, δτι, Κ;α.'tιχ τήν ανακομιδήν τG')ν λεtψά.νων του fι.y. μάρτυρος Βα6ύ­ λα, οι μέν τού;; ψαλμούς &κ.ρι6οσντες (�τοι ά.κpι6ώς είοότις) έζfιpχον, ξuνεπήχει oi τό πλijθος έν συμς;:ΙJ>ν!ι,. κα.ί τα1την τήν pi'jσιν έ π � δ ! ν: «ήαχόνθησι:r.ν πάντες οι προσκυνοuντες τοtς γλuπτοt; κλπ.».8' Δ..1:ν !πρεπεv, 6 Μ. •Αθανάσιος ν& γpά.ψ�, ετι, κα.θaσθεtς α.ύτό; !πι τοϋ θρόνο·J, προέτpε­ π.ε τbν μέν 1Μ.κο·ιον &ναγινώσκειν ψαλμόν, τούς δε λαούς .ίι π α κ ο u ε ι Υ (ο iστι φι:ίλλειν τήν ύπα.κοήν και έπφδόν) «δτι εις τόν αίG')να. -;ό ελεος αtότοi),. ... Δεν lπρεπεν δ Μ. Βασιλειος ν& έγκωμιάζ1J την ψαλμφο!ι:ιν, &ι; το μέγιστον των ιiγα.θών παρ,εχομίνην, διότι αϋτη, «οίονει σύνδεσμόv, τινα πρbς τήν ενωσιν την συνφδίαν iπtνοεt καt εΖς; iνός χ.οροσ ι,υμ�ωνίι.ιv, -cόν λαόν συναρμόζει»."' Δέν !πρεπεν δ Χρυσόσ'.ομος ν& διαβιοαιοt, δτι. V'J­ μο:;; πάλιν, ούτινος γνωστό:;; δ ζηλος προ;; τ:χς ύπερ6ολά :;;, ώς έξης εκ:ρρά­ ζεται: «Τίς γαρ θεάσεται τό είδος τη;; &.γία;; Τραπέζη:;; καt ουκ εκπλα­ γεί η; η τίς Sυνήσεται κατανοησαι ταύτην, δια τό πολλά; χρο:ά;; καc στιλπνότητας εναλλσισσειν, ώς τό ταύτη:;; εlδο;; δρασθαι ποτέ μέν χρυσίζον-, έν αλλφ δε τόπφ &.ργυρίζο·,, είς άλλο δε μέρος σαπψειρίζον, εξασ-:ρά­ r.τον καί, &.πλώς ε!πείν, &.ποστέλλειν έ6Sομήκοντα κα: ούο χροιάς κατck τάς φύσεις των λίθων καl μαργαρι-:ών καl π:iντων των μετάλλων»;'" Τί &.πέγινεν -� πολυθρύλητος αϋτη &.γία Τράπεζα τό «εκ r.ασώv τιμίrύν ύλών σύνθεμα», ή &.γία Τρ:iπεζα εκείνη, ύφ' ην κατά. Κωνσταντί­ νον τόν Πορψυρογέννητον, «παραγγελία :ροοερά και α.παραποίητο;; του ?,Jεy. καί &.γ. Κωνσταντίνου εναπεγέγραπτο, τοϋ μηδέποτε 6ασιλέα Ρω­ μαίον συμπεθερ:άσαι μετ:χ εθνους, παρηλλαγ,μένοις καl ξένοι; εθεσι χρω­ μένου» ; 11 Δύσκολον να καθορι,σθ'i,j επακριοώ;;. Διότι δ μέν Νικrιτα;; Χω­ νιάτης η 'Ακομινάτο;; δια6ε6αιοί, δτι κατά την ύπό των Λατίνων οανδα­ λικωτάτην εκείνην a.λωσιν της Κωνσταντινουπόλεως, καθ' ην μυσαρά. καl άνήκουστα άνοσιουργήθησαν ύπό των Σ't'αυροφόρων τη:;; χρισ-:ια•ιικης Ευρώπης &ν τi,) καθέδρ� της 'Ορθοδοξίας, οvοι επί του μα.ρμα.pο­ στρώτου δαπέδου της εσj.ρθησαν, καl αίματα μετά κόπρου &.νάμικτα το. &γιον εδα.φο;; εχραναν, καί πας δ πλούσιο::; διάκοσμος τοϋ να.ου έλα:pυρα.,­ γωγήθη, κα.ί τα &για λείψανα &.νηρπάγησαν, κατά τr;ν &λωσιν, λέγω, έκείνην καί ή θαυμαστή τράπεζα. της &.γία.:;; Σο:ρίας δεν διέψηεν, ώς ήτο έπόμενον, τα &.ρπακτικά ενστικτα των Εtiρωπαίων 6αρ6άρων, &.λλά. εια πελέκεων &.νηλεώς κατατεμαχισθείσα «διεμερίσθη τοίς σκυλευταίς».1& "Αλλοι δμως οι ηγουνται περί α•jτη:;; εξα.ισιώτερα. Λέγουσι δηλαδή δτι tλόκληpον κα.ί ώ; εlχεν ήθέλησαν ο! Φράγκοι ν:χ τήν μεταςρέροcιν θριαμ6ευτικώς ε1; τήν 'Εσπερίαν. 'Αλλά μόλις το &.πάγον αυτήν &.λλόοοξοv

χα.:

πλοίον &.νέσυρε τήν ίiγκcιρα.ν και έξελθόν του στενοJ τοϋ Βοσπiρου α.νή­ χθη εις τον Μαρμαρ:iν, καl - εΜύ; οιαρρα.γεν κα.τεπον�ίσθη. ΊΙ τη; Μεγ. Έκκλη,σία.ς &.γ. Τράr:εζα. ησθάνετο, ουτως είπε!ν, έα.υτήν, ώς οι' ελξεως ιiκατανικήτου, πρό;; την Έπτ:iλοψον συνδεοεμένην- πρό:;; τήν Έπτιiλοψον, ής ή ευλiδεια την &.νήγειρε καί επί α:ίώνας την τ:ροσεκ1νησε· χαι δια τοϋτο προετίμησε μάλλον ν:χ τα.ψi,) εκεί εις τα οικεία κ1μcιτα, πcιρά να κοσμήστ,ι α.ίχμάλωτο; ξένην κα.l άλλ&φcιλον εκκλησίαν. Κcιι οί &.πλοϊκο: uΕλληνες ναυται, ο! τήν Προποντίδα οια.περιί>ντες, κύ­ πτουν μέχρι σήμερον μετά πα.ιδικής πίστεως εν καιρφ νηνεμίας πρός τόν πυθμένα τη� θαλάσσης, δπου την δια.κρίνοcιν, ώς 6ε6αιουσι, λαμπο­ χοποϋσα.ν &.κόμη κάτω έκεί ει:;; τόν 6cιθόν... Ευλογημένοι θpϋλr,ι του Ιθνους μου, οί δπο!οι &.ξίζετε χιλιάκις περισσότερον χιλίων ίστορικώ,; τ6μων! Καl ευλογημένοι όψθαλμοι των 'Ελλήνων ναυτών, οιτινε; 6λέ­ πετε όξυιδερκέστερον τ:αρά πάντα των άπίστων επιστημόνων τά. μικρο­ σχ.6πιιχ. καl τηλεσκόπια. Μεριmί άλλαι λεπτομέρεια.ι iνα.γρα.πτέα.ι έντασθα.. θυσιαστήpι� τινcι στηρ!ζοvτα.ι επί ενός καί μόνου κ!ονος, δστις καλείται κ ά. λ α. μ ο ς αιtό Συμεών καί θεωρείται ύπό των τάς ιάλληγορί:χς φιλούντων ώς τυπώ'f τδν ενcι Ί. Χριστόν, εςρ' ου δ σ"jμπας κόσμος στηρίζετ:χι. "Αλλα. επερεί­ δοντcιι επι τεσσά.ρων κιόνων, κατά τον άριθμόν των τεσσάρων Ευαγγε­ λlων, έφ' ων tδράζετα.ι ή χριστιανική πίστις. 'Άλλα δέ ύπό πλειο-:έpω'f χ.ιόνων ιiνα6αστά.ζονται δια τούς ύπέρ της 'Εκκλησίας τεθυμένου; και 4cη,ιu.ώς αυτήν επερείδοντα.ς προφήτα.:;;, άποστόλου;, μάρτcιρα.ς κα.t δμο­ λογητά.ς, ών δ &.ριθμός πολύς.'" 'Έτερα. πάλιν θυσιαστήρια εχοcιν ύψ' lιwτά. τό καλούμενον χ ω ν ε ! ο ν η χ ω ν ί η χ ω ν ε υ τ ή ρ ι ο ν, Ινθιχ. «χωνεύεται τό ϋδωρ, με τό δποίον πλύνουσιν οί ίερουργουντε:;; τα; χείρας, χαθώ; ιiκόμη κα.ί τό άγία.σμα. τοϋ Βα.πτίaμα.τος»." 'Εννοείται, δτ� τοϋτο δυνατόν να εύρίσκηται κα.� ε!; άλλο του ίερατείου μέρο;, ούο' !χει τήν θέσιν ιiμετiολητον ύπό την &.γ. Τράπεζαν. Είς τb χωνευτήριον άπε­ δόθη χαι 11 όνομα.σί,:χ θ :i λ α. σ σ α. η θ α λ α. σ σ ί ο ι ο ν" εκ -:·�;; θα.­ λιίσστις, -ητοι αυλακος, ην δ προ:ρ. Ήλιού Sιήνοιξε κυκλόθεν τοσ οωοεκα­ λlθου θυσιαστηρίου, του επί του Κα.ρμηλίου ορου; r:ρός κατα.ισχύνην τώ'f Βα.σ.λείμ ιiνεγερθέντος."" Κcιι ταυτcι μέν τα ύπό το θυσι�στήριον. urτ:ερθεν δε του θ'Jσια.στη­ ρίου ώς ούρανός τις μυστικού κόσμου οια.πλοuτα.ι, εστιν δτε, τό κ ι 6 ώ • ' , ·:χυτο, , ' ως ' τu .2.tλ.ργυροεγκα.υ' τα' υπ ρ ι ο ν -,.,1 κ ο υ εu ο υ' κ λ ι ο ν, σκεπον ατον έχε!νο του της &.γ. Σοψία.ς θυσιαστηρίου, τό εις σ:ρα.ίρα.ν (ή μηλον) 0

1.

124 1tpός τi iνω ,iπολijγον, φέρου::rαν σταυρόν ύπψ::έλλοντα. Το κt6ώρtον τ.αρά μεν φε•Jδο - Σωψρονίφ απαντ� δ κ ι 6 ώ ρ ι ο ; : «'Ο κι6ώριός έσ,ιν ε!; t'}ΠOV της :ι.ι6ωτου τoiJ Νωε»· π:χρά δi Γερμανφ και δ ρ 6 ψι ο v δνομάζετ:χι, είκονiζον τόν οόρανόν, ένφ «τό ύπό των τεσσάρων κιόνων -τoiJ είρημένου κι6ωτίου συγκλειόμενον η περιγραψόμενον ιερόν !δα:pος» ε[:ι.ονίζει την γην, «εν ω πληροiJται καί δ προφητικός λόγος, δ λέγων: «εψrάσzτο σωτηρίαν έν μέσφ της γης»." θεόδωρος δ Στουδίτης έν τptς -είς τδ :ι.ιοώτtον το::ϊ ά.γ. Προδρόμου στίχοι; το•J τό τιτλο:ρορεί σ υ γ κ � λ1 ';";: τ ρ α ν. 23

θείοι;; τραηέζnι;; υuγκαλύπτραν με βλέπωv, Χερου61κι\v νόμιζε ταξ1αρχίαν, Xp16tov γαρ ενδοv μυ6ταγωγεi6θα1 νόει Τον των livω τε Δε6Πότηv καi των κάτω." OMi πρέπει νά παρέλθιJ}μεν έν σιγ·(Ι τά; γύρωθε,; της 6.γ. τραπέζης 6α­ 'θ μ!t:z; η κ p η π ί ί5 α ;, «τήν πέριξ κ λ (μ α κ α », ώ ;; τήν δνομιίζει δ ·.-\vιί.�νυμος, «έν ή ίστανται οί !ερείς εl;; τό ασπάζε:1θαι τήν iγ. τράπε­ ζαν,,,"' -::ήν έ.. ηρμ.ένην εις δφος ώς θεου θρδνον. 'Ω;; πρός τδν άριθμόν, Ι!f.α ά.γ. Τράπεζα έπιτρέπεται έν έκά.στφ vαφ, ί'να μtα λειτο·Jργ(α προσφέρη�αι έψάπαξ της ήμέρας. «Εί γε δ ναόι; (&ρμηνε1ει άλληγορικω;; Σ!ργιος δ Μακρ:χίος) σ>:ιμπαvτα ύποτυποϊ τον -,ι(!,crμον, ή δε ι τράπεζα Gρόνος μεν εν τοίς νοουμένοις και 6ημα Χρισ-τοο, Γολγοθ:ϊ δε καί τόπος Κρανίου έν ταίς φαινομένοις, τό τε ήμερονύκτιον, -τoiJ σ•jμπαντος χpόΥΟ'J άντ!τυπον, και θϋμα και θ'Jτης αότδς δ Χριπός, !πάναγκες έν &νί ·ήμερονυκτ(φ f.να. των ίερέων έπί μιας ι τραπέζης έπι­ τ:.λztν τήν ί. Μυσταγωγ!αν· �ψtι έν τφ κόσμφ &.παξ το5 αtωvος, εfς δ ,,,g,Q __�εοJκσ:ί Πατρός Μονογενης rtός, έν έν: τόπφ του Γολγόtfα ως αν: θρωπος θανών τήν παγκόσμιον έξετ:iλεσε σωτηρίαν»."' Ή συνήθεια λοι- · �δ·; της Όρθοεόςο'J Έ:ι.κλησίας, ή άπό της πολιωτ:iτης άρχαιότητος παραλη:ρΟείσα, είν:ιι εν έκάστφ yαφ και μία ά.γ. Τράπεζα. Ό 'Εδραίος Βενι:ιμίν iκ Τουδέλης. δ γράφας δτι έν τφ ναψ .:ης fι.γ. Σο't)ίας, 811 έπε­ ιΤ'.ι(έ :ρθ·η -;;φ 1171, «δ ιάριθμός των θυσιαστη,ρίων έξισοuται τφ των ήμερων τι:ιu ενια·Jτcυ»,"' 6ε6αίως ώνειρεύετο, ψαντασιακοπιi,ν tv � Άνατολ� τcί; έν τ� Μσει. Ούδείς Βυζαντινός συγγραf!ε'Jς δμιλεί περί πλήθους θυσιιχ.­ στηρίων έν τ� ά.γ. Σο ψ!1t. Μόνον περι της Νέας Μεγ. Έκκλησ(α.ς, τη; ύ;.b τoiJ Β�σιλε!ου τoiJ Μ:ικεδόνος κτισθείσης, αναφέρεται δτι είχε διιi-

125 φορα θυσια.σ-τήρια· άλΗ τoiJto, διότι δiν ήτο έκκλησία μία, &λλά σ1>νο­ λον πολλων επt τό αύτό ευκτηρίων, ών έκαστον είχε: κα: ίερόν !οιαίτε­ ρον ... Ε!ς οο πολύ άψεστώτας χρόνο'Jς, ε!ς τb 'Αρχιπέλαγος καl α.λλα τινα μέρη της Άνατολης, δ συγχρωτισμός ,μετά της Δύσεως ένεθiρρυνε την tπl τό λατινικώτερον συνύπαρξιν έν ένί καί τφ αδτφ ναφ πλειοτέρων τοϋ ένόr,, 1)υσιασ-τηρiων πλiιν και πάλιν ή Όρθοοοξία. δεν άπεμcικρ1νθη, της άρχαία; συνηθείας, ί5ια-;;ειχίσασα οια λεπτοiJ δια.χωρίσματος τά παρα­ πληρωματικά. θυσιαστήρια άπδ τoiJ κεντρικοϋ τοιούτου η έξcιιροiJσα τά παρεκκλήσια με τήν tδιαιτέραν των εlσοδον, ίνα ψ'Jλάττηται κατα τeισ­ 'tΟΥ τόν τρόπον ή άρχα!α πcιράοοσις, ώς !γρα:pε Νικόλcιος δ Βούλγαρις χατά. την 17 ην έκατοντcιετηρίδα ... Καλώ τό έν τφ ναφ ένιcιίον της 6:γ. τραπέζης συνήθειαν αρχαίαν, διότι ciληθως τυγχάνει τοια.ύτη. Ό σ.γ. 'Ιγνάτιος συνιστf: «Σπουδάζετε μtf εόχαριστί q: χρησθαι. Μία γαρ σάρξ τoiJ Κυρίου ήμιί>ν Ί. Χριστοσ· και iν ποτήριον εις ενωσιν τοϋ αίματος Αύτου. 'Έν θυσιαστrιριον, ώς εrς tπισκοπος»."' Ό Εύσέ6ιος άποκαλεί τό έν τφ ναφ της Τύρου ά:νεγερθiν θυσισ;στήριον, ού μόνον μέγα κα: σεμνόν, ciλλα καί μονογεν-ές."" Ό Αύ­ γουστ!vος καταντ� μέχρι του νά θεωρtι την !ν τr,ι αύτr,ι πόλει συνύπαρξιv &jo συγχρόνως θυσιαστηρίων ώς 6:πτήν !νοειξtν του των Δονατ:στώv σχίσματος άπό της δρθοτομούσης Έκκλησία;. θεδοωρος δ Άvoloωv 111:ιπλήττει τούς ιερείς έκείνους, ο!τινες είτε πενίcις, είτε πλεονεξlας προ­ φά.σει, «Μο ποιείν λειτουργίας οδ φείοονται, άλλά τολμηρως σταυροϋσι τόν Χριστόν καl αύθις άνασταυροϋσι πολλiκις, και έφ' έvι ταiJτα δρών­ "' τες θυαιαστηρίφ, το ψρικωδέστατον κα.ί κατά τουτο σπουοά.ζοvτες» ! :Μόνον ή Δυτική Έκκλησία και έντα.ϋθα περιεψρόνησε την παράδοσιν. Γρηγόριος δ πάπας περί τοϋ έπισκόπου Παλλαοίου σημειο!, δτι είς ενα χαι τόν αότόν ναόν οέκα. κcιl τρία έν δλφ άvήγειρε θυσιαστήρια, έξ ωv τιk τέσωιρα παρέμενον άνεγ'Κιαtνίαστα, έλλείφει μαρτυρtκων λειφiνων:'" Κiρολος δ Μέγας !δέησε νά έ'Κιοώ� τφ 805-6 6Μιλικά δια.τάγματα 2tpός περιορισμόν τoiJ !ν τr,ι Δύσει ύπερμέτρου πολλαπλασιασμοiJ των θ'J· αιασ-τηρίων. Άλλ' ή π:απωσόνη άδιαφορεί, τοϋ παραοείγματος παρ�χο­ μένου ύπ' αότοiJ τοu !ν ΡώμΎJ καθεδρι� ναοϋ το& &.γ. Πέτρου, εντός wJ δποίου 25 είναι έστημένα θυσιαστήρια, παρεκτός τοϋ ένός μεγiλου, τοϋ lχοντος !μβα.δόν 25 -uτραγωνικων ποδών. Τό θυσιαστήριον ούχί σπανίως έχρησιμευεν έv � προγονικr,ι ημών ιστορίq. και ώς τόπο; &.σ.Jλου, παρασχών ciφορμάς είς σκηνάς !ξόχως δρο:.ματικάς. Οί χείμαρροι της ρητορείας τοϋ πρός Εότρδπιον λόγου τοϋ 03

126

ι Χρυσοστόμου γ!νο11ται ετι

μαλλον ρητορικώτεροι, δταν :ρέρωμεν ίν νφ τον !κπεσόντα. της οασιλικης εόνοίας εύνοϋχον, ελεεινώ;; ύπο. τήν ιi.γ. Τράπεζαν συν.εστσ.λμέvον, δρρωδοϋντα mί !κπεπληγότα ύπb τοσ φ66οu, ένφ δ πρωθιεράρχης της Έκκλησ!ς, της ύπ' αuτου χθές και πρώην καταπολεμουμέ:Ψfις, εξαπολύει τούς περί ματαιότητο; των !γκοσμίων μύ­ δρους του καί ίκετεύει τον λαόν ύπέρ τοϋ !κπεσόντος."' Ό Πτολεμ.ιιtδ°' Σuνέσιος, δ !r.ποτικώτατος έκείνο;; ιiρχιερεύς, δ μετ' ίσης δεξιότητοι; χμρισθείς τον κάλα.μον του φιλοσόφου, την κινύραν του ποιητοσ '1,ι αίμα.σι μιαινόμενον».•1 Οϋτω και προ έκατονταετίας περίπου Άλέξα.νδρος δ Κωνσταντινουπόλεως, !πl ή) !μψανίσει του Άρειου !ν τiJ πρωτε•;ούσ11 .και τφ !ξ αύτοσ έπαπειλοuμένφ σκανδα.λισμφ των αuν­ ειοήσεων κα: ταίς σο6ούσαις διχοστασίαις, έν τφ ναφ τi'jς &γ. ElpήY'J'J' «μόνον έαυτόν κατακλειστον ποιήσας και εlς το θυσιαστήριον εtσιλθών, ύπό τήν [εpαν tριiπ.εζαν έα.uτον έπ! στόμα !κτείνα.ς εϋχεται δαχρόιιιν» κα.ί παρακαλεΙ -τον θεον η να πά.ρ� τψ ζωήν του δια να μή ι&.g την tiσέόειαν θρια.μtεύουσαν, η νά πάρ� τψ ταϋ Άρείοu, ίνα. της Έx'Xl7t σίας φεισθ�.""· 'Άλ�α αιτια ώθησα.ν όπο τψ iγ. Τριiπεζα.ν ταϋ !ν Κων­ ·σταντινουπω..ει να.ου των ιiγ. Άποοτόλων τον πιχ.παν Βιγίλιον, 8ν δ «6-τοκράτωρ 'Ιουστινια.νός ύπεοέχθη τφ 539 μετά τιμών- «ύπισχνε!το γ&p :ποιείγ !νωσιν της Καθολικής Έκκλησίας». Άλλ' lπειτα. btί τοαοϋτον !πήρθη, ωστε κα.ι &.κοινωνησίαν τετpι.ίμ7ινον ώς έπιτ:μιον κατά M:11νli -tοσ πα:φιά.ρχοu Κωνσταντινουπόλεως εξέοωκεν. «Ί\ γανακτήσα.;; δέ δ α.6τοκρά.τωρ κα.tα τοϋ Βιγιλ!οu διά. τε το έπιτίμιον καί δι& το όπερτίθεοθι.u πληρωσαι τά οόξ11ιντα. περί της !νώσεως των έκκλησιων, iπέστειλε αυλ­ λα6είν αύτόν. Ό 13� f05ηθεlς κατίψυγεν εtς τον να.ον τοστον, κι1χε18ιν !λκόμενος, κcι:reσχε τούς 6ααwζοντας τό θυσrια.στήριον κίονα;; χαι τοό­ τοuς κατέστρεφε, 6αρύς ων και μέγς τφ σώματι»."" 'Αλλ' ιεο� χ.ιιί Εν !.λλο γεγονός, οδτινο;; μάρτυς !γένετο ή iγ. Τρi-

127 'Ρ".ξζα -:ων ΒλαχψJω'.ι, στυγερaΥ 'Κ.αl φρι:ι.αλέον. WΟτε, �ϊtοκεψαλισθiν­ το;;; ,φ 711 'Ιουστινιανου τοϋ Ρινοτμήτο·;, άνέ6η τ.ον θρόνον Βασίλειο;; δ ΒαpΜ.νη;;;, δρομα.!ως είς τον 'Y{l.rn των Βλα.χψ1ων εσπεuσε τότε πρός σωτrιρ!αν δ άνήλικος uίaς του &ποκε:ραλισθέντος Τι6έpιο;; . Άλλ' δ άγριος Βαpοiνης, επιμένων νά έπεκτείν� τfιν κατα τοfί πατρός μηνιν και μέχρι τoiJ (iyευθύνοu παιοός, d.;,;οστέλλει είς Βλαχέρνα.;; τούς πα.τρικίου; Στροίi­ θον κα: Μα.ϋρον, να φονεύσουν οποu καί α.ν εrίpο:.ιν τον θύσμοιρον ΤιSέ­ ριον. Εύρον τοϋτον κρατουντα ο:ά μzν της μια ;; χειρός το κιονά.ριον τi'jς άγ. Τpα;.;έζης, διά δz της άλλης τά τίμ:α. Ξ:1λα.·, ένφ εξω του 6ήματο;; εκ:*θ-r1το τρέμοuσα ή προς πατρός μάμμη τοϋ πα:6ίου 'Αναστασία. Ή δυστυχή; γραία, &μα τούς ε!6εν, έκυλίt:!θη είς τούς πόδας τοϋ Μαύρου ' l. • καθικετευε μετα. οακρ:.ιων ν� μή α.ποκτειν11 τον -..γγονr.,ν της ως και. τον πάν,η άθψον. Άλλ' ένφ αυτή τους πόδας του Μα.ύρσ; έκράτει, δ Στροϋ­ θος έμ6i; ε! ;; το :ερtν, ιiπέσπα.σε Gια τi);; 6!ας τόν πα.!6α, τά τίμια Ξ1λα !πιθέσας έr.ί τη;; άγ. Τρα.πέζης. Μετα.κομ:σαντες ο! το παιδάριον «έπί των παραπορτ!ων της άνω Κα.λλινίκη; Χαί !κδήσα.ντε; καl έπ: της ψλιιϊ; άπλώσαντες. ο!κην προοiτο:.ι αυτa ελαρυγγοτδιιησα.ν» ! "' f

\

Λ

f

f

\

2f

f

Ι!

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ΙΗ'

ΤΟ

cyt--ιeroNON

Το ςrjνθpονον ε!Jρίσκε.:α.ι δπισθεν της Ιι..y. Τραπέζης, εις το &.νατο­ λικώτερον καl άκρότα.τον σημείον των ιερών d.Μτων, δπερ κ ό γ χ η ν άποκαλοϋσιν, είτε δια τήν δμοιότητά. του προς τον !νάλιον χόγχον, είτε δι' άλλ'.ί'Jς λόγους τεχνικa,jς.1 Αυτό το 5νομi του οηλοτ, οτι ο!ν iποτε­ λεtτα.ι άπό ενα χα.ί μόνον θp6νον, άλλ' d.πο πολλούς, συνημμένους μετ' d.λλήλu>ν χαί μία.ν η πλειοτέ.ρα.ς συνεχε!ς σειράς &ποτελουντας. Τούτων δ μέν ι:.ι�σαίος, δ κα.:. σχετικώς fιφηλότερος θ ρ ό ν ο ς, &πλω; η χ α θ έ ο ρ α η α. ν ω κ α θ έ. 13 ρ α. η μ έ σ ο ς θ ώ κ ο ς όνομiζεται κα.ι ά.νή­ χει είς τον έπίσκοπον, τόν πα.νταχΟ'j καl πά.ντοτε χσ.ίροντα. το διχα.ίωμια. δε lνθεν καl ενθεν θρόνοι, οδς σ υ μ της !κκλησια.στtκη; προε6ρ!α;. ψ έ λ λ ι α �ν δ Μ. ΆGανά.σιο; είδομεν ν' ά.ποκα.λ� έν τiJ προς τούς μο-

οι

129

128 ναχούς έπιστολ"Ώ του, θ ώ κ ο υ ; 6! μ υ σ τ ι πό λ ο υ ; κα.ί 6άθρα π ε ρ ί δ ρ ο μ α. δ Σιλεντιiριος, άλλοι οε ο ε υ τ έ ρ ο υ ς θ ρ ό ν ο υ ς όνομά.ζουν, προορίζονται, η το1λ:iχιστον έν τ� &;ρχα.ιότητι προωρίζοντσ, διά �ού; !ερεί:ς, τού; έν τα.ί; ίεροτελεστία.ι; πα.ρεορεόοντα.ς και συμφάλ­ λσντα.; μετά του κα.νονικου των έπισκόπου. Είπα., δτι τb σύνθρονον δυνα­ τόν ν' &;ποτελητα.ι η ιiπb μίαν η ιiπb πλείονα.ς κλιμακωτά; σειρilς έορων. 'Αληθιο;· έν τ{j> έν Κωνσταντινουπόλει ναφ τη; & y. Είρήνης οιαφα.ίνον­ ται μέχρι σfιtJ,ερον εί; τήν κόyχην ουχt μία., &;λλά πέντε σεψχί καθισμά· των, πρό; τb έκκλησίασμα προσ6λεπόντων, και έy' ω•,ι έκαθέζετο δ κλή­ ρο;.• Έν δέ τ·Q &y. Σοψ!Ιf τον 'Ιi:ατpια.ρχικόν θρ6νον περιέ6αλλον έπτ& σειραί κληρικών έδpων.3 Τό σύνθρονον περιέπεσεν εlς παντελη ::;χεοόν ιiχpηστίαν, &.:ρ" ής, έμψα.νισθέντο; του μετα.yενεστέpου εlκονοστασίου, δ έπισκοπικό; θρόνος μετεφέρθη έκ των ιiούτων ει; τά. lξω καί &.πένt.ιντι του αύτοκρατορικου η «δεσποτικο!}», μεθ' οδ συνεπτύχθη μετο: τήν &.λωσιν' και πα.pα.μένει λσι�όν ώς d.pχα.ιολογικόν μάλλον λε!φανον, ίνα συμ6ολίζ� «τήν έπουρά­ νιον του 'Ιησου κα.θέδpαν» κατά Συμεών. 'Αλλ' είς τούς πολιου;: !κείνου;. χρόνους, οτε τά. πρiyματα είχαν &;λλοία.ν πως οφιν, τό 6' &.ληθιi>; ώς έκ τη; δια.φοpci.ς το!} 6αθμοϋ ίι:ριστάμενον χάσμα μεταξu έπισκόπου w:χι πρεσ6υτέpου δ!ν είχεν 1περπλα't'jνει ή το·:::Ι δευτέρΟ'.) κατάπτωσις, ούδ' !καλείτο &.κόμη δ δεύτερο; 6αθμός της !ερωσjνης μέ τήν σόλοικον lκ­ ψρασιν κ α τ ώ τ ε ρ ο ς κ λ η p ο ;, εl; ijν ώς έκ της μαύρης σημερι· νης πρα.yμα.τικότητο;;, ε!θίσθrιιιεν, είς του; πρώτους, λέγω, !κείνους χρό­ νου;;, οόχί lςω του &γ. 6ήμα.τος κα.ί κεχωpι�μνη τοJ πρεσ6υτερίου, ιiλλ• !ντb; τοϋ &γ. 6ήμα.τος και μετά. των δ ε υ τ έ p ω ν θ ρ ό ν ω ν ή κα­ θέδρα &;νυφουτο ή !πισκοπική, «προκαθ·ημένου τοJ έπισκόπου είς τόπον θεοο, και τήν πρεσ6υτέρων είς τόπον συνεορίου των &;ποστόλων»,• καθ' ι1 κα.t έκ τοϋ Εύσεο!ου και έκ των Άπο:πολ. Δια.τα.yων καί έκ Παύλου τοίί Σιλεντια.ρίο1 έπληροφοpήθημεν. Ό έτ.:ίσκοπος έκάθητο έπί τοϋ συν­ θpόνου, &σπερ τι; χριστο:ρόρο; οlα.κοστρόψος, !πισκοπων τήν δτ! ευ­ πλοοϋων κα.ί δτέ κλuοωνιζφένην δλκά.δα.. ιiτ.:' αυτο!} πρός τόν λα.όν 6ι«λεγl-μενος και όπέρ του πληρώματος είpήνην εύχόμενος κα.ί παρά. τήν &.γία.ν ίστά.μενος Τρiπεζα.ν, ϊν,α τήν φpικτην άyα.:pέρ1,1 &.}σ:α.ν.$ Ό έπ!σκο· πο; έκά.θητο !πι του dυνθρόνου, «έκμιμούμενος τόν Χpιστ1ν». '�η,ά πα.( α.υτφ σuνεκiθηντο ωγκά.θειiροι κα.l ot ίερεtς, μιμούμενοι τως Gιποστο­ λους. «Τοις έπισκόποι; έν τφ θυσια.στηpίφ καθέδρα έξ ϋφου; ίορυτα.ι -εtπέ τις προσ:pυως-- οηλουντο; το':::Ι πρiγψ;:το; οtον εtνα.ι τοiJτον, και

�:: οεt -:ό·; 1π' αύτόν λzbν δραν ιiψ' 5ψου; κα.l έπισκοπείν ακpι6έστερον· Χαl ο� πρεσούτεροt σ"JΥιστάνα.ι έκεt τφ !πισκόπφ Υ4ί σ)γκα.θησθαι έτi· χθ7jσ�Υ, ίνrι. και οδτοι οια της ιiψ' υφοuς καθέδρας ένiyωντα.ι εlς τό εψο· ρα.ν τον λα./;y κ:χί κα.ταpτ!ζειy α.δτόν, ω σ Π ε ρ σ ύ μ ΠΟΥ Ο t δ Ο θ έ Υ • τε;; τ φ έ π ι σ κ ό π φ».• "Ας άκούσωμεν τόν θεολόγον πώς &;να.καλεί κ:ιθ' ϋπνους τήν τριπλην των τpιων 6αθμών !ν τοίς ιiδύτοις διακόσμησιν (!αυτόν ώς ύπέρθρονον, 'Υ.h.ί περί έα.υτόν τους γηραιούς η πρεσ6υτέρου; σ-η,.α.θημiνου;, έστωτα.ς ο.' Ινθεν κ:χί fνθεν τούι; ύποορηστηpα.ς 1) διακό­ νους cν λαμπp� ΧΙΧ't:Χστολ"Ώ) ' 5τσ:ν άνα.πΗττ1,1 διά :pα.ντα.σ!α.ς και γρα­ φί�ο:;; τον κοσμο6ριθη τη; 'Ανs:στα.σί�ς ναόν, τό θέατρον των ρητορικών θ;;:iμοων το:ι. 'Έζε60ω δοκέεοκον ύπέρθρονα;:, ούχ ύπέροφρυι;, ούδε γαρ ούδε οναρ τiον άγnνορίnνοί δέ μ01 άμφοτέρωθεν ύφεδριόωντο γηραιοί, ποiμνnι; ήγεμόνει;, !:κκριτοι; ήλικίn· 01 τ' αρ' ύποδpnοτfi.ρει; εν εΪpΟ61 ΠαμφανόωδlV εδτοοοv, άγγελικfiι; εiκόνει; άγλα!nι;.7 "Οτ: θp6νοι τι·ιz ;; κα: έν τοις γεpασμ!οις εκείνοι;; χρόνοι; ε!χον το ό..νd:στημα πολύ όφηλότερον των oG; d.νε&ίσταζον επισκόπων, μεστών ά:λαζονε(ας κα.ί ύποκρ!σεως, δεικνύεται μέν έξ οσων δ ίστορικός γράψει περί το':::Ι οοξοκοπο::ϊντο;, ψαντα.σιοσκοποοντο; και τα;; των ακεpα.ιοτiρων ψuχας &.γωνιζοιιένου να έκπλήξ1,1 Πα.όλου τi:r:; Σαμοσα.τέωι;;, του α.ίρετι­ κοΟ, 8crτις «6ημα κα.ί θρόνον 1φηλόν έαυτφ κα.τεσκευά.σα.το, οδχ ώ;; Χρι­ στο::ί μα.θητ ής, σήκpητον δέ, ώσr.ερ ο! τοϋ κόσμου &ρχοντες, είχέ τε κα.ί ι11ν,c.μα.ζε»," οεικνύετα.ι δέ κα.: έκ των iξηι;; χσρα.κτηριστικωτά.των στίχων το':::Ι προμνr,μονευθέντο; πατρός, &.να.ψωνοϋντος μετο: πικρίας; εί; εlρωνε(α.ν κα.τα.ληγο1σης πρός τινα.ς των συγχρόνων του φευ&επισκόπων: τΩ κοομοιο θέμεθλα, 6ίου φόοι;, fρμα λόγοιο, μυοτοπόλοι ζωfi.ι; άτελευτήτοιο φαεινfiς, χριδτοψόροι, θώκοιδεv ένεδριόωντει; ίι.ρί6τοιι;, ύψηλοί, θεότροιοι γεγnθότει; εύπρεπέεοοι, οκnvο6άται, κώλοιοιv έφεοταότει; ξυλίvοιοι! ...•

Άλλ' tίν &;νάξιοί τινες έπίσκοποι 1r.ερέ6α.ινον, lν τε � κ:χτα.σ-.ιtευ� 9

130

131

τ()ϋ θpόνω και τt έπ' α·J-::οϋ σtάσει των, -::ά. έσκαμ.μ.iνα, &φ' έτέpου ομω; δεν πρέπει νι:,. (ιτ:οτεθ� καί δτι οί έπισκοπικοί θp6νοι τη; &.pχαιότrιτο;, έφ' ών &.ναντιpp'fιτως αν�pε; &.γιώτατ()ι καl α.ληθώ; σε6ασμιώτατοι &νέ6ησαν, ήσαν ιιικpο! τινε;; κα: ταπεινοί καί ούδεν eχοντε;; τό άςιοπpεπέ;. Ό θεολόγο;; ηκο•1σθη ηοη λέγων δτ: εκiθητο «1πέρΘpο·1ος». Ό ΑύγcrJ­ στινο;; δμιλεt περί 6άθρων, κεκΙJσμημένων δι' &.φ!οων καί περί καθεοpων κεκαλυμμiνων οιά καταπετασμάτων: apsidae, gradatae, cathedrae νe­ latae, δι' ώ•1 !τιμήθ·ησαν ο! έπiσκοπ()ι r.pό; δόξαν καl tοτέλειαν α3της; της 'Εκκλησίας, πρός rί ν 1J ;:pός τrΛ; έπισκι$που; τιμή άντανακλ�." Ό Μ. 'Αθανάσιος δμιλεt περί «θp&νου έr.ισκοπικώς έστολισμ.fνου», δπερ δηλοί δτι δ μέσο; θώκο;; ε!χεν ίδιαίτεpα ιιακpιτικά κοσμήματα, άντα­ ξίως τοJ καθημένοu. 'Ιγνάτιος δ διiκονο;. εν 6ίφ του ;-,;;χτpιάρχου Νικη­ ψόpι:ιυ (+829) , μiiς παρiχει την έξης είκόνα περ: τι:,� έπηρμένο:ι &pχιε­ ρατικου θρόνου: «Τη; ο::iν ίεpd;; τελετής, επιπνο!� θε1� την πεpαίωσιν είλη:ρυ!ας, δ λαό; την &.ςιος έπ: τιj> ιiξίφ κατ' αξίαν ψωνην τpισσώ; ciπεκpiνατο· ενθεν έπί την Εεpάν του θρόνου πεpιωπήν, ώ; ι:τί τινα σκο­ πιάν 1πεp-:ι:ί.την, ην καί θείαν ψυλακην δ θαυμάσιος 'Αο6ακούμ. νοεp6>ς ύπεμrινυεν, ιiνα6άς καl τ(ί> λαφ παντί τiJ τή;; είpήνη,;; &ποψθεγξάμενος, cίγαθόν και &.,1-:ιλα6ών, tπ: τα έξης της θ. ίεροθυσ!ας α•?ιτουργός αύτό; ιiπεδείκνυτο»." Καί έv ψ)'Jσειώμασι δε παλαιοtς συναντώμεθα πλiον η &παξ μ.z ciξιι:,πpε:πεστάτ()'Jς α.ρχιεpατικο:,ς θρόνου;-;, εκ τi}ς πpαγ�τι­ κότητο; 6ε6αίως &ντιγpαψiντα; τών τότε ίσχυοuσών καθr.ορών, !φ' ων ώς "fπατος 'Αρχιερεύς τοϋ Χpιστιανισμου δ Κύριο; ημων έξεικοvίζε­ ται. Τοι()υτος θp6νος, ;,εp' εί.tείν, είναι δ εν τ'fι μεγάλ� 11ωσαϊκt εικόνι, τ� ϋπεpθεν των τριών μεσαίων πυλών του εσωνάρθηκος της άγ. Σοψίας d;παντιί)ν, εr/ ου κάθηται δ Σωτ1,ρ, εχων πpό αυτοϋ αύτοκράτι:ιpα γονu­ πετ""•ι, ενθεv δε καl ενθεν εν θυρεοί; &.να.γράφονται ή θεοτόκο; και Μι� cίπομι-' χαηλ δ 'Αpχiγγελος. Ό θρόνος ουτος, 5στις ές,. &.r.αντο; ειναι μησι;; ιipχιεpατικο:1 θρόνου το� καφου έκείνου, cίψου καί αό:αl αt &μψιέ­ σεις των eικονιζομένων ελήφθησα.ν εκ του ψυσικου, τ:ιγχανει μεγαλο­ πρεπέστατο� !χων ερυθρά μέν τά ξύλα, πρσ.σινον ο! καί πληρες σταυ­ ρών έν οι:�ωτφ το δπίσθιον, χωρίς �μω; καί νά σκiπηται, ώ; παρ' tj κου6ουκλίου. Ε!ναι λυπη,ρόν οτι «αι Β'Jζαvτι�μ Ί ίν , οι' 0 ύ p α ν ο υ ' ' • ' ,ι::ι πολυτι:.lλεια κα: 1) υπεροχος &_!:' ά.παστp:iπτουσα � ών καθέδpαι , "α' 'ι •ι �ι ησαν ο 'θ .. ο ιεσω , ν έπιορομέων των διαθέσεις» !ξηρέθιζον τά; &.pπα.κτικάς παρά μόνον έν τ� ζωγpα:pικij." 'Ως μετά της άγ. Τραπέζης, ουτιυ καί μετά. τοϋ συνθpόνου σuνiχο·1· 11

ται καί ίστοριχαί &vαμνήσε�ς. Διά τόν μέσον θώκc.·1 δ α.;;.;σχισμένος Παuλίνος ηpιζε πρός Μελέτιον τόν .tp�ότατον τη; Άντιοχε!ας !π!σκο· πο-ι r.ερί. πρωτοκαθεδρία;. Ματαίω; δ οεύτερος &.πiτεινε προ; τόν r:pG1· το'.Ι λόγω; πλήρεις χpιστιαν:κης γλυκύτητος, λiγων: « �Επειοή κα: εί; !μi τ ιί)y πpο6σ.των τι:;ι·jτωv τήv έπιμiλειαν ένεπιστειSθη δ των προ6άτων Κύριος, καί σ,j εχεις d;;αοεχθη τήν ψpοντίοα των α.λλων, α.μψ6τερα ο! τα θρέμ�τα χοινωνοϋσι της εόσε6ε!ας, ν προ6σ.των». Ταυτα ήπίως &μα και φιλοψpόνω; !λεγεν & Με­ λέτιο;, ιiλλ' δ Παυλϊνο;; οέ:ν εστεργεv." Ο·3χ ήττι:ιν !νοια:ρέpοντα ανακαλεί καί τb σ-jνθρονον τη; άγ. Σο­ ψ!.ας. Έκ τοϋ σuvθpόνου τοότο•J δ πατpιάpχης Κωv) πόλεως Νικήτας έθεώρει τιρ 767 τήν κα�ιρεcrιν του φευοων,jμου πατριipχο:> Κωνσην­ τ!νου τοϋ άπb Συλαίου, έν τφ οολέ� της Μεγ. Έκκλφία; καθημf·1ου ' ' "' -::, ' ' 2t Ρ ') ι, .. καί ύπb ιiσηκpιτοu παιομενου, ειτα {Jε επι του- ""μοωνος ' θ.!αν εις κοινην α.να6ι6ασθέντο; καί ύπb του Νικήτα τό ώμοψόpιον α.:pσιρεθiντος ·ι..α: &.ναθεματισθέντος, ϊνα τt,ν εr.ομένην και γένειον χαl τρίχας και οψρυ; iποψιλωθ� κσ.ι έπ:. οvου έξαν:iστροψα σεσαγμένου έκπομπευθ� ! '' Έν -:φ σ.ύτφ δέ: συνθρόνφ, κατα τήν ήμ!pα.ν της άγ. Πεντηκι:ιστη; του 1029, ταραχή μεγάλη !λα6ε χώραν, έπεκταθείσα καί εις δλον τόν ναb·ι «ο:ά την Υ. έγίνετο δ &σπα­ σμό; τοϋ 11:iσχα, είτε 6ι6τι ένταυθα, κα.θ1j,;1ένοu το-:ί τ.7.τpιάρχο·J (πρ6κε:ται πά.ντοτε τ.ερί τοϋ διακονικc.::ί τ·7j; άy. Σο:.ρία;) , τ;ρο-:;ήρχον-:ο οί ίερεί; καί διάκονοι οιά να ά.σπασθG)σι τήν χείpα. ,ου ;,.α.ί, κ:χτά το δή λεγ6μενον, πά.pουν καιρόν, οι6τι Υ.αί έπ(σκΟΠΟι καί 7:pεσο•jτεpι:ιι Χαί διiκονοι Ιν ::.:υτ,Τ> συν:ψχ6με·ιοι τ:Fό ,η; θ. λειτουργία;; rρτ.c',ζοντr, ιiλ­ λ-i1λου;.'" 'Ω; σκε·Jο:;:υλά.Χιr,ν η Χειμηλια.pχείον τb δι,αονικο') δέν ήpκ.aί-:ο. εστιν δτε, μέ τήν έπ!Βλεψιν &νό; διαΧι.νου, ,ά.λλ' ε!χεν, ιί>; έ,. του πλή­ θους ,ι,)ν φυλασσομένων κειμηλίων, σ.νώτερον τινα b cρ φικιiλιον κληρικ6ν, τον σ Κ ε υ Ο ψ υ Λ α Κ α. η Κ ε ι μ η). ι ά. p χ °Υί ν, είς ον Yj,0 εμπετ.ι­ στευμένη ή &.νωτ±τη περί αύτο::ί ψpοντ(ς. Το σκευο:ρυλ:iκιον μiλισ-:α ,η; άγ. Σοψ:α; είzε σκευο9,jλακας πλειοτέρους ,ου έv6;, έπi κεcpαλης τών δπο!ων ϊστατο ό μ έ γ α ς σ κ ε υ ο φ 'J λ α ξ. 'Υπ' αύτ6ν, επί ,ο!:ί α'3τc.­ κpά.,ορο;; ΊΙρα.κλε!ου (610-641) , έτέλουν δέκα εν δλφ σκ�·Jοf1λακε;, ών τέσσαρες μiv πρεσ6.:ι,εpοι, εξ δέ διiκοvοι. Κατ7.. Ε•;χολόyιον, «δ μέγα; r;y.�υοψύλαξ στέ;,ε-:σ..ι, δ.::,.ν λειτουργtJ δ σ.ρχιερε:1;, [μπροσθεν του σκεuο:ρυλακίου· κ::.:ί εί' ,: α.ν χρειασθοϋν εκ το-:ί -:;χευοφυλα;ι(ου, αύτό; ιiποδίδει: ήτοι σκεϋος, 6ι6λίον !ερ6ν, κ11ρού;; κα! ά.λλσ.γiς,." 'Εκ της β' !τ.ιστολ·ης το1 πά.r.;α. Γρηγορίου Β' προς Λέον,α τόv 'Ίσαυρον μ!Χνθάνομεν, δτι τό οι!Χκοvικόv !χρησίμευσε χαπο-:ε ;,.:,.\ πpό;

η

.:ο

σω:;:pονισμόν τών τ.α.ρεκ,ρεπομiνων ·ι.ληρικών. «'Εάν τις άμά.ρτ'Ώ σοι, €α.σ:λεσ, (γρ±;,ει προς τον Βυζαντινόν αυτοκρά.,οp!Χ δ πάπας) δημεuεις τόν ο!κοv αύτοϋ καί γυμνοί;;, Ησα;; εχειν τ+ιν ψυχήν, καί τέλος κά.κείΎοΥ ά.λλοδ·απi,j αυτό·ι ποιείς των εξορίζεις &.τ.οκεψαλίζεις ά.πά.yχεις τέκνων καί πά.ντων τών συγγενών καί ψίλων αυτο-:ί. Ο! αρχιερείς ούχ c;�τως. Άλλ' δταν άμά.ρτ'Ώ τις καί εξομολοyήσηται, α.ντ! της άγχ6νης 'Χαί το-:ί iποκεφαλισμο::ί, περιτιθέασιν εις τον τpiχηλον αύτου τό Ευαγ­ γέλιον καί τον Σταυρόν κα: ψυλακ!ζουσιν !Χύτόν ε!;; τα κειμηλιαρχεία κ,:ί εί;; τα διακονικά. της εκκλησίας έξορίζουσιν αύτi:ιν κα! εις τα κατη­ zούμενα κ�ί νηστείαv εις τα εν,ερα χαί εις τούς όψθαλμούς ά.γρυπνίαν ;,;:ιί δc.ςολογ(α.ν εν τφ στόματι α.'3τοϋ εμποιο::ίσι)).

η

rι

η

η

ΒΙΒΛΙΟΝ ΤΡΙ ΤΟΝ Η ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΙΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ •

'

"•

•"

'•"'--' - � ,.,..._

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Κ'.

Τλ

λ.ΝΘΗ

'Αψοϋ οιεξήλθομεν έν μέν τφ λ' οιολ!ψ τά. κΙΧτά. -:ήν !στορικήν !ξέλιξιν τοϋ νΙΧοϋ ώς ολου, έν οέ τφ Β' τά κατά. τά μέρη, έξ ών ά.παρ­ τίζετσ..ι, έρχόμεθα ηοη νά. διαπραγματευθώμεν τά κα,-:G τήν έκκληcrια­ ιπικήν οισ..κόσμησι·1. Προς ταξιθiτησιν τοϋ ύλικοϋ τοϋ Α' οι6λ!ου ήκο­ λουθήσαμεν χρονολογικήν σεψiν, ά.ρξiμε-,ιοι ά.πο των χρόνω·� τοϋ Σωτη­ ρος καί οιαπεραιωθέντες είς τοτ:ις νεωτέρου; χρόνΟ'Jς. Προς ταςιθέτησιν τοϋ ύλικοϋ τοϋ Β' 6ι6λίου ήκολουθήσσ.μεν τοπικήν ά.λληλουχίσ..ν, ά.·1α­ χωρ·ήσαντες έκ της αυλη; καί προοάντε; όλ!γον κατ' ολίγον είς τα. 4δυτα. Οσον &.ψορ� τώρα τήν Γ' κα: Δ' οιολ(ου οίκονομία.ν, α5τη θα. !ξαρτηθ� &.πο τοϋ ογκου των διαπραγματευομένων θεμάτων. θά. '1\i,)Οη· γηθώσι τ.l. r.ρG>τον έν αύτοί; τά περί ά.νθέων, θυμιαμάτων, :ρώτων, ά.να­ θημiτων, iμ.::ρίων, σκευων καί λ:1.6ipων θέματα, καθό σ-:ενότερα, &τινα. το Γ' 6ιολίον θ' &.παρτίσωσι· θά έπα.κολουθήσΎ,J ο' είτα ή οι' έπιypα:ρών διακοσμητική, ή πασών μέν των χριστιανικών διακοσμήσεων χριστισ..νο1tρεπεστέρα, ά.λλά. καί οιατ:ραγμάτευσιν ά.πα.ιτοϋσα πολυμερεστέραν, κα· θώς ·..ν δποίω-,ι μολατσ..ϋτα δ Κ1ριο; μετά τισης σuμ· 0

140 r.:ι.θε!ας &πό του οpους των μακαρισμών !ςεφρ:iσθη. Ό Τερτυλλιανός, ου γνωστή ή α.ύστ-rιJ)ότης, συνέταξεν δλόκληρον «πεp: στεφάνου» (de coronσ) 6ι&λfον, Sπω, όπερα.πολογηθ� τη;; πp:iςεως Χριστια.νου στρα­ τιώτου, προσελθόν'tι:ίς προ των -α.ύτοκρα.τόρων Σεπτ:μiου Σευήρου και Αύρηλίου Κα.ρα.καλλα. 1.ι.έ τήν κεφαλήν άστέψανον, r.α.ρα τήν γενα:ήv τότε των στρατιωτών συνηθεια.ν και μέ κίνουνον τοί} vά. !ξεγερθ·� οιω­ γμό; καί αυθις κατά των δμοπίστων του. Κλήμης ο! δ 'Αλεξανορεύς; άποψαίνεται, δτι «συμπάσ-ης της &κκλησίας στέψανο; δ Χριστός !στιν», δτι «είργονται στεφάνων οι τφ Λόγφ παιοα.γωγούμενοι καί !ν έγκεψάλφ τοί:iτον εχοντε; !ορυμένον», δτι δ στέφανο; τυγχσ:νει «κωμαστικης ιχγε­ ρωχίας αύ,μ6ολον Υ.αt τοίς εtοώλοις κατωνόμαστα.ι», άψοίί καl ο: 6ακ­ χεύοντες δpyιάζουσι στεφανηφοροϋντες.' 'Απηχήσεις τοϋ σκυθρωποϋ τού­ -rου πνεύμα.τος των r.ρώτων χριστιανικών χρόνων, δλονέν άραιοτέρας; ·καθισταμένας, άπαντ(ϊ)μεν μέχρι Γρηγοp!ου του Ναζιανζηνοϋ, 5στις, σι,­ νιστι•)Υ εί;; τούς &.κροσ.τάς του, δπως χpιστια.νοπρεπως πα.νηγυρίσωσι, θεωρεί οόχt χpιστιανοπpεπη, άλλ' είδωλοπρεπη τήν χρησιν των d.νθέων: «Πανηγυρ(σωμεν (έπι λέξει λέγει) μή ψα.ιορότητι σώματος, μηδε έσθη­ το; &ξα.λλα.γαίς κα.ί πολuτελείαις. . . μηδέ &.νθεσι στέφωμεν άγυιά.ς ..• μ-ηοέ πρόθυρα καλλωπ!σωμεν. . . ούτος μέν γαρ έλληνικης ιεpομηνίw;; δ νόμος»: �τuχως�αυρός ��EJ.���-�°-�� τά. oz ανθη, τά.__ δποία. τέως ε!χοv τ ��iσει τ�ς πο?:,��i 12,��:,ιμ_�,,,_ σ.τi��ντσ.w:)ς αίμα��φ1ρτου οω=---· ι.u:>ύ.ς, στολίζοy:τα τιk_ κέpι:χ.τα_ των θυ11άτων, καλλωπίζοντα. τα;; tεροδο(ιλους. της 'Αψροο{της και ραντιζόμενα οια το(ί οίνου των δpγιαστων, δέν ηργη­ σαν y' άποοοθωσιν εις τήν λατpείαν τοσ άληθινοϋ θεοϋ έν δλ·!) τ� πα.p­ θενικ.ύ ιiθφ.ό:ι;η;,ί t�Xαl οϋτως iνθη fίρχισαν είς; τον να.ον νά διαχ1-: Y!J!'l_τ,�t.��}_ τούς τά.�υς: των μα.ρτ -Jρων νά. .ν χρόνων του Σωτηρος, διαγρw.ρει λεπτομερώς τα κατσ. τό τυπικόν τι:ιϋ θυμιά.ματο;:;. α μέλλοντες νά έκτελέσωσι τά. οις ο! παρά τοίς iγίοις της Τ pφά.�ο;, το!;; ώ;; άνωθι μετα. το•) μακα­ ρίου Πα·:ιλου μέχρι μέσων νυκτών προσευχομένοις, «λαμπ.iοες ίχ.αναι εν .:φ ύ;;ερώφ, o:j ήσαν συνηγμένοι» εχ.αιον/ ο:ίτω και παρά. τοίς μετά. τούς ά.ποστολικού; χρόνους Χρισ,ιανοί;; ή νυχτεpινη :pωταγωγία κατή·ι­ τσ. ά.ναr:lδραστος. ϊνα μή οί υίοι τοϋ Φωτός εν τφ σκ6τει &r.ικαλΟ'Jν­ ται τb Φως το ά.ληθιν&·;. Κα.ί ναί μέ·;, μετ� τον θp!αμβον το') Χpιστια.vι­ c:;μο:, ο( δpοι &.λλά.σσουν, :iλλ' ο! Χριστιανο: οlν θ� ά.:-.:οσπασθο:.ϊν τη; 1

�,

�,

i

...

Ι

,

�'

"

, , , τ"1-1ς -,,.κκλησ!ας τ•Jπο·, του φαινομένου οόρανου, τά.ς κανδήλα;; όφαπτο'.ίσας κά­ τωθεν εχο·ι ιiντί των ιiστέρων»,• τό 81 ίνα μηδέποτε λησμονήσω:;-ι τά.ς δυσχειμέρους, ιiλλ' &.θανάτους κα.i ζωτικωτiτας ε-,.;είνας ήμέρας των πα· λαιώv διωγμών. Στηpιχθωμεν καί πάλιν επί των μαρτυριών των ιiρχαίων, \:να ϊδω­ μεν 6αθμηδόν γενικευόμενον καt τελειοποιοόμενον τόν δια. φωταγωγή­ σεως εκκλησιαστικόν διά.σκοσμον. Ό προαναφερθείς 3ος ιiποστολικός κα­ νών συνιστ� τήν είς τό θυσιαστήριον προσαγωγήν, τόσον θυμιά.μ,:τος τι:) καιρφ της &.γ. προσ:ρορα.ς (tjτοι ά.ναψοράς, η λειτουργία;) , δσον καί έλαίου ε1.ς τή'Ι λuχνίαν. - Ό 'Επιψά.νιος διηγείται δτι, ά.φιχθείς ποτε πόλιν καλουμένην Άναολαθi, είδε φως εκείθεν προ6ά.λλον, ερωτήσας δ' εμαθεν, δ-::ι τδ ψιίΊς έξήρχετο έκ να'J1J." -- Ό 'Ιερώνυμος, γρά.ψων κατά του ΊσπανοJ Βιγιλα•,ιτ!ου, το1 ώ ;; ματαία;ν τήν :ρωταγω· γίαν έπικρίναντος, ύπεpαμύνεται αύτης οι' ά.γιογραψικων ρητών: «'Η­ μείς οί έ·ι ...:� Δύσιzι, λέγει, δέν ανά.πτομεν φG)τα έν πλήρει ψωτ: της ήμέ­ ρας, ιJ.Ις αοασίμω;; ήμων καθiπτεσαι, αλλά; κατά. τάς ν1κτας, ϊvα με­ τριά.ζηται τό σκότος των εν ιiγρυπνίαις προσευχών ήμων. "Αλλω; rJ'Jμ6αίνει μ! τά.ς εκκλησία; της Άνατολη;;, αίτινες καθ' fιν ώραν �ναγινιJ)­ σκεται τό Εύαyγέλιον, εστω καί ,μη υπαρχόντων μαρτJρικών λειψiνω·.ι, ι:ί.-ιά.πτουσι λαμπάδας, πυρρακίζοντος τ?J ήλίου· κα: το!Jτο ούχί ;:;ρο; ψυγιiοεuσιν το() σκότους, ιiλλά. r:poς ιiyα.λλιά.σεως ενδειξιν. .lιότι και αί εν τφ Εδαγγελίφ παρθένοι έτήpο!.ιν τιχ.ς λαι1πά.οα;; α·:ιτων α'Ιημιι.ένα;. Καί r:ρο; τούς &ποστ&λους έλέχθη: t σ τ ω σ α ν α ί δ σ φ ύ ε ; ·'.ι μ {iι ν π ε ρ ι ε ζ ω σ ιι έ ν α ι κ α l ο ί λ ύ χ ν ο ι κ α ι ό μ ε ν ο ι. Καl περ� τ::ιϋ Βαπτιστr)(} 'Ιωάννου: ε κ ε ί ν ο ς fι ν δ λ ,:, χ ν ο ς, δ κ α, ιό με-� ο ς κ α : :;, ::.t: ν ω ν. Ί'ο!Jτο οέ, ϊν� ύ7:ό τον τύπον τοϋ ύ­ ι.ι"Ι..οϋ cpωτ?ς έκείνο τό 9GJ;; ύπο3ειχθ�, περί 09 έν τφ φαλτηρίφ άναγι­ νώσκομεγ: Λ 1 χ ν ο ς τ ο ί ; τ.: ο σ : μ ο υ δ ν ό μ ο ς Σ ο υ κ α ι ψ ώ;; τα ί:, τ ρ ί 6 οι;; μ ο 'J »." Άλλα.χόθsν πληpοφορο:ιμεθα, &-:ι 9ώτα επ: τιϊ)ν μα.ρτ•)pικGΝ εΥ.αtον τiφων. Φωταγωγοί οέ λυχνία.ι έξηρ3ΟJΙ::ι:?.ΖΥ .�.9Ι;__ yαοίς πρό τών άγ!!.QΥ },ειφάνw·ι η εικόνων. Έλαμ7:α.0Q:;6δ, . , ρο:Jν .: με-::α το οαϊtτισμα Χ«ι οι νεοψωτιστ::ιι. Μετα\ ψωτωΊ οε προεπέμποντο ε:ς την τελευτα;!α.ν γηίνην των κα.τοικiα.'ιl ,,n.i οί κεκοιμημέ­ νοι daελ q;oi. Άλλ' ιοίως πανέκλαμπροι iκ 9ωτός -ι:ροέ6αλλον οί ναοί κατ?: τr1γ ν'.ίκτα του Πiσχα ο:ά τόν ιiπb το'} οκ::ιτεινοσ τά-:ρου &.να.τε€pr

,

'!'

1

ι

t--,

λαντα 'Ήλιον, καθώς πολλοί των παλαιών σημειοϋσιν· οίον δ Ευσέβιος, δστις δμιλετ περί λαμπάδων πρός 1ψηλοτά.τοuς κίονας ίσομήκων, δι' ων δ Μ. Κωνσταντ'νος τήν ίεράν τοϋ Πάσχα Sιανυκτέρευσιν ε!ς τηλαuγε· στά.τ-φ ήμέραν μετiοαλε; και δ Ίεροσολύ.μων Κύριλλος, δστις τήν Πα­ σχάλιον νύκτα «ήμεροψανές σ;tότος» τιτλοψοpει·• και Γρηγόριο; δ Νύσ­ σης, παρά τφ δπο!φ ή α.ύτή νύξ lινο�ζεται «φωτεινή νϊιξ», ητις «τά.ς έκ τiον λαμπ:ί,δων αύγάς όρθρινατς ιiκτίσι το() ήλίου συμμ!ξασα., μίαν κατά τό συνεχές ήμέρα.ν !ποίησε, μrι ί5ι2.μερισθεtσαν τ-g πα.ρενθήκij τijς ν,Jκτ6;».• κα.1 Γρηγόριος δ Θεολόγος, δι' 8ν ή της πασχαλ(ου νυκτός λαμπροψορία κα.1. ψωταγωγ(α. τυγχάνει «τοϋ ,μεγάλου Φωτός dντίτυπος».10 Γενικιi>;; ο' είπείν, την πρός τάς λυχνοκαtας κα: :ρωτα.ψία; δλ(γον κατ' όλίγον ά.ναπτυχθείσαν &γά:r::ην των 'Ανατολικών έν έοpταίς καί λοιπαίς έr:ισήμοις σuνiςεσιν εξαίρει δ περικαλλής και αδθις της τw θεο5 Σο9(ας Μμος, τό πρότυπον τοϋ Όρθοδόξοu τελετουργικοσ, ύπ!ρ του πολυ­ ειδούς ψωτισμοϋ, τού δποίου περί τούς 40 που στίχους δ ύμνητής του d· ριaρω,;rε, παρα6άλλων μέν έν ιiρχij τό αtολόμορψον άνιiκτορον πρός πα.ρθενικήν 6ασιλη'tθα κο'.ίρην. περί τόν α.•?ιχένα της δπο:ας &οα.μά.ντων δρμο; άπ:>:στρά.πτει, κλείων οέ. διά τijς ιiκολο•.ίθου παρομοtιiJσεως τr.ν 8λην φωτοειί5η περιγραψήνΏς δ' δταv άννεφέλοιο δ1' ήέρος αvδρες δδϊται άοτέρας lίλλοθεν αλλον άναθpώδκοντα-;; iδόντες, θς μεν άποοκοπέει γλυκυν 'Έrηrερον, δς δ' έπi Ταύρψ θυμον άποπλάζει, γάνυται δέ τις άμφi Βοώτην, άλλος έπ' 'Ωρίωνα και αβροχον όλκον 'Αμάξης ομ11α φtρει, πολλοiς δε πεπαιψένας άοτράοιν αiθ1\ρ άδtραπιτους ωιζεv-, επειδε δε νύκτα γελά6αι, οϋτω καλλιχόροιο κατ' ενδια θέλγεται οiκου άγλαiς άκτiνι φεραυγέος." :Καl τοσαϋτα. μlν περ: τη;; &.ρχα.ιοπρεπείσ.ς τοϋ !κκλησιαστικο j φω­ τισψJιJ είναt &.ρκετi. Έρχόμενοι ο' ηδη εις τα φωτιστικά οοχεtα. καί δρyα.να., r::ψα.τηροϋμεν, δτι ταίiτα. πολλαχώς κατά. το σχήμα καί τόν ,ρόπον ποικ!λλουσιν. Ό Σιλεντιά.ριος εlς την ώ; άνω μνημονεue.-.ισα.ν περιγραφην ιiναr1έpει ψ ά. ε α κ υ κ λ ο :p όρ η τ α περί τήν α.ντ,.;γα η τόν 1}6λον τοϋ να.ο'} δι 1Jκοντα. · ψώτα παρεμψερη πρό;;: κ ώ �· ο υ ς δρει­ τρε;p-εί;; Υ.α1. θ έ ν δ ρ α πυρ:σπόρα κ.α':. κ υ τ.: α ρ ί σ σ ο !J ; ά6ροκό-

155

154 μους· καί λαμπτήρα μ ο ν ά μ π υ κ α, σjμ6ολο� . τοJ ��6νου Σωτηρο; Χρισ-:οσ. Ό Σωκρiτη; δμιλεί περί σ τα υ? ω ν ιi ρ γ υ ρ ω ν, φερ�ν� των 'τ'ώτα έκ κηρίνων λαμπάδων ·ι.αί ύπό του Χpυσοστόμου επινοη­ θέντων." Παρά Συμεών του θεσσαλονίκης μανθά.νομεν, δτι iλλα μέν ψωτα τοσ ναοσ δνr.ιμ:iζονται κ ύ κ λ ο ς καί ύπεμφαίνουν τά.ς ζώνας τιi>ν πλανητών κα! τό στερέωμα· �λλα, 5ρθια τυγz.άνοντα καί στ·Jλώδη, είς τjπον αίωροσνται τοΟ παλαιοJ πυρiνου σ τ 1; λ ο υ, τοσ καθοδηγή­ σαντο; εί:; τήν ερημον τούς Έοpαίους (ταJτα δi ε!ναι τ,ά. μανου:iλια., τά καί 6αστ:iγια ,:αί ;,iροι καί ψαροκάνθαpοι προσαγορευόμενα) · iλλ:χ. τήν καιοιιiνη-ι καί μ·ή :ρλεγομένην 6 ά τ ο ν ύπομιμνήσκουν- �λλα τ ρ ο χ ο l καλοσνται καί &.νακαλοσσιν είς τήν μνήμην τό πύρινον iρμα, τό εξαpπ:iσαν τόν προ:ρήτην Ήλιο,;· �λλα ε!ναι τ ρ ι λ α μ π η, διά τ·rιν &γίιχν Τριάδα, ώ; τά τρικτ'1 ρια· !iλλα έ π τ ά λ υ χ ν :χ., διά. τά. έπτά. -:ο1 &γίου Πνε1ματο;: χα.ρί:-ματα· iλλα δ ω δ ε κ ά φ ω τ α, · διά. τήν τG>ν ά.ποc-τ6λων χορείαν, ών μέσον εν ϊσταται ύπέρτεpον 'τ'ι:ίJ; εί; τύπον τού μεγάλου 'Ιησο::ϊ· ύπάρχει 51: Χ·α� δ ι κή ρ ι ο ν, τήν διπλήν ΑύτοJ ψj­ σιν φανερωνον- fτι δε κα.� φώτα μο ν α δ ι κά. ύτ::iρχουν, διά. -:6 έ­ νιαίον τη; θε�τητο;, η καl πρό; τι��ή·ι zκ(t.c-του ·ι.:1-τ' ίδίαν άγίου, δ-:;τι; καί ούτο; ύπ:iρχει ;:GJ; κατά. μετοχήν." Συγγραφεί; ετεροι μας ..-:ληpο­ ψοροΟν, δτι βασιλείς κα) -ί'ιyεμ6νες σ'JΥrί Θιζον τό ..-::iλαι (καθύ)ς; καί ε!; τό περί άναθημάτων κε:ρ. θά ειπωμεν) νά δωρωσιν ει; τού; μεy:iλου; του κράτους των ναούς τά. στiμματά τω•ι, 'ίνα αναρτώνται μετά. λαμπ-:η­ ρο;; έξ αύτων εκκρεμαμzνου καί ε.1ς σταυρόν δι&.λιθον α.πολήγοντο; πρός δήλω:;ιν του θριάμ6ου τοJ Χριστοο έπί τGJy τ,)J κ6σμου ά.ρ�ω·ι κcΔ εξουσιών- έντεϋθε·ι δl προηλθον οί είς μέγεθος αύξr1 θέ·ιτε; καί έν πάσ·Ώ τi) Έκκλησίq.. γενικευθzντες π ο λ υ έ λ α ι ο ι." 'Εν τ-Ώ μον'Ώ των Ί6rι­ ρων πάλιν ύπάρχει ά.ντί τη; πσ.λαια; παρ' Έσραίοι; έπτα:ρι!)του λυχνίας dργυρα λ ε μ ο ν ι :ί, εντός μεγάλη; ά.ρyηας γάστpα; πεφυτευμiΥη κσ,ί 30 μέν έπίz.ρυσα λεμόνια, &πτά. δέ κηροπήγια έκφύο,jσα." Τίς 13' οίδε ποίας νέ·ας τροποποιήσεις καί διαμορφώσεις των :ρωτισ-:ικων �γγείων μσ..ς επιφυλάσσει τό μέλλον καί διά. τίνων ίεροπρεπων έρμηνειιi>ν θά. π� ριο:iλωσι·ι σ.ύτά. οί της αυριον ά.λληγορισταί. αΟσον δήποτε εν τούτοις καί αν π,αρήλλαξαν έν τψ παρελθ6ντι, η θά. παραλλ:iξουν έν τφ μέλλοντι οί φωτισ-:ικοί τρόποι, ά.λλιχ. τήν πρώτη·ι θέσιν πάν-:οτε κατείχε καί θά κατέχ1,1 ή σ..ρχαϊκή λ υ χ ν ί α η κ α ν­ δ ή λ α, γjτι; συνουσιι1Jθη, τρόπον τινά, με τόν θρησκευτικόν μα; 6ίcν, , πρω-:ους , . , , ητις συνοzει τα.:;; σκε'Ψ εις μας με, τους μα.ρτ-Jρικου; ταψου; καt

ι

...

ι:ο,,,

,

τlις πρώτας κρ·jπτας των &.γίων, ητις άποτελεί την μόνην παρηγορ!αν της πτωχικής καλύ6ης, ητις μέ τό σκι6φως της, τ� ά.ναπολοσν άλλον χόσμον, σηyενε•Jει τ6σον πολύ πρό; τήν έν μέσψ μυστηρ!ων διαπορευο­ μένην πίστι·ι κcχί fιτι;, τέλο;, ώ; οcληθής &ναχωρητής, μακράν -:ο) τυρ-

11. Λυχνία, άνεvρεθείσα έv ταίς κατακόμβαις, μέ τόν καλόν Ποιμένα έν τφ μέσφ καl περί αύτήν η}ν σελήνην, τούς άστέ­ ρας, τόν fίλιον, την περιστεραν έν τfl κιβωτφ και τόv • /ωJ ϋ.ν. 1

61%λέου Υαί ύπνώδους 6(ου μας εις τήν γωνίαν της ά.ποσεσυρμένη καί ε­ 'νώπιο·ι τω·ι θε:ων -:?.ι !λαι6ν -:·,:ς καίουσα, θα πcχραμiν1,1 διά. πσ.ντ6ς, ώ-

156

157

τό ευγλωττότερον σύμοολον της αυτοθυσίας, της ταπεινοφροσύνης χαιi τϋς περισυλλογης, κατα τήν πρός αυτήν ιiποστροφήν τοϋ ποιητοϋ.

και fτι δια τό πρός τό πυρ &νωτικόν, ~τοι τήν θέωσιv- κα:. τό λάιμπειν δια τοi'Ι πuρδς· καί ετι συνέχειν καί μέν,ειν &ει δια τό ένωτικ6ν τε καί

'Ε6ι'τ δεν εΙ001 ή ξάγρυπνη των κοομ~κωv δουλεύτρα·

Δεν φέγγει:;;r,v ν& &κ.θέτ'Υ,Ι δ ποιητή:; πω;; έπί τη;; μιόί;; του τετρα6ήλου δφεω;, ητcι, τ'i); -;-.:;χ;σόψεω;, περ:στά.νετο ή σειιviJ ψ:ψ;;ή του Χp:στοσ, ουχί δια γλυ:.ρίδος γεγλυμιιέyη η ραψίδο; κεκεν­ τημiνη, dλλ' επ' αυτοϋ τοσ ίστοu συνυφα.σμέ'.Ιη δι& της ευφυους Ο'JΥσ.ρμο­ γ'i'jς τωv -;τολυχpώμων νημ:1.τωv το::\ μεταξοσκώληκο;· τά δ:iκτυλα της δeς:ας εξετ�iνοντο ώς vά ώμίλst, 8ιά ίΗ: της σ.ptστερα; &κράτει τb ί. Εόαγyέ.λιον. "Εοικε δε δόκτυλα τείνειν δεξιτερfίς;, ατε μϋθον άειζόωντα πιφαύσκων, λαιi;ί βίβλον έχων ζαθέων έπιiδτορα μύθων, βίβλον άπαγγέλλουοον χραιδμήτορι βουλζ αύτος; "Αναξ έτέλεδεν, έπι χθονi. ταρσον tρείδων.

οοο

Δεξ:όθεν �:αί ά.pιστερόθεν τοϋ Χpιστου σ..τ.ε:κονεζοντο οί κοpυψα.ίοt 'Απm?λο:: Παυλα;, δλα; 6οφίης; θεοδέγμονα; έμπλεος; άνiιρ καi 6θεναροι;: κλnδοϋχα; έπουρανίων nυλεώνων .... 'Όι;; μεν έλαφρί(ει καθαρiίς; έγκύμονα ρήτρnς; βιβλίον, ό δε Σταυροiο τύπον Χρυ6έnς; έπi ράβδου. Εtς τά ακρα του χρυσοδ&του r.έπλοu κατέγραφεv ή θαυμαστή τέ­ χνη, !δω μiv τά. lκπαιδευτικα. η φιλανθρωπικά ίδpύματα, !κεί δέ τού, ίερούς 156\.wυς τους υπό Ίουστινιιχvοϋ καί Θεοδώρας κτισθέντα.ς, !vφ &.λλαχι:ι\J θαύματα λάμπει ούρανίου Χρι6τοiο. Χάριc:; δ' έn1λεί6ετα1 ί':ργοις;.

170

171

Κα: τοιαύτη ιι.έν συντόμως η πρό:;οφι;;. Έr.:ί δi: των λι;ι;;;ι�}'Ι τριών οψει,1ν τiί�γ «καλυπτρω'ί» iιδύyατ1 τις νά i.'δ-υ τούς εύσε6είς τοJ ναοi} ίδρυ­ τάς, σuνάπτον-::ας τά.ς παΗμας που μέν μ.ετά της Τπερα.γίας 0εοτδκο:ι, πw οέ μετά ,o!.J fίοϋ τοϋ θεοϋ. Καί ολα ταυ,α ήσαν zργον eι•}χί γρα­ τ.:τbν Ύj Κι;'iτητόν, &_λ).' έ'ίύ:ραντΟΥ ! Πάντα δε nήvnc ν{ψα6Ι χρυδοηόρων τε 11ίτων nο1κίλλετα� αίγλn Ι 1° \. Τ!ς ή λειτουργική χρij:;ι; του ά.πό κι6ωpiου έςηρτrιμέ·rι'Jυ τετρα6ήλου η καταπετά�-1ατος; ''Ινα, κα.ταπiπτQV κατά τ1�ν μετουο(ωσι·ι τfiηι θ. Δώρων, κατα.καλύπτ"!Ι τον ίερουpyουντα. ά:r.:ό των όμμiτων τG\J . οιά-. τQΟ αρχαίου κιγκλtδώματος παρακολο'Jθουντος τ::ι. τελούμενα λα..οίί καt προσδ:δ"!Ι οϋτως είς τά μυσταγωγο1με'iα οφιν νεφελωοεστιiραy κrι.ί μυ· στηριοπρεπεστiρcιν. Έπειδή δμως, 6Jς εψθrpεΥ είπό·,ιτες, πάσα ά.γ. Τρά­ πεζα. δ.iν έσκε:-:άζετο καί ά:;;;ό κι�ι�ρtQΥ, άλλά τ::ι. πλεiοvα των θυσιαστη· ρ:ων διετήρο'JΥ τήν ά7:λουστέpαν :ι.ο;;φήν τω·ι, tϊ.:rοϊϊτο είς τά αγ. 6ή�. μα12-:� Ι� vστα.ντι· νουπδλεως Νεϊλον τον Κφαμέ(ι. δμιλοϋντα. r.φt «Είιά. qαν!δος η οιά. πχν!ο•J ίερας τραπtζης κc:.θιερωμένης» και τοίς έρημίταις �ιοομένης. Άλλ' εjτε !κ της μιας, εtτε !κ τfις άλλης ϋλη; κατεσκ:.υiζετο τ� άντι·\J.ήνσιον, είχε r.iντοτε έ/ έαυτοu ά.ποτετυπι,.ψ.ένην επt το tεροπρεπέστερον εικ6νσ. καl οή και τψ της Ταφής τοϋ Χριστοu, σ-�.ι.φωνα. πρό; τήν λίαν ένωpις &να­ πτυχθε!σαν lοεολογ!α.ν περι του θυσιαστηρίου ώς αυτοϋ του ψερεσ6ίου Τιiφου τοϋ Σωτi'jρος, μερ!οες δε &γιων λειψάνων κα.τ' &πα.ρi6α.τον κα­ νόνα. έν αΛτφ προcιερράπτοντο η ένεθυλακουντο, ά.ψοϋ τοϋτο ήτο και παντός έγκα.ινιαζομένοu θυσιαστηρ!ου crJστατικόν γνώρισμα. εκ των ών;ι • ' ου τοtι"' .,.γκαινισ.σμ ..;ι ν � .s.•ιμερι:,. οόκ δ.νευ. (}3 μόνον δέ, άλλι:ι Ύ.αι έχριετο κσ.ί πα.ρέ­ τοϋ να.ο'} ο:' l: γ. μύρου, δι' οδ καt τό θυσιαστήριον έχρ!ετο· μενεν ί,εpουρyοόμενον έπι !πταήμ!;.ρον έπί τοϋ νεωστι ίδρ'.Jθέντος θυσια­ στηρίου." Κ α-τά τόν &νώνυμ.ον μ&.λιστα μητροπολίτην Βελλάς, τόν κατιz ',

1.

'

176 τό α' ήμισυ της 13ης έκατονταετ·ηρίοο;; !ρωτ1Ίσει;; τι'ίά.ς ::j:,Jtz!να.ντα. τij ί. Συν5οφ, ·ljς προύκ:iθητο δ πατριάρχης Μανουήλ, ϋι. η τt7)ν δ:ντι· μηναίων είναι οχι οίονδηποτε πανίον' αλλά τό π::ι.νίον εκείνο, οι' ου πε· ριειλήθη καί εκαΜφθη κσ:τά. τόν !γκα.ινια.σμόν ή άγ. Τρiπεζα: τουτο είτα. ε!ς 6ραχέσ. τετράγωνα. τέμνεται, &ψ ων α.! cφμ6ζουσαι ανα.γρ:iφον· τα.ι είκόνες και ουτω τόσα άν-:ιμiινσια. προκύ::τουσιν ο::ια τό f.ί:ρα.σμα !τεμαχίσθη τεμάχια. «'Αντιμήν::1ια ίσμεν γενόμενα (λέγει f, ΒΩ.λιχ.ς επt λέξει) έπαν δ ιiρχιερευς δι' έαυτο:J ενεργή� τόν εγ;,.αινιαcμόν καt lκ. του πανίου το:J ύπι:,στρωθέντος καί περιειλήσα:ντος τήν Τpiπι:.ζα.ν ε�ς 6ρα.χ έα τεμν;μένου κα.ί γp::t;fομένου, τοις tzρεJcι οίοοσθα.ι και &νευ το6 των μ·η Μνα.σθα.ι ίερωργε'ίν»." Λεr:τομερείας περισσοτiρας περί της r:α.pασκευης των ιi·Jτψ.ηνσίων ε1ρ(σχει δ &να.γνώστη; πα.ρ?.ι τφ Συμεών. Ό Συμεών άγνοε! τό ιiπό σα­ ν!δος dντι�1:fινσιον ώς dπσ,ρχαιωθεν !π: των ·ήμερων του. Κατ' αυτόν τ/, ιiντιμήνσιον κατασκευάζεται ές ύψiσματος και μάλιστα. έκ λίνου, ϊνα. rφοσομ.οιά.ζ� ετι μ:iλλον προς τά. εντά.:ρια ι:ιθόνια του Κυρια�tοϋ μνiiμα.τος κα.ί πpός α.υτο το μνήμα., ΟΠερ τ� ήj συμ,'ί'jετc.:ι καθάπερ τό λrνGν ΖΚ της γης &.νεψύη. ΊΙ μόνη διαφορά. μετα.ξu καθιερωμένrις άγ. Τρσ:r.έζης κα.t &.ντιμηΥσίου είναι, κατά. Συιιεών, οτι έκείΨη \LZY καί καθιδρυμένη εστίν επί στεpεοϋ έίΗφους καί μετά. να.ο:} εϋρητα.ι, ένφ τοiJτο ύπεpόpιον γίνε­ ται κα.ί ο!ονεί τόν κόσμον &πα.ντα να.ον εχει. Δέχεται εν τι:..ύτοι;; και τοϋτο πσ.σα.ς τ!ί.ς εύχάς, &.ς ή άγ. Τράπεζα. δέχεται έγκαινια.ζομ,έyη «και μνήμην α.δτωy δ ιiρχιερεύ;; ποιεtτα: έν τφ τά.ς εδχά.; λέγειν· καί διιο(ως; &για.σθηνα.ι δuσωπει τ� έπιψοιτήσει το:} &.γ. Πνε,jματος κα� δμοίω; έκ· πλιίΥεt χ,αί ραντίζει και αλείψει τφ μύρφ τρtς ποιών !κάστφ στσ.υρ6ν, ώς και έν τi,j ΤραπέζΥ,J ο:χ του μύρου, έπιψ6:λλωy τό 'Αλληλο{ιϊα: κα.ί, ώς εν τ� Τραπέζ'Υ,Ι, τίθησι τέσσα.ρα. ύ:ρά.σμα.τος μipη εις t15πον των Εόαγ­ γελιστών, ών επιγράφει και τά. δyόμα.w:" και δύο αλλα. ίσα. τφ ιiγτψ,ην­ σίφ, δπερ !στίν 11 Τράπεζα, συνάπτει τε και συρράπτει· το μεν ώς κατα.· σάρκα. καθά. κα.: !ν Τρα.πέζr,ι, ει; τ.:ιπον της σινοόνος, τό ο! ώς τραπεζο­ ψόρον ε!ς τιμήν τού θρόνοJ τoiJ θεου ... και είλητον μέσον τούτου Ο'.1ρρά· πτεται είς τιμήν του σοuδαρίου. Κα.: οί ταϋτα. δηλοϋντες ψαλμοί και έπt τούτοις 6>; κα.! έ\Ι ήj θεt(f Τρα.πέζr,ι λέγονται... Τελευτα!ον οδν τούτοις και μερίδες άγίων λειψάνων, χρισθε!σαι τφ μύρφ ες &.νατολων αυτών έν μικρφ τινι ύψάσμ.ατι λίνου &.ντί σκεύους έπι6άλλονται κα.ί συρρά.πτον­ ται. Καί πά.ντα. ιiπα,ρα.λείπτως γίνεται κα: εν αότοίς οσα κα.ί έν ήj θεί� κα.θιορυ-μένr,ι Τρα.πέζr,ι, δτι κα.ί !κα.στον αύτων ιερά. Τρά.πεζά. έστιν».:ιz

177 Έκ των μέχρι τοϋοε είρημένων κα.τα:ρα.iνοντα.ι 6ύο τινά. Πρώτον, 15τι τ� &.ντιμήνσια 6έν είναι ιiληθως &.yτιμήνσια., εά.ν δzν σιηοδε1ωνται και οι' άγ. λειφ:iyωy· κα.: δεύτερον, δτι τά. &.ντιμήνσια έ�ημιοuργήθησα.ν διά ν' &.να.πληρώσιν &.ποϋσαν ·� μήπω καθιερωθείσα.ν την άγ. Τράπεζαν, οχι διά νά. τήν στολ(ζωσιν πα.ροϋσαν καl κα.θιερωμένην. Τα ιiντιμήνσια (εγρα.ψεν δ Κίτρους 'Ιωάννης προς τον άρχιεπίσκοπον Δυρραχίου) «έν έκε:να.ις τσ.Ις άγ. Τρα.πέζα.ις τ!θεντα.ι, &.ς καθιέρωσις ουκ ήγία.σε... Et γοϋν ιiκαθιέρωτός έστιν δ ναός, τό ελλείπον τούτου d.ναπληροt ή άγια­ στική τοϋ &.ντιμινσ(οu δύναμις».'" - Τά. &.ντιμήνσια. (προσέθετε και δ πατριάρχης Κωνστα.ντινουπόλεως Μανουήλ δ Β', ιiπαντών συνοοικώς τq> μητροπολί t] Βελλας) , «ούκ εlς πάσας ανάγκη κείσθ(Χt τά.ς &γ. Τρα· πέζας, ιiλλ' εις &ς ού γνώριμόν εστιν ε!τε κα.θιεpωμέναι ε!σίν, είτ' οϋ· τά. γά.ρ ιiντιμήνσια, καθιερωμένων ιi.γ. Τραπεζών τόπον έπέχουσι· κα.ί ενθα εισι γνώριμοι καθιερωμέναι Τράπεζα.ι, ού χρείq. ιiντιμινσ!ων εχει». -«Ό έξ &.ρχης σκοπός τοϋ πέμπεσθαι ά.ντιμ!νσια. (συνυπήχει και δ πα· τριτοκράτορο;:; Ρωμανοϋ τοϋ Δ' (1068-1071) , έ;:: ' ου &να­ παρίστανται α! μορ:pα.ί του Χριποϋ, της Θεοτόκου, ,O'J Πέτρου, το,:, Παύ­ J,ου, τtiJv Εύαγγελιστων και άλλων ά.γίων. Τινd: a· !ξ αότων κέκ,ηνται καί ιοιαίτερον γνώρισμα, τό δτι φέρουν &τ.ι των χειλέω·ι !κκρεμάμενα διiyοpα λιθάρια, ών σκοπό;; τό νd: ηχω'1ι καl κρο,ώ::�ιν, &ταν ύφοϊ τό Ιlοτήριον δ !ερεύς. At έπιγραφαί τ.ο.:, καί που δ!ν έλλείπου'1ιν, ώ ;:; ψερ' ειπεί•; !;,' ένός ή έξη;: ΧΡΙΣΊΌΣ ΔΙΔΩΣΙ ΑΙΜΑ ΤΟ ΖΩΗΝ ΦΕΡΟΧ Λαδάς δρακοντοειοε!;; εόφυεστά.τα;:;, μ! τα; κεφαλα ;:; επί του χείλους, την ούράν επί της 6άσεω;; καl τό Ι.iλον σώμα ήμικυκλικως &ν:χτηκωνό­ μενον, :pέρει κα.: τό &γ. Ποτήριον τη;; έν "Αθωνι μονijς τοϋ Βατοτ.εδίοu, άν κα.ί μεταγενέστερον των έν Βενετίq; κρατουμένων προγονικών θησαυ­ pων μιχς. Εlναι το5το πεποιημένον έκ μονολtθου lά.σπιδος !πί των τεσ­ σάρων πλευρών της κωνοειδους 6άσεώς του άνα.γρά.φετα.ι κα.ί &να εν μον6γρα.μμ:ι τοϋ 6ασιλικοϋ α.ύτοίί άψιερωτου Μανουήλ, Δεσπότου, Καν­ τακο'Jζηνοϋ, Παλαιολόγου, τού κατά τ&.; !τη 1391-1425 άκμάσαντο;;· xa.l !π� των χειλέων του άναγινώσκονται τάδε: ΕΔΩΚΕ ΤΟΙΣ ΑΓΙΟΙΣ ArTor ΜΑθΗΤΑΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΑΟΙΣ ΕΙΠΩΝ: ΠΙΕΤΕ ΕΞ AI'TOr ΙLι\ΝΤΕΣ, TOrTo ΕΣΤΙ ΤΟ ΑΙΜΑ MOr' ΤΟ rIIEP ΤΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΑΑΩΝ ΕΚΧrΝΟΜΕΝΟΝ ΕΙΣ ΑΦΕΣΙΝ ΑΜΑΡ­ ΤΙΩΝ." Ή πληθύς τGJν &γ. Ποτηρίων -κa.ι κατ& συνέπειαν, και Δίσκων­ οέν είναι 5λω; !γνωστο; είς τήν πολιάν ά.ρχα.ιότητα., καθώς και ιι6λις παρα.τεθέντσ: κε!μεν« των άρχαίων λειτουργιών Ία.κώ60'J κσ:t Κλ·fιμεντος; ε8ήλωσαν, !ξηγουμένη Ι.iμ.ως οχι έκ της 6αθμολογήσεως, μή γένοιτο! των κοινωνούντων, &λλ' ώς !κ του τρόπου τη;; Μετα.δόσεω;:;, γενομένου τότε είς μεγαλ'Jτέραν οόσιν τij.;; νϋν οιά τη;; λα6ίδο;; παρεχομένη;:;, και πρά.- · yματο;; λόγον κα.ί εκτοτε !τρ:ίπησα.ν έπ: το 66λλειν !ν τφ &γ. Ηοτη­ ρ€φ άπα.ραιτήτως ζέον κατά. τl:ιν καιρόν της fι.γ. Μετα.λήψεω;;." Είχε lοιπόν χα.ί ή λειtΟ'Jργική α.δτη 8ιακ6σμησι;, &παξ &μ:ρα.νισθείσα, &.νά.γ10

189

188

κην Ο"Jνηyr;ρία;, καl οή ού μόνον iπέναντι &λλο8όξων, ώς τffiν Άρμε­ νίων καί των Λατίνων, &.λλά. και ιlπέναντι Όρθοδόξων, ώς τffiν Ί6ήρων. 'ΑλΗ κατ!σχ_υσεν tπί τέλους ύποχρεωτικως οι' ί5λους τούς τό Βυζα.ντι­ νόν τελετrυργικον &κολουθουντας. Και ίσχύει lκτοτε δ κανών Νικηqχ5p?'J του Β', «οτι οϋ χpή α.νευ θεpμοϋ λειτουργησσ.ι πρεσούτεpον, ε!μή κατά πολλήν πεp!στασιν και εί οόδαμως εδρίακεται θεpμόν»." Έρχόμεθα ει;;; τήν λ α 6 ί ο α, α.λλον καί τοοτον λειτουργικόν μας; νεωτερισμόν, καίτοι τοϋ λε6ηταp!ου ml του &στερίσκΟ'J προγενέατερον. 'Qς γνωστόν, δ &.ρχαίος τρόπος τοϋ μεταλαμοάνειν ήτο δ μέχρι του νυν παραμένων παpα τοίς lερευσιν: ή μετ:iληφις δηλ. πρώτον τοϋ Σώματος, &.ποτιθεμένου εις τήν παλάμην του κοιvωνοϋvτος &πό της του ιερέως χειρός mί ή μετάληψις του Αlματος !πειτα &π' εύθείας &πό τοϋ Κρα­ τηρος, προτεινομένου δμω; τότε δπό του διακόνου. Περl τούτου οέν έπι­ τρέπεται v' &μφι6άλωμεν ούδ' έπ' έλάχιστον. Ίδού τα κείμενα. Αι Ά­ ιποστολ. Διαταγαί (ητοι ή λειτουργία του λεγομένου Κλήμενος, ή έν ταίς; �Αποστολ. Διαταγαίς) έντέλλονται: «Ό μεν tπίσχοπος διοότω τήν προσ­ φοpάν, λέγων Σ ω ,μ α Χ ρ ι σ τ ο υ, κσ.ί f:ι δεχόμενος λεγέτω Ά μ ή γ­ δ δε διάκονος κατεχέτω τό Ποτήριοv κσ.l tπιδιδούς λεγέτω Α r μ ι,χ. Χ p t σ τ ο ϋ »." - Διονύσιος δ Άλεξανδpείας λέγει: «Ε,?ιχσ.ριστίας lπα­ �οόσαvτα, καl συνεπιφθεγξάμενον τό Ά ,μ ή ν, κσ.ί τpαπέζΤ,J παραστάv. τα, και χείρας εις δποδοχήν της &.γ. Tpof"ijς πpοτε!ναντα... οόκ αν ές ύπαpχης &νασκευά.ζειν ετι τολμήσαιμι»." - Ό Άμ6ρόσιος πρός Μ. θεοοόσιον λέγει: «Πως τοιιχ.ύτιχ.ις δποδεί!;Τ,J χερσl του Δεσπότου το Παν­ Ό άγιον Σωμα.; πώς δέ τφ στόματι πpοσοίσεις τό Αrμα τό τίμιον ;»18 Μ. Βασίλειος λέγει: «Καί γαρ lν τ� έκκλησί� δ ιερεύς έπιδίδωσι τή� μεpίοο. κιχ! κατέχει αότήν δ δποδεχόμε νος μετ' έξουσίας &.πάσης και ουτω προσάγει τφ στόματι τ� ιοί� χειρί. .. έννόησον τί δέχΤ,J τt χειρι -ml καθαράν αυτήν πλεονεξία;; και &.ρπα'γής πά.σης διατήρησον. Λόγισαι δτι οό τ� χειρt δέχΤ,J μόνον, &.λλα και τφ στόματι προσάγεις. καl καθα­ pά.ν ψύλαττε τήν γλώσσαν».,s - Κύριλλος δ Ίεροαολύμων λέγει: «Προ­ σιών μή τεταμένοι; τοίς των χειρών καρποίς προσέρχου μηδέ οtΤ,Jpημέ­ νοις τοί; δσ.κτύλοις· άλλα τήν άριστερά.ν θp6νον ποιήσι:χς tiί δεξι�, ώ; με λλούσΤ,J Βασιλέα ύποοέχεσθα.ι, και κοιλάνιχ.ι; τήν παλάμην οέχου τb Σώμα Χpιστου... εlτα, μετά; τό κοινωνησιχ.ι σε τοϋ Σώματος Χριστοϋ, προσέρχου καί τφ Ποτηpίφ το(} Α!μα.τος». Ίωιiννη; δ Δσ.μcωκηνός; λέγει: «Σταυροειδώς τ&:ς παλάμας tuπώ�ντες, τοi} Έτι.ιυρωμένου τb Σώμα δποδεξώμεθα.».s,; Ουτω, κατcι τούς ίικτώ πρώτους a.ιωνας τοσ Χρι-

18

-

στ:�νισμου, ή λαο:ς δέν φιχ.ινετα.ι έν τiJ Κιχ.θολικiι Έκκλησί� έπισfg.ι.ω; του�άχιστον, χpησιμοποιουμένη. Καί �ώς ήτο δυνιχ.τόν !λλως να γίν'Υ,J, , . . �φου αυτη ή .Πενθεκτη Οικουμενικη Συνοδος οιά. του 101ου κανόνος τη; ωpιζε τόν τροπον τοϊ; κοινωvείν συμφώνως πρός τά μέχρι τότε κρατουν­ τα; «Er τις τοϊ; &χράντου Σώματος μετασχεlν έν τφ τjjς συν:iξεως 6ου­ ληθείη καιρφ και iν πρός αυτό τr.j μετουσί� γεvέσθς τόν [γγον/,ν τοu έν ωρι:r, νυκτός πρός τόν tερέα, έκζητών τας τελευταία; 11:αρηγοpίας τη;; θρησκείας. Συμψώγως πρός ρητήν εντολήν του έπισκό­ που του - αυτοu δηλ. του &.γ. Διονυσ!ου - ίνα ot τήν φθαρτήν ζωiιν ά.μεί6οντες 1ιiπαλλάσσωνται εύέλπιδες, δ ίερe:ύς «βραχύ της Ευχαριστίας επέ!>ωκε τφ παιδα.ρίφ... κα.ί μικρόν εκείνος κατα6ροχθίσας, εδeέω; ιiπiδωκε τδ πνe:υμα»."' 'Ιδού λοιπόν ένταϋθα. πανάρχαιον παράδειγμα διατηρήσεω;; τοϋ άγ. "Αρτου, ιiψοϋ πα-σα. ύπόθe:σι:; π.e:ρί λειτουργίας, τε­ λεσθείσης έκτάκτω; τr,ν στιγμήγ εκείνην, &.ποκλείεται. 'Αλλ' άν δ &γ. "Αpτος έψυλάσσετο εν ή) έκκλησί�, θά έψυλάσσετο 6ε6αίως ει;; κατάλ­ ληλον κιβώτιον, προσφυώς έσκεuασμ.ένον καί τοποθετημένο•;, δπεp ήτο ή πυξίς fι περιστερά. "Αλλω;, δεν εχομεν μίαν μόνην μαρτυ.ρίαν. Καί δ ίερο1.1,άρτυ; Κυr:ριαγός δμιλεί περι τοιούτου πuξίοu, δπe:ρ κ ι 6 ω τ ό ς ,π(l.p' σ.•}τφ καλείται: arca in qυα Domini Sarcamentum fuit, προσθέ­ των μάλιστα χ,αί τοiJτο τ� θαυμαστόν, δτι γυνή τις !τόλμησε δι' άνάγνων χειρών νά τδ α.νοίξ� καί πυρ έξ αδτοϋ !ξεπήδησε,"' Καl περί του Ά�τιο­ χεtα.κου δi κλήρου &.ναψέρεται, οτι έπέδωκe: κατά το:> α!ρετικου Σωηρου τοϋ 'Ακεψάλου, μεταξύ άλλων κατηγοpιων, καί ταύτην: οτι οδτος «χρυ­ σας καί iργυρdς π ε ρ ι σ τ ε ρ ά ς κρεμαμένα; όπεράνω τ61ν θ�ίων κολυμ6ηθρων κα! θυσιαστηρίων ... έσψετερίσατο»."' Διηγείται δέ καl _δ Ψεuδαμψιλόχιος, δτι δ Μ. Βασίλειος τόν &γ. "Αρτον έμέρισεν ε:ς :ρ�ις μερίδας, ών τήν τρ(την εν τ� χρυcή) π e: ρ ι σ τ ε ρ q. ένέθηκεν, �ν :ι�ερ τό θυσιαστήριον εξήρτησε:• Διότι ήτο uπe:ρτάτη :ρ,ροντίς της Εκκλη­ σίας νά προνοtι 6πep τG>ν έξοδe:υ6γτων, /Sπω; μή άνευ των θείων εφοδίων

192

193

&ποοιώσι, καθώ; επιτάσσει καί δ 130; κανών τη; Α' Οίκο1)μtνικης: �υνόδου, δ είς ετι ά.ρχαιοτέραν τ:iξιv &ναψερόμενο;;. Το':ί λόγου δντος περί του &ρτοψορίου, δέν θα είναι 'ισω;; τ.:εριττόν νά. παρα.:εθωσι και 15:n Νικη:ψόρος δ Θεοτόκης εγραψε περί του τρόπο1) της έν αuτφ δια.τηρήσεως του άγ. "Αρτου. Καί εν πρώτοι; μέν σuνέστη­ σεν, rvα ψυλάττηται «εν τόπφ &νίκμφ και &νύγρφ καί προς 6:ατηρφιΥ. επιτηciε!φ, καθάπερ καί το προτυπουν αύτον μχννα· καί μή τον θεόν έκ­ πειpάζειν θαtjματα έπιτελεtν 6ιιi τήν &μέλεια.ν ήμων». Είτα ο' έπήγαγε: «Και γαρ εν πάσαις μεν (ταtς) των Όρθο6όξων έκκλησίαις, ώς &Μύω, έν δέ τα.tς της έμης πατρ!6ο;;, ώς !ώρακα, άπαξ τοϋ ένιαυτοϋ, κατιi τή-; 6.γ. Πέμπτην, άγtάζει μεν τον 6ιατηρηθησόμενον της Εύχαριστίας 'Άρ­ τον δ ιερεύς, μεταλαμ6άνει δέ τον κατα τδ παρελθόν ετος προα.γιασθέy. τα, σωον δέ καί καθαρόν, &σπιλον καί &νεπηρέαστον. Τοστο δε έτφίω; ποιεί ου ψοοφ διαψθοριiς, &λλα. παραδόσει παλαιφ καt εθει. Ξηραίνουσιν, δμως &ληθως μικρόν τι εν τ'Q εμfi πατρ!δι τον διατηρηθησόμενον της Ευχαριστίας "Αρτον, διά τάς προστεθείσας α:.ύτφ τοϋ ζέοντος ϋ οατο ;; νο­ τtδας. Καί εν τόπφ δε επιτηδείφ εγκλείουσιν, 8;; εστιν ή εν 't1/ θείιr­ Τραπέζ11 κι6ωτός»." Οϋτω, κατιi τον &ε!μνηστον 6ι6άσκαλον, δ !ν τφ &ρτοψορ(φ 'Άρτος δι' δλου του έτους διατηρείται, &πό της μιιiς Μεγ. Πέμπτης εως της &λλη;, καί ούοεtς ψ66ο;; όπάρχει νά έπαναληψ6� τό. μοναδικον !κείνο και παράδοξον συμβάν, τό λα6όν χώραν κατά τήν Κυ­ ριακήν της Τυρινης του 1284, επι Άνδρονίκου του Παλαιολόγου, δπεp δ Παχυμέρης κατα πλάτος &πεμνημόνευσε.""

ΚΕΦΑΑΑ.ΙΟΝ ΚΗ'.

Τλ λλ&λf λ Προ;; κόσμον το,:; ναοσ συν:cελουν και τeι λά6αρα. Εί; ταστα ήμείς, θα. περιλά6ωμεν ενταυθα επί το πληρέστερον ού μόνο ν τά. καθ' αότό λάοαρα, τα δπο'ία επί το 6αρ6αρικώτερον «μπαϊράκια» ώνόμασεν δ λαός μας κατά τούς της τυραννίας του χρόνους καl &.τινα ώ; σημαtαι ά.νι.ιπε­ τάννυνταt καθ' ώρισμένας !ορτας ε!ς τούς ναούς η ψέρονται θριαμ6ευτι­ κώς εν λιταt; και προελεύσει 6ρησκευτικαίς κατά το παρ@ειγμα τω-;

παλαιών 'Ισραηλιτών, των μετά της 'Υ.ι6ωτοίl λι.:ανευόντων,1 άλλdι. και τον Στμ,μασιν, δσα. τε δρα.κόντων ψοβεροίς χάσμα­ σιν !μπνεόμενα επ' iχ.pων δοράτων αlωpουμέvοις καl διά των δλκων ρι­ πιζ6rιενα ψολ:σιν ύψαντα.ίς χ.ατα.στίκτων, i)διστόν τε δμοϋ κcil φρικτόν θέα.ι7. προσπίπτει τα.ίς οψ·εσιν»." Άλλ' δ διάδοχος του Ίουλιανοϋ Ίοοια­ νό; επαναςpέpει κα.ί αύθις το σιγνόχριστον είς τό λά6αρον, δπερ ουτω μέχρι τG)ν τελευταίων πνοών το:J Βυζ α.ντινοϋ 1.ι.ας Κρiτου;; -;τ:αpα.1.ι.ένει, διά. νά δισ..σωθfι κα.ί τουτο, ώς τόσα. &.λλια., ύπό τήν σκέπην της Έκκλη­ σ!α;; !ν κα.ιροίς δυσκόλοις, ά.ψο:J &.λλως τε κα.ί αι έπ' α.ότοϋ πα.pα.στιiσεις -χατήντησαν σχεδόν δλαι !κκλησιαστικα.ί. Έκ των δώδεκα «βασιλικων :ρ λ α ι..ι μο ύ λ ω ν», ήτοι λα6άpων, των rlνιχ ούο πομπευ6ντων τ;pό τών Βυζαντι·ιιί)ν αότοκpατόρων κατά. τήν τελευταίαν περ!οδον της Βυζαντι­ νης α.υtοκpατοpία.;:, ή μέν πρώτη δuιχς έκαλειτσ «αρχιστράτηγος», α.τε -τούς ιipχιστρατήγους Μιχαήλ κα.ί Γα6ριήλ έξεικον!ζουσα.· ή δ' έτέpα, :πολλά.; ε!κό·ια.ς ίεραpχων ψέpοuσα, ώνομάζετο «όκταπόδιον», rσως διότι ·ή όθόνη απέληγε προς τιχ κάτω εlς όχ.τώ γλώσσας η φλόγας, συμ:ρώνως ·πpδ; τήν ά.ρχικήν σημασία.ν της λέξεως flammula· του τρίτου ζεύγους τό δνομα ήτο «Στα.υρό;» καί αί εlκόνες των μ.εγαλομαρτ-,jpων Δημη­ τpί,ου, Προκοπίου κα.ί τιί)ν ούο θεοαίιpων, των έν δπλοις λαμψάντων, έν σχήματι Στα.υpσϋ τό !ξωp:i.ιζον· τό τέταρτον ζεϋγος πa.pίστα.νε τόν &γ. Γεώpγιον τόν τροπαιοφόpον lφιππον- τό πέμπτον lκαλείτο «δρακ.όντειον», :rσως διότι ά.νιστc.pει τήν ιά.pχαίαν παpά.σw.σιν τοϋ δράκοντος κατατpο­ πουμ.ένου ύπό τοϋ Στα.upου· κα.ί τό !κτον v «τιμίων ριπιδίωv», &ποκαθισταμέvων, ιιετά. τήν fι.y. Μετ6).ηyι·1, μετά,. και των &λλω·1 σΥ.ευων !·,ι τφ σκευοψυλαίφ'" -­ παρά. Ίωιi·ιv-Q Μ6σzφ, ί5ιηγωμέvφ !στοpίαν παίδων. παιζόντων λειτοJρ­ γία'Ι: «κct.ί ό μέ·,ι πpοσ:ι.ομιδή'i ελεγεν», ot δ� άλλο� παίδες, ο[ όποο'Jθέν­ τες πρόσωπα δια.κό·,ιων, "τοίς yα::ι..ιολiοις !ppίπιζο· '' - και εϊ που αλ­ ί.ο υ μνεία. γίνεται των λειτοupγικών ριπιο!ων, α.λλη; καt τα1της &.r:o· δε(ξeως πeρ: τοϋ i;τι γενέθλη καί κοιτίς το':ϊ Χpιστιανισμο:ί {ιπijρςεv ή θερι.ιή Άνι:ι.τολή. Άλλ' α.!φvψ, τι:ι χpησιμώτα.τον �r:ιπλον αρχίζει νά. τό σκεπiζ'Υ,j ή d.λληγοp!α. Εις τά. ;;τερά. το1 ταωνος με τ7. ποικιλόχροα κcι! χρυσίζοντα. στίγματά του, δπο:J ή &.ρzα(α Μυθολογί:χ ένέολεπεν α.λλοτε τΟ"Jς όψθαλ­ μους τοϋ προσφιλοϋ; τ� 'Ήρ� r:ολυο�ιμ,:χτου "Αpγου, ή εύσεοής χριστια­ νική :ραν-;;ασία διι:;ρtt τώpα οίονε! ά.ποσκ:α:;μα τη; εικόνο; τη; Άποκα.

197 λ1·�εω.;, της Ζιαγραφeιύση; τ&: τέσσαρα εκείνα μ•)στηριώδη ζφα, τα προ ·,ου θυσιαστηρίου ίστά1.ιενα καί γέμοντα l.μr:ροσθεν κα.l όπισθεν δψθ«.λ· μ61'i, προς ο' ετι κα!. τη; τ.:αρ' Ήσαtq. δπτασίας των Σεραφείμ, &.τινα κύ· Χλφ -;οϋ ύφηλου καί επη,ρμένου θρόνου είστήκεισαν, εξ πτέρυγες τφ ένί, και ες πτέρυγες τφ ένί· και ταί; μεν o'Jσl κατεκάλ'Jπτον τό πρόσωπον, ταί; δ! ουσί κα.τεκάλυπτον τούς πόδας καt ταίς ουσίν έπέταντο.'1 'Ήδη 131:ν 1πάρχει &.μφι6ολiα, ότι τά. ριπ!δια «εμ:pα.ίνουσι τά. έξαπτέpυγα Σε­ ρ:r.:;�είμ και τήν των πολυομμάτων Χερουβείμ εμφέρειαν», ότι «κατά των 6πεpκοσμίων κα.t επουρα.ν:ων ύπεpκ6σμι-ον και νοεραν δντως τάξιν, οϋτω καί τz έπ:γεια. μιμοϋνται» καί οτι κα! zντ:χυθα εχομεν τά.; των τετρα1.ι.όρφων ζιίJων άντιφωνήσεις, καθ' &.; &γιο; 6oq. τό rφιί1τον ζφον το ώ:; δμ.οίωμα λέοντος, &γιος 6oii τό δεύτερον ζφον το ώς δμοίωμα μόσχου, �γιος 6oi τb τρίτον ζq)ον, το ώς δμο ίωμα &.ετοϋ, Κύpιος Σαβαώθ dντι6οq. τό τέταρτον, το εχον ανθρώπου δμο(ωμα."' Και οταν δε δλίγον προηγου­ μένως zφ:iλλετο δ Χερουβικο; ϋμνο; καί έτελεtτο ·ίj :Μεγά.λη Είσοδο; «οι� της τιiJV διακόνων προοοοr.:οιήσεως και της των (!πι των) pιπιδ!ων σε· pα;::�κων απzικονισμάτων !στορίας» και ά.ναγpα.φης, ή Ε!σοδος !κείνη, εξ ής ουδ! -:ά. σ κ η π τ p α κα: α.[ ρ ο 1.1. φ α ί α ι fλειπον θpια.μοευ­ τt κ(ίJς 1r:b τ6,ν οιακόνων φερόμενα," κα! ής ή περ!λαμπρος δορυφοp(α 2' ' uψιπετεις 'f • •λειτουργικιι.ς .1. ε.κr.ινα.ς /1. "νεπνεu-σε τας τοϋ :Μιστρii.20 τι άλλο τοϋτ-:� έoiJAOU, είμή «τή·ι εϊσοοον των &γίων και δικαίων ά.πάντων, συν­ εισερχο:.ιένων zμπροσθεν των Χεpουοικων δυν:iμεων ;»:1 'Αλλά μυ,;,τικά.; έννο!α; εις του:; ά.λληγοpιστάς δ!ν εμπνέει μόνον iι τGιν ριπιδίων χατασκευή· τοίς έμτ.:νέει συνiι.ια κα! ή κίνησίς των ύπερ τz ..lισκοπότηpα. Κα! τf δηλοί; Τήν ύπ!ρ τά δρώμενα άνύφωσιν των φυχικιί}Υ δφθαλ�ιών, &.παντ� δ 'Ι66ιος. Την !κπληξιν των ούρανίων ου­ "Υiμεων, έρμηνεϊ1ει δ 'Αν6ί8ων. Ίοου αί λέξει; του πρώτου: «Του Κυρια­ -κου Σιί1ματο; &π: τη:; ι Τραπέζης προτε6έντος, οι& τουτο (λέγει δ Ί66ιο;) το•J; παρ' έκχτερα των τά. ίεpά. 1πηpετούντων, ριπ!δας -:tτερων r:ε­ ·ποιη:.ι.ένα;, τοίς προκεψ.έvοις φρικτοί; έπικινείν των εξαπτερύγων ψέρον... ' - του; ' τεΑΟυμενους ' ... c.ρωμ"'νοι; 1. .. τα .,- σ�.':.ιμι::ολα ' α�ν μη· εωσι ,:; ω; τοις εναϊ.:ομενειν, αλλά παντό; προσύλο'J όπεpiνω γινομένου;, νοεpοίς ό:pθοcλμοί; &ιά. τιϊ,ν δρωμfνων επl τήν άόρατον θέαν κα.ί το άμήχανον !κείνο κf.λλeις '� ' ,� �, Χαι' ή του '�\νοιοων - " ·1�οου' uε ' :ι: '"" -"α""' � ,"""σκευα,,ουσιν αναvραμειν". επί λ ι.;ει t:ι=ήγr.""·�· - θ ειων ' ριπιr.ι,ων \!Ο' εyκεχεφισμ. ' ,.οι τις τ:ερι' των ε' νων " ;..ι.,,. «Τ'ι ο'� a.ν είτο!; οιακόvοις καί ύπ' α.ύτιί)Υ στρεφομzνων αί;:,νιδίως ώ.;; εν ΞΚ';tλήξει !zρ: της θεοΗκτ-:)') πpοσzυχης; ... Φαμ!ν ?υν γ}ς πάντοτε μ!ν iοιαστ:χ· ;ο

1

198

τω; σ Jμπαρησαν καt ο:,νάμεις ι:.ύpάνιοι τφ .1εσπότ� XptT.:t'jϊ 'Εξαφέ­ τως δε έν -:fi νυκτί -:αύτ-υ, ή παρεοόθη. Αδται τοίνυν δρωσαι τr1ν πρbς Καϊάφαν cι.παγωγήν, τήν προς "Ανναν παράστασιν, τας φευδομαρτυρίας ,, τα ριπίσματα, τά. έμπτjσματα, τά. κολαφίαματα, τήν χλεύην έκείνην .•• έψ' !κάστφ των γενομένωγ οιαποροοοαι καί έκπλη..:όμενα.ι, της μακρο­ θ:,μίας τό μέγεθος, καλύπτουσαι τά.;; έαυτών 5φεις &πεστρέφοντο καt πάλιν τfιν σεσποτείαν αtδούμεναι, &.νθυπέστρε:pον»."" Προσθετία είς τά. �νω καί τρίτη μ:,στική εννοια, μεθ' ής ν Έλληνικιϊ'}ν επιγραφών» είς 4 μνημειώδεις τ6μου;, εν τφ τετάρτφ των δπο!ων συμπεριελήφθησαν και εσχολιάσθησαν 1300 καθαριί>; !λλη'ιlοχριστιανικαί έπιγραψαί, έΥ Αίγύπτφ, Nou6iq., Συρ! q: , Μtκρασίq:, 'Ελλάδι, 'Ιλλ!.ιpικφ, Μελ!τ�, Ίταλίq: , Σαρ8ηνίq:, Γαλλίq: καί Γερμανίφ &.νευρεθε!σ:r,..(ι, εlς ας και ετερα.ι 60 r.ροaθετέαι, αίτινε;; ει; τούς πρ?ηγουμένους τόμους κατεχωρr1θησαν. Ή λα,μπρά. εργασία του Ρόσσt και των περί τόν Βοίκχιον συνεχίζεται προαγομένη δσημέραι είς 5γκον; σύστημα καl 1ιελέτηΨ μετά χαρi; οέ ίοιαιτέρας σημειώνομεν τά; εργα­ σίας της έν 'Αθήναις 'Αρχαιολογικη; έκ Γαλλίας Σχολης, ητις ύτ.ό τήν οιεύθυνσιν του Λωράν και Κιο!Jμδν &.-;έλα6ε νά. πλο:ιτίσ� τήν έλληνικ11v μα; έπιστήμην με πληρες έλλψοχριστιανικων iϊ:ιγραφων σύντ:1.γμα.. Άλλ' dψωμεν κατά μέρcι; τή·1 ψιλ?λογίαν του ζητήματος κα.ί άτ?6λέψωμεν εις αυτά;; ταύτα; τά; έπιγραψiς. Και εν πρώτοι; δ::οίαι και δπόσαι α.t περιπέτεια( των! Ίοοi.ι αυται παρατεταγμέναι κατz τiξιν έν ταrς αlθούσαι; κα: τοrς δια.δρόμοι; των Μουσείων η στοργικώς :ριλοξενοϊι­ μεναι ύπό τα. ύπ6στεγα και τά προα1λια ψιλαρχα!ου τtνός ναου η κα.ί από της αρχικfj; ακ6μη αλλ' ήρειπωμένη;; οπταν6μεν:ι.ι θέσεώς των. Πο!α; ' ,:, &.ρ4 γε δουσσε:ας δπέστησαν οί ναυαγοί ?υτοι του ,;:α.yυαμα-: -::ιρος χροΥΟU; Μερικαί ϋπνωττον επt αίωνας είς το.:,; κ6λπου; τ·�;; γη; ε·ιτεθαμμέ­ ναι. "Αλλαι &πεσπ:κσθησαν από άμορφα έρε(τ:ια. 'Έτεραι παμπ:ιλα.:ου; σκεπiζουσαι τάψω;; νεκροπόλεων γερα.ρων ε!χον σχεοόν φθαρi) κάτω από τούς πηγαινοερχομένω; των οια6ατων π68ας. Αυτή έδω, ητι;; αρ­ χίζει μέ ενα Σταυρόν και οιαλοομ6:iνει ΚvQιe, μνήαfιη -�ι τ:οiί δοvλον aov .AlfιeQlr. ov, τ:οίί dQ,ιιε.πισκ6.ποv ήμών,εύpέθη εντό;; 'Κατr,ρειπω­ μένου τουρκικοϋ τζαμίου εν εpήμφ χωρίφ fξω της και πάλιν tλληνι­ κωτάτης Σμύρνη;;: Ή α.λλη, ή δπο!α διανθίζεται μέ 4 Στα!Jρού;; εν ττj άρ­ χij, έΥ τφ μέσφ καί εν τ φ τέλει, παρακαλε ί τήν θεοτ6κον νά. φυλά.ττ11 -�1)ν βααιλεlαν τ:οiί φιλ�;ιQlστ:οv "Ιοvστ:ινιαιιοiί καl τ:όν yνησlως δοvλεvοντ:α αvτ:φ Βικ;ωQ1Jνον tιvν i;oiς οlιcοϋι:ιιν tν ΚοQlνfιφ. 9 θ� &πετέλει οέ 6εοα:ω;; προ 13 αlώνων ύπέρθυρον τί; ο!οε τίνο; lν Κο­ pίνθφ να.ου, οπερ !γνωστον -::ί; άνεμος ερριψεν είς τήν Πελοπόννησον·

.

!yτευθεν μετεκι::..μ!σθη εί; τό Μουσείον τη; 'Ιταλικης Βερόνης, δ;;ο'J μέ­ χρι σήιι ερον καί παρα.μiνεt, ξiνη έ·; ς.iνοι;, ιi)ς τ6σ?.ι συ·.ιiδελ ;ο ι:ιί της. Τρίτη ε.πιγραψη d·;εγνώσθη εν Σ!Jρί q: πα.ρα. τά; i::χθ:ι.; του ϊJρ�ντου ίιπέρ τfιν θ·jραν μc.υσουλμα·;ικου κα.ί πάλιν τεμiνο:ις, ο,:,τινο; τi;-; χρt­ στιανικην προέλευσιν πpοδ!δει, χαί εχει οϋτως: .Α.ilτ: η ή .πύλ η i:oiί ΘeofJ, δlκαιοι εlσελεvtιοντ:αι δι • α/Ji:'ijς1 Τέταρτ?;; λiθο;; -..:εριει.1.α­ ζεϊιθη από τόν Λlγιαλόν του Περσενδη της Κιλιχ[ας καί ήτο καί αυτό; 6ε6αίω; τμημα !ερου ποτε 'ιlαoiJ, διότι έπ' αδτου ε:1ρέΟησαν έγΥ.εχι:ι.pα­ γμ.ένα τά. ψαλμικά λ6για: Του KvQlov ή yfj κα, τό .πλήQω μ σ. α/Ji:fjς� Πέμπτος λίθο; &πεσπ:iσθη από τά. &ψρικανικά. 5ά.θη' ήτο π).ά.ξ έπιτύμ6:ος Πέτρου τινό; διακόνου, ύπ!ρ ου κ::χ.ί η εν τιμ τiλει -::ης έπιγρ::χ.φης τ.:ρ ός θεbν δέησις: Άνά.παvσον τ1)ν ψv,ιήν α/Jτοiί tν κόλπις Ά­ Ριιαά μ και Ίααdκ Ηαl Ία,cώ.π, Ά μήν8 -καί εναπ&κετα.ι σήμερον με­ ταξύ τιόν θησαυρισμάτων του έν Λονδίνφ Βρεττανιχο'J Μ?υσε!ου. 'Έκτο;... &.λλ' είναι αδύνατον 6ε6αίω; ν&. παρακολουθήσ� τις τα; περιπzτε!α; των � ' ' ,:, • • ' l. .;.. � ' ' σέbαστων τουτων συντpιμμα.των, uι ων τε:νει :ϊ.pυς ,1μας τα; ο:τ:εστεωμένα; χε ίρα; τό εν τi,) δ:ν� του χρόνου συμπνιγiψενον παρελθό·ι. Έλά.χισται τών έπιγραψων διασώζονται ,:λ11pει;. Αί περισσ6τερα� ε!ναι 'i/Υ.ρωτηρα.σμέναι, διότι ου μόν?Υ ή πλά.ς εόρiθη τεθpαυσμiνη ει; τρία, τέσσαρα η καί περισσότερα τει.ι.:iχια, &λλά χαt έκ των τεμαχίων­ τινά έλλείπ?υν, χ:iσματc:ι οέ απελπιστικα. οιακ6πτουν την ολην σηiχειαν. Που νά. εξέπεσον ά.ρά γε, δια νά συναρμοσθουν μετά. -:;G)ν σ:ιντρόyωΥ καί οώσων τήν πλήρη εννοιαν ει; το γpι,;&οε; χάσμα., δπερ μ:i-:ην ά;ρ­ χαιολογικαί μεγαλόνοιαι &γωνίζοντ::ιι να. μαντεύσουν; Ιlλήν δεν είναι μόνον α.ύτή ·ή δ!Jσ-,;; ·":ι.ί σ·ήμe:ρον Εσχ�ίει. 'ς με πολλά; επιγραψάς &ψιερωτηpίους και δή των κάτω χρόνων. (27) Ό .πριν ΊοvστΊνος .πεeικαλλέα δεlματο 'J11lO'V τοιlτον Μητel Θεού, κάλλεϊ λαμ.π6μενο'JΙ, ·ο.π.t6τεοοι; δε μετ· α-ύτο'JΙ Ίοvστ'lνοι; Ραιιιλεvω'JΙ κο εlιιαονα τfjι; .πιιοτtοηι; &S.πασα ... d1λαtην (8),

Ό εν Κων) πόλει ναbς των Βλαχεpνων ίοpόθη μέ:ν τό πpιiJτον ύπό­ τη; Πουλχερία;, της μετά τοίί Μαpκιανοϋ κατά. τά μέσα τοίί 5ou cιίώνος; σuμ6ασιλευσάσης, επηυξήθη δέ καί &.νενεώθη &πι τό μεγαλοπpεπέστεpον, ύπb Ίοοστίνου του Α' (518-527) καl Ίοοοτίνου του Β' (565-578) καθώς &ψελέστατα μii; ε!δοποιεϊ ή απέριττος έπιγpcιψή, ή φερομένη επt μιiiς των &φiοων του.

(28)

+ •Ε.πl Ούλ.πια...οv

διακ6'JΙΟV οlκοδομήδη το lεοο,, lξ d'Jlαλω­ μάτω,, ιi...δο ών, d>v τά 6'JΙ6μιιτα tν βlβλω ζωfjι; ( 9). Εδpέθη ή !πιγραψή εντετειχισμένη παρά. τήν 6όρειον πύλην του τείχους της !ν Μεσοποταμ!q. Άμίοrι ς (Δια6ρεκτηp) κα: θεωpείτcιι {ιπδ

των έr.αϊ6ντω·; ώ:; ε!ι;; τον 5ον η 6ον αίωνα &.νήκου�α. 'Αξιοσημε(ωτον δ,ι χp:ινολογείται Ι:χι iπb ύπά.του η 6ασιλέως η άpχιεpέως, rΗλ' άπό Ούλπιανο:.i το'} διακόνου, καθό οιακονήσαντος καί επιστατήσαντο; εlς εν εν συγχpόνφ τt πcιτην c;ί κοδομήν τοϋ ναου. Ιlαρόμοιόν τι ε,jpί crκομ S! ' ' Α' ' " - ;ι..v τ1,1- σ.νω ' ,., εr.ιγpαψ(), ρ ;ί"Jv'f,j θ εισ'Υ,), vπου και ι:.Χε ;ι, Δtγυπτφ ε:.,pε ί ι.,.Vαψέρετα.ι οτι & ΥΙ7.CΙς μετεσχηματ(σθη &.πό ειοωλικο5 !ερι:ισ «επί τ ο υ ε ύ λ α6 ε σ t ri τ ο υ Π ο σ ί ο υ ο ι α κ ό ν ο υ κ α ί π p ο ε σ τ ι7, τ ο ς »,1° '1.σ.θό πpοστάvτος και έπι,ηpr1σαντος εί; τά. τι:;Ο μετασχηψιτισμοϋ. 'Αλλ' &v τij 6ευ,έpq. έπιγpαφij ,:,υν τφ οι·α.κόνφ Ποσίφ μνημονεύεται προσηκόν­ τως καί δ « θ ε ο ψ ι λ έ σ , α τ ο ;; » !π!σκοπος θεόοωpο;, &στις τιτλο­ ;χιpείται καί « & π ii » ήγουν &.66ά;;. 2.

(29) Έ.πι Στ;εφά'JΙΟV Ιnισ· κόπου :εv...ιtov το lιι· 1ον τοDτο l')'έ'Jlετο 11 Ή έπιγραφή εύpέθη εν Φpυγ(q. εντετειχισμένη έν τουpκικq, τζαμίφ, δr.εp iλλοτε θά. ήτο χριστιανικός νcιό;;. 'Γό εvομα τοσ eτ.ισκδποu Συνιiου Στε9iνου ψέρεται μεταξ-:� t6Jν ύπογpαφιχντων τα. τ.pακτικά. τη; Ζ · Ο!κου­ μενικης Συνόοου. (30)

(Α'.) Έκ!J.ληέQ')'1lιtε,, τωv 'JlαO'V τοιi d1lov Πέτ οοv τoiJ κωιιvφέοv τώ'JΙ d.ποστ;όΑω,, Λtο... ώ .παvεvφιμος Ρασιλικος .ΠQωτοσ.παδά Qη· ος κ( αι) t.πή τώ'JΙ fικηακώ,,, fι.πε Q λvτQOV και dφέσεος � .πολλώ'JΙ α-ύτοΟ dμαιιτηο,,, l.πή Ί1...aτlov τ;οiί -δκουμε,,ικοv ΠατQιάeχοv· dμήv. (Β'.)

Έκα.λ11tο 111σε,, τ;ο,, ναο,, τοϋ d1lov Παv· λοv του d.ποστ6λοv Λέ­ ο,,, 6 .πα...εvφιμος Ραση-

Χριστιaνικός Ναός

16

226

227 λ11κ6ς, πιιω-�οαπα6άιιιος χαι Ιπή ;;; fJχιαχ;;'; vπ­ εg λv-�ιιοv χαι ιlφέσεοι; ;;; πολλών αvt:οίί δ.μ.αg-�71ώ(v)' l1:ovς dπc) χ-�ήσεως χ6σ· μ.οv 1ιαχιαχ11λιοα-�-;;'°'JQ&α,ι:­ οσ71οα-�φ δv( &)011χοα-�φ 12•

Α: ά·1ωτiρω δ•;ο επιγραyαί, δπ?δε!γματα άνορθογραφίας, &.συντα­ ξvι; χαt λογοτεχνική; πεζότητος, μετά δύο &.κόμη άλλων δμοίων των ιiνεγνιίlσθησαν έντετειχισμέναι έπt του τοίχc;•J να!Jοpίου της θεοτόκου εν τφ Όρχομενφ της Βοιωτίας. 'Ο έξ:χνιασμό; της χρονολογίας των δέν είναι δυσχερής. Ή πρώτη επιγραψη ιιiς παραπέμπει εtς τόν πατρι:iρχην Κων) πόλεω; 'Ιγνiτιον, τόν επί Βασιλείου τοJ Μακεοόνος πατριαρχξύ­ σα.ντα. Ή οευτέρα χρονολογείται 6380 άπό κτίσεως κ6-σμου, δπ'iρ &.ψαι­ ρουμένο'J 5508, μάς παρέχει τό σωτήριον ετος 822. Ή φράσις «εκα.λλιέρ­ γησε» ψχ:•;εται σ'Jνών ..η.ι.?; τ'Ώ «άνεκα.ίνισε,, κα! «εξωρiϊσε».

(31)

(.Α'). ''Α11αι χαιιι-�ώνvμ.ος, dιιισ-�εvς μέvας, Άλειιοv παrς, Μανουήλ φv-�οαπόιιος, Κομνηνός, Δοvχ«iς, πvQφvgόβλαα-�ος χλάδος. ( Β'.) El11,j11η iν Κvelω ·η9 θεφ πισ-�ή .A(Jvova-iα χαι ..4()-�οχgα-�ό,ιισσα ιJ Παλαιολο7i11α, dπε7yό1171 1:ώ11 dοι&lμω,ι /Jaαιλέω11 χιιl x-i11-iόgω11, χαι &εv-�έιια χ-eη-eό,ιισαα 1•.

'Εν -::φ προστώφ της εν Κων) πόλει εκκλησία.; του Παντοκpάτορο; εmγpάfησαν τα άνω, ti)Y αί μέν τρείς πpωται γραμμα.� δεικνύοuσιν τόν &.ρχικόν κτήτορα. του ναου, αΕ δέ λο:παί τήν δευτέραν κτητόρισσcιν κα.ι &νακα.ινίστριαν. Ό πρώτος είνα.ι 'Ιωάννης δ Κι:.ψ..νηνός, δ υίος μέν Άλε­ ξίου του αύτοκρά.τορος, ψ'Jτοσπόρος δέ, ηγουν πατήρ τοίt Μα.νουήλ α λ ι:ι ϊ ω .i ν ν η ς», �ιό και «χ α.­ (1118-1143) · οuτος ηκουε και ρ ι τ ώ ν υ μ ο ς» τιτλοψοpείτα; έν τ� έπιγραψt. Ή οευτέρι;ι είνα.ι ή Εlρήνη ή Παλαιολογίνα, ήτις, ώς ψαίνεται, εiναι ή σύζυγr,ς τσ-J α.ύτο­ )ψtτορος Ματθαίου τοϋ Καντα.κουζηνου, το:J έπ: 6ραχυ κατά. τό 13&5 ωσιλεύσαντο;.

({κ

(32) Έχ βά,(),gω11 d117J7έ,ι,(J,J/ -ic) lε,:ιό�, -eοίί-eο μο11ασ1:,jgιο,ι, 1:οίί :Ει11αlοv llgovς, 111,(),α t.lάλ7Jσε11 6 θεc) ς 1:φ Μωtϊσf/, παt1ά -iofί -απειvοίί βα­ σιλiως Ρωμαlω11 ·1οvση11ια11οίί π,:ιδ ς d.l&ι011 fl.1"1P.6σv11011 α61:οί χαι -elfς σvζύ7οv -eov θε­ ο&ώgας. "Έλαβε 1:έλος μ.ε1:ά 1:ό t:Qιαxoa-ec),, l-ι;ος 1:flς βασιλεlaς -eov· χιιι χι;ι-eέα-e7Jσε11 t11 αό-eφ ,Jvovμ.ε11011 δ�,όμ.α-�ι Δοvλa· ι,, l· -�ει dπό μ.έ,, •.Α&dμ , c.ϊ χα, dπc) &έ Χ,ιισ-eοίί φχζ'. 14

+

Ή &πιγρα.r1/, ύπaρ τήν 66ρειον είσοδον της μονής τοϋ θεο6α.�ίστου 'Σινa επί πλακός λελαξευμένη, ψέ.ρει δλους τοός χαρακτήρας - γλώσ­ σαν, ϋφος, 't'.1πους συγκεκομμένους, γp,αψήν - των νεωτέρων έπιγρσ.φων' καί οέν ούναται (ίρα � εlναι &ρχι:ιιοτέρα τοΟ 13ου αιώνο;, κα:τοι ίστο­ ρικώς &να.φερομένη εtς τήν κτ:σιν -nΊς μονής, ώς λ α 6 ούσ η ς· χ11ψ:ι.ν τφ 527 μ.Χ. 'Αλλ' εις τό σημείον τουτο του χρόνου ά:pιχθέντες, στρεcρ6μεθα ηδη εις τό γ' είδος των lπιγpα.φών, &.φου έν τέλει το:J παρόντος κεφ. ώς επιστέγασμα θέσωι1εν εόσεβεστάτην καl ιiφελεστάτην σiJνiμα επιγραφήν, τήν εtς τό δι.iζωμα του κεντρώου θόλο'J τοϋ κα.θολικου τη-·� , έν Αθωνι Μεγ!στης Λαύ.ρι;ις ιiναγεγρα.μμένην, ητις κτήτορα. κα.l ο1κοδόμον του ναου α.ντί &νθρώπων a.νομολογεί, δ,τι &ριστα αότόν τόν Τρ:αδικδν θεόν: (33) Τοίί1:011 -ι;c},, οίχο11 δ Πα1:ή,:ι φχο&όμ71σε· t:Οίί'ΙΟ'J/ 1:δ11 οίχο11 δ Υιός tα-eειιέωσε• t:Οίίt:01' -ι;c),, olxoi, -eό Π11εfJμ.α t:ό 471011 ιπεσκlασε. Τ,:ιιάς dylα «Μια σοι 1•

228 ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΛΒ'.

eπιrrλφλι eιc Τλ τογ Νλογ (18) Η μεν Σοφ!α -r:,,v Θεοiί H!lt::i -r:δν Σολομ 'δν-r:α, lλ,f},ε-r:ε, πίε-r:ε, φηιιl, ψvιtκδν tμδν π6μα: πηyή δε αiJ-r:71 tκβοq. /i,παιιι -r:οϊς διψ!διιιν: δεv.,;ε και πlε-r:ε ιια Qκδς -r:ήν yλvκv-r:ά-r: ην π6ιιιν, Ιjν παQειtκεvn.σεν ύμΊν σvν δαπάνrι H!ll π6νφ 6 ιικεvοφύλαξ ΙζvQ ιλλσς Ιi,μα -r:φ ΓεωQylφ, Άλλιi -r:oiiδ' tμφοQούμενοι νάμιι-r:ος -r:oiί y ηtνov, tπεvιειιΙJ.ε -r;ov-r:oις -r:vιεΊν νέκt:αQΟς oiι Q ανlov'

q.ψ ι πα' Καθώς έν τ� έρεύV1J των χισ.θέχαστα τοϋ να.ου ήχολουθήσαμεν τοπι­ χήν ένότητα, οϋτω καί ένταυθα έν τ� ,ιiναζητήσει έπιγραψών στολιζουσων μέρη τοϋ ναοϋ, θ' ιiρχίσωμεν έκ της αύλη; 'Χ4ί θά. προ6ωμεν οαθμηδόν προς τα εσω, χωρίς '/!Χ προσέξωμεν εlς συνέχειαν χρόνΟ'J, ιiψοϋ τοπική χαt χρονιχή &λληλουχία δέν είναι δυνατόν νά. συμπίπτουν. Παρα.θέτομεν .... ' � • , .2. ο'" ως πρωτην, επιγρα:ρrιν α.ναγεγpαμμένην έπί χ ρήν η ς· iπί ·"�ς κρήνης της εξω της ψηης τσσ Παντοκρ:iτορος έν "Αθωνι, της χρονολ,ηου­ μένης ιiπό τοϋ �ψπα' -1781. Τό ετος ιiναγρiψεται όπό Σταυρόν, ιiλλά χαί α.ν ελειπε, π:ίλιν τό οφψ.ον της έπιγ:ραφης θά. χατεψαίνετο ιiπό τε της γλώσσης καί τών οεκαπεντασυλλά6ων στίχων, των χαρα·ι..τηριζόντων πλείστον μέρος της νεωτέρας μας Έπιγρα:ρικης. 'Άς δμολογηθη έν τού­ τοις, δτι καί μέτρον χαί δ:.ιοιοκαταληξία - πρό παντό; δμοιοκαταλη-· ξί,α - πολλαχώς χωλαίνουν. (35)

'ΆQιιι.,;ον X Q iJμ α tξ iJλης -r:oiί μ !Ι. Qμά QΟV κύπελλον ώσπεQ ιε Qιιι -r:ών λιΙJ.οξόων

229 t�ει Qyάιια-r:ο, -r:oiί φω-r:lιιμα-r:ος ιάQ ιν, iJδω Q tκβλvζειν ,cαl Qαν-r:lζειν -r;ovς πέ Q&ι διειδέιι-r:α-r:ον dyιάιιμα-r:ος llyyoς Ίωάννης lεQδς ποι μενά QΧ7Jς, tyεl Qας /i,μα ,cαl -r:όν δ6 μον tκ βά,f},Qων, κώδωνος λαμπQοiί dιιφαλη Η Qεμαιι-r:η Qα, ιιάλπιyyος δίκην dλαλάζον-r:ος μέyα, ΠQδς -r;ovς ύμνους -ι;ε -r;ovς δπλl-r:ας -ι;οiί Λόyοv άνεyεlQον-r:ος tν και Qφ ψαλμφδlας -r:ήν πιι Qά-r:αξιν -r:ων δαιμόνων dμύνειν ιιvν1:ονον, dα Qέμβαιι-r:ον μέλπον-r:ας q.σμ α. Ίνδικηώνος ιν', l-r:ovς, , φξη ' •.

«z

Ή χρονολογία της παρούσης, πολλφ ιiρχα.ιοτέρ� της προηγουμέ· νης, ε!ναι τό 6568 ιiπό κτίσεως κόσμου, ij,τοι τό 1060 μ.Χ., τόπος της οε ή 6ιολιοθήχη της Μεγίστης Λαύρας τοϋ "Αθωνο�, lνθα έναπόχειται νυν _μετατεθείσα ιiπό τοϋ έγγύς της τραπέζης τοίχου, έν ώ &λλοτε �το έντε­ τειχισμένη. Εις w.:ις lαμ6ιχούς στίχους της γε,ρα.ίρει τόν ιiγαθόν ποιμε­ νάρχην Ίωiννην, φι ά. λ η ν χ α ι χ ω δ ω ν ο σ τ ά. σ ι ον όπερ της μοvης &φιερώσιχντα, ούχL δ' ιiτέχνως χαί τα.Οτα χα·ραχτηρίζεt. 'Έτερα έπιγράμματα εlς ψιά.λας η κανθάρους ιiναq,ερόμ.ενα δύνανται νά. ση,μειω­ θώσι τά. έξης: lον) «Άν τ λήσ α.τ ε δδ ωρ με τ ά. ε ύφρ ο σ ύ­ ν η ς, Ο τ ι ψ ω Υ ή Κ U ρ ί Ο U έ Π ί τ ώ Υ 1J δ ά τ ω Υ » έ1,ί Βυζαντι­ νής ψιά.λης, έχ παρίου μα,ρμiρου, έν Βενετίq. τηρουμένης χα.: ιiναπολούσης τά. γραψιχά Ήσ. ιβ' 3. Ψ'αλμ. κθ' 3. 2ον) «Λ ο ύ σ α σ θ ε, χ α θ α­ �ο! γέ ν ε σ θ ε, ιiφέ λε τ ε τ ά.ς πο ν η ρ(α ς ιi π ό τ ων φ υ χ ω ν ύ μ ώ ν » χ.λ.π. f,τοι Ήσ. α' 16--18, ιiναγvωσθέν-.α έπt συν­ τρί�ματος παρά τό Άψι όν χαρά-Χιqσάρ εόρεθέντος- χα! 3ον) «Νι φ ii J.Ι, εν ο ς π ρ ο σε ύ χ ο u » btL χανθά-ρου, εόρεθέντος έν Tourettes παρ� τό Apt �ι χεχοσμημένοu διά. τοϋ :χ.ριστιανιχοϋ μονογράμματος.

+ Εlπεν 6 Κ Έvω εlμι ,f IJ.v Qα -r:ών πQqβά-r:ων. .cfι • tμοiί

(36)

tιiν -ι;ις εlιιέλΙJ.rι, εlιιελεvιιε-r:αι χαl Ιξελεvσε-r:αι xtιl νομ,ιν ε-δQ ,Jσει •.

230

231

(37) All-rη ,J .πvl,i -roe θεοfί &lΗα&οι εlt1εAεVt10'l''CΩI. dι • αiι'Cij ι; ._ (38) Μεy άlη ,J &όξα -roiJ οΙΉοv -rov-ov ,J lazά-rη 'δai,ι η)ι, n,ιώ-r,ι,,, lέyε& Κv,ιιοι; nαnOH Q ά'Cω Q 5 'Επιγρα.φαι &.γιογρα.ψικοcί, &.ριστα προσα.ρμοσθεtσα.ι εί.; τά.ς ε ί σ ό δ ο υ ; δια.σήμων χριστιανικών εύκτηρ!ων. Ή πρώτη iλήφθη έκ τού Ίω. ι' 9 κα.ί εuρηται !ν σχήμα.τι dνεφγμένου Εδα.γγελίω, ύπό το!J tiγ. Πνεύμa.τος !ν είο�ι περιστεράς σκιαζο,μιένου, &.νωθεν της μεγιiλη; ·ij �σι­ λικης w.1λη ; τού νά.ρθηκος της εν Κων) Τliόλει &.γ. Σοφίας κοcι κά.τωθεν της μεγάλης μωσα.ϊκης είκόνος της πα.ριστώση; τόν γονuπετη α.ύτοχ.ρά.­ τορα πρό τοσ !ντεθρονισμ.ένου Χpιστου. Τa.ύτην κa.ί ο[ Βενετοι άπεμι­ μήθησa.ν, γρ:iφαντες άνωθεν της πύλης του ιiγ. Μiρκου τό αδτό ρητόν , δπου δμως; προσέθηκαν καί τό sαlναbίtur=σωθήσετa.ι. Ή δευτέρα επι­ γρα,ψή iλήψθη !κ του ΊΙ!'a.λμ. ριζ' 20 χ.α.ί 6.νεγνώσθη, ώς συνετύχομεΥ fιο η , υπέρ την θύρα.ν τουρκικου τζα.μίου, ijγouν πρώην χριστια.νικοϋ να.ου εξισλα.μισθέντος οιά το χ.ίλλος του: Ή δέ τρίτη !πιγpα.φη tir.εσπά.σθη !κ το:J Άγγαίου β' 9 κα.ι !στόλιζεν ου μόνον την &φιδωτήν θύρa.ν της μονης Δα.ψνίου, κατ& Λαμπάκην, 6.λλά κα.ί τήν Νέα.ν Έ.ικλησίαν Βασι­ λείου του Μα.κεδόνος, και την τη;; 6:γ. Σο�α.ς !ν θεσσαλον!κ�, κα.ί τήν του άγ. Λουκ& !ν Νικa.ίq.. (39) "Ά,, tJ 'Cέ%'1'f/ μ6'Ι!Ο'Ι!, φllε, ,(Ι,έlyει aε -rίfι; tω y,ιαφlαι;, βlέ,r,ειι; z,ιώμrι-rα ώ,ιαiα Ηαί Ηα'Ι!ό'Ι!αι; avμμε'C,ιlαι;. •Αλl • of,, aτ.,ιέψο'Ι! IH -r ijι; iJlηι; -rό nε,ιlε,ιyό'Ι' aov βlέμμα. Ηαi d'Ι!ύψωt1ο'Ι! -rό ι,οiJι, aov lστ.οιι lαι; εlι; 'Cό n'Ι!εfίμα. Έ&ω βlέnει ι; -rό'Ι! Δεanό-r,ιι, εlι; -rιlι; nιιώι.α ι; if tJμέ ιι α ι; φlQΟ'Ι!'Cα -r,)ι, H-ιla,,, naaα,, εlι; &η μιοvrιylαι; nέQα ι; . Βlέ.πιιι; -ιoiJ •Α&ιi μ 'C,)'I! nlda,,, Hal -r,)'I! n-rQa,,, lnομέι,ως, ,,,,),, μιαι.φο,,ια,, Kd,,, και τ.ό" Νώε Ιzομέι,ωι;. ΆΡ11αδ.μ τ.,)'11 :ιclt1-r&'I! ndl,,, Ηαί Μωaέω ι; dιιa-ιεlαι;" -rιό.πα,α HQι-rQ,,· .Σαοiιl -rε Ηαi Δαβl& -rιiι; βαaιlεlαι;• 'Ηlιοiι Ηαί Έl,aaalov f.α.vμ α-rα• Ηαl 'C'OfJ nιιoφ,f-rov 'Ίω'Ι!ίl φvy,),, Hal δQμΟ'Ι! 0 Ηαl Ίώβ -rofJ θεοχιιl-rοv

-r,)'I' 'δ.πομο",)" :ι,ιαl llf.lovι;' Ηαi 'JIB Δα,,ι,)l τοίί θεlοv n,ιdξειι; χαί ται; θεωιιlαι; ώι; .πιιοφ,fτοv θεanεalov. Z,flωao" τα ι; ι!ιιε-rδ.ς οδ,, τω" c1,,&ιιώ" ,,,Q,, Θεοφιό'Ι!ω11 Ηαl IΗτ Q έ.ποv 'Cσ. ι; Ηακlαι; :ι,ιιιl 'Cιi lιιyα 'Cω'Ι' ι!φ11ό11ωιι 6 "Εν τφ ! σ ω ν ιi ρ θ η κ ι του καθολικοiJ της Μεγίστη;; Λαύρας !ν "Αθωνι, ύπέρ την π�.1λην τήν πρό;; τδν έξωνάρθηκα. ψέρο:ισα.ν. Έπιγραφή συμ6ουλευτική, σχετικη μέ τάς !κεί εικ ό ν ας, ο'3χί προγενεστipα της παρελθούσrις !κατονταετηρίοος, ώ;:; ψ«νερώνει η ολη ύφή της καί ή σχε­ δόν ιlφογος δμοιοκαταληςία. των δεκα.πεντα.συλλ:i6ων της. Οόχί σπ�νίως συvουάζονται &ν τφ νa.φ Έπιγpαψή καί Ζωγραφική. "Αγιοι πλειστάκις παρίστανται είς τάς ε!κόνας έξελίσσοντες ειλητάρια 1.1.έ νουθεσίας; η ρητά.. Την ύπο Βα.σιλείου τοϋ Μακεοόνο; οίκοοομηθείσαν Ν. Έκκλησ:αν εςω· ριiιζΌ',ι, κατά Πορψυρογέννητον, είκόνες ciποστόλων, μαρτύρων, προψη­ τti)ν καί πατρισ.ρχων, ών δ ιJJ:ν είς ηεγε τρόπον τινά, διά του &.πο των χειρών αυτοσ προτεινομένο·J 6ι6λίου « ώ ;:; ά γα. π η τ ά. τ ά σ κ η ν ώ μ α τ i σ ο υ, Κ ύ p ι ε τ ώ ν ο υ ν ά μ. ε ω ν ! » δ δε lτερο;:; άντα.­ πήντοc «ώ ς θ α, υ μ α σ τ ο ς δ τ ό π ο ς ο δ τ ο ς ! ο ύ κ ε σ τ ι ν ο ί κ ο ; θ ε ο υ». Ή 'Ερμηνεία. των Ζωγρά.ψων οιει;,ύλαξε μέχρι; ·�μων, δποίον μ.έν λόγιον όφ:.!λει να. συνοδεύ11 τουτον κα.: δποtον τbν άλλον &.γιον. Τό &.νωτέρω εν τούτοις παράδειγμα.' οέν είναι της οcότης ::;ύσεω;; μέ τά ύποδεικνυόμένα υπο του Πορ,ψυρογεννήτο:ι κα.ί της Έρμηνεία.ς των Ζωγ.ράτ1ων- διότι οέν !μπεριέχετοcι εντός είκόνος, &.λλα !πιγεγραμμένον κεχωρισιuνω:;; σχολιάζει τα; πέριξ w>τοϋ !ν τφ έσωνάρθηκι δια. χρωστη­ ρος άνιστορούμενα..

(40)

Κv,ιιε τω,, &v,,άμεω,,, ΙnlβlεψΟ'Ι' lξ οv ιιαιιοiί Ηα& rdε και lnl­ t1Hεψac τή" Ιlμ:ιcεlο�ι τ.av'Cfl'J' χαl κα-άιιηaαι αvτή,,, ι,,, Ιφι'nεv­ aε" ,J όε�ιά aov. ΚiΊrιιε 6 θεόι; &v,,άμεω,,, Ι.πlβλεψο" lφ' ,fμ ίi ι; και lnlφα-νο" -rό nιιόaωnό,, aov κ1l aω,tJ,ηaόμε,tJ,α.

.,u,,,

(41)

+ Έ'Jlώ θεόι; -rε καl ΗQι-ιής nά'Ι'-rω-ν nέλω.

Ίdov :ΙCQΟΗVψαι; vψ66ε-ν ΠQό 'Cijς dlΗηι;, lnέlloμaι μ6'Ι'οvι; lμοvς 'CflQBί'I' 11όμοvι;. Ει δ • 4,, :ιcaιιa.HO'Ut1fl'CB 'COfι; ιήμαal μοv, avμ.πα,,,,,αι; «11&,i,, .παιια.πέμψω 'Cφ ",#&11 8

232

233

Άμψ6τφαι περικυκλοοσι τόν Παντοκράτορα, τόν επί του κεντρώου θ ό λ ο υ είκονιζόμενσν m.ί οίονεί έκ τQυ ούραν(ου δφους προκύπτοντα και έπισκοπουν-τα. τά κάτω· ή πρώτη τόν Παντοκράτορα τη; έν "Αθωνι μονης του fι.γ. Διονυσίου· ή δευτέρα τόν Παντοκράτορα της α.ότδθι μονής της Μεγ(στης Λα.ύ.ρας. Κα.ί ή μέν ελήφθη ύπδ τοϋ Ψ'αλμ. οθ' 15-16. Ή δ' δ.λλη τυγχάνει ποί� lαμ6ικ.δν έν πέντε στίχοις, cιϊτινες ομως -κυκλοοσι τήν εlκόνα ώς είς κύκλος συνεχής. (42)

"Ημει, dε HflQVf1(10με71 Χι, ιατ;ό,, lατ;αvι, ωμέ'ΙΙΟ'ΙΙ

Λόγια &ποστολικά (πρ6λ. Α' Κορ. α' 23) προσφuέστατα. &.ναγε­ γραμμένα έπί του ά μ 6 ων ο ς της έν Λον8ίνφ σημερινής μας έκκλη­ σ(ας τη; &.γ. Σοφίας. (43)

"Η dημιοvι, y,κ,η και t1V7'ΒΚ'fιΚ'η τ;ώ,, dπά,,τ;ωι, θeof} Χοφlιι κιιι Αvι,ιιμι ι;, dΗΑ,,,η, cκι,άdιιnοι, τ;η,, Έκκλ rι αlαι, ατ;ή ι,,ξοι,, Χι, ιατ;έ.

Εις τδ δπερθεν τών 6.γ!ων θυρών δ ι ά ζ ωμ α τ cι υ ε ι κ cι ν ο • σ τ «. a ί ο υ τi')ς αύτijς έν Λονδίνιρ έλλψορθοδδξου 'Εκκλησία; έν μι, συνεχεί γραμμ� ciναγεγραμμένον. Ε!ναι ω8ή έκ τών κατα.οασιών τ ης Κοι­ μήσε� της θεοτ6κου . (44)

Τό ατ;eιιέωμα. -�ών Ιnι αοι πeποι1'6τ;ωι,, α-�e ι,έωαοι,, Κ vι,ιε, τ;,ηι, "Εκκλ11αια.,,, fJ,, lκτ;ήαω τ;φ τ;ιμlφ aov αlμιιη.

Εtς τδ δι&.ζωμσ. τοϋ εtχι:ινοστασίου της έν Μαγκεστρίq:. της Άγγλίας ήμετέρας Έκκλησια.ς τοϋ Εόαγγελισμοο, &lς μίαν συνεχij γραμμήν.• Ε ίναι mι τοϋτο ώδή, &λλ' έκ των κατα6ασιων τη; Ίπ.α.παντης. Οι έπισκεπτ6μενοι τδν ναόν μας λόγιοι Άγγλικανοι εύρίσΧ.Ο'J\Ι εlς τήν !ννοι.ιiν του ό,τι Ιςοχον ά.πδ εόαγγελικης ά.πόφεφς. (45)

"Ο ι, ω,, τ;ό βημα. -iήt; -�ι,α.πέζ11ς Kv ι,lov, aτ;ff,ιJ,, -�11έμω,,, δ,ι,,ιJ, 11ωπε, και ,,evov κάτ;ω. Χ11 ια..:ός yιlι, ι,,dοι, ,ιJ,tίετ;α.& κα.,ιJ, • ,fμέ ι, αι, Ηα.i πaaa, -�άξειι; τ;ώι, dylωι, clyyέλω,, λ(ε)ι..:οv11yικώς π ι, οακvι,οvα,,, α,'),:όι, lι, φόβφ10 ,

Ε!ς τό ί ε ρ ό ν 6 i') μ α τοο καθολικοϋ της Μεγίστης Λαύρας, ϋπερθεν της είκδνcις της «&γ!ας λειτουργίας». (46)

:Πλ rι αiJ.ηαόμε,ιJ,α lι, τ;οϊι; clyα,ιJ,otς τ;οΟ ol'κov aov. uΑyιος 6 ι,αόι; aov, ,ιJ,11.vμα.α..:όι; Ιν dικαιοαύι,π. "Επάκοvιιοι, ,fμώι, 6 θεός, 6 αωτ;ι) ι;ι ,fμώι,, ,f Ιλ.πl ι; πάι,..:χι, τ;ώt' .πeι, ά..:ωι, τ;#Jt; Y#IC κα.l τ;ώι, lι, ,ιJ,αλάιιιιr, μα,cιιάι,.

'Επί της θ ρ ι α μ 6 ε υ τ ι κ η ς &. φ t δ ο ; τοΟ έν Κ) πδλει ναοϋ της &.γ. Είρήνης και της έν θεσσαλον!κ'Ώ &.γ. Σοφ!ας. 'Όρα Ψαλμ. ξο' 5---6.

(47)

Κύ ι;ιιe 6 θeό ι; τ;ώι, πα-r:έιιωι, ,fμa}ι,, a,c ι, έωιιοι, τ;όι, οlκοι, τ;οiJτ;οι, €ως ..:ηι; avι,τ;eλelas; -ioD αlώι,οs; ,cα.1 αώαοι, α.vτ;όι, .π11όι; d6ξα.ι, αηι, κιιl -iov μοι,οyeι,οfJι; aov YlofJ ,cal 1:00 Πα,,α.ylοv aov nι,evμα,:οι; .

Εις τό -κάτω μέρος της κόγχης της &.φ!δο; της &.γ. Σοφίας Θεσσα­ λονίκης mτά τήν άνάγνωσιν τοϋ Σμφνώφ. (48)

Toii..:o ποιetτ;e elt; τ;ι)ι, lμι)ι, dι,άμ ι,ηαιι,

Τό γνωστόν Κ:.ιριακόν λόγιον (Λουκ. κβ' 19) άναγεγραι.μένον έπί τοi} διαζώματος της Οριαμ6ευτικης &.φ!δος το-J σημερινοϋ έν Παρισ!οις Έλληνορθοδδξου ναοϋ του 6.γ. Στεφάνου έν δοφ Γ. Μπιζέ.

(49)

( Α') Νl ,pομαι lι, c,ιJ,ώοιι; τ;ιlς χεtgάς μοv και κvκλώαω -�ό ,ιJ,vαιαατ;ήιιιόι, aov, Kv11ιe. (Β') Κύ11ιe, ,tydnrιaιι evπι,έπeια.ι, οι'κοv ιιοv κα.1 ..:όnοι, ακηι,ώμα-�οι; d6ξης aov. (Γ') Τφ οι'κφ aov n ι, έneι dylaaμa, Κύι,ιε, elς μακ ι;ι 6τ;ητ;α ,fμe11 ωι, 11,

Σύντρεις αί έπιγ,ραφα:ί κοσμ.ουσι τό tερbν 6ημα της εν τφ Στειρlφ 1:�ς Φωκtδος μ.ονης τοο δσ!w και θεοφcρου πατρός ήμών Λουκa. Άνα-

234

23S l,ι φ τό :n.,ιafίμα τφ ΤaΗ6,ιt:ι nαι#iJ.ov χαί τώJ' :ιι6,ιω.., Ελη!αr; ώ'V ΙκαQτέιιεις, οlι; τοv ι; :ιι6J'οv ι; Ηnαvσαι;, ο&ι; κα:ιεκrιtτJ,η.,, κα:l κQαt:εi,ι Ιποf-ησαr; ιfμδt; l,ι :ιι6J'οιr;• Ταίίτη,ι δlδωμl σοι �ελεvt:αlα.., δ6σι,ι 8,ι,jσκοvσα χαl λ,jyοvσα Hdyώ t:Qιι :ιιό ,ιωιι ,t βσ.σιλl ι; .ι1οtίκΞ,ια λά�Qιt; Εtιι,j..,η, JQvσε ,ιδv-�ι ι; n ιιl,ι, dλλά ,ιi),ι Qαχε,ιδίίτιι;, l,ι τQιtl ,ιοι ι; ,ιf},ι rJ τό :ιι ιιl.., 1-ν σοvσl,ιοιr;, · -sd ιιάκια στέQyοvσα noQφVQΩt; .πλέο-ν, noQφVQlδa HQl,ιovσa �1)ιι Ιnωμlδα., μελαμβαφi'j Hiovσa, δέdοκt:6 σοι. .Zv δ' dJ'τιδοlη ι; λ;ιξ,.., l,ι μ.ακαQlοιr; Hal �αt1μο ,ι1),ι ιfληκιο,ι σεαωσμέ,ιοιr; �ι.

γινώσκοντιχι οέ αι μέν δύο πpώται lνθεν κα: ένθεν τ!:Ιυ θ υ σ ι α σ τ η p l ο υ, ιiναφεp6μεναι εί; τbν νιπτηpα τόν παρ& τήν r.plθεσιν· ·ή οέ. τρίτη C:πισθεν της &γ. Τραπέζη ς έπί της εν τ� κόγχΥ,Ι θpιαμοευτικης άψίδος. Και αδται ελήφθη σαν εκ της ιiκενώτου π γης των αγ. Γραφών, ητις Χ4ί. η τυγχάνει ή πασών άσψαλεστέpα, κλασικωτέpα και οιδακτικωτέρα. αΟpα. φαλμ. κε' 6 -7, ηβ' 5.

(50)

Τά σd Ικ τω,ι σω ,ι σο1 π,ιοσφέeομε,ι οι δοvλο ι σοv, Χ ιστέ, ιι Ίαvστι ,ιια ,ιό ι; χαi θεοδώοα· a εvμε ,ιω ι; π ιι6σδεξαι, Υιέ και Λόyε τ.οv θεοfί, ό σa,ικω6εl ι; χα1 σ1:αvοω6ειι; VΠεQ ιfμώ ,ι ' και ήμii ι; ι,. τfj ΌQ6οδόξφ πlστει σοv διατή,ιησο,ι' χαl τt),ι πολιτεlα ,ι, t},ι ήμΖ,ι Ιπlστεvσαι;, εl ι; η),ι lδlα ,ι σου d6ξα,ι αιlξησο,ι χaι φvλαξο ,ι• π ιιεσβεlαι ι; τijι; dylα ι; Θεο11όχου χaι •λειπα.QτJ,έ ,ιοv Μαelα ιι. ι; Ή dψιεpωτήριος έπιγραφή τοϋ 'Ιουστινιανο:j κα! της θεοοιορας, ή τ.ερί τήν τ.ολυθρύλητον ά. γ ί α ν Τρ ά π εζα ν της του θεοσ Σο;-,ία;; χσ.ραχθε!σα. Δέν έτr;ρήσαμεν εν τ'Ώ άναγpα:p"Q την στιχομ.υθίαν. (51) Ξvλω κgεμ«στJ,εlι; φω ι; dμαvQoi ι; ήλlοv. Τάφω δέ ΗQVφτJ,εl ι; Ι,ιδ(ιει ι; dφτJ,α,ισlα,ι , Tv,fJ,elι; ΠQόΗεισαι ζωο.ποιο ι; lσιια. Χή,ια ι; δέδεξαι Αε.πτά, δέξαι καί τ6δε 1•. Έπί ο ί σ κ ο υ, άποκειμένου είς τό κειμη λι«ρχείον τοσ εν Βενετί� &γ. Μάρκου εκ των άπδ Κωνσταντινουπόλεως. Κοσμείται ουτο;; δι� 4 ιivαγλυψωv ει;ι,?νων, ών ή μ!α παριστ� την Σταύρωσιν, 1 !λλ τήν Τα­ ι η φήν, ή τρίτη τήν 'Ανά.στασιν καί ή τετ:χ.ρτ τό δίλεπτον της χήρα;;. η 'Έκαστος οθεν των cΧνωθι τεσσάρων στίχων ιiναλογεt καί πρός ι.ιίαν των εικόνων.

(52)

Kal τοfίιο yοfί ,ι σοι :ιιQοσφέ ιιω .πα ,ιvστάτωι; ffδη n ιιοσεyylσασα ταlι; "4,δοv πvλαιι; τό τJ,εiο ,ι d,ιάiJ.ημα., τfl ι; tωf/ι; Ξvλο,ι,

ι,.

'Επι λειφανοθήκης Τι μίο υ Στ α υ ρ ο ο, εκ Κωνσταγ: ινο�π6lεως; 'ΧΔt πά.λιν προερχομένη ; καί tν τφ άγ. Μά.ρκφ Βενετίας τη ρουμένη ς. Κα.ι είς; τίνα μέν ποτε ναον της; Κωνσταντtνουπόλaως εlχεν &:pιερωθή, ό.yνοουμεν. Ή δέ άφιερώτρι:i του εlναι κατα. τή ν tπιγριχ.fήν' Είρ ήνη ή Δούχ.α.ινα., σύζυγος 'Αλεξίου τοϋ Κομνηνοί) (+ 1118 μ. Χ.) ητις, μετα. τόν θιi,yQ,τον τοϋ 6ασιλέως &.νδρός τη ς, ιlντήλλα!;ι τfιν οα:1ιλικήν πeιρ:ρύραν && του ιwνα.χικου τρί6ωνο;, δπότε καt ιlνίθηκι τόν πολύτιμον tοϋτον Σ'aΖUpδν, δωρον της μοναχικης άΥ.τη μοσίινη ; τη;, δείγμα της χρισtιανt­ εδλdείας; της και παρ4κλη σιν !ν τοίς δεινοtς του γήρατός τη ς.

"'il'

(53) BQαiv,ι -δ.π-νώσαr; lJ:ιι ,ιο-ν l,ι t:Qιδε ,ιδ ιιlq. δ .παμβσ.σιλεvt; Hal θειt,.τJ,ιιω:ιιο ι; Λ6yοι; .πολλ1) ,ι Ι:ιιεβQάβεvσε �φ .ι1έ,ιδQω tάQι,ι. 'Εμψ{,�εταιι νdQ :ιιδς nvQοtίμε ,ιο ι; ,ι6σοις δ n ιιοσ.πεφεvναις ιοις t: ιιιδε ,ιδQlα ι; κλάδοιι;. •.AA..td φλοyωτJ,εlς Ιιι μέσ'D μεσημβιιlq. Ιδιιαμο..,, ,Jλ8ot1, ioi't; κλάδοις vπεισέδv,ι xal i:tJ σκιΙJ δέ�οv με χαl Ηαλώι; σχέπε, ώ σvσκιά.tο ,ι .ι1έιιδQΟ'V 1/.πασα,ι t,f},6,ια, και τι-να ΈQμώ ,ι l,ιατά1σ.ξ6,ι μο, δQ6σο,ι, Ικ Δοvκικijι; φvέ-ν�, καλλιδε ,ιδ ιιlα ι; ,qc Qιtοπιιέμ ,ιω,ι ,J βασιλl ι; ElQ,j,ιη,

236

237 ή μητιιομά μμ.η, τάiν dνάχτων τ;ο χλΑος •Α.Αεξιοv, κιιατοiiντος Λvιtόνω,,, δά α�. μ. Ναι, ναι, δvιtωπώ το,, μ. 6110 11 φύλαχά οv μ ctδς cJoiiAoς ΆΑtξιος tx νtνους .dού χας "·

Καί τούτο ·�πιγεγραμιι.ένου έπί έπιχpύσου ά. υράς πλακό;, Τίμιον pγ Σταυρόν έyκλειο,Jση;, ήτις έν τφ θησαυροψ υλακε!φ του έν Γαλλί &.66«­ q; είου της (Grandmont) έψυλ&:σσετο . Τό κε ιμήλιον &vηκέ ;pανSισμόνοης _ , πο:ε ε !ς Αλέξιον τόν Δουκαν, γόνο ν της προρρrl}ε!σης Είρήνης τfj; Δου­ �ιν�ι;;, fιν έντα.�α καλεί ριζοπρέμνο να καί μητρομ&:μ.μηv- οιότι ή μήτηρ α.υτου �το Μαρια ή Κομνη.νή, θυγάτηρ Ε!ρήνης τη; ΔουκαCνης. Π ερ! του έπωνύμου «τριοεν3ρία» θα δμιλήσωμεν είς τα περ! Σταυροσ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΛΓ'.

χrιcΤJλΝΙΚλ CΥΜ&Ολλ

·?

Χριστιανισμό; άνε ψύη lπ! 'Ιουοαϊκοj έ προη­ γουμένως οι άνθρωποι έψpικίων και εlς τό &­ πλουν άκουσμά τ{)υ, �δη δ Σ-w.υpος d.παστpά.πτει λιθοκόλλητος έν τοίς ιiνακτόροις τοο πρώτου χρι­ στιανου 6ιχ.σιλέως, ιiναγpά.φεται έπl τι:ιu &υpεοϋ των στρατιωτών, σκιά.ζει τά. χριστιαν. λιiω.ρα, στολίζει τήν δημοτικωτέροι.ν έν � παλα� Ρώμ1,ί δδον έπl ήj κατατροπώσει του Μαξεντίου καl ιi­ νυφοσται μεταξύ των στηλών 'Ελένης -mι Κων­ σταντίνου έν τij> ίπποδpομίφ Κων) πόλεως, :pέ­ pων πασιφανές το έπίγpα.μμσ.: «Εrς &γ.ιος, εrς Κόpιος, Ίησοϋς Χpι-στος εlς δόξα.ν θεοί) Πα"pός, • &μήν»,2 κιχιθώς ιiργότε,ρον !πι τοϋ έν τij> Αiιyου'Ο Σταυρός σw.ιωνι Κίονος θά ιiν'Jψωθt γιγα.ντια(ων δι.αστάστf,ριγμά μου. σεων δ ιiνδpιιχ; του Ίουστινtοι.νοϋ, κρατών σψαίραν μετά. Σταυρου κα.t πά.λtν, προς δήλωσιν δτι «δια τήν είς Χριστόν πίστιν έγκpατ·ης γέγονε της γης».• Πως το μυσα.pον κατέστη τίμιον κrx.l τό άτομον πpοσεκυνήθη, έόι.ν μή δ σταυρωθείς ήτο θεό;; Ίοού τό επι­ χείpη:μα το,j χpυσου πατρός: Το έπάρατον τουτο, το άπευκτόν, το τfiς έ6χάτnς τιμω­ ρίας 6ύμ6ολο·,, νυν yέyονε ποθεινον καi έπέpα6τον. Ούδε yαρ οϋτω 6τέφανα.: 6α6ιλικος καλλωπίζει κεφαλiιν ώς Σταυ­ ρός, παντος κοομου τιμιώτερα.: ων. Καi δ απαντες έπεφρί­ κεοον πρώην, τούτου νυν το 6χημα οϋτ� έ6τiν GΠΟ61 περι­ μάχnτον, ώς ΠανταΧΟU τούτο εύpί6Κε6θαι, ΠαpΟ. 0.pXOU6ι, ΠΟpΟ. όρχομένοις, παρι:'.ι. γυναιξί, παρα άνδpά6ι, παρι:'.ι. παρθένοις, παρα yεyαμnμέναις, παρα δούλο1ς, παρα έλευθέροις. Καl yο.ρ 6UVεχως αύτο απαντες έyχαράΠΟU61V έπi του των μελων ή­ μων έπι6nμοτέρου μέρους, καi ώ6περ έν 6τ�ίλl:ι έπi του μετώ­ που καθ' έκδ6mν ημέραν διατυπούμενον περ1φέρου61ν. Ου­ τα.: έν τ(ί i. Τραπέζ:ι;ι, ο� έν ταίς wν ίερέων χειροτονίαις, ουτα.: πάλιν μετα τοϋ Σώματα.: τοϋ Χρι6τοϋ έπi τον Μυ6τ1-

248

249

&κόμη &.ναψανη, διά τοJτο μέχρι σήμερον οι &ν Ρωσί� ΡαΟ"'..ι.6λνιΜι, η­ γουν Πα.λα.ιόπιστοι, ουχί διά των τριών, άλλά διά. των Μο 8ακτ1λω-ι κά­ μνουν τόv σταυρόν των.10 .ΠερL δε της διακοσμητικής τοϋ Σταυρου χρήσεως, τη; κ'Jρίως έν­ διαφερο1σης τό παρόν κεφάλαιον, σημειοϋμεν ότι δέν όπάρχει μέρος το5 χριστιανικοϋ ναου, εrτε μικρόν, είτε μέγα, οπου νά μή &παντq. α5τη.

οίκοδομηι;:. Το βα6QVΙ6τήριον τοϋτο οργανον φαίνεται ώς νά κατεδκευά6θη έπίτnδες δια τον ανθρωnον, ουτιν()(.; καi τiιν άθ.λ 1ότnτα και το μεγαλείον 6υpβολικωι:; ύπεμφαίνει. "Ορ­ θ1ος· ΙJψων κυριαρΧlΚW(: το μέτωΠΟV UΠερ το Περιβάλλον• ά­ Πλων ται;: χείρας ώ6εi θέλων να έναγκαλr6 θij το άπέραντον διά6 τημα, ουτινοι:; βα6 ιλευι:: παρου6 ιάζετω· καρφώνων τοuι:: πόδας είι::: τι\ν κοιλάδα ταύτην των δακρύων· τiΊν κεφαλι\ν εχ ων έ6 τεμμένην με άκάνθαι:;, εμβλημα των καρδιοβόρων τη­ κεδόvων, τuΊν μέχρι τάφου παρακολοuθου66)ν αύτόν· e c c e homo· iδοι'τ ό ανθρωποι:::· iδou ή έπι γης λατρεuτ1\ 6τά6 1τfιpος εψερον, περί ου ηοη ένωρίτατα. άπεψαίνετο δ &.tοστ. Παϋλο; ,ι, «εί δi και έγνώκαμ.;ν κατά σάρκα Χριστόν, dλλi νJν ουκiτι γι·.ιώσκοιιεομ' Κατά. φαντασίαν ητο ή μορψη το'J Χριστου, ή εν τφ εδκτηρ(φ το'J αύτοκράτο­ ρος Άλεξ. Σευήρου (235) μετά. Ί\οραάt.L, ΌΗiως και Ά:τολλrύν:ου τοίί Τυα·ι1έως στηλωθείσ�· ψανταστή δi ·1jτa καί ή εικών, i1 q,εροιιέ·ι·η tr.t τr:ϊ.ιν &κτυπωμά.των των Γνωστικιον Κα.pπο�φατιανών." Οί dpχα'ίοt ίστορικιλ λαλοϋν ;τερ: θpuλουμένου άνοριάντος τοϋ Κυρίου, ύπο τ·r,ς Σ'.ψ1:ροιν:σσης έν Ιlαν�ά.6ι εδγνωμόνως στηθέντος·'" άλλ', ώς c;,σ..iνετσ..ι, r:ροί.ίκczιτο ;:ερι άνδρι±ν-::ος το'J αδτοκρ:iτοpος 'Αδριανοϋ, προ τοϋ δr:a:ου :-1:αρίστ�το γονυ· ,.r.ετοϋσα f1 πόλις των Πα.νειον έν γ•Jναtκεί� μορ;p�. ΊΙ 6σ..σίλισ::χι. Κων­ στα.ντ!cι.. ζηu:ί παρ' Εδσε6ίου του .Παμφίλου εικόνα τοJ Σω,ηρος, Ιiλλ' αότός τ�ι &παντq. δτι ζητεί &ούνατα.11 Τοσα.ύτη ήτο ·ή τόiν πρώτων Χρι­ στιανών iyνotα περί το!} πpαγματικοJ χα.ρακτηρος το) Σωτijρος, ώστε «κ6μη καί άν ήτο ώpαίος καί &σχη,wς ήμ-ptο6·ητ,Χ,ο. άλλων μkν δικα.ιο­ λογουμένων μk το «ώραtος κάλλει παρά τούς u!ο:,ς των ά.νθρώπων», α.λ­ λων δε μz το «οόκ είχεν είδος, ουδi κάλλος». Εις τήν πρώτην κzτηγοpίαν ν άγίων εικόνα; iπικτα.θωμεν. Άλλ' ή πρα.γμα.τιχ�) μtθοδος &.Μ.ξ τεΟεισα ε:ίς κiνησ�.ν έv­ τtι Ίεpογραφ!(f, οέν πεpιωp(σθη εις ιlπεικονίσει; προσώπων μ1νον, iιΧ,: Ιξηπλώθη ά.μiσως καί επι τά πολυσυνθετώτεpα. Ή Παλαιά καί Κα:vή_ Διαθήκη ηνοιξαν τώρα πλατείας τάς σελίδας των πέρα.ν Χα!. πέρα.ν, ιϊ δί tερογριίφοι ήούναντο πλέον ά.π' εύθείας καί α·ιευ τινόι;; ά.ναγωγής νσ. 4νιστοpωσιν ιiπό του ψυσικου οιανδήποτε σκηνην τοϋ ν6μου, των πpο:γ-ι,­ τών i'j των ευαγγελιστών, «δπως α.ν οι μή είδότες γράμμα.τα. (καθως έπέ­ ατιλλεν δ Νείλος τφ Όλυ,μπιοδώρφ) , μηδi δυν:iμενοι τάς θεία; ιiναγι­ νώσκειν Ι'ραψ:iς, � θεωρίι:r, της ζωγρα:ρ!ας μνήμην τε λα.μ.6:ί,νωσι τf); τmν γνησίως τφ άληθινι'j) θεφ οεδι;ιυλευκότων ιlνδpα.γα.θίας, και προς.. Ιμ.ι. λλαν οιεγείρωνται των εύκλεώy καl ιlοιοίμων ά.ριστευμά.τ11)Υ, a,· ώ•ι τf)ς γης τόν ο1ρανόν &.ντηλλiξαντο»."" Γρηγόριος δ Νύσσης μ&ς οια.6ε­ kιοι, 5τι τοσιχ.ότη ijτo ή έν6:.pγεια, μεθ' ής σύγχρονός του ζωγρiφος οιi­ γριχψι τήν θuσίαν τοϋ Ά6pαάμ, ώστε δεν ήοόνατο άοcικpυτt νά. πα.ρέλθ" την θίαν, δσάκις έν α.ό� τόσον ζωηρώς Jνα.ψος AύwJ»," - οϋτε είς τόy: Χρυ­ σόιπομt>ν, καθ' δν δ Κύριος δεν όμοιά.ζει μητέρας τινάς, «αί, μετ& τ� ώο!να;, έtέpαις έκδιοό�σι τpοφο!; τά παιδίσ...• σ.λλ' άότός ήμriς τp!ψει οtκε!ψ αίμια.t�», ώς ποψ.ην τοις οtκε!οις μέλεσι tρέpων τά πp66ατα,1Ιi οuτι παpαπiμπω ε�ς τήy ά.οι�ασtΟΥ αλυσιν τώy λοιπωy παtέpω'.Ι κα.ί διοι:ι· Ο'Κιάλων. Άpκοl}μα.ι είς τά; ψωνά; των κpαζόντων λίθων καί dναφέpω τάς παναpχαίους παpαστiσει;; της άγίας Μεταλήψεως eν ται;; κα.ια.κόμ­ �α.ις, τό μsν ώς των εξ πηλίνων όοpιωy το:; έν Καν� γάμου, τό l,έ ώς κοφiνου ά.ρτου &πι της ρά.χεως ίχθόος. Τι &λλο θ:!λει νά δηλώ ,:ηJ τό πρώ· τον, a1ιιή τήν πίστιν της &.pχαίας Έκκλησίας ε1ς tήν πρJ.γματικr1ν ι.ι.ετι:ι6ολήν, y..α,θ' οtον τρ6πον τό ϋοωp ο!νος έν Κα-4 έγένετο; Και 8ιατί ί­ χθυς κα.t !ρτοι συνεδ'Jάσθησο:ν έν τ1) &λλ� σιφ.6ολικ� πα.ραστ:ίσει, παρ& 8ιιi νά. sfΥ, πρός τήν έα.υτοϋ φύσιν κα.ί τδ παν μεtεποiησεv».'• Είναι λοιπόν ανάμνησις, ά.ψ' έ'.Ιός, κα.ι κοινωνία. &.φ' έτέpοu, ή θε!α. λειτουργία. 'Α.λλ' ε!ναι σ�ηχρ6νως κα.ι θυσία· ή αίθεριωτέpα, εύγενε­ στέρα, οpασtικω,έρο: κο:t θεοπpεπεστέpα. π,mώy των θυσιών. Συντετρψ.­ μένος δ iν{)ρωπος κάτω από τόν διπλοuν ογ�ιον τών ε�εργεσιων τοσ Δη­ μιουργοu του κα.t τι7>ν έαυτοίί παραπτωμiτων, έπεζήτη,σεν aνέκα.θεν τρό­ πους, οι' ών θ:χ. απηυχο:ρίστει άρμοζόντως τό θείον διά. τά. πρώτα. κ� θι:ί. το έζ'>'Ί'·Ψ·ένιζε δια. τά δεύτερα: 'Έκαυσε λοιπόν έπί τοϋ 6ωμοίi τσ. &.κρο­ θίνια των καρπών του, ιοηκεy έπ' α.ύτοϋ τα. πλέον &ψογα έκ των ποι­ μνίιον του. Άνόφωσεν είς δψος έκα.τ6μ6ας πολυτελείς. Έπορψύρωσε οι' α.Εμiτωy τούς τόπους της λατρεία.ς. Διαισθανόμενος οτι φέρει εις τ&ς φλέ6α.:; α.ίμια. κληρονιγμκως μe:μια.σμένον, εξέλεξεν οόχι σπανίως ο,τι ιίχεν sν � φυλ� του προσψιλέστα.τον, ενα υίόν ποpφυρογέννητον, μίαν πάλλευκοy κοραισίοα. κα!, κατο:σtήσ�ας αύτοuς οίονεί αντιπροσώπους το!) δλοο, ώλοκο:ότωσεν αότούς ίδίq. χειρί. Πλην φευ! τι ν& κάμ� δλα.ς τα.ύ-

287 -τα; τάς 6ρεq;οπpεπείς προσφορά., μας δ θεός της ά.γiπης, τοϋ πνεύ­ μαtο; και τι:ιυ έλέους; 'Ό,τι έν τούτοις δlν κατώρθωσαν α.1 d.νθρώπιναι θuσίαι, τouto w.ιτώρθωσεν ή μεστή ούpανlου οlκτοu θυσlα. τοΟ Γολγοθd, ής d.να!μια.κτος διάδοσις κα.ί συνέχεια. ή θείο: λειτουpγ!α τυγχάνει, ή ες ίσου τα. θεία. σπλάγχνα έπικάμπτουσα.. Διότι τοιJτο τό ιπι της άγ. Τρα.­ πέζης προκείμε νον ύπό τά. τα.πεινά συμοε6ηκότα. το::; άρτου κα.ι τοϋ οίνου είναι ο:ότός δ σ.πό καtαοοληι;; τοϋ κόσμου έσφιιγμένος 'Αμνδς. Toϋ­ tQ τό θυσιαστήριον είναι αύτός του Κρα.νίου δ τόπο;;. ΊΌΟτο tό Αίμα. είναι αυτό κατ' ουσίαν του i'ιλοστόpγου Ιlελεκ�νό; μας τό αίμα: το α.tμο: δχι τών έν τ � Παλ. Δια.θήκr.ι δλοκαυτωμ.ά.των, 8:' ών έρράντισι tόν λαόν δ Μω•Jσης·1 τb ο:Έμο: οχι τι;ι') π:ι.ισχα.λίου- άpν!ο•), οι' Ο') τά;; ψλιάς !-r:έ­ χρισc:ν'16 aλΗ το σ.ίμο: τ ό τ 'ij ς Κ α ι ν ij ;; Δ ι α. Θ ή κ ·η ς, περ: οδ τοcrα.υτα. !φιλοσό,;ησεν ή πρός Έ6ραίου;.1• Α[μια. , δι' 06 iχομ.εν πα.ρρ·η­ σίαν ει; την είσοοον των άγ(ων· αίμα, 6υνliιLει του δποίου ά.λrjθώ; κα.θα.­ ρίζεται πά.y-::α· α.ίμα, οπεp τα. !δυτο: καί τά &yιο: tώΥ ά.γίων έκάθηpεν· αίμα., τb δποίον tό χpυσουν θυσιαστήριον iιγ!ασε·;· ώτι·;ι λ·jετο:ι και κι:χ.λ­ λωπ(ζεϊ:Ι:7.t ή ψ'JY,{j ' αίμα, οδτινι:>ς rι Ικχuσι; tόΥ 01}pανόν !ποίrίσ:ι: 6α.τ�ν· α!μ.α, 1:περ μετα6:.ίλλει τήν Έκκλησία.ν ι!ς ποταμόν τετρα.μερη, πσ.ρά , � ο;.'φαΊο- ' ' , 11 .. cι., λλ α. ..ο:ι:ν"ρα τας t:ιχθ(Υ.ς το:.ι οπι:;;ο') φυονται 11χι ι τ..t αι �καpποι, ιιήκ"fj. κ-Χpπόν εχοντα ώρψ.ον κα.ί &μiFαντο•; έσαεί· αί1�α, το iν οικα.ίων σψαy7.ί;; πpοt'JΠωθέψ αί:.1.α., δι' 0 'J δ Χριστό; και �ξηγόρασε καt εξσ.κο· "" · 'Ι'ου ει ; α ιωνα;; σ.ιωνων. • 'Εκκλησι.αν - την λουθι;;r χοσιιω'.Ι «Μένει γά.ρ τα. &πέρ ήμων εις τό διηνεκές; διορσ. ,:,,;ροσψέρων (!ση­ μείωι:;εν δ 'Ετ.ιψά.νιος) πρώτον μίν έα.•Jτόν διά. το) Στα.υροi) προσενέγ%α;; tνα λ001ι πα.σαν Ουσίαν Πα.λαια.ς Διαθήκη;;, την έ:νtελεστέ.ραν 8!: κα.ί ζω­ σαν όπερ παντός τοσ κόσμου !εpι:rJργήσ�;;, Αότό; ίερείον, Α1tός θ:J.μα., Αύτος ίερεϊιι;;, Αύτό; θυ-σιο:στήριον, Αύtό;; �εός, Αυτός cί..'.Ιθρωπο;, Αυ­ τός 6ασιλεuς, Αύτός d.ρχιερεό;;, Αύτός πp66ατον, Αότό; άρνίον, tά πά.ντ.α. 4ν πα.σιν όπέ:ρ ήμων γενόμενος, ίνα ήμίν ζωή κατά πiντα τρόπον γένη· τα.ι, χ.α.ι της !ερωσύνης �ότου το d.μεtάστατον έi)ρο:ίωμ,α. είς τούς α.ίωνα.;; &:περγά.σηται»." Τα.ότη;; της ένtελοuς χ.α.ι ζώσης θυσίας πο:χυλα. προμη­ νύμα.τα. !γένοντο ιν ήj tνοικ� Ριγ6έδ� «σωμο:», το !ν τt πεpσικ� Ζεν­ δαδέστr,. «χώμα, ή σφαγή του ίεροα 6ουοάλου παρ& τοίς Τόδσις τoi.i Ί ν­ δοατά..ν, ή κατα6pόχθισι;; των σα.pκώy της Υ.α.μήλου πα.ρα. το!; σ.ρχα.ίοις • Αραφι, τb «tεοκούο:λο» τοϋ Χaυϊτζιλιπ6χtλη πα.ρα τοίς Μεςικανοις, δ αιrαρα.γμός κα: κ.ατο:οροχθισμός της Χόpης ώς ένσα.ρκώσεω; της θεσ.ς Ταρη παρά τοί; Χiνοοι;; της Όρίσσης, τό lν ο:lμα.τι λουτρόν του Μιθρα.'ί'

•

ν

1

289

288 κου ταυροοολίου, ot πλακουντε;; καt ο! κυκεώνες των 'Ελευσινίων μυστη­ ρίων, δλαι, γεvικι;)ς ειπείν, αt ζωοθυσίαι και άνθρωποθυσίαι του έθνι­ σμο•1."" Είς ταύτην σκιωδώς παρέπεμπεν δ σταυροειδώς πεπαρμένος πσι.:: σχάλι ος των Ίου,οαίωv άμvός, δ άρτος και δ νοΙvος του Μελχισεδέκ κσιl ot οώοεκα άρτοι της προθέσεως. Ταύτην δ προφήτης Μαλαχίας"" προκα­ τήγγειλεv ώς τήν καθσιραν εκείνην θυσίαν, ητις έν όvόματι του Κυρίου­ του Παντο�φά.τορος θα προσiγηται &.πο άνατολιi>ν ήλίου !ως ουσμων εlς το δι ηνεκές. «Ού γαρ &παξ μεσιτεύσα;; και παραοούς &.παντα -�μίν, ύπέρ ώv έμεσίτευσεv, άπηλλriγη· dλλ' &.εί μεσιτε1ει, ού λόγοις τισt και οεή­ σεσιν, ώσπερ οί πρεσ6ευταl ποι οίίσιν, άλλα πράγματι. Τί οε το πραγμα; Το συvriπτειv &,αυτφ, καί οι ' &αυτοίί των οικείων μεταοιοόvαι χαρίτων,. κατα τήν &.ξίαν !κάστου και το της καθάρσεως μέτρον... Ουτε γriρ, χω­ ρίς 9ωτό;, όψθαλμός δύναται 6λέπειν, ουτε χωρίς του Χριστου, ζωήν ά.­ ληθινήν ταίς φυχαίς καί ειρήvην ε!ναι δυνατόν· δτι Αυτός έστι τφ θεφ καταλλriττων μόνος»."

ρίων Κο ι vωvίαν, τiις συνάξεως λυθείση,ς, ούκ άνεχώρουν εύθέω;; οϊκσι�ε, άλλ' ο1 πλούσι οι καί ευπορώτεροι, ψέροντες οϊκοθεν τροψας καl έοέσμσι' ι:.στιαs. • τα., τούς τ.:z·�ητα;; εκά.λουv καί καινας έποι οίίντο τραπε'ζα.ς, κο ι νας , fl ' .2. ' σει;, κοιvα συμπόσια. ε ·ι α ύ τ � τ � έ κ κ λ η σ ι q: ωστε και ίkΠΟ τη; κοινωνίας τη; κατά τήv τράπεζαν, και &.πο της εύλα6είας τη; &.τ.ο τc,) τόπου κ.αί πα.vταχ6θεv τ·�ν άγάπην αυτοί; έπισψίγγεσθαι, και πολλήν μέν τi1v iι'οονή·ι, πολλrιν oi α.ύτοίς γίνεσθαι τή-ι ώψέλει αν- οϊ τε γάρ πέvητες ..:αρα.μυθία; ιi;-;iλα.υοv rϊ.ι τijς τυχούση;, 1tαt ο! πλουτου•ιτες πολλήv ε�' - ""'�' 6 ι ον τα·;- τσ. tvοιαv καί τ.αρi τ:i1v τpΞψομi•ιωv κα.l ίtα.ρα. του- Θεου,

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Λθ'.

Χριστιανικ1) άyάπ1( ι:lχι1ν κατακομβών.

λ.J πrωτλ.ι CYNλ.1.eιc

ποίου•;, κα.ρπωσάμεvο� καί πολλήν την χάρι ν, οϋτως άπήεσαν οίχ;σ,δεμίλησε προ ι,γουμ.έ­ νως· ε') εύχήν μακράν του προεστωτος, τήν εύχαριστήρι6ν τε καί τελε· στικήν ς') ιχ μ ή ν, !πευψημούμενον ύπό του λα.ου· ζ') διάδοσιν καί. μετάληψιν των εύχαρ�στ:ηθέντων- καt η') λογίαν καl ύλικ-ίJν συνδρομήν-, ύπερ τιi>ν ιiπορούντων. Άλλά τό τυπικόν τούτο είναι σκελετό; άσαρκος, διότι αί εύχα: !ξ αύτοϋ !λλείπουν. Διά νά περισαρκωθΊ) δ σκελετός, ά.­ νάγκη νά. προστρέξωμεν εις τήν Διδα.χήν των δώδεκα ΆποστόJ.ων, ερ­ γον σύγχρονον τφ 'Ιουστίνφ, εί μή τι και ά.ρχαιότερον, περιέχον τρείς λειτουργικά; εύχά;.• Αυται οιά. τήν 6ραχύτητά των &θεωρήθησαν μιiλ­ λον τάς ιiγάπας συνοοεύουσαι παρά τό μυστήριον. Άλλ' ή !πι;,,εφαλίς. των «περί δέ τη; Ε ύ χ α ρ ι σ τ ί α ς οϋτως ε3χα.ριστήσατε» ε!'ίαι τό­ σον σαφής, ωστε πιiσα συζήτησις περl της λειτουργικης των χρi1σεω;. νά πr.ιρέλκ'Ώ· Μόνον τοϋτο καλώς ας σημειωθij: δτι, των λειτουργικών δέλτων !ν ρευστ� ετι κα.ταστά.σει τελουσών καί ά.δείας πλήρου; παρεχο­ μένης τφ προεστωτι τοϋ αύτοσχεδίως μηκύνειν καl καλλύνειν τά. λε�τουρ­ γικά διαγράμματα, αi εύχαί της Διοαχης μιiλλον οιαγρ:ίφουν κεφαλαιω­ δώς τ·ήν σειράν των !ννοιών και τό ϋφος τό δι' αυτών διηκον, παρά το­ δλον !πι λέξει κείμενον, δπερ rσως εις τά μυστηριωδέστερ:i του μέρη, ολως αγραφον !τηρειτο.0 Μή λησμονωμεν δτι πρό όλ!γου δ 'Ιουστ'νος ε­ γραφεν, οτι «δ προεστώ; εύχας και εύλογία; δ σ η ο ύ ν α ι.ι ι ς α ύ τ φ &να.πέμπει», ιiνα:pερόμε·.ιο; 15χι εις τήν εντασιν της φωνη;, 5χι· &.λλ' είς τό μήκος καl τό θρησκευτικοφιλολογικόν της εύχης περιεχόμενο·,ι, είς τήν διάκρισιν του προεστωτος !παφιέ.μενον- πριiγμα ί;\περ κα.ί δ 'Γερτυλ-· λιανός !πεμαρτύρησε γράφας, διά τούς r.ροεστωτας 6ε6αίως: «ανευ ύπο6ολέως προσευχόμεθα, &τε ιiπό σ τ ή θ ο υ ς προσευχόμενοι>·.10 'Αλλ'. !πl τάς εύχαριστηρίους ευχα;; της Διδαχής. Καί πρώτον &πl τήν ά.πο-· 6λέπουσαν τό Ποτήριο·;. Εύχαρι6τουμεν Σοι, Πάτερ ήμων, ύπερ της άγίας άμπέ­ λου Δαυiδ του παιδόι; Σου, lίι; έγνώριοοι; ήμίν δια Ί nοοϋ του Παιδόι; Σου. Σοi ή δόξα εiι; τους αiωναι;.

Είτα ή ευχαριστήριος περί του κλάσματος: Εύχαρι6τουμεν Σοι, Πάτερ ήμων, υπερ της {ωf ι; και γνώ6εωι;, πι; έγνώρ1οοι; ήμίν δια Ίnοου του Παιδόι; Σου. Σοi ή δόξα εiι; τους αίωναι;. ''Ω6περ lίν τουτο το κλά6μα

29S διε6κορm6μένον έπάνω των όρέων καl 6υναχθεν έyένετο fv, οϋτω 6υναχθήτω Σου ή Έκκλn6ία άπο των περάτων τfiι; γiίι; εiι; τi'ιν Σι\ν βα61λείαν. υοτι Σου έ6τιν ή δόξα καi ή δύνα­ μις δια Ί. Χρ1ιηου εiι; τους αiώναι;.

Καl μετά τrίν &γ. 111:τάληφι•,ι επεται ή έξη; πολυσήιια.ντος εύχή: Εύχαpι6τουμέν Σοι, Πάτερ liγιε, ύπερ του άγ. όνόματόι; Σου, ου κατε6κήνωοοι; έν ταίι.: καρδίαιι: ήμων καi ύπερ τfiι; γνώ6εωι; καi πίστεως καl άθαναaίαc, i'ίι; έγνώρι6ας ήμiν δια 'Ιn6ου τοί:ί παιδόι; Σου. Σοl i'ι δόξα εlι; τοι)ι; αiίίΊναι;. Σύ, Δέ6ποτα Παντοκράτωρ, fκτ1aαc τα πόντα fνεκεν του όνόμα­ τόι; Σου, τροφήν τε καl ποτον lδωκαc;: τοϊι; άνθρώποιι; είι; ά­ πόλαυ61ν, ϊνα Σοι εύχαρ1aτήaωa1ν, ήμίν δε έχαpί6ιι1 πνευ­ ματικι\ν τροφiιν καl ποτον καl {ωr\ν αiιJJVlOV δια του Παιδόι; Σου. Προ πάντων εύχαριaτοϋμέν Σοι δτι δυνατοι; εΙ. Σοl ή δόξα εiι; τους αiωναι; . Μνήaθnτ1, Κύριε, τfiι.: Έκκληοίαι; Σου τοιΊ ρύ6α6θα.Ι αύτι\ν άnο ηαντοι.: nονnροϋ καi τελειωοοι αύ­ τι\ν έν τ:ij. άγά1υ;ι Σου· καl aύναιον αύτπν άπο των τε66άpων ανέμων, τι\ν άγιαaθεiaαν εic;: την Σι\ν βαaιλείαν, ί'ίν ήτοίμα­ οος αύτ:ij.· οτι Σοϋ έaτιν ή δύναμ1ι.: καi ή δόξα είς τους αiω­ ναι;. Έλθέτω χάρις καi nαρελθέτω δ κό6μοι; ουτος. Ώοοννα τψ Υiψ Δαβίδ I ΕΙ υι; δγιόι; taτιν έρχέ6θω· εί τις ούκ f6t1, μετανοείτω. Μαρόν 6θό. 'Αμήν.

Βλέπε πω� α.ί πολιώταται αδται εύχαι ύπεμψαίνουν τούς [εροuς χρό­ νους των, ιi ;,οϋ κα: αυταί ώς ή Κuρια.κή προσευχή αρχίζουν μ! τό «Πι.ί­ τεp ήμών». Βλiπε πώς δ 'Ι. Χριστό; καλείται «&γία άμπελος Δαυ!δ», καθό άμ..:λο; ά.ληθινή ιiπό το� Δα.υίο κατα τό ιiνθρώπινον 6λαστήσασι:Α. χαι διά τοϋ χυμοϋ της τούς πιστ:ούς ρωννύουσα. Βλέπε τήν περί του κλι.ί­ σμσ.τος 6αθυνο;;στά.την είκόνα. Καθώς, λέγει, τουτο τό κλάσμα ητό ποτε ώς σιτο� !ν τφ στ:riχυι �ιεσκορπισμένον έπάνω εί; τάς κλιτϋς των όρέων χι:ιί εις τού; άyρούς, συν-ήχθη ο' ιiκολούθως κα!, ιiλεσθεν και ζυμωθέν� συνηνώθη eί(; ilρτον ενα, οϋτως είθε να συναχθοϋν κα\. oi ιiνά μέσον τοϋ χόσμου οιεσπαρμένοι πιστοL σου ώ; σίτο; !κλεκτός !ν τ� 6ασιλε!q. σου. Βλέπε και πώς !ν τ� 3YJ εύχ� α[ ψυχα.ι παρίστανται τελοϋσαι έν !ξάφει &.ποκαραδοκ&ϋσαι ιiπό στιγμή� εις στιη.ιήν τήν ηεuσιν τι,υ Kuρ!ou,

χα:

296

297

0ρ;,οπaιουιι.ένας λειτaυργι­ κ.χς δέλτους. 11

ΚΕΦι\Λι\ΙΟΝ Μ'.

λ.Ι λ€JΤΟΥfΓΙΚλΙ

Α€λTOJ

Ή ελΖ"Jθερία περί τ�ν ψpαστική'ιl', θεaλογικήν κα.ί τυπικήν δια.κό­ σ:1.ησιν, ή κατά τού;; πρώτους αίω•ιας του Χριστιανισμου ύπό των προε­ στώτων καί μεyά.λων ιiντιπρaσώπων τ:ii; Έκκλησ!σ.ς οιχαιωματικt'i:Ις iσκη­ θείσα, καί ή &οεια, ην Qδτοι έπέτρzπον είς έαυτΟ'jς τσϋ προσθ€τειν νέας εόχάς ή πλουτίζειν καt περικόπτειν τ� παJ.Διάς, συνετέλεσαν είς τήν ων ώς &πό &τ.θμι.αίαν διαμόρfωtιν ποικίλων λειτουργικών τ ,j π ω ν,

κοινι71ν τ:piμνων έξε7r:.ίησαν αί &πό το,j 4Όυ οclωνος είς τήν δοον τη; άπο­ κpυ'1'c-χλλώσεως είσελθοϋσαι συγγενείς λ ε ι τ ο υ p γ ι κ α ί δ έ λ τ ο ι η (ώς έπ! το Ο"Jντομώτεpον καί Ο"Jνεκοοχικώτερον καλουνται) λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ι, έκ:iστη των δποίων &ναγp-:ίφεται ε!; τό δνομα dποστόλου η μεγ:κ­ λο·J -:-ης '.Εκκλησ/ας πατρός. καθό 5π' !κε!νου μερικώς η δλικώς ειτε .-::α­ ραδοθείσα, ε!τε διαppυθμισθείσα, καίτοι εν τi.) ύστ:iτ� αναλ:.ίσει είναι τόση ή μετ?,ξ,:ι δλων κοινότης κα: δμοιότης, ωστε ιιία κοcί μόνη &ρχική 6:iσις ι:χ.πσ,σών νά πpο!Ηδητα.ι.' Διακρίνουσι δέ ο! λειτουpγιολ6γοι τούς λειτουρ· γιχ.ο�:ις τ-..ίπους, δρθο86ξους τε καί μή, κατά γeωγραpικά.ς r:εριφφε(α.ς η λειτ�ηργικiς, οϋτως elπεϊν, διοικήσεις, Καί διι.ιλούν 1.εp! τύπου Συρια· κοίj, Αίγυπτιακου, Περσικο'J, Βυζαντινοϋ, Ίσπανογαλλιχανικοϋ κα.ί Ι)ω11.αϊχου. Και εις μzν τόν Συ p ι oc κ ό ν λειτουpγικόν τύπον κατατάσσουν: τήν iν ταϊ;; 'Αποστολικα.ϊς Διοcταγα!;; έλληνικrιν λειτουpγί«ν τσj οηθεν Κλήtμντο;;, τήν Ηληνικήν λειτουpγlα.ν τcι::ί &.γίου Ίακώοου, τiιν συρια.κfιν λειτωpγιαν του &.yίου 'Ιακώβου καί 80 !τέρας συpιακά� Άνα:ροpά;;, 13λα γεννήματα. της προηγου11ένης. Εtς οέ τόν Α ι γ υ π τ ι α κ ό ν λειτουp γικόν τJπον: τήν έλληνικήν λειτουpγιαν τοJ ά.γ!ου Μάρκου, τr1ν Ιlροηγια­ σιι.ένψ του &.γ!ου Μάpχ.ο:.ι, τά;; ύπό τό ονομ:χ του &.yίου Κυρίλλου, του α.γ!ου Πασιλείου καt του &.γ(ου Γρηγορίου τpείς Κοπτικά; λειτουργία; καl τίiΊν άyίων 'Αποστόλων Αιθιοπικήν η Άουσσινιακήν. Εlς ο! τόν Π ε ρ α ι κ ό ν λειτουργικόν τύπον: τάς Νεστοριανικά;; λειτουργίας, ων τρεί;; μlν ιiπωλέσθησαν, τpείς δ' ετι σό)ζονται ύπό τά ονόματα θαδοα!ου-κα�­ Μά.pιος, θεοδώρου του Μοψουεστ(ας και Νεστορίου, λί,αν τι�1εναι παρά τοίς νοσοοοι τόν Νεστοpιανισμ6ν. Είς δ& τον Β υ ζ α. ν τ ι ν ό ν τ-..ίπον: τα.; μέχρι σήμερον παρ' ήμίν &ν χρήσει γεpα.σμίους λειτουργίας τοJ Μ. Βασιλείου, -.:o'J ι Χρυσοστόμου -:ι.σ.l των Προηγιασμένων, ων έκ:χ.στη δυ­ νατόν μεν νά ιiν.;::·11, ώς έκ τής κατ�γωγης το!:ι pυθμιστοϋ τη;, εϊς ίδιαι­ τίραν λειτουpγικήν π:::pιφέpειαν, &λλ' έν τφ Βυζαντίφ δι"Ώωνίσθη ή χρη­ αl; των, έντοcυθα. 81 και &νωδύνους τιν� εδέχθημεν δ�α.κ.οσμητικάς προο­ Οήκας, οά.σιν σχοοοαι τήν του fι.γ. Ίακώοου ά.ληθως, πολιωτάτην λειτουp­ γ!σ.ν, συγγενη ο! στενοτάτην ιiποκτήσασαι και την Άpμενικήν. Εις οέ τόν 'Ι σ π α ν ο γ α λ λ ι κ α ν ι κ ό ν τύπον: τα.ς r..άλαι ποτέ κρατη�σας ).ιιτουpγίας, Μοζα.pα6ικήν της 'Ισπανίας κocl Γαλλιχ.ανικήν των Γαλλιων, ιiμφοτέpας ι&.πό της ημετέρα.; Άνατολης προελθούσοcς καί πλουσιω,ιχ.την !χούσιχ.,; τi;ν ψpασεολογ(ά.ν. Τέλος, του Ρ ω μα ϊ κ ο ϋ λειτουργικού τiJ· που μίαν κσ.: μόνην οί λε:τουργιολόγοι εμδλέπουν &πόρ:κ.ιν, την ση11sρι-

298

299

νήν λειτουργ!αν της Ρώμης, 8ιακρινοι.ι.ένην μεν ύπό τινιuν εtς τήν Άμ· 6ροσιαν. ην καί. το Sarum, ιiλλ' &.νεu λόγου, ιiψου ολω.; ιiσήμαντοι είναι σ.Ε μεταςύ των διαφορα.ί. Έκ της τοιαύτης έπιτροχάοην ιiναγραφηι,; �τα· :pα.ίνεται πώς εδαφος πλουσιωτά:της 6λαστ-ήσεως και έπιδόσεω; εσχεν YJ λειτοuργικiι εκφρασις. κυρίως εtπε!ν, την 'Εώαν, έξ ής mι αt ί.i.γ. Γραψσl προrιλθον, ελαχίστη δ' ύπijρξε τής Δύσεως ή συμοολή. Δέν πρ6κειται νά παρακολουθήσωμεν ένταJθα. τούς σοψοu;; λειτουρ· γιολ6γους εις 'riJY ερευναν τrις διαμορφώσεως των ώς lf νω λειτουργικών δέλτων, ούδl νά άνα.ζητήσωμεν μετ' αυτών fι τάς παμπληθεί; δμοιότηwς η τάς αλλας εια:ρορά;, lστι δ' 15τε κα.ι οιαψθοράς, &; ύπέστησαν αι πλε!ο­ νε:; έξ αύτων ύπό χειpων α!ρε,ικων, ίνα λαλωσι συμφώνως προ; τά; οο­ ςασίας των λυμεώνων των, έφ' ώ κα.ι λίαν ενωρίς �r:b τ·ης 'Ορθοοόξου 'Εκκλησία; εξεσυρ!χθηοα.ν. Όλίγαι φως πρόχειροι σημειώσεις ε!να.ι άνά:γ­ κη yb; ριψθωι.ιν &τ.ι το::ϊ χci.ρτοu έν σχέσει προς την λειτουργία.ν την είς το ονομα. του άγ. Κλήμεντος φεpομένην, τtίν λειτουργίαν την εις το ονο� τοi} άγ. Μά:pκι:.ιυ φερομ.ένην, τήν γερασμ!αν λειτουργίαν τι:.ιυ 'Αποστόλου 'Ια:κώ6ου του ιiδελψοθέΏυ, κα: έξιχως τά.ς λ:.;ιτουργίας Βα.σιλείι:.ιυ του ιιε­ γάλοu, 'Ιωά·ηου τοϋ Χr,υσοστόμοu καt των Προηγ�α.σμένων, αϊτινες έ:t­ προσωποuν οι' ήμα.; δ,τι τίμιον μετά τά.ς ίερά.; Γραψiς. Εις το Η' 6ι6λ!c·,ι (κε9. 5 - 15) των Ί\ποστολικων Διαταγών, α'τι­ νες περιέχουν μzν πολύτιμον καί πα:ιτοο:χπην ϋλην, ,iλΗ c;:,μ;-;ιληθείσα.ν έξ ύπα.ρχουσών πηyων κα.ί διασχευασθείσα.ν κ,�τ:1.. τον 4ον αίωνα. ύπb άγνώστου εξ 'Αντιοχείας ά.νδpός, μη ά.πηλλαγμένο:> Ζυστυχώς κσ..ί ήμι· α.ρειια.νικης τινο; τάσεως, άπαντ� λειτουργία., ή; iί θέσις ε!να.ι o·J1t δλίγον ένδια.φέρουσα. 'Γο� &γνώστοu συμπιλητο'J οα.νειζομένοu τό δνι:.ιμα τοο &.ποc.τολ. πατρός; Κλή,μεντος, δι&. της γρα:p!οος δήθεν τοϋ δποίου οι 'Από­ στολοι δημοσιε'..ίοuν τά.ς Διαw..γά:ς των, καt ή !ν ταί; Δισ:ταγαίς έγκε­ κλεισμένη λειτουργία επεκράτησε νrι.. bνομ.iζηται λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τ ο ϋ 6. γ . Κ λ ή ιι ε ν τ ο ς . Ή συμπερίληφ!ς της tν συγγρά-μ.μα.τι φευοωΥ".;μφ διεγείρει iκ πρώτης οφεως την ίιποψίαν. Προσεκτικωτέρα γνωριμ!α τη; μdς διαθiτει πρό; αύτrιν κα.πω;; εύνοϊκώτεpΏν. fψο;;, θέρμη, βαθύτης, μεγαλοπρέπεια είναι τά χα.pακτηριστικά γνωρ:σματά της. "fφος πα.ρα­ στατικόν, οια γpαψικων ρήσεων και φιλοσοφικών δρων οι·ηνθισμένον, ούχt δ! �ιpον ρητορικής δεξιότητος, είναι το ί,ψος της. ΑΕ 1φοσευχαι της pακραί, ύπομιμνf,σκουν χρόνους μεγάλου ζήλου. Τό πειθα.ρχικόν της Ο'}· στ:ημα αi'ιστηρότατον, δεν συμ6ι6άζετα.ι με τήν μετά ταjτα iπελθο:ϊσαν ποιά:ν τινα χαλσ.ρωσιν. Ό Θεός iν αύτ� άνα.κηρύσσετα,. ού μόνον θεό; 0

της χάριτος, ά.λλά. και της; ύλικής φuσεω,ς· ού μ6νον θεός της Κα.ινης, ά.λλά. κα.t της Παλαιά; Διαθήκης· καί ταϋτα ύπονοο:}ν &.γιϊ)να.; κατά. τοϊ) Γνωστικισμοο. Αίτησις οιακονική οιαλα.μ6&.νει έπι λέξει: «όπερ των οιω­ κόντων )1μ&ς δι&. το οvομιι το� Kup!ou δεηθώμεν, δπως δ Κύριος, πραυνας τον θυμόν αύτων, οιασκεοiσ-g τήν καθ' ήμων 6ργ1;ν»· εlμεθα αρ«. είς τους καιροuς των διωγμών. "Ανωθεν 8ύο εύχων φέρεwι � δ:ά:ταξις: •ν περί !νος προσ· ΧΟμιζομένοu &.ρτου. Λύτη ή Ιννοιιχ. wϋ· μυστηρίου ώς πρiςεως �νοποιοiί, ιlποκλείει την τώ•; �τωv πλ-,pόv. Άλλά κα1. α[ πpώται d.ν«.ψαvείσαι 4κολουθίαι των προσκομιδών ει,;; τό έπαuξηθεν Βυζαντινόν 't'Jπtκόν περί !νός κα1. μόνου προσ:pόpοu, έποιοϋντο λόγον.n Μόνον ιiργότερα, 1πό τήν ώeησιν τΟ'j διαρκώς στολίζεtν κrι.ι πολλαπλασιάζεtν τά tiφιστάμενα., έ­ λησ�ιο�θη ή ιί>ραία εννοtιχ. �ν ύπ:έθαλπεν ή παλ«ιά. &.ιtλότης και κατήν­ τησαν -μέχρι των πέντε ο[ προοκαμιστέοι α.ρτοι, 1:να εκ μ,!y τοϋ α' έζrι.· 00

312

313

χθlί δ &μνός, έκ του 6' ·iJ μερίς της θεοτ6κου, έκ του γ' α.Σ μερίδε,;; των �γίων ?Ι.α� έκ τού δ' καi. ε' α.t μφίδες τεθνεώντων καί ζώντων... 'Όσον d.::ρορ� τό ετερον των προσκομιζομένων δώρων, τουτο όψεί λει νά ε!ν::Gι δ οίνος, τό «γέννημα. της άμπέλου" ώ,;; είπεν δ Σωτήρ,ΆΙS κ?:ί ούχί τό δοωρ, ώτινι οΕ α.ίρετικοι 'Ε6ιωνίται καί οί &.κόλουθοι τοϋ Τατι,ανου έν ήί ίερουργ[q; έχpωντο, ο! λόγιp 1περ6ολικης έγκρατεία.ς μήτε οίνον πίνοντες μήτε τινός των έμφύχων μεταλα.μοάνοντες και εντευ θεν ΈγΧρατϊται κα.ί ΊΌροπαpνη1,14 έγχα.ρδίοu πόθο-J' εlναι ή σ;>ρα.γίς, ή συγχα�iιεσις καί τό 1.iρα.yμ4 των 'άιtογρα.φών δλοχλήρου του έκκλησιά.σμα,:ο� είς τά:ς οι�

319

318 τQΙ) ίερο�)pγοαντος έπtδιδομένοι.; τφ θεφ ιχ.tτήσειc;;· είναι τό πpοι:rχ.ολ>..d'tν mερ&:. ε1; τχc;; ικεσίας μαι; κιχ.! tξιχ.ποστέλλον αότ&:., ε-tς τιί μετ:χ.ρσια, χ«Ο' δν τρόπον έκσψενδονιζει τό βέλο; πρόc;; τιί &.νω ή τονυσθεισα νευρά τοσ τόξου. Διά. τουτο &νά. πα.σαν στιγμήν ιlκούε't!ιt εtc;; τιίς σu�ξεtς μα.c;; ή δισόλλα6ος cι.ϋτη tβραϊκή έπι:ρwνησις, οδ μόνον δ' iχιίστη τρόπον ,:ινιk �ρά.γραφος πjς Ιεpουργtα;; μας περοι.τοuταt μέ τό ι1 μ ή ν, ι1νιχ.�νοu­ μενον ιiπ� τό στόι,.ιχ το:J λ�:J συνικετε,jοντο; και σ-Jνευδοκσ-)ντος, dλλά 'ν4ι ή δλη ί:φi ι.ι.υ-r.z.yωyία. dπ: ένός τελεtωτtκου ci μ ή ν σuστέλλεt J f.στ:C(. ' zα�• εuεΑπι;; ν, �' , τ"" �Αλ:μενι'ζεται. �ΓΙ � χριστεπωννμον πλήρωμα! μή ποι.ρίστασοιι rI1; ξένος !'Ι ήj μεγiλrι ψρ'Jκτωp!�, τ� ύπ�ρ σoiJ τελουμέν�. 'Ε­ ξφεύγeιυ ει; τόν πpέr.οντα χρόνον τά. 4 μ ή ν σου κοι.ί έςερεόγο:; τοι. μ.έ πiστιν άχρ�ντ?ν πpός 'Εκείνον, δν ι.ι! Γρι.ιφσ.1. ώνψ.0:σαν «'Ο ΑΜ.ΗΝ. δ Μάρτυς: δ Uιστδc;; χοι.ι 'Αληθινός», ϋστι � «0'3χ έγένετο wι.c κοι.ί ou. ιiλλά ΝΑΙ !ν αuτφ γέγονεν· οέρεται ώς εργον τοϋ Χρυ,σοστόμου, ινφ τοόνα.ντίον ή συνήθης -::οϋ 'Γριοο.γ!οu ευχή «δ θεό; δ &γιο;, δ έv ιiγίοι; ιiνα.πα.υόμενο;» έμπεριέ­ χε-::α.ι αυτόθι είς τήν λειτουργία.ν τοϋ Μ. Βοι.σιλιίοu. 'Άγιε άγίων, ό θεος: ήμων, δ μόνος ο.γιος: καi έν άγίοι ς: άναπαυόμενος: , ο.γιοι;: ύπάρχει ς: δ τί'ιν άνυπέρβλητον δόξαν έν αύτψ κεκτημένοι;:· ο.γιοι;: δ θεόc;:, δ λόγψ τα πάντα δUδtη­ fiάμενος ο.γιος: ό θεό ς:, δν τα τετράμορφα ζψα άκαταπαύ­ δtψ ψων(i_ δοξάζουδιV, αγιος: δ θεόc;:, δ ύΠΟ Πλήθους: άγίων άγγέλων καi άρχαγγέλων, άοpαδίςι τρεμόντων, προοκυνού­ μενος: καi δοξολογούμενοι;:· δγιος: δ θεόc;:, δ τοίς: πολυόιψαδι Χερουβεiμ τ(ί ά61γnτψ φωv(ί τφ άκοιμήτψ δμματ1 έπιβλέ­ πων καi έπικλίνων το ους: Σου· δγιος: δ θεός:, ό τοίς: έξωπε­ ρύγοι ς: Σεραφεiμ έποχούμενοι;:, κροτούντων τος: έαυτων πτέ­ ρυγας: καi τον έπινίκιον υμνον ύμνούντων το "Αγιοι;:, "Αγιοι;:, "Αγιο ς: Κύριος: Σαβαώθ, ό προι;δεχόμενοι;:· αγ1οι;: γαρ εί ό θεος: ήμων, δν άρχαi καi έξουι;ίαι καi κυριότητες: έν ούρανφ προι;κυνου61, καi έπi γi'ίς: liνθρωποι άνυμνοϋδι καi δέβουδιν· αύτόc;:, φιλάνθρωπε, πρόδδεξ01 καi έκ δtόματος: ήμων των άμαρτωλων τον τριι;άγιον υμνον προοφερόμενον παρ' ήμων καi παρα παντος: τοϋ λαοϋ Σου καl κατάπεμψον ήμίν πλού610 τα έλέη καi τους: οίκτιρμούς: Σου, πpεδβείαι ς: τi'ίς: άγ. Θεοτόκου καi πάντων των άγίων, των άπ' ai,:iJvός: Σοι εύα­ pεδtnδάντων.'

·Άλλ' δ καιρό;; επέστη να άκουσθουν τά. θεία τη; Καινή; Λόγισ...

326

327

«Μέσο; δ άνrχ.γvώστης lψ' ύφηλοϋ τινος !cmός». ιά.ναγιγνώσ-,ιει είς !πή­ κοον πάντων τό Πραξαποστολικ.bν ιi�γνωσμα. της ήμ.έρας. Μεθ' 8 ά.κο­ λου{)εί ή ιiν:iγνωσις αυτοο του ιiχριiντου Εόαγγελίου. Καί ιiνέρχεται τότε (κ,:χ.τά τον ψευοωνυμούμ.ενον Σωψ.ρόνιον) δ ί ε ρ ε ύ ς fι δ ο ι ά.­ κ ο ν ο ς μετ" της θείας κελεύσεως τον αμ6ωνα, ώς rλγyελο; ούρα.νόθεν ιiποσταλείς, και έκπληροϋtά.t ή προφητεία Ήσα.ίσJ· «έπ' ορους πεΟt'ΙΟU !ρατε σημε'ίον»· -χα.L ή εκτασι; τών χειρών το,j πλήθΌυς, ώς συνηθίζετο τότε, δεικνύει τήν εύχα.ριστίαν τυσ πληρώματος, ώ; ά.ξιwθέντο; τοιο:.ί­ των θα:Jιμιiτων· καί δ ίερεύ; ά.ναπτ-jσσει τήν κέλεuσιν μετά φρ!κης, &κ­ οιπλών προ των χριστιανών τον τόμον, έ'/ ώ τά 6:χσιλικά. οιατiγματα. περιέχονw.ι' καί άναγγέλλει τήν κέλευσιν τψ λαψ μετά σιγή; ίσταμ.ένφ· και μετά. την ά.νά.γνωσιν, πτ1jξα,; την Βίολον δ ά.ναγνού; κατέρχεται. οιοούς πιχσιν ώ; u!ο'ίς d.σπά.ζεσθαι αότήν."' '�αία. κα.ί συγκινητική συνήΟεια δ &.σπασμός του Εύεγγελίου! περί ής 'Χlα.ί δ Δαμα.σκηνος είπε: «Το Εύαγγέλιον. . . προσκuνσjμεν καt περιπτuσσόμεθα καί καταφιλοϋ­ μεν κα.ί όψθαλμο'ίς καί χείλεσι y,σ;; κ,αp8ί� ά.σπαζόμ.εθα.».11 'Ωραία καί συγκινητικ� συνήθεια, ήν μετεθέσαμεν οί νεώ,εροι ε!ς το έωθι·1όν Εύ­ αγyέλιον πρός; οίκονομία.ν χρόνου. Καίτοι ol πιχσα. Γραφή θε6πνεucιτος καί ωψέλιμος; πρός οιοασκαλίαν, εν ο' t.ργανικόν σύνολον ά.ποτελοϋν δλα τά. 6ι6λία της Καινής, lν τσmτο; έαυτόν; «Τι ποιείς, άνθρωπε ; (λiγει που) . •Ότα.ν είστήκε.ι πρό της Τραπέζης δ ίερε1ς, τiς χείρας &.να.τε!νων ε�ς τον ούριινόν, καλων το Πνευμι.χ. τό σ,γισν τοJ πcιραγενέσθα.ι κιιί &φα­ σθ«ι τιί)Υ προκειμένων, πολλή ήσυχία, πολλή σιγή· οτ,αν (8!) διοφ τήν χάριν το Πνεϋμα., οταν κ.α.τέλθ1,1, δτα.ν &.ψηται τών προκειμiνων, οταν ίοr,ι; το Π()όδατον έσφα.γμένον 'ΧιΙΧί &.πηρτι�νον, τότε θόρυ6ον, τότε ταρα-χήν. 'Cότε φιλονεικία.ν, τότε λοιοορίαν έπ:iγεις ;»11 ·ο &πιιρτισμός κατά. τα.ϋτα. κσ.ι ή τελείωσις τοϋ μυστrιpίου χαί ή των προκειμένων με,αοολή εί; ιληθώ;; έσψαγμέ·ιον Προοατον οέν περcιίνεται κα.τά Χρυσόστομι;ν, εί ιιτι δια. τη; έπικλήσεω; κα.ί μετά τήν έπίκ'λησιν. 'Αλλα.χου εοήλωσεν δ

3SO

3Sl

αΔτ6;: «Ούοi α'Ιθρωπ:vη;; φύσεώς έστι τά προκεlμεvα.. Δωρα., άλλ' 'ή του Η vε1μα.το; χάρις π::χρουσα. κα.ι πασιv lψιπ11αμlvη τήv μυστικήν έκείvην χα.τα.σκευάζει θυσίαv». Κα.ι πάλιν εις &.λλο μέρος δ l8ιο;: «'rπόγρα.ψόv μοι τ?Jv 'Ηλίαv τοίς όψθα.λμο!ς κα.! τbν &.πεφοv δχλοv ποφεστωτα. κα! τήν θυσ(ιχv επί των λ!θωv κειμέvην· καί πάν-σας μέv εν ήσ-Jχίq. τού;; λοιπού; καt πολλt τt σιγt, μόνον οέ τόv προψήτηv eύχόμεvον· ε!τα. έςαίf',η;; την φλόγα εκ των ούpα.vωv lπ! τό ιεpείοv ριπτομέvηv. θαυμα.­ στ&: τα.ϋτα. κσ;ί πάσης εκπλήξεωι;; γέμοvτα. Μετά6ηθι το/νυν εκείθεν im τά. vϋv τελούμενα κα: ού θαυμαστά. δφει μόvο·Ι", άλλά. κα.! πα.σαν lκπληξιv uπεpβαίvοντα. 'Έστηκε γά.p δ ίεpεύι;; ού πυp κα.-οοοφέpων, άλλά τό Πvευμα. τό &γιοΨ καl τήv ίκ.ετηpία.v επl πολύ ποιείται, ούχ ίνα. τις λα.μπά.ς &.vω­ θεv άfεθεtσα κα.ταvαλώσ� τά προκείμεn, άλλ' ίνα ή χάρις, ϊπιπεσουσα. τ'Ώ θυσίq., δ:' εκε!vης τά;; &.πάντων άviνν φυχάς». Συμφώνως πρός την τοια1τη'Ι aκδοχηv είvα.ι συντε't'α.γμέvη και ή γνωστή τελεστική εύχή ή έv η) ΧFυσοστομικt λειτουργίq. ι:ρεpομέvη: «Πα.pακαλουμεv και οεό­ ,μεθα ')(,αl ίκετεύομεv κa.τάπεμφοv τό Πvεϋμ4 Σου τb &γιον ... και ποί­ ησοv τόν μέv άρτον τουτοv τίμιοv Σωμα του Χριστ0>j Σου, τό δέ εν τφ ποτηρίφ τούτιμ τίμιοv Αίμα. τοσ Χριστοί} Σου, μετα.6α.λώv τφ Ιlvεύιματ! Σου τφ &.γίφ». "Ας σημειωθτ,j παρεμπιπτόντως κα! μ!α. λεπτομέ.pεια. Τά τελεστικά. τα.στα λόγια έπεκpάτησα.v &.πό dμvη,μοvεύτωv χρόνων. νά προι:ρέpωvται οιά των ίερατικώv χειλέωv μυστικώς/' ενφ .τουναντίον ο! λόγοι τηr; του μυc;τηρίο:.ι συστάσεως η δια.τάξεως άπα.γγέλλοvται ύφηλ'Ώ τ1j ψωvfj καl ο5τω; ή !πι των Δώρων. Υ..άθοοος περιτυλίσσεται μέ δψο;; μυστηpι­ ωοέστεροv. Τοιαύτη ·ή συνήθεια m.ί οϋτω μέχρι σήμερον πράττομεv. ?Ι-lό· vov κατά. τά. ,έλη του 17ου αιωvος δ πατριάρχης Άλεξαv8pεία.ς Γερά­ σιμος ό Παλλαοciς, ϊvr,, ζωηp6τεpοv ςαvεpώ"Ί) τήv κι;τά. τη; Δυτικής κ�ι­ vοτ6μου σ;ντιλήψεω:;; καταφορ:χv του, ώς ύποθέτω, τούς μεν λόγου;; της οια.τiςεω; .. ητοι τό «Λάβετε, ψiγετε» κ.λ.π. μυστικω;; και ά8ιαπύσ'τη) φωv'ϊ) zλεγi τε αότός κα.t τούς ύψ' &αυτόν ίεpείς οϋτω πρiττειv εοίοασκε· τά. οε «Ποίησοv τόv μ!v α.ρτον το:Jτοv» κ.λ.π. της τελεστηpίου έςεψώvει μεγαλοψώvω;, ίνα εις τήv lvτευξιv καt τήv μεταοολήv ώς ει; τό επιση­ μότεpοv σημείον έλκύσ� τήv προσοχήv. Tofiτo δzv ηρεσεv είς τbv τ.:ατρι­ άρχηv Κωνσταντινουπόλεως Καλλίvικοv τόν Άκαρvα.vα., δστις γp6.ψων τφ 1702 :'t"Jλου τό ΙΣ όνο­ μα. σημαί'ι'Ο':Jσιν· ηγο�JΥ δ δρθός τό Ι και δ κα.μr:ω,ο; τ� Σ. Ό oi μ:tγα.ς

3S6

357

Μiτ-Jλος κα-ί παράμεσ�ς ένούι�.ενοι αλλήλοις χιαστφ τφ τρόπφ τό Χ στοι­ χείον εiκονίζουσι· τό οέ καμπ-..ίλωμα. του μιχ.ρου οακτ·:ιλου τό στοιχείο\/' Σ, ητο: τiiν λέξιν ΧΡΙΣΤΟΣ. uΟθεν κατά. πρόνοιαν το!} .lημιουργοΟ οί δάκτυλοι της ά.νθρωπίνης χειρός τοιουτοτρbτcως φαίνεται kπλ:i.σθησ:αν, ί'νσ. σχηματιζόμενοι, ώς προερρέθη, τό δνομα τοσ Ί ησοσ Χριστοσ, αυτο:-i το!} ίοίΟ'J Δημιουργοϋ αυτών, κηpύττωσιν» !" Εί;; τα. δπερεξεζητημένα ταυτσ.. lπικολλω ούο αψελεστiτας καί ά.περ!ττως πολια.ς εύχάς «χειροθεσ!ας λα"ί­ κών», &ς ιiπιηπώ ά.πό το!} πρ6 τινος άνακ.α.λυφθέντο; έν τjj Μεγίστ� Δα1ρq. "Αθωνος Εύχολογίου ΙΙροσε:.,χηταρίου το:) Σεραπίωνος, ψ!λοu το:) Μεγ. Άντωνiου καί &πισκόπο:., ποτέ της έπί του Δέλτα το>J Νε(λου θμοι..ίεω;. Αι εόχαί λαμ6άνονται &.r.b της !ν τφ Εύχολογ!φ 'Ανα1'ορiiς, μ.όνη i• +. σκέψις δτι τυγχάνουσι προγενέστεραι τοσ 350 ιι. Χ. τεχνο:.,ργ71θείσαι ::i;-:' ανδρός μή οεινο:J μέv περί τόν lλληνα λόγον, ιlλλά. τόν Χριστόν εν τt ψυχ� αληθώς :pέροντ�;. προ::rο!οει εί;; αότάς ούχl ασr,μαντον ίει:,οr.ρέ­ πειαν. Ή ζώδα καi καθαρά χείρ, ή χεiρ τοϋ Μονογενούς, ή πδντα τα πονηρα καθQρηκuiα καi nδντα τα δγια 6ε6α11.οοαοο καi ά6ψαλιοομένη, έκταθήτω έni ταc; κεφαλαc; τοϋ λαοϋ ιού­ λου· Εύλογηθείη δ λα&; ουτοc; εύλογί ι;ι Πνεύματοc;, εύλογίQ. ουρανού, εύλογίς� προφητών καi άnοοτόλων. Εύλογηθείπ τα δώματα τοϋ λαοϋ εic; δωψροούνην και καθαρότητα. Εύλογn­ θείnοον αi ψUΧαi αύτων εic; μάθηδlV και γνωt.11ν KOl τιι μυ­ στήρια. Εύλογηθείηδαν κοιν(ί πάντεc;· δια τοϋ μονογενοuc;; Σου Ί. Χρ1nτοϋ, δι' ου Σοι ή δόξα καi το κρότοι;: έν άγ. Πνεί1ματ1 και νϋν KQJ εic; τουc; 6όμπανταc; αiωναc;· άμήν. Έκτείνω την χείρα έni τον λόγον τοϋτον καi δέομαι έκ­ ταθiίναι την της ,Αληθείας χείρα καi δοθiίνα1 εύλογίαν τφ λαψ τούτψ δια τι\ν Σnν φιλανθρωπίαν, θεε των σίκτψμων καi τα μu6τήρια τα παρόντα. Χεiρ εύλα6είαc; και δυνόμεωσιν θεόρρητον της μεγάλης εύχαριστηρίου εύχης, έξαγγελίαν τών ύψηλών 1;μων τ:τλω'i, όπόμνησιν της προς αλλήλους είρηνοποιήσεως, γέ­ φυραν μετάγουσαν ίκετευτικως πρό; τόν ύπεpΟ'.,σιον ήμων "Αρτον, δν ανέ­ Χαθεν ή 'Εκκλησία διέ6λεπεν ύπό τό 4Gν «.ίτημα, εις 8 οό μόνον όλικήν, ,iλλά κα! πνευματικήν lννοιαν tπέδιδεν." Άντιπα.ρερχόμ.εθα χιαί τά.ς μυ­ στικάς ευχ&ς του ιερέως, ταπεινώς έζαιτουμένου την θείαν συγγνώμην πρός προοέλευσιν εις την θείαν Κοινωνιαν, ής αύτός καθ' έαυτόν τυγ­ χάνει ,&.νάςιος. Και πλησι.6.ζομεν !γγύτερον πρός τό μυστήριον. Μί« δφήγορος &κψώνησtς και τέσσαρες ύψηλαί χειρονομίαι αποτε­ ).οϋν τα Sηλωτικά. σημεια τi)ς προσεγγίσεως της κρισίμου C>�ς. Τ α. ά. γ ι α τ ο ί ς ιi γ ι ο ι ς ! ι�ού ή !κφώνησις, ή οονουσα τας ιiπά.ντων ψυχ:ίς. Καί τίς δ !χ.φωνών; Ό ιερεύς (tπαν� δ Χρυσορρήμων), οστις «δφηλός έστώς, μεγάλ1J tΌ φωνij, �ικτο "t'O βοfι, καθάπερ τt;. κήρυξ, τήν χείρα lχων είς υφο:;, πdσι κ α τ ά S η λ ο ς γεγονώς και μέγα !π' 1κείν1J 1:ϋ φρι κ'ήj ήσuχ!q. ανακρά.ζων Τ α ! γ ι «. τ ο τ ς ιί γ ί ο ι ς, τούς μέν -;ιαλε!, w:ι; δέ ά.πε(ργει, ού � χειρί τώτο ποιων, αλλά � γλώτηι της χειρό; τρανώτερον, ή γά.ρ φωνή !κεlνη την άκοήν iμπίπτουσα τήν ήμε­ τέραν κιαθάπερ χείρ, τούς μέν ώθεί καί !χ.βάλλει, τοός οέ εtσά.γεt κα.t παρίστφιν». 'Ίστατο δ κήρυξ καί κατά τούς Όλυμπιακούς αγώνας με­ γαλοφώνως 6οων κιιί οιεpωτών τούς παpισ't'«.μένους περί ένός !κάστου των 6ουλομένων νά. αγωνισθώσι· μή τtς τούτου κατηγορεί ώς δούλου η ώς κλέπτου η ώς πονηροϋ κατ� τούς τρόπους; Κσ..ί !πρόκειτο !κει περί α.γωνισμιiτtι>Υ σωματtκης ρωμαλεότητος, οόχl τpόποο καl οια.γωγης φυχι­ κης! Πόσφ μdλλον !νwϋθα διιiκρtσtς πρέπει νά. γίν1J, δπου φυχή εlναι η !θλουσα; 'Ίσταταt λοιπόν (!ζακολουθεί λέγων δ Χρυσόστομος) κα.ί παρ' ήμίν κατ& παρ&μοιον τρόπον δ κήρυξ, ούχι τήν χετρα. !π!. της κεψιι.­ ).η-ς έκάστου !πιθέτων καl οδτος αύτόν παρουσιιiζων εις τό μέσον, αλλά. δι& τοu πνεύμι.ιτος τό πνεοέ πρό της εισόδου εlς το μυστήριον, οi>οέ &πό 6αθiος δρθρου, οuδέ εις οιανδήποτε ώρα.ν κα: στιγμψ θελή� ή ά.νευλά.οεια καί ίδιοτροπLα. iκάιστοu, κατα τά σήμερον παρ' ήμ!ν κρα.τοϋντα· &λλ' δταν τά ά.μψίθυ� ιiνελκοοθιϊ}σιν, !κ:pερομένης της θuσιας κα.l 6ια.στελλομένου !νωθεν τοϋ οδραν�:J·' δτα.ν δ λειτουιpγός κατέλθ� &πό τοϋ πυριψλεγοϋς θυσιαστηρίου, τbν "Ανθρακα κατέχων !ν χερσt κα.t !πιδεικν-..ίει αύτbν προς fn.ι.άς ιiπό των &Μτων κρά.ζων «Μ ε τ ά φ 6 6 ο υ θ ε ο ϋ, π ί σ τ ε ω ς κ α l ιi­ γ ά π ·� ς π ρ ο σέλ θ ε τ ε!», τότε Ύ..α.; μόνον τ6τε θ:t γίν� �l r.ρδ; τό θuμα πp6σοοος των προσκαλουμένων. Εtναι το πράγμα S:iσκολον καί θά μηκυνGi,j οϋτως δ χρCνος της σuνά,ςεως; Άλλ' ε!ναι τδ μόνον λογ�κόν, !Ι;ω τοϋ δπο!ου πiσα τ.αρέκοοσις ε!να.ι λογική &συνέπεια. Είναι το πρά­ γμα οόσκολον και οέν ήμποpε'ί νά περιμέν� τ6:;ος λαός; 'Αλλ' ·lJ ουσκο­ λlα. θα ήοονατο γα θεραπευθ"ϋ, !αν ο! μεν λα.ϊκοt !διοάσκοντο να θεωρώ­ σι πα.σαν λειτο:.ιργίαν κατά.λληλον πρδς Κοιν:uνίαν κα.ί μή ψρεναπατώσιν iαυτοuς νομίζοντες δτι ή Κοινωνία. του Πάσ-, ευθείαν, τοϋτο &.γνο(,J μεν :χν εξάγηται εκ των λόγων τοj θεολόγο:.ι, είπ6ντο; περί τής άσθενΟ'jση; ποτέ κα,ί τφ θuσιαστηpίφ πpοσελθούσης αδελ::ρης του Γορ­ γον:ας «εϊ που τιί>ν άντιτ,Jπων του τιμίου Σώματος η το•J Αίματος ·ή χείp­ εθησα.ύpισεν�,· 6λέπω ομ.ω;:; σαφέστατα. ψανε.φούμενον εξ 5σων γpz:;.ει ό :Μ. Βασiλειος: «Το δέ εν τοί;; τοϋ διωγμού καιpοίς άνο:.γκάζεσθαί τινα, μiι πα.ρόντο;; ιερέως η λειτουpγο,J, τiιν Κοινων!cιν λαμδάνειν τ14 ίδ:Ιf χει­ p!, μηδ:χ.μώ; ε!ναι &ψ:», περιττόν έστιν άποοεϊξαι διά τb καί την μο­ κpάν συνήθεια.ν τοϋτο οι' αύτών των πρα.γμιχτων πιστώσασθα:. lΗντες γαp οί κα.τά. τας ερfιμοuς μονάζοντε;;, ενθα μή εστιν Εερε1ς, Κοινων:αν οίκοι κατiχοντε;;, ιiψ' έα!Jτων 1ιετ�αμ6άνουσιν. Έν 'Αλ.:ξανοpε(ιχ' δέ Α' ' " και' Ε.ν .�ιγυπτφ εκαστο;; και των εν λα.(jι τελο1ντω·.ι, ώ ;; επί τ/;ι πλετστον, εχει Κοι·.ιαιν!αν εν τιϊ) οίκφ α.ύτοϋ. �Απ«ξ γαρ την θ•Jσίαν του ίεpέως τελειιί�σαντο;; κ.α: οεοωκότος, δ λα.οων αύτην ώ; δλψ δμοϋ, χσ;!}' zκi­ :πην μεταλαιι6σ.νων παρά. το,} οεδωκότ(;ς, είκότω;; μεταλαμοiνε:ν καί ,J,. .. ":'f"Q";'.! ,.,..χεσ θαι πιστεuειν uφει σφα τα.ότην, ητο , 2. 'λει».JΟΙ ατα την μαpτup:αν ι * δυνατόν εν το!ς πα.λαιι:ιίς καιροί;; νά. λαμοά.vουν αότοt οί χpιστιανc,ί έκ της χειρό; τοϋ ίερουρyο:j (μή λησμονω;ιεν οτι τ� χειpί τότε μετελάμδα­ νον έκ τΟ"J Σώμα.τος, τi'j Χύλιχι δέ έχ του Αϊ110:.τος) ιiντί μιας, πλ:::ίονας μεp(οα.ς και νά. ψuλάττωσιν α.ότας r.αp' έα:ιτοίς, άκρι€ώς καθ' ο!ι:.ν τρ6πον τι·fές των παρ' ·ήμίν ε3λα.6εστέρων φuλιiττουσιν εις τό είΧονοστiσιον­ αντίοωpον ΧCΧ.: το,ιjτο•J νήστει;;_ τfίν πρω{αν μετα.λα.μοά.νο:.ισιν. Έπειδ-� δμως xa.t οϋτως δλαt α! καθαγιασθεtσαι 11.εp(δες πιθανbv ν� μή εξηντλοϋντο, ιiλλ' ά.πέμενον αρΥ.εταί 'ΧCΧ.ί ::ιiλιν, παιο:α ήτο ο:ινατόy να προσκαλωντα.ι είς τό &γιον 6rιμα. χ.αι μετά. το;} !εροupγΟ'J νά. τα; κατα­ λύουν. Περί το·:»του γράφει δ �iypιoς κατά τόν 6ον αιώνα ώ;; περt πα­ λαιοJ lθου; Αν τt των πtλεων 6«σιλεοούσ,ι πα.ρομοίαν δ! μα.ρτ-Jρία.ν επα•.ιαλαμ6ι.ίνει καί χ.ατά. τόν 14ον αιlώνα Νικψpόρος δ Κάλλιστος, προσ­ θέτων μάλιστα δτι τό τοιουτον χαι ο:.ότφ «πολλά.Χι:,;, νεωτέρφ ΚΟ}ιtδ�. γε δντι, επισυνέΌη γενέσθαι».u Τ& λδγια: το::ί [στοpικου Ευα.γρίου εχοuσιν ώ; ακολούθως: •:'Εθος mλαtόν 6ο•jλετοι ανά. την 6ασιλε1ο!Jσαν, δτ«v πολύ τr

κ ' '

.,,

(ρήμα; των &γ. μερlδων τοσ α.χpάντοu Σώματος Χpιστου του θεοϋ ήμων εν,απομείνοι, Τ:αίδας d.ψθόρους μεταπέμπτους γίγνεσθαι πα.� των είς χα.­ μα.ιδιδασκiλο:.ι φοιτώντων ΚΙ� τα.στα κατεσθίειν». Κι:ιί προ6α,ίνων σ.ψη­ yείται θα.'Jμαστήν διήγησιν πεpι !6pαtόπαιδος, uίou όαλουργοϋ, δστις μετ& :::rJντp6 ς;;ων χριστιανοπαίδων εφαyε τά. α.πο της &.γ. Μεταλήψεως περισ­ σεύω.ντα, έψ' ώ κα.ί υπό τοϋ φανατικού του πατρος εις την κάμινον του iιαλουργείου έρρίψθη, χωpις νά. πά.θ'v δμως τίποτε.'" uΟσον ά.φοf4 ει;; την διά. τοσ πυρό;; καταδαr..άνησιν τών περισσευσα­ σών ιιεpίδων, περι ής, ώς πp6τερον συνετύχομεν, πα.ρ:ίδοξον συμ6αν ά:ρη � γείται δ Παχυμέρης, αϋτη έλ:i.μβα.νε χώραν μόνον έν περιπτώσει ιiμελείας, χια,θ' ην οί προηyούμενοt τpόποt τη;; των &γίων y.α.ταλύσεως παρωριiθη­ nν. Ήσύχιος δ πρεσβύτερος (+ πεpι τό 438), έρμηνεύων το του Λευιτι­ κου η' 32 «το κατα.λειφθ!ν των κρεων και των αρτων έν πυρι κατιχκα.ύ­ σατε», προσθ!τει 15τι τοϋτ' α.ύτό δρωμεν νυν και εν τ� Έκκλησίφ συμ­ -οαίνον, οποu πupι πα.p.α.δ!&τ:αι πι!ν δτοaρ κατά. π ε ρ ί σ τ α σ ι ν θα εμε­ Ύεν d.δαπά.νητον."' Άλλά. θιχ. !σφα.λλόμεθα, !ά.ν έντεϋθεν συνεπεραίνομ.εν οτι ·ή τοιουτότροπος των Άγlων κατάλυσις «πετέλει άοιά.ολητον κανόνα και δέν 4φεώρα πολλφ μάλλον !κτάκτου; !ς ιίμ.ελείας περιστάσεις. Ίοού άλλως τε θε6δωρος δ Άνοίοων, δλtκα.ι Διαταγαl αι &.πό του 4ou σ.ίω­ νοι; χpονολογο1μεvαι, οϋτε τό Εύχολόγιον wJ Σερα.πίωνς τό πpό τοu 350 1

376

συνταχθέν, ουτε α! Κατηχήσεtς Κυf):λλοu του Ίεροσολύμων, αί τφ 347 ά.παγγελθεtσαt, οδτε δ φευδαρεαιw.γίτης δ είς τάς &.ρχα.ι;; τοi} 6ου αίωνο; ,iyαγ6μενος· καί κατά συνέπεtαν δέν δυνiμεθα νά. τάς στή,,ωμν έπ: του α·,τqύ έπtπέδου μ! τfιν μεγά.λην του 6απτίσι.14τος ίεροτελεστίαν. 'Ότι !ν wύτοις ό:pίσ'tlατο ιiρχικός τις πυρήν, έξ οδ αί προεισαγωγικσλ σ..υται Εεροπραςίαι ή μία μετά. την αλλην έςεκολάψθησαν, στηριχθείι:::αι καί έπί ε-3αγγελικων, ώς θά. ίδωμεν, δι.δ�J.ένων, ψαίνεταί πιι:ς μαρτυρούιLενον d.πο τον Χρυσόστομον, δστι; πατάσσων δεισιοαψονίας τινάς της !ποχης του έπί των 6ρεφων &μα τi) γεννήσει των τελου,μένας, οίον τά περίαπτα, τ,ύς κωδωνίσκους, τον κόκκινον στήμονα. καί τά άλλα τά πολλης άνοίας γaμοντα, θεωρεί &pκετ;1v «τήν &.πο τοJ Στ,;;.υpοίί ψυλακήν», μνείαν δέ ':'::οιο6μενος τη;; δια 6οροορου έλεεινης χρ!σεως του παιδίου, έπιλέγει: «Πω; γαρ αότο προσάξει (ή ταϋτα έπί του παιδ!ου ποιουσα) ταίς χερσ! -::οϋ ίερέω;, είπέ μοι; πως &.ξιοίς έπt τοο μετώπου σψραγ!οα !πιτεθηναι παρά τη; του πpεσ6υτέpου χειρός, !νθα τόν 66ρ6ορον !πέχρισας;»• Σαφέ­ c;-;ερα το1τωv εtναι Βσα &.ναγινώσκομεν !ν τν κλινι­ κών είναι γνωστόν. Ό &γ. μάρτυς Λαυρέντιος έν t1j εtp)tt1j έ6ά;;τι,-ε τον στρατιώτην Ρωμανόν οι' ϋδσ.τος δλίγου, δπερ α�}τός δ στρατιώτη; λάθρq. είς τήν ψυλακήν έκόμισεν !ν ύδρίq. μικρ�. Κάτι πλέον: Ίουοσ.ίός τ:ς μάς διηγείται δ Μόσχος οιεπορεύετο μετά. δέκα χριστιανών aυνοοοι­ πόρων δια. τη; έρήμ.ου. Παθών ύπο του κα6ματος. άπέθνησκ.ε· καί οί σιίν­ τροψοί τr;υ, ύπο:pέpοντες και αότοι &φορήτως, ήσαν ετοιμοι μετ& Ηπης νά τον εγκαταλίπουν, οτε δ 'F.,6ραίος ηρχισε νά τούς έξορκί ζ� κα.ί 1..ιέ δάΧρυα νά λέΥ1): «Προς θεοϋ ! μή μ' &ψήνετε ν' άποθάνω Ίουο:ιίος· ποι· ήσατε ελεος m: 6απτίσατέ με». Τί -Jιδ1ναντο ot άλλοι νά κάμουν; Ίε­ ρεύς οzν δπηρχε· ρσ.νtς δδσ.τος 6έν έψα!νετο. Μετοc πολλου κόπου στή­ νουν τον έτοιμοθάνατον ορθιον, τόν έχ.Μουν, τ.ληροι εtς εξ α•3των τάς χείρας μέ α.μμον κσ.ί κσ.τσ.χέει τήν αμμον έπί της κε;,αλης του Ίοuοα(ου εκψωνων: «Βαπτίζετ.αι δ οοϋλος τοϋ θεοϋ Θεόδωρος είς τδ σνομα. τοϋ Πατρδς κσ.ί του Ιιου καt του ciγ. Πνεύμα.το;;». Ό άσθενης ίάται παρά πpοσδοΧίαv και συνεχίζει το .α.ξ(.8ιόν του. Καί οταν δ &γιος Διοv6σιος, δ έπ!σκοπος 'Λσκάλωνος οπου μετέοησαν, ηκουσε -,;δ συμ6άν, παρ' ολί­ γον νά &ναγνωρίσ� ώς εγκυρον τό οιοc της έπιχuσεως της άμι10υ 6άπτι­ σμα, κ«ίτοι μετά δευτέρας σχ.έψεις προέτεινε να. σαιλ� δ ά.οελ:pός εις τον Ίορ6iνην."" Τάς έξαιρέσεις λοιπόν δέν ιiγνοεϊ ή άρχα.ίσ. 'Εκκλησία.

Άλλ' δ,τι !ν τ� είρκτ� rι εt ;; τήν lρημον η έπί έ;;;ιθσ.νατίου κλίνη; η ε!; άλλα; πα.ρQμοίας περιστάσεις έπιτρέπει ή έκκλησισ.στική οtmνομία - κα.� τοϋτο ούχί άνευ σπουδαίων περιορισμών, ώς όπεμφαίνει δ 12ος κανών της �εοκαιιnpε{σ.ς και ή Ιστορία του περιχυθέντο; Νοουάτου.. - -:7}to τόν γεν:κόν mνόνα ο!ν καταλύει. ΊΙ έκψι�νησις, ή σ'JVΟΟεύουσα τ rιν έν τφ υο:χ.τι τριπλην κατάδυσιν

,,

__ �·-·_.,,.

.

, ,

,:.·- ..---

-, -

·-·---� -

.:....�=- ��

Εlκών έv τφ βαπτιστηρlφ της lν Ρώμn κατακόμβης τοiί άγ. Ποντισ:vοiί. καl τ·ήν ψυχήν τοϋ δλου μυστηρίου άποτελοσσα, εlναι δχι ή λατινικη «'Εγ ε. "Ωσπερ γιχ.ρ δ Χριστός με,ά. τό Βάπτισμα. καί τήν τοi} iγ.

396 Πνεύ��-:_ος; έπι;:,ο!τησιν έξελθων κατηγωνίσατο τόν 'Αντικείμενον, ουτω , και υμεις».• Τι είναι λοιπόν τδ μύρον η &γιον χρί::ιμα; Τδ μ ς,.1. ευμορφο; και' εuχρηστο; ι.σtιΊ, έπαν o•j• κ:::χpισται; τ:; 11.,; πυργος 'Ί"'ι ο,κια �νθρωπος ε!σελθων είς τόνδε τόν βίον η &θλών ο·3 χρίεται έλαίφ; ποίον oi εργον η κοομιον δ::ινατι:ιι εόμορφίαν lχειν, εάν μή χpισθ� καί στιλ­ βωθi,j; ειτα &ήρ μ!ν καί π:i::ια ή {ιπ' ο•jρανόν τpόπφ τινl χρίεται ψωτl καί πνεύματι· σύ οέ ού 6ούλει χpισθηναι ελαιον θεου; Τοιγcψουν υμεί; wJτου ενεκα καλούμεθα χριστιανοί, δτι χριόμε!n ελαιον θεο()».• Τδν έπι πι:ι.pοuσίφ πι:ιντός του λι:ιοϋ κ,αθαγιασμόν του &γ. μύ ρου πρώτος έπενόησε ΙΙέτpος δ Γνα;pεύς. Κι:ιt τδν μ.έν ά.ρχαrκώτερον τρόπον το·J τοιούτου καθαγιασμο() κατέλιπεν f/1.1.tν δ ψευδαpεο·r.:αγ!τη; δστι; 7.pώ· τον μέν εκθέτει πω;, μετά τήν ανiγνωσιν του Εό,αγγελίου, το μύρον δ !εpάρχης λα6ων έπιτ!θησι τφ θι!φ θυσιαστηρίφ, πεpικα-χλυμμένον ύπδ δώδεκα πτέρυγας ήτοι tεράς ριπίοας, ενφ &r.ι:ιντες άνα6οωσι τδ 'Αλλη­ λο1ιι:ι και ι:ιύτδς; τήν έπ' αύτφ τελιστικrίν εόχήν άποπληροt· ειτι:ι δέ κα.l ψιλοσοφεί κατά τό ε!ωθος; αύτφ, εν μέν τ'1 τοϋ μύρου συμοολικ'ί,ί εκ παν· τοίων εόπνόων όλων συνθέσει !μ6λέπων ύπογpα.ψ6μενον α1τόν τόν 'Ι η· σοϋν, Π"Ιf(αtον όντα των θε:ων εύωδων &ντιλήψεων ολ6ον, εν ol τα.rς δυο· κι:ιίδεκα. πτέρυξι οιακρίνων τήν ύπέp ήμliς σεpαφικων οόσιων τάξιν περt τόν Ίησοϋ έστωσαν καί ενιορuμένην, έν δέ τi,j διά. των πτερύγων καλύ­ ψει τοJ μύρου εννοών τ1jν :ιπδ των θεουμένων μυστικήν κα.l αδια.τάρα· κτον τοϋ θε(ου μίμησιν.11 Περl δέ τη; τοϋ ούτω πως καθηγιι:ισμένου μύ­ ρου χρίσεως καί εψαpμογης μικρά τις; ηγέρθη μεταξύ των νεωτέρων συ· ζήτφις. Διότι, οισσων σημείων άρχικως 1παpχόντων, τij; μεταΜσεως της τοσ Πνεύματος δωρε11;, του της επιθέσεως δηλαοή των χειρων !πt τήν κε:pαλήν του 6απτισθέντο;; (Πράξ. η' 17, ιθ' 6.) και του της σψρα· γtοος τΟ'} χρίσματος (Α' Ίω. 6' 27. Α' Κορ. α' 21) ήρεuνήθη μήτοι δ [ερεύς, χρίων οιά της μια.ς χειρός, &νάγκη να έπιθέτ� καί τή'i αλλην έπt τήν κεψι:ιλήν του νεοψωτίστοu. Κα! τινες μέν, έπιμαρτυρόμενοι τόν πατpιά.ρχην 'Αλεξι:ινδpεία.ς Εολόγιον (+608) , τόν Συμεών θε::�σαλονί­ κης και τά. ν, ών ά.vτικεί1ιενr.ι-ι ειδικόν ύπ:iρχει δ 6ε6α.πτισμ.ένος ανfJρωπος. Καλογερική δέ κεροαλεr.ι;:ψοσόνη επλσ.σε τήν ΜετάλΥ1ψιν ( !) του ( κακομύρου,,, ι;.ς τό ώ-ιόιια:;ε θεί:pιλο::; δ Κα.μπανlα;;, δ σψοορότατ:α κατά τών &ψευρετωv της κ:ιtΊοτομία; τα•jτης &πιτεθείς. Ποτα,μός ά.στείρευτος εfχε καταντήσει t1ς τά; χεtpα;; τών �vαχων το1των τό περί ου δ λδγος κακ6μupον, τό δποίοv ,&:-:ό τά κtοι:}τιά των ποτέ δέν. έσώνετο, άλλ' ώμοίαζε τήv λάσπην των r:οταιιωψ, καt (ιπ1ρ της ,μεταλήψεως το:ι δ:τοίου μολαταϋτα προαm;ι­ τε!το Ίφτε!α μχ1φο-:άτη, διά νά δειχθ'Ώ 8τι καί της Κοινω,.ιίας τοϋ &γ. Σώ[ΙJατο; κα.; ΑΖματος του Χpιστου ύπέρκειτα.ι ! Κχί δταν μία γυνή ήθέ­ λησε vά ,ό ·μετ,:;.λά6'Ώ χωρίς νσ. νηστε1tη1, Ι:Ιλας τά.ς 40 ή1.1.έρας, τάς δποίας oi πcr,pi:,oξot α.ότοί καινοτόμοι διώριζον καί χωρίς; νά πληρών"Q πληρες τό ζr1τ?ύμενον &ντίτιμw, «καί τί θαρρείς έσύ;» τ� d.ντέτεινεν ιταμώς εfς άθεος καλόγερο;, ώ;; τόν τιτλι;�φορεt δ Καμπανία;;· «μ1ptω;; νομίζεις δτt εlναι συνήθης ΚοιΊωνία αύτό τό μύρον; ...» Τα'Jτα γράφει δ είρημένος ιεράρχη; καί προσθέτει την έξης λεπ-cομέρειαν, δηλωτικήν της καλογε­ pικης &πειθεία;: «'Ι&ίοις μου δψθο:λμοίς είδον τ,:;υτο τό μύρον εν τινt μοναστr;ρίφ κ,:χ.ί πολΗ επετίμφα. το&ς εκεί μον:iζοvτας Μο κα.λογήρους νά παύσουν, διότι μεγ:χλως κολάζονται· πα,pεκ(νησα κιχ\ τον &pχιερm. 1

$..

Ι

.,ι

της έπαρχίας έκεlνης και τGύς τό έμπόδισεν" &.λλ' έξωτερικt δυνάμε ι Sιιz κέρδος πάλιν τό έμοίραζαν εις τους τρέχοντας»." Ό θεός νά. φυλάτη, τήv 'Εκκλησίαν Του σ.πό τάς τοια.ύτα.ς σ.yυρτεlας της ύποκρινομένης .εΙJ­ σεοείας! 'Αλλ' α.ς έπα.νέλθωμεν είς τό θiμα μας. Έν � ά.ρχαιότητι δ 6α.πτισθεις ώ:pειλε ιιετα τό χρίσμα νά στα.θ� ορθιος «πρό ταυ μεγά.λι:rJ 6ήιμα.τGς�"' και ν' ά:ναγγείλ� μεγαλοφώνως τήν Κυρια.κην Προσευχήν, ώς είχεν fιδη ά.παγyείλει τσ Πιστεύω πρό της 6α.πτίσεώς του. Διότι ώ; σ.� ΆποστολtΥ.αt Δι,αταγαί έρμηv;:/ιουν, συνιχ.πο­ Οανών 1:φ Χριστφ συνηγ&ρθη και c:;uνο:νέστη μετ' Αύτοο· αναγκαίως δ' δ d.ναστάς χρ:iωστεϊ νά tσταται και !στάμενο: νά προ'Jεύχηται· ,:ρέπει &έ κα: πρ6;; σ.νατολiς, πρός τό !γιον δηλ. 6ημα, να 6λέπ�. «Καί γ&ρ καl τΤJτο γέγραπ.α� έν Β' Ηαραλειπομένων, /:\τι 1.1.ετά -.:ό ι:rJν-.:ελεσθηναι τον νσ.όΊ τ.,Ι} Κυρ!ου ύπό του οασιλiως Σολομώντος, έν σύτιρ τψ έγκαινια­ σμφ, οι ίερείς Χ;Χt Οι Λευίτα.ι και οι φαλμφδοί μετά κυμοiλων και ψαλ­ τηρίων είστf;κεισαν κατi άνα.τολάς α.!·ιουντε:; κα! Jςο�λογ,:ιμενοι»'" Έγκαινισμδν δl κα.ί επ(cτημον εναρξιν της λιιτ::Ι')ργίας τοJ r.νευματικοϋ να.ου τοσ θεο-j σ.ποτελεί και τό σφράγισμα της σ.ναγεννηθείση; ψυχή;. Τι:ιϋτο 6ε6α:ως G'Υ)·μεροv οzν γίνεται, Κ ε ίρ ε ι δμως δ ίrpεύς σταυρι:ι­ ειοως τάς τρίχας τη; κεψαλη;; του 6απτισθέντο;;, πρώτον μέν οι6τι τούν­ τε&Ο:.ν κεφαλήν θά. εχ"Q τόν Χριστόν, δεύτερον 1Η διότ; πασαν πsριττεύου­ σαν έvνοιαν 6φι::ίλει να &πορρ:πη,, τρίτον &έ rνα. θuσ!α.Ί κα: &π«ρχ·qν τι:ισ σώμσ.τ1ς τ,:;υ πpοσψέρτι εlς τόν θε6v' 11 καί τέταρτον οισ. νά δΥjλώtη1 τήν {;-r.ό τb·ι θεόν ϋουλείαv του· διότι καt τό πάλαι οί κύριοι ά.γοράζοντες δούλου;; lκειρον τά.ς τρίχας τη; κεφαλης των. Ί'ά; ά.r.οκοπείcrας τρίχας δ tερεύ; δzν ρίπτει εtκ� και ώς !τυχεν, σ.λλ' εις μέρος κατάλληλ�ν. Εις τήν Ρωσίαν, μiλιστα., δ άνά.οοχο; τάς κολλ� εις τφιiχιον κηpοJ i5ιά νά. μή ,κορπισθουv καί είτα τά;; ρίπτει ε!; τό ϋοωp, Qί.'εp Ωχ κενωθ·q έν τφ χωνευτηρ!ω." Μετά δi τήν τριχοκGυp!αν Χ ο υ κ ο ,j λ ι ο v ιτι τijς κεφαλης τoti δ ίερευς έπιθέ-::ει, οπερ κr;ιt 1': ε ρ ι χ ε ψ α λ α ί α κα.λειται, εοψtίτου ν 10εριοο.λλει δέ αύτόν και � χ ι τ ώ ν α λευκόν, τόν κα: ά y α 6 6 λ ι ο ν καί έ μ φ ώ τ ι ο ν δνομαζόμενον, !κεΊνον 8v οί π,α.λαιοι νεοφώτιστοι iψερον καθ' δλην την Διακαινήσιμον Μδομά.οα λευχει�ΥΟϋντες οι� τόν ένδlμυχον λευκασμόν.1" Έγχειρήσας δέ εις τήν μίαν αύτοϋ χεtρα (έαν είναι έν ·ίιλικίq,) λ α μ π ιi ο α'.., και !κ της &λλης χειρό; λα6ιον αύτόν δ ίι::ρεύ;, κυκλοί την κολυμ6ήθραν τρ!ς κα.ί ψά.λλων μετά των της 'Εκ­ κλησίας μελφ8ων τό «'Όσοι etς Χριστόν έ6ο:πτίσθητε», χr.ιρόν ούριiνιον

400 [στ�, σ-Jντερπόμενr.ι; μzν μετά των !ν ουρανοί; αγγέλων, -:v χα.ρq. χαι­ ρ6ντων επί τt !πιστροψ� τοίί &.πολωλ6τος, σ:.ιντερπόμεyος oi κα: �ιετά. των παρεστώτων. Του οέ αποστολικοσ &.ναγνώσματος αναγνωσθέντο;; έΧ της πpός Ρωμα!ου; επιστολής του μακαρ!σJ Παύλου, του πραγματευομέ­ νου περί της του Χριστοσ συνταψης ήμων κ.αι συναναστ:iσεως ϊνα !ν και­ νότητι ζωης πε.ριπατήσωμεν, και μετ' αότό απαγγελθείσης της εδαγγελι­ κης κατά Ματθαίον περικοπης, της r:εριεχο�ση; τiJν περί Βαπτίσματυ; Δεαποτικήν !ντολήν, )J &γία τέλος Μ ε τ ά λ η φ ι ς κατά πρώτην ψοραν εtς τbν νεοφώτιστον προσφέρεται, �)ς συνέ6αινε παλαιόθεν οτε, κατά ψε·J­ δ-r..ιpεοϊ.αγίτην, δ ίεράρχης τφ θεωργικωτάτφ ι�1ρφ τόν 6απτισθέντα σφρα­ γισάμενος, μέτοχον απέψαινε λοιπόν της ίε�οτελεστικωτάτης Fiιχαρι­ στίας."' Διότι «καθώς ή ;mσις, ευθύς &που γεννηθij τό 6ρέψος σωματικώς, iτοιμiζει τό γάλα δια τροψήν του σωματικήν. ούτω και iι Χάρι;, εΜύ; οπου γεννηθt πνευματικώς οιά το(; οαπτίσματο;, οίδει αότφ τήν θε:αν Κοινωνίαν οια τροψήν πνεu,ματικήν» οιελiμ6ανε Κανονικη οιάταξις το1 πατριάρχω Κωνσταντινο'J'Πόλεω; Καλλιν[κου του &.πό Νικαίας, τφ 1803 άπολυθείσα."" Άνεψέραμεν ήοη τήν μαρτ-Jρtαν του Ίουστίνου, καθ' fν 6άπτισμα κα: λειτουργία �σαν αλληλένοετα, ϊνα εΜύς μετl,ι τδ ..ριΙ1τον λειτουργηθf,j δ 6αr.τισi}είς καί μεταλά.δ�. ΠρQσθέσωμεν f1a η καλ τrχ ακό­ λουθα &.πδ του Βοοληιανου χειρογράφου Εόχολογίου, ί'να δειχθfι δτι ή τοιαύτη τiξις συνεχίζεται καl !ν τοίς μετά τον 'Ιοuστίνl'.Jν χρ6νοι;;: ,,Κα.ί ο!Jτως (δηλ. χpίσας τόν 6απτισθέντα) είσέρχεται δ ίερε,:ι; :.ιετα τοϋ νεο­ ψωτίστοu εί; τήν εϊσοδον" καί τελείται &.κολοόθως; r.iσα. ή θ. λεt':ουργία: κcϊ είς τα "Αγια είαπορευόμενος, το:.ί Χερου6ικο:.ί φαλλομένου, δφικεύε� και αiιτbς μετά λαμπάοων- και κοινωνεϊ»."' Οϋτω; ή χριστιανική μ:ίησ:; λήγει οιά. της άγίας Κοινων:ας. 'Ιερείς οέ καί συγγενε"ι_ προπέμπουσ:ν έΥ χαpμονt το νέον της '.εκκλησίας μέλος &.πό τοσ ναο:.ί είς τόν οίκον του, δπου οεξιώσεις ιiλλαι τελοίίνται, άναμιμνrισκουσαι τό μ i λ ι κ α t γ :i λ α τής Άλεξανορινης 'Εκκλησίας, τό εlς νεοψώτιστον τό πάλαι προσςρερό μενον"' και τό φ ί λ η 1.1. α τ ή ; ε ί ρ ή ν η ,;;, τό μετ' α•}tο ') σεμνώς &.νταλλασσόμενον ύπb των άcελφων, των «το οικείον μέλος; έτ.ι­ γινωσκόντων και ώσπερ εκ μακράς άποcημίας &.πολαοόντων,,," Τοtαϋτα τα κατά τήν χριστιανικην μ1φιν, τήν περιεκτικωτάτη� πασών των ίεροπραξιων. Τρία μεγάλα μυστήρια, τό 6:iπτισμα, το χρίσμα. κα: ή Εύχαριστ:α, συνάπτουν τας χείρα; &λλήλων παρά την μ'fjtέr,ια τt,; θεογενεσίας, ής τρισήλιον κέντρον τυγχcίνωσιν. Τρείς δέ τελεταt οiκη'j προλόγου προηyο1με ναι, δ ραντισμος τοϋ οίκου, ή κατασψρ:iγισις τοϋ yει;-

401 γεννήτου καl δ εκκλ·φιασ�ιός της μητρός, και ετεραι Μο τελεταί, δ!κην έπtλόγου &.κολοuθοσ.σαι, ή τη; &πολΟ'jσεως και ή τής τριχοχοuρCας, περι· κυκλο:.ίσιν ώς κάτοπτρον τό κέντρον :iντανακλωντα τήν κεντρικήν lν­ νοιαν. Ό ψυχρός καί ξένος πρbς τό πνεσμα της Άvα.τολ. 'Εκκλησίας κριτης θα ευρ'J,j - καl ίσως ?όχί 8λως &8ίκως - τό σ,jνολον πολόπλο­ κον, τούς συμ.οολισμού; είς τχ πλfίθη &προσ!tους; καt τάς μεταξύ !στίας; και δορυφόρων σχiσεις; ο1χl r.ά.ντοτε άρμονικάς, θα κατακρίν'Υ,Ι οέ ήμα.ς ώς δια της εϊ.ισω.ρεύσεω; τύπων !πί τ,jπσJ; την οδσίσ.ν της μυr;σεως σχο­ τίζοντ7.ς."" Τ&.ληθzς; ομως είπεϊν, οόcϊεμlα &.λλη Έκκλησ(α ηύλαοήθη τήν &ρχα.iαν τ:iξιν 6αθ.1-::ψ,ν, ο3οφiα κατωχύρωσε οια -::ων προσευχών της τγ1ν τρυ:ρεραν ήλικίαν ς;ιλοστοργί-τ;ερον και περιπαθέστερον, Ι:Sσον ή μή­ τηρ ήμων 'Εκκλησία. Ούδ' είναι αGτη πρός τάς άπαιτ-fιcrεις; του πα:ρόντος &οιάφοpο;. Συμφώνως πρό; τψ σηιι.ερινήν τάσιν τοϋ άπλοοοτεόειν, έπέ­ τρεφεν δπως τb πολυσύνθετον τοϋτο τ6\ν άκολουθιων όλικόν &πλοποιηθ� πως, ιΪ); οηλο! ή σr11J,iptνη πρα.ξ!ς της τοj συμπt"jσσειν μετά της Χuρία; το':i 6-α.πτίσματος άκολουθ!α;; κα!. τήν ,;:;ροποpε!.Ιομένην όνοματοθεσίαν και τάς ιiκολοuθούσGtς &πόλουσιν και τpιχοκοuρίαν. Καt ο!ν άμι:pι6άλλω δτι, κ:;ι:t Ην ποτε αποφασ! συ νά. &.ναθεωρήσ'Υ,Ι τb Εύχολόγι6ν της, και τα; άντιφάσεις θά σνναρμον!σ'Υ,Ι, εί που τοιαϋται. wΟσον ο' ιiψc;ρ� τήν &ναζωπ,jρησιν των 't"Jπων, περί τΟ'jτων δψείλει νb. �ροντίσ'Υ,Ι ή χριστιανική διδασκαλία, ή &πδ τη; κολ!.!μ6ήθρας χειρα­ γωγοοοα. τό έ:απτιζόμενον έπί την σ u ν ε ι δ η τ η ν χριστιανικήν ζωήν. Διότι εlναι &πιιiτησις τοϋ θεμελιωτοϋ της πίσεώς μας;, δπως οί &.ντιπρό­ σωr.ο! Του ού μόνον τσ. «πρδβατα» ποψ.αίνωσιν, άλλα κα!. τά. «ιiρνία» 6όοκωσι, μαθητεόοντες μiν πρό τοσ βαπτίσματος το-); ενήλικα;, διδά­ σκοντες oz μετ� τb 6άτ.:τισμα το•;ς &.νηλίκους, μέχρις ου ε[ς μέτρον 'ήλt· κ!α; καταντrίσuχrι καt άποδώσ-υ τούς καρπούς ,αότο'} εόχόμους δ τη; θεο­ γενεσ!α;; απόρος. Καί το,jτο &.να.γνωρίζεται ισως καί ύπό τοο Εύχολογίου, οπου με ταξύ των άλλων &.ναγινώσκεται ά κ ο λ ο υ θ ί α ε t ;; π α. t δ α ς κ α κ ο σ κ ό π ο υς !τι 8έ και ε ύ χ ή ε ί ς π α ι ο ! ο ν, 15 τ α. ·; &. π έ ρ χ ε τα ι μ α Υ θ ά ν ε ι ν τ & ί ε ρ α γ ρ 6. μ μ α τ·α.."' Ένταuθα. παρακαλείται δ Ί. Χριστός, δ ένοικήσας εtς τ&ς καρδ!α� τώv δώδεκ..α. Άπο:πόλων, &πως !μι:pυτεό� εl;; τά ώτα της �α.ροία.ς τοϋ παι­ οίου τ& !ερά γρ�μμα.τα, &. χείp ΑότσJ ή !χραντος έν πλαξί διεχάραξε � νομοθέτ-υ Μωσεί, άνοίξ-υ δε τήν διάνοιαν αότοϋ ε[ς τό συΥtέναι κα.ι δέξα­ αθαt καί ποιείν τό θείον θέλrιv,α. Και ·!ξά.γεται τό σJμπέριισμα, δτt τόσον cι[ !γιαι ΓραφGtί οσον καί τα Λειτουργικά. μα; 6ι6λία τήν κατήχησιν

Χριστιavικος Ναός

t6

403

402

των αρνίων θεωροϊ;σιν έκ των ών ούκ dν,ιυ. 'Έργον ήδη τη; ποψ,αινο.>σηι; '&κλησίαι; είναι τό νά. καθοpίσυ τήν τοιο:.ύτην Υ.ατήχησιν των νεαρών μελών. της ο1ίτω r.ανορθόδοξον, έπ!σημον, έπι6λητικήν κα.ί ':JUστημα.τικήν, ώστε ν:.t μη ύστερωσι τα.&τα &.πέναnι 'ΙΧiιν πα.ιδίων τοJ Προτεσταντισμοu και Λατινισμοu, ών ή έν ή'j οlκείq. πίστει συγκρ1τησις τα μάλχ ζηλευτή όπάρχει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΝΔ'.

Η λ.ΚΟλΟΥΘJλ. THC €2.ΟΜΟλΟΓΗCeωc �ν τό 6ιiπτισμα είναι τό πλο!ον τη;; σωτηρ:ας, δ έπ: τοϋ δπο!ΟΙJ έπι6αίνυw Υ.α.τευθύνεται πρό;; τόν ούp:iνιον λιμένα, ή έξι;μολ6γησις (όπό τήν εύpuτά.την σηνn.σίαν της λέξεως) ε!ναι ή σωστική σανίς, έφ' η; κιν­ δυνεύων δισισώζεται δ της παλι yγενεσία; ν,αυαγ6ς. �ιl,,τι, καίτι:ιι ή χpι­ στιανικη μύησις και καθα:pει τόν dνθpωπον ψυχικώς δ�ά. τ'ijς κολ1.1μ,6ή­ θρας κα� θαιρα.κίζει αότόν πvευ11ατικώς διά. το� χpίσι.ι.ατος, πλήν και δέν άλλοιοί τό περιοο),λον, Ο')δέ 1.ιεταοά.λλει τούς δpι:iυς το:) ταξι�ιοίου· κσ.ί ε!�ι α.pα πιθανόν νά πέσυ έξ ίδίου bλισθήματος εί; τό πολυτά.pαχον r.i­ λά.γος της &μ.α.pτlας δ 6ε6α.πτιq.ι.ένος. Έν τοιαύη, δέ περιπτώσει τί άλλο 'Ιtλέον τιjΊ 1.ι.ένει, ιiφr.rJ οέν rμποpεί ν& έr.α.ναλ&.6r,ι τό 6-iπτισμα, r;αpά. νά. στpαψ� πρός τό ιιuστήpιον της lξομολογήσεωι;, δια του δποίοu ώς διά. σωσιβίου θά. έπα.νεύρr,ι έν τφ κλuοωνι της &.νοι.ι.ίας τήν κι6ωτόν τοϋ θεοϋ; 'Ίνα, δσον ο[6ν τε, σαψεστέpαν Ιννοιαν λάοωμεν καl τοϋ σπουδαιο­ τά;του τούτου μυστηρίου, d.νατρ.fχομεν εις τ·ην έκκλφια.στικήν ήμών φιλολογίαν και, d.νευρ1σκοντες έν αόήj τήν Ά κ ο λ Q υ θ ί α ν κ α ι τ ιi. ξ ι ν έ πι έ ξ ο μ ο λ ο γ ο υ μ έ ν ω ν, την σ-Jντα.γείσαν ύπό τοσ δσίου πατρός ·J;μων και οίκουμιενιχι:ι,J "Μ.τpιiρχου Ίω:iννου τοJ Νηστευτοϋ (582-595), χα.θιστωμεν a.ύτήν άντικείμενον της ήμετtpας μελέτης κατά τι τήν 6ά.σιν m.ι τά. μέρη. Περί το:} &.ξιολόγου τούτου !ργ?U, δπεp πpώ­ � ό Ίω. Μορινος έξέοωκεν έκ m.λαιων έλλην. χεφογράψων ό);; παράρ­ τημα, μετά χ.ι.:ιΙ. άλλων σχετικών μνημείων, είς τό πεpι Μετανοία; μέγα. Ιργον του,' όπά.ρχΟ'JΥ γνώμαι πλειότ.:εpα.ι της μιaς. Δι6τι ά.λλοι μέν, ώς 6 αυντηρητικώτατοι; Φιλάρετος,' θεωpοοσι σύνολον τήν ϋλην ώς άπορ-

ρεύσασαν &:πό καλάμου το� &.σκ�τικοϋ πατρ�:iρχου' &λλοι οέ, ώς δ BenH ferim; τήν έκλαμ&iνουν προιόν μεταγενεστέρων χρόνων· καί &λλοι, πολύ όρθrίJ;;, νομίζω, άποδέχοντα.ι προσαυξήσεις εtς τό ιiρχιχόν κατα.σχεόα­ σμα.' 'Όπως ποτ' α.ν ή, ή 'Ακολουθία δι' ·ή:ι.ι.ας κα: μ! τά.ς μεταγενεστέ­ ρα; τ11ς προσθήκα;, ο!ν χά.νει την άpχαιολογικiJν σποuδαι6τητά της. Τό χεφ6γραψον, ές ου υπό το[} Μοp!νου άντεγpάφη, &.νΥjκεν είς τήν 13ην έκατονταετηpίδ:χ. άναντφpήτως. Ό 'Αpμιενδr.ουλος καί δ Μα..τθ. Βλάστα.­ ρις παpουσιiζουν σημεία. κοιν'ijι; έm.φης πρό; αότήν. Ό Νηστευτής lγρα­ φε κανόνα; πασιγνώστου χρήσεως έν τ-� 'Ανατολ. Έκκλησίq. και ιiπό τ�ύτω;ι εις t:,JY σύνταξιν 'Α:κολουθ!ας tπ:t έξομολ1ηου1.ι.ένων δaν πα.ρενετ!­ θετο �αρά εν καί μόνον 6i')μα. Και τσ) &υ λοιπόν αίώνος ή (ιr;b &.ν:iλυσιν Άκολουθ!α iiν δεν ε!ναι δΜκληρο;, πάλιν ή άρχαιοπρέπειά τη; ιiπο1.ι.ένει άσά.λευτο;. 'Αλλ' iiς θεωρήσιιη.ι.εν α/ι;ήν κατά τ:i κυριώτερα. Λα.μ�άνει δ ίερεύς τόν μέλλοντα νά. έξομολογηθij �ι tστ:;. αυτόν ε μ π ρ ο σ θ ε ν τ ο ij θ υ σ ι α σ τ η ρ ί ο υ. Ψάλλει μ ε τ' σ.. ύ τ ο ϋ το τρισάγιον καί το� φαλιμου; fk..Y, 24..,ν, 50ον, 31ον καί G9ον, κσ.θως και οιά.φοpα άλλα καταν•Jκτικά τροπάρια. Μετά. δέ ταϋτα !π:λέ­ Ύεt t'YJY ευχήν: Κύριε ό θεος ήμων, δ nάντων πατr\ρ και δεοπότnς, καi πάντα έnιβλέπων, και τοίς Πf)()ς Σe δια μετανοίας έκ τιϊΊν iδίων άμαρτιων έmοτρέφουδι τr\ν αφεοιν φιλαν()ρώπως δω· ρούμενοι;; ... ό πάντας θέλων οωθfiναι και εiι;; l·nίγνωι�ιν άλη­ θείας έλθεϊv, καi χαίρων έπl ά1ιαρτωλφ μεtαvοοϋντι, καi μiι 6ουλόμενοι;; τον θάνατον τοϋ άμαρτωλοϋ ώς το έnιι;τρέψαι καi ζην αύτόν· αύτός, Ύπερόγαθε Σωτερ, καi tiίς έμίίς έnάκου­ οον δεήοεως του άvαξίου καi άχρείου δο(1λοu Σου, δι;: οϋκ εiμι ίκανος το .Σον έηικαλεί6θαι πανάγιον οvομα δια τό πλiί­ θοι;; των έμωv άvομιων· άλλα το τfiι;; iεpω6ύνης περικείμεvοι;; άξίωμα καi κατα την Σην φιλόνθρωποv έvτολι\v τους έξομο­ λογοuμέvους Σοι τα οiκεία πλημμελήματα ηροοδεχόμενοr,, μετα φ66ου καi τρόμου καθικετεύω Σε· Έπάκοuιiον ouv έμοϋ τοϋ άμαρτωλου κατα το nλfiθος τοϋ έλέους Σου καi nρόοδε­ ξαι τον δοϋλον Σου τόν δείνα έξομολογούμενον· καi εί τι nεnλημμέληται αuτφ έκούοιον η όκούοιοv άμάρτnμα έν λό­ γψ η εργφ η κατα διάνοιαν, ώς άγαθος πάριδε. Συ γαρ μόνοι;; .fχεις έξουοίαv άμαρτίας άφιέναι καi Σοi προοπίπτομεν καi

405

404 Σε παρακαλουμεν καi άνυμνουμεν, δοξόζοντει: 6UY Πατρί καi άγ. ΠνεύμαΌ. Μετά ταϋτα τόν παρουσιίζει ϊνα &.σκεπής τρείς γονυκλισίας ποιήσΥ,Ι, ποιων καί α.ύτός ώσα:.ίτως· είτα. δi ιiναστίντα κ α τ ηχ ε ί ώς άκeιλού­ θως: Ούκ έγώ 6ου, τέκνον πνευματικόν, τι\ν έξομολόγη6lν προηγουμένωι: δέχομαι και την 6υγχώpη6ίν 601 παρέχομαι, δι' έμου δε ό θεός έκείνου γαρ το τοιουτον εpγον, OC:: 60U των 1\μαρτημένων έξομολόγη61ν προοδεξόμενοc;:, καi τιΊν τοίι­ των Οψε6ΙΥ έπιβ pαβεύ6εl δια τfic;: ήμετέpαc;: φωνfic;:, ώc;: δι • οiκείαι: φωνfiι: Αύτοc;: άπεφήνατο, 060 αν δή6ητε iι λί,6ητε έπi τfic:: γfic;:, ε6ται και έν ούρανοiι: τα μι:ν δι::δεμένα, τν αότοο, κι;:ί Εύα γ γ έ λ ι ο ν έκ -::oJ Χh,τά. Λουκfί.ν (ιε' 1-10) περί τη; χαρfί..;, ήτις γίνεται εν οόpανοt; !πι !•;; άμrι.ρτωλφ μετανοουντι· είτα δa τρισάγιον, κατανυκτικά. κι:tι π.±λιν τροπάρια, τδ «Κ1ριε ίλάσθητι», το «Κύριε συγ­ χώρησον», το «Κύριε έλέησον» καί 40 μετάνοιο:ι, τάς δπο!ας συνα.μ:pό­ τεροι ποιοσσιν. Οδτως ή 'Ακολουθία, μακροτ::χ.τη αυτή καθ' !αυτήν, λή­ γει, θιά νά. τήν &κολουθήσr,ι ιiμ.έσως ή περί των άpμοζ6ντων έ π ι τ ι μ ι ι,1 Υ σ1σκεφις, ην τώρα. πλέον πνεu,ματικός πατήρ καί πνεuματικό-ι τέκνον θα κά.μοuν ουγκαθήμενοι. ΤήΥ Πiαθολ σγίαν, οδτως είπείν, διαδέ­ χεται ή φα.pμακολσγία χ.χι οιαιτητική. «Τί, τέκνον, ίσχύεις ψυλά.ςαι ;» έρωτ� τόν !ξαγορευθέντα δ !ξι.t­ γοpεύσας, κάντε όλίγα. ή1:14pτε, κ!ντε πολλά.. Διότι κατά τbν Ν�εuτή-ι.

τούς r.-iντα; ώ:γελοοσι τά. έπιτlιμια. «παρεχόιμ.εν,ο:. κατ' ίσχύν κα.ί πριn.ίρε­ σι-; ·,oJ οεχομένου κιχ: οό κατ' ιlναλογίαν τω,; ήμrι.pτημένων αύτφ. 'Ενδέ­ χεται yσp τό,; μ.iν 6λίγα ά.μαρτάνοντα, πρόθυμον δντιχ. μέγα λαοεΈν !πι­ τίμι�ν, ίνα μή μ6νον α.ψεσιν &μαρτιων, άλλά. χ.χι στέφανον κομίσηται· τόν δε πολλα. r:,α(σαντ:α, ράθuμον δντα, μικ?ά,ν lχειν !πιτίμησιν, ώς &.ν μ-ίj χαταr:οθ'fι ,(j> �ρει καί pαθυμ.ήσας &ψέ� πcr.νw.». 'Οπόθεν δεικννεται ή δλως tοηθητ�κή και θεραπεuτικ;7 ίδιότr� των έπιτιμίων, ijτοι προσευ­ χών, νη:rτ:ει6η κα: λοιπών, ιiψοσ ή χpησίς των ι:rονιστ�ται καί εις τού; μικρα. άμ.αρτ·Ιισαντ.ας. Έξαιρέτως ομως τά. έπιτίμι,a. έπιδιiλλονται εiς τούς τα θανάσψ.α, τά πι,:,ρά φύσιν και τά. ά.κατονι:μαστα άμαpτήματα διαπ.ριi­ ξαντας, ιi)·� i) 6α.θεtα πτωσις 6ραστικωτάτων χρήζει φαρμάκων. Οε τοιου­ τοι κα.l a,.;, τη;; θε(ας λειτουργίας &π:t!ργονται πρό; τον νάρθηκα απω­ cγίαν Κοινων!αν δέν μεταλα.μ6ά.νουν, άλλά. μόνον Ί\γία.σμα θΟ'Jμενοι, των Φώτων, κο:ί τοοφ Ιπι Ιτη ποWκις κα.τά. τό μέγεθος του &.μ.αpτ1ι­ ματός των, μέχρις ου !πιSε!ξωσι τούς καρπούς της μετανοίας. Ποιείται έν τούτοις πολλά.ς συγκατα.6ά.σιις ΙνταΟΟα δ Νηστευτής, 6ι' άς καi όπ6 τινων αύστ·ηpοτέpων του κατεκp(θη, κα.ι θέτει ώς κανόνα τijς διαγωγής του τό " 1-1· ή κ α τ ά τ ή ν ι1 κ p ι 6 ε ι α. ν -τ ώ ν θ ε ι ω ν Κ α Υ ό Υ ω \1 δ ι Ο ρ ( ζ ε ι Υ τ ά. 1 Π ι τ ί μ t α, & λ λ ά κ α τ ά τ η Υ π ο ι ό τ η τ α τ ο (ί 'lt Ρ ο σ ώ π ο υ ». Και οικα.ιολογσόμε­ νος αναφέρει το λ6γιον τοϋ Μ. Βασιλε!ου, δτι «οό χp6νφ κpίνομεν τά τοιαϋτα, &λλά. τφ τpάπφ της μετανο!α.ς προοέχομεν» και τό αλλο λόγιον τσί> Χρυσοστόμου, ότι «οό χρ6νφ κρίνεται μετiνοια, αλλά διαθέσει ψυχης»· οιότι, ές�κολουθεϊ Ιπάγωv δ τελευw.Έος, καί «οι Νινευtται ού πολλών έοεήθησαν τ(i:ιν irι-ι,ερων εtς τό μ.ετανο'i'jσια.ι, ιiλλά. τριών μόνον· δ οέ λη­ στής ούο! ώpών τοσούτων έ6εήθη, ιlλλά. τό διά.στη1:14 ου εrρηκε ρήματος η.ρκεσεν αύτιj) είς μεuίνοιαν».

κα:.

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ΝΒ'.

Η λfXλJOTHC Κλl Η €1.0MOλOΓHCJC Το πρώτον !ρώτημα, τό προ66.λλον είς τόν νουν το:j διεξερχομlνοu τήν &νωθι &κολουθ!α.ν, εlναι &.v ή ύπό τοιοuτον τρόπον !ξομολόγησι, -ή !ξομολόγησις δηλ. ή ειlς τόν πνευματtκόν ιlνακοινουμ.ένη κα: οι'

408 αυτοσ έκ θεο!) τήν α.φεσιν οεχομέ,,η εχε: ύr:ip ι�υτη; τb κ·Jρος τη; &.ρχαιότητος, η μ η εrναι οημιο-1ργημα ξένον πρδ; τοc',; πpώτο:>ς πέντε αίωnς τοu Χριστιανισμ.οσ, δπερ ciτά.-σθαλος κλ·ηpικοκρατlα, κατά τινα;, έπέ6αλεν έπι των λα.ϊκώy ουνειο'fισεων,1 παραμ.ορ?ώσα.::ια του; &:ρχαϊκω· τέρους τρόr.ου;; της έκκλησιαστικης πειθαρχία;. 'Ομολογουμένως ή λέξις έ ξ ο μ ο λ 6 γ η σ ι ς lχεt r.λειοτέρας της μιάς έννο!ας έν 't"Q παλαι� !κκλησιαστικi.j φιλολογί1' καί οiν περιορί­ ζεται ά:τοκλειστικην lκφpασιν της κατ' !5ίαν καί παρά τφ ;;νευμα· τικφ στοματικης έςαγορε1σεω:;:: � Οταν λ.χ. Κλήμης δ Ρι�μης γρiψ1i: «Καλόν άνθρώπφ έξομ.ολογεrσΟ:1:.ι :τερι των παρα:ττωμ.iτων... θυσία γάρ τφ θe:-ιν!σεως, των συναπαρτιζοοσών πλήρη τήν έ ξ ω τ ε ρ ι κ η ν μ ε τ ά. ν ο ι α ν, fι; μέρος μόνον τ,ηχάνει ή παρά τοtς πρεσ6υ­ τέροι; εξαγόρευσις των διαπραχflεισών ιiμαρτιών. Καt δταν πiλιν ή Δι8α.χη των οώοεκα. Άr.οστόλω·;, ή κι,.τά τό tjμισυ τοο �' ι:;;1ωνος γρα,ψεtσα, συμοουλεύ1): «Έν ε κ κ λ ηι;; ί q, έξο,μολογήσΎ,J τά Τ.:αραπτώματ:ί σου... Κ«τα Κυριακην συνταχθέντες κλάσατε !ρτον και εuχαpιοτήcατε, προσεξομολογησάμενοι τά παραπτώματα όμων, δπως καθ?.ρά iJ θυσία &μων fι»·• δταν δ Εtρηνσ.ίος οιηγηται οτι γυναίκες, έv.ι6ρι�είσαι όπb του ,ι;χ.[ρετικοίί Μt!ρκου τοίί μάγου, «είς την Έκκλησ!αν τσ'J θεοu έξωμ.ολογήσαvτο», &λλα.ι ot τι�ς, ύπό των μαθητων α.ύτοu εςα­ π�τηθe!σα.ι, «είς τό ψανερόν !ξωμ.ολογοϋντο»·• οταν δ Εύσέ6ιος ίστορi,ί οτι }Ιάξιμος � πρ:ι.σούτερ� κα: Οδp6ανό; δ δμολσyητής κσ.ι ΣιΜνιος καί ΚελερΙνος, πρός καιρόν ύπό του αtρaτικοσ Νοου:f.του παρασJpθέντες, !παν· ηλθον είς τήν άγ. Έκκλησ!αν, ευθύ;; ώς τήν πα.νουργtα.ν, παλtμ6ολίαν, 11ευοολογίσ.ν καί λυκοψιλίαν αότοQ κατεν6ησα-.ι, «καί άπαντα αότο-J τ� τεχ-.ιiσματα καί πονηρε:.ίματα, & !κ πολλοσ !χων έν iα"Jτφ ύπεστέλλετο, πα.ρόντων ίκανω'J, τουτο μεν ,έπισκόπων τουτο oi πρεσουτ:iρων καλ λαϊ­ Υ..WΥ άνορων πσ.μ.πόλλων, εξήγγειλαν &.ποουρόμενοι καί μεταγινώσ;,.ον­ τες»·• ένταυθα πiλιν ο5τε άπλώς τήν !σωτερικην ερευναν και σuντρι6ήν εχομεν ιi);; w�p� Κλήμεντι, Βασιλείφ ')(.tΧ,ι Χρυσοστόμφ, οuτε άπλώς τό σ-Jνολον των εξωτερικών της μετανο(α;; έκδηλώσεων ώς παρά Τερτυλ­ λιανφ, ιiλλά τήν ο η μ ο σ ί ,α ν ! ξ ο μ ο λ ό γ η σ ι Υ, ην πρό τi)ς πλη· θο,.ίσης συνάξεως των πιστων έποίων r>ί της νεοτ..αγους 'Εκκλησίας &μαρ· τωλο(, κα: οή eι: βrχ,&.ίτερον πεσόντες καί πλατύτεpον σκανοαλίσαντες. Διότι, κα.τά τούς τρεtς tοίως πρώτους αlωνια.ς, κοχλάζων ήτο δ ζηλο;· !ξέχουσα ή &.ντίθεσις 'Εκκλησίας και κόσμου· ε!ς άκρον εύνως μα.; πληροφοροϋν 5τι τό αξίωμα το} iπt της μετα.νοίαι;; ciJ μόνον ο!ν κατελύΘη, d.λλά. κα: &ν πλήρει διατελεί έvεργεί1. 'Π !ν πολλοt:; άρα crεcrαθρωμένη αϋτη μαρ,uρ!α ήμπapεί vά ύπr;στηρίξr.ι τό πολύ - πολύ μ!·α.Υ τοπικήν καί πpόσκcιφον τοϋ d.ξιώματο; ά.νακο-πήΨ ιiλλ' ο�.'tοέν το1του πλέον.

415 ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ

N!i',

Η AJλΓNillCJC eN ΤΗ 1 eI.oMOλOΓHCeJ 'Αποδειχθείσης ίστορικ,ως γρανιτώ�ου; της 6-άσεω;, ε::ρ' ήι;; έπερεί­ δεται τό κατά τήν Άκολοciθ!α.ν τοϋ Νηστευτου ΌρΟόοοξον περt πpο:pο­ ρικη; tξομολογήσεως σι,στημα, ή lρευνα ήδη επιζητείται τ6">ν έπt μι!ρου; της περί ής δ λόγος Άκολουθfα.;. Ό Νηστευτή; ούοiν γινώσκει περί θαλαμ!σκι:>ν .καt &ποκρυq:ώy είς Μο κεχωρισμένων, δr.?t• μόλις δι' 6πη:; τινος συγκοιvω'iεί δια των ωτων, οδχι δz κα( δια της φυ,σικης οψεως δ π•;ευμ;:z.τικό; 1:ρό; το'i lξομολογούμεv6ν τοcι, ti}; r.α.ρ}ι τοίς Δυτικοί:;. Ό Νηστευτ"Ί:;, τ1ιv τ::ξιv καt τό πνεΟμ.α. οιεριιηνεuων τη; Ί\νατολικi)ς Έκ­ κλησ!α.ς, θέλει τψ lξαγ6pευσιν π.pόσωr.ον πρός πρόσωπον, παρουσ:� αυ­ το::. το,ϋ ιφοJ θυσισ.σrηιp!Ο'J και uπό τούς ιίνσ.πεπτα.μένοuς θόλους τοϋ vcιo], δπο•J Χια: r1 πανταχJJ!J πα.ροuσ!σ.. τοϋ lΙαντεπδπτου δισ.γρ:χ::ρετΙΜ κα'ί το έκχυθεν ύπέρ τιi)Υ &.μα.ρτιώv ήμων Αίμα τού Μονογενους ζωηρώς tστοpεtτσ.ι. Καίτοι τr;v τoJ δεσμειν χ.:χ.ι λύειν έξουσ!αν περιοε6λημένος, έv τtJύτοις δέv ύπερcϊρετcιι δ πνεuμ.ιχτικό; πρb τοJ χ:ριστιcινοϋ. Σuμψάλ­ λει μετ' αυ-:οϋ -.;� τρισάγιον. Συwχπαγγέλλει 1ιετ' αuτοJ τούς Φέμπυpιq.ι.i.ι;, δ π:ερι τ& αw.(}μά. κα.μπα.νιαμός, δ &ά της με�έσεως των του γείτονα; δρίων πα.ρα.υλακισμός, ή δι' όοf;ομ.ιξία.ς νόθευσις χα.ι δολίευσις κλπ. κλπ. προ­ wουν :r.αt σήμερον τό σο6αρόν της Υ.;Ρtσ,;ιανικης θερα.πευτικης ενδf4φsρον άcψου ή άνθ.ρωπίνη ψuχή θα ε!ναι πάντοτε ή α.ύτή. Άλλα πάλιν, τις, πpb; θεοο, εκ των σημερινών εξομολόγων θα είχε τό θάρρος νά. χα,τα.λέξ� ώς &μιiρτηpιι;,. ισόμοιpον πρbς τα πα.ρα.τεθέντ« α.νωθι &μαρτή­ μeτα είτε τόν μέτ,ριον τοο γυναικείου σκεύους καλλωπισμόν, είτε τή� ιiπόσπασιν των (λευκών, ώς όποθέτομεν) τριχών, είτε τόν χορόν και τό ,:ραγώδιον, είτ$ τό αuλ!ζειν, χ.ιι)αρίζειν., κλειδοκυμοαλίζειν . καί οίονδή, ποτε μουσικόν δργανον πα.!ζειν, είτε τό επί νομίμφ τόκφ δα.νείζειν, εί1:ε τι- είς γ:iμους άπέρχεσθα.ι, ώς ποιει δ άσκητ�κώτατος πιατριάρχης; Ή επιστήμη της έξομολσyήσιως εlνα.ι ία.τρικ+, lπιστήμη εκ των δυσχερεσ,;άτων. « "Ωcmιρ οδν btt τfjι;; σωμ.σ.τιΧijς θερα.πεί� (παρετήριι, !ρ�ιπα. δ Γρηγόριος δ Νύ�, τήν χ.ανονικήν έπιστολήν τοϋ δποίου πρέ­ πει να. μελετή� κα.τά. &ιχ&ι; δ πνε�τικό.ς) δ μεν σκοπός της ία:tρικ\; εt; εστι, τό ύγιt.i.να.ι τόν �ντα., ,:ό δέ εlθος της επιμελείας διά-ψοροv -. κα.u γαρ την ποιχιλ!α.v τιί'W ι:lρpωστημιiτων καταλλήλως κα.: ή θε­ ρα.πευτική μέθοδqς έκiατΙJΙ τών �των προσάγε,:α.ι - οϋτω, πολλij, οδσης καί εν � ψυχικ� ν,όσφ της τών παθών ποικιλία.ι;, &ναγχ.αίως π ο· λ υ ε ι δ ή ς γενήσετ«.ι ή θεραπευτική έπψέλεια., πρός λόγον τοϋ πιi� θους ένεργο� τήν ία.σιν... Διό προσήκει τόν μέλλοντα. τήν κατά.λληλο» θεpα.πεw.ν πpοσσπερ &μέλει 6λέπομεν. πολλούς τιρν ίατρων, εν άπο­ pίq. τοJ πρωτοπα.θόντος μ.&pους, προσεπιτρί6οντα;; τήν νόσον δι' ων θερα­ πεύσουσι».9 Δέν ε!nι ία.τρός &ξιος το,J δvόματός του εκείνος δστις, άδαης των στοιχε!ων της πα.θr;1ογιίι:ις χα.t ά,Sιαιέσ1:ερος του πολυπλόκου σωμα.τι­ 'ΚΟί} δργανισμοfl, δια μια.ς κα.ι της a-.:ιτη;; συντα:γi)ς προσπαθεί να ία.τpεύ­ � παν νόσημα., &δια.ψqρων αν οϋτω δεν ώψελΊj, &λλά 6λάπτει. Και δέν s.tνα.t αληθής των φυχων &σκληπιάδης έκεtνος, δστις άπειρος τοσ π ν ε ύ­ μ α. τ ο ι; των l$pων κα.νόνων κα.ι !τι πλέον &πειpο;; του κόσμου, εν ώ ή

4J 9•ψυχή δι,α.6ιοι, δια των αύτων στερεο-ώπων ερωτήσεων, καθάπερ διά μα.­ 'γικων επφδων, τήν κατάαtααtν τοϋ &.μιχρτωλοC νcί. διαγνώσ11 επιζηtεί. Άλλ' οδτε οί ξηροί τύποι της Γρα.μμα.τικη; κάμνουν τον ψιλόλογον, δσον κα.ι ιiν ε!ναι &ναγχ.αtοι, οδτε τό γράμμα των Πηδαλίων, Έξομολογητα· ρίων και Κανονα.ρίων τόv πνεuμα.τtκόν. Τά αν θά οοο6ιίλ"Υ,Ι τόν sξομολογούμενον δ fερευς είς ερωτήσεις � πολλφ μαλλον (δπεp, χια.θ� ήμας, πpοτιμότερον) θά. τόν &ψήσυ ν' ι1νοlζ'Υ,Ι μόνο-;; τήν καpδία.ν του χια.ι d.Π'Οκια.λύφ-g εν &κατα.να.γκάστφ δδύν'Υ,Ι τό Ιλχο;;· - τό &.ν, Ιν περιπτώσει σιγη::, θά. ύπο6οηθήσυ την εξαγόρευσιν προ6άλλωv πρό τοϋ ιiμαρτωλοϋ πίνακα &.μαρτιών δμοιον πρδς. τόν τοϋ Νηστsυτοϋ, η πολλφ μάλλον θά ύπο6οηθήισ-g αυτήν ώς κάτοπτρον μετα­ χ,ειριζq.ι.ενος τό Σύμ6ολον καt τόν Δε:tiλογον κα.t τχ Μυστήρια κα.τά flα.6ριήλ τόν Φιλαδελφείας, η τήΥ εtς τρ:α. θεωρι�σ.ν τής φυχij; κα.τα τήν τό αν είς προφο,ρικήν ά,μίμητον δι«!ρεσιν του Νυσσαέως φωστηρος• !πλω; θά προτρέφ,;J τόν Ιξq.ι.ολογοομενον ι1νακοίνωσιν� η θά. τφ σuστή� x�t ν� κα.tαγρά.ψ� εν προτyrουμiν-g α.όστηr4 αότερεόν'Υ,Ι τά. &μαρτήμα.τ:χ. τw, ώ; δ &.γιος Άντώνιας τού;; μοναχού; συνε6ούλευε'0 και ε!τα. μέ τά.ι;; σημιιώσεις του 1ψωδιrαquνος πιχ.ρουσια.σθ1) Ιμπροσθεν α.δτοϋ, προσέχων 'δι.ιω;; πiν1tοτε, Ζνιχ. μή π.ρόσωπα &λλ«, μιθ' ών συνέπρα.ξε τb κακόν, όνο­ μάt�,.. - τό &.ν εtς τήν lκθεσιν μόνον τών εν Ιργφ και λόγφ σ.μα.ρ.τιϋ)v το1:.1 θά. πε.ριορι�, tj πr;λλφ μdλλον, πρόι;; τούτοις,, θα κάμ"Υ,Ι εξαγόρευσιν )UΧ,ι ν τά έλέη το:ϊ θεΟ'J, γνωστοτάτη lοίως τυγχάνει ή προτελευταία: «Κ·jριε, Ί. Χριστέ, υίi το!} θεου του ζώντος», ή έ'\Ι τij λειτουργί� μ!ν το:ϊ 'Ια.κώ6ου ώς εύχή ίλο:σμοϋ άm:ντώσα έy τφ τέλει," μέχρι 8i σήμε­ ρον χρησιμοποιο:,ιι:νη όπό των πνευμα.τιχων μιας ώς κατ' εξοχήν συγχω­ ρητική ευχή. �ly' ιiντιλψρθ� δ &να.γνώστης τb καθόλου αύτων πνεύμα, με"tΟΟψέρομ.εν τpείς έντο:ϋθα !κ των πέντε. 1

«Δέ6nοτα Κύριε δ θεά;, δ καλων δικαίουι;; εiι;; άγιαομοv καi άμαρτωλουι;: εiι;; το δικαιωοαι αύτούι;:· npοοδεξαι την με­ τάνοιαν του δούλου ωυ δεϊvοι;: καί, nροοnίnτοvτα τξί μεyα­ λωούνΙ:ι Σου έv έξομολογήοει των ήμαρτπμέvωv αύτψ, έλευ­ θέpωοοv ώι;: άγαθοι;; και λύτρωωv αύτον έκ nάοnι;: οορκ1Κfiι;: άμαρτίαι;:· λάμnρuνοv έκ πάοnc έρρυnωμέvπς: 6υνειδή6εωι;:, καθόριοον καi έvδυvάμωωv έν ύ;ί έργαοίςι των 6ων έντολιΙιv­ καταξίωδον τfiι;: άφέδεωι;: των άμαρτιων αύτου· ίνα δια καθα­ ρότητος ψυχfiι;; και δώματος καταοκπvωοοv έπ' αύτοv το δ.γ. Πvευμα κλnροvόμον άποδείξπ τfiι;: 6αοιλείαι;; των ούρανωv­ χόριτι καi οiκnρμοϊι;; καi. φ1λανθρωnίςι... :.. «Κύριε ό θειχ τiίι;; οωτπρίαι;: των δούλων Σου, ό έλεή­ μων καi οίκτίρμωv, δ μακρόθυμοι;: και nολυέλεος, ό μετανοωv έπi ταίι;; ήμετέραιι;: κακίαιι;;, ό μη 6ουλόμενοι;; τον θάνατον του άμαρτωλου ώι;: το έnιδτρέψαι καi. ζfiv αύτόν· αύτοι;: καi νυν nαρακλήθπτι έπi τον δουλόv Σου τον δείνα καi nαρά­ Gχου αύτφ ουγγνώμnν άμαρτιων, iλαδμον άνομιων, 6UYXW­ pωv αύτφ nδ.v πλημμέλημα έκούιηόv τε καi. άκοόδιοv. Διαλ­ λάγπθι καi fνωδΟν αύτοv ύ;ί άγίςι Σου ΈκκλnGίςι έν Χριοτφ 'Ιποου τφ Κυρίψ ήμωv, μεθ' ου Σοι κράτος, μεγαλω6ύνπ καi μεγαλοnρέnεrο ... ι. ;τΠάτερ Κύριε, μι\ παραδώδQ.ι;: τον δουλόν Σου δείνα ύπο χείρας του διαβόλου, ϊνα μη oi έχθροi ήμωv έmχαρωοιγ έφ' ήμδ.ι;:. Δος έni τψ οτόματι αύτοϋ τήρποιv έντολων, καi. έnι τοiι;; χείλεοιv αύτου οφραyiδα κρυφίαv, ϊvα μη λαλξί δόλοv-

422

423

καί, όφθαλμον ύπερήφανον άπώοαc άπ' αότου καi δτpfivaΥ. 'Επουλώνει έν τούτοις ή μετάνοια άσψαλως χ.σ.ι ·έπουλώνει πiiσαν οίανοήτ.Qτε άμ.α.ρτίαν, καν μικρά εlναι, κάν μεγά­ λη. Τοϋτο ζωηρως φανφώνουν αι έξης είκονικαί έκφρά.σεις &οιο!μου οι­ οασκά.λου, είπόντος δτι «r/, μόνον άρρώστους ίiiται δ Σωτή.ρ, αλλά και ουσιά.του;;, καί χρονίου,;; παραλύσεις, προ; οέ καί νεκρους έγείρει. Καί τουτο ο� τpισσως: την τελευτήσασαν· τόν τελευτήσαντα καί έκψερ6με­ w:ιν' τρίτον δε τόν τριημερεύσα.ντα έν τάφφ. Κα.. τήν μiν, κρατήσα; της χεφ6;· τόν ο! της χήρας tν Ναtν, σπλαγχνισθείς προσελθών, της σοpοϋ &ψάμενο;; καί κελεύσας. Λά.ζαρον δεν τόν τεταρταtον, μακράν στειλά.με­ νο; πορε!«ν, 10pοσεγγίσας τφ μνημείφ, κλαόσας, προσευξά.μενος και κpιi� ξας ψωνi,ί μεγάλ1J. ''Ως έστι ουσίατο; πολυχρόνιο; άμα.ρτία! !»' Ναί, ουσ­ ίατος, άλλ' ούχί και ιiνίατος. Ή τοιαύτη έν το1τοις λυσι; οkν πcφέχεται α.νευ δρων. Χρεiα νιk

425

προηγηθij r..ρό της έξαγορεόσεω; ή συντρι6ή. καt ν' ιiκολουθήσr,ι μετα τήν έξαγόρευσιν ή του οίου άνακαίνισι;, 'ίνα ή .:ης }Ιετανοίας οιχοοομ.ή πλήρης συντελεσιουργηθij. 'Εκείνη ή ερεsινα της συνειδήσεως χαί ή ιiνα­ κ:ίλυφι; των φυχικων μα.; σπιλά8ων οέν θά μας &ψήσουν 6εοα.ίω;; ά6ια.­ ψ6ρους, αλλά θά γεννήcουν εί; τα στήθη μα.;; όούνη; νυγμούς. Ή 8ά­ λασσα θα θολωθij, θά τα.ραχθiJ καί θά αγριωθij, ίνα την ϋλην χα: πiiσαν σαπρίαν, ήνπερ κατήγαγον οι ποταιιοί των πα.θων, άπορρ!ψ1J χαι πάλιν ει; την γην.• Ό κατοπτρισμό;; της ψυχη; μας έν τφ κατόπτρφ τοϋ '(Jθι­ κου νόμου θά προκαλέσ11 68ελυγμίαν πρδ; τ�ς r.ονηρίας μας. Ή λύπη μα.; με.ά.νοιαν είς σωτηρίαν άμετσ;μέλητον θά κατεργασ:θij. Ή οέ τοιαύ τη λύπη δεν θά ε!ναι λύπη κατά. κόσμον, λύπη προερχομένη έκ στερή· σεω; της υγείας μ.α.ς, της περιουσίας μ.α.ς, των κοσμικών άγαθων μα;, των ώς έκ των άταξιών μας 8ιακυ6ευθέντων, &λΗ λύπη «χα.τ& θεόν», διότι τον ψιλοστοργότερον των πατέρων r.αρεπικριiναμzν. :Μ:ετα οέ τήν τοιαύτην Μπην �· άκολουθή,ιηι δ νέο,;; 6ίος. At πpωται πονηραί συνήθειαι θ' ά.ποκτανθωσιν έν στlματι μαχα(ρας, χωρι,;; Άγά.γ τις έξ αότων να διασωθij· συνήθεισ.ι 13! δλω; άντίθετοι θσ. καταλ:i6ουν έν άνακεκαινισμέ­ � πολιτε!q: την θέσιν έκείνων. «Οόκ Ιστι γαρ οι' έτέρας πύλης την ψυ­ χήν έπαναστρέψαι, εlμή δι' ή; έξελήλυθεν»." Έκ των α.νωθι λεχ&έντων καταψα(νεται οία προσοχή χρειάζεται, lνα μή δ &τσαξ ίαθει; έπιστρέψ1J καί πάλιν έπί τόν ί8ιον εμετον κα\ έπα­ •ιακυλίιηι ποιων τήν κατά.στασίν του προ6ληματωοεστέραν. «'Jι;κουσίω; γ&ρ iμ.α.ρταν6ντων ήμων μετά τό λα6εtν τήν έπίγνωσιν της άληθείας, ούκέτι π-ερί &μ.α.ρτιων άπολείπεται θυσία, ψοοερα oi τι; έκοοχή κρίσεως καί πυρός ζηλο;, έσθ!ειν μέλλοντος τους ύπενα.ντίους».'0 Ό άποστολικό; πατήρ Έρμα.;; έν τφ Ποιμένι είπε: «Τον είλη:ρότα τήν &ψεσιν των &­ �ρτιων ούκέτι &μαρτάνειν χρfι».11 Κλήμης δ Άλεξαν8ρεύς προσiθηκεν: «Α! συνεχείς καl επάλληλοι έπί ταί;; &μα.ρτίαι,;; μετάνοιαι, ού8iν των καθάπα.ξ μή πεπιστευκότων οιαφέρουσιν η μόνιp τφ συναισθiσθαι δτι &:μαρτά.νουσι· κcιί οόκ olo' δπότερον αύτων χε'ίρον, η τό είοδτα &μαρτά.­ νειν, �. μετανοήσαντα έψ' οrς ήμαρτε πλημμελείν πάλιν»." Και ο! ύπερ­ α.υστηροί οδτοι λόγοι, &:ντιπροσωπεύοντε; μίαν σχολήν τη; αρχαίας 'Εκ­ κλησίας, 8zν πρέπει άμελέτητοι νά παρα6λεψθοον. Διά. να έξευρεθ'ύ 6ε6αίως ή πλήρης άλή&εια., άνά.γκη, τb ζήτημα να !ξετα.σθij οό μόνον έν σχέσει προς τόν πίπτοντα ανθρωπον, άλλα έν σχiσει κσ.ί πρός τδν άνε­ γείροντα θεόν, είς τDϋ δπο(ου τά &νεξάντλητα των οίκτφμων πελάγη �πιδών δ Χρυσόστομος είπε τό r.ερι6όητον &κείνο «χιλιάκις με�νοήcrας

427

426 etαιελθε».,.,, Άλλ' δπως δήποτε, κ�όν εlναι ν" προσηλώνωμεν τόν νοϋv 1ιιαιι προς τά. δύο σημεtα. Διότι, a.ν δ πολυεύσπλαγχνaς θεόι,; !π:' &11:ει­ ρον συγχωρ�, ή ιiνθρωπίνη ομως d.νrοχή εl;; τήv κατά της άμαρτ!ας πάr λην δεν εlναι !π!σης &πειρος, οόο' δ βίος του οδτω μα'Κιpα.ίων, ι'i)στε νιι. έπιόέχηταt νέοuζ κλανισμούς κιχ!. νέας παλιμπτώσεις. Κα.t οδτω συνε­ uείαθημεν μεταξu Μο ιivτιθέσεωv. "Αν ιiπο6λέφωμεv πρός τόv συγχω­ ροGντα, πληροϋται ή ψυχή μας μ! ΙΗ.ρρος, ύψ' οιονδήποτε δ-γκον !πα,ει­ λημμένων &μαpτιών και άν !ν τφ 1"11.ρόντι πιεζώμεθα. "Αν ιiπο6λέψωμεν ,φός ήμα;; αύτούς, συνεχ6,μεθα όπό ψό6ου, μή και αύθις έν τφ μέλλονu ιφαρτωντες, ,!ν ταϊ;; άμαρτί�tς ήμων αιφνιδίως ιiποθάνωι..ι.εν.

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ΝΒ'.

Η OAOC ΠfOC €ΠΙCΤfΟφΗΝ Καθώς μεταξύ τών ιiσθενειων ύπάρχουv ιiσθένειαt !λα:ppαί, α.Ετι­ νε, δtά μιας d.λοtιpης η !νός καταπλάσματος έν οραχετ χρόνφ θεραπεύοv­ τα.t, καί ιiσGένειαι 6αpεί«ι, σ.ίτινες ώθοϋν τόν άρρωσtον εtς τά. χείλη τοϋ τά:pου 'Κιαί &παιτοϋν ψό:ρμακcι πικρότατα και δίαιταv cιδστηpοτότηv, oims> και μεταξu τίi)y &μαρτιωv &λλαt μέν, έλσ..ψρως και !ξ έπιπολi'jς τήv ψυχήν πληγώσασαι, εόκόλως !ν τ� &ξομολογήσει και !ποuλό>vον­ τ«t, iλλαι δέ, ήμιθανη αότήν μεταξύ Ίεριχώ και Ίερο�ήμ !γΧατα­ λtποϋσαι, πολλην &παιτοϋν τήv !πιμέλειαν, !πώδUvον τήv &πόσπΜιν ι.iπό τοϋ κακοϋ, !νδελεχη δε και μακράν Χ•α.l σύντονον τήv Ιiσκησιv, δι' fις το &ποσπασθεv δένδρον !ν τφ &γσ.θφ' καl αύθις θ" ριζωθ'?j. Εtς τά.ς ιiμα.ρ­ τ!ας τοϋ δευτέρου εrδους Χυpίως &ποολέπουν τά. έ π ι τ ί μ ι α, περl ώv ιtς τό τελευ-c,α.tοv μέρος της Άκολουθίας του πραγματεύεται !ν έκτά.­ σει δ Νηστευτής, ύποδεικνύων και , τό εlδος ?ς, άντt νά. κσ.τέλθψεν !κ των άνωτέpων εtς τούς κατωτέρου·;, ώι;; πpιtττει τοοτο. K�t νά έπεκ-c.είνωμεν τάς !πι μέρους έpεύ�ς μας !φ' δ-

448

σον οίόν τε πλατυτέρου έΜφουι;;, dντ: ν& περιορισθωμεν ιlποκλειστικιi>ς είς μόνον τό ές αότων πενιχρόν ύλικόν έν τφ δποίφ μόνον εύχαi α.ϊCαν,­ τοϋν, tξαιρέσει της του έπισκόπου χειροτον!ας. Ή πασών χαμηλοτέρα χειροθεσία ε!ναι 'Ϊj τοσ άναγνώστου, ύπ.ερ ής τό χειροτονικόν των Διαταγών περιέχει τήν ά:χόλουθον εύχήν. Ό θεός; ό αiώνιος, ό πολυι;; έν έλέει καi οiκτιρpοίι,;, i, την τοϋ κόδμου 6ύδtα6ιν δια των ένερyουμένων φανεροποιή6αt καi τον άριθμόν των έκλεκτων Σου διαφυλάττων· αύτοr. καi νϋν fπιδε έπi τον δοϋλόν Σου, τον έyχειριζόμενον ται,; άyίαι,; Σου Γραφαι,; άναyινώ6κειν τψ λαφ Σου· καi οος αύτφ Πνεϋμα αyιον, Πνεϋμα προφnτι:κόν- ό οοφίδαι,; 'Έδδραν τον θεράποντά Σου έπi το άναyινώ6κειν τουι,; νόμους; Σου τφ λαψ Σου καi νϋν, παρακαλούμενος ύφ' ήμων, δόφιοον τον δουλόν Σου· καl οος αύτφ, άκατόyνω6tον διανύοοντα έy­ χειριδθεν αύτφ lρyov, litιov άναδειχθfiναι μείζονος; 6αθμου· δια Χρι6tΟU, μεθ' ου Σοι ή δόtα καi 6έ6αι;;... •

το

το

Πως τελεtται αϋτη σήμερον; Προσάγετι:ιι δ τελο1μενο; τt &ρχιε­ ρεt, χ.α.τά. μεν τήν 123ην Νεαρά.ν τ7J Ίουστινιανο:; οόκ Η.iττων τώ-; όχ..ώ καί δέκα ένιαυ"Οών, κατά. ο! την π�λαιοτέραν καl νεωτέρα.ν σuνή­ θειαν καί νεώτερο; άκόμη. Τρισαγίου ο! γενομένου, δ ιερ:χ.ρχης τό 6.πα.­ ραίτητον &.πό πάσης ιεροτελεστίας περι6ε6λημένος ώμοψόριον, εfιλογει μελανόν [μά.τιον, τό κοινώς καλούιι.ενον ράσον 'Χiαί ενδύεται τοϋτο ό προσαχθείς, πρός δ'fιλωσιν σο6α.ρό-;ητο;, r.ερισυλλογη; κcιί ταπεινοψρο­ σόνηι;;. Σι:ρρα.γ!ζων ο' αότόν τ� χειρί, κε!ρει τά.ς τρί .(ας 'ti"ι Εύχολογ(οu, τοσ lκπροσωποlwtος τό τυπι,wν τής .. V,υριακης πι\7',ι;.νωτα-τα Ω- ' 'Εχ. ,-.λησία.ς, περιέχc,ντος πλα.τυc:rqιούς. εtς, τόι cίλλα χειροτονικά. ά.γνώσ-::οuς κα.ί διαθέτοντος tοι«.ιτέpι.�ν ιiκοΜυ.θ!α.ν έπ! χειροθεσί, ψάλτου, ίΎι:ι δ θεός φωτi� τόν τελούμ.ενον ,,φάλλειν Αό-ιψ εν γλωώτητι τά. &σματα τά πνευ­ ματικά,,,' lν δλοις σχεδόν τοtς ιlλλοις ά.πογράq:ιοι; μία και ή ο:.3τή αν� φέρετΟ\ι ά.ναγνώστοu κα.ί ιfιd.λτου χειροθεσ!α1 Ύψηλοτέρα πως της του cινα.γνtίlστου 6αθμίδος ε.ρχεται ή τΟ'j ό1tο-­ διακόνου, ύπέρ 06 τό Χειροτο-;ι,ιόν των Διαταγών εvχεται: Δtδποτα θεέ, ούρανου καl γi'ίι,; Δnμιουρyε καi nόντωv

Χριστιαιιικός Ναόι;

29

450

451

των έν αύτοϊι;:, δ και έv ήί 6κnνi5. τοϋ μαρτυρίου τους: v ε ,.,.. κ ό ρ ο υ ι;: άναδείξαι;: των άγίωv Σου 6κευώΥ φύλακας:· αύ­ τοι;: και νϋν έπίβλεψον έπi τον δοϋλόv Σου τόvδε, τον προ­ χειρ16θέντα ύnοδιόκοvοv· και δοι;: αύτψ Πνεύμα l:ίγιοv προς το έπαξίωι;: έφ6nτε6θαι των λειτοuργικωv Σου δΚεuωv και nοιείν το θέλημά Σου δια παντός δια του Χpιδτου Σου, μεθ' ου Σοι δόξα...• Ίοού δε πως καί αδτη τελεϊwι σήιιερον. Τοϋ &.ρχιερέως tστα.μένοu tν ατολΏ προ των 6ασιλι'Χ,(Ϊ)Υ πυλων πρό της ένiιρξεως, της θείας λειτουρ­ γ(ας, προσά.γετσ.ι προς αύτον δ πρό; το του ύrcοδιακόνου ύπούργημα. έπει­ γόμενο;, περι6ε6λημένος τb τφ &.ναγvώσ-t�ι προσιδιάςον φελώνιον η κα.­ μίσιον. Ό &.ρχιερεύς &.μέσως δια.τά.ρσει vά. τοϋ τό &ιφαιρέσουν καί &.ντ• σ;ύτοϋ ν&. τόv ·!νοοσουν μέ λευκόν .�ι:χάριον, δπερ mt νά. περισφ(γξωσι περι την bσψόv του. Εtτα τρις τόν τφοσαχθέντα έτd της κεφιiλης σφρα.­ γ(ζει· καί, τήν χαρισμα,τοδότιδα ιπιθέτων έπ' αότώ δεξιάν, εuχεται Κu­ ρίφ τφ θεφ τφ δt� τοϋ &vbς και το,} αύτοl} ιiγ(ου Πνε�.φα� διαιροuντt iχάισtφ τά. χαρ(σμαw., &πως &ξιον ιχ.α.ι τbν δοολον Αότοο -:cοϋτον 1t0tή­ � του ύπηρετειν � Δ.γίφ Αύτοϋ "Εχ:χ.λψί!f, &.γα.παν τήν εόπρέπeι,αν του θείου οίκου, πα.ρεστιiναt τα.ίς θόρα.ι., τοο ναοίί του ιzγ(ου, &.Υ"ά.πτatν λύχνον σχ.ηνώμα.τος δόξης, ώς έλσ.ί�ν κατ:.iκαp1-ον κσ.ρποφορεtν κα.ρπόν δικαιο­ σύνη:;;. Χερνι6οξέστου δ! μετά. προσοφ(οu 1&ροσενεχθέντος, dρχιερεύς; έγ­ χεφίζει εν τιzίς χερσl τσ} τελουμέ\/0\ί τb π:ριi),1:σv και έm.θέτει έπl του dριστερο} αύτοϋ c'ί)ι.ι.ου τό δεύτερον. Και όφαπλων τά.ς χείρας δέχεται τό νl,μμα. παρά. τοϋ τελοομένου έπιχεόμeνον χ.αt Ιiπομά.σσεw.ι .εις τό προσό­ φιον η �κτροv η μανδήλιον, έvφ δ χει�οτονοόμενος !παναλα.μ6ά.νει i· πανειλη�v.J.ένως τήν έκφώνησιν 'Ό cι ο t π t σ,τ ο Ο Τήν τελικήν 8έ εύ� λογ!αν δεχθεlς δ τελεισθείς, dποσιjρετα.ι ολίγον περαιτέρω των ίερων πυ­ λών έπl τοϋ σολέα, δτ,.ο:J ή χ.αθωρtσμένη τοtς όποδια.ικόνοις στ&;σις κσ.t τούς δμοταγείς α.ότφ συνυποδιακόνοος dσιtά.ζεται. Και &.-πό τη; ήμέρα.ς; τα.ύτης τ� οlκεία ΧfJέη έκπληροί. Φυλά.ττει τά.ς; του ά.γ. 6ήμα.τος πύλα.ς;, !να μηοεtς των ά.να.ξίων εlσέλθτ,J έν τοίς ά.δύτοις. Φροντίζει περί των ιε­ pων σκευών, &.λλά. κενων. 'Εςωθεt tούς κο;τ�οuμένους, δταν δ οιάκονος Δκοοq. το «ΟΕ κο:.τηχούμενοι προέλΟετe ! » . Προπορεόεται έν cαίς λιτα­ νείαtς 6ιχστάζων τον Σταυρόν. Εύτρεπ(ζει tό τρική{)ιον του 6ήμα:rος και την λuχνία.ν της άγ. Τ.ρcιπέζης. Κα: εl τι άλλο είς τόν κuκλον του ιlνήκει.•

'Λλλ' !δω χρειάζονται μερικαί σημειώσεις. Ή τιiξις 6έ6αια των ύποδιακόνων, των καί ό π ·η ρε τ ω ν έπί τό α.ψελέσtερον καλο;1μένων, ώς τάξις αύτοuσιος Καί έν τυ ΤDράςεt, εί ναι ,ήμερον ιiφανής' καί μόνον εν 't'"Q χειροτονίΙf οιακόνου, μεθ' ής; ώς προ· παραι:;;ιεuαστική τa:λετή συvεπτόχθη, πρό; στιγμήν παρουσιάζεται. Άλλ& χα.ί οϋτω, δέν ι::lναι δλ!γον οιαψωτιστική, δεtΚΥ'Jουσα πω:;; είς εκαστον 6ημά μα.; δ δρ(ζων εuρόνεται έν τi) πρός τά. άνω κλ! μα.κι. Ό ύποδtιiκο­ νος δέν όπο·Jργεί &.π' εόθείας; έν τφ Άρχισυμοόλφ της &.ναιμάκτου θυ­ σίας· έντεΟΟεν καί ή π.ροχειρισί; του δ!ν τελείται κ::χ.τα. τήν λ·ειτουργία.ν. Κέκτηται δμως dπωτέραν τινά. ύπηρετικήν πρός τό μ:Jστήριον συνάψειαν 'M.t διά. τουτο, προσεγγιζούσης τη·; θ:a!ας tερουργίας, δέχεται τήν χάριν•. Ειναι δ' ή τοια.ότη χά.ρις &.νωτέρα της το,:} &.ναγνώστοu· και πρός οήλωσιν ,1iντι1λλάσσεται τό σκοτεινότερον και χρωμιατοειδέστφον πορ�ροϋν κι.χ.μι. σιον διά. του δλως λευκοu και αlγλήεντος στιχαρίου. Τά. δέ έγχειριζό­ :μενα. εις α.ύτόν 5ργανα. δεν εtναt πλέον 6ιολ(α, ψαλτήριον η ιiπόστολος, d.λλ& λεκάνη 'Χιι:ι.ι ύοροχόη μετά. �κτρου, σκεύη ύπηρετικά. εlς την προ­ .ευτρέπισιν της μεγά.λης θυ,σίας. Κατά. τόν 5ον μ&λιστcχ. κανόνα της Δ' ίν Καρχηδόνι, ού μόνον wίΥrα., Ιiλλά. και κενά. δισκοπότηρα. έκ των χει­ , ρων το(} έπtσκόπου .!λά,μ&ινέ ποτε δ ύποοιάκοvος, ίνα ετι έπιδεικτικώ­ τεpον δηλι.Ι)θ� ή μεμα.κρuσμένη του σχέσις πρός τό μ.υστήρtον. 'Ανάγκη -δμως νά. όπο-γρ, α.μμι� ή λέξις «κενά». Διότι άλλως τοίς ύποδιακόνοι; &.­ "Παγορεόετι:ιι τό &.πτεσθα.ι των οεσποτικων σκευών έμπεριεχόντων τό τ!­ -μιον Σωιμα. κα.ί Arμn., η Ποτήριον εύλογε!ν, η ώράpιον ψορειν, 7) τ&ς θό· pας έγκα.ταλιμπiνειν, η τέλος τά !αυτών &. μελείν και έlς άνώτερα. του -χόκλου -ςων l,ργ α. &.ν α μιγνύεσθι:ιι. 'Έργον των κυριως καί !ξόχως εί ναι . ή φυλακή των θυρων.u 'Εντεύθεν κα.ι δ κατά. τήν &.πόνιψιν του ίερiρχου φιθuρισμος των «'Όσ ο t π t στ ο ί!» κατ& τψ χειροθεσίαν των, δ ύπεν­ •θυμίζων εlς α.ύτούς τό &.ρχικόν των εργον. Τό dξίωμα των ύποδιακόνων .εt;ιι:ιι τά. �α &.ρχαίοv. Παρεκτός των Άποστο)ικων Διαταγών μνημο­ νεόεt α.ότοϋ και δ Μ. Άθα.νά.σιος έν � πρός τούς μοναχούς έπιστολ� του, &ου δμιλεί περί ύποδια.Υ.όνου τινός Εύτυχίου τουνομα., ύπό των Άρεια.­ -νων κατατρι:ιυμα.τισθέντος -ιιαt Θtς μέτα.λλον ώς κακούργσJ dποσταλέν­ τος.11 Ή δa 3η Νειχ.ρά. τοο 'Ιουστινιανου δρ!ζει, ίνα κ.α.τα την ιiγιωτά.την Μεγ. Έκκλησlαν όπηρετώσιν tνενήκοντα ύποδιά.κονοι. 'Αργότερα έν του· 1:οις καί δ βα.θμός οδτος i]ρχισε νά. όψίaταται τά.ς έπιρροaς των κα.ιρων. Κι:ιι δ Ζων1αριχς κατ� τήν 12ην !:w.τοντσ.:aτηρίοα �ς πλ ηpοφ0ι;ιεί οτι, �αίτοt ο! ύποδιά.κονοt !ξη1,ολοόθουν &.κόμη νά. έκφωνουν otoνet ά.ναμνη10

453 452

σtικω; τό «Οι κατηχrr.ίμενοι προέλθετε!», ιlλλά π,ρι τά.ς θ1ρας πλέον, ούκ ησχολοuντο· «πολλά γάρ των !ν τu.ί; εκχλησίαις πάλu.ι γιγνομένων ., ν:ίν iλλω;; !κράτησε γίγνεσθαι».

ΚΕΦΑΔΑΙΟΝ :SB'.

XeιroeeCJλ .λ.JλKONJCCHC Εlς πολύ ά.πώτερον �ρελθbν είναι 6ε6υθισμένος χαί πολυ πλέον του· ύποοιι:ικονικο� 6αθμοσ ά.πηpχαιωμένος δ κατά τάς οίκu. πρώuις έκα­ τοντ:χ.ετηρίδu.ς εν χpήσει 6αθμός της διι:ιχον!σσης, δ τό ά.κρότατον της έκκλησιαστικης γυναικείu.ς δρά.σεως σημειώσι:ις δριον. Τδ χειροτονιχόΥ' των 'Αποστολιχ.ων Διαταγών θέτει αότόν ύπερά.νω μzν τοΟ ciξιώμι:ιτο;. τοσ όποaια:κ.όνου, ύποκά.τω ομω; τw &.ξιώμι.ιτος τοϋ χιχθ' ι:ιύτο διι:ιχονι·· κοϋ 6u.θμοϋ των ιtνορών, μεθ' ο,; δέν πρέπει ο•3οέ πόρρωθεν νά συνταu­ τιοθ�, δτε και τήν ιlχ.όλουθον 6ρι:ιχείu.ν χ.�ί ένιαίu.ν εύχf1ν έπί χεφοθε· σίι.,. διαχ.ονίσσης πι:ιρ�i.τει: Ό θεοc; ό αιώνιοι;:, ό Πατiιρ του Κυρίου ήμων Ί. Χρι-­ δtοϋ, ό άνδρα;; καi γυvαικοι;: Δπμιουρyά;;, δ πλπρώοο ι;: Πνεύ­ ματοι;: Μαριαμ καi Δε66ώραν καl 'Άνναν κα1 Όλδόν, ό μι\ άπαξιώοοι;; τον Μονογενiί Σου Υiον yεννπθfiναι έκ γυναι­ κά;;, ό καi έν τ� Σκn� τοϋ μαρτυρίου καί έν τψ ναψ προ-­ χειριδόμενοι;: ται;; φ ρ ο u ρο ύ ι;; τ ω ν ά γ ί ω ν Σ ο υ π U:­ λ ω v- αύτοι;: καi νυν εmδε έηi η\ν δούλnν Σου τfι\>δε, τiιv nροχειριζομένnν εiς διακονiαν καi δοι;: αύτi,'i Πνεύμα αγιοv­ καi καθάριοον αίm\v άπο παντοι;; μολuδμου οαρκοι;: καi πνεύ­ ματοc πpοι;: έπαξίωι;: έπιτελείv αύτηv έγχειριδθεν oi1t� έργον· εiι;: δόξαν Σι\ν :καi i:παινοv τοϋ Χριοτου Σου· ψθ' ου Σοι δόξα καi προοκύνnδιι;: καi τψ άγίφ Πνεύματι ... 1

το

το

Πολύ !v τούτοι; πλατ,jτερα. ά.ναγριzψουσι τά ιlpχα.!α χειρόγραφοι. Ευχολόγια., �τοι τό τοΟ Βαροε,ρινοσ κώοιΜς, τό το-:} Βησσ«-ρiωνος χαl τό ίm' ιlριθμόν 1872 τοΟ Βu.τιχ.ανοσ, &τινα σ-jντριu. μiς παρέχουν τ;ή'ιl'

έξης δμοιόμορ:pον «ευχψ» η, &κpιοέστερον ειπείν, &z.ολο:ΑΗαν «έπt χει­ pοτονί q. διακον!σσης», συμπληρουμένην και έξ δσων περί αυτη; Ματθαίος δ ΒΗσταpις εσημslωσε. Με,ά τό γενέσθαι τήν fι.γ. 'ΑΥ(ιψοράν καί σ.νοιγηναι τiς θϊιρα; καί πρίν η εϊπ� δ διάΥ.ονος «Πιiντων τιίιν &γ!ων» προσψέpεται ,Ί μέλλουσα. χειροτ'Jν:.ίcrθαι τψ &ρχιεpεί' οστις, έκφωνήσιας το « ΊΙ θ ε ι α χ ά ρ ι ς » έπιθέτε� την χείρα έπ' αότης κλινούσης τήν κεψαλ-ίιv, ποιε ί τρείς σταυ­ ?Ούς ·ι,αί επεύχεται πρώτην εόχήν: Ό θεος ό αγ10ι;: καi ηαντοδύναμος, ό δ1α τfiι;: έκ Παρθένου κατα οάρκα γενvήδεωι;: του μονογενουι;; Σου Υiου καi θεου ήμων άγιάοος το θfiλυ, καi ούκ άvδράδι μόνον, άλλα καi γυ­ ναιξi δωρηδόμενοι;: τiιv χάριν καi την έπιφοίtnδιν του άγ. Σου Πνεύματος αύτοι;: καi νυν, Δέδποτα, επιfιε έηi τiιν δού­ λην Σου ταύτnν και προοκόλεrοι αύτrιv εiι;: το fργον τfiι;: διακονίας Σου· καi κατόπεμψοv αύτϊ;,ί τ�\ν πλουδίαν δωρεαν του άγ. Σου Πνεύματοι;:, διαφυλόττων αύτι\ν έν όρθοδόξφ πiδτει, έν άμέμπτψ πολιτείQ, κατιΊ. Σοi εύόρεδτον την έαυτfiι;; λειτουργίαν δια παντοι;: έκπλnρουοον- οτι πρέπει Σοι παδα δόξα, τ�μη καi προοκύvnδις ...

το

Ί'οu 'Αμήν λεχθιiντος καί διu.κ6νου τινος τά ειρηνικά. η 8ια.κονικιχ χα.:J.ηλi,j ήj ψων'!'j ά;..αγγείλαντο;, εν οrς εlς aέησιν προτρέπει καί «'Jπέρ της δι;, της νσν προχειριζομένης διακονίσσης καt της σωτηptu.ς αύτης, δπως δ 9ιλά.νθρωπος θεος ήμων &σπιλον Κ;αί ιlμώμητον u.ότij τήν διακο· νιι:ι.ν χαρ!σηται", δ &.ρχιεπίσχ.οπος, τήν χϊίρα έπι της κεφα.λης τη; χει­ ,ροτονο:.ιμ.ένης �χων, επεύχεται εόχην δεtτέpαν: Δέδηοτα Κύριε, ό μnδε γυναίκαι;; άvαθεμέναι;; έαυται;: καi 6ουλnθείοοι;: :καθ' δ προοήκει λειτουργεϊν τοiι;: άγίοιι;: οΙκοι ι;: Σου άποβαλλόμενοι;:, άλλα ταύται;; έν τόξει λειτουργων προο­ δεξάμενος, δώρηοοι τiιv χάριν του άγίου Σου Πνεύματοι;: και τϊ;,ί δούλι;ι Σου ταύn.ι, τϊ;,ί 6ουλnθείδι;ι άvαθεiναί Σοι έαυ­ τι\ν καi τι\v τiίι;: διακονίαι;: άποπλnρωοοι χόριv, ώι;; εδωκαι;: την χόριv τfiς διακοvίαι;: Σου Φοίβι;ι, fiν έκάλεδαι;: εiς το έρ­ γον τfίι;: λειτουργίαι;:. Παράδχου δε αύ-qϊ ό θεός άκατακρίτωι;; nροδκαρτερeϊv τοίι;: άγiοιι;: ναοiι;: Σου, έmμελεiδθαι τfiι;; οiκείαι;;

4S4

4SS πολιτείαι;:, 6Wψf)Οδύνnς δε μόλ16τα, καl τελείαν άνάδειξον δούλnν Σου· ϊvα καi αυτn παρ16τ600 τ{μ βήματ1 τού Χρ16τοϋ Σου, αξιον τfίι;: άγαθfίι;: ποληείαι;: άπολήψητω τον μιοθόν. Έλέε1 καi φιλανθρωπίQ του μονογενουι;: Σου Υiου ...

Καί μετά τό Άμήν περιτίθησιν 'Υjyουν έξαρτq. τψ τραχήλφ αύτης, ύποκάτωθεν του μαψορ:ου, δηλ. τη; καλ'Jπ-ορας δι' ή; τήν Υ.όμην εχει κεκα.λυμμένην, τό Sιακονικόν ώράριο·ι, φέρων πρό; τά aμπροσθεν καί τάς δύο α.ύ-:ου άκρας. Καί �μτά τό μεταλαοείν σ..ύτrιν το·J άγ. Σώματος και τοϋ τιμίου Αίματος, έπιοίοωσιν αύήj δ άρχιεπίσκοπος το &γιον Ποτή­ ριον, οπερ Sεχομένη άποτίθεται έν τ'i') άγ. Τραπiζ�.2 Ό ήμέτερος &.να.γνώστης πr.φετ-ήρησεν ήδη δπ6σα νέct στοιχεία ποι­ οϋνται έν τψ 6αθμιj) το1τψ την έμφάνισίν των. Ή &νάοειξις της διακο­ νίσσης ήτο άληθής χειροτονία. « 'Ώ επίσκοπε (έντέλλονται αί Δια.ταγα:) έπιθήσεις αύτ"Ώ τά; χείρας». ΈΗμ6ανε χώραν οχι εξω της λειτουργίας καt άσχέτως αύτης, άλλ' έν αύήj τ'i') ψυχij τ�1ς, μετά τό γενέσθαι τήν - χειροτονιας ' �� .:; ' � ' θ'zσις της ΓJ.γ. 'λ ΛΥαφοραν. uc.Y ,1το ο σολ'ι;α.ς, α'λ.' ι. α.υτη ' . ,S,•ι άγ. Τράπεζα, κατά Βλάσwριν, εlς ην προσήγετο ή μελλοοι:iκονος μαψο­ ρίψ κεκαλυμμένη. Άπηγγέλλοντο οέ έπ' αύτij ούχί μία, ώς έν τα.ίς προ­ λαοούσαις κατωτέραις χειροθεσίαις, άλλά δύο εύχ«ί, προεξαγγελλομένοlί του ή «Ή θεία χάρις, ή τά ά.σθενη θεραπεύουσα.», ατινα άμφ6τερ� τυγ­ χάνουσι χαρακτηριστικά των ύψηλοτέ.ρων καί άπό τοJ υ·ήμα.,ο;, χειρο­ τονιω•ι. Περιε6άλλετο δέ καί τό διακονικόν ωρ:iριον, ού μικρας σπουδαιό­ τητος σημα.. Μεθ' ολα ταϋτα (καί έοω ιiς προσέξ,ωμεν περισσόττερον) ή τελουμένη, δεχομένη την έπισκοπικήν χειροθεσίαν, ουδέτ�ρον των πο­ δών εκλινε καt κατά τουτο ή άνάδειξίς της ούσιωδως διέ Cr ερεν &πό της του καθ' αύτό διακόνου, δστις χειροτονο1με�1ος κλίνει τον ενα τ.όcα πρ� του θυσιασ,ηp(Ο'J, δηλωτικον του λαμ5ανομένου λειτουργικοϋ κcι..t μυστη­ ριακοϋ χαρίσματος. Εύχάς δέ κατά τήν χειροθεσίαν ηκουεν ή τελουμένη, δπως δ Θεό; παράσχ'Ώ αύτ'i'j «άκατακpίτως προσκαρτερείν τοί; άγίοις. ναοίς κα: έπιμελείσθαι τη; οίκε:ας πολιτείας», ουδαμώς δμως καί 5πω ς διακον'i') τ'i') ,άνα�μrχ.κτψ ίερουργί�. Πφιεο:iλλετο Sέ καt Sι' ιορα.ρ:ου, πλήν. μετά τούς διακόνους έκοινώνει των θείων. Καi έλάμοανε μεν εκ των· χειρών του ά.ρχιερέως τό Ποτήριον, εlς ούδέν� δμως αύτή μετέδιδε, καίτοι τό άπό του Ποτηρίου με"Οαοίοειν ήτο κατ' εκείνους τούς χρόνους δικαίωμα του καθ' αύτό Sιr.ικονικου 6αθμου.• Τάς διακονίσσας συνέχε:iν τινε; μέ τά.ς άρχαίας χήρας. 'Αλλ' δτι.

έτερον τό εν καί έτερον τό &λλο, καταφα,ίνεται πρώτον μέν άπό της ρητης των 'Αποστολικών Δια.ταγών έντολης δπω; αι χηραι ο�σαι σεμναί, πεί­ θωνται ού μόνον τοίς έπισκόποις, ΠΙρεσ6υτέροις και διακ6νοις, dλλά «!τι μήν καί ΤΑΙΣ Sιακόνοις»'Sεύτερον δέ. έκ τοϋ αότόθι πολύ σκοτεινού χσ.­ ρακτηρισμου των χηρών, α.lτινες άνtί ώς θυσιαστ1ιριον θεού νά έμμένουν έν τ� ΈΥ.κλη.σίq. άμετακίνητοι, σ.ύταt περιέτρεχον τάς οlκίας, οέν ή�­ χαζον έ·; έν:. τόπφ, ήσαν ,ρειμ6αί, άναιδείς 1 ψλύσ,ροι, κατάλαλοι, μαχο­ σόμ6ουλοι, ευπορία.ν χρημ.άτωv έαuτατς έπισωpεύουσσ..ι, οχι χ η ρ σ. ι, άλλά π η ρ α ι· πάντα Sέ. τα.ϋτα Sέν &ρμόζουσιν εl: τήν ύψηλοτέραν ήθικήν, ήτι;:; ώφειλε νά περικοσμ� τάς Sιακονίσσα;. Τουτο έν το�τοις δεν έκώλυε τά; δευτέρας νά. στpατολογών-w;ι κατ' αύστηράν Sιαλογήν έχ των έ'Κλεκτοτέpων dπό 1.ων-ογα.μία.ς χηρών η καί άπό των εlς εγκpάτειαν α.ύτcμοληι::ασων μοvογά.μων η και από των αειπαρΟένων, κατά τήν εκ­ φρασιν τσj Έπιφι:ι.vίου.' Τήν ήλικ!αν !πρεπε νά είναι καθεστηκυίαι· κα-.:α. ι.ι.έν τον lοον κσ.νόνα τη; Δ' Οlκ:ιυμμενικης, -.:όν 14ον τη; Πεvθέrχ.τηQ καt τήν 123ην Νεαράν τού Ίουστινια.νοJ ούχl νεώτερα.ι των 40 έτων, κα-cά Sέ τι ·διάταγμα. του Θεοδοσίου ύπεpοασαι Υ.αί τά έξήκοντ::ι." � Απαξ Sέ τ+ιν χ:iριν Sεχθείσαι κα.ι έν ή) έαυτών ύπηρεσ:� είσελθούσαι, δεν έδι­ καισυντο πλέον νσ, έπιδώσωσιν έαυτάς εlς γά�ιον, άλλως, άνεΟεμα.τίζοντο ώς τήv χάριν ένυορίσασαι.7 Τό 5νομα της Sιακονίσσης άπαντ� πλέον η απαξ έν τ'i') ιipχαίq. έκ­ χλησιαστι κtι Φιλολογίq.. Ό άπόστολο;:; των έθνων ποιείται λόγον έν τ� πρός Ρωμαίους περί της Φοί6ης, διακόνου της έν Κεγχρεαί; έ�tκλησίας, γενομένης προστiτιοος πολλων, καί του Πα ύλου α.ύτοϋ. Γυναίκες mίni­ strae, ·�τοι διάκονοι, άναψέροντα.ι δμοίως κ,α: έν τ'i') πρός Τραϊάνόν έπι­ στολij Πλινίου τοίί, νεωτέρου, τtι τφ 110 μ. Χ. γραφείσ'Ώ. Περί της διακό­ νου Λαμπαοίας, της παρασ-:αθείσης eίς τήν οια.κόσ1.ιησιν της νεκρόiς &.γίας Μσ..κρ(νης, δ�ιιλεί δ &.Sελφός της τελευταίας.• Τήν Νικαρέτην ά.ναφέpει δ Σωζομενός, ητις, ύπό μετριότητας τρόπων κ,α.ί φιλοσοφίας άεί λανθάνειν έπιτηοεύουσα, πολλάκις 1tρούτρ:iπη ύπό τοϋ Χρυσοστόμου ίνα πpοέλθ-ι;ι εlς τό άξίωμα της δισeκόνου κσ.l προηγηται των έκκλησιαστικω·ι παρθέ­ νων· δ S' σ.ύτό; ίστορικός μνημονεύει και της Όλυμπι:iδος έκε:v-ης, πpός ην δ αύτός Χρυσιστομος άπέστειλε δέκα έπτά έπιστολάς, και τ·ήν δποία.ν δ προκάτοχός του Νεκτάριος «καίπε.p νέαν χήραν γενομένην, εlς σ.yαν δέ φιλοσοψουσαν κατά τόν της 'Εκκλησίας θεσμόν διάκονον έχειροτό­ νησε».• Τεσσαρ:iκοντα. διάκονοι θήλεια.ι ωφειλον νά Sιακονοϋν, έν τ� Μεγσ.λ'Ώ Έκκλησ:q. της &.γ. Σοfίας, κατά τήν 3ηιν Νεαράν τοϋ Ίουσ-:ι-

456

457

11�αΨ.J,J. Κω 1;στ�·;τίνος δ Ποpφυροyέννητος, τtλος, ιινε!αν ποιείται το,J iν ..-� σ.ότ·{j άγ. Σοφί� «1Jναικίτου νάp&φιος, !ν ΙJ} καί τήν συνήθη στiσιν κέΧt'Υjντσ..ι αί της αύτης Μεy. Έκκλησίσ..ς οιακ6νισσαι»."' Τίς δ σκοπός τών άρχαίων διακονισσών; Νά. ίερουργώσιν ι:.ις θ·ήλειαι ίiρεια:; 'Άπα.yε ! 'Γοιο•Jτ6ν τι δέν έξά.γεται έκ της πσ.ρατεΟείσης χειρο­ &σί,α.ς των. «Ει ίερατεύειν yυν-7.ίκες θεψ προσετά.σσοντο η κ:χνονικόν τι (δηλ. !εpατικόν) έργiζεσ6αι έν 'Εκκλησ(�, εοzι μάλλον -- άντιτείνει δ Έπιψά.νιος - αυτήν π1 ν Μαρ!αν ίερατείαν έπιτελtσαι έν Καινij ΔιαθήκΥ,J, . τήν χ.αταξιωθείσαν έν ,,6λποις ιδίοις •jποοέξα.σθαι τον Ι1αμ?ασιλέα θεόν» ΑΖ θήλειαι 1έρεια.ι ήσαν γνιίιρισμοc της ειδiJJλολατρίας. Αύτ·/j , εχουσα άρ­ σενι-κο.:.ις και θηλυκούς θεούς, ώριζεν ά.ναλόγως καί τά. το>J γ&νους των ψpο'ίτιστGw των. 'Αλλ' έν τφ Χριστιαvιa�ι,ι.φ, δπου ουδl δι?άσκειν έπ' έκ­ Χλησίαι;; ει; γυναίκας συνεχωρ�fιθη, πώς Οσ. συνεχωpείτο νά ίερατεύουν; «Ο)JΚ έr.ιτρέπομεν οδν γυναίκα:.;; διδiσχ.ειν έπ' έκκλησί� (εντέλλονται τρόπον τ:να ο1 &.π6στολοι δια των Διαταytί}·;), αλλά μόνον προσεύχεσ6αι καί των διδασκάλων έπα.κούειν· κσ.ί γάp αύτός δ Διδάσκαλος {1:.ιων καί Κύριος Ί ησοϋς, i;,μά;; τούς δώδεκα πέψγσ.ς μαθητεϋσαι τον λαόν καt τά. εθνη, γυναίχας Ο'JΟαμώς έςαπiστειλεν Θις το κήpυγμα, καίτοι ούκ ά.πο­ pών».12 «Ει δz διδά.σκειν αυταίς ουκ έπετρέψσ.μεν, τ.ιίις ίεpατεϋσαι τα•jταις παρά ψJσιν τις συγχωpήσιzι; τοϋτο γσ.ρ της των Έλλήνων άθεότητος το ά.γνόημα, θηλείαις θεα.ί; ίερατεl.ας χεψ,τονείν»." Το κατ' έξοχήν εργον τη; γυνc::ικός είναι ή μητρότης, εις δ έχ8απανάται δλη της ·ή ϋπαρξις, προ; ο δδηγεί δλη της ή &.νατι,μί•α καί ψuσιολοy(σ., κα: όπερ, καί ελάχι­ στα παρο:μ�λούμενον, θά ά.νέτρεπεν αύw.ς τάς ο:iσεις της ζωής. 'Αρκεί τ�Jτο καί μόνον να δικαιολογήσ�;ι τον περί ίερωσύνης δρισμόν Γσ.6ριήλ τοσ Φιλσ.δελψε!ας γρά.ψαντο;: «'Ιερωσ6νη έστί τ±ξις θεία μυ,στηρίου αί­ σθητοίί, Μναμιν εχου>Ία πνευματικήν, ύ π' αρ ρ έ ν ω ν &. ν θ ρ ώ π ω ν έ ν ε ρ γ ο υ μ έ ν η, ύπ�ρ της των ά.νθρt:}πων σωτηρίας καί 6οηθείας»." "Οχι λοιr.ον , ΊJ απ ειιuειας ·'·Ω , γυναικεια , συνεργασια , ει; ' τα' μυστήρ:α, ά.λλ' ·ή χ:iριν κοσμιότητος και ευ σχημοσι.Jνης παράστασις εις τα του γυ­ ναικείου φ1λου εν τε τ ναψ καί άλλαχοϋ· τουτο ύπηρξεν rι οοίτία. της δημιουργίας τοϋ τά.γμ,ατος των διαΧονισσών. «Διακόνισc;α, θεcrπίζοuν καί τ.ά.λιν αί .lιαταγαί, ουκ εύλοyεί, &.λλ' ούδέ τι ών ποιοίίc;ιν οι πρεσβύτεροι η ο! διάκονοι επιτελεί, άλλ' 'YJ τοο ψ υ λ ά τ τε ι ν τ α ς θ 1J' ρ α ς (έννοε!ται του γυν:1,ικωνίτου) κα: έξυπηρετείσ6αι τοί; πρε6υτέροις έν -cφ 6 σ. π τ ( ζ ε σ θ α ι τ ά :; γ υ ν α ϊ κ α ς διά τό εύπρεπές»."' Καί ιiλλαχοίί αί αύταί Διαταγαί λεπ.ομερέστεpον: «ΙΙροχείρισαι δέ, (ώ έπί11

!!

,

.,

crκοπε) , και,� uιακονον πιστην αγιαν ε ι.. ς τ α' ς τ ω- ν γ υ ν α ι κ ω- ν , ' και,�, ,j π η ρ ε σ ! α. ς . 'Έστι γάρ δπίιταν εν τισιν ο1κίαις �.νδρα διά.κονον γυ­ ναιξίν σj δύνασα.ι πέμπειν δια τού; &.πίστου;, &.ποστελείς γυνα' κα διάκο­ νον, -οιά. ,άς των ψαόλων διανοί•ας», δηλ. καχυποψί,α;. «Καt γά..ρ εις πολ­ λά; χρεία; γυναικός χρήζ01.ιεν διακόνου. Κα: πρώτον μέν έν τ ψωτίζε­ σΟαι γυναίκας, δ διά.κονο; χρίσει μέν ι.ιόνον το μέτωπον σ.ύτώ'ί τφ άyίφ ελαίψ, καί μετ' αυτόν iι δ ι :i κ ο ν ο ς ιi λ ε ί ψ ε ι α ύ τ :i ς· ού γάρ άνά.γκη τά; γυναίκα; ύπ' α.νδρών κ.α.τοπτε•.Jεσθαι». Είτα δz καί μετά τήν • τε'λε>Ίιν τοι.ι- ,.οαπτισμα' 'i:, ' .ου - εζοpκιστικου '� - t '),αιου ' uι:1. περια'λει•ψιν και' την τος «τόν μέν α.νδρα (έξερχόμενον ά.πb των ύδά.των τοϋ 6απτιστηρίου) άπο3εχθέσω δ δι±κο·;ο;, τ ή ν δ έ γ υ ν α ί κ α ή ο ι ά. κ ο ν ς, δπω; c;εμνο.:ρεπώς ή μετά.δοσις τ·ης ciθραύστου σψραγίδο; γένηται».1• Πόσον δυσχερz; ύπηρχε κατ' εκείνους τού; χρ6νου; το 6i1ττισμα των ένηλίκων γυναικών, γυμνουι.ιένων είς τά ομμιατα των μυσταyωγο•Jν­ των, Χατα:ραίνεται έξ ιστορίας διασωθείσης παρά Μόσχφ, καθ' ην κόρη τ:; Περσt; πάνυ ευειδής προσηλθέ ποτε διά ΥΙΧ 6α.πτισθf; πpός τον πρε­ σο·Jτ:ρον Κόνωνα, διαμένοντα ει; τb κοινόβιον τοίί ΙΙενθουκλα καί δ α.νθρωπο; τοϋ θεοσ έπl οιήμερον ήδυνά.τει νά. προ6ij ει; τήν οι' ελαίου χρ(c;ιν, εως οδ δ &.ρχιεπίσκοπος Πέτρος, μαθών τb πpάγμσ.., ηρχισε νά , ' , - � , , , ,, �' "' ς;κεπτηται αν u:.Y ε(\Ιetι σ..ναγκη να' χειροτονήσr,J γυναικα uιακονον επ(τηδες διά. τ-iJY περίστασιν. Πλήν, έπιλέγει δ οιηγηματογρ:iψος, «το>Jτο ούκ εποίησε, διά το μή έπιδέχε�αι ιrον τόπον».11 Ή τελευτα[α παρατήρησις είναι ά.ςιοσημείωτος. Το ύποuργη,μ.α θηλειων διακόνων, εστω καl οϋτως ά.παραιτήτων, δzν έ6λέπετο ύπό των πολλών με χ.αλόν ομμα. 'Ανεκά.λει εις τον νουν τας ψευροπροψijτιδας Μαξι11.ιίλλαν κα: Πρίσκιλλαν των Μοντανιστων, η τάς ίερείας των εις ύπέρμετρον λατρείαν τη; Παρθένου έκπεσουσών Κολλυριδιανών, η α.λλα:; παρομοίας αιρετικών καταχρήσεις. Ό νηπιο6απτισμi:;ς aλλω; τε, ολίγον κατ' l,).ίγον ηρχισε νά γενικεύη-::αι, κα't'αστας &.πό &ξαιρέσεω; κανών καί ή άνάγκη διακονι>Ίσών έπl τοσ ση­ μείου τοότου ήρθη, &ν έτέρωθεν τα δλονέν ποΑλαπλασια.ζόμενα σεμνεία διήνοιyον προσψυ,έστερα κέντρα εις τήν πανθομολογουι.ιένην γυ•;αικείαν εόλ:i6ειαν. Έντευθεν καί λίαν ένωρlς το τά.γμα τουτο ,:εριπίπτει είς τοσσ.ύτην άχρη.στίαν, ώστε Ματθα"ίος δ Βλ:iσταρις να γρά.ψ'Ώ δτι ει; τον καιρόν του είχε σχεδόν λησμονηθt) καί ι:χύτό τb οδ ενzκα των δ:σ.κονισ­ σών: «αί μέντοι διάκονοι γυναίκες τίνα τήν ύπηρεσίαν εν τψ κλήρφ τφ τ�τε έξε::λήρουν, τοί; πάσι σχεδόν ήγνόη'tαι νϋν». Έγι:.� μά.λιστα άμψι6ά.λλω αν καί αύταί αί διακόνισσαι το>J Πορ:ρυρογε'ίνήτου δiν ήσαν απλη 1)

4S8

4S9

συνέχεια δνόματος πλέον κα: ούχι πράγματος. 'Α:πο τοu παρελθ6ντος αίωνος τό τάγμα των διακονισσών ιiνασuνέστη παρ' ά.πάσαις σχεοόν τα.τς προτεσταντικ.α.ίς έκκλησίαις, ιiποζημιουμέναις mτ' αύτόν τόν τρόπον διά τήν παρ' αύτα.ίς lλλειψιν των μοναζουσίί>ν tπι τ� κοινω9ελεστάηι δράσει των δποίων δικαίως σε,μνύνεται ή Λατινική tξόχως Έκκλψί(f• και διακόνισσαι σήμερον χρησιμοποιοίίνται παρά Λουθηρανο!ς, )lεθοδι­ στσ.ίς, 'Αγγλικανοί;; κα.ί λοιποίς πρός περ!θαλψιν των έΥ τοίς νοσοκομείοις, πρός έπίσκεψιν των έν ψυλακαίς η σωψρΟ'Jιστηρ!οις γυναίων πρός σ.νόρ­ θωσιν τti)y ιiποπλανηθεισων 'Κιαι πεπτωκυιων, πρός διδα�αλίαν των δρ­ φανtiΊν κα.ί νηπίων tν τοίς παιδικοίς κήποις, καί πρός τόν ε!ς τάς ζενά.να.ς γυναικωνίτιδας ευαγγελισμόν των μήπω χριστιανισθέντων μελών το() θήλεος φύλου, ή πpός τά δποtα είσοδος των ιiρρένων Εερα.ποστόλων αυ­ στηρώς ά.ποκλείεται.

κιχ:

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΞΓ'.

XEJfOTONJλ ,λ.Jλ.ΚΟΝΟΥ Οί δροι «χειροθεσία.» καί «χειροτονία.» ώς τά πολλά. tναλλάσσονται, της προτιμήσεως παρεχομένης ε!ς τόν δεύτερον, ύφ' 8ν και του άναγνώ­ στου και του ύποδιαy.όνου και της διακονίσσης και το) οιακόνου καί τοu πρεσβυτέρου καί τοϋ έπισκόπου γνωρίζονται αί ιiναδείξεις· έντευθεν καt ιiπαιτείται πάντοτε προσοχή πρός διάκρισιν της ύψηλοτέρας, ταπεινοτέ­ ρας ·η ετι ταπεινοτέρας έννοίας, ην ή λέξις «χειροτον!σ.» tνέχει έκάστοτε. Αύστηρότερον &μως ε!πείν, ετερον χ ε ι ρ ο τ ο ν ί α κα: ετερον χ ε ι ρ ο θ ε σ ί α 'Κiαί μάλιστα ά.πλ-ί'j σ ψ ρ α γ ί ς . ΊΙ πρώτη &.:ρο� τήν δη ­ μιουργίαν των έπισκόπων, πρεσ6υτέρων mί διακόνων· ή δευτέρα τήν των ύποδιακόνων· και ή τρίτη τήν των ιiναγνωστων.1 Πcιρεκτός των δρων « χ ε ι ρ ο τ ο ν ε ί ν », « χ ε ι F ο Ο ε τ ε ί ν » καί « π ρ ο χ ε ι ρ ί ζ ε σ θ α ι », ε!ς ους σύντρεις ένυπά..ρχει ή εννοια της έπεκτεινομένης χει­ ρός, γίνεται χρησις καί των δρων κ α θ ι σ τ ά ν ε ι ν, π ρ ο 6 ά λ λ ε σ θ α ι, δ ρ ί ζ ε σ θ α ι, κ λ η ρ ο u ν, έ ν κ λ ή ρ φ τ ά τ τ ε ι ν, έ Υ κ λ ή p φ κ α. τ α τ ά τ τ ε ι v, τ φ ί ε ρ α τ ι κ φ τ ά γ μ α τ ι lν α ρ ι θ μ ε ί ν κ α ι τ φ ιε ρ α τ ι κ ψ τ ά γ μ α. τ ι κ α τ α­ λ έγε ιy,

Διεξήλθομεν τά των χειροθεσιών' καί ήδη συνεχίζοντες ά.νερχόμεθα. ύψηλότερα, ε!ς τάς κα.Ο' αύτό χέιροτονίας: ε!ς τήν χειροτονίαν του δια­ κόνου, είς τήν πρεσουτέρου και ε!ς τήν τοϋ έπισκόπου. Τώρα πλέον εύρι­ σκόμεθα tνώπιον σ.ύτσϋ του στρ,ατηγείου κα: παρ' αύτό τό πηδά:λιον της 'Εκκλησίας, δπου ή Εερωσύνη ύπό τήν κυριωτέραν της εννοια.ν. Καί σ.τε­ νίζομεν λοιπόν έπί τόν ιi ν ώ τ ε ρ ο ν κ λ η p ο ν άνα.6άντες, οχι &πλους ναύτας mί δεκανείς, ά.λλά., κατά τήν εκ;ψα.σιν του θεο:ρ6ρου τον tπί· σκοπον προκαθή!μενον είς τόπον θεου, καί τούς πρεσ6υτέpους ε!ς τόπον συνεδρίου των ιiποστόλων, καί διακόνων, των !μοί γλυκυτά.των, πεπι­ στεuμένων διακονιαν Ί. Χριστου." Διάκονος, πρεσούτερος κ.α.ί tπίσκοπος ε!ναι 1ι ύπερτέρα Εερωσ-jνη, ή τριχ� μέν 6αθμολογουμέν�, ιiλλ' ουχί καί ύπό χασμάτων ιiγεψυρώτων οϋτω διασπωμένη, &στε οί δύο άλλοι 6αθμοί νιχ καθίστανται τά ύποπόδια των ποδών τοi} έπι�όπου λ6γψ διανοητικής, ύλικης καί κοινωνικης διαψορ�ς. Ό πρεσ6ύτερος δμολογουμένως ού,δέν πράττει πcιρά γνώμην του έπι�όπου, τφ δέ οιακόνφ μηδ� καθησθα.ι έΥ μέσφ των πρεσ6υτέρων εξεστι," ε! μή μετά κελεύσεως του πρεσουτέ.ρου." 'Έκαστος ύποχρεουται νόι έlμ.μέν� το!ς !δίοις μέτροις." «Τφ ιiρχιερεί 'ίοιαι λειτουργίαι δεδομέναι είσί, και το!ς ίερευσιν ίδιος δ τόπο; προcrτέτακται, 'Ι(αί λευtταις (=δια.κόνοις) ίδιαι διακονίαι !πίκεινται».• «'Ως Χριστός .χνευ τ�σ Πα.'1ίρος ούδέν ποιεί, οϋτως οΜέ δ διάκονο; α.νευ του t.:ισκ6που· καί ιr1σπερ Υιός &νευ του Πατρός ούκ lστιν, οϋτωι;; ούδέ διάκονο; α.νεu τοϋ έπισκόπου· και ώσπερ ύπόχρεως rιος Πατρί, οϋτω και πας οι:Χ.ΚΟ'/Ος έπισκόπφ».7 Ναί, ταυτα πάντα κατ' α!σαν καί ούχι ύπέρ αίσαν tγρά­ ψησαν. ΆλΗ και πiλιν τά τρία οιυτά πράγματα, tπίσκοπος, πρεσού­ τερος και διάκονος, ε!ναι &οιάσπαστα· σύντρια περί τήν αύτήν κινοi)νται &.γ. Τράπεζαν· σύν'1ίpια. ιiπό της αύτης π.ηγης λα,μ6άνουν τό χρίσμσ.· σύν­ τpια ε!ναι οϋτω σuνηρμοσμένα «ώς χοροαί κιθάρ�».8 Ο!αδήποτε κα.ί αν ύ'ϊ..άpχ� ή μεταξύ των ταξιαρχία {καί πρέπει 6ε6αίω; νά. ύπάρχ,;J ταξιαρ­ χία, οιά. νά άποτελητα.ι σύστημα �όπιμον), ιiλλόι καί οί τρείς 6αθμοt ιiπό τη; α.υτη;; κροτουσιν δρχήστρα; της έκκλησιαστικη; εύταξ(α.;: ώς δργανον «λειτουργικόν» δ του διακόνου, ώ:; οργανον «ψωταγωγικόν» δ τοϋ πρεσ6υ'tέpου και ώς δργανον «τελειωτικόν» δ του έπισκόπου, ϊνο: τήν γο· νιμωτάτην δα.νεισθώμεν τοϋ Διονυσίου εκ:ρρασιν.• Τό χειροτονικόν των Δια-σαγων, προκειμένου περ: της του υ;ακόνου χειpο'tοvία.ς, ,μας πcιρέχει τήν έξης εύχήν μέ τήν λιτοτάτην πpοσημείωσιν, όπως; δ έπί�οπος έπιθ� α.ότψ τάς χείρα;, παρόντων των πρεσ6υτέραιv χσ.ί διακόνων.

460 Ό θεος ό Παντοκρόιωρ, ό ό.λnθ1νος καi αψευδής, ό nλου­ τωv εiς nόντας τους έπικαλουμέvους Σε έν άλnθείQ, ό q:ιοβε­ pο(; tv βουλαίς, ό οοφος διαvοίQ, ό κραταιος καi μέγας· εi6ά­ κοuοοv nρο&υχfiς ήμωv, Κύριε, καi ένώτ16αι την δέn6ιν ή­ μων, καi έπίφαvοv το nρόδωπόv Σου έπi τον δοϋλόν Σου τόvδε, τον προχειριζόμενόν Σοι είς διακονίαv- καi πλfioov αύτον Πνεύματος άγίοu καi δυνάμεως, ώς επλnοο.ς Στέφα­ νον τον μάρτυρα καi μιμnτiιν των παθημάτων του Χρι6του Σου· κα) καταξίω6ον αύτόν, εύαρέ6τως λειτουργήοοντα την έγχειριοθεiοον αύτφ διακονίαν, άτρέπτως, άμέμπτως, άνεγ­ κλήτως, μείζον� άξιωθfiναι 6αθμου· δια τfις μεδιτείαc; τοϋ μονογενους Σου Yiou· μεθ' ου Σοι δόξα, τ�μι\ καi δέ6ας καl τφ άγ. Πνεύματι εiς τους αiωνας.1" 'Αλλ' έπί "tό πλατύτεpον και λεπτομερέστερον lοού br.o!α τις είναι ή το!} δι:ι.κ6νου χειροτονία κατα τά έν χρήσει σ·ημερινά. τυπικά μιχ.ς. Έ,κλέγεται δ μέλλων να πpοσέλθ11 είς τό της διακονίας άξίωμα μετά. r.ολλη; τη:; Πίpοσοχης έκ των πεpί την ήλικ!αν, τάς ψρέναι; και την ήθι­ κήν ώρίμων, ίνα μή δια της πολιτείας ύδαρων χ.αί άμεστώτων πα.ιδαρίωv κιχτε:;,ευτελ!ζωνται τά ίερi. Τάσσοuσι δ' οί κανόνες iιλικίαν δ:ά τόν διά­ κοvον ούχί ήττοντα tών ,;fκοσι mι πέντε έτω·,ι,11 οτε πλέον χα: σ.ι πεποι­ θήσει; !χουν λάβει ποιάν τινα. δριστικήν μορψήν και α.ί &:ποφάσεις προ­ έρχον-::αι α.δτό5ουλοι καί ά6ίαστοι. Κα.ι έαν μέν οϋπω είς ύποδιάκονοv προεχzιρίσθη, προχειρίζεται τοιοCΙτο:; πρό της λειτουργίας, καθ' ην διά.­ ταξtv προεδηλώσαμεν, ίνα αΟΟημερόν &.πό του μικροτέρου w.θμοu !πι ;όν άμέσω; μεγαλύτερον προσανα6t. 'Εα,• δ! ijaη εχει άναλά6ει το ύπο­ οιακονικόν lρyov, ώς συνέ6αtνεν εις οο πολύ &.φεστωτας χρόνους, ίσταται έτοιμος !v τφ μέσφ τοi> vαοϋ μετά τόν 'ΚQ,θαγιασμον των τιμ(ων Δώρων t κσ.θ' �ν στιγμήν δ άρχιεpεύς άm.γγέλλει τό «Και lστι.ιι τά έλέη τοίΙο μεγάλου Θεοu». Και σιγης δ.φνω γενομένης, !κφωνεt &.πό της θέσεώς το:, tσ-.ά,μενος τό « 'Ό σ ο ι π ι στο ί ! » οίοvε: &.ποδιοοuς -cό τοσ όπο­ διακόνου !ργον και διά. τελευτα(α.ν ψοράν &.ποχαφετωv αύτό."" Τότε δέ και το χερνι6όξεστον &.ποθέτει και τήν τοο όποοιακόνοu στιχαρίου ζώvην λύει, δηλών συμβολικώς και διά τη:; πράξεως ταύτη,;, δτι παόει πλέον ων ίιπηρέ:::ης προσοψίων και λεκανω,; και σπεύδει έπι ετι ε1γενέστερα λειτοuργήματ.χ. Κα.1 6ασταζ6μενος όπό των οια-κόνων lνθεν και εν,θεν, .είaά.γεται, κελε1σει του ίεράρχου, είς τα α.δuτα χ.αί ύπό τήν iπλετον

461 φωτα.γωγίαν τοϋ ναοϋ κυκλοί τό θuσιαστηptοv τρ,ς, περιχορευvvτω•,ι μετ ο:ότοϋ κα1 των παραχ.ρατούντων αύτόν διακόνων. Elnι δέ δ τοιοCΙτος χορός ενδειξις πνευματικής χαράς !πι τφ πpο6ι6ασμφ είς τας ίερά.ς τiξεις μ.έλοuι; έκλεκτοu της 'Εκκλησίας. Καi διάκονοι εlναι οί συγχορεύοvτες, διότι εις τόν οιακονιχ.όν 6αθμόν π-.αραλαμ6άνεται δ χειροτονοuι-ιενος. Και περί τήν &γ(αν Τράπεζαν 6 χορός τελείται, !πειδή αότη d.ποτελεt τόν θ. Οpόνο'Ι, αύτή είναι i) π·Γ(('f/ των χαρίτων, έπ' αύτης είναι έσφαγι.ιέvο,; δ 'Αμνός της σωτηρίας, ύπ' αυτήν κείνται τα. των &,γ!ων μ�αρτύ.ρων λεί• • ' στtγμφ .\. ..1 κει'νηΊ το' v· ψανα. Δια. .τοϋτο ,w.,. ασμα κι.χ.τα'λλ ·rμov κατ:7..· την χορόν συνοδεύει, τό «0'1.ι.α τό έπικα.λοuμενον τού; καλώς άθλήσαγtαι;; κα: σu,φα.yωθέντα; μά.ρτυρα.ς, ϊn πpεσ6εύωσι π.ρδς Κύριον και ίκανωθt δ τελούμενοι; πρό;; τήν καλήν άθλησιν Υ.αι στρατείαν. Μ.ετά δi τιi>ν μι:φτj­ ρων έν τφ ασματι συγχορευτής π.ροσκαλείται καί δ ά!pατος τελεταρχών 'Ι. Χρι-στό;;, δ Στεψανοθέτης, τό Καύχημα. των άποστδλωv, το 'Αγαλλία.­ μ:χ. τφ·,ι μαρτύρω;ι, ό) ή δ1ξ:χ. εις τι:.υς αίωνας, δ-::ι λότό;; . έστιν δ Ζων θεμέλιο;. έψ' ον ώς· λίθοι !χλεκτοι οί χειροτονο1μενοι έποικοοομc,υvται. Μιτci τiιν τριττiιν χορείαν προσέρχεται δ μελλοαιάκοvο;; έγγ·jτερο't πρbς τόν παρά. ti,j ά.γ. Τρι::πέζ1J &.pχιεpέα, τήν κεφαλήν έν ,t1.;..εινώσει όποχλ!νων Υ..αί οιά τοιJ· σχή,,n.τος οtονεt προσλιπι:φων τήν έκπλήρωσιν του εόαε6οϋς πόθου του, 15r.ως tν εδπειθίqι � ύποταπ όποοάλ,;ι τόv οιό­ χένα. όπό τόv χρηστόν το-J Κυρίου ζυγόν. Ό tεράpχης σψραγίζει αύτδν 1:pίς εiι; τό δνομιχ. τοϋ Π.α.τρός κα:. τοϋ ηου και τοϋ ά.γ. Πvεύματ°' χιχt δ u�νοι; κλ!νει αuθωιnι τό iν και μόνον γόνυ !μπροσθεν το,J θJσια.­ οτηριοu. Δηλωτιχή δ! ει; 4χρον χα.ι ή τοιαύτη χ.λίσι;; τοίi eνόι; κ«ι μΔνοtί γόν«.τος τό σn-;όν της οια.1ιι0νι'Χi'jς δρά.σεως σημαίνουσα.. Et; τούς όφηλο­ ,:έρο-Jς Νθμοίιι; τώv ά.νωτίρων v.ηριχών σuμ&ιίνει !λλω;, ώς δφφιk cφiαως. Άλ).' δ ι:ιι; δια,ιονια.ν Προ δουλος, οϋτε του δευτέρου τύραννος. Παpαθέτομεν fιοη, έπt τα. τ�ς χειροτονίας χωρουντε;, τήν έν τφ χει­ ροtονικφ των Διατα.γων εύχήν, ιι.εθ' ην έπί τά σήμερον τελούμενα θ& κα τέλθωμεν. Κύριε Παντοκράτορ ό θεος ιΊμων, ό δια Χριστοϋ τα πόν­ τα δημιουργήοο.ι;: καi δι' Αύτοϋ των δλων προνοων καταλλή­ λωι;;· ω γαρ δύναμιι;; διάφορα ποιfίδαι, τούτψ Μναμιι;; καi δ1α­ φόρωι;; προνοiiοο.1· δια γαρ τοϋτο ό θεοι;; προνοεί�;:, των μεν άθαν(ιτων φυλαιqί μόνΙ.1, των δε θνητών διδαχ\ί, τfiι;; ψυxfic φρο ντίδι νόμων, του Gώματοι;: άναnληρώδει τfic ένδείαι;:. Αύ-

τος συν καl νυν έnί6λεψον έni την άγίαv Σου Έκκληδίαν, καi αϋξnοον αύτ:ιίv, καi nλήθυνον τουι;; έv αύτ(ί προεδτωται;:, καi δοι;; δύναμιν προι;: το κοπιαν αύτουc λόγφ καi εργφ εiι;: οiκοδομι\v του λαου Σου. Αύτ� δε καi vϋν επιδε έni τον δουλόν Σου τοϋτον, τον ψήφφ καi κρίδει του κλήρου παν­ τ� εic πρεσ6υτέριοv έmδοθέντα· καi εμnληοοv αύτον Πvεύ­ ματοι;: χόριτοι;: καi δυp6ουλίαι;;, του άντιλαμ6άνεδθαι καl κυ­ βερναv τον λαόν Σου έv καθαρςi καρδίςι, ον τρόπον έπεϊδει;: έπi λαον έκλσyηι;: Σου καi προοέταξαc Μωυσεί αiρείδθαι πρε66υτέρουι;:, οϋc lnλnooc Πνεύματα;:. Καi νϋν, Κύριε, πα­ ρόδχου, άνελλmει;; τηρων έν ήμϊν το Πνεύμα τfic χάρι τόι;; Σου· δπωc nληδθεic ένεργπμάτωv iατικων καi λόγου διδα­ κnκου, έν )ψQότητι παιδεώ;ι Σου τον λαόν, καl δουλεώ;ι εi­ λικρινωc έν καθαΡQ. διανοfQ καi ψυχ� θελούΟQ., καi ταc;: όπερ του λαου iερουρyίαι;: άμώμουι;: έκτελi;i δια τοϋ Χρι Gτου Σου· 1ιεθ· ου Σοι δόξα, uμι\ καi οέβαc;: καl τψ άγ. Πνεύματι εiι;: τουc αiωvαc;:.1"

Ή 6αθμιαlα κα.i. &νευ πηδημά.τωy προαγωγή εις οίονδήποτε κλάδον κοινωνικόν, στρατιωτικόv, !μπορικόν, ναυτικόν, διοακτικόν, έπιστη­ :μονικόν κλπ. - ιίρίστη �ι λυσιτελεστά.τη τυγχάνουσα, οδχ ηττον άρί1Πη και λυσιτελεστάτη και διά. τό κληρικόν στάδιον ύπiρχει, εις δ όφεί­ λουv οί άξιοι να d.νέρχωνται «τάξει και νόιμφ πνευματικής in.βάσει.ι)ς» -κατ.χ τόv θεολόγον. ToύwJ οδτως ουμ6αίvοντος κατά τα.ς γερασμiα.ς δια.­ τάξεις της Έκκλησίαι;, όποθέτομεν /Sτι δ εlς χειροτονίαν πρεσ6υτέρου ν τη·J γερουσίαν έπελαμ6άνετο αόθημrφόν των όψηλών του καθr;­ κόντων καl καθίστατο uπατσς έν πράξει (consul de facto) χατά παρό­ μοιον τρόπον,. α.γ έπtτρέπηται ή σιηκ.ρισtς, καl δ είς 1tpεσ6ύτερον χειρο­ τονηθείς προ; τ� d.ναλήψει του &.ξιώμα.τός το'J δ:.ινrί.μει, &.πο6αίν:.ι αύθω­ ρει κ.α.ι πρεσ6ύτερος; έν ivεργείq., εμπράκτως !πl τό !ργον χωpωΨ &r.ερ είναι μ.έν διδακτικόν �π6 τε &μ6ωνο;; κα.ί οίκιακων &πισκέψεων καl r::F'f.O· λεια.κων πα.pαδόσεω'ί, είναι δέ καί μυσταyωγικόν &.;όχως. Κα.t τiιν τε­ λευταίαν αποψιν χαρακτηρ!ζει δ,τι έξόχως κα: όπερ:pυως ·�, κατά τον καθαγιασμόν των τιμίων Δώρων, έγχείρισι; είς τάς σταυροειοώς &πλο•J­ μέvας παλιiμας το!} νεοχειροτονήτο:ι όπο του &.ρχιερέως, δχι πλέον ψαλ­ τηρος, η χερνι6οξέστου η ριπιδ!ου, &.λλ' αύτοϋ του καθαγιασθέντος &γ!ου "Αρτου, αύτοϋ του όπιρ ήμών τυθέντος; Λυτρωτου, μl τήν &λησμ6νητον &.ποστροφήν, την μέχρι των τελευτσίων στιγμων της ίερατικ.ης ζωης &.­ πηχι;,ϋσαν τά.ς ίεράς φρικιάσεις της: Λό6ε tnv παρακαταθήκnv ταύτnv καi φύλαξον αύτnv lως τfίς παρουσίαι;; τοϋ Κυρίου ήμωv 'Ι. Χριστοϋ, δτε παρ' Αύτοϋ μέλλε1ς άπω.rτ:εil>θαι αύτfιv.1•

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ΞΕ'.

χeιrοτοΝιλ eπιcκοπογ Έψθάσαμεν είς τον οο.θμόν w:} επισκόπου, εί;; το ζενίθ της ίερατι­ κης ιiwι6ά.σεω;. Ό έπίσκοπος ε!ναι δ έπt του ϋφους του έκκλησιαστικοϋ πύργου ίστοομενος καί εκείθεν σκοπών κα.ί κ.ατοπτεόων τάς ψυχάς. Εtναι δ τό πλήρωμα δλης της ίερωσόνη,; κ.α.τέχων Υ..ιχί πάντα; αότης τους 6α­ θμοuς εν έαυτφ συγχωνεύων κι:χ.ί δι' έαυτου μεταδίδων. Είναι δ «έπιτη-

474 λοmοι'ιι;; πατρ1όρχαι;; ι;υν τοiι;; ΠJδτοiι;; Σου θερόποοιν Μωυσεί :κι:ιl 'Ααρων καi Έλεαζόρφ :καl Φινεέι;;· ό έξ αύτων προχεφι­ ι;όμενος δρχονται;; καi iερείι;; έν ύ.i. δκnν(ί τοϋ μαρτυρίου· ό τον Σαμου1\λ έκλεξόμενος εiι;; iερέα καi προφήτnν... Αύτοι;; καi νϋν, μει;ιτείQ του Χpιδτοϋ Σου, δι' iψων έπίχεε την δύ­ ναμιν τοϋ ι\γεμον1κοϋ Σου πνεόματοι;;, δπερ διακονείται τφ .ι'ιγαπnμένφ Σου Παιδl 'Ι. Χριδτψ, δπερ έδωρήοοτο γνώμ:r:.ι Σου τοiι;; άγ. Άποοτόλο1ι;;... Δοι;; έν τφ όνόματί Σου, Καρδιο­ γνωδτα θεέ, έπi τον δοϋλόν Σου τόνδε θν έξελέξω εiι;; έπί­ δκοπον, ποιμαίνειν την άγίαν Σου ποίμνnν καi άρχ1ερατεί1ε1ν Σ01, όμέμπτωι;; λειτουργουντα νυκτοι;; καi ήμέραι;; καίι έξι­ λαδκόμενόν Σου το προοωπον έπιδυναγαγείν τον άριθμον των 6ψζομένων, καi nροδφέρειν Σοι τα Δωρα τfiι;; άγίαι;; Σου Έκκλnδίαι;;. Δοι;; αύτψ, Δέδποτα Παντοκρότορ, δια τοϋ Χρι­ ιηου Σου την μετοηδίαν του άγ. Πνεύματος, ωδτε έχειν έ­ ξουδίαν άφιέναι άμαρτίαι;; κατα την έντολήν Σου, δ1δόνα1 κλήρουι;; κατα το προοταγμό Σου, λύειν δε πόντο δύνδεδμοv κατα τ�\ν έξου6ίαν, ftv εδωκαι;; τοiι;; 'Αποοτόλοιι;;· εύαρεδτείν δέ Σοι έν πρι;ιόmτι καi καθαρQ καρδίQ, άτρέπτωι;;, άμέμπτωι;;, άνεγκλήτωι;; nροδφέροντό Σοι καθαραν καi άναίμακτον θυ­ θίαν, ην δια Χpιθτοϋ διετόξω... Δι' ου Σοι δόξα, τιμη καi δέ­ βαι;; έν άγίφ Πνεύματ1...• Άλλ' lτt πλοuσιώτεpα., u)ζ είκ.ός, ε!να.ι τα. έy τοίς r1μετέροις Εi>χο­ λογίοις $pον περιεχόμενα., &τινα., - &.ι:ρηνοιtένων κα.τα. μέρος τοϋ τϋ τελετij πpοποpεuομένου φ η φ ί σ μ rι. τ ο ς κα.ί !πομένοu έ ν θ ρ ο ν ι­ σ μ ο ϋ - ούνα.ντα.ι νά. Sιχα.σθωσιν είς ούο: εtς τήν δ μολογίαν της πί­ στεως του όποφηψίου κα.ί είς τήν κα.θ' α.ότο χειροτονία.,/' ιί,ν τό μέν πρώ­ τον λα.μοάνει χώραν προ τη; είσόοου εtς τήν θεία.ν λειτοuργίαν, το Sέ δεύτερον κατσ. τ'ήν θείαv λειτοupγίαν· και οή οχι μετά. τον καθα.γιασμον των τιμίων Δώρων, ώς tν τi,j προχειρίσει το::� 3ου 6α.Ομοϋ, οδοέ ιtετά τόν χεpου6ικον ϋμνον, ώς tν τi,j προχειρίσει του 2ου, &.λλα. μετά το τpισά.γιον καl πptν &:κοuσθωσι τά. της Καινής Διαθήκης ρήματα, οιά. να. δοθi,j εδκαt­ ρία. είς τόν νεοχειpοτόνητον νά κηpύξΊJ τόν θείον λόγον. Πpοσβλέψωμεν lν πρώτοι; εις τό οίκην προεισαγωγής εις τήν τελετήν πpωτον μέρος, δπερ, καίτοι &λλως επιμα.pτυρούμενον, &.λλ' έν τi,j ην lχομεν όπ' οφεt Σuλλογi,j το::� Μορίνοu εί; ουοέν των &.ρχαίων &.πογpάφων &.παντq., εξαι­ ρέσει του Άλλα.τιανοϋ Εδχολογίου.

475 Ό μέγας &.pχιερεύς κάθητα.t tν θ.pόνφ πρό των αγιων θυρών τοϋ θυσιαστηρίου, ύπό τοόλάχιστον δύο &λλων σuνεπισκ6πων σuμπαρeθρευό­ μενο;· καί του όποψηι:ρίου προσαγομένου προ αύτοϋ ύπeι τινος tG>ν λογιω­ τέρων εκ. τοσ κλήρου, &ποτείνει α.ύτφ τήν έρώτησιν: Τί προσηλθες ενθάοε παρ' ήμων αίτων; Τήν χειροτον!αν της &.ρχιεpατικης χάριτος· δ ύποψήφιος &παντq. . - Και τ( πιστεύεις; λέγει δ ,φώτος αρχιερεύς καί πάλιν. Κα.ί δ 5ποψή:ρtος &.ποκρίνεταt &.παγγέλλων 6ραοέω; κα.ί μεyαλο:ρι�-, νω; τό·, πρώτον της π!στεως λίοελλον, δν ?Ι.ιαί γpαπτον κρατεί άνά χεί­ ρας, ενψ ο[ πόδες του πατούν τήν οόρά.ν tζωγpαψημένου επί του έοά­ ψους &.ετο;;, ύπεμφαίνοντος τήν όφιπέτιοα. καl ούρανοορ6μον έπιστήμην της θε?λογίας, ής κάτοχο; δι:ρε!λει δ τελούμενος ν& ύπάρχ1,1. -Ή χάρις του &.γ. Πνεύματος ειη μετά σου· λέγει, ε1λογων α'3τόν­ δ πρωθιεράρχης μετά το πέρας της α' δ μολογία.ς του. Ό tν-:ιμ6τατος των κληρικών προσφέρει ηοη τον όποψ't'Jψιον ix.χpt μέσου τοσ &.ετου· και δ οεύτερος ιεράρχη;; τόν έpωτq.: Δήλωσον ήμίν πλατύτερον πως δμολογείς καl περί των ιaιοτrιτων των τριών υποστάσεων της &καταλήπτου θεότητος; Κα.l δ όποψήψιος οιαπpυσί� τi,j φων� είς tπήκοον πάντων &ναγινώ­ σκει κα.ί τον 6' λί6ελλον, δν έΥ χερσl γρα.πτον κατέχει. Ή χ:χpις τοϋ &.γίου Πνεύματος είη μετά σου, ι:ρωτίζουσα, στηp:ζοu­ σα., συνετ(ζοuσά σε πάσας τά.ς ήμέpας της ζωης σου· τφ λέγει καί δ οε1τερος &.pχιερεύς. Καl ηοη δ όποφήψιος προσάγεται &χρι τη; κεψα.λij; του &.ετου, οιό­ τι τα. περί της Κεψαλης της χpιστιανικης πίστεω ς θά τψ iπαιτηθωσι. Κσ.ι τιj> λέγει λοιπόν δ &.ρχιεpευς δ τρίτος. Δήλωσον ήμίν ετt πλατύτεpον πω; δμολογεί; καl τά πιφt της lνανθpωπήσεως του έννποστάτοu ηου καί Λόγου τοο θεοο; Και δ fu-..οφήι:ριος ζώ 01J τi,j ψωνt &. ναγινώσκει κα.1 τήν γ' της πί­ στεως δμο λογία.ν, ην &νάγpαπτον tν τα.ίς χερσl κατέχει, 8εχόμε'1ος τήv εύλογίαν και του τρίτου ίεράpχοu κα.: λαμ6ά.νων το επιγονiτιον, δϊ:εp ώς pομφα.ίαν του Πνεύματος έκκρε!-14 τις των παρισταμένων κληρικών έπι του γ6ννιτ6ς του. Κατά. πόσον ή &νω προσαγωγή δεοηλωμένως καl υημοσ!� λαμ6άνεt σήμ,;;ρον χώραν δέν θά. έpεuΥήσω. 'λλλ' δτι &.νέκαθεν αύστηρά έγίνετο lξέτασις των έκλεγομένων εtς Εερατε!α.ν περί τά της δpθης π/στεως, όπο­ yο;t μέν rσως δ 18ος κανών της Γ' tν ΚαρθαγένΊJ, δ οιαλαμ6άνων «ήρε-

476 σεν, ώπε, χειροτονουμένου έπισκόποο η κληριχου, πρότερον άπό τω\! χειροτονούντων αύτούς τά. δεδοnι,ένα ταίς συν6δοις εις τά.ς &.κο&ς α..ότων έντ!θεσθαι», διαοεοαιοϊ δε πολλφ σαpέστερον ή 137η Νεαρ& του 'Ιου­ στινιανου, ή κελεόουσα «dπαιτείσθαι π.ρότερον τόν μέλλοντα χειροτονεl· 'Οθαι παρά τοϋ χειροτονουντος λ ι 6 ε λ λ ο y μεθ' όπογpαψijς tδ!ας, πε­ ριέχοντα τα περί της όρθijς αδτου πίστεως· άπαγγέλλειy δέ τσϋτον και τήν θείαν προσκομιοήν, τήν !πί τ� &γίι:r, Κοινωνίι:r, γινομένην, και την έπι τφ &γίφ 6απτ!σματι εόχήν καί τ&ς λοιπά.ς προσευχάς».7 'Όρα δτι, 1tρός •Ω Δογματικ'Ώ !διδον έl;ετάσεις ot προχειριζόμενοι καί είς τήν ε· ψηρμοσμiνην Λειτουργικήν. Συμεών δ Θεσσαλονίκης μας πληροφορεί δτι εν ταίς ήμέραις του δ χειροτονοόμενος επίσκοπος, οό μόνον τό της πίστεως σόμοολον όρθως καί ώς παρά. των π.α.τ�ρων έτέθη επέλεγε καθώς και τά.ς λοιπάς των όρ­ ·θοδ61;ων πατέρων δμολογίας, όλλά. κα.ί έπισήμω; διεκήρυττε κατ' έκ.ε !­ νην τήν στιyμήν έν τφ ναφ και ενώπιον της πσ.μπληθους δμήγύρεως «δτι ·οό δiδωκέ τι πρός τό ελθείΥ ε!ς τήν έπισκοπήν».• Δυστυχώς την μαόρην καί ιiπεχθη σιμωνίαν, τήν ιiσχημίζουσαν τό ώραιότερον των του θεοίi tδρυμάτων, συναντφ τις πατασσομένην και πάλιν ώς "Ιδραν ιiναζωογο­ νουμένην κσθ' ολας τόr.ς εποχάς. Την συναντ!j., ψέρ' ε!πε!ν, είς τούς χρό­ νους τοϋ Βλαστάρεως, δστις επί της πληγijς τα.ύτης ψιλοοοψων χα: κα­ νονολογων, Ιπληττε τό στηθος πεπονθ6'rως καί &.νεοόα: «'Ε«ν ιiνομ.ίας 1tαρατηρή�ς, Κόριε, Κύριε, τίς όποστήσεται; τίς γάρ εστιν δ διοlκησιν εύα.γους ,οίκου η διακονίαν οιανδήποτε της 'Εκκλησίας ιiναδεχό μενος i) 'Κληρικός γενόμενος η μονόδριον λαμοο.γωy ιίνευ της δόσεως;»• Ί'ήν συv­ αντtf ε!ς τόν 2ον κανaνα της Δ' Ο!χουμενικijς, δστις άπειλεί τούς επί «θεμίτοις λήμμα.σι χειροτονουντας δι' εκπτώσεως άπό του 6α.θμου των.141 Την συναντ!j. επί της 6ασιλείας θεοδοσίου τοϋ ιμικρου, δτε δ εόνουχος Χρυσwpιος dπήτει riπό τόν πατριάρχην Φλα.6ιανόν llχι &πλάς εύλογίας (δηλ. !ρτοος, πρόσφορα) , τας δποίας εκείνος επι τ� χειροτονίι:r, του κατ& τό είωθός τφ Ιπεμψεν, riλλα «χροοας εόλογίας».11 Τήν συνι:χ.ν� επί τοσ Μ. Βασιλείου, δστις περιήρχετο ε[ς τήν ανάγκην να. κα.υτηριάζ� wu; σι­ μωνιακούς επισκόπους των ήμερων του, οί δποίοι εζήτουν ν& καθησυχιί­ σουν τήν συνεί�ησίν των μέ την [ησουϊτικήν δικ�ιολογίαν, δτt ελάμ6α­ νον τα επι ήj χειρτονοιι:r, ιiργόρια, οχι a μ α. τt χειροτονc�. &λλ4 μ ε τ ά τήν χειροτονίαν- πρός οδς δ &.δαμάντινος έκείνος ιiνήρ !γραφεν, /5τι «λα6είν εστι τό δτεδήποτε λα{ίεϊν»."2 Την σuναντφ τέλος μέχρι τΦν ιlποστολικων χρό,ων εν τφ προσωπφ Σίμωνος Μιiγου, του πρώτου ε:pευ-

477 ρίτου της. Άλλ' !ς ελθωμεν ε!ς τό β' μέρος, εtς την καθ' αότό δηλ. τη; χειροτονίσ.ς τελετήν. Ή θεία λειτουργία �ρχισε. Τ& ιiντίφωνα έφάλησαν. Ή μικρ& είσο­ δος lλα6ε χώραν. Τό τρισιiγιιον ετονίσθη, μετ' αότοϋ δέ Χαί ή ιiρχιερα· τική φήμη. 'Επέστη ή στι-γμή ή Χρίσιμος. Δύο των πρεσβυτέρων λαμοά· νουαιν tχ.ατέ.ρωθεν τόν όποφής παρακρατο1· μενος. Μετόr. S! '1i1Wτα., του πνιυματικου χορου ε!ς πέρας άχθέντο;, δ. μ!Υ όποψήφιος Χ�πτει πρό της «γίας Τραπέζης ά.μφότερα τ& γόνατα ., δ δέ �ρωθιερ6.ρ,χης, τήν χεtρα Ιχων !πι τήν κεφαλήν αύτοσ, άναγινώ­ σχ.ει τήν σχε-.ικήν ιiνιi.ρpfjσιν γεγονυ! ι:r, τ'ij ψωνij. Ή θεία χάρις, iι πάντοτε τα άοθενiί θεραnεύουοο καi τα Uλεbtοvτα άναπλnρουeα, nροχε1ρίζετα1 τον ( δεiνα) τον θeοφ:ιλέοτατοv π ρ ε a 6 ύ τ ε ρ ον ε i ς t π i σ κ ο n ο ν tiif; βεοσώδτου πόλεως (τiίςδε). Εύξώμεθα οuν νnερ αύτου, iνα lλθι.t t.π' αύτον ή χόρις tοϋ παναγίου Πνεύμαmι;;... Κιχι ιlμέα� τό Εερόν Εό«.γγέλιον ivotγετe1L έπί -c�ς )tεφο:.λijς � -.οσ φ1,.tiλου τw χιιρο-rοy0υμ.tν ΟU', χιιρα'Ι(.τηριcτcι κόν τοοτο της έπισχ.οπι"'tjς χειροwνι«ς f'Ι(.,ιρι-ι:ο ν 1 πε.ρι οδ w τό των Διcιτα.γωv χ.ιιρο"',νtΧόν πο:ετ­ 't!ίιι λ!ryov. «"Επειδή γ&ρ (iρμηνε�ι δ καΑοuμεvο, Άρεοπαγίτης) ή τeλεr.ώtι,ιη '(ijς π6.ση; tερcιuίας δύναμις; κ«ι !πιστημη τοις !νθiοις [ε.� pά.ρχαις όπό της θεα.ρχικijς Ο(ι)ρεtται και τελεταρχt'Ι(.ijς d.γα.θότητοι;;, ει­ χ6τmς ιπι των tερcιρχιwν χeqχιλιi>ν ίπι,:ιθιτς των έν σκό­ τει· παιδευτην ιiφρόνων· διδά.σκαλον νηπιων· ψωστijρα. εν κόσμφ" ίνα κα­ ταρτίσας τά.; ψυχά.ς τά.ς εμπιστευθεισας αύτφ επί της παρούσης ζωijς, πα.pσ.σήj τφ 6ήματί Σου ιiκαταισχύντως καί τον μέγαν μισθόν λά6'Υ,J, δν ήτοίμασα.ς τοίς ιiθλήσασιν ύπέρ του κηρύγματος τοϋ Εύα.γγελίου Σου. Το ΛΞΙΟΣ! δπερ αίψνη,ς οιαδέχεται 6ροντοφώνως την ιiποπερα­ τωθείσα.v εύχην καί συνοδεύει την διά. του ώμοψορίου περιοολήν του χει­ ροτονηθiντος και &.να.δίδεται &.7tό των στομάτων των παρ�:;στώτων πάν­ των, ιi�ακαλεϊ eίς τον νουν μας το ,ων Διαταγών «σύνθημα.», οπερ δμω; αυται θέτουσι κατά. την ύπό κλήρου τε καί λαου ταύτόχρονον εκλογήν, πρό της χειροτονίας" ανακαλεί εις τον νουν μας τήν ιiνά.δειξιν του ίε­ ροϋ Άμ6ροσίου, δτε και πά.λιν προ της χεφοτονίας, «α.ιφνίδιος μία συμ­ φωνία. των πάντων εγίνετο: Άμ6ρόσιον ΛΞΙΟΝ είνι.ιι της επισκοπης»·" ανακαλεί εις τον νουν μας ιiνά.ρρησιν τοϋ εν Ρώμ'Υ,J Φα6ιανου, διαδόχου του Άντέpωτος, ε:ρ' ου μάλιστα καl περιστερά.ν καταπτα.σαν ενόμισεν δ λαός δτι είδε, δηλωτικήν της επικατα6άσης του Πνεύματος χάριτος· «εφ' ω τον πάντα 11α.όν, ώσπερ ύψ' ένό; Πνεύματος θείου κινηθέν-αχ., προθυμίq. π±σ11 καί μιq. ψυχΊJ ΛΞΙΟΝ επι6οijσαι και ιiμελλήτως επί τον θρόνον της έπισκοπijς λα6όντας αύτόν επιθείναι»·"" ανακαλεί είς τον νοϋν μας δμοίω; ·cήν τοi} Δημοφίλου εν Κωνσταντινουπόλει καθίδρυσιν, όπου δμως πολλοί των παρόντων cίντί του ΛΞΙΟΣ ιiνε6όων τό ΛΝΑ­ ΞΙΟΣ!"' 1

18

480 Ί\λλά. μ! τό φή ψισμα;, μέ τό μήνυμ,: , t..tl: τήν προσαγωγήν, μΞ τήν μεγα.λόψωνον της πίστεως δμολογίσ.ν, μ! τ ην χεφοτον:α.ν καί μz τήν οιά; του ώμο�ορίοu, τοϋ κατ' έξοχήν αρχ,ερατικοσ άμφ!οu, περιοολήν, οέ ν συνεπληρι.όθη τό σύνολον. Τπολείπεται καί ή lμπρακτο;; ένάσκησι; τών 6.ρχιερατικών καθηκόντω'ιl όπό θε:φ τφ ποοηγετοϋντι. Δι&. το:)το και ο•} μόνον ε!ς τά της θε!ας Εύχαριστίας αόθωρε: πρωτο�τατεί, καί το άντίοωρον τφ λα.φ μετά τήν άπόλυσιν άπό τοσ θρόνου θά δια.νε!μ1,, ιiλΗ. και άπό της πρώτης ηοη στιγμής τοσ εργο·J αύτοσ έπιλα.μ6άνεται, οα.φι­ λεύων μέν τήν εtρήνηv είς τό χριστεπώΥ'Jμον πλήρωμα. πρό της &να.γνώ­ σεως τοϋ !εροσ ΕόαγγελCου, προσλαλών οέ, με-:α. τήν άνάγνωσιν τοσ Εύαγγελίου, λόγους mιρα.κλήσεως τφ λα.φ. Κα.: το'Jτο οέν tξά.γεται μόνον άπό τό χειροτονικόν των Δια.ταγών, αλλ&. και d.πό διαφόρων ένθρονιστrι­ ρεων λόγων, οϋς ή άρχα.ιότης μιlς μετέοωκεν'. ·οτε δ Μ.ελέτιος άνzλα6ε τά; ήνίας της των 'Αντιοχέων Έκκλησ!α.ς, άνέπτυξε κατά την 1ι:1-iραν της χειροτονίας τi J τό «Κόριος εκτισέ με άρχήν όοόν α.ύτοσ», θέμα φλέ­ γον της ήμέρας, επιβληθέν 1.ι.:ίλιστα. εtς α.ύτό, ύπ' αύτοσ το:) 6ασιλέω; ΚωνσταντCνου. Άλλ" δ &γιος άνήρ ούοαμως !8ίστα.σε νά. οια.κηρύξ� τήν­ Όρθοοοξίοι.ν τσυ· d.λλα. τρείς ύποοε!ξα.ς δακτύλους, είτα. 'rούς Μο συναγα­ γών καί τόν fνα καταλιπών, τήν άξιέτ..αινον έκε!νην άφηκε φωνήν: �τρία. τά νοοuμενα, ώ;; iνί οέ οιαλεγόιμεθα» ... Κα.ί εtς τήν οιοακτικωτiτr,ν οέ έulνην [στορίαν, ijν Γρηγόριος δ Νύσσης έκδιηγεtτα.ι, έν τφ 6ίφ Γprι­ γορίου του Νεοκ:α.ι.σα.ρεία.:;, περi iνός άνθροι.κέως, 6ν, μεταξύ πλεί7tων ιiλλων κοινωνικώς στιλπνο-ι:έρων, ύπέδειξεν !κκλησιαστικόν προrστά.με­ νον Κομάνων δ ύπ' αύτοσ βιογpα:ρούμενος, οιότι ύπό τήν άσ66λην έκεί­ νψ έχpύπτετο ταπεινοφρόνως φυχή άληθως μαρτυρική κα.ί ψιλόσοψο;. 6λέπομεΥ δτι ό νεοχειροτόνητο; ώμίλησε κατά. τήν χειροτον(αν του λόγον, ηττον μέν τφ 4νθει της λέςεως κεχαλλωπισμένον, πλήρη 6μως έμ6ριθείας καt ύφηλων οιανοτιμάτων.• Και αύWΙJ δέ: τούτο:.� τού Γρηγορίου Νύσση; σώζεται δ «λόγος δ εlς την iα.υτοϋ χειροτον(ιχ.',Ι)>, καθώς mί έν τοίς τοϋ Χρυσοστόμου iργοις «δμιλία πρώτη, 15τε πρεσούτερο;; προεχειρ!σθη». 'Οπ6θεν ίξάγε-rα.ι, δτι ώ μόνον ot έπίσχοποι έπροθ�οιοϋντο νά. κηpύςου'ι/' χια.τdι. τήν χειροτοΥlαν των, αλλά κα.t οι πρεσ6ύτερι κατά τήν !οικήν των� α.τε οuτοι φωτιστικοι.

481

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ :;:ς:•.

ιefλτικΗ λ.Μφιecιc Μετά. τοσ tερατικοίί όπου.pγήμα.τος ά.νατιόαιτ:α.στος τυγχά.νει καί ή ιερατική άμφίεσις, τά. ι ε p ά. 4 μ φ ι α., ώς χοιν6')ς λiγομεν, δι' ων δι' !διαιτέρων στρα.τιωτικ&ν τρόιιrον τινά. CΡ'α.)λΦν, δ είς βα.θμός διακρίνιw.ι άπό τοσ α.λλου καί καθορ!ζον� τά κα.θήκονw. !'!Cάστου ίν τα.τς ίεροορ· γίαι;. Ή ιερατική λοιπόν άμφίεσις δέy εlνοι.ι δι' δλους τούι; βαθμούς "ι αύτή· άλλ' &.λλη μέν !ν τφ iνί; δ.λλη δέ έν τφ &.λλφ, ά.πlοοοτέροι. ίν το1' κα.τωτέροις mι πολυμερεστέpα. lν τοtς δλονέν d.νιοσσι.ν άξιώμα.σιt, rνι.χ. κο:.Ι. οϋτω δειχ� ή όπεροχή τΘν μέν όπ!ρ wbς δέ. Οδτω (ά.φήνοντες ωτ.& μέρος τό άνοι.γνωσuκόν ψελώνιον i'j καμίσιον -ωι ίρχδμενοι ά.π' ιύθιίι�.ς εις τόν άνιΙJtερον κληροv) λειτοοργικ& ένδόμιιτα 'f/ &.μ.φια. τοσ μεν διακό­ νου είναι, αύστηρως εtπ!ίν, δύο ml μ6να: τδ σ,:ιχά.ριον, v.ι ώρiριον. ToiJ οε πρεσβυτέρου εlνα.ι πέντε: τό 'Πιχιi.ριον, τb έπιτραχ,Ίλιον, ή ζώνη, w. έπιμάνικα � τό ίεριχ,τικόν φελώνιον. Toi> δ! ίπιG'Χιδπου, 1:ΟΙ} τιλε!α.ν τήν ίερωσ,jyην κεκτημένου, εlnι. !πτά: τb crcιχά.ριον, v.ι i,ι:t't'pα.χήλιον, 1, ζώνη, τά έπιμ.iνt')(.(Χ,, τό !πιγον«τιον,.τδ 1σ0λu.rsw.6pιov φalώνwν (d.ν'U'ΧΔ· τασταθεv bt' έσχά.tων διά 'toO βα.σιλι7'οi> α6.1t'ICDU) ω1 τb ώμοψόριον, χωρίς εις ταύτα νά. συγκσ:cι.φιθμ�ν και τ& πιφιρτημ.αι.αχά. ίγκ.όλπιον καί ρ.i6οος, χα.θως και δ μα.νΜνcις, δν ιtς fjττ.ον imσήμ.ους περιστ&.σειι;; φορεί. Περί !νός iκ6.στου 'tOO'C(J)Y μικρά. τινα. διον !ντσ.σθα. νά. σημειω­ θώσι. Τό σ τ ι χ ά. ρ ι ο ν, δπερ γρ4φοοσί '°"Υες καί σ τ ο ι χ ά. ρ ι ο ν, δ μ!ν Γκοάρο;; συνδέει πρ� τό «στίχος», διόtι ch:ο:tελει !1ιχυνόμενον b:t το!} σώμα.το;, μίαν σuνεχ9j &.'Πδ !νι,) Ιως χιi:tω γρα.,ιφήν,1 δ δί Δου'Ι(ς καθσ.pώς tερα.­ a;ιχου ��ιφlου lγρα:φε μέν Νικηφόροι;; δ Κωνσταντινουπόλεως (806-815) �τι lπεμπε τφ πιiπ� Λέοντι τφ Γ' σw.uρόν έπισ:τηθιον, στιχά.ριον λευκόν καί ψ α ι ν ό λ ι ο ν κάστα.νον (ηwι κιχ.στα.νου χρώμιχτc,;) !τι 13έ έπιτρα.­ χήλιον καί έγχείριον,'" !μνημόνευε δ!, fνα α.ίωνα πρό του ΝιχψρόρσJ, καί δ Γεριι,ιχ.νός !ν τjj :Μυστtκ� του θεωρί�, d.νευρίσκων έν τφ «ά.πεζω­ σμένουι;; τούς ίερϊίς περιπα.τε!ν !ν φελωνίοις» εικόνα τc,υ Χριστοϋ πρός τόν Στσ.υρόν ουτω 6α.δίσα.ντοι;;· πολλφ δέ μliλλον περί φελωνιου μιχρτυ­ ρίσ.ι;; περιπίστοuς κα.ί lτι d.ρχαιοτέραι;; lχΟ!J,2ν εις τά. πριί!τα. μουσιογρα­ φήμα.τα της f.ι.γ. Σοφία.;, τά ά.πό των !ουaτινια.νείων χρ6νων χρονολο­ γούμενα, κ.α.θώς καί είι;; τά. τοi} έν θεσσcιλονίκ� να.οϋ του ι1γίου Γεωργίου, τά σύγχρονα. τφ Μεγ. Κωνστα.ντίνφ, κατ& τούς είδήμονας. Εtς τά. τελευ­ ταία. ταστα &.U.οι τε, κα.ι Ρωιι.α.νόι;; δ τ.ρεσούτερος μετά. Φιλίππου τοϋ �πισχόπου πα.ρουσιι.ίζοντα.ι Υ\J.ψιισμένοι φελώνην. Κατά τό χρώμα δ ψε­ λών ης 11το α.U.οτε μέν λευκός, &.λλοτε δέ κεχρωμα. τισμένος και δή πορ­ .:ρυpοϋς. «Τό ψελώνιον, σημειοί δ ψευδοσω:ρρόνιος, !στίν ό χιτών δ α.ρρα­ φος, δ έκ του ιίγ. Πνεύμα.τος !χ.ψα.νθείι;;, !στί δε (κα.ί) ή κοκκίνη χλα.­ μός». Και λευκός ιJ.έν (ί)ν, !συμβόλιζε «τό κα.θσ.ρόν κα.ί. 9ωτεινόν τε της χά.pιτος», έpt.ιηνεύει δ Συμεών· πορψυροσς δέ: έψiρετο «κατά τόν χ.α.ιρόν τ(Jjy νηστειών, διά. γε τό πενθεtν ήμα.ς άμα.ρτήσαντα.ς κα.ί διά. τόν σφα.­ γέντιχ όπέρ ήμων».11 Κατά τόν φευδοκωδινόν, &παξ του ένιαυτοϋ, ήτοι κα.τ� τψ μόνην τφ της Στα.υpοπροσκυνήσεως έορτήν, έψόρει φελώνην χα! δ d.ρχιδι:ίχονος του πα.λα.τίο�;.'" Τα. δέ έ π ι μ ά. ν ι κ α � ! π ι μ α. ν ί κ ι α. η ό π ο μ 6 ν ι κ α., &τινα. σήμερον d.πα.pαιτήτως φέρουσιν οό μόνον οί πρεσ6ύτεpοι •.ί>ι;; μέρος; της ίερα.τικηι;; άποοκεtπjς των, άU.ά κα.t οί διιί,r.ονοι άκόμη, έθεωρο&ντο μέχρι του 13ου α.ιωνοι;; ώι;; άποκλειστικόν των d.ρχιερέιι)ν προ· νόμιι:.ν, ποιουμένων τούτων χρήσιν κιχ.τα. τό 6&.πτισμα. tοίω;, ώς γίνεται ,ηλον !κ τw d.πογριίψΟ'J του Βησσα.ρίωνος, οπου, πε.ριγρα.ψομένης της tελετης τοιJ οα.'!!;τισμα.τος !ν τφ Μεγάλφ Βαπτιστηρίφ της άy. Σοφί�, λέγεται δτι δ πcιτριά.ρχης !ν τφ άποδυτφ είσερχ6μενοι;;, 6ιίλλει πρώτον λευκην στολήν και ύποδ�τα λευκα:. και τό λεντίον κα.ί τά μ α ν ι κ ι α ,ια.ί μετά τουτο 6α.πτtζει ... Μdρχος δ 'Αλεξανδρείας ύποΜU.ει εlς τόν Βσ.λσσ.μωνα τήν έpώτησιν «!κχαιρητ6ν !στι τούς ίερεί;, ήγο�νους οντα.ς η πρωwπα.πιiδες... δι' έπιμα.vικlων κα.ι ιπιγονα.τίων άποσ:εμνύνεσθιχι»; m.ί δ Βcιλσσ.μών τφ d.πcy,:q.: «Ή των !πιμα.νίκων κα.ί έπιγοvα.τίων ίερωτιiτη .1ν13uιι,ε-νία. μ 6 ν ο ι ι; τ ο ί ς d. ρ χ ι ε ρ ε σ σ ι πε.ψtλ(, �μητιχι, ιί',ι;; τόν

487

486

τόπον έπέχουσι τού Κυρ!ου... Κ4ντ.εϋιθεν ΧΙΧί ά.μαpτ!α.ς &φιασιν &ν6ρώπωr κα.ί &.λλα. ποιοuσιν χριστομιμήτως μείζονα., οσα. τοίς Εερεuσιν οϊ'>κ ένεΜ­ θησα.ν. Διό οi>οέ της των έπ�μανίκων ouo! των έπιγονα.τίων ένδυμενί� (οι ίερείς) ιiςιωθήσοντα.ι. Τα. γ&;ρ έπιμά.νικα. τόπος είσι των χεφοπεδαιν των έλιχθεισών εlς τάς χεtρας του Κυρίου... Τό οέ έπιγον&.τιον εlς τόπον τw λεντίου έστίν, δ δ Κύριος ένεούσα.το κα.ι τούς πόοα.; των μα.θητών Ινιφεν. "Ωcmερ οδν ού δοθείη ίπισκόπφ τ:νι τά. τοίς πατριiρχαις φιλο­ τιμηθέντα. οι' ένδ:,ιμεν!cις χαρίσματα., σάκκος οηλονότt και πολυστcιύριον" - τσJτους γ&ρ ύπό τούτων κυδα.ίνεσθαι δέδοκτα.ι, ώς και &ναφερομένου; εlς της, οlκουμlνη; τ& πέρατα - οϋτως δέ τό; τοίς έπισκόποις &πονεμη­ θέντα προνόμια. τοίς lερευσι δοθήσεται' tνι:ι. μη τιί)ν έκκλησιαστικών προ­ νομ!ων σύγχυσις γένηται κ-α.ι τφ πλά.σαντι είπ'Ώ τό πλάσμα: έςισr.ιϋμαί σοι."' Κατά; τα.ϋτα. δ 12ος α.tών δ!ν έπιτρέπει &κόμ:η, ou μόνον τό έπιγο­ νά.τιον, ιiλλ' ou8' αύτ& τά έπιμάνικα εις τούς τοϋ β' 6α.θμοϋ, lστω κcιί iiν ήγούμενοι μονών η πρωθιερείς εlνα.ι. Τά. πράγιLα.τα έν τούτοις 6αθμη­ δόν μι.:ταtάλλονται, της έΥθαρρuνσεω; άλλως τε οιδομένη;; παρ' αυτών των έπισκόπω·ι, οϊτινες 6ασιλικωτέραν &ποκα.θιστώντες δσημέρα.ι τήν έα.υτων Περt6ολήν κα.ί αμψια Οί'Κ$tΟΠΟtούμενοt άγνωστα. ε[ς τους προκα.· τόχους των, οια.νο(γουν δοόν κα.: είς τους κατωτέρους 6αθμους yό; οlκειο-· ποιηθωσι τα. έα.υτων, παρ' δλην την ύφηλήν d.λληγορίσ.ν, μεθ' ής μοχθοϋν­ εlς έα.υτου;; να.. τά d.ποκρυστ:χλλώσουν. Ό Συμεών, κ.α!τοι μηδένα. λόγον­ ποιούμενο; περι της τω·ι έπιμανίκων διακονικης χρήσεως, δμιλεϊ δμως περί ίεpατικης τοι�ύτης ιίις περί δικαιώματος ανεπιοέκτου πλέον συζη­ τήσεως. Περί ο! τοϋ έπιγονατ(ου, καθώ ς; και περί Σ τ α υ ρ ο Ο έπt κεφα­ λijς λέγει οτι τα!}τα, ναt μiν άνήκουσι κυρίως τοίς &ρχιερεuσιν, &λλ&. χα,f τινες έκ των π:pωτοπρεσ6υτέρων, δηλ. ο! «σταυροψόροι», ώς κα.ί τινε; έΧ των d.ρχιμανδριτών έπιγονάτιόν τε εχου::;ι zα,l σταυpόν- καί τοu,το, κατά δωρεάν &.r,χιεpατικην διά το εΙναι αύτου; κριτάς και ύπουργετν­ περί μεγά.λας έκκλησιασ-;ιy.άς διακονία.ς. Και τα. ούτωσίν !ν τούτοις κτη· θέντα ού προ πολλοϋ έπιμά.νικα. και btιγονά.τια, ων τά δεύτερα, τό γti: νΟιν, μόνοις τοtς οαθμούχοι; κ.σ.ί όφψικιά.λοις έπιτρέπονται, δεν εlνα.ι !νεl). τινό; διαφοράς !ν συγκρlσει πρός τα &.ρχιερα.τικά: διότι ταύτα μεν τυγ­ χά.νουσι λιτότερα, ένφ εκεtv«. είναι πολυτελέστερα Χαί δι' εικόνων χρυσο­ Χεντήτων !στολισμένα· έςα.ιρέτως δε τό &.ρχιερατικόν έπιγονά.τιον, δπερ •. ,ιαθό την κατ& το� θσ.ν4του ν!Χην κα.ι την τοϋ Σωτijρος άνάστιχ.σιν δη-­ :λοϋν, κοσμείται διά τη, παριχ.στά.σεως του νεκρα.νιστα.μένοu Χριστού κcrl τό σχήμα ρ ομφα.!ας φέρει." Τά δέ ύπομά.νιΧΙΧ &.πό των πρεσ6',;τέρων παρί10

λα6ο·ν έν τοtς μ.ετα. τήν &λιύσtν χρόΥΏις πρώτον μεν μlνοι οί d.ρχιδιά.χο­ y,,ι,'8 είτα δε χαι γενικώς r.άντες οί διάκονοι, &.ποζημιωGέντε; οϋτω διά. την dπώλειαν το!) παλαιοτάwυ έ γ χ ε ι ρ ί ο υ · 1} μά.κτρου, δπερ ποπ !φερον εν χερσι πρbς ιχ.πόμαξιν των Ποτηρίων και κατά τήν των πιστών Κοινωνοο:.ν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΞΖ'.

λfΧΙθfλΤJΚΗ λΜφιecιc Ή δ! τcrJ άρχιερέω; στολή συμπεριλαμ6άνει μεν ολα t(.(. προανα­ ψε.ρθέν.::;ι: στιχάριον, έπιτρα.χήλιον, ζιlJνην, ύπομά.νtκα., έπιγονάτιw ΧΙU φελώνιον, προσθέτει οέ και ετεpα διά. το πληρέστερον του χαρίσματος. Είπα δτι ·ή σ.pχιιφατική στολή περιλαμβάνει καl τό φελώνιον· κsιι τοϋτο ήτο μέχρι πρό τινος &.λ·ηθές, καθώς ·ιi.ποδεικνύου·; διαπρυσιώτερον πάσης άλλης μαρτι,ρίας αί της είκαστικης τέχνης παραστάσtις !ν τε τοιχογpα.­ φία.ις ά.ρχαίων ναίίJν και μουσειώμασι, καθώς και έν μινυογρα.φίαις d.ρ­ χαtων dπογρiφων, οπ:ου οί tεpά.ρχαι πά.ντοτε έξεικονίζοντt(,ι περ:6ε6λη· μένοι οχι τόν όψιγε·ιη σάκκον, &λλά τό φελώνιον. Πολυ d.ργότερα δμως &κοJομεν τον θεόδ. Βαλσαμωνα, περί τοϋ πατριάρχου tδιαιτέpως γρά.· φοντα, νά άπαριθμ'Ώ μεταξύ των ολω; έξιδιασμένων αuτοu &μψίων, ο,} μόνο•; στιχάριον μ1τά. 7. ο τ α. μ ί ω ν, δηλοϋν τούς κρουνους του α.!μα.• τος και τοi} ϋδατl)ς τούς εκ της θείας πλευρa., ιiποστά.ξαντας κα.ι κεκοσιιημiνον 8ιά γραμμάτων (Ι. Η. Χ. ΝΙ. ΚΑ κλπ.) 1} γραμμα6ίιJ)ν

{ ι.{, ή � F)

κα.ι

«μόνην τήν πατpιαρχικήν ιiγιότητα. οοςάζον»,

&.λλά. καί περί π ο λ υ στα: υ ρ ί ο υ φ α ι ν ο λ ι ο υ, δπου, πρός τοtς διεσπαρμ.ένοις έν �υτφ στα.υροίς, τοις διαλαλοuσι την παyχόσμιον το{) ΣταυpοΟ 8όςαν Υ..«.: Μ·ι�}Lιν, !νυψα.ίΥΌντο καί τ p ι γ ώ ν ι α, ύπεμφαι­ νο•,τα τόν &.Χρογαινια.ίον λίθον Χριστόν τόν θεον ήμων τόν συνάψαΥt(t, τιi. διεστώτα� ετι δ! κα.ί περl σ ά κ Χ ου, την χλαtναν της ϋ6ρεω; {!) μu­ στικώς ά.λλ,)γοροfίν,ος κ�t προνομιακώς; όπό το,:; πατριάρχου φερομέ νου/ Άλλ' όλίγα·ι y..α-τ' όλ!γον δ σά.κκος οϋ μόνον παντελώς W,.ξσκ.έλισε το πατριαρχικbν τ.ολυστα:jριαν κα.!, έy χρήσει ων κατ' &ρχάς; «!ν τpισί μ6-

489

488

ναις του ετου; λ,σ;.μ::ρσ..ίς Δεcmοτικι.ιίς �ορτα.ίς, ηγουν έν τ� μεγάλ"Ώ τοσ Πι.ίσχα Κuριακt, έν ήj Ηεντηκοσήj κα.ί έν τiJ Γενέσει ταυ ΧριστοJ» κσ..τιl Δημήτρισν Χωμα.τηνbν τον Βοuλγα.ρία.ς,• σ.κολούθως κατέστη κα.θημερι· νόν &11:ριον, άλλ' άπό του mτριάρχου χαί έπί τούς άλλους έςη1tλώθη, πρώτον μέν έκκρίτου; των ιiρχιερέων,' είτα καί λοιπούς κα.: ματσ..!ως τις πλέ(;ν σfiμερον άναζητεί έπίσκοπον ήμ;,ιεσμένον έν ή/ θείq. λειτου.pγίq. το πολuστα•ίρ:ον ι:ραινόλιον. Ώς εξάγεται εν τοJτοι; σ.πό Χσ..νονικης δια­ τάξεως του πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως '.\Οανα.σίου, έκοοθείσης τφ 1711, ή καινοτομ.ίσ.. δkν έγένc;το &νeυ &πικρίσeω·ι κ-:ιλ μομcpιi>ν. Διότι, καt οτε ά:..6μη δ πατριάρχης ούτο;, προτροr.·� του γέροντος μητροr.ολίτου Ήρακ),ε:α..ς, έτ;έτρεπε τ(ρ έπισκ6πφ Καλλιr.όλεως Χαί :Μαούτων, τφ ύπό τόν 'llpακλείας ύr.αγομένq>, «ά.μφιέννυσθα.ι σάκκον», ο&ν ελειφαν οί έπικρtτ�α!, οί «dκαιρολογοuντες», ώς τούς άποκα.λεί ή διάταξις, &ντιτάσ­ σουσα κατ' οότων τό δικαίωμα της έκκλησιαστικης προνοία; του οια. τη; πατριαρχικη; &ξίας καί μεγαλει6τ·φ:;; l:::6ρ�εε·1ε,',Ι c.ίκ::.νσμ:κ,ίJ; κατα. κσ.φούς τοίς άςίοις τάς φιλοτι11ίας! Πσ,ρ' ολα.ς έν τούτοις τ&.; έπι­ κρίσει; καί διαμα.ρτυρίας των (Πιντηρητικωτiρων, ·ή Μεγάλη 'J;�κκληι,!α πα.ρέσχε τό προνόμιον ταu σάκΥ.Ου τφ είρημένφ ,έπισκ6πφ· «εί γά.ρ κα.ί m.τριαρχικόν άμψιον (έπιψέρει) δ σάκκος ύπάρχει, άλλα. οιά. την τιμήν της &ρχιερωσύνης, κατ' οόσ!αν μη οιαr.ρερο1ση;, καt μητροπολίται τοαwν ένδιδύσΧεσθαι σuνεχωρήθησσ..ν· έπ!σκοπι:ις κσ,: μητροπολίτης της ά.ξίας τη� &ρχιεpωσύνη; ουκ ελαττουνται ά.λλήλωνr·. 'Ο προμνησθείς Χωμα.­ τηνός παρατηρεί Ott «OU χρεών είναι σάΚΥ.ΙJν πορψύρεον», έπειοή τιχ. πορψJρα έσθήμα.τα πένθους ε!σt σήμα.ντpον καί εν μόναις νηστίμο ι; ·�μέ­ ρας η μνημοσύνοις ψέροντα.ι. ΙΙανθομολογουμένης άρχαιότητος έπισκοr.ικον iμyιον τυγχάνει τό ιb μ ο 9 ό ρ ι ο ν, δπερ ύπερά.νω t!'Jϋ ψελωνίου η του όφιγενοuς σά.κχου οί άρχιερείς ι:ρέρουν. Περί τη; χρήσεως αύτοQ ευγλωττότατα καί πάλιν μαρτυρεί Yj r.ανχρχσ..ιος χριστιανική Εικονr,γρσ.;,ία, δπου οί ίεράρχαι καtα. καν6ν:ι αι μοφοραuσιν. Άλλα. καί είς τi πρακτιΥ.ά τή; ΣΤ' Οί1:.ουιμε­ νικης Συνόδου ιiνιχ.γιγνώσχομεν, δτι οί πατέρες, εις άνάθφ,α Υ.α.θυπο;α­ λόντε; τδν 'Αντιοχείας }Ιακάριον, διέταξαν δπως του α:pαφεθ1) τό ιi)μο­ ψόρι(ιν, έκ6οήσαντε;: «Δικαίως της επισκοπής άλλο-:-ρ,ο1σθω! γυμνοό­ σθω του περικειμένΟ'J αότφ α μοψορίου»: Και δ γενναίος οέ τής ά.λη­ θείας πρ6ιι:ιχος Γερμανός δ Κωνσταντινουτ.:όλ::lως, διαμαρτυρόμενο; χατ& της άντορθοδόςου οισ..γωγης του αiιτοκράτορος Κωνσταντiνου του Κο­ πρωνύ�σ, «ιiπετάξατο τήν άρχιεpωσύνην έπι�ούς τό ι1ιμο ;,6ριον,,: Κcιι

oz

έν τ� •:Ίπό του αύτου τυpiννοu πσ..θαιρέσει τοJ 9ε:,δωνύμου πατριιiρχι:ιυ Κωνςr;αντίνου το.fί &πό Συλαίου οί έπ!σκοποι ,.ρωτον ελαοον τό ώμοφό­ ρι6ν του κ.αί είτα έξέωσαν αότόν δπισθο.:pανω; της έκκλησ!ας.7 Άλλά. περί ώι.wψορίου ποιείται λόγον πολύ ένωρ!τερα Ίσ!οωρος δ Πηλουσιώ­ της, οστις πα.ρέχει κσ:ι τr;ν ίδεολογίαν αύτοϋ, εξηγών μ!ν οιατι κατα.­ σκευiζεταt εκ. ιια.λλ!ου και ούχι λ!νου, αίτι?λογων δi διατί δ σ.ρχιερεύς έν •'Ώ ιiνα.yνώσει του Εύαγγελ(ου τό άποθέτει. «Τό του eπισκόποu ώμο­ ψόριον (γράφει έπί λlξει) εξ έρέας ον, ά.λλ' ου λίνου, τήν τοu προ6i­ του δοράν σημαίνει, οπsρ πλα.νηθkν ζηt11σα; δ Κύριο; επί των οίκε(ων ωμιJ)Υ &.νέλα.6εν. Ό γαρ έr.ίσκοιr:ο;, είς τύπον ων το:J Χριστου, το ε;,γον 'Εκείνου πληροί κG.: δείκΥ'..�σι δια τοίί σχήματος, οτι μιμητη; iστι του 'Αγαθοu και 1\1εγά.λου Ποιμένος. Και πpόσχες άκpι6ω;. Ήνίκα γά.ρ αυτός δ ΊU.ηΟινος Ποιμήν παρσ..γίνεται διά της των Εύαγγελίων των πpοι:ϊ"-'υ­ ν-ητΙον άναπτύξεω;, ύπανίσταται και άποτίθετ7.ι τό ο-ι.ηι.ισ.. τη; μιμήσεως δ l;:;(:;κοπος, αύτόν παρείναι θηλιi)ν τό•ι Κύριον, τόν της ποιμα.'.Ιτικης ΊΙ­ γε.μάν11, καί θεόν».• Κα.τά. ταυτα είναι ά.νάξιοι r:άσης προσοχ'iις οι λόγοι του καί ά.λλως γνωστοJ καί πεψuσιωμένου Αα;-:ίνι:ιυ έπισκόπου Αουϊτπρά.,;­ οου, το•J κατα. τα. μέσσ. τι:ιϋ 10ou σ..tωνος έπισκεφθ!ντος έπί πρεσ6είq. την Κωνστ-1.ντινούπολιν κα.t γράφαντος δτι τό ώμοφόpιον (η π ά λ λ ι ο ν, ώς α.ότό; δνομάζει) έλriμ6ανον πατριiρχαι ττις Κωνστσ..'iτινουπόλεως μέχρι του 936 παρά του Ρωμα.Cου ποντίφηκος ώς σγ;μείον ύποταγης, μέ­ χρις δωροδοκήσαντες τόν Άλμπέρικον, κατώρθωσ:αν ν& το περι6iλ­ λωνται αυτοβούλως κα: α.νευ πλέον της &δείας το'} πiπα. "Αθλοι άλα­ ζόνος μυθοπλάστοu, δια. τούς δποίους γελοΊν και αύτοί ο! 11οuσειοστόλι­ σrοt τιiη 6υζαντινων ναών μας τοίχοι! Δέ:ν σψ6αίνει 8μ.ως δυστυχώς το αυτο καl διά. τήν ):.αινοτ1:ψ,ηθεϊ­ σαν μ ί τ ρα ν, ής ή ίστορ!α είναι πα.ρεμφφή; προς τήν του σάκκου -m.ί της δποίας οϊ.ισ:ν στrιριγμα. έν τ1,j &ρχα(q, τΕχΥ'Υ,) η φιλολογίq. ιiνευ­ p(σκομεν, έςαιρiσε: των περί «χρ!σματος καt 7.Οδήρους κσ,ί κ:δ±ρeως» ύπό το::; θεολόγου λεχθέντων προς τον χεφοτονήσα.ντα αότον Βασίλειον m.τά. τiιν ήμ.iραν τη; έα.υτου χειροτονία;·• σ.τινσ, ομως τυγχiνουσι σημαν­ τικά. της ιiρχιερωσ,Jνης έπί το μετα.φορικώτaρον, ε!κονιΧτερον &π' α Jτου ο[ κρατουντες έ.πιστηρ(ζωντα.ι. 'Έ-r;εtτα τά ο1ο άκρα της λαοη; έκuρτώθησαν πρός τά κάτω καί έξω-

�

μz τά γρά;ιματα λ και Ω ενθεν καί ενθεν. "Αλλο παν­

άρχcr.ιον άρχιερατικόν εγκόλπιον, δ:λλά σταυρός α•jτό άpίστης τέχνης εύ­ ρέθη εν η) έν Ρώμ� 6ασιλικ'!') τοϋ άγ. Λαυρεντίοu, t"Ώ εξω των τειχών. Έπί της μια.; οψεως ψέρει δριζοντίως 1.1έν καί δι' έλληνικών χαρακτή­ ρων τήν έπιγραψήν ΕΜΜΑ....�ΟΥΗΛ, καθέτως δi t))Y λατινικήν έρμη­ yείαν NOBISCUM DEUS· &πί l>z της �λλης δψεω:; ή έξης τιj> το� Σα.­ τανq. άποστροq;ή d.y.αγpάψεται: CRUX EST VITA ΜΙΗΙ MORS, INIMICE, ΤΙΒΙ 8 έστι μεCεpμηνευόμεvον: Έμοί μ.έν δ Στα'Jρός ζωή, σοί δέ, εχθρέ, κατα.­ στροψή."' 'Qς τό έyκόλπιον crJνεχίζει το άρχαίον παρά, χριστιανοί; φυλακτή­ ριον, οϋτω καί ή π ο ι μ α ν τ ι κ ή ρ ά 6 ο ο ς η «πατερίτζα.» συνεχ!­ ζει τό παλαιότερον διΥ.:ιν(κιον, το άρχijθεν ψερόμενον εί; τrι,ς χείρας των ΟιΧιαστών, επεκταθzν δ' εί"α. καί επί των ύψψοτέρων μερών της &ιοι­ κούσ'ίς 'Εκκλησίας ώς στ-ίιριγμά τε καί &ξουσίας σ::ιμ6ολον. 'Από του χα.­ λουμέ·ιοu Κωδινου μανθάνqιεν δτt δ ύποψηφίος -.�:ατριάρχης προσήρχετο μετά. τήν εΥJ..ογήv του είς το τρίκλινον, δπου δ βασιλεύς &νεχε!ριζεν αυτψ το «πατριαρχ�Υ.ΟΥ 8ικαvίκιον», &.ποτεινόμενος προς αυτόν Οια. των έξης: «'Η δ.γία Τριά,ς οιά της παρ' αυτής δωρηθείσης ήμίν 6α.σιλεία.ς προάίλλι::ταί σε &.ρχιεπίσκοπον Κωνσ-cαντινουπόλεωι; Νέα.,; Ρώμη,; w 20

,

�

,

....

,

\

..,

\

1.ιοίαζε πρό ;; αίyυ.. τι:α.όν σταυρόν, i'ιτοι πρ!Jς τδ ψηψ!ον τοϋ

2�

τ,

,.

δ·

1

μοιιί>θη προς ποιμενικήν Υ.αλα•.Jροπα

1'

καί τέλο; t7. ούο ακpα τής

� ' ι;; υγι'σθ ησαν πρuς τα ',\,νω εν ε:οει ι,ψεγα λα6η; ιiπό των Υ.άτω �λ Ζ

κα:

'

"h

,

'

μά.λιστσ, ύπο τi1ν μο pψήv διδύμων οψεων, προσ6λε�6ντων lνθεν καί ενθ:;ν προ; τόν έ·; μέσφ σ.υτών &.•ιακύπτοντα στσ.up6ν, ο·;τινο; κ.αί τ•jπος €γένετο &.ς;�' ής δ Μωυσής ϋψωσε τον χαλκουν οψιν εν &ρήμφ. 'Αλλ' είτε w.ό τουτο εΙτε ύπ' έκείνο τό σχήμα, ή ποιμαντικ·ίj ρά6οος είναι ή «ρά6δος εύθύτητος, ή r1άοδος 'tijς 6ασιλείας Σου»,"' είναι τό εμβλημα της εξουσίας, YjY περι6ciλλεται ό iρχιερεύς, δ εκπροσωπιί>·ι «το Σκηπτρον της μεγ:ιλωσ,j•ιης του Θzaυ, τον Κύριον Ι. Χριστόν», οστις «ουκ fιλθεν &ν κόμπφ ιiλαζονειας»." Ί1 ρά6δος, ην δ ίεράρχη; κατέχει, ερμηνεύει δ Συμεών «τήν εξουσίαν δηλοί του Ιlνε1μr..tτος, καί τό στηρικτικόν του λα.ου, καί τό ποιμαντιΥ.όν, κσ.ί τό δδηγεϊν οιίνασθαι, καί τό π�ιδεuειν τούς &.πειθουντα;, καί τό συνάγειν εις έαυτ?..ν τούς μακράν· διό καί λσ.6άς ώς αγκύρα;; &νωθεν εχει... κα.\ τελεταίον τόν Σταυρόν του Χριστου δηλοί Υ.αί τό τρόπαιον, έν ώ νικώμεν»."" Τό περί κληρικών αμφίων ζήτημα οuτε ευκολον είναι, οi.ίτε εις ολί­ γα:; σελ!δας καθορίζεw.ι. Διά, τουτο καί ήμείς περιωρίσθημεν &.πλιί)ς νά,

496

497

λtα, κασμήpια κ«ί τζάpια, τζουπέδες καί πισίνια, εγκιουp σαλισ!, κα5:i.οια γκεpμοοσσjτια, κα6αδάντεpα ίσταμπόλ σαλισί καl ταίς γοJναις ταίς 6.κpι6ο:1ς κα.ί χοvδpαίς."" Κα.ί λuπείτα.ί τις οτι καί μέχρι σήμερον οόκ όλ(γοι των &.νωτέρων μας κληρικών πpωτοστατοϋσιν εlς παpομοία.ς ήκιστα Ιiνδροπpεπείς έr.ιδείξεις. 'Αλλ' ας εύχηθώμεν δτι ή μέχρι τσ;)οε κατα.τpιοή μας είς τάς έπιψανείας, Ιiποτέλεσμα ύποοσ.1λοu ζωης, συντό­ μως θά όποχωpή� καi. οτι, ιiποκτωμένοu δλονέν πλειοτέpου ήθικοϋ και s�ανοητικοϋ οάθοu,, ή ίεpατική 6.ςία θά άν,αζητηται εν τ11 σπουοt, τ� άpετ� κα� τ� κοινωνικ� διακονίq., &τινα, ώς τά πολλ:i, εόpίσκονται είς 6.ντίστροφον λόγον πpός την εξωτεpικην στιλ6ηΜνα και αιγλrfΙ. Άλλά. το ζήτημα της κληpικης άμ9ιέσεω; μάς ώθεί ύποχpεωτικiί)ς κι:ι: είς τήν πεpt της κληρικής κόι.ιης ίστοpικήν !pευναν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΞΒ'.

KλHfJKH ΚΟΜΗ Ιlρός ττ,ν κόμην καί τον πώγωνα διά;,οpοι διαψοροτpόπως κ.ιτά. καιρούς διαφόρους προσεφέρθησαν. Οϋτως, εάν άκο1σωμεν τον Ήpόοο­ τον, ο! μέν άpχαίοι &οuλώνιοι «κομωντες τcι; κεφαλάς μίτp�σιν άνα­ δέονται»· οί δi Αίγύπτιοι ίερείς &παν τουναντίον: ού μόνον τήν κεψα­ λήν, ιiλλά καί πάν τό σώμα &.νά πασαν τp!την ·ίJμέρα.ν εξύpιζον, tνα κα­ θαροί μυσαρών ζωυφ:ων θεpαπεύωσι τους θεού;· οί οέ Άρά6ιοι περιεξύ­ ριζον περιτρδχαλα τους κροτάφους κατ' ciπομ:μησιν τοϋ θεοϋ των Διο­ y·jσου.1 Περί δ� των ήμετέρων προγόνων είναι γνωστόν δτι εψεψον 6αθu­ τάτην κι:ψην, χαίpοντες νά πpοοωνι;μωνται «καpηκομόωντες». Πεpιείπον δέ μέχρι των χρόνων του Μ. 'Αλεξάνδρου ανοpοπpεπως καί τi:ιν πώγωνα, τον δποίον δ Μοuσώνιος λέγει «σύμ6ολον γεγονέναι του ιlpρενος, ώσπερ ιlλεκτρυόσι λόφον καί λέοντι χιχ.ίτην». Κιχ.ίτοι δ' δ ξηρός ηpξατο τιθέ­ μενος είς χρijσιν Ιiπό του l\{. Άλεξάνδρου καί εντεϋ-θεν μεταξu των Έλ λήνων, εν τούτοι;; πολλο: εξ αυτων καt δή οί ψιλόσο:ροι οιετήρουν τήν γενειάδα πu?ινην οιά τi:ι άρχσιοπpεπέστερον Χιχί σο6cφώτεpον. Ό ψιλο-

σΧώμμων Λ.ουκιc:νός μάς ά.φijκεν άμιμήτοu;; πεpιγpαψά;; λασίων :ftλο­ σοφικών πωγώνων, άληθινων κινα6pων, πέντε μνας ζυγιζουσων, ιiς lσυ· pον 6ρενθuόμενοt οί των ήμε ριϊw του ψεuοοψιλόσοψοι.2 Ό αύτοκράτωρ Ίουλιανός, καθό τούς κλα.σικούς χρόνοος τοϋ ά.ρχσ.ίου 'Ελληνισμοϋ όνει­ pώττων, !τpεψε οια. τό !λληνοπρεπέστφον πώγωνα, ύπέρ ου -Υ.αί τόν «Μισοπώγωνα» lγpαψεν. "(Ίσογ l1ψ0p!f τοϊ.ις 'Εοpα(ους, ων -::ους tξωτεpικους τύπους έν εύρείq. κλ(μακι άντέγpαψεν δ Άνατολι?ιός Χριστιανισμός, ουτοι οδτε τούς εν χpφ εξυρημένους Αιγυπτίους ίμ.ιμήθησαν, οδτε τους καρηκομόωντα,ς 'Α­ χαtΟ'Jς. Καt · οέν εμιμήθησαν μεν τους Αιγυπτίους, διότι οιετήρο·Jν τόν πώγωνά. των' δεν έμφ.-r1θησαν δ! τούς 'Αχαιούς, διότι περιέκειpον κατιi. κανόνα την κόμη,ν. Έν Λευιτικφ χια' 5 (-κ.αί ιθ' 27) , άνιχ.γρiψετα: ρητή ή oti't)2.ξtς πpός τους ίερεις, ίνα μή τήν Qψιν τοu πώγωνος ξυρήσωνται. Έν Β' Βιχ.σιλ. ι' 4 δ Άννών, οιά. ν& έμπ.rιίξ11 καt άτιμiσ11 τους α.πε­ στα.λμένους τσJ Δαυίδ «εξύρησε τους πώγωνας αύτων». ΙΙαρ& Ίεpεμ.!q. λ6' 23 πά.ντα τά άλλόψυλα και άσε6η lθνη, είς &. μέλλει νά προσ�εpθ� τό ποτήριον το-υ άκράτου οίΥΟu της όργijς του Κυρίου, χαρακτηρίζονται οιιi. της γενικijς ψρiσεως «παν περικεκαρμiνον κιχ.τά πρόσωπον αύτου» τ. l. εξuρημένον τόν πώγωνα α1του. Ένφ 8' άφ' !νός οί Έ6ριχ.!οι άπα­ νιχ.ίνονται τό ξύρισμα καί ψαλίδιc;μα τής γενειiδος, άφ' !τέροu ομως κό­ πτουσι τά. περιττά της κq.1.ης, ώς δηλο{Ιται τό μεν άπό της 1"α.pά 'Ιεζε­ κιήλ ιιδ' 20 διατάξεως, ην άμέσως όψόμεθα κα: ητις είχεν ίσχύν γενι­ κήν, τό οέ άπό της περί ναζιρα.ίων διατάξεως, ής τό δλως έξαιρετικον καt ίοιόppυθιμν πpοϋπενόει τόν παρ' Ίεζεκίήλ κανόνα. Διότι 6.ληθως ή εύχή, -fίτοι τ ά ξ ι μ ο ν του ναζψ.kίοu, ήτο μίιχ. 6.πό της γενικής συνηθείας πρόσκαιρος παρέκκλισις. Ό νσ.ζφιχ.tο; {ιπέσχετο, ίνα ιiγtά.01) !αυτόν τφ Κυp(φ, ιiγΥt� 6.πό οίνο:. καί πνεuμιχ.τωοων πο­ τών καί άπόσχ11 πάσης έπα.ςρijς ιiκαθά.ρτου· ώς σημε!ον �! της τοιιχ.ύτης καθιερώσεώς του &.ψηνεν αύξσ.νομένην τήν κόμην του, οι' ή;; άνωμολο­ γε!το ίδιοκτησίιχ. θεου, κ«.θ' ο[ον τρόπον δ αpχιεpευ; &r...έγpαψεν επί του χpυσοϋ πετάλου τοο έπί της κεφαλης του «&γίιχ.σμα Κυρίου». Πλήν ή σ-Jμ6ολική αϋτη πραξις τη; μ'ή ά.ποκάpσεως τής κόμης δέν ήτό τι tσόοιον. 'Ίσα, rσιχ.· επειδή δ �vθρωπος αύτός 6.φιέpωσε το σωμά το:) δλον ει; τi:ιν θεον καl έπειοη οέν ούναται δλόκληpον lπί του 6ωμοϋ νά το δλο­ καuτ!ΟΟlι, θά κόφ11 την κόμην, την μέpο,; άποτελοuσιχν του σώματο,; κα: θά ρίψ� ιχύτήν έπί των φλογών τοϋ 6ωμοu, καθά.περ οί "Ελληνες Ιψη6οt τήν «θησιίοα» είς τόν ΆπόλλωVΙCΙ. lθυσίαζον 1ν ή ήμέpq. άπέλειπον την Χριστιανικός Ναός

32

498

499

παιδικήν ήλικίσ.ν. «Άνήp η rυνή (έντέλλονται οί Άpιθμοί), δς clν με­ γ:iλω; εδξηται εύχήν ά.φα.γν(σrασθαt δ.γνείαν Κυpίφ, ιiπό rJ.νου καί σίκε­ ρα &.yνtσθήσεταt ... Ξυpόν οόκ έπελεύσεται έπι τήν κεφαλήν αότου, εωι;; aν πληpωθωσιν αι ήμέpαt δσ� ηiίςατο Κupίφ- &γιοι;; fστα.ι τρέφων κό­ μην, τρίχα κεφ«λης πιiσας τάς ήμέρας της εύχης Κυρίφ... τΗ δ' 5.ν ήμέ­ ρ� πληρώσει ήμέpας εύχη:;. αότοο,... !; υ ρ ή σ ε τ α ι δ ηόγμένος παρ& τάς θ Jpας της σκηνης τοσ 1:14ρτιφίοu τήν κεψαλήν της εύχης αuτοϋ κοr.ι ίπιθήσει τάς τρίχας .&πί το πυρ». Κατ' αυτόν τόν τρ6ποy ετzλεσε τήν εύχήν αυτοϋ καl δ ά.π:. Παϋλος, «κειρά.1.ι.ενο; τήν κεφα.λήν έν Κεγχρεατς· είχε γάp εόχήν�.· Παρομοίως δέ δέον νά νοη9� και τό του Σαμψών i) τοϋ Σαμουήλ η των π:α.p' Άμώς προφητών ναζιpατον," tπί κεφαλής των δποίων λέγεται δτι οέν ά.νέοη σίδηρο;. Ό tσό6ιος αύτων &.για.σμός ήτο μ!α διηνεκής &.νανέωσιι;; τη; εύχης, σuναu!;ανομένη μετά τijς tκάστοτε σ.u­ ξανομένης καt r.ά.λιν κοπτομένη,ς κόμης. "Αλλωι;; θά &.ντέκειτ.ο κατ' σ.ύ­ της της ρητης διατάξεως των 'Αριθμ.ων. «Το tσ66ιον ναζιpιlτον καί α.υ­ του &κόμη το& Σαμψών -εγραφέ τις εtδικώι;; έν,διατρίφας &πί τoiJ θέμrL­ τος- οέν ύποθέτει δτι δ Σαμψών ε:pερε τήν σ.uτήν κδμην α.κοπον μέχρι "t'Οϋ θ,χ,νά.τΟ'J του, ά.λλά πολλφ μιϊλλον δτι εκοπτεν αυτήν cίπό καιpοο εt, κι:ιιρόν, πpοσφέpων ιwτήν tκά.στοτε ά.νά.θημα. τφ Κυρ!φ»." 'Από τών t6pαϊκων Ο"Jνηθειων κατερχόμενοι εις τόν Κ,pιον ήμων Ί. Χριστόν, τουτο !χομεν νά είπωμεν, δτι ούοέν α.ύθεντικόν γινώσκομεν περί της μορφής Του, αι tξεικον!σεις της δποίσ.ς ήσσν πάντοτε tδεώδεις και χα.τ:;ι; συνθήκην, ώς «.λλαχοiJ διελά.6ομεν. Τά περί νιιζιpάτου του Σωτή· ρος λεγίμενα δέν φα.ίνονται δπό τό φώι;; της έρεύνης δλως ά.οιiσειστα.. τΗτο μέν δ Κύριος ίiγιος, &.λλ' ή &γιό� Αύτοϋ, καί γην καl ούpανοός όπερ6α.!νουσα, οέ'Ι ήτο &γιότης ναζι�ίοu. "Αν δ Ί. Χριστός ήτο ναζι­ pαίος κατα. τόν τ,jπον του Σαμψών, του Σa.μουήλ και του Βαπτισw3, δέν lπρe:πε νά μετα6iλ� το ύδωρ !ν ΚαΥΙf ειι;; Qίνον, νσ. τρι�γ� μετ& τελωνών χ.α.ί άμαρτωλών και νά. &πτηται της σοροϋ του νεανίσκου η των λεπρωv. Μή ων δέ ναζιρσ.ιος κατά w. δ.νω, ά.μφ!&λον αν ετρεφε τήν κόμην ναζt­ ραϊκφ τφ τρόπφ. Κάτι πλέον. Ό ά.πόστ. Πα.ϋλος έν Α' Kop. κεψ. ία' κι:ι­ τακρίνε� ιwστηρότατα τούς κομώντας ανδpαςt προ6ιiλλων πρό αύτων ώς κανόνι:,. όπ' αuτης της ψόσεως διδαισκ.6μενον και μή &πιοεχό μενον cτJζή­ τησιν, δτι ή μέν μακρά κόμη ά.νήκει εtς τήν "(UΥΙΧίκα, εις ην και &δόθη υπό θεοϋ ώς περι6όλαιον καt ώς σημείον της ά.πό τοϋ ιiν8ρός tξαρτήσεώ; της, δ 8έ ά.νήρ κομών ά.τψ.ά.ζεt κα.ί καταtσχόνει έαυτόv: «η ο u ο έ α ύ­ -c ή ·ή φ ύ σ ι ς ο ι ο ά. σ κ ε t ή μ α ς, δ τ ι δ; ν ή ρ μ έ ν έ ά ν κ ο μ 1

p. Cf, ά. τ t μ ! α α ύ τ φ έ σ τ ι , γ υ νή δ έ t ά ν κ ο μ μ φ, ο ό ξ σ. cr; ύ τ i'j t σ τ ι » ; θα. 1ξεφρι:ίζe:το άρι:ί γε μέ τοιοϋτον αύστηρόν και α­ m�Lπ:τον τρ�ον δ ά.πόστολος, tάv δ Κύριός του, δν έγνώρtσεν &!; ά.ποm.ι­ λύψεως, εφερεν ά.ληθως μα.κράν κόμην; Έγώ ιiμψι6ιiλλω. Αί έν ταις Άποστολικαίς Διαταγαις συστ:χ.σει;, αί τήν κόμην ιiφο­ pω,:;αι, είναι δμο!ως τ� τοϋ Παύλου αύστηpα.ί, καίτοι περί λεπτομερείας Τ-λειοτέριχ.; διατρί&υσαι, καί πpουπονοουσι cτJνεχιζι!.μενον τό αότό ρεί­ θρον. Κσ.: έντzλλονται λοιπόν: «Το δπό της φύσεώς του δεδομένον έκ θεο(ί χάλλος μή προσe:πικσ.λλώπιζε, ά.λλα. ταπεινοφρόνως μετρίασον αύ· το πρό; ά.νθρώποu; οϋτω, τήν τρ!χσ. σο'J της κόμη; μ ή π α ρ α τ ρ έ­ φ ω ν, 1.1.ιiλλον δέ σ u γ κ ό π τ ω v και κα.θαίρων αύτήν· t'να μή κα.τα.­ �τενιζομένου σου καί ασκυλτον τηροϋντος τήν κεrαλήν η κα'i:αμεμυρι­ ,:μένου σου, έπσιyιi�ς σεαuτφ τά; ούτω; cίγρευομένας η cίγpευούσσ.ς rυ­ να.ίκας... Πιστφ γiρ σοι δντι και ά.ν9ρώπφ του θεου, ούκ !ςεστί σοι τρέ­ φeιν τά.ς τρ!χσ.ς της κεφαλής καί ποιείν ει; εν, δ έστι σπατάλιον' η ά.π6χυμα· η μεμερισμένην διατtθείν' η !;ανθοποιείν αύτήν... Χρή 8έ οuδέ γε­ νείου τρίχα οιαψθe:!ρειν m.t τήν ιι.οpψήν τοϋ ιiνθρώποu παρά. ψόσtν έξαλ­ λiσσειν».' ΑΖ Διαταγαι δέν μετααz.λλουν τά μέχρι τοϋδε κρατοϋντα. Σέ­ ,&;; π.ρός το γένειον, δπ:ερ πρέπει νά με!ν1,1 ά.νέπαψον, ιiπ:όκαρσις 8έ κα.Ι. συγκοπή της κόμης μή παρατpεψοιι.ένης t8ου ή α5στασίς των. Ίο!ω, 'Περl των τριχών της κεφαλijς διατάσσουν, &πως μή σχytμα.τίζωνw.ι ει, m;ατ.iλιο·; �τοι κριοουλοv η πλεξ!δα εις τά. !νω τοϋ αύχένο; συνεστpαμ­ μένην· 15πως μή έπl των ι':Ιμων rυναικωδως έκχόνωνται, μέχρι ζωστη­ ρος, κατα. Ζωναρ�ν, χαθιέμεvαι και κα.ταπίπ'ϊ:οuσα.ι· οπως μή διό: προσ­ βέ1;ων φενακών δγχοποιωνw.ι· δπως μή ούλοποιώνται κα.l 6οστροχοποιων­ "'4C.' και δπω; μή !;ανθοποιωνται οι' έπι τούτφ φαρμάκων- διότι πiντα 'tΥ.Ζ.Οτα ά.ποσκοπουσι των ψυχών τήν &γραν. Παραπέμπουν ο! πρός ύπο­ στήριξιv των λεγομένων των α.ί Δι.σ.ταγαί ει; τόν &ν τφ Δεuτεροvομίιp νόμον, τbν ά.παγορεύοντα τήν σ ι σ ό -η ν, τό παρά τοτ;; ά.ρχαίοις Ελλη­ σι «σκιiφιον», η ώ; ήpμήνευσέ τι;, «το τοίις μαλλού; έΙΧν και το1του� μετά χρόνον &.νατιθέναt τοίς δαίμοσι�.· Σύγχρονος σχεδόν των Άποστ. Διατα.γών Κλήμης δ 'Αλe:ξανοpεύς 'Χ4τς κα.ί έν αυήj ,fι Πα.λ. Διαθ1/ΚΥ,J το παράδειγμα έπιμα.ρτυρεϊ ου μόνον Συχέμ τοϋ Εύα:eιυ &-::οίμου να κατα6άλΥ,J οιονδήποτε ποσον ύr.έp τη; .lείνας, αλλά. και αυτό lτι τό τοϋ πο:τpιά.pχου Ίακώο, έργασθέντος (ιiφοϋ άλλως οέv ε!χε: να. πληρώσ-�), δέκα κα.ί τέσσα.pα !τη παρά τ(JΙ Λά6α.ν, οπως συζε:υ­ χθ� τά.ς οοο θυγατέρας του. Παρ' άλλοις οέ λαοίς, !τι μα.λλον έξηυγενι­ σμένοις, ώ; παpα τοις UΕλλησι ml Ρωμα.ίοις, δ γάμος έθεωρήθη ως κοινωνική 1πόθεσις, ουχί άλλως &οtάλυτος οοο' dποκpουστική πάσης �λ­ λης χαμηλοτέpας ταυτοχρόνου συvαφείας, η ώς συμβόλαιον σuνα.πτόμ.ε­ νον έvώπιον μαρτύρων κα.ί tπ:ικυρούμενον όπό των πολιτικών νόμων. Πλijv m.ί από της πρώτης καί της δευτέρας Μ.ί από της τρίτης ετι &.n:όφεως λαμ6α.v6μενος δ άpχαίος γάμος ε!χε r.ολύ το ελλιπές, καθό πράξις κα·

·'

θ:�.ριiJς εξωτερική, &ξ ής ελειπεν ή μυστηριακή χάρις, ή ένοομ.ύχως οια­ πεpιi,σα κσ:ί αποπνευμα.τ!ζουσ;"Χ, πάσαν !πίγει{Ιν ενωοιν. Ό Χpιστι.ια.νισμός dνεκήρυξε τόv γri,11,ov μυστήριον, κα6ώpισεν ω.}τόv t11; "ιivορ'ός και -γυvαικbς συνάφειαv κ,αί συγκλήρωσιν πάσης ζωης, θείου τε wx.t d.γ{!pωπiν01J δικαίου κοινωνίαν»• καl οδτω κατέστησε Υ..αί πάλιν τόν θεόν νυμψσ.γωγόν mt τελετάρχ_ην των νυ:.1.φε'JΟ1J,ένων φυχων. Καl 011 ι.ι.6νον τουτο, dλλα καt κατε6C6ασεν έξ ούpανων έπt του τοιο1τοu γά­ μοι, τφ ο•.),()άνιον χά.pιν και συνεκόλλησε δι' αυτης τας Υ.α.pοίας καί πε­ ριεθρίγκωσεν αύτας &πό πάισης ενδεχομένη; έπιοουλης του 'Ασμ.οοσ.ίοu καί πεpιέρρανε δι' ύπεργείου tσχοος, !να. ευθαp,σω:;; &.ντιμετιιmίσωσι τόν 6α.pϊ,ν ζυγόν της συζυγίας και τα. !τι 6αpύτ:φα της πο:rοοτροφία.ς καθή­ κοντα.. «Τδ μυστήριον τοϋτο μέγα έστί», dπε�νθη δ άπόστολος Πα(}λος, οι' δν δ γάμο ς των χpιστια.νων αποτελεί dντίγpα.ψον κο:: lκτ,π.ον της ι1φά:rοι; ένώσεως του Ί. Χpισwυ ι.ι.ετά. της 'Εκκλησίας κα.l τυγχiνει � 3vτως μετο:οοτικός των θε!ων χαρίτων, ώς ή Ένσ:χρκωσις μετωχέτευσεν είς τδ Ικλελυμένον σώμα της Έκκλησ!ας οvτως τήν θε!α.ν ζωήν κ?λ χά­ ριν. Κατά. δέ το παράοειγ;μα. του αποστόλου των έθvων καί ο! μετ α..ύτbν χpιστισ..νοt οοοέποτε lπαυσαν να. lχουv &λλην ιδέαν περί του γάμου η �την. 7Ησαν 6ε6α.ίως και πολtται της γης οί χριστιανοί καί ώς τοιοϋ­ τaι όΊφε:ιλον νά. Ο"Jμμοpφωνται προς τούς εν ταίς f/1.1.έραις των διαπορευο­ μένους νόμους της Υ..οσμικης πολιτείας. Άλλ' ήσαν έςαιρέτως κα: πολί­ -::α.ι τaυ ούρα.νου· X4t εντευθεν πεpιέχpιον τόv γάμ.ον των &.νέκα.θεν οι& χραια.ι; θpησκευτικης «μετα. γνώμης τού έπισκόπου την ενωσιν ποιο1μ.ενοι, ή κατά. θεόν και μή κατ' έπιθυμίαν»• - κσ..ι έξα.γγέλλοντες έπ' εκκλησι«ς τό μελετώμ.ενον συνοικέσιον, διότι «σύνδεσμοι, 1.1.ή γνωστο­ 'ΠΟtούμενοt προηγουμένως !νώπιον της έκκλησιαστικης δλομελείας ώς μοιχεία κο:t π0ιρvεία έκινΜ•;ευον νά. λογισθοϋν»• - καί οιά. τη; εκκλη­ σιαιστικης εύλογίας τόν γά.μον επισφριαγίζοντες ,• ως προ των &.ρχων ηδη τi'JIIJ 3ου αlώνο; διε6εοαίουν δια.κεκριμένοι συγγραψεtς. Τοσαύτη όπηρξεν ή έτ.t τοϋ οίκου εόεργετική έπ!δρασι;; των ευαγγελικών d.ρχων, ώστε χα.l �TJt"η ή π.ολιτεια., &πο των χρόνων του Ίουστινιανοu, ηpξατο ιiποολέ­ ποοσα r..ρός την dπό της Έκκλησίιχ.; συνεργασίαν είς τό σημείον τούτο. Ό α•}wκρ6.τωρ Λέων δ Σοψός δια. της 89ης Νεα.pιiς αυτοϋ, της τφ 893 έχδοθείσης, πρώτος !θέσπισε «τα. Ο"JΥΌtκέσια ήj μαρwρίq. τ η ς ί ε ρ α ς ε ύ λ ο γ ί α. ς έρpώσθαι» και οδτω την εύλογίαν dνεκήρυξε καt ιiπό πο­ λιτιχηι; !τι d.πόφεως ώς το ονσιωοέστατον στοιχείον της νομιμοποιήσεως τw yάψ;υ. Μiτά. ot τον Λέοντα, 'Αλέξιος δ Κομνηνός ωρισε τφ 1084

τνα.

507

S06

ίνα. χ.σ.ί μνηστείαι ά.ληθεί� εκείναι μόνσ.ι θεω,ρωνται οσαι μ ε τ ά τ fj � tε ρα.ς ε υ λ ο γ ί α ς κσ. ί τ η ς τ ο ϋ θε ο ϋ ε π ικλή σ ε ως εκρατύνθησαν.' 'Αλλ' ιiνεξαpτήτως της στιiσεω; των mσμtκών ιiρχών, πυρήν τις γαμικης ίεροπραξί� ιiνέκαθεv ύψίστ:ιτο, αυτος ουτος, περί ο() ώς &.πλης ευλογίας καί έπ' εκκλησίας δημοσιεύσεως δμιλετ ό Τερτυλλισ.­ νός, σ.ύτό; ούτος, δν εις διπλήν πλέον κσ.ι περ!λαμπρον άρρα6ωνος και στε:pα.νώματος ιεροπpσ.ξίαν, δ Κομνηνό; κατα'Jέμει. Περί της ίεροπρα­ ξίας τσ.ύτης 6ραχέα τινά εντ:ιϋθα θά. παρατεθωσιν, άρχης γιγ·,ιομένης απο της ιiκολουθίας των μνήστρων η του ιiρρα6ω·.ιος,' ητις ώς προειeϊα.γωγή δοηγεί εις τό πλήρες στεψάνωμα.. ':rποθέτω δτι lλα6ον ηοη χι:ψαν ολαι εκείναι σ.ί προηγούμεναι κι­ νήσει; κα: ένέργειαι, &ν κορωνίς θά έπιτεθr,j ει;; τόν πρέποντα Υ.σ.φον δ γάιμος. Ή καρδία. ειλκύσθη. Ό νοϋς ίκανοποιrιθη. ΊΙ θtλφις προσέΧλι­ νε. Τό συνοικiσιον έξητ:iσθη εξ δλων των ιiπόφεων καί εύρέΟη δτι ούο!ν παρεντίθεται κατ' αύτοϋ: ουτε κωλύματα φυσικά, οrον ανηλικιότης, πι:φη­ λι·ιιιότης, παραφροσύνη, μεταοοτικον •.ιόσημα, χρεωκοπήσασα όγεία· ουτε κωλύματα θρησκευτικά, οrον διαφορά πίστεως ·η προηγηθείσα. άποοοχή του μοναχικοσ στσ.οίου· οϋτε κωλύματα. συγγενε(ας ε; σ.'ίμΜος .:;Ι εξ &γ χιστείας ·η έκ 6απτίσμα·,ος. ΣrΝΗ...1·�ΈΣΑΝ καί τά ούο μέρη. Ού μόνον οι γονείς τών μελλόντων συναφθηναι, αδιαφοροϋν,ε; περί του α.'J c;υιιπα­ θωσι πρό; &λλήλaυς οί συναπτόμενοι, δ:ότι το)το καλείται 6σ..ρ6α.p6της, ξένη καί πρό; αυτήν τήv Πα.λ. Διαθήκη:-i'" ούοl μόνον ό νέος κ�i iί ·,ιέα, &οιαψοροϋντες περί των εύχων των γονέων των, οιr.,ι τοϋτο καλεtτσ.� ιiσέ6εια, θε.μελιοϋσα επl των &νέμωv- α.λλά κσ.ί οί νέοι συνήνεσαν κα: οί γονείς cιύτων.° Έγρ:iψη τό προικοσύμ:ρωνον' ένώπιον μσ..ρτύρων, δι' οο οί φροντιστσ.ί τι,ϋ νεαροϋ ζεύγους ύπόσχοv.:αι νά προσφέρουν κατά τήν ήμέραν τοϋ γάμου τά ύλικά. έκείνα· έψόοια, οι' ων θά π·ηχθ'Ώ κα: θά λει• τουpyή� ή νέα φωλεά, &.ψο'j ή γω�ική ε•.ιωσις οέ'J είναι μόνον ζrιτημα. συμπτ,;ξεως καροιων, &λλσ. και ζήτημα πολλαπλασιασμοϋ καί συντηρή­ σεως σωμάτων. 'Αντηλλιiγησαν S&pα. έκατέρωθεν, δυνάμει των δποίων ή lγγραφος καί ενσψριiγιστος τοϋ συμ6ολαίου ύπόσ-.(εσις προσεκτήσατο πλειότερον κυρος,11 εδηλώθη οέ κ�ί πρακτικώτερον ή συνtχοuσα τά. δύc> μέρη συμπάθειαt ήτις θά κοpuφωθi) δταν, οχι πλέον μέρος των άγα.θων των θό; ιiνταλλάσσουν ώς νϋν, ά.λλά καl των δύο αl ουσ(αι θά σ-Jμμιχθώ­ σιν είς μίαν. Προσετέθη εις τά άνω καί εν φ!ληι.11.1,, δπερ -σημειωθήτω καλιί:ις-- περιέ6αλε την μνηστείαv ά.πέv�ντι τοϋ νόμου μέ · ύποχρεώσεις σπουδαιοτέρα; καί συνάφειαν πολλφ ουσο:α.λυτοτέραν."' Πσ.ρηλθον πιθιχ0

νόν καί τινες μη•.ιες η ετος η χρόνος ετι μα.κρότερcις, κατά τό οιάστημα. τοϋ δποίου οί μνηστήρες ετι μάλλον έγνωρίσΟησα.ν, εξετιμήθησαν και πpός ιiλλήλους εξφκειώθησαν. Καί ηοη, μετά τά; προκαταρκτικάς ταύ­ τας ενεργείας, έπέστη ή κρίσιμος στιγμή της επισήμου δημοσιεtίσεως της προτιθεμένης πλήρους συvαψείας, ήτις οέν &.φορ� τά στενα μό'Jον των συναλλαγέvτων άτομα, ά.λλ' ώς έκ των σπουδαίων σ-..ινεπειων τη; εχει.

'Αρχαίοι χριστιανικοί δακτύλιοι

εύρος φθ:iνον μέχρι των δρίων τη; πατp!οο;, ής πολλαπλασιιiζει τά. μέ­ λη, καί μέχρι της ούρανίου βασιλείας, ή; συντάσσει τό ύπήκοον. Καί ποϋ θά τελε� ή τελετή; fio'j ά.λλοϋ ειμή εν τφ ναφ, α.φcιϋ αότός ά.ποτελεί τον ίερώτερον, κεντρικώτερον καl έπισημότερον των ε­ πιγείων τόπων. Ένταυθα θσ. συναθροισθοϋν συγγενείς κα.ί φίλοι κα: γνιί)­ ριμοι εν ευσήμφ περι6ολi), ίνα δσον οίόν τε πλειότεροι παραστωσι μιiρ­ τυρες της σεμνή; ύποθέσεως κατά τόν νό μον τόν οιακελεύοντα: «Μηοείς μυστικω; στεψανούσθw, &λλά ,cαρόντων πλειόνων»." Ένταϋθα ο' έπίσης θά. καταψθάσωσι μετ' ολίγον κσ.ί οι μελλόνυμφοι εύσταλείς καί ρα.δινοί. Ό ίερεύς περι6ε6λημένος τά α.μφιιi του δοηγεί σ.υτού; -αύστηριi>ς ει­ πείν- έ ν τ ιj> ν ά ρ θ η κ ι η l ν ο ο ν τ ιi> ν π υ λ G, ν τοϋ να.οϋ, ώς της &παρχης οιδομένης της ευλογίας καl έν τ:ροθύροι; το'j εργeιυ ον­ τος.1' Και οί μέν 'Ιουδαίοι ραο6ίνοι, &κολουθοϋντες τφ φαλμικφ «πα.ρέ­ στη ή 6ασίλισσα έκ οεξιων σου» ίστωσι την νύμφην δεξι6θεν τοϋ γαμ6ροϋ. Αυτός ο' ά.πονέμει τψ yαμ6ρφ την είς τά. δεξιά θέσι·.ι, οτι δ ανήρ

508 κεqn.λή έστι της γυναικός, ώσπερ δ Χριστό; Χεψσ.λη της Έκκληοlας. Έγχειp!ζων δ! εις άμψοτέρους φωτοφόρους λαμπιwας, ϊνα ώς αι φρόνι­ μοι παρθένοι ύποδεχθωσι τον Νυμφίον Χpιστον !ν � παpουσί� Αότοσ., θι�μι� σταυροειδώς 'Jtατά το το1 Τω6ίου ίσως παράδειγμα, τοϋ προ τ.ης είς τον γάμον εlσόδου θυσιiσα.ντος την καpδίαν του μυστtκου Ίχθυοζ καί δια. της όσμης είς τά. ιiτ.:ώ�τα της Αίγύπτου τον Άσμοδαίον cbtQ­ οιι:,ςαντος. Καί ούτως είσερχόμεθα εις τήv αυτην καθ' !αυτήν αότούσιον &.κολουθίαν του ιiρm6ωνος, ην παρ&. την κα.t νυν κρατοϋσαν και προτέ­ ραν συνήθειαν, δ Κομνηνός έπεζήτησε να. χωρ:σr,ι τοϋ γάμου. ΊΙ ψυχή της ιiκολουθίας τοϋ άρpα6ωνος είναι το δ α κ τ υ λ ο θ έ­ σ ι ο ν. Άcpοϋ δηλαδή δ διiκονος προτpέφ'ΙJ τούς παρόντα;, οτ:ως συνε­ νώσωσιν δλοι μαζί τάς εύχ-ά.ς των όπέρ των νϋν μνηστε:κ,ιJ.έΥς iκ τη;

515 -σσ.φοϋς διατάξεως τοϋ Εύχολογίου lνδείκνuw.ι· ,tj, κα.θthς πληροψοpεt δ Συμεών, μετελάιμ6ανον lν αύτφ τφ γιψφ, «εί γε ι'Χi17.Υώς εtχοv·•• κιχl μ6νοις τοις μή ικανοίς, οfον διγάμοις και δμο!οις ού τά. θεtα lδ1δον'ΟΟ Δωρσ., 4λλα. τό κοινον ποτήριον μόνον. Άλλ' ή θρησχ.ευτική μας &.μέλεια ιiπή­ λειφε βαθμηδόν τήν άγ. Μετάληφιν ιiπό ταϋ γάμου, χα.ίτοι μέχρι σήμε­ ρον lξακολουθεί ά.πα.γγελλομένη &ν τφ γάμφ ή Κυριακή προσευχή, ή προς την άγ. Κοινωνίαν π.ροευτρεπίζουσα. Τό κοινόν ποτήριον ύπάρχει χα.ί m.ρ' 'Εοραίοι;, άλλ' εύθύς ώς κενωθt ύπό των νυμψ1ων θραύεται. Καί τουτο, ϊνα :ρα.νερώσr.J δτι δ Έ6ραϊος ούδ' εις τάς ι.ιεγαλυτέρας του χα.ρα.ς πιρέπει νά λησμοή) τόν &.ψα.νισθέντα να.ον mι τας lθνικάς συμφο­ ρά.; του, ιiλλιχ., καθώς με τόσον πίινον εφαλλον παρά τον ποτα.μόν Βα6υ­ λωνος οί πατέρες του, όψείλzι να. προο.νατάσσηται τήν 'Ιερουσαλήμ lν D.ΡΧ'Ώ ι,ι..ιχ.στης του εύφροσύνης." Κα.ί οϋτως &.πό της μι11; δεήσεως ε!ς τήν !λλην κσ.ί ιiπό τοϋ ινός συμ.6ολισμοϋ είς τόν ετερον χωροϋσα ή &.κολουθία τοϋ στεψα.νώματο;, κα.­ τήντησεν εlς τήν δια.πα.σων της. Ό ιερεύς λαμβάνει τώρα τόν νυμφίον, τήν νύμψην κα.ί τόν πα,ριiνυμψον -τόν νυμ:ρίον άπό της χειρός, τήy νύμ­ φην ,ι,ρατουμένη·1 &.πο τοϋ νυμψίου κιχί τόν παpάνυμφον κρατοϋντ17, οπι­ σθεν τούς στεψάνους- και «α.γων αύτούς ώς π ρ ό ς τ ό θ υ σ ι α σ τ ή­ ρ ι ο ν χορείαν ποιείτα.ι», φά.λλων μετα τοϋ λα. ο ϋ" τό Ήσαt.σ. χόρευε γεγονυίq.. ηj :ρων-� κσ.ι μετα μέλου.;. Ή. στιγμή αυτη εtνσ.ι lπισημοτά.τη. Διότι ου μόνον διαλαλεί με τόν παpα.στατικώτερον τρόπον τήν πνευμα.­ τικήν καί ουράνιον εύθυμ.ίαν &πι ήi τελουμέν� μυστικ� συμμίξει των ψυ­ χών καί τον σχ.οπόν τοϋ χριστιανικσσ γάμου, lρχομένου ικάστοτε δπως διά. της μορ:pώσεως νέων ά.δελψων τοϋ :Χ,ριστοϋ συνεχίσ� lπί γης τό ιi1rολυτρω·ηκόν μυστήριον τοσ 'Εμμανουήλ, ού μόνον 8ιδιχ.σκει δτι όπά.ρχει ,w.ί εy αιJτίj) ετι τφ γάμφ, χριστια.νικως λαιμ6ανομένφ, παρθενία και lγ­ χράτεια, καίτοι ύπο αλλην lννοιαν, ή οέ χριστιανική ποοστάς εχει διαγε­ γραμμένον σκοπόν, ιiλλά καί επιθέτει τήν νομικήν σψρσ.γίδα &πι τοϋ συνοικεσίου αμετάθετον καl άπαράγραπτον. Άληθω;· &άν πiν't1α. τά προ­ ηγτιθέντα λιχ.6ωσι χώραν, χ(ιψίς άκόμη νά κυχλωθ·� τό 8ισκέλιον τρίς, το νομικώς εyκυρον τοσ γάμου δύναται νά προσ6ληθ'Ώ,· Άλλ' ά.ψ' ής έφά­ λη τό «Ήσαtι:ι», ή ενωσις; χατησψα.λίσθη &.πόρθητος. "Ισως διά τό 8.κρω; επίσημον της στιγμη; τα.1της δ λσ.ός μας συνηθίζει νά ρα.ίν'Ώ τούς περιχο­ ρεύοντας νυμ:ρίους διά νομισμά.των, &τινα μα.; ύπενθυμ:ζουν, ,ι.r.ιί ιιεθ' όλην τήν παράδοσιν των α.!ώνων. τά έ π ι κ ό μ 6 ι α. τG>ν Βυζαντινών -προγόνων μας."' Τόν χ0.ρόν, ζωηράν εκψρασιν πνιευ,ματικijς &.y:;ιλλιάσεως; 18

516 !πι ήj &νωθεν έκχυθεlσ-g θ. δωpε�, δέν συvαvτωμεν μόνον έν τ'Ώ ίεpολο­ γί� τοϋ γάμου. Τον συvηντήσαμεν ήδη κα.1. έν ήj τοϋ βαπτίσματος κι:ιί τη; ιερωcr..ίνης. Χορούς θρησκευτικούς ά�ψέρεt κι:ιi ή Παλ. Διαθήκη, ζωηροτέρους των της χρtστιvανικης Έκκλησ!ας, της περικοφάσης τά περιττά," ετt δέ και ή iλληvική ήμων ψιλολογία., r.Ιπου, ψiρ' ειπείν, &.­ κούομεν τήν Ίψιγέvεια.v έν Αύλlδt τοσ Εύριπίδου έρωτωσα.ν τόν πατέ­ ρα της: Στήδομεν δρ άμφι βωμόν, ω πάτερ, χορούς;; Τά ά.πολεtψθέvτα -ευχαι 6ραχεtαι, άλλ' ε!ς /Ι!κρον γλυκεtα.ι κα! περιεκτικαt- γοργώς πλέον χωροϋσt προς τό τέρμα. Και δταν έπιτεθt είς το σύνολον ή κατακλείς του Ά μ ή ν, γονείς, συγγενε!ς, ψίλοι, πλη· ςJιάζουσι τούς vεονύμψους, οί μέν μετά προσώπου αlγλήεντος, lνιοι δ! καt δακρυ6ρέκτους τούς όψθα.λμούς ((ίιότt δ νέος δεσμbς συνεπάγεται ώς τά; πολλά και τήν έξωτερικην άπδσπασιν άπό δεσμών παλαιοτέ,ρων) και ά στci.ζονται αυτούς, εύχόμενοι τήv cr..ιζυγίαν δλ6ιον και τούς κατατεθέvwς θεμελίους άσα.λεύτους. Είτα άπέρχοvται έκ τοϋ ναοϋ προπεμπϊμεvοι μετ' έ·ιοείξεων πολλής ά.γάπη� και συμπαθείας. Το πάλαι δλδκληρος ή συνο­ δεία, με τούς \ΙεΟΥ'Jμψους επί κεψαλi'jς στεφη:pορουvτα.ς, κα;τηυθύyοyτο είς τόv οίκον του νυμφίου, εν&; ή ιilv vόμψη lλυε τήν κδμηv είς δήλωσt•, της όπα·νδρε:ας αότη; κατα τά άποστολικδ:. Α' Κορ. ια', 2 - 16, δ δl γα;μορc; έvεχε!ρtζεν ε!ς α.ύτ·ijν όpμαθόv κλειδίωv, δι' ών τήv άvεγvι:ψιζε cr.,ιμ6ολtκως οικοδέσποιwχv του οίκου του. Έπι !πτά ήμέρας διετέλουν &.μψό,εροt έστεμμένοt, τήv ο' όγδ6ηv ύπ!στρεψοv είς τον ναόν, οπως f­ ίερεύ; αρ� τού; στε�νους έκ των κεψαλωv των καί τούς καταθέcηJ, M.v ήσαν τοϋ vαοϋ κτήι,ιατα, εlς τό σκευοψυλάκtοV' έvτεuθεv α! ε υ χ α l ε ί ς λ •..ί σ ι v σ τ ε ψ &. ν ω ν τ 'Ώ ό γ δ 6 'Ώ ή μ έ p �, α.ί μετά. τό τέλος το& στεφανώματος έν τφ Εύχολογίφ άνα.γρα.φόμενα.t. Σήμερον ιι!λλαt συvθfj και !πικρατοϋν κα: αλλως πω; καταναλίσκεται τοϋ μέλιτος δ μήν. Πλήν και τότε κα.ί τώρα. οέv επαυσεν δ γάμος να θεωρηται ώς «χαρα» καί ώς τό πλέον εύφp6σιιvοv των οικογενειακών γεγονότων. Εϊοομεν ηο η τόν θεολόγοv Γρηγόptον ποιούμεvοv λόγον περί πανηγύρεων καl πηδημάτων έv τοίς γάμ.οις της Όλυμπιάδος· δ δ' αυτbς έv τi,j 171 7,i έπιστολiJ το•J. ήj &.πευθυνομέν'Ώ πρός τόν Εύσέοιον, έπ' εύκα.ιpί� των γάμον «Εύωπίου τfjς ψtλτάτης», δμtλεί κ.αl περί έπιθαλαμ:ωv &.σμiτωv καί περ: ά.vθέωγ ριπτομένων μετ' ευτpα.πελιιί)V κα.τά. τi'jς πα.στάοο;, «έπειδη γα.μικον ,ω:ί τό παίζειv». Χαρμ6σιινοι τοια.ϋτα.t έκδηλώσει;, προτιθέμεναι τήv εvθάp-

517 pυνσιν του ζεύγους -rορός άνιiληφtν δυσχερεστά;τωv καθηκόντων, δέν εlχδν ·τι τό έπtλήφιμον, !ψ' δσον !κινοϋντο !ντος των δρίων της ευπρεπε!ας. Άλλ' ύπερέ6αινον δυστυχώς !ν!οτε τά. !σκαμμένα., περιι:ιλειφ6μενσ.ι δι& χροιiι;; ά.να.ισχύντου, �ν lτι άναισχυντοτέp,αν καθίστων οι ιlπό της σκη· νης 'Χια.τάπτυστοt γελωτοποιοί, οι !ρχδμενοι εις τόν γάμον, οπως πληρώ· σωσt δt' α.tσχρων λόγων κα.l πράξεων τά.ι;; άκοά.ς της tiθώας κόρης, άνα.­ μοχλεuωσt τό πuρ των χαμηλων πα.θων και άποσκυοαλίσωσ, 8tά. τοσ ρύ­ που των τήν !κκλησtαστικήν εύλογ!α.ν. Έντεϋθεν α[ ζωηρι:ιl έπιτιμήσεtς τοσ Χρυσοστόμου t8ίως κατά των τοιούτων γα.μηλίων και σατανικών &.­ σχημι.ων, των μηδέν τό κοινόν πρός τήν ιερότητα το& γάμο υ έχουσών.• eo Χριστια.νtσμός δέν ε!yα.t θρηακιεία της κα.τη�!ας. Έν τφ γά.μφ της Κα.νq., παρόντος καί το!} Χριστοσ, ή εόθυμ!α. 8έν lλειφε. Τα. μεταξύ δμωι; .ψωτόι; κσ.ι σκότουι,; δρtα. δέν πρέπει νb. διαακιελ!ζωνται.

ΒΙΒΛΙΟΝ ΟΓΔΟΟΝ ΤΑ ΥΠΕΡ ΑΣΘΕΝΩΝ ΚΑΙ NEKPQN ΤΕΛΟΥΜΕΝΑ ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ΟΑ'.

Η λΚΟλοyeιλ. τοy λΓιοy €λλ.ιοy Τό ογδοον κα.ί τελευ1:α.ίον fJιβλ!ον της παροόσης μελέτης θα. εισ.θέ­ σωμ.εν r.ρός &πιθεώρησιν 't'!i)y ύrJ:p ιίσθeνών καl νεκpων λαμ6α.νοuσων χ_ώρα.ν ά.κ ολουθιων, ητοι τοu Ε6χελ,α.!ου, τοϋ Άγια.σμοu, της 11:ψχκ.λή­ σεως κα.ι τi'j; Νεκρικής ιίκολουθ!σ.;. Διότι, φιλόστοργος Μήτηρ ή Έκκλη· σ!σ., εις οόδεμία.ν των φιiσεων τοΟ βίου έγκαταλεί7tει τά. τiκνα τ·η;; 4λλ' ώ; δέεται, α.�ια τ'Υ,j γεννήσει τtόΥ όπέρ άνα.γεννή σeώς τtι)ν, ώ; θωι:,ακ!ζεt αότά διά. του μόρου &μα. τv είς τήν 6ιωτιχψ κο·ιίστρα.ν ε.tσόοφ, ιi; τρέψει a.ότά διά. της θεία.ς Ζωi'jς καθ' 8λην των την ζωήν, ώς δρίζει επ• αύτά. πνευμα.τικούς ήγlτσ.ς πρός πι:ιιμαντορ!a.,,.., ώς lπευλογεί οιά. τοu γάμο·J τήν αfiξησίν των, παρομ.ο!ως χαί παρσ.στέκετσ.ι πσ.ρά τή·ι κλ!νην των, π-αρσ.· μ.uθοϋσα. τούς τ.όνο:.ις τa.j σα.ρκ(ου και άvο:θέτοοσα. τέλος αότό εlς τά.ς χείρσ.ς Ζώντος θεοu, 8τσ.ν δλοτελώς μrφσ.�, ,μετ' έλπuοων γλυκυτiτων ίmέρ τη; μελλούσης lξεγέ.pσεώς του. Ό θάνσ.τος δυn.τόν ν' ο:να6ληθ� δια. των tκε-.σιών μα.ς, ά.λλ' ή οοθι:ινασ!α. δ!ν tμ.πολιτ:.ύετσ.ι εί; τδν ήμέ­ τερον πλσ.νήτην. "Ας ciρχίσωμεν ιίπό τοu Εόχελαίου. Τό μελ!χρ01Jν ιi:::όσ-cα.γμ.α. τοϋ καρπού της 'Αθηνάς άνέκ-αθe:·; εθεω­ ρήθη ώς κεκτημένον -mρός � ψωτιστιχt κσ.t ρωστικijν ιδιότητα: και ώς τοιοΟτον έχpησιμοποιήθη. !ν λο'Jτpοί;, γuμνrιJσίοι;, πληγα.tς, έντριβσώv την τέλεσίν του ώς ιiκολούθως: «Εύ­ λογείτω δ έr.ίσ-.ιοπος τό ϋοωρ η τό lλαιον· εάν oi μή παρij, εόλογείτω δ πρεσ6,jτερος, παpεστώτος το::� οιακό11οu· έπάν δε δ έπ(σκοπος πι:φij, παριστά.σθω δ πρεσούτερος καί δ οιάκονος». Καί παραθέτοuσιν άμέσως a..ι Διαταγαt μικύλλην εύχήν, έν ή παρακαλείται Κύριο; Σα6αώθ δ θεός των οuνάμεων, !να διά Χριστοu άγιάσ1J τό δοωp 'Χlαί !λαιον τουτο καί δφ ιχότφ ο u ν α μ ι ν ό γ ε ι α ς έ ι.ι. π ο ι η τ ι κ ή ν, ν 6 σ ω ν ά. π ε­ λ α σ τι. κ ή ν, δ α ι μ ό ν ω y φ υ γα. ο ε u τ ι κ ή ν, π ά σ η ς έ π ι6 ο υ λ η ς δ ι ω κ τ ι κ ή ν:• Άλλ' &ντ: της εύχης τα.ύτης r.αραθέτομεν iιμε!ς έν-τrχ.-ϋθα την «εύχην εlς ελαιον νοσούντων η εlς &pτον η εiς ϋοωp• του Προσεuχητα.ρίοu τ?!} Σε.pα'Ιtίωνος, ήτις μόν?ν κα.τά εν τίταpτον cιλώνο� τυγχάνει μεταγενεστέρα. τij;; προηγουμένης. Έnικαλούμεθά Σε τον έχοντα nδ.δαν τiιv έξουσίαν καl

322

523 δύναμιν, τον Σωτfiρα πάντων άνθρώηων, Πατi�ρα τοϋ Κυρίαιr πμων καl Σωτiίροc; Ί. Χριιηοϋ καi δεόμεθα, ιοοτε έκπέμψαι δύναμιν iατιια\ν άπο των ούρανων τοϋ Μονογενοϋc;: έπi το fλαιον τοϋτο, ϊνα γένnται τοίc;: χριομένοιc;: n μεταλαμβάνου6ι των κτ16μάτων Σου τούτων εic;: άποοτολι\ν π66nc;: νόοου κο! Πά6n c;: μαλακίαc;:, είc;: άλεξιφάρμακον παντοc;: &ιιμονίου, εic;: έκχωpι6μον παντοc;: πνεύματοc;: άκαθόρτου, εic;: άφοpι6pον ηαν­ τοc;: πνεύματοc;: πονnροϋ, εic;: έκδιωγμον παντοc;: πυρετοϋ και ρίγους καi πά6nc;: ά6θενείαc;: εic;: χάριν άγαθiιν καi αφε6ιν άμαρτnμάτων, εiι,; φάρμακον ζωfic;: καi 6ωτnρίαc;:, εic;: ύγείαν καi όλοκλnρίαν ψuxf c;:, δώματοc;:, πνεύματοc;:, εic;: pω6ιν τε­ λείαν. Φοβnθήτω, Δέ6ποτο, πί'ίοο. ένέργεια 6αταν1κή, παν δαι­ μόνιον, πfioo. έπ1βουλι\ τοϋ άντικεφένου, πόδα ηλnγή, παοο. μά6ηξ, πδοο. άλγnδών, πίiι;; πόνοc;: ί'ι ρόπι6pα η tντείναγμα :n 6ΚίΟ6}ΙΟ πονnρον το 'Όν .>μά Σου το δγιον, δ έπεκαλε&φεθα νϋν ήμεΙι;; καi το 'Όνομα τοϋ Μονογενοϋς καi άπαρχέ6θω­ οον ύπο των έντοc;: καi έκτος των δούλων Σου τούτων, Υνα δοξα6θ(ί το 'Όνομα τοϋ ύπερ ήμων Σταυρωθέντοc;: καi όνα6τάντοc;:, τοϋ ται;; νόοουc;: 1iμι71ν καi τιΊ.c άσθενείαc;: άναλαβόντοc;: ·1. Χρ1στοϋ καi έρχομένου κρίνοι ζωνταc;: καi νεκρούς δτι δ�' Αύτοϋ Σοi 1Ί δόξα καi το κpάτοc;: έν άγίφ ΠVf:ύματ1 και νϋν καi εic;: τους Gύμπανται:: αiωναι;; τίίιν αίώνων άμήν.' 1

Ό 4ο; λοιπ?ν αίών, δ α1ών τιί)Υ ΔιGν καί το:ί ΙΙροσευχηταρίοο τοϋ Σερατ.ίωνος, μας παρουσιάζει μορψήv τοϋ άγ. "Ελαίου ε1ς άκροv άπλijν ά.κ�μη: τόν !π:σκοπον μετιχ τοϋ πρ.::σ6υτέρω κcιt διακόνου, �' lλλε!ψει του πρώτου, μόνον τούς δύο τελευταίους ώς μυστrίρια.κούς ύπουρ. γούς κα.l εύχήy μi,αν κα: μόνην Υ.σ.θαγι:iζωσαν τό υοωρ καί ελιχ.ιοv. 'Αλλ' όλίγον κατ' όλίγον πρός '°Ώ μιq, 1ιο•101ιερεr εύχfι πp?στίθεντσι κσ.ί &.λλα.ι. Νέαι ά.ντικαθιστουν τάς πα.λαιάς. 'Ο κατα τούς χρόνους Βασιλείου τοο Μακεδόνας (867-88G) άκμcισας αρχιεπίσκο:-:ος Κερκύρας &γ. 'Αρσέ­ νιος, ώτινι μόλις συνετ..ίχομεν, προσκολλq. ώς προανάκρουσμα κσl προει­ οα.γωyήν ε,1ς τό 5λον, κα-nνα ιοιόπλαστοv, ε1ς τά. ά.ρχικ.:χ. του δποCου φέρετσ..ι ή ά.κροστιχίς: ΕΥΧΗΣ ΕΛΑΙΟΥ ΨΑΛΜΟΣ ΕΞ ΑΡΣΕΝΙΟΥ

Τώρα, κατά. τοuς ορσ.πέτας ΆλΜτιον καl 'Αρκού6ιον" iναq;r.ιίνε-

ται κσ..: δ έπτα.δικός άριθμός των [ερέων ώ;; ά.ναγκαίοG η τούλάχιστον !πιθυμητός πρός τήν του Εύχελιχ.ίου τέλεσιν, σύμ.ψωνα μέ τον δποίον προσλαμ6άνει ή τελετή, ώ ς; θά. ίδωμε·ι, μορψijν έπταοικτ�ν. 'Αλλά τό crovoλoν θά. 6ριχ.ού� νά. ά.ποκρυσταλλωθ"Ώ ά.κόμγ;, ή ο' &κολουθία εύρι­ σκεται !πί αίωνας έν κατιχ.στάσει ρευστi'ί, ώς μ.α.ρτυρεί δ Γκοάρος γρά­ φας, 5τι πολλούς χειρογράψου;; κώ;ικας έπιμελω;; κσ.ί περιέργως ά.νελί­ ξας κσί μελετήσας, εδρεν δλου: κσ.ι ε1; εκτα.σιν καί εί ς; περιεχ6μενον διαφέροντας." Τόv 13ον ιχ.lωn δ π,ιχ:φιάρχης Κωvσταντινουπόλεως Νικη­ φόρ�ς (1260--1261) ποιειται λόγον περί του προκατόχου το1) Άρσενίοu τοϋ Αύτωρειαvου (1255--1260) ώ;; !κδόντος πατpιαρχικijν διάτ«ξιν, τά. τοϋ μυστηρίου τοϋ Εύχελιχ.ίου καθορίζουσαν, ίνα οι' έπτά. άνυπερΟiτως τεληται ίερέων, κ!ν !πίσκοποι ώσι, κiν μητροπολίται, οι' ους καί ίσαρί­ θμους τα ς; εύχά;; ιχ.ύτός έποίησεν, δ !στιν, έξ ύπάpχοντο;; τ.ροηγουμένως ύλικοϋ εύχων αύτό; κα.θώρισε·" τότε ο' ίσως προσετέθησαν οιιχ πρώτην ψορά.ν καί ο! έπτά. ά.πιστολοι μετά τωy 1σαpίθι.ιων εύιχ.γγελίων, ά.ντ: του ένος και μόνου ά.ποστολικου καί εύαγγελιΥ..οϋ ά.ναγvώσμ,χτος, δπερ τά. d.ρχαιότερα χειρόγρ7.:.ρα περιέχουν. Αί παραλλ:χγαί &ξα.κολουθοϋ•,ι κσλ έν τοις με,ά τόν 13ον σ..ίωνα α.πογρ±;,οις. Καί μόλις; πλέον εlς τόν 16ον αlωνα α.παντωμεν r.:λήρη τήν Ιiψιν τοϋ Εύχελαίου ώς είς τά. σημερινά. μ.ας ά.πεκρυσταλλώθη Ευχολόγια, καίτοι χια.ί πάλιν αν παρεοάλλετο πρb; (ΧΙ)­ τήν Συμεών δ θεσσαλον!κης, ψ:φ' είπείν, θ' ά.νεκαλ..ίπτοντο �ια:ροpαί τινες. Καί τοια.ύτη μεν ισως ή δια τών αιίώνων τυπική οιαμ6peγωσι;; τ·ϊjς σημερινής μα.;; ά.κολουθίας τοι} άγ. Έλσ,!ου," ής τήν σ.νά.λυσιν θά. έπι­ ληςpeωμεν έν τφ έπομένφ κεψαλιχ.ίφ. 'Ήδη, πρ:ν η είς ταύτην προ6ιt1μεν, d.νά.γκη ·ια οιασα.φηνίσωμεv τον οιπλοην τοϋ Εύχελσ.!ου σκοπόν πλέον i) &πας οιαστραψέντα. 'Ίασις των σω,μα.τικώv νόσων κσ..τά. πρώτον κa.ι χόριον λόγον καί ία.σι;; των ψυχικών άρρωστημάτων έξ ώ,, προέρχονται τά. σωι..-ι,α-τικά. παθήμ.α.τσ. ούχι σπα.νiως;, ή πρώτη δυνατή κιχ.1 ένοεχομένη, lφόοον τα.ύτην !πιτpέπει δ ςpeαρτός επίγειος κλijρος μας;, ή δευτέρα. ιiσφαλής κι.χι 6ε6ιχ.ία διά. τού; !v πίστει καl ά.ληθεϊ μετα.γνώσε: τb θ. Ιλεος έξα:το�νους, 1δού τό διττόν α.ποτέλεσμα τοϋ Εύχελαίου. Διότι εlναι ά.ξίωμα ά.νσ.μψισ6ήτητον δτι στενοτiτη ε!ναι ·η ά.λληλεπίδριχ.σις σω­ μιzτικης και ψυχικης εύρωστίας, 5τι πάσα ήθική παρεκτροπf. στέλλει έπί τοϋ σαρκίου τόν ά.ντίκτυπόv τη;;, χ.α.ι δτι τήν κλίνην των ά.ρρωστειών μας σι,χ'!Ιάκις στρώνουy ιχ.[ 6.μαρτ!α.ι μας. Κιχ.ί καθώς δ κυνηγός πτεpόν πεσόν iπό τό μεγσ.λοπρεπέ ι;; πτέρωιμα του &ετοϋ λοομhά.νει, αύτό εί; 6έλο; θανα.

525

S24 τηφόρον μετασκευάζει και οι' αuτοu πληιyώνει τόν 6ασιλέα των 3ρνέων, οδτω καt ή &.σ&ένεια τά.ς φυχικά.ς πτώσεις, τά.ς έξ ήμων α.ύτων προερχο­ μέν:ις, μετα.ποιεr είς κέντρα καί μαχαίρας θανά.του, οι• ι�ν κατατρώγει την σωματικήν uπόστασίν μας. Κα: εfναι λοιπόν άνά.γκη ν' ά:Υ.ούσ� τις .πρωτον τό «&.ψέωνται σοι αί &μοφτίαι σου», ίνα &.ρ� ε!τα καί τόν Χpά66ατ6ν του. Τα α.ρχα.ία 'Ασκληπιεία, ή σημερινή αtρεσις τι'i>ν «Χριστιανών 'Επιστημόνων,,. τό Έμιιανουήλειον κίνημα, ή Νέα Σκέφις, ·ή Διανοητική θεραπευτι�tή εlναι πiντα άπόπεφ,:ι οελτιt!.Jσεως της όyείας έπt π,) 6άσει της ψυχικης 6ελτιιbσεως. 'Ότι δ είς σκοπός τοJ Ευχελα(ου εrναι ή αψεσις των &.μαpτ'ΥJ!.ι.ά.των, !οιδiσκετο συμψώνως πρός τά σαψέστατα του Άδελφοθέου λόγια, ιiπ' .ιiρχαιο-cάτωγ έν τ'i,ι Έκκλη,σ-ί�, δπου τό &γ. 'Έλαιον πλέον ·iι άπαξ &πα� μέ τi1ν μετά.νοιαν συνηνωμένον.'Ο 'Ωριγένης λ.χ. &.παριθμων μίαν πρός μίαν τ&ς πιψστιiσεις, κα:θ' α.ς παρέχεται παρά. Θεοu συγγνώμη, δέν παρέ­ λειψε μεταξύ αότων να &.πι:ιριθμή� και τήν έν τφ Εόχελ αίφ π�εχομ.i­ νην γράφας: «Πρώτη &.ψεσις ιiμ.αρτιων τυγχάνει ή έν τφ 6απτίσ τι. μα Δευτέρα ή οιά. του πάθους του μαρτυριοu. Τριτη ή παρεχομένη οι' έλεη­ ν,οσ-ύνην παρασχεθε!σαν ... Τετάρτη δέ όμίν προσφέρεται &.φεσις, δταν ')(,αί ήμείς ά.φίωμεν τοίς &δελψοίς ·7Jμών τα παραπτώματα αύτων.. . Πέμπτη δταν έπιστρέ� τις &.μαρτωλόν έκ πΗνης δδου αύτου... αΕκτη ή οι& πληθος ά.γιiπης γ..ατά. τό &.φέωνταί σοι αί άμαρτίαι αι πολλαί, δτι ήγ,­ πησας πολό. Τπ:χ.ρχει προσέτι καί έ6δόμη, καίπερ χαλεπή και !ργώοης, ή διά. της μετανοίας των πέπλημμελημένων συγχώρησις, δτε δ &.μσ.ρτω­ λός !ν δάκρυσι λο6ει τήν στρωμνήν αuτCΙu και γίνονται αυτφ τά ?ιχκρυ� αύτοQ ήμέpας κα.t νυκτός άρτος, δτε οέν έpυθριq. άποκαλύπτων τφ tερεt του Κυρίου τό εαυτου &μάpτημα και έξαιτούμενο;; παρ' αύτου τό ψάρμα' π λ ηρουται • ' :ι ' 'λου 'Ιαχω' 6ου ρ,....ω Χ.ον... 'Εν τ�τφ και' τυ:ι υπυ του- αποστο 1 v ..ν: 'Α cr θ ε ν ε ί τ ι ς έ ν ύ μ ί ν ; Π ρ ο σ κ α λ ε σ ά σ θ φ τ ο ύ ς π ρ ε σ 6 υ τ έ ρ ο υ ς τ η ς Έκ κ λ ησ ί α ς κ α ι π ρ οuε υ ξ ά­ σ θ ω σ α ν έ π' α υ τ 6 ν. . . καν ά μ tJ. ρ τ ί α ς η π ε π ΙJ ι ηκ ώ ς, ά φ ε θ ή σ ε τ α ι α ό τ φ » . Κατά. τόν μέγαν λοιπόν διδάσκιχ.λον. �ό δ.γ. 'Έλαιον τυγχάνει &.ληθώς συγχωρήσεως παρεκτικόν, άποκαθα!ρον ,ήν ψυχην ά.πό του 6ρωμεροϋ περιεχομένου της δλως οιόλου και δχι άπλω; από τά λείψα.να και «�.ατακιiθια.» της &.μαρτίσ.ς, ως τις των ήμετέρων !γρα.φε." Καί άρχαϊκώτατα λοιπόν πράττει μέχρι σήμερον ή 'Εκκλησία μα;; παραθέτουσα αότό μετά. τηι; Έξομολογήσεως, κατά. τήν Μεγ. Τε,:ipτην ίδ[ως, δπότε τόσον δια τοϋ ένός μ'Jστηρίου δσον 'Κα,!, δtιί 1 "

10

του αλλου θωρακίζει τά τέκνα της πρό; τήν Μεγ. Πέιιπτην, τήν κατ' έξοχήν ήμέραν της άγ. Κοινων!ας. Πλήν τό άποτiλεσμα τοϋ ιiγ. 'Ελαίου δzν εrναι μόνον το:Jτο· είναι καί ή ποθητή κα.ί ένδεχομ,ένη, αν δ θεος θέλ�, επανάκτησις της διασα· λευθείσηι; σωμ.ατικης όγείας, εlναι κα.ί ή ά.πό τη; κλίνης !ξέγερσις, i) ιi­ ποτελοϋσα τόν κυριώτερον του μυστηρίου σ-..ιοπόν καl πpοσίΗοουσα. είς αότόν τ!:.ν ίδιαίτεpον έκείνον χρωματι�μόν, ει• δ•; ά.πό τοJ μυστηρ!ου της: Μετανοίας διακρίνεται, σύμ,:ωνα μi τούς προzκτεθέντα; σαq;εστiτως &­ ποστολ. λόγους «κα.ί ή ε1χή της π!στεως σ ιb σ ε ι τ ό ν κ ά. μ ν ο Υ τ α. και έ γ ε ρ ε ί α υ τ ό ν δ ΚύpιCΙ�», οΖτινες άσο:ριστε•jτως λαμ6ανόμε· νοι, δηλοϋσι σωτηρίαν και έξέγερσιν οχ� ιiπό τi'jς άμαpτ!«; (τουτο εί­ πεν ήοη δ άπόστολος και οiν !χει ιiνά.γκrί'Ι νά. παλιλλογr,;), &.λλά. σω-η­ ρίαν ά.πό τόν riσθενε!α;; κ ιi μ α τ ον κα: έξέγεpσιν &.;-;;ο της κλί·η;ς -::οϋ σωμα.τικου πό•,ου. Δέν είναι λοιπόν τό μυσπΊριον τοϋτο εσχα:::ο•,ι χρίσμα. Δέν &πο6λέπει είς τούς ήμιθανείς καl τους !ν τοίς έσχάτοις. Δiν είναι έψό· διον διά την πέραν τοJ τiψου ζωήν. Αύτά τά; &ρχαtα ΛατινικiG Τυπικά. και Σακραμεντάρια, και δή τά εν Γαλλί� καί Γερμανίq. ποτέ εν χρήσει, διατάσσουν ϊνα, μετά. τήν άπΟΤ;ερά.τωσιν το') μυστηρίpυ, «δ μkν άσθενής κλίν� τά. γόνατα καί σταθ� δpθιο;; δεξιόθεν το') ιερέως, δ δz ίερευς &.πο, τείν� προς αύτbν τά. άποστολικ(l lγ ε ι ρσ,ι και, r: ε ρ ι π α τ ε ιχ,19 &τινα δiν θά. έλέγοντο καί οέν θά. έπρά.ττοντο έά.ν περί ψυχορραγοJντος έπρόκειτι:.. Χρήσιν του Εύχελα!ου ώς όστάτο·J εψοδίου οι1δέποτε i;·,έχθη ή :iδt(Χ.ίρετο; των πρώτων αtώνω•,ι 'Εκκλησία. Συν·Ιιθιζον μ�ν ot Ί\ρχον­ τικοί, κατ(ι θεοοιbρητον , ν:ί. έμ.6ά.λωσι μ�τσ. τiιν άπο6ίωσιν ελαιοv κα.:. δοωρ τα!;; των τελευτώντων κεψαλαίς, 'ίνα &ορσ. :ους αυτούς ποιήσωσι κ.σ.τά. των άρχων καί έξουσιων·"" καί εχριον οί 'Ηρακλεωνtται τους ετοι .. μοθανάτους των, κατά. Έπιψάνιον, οι' έλα.ίου ϋδατι μεμιγμένου η διά. μύ­ ρου, του λεγομένου δπο6αλσά.μου «είς τό όπεροηναι &ορ:iτω; τόν lσω αu­ των α.νθρωπον» και ίνα έξοδιάσωσιν &.κράτητοι καί αόρατοι ταίς α.νω ά.ρ­ χαίς καί έξουσ-ίαι:;;-"' άλλ' αυτοί ήσαν αίρετικοί· και δ όπό των πατέ­ ρων έκσυριγμός των έπl τοιο1τοις έξοοίοι;; &.ποτελεί τήν ίσχυροτέραν &­ πόοειξιν οτι ελαίου χρίσις έπί έπιθα.νατίων η τεθνηκότων ·ητο τι ά.πό6λ η­ τον πρός τήν γενικήν πραξιν της Έκκλησίας. Δυστυχώ;; ή &.pχοντικη καί ήρακλεωνιτική α.ϋτη διαστροφή, ην έ­ . πέπpωτο νά συνεχίσ� έπl εύρυτέρας κλ!μακος ή παπιστικη Έκκλησια, δiν &.ψ.;;κε " και τήν ι 'Ανατολήν έντελώ;; α.θικτον. Κατά. τόν 13ον αίωνα δρθόδοξοί τινες έπο!ουν τοίς νεκροίς αότων, μετά. τό θανείν, Ε'υχε'λαιον

S26

527

καί οι' αύτου το τεθνηΥ..ός σωμο: σuνείληψον· ΚΙαιθ' ών σψοδpως &.ντεπεξ­ ηλθεν δ 1φομνημονευθε!; πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νικη:ρόρ�. γράψας δτt οί τουτο πcιοσντες {ίψλι,σκάνοοσιν &μάθειrν, μή συνιέντει; μήτε τούς λόγους τοσ Άοελ cpοθέου �γερεί αύτόν δ Κύριο;», μήτε τόv νουν των εν τij &κολουθί� εύχω'Ι. Διtτι πως συμοι&χ.ζεται έπισψράγισιι,; τεθνηκότος σώματος και προσευχαι ο!αι α.! έξης: «Τ φ Π ν ε ύ μ α τι Σο υ σ κ ή ν ω σ ο ν ! πι τ ό ν δ ο ϋ λ 6 ν Σο υ, δ πως τ ό ν π ό λ ο ι π ο ν χ.ρ ό ν ο ν έ ν τ ο ί ς δ.ικ α. ι ώ μα.σ ί Σο υ πο­ ρε ύ η τ α ι» κ α ι «Έ ξ έ Ύ ε ι p ο ν α. ύ τ ό ν ά π ό κ λ ί ν η ι; ό­ δ υ ν η ρ ά. ς κ α ί d π ο σ τ ρ ω μ ν η ς κ α κ ώ σ ε ω ς» ; Παρ' 5λα. τα'Jτα δ νεωτεριΟ"ι1ό; Μν εκριζοσται· και Ζδού Συμεών δ θεσσαλονίκηι; μετά ο•;ο αlώνας μi; γνωστοποιεί δτι τινές των συγχρόνων το:, εποίουv δι' ευλi6ειαν Εύχέλαιον επί έτοιμοθανάτο:J; καί, κοιμrtθέντας, lχρtov αύτούς δια τούτο:.ι· �σαν oi καί τινες ιiρχιερεtς μή κωλύοντες π1 ν πρα­ Ι;ι ν." Εύτuχως παροδι,�α ύπηρξαν παρ' ημίν τα τοιαϋτα. κρο1σματα· ή ο' Όρθοοοξία εν τψ συνόλφ της ηουνήθη νά οιαφυλ±ξ� και έπί τοσ ση­ μεCου τσ;τοu τήν άρy;αί(Ι..ν τά.ξιν, έψ' ώ και δ σποuοαίος "Αγγλος θεG­ λόyος Πούζεu επα�νετ�κώς περί α.ύτης εγραψεν: «Έν τi,J (ί.λείφει τωv νοσσ.Jντι•>Υ ή ΌρθbΒοξος 'Ανατολική 'Εκκλησία κα.τα:κ.ολο�Ιεί ,:ιστως � τοϋ άγ. ΊακΜ5ο•J a�αταrii· ΆσΟενιi')Υ δ ευcrε6ής 'Uρθόοοξος ;φοσκαλεΖ τοόλά.χιστον εξ ίσου r.ρος τ�ν ίατρόν τώy σωμάτων καί τον lατρον τωv φυχων, &ν οέ τ� δι' ά.γiω Έλα.ίο:, χρ!σει έΥ.ζητεί τήν τε άνιiρρωσιν τοϋ σώματος, Ην τουτο εlν,χι εόοοκία θεοσ, κ'α.θ�J;; κα! τήν ίασιν της ψυχijς ... Έαν ή Ρωμαϊκη 'Εκκλησία έτ·ήρε, τήν πραξtν mθ' οrον τρόπον τήν π,­ ρεί ή 'Ορθόδοξος;, και ήμεtς (χωρtσθέντες άπ' αύτης) χωρ!ς &λλο θά. τήy ετηροϋμεν»."'

u­

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΟΒ'.

λ.Νλ.λγcιc THC λ.ΚΟλΟΥθlλ.C τοy λ.rιοy eλλ.ιοy Καί ήδη !π! την &.νάλ:,σιν της έΥ χρήσει παρ' ήμίν αήμψ,ν �κο­ λουθίας. Νοσήσαντός τινος των π,στω-,. προσκα.λοuντα, uπο των οίκείων έπ� Σερείς (η εν έλλείψει τόσων, κσ..ί τρείς μ&νον· η ούο· 'i'J ε.ίς έν μ.ε.γίσq

ά.νιi.γκ'1,Ι, ίνα έν πίστει προσεuχηθώσtν lπ' αυτο:, και αλείψωσιν αότbν !­ λα(φ, κα� τ&.ς άποστολικάς uποτυπώσεις. ΠροσκαλοQνται έπτi, ε! δυνα­ τόν, κα.ί πλε!ονες τοσ ένό;, οιότt «προσκαλεσάσθω τ ο ύ ς π ρ ε σ 6 u τ έ ρ ο υ ς» καί δχι «τ ό ν π ρ ε σ 6 ύ τ ε ρ ο ν», εγραψεν δ 'Αδελφό­ θεος. Προσκαλοϋνται έπτά, ει δυνατόν, καί τ.λείονες του ένός, ίνα &.πo6fi &πι6λrιτικωτέρα κα.Ι. κραταιοτέρ:χ. ή ίκετηρία, πολλιiJν δικαίων ύπέρ τοσ αύτοJ αντα;.ψ.sνοu έπί τb α1τb δεομ.ένων. Προς;καλουντα.ι έπτά, οιότι, ώς έξηγουν οί &λληγορισταl, έπταχιί)ς r.αρ' Ήσα:ί� &ριθμο5ντα, τα. δώ­ ρα. το) Ιlνεύματος, έ1:τα ήσαν οί τοJ ν1ι,ιου ίφεί; ο! κύκλιρ τη; Ίεριχώ σαλr.ίσαντε;. tπτ&.κις κα: ·ι.α�α6αλ6ντες ,:χ τείχη, &..:τάκις ί:.ι προφ. Έλι­ ααίος συνεΥ..6:,ι.ι;θτ1 οιά. νά άναζωογοvή-:.'\ϊ τόν 'Ιεκρ�ν r.αίδα της Σοuναμ!­ τ�οος, έπτά:Υ.ις δ προ9. ΊΙλιού ε1ξ±;.ιενο; τ�ν στηνόν ού pανόν ηνοιξεν· ώς δ' ε .ιεί, οΙJτω κα.ί εντα�θα. Δπταοtκή χpεtά.ζεται ,φοσε:,χ-lJ, 'ίνα τi της �JV,φτ!α; . τείχη κατεοαφ,Giιωσ,ν, ή νεκρα ψυχή &.ναζωογονηθ�, δ της νόσο:, α.όχμό; λυθi,j Υ..σ.t δ τijς χά.ριτος ούρανος άνοιγi,j.' Είεν! Προσ,,..σ.λοϋντα.ι οέ πο·J; Εις τόν οίκον του ασθε·.ιοJς tε6αίως, Ην δ &σθενής δaν δύναται νά τ:ροσέλθ� η μεταφερθt εl; τον ναόν. Άλλ' έαν Μναται, τότε δ ναt'�ς τοϋ Θεοϋ �ιέ το μελιχρόν ?ιί'ς τϊί)ν καν,δηλιίJ'i του, μέ τά.ς ή11ιψι)τιζομένας χλωμά.; φυσιογνωμίας των &.yίων, μ! τr)ν άπό­ πνοισ.ν του Οuμιi,μι.χ.το;;, με το π-::ιψηίζον καί πλσ.νώιιενο·, εν αύτφ ι.ι.υ­ στi1pιον. ε!ν�ι δ οι:ι; τήν !εροτελεστ!α.ν &.:.:ο πάσης άπόψεω:; καταλληλό­ τερο; τόπο;;. ΊΙ επικεφαλlς της 'Ακολουθίας; φέρεται μέχρι σή,μφον έν τG,1 Ε!)χολογίφ οϋτως: 'Α κ ο λ ο υ Οί α. τ ο ϋ &. γ. ':Ε λ α ί ο υ, φα λ­ λ ο μ έ ν η ύ π ό έ π τ ά ί ε ρ έ. ω ν σ υ ν α χ θ έ ν τ ω ν έ ν έ κ­ κ λ η σ ί q. η ε ν ο ί κ φ, &που τά πρωτεία ώ; τ6πο:J τελέ-σεω; 8:δον­ ται εί ;; τήν εκκλησίαν. Τό &ςαποστειλά.ριον εχει: «'Εν έλέφ, Άγαθέ, επί6λεφον cφ δμματι έπί την δέ ησιν ή11ων, τών συνελθόντων έν τιρ ν α φ Σο υ τφ &γίφ σήμερον, χρίσα.ι θείφ έλαίφ νοσοQντα; τούς οούλους Σου», οπου λόγος γίνεmt μόνον περί το:} να.ου. 'Εν τφ άρχαιτiτφ Βαρ6ερινφ χειρογρiψφ Ε,jχολογίφ ή άκολουθία του &.γ. 'Ελαίου, πολλφ 6ρα.­ χυrcέρα της ν�ν, c.rηά:r.τεται καί συμ.πλέκετ�α.ι μετ� της θ. Λειτουργίας -χαί τελείται &ρα μετ' αότη; lν τφ ναφ.• Οϋτω καί δ Κριτ6ποuλος είς τόν ναόν r.αραπέμπει, «εί ο!6ν τε τον κάιμνοντα εΖ; τον vαον ι:iναι»." "Ο ο! Ρωμανωφ μα.ς πληροφορr;."ί οτι είς την Ρωσίαν τl.ι Εύχέλαιον λαμοά.­ ν.ει χώραν, έψ' οσον !πιτρέπει 1) κατάστασις τοϋ νοσουντο;, έν τφ ·,;αφ «δπου ·ί1 ίεροτελzστίσ, -.:pοσλαμ.6iνει επιση μότητσ,, ην Ο'JQΞr.οτε εί; lδιω· τικί:ιν οίκον .:�έχp: ,-,:;,:;11:?cJ 6αθμι:.6 Οσ. τ.ροσι::λιiμ3ανε· τελεί'�αι δi μετά.

528 tήν θ. Λειτουpγίαν έν τφ μέσφ το!3 ναοϋ, ένψ δ &ppωστο; κα.ά.κειται έπ! τη; κλινοκαθέδρα;; η τοϋ κpαοοο.του -;ου μέ τό πρόσωπον !στpαμμέ· νον r:pδς το fί.γ. 6ημα, ουτινος rι ώpαία Π'jλη είναι καθ' Ιiλην τήν διά-ρ· κεια·ι τή;:; τελε,ης &νοικτ·// Καί οϋτω τών τελετουpγών πpοσελθόντων, κΙΧt το:1 άσθενου;; ·ί) των &σθενών ένι&πιόν των κατακειμένων η ίσταμένων, καi. σκευαpίου έπt -::pαπέζη;; πpοτεθέντος, οπερ έσ,ί πλατύστομο;; ψωταγωγο; λυχνία έΥ ή δδωp 'Ι«Χί ελαιον εμπεριέχεται η οίνος (άντί ίίδατο;;) καί lλαιον επ: τό εόαγγελικli)tεpον, ιiλληγορικώτερον καί σαμαpειτικώτεpον, έπi. οέ τού έλσ!ι;υ έπτά. θpυαλλίοες επιπλέουν κατά τον ιiριθμον τιί)ν ιερέων, άρχε· ται ή &κολουθία έ;ι:t•Jλισσομένη μικρόν κα.τά μικρόν. Πpοοιμιάζουν ο! α•λμοι' pμο και Υ , ο κανων του 1-ιpσενιου, ή μακρά συνα.πτη ·ιι,αJ. τα. εί ;; αυτήν ϋστατα πpοσαpτηθέντα ποικίλα τpοπάρια. Μεθ' δ &κολουθεϊ το κύριον σώι�α, συναπαpτιζ6μενον εκ εαθυνόων εύχων, ά.ποστολικιί)ν άποσπα.σμ:i:των κα: ευαγγελικών περικοπών, r.άντων προσφυεστάτω·ι τ� περιστάσει, Υ.ατανυκτικωτάτων, καθα.ρτικωτάτων, pωστικωτιiτων, με.:εω­ ριστικωτάτων. Είναι οέ οϋτω !iιατεταγμένη ·ή το-J συνόλου &.ρχιτεκτονική, ώστε ει;; εκα.στον των έπτά. ίεpέων να ά.ναλογi,) και μία ευαγγελική 1:εpικοπή μετά. μιας εύχης. ''Επτά. λοιπόν ά.πόστολοι, έπτά εύαγγέλια καί έπτά ί λ α σ τ ι κ α ί ε ύ χ α. ι ύπiρ τοσ νοσοϋντος την δλ ην τελε­ τήν ά.παρτίζουν. Πλήν δέν εrναι μόνον αί εύχαί αυται. Πpός ταύται; κα! προ το·ίτων πpοηΎοϋνται ούο ετεροι εύχαί τ ε λ ε σ τ ι κ α ί η & γ ι α· σ τικ α : τoCJ μυστηpίου, δι' ών παρακαλείται δ Κύριο ;;, ό ίώ11.ε·,ιο;; τά. σ'JΥtpίμ.ματα των ψυχG>ν -w.tί των σωμάτων ήμων, οπω;:; �γιά01j το ελαιογ τοϋτο «ώστε γενέσθαι τοίς χpιομ.ένοις εξ ι:ιυτο-:ί ει; Οεpα.�είαν καί &παλ­ λαγήν r.:α.ντος πάθους, μολυσμου σαρκός και πνεύματος και παντός κα­ κοJ», r.οιήσ'Υ,Ι δέ α.ύτό «ελαιον ά.γαλλιά.σεως, ελαιον ιiγιασμου, lνουμσ. 6ασιλικόν, θώρακα δυνάμεως, π:iση;:; οια.οολικijς iνεργεία; ά.ποτρόπαι.,ν, σψρα.γίοα &νεπι6ούλευτον, άγαλλίαμα καρδίας, εύ :pρο�-.ιην αlώ'.Ιιον". Διά των διδύμων λοιπόν τούτων τε λ ε σ τ ι κ ώ ν η ά γ ι α σ τ ι­ κ ώ ν εύχG>ν κα.θαγιάζετ,χι το προτεθειμiνον ελαιον καi έπενούεται α.­ νωθεν τήν lαμσ;τικήν ένέργειαν καί χιi,ριν. Διό καl εύθύς μετά τήν &παγ­ γελίαν των δ πρώτος ήj τάξει ίερεύς πλησιιiζει τbν άσθενη και &λείψει τά μέλη αότου σταυpοειοως, !πιλέγων συγχρόνως ίλαστικήν εύχήν: «Πά­ τερ σγιε, !ατρέ των ψυχών κα: των σωμάτων... ίασαι καί τον οο:1λ6ν Σου τδνοε εκ της r.εριεχούσης αότον σωματικής και ψ:,χικη;; &.σθενεία;:; οιά της χάριτο;; το') Χpιστοϋ Σου» κλπ. Είναι άξιοσημε(ωτον, οτι τήν εόχfι,;; ψ

rt

'

,

('

\

-

:)Α

,

S29 ταύτφ, ην ώς είδος τΟ'J μυστηρ!ου (α.ς μοι συγχιι.φηθή ό qχολαστικός ορος) ά.ποδέχονται μέν αι του 17 ου αίώνος 'Ομολογ!αι, η τε του Κρι­ τοπούλου καt ή τοϋ Μογίλι:ι, ιiναγράφοοοι 8! χειpό-γραφοι του 12ου καί 13ου α:ωνος κώοικε;;, Σuμε ι\)y δ Θεσσαλονίκη;; χωρ!ζει άπ; τήν το') έ­ λΙLίου χpίσιν δλοτ.:λώς ταότην μεν προ της ά.λείψεω;; ά.ναγινt\Ισκι•>Υ, τήν ο! άλειψιν συνοδεύων μέ τήν έξαγγελ!αν των λόγων «·ή 6 ο ή θ ε ι α ή μ ω ν «ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ KfPIOf», έπανν.λαμ6ανομένω·� υπό του χρίον· τος ίερέu}ς ιiνά πα.σαν σταυροειοη Ιλειψιν.° Και τίς οίδεν, έάν οέν εtναι τοστο και άποστολικώτερον και ιiρχαιοπpεπέστερον και πρό;; τrιν καθό­ λου οιάταξιν των 'Ακολουθιών μας σ-Jμφt,)νδτερον. Κατ" τήν κατ:ίδυσιν, yέρ' ειπείν, το-) 6απτιζr.iμένου εύχήν δλόκληρον δ !ερεύς δέν λέγει, iλλά. ":ό «Βαπτίζεται δ οοϋλο;; το!} θεw" d.ναφωνεί. Και κα.τά τήν χpίσιν του άγ. Μuρου έπ: τον 6εοαπτισμένον εόχήν καί πά.λιν οέν λέΎεt, ά.λλά. το «Σφραγίς δωρεάς» άΠ'ζtγγέλλει. Καί εν η στιγμij τούς νυμφίου; στέφει, &ρκείται μl το «Στέφεται δ οοϋλος τοο θεw». Και εάν δλα έξετά.σω,μεν τc,. μυστήρια, τοϋτο πα.νταχου θα ευρωμεν: «εύχά.ς μέν προπορευομένας προ τοϋ μυστηριακοϋ κέν"tρου η έπομένας, &λλά. τό του μυστηρίου κέν­ τρον, καθ' 8 λαμ6ά.νει χώραν της ειδικης χά.pιτο; ή μετiδοσις, οι' έλα­ χίστων καί καιριωτάτων λόγων έκφαινόμενον καί ούχι διά. πλήρους εό­ χης. 'Αλλ' Χρ ι σ τ ο υ τ ο u Ν α ζ ω­ ρ α ! ο υ τόν έθφάπευσε.• Καί δ ΠαiJλος �ταν ά.πήλλαςεν ά.πό τοϋ πνεύ­ μσ;το;:; του πύθωνος τήν παιδ!σκην, έ ν τ φ δ ν ό μ α τ ι Ί η σ ο υ Χ ρ ι­ σ τ ο ϋ τ ή ν a π ή λ λ α ξ ε.' Και δ Ίάκω6ος ρητώς παpήγγειλεν ί ν α έ ν τ φ δ ν 6 μ α τ ι τ ο ϋ Κ υ ρ ί ο υ ή άλεtψις τοϋ ά.σθι,νουντος γ!­ Υ'Υ,j, Και δ &γ. Είρηναtος lγρα.φεν, δτι εν τφ δ ν ό μ α τ ι 'Ι. Χ ρ ι σ τ ο υ τ ο υ σ τ α υ ρ ω θ έ ν τ ο ς έ π ι Ιlο ν τlο υ Π ι λ i τ ο υ οί &ληθε ίς τοσ Χριστο-J δπαδοι δαίμο�ς iπί τών ήμερων , του �λαυνον καί τούς κιiμνοντας διά. πχ; των χειρών έπιθέσεως ίώντο καί ύγιειι;, cί­ ποκαθίστων." Καi, r:. Ίουστtνος οιεκήpυξε·;, δτι κ α τ ά. τ ο ϋ δ ν ό μ α· τ ο ς Ί. χ ρ ι σ τ ο υ τ ο σ σ τ α � ρ ω θ έ Υ τ ο ς έ π ί ον τ ιου Π t λ ά τ ο υ ο! οογχρονοί του ίώντο π:χσχοντα;, ους πάντες οί iίλλοι !ποpκισταί m1. lπασται κα.ί �pμακευταί ούκ ίάσιιντο." Καί 6 'Ωριγένης, τέλος, έπληpοψόρ'η::.ε τόν Κέλσον, δτι εν τφ δ ν ό μ α τ ι 't ο u Ί η σ ο ϋ οί μετά διαθέσεως 'Jγιοi}ς κα.ί πεπιστευκu!ας Αποίουν ά.πό τών &νθpώπων χωpισθηναι τού; οαίμ.ο·ιας.10

π

Χριστιανικός Λαός

34

530

531

Ή 1 η ίλαστική ευχή οέν ιiπαγyέλλεται υπό τοο πρώτου μόνον Ζε­ ρέως, &λλα ύπο των λοιπών iξ κο:τιχ σειρ4ν, οίτινες κα: οδτοι σuγχp6ν� tij τοί> εlδους &παγγελί(f &λείφουν τόν νοσοοντα με τό ήγιασμένον ελαιον. Τόν &λείψουν δε που; Είς τήν !ρώτησιν τα.ύτην τό μέν Β): Τρ!την ιστορ!αν περί ήγιασμένου Μα.τος &να.φέρει δ Έπιψάνιος, προγεvέστερος του θεοδωpήτου. Ό κατi τούς χρόνους του .Μ. Κωνσταντίνου σ.χμ&.σας Ίώσηιπι:ι;, ήτο μέν -::οτε Έ6ραισς, έοέχθη δ' sίΜ τδν Χριστισ.νισμόν δλοφύχως. Μέλλων oi ναόν μέγαν ύπ!ρ ΧρLστου νχ άνεγε(ρ7J χαί έιιr..οοLζόμενος ύτ:δ τω? μαγειων των πσλσ.ιων δ-ι.wπ:­ :πων του χαί των δολοπλοκιών αύτων, !οpαμεν [ξω της πόλεως και δοωρ εις ι:χ.πειον οιατάξας να ttj> φέρουν, έσφράγισε μkν τό υοιιφ σταυροειδώς δια τοο δακτύλου α.ύτοο, μεγάλ� δέ φωνi,j τό ονομα του ΧριστJu έπικα.· λεσθzίς, «Έν &νόματι, είπεν, Ίησοσ του Ναζωραίου, ον έσταύρω�·' �t -L ' � - κ�ι• τοuτων ' ς c.\LOυ -"'......ερε πι.ιντων των περιεστωτων, γενοιτο υύναμις εv τcιjτιρ τψ δδα.tι, εlς τό έπιτελεσθηναι τόν οίκον Κυρίο'J ! , Κσ.ί οϋτω λαμ5άνει το ϋ&ορ έν ηj χεφι κα: ρcιίνει και διελύθησαν α.ί φαρμακεία.ι.• Είς τάς iνωθι τρείς διηγήσεις δέν fχομεν 6ε6α.ίω;; τόv Άγια.ι:,μ6ν, οίον ήμs!ς σήμερον &κρι6ώς !ννοοuμεν χατ:i τε τον ε!δικώτερόν το:J σκο­ πόν και τήν έξωτερικήν λειτουργικήν οιατύπωσιν. 'Έχομέν τι ομως πα.­ ραπλήσιον, οηλουν πως οί οι' δοατος ραντισμοί και ιiγνισμο!, οί μετά προσευχών κα.! σταυρικών έπισφρα.γίσεων συνοδευόμενοι, είχαν είσαχθη ήδη &πc. του 4ου α.!ώνος είς λειτουpγικήν χρήσιν, και οή τόσον σ-Jχνήν, ωι:,τε χαί έπί ιiσθενούντων ζώων κα.l έπt οίκοδομών έγκαινιαζομένων η κατεοαφιζομένων να χρησιμοποιώνται. 'Ότι δμως κα.ι δ άπό της έγγυ­ τέρι,) πρδς ήμάς έννοια;; 'Αγιασμός ε!χε τσ.ότόχρονον την κα.τα.γιJ.)γήν, ::,υνιιπά.ρχων παρα.πλεύρω; τών &λλων ραντισμών, των επί ζώων, οικο­ ·Οομών κ.τ.τ., φανερουται ιiπο της σαφεστάτης μα.ρτυρ!ας το:ϊ Χρυσοστό­ μου περt τών έν ταίς ήμέραις του λαμ6«ν6ντων χώραν κατά τό μει:,οy,j. κτιον των Φώτων: «Αδτη γάρ !:r.ιν ή i11.ι.έpα., καθ' 'ί)ν έ6απτ(σατο (ό ,.,,,

•

�

•1

1.

.i.

-

• .. ;;,

,

•

,;,

,

535

534 Χριστός) καί τήν τών ύοά.των ήγίασε φjσιν. Διά. τοι τοϋτο καl εν με σο-· νυκτίφ κατα την !οpτήν ταύτην &πα.ντες δδpεuσά.μενοι, οίκαδε τά. νά.μιχ­ τα ιiποτίθεyτιzι κα.l εις ένισ.uτόν δλόχληpοv c;ιυλάττοuσιν, α.τε οή σήμε­ ρον ά.γιασθέντων ":ώΥ όοάτων. Κα: τό σΥΙJΙ,είον γίνεται ένcιργές, οό Sια­ φθειρομένης της τών όδά.των εκείνων φύσεως τφ μήκει του χpδνοu, ά.λλ' εlς !νισυτον δλδκληρον καί. Μο καl τρία πολλά.κι; !τη τσ:; σή μερο·ι ιiν­ τληθέ·ιτος ϋοατο; &κεραίοu καί νεα.pοϋ μένοντος».' Ένταϋθα δ Χρυσόστο­ μο; διαγράφει προφαν,έστατα. τόν }Ιέγα·,ι Άγιαισμδν. Είναι d.λ-ηθές δτι κατα την νύκτα τών Φώτων σιινε5απτίζοντο μετ& το ϋ 6απτιζομένου Χpι­ στοϋ καί οί πρός τό οάπτισμα εότρεπισθέντες. 'Αλλ' ot άνωθι λόγοι του Χρuσ:οστόι-v,υ Sέν ιivχψέpονται είς τό 6άπτισμα. Ηύλογείτο 6ε6αίως καl τό ϋοωp του 6απ-τίσματος, ιiλλα οι' ετεpον σκοπόν. Έκείνο έμενε διαρ­ κώς έν τοίς 6απτιστηpίοι;; ρέον , ένφ τσJτο οϊκσ.Sε πρός &γνιqιbν ακων παρελαμ6ά.νετο καl εν οίχφ εlς ένια.uτbν έ:ρυΗσσετο. Τό 6ά:πτισμα ήτο δυνατόν ν&. τzλεσθ1) καl κατ' α..λλην ήμέραν, έξόχως οέ του "Μ.εγ. Σα.66:iτοu· δ 'Αγιασμό; έκτό;; τών Φώτων αλλην ήμέpαν οέν εγνώpιζε. Τ6-ϊ.ος έπίc:ημο;; της τsλετης τοϋ 6απτ(σματο; fισσ.ν αί πολύγωνο� η στρογγ,3λαι έκείναι οίκοοομαί, αl θέσιν έπέχουσσ.ι ε'3με γέ6η μεταξύ των του \17.οϋ προτεμενισμ:iτων. Τόπος έπfσ-ημο; τij; τελετijς τοϋ 'Αγια::η.ι.οο ήτο ή εν τιj) προαυλίψ του ναου κρήνη η ψιάλη η κολυμ6είον fι ω; άλλως έλέγετο, κα8ώς δ ύιι.νητής τη;; άγίας Σοψίας εφσ.λλε, πλαι,;ιώσα.; είς ποιητικωτέpαν γλGγ:;σαν την μαρτυpίσ.ν τοϋ Χρυσοστόμου. Μα1δωp ζωf,pρuτον καl ζων, της το-σ θεοίi θαυματουρyοίi δυ­ νάμειι}ς έξ αγγελτικόν' διότι το !>οωp τοϋτο, καt επί lτη εγκ.άθειpκτον ένtος (ιαλ!νων δοχείων α.ν μεiν�, κ,α.l ;;άλιν διατηρείται &σηπτον καl διαυ­ γές." Ιlαρε:κ:;;ός τιiιν μαρτυριών Χρuσοστί-μου καί Σιλεντιαρίου !χομεν και τήν ιιαρτυpίαν Θεοδώρου τοϋ 'Λναγνώστου, σημειοϋντος δτ� Πέτρος δ Γναψε1;, δ κατα τόν 5ον cιίώνα. μονοφυσίτης πατριάρχης 'Α·,ιτιοχείας, μετέθηκε τrιν των ύοά.των τών θεοφανεtων εόλογίαν είς τήν ;;;α;;αι-v,νήν της έοpτης: «τ11ν επl των ύSά.των έν το!; θεοφανε:οις έπ!κλησιν εν τij έσπέρq. γ�νεσθαι»: Και οδτω οίς !),τοτε έπεκριiτησεν ϊνα δ &γιασμός τιον θεοφανε!ων τεληται: &.παξ μ:ν ταπεινότερον κα.τα την τ.α.pαμονήν τών Φ:J1των, δεύτερον 81 και λι;ψrφότεpον κατα τήν κup!αν τ6>'1 Φώτων έοpτήν. 'Όc:ον ο' &ψορq. είς αδτήν την &κολοuθίαν τοJ Μεγiλου Ά yι ν τιη' -τ;; α τ i, ρ ω ν."' Έν &λλφ έλλην. κώSικι του lloυ η 12ου αιώνος, δν δ 2.

'

κ

.

� κ

t,

'

•

536 Δμητριέ6σκ'J �ημοσ!εοοεy, είς τον αΔτόν Μ. Βασίλειον ή άκολο·>θία ι1ποδί8εtαι. Ένφ δ' ά.ψ' ένδς το 5νομα τι,,j (ίl)ρανοψά.ντ?ρfJς lχεt ,6σου; τίτλους υπέρ έαυτοσ, σ,ψ' έτέρου είς o1aaν των παλαιών ά;πογρά.ψων, &­ τινα πχντα έοασιί.νισεν δ Κόνυμπηρ, &.παν� τοu δνομα τοu ά.γ. Σωφρο­ νίου του 'Ιεροσολύμων ώς συνθέτου των εrιχων, καθώς άναγράψεται· σή­ με.ρον εί;; τά. εντ,;πα 1'Χιχολόγι:χ ι.ια;. Μόνον διακ,011.ητης της ά.κολου­ θίας οόναt'αι ό Σω9ρόνιος να θεωpΥ/θij, πpο,:;θέ:;ας έν άρχfj αότijς τά είσ­ αγωγικά. τροπιiρια, έξ ών τό ονομά του έκπεσόν &τέθη έπί κεψχλης των ευχών ές d.6λεφίας σ. ντιγpαftκής. 'Ως πα.σαι αt ά.κολουθίαι, ουτω καί ή τιίιν Φώτων !χει τά.ς συν τφ χρόνφ προσθαφαιpέισεις της και τά.ς κατ� τ6τ.ο'Jς παρ«λλα.γά; της. Ό πpqJινημονευθείς Κόwμπηρ έπt τδ ο/ιτό, εκτός της ιίπό τοϋ άρμενικου χειpογρiφου, καί !λλας τέσσα.pας έλληνικάς άκολουθίας: μ!αν έκ τοϋ Βα.p6εριν01j χειρογράφου Ευχολογίου τοϋ 8ou α!ιί>\10;· οευτέραν έκ τοϋ έν ήj Γροττα.ψι;;ρρά.τ� Γ. 6. 10. χειpογpιiφ�u κώδιΜς τ�ο 10ου α.!ωνος; τpίτην !κ -.:ου Βοοληιανοl) κώδικα; Ε. 5. 13. tου εiς τδν 12ον αίιi}να r,�νή· κοντο;- καί τετάρτην δεν έσημ�ίωσα πόθεν. Αί διαψοpα: των εΙναι αξιο­ σημείωτι:ιι. Τό Βαρ6ερινόν χειpόγρα:ρον δέν περιέχει τ:ι: προεισαγωγικά. τροπάρια, ών φαλλομένων εξέ.ρχεται εί; τό μεσαύλιοy i ίερεύ;- τό της Γροτταψερράτα.ς d.ναφέρει τ� «Φωνή Κυρίου έπι των >Jδά.τωy» καί τ& έξης. Είς τό Βαρ6ερινι'.ν, προ;,ητεlαι, Ά\πόcrτολι:ις καί Ε1α.γγέλιω έλλε[­ πο·;y- ε!ς τό της Γροτταφερpάτας :;πσ:ρχουy δύο r.ροφητε!αι καί E:ki.γ· γέλιον, αλλ' οχι Άπόστ:ολος· εις τό Βο8ληιανόν ύπάρχο!J•J τρεϊς προφη­ τείαι, 'Απόστολο; Κ(.(ί Ευαγγέλιον. ΙΙάλιν: iλλα εrναι τά διακονικi τoiJ Βαρ6ερινοij, άλλα τά της Ι'ροτταφερpάτας καί &λλα τοσ Βοδληιανοϋ. Όμοίtός οιαψοράν 6λέπει τις είς τούς «προλόγους», r,τοι τά.ι;; πρό τοϋ «Μέγας εί Κύριε» προεισαγωγικ-χς ευχiς, καθώς και ει; τό κατ& τόΥ pα.ντισμόν φαλλιμενοy τpοϊtάpιον· διότι ένφ κατά τi ούο μεταγενέστε.ρα χεφόγραψα, τό της Γροτ�ρ-άττα; δηλ. Υ..σ.ί ·,ό Βοδληιανόν, δ ιερεύς pα.ντiζων -:ον λα.όν ψάλλει τό «'Εν Ίοοpά.Υ'ΙJ 6απτιζομένου Σου, Κ,jριε», Υ4τά τόν Βαρ6ερινόν κώδικ� ο ,;·είλει νi φάλλ� τδ «Δεϋτε μιμησώιιεθα τάς φρο.ιίμο'Jς π ρθένους, δεϋτε u:.αντήσω.μεν τ� ψα.ιiντι Δεσπ1τy». Παρ' ολα τα:ϋτα. ιι.ένει ιίρκετόν ύλικόν κοινόν είς τά &.νω iπόyραψα κα: οή iι εύχή «Μέγας εί Κύριε κα.ί θαυμαστά τά ερy,α Σου», κσ.θώς καt ή μυ σtική -.:η; κεψ-αλοκλισίας «Κλίνον, ΙΘριε, τό οδς Σου», έξ οδ συνιiγεται οτι ταυτα ύπηρξαν τά πρώτα θεμέλια έ,?' ώy έπφκοδομήθη σύν τφ χρ6νφ καί τό λοιπόν ,jλικ6γ.

537 'Αφήσωμεν ήδη κατ& μέρος τ&ς λεπτολογίας και άτενίσωμεν πρός .ήw apχιτεκτονιχ.ήν της άκολουθ(ας ώς προς εν δλον. Σκοπός της τελε­ τη� ειναι τό μέν ή ύπόμνrpι; τοϋ έν τφ Ίορδάν7,J 6απτ!σματος του Χρι­ στο,j, τό δ-i ή διά τοϋ τοιούτου Δεσποτι;ι..οu βαπτίσματος καθαγίασις των όΜ,:ων, σ.q;' ών ρωσις σώματος καί φν &yγέλων κα.ί των άγ(ων καί δ'Jσι,>Πij cηι ύπέρ σ.ύτοu τόν χαλεπα(ν�ντα Κpιτήν. 'Όσον ά.ψορq. αλλ« εrοη κα.νόvων σ.να­ ψεpομένων εt; τήν θεοτ6κον, τά. λειτουργικ.ά μας 6ι6λίa. είναι πλήρη. •Η κοινή Παράκλησις ε!ναι καί α•}cή ΧανϊJν εκ των ει; τήΥ Ίπερ­ σ.γίσ.ν θεοτδκον άνα.9ερομένων καl ώς δηλοί τό ονομJ. της π α ρ σ. κ λ η τ t κ ό ς η !κετευτικ&ς ιaισ.!τeρον δε σκοτ.:όν προτίθεται τό νά πpοκα.λέσy τήν θει;ιμήτοpσ. οπω; 1.ι.δ:ς ο-Jντpέξ� εις ά.σθένειαν η &.λλην τι:ιϋ 6:o!J δ!Jσχε­ pη πe:p!στσ.σιν:

·ο

1,

•

'

•�

Πολλοίς: δUVεχόμεvος πε�pα6μοίς, ΠJ)()ς 6e καταφεύγω δωτnρίαv έπι{nτωv, ω Μϊιτερ τοϋ Λόγου και Παρθένε, των δu6χερων καi δεινών με διάδωδον. Νο6οϋντα το δώμα και την ψυχήν, έπιοκοniίς θείας καΊ προvοίας της παρα οοϋ, άξίωοον, μόνη θεομήτωρ, ιός: άγαθiΊ 'Αγαθοϋ τε λοχεύτρια.

545

544 Έν κλίν:r;ι νυν ά6θενων κατάκειμαι καi ούκ i:6τιν Ϊα61r τ(ί οορκί μου, άλλ' ή θεον καi Σωτiίρα τοϋ κόδμου � καi τον Λυτiίρα των νόδων κυή6αΟΟ, 60U δέομαι τfίς iιγαθfiς. έκ φθορδς VΟ6nμάτων όν66τnοον. ΔιάδιύδΟV άπο κινδύνων τους δούλους οου, θεοτόκε, ϋτι πάντες μετα θεον είς δε καταφεύγομεν, ώς αρρnκτον τείχος καi πρ06τα6ίαν. Έnίβλεψον έν εύμενείQ, πανύμνnτε θεοτόκε, έπi τiιν έμ:ι\ν χαλεniιν του δώματος κάκωδιν καi rαοοι τiίς ψυχiίς μου το αλγος. Ουδέν οημοφιλέστερον του γλυκυτάτου τΟ':ιτο'J κανόνος, οοοέ" είς τούς Χριστιανούς χαl τάς Χριστιανάς �ι.ας πλέον ά.χεσιίιουνον χα: πα.pα­ μυθητικόν. 'Όταν ή λειτου,ργία της Κυpιακης (ώς συμ6α.ίνει εις τούς lν Κων/πόλει ναούς) ιiπολύ� καl δ πρός τοϋτο τεταγμένος ίερεύς πλησιάστJ τήν είκόν,α της «Μεγαλόχαρης», πρό της δποίας θά ά.να.γνώσ",J τήν Π�ά­ κλησιν, ουκ δλίγοι καl δλίγαι τών λειτουργηθέντων θά τόν περικυκλώ­ σουν ιi)σε� μέλισσαι κηρίον, διά νά πα.ρακολουθήσουν ευλαβώς τiJν τρυφε­ ράν ά.κολQ'Jθίαν καί ά.κούσο'Jν μνημονευόlμ.ενα τά δνόματα τών προσφιλών των, ύπέρ έλέους, ζωης, εl.ρήνης, ύγείας, σωτηρία;, συγχωρήσεως Χ«l ά.:pέσεως τών άμα.ρτιών των δποίων δ ίερεύς δέεται. Καί δταν δ αρρω­ σ-;ός μα.ς lπί χλίνης δούνης κατάκειται χα: ή ά.νθρωπίνη 6οήθεια οέν φαίνεται έπαρκής, προστρέχομεν καl πάλιν εί; τόν αυτόν παρα.κλητικόν χανόνα. Ό ιερεύς του θεοϋ προσεκλήeη εις τον οίκόν μας, lφόρεσε τό. έπιτραχήλιόν του καl ήρχισε νά φαλμωο�, πονών τον πόνον μα.ς x.a.l αυτός. Καί ένφ τά χείλη του σιγοφάλλουν τά; ώοά.ς τήν μίαν κατόπιν της άλλης, κ,αί την α' στάσιν διαδέχεται ή β', καί τήν β' τό Εύαγγιiλιον του Μ ε γ α λ ύ ν ε ι ή ψ υ χ ή μ ο υ τ ό ν Κ ύ ρ ι O ν μέ δλας τάς προφητιχάς !χ.χύσεις της Μαριάμ χαl της Έλισ�χ.6ετ, μετιi. τ� Εύαγγέλιον :,υνεχίζεται καί π�χ.λιν δ χανών, καl μετά τόν ά.ποπερατω· θεντα χανόνα ά.κολουθΟ'jν τά εις εξ μετά του "Α ξ ι ό ν έ σ τ ι ν συμ­ ποσούμενα μεγαλυνάρια: καί �ακαλσjνται πα.σαι των 'Αγγέλων α[ στρατιαί, δ Πρόδρομος του Κυρίου, των 'Αποστόλων ή δωοεκάς καί, συνε· λόντι είπείν, οί &γιοι πάντε;, 'ίνα περί τήν θεοτ6χον, ώς περί &.γλαοφανές κέντρον των, συναθροισθέντες ποιή,σωσι πρεσ6είαν εις τό σωθηνα.ι ήμα.ς, δεν είναι ούσκολον νά δια.κρίν",J τις τότε είς τό σιγαλόν ήμίφως του κατη­ φους δωματίο'J μητρικούς 6ραχίονας πρός τά iνω έλεει•ιώς έκτειναμένους.

χα.:

τρ'J:ρερά. δμμα-:α θολο,jμενα Υ..«ί ο{ιχl σπανίως λ'Jyμούς δεeιμένcο; καί συμπρεσ6ε..:ιοντας χαί α'3το..:ις .. Ό χοινός παραχληιtικό; κανών είναι γέννημα του 9eιυ αιώνος. Ποιη­ τής του έστάθη κατά τινας μέν θεοστiιριχτeις δ εκ Βιθ'Jν(ας μοψχχό;, Υ.ατ' Ηλο'Jς δέ 'Ιωάννη; δ Δαμασχηνος χαl κατά τούς πλειοτέρο'Jς θεο­ ψάνης δ 'Ομολογητής, δ χαί μητροπολίτης Νιχαίας γενόμενο; -.;ερt τό 845, έχείνος δ δ:τοίο; καί Γραπτός έν τi,j ίστορ! (f επονομά.ζεται, ώς έκ των έπί τοϋ μετώπου του καταστιχθέν-:ων δώδεκα στίχων :;πό το } αύ-:ο­ χράτορος θεοφίλου, του απηνο:jς ε!κονομiχου. Τήν εν ά.σθενείαι; zρησιν το) &νωθι κανόνος μ.αρτυρουσιν οί ά.ρχαϊι:,: κι:)�ικες, οί δποίο:, πρcς ταίς άλλα:; δευτερε'Jούσαις διαφοραί; των έν σχέσει πρός τόν νυν zρησιμο­ τ.οιούμενον, περιέχουσι κα: τfιν ουσιώδη ταύτην, f.:τι έν τφ τέλει τij; ά.χο­ λο'Jθίας δ !ερεύς αλείφει τόν ασθενή μέ &γιον ελαιον έκ �ς Χανοήλας λέγων τήν εύχrιν «Πi-τ:φ &γιε, ιατ.ρέ των ψ•Jχιi)ν χαί των σωμiτω·, ήμών».7 Πα.ρεκτός δμως το::ί κανόνος το:.ίτου, χοιναυ καλΟ'J.μέν'J, ώς έχ τη; κοινη; και α.νεμποοίστου χρrισεω; έν οί�δήποτι του ετο'Jς ήμiρ� χαl ωρ�, ύϊ":ά.ρ­ χει Χαί είς !iλλο;, της !ση ς μεν έχτiσεως καί τη; αυτης περίπ,;,•J διατά­ ξεως, ά.λλ' δλως περιωρισμένης χαί έξιδιασμένης εμφανείας, &.:ε μόνον χατά. το .lεκαπεντα.ύγουστον έναλλάξ μετά το(} προηγουμένο•J είς ,ους έστ:ερινούς ψαλλόμ,ενο; έν ταίς εκκλησ!αις προ; τιμήν της Τπεραγίας θεοτόχου, ης τήν κο(μησιν δδοποιεί, θεόδωρος Λάσκαρις δ νεώτερος (δ χαί Δ.ο,jκ,ας) αύτοκρά.τωρ τη; Νικαία; κατά τά. μtσα του 13o'J αιώ­ νος (1255--1259), ά.νήρ έντpι6ής περί ,ε τσ. στρατιωτικά κα.ί θ:ο':Jλr;'(ικά, δ λόγον περ: fι.γ. Πνεύματος συντάξα� χα.ι χατά. Λατίνων γράψας και εγχώμιον ε1ς τόν &γ. Εύθ:.ίμιον συνθ,έσας χαί άλλα τινά. της ε•;λαοείας χαl φιλομο'Jσίας το'J χ.7.ταλιπών ήμίν χαλλιτεχ·ιήματα, κατά δέ τά τέλη του 6ίου του τήν 6ασιλικήν, πορ:ρύραν &νταλλάξας διά του μοναχιχου τρί6ωνος,8 αύτός είναι δ χαί τον χανόνα τουτον, τόν συνήθως «μέγαν» χαλού.μενον οχι δι' εΥ.τασιν ΎJ αρχαιότητα, ά.λλά. οιά. τήν μετά -:ης μεγά­ λης έοpτης της Κοιιιή·σεως σχέσιy του, τεντώσας ε1ς ρ'Jθμ.ούς χαί μέτρα.. Ψάλλει εις ένικόν ά.pιθμόν, οίονεί ι.ι6νος πρός μόνον τόν θεόν τάς δούνας της ψ'Jχή; του -.;ροχέων. 0

Των λυπnρων έπαγωγαi χειμά(ου61 η'ιν ταnε1νήν μου ψυχήν, και 6υμφορων νέφη τiιν έμ1Ίν καλύπτου61 καρδίαν, θεονύμφευτε· άλλ' ή φως τετοκυία το θεϊον και προωώνιον, λόμψον μοι το φως τό χαρμό6υνον. Χριστιανικός Ναός

35

548

549

, ' τGυ'"" προαπελ... θ',:;ν,α;, ο;-;ε. � ρ μο'νο, τ.ρο; καθηκον :.ιπερτα,ον των ..1 τ.:ιζωντων .,, αύτοχειρ!α η &.ψορισμό; θά έξο:.ιδετέρωνε. Α! πάμπληθείς σrιραγγες των κατακομΟν νιί δια.μερ!ζωσιν οι έπ(σχοποι. Ίδού λοιπόν ά.νιχα.θεν δύο εtδων μα.χα.ρία.ι: a.ι !πι των tά.cpων τωv­ μα.ρtύρων χα.τά. τά.ς; γενεθλ(ους; iίtοι !πιθα.να.τίους; α.ύτιίιν ή!J,έρa.ς;· χα.ι a.t πpός; τιμήν πα.ντός; ο[οοδήποτε νεχροϋ. Άμφότερα.ι έν τούτοι ς; !χουν την ά.ρχην χοινην χα.!, μολονύtι ύπό την μοpfήν tλεημοσύνης; iμφα.νίζοντα.ι.. ά.wχα.θεν έν 'tφ Χριστια.νισμφ, τά.ληθ!ς; δμως; εtπετν, lχουσι τά.ς; πρώτα.ς; πηγά.ς; των πο'λύ μα.χρύτερα.· δι6τι ε!να.ι 6ελτιωμlνη !ξηυγενιφινη lχcpρα.σι ς; των ά.ρχα.ίων π ε ρ ι δ ε ι π ν ω ν , &τινα. χα.ι πα.ρ• Όμήρφ, ά.πα.ν� τις; χa.ι πa.ρ& τοις; μεθ' •0t,ιηρον ποιη-σα.τ,. Ιτι χα.ι πα.ρά. Ρω­ μα.ίοι,;, Αtγυπτίοι,, Βα.6υλωνιοις;, Σινα.ις;, Ίά.πωσι χα.ι !λλοις; εόωχουμ.ι­ νοις; !πι τοϋ νεχριχοΟ tύμ6ου μl την πεπο(θησιν δτι χαί 6 χά.τωθεν νε­ κρός; συνευωχειτa.ι μετ• α.ύτων. Κa.ι οι 'Εδρa.τοι δε �ν χι1τω χρ6νων έ­ -yνώρισα.ν τά. τoιa.i:iw. περιδειπνa.· δθεν χα.ι ct.θροιζ�μενοι μετά. τήΥ χηδειa.ν­ ησθιον τόν «άρτον τη,; θλιψεως;» χa.ι !χινουν τήΥ «κύλικα της; πα.ρ-ηγο­ ρ!α.ς;». Κa.ι τό π:α.ρά. Τωβtτ δ' 17 προ�νώ,; πα.ρ6μοιον περίδειπνον ά.φο­ �- Έχ των τοιούτων λοιπών πα.γχοσμιων χa.ι διεθνεάtά.των ά.ρχων προ­ έχυψαν χα.ι πα.ρ' "ήμτν έπιtά.φιοι μα.χα.ρία.ι, ων την μlν ά.ρχα.ϊχωτιρα.ν, χα.ι ά.φελεστιρa.ν οι& της; δια.νομijς; εις; τού,; πτωχούς; iiρτων 15ψιν !θεώ­ ρουν, νεώτεροι, !ν Μα.γνησί�, 'Εcpισφ mί ά.λλα.χοϋ της; χριστια.νιΥ..ωtι1της; μα.ς; !λληνιχης; Άνα.τολη ,;, tήΥ δέ μετα.γενεστέρα.ν χα.ί tδα.νιχοπρε­ πεστέ.ρα.ν !ποψιν ά.νεύρισχον εις; tά. χόλλοοα., τ& μετ& πολλης; πολuτι­ Αι(α.ς; χα.ι τιχνης; �ρασχι�ζόμινα. tδιως; έν Κων) π6λιι, lνα. μετά. ·την4π6λυσιν εις; tό !χχληαιa.σμια. δια.νq.ι.ηθωαιν. ·οτι tά. χόλλυβα. ε!να., με­ τα.γι�ιρa. ιξιλιξις; των ά.ρχα.ίων μα.χα.ριων, μιθ' δλην την ά.λλοιωιχν, δφ' i}ν νΟν πιιρουcnά.ζοντα.ι, μ4ρτuριτ α.ότη ή λiξις; χ 6 λ υ 6 α. η χόλλ•� σuπενεuοuαα. iτυμολογιχώς; πρ6ς; τε tά. πιφ& τοτ ,; ά.ρχα.ίοις; •mηαιν ιlρτί-

χα.ι

a.ι

u

δια. τά. ,τ;ρός; χρηαιν τιi)ν ά.θλητιi)ν, tά. χa.ι χ ω λ cp ι α. χα.λούμενα., χα.1 πρός; tά. σλΜωνιχιί khleb χα.ι khleba, ciτινα. � α.ότά. δηλΟ'Jσιν !ρτον. Άλλ' ή μεw.&λή έγ€νετο ijδη πρό των χρόνων w:J. Βα.λσ�μωνο�. τά. πα.ρ& tφ δποίφ «χα.νισχια.», tά. διά. πολυειο·ων δπ(ι)(,Ιων χοαμοόμ.ενα. χα.ι 'tφ θυαια.­ στη.ριφ προαcpερ6μινα. έπι -ι,ι:ιτς; μνήμα.ις; τισν &γιων χα.ι τιi)ν χ:χ.tοιχομι­ νων,11 μοι cpα.ίνετα.ι ώς; ή μ.εtά.6α.σις; ά.πό των ά.ρχα.ίων χωλυφ!ων t(ι)ν !ρτων εις tά. σημερινά. μα.ς; ζα.χχα.ροσχιπij χα.ι δπωροσχεπη χ6λλυ6α., τιn έν τούτοις; χοινόν αημιτον ίπα.φi)ς; μετά των ά.ρχα.ιοtέρων μα.χαριων Ιχουν τόν 6ι6ρα.ι�μινον σττον, 8ν δις; a.ι Γ.ρα.cpα.ι ώ ς; σύμβολον τη; ά.n­ στά.αεως; ά.πicpηνα.ν: &.πα.ξ 6 Ίωι1ννης; δι& στ6μα.τος; Χρισtοϋ περι τοϋ χδχχου τοσ σίτου τοa πια6ντος; rJtς; την �ν fn χα.ρπόν πολύν φιρ-υ, χα.ι δεύτερον 6 Πα.ϋλος έν � Α' πρό,; Κορινθ(ους; περι tοϋ x6x'X.OU tοϋ σιτου, tοϋ σπειρομένου μέν γυμνοϋ, ά.λλ' ωτινι δ θεbς; δ(δωσι σώμα. χα.θώς; ή­ θέλησε.'" 'Έτερος; τριπο,;, λεπτοτέροι,; έ'Χιδηλώσεω; τfjς πρός; τού ,; νεκρού,; μα.ς; ά.γά.πη,; ε!να.ι � !ν τα.τς; προσευχ!Χ.Ις; ήμ.ων μ. ν • τα. ι i) μ ν η μ α. ι α.ότών χα.ι τ& ύπ!ρ ά.να.πα.ύσεως; της; ψυχη; tων τελοuμενα. χα.θ' υJρισμι­ 0 νους; χα.ιρούς; μνημ6αυνα.. Οtι προσεuχa.ι χα.ι δεήσεις; προσεcpιροντο ά.νι­ χα.θεν ύπερ των νεκρών, μα.ρτυροϋσι μΑν -.ά δίπτυχα., ων ή iν τϋ θ. λει­ τουργι� χρηαις; πά.νυ ά.ρχa.ια., μα.ρτυροϋσι δε πλεϊσw.ι έπιtύμ6ιοι !�ιγριz­ :pa.ι !ξα.ιτούμενα.ι ύπέρ τοϊ; ύπ' α.ότάς; χεχοιμημένου μεσιτε(α.ς; �ί εό­ χά.ς;, μα.ρτυροϋσι δέ αυιyγρα.φετς; ά.ρχ�τοι. Π�ριγρά.ψα; 6 Εύσέ6ιος τήν έν 'tφ να.φ των 6.γ. Άποστόλων μεγα.λοπρεΠή χηδε(ιιν τοϋ · Μ. Κωνστα.ντί­ νοο, i)ν «οι τοσ θεοσ λειτουργοι αύν α..ύtοτς; ΠΑήθεσι, πανοήμφ τε θεοσε6ει� λα.φ τ& της; ένιθιου λα.τρε(α. ς; δι' εόχων ά.νεπλήρουν» προσθέ­ τει χα.ι ότι tό τη,; μα.ωρι� φυχ� σχηνος; ήν «τφ τοϊ; θεοσ λα.ψ συνα.γε­ λα.ζ6μενον, θεσμων τε θε(ων χ.α.1 μuστιχης; λειτου,ργ(α.ς; ά.ξιούμενον»." Έχ­ θέσα.ζ δε χa.ι 6 Αόγουστ!νος; την της μητρός; του θα.νήν, ώριαμένως; λιγει δτι, iνφ τό της; Φρά τόν w.φον ά.χόμη Ιχaιτο, «ή θυσία. τη ,; ήμε­ 'Ciρcις ά.πολυτρώσιως; προσεcpιρεtο χα.τά τό ε(ωθός; όπ!ρ α.ότης;»· δι6τι, ώς; 'G.pα.χα.τιών σημειοι, τη. μ.ητρ6; του ζώση ς; 6 μ.6νος; πόθος; ήτο νά. μνη­ μονεύητα.ι τό δνομά. της; !πι toG tεροσ θuσιιωτηρiου.• Σα.cpιστιρα. ά.χ6μη εl�ι τά ύπό τοΟ Κα.πτ,::�οστόμι:.ιu, δμιλ. Λ' εi;; Β' Kop. § 2. Migne 61, 606-7. 5) Ιίεp\ Χ:Χtα:1τιi;,εω;; ,η; ΌR9o�e(.•J 'Εχκ>.ησ(ας γρά-pων περi τό 17 00 °&' Tour· nesfort έσημε(ου χαι τά8ε: ιπ;σ,ό· μο!.ι, M:igne 4,7, 35. 3'2) 'Qpιγίνη; et; Μ:χ.τθ. 1Iigne 13, 1631 lι::οσημ. 33) Anιbroi;iιιs, De lapsu virginis consecnιtae, c. VI, 2,.. Migne Ρ. Τ,.

16, 390.

ΚΙ!ΦλΛΑΙΟΝ

1) �υμ�6,11 θιη::.:χ.λ. Ηεp! θ. ν:ιοl) χγ '. ).,[iκne 15!>, 708. 2) Άποστολ. Δι:ιτ:χ.γα:ι ll' 57. Mig11e

1, 728. 3) Σω';;ομέν. 'Βκκλ. Ί::;τοp. Δ' 26. Mi.gne 67, 1197. 4,) ΙΙΙ. Σ1λεt1ttα?. �Εκφ;χι,::�ι;; τοόJ !μ· �ων-::ις, ::;τίχ. 50 χα! έ�. Migne 86, iί,

2'134. 5) Xp•no7t!6μ. δμιλ. 1ζ' εί;; Έδp. § 5. Migne 63, 133. 6) Κ. Π0,pφ.ιp:. Έκχλ. Ί:;,c,ρ. .ΣΤ' 8. Migne 67, 692. 27) Μ. Βασιλε!Gυ, �1';:ι:;:. (ζ' § 3, τοt; χατdι Νε,:,κ:ιι,:r..ι:;1,ι:χv κλ r.;;ιχοτ;. Mignc 32. 764. 28) «Car11en1que Christo, quasi deo, dicere secum invicen1�. J,igbtfoot, Apost(JliC l�atbers, London 1889 τδμ· Α' 51J.

σ.

29) Γ. ΙΙ:ιχτ!χοο, «ή μοο,ικrι έν «γ. Σοφ(q.» iν lφ ιtριθμ/j\ «Μοο::ιιχfr;•, σελ. 7. 30) Έξό'). ιε' 1. καί 20-21. 31) Φ!λωνeις Ίοu�:ι(ου, ·Περt 6!cιυ θεω· ρητιχοϋ κεφ. ιο', 1,ipsίac 1852, τδμ.,. Ε', σ. 339. 32) •Καί ψ'ιή:ιαντε; g;γjλΟ,;,,1 εi� τδ δpο;; τιi\v Έλ:ιιιi\ν,, Ματθ. κ;τ' 30, Έφ. ε' 19. 33) θe:ι:.�. Β:ιλ::ιαμώ·ι, 1Hgne 13ί, 1361. 3•!) 'Απο;:ι:.λ. .lια:. Β' 5ϊ. Migne 1, ί28. 35) Σαιζόμε·ι. 'Εκκλ. Ίστορ. 1::' 19. �Iignc 67, 1276. 36) Άθ:ιν. iπολι:.γ. lla;;t ψ1ηη; .,..εφ. 21. Migne 25, 676. 37) :\f. Βα::ιtλείω, εi; ψ:χλμ. :ι. χεφ. 2. Mignt: 29, 212. 38) Χpυ�ο::ιτόμου, bμ�λ. λ::ιτ' είς Α' ·Κορ. § 5. Migne 61. 315. 'fc.υ αυτοο δμιλ. ε:;; μ2' ψαλμ. § 1. Migne 55, 155. 39) A1nbrosins i11 Hexat:1ueron βιβλ. ΠΙ, 5. �Iigne Ρ. Ι•. Η, 178. 4 0) Ph. Labbeί et Cabr. Cossartii, Sacrosanct ι Concilia, Parisiis 16 7t,. τδμ. ν, σελ. 1156.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ'.

1) Συιtε(ί,·1 θe:;:,:ι.λ . .:Ξ:;: fι.γ. ν:χο·i χιφ. ρλστ'. Mίgne 155, 345. 2) Ψευ�ο • :Σωφρόνιος, iκκλ. [::ιτορ(α και ά.φήγη::ιιι;; των τελο�έrιων χεφ. 4. Migne 87, 3984. Γερμαν. Κ)πόλεω,, Μυστική θεωρία, Migne 98, 392. 3) Γpηγορ. Νχ;ιχv. ει;; iπι::�χό7.wι;;, Migne 37. 1232. 4) ίΕύ::ιεli. Πανηγ•ηtκό;; έκχλησιων, Migne 20, AG.j, 5) Σωι;;όμεv. Έχχλ. Ίτ.ορ. Ζ' 25. Migne 67, 1496.

6) Βlοι; άγ. ΕύΟυμίου, J. Holla11dι1s, Acta Sanctorun1, Antverpiae 1δlι3,. Januar. τόμ. Β' σ. 302, ιaε και Αύγον­ :;-.:!νου μοναχου, '1(ψ�α·1!τrι1, Βίι:;; χα\ πολιτε(α τοΟ δ:;ίσ1 πατρδ, ήμω·ι Εύθ 1· μιου τι:;ϋ Μεγιtλου, ύτ.:ό Κυp. του Σκυθο· π.,:;λ!τοο, Ίερ-sJΙJ::αλήμ 1913, ::ιεί... 49. 7) θεοφiν. Κεραμ. δμιλ. ui:ί. λfigne 132, 953. 8) Π. Σιλεν:ι:χρ. Ί�:ι.φρ. 1γ. .Σr;φ!::ι.; στ!χ. 682 κ. έ;. Migne 86, ii, 214δ. 9) Πρβλ, D11 Cange, G1ossariu111...

mediae et infinJae Latinitatis, Niort et Londres 1883. «ca11ce!!ns11. tO) Αύτ. «ve!u1u11. 11) 'Μανα::ι. προ;; μr:;,;αχού;; § 56, Migne 25, 760. 12) θεο�ωpήτ. 'Εκχλ. Ί:�τορ. Δ' 16. Mi�ne 82, 1161. 13) Χρυσο:,τόμου, δμιλ. ·( ε!.; Έφs:;. § 5. Migne 62, 29. Η) Γερμ::ι.'1. Κ) πόλεω;, Μυ::ι.:. θεωp!:χ.. Migne 98, 400, 425 χα! 428. 15) Jlαpi Ί. l\Iε::eιλωfii, Συμβολική τόμ. Α' σ. 329. 16) Σχαρλ:i,,;.υ &ζα·ιτίc.υ, ή Κων::,α'Ι· τινοάπολι;, τόμ. Α', :;. 492 :r1μ. 17) ΙJι'eυ�.ίμοu Ζ' V, 5. 2) Γ' Β:z.:�ιλ. t' 48-49. 3) Πρά.ξ. χ' 7�. ·1) f(fεu�ο:ωφ,;όνιο;;, Έχχλ. Ί�τορ. -:ων eν τfl !ε;;ου;;γ!; -::eλ,ι;;uμένων, 11ίgne 87, 3984. Πρ6λ. χαι Σγp(Χ.ψ!α;; σ. 2,19 :ι:χί 2) Μαχ:ιρίω Χρυ:ιοχε;p::tλου άpχιz;;. Φι· λαδελφεί:ι;, Όμιλ. εί;; τήν έορ":ή\Ι της Όρθο�οξ!α;;, Migne 100, 232, 239, 246 εν δπο::ιημ.

·tε.

3) Αίιτ. Migne 100, 343--4 !ν f;πο:ι. 4) Δαμα:τ,'Ι, iγίνετο κατ' έκλογf1ν σt'J· 'tών 7..pfι::ιι;; ίν τϊμ μυ,τηpίφ. Sίαι ε!;; τά; br:χpχοό:,α, πρc,:;ε:ίθε·1τ�. ]\2.t ":έλο�, Υνχ μfι i!πέpχ·qται ::ιύγzυ::ιt;; μz:αξiι των πι:;τι�ν, κ:ιθωρ(::ιθη,:ι.ν τ!,ιε;; αί έκ π;;ι::ιύJν iπχηsλτέcιι. Τουτ,, !\' iΊπηpξεν ·ίJ iρzική «!τ!:χ �η;; ποιχιλ!χ;; τιilν λει�ωpγιων».

Reuaudot, Liturgiarnιn 0Γientaliunι

Collectio, Parisίi,; 1716, τδμ. Α' σ.

XLII, 'Όρο χαί \V. Palιner, Origines Liturgίcae τόμ. Α, σ. 10-12 χαι 80-81. 2) C. Ε. Hamαιond, Litιιrgies Eastern & Western, Oxforιl 1878, σ. XXXVIII. Πρβλ. και \V. Palnιer Or, Lίt. τtμ. Α' σ, 39. 'Ανωνόμοu,

Tbe Ancient Liturg_y of the Church of Jerusalem... with an Englίsh Ίranslation & notes, Lo 11ιlο11 1744,

σ. V-IX. F. Brightman, Eastern, Liturgies, Oxford 189ι;, σελ. XXX­ XI.VII Κλπ. 3) ΑεοΨ:!ου λ6γ. γ' κcιτ& Νεποpιανων § J!). Migne 86, 1368.

4) Mii.ne 65, 849. 5) l\fάpκου Έφέ::ιοο, !\τι οίι μόνον :iπό

τη;; ;ω'iη;; τώv ?Jεσπ?τικών ρημάτων &· γιάζοντχι τ:ί θείcι ?Jωpx. Mίgne 160, 1080. ΙΙ�8λ. και τi παρi Βη::ι:ιcιρ!ωνι τφ Κοιρ8ηνι:ιλ(φ ίν -:{i> De Sacrame nto Eucharistiae γpαφέντα.: «Una est au·

ctorίtas sanctoru111 Ecclesiae docto­ ι·uιu, Clenιentis, J acobi, Basίlii et Clιrysoston1i, qui on1nes in ιnissis, quas ipsi coιnposuere, post verba Dominica, sacerdotis, boc sacramen� tun1 conficere vindentιιr ... Migne Ρ.

σ.

161, 154, 6) Snιitlι & Cheethanι, Dict, of Cristίan Antiquίtίes αpθp. ιcLiturgy• § 20, ύπο Cheethaιn. Ό Duchesne έν τοό,οιc; έν Origines du Culte Chre· tίen· σελ. 7 5 σημeιtιϊ: 15'.ι τp(cι ά.πδγραι· φα της λεtτοuργ(α.c; άγ. Μάpχο1.1 8ιεσώ· θησαν, 'Όρα κι:ιι Brigbtιnan σ. LXIII' 7) Κc1ρ!λλ. Άλε� .• Πεpι -:η;; ίν πνεύ· μcιτι κc\ iληθεί; πpσσχυνή::ιεω;; § 13.

Migne 68. 848. 8) θ. Β:ιλ::ι:χμών, 'Α:-:!:Ικp!σsι;; κ:χ·ι?Vt· κcι!, Migne 138, 9;")3. 9) Migne 137, 621. 10) 'Α�:ό �οσ 11ου μaz�ι τ�� 15ω :!ω-

603

602 νος, Ι�ιν 6τε �έ και όλίγον πρό του lloυ ΚQ'.! μετi -;όν 15ον, αι λειτουργ!αι άrιε· γριiφοντο iπ! χο·ιt::ικίων � ttiλητα?!ων, �­ τοι μιψ.δ,ιανωv &ρκετου μήΧΟ'J\;, ;ψο,ηρ ­ μο�μsνων κ::ιτt την μί::ιv Ιίκ,ιαν έπ\ κον· τ,οίί χα! πε,ιιειλιγμιwαιν -;;ε;:;\ ::ιύ,όν. Ό ιεpοοpγων έχώ,ρttι προ;; την ιiν:iγνω:�ιν έξ· ελ(�ε(J)'Ι >όλίγον κ:ιτ' όλίγον την μεμ!iρ:i· νην. Οταν !)' ·1!φθανεν tt!;; -;ό τέλο;; τ'/j;; μιi;; δψεω;;, ,ιι,,ρεφε."Ι iμέ,ω;; -;τρό ;; τήν Ιiλλην χ::ι\ συνεχ!ζων πε;,ιε':ύλισσε 15αθμη· eον τόν κόλιν�ροv χωpιίiν πpό;; τό τέλο;; τ'η;; ιi•ιαγνώσεω;; κατi τήν έν::ιντί::ιν J}ιε!J· θυ-ι:;ιν. Διακp(νοντ:ι.ι aέ κατi τό πε?ιεχ6· μενον ._i ε!λητι:f.pια ε!;; -:::k τφό;; !ερατι­ κήν χpi'ριν, τi κα\ πλεiονα, λ::ι! τi πρό;; 1)ι:ιχονι1ήν, •:ά 1ι.α! σπ,χ.νιώτεpα. Tt πρω· τα περιέχουν μόv:ι. τi τό'Ι !εpi:ι ιiφοpων· τα μέρη, iμu�ρω; όπο�ειχ·ιόοvτοι τά. aια· Κ(Ινιχi. Ti aεύτεpον τ.εριέχων τi �ιαχ-σ· νικ:i, α·,ευ των εύχων. Έντευθεν ή ιiνiγ· χη 't'i'j;; ιiλληλοσυμπληρώσεώ;; τω·ι. 'Ώ;; τά. πολλ:i, iκαστον !εp::ιτιχόν είλητipιον μ(αν λειτοηγ!α•ι πε�ιiχει. 'l'.:fpχoυv δ· 0

μω;; τι,ιi κ:1.ι μέ τi;; Μο Βυζαντινi� λeι· τουργ!:1.;;, /ίγαν a' έλl'λχιcιτα και μέ τιχ;; τρε'i:ι;;. 'Όροι Brightιnαn, Eastern Li­ turgies σ. XC.

Η) \V. TroJJope, Th e Greek Li· turgy of St. James "With introduction & notes . Edinburgb 18(ι8. σε:λ. (ιt. 12) Migne 65, 849-852. 13) Γpηγοr,,. Ν.:ιζι:χvζηνοϋ, Έπι.:ιί:pιr.ι; εί;; Βα�(λειον § 34. Migne 36, 541. 14) Petruς Diaconus, De incarnat. et Gratia J. C. § 8. Migne Ρ· Ι,. 65, Η9.

15) · Περι του !iτ ι 1J των Π�οηγι.:ισμέ­ vων ,ο)κ !:!'tt τοϋ Διαλόγου Γρηγορ!ου Βρ:χ. Κων�τ:1.ντίvον -τόν ,!; 9ίκον6μων περ\ '!/JN Ο', τό:J.. Δ', ::ελ. 712 αημ. lG) Wεu�ο::;ωφρον. Έκκλ. Ί:;τοp. ,ιί\11 τελr.ιυμένω·ι § 1. Migne 87, 3981. 17) Φιλαpέτο•J, Ίπr.ιρ:κ ή Δι3,:σκ::�.λία, ,έξελληνι:;&sιαα; ύ.. ό ΙΙαγίδα, Ίεpr.ι::όλυμ:ι 1887, τ6μ. Γ', α. 2'74-6. 18) v0;;:1. αυτήν !ν Migne 99, 1688 κ:χt !ξ.

ΚΕΦΑΛΑlΟΝ ΜΑ'

1) Άθαrια;σ(ου, 'Απολογητικδς; χατi Ά· ρειανων § 28. Migne 25, 296. 2) Χ;,υσοστόμου, ,Πρός; Δημ'Ι'jτριr.ιν μr.ιvά­ t;ον·τα λόγ. α' § 3. Migne 47, 397. 3) Wε��α;,εοπαγ!-τη;;, Έχκλ. 'Ιεp:χρχ. χε:p. Γ', 2. Migne 3, 428. 4) 'Ιω. Μ:6:�χου, Λειμών § 25. Migne

87, 2$9.

5) Ίοο,τινιαΙΙΟu, Νε:ι.ρi �ι:iτ. ρλζ' έν

Impp. Justiniani, Justini. Leonis Νο· ve1Ja Constitutiones, Paris ι558, σελ. 365. 6) Ίω. lfόσχοο Λειμώv § 196. Migne 87, 3081. 7) 0p:x 6:,:,. fγραφ:χ έν tθ' Χ$:p. περ! ιω:ρατραrοεζίοο. 8) •"Ώστε μ:χtQ'.ti;οοσιν οι τό·ι τη;; π,ιο· 0

θ!�εω;; �ρτον ΧQ'.l τδ κep:χσθέrι cip-::!ω;; πο· τήριr.ιν 'tψ dγ. eυσια:ττηρίφ πρQ:;iγειν, ,μ.ελλοόσης της λειτο�pγικη;; τci;εως, δ­ μΙΙΟν τινά. ψ:χλμικό·ι λέγειν τ;:χp:χ3ε1:ωκό­ τε;; τφ λχφ τφ γινομένφ π;;άγμ:.ι::ι ;ψόα· φο�ον, ώ:;; νομ!ζο()σι, 6:χ:;ιλέα Μ;η; πί,... XV, χεφ. 2 § 6-7. 'C'όμ. Ε' c,. ilί κ. iξ, 22) Έrcιφ:1.vkιι., Άγχυρωτόι;; § 57. Migne 43, 117. 23) θεοδ. Άva!!)ιινν, Πpοθεωριιι χe:φα· lαιώ!)η, § 2. Mίgne 140, 420. Κριτοποδ· λο:) 'Ομολοyfοι χ.εφ. e·. πα.;,& Ιι[aσολωpl

Συμδολ. τόμ. Α' σ. 325. 24) Συμeών θε:,σαλο'Ι.

264.1-8.

Migne 155,

25) ΑΟτόθt. Κατ& Wευ/Jοαω:fpδνιοο «τό, :,φραγ!ζεcιθαι τήν προαφοptν δ Μ. Βιισ(· λει.ος; πσφsaωκι•. Migne 87, 3989. 26) "'Ενθ. d.ν. 27) Α' Κορ. ι' 16. 28) 'Ιγν:iτιο;; πpόι; Έφε:,. § 20. 29) Ww/Jαpeoπαγrτ. Έκκλ. Ίεpαpχ.

Γ' 3. Migne 3, 428.

30) "Ο;,::,.· λειτοοργί:ι ·Μά.pκω

παρ&.

Brightman α. 134. Πp6λ. χαι 'Qpιγtνη

χα,:& Ι{έ)-,ω βιβλ. Η', 3."Ι. «τQυ;; μετ' εϋχαpι:,τ!α;; και εύχη;;... ,i p τ ο υ ;; i· :;θ!aμεν :Dωμα γενομίtiου;; �ιi τήν ευχή,; c!γιόν τε χαι &γιr.tζον•. M:igne 11, 1565. 31) Brjghtman, Appendix Q. σι>... 539-Μβ. 32) Αυτ. σ. 549. 33) Μ:1.τθ.. κι;;', 29. 34) θεο!Ιωpήτο-J, Αtρετ. Κακομυθ. 6ι15λ.

Α', 20. Migne 83, 369.

35)· 'Ιοuατινου, Άπολογ. Α' § 65. χ:t

67. Migne 6, 428-429.

36) ·Etpη�:1.!00 1 Κατ& :χιρεσ. 6ι5λ. Ε'

2. Migne 7, ,1125.

37) Γpηγ. Νόσση�. Λ6γ. Κα, ηχητ •. i 37. Migne 45, 96. 38) Δαμα:r,ιην. •Εχ!Ι. 'Ο:pθο!Ι. π(,τ. ιJι!Sλ. Δ', 13. Migne 9!, 1145. 39) •ορ:ι χαl 3"2ον κσιvόνα Πεν&έκτη;.

40) Cyprian. Epist. LXIII ad Cae· cilium. Migne Ρ. L. 4, 383, οpαι καL

δσαι m:ρl ποτηρlωv lyραιψα.

cv χστ'

κι:φ,

ΚΕΦΑΛλlΟΝ ΜΒ'.

1 ) Πρδλ. Ν1χηφδροο Κ:χ.λογερ/1, Ποι­ μο:ντιχ�, 'At'ljν«c 1θ8S, σ. 806. 2) «Kyrie eJeison.. ,a Graeeίs dicitur;

quia in Graecis simul omnes dicunt».

Gregor. Magn. Lίb. ΙΧ, Epist. ΧΙΙ. Mi gne Ρ. L. 77, 957.

3) Χρu,ο:ιτόμ. Ε!ς; Β' Kop. δμιλ!:1. ιη• § 3. Migne 61, 527. 4) 'Qpιγέ!νη;;, Κατ& Κιλσω, ιJι6λ. Η' 37. Migne 11, 1573. Πρβλ. και ιι. Βα· σ!λιιον, ·οpοι χχτ' iπιτο,μ'Ι'jν, έρώ-v. 278. Migne 31, 1277.

604

605

5) ιι:·��:ψ��παγ!του, Έκκλ. Ίεpαpχ!α 1", 3. Migne 3, 428.

6} Brightman σε>.. 31.

7,) Εύρtπ!w.ι , Κpε:τφόντη:;· :iτ.ό:ιπ:ι::ιμα -παρdι .Στο�:ιιφ. 8) Κυριλλ. Άλεξανaρ. 'tπόμνημα ε!, �1ω:tν. !Μλ. ΧΙΙ, Migne 74, 708. 9) Χρυ,:,ο:ιτ6μ. Κατά. Ίοο�α!ων λόγ. r· f 6. Migrte 48, 870. 10) 'Αr..ο;ιd.λ. η' 4. 11) Ν. Κ�d.:ιtλα;;, Έρμην. λεtτοοργ. ,§ 15, Migne ,ιοο, 4()1. 12) 'A'IWX, 97. 4) Μ. Βσι::ι!λ. Πεpt Άγ, Πνεύμ,:.το;;, χε:p. 27. Migne 32, 183. 5) Κυp!λλ. Ίεροσολ. Κcιtήχ. μυ:πσιγ • Γ' 3. Migne 33, 1089�1092. 6)· 'Qριγέ'Ι. Είι; Μοοτθ. �σι· § 14. Migne 13, 94'9. 7) Ε!ρηνα.το,, Άπόσπσι,μ:l. &pιθ. 91. Migne 7, 1253. 8) Bιightman σελ. 59-54.. 9) Χρυ:,.6::ιτομο, Εί;; προaο:�!σιν 'Jού�σι ομιλ. Α' § 6. Migne 49, 380. 10) Πpιiλ. και.ι Ν. Κ:ι&i:ιιλ.ι.ν κεφ. 29. Miiιne 150, .429. tl) Χροοοστόμοο, ει, τό δνομσι τοσ

κοιμητηρ!οο κσιl τον Σ-:σιυ;,όν § 3. Migne 49, 393. 12) Του σιύτσJ, Εί: τrμ Πεντηκοστή\/ δμιλ. Α' § 4. Migne 50, 459. 13) Ί'ου :wτotJ, περι ιερω:ιύνηι; λό"(Ο\; Γ' § 4. Migne 48, 642. 14) ·οχι 13εβσιιω, ει, τοιι, ιφώτοuι; σι!ωvσι,. Αι λε�τουργ!σιι Ίσιχώ5οο Xt.it Μiιipκου aιοp!ζο!ηι ν& Ιiπσιπελθωσιν i1t· :pώνω;;. ( llrig!1tman σ. 54 1σιι 134). Γνω:χτόν �, δτι S'I τfj τοσ Κλήμεντοι; !Jlν 6πιiρχουν ού�σιμ6Ί;; μυ:ιτ. εύχσιί. 15) Μ. Γεaεών, Κ,:.,ιονιχα:.ι Δι:.ι.τiξει;; τδυ.. Α' σελ. 89-92. Πρβλ. κα.ι τόμ. Β' σeλ. 406. 16) Wε,�σιpεο�γιτηι;, Έκχλ. Ίερ:.ι.pχ. r· 3. 43'7. 17) Bri�l1trr.an σtλ, 57. 18) Xpυ::ι6GtO\J,O\;, Όμιλ. μ:.ι.' ει, Α'

609

608 Κ,:;ρ. § 4-5. Migne 61, 361. Πρβλ. χαι δμιλ. γ' ε!; Φιλι:-:. § 4. 19) Κυρίλλ. Ί,ψ:ι;ολ. Κατήz. μJ;ταγ. Ε' § 8. Migne 33, 1116. 20) Έτcιφάνιος;, Κ:ιτi αtρί:�. ΟΕ' § 8. Migne 42, 513. 21) Ν. l{αβά;ιλ:ι.;, Irε:p. 33. Migne 150. 411. 22) Κuρίλλ. Ίερι:ισολ. ·Ε·ιθ' ιiν. 2 3) Brightman -:r. 126-8 και 131 . 24) Άπο;τολ. Δια1:αγαί, Γ' 4. Migne 1. 765. 25 ) HieronJ'ffi. Commentar. in

Ezech. VI, 18, Migne Ρ. L. 25, 175. 26) Έπι:pάνιος;, Κατi α!ρέσεων ΟΕ' § 8. Migne 4-2, 513. :r7) θεο�ιίιρητο;;, Έχκλησ. Ί;τορ. Α' 1. Migne 82, 885. 28) θεο:άνη:, Χρονογρα:p!α, :\Hgne 108, 325. 29) θεο�ρητ. ΈκΥ.λ. Ί::r.:. Ε' 34. Migne 82, 1265. :Σωχράτ. Ζ' 25. Migne 67, 795. 3()) Labbei et Cossartii, Sacrosan· cta Concilia, Parissis 1671, τομ. s. σελ. 185.

ΚΕΦλΛλΙΟΝ

1) Γερμανό;, Μ Jστ. θεω�,ια § 33. Grottaferrata 1912 :ι. 28. Πρ5λ. χ:ιι Φεu�σωφρόνιr;v § 20. Migne 87, 4αχ>. 2) Έ�,μηvεία Ζωγρ:,:ρων :ι. 258-9. Πρβλ. και Dίdron, Christian Icono· graphy τόμ. Α' σελ. 407 καl ίξ. 3) Τό Εύχολόγιον τοσ .Σεp:ι:τ!wιο;; πρ6\· τοι; έξέ3ωχε:11 δ G. \Vobbermin έχ χε:ι· ρογριίqκ,u χιίιοιχο, τοίϊ 11ou αί6\vος;. Ό Brightman κατέταξε: τό δ'λον δλικόν των εύχ_ων ε!.; εύχάς;: α') ιiναφορ.1,;, β') eα:rαt!σμχτο;; χα! χ_ ρ!:ιματος;, γ') χειρο· -rον1ώ'1, � ') εύχ_ελαίου και ε') χη!}εία,; και έ;έ3ωκεν αότό lv The Journal of Theological Studίes τόμ. Α' I.ondon 1900. Ζήτει τ«ς tfvωθ� εύχάς ιν σελ. 101-2 και 107 4) «Dowinica oratio apud Graecos ab omni popu]o dicitun>. Gregor. Magnus Lib IX, epist. ΧΙΙ, Migne Ρ. Ι,. 77, 957, 5) Ή δr.αρςt\; τη;; Κυ�,ιcαη;; προ· σεuχrj;; έv τ'/j λειτοοργ/" μ::ψrυρείται τό· σον 6πό ιiρχ_α!ων :ιuγγραφέωv, δ�v χαι έχ τυνν δπ:ιρχοοσ6\v λsιτου?γιχω'Ι aέλτων. Μόvον έχ τη, λειτοοργ!α;; του Κλήμειντος; έλλε(πει, έχπε:ιουσα τσω, - aιότι π6\;;

ΜΖ'.

!λλως; νcί εξηγηθfj 1τό πρ1γμα; - sx με· ταγενι.στέρα;; ivτιγρα:pιχη;; :ί:τροσιιξ!α;;. Πρβλ. W. Troloppe, The Greek Li­ turgy of St. James, σι:'λ. 100-101. 6) Χ;;'J:rοστόμοu, Όμιλ. ιζ' ε!;; Έ6ρ. § 5. Migne 63, 133. 7) Κυρ!λλ. 'Ιερο:ιολ., Κατήχ. ;.ιυσταγ. Ε' § 19. Migne 33, 1124. 8) Ν. Κ:eϊάσιλας;, Κεφ. 36. Migne 150, 449. 9) Κυρ!λλ. 'Ιεροσολ. Κ:χτήχ. μυστα.γ. Ε' § 20. Migne εvθ' iv. 10) B1·i ghtman σι:'λ. 25. 11) Hierony mus Epist. XXVIII ad Lucin. § 6 .Migne Ρ. L. 22, 672. .12) Χί)U:ιό:πομο;;, Εϊ;; �,μδ' ψα.λμ. § 1. Migne 55, 464. 13) Ίωάv. Δαμα.σκη•,ός;, Περί σώμα.το; χαι :ιΥμα.τος; Χριστου § 5. Migne 65, 409. Πρ5λ. Ίωliν. ιβ' 32. 14) Εύτόχιο,, Περί Πιi:ιχ:χ χα.ι Εύχχ· ρι::;τ!ας;, dπόσπ. 3. Migne 86, 2396. 15) Λεuιτ. tζ' 11. 16) Ν; Καδliσιλα.;;, Κeφ. 37. Migne ]50, 432. 17) Μ"α.τθ. χι:r.' 26. llάρκ. tδ' 22.

Λοοχ. χβ' 19. Α' :Κορ. ια' 24. Πριiι β' 4:)-46. χ' 7. 18) Γρηγορ. Ναζιανζ. 'Επισχ. i,o:x'. Migne 37, 280. 19) :Χρυσόστομο;;, Ε!ς; Α' Κορ. δμιλ. 'Xo1J' § 2. Migne 61, 200. 20) Φευ!Jcφmπ:χγ!τη;;, Έκχλη. Ίερ:χ.ρχ.

Γ' 3. Migne 3, 444. 21) Brightman σε:λ. 62. 22) «Corporatio, Nativitas , Circum­ cisio. Apparitio, Passio, Mo rs Resur· rectio, Gloria, Regnum». Mabillon, De Liturgia Gallicana, Paris 1685 σ. Ι!.

ΚΒΦλΛλΙΟΝ ΜΗ'.

1) Φεuaαρεοπι:ιγlτη;;, �Ενθ' δtι. Migne 3, 445. 2) Brightman σελ. 25. 3) 'Iωliv. Μ:6:ιχοο Λειμώrv χεφ. 196. Migne 87, 3081. 4) Χ;;υσοστφου, Όμιλ. ει, Έφε;. § 5. Migne 62, 29. 5) Ί�ε τήv !Ιλη\i ::,,J;ήτη:ιιν π:χρi .Μ. Γε!�εών, Κα'Ιον. 1ιατά;ει,; τόμ. Α' :ιιλ. 269-274. 6) Έaημοσιεόθη f..ιπό Ίεζεχιήλ Βελα.· νι!�ιιίι"tη έv< Έχχλ. Φιiρφ τόμ. Η' σελ. 201-4. �οp: tQυ αύτοί.Ι, πατρ. Γρηγο­ ρ!ου γρliμμα :�υν03ικσ; περί χολό6ωv χ:ιι Μετα.λήψεωι;, ιiπολu9έv τφ 1807, bl ΓJ!· 1Jεω'Ι, Κα.ν. Διιι:tli.ξ. τόμ. Β' σελ. 122-5. Περί συvεχους; Κοιvων!ας; 6t6λιά�,ιοv έςέ· aωχε xxl δ Κ. Α. Δtαλη:ιμiι; έν 'Αθήναι,; 1907. 7) 'Ιγνάτιο;, Ε!,; Έφε:ι. § 13. 8) .Μ. Βασίλειο;, Έπι:,τ. 93 πpό;; Κα.ι· σχρ!αν πατριχ!α'Ι. Migne 32, 484. 9) ΧρΙJ:ιο:ιτόμ,οu, Ε!ς; Έφεσ. δμιλ. γ' ά.-11iγvωθ1 !lλ'lfl τήν § 5. Mίgne 62, 29 -----00. 10) Του ι.ώwσ, Όμιλ. ι' ε!ς; Α' Τιμοθ. § 3. Migne 62, 529. 11) E dersheim, Temble Service, ποι­ ρά Vernon Staley, The Catholic Reli· gion, London 1906 σελ. 280. 12 ) Augustinus, Epist. LIV ad Ianuarium, § 8. Migne Ρ, L. 33, 203. 13) Πpδλ. λειτοο�,γίαν Κλήμεντο;; πα.ριί

..-:reιστια7ικός !ναός.

Brightman σ. 24, κα.ι Ν. Κα6Ιiσιλαι.ν χεφ. 39. Migne 150, 463. 14) Ίωd.11. στ' 53-56. 15) Χρuσοστόμ., ΕΙ,; Β' Κορινθ. 6μtλ. ιη' § 3. Migne 61, 527. •Πa.ς; Χριστια.· νόι; γιvwσχε1, γριtφει tδ χα.τόλιχοι; θεολό· γος Eugene Vandeur, δτL ιπι πολλ� έχατονταει-:ηρ!1J:ιι; f/ 6πό τιί Μο ε!δη χοι­ νωνί:ι, f/ άπ,οτελοσ:,α νf!v r.ρσvόμιοv τιίνν ιερέων, παρι!χεw εl;; δλοuς; τού,; πισ,;οος;. Ό τρόπο; οδτο;; τοσ 1Jέχεσθαι 'tό μuατή­ ριον, χα!τοι ο�ίπο'ΟΙ! ώι; Κuριαχή έvτολή έr.εδλή&η, σuv!στα ούχ ήττον τήν γενιχήν αuνήθεια.ν μέχρι τοσ 15ου α.!Ιϊ!ινοι;. Άλλ' iχτστε f/ Έχχληcrί:χ, πολό φpοv!μω\'; π,οι· ου:ια., κα.τήpγησε ·το lθο;; τοtί'tο, τό μέν έχ σεδασμου πρός; τό τ!μιοv Αtμα, !lr.ιp διι!.τρεχε τόν χ!ν1Jυνον τοσ νιί. χuθfi, τδ δi ές έχτιμή:ιεω;; πρόι; 'tcίι; σημεριvcίς; Uρο­ τέραι; χοινωvιχcίι; auvηθε!οιι; μας;•. Tbe Holy Mass popularly e:ι:plained, bt του γαι.λλιχου, London 1916 σελ. 145• Τό πα.pά�ιγμα. λοιπόν τοσ Κυρ!ου δέv dr.oτaλεi δι' f/μ1;; ι!Ντολήv ! Δίχα. πίν,;ι :xlωva;; �έν εtχοv τήv &ιsρότητα τijι; τε·· λευτα!:χι; μα,; 500ετ!α,;, dλλ' έ:,χ6ρr.ι�ον τό τ!μιοv, Αtμα. dvεuλα.βωι; ! Κα.ι f/ Έχ· χλ η:ι!α (1Jηλ. fι Δuτιχή) φρον!μωι; iπρα.­ ξεν έπαφήcrα.σ:χ 'tό πλijpe;; ώι; rροvόμιοv τοϊι; ιερsυσνν ! :Σuχόφuλλαι. μή χαλόπτον,;αι. � '' 'tήV r.απι:ιτιχήν γόμνωσιν. 16) Κυρ!λλ. Ίεροσολ. Κα.τήχ. μυστ/1.γ. Ε' 21-22. Migne 33, 1125.

39

610

611

17) Brightman σeλ. 25. Πe,ρι τοσ cl.ρχιχtιο1tpεπεστέρου τρότcοu τij\; ιiγιa., Kot·

νωνιιχ, 1Ιγρ:ιψιχ έν χεφ. χt;;' ε!; τi περι λιχδ(/'ι?\;.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΜθΌ 1) •Κιχι 6μνήσιχvtε\; έ,;i)λθον•. Μά.pχ. ιa' 26. 12) Χρυ=τόμου, ΕΙ\; τό 15ά.π-τ;ισμιχ 'tolJ Χριστοσ § 4. Mίgne 49, 370. 3) .Πqισχιiλιον χρονtχδν. Migne 92, 1001. 4) Brightman σ. 64. 5) Ν. Κιιβcf.σtλΙΧ\;, Κeφ. 41. Migne 150. 457. 6) Αύτ. χεφ. 53. Migne 150, 489. 7) Brightman ο. 26-,27. Ή ιχδτή ιiφέλeιιχ χιχι�α.χτηρ!�t χα.ι τιt., !λλΙΧ\; λεt· τουργι:ι,. Ή πιχpά.τιχ,t\; πα.ντοaιχπωιν ιi­ y!ων e!νιχι όψιιχ!τερον γέννημιχ τij\; !το­ μιχij\; των λει,χχ.ψyοοντων ιχδτοδουλιιχ,. Ίw τfj λειτοοργ!(f τοσ Χρυσαατόμου πιχριt. Goar. Εόχολόγ. σ. 85 fι dπόλυ:ιι, πα.ρέ­ χετιχt αJ\; ιεi!,: «Χριστό, 6 dληθινό\; θεό\; !fιμων, ιτιχτ, πρε,βε!ιχι, τij, πα.να.χριiιllτοο Αδτοσ Μητρό\;, τfj atινά.μει τοσ τιμ!ου χιχι !;ωοποιοσ :Στιχυροσ, των ιiγ!ων ένδδεων χιχι πα.νει,φήμων 'Αποστόλων, τοσ ιiγ!οο τij; fιμέρa., Ι των ιiγ • χιχι aιχιχ!ων θeιοποtτόpων

Ίωιχχeψ χιχι w.Αιννη, χιχι πά.ντων των ιiγ!ων, Ηεήσ:ιι χιχι σωσιχι ofjμ�,..• • Οδ­ atν �ερισσότεpον. 8) Κριτοπούλοο, Όμολογ!11. χεφ. θ', πα.ριt. Μεσολωp� :Συμ6ολ. ιτόμ. Α' σελl\;

329.

9) Γρηγορ. Νιιt;;ι11.ν!;. Έπιτά.φιο; eι, Γοργον(ιχν, § 14. Migne 35, 809. 10). •Μ. Βιχσιλε(οο, Έπιστ. 93 πρό; Κιχισιχρ(ΙJΝ. Μίιιne 32, 485. 11) Νιχηφόρο\; Κά.λλtστο,, Έχχλ. Ίcrτ. 6t6λ. ΙΖ', 15. Mίgne 147, 281. :Σχολιχστιχό,, Έχχλ. 12) Εόά.γρtο\; Ίστ. ,Δ', 46. Migne 86, 2769.

113) 'Η:ιύχ.ιο, πρεσδ. Migne 93, 886. 14) θ. Άν1'(1\ων, Προθεωρ(ιχ χεφ1Χλ11.tώ1\η\; § 39. Mίgne 140, 466----8. 15) :Συμεών θεσσιχλ., iΙΙερl λειτοοργ. χεφ. ρ'. Migne 155, 301-4. 16) Β1Χλσ:ιμιί1ν, Ει, 2ον χιχν. '.Αιντιο­ χ:ειιχ,, Migne 137, 1281. 17) Άποστολ. Δι11.τιχγ. Η', 31. Migne 1, 1:1,28.

ΒΙΒΛΙΟΝ ΕΚΤΟΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 1) Έπιφιχν., :Κιχ� αιtρέσ. Δ', 4. Εοοε15. Βιο, Κωνστιχντ!νου Δ', 62. Wεu!JΙΧ{)εοπιχγ(τ. 1!:χχλ. Ίεριχρχ.. Γ' 1. Γρηγ. Ν11.!;ια.νt;;. Λόγ. μ' ει, δά.πτισμσ. § 4. - Μ. J:Jιχαιλ. δμtλ. ιγ' προτρεΠ"t. aι, Μπτ. § 5. 2) 1.ρυσοστόμ., 'Qμιλ. ιβ' ει, Α' Kop. § 8. Migne 61, 100.

ΝΌ

3) Bollandus, A.cta Sanctorum, Fe­ bruarius, tom. ΠΙ, Antverpiae 1658 σελlς: 653. Τό πa.ρ' i]μίν Μηνιχιον tij\; 26η, Φε15ρουιχρ!οο .σημειοτ ουνοπτιχω, : «ΕΙτιχ τ!χτει f! 6ιχ.σ!λισσιχ τόν Νέον θeο· ΜcιιαΨ χιχι πpοσχ.οιλεσ11.μένη τόν δσιον, ε ό λ ο γ ε τ τ ιχ ι πιχρ' ιχότοfJ•. 4) :Συμεών θεσσιχλον. Περι t. τελετων,

Mίgne 155, 208. 6) Αότ. Migne 155, 209. 6) Οδτο, :;ημειοτ δτt ε!; οό�έν !λλο ιbt6γριχφον, πλTfl του Κοpεσιανοσ, εόpη· χεν ιi.νιχγεγρ:ιμμένην τήν dνω τελετήν, i)τι, sν τοόwι, έπετελείτο εύλιχιsω, χ11.τιt. "t4' fjμέρΙΧ\; του έν Άν11.τολfj τόσον πιχριt. τοτ� ΌpθοΜί;οι,, δ::ιον χΙΧl π11.pιt. τοι, Λ:ι­ -r(νοι.ς;. Goar. Εόχ.ολόγιαν σ. 318. 7) •ορ11., φεp' ε!πείν, Ήροaότου Α' 198 χιχι Β' 64. 8) Λουχ. ιχ' 59. l!S' 21. 9) Ν. Κιχδιiσιλιχ, Περι -;'lj\; έν Χpιστφ tωij\; λόγ. Β' Migne 150, 525. 10) Χpυοοστόμ., 'Qμtλ. έγχωμι11.στιχή ει� Μ:ελέτιον. Migne 50, 515. 11) Τοσ αιότοσ 'Ομιλ. χιχ' ε!; Γένεσιν.

Migne 53, 179. 12) Προχόπtο\; Γ11.ζ:ιίο\;, Ε!; μ!J' ,ιε:p. Ή:111.tου, Mίgne 87, 2401. 13) Χρυσοστόμ., Όμιλ. ιβ' ει, Α' Κορ. § 8. Migne 61, 105. 14) Γ. Π:ιχ.υμέpη, Άν/Ιpόνιχο, Πιχλιχιο­ λόγο,, Migne 144, �. 15) «Short and beautiful service•· Littled: le, offices of the Holy Eas· tern Church. London 1863, σελ. 265. 16) Βλέπε χ11.ι �ρμηνε!a.ν Β11.λσ11.μωνο,, Migne 138, 465--8. 17), Ψιχλμ. ρι!J'. 18) Ψιχλμ. ρχστ'.

19) rιι Β:ισ!λειο;, 'Qμιλ. ιγ' πpοτρε1tτ. ει, οιiπτ. § 1. Migne 31, 424.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΝΑ'. t) Tertullian. De Baptism c. Mi­ gne Ρ. L. 1, 1311. ιι�Αγοντιχιύφ'ύμών Ι"νθαι δ&:ιρ l:στι)) lγpα.ψε χιχι δ 'Ιουστϊ:­ -νοι;. Α' Άπολ. § 61, Migne 6, r.20. 2) Πρl!Sλ. χιχι τ:k του Δt!Jύμου: «·οοεν iδιαιχρίτω, πιχVΙτ! !ί1'11.τι, χ:ιι έν θ11.λιiττη 'δέ, drιιf.γχη, χιχτιχλ:χ&όση,, 5ά.1tτισμιχ γ!­ νετιχι, αJ\; μιli; τε οϋση, φύ::ιεω; Mιiτc,w χαιι πiση, ιiγιιχ::ιθε!ση;•. Περι Tρti1Jo\; �Μλ. Β' 14. Migne 39, 695. 3) Α' Άπολογ. χεφ. 65. 4) Άποχά.λ. χα' 27. 5)i Κuρ(λλ. Ίεpοσόλ. Κ:ιτήχ. Μυστ11.γ. λ' 2 χιχι 11. Migne 33, 1068 χ:ιι 1076. 6) 2Α.ιμεών θεσσιχλον. Migne 155, 213. 7) Βιχpνά.ΙΙΙΧ\;, χε:p. ιατ'. 8) Κυρίλλ. Ίεpοσολ. Κιχτήχ.. Μυ::ι-τιχγ. λ' 4. Migne 33, 1069. 9) Αότ. χεφ. 5-8. Migne 33, 1072 χαιι ρβλ' χ:ιι Χpυ::ιο:ιτόμου Κιχτήχ.. Β' � μέλλοντιχ, φωτιt;;ε:J&ΙΧι § δ. Migne 49, 239, χ:�ι 'Εφρ11.tμ :Σάρου λόγ. ει,

ιε.

11:ευτέραν πα;χ,υσ(:ιν, Όί;ων!11. 1709, σελ. τν'. 10) Ν. Κιχοiσtλ11.; 1 Πεpι t'ΪJ\; έν Χρt· στφ ζω7J,, λόγ. Β', Migne 150, !',,29. Σα:p. Σαλομ. ιε' 3. 11) «Aux temps byzantins, on se servait (έν Ρώμη) de la formule de Nicee - Constantinople et 1' on avait meme l' attention de la reciter d' abord en grec, pnis en latin. La popnlation de Rome etait alors bilin­ g11e1), Duchesme, Origincs du Culte Chretien Paris 1898, σελ. 290. •12) Συρσ�ούλοο, 'Αληθή\; !στοp(:ι ψευ8ενώσεως, Hagae-Comitis 1660 σ. 250. 13) Labbei et Cossartiί, Sacrosancta Concilia, τόμ. IV σελ. 3t.2. 14) 'Η τοι11.υτη έπ:ινιiληψι, τωιν έ,ορ­ χισμων έν τfj α.ρχ.11.ιότη·τι έπι συνεχ.εr, οfιμέρ11.; η-yεφεν Gtpγότεp:ι τό -:υπιχόν πλέον χ11.ι οό�:ιμίii\; οίισιω�ε; t;;ήτημιχ, έιi.ν χ.οι! σήμερa-1 δπότε •χ11.'tήχ.ησt\;• ,ι11.ι 6i-

613

612 πτι:ιμα τα•}τοχρό,ιω; -τ:ελου'Ιταt, πpiπει Ιι· 7tα;; η πολλ:χι; ,ι� :ναγι\111}:ιΧ(Ι)ο'Ιται αι έi;ιψι.ι:ιτικα! �ύχα!. Ό Συμεώ'Ι, ίν3ω­ :ιιώ�η;; !'ιπο::ι:ηpιχτή,; των '1:ύπων, και νε· κpων !!τι, γvωμι:ι�οτεt δτι •ε!περ i:ιτ!ν ii�εια (!Jηλ. Χαιρό;;), ούχ Ιl πα ;; μόνον Χ?-/; λέγειν τ:i;;... εύχ:i;;, :λΗ πολΗκι;;» ,i· rιαφέρων δτv χαt εi,; Είlχολόγια τοίi χαι· ρου του 8χι;; και 10 ι.ι,; 1\ιετ:i:ισετο yi λέγωνται ο! έξοpκι:ιμοί. ( Περl !εpων τε· λε:ων κεφ. 61. Mig11e 155, 212). Συ· νοaικη sν τούτQι;; λυ:ιι;; '1:οο, πατρ. Κ)πό· λεω;; Ίω:Ι.ννου υπό χρον'Jλογ!αν 1376, &· πα.ν:ω:α εί,; τifι ipώτη:ιιν τοΙJ sπι:rκόποu το'J Σαpiι «ποσ:iχι;; �εί λέγειν τi;; ε!'ι· χά;;•, dποφα(ηεται «δτι χpή άπό μ ι ». Γρηγ. Ν:ιζιανζ. lνθ' ιiν. 21) Wευδαρεοπαγίτ., Έχχλ. Ίεραpχ•• Β' § 8. Migne 3, 300. Hp!Sλ. αt'ιτ. Ζ' • § 11. χ:ιι Κριτοοούλου, Όμολογί:ι, χεφ_ tl . 22) Μ. Γε�εώ'Ι, Κ:ιν. Διατιiξει; τόμ. Β' σελ. 90. 23 ) Conybeare, Ritua1e Armeno­ rum, σελ. 405 σημ. α'. 24) Κλήμη; Άλεξ:ιν�ρ., Παι�αγωγ6', Α' 6, lvligne 8, 304. 25) Χ ρuσο:rrομ., Όμιλ. Βτι χp'Ι'jσιμο� fι

άΝιirνωσι, τιίtι Γp:ιφων, § 6. Migne 51, 98. 26 ) Cove1, Account of the Greek Church, Cambridge 1?22, σ. 182-8.

27) Al ιiχολουθίαι αδται �έν ιiνcιγp:i.:pον:αι ει, του, ιipχcιιοτέρου, χώ�ιχα,. Goar, Εύχ,ολόγuον σ. 722-3.

ΚΕΦλΛλΙΟΝ

1 ) Morinus. De Discipiina in ad­ ministratione Sacramenti Poeniten­ tiae, Antverpiae 1682, σ. 77 -117. "Ορα και Migne 88, 1889-1932. 2) Φιλαρέτου, Ίστοpιχή Δι�ασχαλ(:ι, εςελληνισθείσcι υπό illαγ!�α, Ίεροσόλυμ:ι 1887, τόμ. Γ' σ. 263.

ΚΕΦλΛλΙΟΝ

1) Lecky, History of European Morais, London 1913, τόμ. Β' σ. 7-8. 2) Ή λέξι;; «έξομολόγησι;• και τό έ� οδ π:ιpιiγεται pημα «εξομολογοiJμ:ιι» λ:χμ· 6:i.wνται οολλιiχι;; χαι ε!, δήλω:�ιν του α!ιν•!ν χ:ιι εύχΊiρι:�τείν, ο!ον 11:αν δ μέν ψαλμφΜ, λέγ71 •'Εξομολσγείσθε τφ Κώ· pιφ Βτι ιiγαθό,», b θέ Σωτήρ •'Εξομολο· rουμ:ιί σοι, Η:iιτερ, Κύριε του ούpανοiJ χαι τ'Ιj, γ'Ιj;». Περι -:η; έννο!:ι;; ταύτη;; �έν πρόκειται ει, τό παρόν μελέτημα. 3) Κλήμ. Ρ., Α' ΗΌρινθ., να'�ο'. εχ1'. Βpυε'>'νίου ,ελ. 93---95. 4) Βασιλ., Έpμφ. εί; λζ' ψ:χλμ. Migne 30, 96. 5) Χρυ:,ιο::τόιμ., �μιλ. ε' πεpι iχατ:ιλή· πτου § 7. Migne 746. 'Όpα χ:ιι δμιλ. λα' εί; Έορ. - όμιλ. ζ' περί μετα· νοία;, - bμιλ. a' ε!; Λιt;:χpο•ι χλπ. Κ:χ­ -rά τόν Πpοτεστιiντην Dai11e, τόν γpιi­ ψαντα 'C'ό De Confessi::ne Auricu1aria οιl!Sλίον έν ετει 1661, b ΧpJσόστσμιο; όπό τήν ilνωθι εννοιαν μετ:ιχειρίζεταt τrrι λέ· ξt'Ι 20ιixt;. 6) Tertu11ian. De Poenitentia, χεφ. ΙΧ. Migne Ρ. L, 1, 1354. 7) Διδcιχή, lx1'. Βpυεννίου, Κ)πολι;; 1883, 22--3 χαι 48-50.

ΝΔ'.

3) Hαpi l\pουμοιiχερ, Ίστ. Βυζαντ. Λογοτεχνία,, μετιiφρ. Γ. Σω:ηpι:i�οο, ,:όμ. Α' ,. 285. 4) Wasserschleben, Παρά Sn1ith & Cheetham, Dict. of Christian Anti­ quities, London 1908, -rόμ. Β' σ. 1596.

ΝΕ'.

8) Ε!ρη·ι., Κατιχ α.!pέσεων, 6ι6λ. Α' χεφ. Χ § 5--7. Migne 7, 588--δ92. 9) Ευσεο., Έχχλ. Ίστ., !Jιl'Jλ. ;;', μγ'. 10) Λευιτ. ε' �- Άpιβμ. ε' 5--7. · Β' Β:χσιλ. ιβ' 13. Πρ6λ. χαι Ματθ. r' !'r-6. Πpιiξ. tθ' 18. 11) Ίω. χ' 22-23. Πp6λ. χcιι Μα.τθ. ιη' 18. 12) Σωχρcίτ., ·'Εχχλ. Ί:�τ., 6ι1Jλ. Ε' ι!Ι'. Migne 67, 616. 13) 'Qpιγέν., ό,μιλ. β' εί; λζ' Wcιλμ. (λατινι:Jτ[), § 6. Mίgne 12, 1386. 14) Cyprian, De Iapsis, § 28. Mig­ ne Ρ. L. 4, 503. 1&) 'ΑποJ:. Δι:ιτ., 6tολ. Η' ε'. Mίgne 1. 1073. 16) Άθ:χν:χσ., Migne 26, 1316. 17 ) Ambros. De Poeιnitentia, 1, 8, l\ligne Ρ. Ι,. 16, 497. 18} Βα:�ιλ., 'Όροι χ:χ::' i.τt'ΟΟμήι, ιi· .τ:iντ. σκθ'. Migne 31, 1231,. 19) Χρυ�οστ., ΜΥ(, r' περί !εpω:�,jνη; § 5, 6. Mίgne 48, 645--6. 20) Ει, τό �είν -,�νεχω;; συνιiγε;θαt χε:p. β. Migne 63, 463. 21) Ά::τερ. Άμα,εί:χ,. Migne 40, 369. Ό λόγο;; παριi τισt""Ι iπ,ο�ί�ετ:ιι Γρη­ γοp!φ ':ψ Νύσση;.

617

616 22) Κupιλ. Άλεξσινδp., ει, 'Ιωiννην χ' 2'2-23. Migne 74, 721. 23) Μ. Βσι,ιλ., χσινών λδ'. 24) Σωχp:i.τ., Ε' 19. Migne 67, 616.

Σωζόμεν., Ζ' 16. Migne 67, 1457. 25) Ρ. Batiffol, J\;tudes d' Histoire et (le Theologie Positive, Paris 1902, σελ. 151-2.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ

1) Β:ι,ιλ., Έπι,τ. 207, τοϊ:, κσιτdr. Νξο­ χοι�,ιipεισιν κληρικοί, § 3. Migne 32, 764. 2) Δtdr. λόγου;; γλω,σικη, εύκο,μίσι;; π1ιpσιλlέτομε,ν τόν πίν::ιχσι τη, χσιτi Mίgne β' πσιpοιλλσιγη, τη, 'Ακολουθία,, -Ιiτι, πσι­ pi Μοpίνφ :iποδίδετ::ιι ει, τόν μονσιχbν Ίω!tννην, ά.πο,ιωπωντε, χσιι τi χpήζον­ τσι :irοο,ιωπή,εω,. Α! έpωτήσει;; τη;; σι' πσιpαλλσιγη;; π::ιρέχοντσιι δπό του Νφτευ­ τοϋ !γσιν Ιiνσιλυτιχω;;, έντεηθεν δ' fJ δυ,­ χέpεισι ijμων ει;; οονοιγpσιφήν των έντ::ιυθσι. ι σιpοιλείποντσιι 18 εΥδη έκ των τε­ 3) Π p:ιτωδε,τ!tτων.

4) Mίgne 88, 1921-24. 5) Morinus, De Disciplina Poeni­ tentiae, πιχpιipτημα σ. 131. 6) Πσιpdr. Με,ολωp�, Συμ6ολ., -τόμ. Α' σ. 148. 7) Morinus, Ενθ' lJ.v., πιχριiρτημιχ, σελ. 148-9. 8) ιΠοιp' Άνσι,τσι,ίφ Σιν:χtτη, έpώτ. ε',

Mίgne 89, 385.

Νς;.

9) Γpηγ. Νύ,,η;; Καν. έπι:;τ. Migne 45, 2-24. 10) «"Εκοι,το;; 'ti;; πp!tξει, χσιι τdr. χι­ νήμ:χτσι τη;; ψυχη;;, ώ;; μέλλοντε;; Ιiλλή­ λοι;; :iποιγγέλλειν, σημειώμεθοι χσιι γpιi­ φωμεν- χ:ι\ θσιppείτε δτι, πiντω;; σιί,χυ­ νόμενοι γ"Ιω,θηνσιι, π:χυσόμεθσι του άμοιp­ τ!tνειν». Μ. Άθ:χνσι,ίου ,. Βίο;; άγ. 'Αντω­ νίου § 55. Mίgne 26, 924. Κυρίως ει­ πείν, ενταυθο δέν πpόκειτ,:.ιι πεp\ πpοφο­ pιχη, πpό τιου πνευμοιτικου έξσιγοpεύ,εω,, :iλλdr. πεp\ γp:χπτη, έpεύνη, του σι;νειδό­ το, πpό, Ιiποτpοπιοι,μόν τη;; άμσιpτίσι,. 11) Κpιτοπούλου, Όμολογί:χ, χεφ. 10. ίΠσιpi Με,ολωρ�, τόμ. Α', σ. 331. 12) θεοδώpου Σ'τουδίτου, έπιτiφιο;; ει; Πλi"tω"Ι:Χ, Mίgne 99, 809. 13) Νικηφόρου Κ)πόλεω;;, έπιστ. πpό; θε,οΜ,ιιον μονσιχόν χ:χ\ iγχλει,τον Κορίν­ θου, Mίgne 100, 1064. 14) Ε. Pusey, The Entire Abso· lution of the Penitent, l:ν Famous Sermons ed. by. D. Macleane, Lon­ don 1911, σελ. 274.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΝΖ'.

1) Άπο,τολ. Δισιτσιγ., όι6λ. Β', ιη'.

Mίgne 1, 629. 2) Hammond, Liturgies Eastern and Weι-tern, Όξφ6ρ3η, 1878, σε).. 5i-55. 3) Κσιτά ,την μ::ιρτυpίσιν σιύτοi! τοσ Μο­ ρ(νο11 'Όριχ Morinus, De Disciplina Poenitentiae Lib. VIII c. 8-13.

4) Leibnitz, Systema Theologi­ cum, Paris 1819, σελ. 270. 6) ψξ�οι,θαν:χ,ίου, Διδσι,χσιλίσι πpό, Άντ!οχον Δούκσιν, έpωτ. ογ'. Migne 28, 644. �οpσι χσι! Δ:χμσι,κηνοίί, Έχ.θ. Όpθοδ. Πίστεω,, Βι/SλίΟ'Ι Δ', θ'. Migne 94,

1124. 6) Άθσινσισίου εί;; Σεp:ιπίωνσι, επιστ.

Δ', § 13. Migne 26, 656. 7) Μελέτιο, ,Πηγα.;;, Όpθόδ. Διδ:ι,κσι­ λ!σι, μέp. ,Δ', σελ. ,νη'-,νθ'. 8) Ίωιiννη;; ,κλίμσιχο;;, Λογ. Δ'. Mi­

gne 88, 708. 9) Αυτ. λόγ. Α'. Migne 88, 637.

10) Έοp. ι' 26--27.

11) ΠΙΧpi Κλήμ.

Άλ,εξ. Στpωμσιτ., !Stl'iλ. Β', ιγ'. Migne 8, 926. 12) Μιτόθι. 13) Σωκ.ριiτου;;, Έχχλ., Ί,wp., 6ι'3λ. ;;', χσι'. Migne 67, 725.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 1) Κσινων 50όι; Κ:ιpθσιγένη;;. «Ποό!!λι­ χον11 = publicum, τσιριiξιχν τ«; συνιι­ δή,ει;; το!! δημοσίου. 2) 'Α�ο:1τολ. ιΔισιτ:χγ., βιδλ. Β', ι,τ'.

Migne 1, 625. 3) Μιτ. '3t'3λ. Β', μδ'. Migne 1, 704. 4) Αύτ. '3ι'3λ. Β', ι,τ'. Migne 1, 625.

5) Κσι! οι ΤΙ!ιθσιγόpειοι· «ετ τι, οονεπι­ τηl}ειο, εrιpέθη πpό, φιλο,οφί:ιν, έξηγι;ν α;iίτόν μετ� τη, ιοό,ίσι, ά.πό του /Jμοχοtου, ijτι:ιι διδσιn:χλίου χσι\ χενοτιiφιον έποίουν χ:χ! ώ; πεp\ :iποιχομένοο (δηλ. νεχpοσ) :iπιι�Μpον-οο» γpιiφει δ 'Απολλόδωρο,. Ό­ pΙΧ Γ. ,Μιστριώτου σημ. ει;; VI χε;. ΠλΙΧ­ -τωνιχιοίί Φσιίδωνο;;. Πpl'iλ. χσι\ τά. πεpl 'Α­ ρι.:ιτ!'Ιο'J χ:ι! 6πεpοπότμων γpσι;έ"Ιτσι ύπό Πλwtιipχοο; ι!ν Ρωμσι'ίχοί;;, χεφ. Ε'. 6) •01ί°"οι δt ,ώ� ά.πολωλότσι; χΙΧ! τε­ θνηχότοι;; τφ θεψ τού;; δπ' Ιi.,ελγεί:ιι; fj τινο;; :iτόπου νενιχημένου;;, ώ ;; νεκρού; ,τ;ενθοϋ,ι, χσι! ώ, έχ νεχpων .ιiνσι,τιiντσι;; έ&ν 11.ξιόλογΟ'Ι έν'}είξωvτοιι μετσιδο,λήν, χρδνφ πλείονι των χσιτ' ά.pχi, ει,σιγομέ­ vων δ,τεpόν πστε πpοσίεντσιι· ε!;; ούδε­ μί:ιν :ipχήν χ:χ\ προ,τ:χ,ίσιν τη;; λεγομέ­ vη;; Έχχλησίσι, τοlί θεοlί χσιτσιλέγον"t"ε;; τού;; φθιi,σιντσιι;, μετά τό πpο,εληλυ&έΝσιι ,:ψ Λόγφ, έπτσιιχbισιι•. '2;ηγένη; κ1ι-τά Κtλ,ου, δι!Sλ. Γ' 51. Migne 11, 987. 7) ΚΙΧνων ν' Κ:χpθιχγένη;. 8) Σωt:ομtν. Έκχλ. Ί,τ. Ζ', ιι;'.

ΝΗ'.

Migne 67, 1467. Πp6λ. κσι\ Άπο,τ. Δισι­ ,:σιγ. /Sιδλ. Β', ι,τ· ΚΙΧ! ,tη' Migne 1, 625 χσι! 632. 9) Hieronym. Epist. LXXVII, de nιorte Fabiolae § �. Migne Ρ. L. 12, 692. 10) Ambrosius, de lapsu virgίnis

consecratae § 8. Migne Ρ. L. tδ, 39�. l'l) Εύσε!!. Έκχλ. Ίστ., δtl'iλ. Ε', χη'. 12) Γpηγι,ρ. Νεοχσιι�σιpεί:ιι; Έπι:rτ. Κοι­ νονική, τέλο;;. Migne 10, 1048. �οp:ι χσι! Μ. Βσι,ιλ. χ1ινάν:ι;; κι!' χοι\ οε'.

13) Σωχpιiτ. Έχχλ. Ί,τ., διβλ. Γ', ιγ'. Migne 67, 4ι13. 14) Σωφρονίου Ίεpο,ολύμων, Βίοι; Μσι­ p!σι;; τη;; Α!γυπτίσι;; Γ', χγ'. Mίgne 87,

3713. 15) Γpηγοp. Νεοχοιισσιpείσι,, Έπι�τολή Κ:ιινονιχή· τέλο;;. Migne 10, 1048. 116) Ψ'εuδσιpεοποιγίτη;;, Έχχλ. Ίεpα;ρχ. '3ι6λ. Γ', ;;'. Miι;r;ne 3, 432. t 7) Brightman, Eastern Liturgies

σι:λ. 7-9. 18) Σωζόμεν., Ζ', 16. Mίgne 67, 1467. 19) Βλιi,τσιpι;;, ΣΙΥΙτσιγμ:ι χσινόνων, Migne '145, 17. 20) Άποστολ. Δισιτσιγ. Β', 41. Mίgne 1, 696.

618

619' ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Νθ',

1) Συνaχιιιι θwφιtvουι;, Migne 109, 389. 2) Βιu.σιιμ.., σχολ. ι!:; β' κιιvόν:1. Διο­ νυσιου Άλε,ιιv�ρ. Migne 138, 465. 3), Συμ.εώv θισσ. Πι?! &γ. ναc,() ρμ:ι' χιιι pvγ'. Migne 156, 3[)2 χιιι 35,7. · i) Morinus, De Djsciplina Poeni­ tentiae, πι:ι:ρ«ρτ. σεί,.. 88. 5) Νικηφόρου Κ)πόλεωι;, κwιών 2&:;. Mignε 100, 8α7. 6) Ε· Friedberg ιν New Schaff Herzog Religious Encylopedia 'J6μ. IV αιλ. 236. 7) (( Pieuses et saintes finessesι) cπιικιtλεσιν δ !ΙΙιιπάλ τ� Μλλ&; ::,,;γ­ κιιτιdiιtσεις;, !ς; ο! Ίησουtτιιι είσήγιιγ,:;v ει;; τήv !�ομ,ολόγησιν. Les Provincialles. Paris, 1903, σελ. 181. Άvιtγνω&ι δλό­ χληρον τήν l()ην Έπιστολήν. 8) Ά1rο:1τ. Διιιτιιγ., 15ι,!iλ. ιστ', Migne 1, 625. 9) Σωζ6μεv. ΆΕχχλ. Ίστ. βιβλ. Ζ' &at' Migne 67, 1Ιί57. 10) Morinus κλπ. παράρτ, σελ. 8/ί.

11) Χpu:ιοστδμ., δμιλ. λ' ε!:; Γέvεσιν

§ 1. Migne 53, 273.

12) ToU ιιύτοσ· δμ.ιλ. ζ;' πεpι μιτιι­ ·ιοίιι;, § 6. Migne 49, 332. ,Π�λ. τοσ :ιt}τ,ο() δμιλ. ;' ε!; Τ!τοv, § 2. Mίgne 62, 698. 13) Του ιιύτο!J ε!:; -:ήν ρ�σLν «εχοvτε; τό ιιύτό πνεσμιι ,:'Ιjι; πίστεω;•, δμιλ. Γ', § 11. Migne 51, 300. 'Όριι τοu ιιύτοϋ δμιλ. λβ' ε!; Έ!Sρ., §. 4 Migne 63, 223. 14) Κριτοπούλου, Όμολογ(ιι χε:;:. ι', πιι.pi Μεσολωρ�, Συμ.15ολ. τόμ.ο; Α', σελ. 331. 15) Morinus, De Disciplina Poeni­ tentiae ποράρτ. σ. i 37. 16) Ίερε.μ!ου Πα.τρ., Άπόκρ. Α', π:1.­ ρi Μεσολω;��. Συμ/Sολ. τόμοι; Α', σελ. 149. tl 7) Γρηyορ. Νύσση., Έπι:�τ. Κιι·,οv. Migne 45, 225. 18) Π:χλλ:t!Ιιοι;, Λιιυaα.ϊκή Ί��ι:,ρί:χ, κε;,. 7. Migne 34, 1020. 19) Α' Κορ. Ε' 5.

ΒΙΒΛΙΟΝ ΕΒΔΟΜΟΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ξ'. 1) Συντ:χγμ:fr.:ιον περ! tερωaύvη;, κεφ. β'. Ποιριt. Morinus, Commentarius de sacris Ecclesiae Ordinationibus, Πα.­ ρ!σιοι 1655, 't'όμ. Α' σι:λ, 201. 2) Κλήμηι; Ρώμη;;, Α' Κορ. κεφ. μβ', Ικδ. Βρυενv!ου, Κ) πολις; 1875. 3) Αύ>τ. κεφ. �·. 4) ΠριtΕ, ι�' 23. 5) Κλήμ. Άλεe., τίς; δ aωζόμενο, πλούσιο;, §. 42. Migne 9, 648.

6) Ευ:�ε'3. Έκκλ. Ί;1τ. l'' 4 κα.l 36. Migne 20, 220 κιιt 288. 7) Ηράξ. :ιτ' 3-5. 8) Πpά.ξ. α.', Χρυaοστόιμου δμιλ. s' ε1;; Α' Τιμόθ., § 1. Migne 62, 526. Π:1.ρά.­ !)ειγμ:χ κληρώaεως; κατ& τήν γραμμ:χτικήν τη;; λέ;εω:; έ;�οχφ χα.! ούχ! τήν μ.s:τ:χ­ φορι;ιήν, 1ιφ' ην :,,Jνήθω;; λιιμδiνον-:αι α! λέςε ι; «Χ λ η ρ ο ;• χα.! •χ λ η p ο ':i ν», εfιρ!:ιχει δ &να.1νώaτη; εν rtΊ1 μετ:χγενε·

:πέpιJ ή μωι-1 ι:ιτορίq. κ:χτdι τ·ηv ίκλογήν τοσ Π:χτριά.ρχου 'Ιεροσολύμων Σωφpσιίου (1579-1608). 0.ριι Χρυaο:ιτόμοο ιΠιιπ� aοπούλου, Ίατορίιι Έκχλη:;!ας; Ίεροσολό· μωv, 'Ιεροσόλυμα. κα.ι Άλεξιtν!Ιpεια. 1910, σ. 479. 9) Κλήμ, Ρ�ηι; Α' Κορ. μδ'. 10) Γρηγ. Νιιζια.vζ., Λόγ 210;; εtς; Ά­ θα.νασ. § 8. Migne 25, 1089. 11) Σωκριtτ. στ' 2. Migne 67, 661. 12) βεοδωpή!., Έκκλ. 'Ιτ.:. Α', 6. Migne 82, 917. 13) Άπο:ιτολ. Δι:1.τιιγ. Η' 4. Migne 0

1, 1069-72. 14) Συμ.εων θε::ι::ιαλον., Περι χειροτο­ νιφν κεφ. 195 κα.! 204. Migne 155, 405 κιιι 412. 15) • Π ιι ρ θ έ ν ου ; μέν κα.λοίίμε·ι· ιrou:; μηeέπιcrcε γυv:χίκα. Ιδπω:ιο!!'Ι έγνωκό­ τ:1.ς; · ::ι ώ φ ρ ο ιν ε ς; eέ κ:χτ& -;ό νϋν !θος; τ�; Έκκλησ!:χς; λέγοντιιι σι μι� 1ι:χι μόνη νομ!μφ γυνα.ικι :;υνα.:ρθέvτες;, οι μετdι τό•ι θιtνα.τον 't�\; σφΘν σ\Jζύγοο ij τήι !κούσιοv !Ιιιiζεu;ιν... ο:ύτι:.,μολήσιιντει; τφ μα,α.χικφ. !S!φ•. ,κριτοπούλοο, Όμολογ!:χ, χεφ. ι:1.'.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΞΑ'. 1) :Συμεών θε:ι::ι., Πεpι χειροτονιΘν, )(Ι!φιtλ. 156. Migne 156, 361. Τήν τιt­ eιv έπt προχειρίσει κηροφόf)Ο'J κιιι 1\ε::ιποτιtτου ά.ν:χγράφe ι δ κΘ!Ιιξ w!I Βη:ι:ιιιp!ω'ΙΟ\; δπω κιιί ή :ιχ"τική εύ· χή : •'Ο π�σα.ν κτ!;ιν τΊ1 α.Υγλη λιιμπρύν:1.ι; των θ:1.υμιιαίω·1 :Σου, Κύ­ ριε, δ κ:1.ι πρ!ν γενέ:ιθα.ι τdιι; τ&ν ά.vθρώ· πων γνώμ.:1.;; ε!!Jώ; κ:χ! μετi τό γεvέ::ιθαι τi,;; προθέ:�ει,;; έκάσtc-J πιιρ:χμεttpων χα.t τού,;; έfuπηρετεί::ιθιιί Σοι !iουλομένου:; sνι· σχ.ύοw, ιιύτόι; κοι! 1τόν �οϋλό>J Σου τόν!Ιε, προτρέχειν λ :χ μ π α. � η φ 6 p ο� των ιiγ!ων Σου 1μu::ιτηp!ωv ιιι�ε,τισιtμ.ενον, Χ:7.· τα.κόσμη:::ιον τα.ίι; cΙ.μοΜντοι,;; Σοu κιιl ά.­ χριt\Ιτοιι; σ-;;ολα.ίς;, 'i:να. λελαμπρυ:ιμ.tvο� κα.1 έν τφ μέλλοντι iπα.ντήσ:1., Σοι ιι!&νι, δέ�ητ:χι 'tό'Ι τη, ζωη; iκήp:ιτον ::ιτέφαvοv... )> Ποιρά Morinus. De ordinatίoni­ bus τόμ. Α' σ. 82. κa.ι Goar, Εύχο­ λόγ. σ. 237. ηα.ρεκτό� των �σrοοτd.των, πpοποριvJομένων μετά λα.μπ�(!)'\/ -οοσ τε ιiγ. ΕόοιγγελΕοο κ:χι ιτι:ον ιiγ. Δώρων ίν μα.νΜα.ι;;, δπηρχόν ποτε χα,\ ot κ ιι μ ι • σ ά. τ ο ι ε!�ιχ&:; aι& τό ζέον κ:1.ι τού,;; cvθpoι..ca.c; του !ι:pοϋ ! Goar, Εόχολ., σε­ λLc; 223 . 2) Morinus ΙΝθ. li.v. tόμ. Α', ::ι. 202.

3) Άποσ,τολ. Δια.τιιγ., Η' 29. Migne 1120, 4) Πρ!Sλ. Ευχολόγιον- 1ιιι! Συμ. θεσ· σιιλ., ενθ. iν. 158-160. Migne 155, 364-8. 5) Σωκριiτ., Γ' 1. Migne 67, 372. Σωζομ., Ε' 2. Migne 67, 1216. Γpηγ. Να.ζ., Στηλιτεν.:. Α' 23. Migne 35, 552. 6) Brightman, East. Liturgies, σελ. 130 7) Morinus, !vΘ. άv., τ6μ. Α' σελ. 10lι. Goar, Εόχολ., σ. 235. Smith & Gheetham, Dict. of Chr. Antiqui­ ties ordinal. σ, 1500, ::ιτήλ. α'. Πρό;; τόν 'Αλλιιτιιινόν Χώ�ικιι συμπ!π::ει κ:χ.ι τό •Τα.κτικόν Έπισκοπij,;;• Κα.pπο::ιίων κιιι Άμ.μοχώ::ιτου, τό υπό Λ. Ι. Πα.πα.ϊωιiννοο !Jημο::ιιευθέν !ν τφ Κυπρι:χκιρ Έκ1ιλ. Κή­ ρυχι, οδτινο;; δριι l!'to;; Β', σελ. 571-3. 8) Άπο::ιwλ. ,Δια.τ:χγ., Η' 21. Migne 1, 111-7. 9) πμ:11. Ευχολόγιον και Συμ. θεσ;αλ., lνθ. iν., 161 '(J 1916. 29) Allatius, De urtiusque Eccle­ siae conversione, Lib. iii, cap. 8. n. 12. Πρβλ. και Du Cange, Glossarium Mediae et Infimae Latinitatis, Niort et Londres, 1883,!ρθρ. «camelaucum,., Γράφεται καμηλαόκιοv 3ιά 1'Q !χ ( τριΝ

χων) >-8. 1ι) Hieronymus in Ezechielem Lib. ΧΙΙΙ, ,, Migne Ρ. L. 25, '37. 12) Εύ:ιτσ.θιο, θε::ι::rχλ()ν., Έπ!:ικηφιι; eιου μοναχιχοσ. Migne 135, 873. 13) Ζωrιαρi!;;, Migne 137, 848-9. 14) θεοφιίνου;, Συνέχεια, Migne 109, 121. 15) Βαλ:ιαμώv, Ε!;; 211οrι καν. Πινθέ· κτη;, Migne 137, 585.

16) Nilo Borgia, ΙΙ Commentario di S. Germano, σ. 7, 15 χαι 18. Τά άνω· τίρω tλλιι:iπουv Q:ΠQ τQν ΒατικαVQΙΙ χώ3ικιr. (Gr. 790) κιr.l 1'QΙΙ της Νε:οπ6λιι:ωι; ( Gr, LXIII). 17) 111'ευοοσω:pρόν., Έκκλ. Ί:ιτοp. των τελουμένων. Migne 87, 3985'-8. 18) Συιμεών θε:ισαλ., Πεpt Ο. ναοrι. Migne 155, 717. 19) •Τσ.,ι;; γινομένη !πι χειpι:;τΟ'Ι!ιJ ci.ναγvώ,τοο. Πpο,χγόμεvοι; τφ iρχιερετ δ τοιουτο;;... κείpεται πχp' α;}του (;ταuρο· ει1\ω;... εtτοc τ έ λ ε ι ο ν... δπό ":L'νο;; ε:l; κληpικοϋ κε(ρετοcι ::rχ'i'jμ:ι•. Ι. Goar F)}χολόγ. ,ελ. 233. ,Πρtiλ. αίιτ. σελ. 47()71 κχl τά. περι μελλQΚΟ'Jp!τοο εν Τά,ει γινομένη εί;; τό φ,ορέ:ιαι τινιt. ρ:χ.:ιοv. 20) Σωκp:iτ. Γ' 1. Migne 67, 372. 21) Γρηγορ. Ν:ιζιανζ., Λόγ. εί; έαυ· ":όv έ; ci.γρ,ο') έπχrιήκοντχ § 3. :Migιιe 35, 1232. 22) Εόαγρ. Γ' 26. Migne 86, 2652. 23) r. Κe!Ιρην6;. Migne 122, 220. 24) Σωζόμεν. Ζ' 26. Migne 67, 1500.

ΚΕΦλΛλΙΟΝ Sθ', 1) ·οι;οc π:ιρομοtαν !:ιτοp(αν κχι έrΙ Kpι'tαt, χα: 20, δοου οι υιοι Βενιαμιν ivε�ρεύ:ιαντε;; �ρr..α,αν τά;; χοpε πα::ιτφ καθiζε· ::θα;ι κ:χt π:iντα μεμzλ·ηκ§;·ι:χι τά κrιτά τόv γiμ:ιv». 11) Χρυσοr.:δμ., Όμιλ. θ' εί, Α' Τι· μοθ. § 2. Migne 62, 546. 12) Jane Elle11 Harri ..()n, Ancient Art. & Ritual σ, 190, έv Home Uni­ versity Library άρ. 75. 13) Πρ.5λ. π:ιρi Γ. Κε�ρηvφ, Migne 122, 85 πω; � Π:ιτ;,ι:iρχηι; Πολι.ίευχτο,; :tι� 6α:ιιλέα; Νικηφόροv (963-9) τόv τήν Θ:.ο:ρ:ιvώ ::rοζευχ_θii!vτ:ι, ο� ::rοvεχώρη::ιεν ε!; tl> Ου::ιια:ιτήριοv ει ::ελθε!ν, 'πριv civ �έ;η­ τ::ι.ι iπιτ(μι:χ οευτεpσγαμ.οόvτωv. 14) 0pιι Κεi':f.λαιιι πεp\ 1)ιγάψύV έν Εύχο)ογ(ιι� Goar σ. 401. 15) Έv "tφ f)π' ιi.pιθ. 88 �ευtιiρψ Βrφ· Ι;ερινφ χώ�ικι ή έκφώ. Goar σ. 394. 17) Ψcιλμ. pλστ' 6. G. Μ. Mackie, Bible 'ί\Ianners & Cu,;.toιns, London & I�diιnlιurgh 1903 α. 100. Και έv τφ Βησσοιριοιvφ άπογρ&.φφ φέ ρeτα:ι : « :1πο­ δ!3ωσι το πο τήριόv ηvι, f,, ώς lvιοι, κλi"· Goar σ. 394. 18) Σς 6τfιpιγμά μου Το θpιαμβευ6αν 'Αpνίον ι • Ό Σταυpι'>ς πατά66ων τον npάκοντα ι Ή πεpi Σταυρού εinωλολατρικι\ γελοιογραφία Το Λάβαρον ι ι 'Ύψω6lς καi λιτανεία μετα Σταυρού ι Εiκόνες '1 η6ου Χpι6του Ό Χριστος έντεθρονι6μένος κτητορικι\ εiκών έν άγ. Σοφίςι ι » Χp16τιανικ1\ άγάπη· είκών κατακομβων » Συμβολι6μοτιανικων θριάμβων Ε' Ί-Ι 'Αγία Σοφία του Ίουt>τινιανοϋ ΣΤ' Ai Έκκλη6ίαι 'tiίιν Βυζαντινων Ζ' Τα εύκτήρια τnι;: Τουρκοκρατίας:

Σελ. 11 • 16

• • • • •

21 27

35 4,;

57

ΒIΒΛΙΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟΝ

ΤΑ ΚΑΘΕΚΑΣΤΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ.

Ή' Ό Αύλόyυ{>Ο(; καi τα Μνήματα Θ' Το Σήμαντρον καi ή Καμπάνα 1' Ή Σχολ:η καi ή Βιβλιοθήκη ΙΑ' Ή Φιάλη ιωi το Βαπt1t>τήριον ΙΒ' Ό Νάρθnξ ΙΓ' Τα Καθίt>ματα καi ό Γυναιχωνίτηι;: ΙΔ' Ό '�Άμ6ων καi τα άναλόγια ΙΕ' Το Εiκονοοτά1>ιον ΙΣΤ' Το 'Άγιον Βfiμα ΙΖ' Ή 'Αγία Τράπεζα ΙΉ' Το Σύνθρονον Ιθ' Τα Παρα6ήματα

Σελ. 65 • 69

• • • • • • • • • •

74

80 85

90 99

108 114 118 127 132

ΒIΒΛΙΟΝ ΤΡΙΤΟΝ

Ή ΔΙΑΚΟΣΜΉΣΙΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ.

Κ' Τα liνθπ ΚΑ' Το θυμίαμα ΚΒ' Ό φωτιt>μοι;: ΚΓ' Τα άναθήματα

Σελ. 139 • 145 • 150

•

159

644 Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ.

645 ΚΔ' Τα iερα αμφια ΚΕ, Το άντιμήνδιον ΚΣΤ' Ίερα Σκεύη. Τα κατ' έξοχι\ν ΚΖ' 'Έτερα Ίερα Σκεύη ΚΗ' Τα Λάβαρα

» » » » »

164 172 178 185 192

ΒΙΒΛΙΟΝ ΤΕΤΑΡΤΟΝ

Η ΙΕΡΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ.

Κθ' Χpιδτιανικαi έπιγραφαi Λ' Έπιγραφαi ι1πο και περi τον Ναον ΛΑ' Έmγραφαi έπi τοϋ Ναοϋ ΛΒ' Έπιγραφαi εiς τα τοϋ Ναοίί ΛΓ' Χριδτιανικα Σύμβολα ΛΔ' Ό Σταυροc;: το κατ' έξοχην Σύμβολον ΛΕ' Χριδτιανικοi τύποι ΛΣΤ' Χριδτιανικαi Εiκόνεc;: ΛΖ' Βυ(αντινι\ 'Αγιογραφία

Σελ. » » » » » » » »

201 207 220 228

236

244 254

261 271

81 ΒΛ I ΟΝ ΠΕΙ"ΙΠΤΟΝ

Κεφ. Κεφ. Κεφ. Κεφ.

ΛΗ' Ή θεία Λειτουργία Λθ' Ai πρωται Συνάξειc;: Μ' Ai λειτουργικαi δέλτοι ΜΑ' Προδκομιδrι καi προι;κομι(όμι::να ΜΒ' Συναπταi καi άντίφωνα ΜΓ' θείοι Λόγοι καi ότελέι;των fξοδοc;: ΜΔ' Μεγάλη εΙοοδοι_; καi πίδtεωc;: όμολογία ΜΣΤ' Καθαγιαι;μοc;: και Μεγάλη Ίκετήpιος ΜΖ' Προc;: την Άγίαν Κοινωνίαν ΜΗ' Ή Άγία Κοινωνία Μθ' Μετα την Άγίαν Κοινωνίαν

» » »

»

415 420 427 432

81 ΒΛ I ΟΝ ΕΒΔΟΜΟΝ

ΤΑ ΕΝ ΤΗ ΙΕΡΩΣΥΝΗ ΚΑΙ ΤΩ ΓΑΜΩ ΤΕΛΟΥΜΕΝΑ Σελ. 441 Κεφ. Ξ' Ί-1 Ίεpωδύνn » 446 Κεφ. ΞΑ' Προχείριδιι_; Άναγνώι;του καi 'Υποδιακόνου » 452 Κεφ. ΞΒ' Χειροθεδία ΔιακονίΜnc;: » 458 Κεφ. ΞΓ'· Χειροτονία Διακόνου » 465 Κεφ. ΞΔ' Χειροτονία Πρει;βυτέρου » 471 Κεφ. ΞΕ' Χειροτονία Έπιι;κόπου » 481 Κεφ. ΞΣΤ' Ίερατικrι όμφίεδι