Το Ναυτικό στην Ιστορία των Ελλήνων [3]

Table of contents :
ΤΟΜΟΣ ΤΡΙΤΟΣ
Περιεχόμενα
ΜΕΡΟΣ ΣΤ': ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΖΟΦΟΥ
ΜΕΡΟΣ Ζ: Ο ΛΥΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ
ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΕΓΓΡΑΦΩΝ ΤΟΥ ΑΓΩΝΟΣ
Πίνακας Εικόνων
Αναλυτικός Πίνακας περιεχομένων του τόμου
Σημ. Ενιαίο ευρετήριο Ονομάτων, όρων καί λέξεων
Γ' καί Δ' τόμων, στόν Δ' τόμο

Citation preview

ΜΑΡΙΟΥ ΣΙΜΨΑ ΑΡΧΙΠΛΟΙΑΡΧΟΥ (Ο) Π.Ν.

ΕΚΔΟΣΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ

ΜΑΡΚΟΥ-ΜΑΡΙΟΥ IIMWA ΑΡΧΙΠΛΟΙΑΡΧΟΥ (Ο) Π·Ν.

ΤΟ

ΝΑΥΤΙΚΟ

ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΑΘΗΝΑΙ-1982 3//

© until 31-12-85 by Hellenic Navy, as from 1-1-86 by Commodore M. Simpsas.

ΤΟ

ΝΑΥΤΙΚΟ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΜΟΣ ΤΡΙΤΟΣ Περιεχόμενα ΜΕΡΟΣ ΣΤ': ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΖΟΦΟΥ

ΜΕΡΟΣ Ζ: Ο ΛΥΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΕΓΓΡΑΦΩΝ ΤΟΥ ΑΓΩΝΟΣ Πίνακας Εικόνων

’Αναλυτικός Πίνακας περιεχομένων του τόμου

Σημ. ’Ενιαίο ευρετήριο ’Ονομάτων, όρων καί λέξεων Γ' καί Λ ' τόμων, στόν Δ ' τόμο.

Παραπομπές καί Συντομογραφίες Α. - Παραπομπές 1. 'Η αναγνώριση κειμένου τοΰ παρόντος έργου ή παραπομπή σ’ αύτό γίνεται μέ συνδυασμό γραμμάτων καί αριθμών. Σ’ αύτόν ό πρώτος αραβικός αριθμός σημαίνει τό Μέρος, τό κεφαλαίο γράμμα τό κεφάλαιο, ό λατι­ νικός αριθμός τόν τίτλο καί τό μικρό γράμμα τοΰ αλφαβήτου τόν ύπότιτλο. π.χ. τό σύμβολο 6, Α-ΙΠγ σημαίνει Μέρος έκτο, κεφάλαιο πρώτο, τίτλος τρία καί ύπότιτλος γ (Μεταμορ­ φώσεις τοΰ πλοίου). 2. 'Η παραπομπή στό ’Ανθολόγιο γίνεται μέ τή συγκεκομμένη λέξη άνθ. ... καί έναν αραβικό άριθμό, ό όποιος σημαίνει τόν αΰξοντα άριθμό στά χωρία τοΰ ανθολογίου, π.χ. τό άνθ. 15 σημαίνει τό ύπ’ άριθμ. 15 χωρίον τοΰ ’Ανθολογίου (γράμμα τοΰ Καποδίστρια γιά τή ναύλωση πλοίου). 'Η σύζευξη κάθε χωρίου τοΰ ’Ανθολογίου μέ τό οικείο σημείο τοΰ κειμένου γίνεται, άντίστροφα άπό τήν πλευρά τοΰ άνθολογίου πρός τό κείμενο, μέ τήν άναγραφή έπικεφαλής τοΰ οικείου χωρίου τοΰ συμβόλου, όπως τό εξήγησα παραπάνω. π.χ. στό χωρίο 15 τοΰ ’Ανθολογίου άναγράφεται τό σύμβολο 7, Α-Ιδ τό όποιο σημαίνει δτι τό χωρίο αύτό αφορά τό κείμενο Μέρος έβδομο, κεφάλαιο πρώτο τίτλος ένα, ύπότιτλος δ. (Τό Ναυτικό τοΰ Ραγιά — Διοίκηση τοΰ Ναυτικοΰ). 3. ' Η παραπομπή στή βιβλιογραφία γίνεται μέ τή συγκεκομμένη λέξη βιβλ. ...καί έναν άριθμό, πού είναι ό αΰξων άριθμός τοΰ βιβλίου. 'Ολόκληρη ή βιβλιογραφία ελληνική καί ξένη, πού παρατίθεται ώς αύτοτελές συμπλήρωμα στό τέλος τοΰ Δ' τόμου, έχει άριθμολογηθεΐ άπό τήν άρχή μέχρι τέλους μέ ενιαία άριθμολόγηση. 4. "Οπου γίνεται παραπομπή στόν "Ομηρο, ή σχετική ραψωδία σημειώνεται μέ γράμμα τοΰ άλφαβήτου, μι­ κρό άν πρόκειται γιά τήν ’Οδύσσεια καί κεφαλαίο, άν πρόκειται γιά τήν Ίλιάδα.

Β- Συντομογραφίες άνθ................. = ’Ανθολόγιο βιβλ................ = Βιβλιογραφία σημ.................= σημείωση σημερ............. = σημερινός (ή, ό) λ.χ.................. = λόγου χάρη κν................... = κοινώς, κοινοβαρβαρικό IEEE = 'Ιστορική ’Εθνολογική 'Εταιρεία τής 'Ελλάδος ΜΕΕ = Μεγάλη 'Ελληνική ’Εγκυκλοπαίδεια

4

ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΖΟΦΟΥ (1453—1821) ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Τό κουπί καί τό ίστίο I . Γενικά Τό κουπί είχε κυριαρχήσει απόλυτα στή Μεσό­ γειο άπό τήν πιό μακρινή άρχαιότητα. Οί τριακόντορος καί πεντηκόντορος, ή έλληνική τριήρης, ή τριήρης τών Ρωμαίων, ό βυζαντινός δρόμων, ή ιταλική γαλέρα υπήρξαν, χάρη στήν ταχύτητά τους, ή καθαυτό πολεμική μονάδα τών στόλων. Μέ μάκρος 36 μ. πλάτος 4,5 μ. καί βύθισμα 1,20-1,40 ή έλληνική τριήρης δέν είχε έκτόπισμα μεγαλύτερο άπό 70—80 τόννους. Τούτο έπέτρεπε στούς 170 κωπηλάτες της νά τής δώσουν μιά ταχύτητα έπτά ώς οκτώ κόμβους. Άπό τή μακρινή δμως άρχαιότητα τά έμπορικά πλοία, πού τά έλεγαν στρογγυλά, σ’ άντίθεση πρός τά μακρά καί στενά πολεμικά, ταξίδευαν μέ τό πανί κι είχαν βοηθητικά τά κουπιά. Στόν "Ομηρο άναφέρονται πλοία μέ έναν ίστό καί ένα ορθογώνιο πανί, καί κανείς δέν μάς είπε άν ήταν πολεμικά ή έμπορικά. ’Αργότερα προστέθηκε στά πολεμικά καί στά έμπορικά, τίς όλκάδες, ένας άκόμη ιστός στήν πλώρη, σάν πρόβολος ή άκάτιος. 'Ο άλλος, πού υπήρχε, πήρε τό δνομα μεγάλος ή κύριος ιστός. Είχαν άνάγκη οί άνθρωποι νά βελτιώνουν τήν κίνηση μέ τόν άνεμο, ιδιαίτερα στίς όλκάδες, τίς όποιες δπως μαρτυρεί τό όνομά τους τίς έσυραν (είλκαν), δταν άκινητοΰσαν. Στήν έποχή τών Ρω,μαίων αύτοκρατόρων, πάνω άπό τό ορθογώνιο πανί τού μεγάλου ιστού τοποθετήθηκε άλλο τριγωνικό τό supparum-καί ορισμένοι συγγραφείς πιστεύουν πώς άπ’ αύτό, μέ τήν έξέλιξη, προήλθαν τά λατίνια. ’Έτσι πέρασαν πολλοί αιώνες. Είναι δμως άπαραίτητο νά σημειώσουμε πώς στό διάστημα αύτών

τών αιώνων, άπό τήν άρχαιότητα καί μέχρι τήν έποχή τής ’Αναγεννήσεως σέ κάθε κατάρτι ήταν λίγα μεγάλα ιστία καί δυσκίνητα. Τά κατάρτια τών πλοίων δέν ήταν δσο θά χρειαζόταν ψηλά, τά ξάρτια τους άτελή καί άνεπαρκές τό σύστημα χειρισμού τών ιστίων δηλαδή οί τροχίλοι, τό σύσπαστα κλπ. Τό σπουδαιότερο, ή ίστιοφορία ήταν σχεδόν άδιαίρετη. Οί γαλεάσσες μέ τά τόσα πυροβόλα καί τό μεγάλο έκτόπισμα (μέχρι 1000 τόννους) είχαν τρία μόλις ιστία, τρία τεράστια λατίνια μέ άπέραντη έπιφάνεια. Ποιος μπορούσε νά τά χειρισθεΐ καί μάλιστα χωρίς κίνδυνο; Καθώς δμως έφευγε ό Μεσαίωνας, στό 15ον αίώνα, βελτιώθηκαν τά πράγματα. Παρουσιάστηκαν στίς θάλασσες πλοία μέ περισσότερα άλλά μικρό­ τερα πανιά, μεγάλωσαν τά βοηθητικά λατίνια καί

'O Βοριάς δπως απεικονίζεται ανάγλυφος στόν Πύργο τών Άνεμων, τό μνημείο πού βρίσκεται στό Μοναστηράκι τής Αθήνας (χρονολογία 50 π.Χ.).

5

Τό κουπί καί τό ιστίο

άρτέμων (φλόκος)

ώτοειδές Ιστίο (ψάθα)

Μερικά άπό τά ιστία σέ χρήση στά καράβια τής Μεσογείου.

μπήκε στό τρίτο κατάρτι τραπεζοειδές ιστίο (ή μπούμα), τό όποιο είχε προέλθει άπό τή διαίρεση τοΰ ορθογώνιου ιστίου κατά τή διαγώνιο καί γι’ αύτό ονομάστηκε άπό τούς ’Ιταλούς μετζάνα (mezzana). Καθιερώθηκε έπίσης οριστικά ό πρόβολος καί τοποθετήθηκαν ένας ή καί περισσότεροι άρτέμονες (φλόκοι). ’Έτσι ό χειρισμός έγινε πιό εύκολος καί μάλλον άκίνδυνος. Σ’ ορισμένες περιπτώσεις καί κυρίως μέ τόν άνεμο άπό τήν πρύμνη ήταν περισσότερο άποτελεσματικά τά μεγάλα ορθογώνια ιστία, είχαν δμως πάντα τό μειονέκτημα δτι χρειάζονταν πολύ πλή­ ρωμα γιά τό χειρισμό τους. 'Ένα λόγου χάρη ρωμαϊκό πλοίο τών 50 ώς 70 τόννων χρειαζόταν τουλάχιστο δέκα άνδρες γιά νά σηκώσουν τό

6

μεγάλο τετράγωνο πανί του. Κατάλληλα δμως έξαρτυμένο ώς γολέτα δηλαδή μέ διαιρεμένη τήν ίστιοφορία του, τοΰ έφθαναν μόνο τρεις. Συνέβαινε έτσι τό είδος τής ίστιοφορίας νά μήν είναι δείκτης τεχνολογικής έξελίξεως τόσο, δσο ύπάρξεως ή μή τοΰ άπαιτουμένου γιά τό χειρισμό τών ιστίων προσωπικού. Τό 19ον αιώνα μέ πολλούς καί φθη­ νούς ναΰτες στή διάθεσή τους, έξάρτιζαν πολλά μικρά σκάφη, δπως περάματα καί τρεχαντήρια, μέ ορθογώνια ιστία. Έν τούτοις τό λατίνι, πού ή καθιέρωσή του άνάγεται στούς βυζαντινούς γιατί δχι καί στούς ρωμαϊκούς χρόνους καί ένωρίτερα, παρουσιάζει κάτι τό ιδιαίτερο κι ίσως μοναδικό γιά τά νερά τής ’Ανατολικής Μεσογείου, μιας θάλασσας πού κι αύτή είναι ιδιόρρυθμη. Τήν εξήγηση μάς τή δίνει ό

Τό κουπί καί τό ιστίο

Πλοίο, πιθανόν σκανδιναβικοί) τύπου, άπό ένα μωσαϊκό τών Θερμών τής αρχαίας Themessa, στά Σοΰσα (τής Τυνησίας). Χρονολογία γύρω στό 250 μ.Χ. Παρουσιάζει άρκετή ομοιό­ τητα πρός τά άρχαϊα ναυπηγήματα τής ’Ανατολικής Μεσο­ γείου.

πολύ ειδικός στά ναυτικά θέματα πλοίαρχος Τάσος Τζαμτζής καί μάλιστα κατά τρόπο αριστοτεχνικό. -Στήν ’Ανατολική Μεσόγειο, λέγει, οί καιροί είναι καθαροί, οί ακτές φιλόξενες καί βολικά τά περάσματα. "Οταν όμως οί άνεμοι δέν έχουν τήν ορμή καταιγίδας, έρχονται σέ σπιλιάδες καί είναι λεπτοί. Μπατάρουν (άλλάζουν) εύκολα καί συχνά πέφτουν τελείως. Τό λατίνι, μεσογειακό πανί, δείχνει καθαρά τήν προσπάθεια πού έκανε ό ναυτικός στή θάλασσα αύτή γιά νά έκμεταλλευθεϊ καί τό παραμικρό φύσημα τοΰ άνέμου καί ταυτόχρονα νά προφυλαχτεϊ άπό τίς σπιλιάδες. Μέ τή ψηλή του άντένα, τό λατίνι, γέρνει καί πιάνει καί τό πιό λεπτό αεράκι. Στήν παραμικρή αύξηση τής ταχύτητας τοΰ άνέμου, μέ τή σπιλιάδα, ή άντένα γέρνει καί τόν αδειάζει γιά νά ξαναπάρει τή θέση της καί νά τόν ξαναπιάσει μόλις περάσει ή σπηλιάδα... ’Εποπτεύοντας μιά μακρά περίοδο ίστιοφορίας άπό τούς ελληνιστικούς χρόνους ώς τά μεσαιωνικά πλευσίματα (πλωτά μέσα), σημειώνουμε μιά παρατή­ ρηση, τήν όποια μπορούμε νά θεωρήσουμε ώς γενικόν κανόνα: σ’ όλους τούς τύπους τών ιστιοφό­ ρων έγιναν πολυάριθμες μεταβολές στήν έξαρτία καί σέ μικρότερο βαθμό στό σκάφος, μέ μικρότερο ή μεγαλύ­ τερο βύθισμα καί άναλογία μήκους μέ πλάτος, ώστε τοϋτο νά γίνει ικανό νά βαστάσει τήν υιοθετούμενη ίστιοφορία. Αύτό θά τό ίδοϋμε παρακάτω στό έκτεταμένο κείμενο πού πραγματεύεται τά καράβια τής Μεσογείου (6, A-IV). ’Ενδεικτικά δέ αναφέρει ό Ένρίκο Σκαντούρρα, ’Ιταλός συγγραφέας, τή με­ γάλη γαλέρα, ή όποια τό 1400 είχε δυό ιστούς, τόν άκάτιο (πλωριό) πιό μεγάλον άπό τόν κύριο. Στά μέσα τού 15ου αιώνα προστέθηκε ένας άκόμη μικρότερος ό έπίδρομος ( μετζάνα), μέ λατίνι. Μέχρι τό 1480 ό κύριος ιστός είχε γίνει μεγαλύτε­

ρος άπ’ δλους — δπως συνέβαινε άλλωστε στά σύγχρονά της έμπορικά πλοία. Πέρα πάντως άπό τίς μεταβολές καί άνακατατάξεις στή σύνθεση τής ίστιοφορίας τών πλοίων, πραγματοποιήθηκε καί μιά άλλη άλλαγή. Τούτο έγινε δταν, λαός τού Βορρά, οί Βίκιγκς έμαθαν στούς ναυτικούς τής Μεσογείου τήν τέχνη νά ταξιδεύουν ενάντια στόν άνεμο, στρέφοντας κατάλ­ ληλα τό ιστίο. Μπορούσαν τώρα οί ναυτικοί τής Μεσογείου νά ταξιδεύουν μέ τήν πιό μικρή γωνία πρός τόν άνεμο, μέ τήν όξυτέρα έγγυτάτη δπως έλεγαν οί παλαιότεροι. ’Εξάλλου άπό τό 13ον αιώνα άρχισε νά εφαρμό­ ζεται τό σύγχρονο πηδάλιο, τό στερεωμένο στό ποδόστημα, κι αύτό ήταν — καί είναι — πιό κατάλληλο γιά ιστιοφόρο καί μάλιστα μέ υψηλά έξαλα. Ή χρησιμοποίηση τής πυξίδας, ή πρόοδος — μετρημένη έστω — τής ναυτιλίας καί ή βελτίωση τής ναυπηγικής έπαιξαν άποφασιστικό ρόλο στήν εξέλιξη τοΰ πλοίου. Παρ’ δλα αύτά, παρά τίς βελτιώσεις, τό γρήγορο καί εύέλικτο πλοίο μέ τό κουπί εξακολούθησε νά ταξιδεύει κυρίαρχο στά συνήθως διαυγή καί πιό ήσυχα νερά τής Μεσογείου. Έκεϊ είχε τό πλεονέ­ κτημα νά παίρνει μέρος στή μάχη μέ δλους τούς καιρούς. 'Ο άνθρώπινος κινητήρας του τό έκανε άνεξάρτητο άπό τίς ιδιοτροπίες τοΰ άνέμου καί τοΰ εξασφάλιζε μεγάλη υπεροχή τίς ώρες κυρίως τής άπνοιας, κατά τίς όποιες ήταν καταδικασμένο νά άκινητεΐ τό «μεγάλο» ιστιοφόρο.

IL "Ιστιοφορία Στοιχειώδης προπαίδεια Οί ιστοί (τά κατάρτια ή άλμπουρα) σ’ ένα τυπικό τρίστηλο (τρικάταρτο) πλοίο, λόγου χάρη τή νάβα (δρόμωνα ή μπάρκο), είναι οί εξής: — Άκάτιος ιστός (τό τουρκέτο), είναι ό πλωριός ιστός. —Μέγας ιστός (τό μεγάλο), είναι ό μεσαίος. — Ιστός τοΰ έπιδρόμου ή έπίδρομος (μετζάνα), είναι ό πρυμνιός. "Αν υπάρχει καί άλλος ιστός, πρύμα, λέγεται παρεπίδρομος (κόντρα-μετζάνα). - Πρόβολος (μπομπρέσο) είναι ό ιστός πού γέρνει εμπρός, στήν πλώρη τοΰ πλοίου. "Οταν οί ιστοί δέν είναι μονοκόμματοι κι αύτό γίνεται σήμερα άλλά καί τούς τελευταίους αιώνες, άποτελοΰνται άπό περισσότερα κομμάτια. Τό χαμη­ λότερο κομμάτι τοΰ ιστού, πού άρχίζει άπό τό σωτρόπι, λέγεται στήλη τού ίστοΰ (κολόμπα) καί πάνω άπ’ αύτή τά έπιστήλια (τσιμπούκια ή άλμπουρέτα). Αύτά συνήθως είναι δύο, τό μεγάλο καί τό μικρό άλμπουρέτο. Μεταξύ τους τά κομμάτια στερε­ 7

Τό κουπί καί τό ιστίο

ώνονται μέ τά στηλόκρανα (τούς τεσταμόρους). Τό τελευταίο πρός τά πάνω μέρος τοΰ μικρού έπιστηλίου λέγεται άτρακτος.'Υπάρχουν καί στόν πρόβολο έπιστήλια, δυό, τό μεγάλο — πρός τή βάση — πού λέγεται δοράτιο τοΰ άρτέμονος (μπαστούνι) καί τό μικρό — στήν άκρη — ή έπιδορατίς (κόντρα μπαστούνι). Κι ερχόμαστε στίς κεραίες (άντένες), πού χρησι­ μεύουν γιά νά κρεμιέται επάνω τό ιστίο. Τά όνόματά τους είναι: —Στόν άκάτιο, ή χαμηλότερη κεραία λέγεται άκάτιον (τρίγκος), ή δεύτερη πρός τά πάνω δολώνιον (παρουκέτο), ή τρίτη φωσώνιον (πλωριός παπαφίγκος) κι ή τελευταία, επάνω, σιπάριο ( πλωριός κοΰντρος). —Στό μεγάλο ιστό ή χαμηλότερη κεραία λέγεται μεγίστη (μαΐστρα), ή δεύτερη πρός τά πάνω δόλων (γάμπια), ή τρίτη φώσων (μεγάλος παπαφίγκος) καί ή τελευταία σίπαρος (μεγάλος κοΰντρος). —Στόν έπίδρομο ή χαμηλότερη κεραία λέγεται επίκριον (φόγος), ή δεύτερη πρός τά πάνω δολωνίς (κόντρα μετξάνα), ή τρίτη φωσωνίς (μπέλμπερη) καί ή τελευταία σίπαρις (κόντρα μπελμπερη). ’Αναρρίχηση στίς. σκαλιέρες, πριν άπό τήν άραίωση στίς διαβάθρες (τούς πασαδούρους). Ή κίνηση, μέ τό σχετικό πα­ ράγγελμα γίνεται σέ δυό λεπτά. Οί ναύτες μεταβάλλονται σέ αίλουρους.

8

Στό ιστιοφόρο ναυτικό τό άνέβασμα στήν έξαρτία αποτελού­ σε άληθινή πρόκληση στήν τόλμη καί τή δεξιότητα τών άνδρών τοΰ πληρώματος...

Συλλογικά οί κεραίες τού πλωριού καταρτιού λέγονται άντένες τοΰ τρίγκου, τοΰ μεγάλου, άντένες τής μαΐστρας καί τοΰ πρυμνιοΰ, άντένες τοΰ φόγου. Στήν χαμηλότερη κεραία τού έπιδρόμου δέν κρεμιόταν κανένα ιστίο. "Ολες αύτές οί κεραίες είναι τοποθετημένες σταυρωτά στούς ιστούς, γι’ αύτό λέμε σέ τέτοιες περιπτώσεις ότι το πλοίο έχει δύο λόγου χάρη ιστούς μέ σταυρώσεις. 'Υπάρχουν έκτος άπ’ τίς κεραίες, πρός τήν πρύμη τό κέρας (πίκι) καί ό κέρκος ( ή ράντα). Τό κέρας (πίκι) σχηματίζει οξεία γωνία μέ τόν πρυμνιό ιστό καί χρησιμεύει γιά τραπεζοειδή ή ήμιόλια ιστία, τίς μποΰμες. Τό κέρας αύτό προήλθε άπό τήν κεραία οϋρς, πού ύπήρχε στό παλιό ιστιοφόρο ναυτικό. ('Υπήρχε έπίσης καί ιστίο οΰρς άπό τό γαλλικό ours, στόν έπίδρομο, μέ σχήμα τριγωνικό. ’Αργότερα, τό 17ον αιώνα τή θέση της πήρε ή μπούμα). 'Υπάρχει δμως καί πίκι τής πλωριός γκλίξας (στόν άκάτιο) πίκι τής μεγάλης γκλίξας (στό μεγάλον ιστό) καί πίκι τής παντιέρας (στόν έπίδρομο.) 'Ο κέρκος (ράντα) είναι μιά κεραία μακριά, τόσο πού νά βγαίνει έξω άπό τήν πρύμη τοΰ σκάφους, κάθετη πρός τόν πρυμνιό ιστό, τόν έπίδρομο. Τά ήμιόλια ιστία τοΰ άλλοτε ναυτικοΰ συνήθως δέν είχαν κέρκο, έκτος άπό τά κλίππερς τά όποια είχαν — δχι πάντοτε.

Τό κουπί καί τό ιστίο

Περσότερο δμως δύσκολο καί επικίνδυνο ήταν τό τύλιγμα των πανιών άπό τόν πασαδοΰρο. Σέ μεγάλο συνήθως ϋψος οφείλε ό ναύ­ της νά διπλωθεί ολόκληρος γύρω άπ ’ τήν άντένα, στήν οποία στηριζόταν μέ τό στήθος, μόλις άκουμπώντας τά πόδια στόν πασαδοΰρο, γιά νά ’χει τά χέρια ελεύθερα. Τό πανί γινόταν πολλές φορές σκληρό, δύσκαμπτο σάν ξύλο - υστέρα άπό βροχή, μέ τό κρύο τά χέ­ ρια κοκάλιαζαν. Κοιτάξτε τήν εικόνα, ιδίως τούς άκραίους δεξιά - καί στίς δυό άντένες.

'Ιστία. Γίνονται άπό φύλλα οθόνης (καραβόπα­ νου), μαζί ραμμένα. ’Ανάλογα μέ τό σχήμα τους έχουν διαφορετικό δνομα. —Τετράγωνα ή σταυρωτά, λέγονται αύτά πού κρεμοΰνται σέ σταυρωτές κεραίες. Τά τετράγωνα έχουν τό ί'διο δνομα μέ τήν κεραία άπό τήν όποια τά κρεμούμε, δηλαδή άπό κάτω πρός τά πάνω λέγον­ ται: Τοΰ άκατίου: άκάτιον (τρίγκος), δολώνιον (παρουκέτο), φωσώνιον (πλωριός παπαφίγκος) καί σιπάριον (πλωριός κοϋντρος). Τοΰ μεγάλου: ή μεγίστη (μαΐστρα), δ δόλων (γάμ­ πια), ό φώσων (μεγάλος παπαφίγκος), ό σίπαρος (μεγάλος κοϋντρος). Τοΰ έπιδρόμου: ή δολωνίς (κόντρα μετξάνα), ή φωσωνίς (μπέλμπερη) ή σιπαρίς (κόντρα μπέλμπερη). -Τριγωνικά ιστία ή λατίνια. ’Έχουν τριγωνικό σχήμα καί τά δένομε στούς προτόνους, πού λέγονται άνάδρομοι (στράλια). ’Ανάλογα μέ τή θέση τους τά τριγωνικά ιστία έχουν τά εξής ονόματα. Στόν πρόβολο, άπό μέσα πρός τά έξω είναι: — ή προτονίς (σταντξιέρα) τοΰ άκατίου, πού τήν κρεμάμε στόν πρότονο τής στήλης τοΰ άκατίου.

—ή άρτεμονίς (τουρκετίνα), πού κρεμιέται στόν πρότονο τοΰ έπιστηλίου τοΰ δολωνίου. —ό άρτέμων (φλόκος) κι αύτός κρεμιέται σέ άλλον πρότονο τοΰ έπιστηλίου τοΰ δολωνίου, εμπρός άπό τόν προηγούμενο. —ό πρόθοος (κόντρα-φλόκος) κρεμιέται σέ πρό­ τονο τοΰ έπιστηλίου τοΰ φωσωνίου έξω έξω, στήν έπιδορατίδα (τό κόντρα μπαστούνι). 'Όλα τά ιστία τοΰ προβόλου λέγονται άρτέμονες (φλόκοι). Βοηθητικά ιστία είναι άκόμη τά παρίστια καί τά προΐστια. Καί τά μέν παρίστια έχουν τό σχήμα τραπεζίου, ένώ τά προΐστια είναι τριγωνικά (λατί­ νια). Παρίστια (κουρτελάτσες), ήταν τά δευτερεύοντα καί άφαιρετά ιστία στά μεγάλα ιστιοφόρα, πού έφερναν σταυρωτές κεραίες. Κρέμονταν πρός τά έξω καί πλάι στά μεγάλα πανιά, σέ καθεμιά κεραία τοΰ μεγάλου ίστοΰ καί τοΰ άκατίου, γιά νά έπαυξάνουν τήν ίστιοφορία, δταν τό καράβι άρμένιζε τήν φοράν (kv. λασκάδα), δηλαδή είχε τόν άνεμο άπό τό πλευρό πρός πρύμα ή δταν ούριοδρομοΰσε. Κυρίως δμως δταν φυσούσε έλαφρός άνεμος κι είχαν

9

Τό κουπί καί τό ίστίο άνάγκη νά τόν πιάσουν σ’ όσο γινόταν μεγαλύτερη επιφάνεια, γιά νά κινήσουν τό πλοίο. Είχαν τά παρίστια, τό καθένα τό δνομά του, άνάλογα μέ τό πανί, πλάι στό όποιο κρέμονταν: έτσι λέγονταν τού άκατίου παρακάτια, τοΰ δολωνίου πρωραία παραδολώνια, τοΰ φωσωνίου πρωραία παραφωσώνια, τοΰ δόλωνος μεγάλα παραδολώνια, τοΰ φώσωνος μεγάλα παραφωσώνια. Προΐστια (βελαστράλια), ήταν τριγωνικά πανιά, άπαράλλακτα δπως οί άρτέμονες (φλόκοι), τά όποια κρεμούσαν άνάμεσα στόν έπίδρομο καί τό μεγάλο ιστό καί άνάμεσα στό μεγάλο ιστό καί τόν άκάτιο, πάνω στούς προτόνους, δηλαδή τά σχοινιά πού στερεώνουν τή στήλη καί τά έπιστήλια τών ιστών πρός τήν πλώρη (οπότε λέγονται άντιστοίχως στάντζοι καί στράλια). Λέγονταν προτονίδες τά χαμηλό­ τερα καί άπλώς προΐστια, τά ψηλότερα. ’Έτσι έχομε: τή μεγάλη προτονίδα (σταντζαβελλα) πού κρεμιέται στόν πρότονο ό όποιος πιάνει άπό τό λαιμό τής στήλης τοΰ μεγάλου ίστοΰ καί καταλήγει στή βάση τοΰ άκατίου (στό κατάστρωμα), τήν προτονίδα του επιδρόμου (καρβουνιερα), πού κρεμιέται στόν πρό­ τονο, ό όποιος πιάνει άπό τή στήλη τοΰ ίστοΰ τοΰ επιδρόμου ώς τή βάση τοΰ μεγάλου ίστοΰ. Τά άλλα προΐστια είναι: τοΰ δόλωνος (στραλιερα

Δίπλωμα πανιού άπό τόν πασαδούρο, σ’ ενα σύγχρονο πλοίο άναψνχής. 10

τής γάμπιας), τοΰ φώσωνος {βελαστράλι τής γάμπιας), τοΰ σιπάρου {στραλιερα τοΰ παπαφίγκου) - όλα τοΰ μεγάλου ίστοΰ. ’Επίσης προίστιο τής δολωνίδος {βελαστράλι τής κόντρα μετζάνας), τής φωσωνίδος (βελαστράλι τοΰ μπελμπερη) καί τής σιπαρίδος {βελαστράλι τοΰ κόντρα μπελμπερη) - δλα αύτά τοΰ επιδρόμου. Τριγωνικά ιστία χρησιμοποιούντο επίσης σέ μικρά ιστιοφόρα καί στίς βάρκες. —Τραπεζοειδή ή ήμιόλια (μποΰμες), λέγονται τά ιστία πού κρέμονταν άπό κέρατα (πίκια). Καί ήταν τρία. Τό ήμιόλιο τοΰ άκατίου (ή γκλίζα τοΰ τουρκετου), τό όποιο κρεμόταν στό κέρας τοΰ άκοίτίου. Τό μεγα ήμιόλιο (ή γκλίζα τής μαΐίστρας), πού κρεμόταν στό κέρας τοΰ μεγάλου ίστοΰ καί 'Ο επίδρομος (μπούμα), στό κέρας τοΰ έπιδρόμου καί τόν κέρκο (τή ράντα). —Τά ώτοειδή ιστία (ψάθες), είδος πανιών άνάμεσα στά τριγωνικά καί τά ήμιόλια, τά όποια χρησιμο­ ποιούντο σέ μικρά ιστιοφόρα συνήθως καί βάρκες. —Λαϊφρς (φλεσι) ήταν μικρό τριγωνικό ίστίο πάνω άπό τή μπούμα, πού δενόταν στό έπιστήλιο καί στό κέρας, δπως στόν έπίδρομο τής βρικογολέτας. Στά ιστία δμως έχομε ονομασία καί γιά τίς πλευρές τους. Κορυφαία λέγεται ή πλευρά, άπό τήν οποία δένε­ ται τό ίστίο στήν κεραία, τό κέρας ή τόν πρότονο, άνάλογα μέ τήν περίπτωση. Πόδωμα, ή άντίθετη πρός τήν κορυφαία πλευρά. Πλευρες (μπάντες), είναι οί πλάγιες κόψεις ενός ιστίου. —"Οταν ένα ίστίο είναι κερουλκημενο (μπρατσαρισμενο) σταυρωτά πρός τόν ιστό, ή πλευρά τοΰ ιστίου πού είναι πρός τόν άνεμο λέγεται προσήνεμη (σοφράνο ή σοβράνο) καί ή άλλη υπήνεμη (σταβέντο ή σοτοβέντο). Στό ήμιόλιο ή πλωριά πλευρά λεγόταν πρόσθια καί ή πρυμνιά οπίσθια. -Σειρες (μοΰδες) είναι οί λωρίδες έπιφανείας, κατά τίς όποιες μποροΰμε νά ελαττώσουμε τήν έκταση τών πανιών στήν κακοκαιρία. Κι ύπάρχουν στά διάφορα είδη πανιών διάφοροι τρόποι, πού μπο­ ροΰμε νά σειροδετήσουμε (νά πιάσουμε μοΰδες). Σειράδια είναι κομμάτια σχοινιοΰ, μικρά, τά όποια περνοΰμε στά όμμάτια (πορτούζια), τά στερεω­ μένα στά έπιρράματα τών σειρών, γιά νά πιάσουμε μοΰδες. -Ποδεώνες (μπούνια) είναι οί κάτω γωνιές τών πανιών καί ιδίως τών τετραγώνων. Πόδες (σκότες) τά σχοινιά πού δένομε στούς ποδεώνες (άκρες) τών ιστίων, γιά νά ποδίσομε (κοτσάρουμε). Στά σταυρωτά χρησιμοποιοΰμε δυό πόδες, έναν δεξιά καί άλλον άριστερά. Στά τριγω-

Τό κουπί καί τό ίστίο

νικά υπάρχει μιά μόνο σκότα, στόν πρυμνιό ποδεώνα. —Σκαλμίσκοι (κοτσανέλλα) μικροί ξύλινοι τορνευ­ τοί πάσσαλοι, δπου προσδένομε τά σχοινιά γιά διάφορες εργασίες.

—Σχοινιά αγόμενα (σερνάμενα) είναι γενικώς τά σχοινιά τού έξαρτισμοΰ, στά όποια μόνο ή μιά άκρη είναι δεμένη σέ σημείο σταθερό καί ή άλλη είναι ελεύθερη γιά χειρισμό, αφού περάσει άπό κάποιον τροχίλο. —Σχοινιά ακίνητα (κρεμάμενα ή ξάρτια) είναι τά σχοινιά πού καί τά δυό τους άκρα είναι στερεωμένα σέ σταθερά σημεία. Τέτοια λόγου χάρη είναι τά σχοινιά μέ τά όποια στηρίζομε τίς στήλες καί τά έπιστήλια τών ιστών.

—Συστολεϊς (στίγγοι) είναι αγόμενα (κινούμενα) σχοινιά, χρήσιμα γιά νά συστέλλουμε τό ίστίο. ’Έχομε τέσσερα είδη συστολέων μέ τέσσερα διαφο­ ρετικά ονόματα. Τά ήμιόλια έχουν τρία εί'δη συστο­ λέων.

Εί^η πλεύσεως (άρμενισιάς) ’Ανάλογα μέ τή φορά τού άνέμου καί τή γωνία προσπτώσεως, δηλαδή τή γωνία πού σχηματίζει ή φορά τού άνέμου μέ τήν πορεία τοΰ πλοίου, έχομε διάφορα εί'δη πλεύσεως. Εύνόητο είναι δτι άνάλογα μέ τή φορά τοΰ άνέμου διαθέτομε τίς κεραίες καί τά ιστία. Σύμφωνα μέ τό παρατιθέμενο σχέδιο, έχομε: Α. "Αμα ό άχεμος κινείται στόν τομέα τών 35° άπό τό έγκάρσιο πρός τήν πλώρη (καί τοΰτο άπό τά δεξιά ή τά άριστερά), λέγομε δτι τό καράβι πλέει τήν έγγυτάτη (ή ταξιδεύει τή μπουρίνα). "Οσον πιό πολύ πρός τήν πλώρη κινείται ό άνεμος, τόσον ή πλεύση είναι όξύτερη πρός τήν έγγυτάτη. Β. "Αμα ό άνεμος κινείται στόν τομέα τών 35° άπό τό έγκάρσιο πρός πρύμη, πλέομε τότε τήν φοράν ή μέ τόν άνεμο φορόν (κν. λασκάδα). Γ. "Αμα ό άνεμος κινείται περισσότερο πρός τήν πρύμη, δηλαδή στόν τομέα 35°—78° άπό τό έγκάρσιο, πλέομε μέ τόν άνεμο έπίφορον (μέ τόν άέρα στή φούσκα). Φυσικά τοΰτο ισχύει καί γιά τά δυό πλευρά. II

Τό κουπί καί τό ιστίο

Δ. "Οταν ό άνεμος πνέει στόν τομέα 0°-12°, δεξιά κι άριστερά άπό τό ποδόστημα (άπό τόν άξονα τοΰ πλοίου) πλέομε μέ τόν άνεμο οϋριον ή ούριοδρομούμεν (ταξιδεύω πρύμα ή άρμενίξω στά πρύμα). Ε. Κι όταν ό άνεμος πνέει άκριβώς στήν πρύμη (κατάπρυμα) καί τότε ούριοδρομοΰμε κι ό άνεμος ούριος λέγεται.

Άνεμος αληθής καί φαινομενικός ’Έχομε τόν αληθινό καί τόν φαινομενικόν άνεμο. ’Αληθινός είναι ό άπόλυτος άνεμος, άσχετα πρός τό πλοίο ή άλλο σημείο τής άκτής. Φαινομενικός είναι ή κατεύθυνση πού έχει ή συνισταμένη δυό διευθύνσεων: τής διευθύνσεως τοΰ πλοίου καί τής διευθύνσεως τοΰ άνέμου. Οί άνεμοδεΐκτες καί τά άνεμούρια δείχνουν πάντοτε, στό ταξίδι, τόν φαινομενικό άνεμο. Οί παρατιθέμενες άπεικονίσεις πλοίων πού ίστιοπλοοΰν μέ διάφορα είδη πλεύσεως, άκινητοΰν ή στρέφουν κλπ., μάς δίνουν, έλπίζω, μιά φαντασμα­ γορική εικόνα τών ιστιοφόρων στίς πιό όμορφες στιγμές τους. Είναι παρμένες άπό τό Ναυτικό Λεύ­ κωμα τοΰ Γάλλου άντιπλοιάρχου Gausse (έκδ. 1836).

12

’Ανεμολόγιο, ή κύκλος τών άνέμων πού επικρατούν γύρω άπό τή γήινη σφαίρα. 'Εξώφυλλο άπό τή γαλλική έκδοση βιβλίου «Περί Ναυτιλίας» τού Πέτρου Μεντίνα, πιλότου τοΰ Βασιλέως τής 'Ισπανίας. Έτος 1550.

Τό κουπί καί τό ίστίο

Πλεύσις φοράς ή πλέει μέ τόν άνεμο φοράν (κν. άρμενισιά λασκάδα), τομεύς Β.

Πλεύσις έπίφορος ή πλέει μέ τόν άνεμο έπίφορον (κν. άπό τή μάσκα τής πρύμης ή μέ τόν άέρα στή φούσκα), τομεύς Γ.

13

Τό κουπί καί τό ιστίο

Ουριοδρομία (κν. ταξιδεύει πρύμα ή αρμενίζει στά πρύμα), τομεύς Δ.

Άντιμονή (κν. ταξιδεύει τραβέρσα, με τόν άνεμο κατά πρώρα καί Ισχυρόν κυματισμόν).

‘14

Τό κουπί καί τό ιστίο

Τό πλοίο άνακωχεύει δηλαδή άκινητεΐ μέ τά πανιά.

Αναστροφή ή ανάπροροζ άναστροφή (κν. βόλτα ή γύρισμα ορτσα λαμπάντα, στροφή πρόζ τόν άνεμο).

15

Τό κουπί καί τό ίστίο

'Υποστροφή ή κατά πρύμναν αναστροφή (κν. πόντσα λαμπάντα ή ποδιστά).

Σάλος (κν. κουφοθάλασσα, χωρίς άνεμο μέ γερό κοματοθάλασσο).

16

Τό κουπί καί τό Ιστίο

Γαλήνη (κν. μπονάτσα).

Άπό τό Album du Marin τοΰ άντιπλοιάρχον Gausse (1836).

III. ’Εξέλιξη τοϋ Ναυτικού "Οπλου α. Καράβια πολεμικά-Καράβια εμπορικά Ταιριάζει νομίζω στήν άρχή νά κάμομε ιδιαίτερο λόγο γιά τό πολεμικό πλοίο καί τούς πολεμικούς στόλους. Μιά αναδρομή στά περασμένα, τά πολύ περασμένα θά μάς έφερνε, τουλάχιστο στόν έλλαδικό χώρο, στό σχετικό χωρίο τοΰ Θουκυδίδη (Βιβλ. Α', Κεφ. 4), τό όποιο γράφει. - Άπ ’ δσα έξ ακοής γνωρίζομε, ναυτικό παλαιότερο άπ ’ όλους απέκτησε ό Μίνως, πού κυριάρχησε στό μεγαλύτερο μέρος τής σημερινής ελληνικής θαλάσσης καί κατέλαβε τίς Κυκλάδες νήσους, όπου πρώτος αυτός ί'δρυσε αποικίες στίς περισσότερες άπ’ αύτές... Τά πλοία δμως τοΰ ναυτικοΰ εκείνου δέν πρέπει νά είχαν τίποτα τό ιδιαίτερο, ήταν απλώς τά ί'δια πού έκτελοΰσαν τά εμπορικά ταξίδια καί μέ τά όποια άποίκιζαν τά διάφορα παράλια καί τά νησιά τών Κυκλάδων. Δέν έχομε γι’ αύτό αντίθετη μαρτυ­ ρία. Τό Γδιο πρέπει νά συνέβαινε μέ τά καράβια τών Λαών τής Θάλασσας, πού ναυμάχησαν τούς Αιγυπτί­ 3/2

ους ή μέ τά καράβια τών Μυκηναίων. Καί δπως σημείωσα παραπάνω, κανείς δέν μάς είπε άν τά καράβια πού έξεστράτευσαν στήν Τροία καί μνημο­ νεύει ό "Ομηρος ήταν έμπορικά ή πολεμικά. Τοΰτο πρέπει νά θεωρηθεί φυσικό καί , μέ κάποια τόλμη, θά έλεγα αύταπόδεικτο, άφοΰ τά «πολεμικά» καράβια τής μακράς εκείνης σειράς τών αιώνων δέν ήταν όργανο ή μέσον πολέμου, άλλά άπλώς μέσο μεταφοράς τών πολεμιστών στήν περιοχή καί τόν τόπο, δπου έκεΐνοι θά μάχονταν σέ μιά πεζομαχία άσχετη μέ τή θάλασσα καί τά καράβια. Κι δταν άκόμη ή σύγκρουση τύχαινε νά γίνει πάνω στό κατάστρωμα τοΰ πλοίου, δέν ήταν άλλο άπό πεζο­ μαχία πάνω σέ μιά πλωτή εξέδρα. Σάν άρχή τής δημιουργίας τοΰ πολεμικού πλοίου πρέπει νά θεωρήσουμε τούς χρόνους εκείνους, άρχές ίσως τής πρώτης προχριστιανικής χιλιετίας, κατά τούς όποιους άρχισε νά διαμορφώνεται τό έμβολο στό πλωριό άκρο τής καρένας, μέ σκοπό τό κτύπημα μ’ αύτό ενός άντιπάλου πλοίου. 'Η χρήση δμως τοΰ εμβόλου, γιά νά είναι άποτελεσματική, άπαιτοΰσε τό πλοίο πού τό χρησιμοποιοΰσε νά 17

Τό κουπί καί τό ιστίο

είναι ταχύ καί ευέλικτο. Κι αύτό μπορούσε νά γίνει καλύτερα μέ ένα σκάφος, κατά τό δυνατό στενό καί μακρύ, τό όποιο κινούσαν τά άκοίμητα χέρια τών κωπηλατών καί όχι ό άστατος καί ιδιότροπος άνεμος. Άπό τό άλλο μέρος ή μεταφορά άνθρώπων καί αγαθών αποτελούσε επιτακτική άνάγκη, τήν όποια μόνο πλατύτερα πλοία, τά στρογγυλά, μποροΰ­ σαν νά θεραπεύσουν. Τό νά τοποθετήσουμε χρονο­ λογικά στόν όγδοο μέ τόν έβδομο αιώνα π.Χ. τή διάκριση αύτή σέ πολεμικά καί μεταφορικά είναι, νομίζω, μιά υπόθεση όχι αυθαίρετη. Γιά τό σημείο τούτο εύρύτερος γίνεται λόγος στό κείμενο Πολε­ μικά καί εμπορικά. Τό έμβολο (1, Β-Πη). Έν τούτοις ή διάκριση δέν στάθηκε οριστική. 'Η πεντηκόντορος λόγου χάρη πού άπετέλεσε πρίν άπ’ τήν τριήρη τό βασικό πλοίο γιά τή συγκρό­ τηση τών πολεμικών στόλων τών χρόνων εκείνων, ήταν μεταφορικό πλοίο, παράλληλα πρός τά στρογγύλα πλοία ή καί χωρίς αύτά. Φυσικά ή τριήρης έδωσε τόν οριστικό τόνο τοΰ πολεμικού πλοίου, άφοΰ δέν χωρούσε οΰτε τά έφόδια τοΰ πληρώματος της καί ή καταφυγή στά πλατιά πλοία ήταν άναγκαστική. Οί ελληνιστικοί χρόνοι άκολουθοΰν στό θέμα αύτό τή λύση τών κλασικών χρόνων, στήν οποία γιά τήν πρόωση τών μακρών πλοίων χρησιμοποιούν κυρίως τά κουπιά καί γιά τά πλατιά καί βραχέα έμπορικά καταφεύγουν στόν άνεμο. Κι δταν επιχει­ ρούν νά κινήσουν τά τελευταία μέ τά κουπιά, δύσκολα άποφεύγουν τόν άπαράμιλλο χαρακτηρι­ σμό τοΰ ’Αριστοτέλη, ότι τό φορτηγό πού κωπηλατεί ομοιάζει στό μεγάλο έντομο μέ πολύ μακριά φτερά, πού παλεύει νά πετάξει. Ευφυείς μαθητές τών Ελλήνων, Φοινίκων καί Έτρούσκων οί Ρωμαίοι δέν ξεφεύγουν άπό τή γραμμή αύτή, άφοΰ χωρίζουν τά καράβια τους σέ longas naves καί naves onorarias (τά μακρά καί τά φορτηγά). Καί στό Βυζάντιο ό καθαυτό πολεμικός δρόμων ξεχωρίζει άπό τά φορτηγά πάμφυλα. ’Έρχεται έν τούτοις έποχή κατά τήν όποια, 12ος καί 13ος αιώνες, δύσκολα διακρίνει κανείς τά πολεμικά άπό τά έμπορικά πλοία. Μόνον ή έλευση ένός καινούριου όπλου, τοΰ πυροβολικού, θά επιφέ­ ρει τό διαχωρισμό τους, τό 14ον αιώνα. Καί πάλι οί δύο κατηγορίες συγχέονται. Πολλοί τύποι άπό τά καράβια τής Μεσογείου δπως ή έμπορική γαλέρα, ή γαλεάσσα, ή γαλιότα, τό γαλιόνι, ή νάβα κλπ. είναι έμπορικά μαζί καί πολεμικά ή πάντως, έτσι άρματωμένα ώστε νά δροΰν ώς πολεμικά. Κι ή ολοκλή­ ρωση στήν έννοια τοΰ πολεμικοΰ έρχεται μέ τά πάνοπλα ιστιοφόρα δπως είναι τό πλοίο της γραμ­ μής, ή φρεγάτα, τό ράζο-βασέλο, ή κορβέτα, τό βρίκι κ.α. Χάρη στά πλοία αύτά ή σύνδρομα έστω μέ τά πλοία αύτά άρχίζει καί ή συγκρότηση μονίμων καί 18

τακτικών πολεμικών στόλων, καθώς καί άξιολόγων πολεμικών ναυστάθμων. 'H αρχή έγινε τό 17ον αιώνα. 'Η μεγάλη σύγκρουση τοΰ 1588 μέ τήν ισπανική ’Αρμάδα βρήκε τήν ’Αγγλία μέ στόλο άπό ιδιωτικά πλοία, πού έξοπλίσθηκαν γιά τήν περίσταση. 'Η 'Ολλανδία ήταν τό πρώτο κράτος, τό όποιο κράτησε στίς τάξεις τοΰ ναυτικού καί μισθοδότησε τόν καιρό τής ειρήνης τούς πλοιάρ­ χους. Πρός τό τέλος τοΰ αιώνα (17ου) παρουσιαζόταν ώς εξής ή κατάσταση στά πλοία αύτών τών στόλων. 'Ο πλοίαρχος ήταν άκόμη ό στρατιωτικός διοι­ κητής τοΰ πλοίου κατά κύριον λόγο, ναυτικοί δέ ήταν ό ναύκληρος, ύπεύθυνος γιά τήν πορεία, ό κελευστής ή βαθμοφόρος έπί τών άρμένων, τρεις άλλοι βαθμοφόροι καί 8-10 δόκιμοι. Τό τρίτο άπό τό πλήρωμα ήταν στρατιώτες. Καθώς δυνάμωνε καί αύξανε μέρα μέ τήν ήμέρα τό πυροβολικό, γινόταν ολοένα σπουδαιότερο τό άξίωμα τοΰ άρχιπυροβολητη, δηλαδή τοΰ πυράρχη. Εκτός άπό τούς άξιωματικούς, τούς έπιφορτισμένους μέ τήν πειθαρχία, ένας ύπαξιωματικός πεζοναύτης άσκοΰσε τό πλή­ ρωμα στά πεζικά γυμνάσια. ’ Ενώ λοιπόν οί πλοίαρχος, υποπλοίαρχος καί σημαιοφόρος δέν ήταν ύποχρεωτικά ναυτικοί, οί άλλοι στούς κατωτέρους βαθμούς ήταν ναυτικοί καί γι’ αύτό στό γαλλικό ναυτικό ονομάζονταν officiers mariniers, μιά ονομασία πού διατηρήθηκε έπί μακρό—μέχρι σήμερα—στό ναυτικό, τό όποιο θεμε­ λίωσαν οί Ρισελιέ καί Κολμπέρ. ’Ήδη άπό τό Μεσαίωνα οί ιππότες πού έπέβαιναν στά πλοία γιά τή μάχη, λίγο σκέπτονταν τούς ναυτικούς χειρι­ σμούς, τούς οποίους άφηναν στούς ταπεινούς καί άσήμαντους, οί όποιοι δμως είναι έκεΐνοι πού προήγαγαν τή ναυσιπλοΐα. Εξάλλου ό κελευστής τών άρμένων ήταν έπόπτης στόν έξαρτισμό καί σέ κάθε χειρισμό άρχηγός καί δέν άναγνώριζε ίσον του παρά μόνον τόν άρχιπυροβολητή καί άνωτέρους του τόν πλοίαρχο καί τόν υποπλοίαρχο. Εκείνος έδινε τό παράγγελμα γιά τήν άπαρση καί τήν άγκυροβολία. Μάθαινε τούς ναΰτες νά κρατοΰν σιγή καί δλοι τους δφειλαν νά είναι προσεκτικοί στίς διαταγές του. Πρίν άπό τή μάχη παρέτασσε τό πλήρωμα κι έδινε διαταγή στούς ξυλουργούς καί τούς διανάκτες νά είναι έτοιμοι γιά νά φράξουν τίς οπές άπό τά έχθρικά βλήματα. Εξαιρετική έπίσης θέση είχαν ό πρωρεύς καί οί πλοηγοί, πού διαιρούντο σέ πελαγοδρομίας καί άκτοπλοΐας. Μόλις έχαναν τήν άκτή άπό τά μάτια τους οί δεύτεροι μεταβίβαζαν τήν εύθύνη τής ναυσιπλοΐας στούς πελαγοδρόμους, πού ήταν κάπως μυημένοι στήν άστρονομία, διάβαζαν τούς χάρτες καί χρησι­ μοποιούσαν τά ύπάρχοντα ναυτιλιακά μέσα, γιά νά κατευθύνουν τό σκάφος.

Τό κουπί καί τό ιστίο

β. Πυροβολικό τΗρθε δμως τό πυροβολικό νά ανατρέψει τά δεδομένα στή ναυπηγική καί τήν τακτική καί νά εκμηδενίσει τά τελευταία πλεονεκτήματα τοΰ κωπήλατου πλοίου. Φαίνεται δτι στό Arnemynden τής 'Ολλανδίας, τό 1338 έκρότησε γιά πρώτη φορά τό πυροβόλο στή θάλασσα. 'Η χονδρή νάβα Christo­ pher χρησιμοποίησε πυροβολικό, τό όποιο άποτελεΐτο άπό τέσσερα μόλις μικρά πυροβόλα, άπό τά όποια τό ένα φορητό. Είχε έκτόπισμα 300 τόννων καί κάτι περισσότερο. Ούσιαστικά δέν ήταν παρά άπλή άψιμαχία. Πραγ­ ματική μάχη μέ ναυτικό πυροβολικό έγινε τό 1340 σ’ έναν ποτάμιο κόλπο, κοντά στό Sluys, άνάμεσα στόν άγγλικό καί τό γαλλικό στόλο. Σ’ αυτήν τό πυροβολικό πού διέθεταν τά άγγλικά πλοία ήταν σημαντικότερο καί ό χειρισμός του υπήρξε πολύ δύσκολος καί τό ίδιο επικίνδυνος γιά τήν ομοχειρία τοΰ πλοίου δσο καί γιά τόν άντίπαλο. 'Ορισμένοι συγγραφείς μάς δίνουν λεπτομέρειες γι’ αύτή τή μάχη στή θάλασσα (βιβλ. 1108). Οί ’Άγγλοι είχαν 180 πλοία, γαλέρες καί μεγάλες φορτηγίδες, μέ 4000 περίπου ενόπλους (τυφεκιοφόρους;) καί 1200 τοξότες, μαζί μέ τά πληρώματα τών πλοίων. 'Ο γαλλικός στόλος ήταν άνάλογος στόν άριθμό, άλλά οί άνδρες του δέν ήταν τόσον καλά οπλισμένοι.

Νάβα μέ πυροβολοθυρίδες (μπουκαπόρτες). ‘Από τήν ‘Εθνι­ κή Βιβλιοθήκη των Παρισίων.

19

Τό κουπί καί τό ίστίο

'Ο ’Άγγλος βασιλιάς Έδουάρδος Γ' καθυστέ­ ρησε τήν επίθεσή του ώς λίγο πρίν τό μεσημέρι, οπότε προχώρησε μέ οΰριον άνεμο καί τήν παλίρ­ ροια πού ανέβαινε. Είχε τοποθετήσει τά καλύτερά του πλοία στήν πρώτη γραμμή—ένα πλοίο μέ πυροβολητές άνάμεσα σέ κάθε ζευγάρι πλοίων, οπλισμένων μέ τοξότες. Κατά τήν προσέγγιση τών δύο άντιπάλων καί παρά τήν έντονη δράση τών τοξοτών τό πρώτο πλοίο πού έπεσε στά χέρια τών Γάλλων ήταν τό Κρίστοφερ τό όποιο μάλιστα μπόρεσε νά χρησιμο­ ποιηθεί κατόπι έναντίον τών προκατόχων του. Μολονότι είναι βεβαιωμένο ότι τό Κρίστοφερ ήταν εξοπλισμένο μέ πυροβόλα, δέν είναι εξίσου βεβαιωμένο δτι αύτά χρησιμοποιήθηκαν στή ναυ­ μαχία τοΰ Sluys, έφ’ δσον ήταν μικρά καί πρωτό­ γονα, χρήσιμα δέ μόνον έναντίον άνδρών. 'Η πρώτη αποτελεσματική χρήση πυροβόλων ήταν στή μάχη τοΰ Crecy, τό 1346, δπου δ Έδουάρδος Γ' νίκησε τό γαλλικό στρατό. Σύμφωνα μέ τήν παράδοση, μόλις τό 1406 τοποθε­ τήθηκε κατάλληλο πυροβόλο σέ πλοίο κι αύτό έγινε στό άγγλικό Christopher of the Tower, δταν δέ τό 1415 ό Ερρίκος Ε' έπλεε γιά τήν έκστρατεία τοΰ Agincourt, τουλάχιστον δύο πλοία έφεραν πυρο­ βόλα, τά Holy Ghost καί George. Τό κωπήλατο πλοίο δέν ήταν πρόσφορο γιά τήν τοποθέτηση πυροβόλων καί τό πρώτο πυροβόλο σέ πλοίο πού γνωρίζομε, άπό ζωγραφιά τοΰ 1486, είναι στή μέση τής πλώρης, κατά τό διάμηκες. Είχε βάρος 5000 λίβρες (2270 χγρ) καί έριχνε μιά σιδερέ­ νια ή πέτρινη μπάλα πού ζύγιζε 45 λίβρες (20 χγρ) περίπου. 'Όσο γιά τήν έμβέλεια, κανονικά ήταν 500 γιάρ­ δες (457 μ.) ή δραστική του δμως έμβέλεια πολύ μικρότερη, μικρότερη άπό τήν άντίστοιχη τοΰ τό­ ξου. Καί λιγότερο άποτελεσματική. Στή μάχη ή τακτική ήταν νά δείχνουν στόν άντίπαλο τήν πλώρη, γιά νά παρουσιάζουν δσο τό δυνατό μικρότερο σέ έπαράνεια στόχο στήν έχθρική βολή. Τοΰτο θ’ αλ­ λάξει βέβαια άργότερα μέ τήν πρόοδο τοΰ πυροβολικοΰ καί τήν τοποθέτηση τών πυροβόλων δχι μόνο κατά τό διάμηκες (έπί δίωξιν καί έπί φυγήν), άλλά καί κατά τό έγκάρσιο, στά πλευρά τοΰ πλοίου.

γ. Μεταμορφώσεις του πλοίου (1) Δέκατος Πέμπτος Αιώνας Οί συγκρούσεις αύτές προανήγγειλαν τόν έρχομό μιας καινούριας έποχής στό ναυτικό πόλεμο. Πρα­ γματικά άπό τά μέσα τοΰ 15ου αιώνα, έγκαινιάζεται στή θάλασσα ή μάχη έξ άποστάσεως. "Ηταν βέβαια μιά άπόσταση μέτρια στήν άρχή, λίγες εκατοντάδες μέτρα, τοΰτο δμως δέν τήν έμπόδισε νά άλλάξει κατά τρόπο ριζικό τή ναυτική τακτική. Είναι άλή-

20

θεια δτι γιά πολύν καιρό άκόμη θά έπιδιώκουν τήν έμβολή, πρίν δμως φθάσουν στήν τελική αύτή φάση τής μάχης προσπαθούσαν νά χειρίσουν κατά τέτοιον τρόπο, ώστε νά θέσουν τόν έχθρό κάτω άπό τό πΰρ τών περισσοτέρων πυροβόλων τής μοίρας. Κάτι άκόμη, σοβαρό, έχει άλλάξει. Στή συγκεχυ­ μένη άνάμιξη τών πλοίων, οί γενικοί χειρισμοί τής γραμμής μάχης άντικαθίστανται άπό μεμονωμένες συγκρούσεις μεταξύ πλοίων καί τή νίκη δέν τήν κερδίζει κείνος πού έχει τούς πιό πολλούς στρατιώ­ τες, άλλά έκεΐνος πού θά καταλάβει στόν έλάχιστο δυνατό χρόνο τήν κατάλληλη θέση καί θά διαθέσει τούς πιό ικανούς ναυτικούς. Άπό τή στιγμή αύτή τά πολεμικά πλοία δέ θά είναι πλέον, δπως αιώνες πολλούς μέχρι τότε, άπλά μεταγωγικά καράβια, στά όποια έπιβίβαζαν ένο­ πλους γιά τήν έπικειμένη σύγκρουση. Θά είναι καράβια μέ τροποποιημένο τό σχήμα—θ’ άλλάξει ή ναυπηγική—γιά νά μποροΰν νά παίρνουν τά πυρο­ βόλα, στήν άρχή στό κατάστρωμα καί κατόπιν κάτω άπ’ αύτό. Θά είναι έπίσης καράβια μέ βελτιωμένη τή διάταξη τής ίστιοφορίας, μέ στόχο νά έπιτύχουν μεγαλύτερες ταχύτητες καί έλικτικές ικανότητες, άπαραίτητες γιά τή βολή τοΰ πυροβολικοΰ ύπό τίς πλέον εύνοϊκές συνθήκες. Τό πυροβόλο έτσι θά άνοίξει τήν έποχή τών καθαρώς πολεμικών πλοίων καί θά οδηγήσει, μέ τόν καιρό, στό θρίαμβο τοΰ ιστιοφόρου πάνω στό κωπήλατο πλοίο. Μέ τόν καιρό βέβαια, γιατί τό κωπήλατο διατηροΰσε πάντοτε ορισμένα πλεονεκτήματα, μόλον πού γινόταν ολοένα περισσότερο αισθητή ή υπεροχή τοΰ έξοπλισμένου ιστιοφόρου. Πιό συγκεκριμένα οί διαστάσεις καί ή έλαφρά κατασκευή τής γαλέρας, κωπήλατου πλοίου πού κυριαρχούσε στή Μεσόγειο, τής έξασφάλιζαν τήν υπεροχή στούς χειρισμούς κατά τήν προπαρασκευαστική φάση τής μάχης— μπορούσε νά πλησιάσει ή άποφύγει τόν άντίπαλο εύκολότερα, χάρη στούς μυώνες πού τήν κινούσαν. Άπό τήν ώρα δμως πού οί άντίπαλοι έξασφάλιζαν έπαφή, ή νάβα μέ τά ύψηλά της πλευρά καί τά πυροβόλα στή σειρά συνέτριβε χωρίς άντίσταση μέ τό πΰρ τών πυροβόλων της τό έλαφρό, εύθραυστο καί μόλις πάνω άπ’ τό νερό πλοίο, πού τό πλήρωμά του βρισκόταν τελείως άκάλυπτο στό χώρο τών κωπηλατών. Καί δέν παρέδωσε, τό κωπήλατο, εύκολα τά δπλα. ' Η γαλέρα προσπάθησε νά άντιδράσει κι οπλίστηκε κι αύτή μέ πυροβολικό, γι’ αύτό δμως δέν ύπήρχε θέση παρά μόνο στή ραμπάντα (στόν πύργο τής πλώρης), δπου τοποθέτησαν πέντε άξιοθρήνητα πυροβόλα, άπό τά όποια τό ένα κάπως μεγάλου διαμετρήματος. "Ηταν κάτι κωμικό, τόν καιρό πού μποροΰσαν στό ιστιοφόρο νά βάλουν δσα πυροβόλα ήθελαν. ’Έτσι τό 1515-1545 ναυπηγείται στήν

Τό κουπί καί τό ιστίο

Τό “Henry-Grace a Dieu”. ’Αγγλία πολεμικό ιστιοφόρο μέ 151 πυροβόλα τό Henry Grace a Dieu (ή Great Henry) καί τό 1637-1654 τό Sovereign of the Seas (ή Royal Sovereign) μέ 102 πυροβόλα. Τό πόσο αποτελεσματικό ήταν τό πυρ αύτών τών καραβιών στά πληρώματα τών χαμηλών γαλερών, φαίνεται άπό τό γεγονός δτι σέ μιά περίπτωση τό γαλλικό πολεμικό Le Bon, μπόρεσε μόνο του ν’ αντιμετωπίσει έπί δεκάωρο 30 ισπανικές γαλέρες— καί νά αποχωρήσει άθικτο!

(2) Δέκατος 'Έκτος Αιώνας ’Έκαναν τό 16ον αιώνα μιά προσπάθεια πού άποδείχθηκε μάταιη. Αύξησαν τό μήκος τής γαλέ­ ρας καί τό εκτόπισμα, ήταν δμως υποχρεωμένοι νά διατηρήσουν χαμηλά τά πλευρά γιά νά κωπηλατούν κι αύτό αποτελούσε ένα μειονέκτημα άποφασιστικής σημασίας. ’Έτσι έχασαν τό πλεονέκτημα τής ταχύ­ τητας, πού έπεσε στούς 4-5 κόμβους. Καί τότε κατέφυγαν στή γαλεάσσα. Γιά προωστήριο μέσο είχε τά πανιά καί τούς ανθρώπινους μυώνες—στά κουπιά, πού μειώθηκαν κάπως. ’Απέναντι στά ιστιοφόρα διέθεταν οί γαλεάσσες τό πλεονέκτημα δτι μπορούσαν νά κινούνται καί ελίσ­ σονται καί σέ περίπτωση άπνοιας. 'Ο χώρος τής κωπηλασίας σκεπάστηκε μέ ένα κατάστρωμα, πού προστάτευε τούς κωπηλάτες άπό τό καταιγιστικό πΰρ τών μεγάλων ιστιοφόρων. ’Από τό άλλο μέρος ή ελάττωση τοΰ άριθμοΰ τών κωπηλατών άφησε στά

πλευρά χώρο, στόν όποιο τοποθέτησαν μερικά πυροβόλα, πού μποροΰσαν νά πυροβολοΰν κατά τό εγκάρσιο τοΰ πλοίου. Καί κατασκεύασαν γαλεάσσες οπλισμένες μέ μερικές δεκάδες πυροβόλα καί πετρο­ βόλα. ΤΗταν περσότερα άπό δ,τι μποροΰσε νά σηκώσει μιά χονδρή έστω γαλέρα, δπως ήταν ή γελεάσσα. Άπό τήν άλλη πλευρά τοΰ ιστιοφόρου πολεμικοΰ προχώρησαν στίς καρράκες πού έφθασαν μέχρι τούς 1600 τόννους έκτόπισμα καί δυνάμωσαν πολύ τό πυροβολικό τους. ’Έπεσαν δμως σ’ ένα σφάλμα, φθάνοντας στήν ύπερβολή τών ύπερκατασκευών. 'Η καταστόλιστη άπό γλυπτά καί ποικιλμένη μέ στολίδια πρύμη τους έφθανε μέχρι 25 μέτρα πάνω άπό τή θάλασσα, άνάλογο δέ ύψος είχαν ή πλώρη καί τά πλευρά. ΤΗταν φανερό δτι τά έξαλα αύτά παρουσίαζαν στόχο στίς βολές τοΰ έχθρικοΰ πυρο­ βολικού καί μεγάλη επιφάνεια στόν άνεμο, μειώνον­ τας έτσι σοβαρά τίς ναυτικές τους ιδιότητες.

(3) 'Η Μάχη τής ’Αρμάδας Καί στό σφάλμα αύτό έπεσαν Γενοβέζοι καί Ενετοί, οί 'Ισπανοί, οί Πορτογάλοι καί οί Γάλλοι. Αντίθετα οί 'Ολλανδοί καί οί ’Άγγλοι, προτίμη­ σαν άντί γι’ αύτά τά πλωτά μνημεία πλοία ελαφρό­ τερα καί ταχύτερα, πού έπιβίβαζαν λιγότερο πλή­ ρωμα, τό όποιο δμως άποτελοΰσαν καλύτεροι ναυτι­ κοί. ’Έχοντας έμπιστοσύνη στήν άνώτερη ποιότητα τών ναυτικών τους ήθελαν πολεμικά πλοία, πού νά 21

Τό κουπί καί τό ιστίο

Καράβι τής 'Αήττητης 'Αρμάδας, άπό τόν "Ατλαντα Van Stolk, Rotterdam.

συνδυάζουν τήν ισχύ μέ τήν εύκινησία, ή οποία έπέτρεπε τούς κατάλληλους χειρισμούς κατά τή μάχη. 'Η διαφορά φάνηκε στή Μάγχη, τό 1588, μέ πρωταγωνιστή τήν ’Αήττητη ’Αρμάδα, τοΰ Φιλίπ­ που Β', βασιλιά τής 'Ισπανίας. Στή ναυμαχία τής Μάγχης (21-7-1588) ό ’Άγγλος ναύαρχος Χόγουαρντ ντ’ ’Έφφινχαμ (Haward D’ Ef­ fingham) άντέταξε στή ναυαρχίδα τής ισπανικής ’Αρμάδας Reganzona τών 1250 τόννων, τό τετρά­ στηλο γαλιόνι Ark Royal, 880 μόνο τόννων καί 44 πυροβόλων. Τό ισπανικό καράβι, παρά τούς 1250 τόννους ’έφερε 30 μόνο πυροβόλα, τά περσότερα άπό τά όποια δέν έριχναν παρά βλήματα τών 3 ή 4 λιτρών, ενώ στό άγγλικό, τό Ark Royal, άπό τά 44 πυροβόλα τά 4 ήταν τών 60 λιτρών. Τά άλλα ήταν 4 τών 30, 12 κουλεβρίνες (1) τών 18 καί άλλες 12 τών 9,6 πυροβόλα τών 6 λιτρών καί τέλος 6 άλλα, μέ μικρότερο διαμέτρημα, στραμμένα πρός τό εσωτε­ ρικό τοΰ σκάφους γιά νά κτυποΰν τούς στρατιώτες τοΰ έχθροΰ, σέ περίπτωση είσπηδήσεώς τους στό πλοίο. Οί 'Ισπανοί πίστευαν εξάλλου δτι τούς εισβολείς

22

στό πλοίο στρατιώτες μποροΰσε νά τούς άντιμετωπίσει κανείς καλύτερα μέ τά μουσκέτα (τουφέκια) παρά μέ τά κανόνια καί άποφεύγοντας τή μακρά προετοι­ μασία τής έπιθέσεως μέ τό πυροβολικό, έπιζητοΰσαν νά φέρουν τά γαλιόνια τους σέ μικρή άπόσταση, ώστε νά μπορεί νά δρά άποτελεσματικά τό πΰρ τών τουφεκιοφόρων. Μ’ αύτά τά δεδομένα, οί 'Ισπανοί ετοιμάζονται στή ναυμαχία τής Μάγχης νά χρησιμοποιήσουν τήν τακτική τοΰ εμβολισμού, γιά τήν όποια είναι κατάλ­ ληλες οί ισχυρές γαλέρες καί τής εμβολής (τοΰ ρισάλτου), μέ τά βαριά γαλιόνια καί τίς γαλεάσσες, ή όποια μετατρέπει τή σύγκρουση σέ πεζομαχία. Σ’ αύτήν οί 'Ισπανοί ιππότες είναι άκατανίκητοι. Τό άντίθετο οί άγγλικές μοίρες άγνοοΰν τήν τακτική τοΰ εμβολισμού καί τής εμβολής καί θά τήν άποφύγουν μέ κάθε τρόπο. ’Εφαρμόζουν γι’ αύτό συνεχή ελιγμό, έκμεταλλευόμενοι τά άβαθή καί τούς διαύλους τής Μάγχης καί χρησιμοποιοΰν μέ δεξιο­ ί; Κουλεβρίνα ήταν ένα άπό τά πρωτόγονα πυροβόλα, πού χρησιμοποιήθηκε, βελτιωμένο ορισμένο χρονικό διάστημα. Στή λογία γλώσσα λεγόταν πυρόφις.

Τό κουπί καί τό ίστίο καλός στόχος γιά τό πυροβολικό καί κακό σημάδι γιά τόν άνεμο, δέν άργοΰν ν’ άλλάξουν. ’Εκτός άπό τό πυκνό πυροβολικό τό συγκεντρω­ μένο στούς πύργους, πρύμα καί πλώρα, επιδιώκουν οί κατασκευαστές νά τοποθετήσουν ολοένα καί περισσότερα πυροβόλα—μόλον πού τώρα είναι ισχυρότερα άπό πριν— γιά νά ρίχνουν άπό κάθε πλευρά, κατά τό εγκάρσιο. Τά τοποθετούν λοιπόν γι’ αύτόν τό σκοπό σέ περσότερα άπό ένα επίπεδο κι έτσι άναγκάζονται νά υψώσουν τά μεσαία πλευρά τοΰ πλοίου, τόσον ώστε στά μέσα τοΰ 17ου αίώνα, ό πλωριός καί ό πρυμνιός πύργος δέν φαίνονται σάν άνεξάρτητες υπερκατασκευές. 'Η πρύμη πάντως τοΰ πλοίου παραμένει άκόμη υπερυψωμένη—μέ άπαλή κλίση πρός τήν πλώρη γιά νά μή λύνεται ή συνέχεια στήν υπερκατασκευή—κι αύτό επιτρέπει στούς ναυπηγούς καί τούς γλύπτες νά άναπτύξουν στή διακόσμησή της όλες τίς πλευρές τής τέχνης των καί τή φαντασία τους. ’Έτσι τό 1637 άρχίζει νά κτίζεται στά βρεταννικά ναυπηγεία τό πρώτο πραγματικό τρίκροτο Sovereign of the Seas πού άργότερα θά μετονομασθεΐ σέ Royal Sovereign, καί θά γίνει δίστηλο. Είναι ένα καράβι τών 1700 τόννων (διαστάσεις 421 Χ14,75Χ7,16 μέτρα) μέ 102 πυροβόλα, πού θεωρείται ώς τό ισχυρότερο, μεγαλύ­ τερο καί ομορφότερο πλοίο τοΰ κόσμου. Θαμπωτική ή διακόσμησή του! Άπαντοΰν τήν έποχή αύτή οί Γάλλοι μέ τό 1) Τό μήκος στήν τρόπιδα.

Τό αγγλικό πλοίο Ark Royal, τετράστηλο γαλιόνι τών 880 τόννων καί 44 πυροβόλων. Πολέμησε, τό 1588, τήν ’Αήττη­ τη ’Αρμάδα.

τεχνία τό πυροβολικό, τό όποιο βάλλει άπό εγγύ­ τατη απόσταση στήν ίσαλο τοΰ αντιπάλου... Τό άποτέλεσμα είναι γνωστό. Κι ή έκβαση αύτής τής μάχης δέν έκρινε μόνο τήν κυριαρχία τής ’Αγγλίας στούς δρόμους τοΰ Ώκεανοΰ, άλλά — πιστεύουν ορισμένοι κριτικοί— καί τήν παλαιά τακτική τοΰ Μεσαίωνα, δηλαδή τήν τακτική τοΰ έμβολισμοΰ καί τής εμβολής, πού άντικαταστάθηκε άπό τήν τακτική τών ελιγμών καί τοΰ πυροβολικού.

(4) Δέκατος έβδομος αιώνας Τά πλοία, τά όποια συγκρούονται στό πρώτο μισό τοΰ 17ου αίώνα, ιστιοφόρα βέβαια, δέν διαφέρουν πολύ εξωτερικά, στήν όψη, άπό τά πλοία τοΰ τέλους τοΰ 16ου. ’Έχουν πάντοτε ψηλούς συμπαγείς πύρ­ γους στήν πρύμη καί τήν πλώρη, άφήνοντας τό μέσον τοΰ σκάφους χαμηλό. Τά σκαριά δμως αύτά,

'0 ναύαρχος Χόγουαρντ ντ ’ "Εφφινχαμ, οργανωτής καί διοι­ κητής τοΰ βρεταννικοΰ στόλου πού κατέστρεψε τήν ισπα­ νική ’Αρμάδα.

23

Τό κουπί καί τό ιστίο

Από τήν εκστρατεία τών Ισπανών κατά τής ’Αγγλίας, τό 1588. Μερικά πυρπολικά επιτίθενται κατά τής ’Αρμάδας, στά νερά τής Μάγχης (28-7-1588). '0 πίνακας αυτός άποδίδεται στόν Aert Van Antum.

Στό Ναυτικό Μουσείο τής Χάιφας υπάρχει άσημένιο μετάλλιο τής Ελισσάβετ, σ άνάμνηση τής μάχης με τήν ’Αήττητη Αρμάδα, τό έτος 1588. Η λατινική επιγραφή γράφει: Flavit et dissipati sunt. 1588 (επληζεν - ό Θεός - καί διελύθησαν. 1588).

24

Στέμμα (La Couronne), δίκροτο πλοίο τής γραμμής μέ 72 πυροβόλα. Τοΰτο δμως παρ’ δλη τήν αίγλη του δέν μπορεί νά φθάσει τόν Κυρίαρχο τών Θαλασσών. Σ’ δ,τι αφόρα τά πυροβόλα καί τά δύο αύτά πλοία φέρουν λιγότερα πυροβόλα άπό τά καράβια τοΰ 16ου αιώνα, δπως ή αγγλική καρράκα Great Henry καί ή γαλλική La Charente. Λόγου χάρη στό Great Henry άπό τά 151 πυροβόλα τά 21 είναι βαριά όρειχάλκινα, ένώ τά υπόλοιπα 130 είναι σιδερένια, μέσου ή μικροΰ διαμετρήματος. 'Υπάρχουν άνάμεσα στά τελευταία κουλεβρίνες καί πετροβόλα. ’Εξάλλου, δπως σημείωσα καί παραπάνω, τά πυροβόλα τής έποχής έκείνης, προπάντων τοΰ μεγάλου διαμετρήματος, ήταν άκόμη δύσκολα καί έπικίνδυνα στό χειρισμό καί συνέβαινε συχνά νά σπάζουν άπό κάποιο έλάττωμα στήν κατασκευή τους. Τά χονδρά πυροβόλα τοΰ Που αιώνα, χυμένα μέ μείγμα χαλκοΰ καί κασσίτερου, σέ άναλογία 12 πρός 8 ήταν δχι μόνο άνθεκτικά άλλά ’έβαλαν ταχύτερα καί έπιπλέον μέ μεγαλύτερη άκρίβεια. 'Η άλλοτε μεγάλη ποικιλία τών διαμετρημάτων περιορίσθηκε σέ πέντε, τών 36, 24, 18, 8 καί 4. Κι οί άριθμοί αύτοί δέν έσήμαιναν, δπως συμβαίνει σήμερα τό διαμέτρημα, άλλά τό βάρος τοΰ βλήματος σέ —γαλλικές συνήθως— λίτρες.

Τό κουπί καί τό ιστίο

Τό βασιλικό πλοίο “Royal Louis” τής Βρέστης. 'Η τυποποίηση αύτή, δπως θά λέγαμε σήμερα, διευκόλυνε δχι μόνο τόν ανεφοδιασμό σέ πυρομαχικά άλλά, περιορίζοντας τόν αριθμό τών μικρών πυροβόλων καί πετροβόλων, έπέτρεπε ν’ αυξήσουν τόν αριθμό τών μεγάλων καί τών μέσων, μέ άποτέλε-

La Couronne, τό γαλλικό δίκροτα πλοίο τής γραμμής, τών 72 πυροβόλων. Μακέτα άπό ελεφαντόδοντο.

σμα: τό πλοίο τοΰ 17ου αιώνα, μολονότι διέθετε λιγότερα πυροβόλα άπό τό πλοίο τοΰ 16ου, είχε δύναμη πυρός ίση καί συχνά άνώτερη άπό έκεΐνο. Άπό ένα περίφημο—γιά τήν έποχή του—γαλλικό πλοίο τοΰ τέλους τοΰ 17ου αιώνα (1692) τό Royal Louis, κατασκευασμένο στή Βρέστη, παίρνομε μιά εικόνα γιά τό πώς ήταν τότε τά πλοία. Μέ διαστάσεις 63,80*17,20*7,48 μέτρα (μήκος, πλάτος, βύθισμα) είχε εκτόπισμα 2130 τόννους, ήταν δηλαδή μεγαλύ­ τερο άπό τά Sovereign of the Seas, καί La Couronne. Στά τέσσερα κατάρτια του σηκώνονταν ιστία 2500 m2, δηλαδή 1000 m2 περσότερα άπό τό La Couronne. Παρ’ δλα δμως αύτά τά Royal Louis ήταν βαρύ πλοίο, μέ μικρή ταχύτητα πού δέν ξεπερνοΰσε τό μέσον δρο τών 6 κόμβων. Πρέπει νά περιμένουμε περσότερο άπό έναν αιώνα γιά νά φθάσει ή έξαρτία στήν τελειότητά της. 'Ο κύριος οπλισμός του άπό 92 πυροβόλα είναι κατανεμημένος σέ τρία ύπερκείμενα πυροβολεία, ένώ 20 άλλα μικρότερα ύπάρχουν στό έπίστεγο καί τό κατάστρωμα. Συνολικά 112 στόμια φωτιάς πού ρίχνουν 660 χιλιόγραμμα σίδερο σέ κάθε ομοβρον­ τία, μιά δύναμη πυρός πού δέν θά ξεπερασθεΐ τόν καιρό τοΰ Νέλσονος. Πλήρωμα 856 άνδρες. 'Ο πρυμνιός πύργος, μέ ύψος 15 περίπου μέτρα, είναι χαμηλότερος άπό τόν πύργο τών πλοίων τοΰ 15ου καί 16ου αιώνα πού έφθανε τά 25 μ., δέν υστερεί δμως σέ πολυτέλεια καί λαμπρότητα. Στούς ύπερκεί­ μενους ορόφους πού τόν άποτελοΰν, βλέπει κανείς κουφώματα καί έξώστες, στολισμένους μέ άλληγορικές μορφές. Τό σύνολο κυριαρχείται άπό άτελείωτα διακοσμητικά φώτα (μαζί μέ τά πλοϊκά) καί άπό ένα κολοσσιαίο άγαλμα τής δόξας πού στεφανώνει τό βασιλέα της Γαλλίας Λουδοβίκο ΙΔλ Μάς φαίνονται βέβαια παράδοξες αύτές οί ύπερ-

25

Τό κουπί καί τό ίστίο

κατασκευές μέ τίς τόσες προεξοχές, τούς εξώστες, τά γλυπτά, τά παραπέτα κλπ. πάνω σέ πλοία, πού προορίζονταν κυρίως γιά πόλεμο καί όχι γιά έπίδειξη. Γάλλος δμως συγγραφέας, ό Raoul Crabbe μάς υπενθυμίζει δτι ή έποχή έκείνη αγαπούσε τή ματαιότητα καί τήν πολυτέλεια καί δτι ή μάχη γινόταν άπό μικρή άπόσταση γιά νά καταλήξει σέ έμβολή κι έπομένως δέν υπήρχε λόγος ν’ άποκρύψουν ή νά μειώσουν τούς στόχους, γιά νά τούς προφυλάξουν άπό τό έχθρικό πϋρ. Είναι μιά έξήγηση λίγο πειστική. (5) Δέκατος όγδοος αιώνας 'Η πολυτέλεια δμως υποχωρεί δσο γίνεται πιό άποτελεσματικό τό πυρ τοϋ πυροβολικού καί τά πλοία τοΰ 18 αιώνα θά παρουσιάσουν μιά δψη πολύ έγκρατή, ένώ στόν 19ον ή δλη διακόσμηση θά περιοριστεί σέ μιά φιγούρα τής πλώρης. ’Εκείνο πού άπασχολεΐ τούς ναυπηγούς τώρα είναι πώς θά βελτιώσουν τίς ναυτικές ιδιότητες τών πλοίων. 'Ο πρυμνιός πύργος πού χαμήλωσε στά πλοία τοΰ 17ου αιώνα, θά χαμηλώσει άκόμη περισσότερο σ’ έκεΐνα τοΰ 18ου καί αύτό θά έχει σάν συνέπεια μικρότερα

26

Αύτό πού βλέπετε είναι πρύμη καραβιού - τό αποκορύφωμα τής ματαιοδοξίας στή θάλασσα. Αέν είχαν άδικο δσοι άποκα.λούσαν τά καράβια αύτά καθεδρικούς ναούς (Cathedrales).

Τό κουπί καί τό ίστίο

Όλλανδέζικη φλύτα.

Πρύμνη Όλλανδέζικης φλύτας

27

Τό κουπί καί τό ιστίο

Μάζεμα τών πανιών σέ μιά νάβα. Άπόχειρόγραφο τής ’Εθνι­ κής Βιβλιοθήκης τών Παρισίων.

έξαλα, μικρότερο διατοιχισμό, καλύτερη διαγωγή τοΰ πλοίου στή θάλασσα. ’Εκτός άπό τό σχήμα έχομε πρόοδο καί σ’ άλλα σημεία. ’Έτσι στά μέσα τοΰ 18ου αιώνα, οί διαστά­ σεις τών πλοίων δέν άλλάζουν αισθητά καί τό εκτόπισμα σταματά στούς 2500 τόννους τό πολύ, γιατί τά δέντρα δέν έφθαναν γιά μεγαλύτερους ιστούς καί κεραίες καί τά βασικά κομμάτια τής καρένας καί τοΰ ποδοστήματος. Καί γιατί οί άνθρω­ ποι δέν μποροΰσαν νά χειρίσουν τά πανιά σέ μεγαλύτερες σέ διάμετρο κεραίες. Σημαντική δμως πρόοδος σημειώνεται στήν ίστιοφορία, ή όποια διατάσσεται σύμμετρα καί μελετημένα καί μπορεί ν’ ανοίξει πανιά 3000 m2, δηλαδή 500 m2 περισσότερο άπ’ δτι είχε τό Royal Louis. Γενικεύθηκαν τό 18ον αιώνα τά παρίστια (κουρτελάτσες) καί τά προΐστια (βελαστράλια), οπότε έλειψε δριστικά (έπαυσε ήδη νά χρησιμοποιείται άπό τό 17ον αιώνα) τό μεγάλο τετράγωνο ιστίο — υποτεί­ νουσα (τό civadiere, οί "Ελληνες τό έλεγαν θαλλασομάχο), πού κρεμόταν κάτω άπό τόν πρόβολο κι έφθανε σχεδόν μέχρι τή θάλασσα. ’Έλειψε επίσης καί τό δολώνιο, πού ύψωναν στό έπιστήλιο (άλμπουρετο), τό φυτεμένο πάνω στόν πρόβολο. Οί παλιότεροι χαμηλοί (πολύ γερτοί) πρόβολοι άντικαταστάθηκαν μέ στερεά κατασκευή, ένισχυμένοι μέ τούς προτόνους καί έπιτόνους κλπ. στούς όποιους τοποθετούσαν τριγωνικά ιστία, τά όποια —

Ναυτιλιακά όργανα τοΰ 18 ου αιώνα, τά όποια έδώρισε ή αύτοκράτειρα Μαρία Θηρεσία τής Αυστρίας στό ’Ινστιτούτο τής Τεργέ­ στης, κατά τήν ίδρυσή του, τό 1754. Σήμερα βρίσκονται στό Museo del Mare αυτής τής πόλεως.

28

Τό κουπί καί τό Ιστίο

Αΰτοκρατορική άκατος, κατάλευκη, στολισμένη μέ χρυσάφι. Χρησιμοποιήθηκε άπό τόν Ναπολέοντα κατά τήν είσοδό του στό λι­ μάνι τής 'Αμβέρσας καί άργότερα τόν καιρό τής Βας Αυτοκρατορίας, άπό τήν αύτοκράτειρα Ευγενία, κατά τήν επίσκεψή της στή Βρέστη. (Musee de la Marine, Παρίσι).

πλωριά καθώς ήταν — βοηθούσαν τή γρήγορη επίδοση (δηλαδή στροφή) τοϋ σκάφους. 'Ο άλλοτε τριγωνικός έπίδρομος (ιστίο τοΰ έπιδρόμου, δηλαδή τοΰ πρυμνιοΰ ίστοΰ) καταργήθηκε καί στή θέση του τοποθετήθηκε μεγάλο ήμιολικό ιστίο (ή μπούμα), τό όποιο στερεωνόταν στό κεράς (πίκι) καί τόν κέρκο (τή ράντα). 'Η διάταξη αύτή έκανε εύκολότερη τήν προσαγωγή ή όρτσάρισμα (στροφή πρός τόν άνεμο) τοΰ σκάφους. ’Επιπλέον κάθε ιστός σχηματίστηκε άπό τή στήλη (κολόμπα) καί δύο ύπερκείμενα έπιστήλια (άλμπουρέτα), πάνω στά όποια μποροΰσαν νά κρεμάσουν, εκτός άπό τά μεγαλύτερα κάτω ιστία (άκάτιο καί

δόλωνα), δύο επιπλέον — καί πάνω άπ’ αύτά — τό φώσωνα καί τόν σίπαρο. Μελέτησαν θεωρητικά τή μηχανική επίδραση τοΰ άνέμου πάνω στά ιστία καί τά ζεύγη στροφής καί δταν έχείριζαν είχαν πλήρη επίγνωση γιά τό άποτέλεσμα πού έπέφερε κάθε χειρισμός — καί τοΰτο μέ βεβαιότητα καί άκρίβεια. 'Όλα αύτά-μέχρι τότε τά γνώριζαν εμπειρικά, χάρη στή ναυτική τους ιδιοφυία καί μόνο υστέρα άπό πολυετή πείρα. Τό κάτω πέτασμα τής ίστιοφορίας, τό όποιο χρησιμοποιούσαν σχεδόν άποκλειστικά οί παλαιότεροι τύποι σκαφών έπαυσε ν’ άποτελεΐ τήν ίστιοφο­ ρία χειρισμού καί τά σκάφη συνήθως ναυμαχούσαν

29

Τό κουπί καί τό ίστίο

Le Soleil Royal, άριστουργηματικό ναυπήγημα τής γαλλικής τεχνικής τοΰ τέλους τοϋ 18ου αιώνα.

μέ ξεδιπλωμένους τούς δόλωνες καί κάποτε τά πιό πάνω ιστία (φώσωνα καί σίπαρο). Τοΰτο καί τήν ορατότητα δέν εμπόδιζε γιά τούς έπιβαλλόμενους χειρισμούς κατά τή μάχη καί ενείχε μικρότερον κίνδυνον πυρκαϊάς άπό τήν πολεμική δράση. Τά σκάφη μπορούσαν τώρα νά τά χειρίζονται μέ

30

όποιονδήποτε σχεδόν καιρό καί πρόθεσαν στά βαριά πηδάλια τόν οϊακα (λαγουδιέρα), γιά νά τά στρέφουν εύκολότερα. Άπό τό άλλο μέρος ό χειρισμός τών ιστίων έπαυσε νά έκτελεΐται μόνο άπό τό κατά­ στρωμα καί τά θωράκια, δπως συνέβαινε παλαιότερα καί άρχισε νά γίνεται άπό τούς ναΰτες θωρακίτες, δηλαδή τούς ειδικούς ναΰτες άρμενιστές, πού άραίωναν σ’ όλες τίς κεραίες, οί όποιες γι’ αύτόν άκριβώς τό λόγο εφοδιάσθηκαν μέ διαβάθρες (τούς πασαδούρους). Μιά άλλη βελτίωση στή γάστρα τοΰ πλοίου ήταν ή επιχάλκωσή του. Τά παλιά πλοία μέ τά βοΰρλα καί τά όστρακα, πού κολλούσαν στή γάστρα τους, έπρεπε νά πηγαίνουν πολύ συχνά γιά καθάρισμα. Μέ τήν έπιχάλκωση τών ξύλινων εκείνων πλοίων μπο­ ροΰσαν ν’ άποφύγουν τόν καθαρισμό τών υφάλων γιά πολύν καιρό. Τό πυροβολικό δέν σημείωσε άξιοσημείωτη έξέ­ λιξη τό 18ον αίώνα, στό διαμέτρημα ή τό σύστημα πυροδοτήσεως, πού εξακολούθησε νά γίνεται μέ τό φυτίλι. 'Η εμβολή παρέμεινε άκόμη κύριος στόχος στή μάχη. ’Εξάλλου τά πυροβόλα έριχναν συμπαγή βλήματα, τά όποια δέν προκαλοΰσαν σοβαρές ζημιές στά χονδρά ξύλινα πλευρά τών πλοίων. Σημειώνουν οί χρονογράφοι δτι είδαν μιά μέρα τό Ocean, πλοίο ναυπηγημένο στή Βρέστη, τό 1790, άπό τόν περί­ φημο μηχανικό Σανέ (Sane), νά γυρίζει στό λιμάνι ύστερα άπό μιά μάχη, στήν όποια είχε δεχθεί 500 άγγλικά βλήματα. Κι αύτό δέν ήταν κάτι τό εξαι­ ρετικό. ’Εκείνο πού φοβόνταν άπό τά βλήματα τήν έποχή εκείνη δέν ήταν ένα άνοιγμα στά πλευρά ή τά υφαλα άλλά μιά πυρκαϊά στίς υπερκατασκευές καί τήν έξαρτία, πού γινόταν επικίνδυνη άν έφθανε στίς πυριταποθήκες. Τό ζήτημα τής προστασίας τοΰ πλοίου μέ θωράκιση θά τεθεί μόνο μέ τήν έμφάνιση τοΰ έκρηκτικοΰ βλήματος. Τότε θά σημειωθεί πραγ­ ματική έπανάσταση στή ναυπηγική τέχνη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' Καράβια στή Μεσόγειο I. Ένετικά Καράβια α. Γαλέρες, τά πλωτά «κάτεργα» Τά καράβια τής Βενετίας γεννήθηκαν σέ βυζαν­ τινά ναυπηγεία, τόν 9ον μ.Χ. αιώνα καί ήταν αντίγραφα τοΰ χελανδίου. ’ Αργότερα κατασκεύασαν οί 'Ενετοί καί κατάφρακτους δρόμωνες μέ μιά δμως σειρά κωπηλατών καί ισχυρά ύπέρστεγα, στήν πλώρη καί τήν πρύμη. Είχαν μάλιστα, κατά τούς χρονογράφους τής εποχής καί σίφωνες γιά τήν εκτόξευση του ύγροΰ πυρός, τούς δέ χειριστές τους, δηλαδή τούς σιφωνάτορες, τούς άποκαλοΰσαν Brulottos. Διαστάσεις οί ένετικοί δρόμωνες είχαν 56-60 μ. μάκρος καί πλάτος 8-10 μ., μέ συνηθισμένη αναλο­ γία 6-7 πρός 1. Διέθεταν πλήρες κατάστρωμα, δπου τοποθετούσαν τίς βαλλιστικές μηχανές καί δπου δροΰσαν οί πολεμιστές. "Οπως καί άλλες ναυτικές δυνάμεις τής Μεσο­ γείου, ήδη άπό τόν 10ο καί 11ον αιώνα άρχισαν οί ' Ενετοί νά κτίζουν μεγάλα καράβια πού έξυπηρετοΰσαν τήν έμποροναυτιλιακή τους έξάπλωση. Σύμ­ φωνα μέ μιά μαρτυρία, τό 1084 καθείλκυσε ή Βενετία, έναντίον τών Νορμανδών, στόλο πού περι­ λάμβανε εννέα πυργωμένα πλοία, τά όποια μετέφεραν 13.000 περίπου στρατιώτες. Τό καθαυτό δμως πλοίο τών 'Ενετών πού κυριάρχησε αιώνες στή Μεσόγειο ήταν ή γαλέα ή γαλέρα, τήν όποια οί ’Ιταλοί συγγραφείς χαρακτηρί­ ζουν βασίλισσα τοΰ στόλου. Κι αύτή δμως προήλθε άπό τή σύζευξη τοΰ χελανδίου καί τοΰ δρόμωνος, τό δέ όνομά της γαλέα έχει τήν προέλευσή του άπό τίς γαλέες ή τά μονήρια τοΰ Βυζαντίου, τά όποια δπως δηλώνει τό όνομά τους είχαν μιά καί μόνη σειρά κωπηλάτες. Τόση ήταν ή επίδραση τών βυζαντινών στά βενετικά πλοία γενικότερα, ώστε νά κρατήσουν άναλλοίωτα πολλά άπό τά χρησιμοποιούμενα τότε στό βυζάντιο ονόματα, δπως dromone, pamfilo, chelandia, ippagogho, scapha, lembo κλπ. Μερικοί ειδήμονες είναι περισσότερο κατηγορη­ ματικοί άπό τή δική μου άποψη. Στό National Maritime Museum τοΰ Γκρήνουιτς ύπάρχει ή μακέτα

τής γαλέρας τών 'Ιπποτών τής Μάλτας, μέ τή σημείωση: Ή μεσογειακή γαλέρα ήταν ένα γρήγορο, ευέλικτο, κωπήλατο βασικά πλοίο. Ή γαλέρα τοΰ 18ου αιώνα μέ τή μιά σειρά κωπηλατών ήταν κατευθείαν απόγονος τής ελληνικής τριήρους. Καί παρακάτω ό ύπομνηματισμός προσθέτει: '7/ γαλέρα έγινε ένας σταθερός τύπος πολύ γρηγορό­ τερα άπό τό πλοίο τής γραμμής. Λίγο άλλαξε άπό τόν ένα αιώνα στόν άλλο καί άπό τό ένα ναυτικό στό άλλο. Άπό τήν άποψη αύτή τό πλοίο τοΰτο ανήκει σ ’ ολα τά ναυτικά μετά τό μέσον τοΰ 16ου αιώνα. "Ομως ή προσθήκη τοΰ τρίτου ίστοΰ (τοΰ επιδράμου) ίσως έγινε πρός τό τέλος τοΰ 18ου. 'Η γαλέρα έπικράτησε τό 13ον αιώνα καί διατη­ ρήθηκε μέχρι καί τό 18ο, άφοΰ τή βρίσκομε σ’ ένέργεια στά πρώτα χρόνια τοΰ αιώνα αύτοΰ στό ρωσικό στόλο τής Μαύρης Θάλασσας. Στή Γαλλία τό σώμα τών Γαλερών καταργήθηκε τό 1748, μέ τήν ενσωμάτωσή του στό βασιλικό ναυτικό. Τοΰτο όφείλετο στό δτι αισθάνονταν τήν άνάγκη κι είχαν τήν επιθυμία νά κατέχουν πλοία, πού δέν επηρεάζον­ ταν άπό τίς ιδιοτροπίες τοΰ άνέμου. Πραγματικά, τό κύριο χαρακτηριστικό τής γαλέ­ ρας ήταν ή άνεξαρτησία της άπό τόν άνεμο καί σ’ αύτό δφειλε τήν επιβίωση. Βασιλείς, ήγεμόνες, μεγάλοι τιτλοΰχοι στήν πολιτεία ή τόν κλήρο προτιμούσαν στά ταξίδια τους νά χρησιμοποιούν τό μέσο αύτό μέ τά κουπιά, πού τούς εξασφάλιζε μιά βέβαιη διαπεραίωση στόν προορισμό τους. Στή μακρά σταδιοδρομία της παρουσίασε ή γαλέρα πολλές παραλλαγές διατήρησε δμως βασικά τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, κατά τά όποια ξεχώριζε άπό τούς βυζαντινούς προγόνους της. "Ενα άπό τά χαρακτηριστικά αύτά ήταν τό ύδροδυναμικό, δπως θά λέγαμε σήμερα, σχήμα της — έπιβίωση άπό τήν τριήρη καί τή λιβυρνίδα μέ άναλογία μήκους πρός πλάτος 7 πρός 1 καί συνήθεις διαστάσεις 35-50μ. καί 5,5-7. Τό βύθισμα ήταν 3,40μ. περίπου καί τό ύψος άπό τήν ίσαλο 3 μέτρα. Οί διαστάσεις δμως αύτές είναι ενδεικτικές. ’Από ένα έγγραφο, 17 Φεβρουάριου 1275, στό όποιο ό

Γενική Παρατήρηση: Τά χαρακτηριστικά τών πλοίων, πού άναφέρονται στό κείμενο δέν συμφωνούν, σ ορισμένες περιπτώσεις, τελείως με τήν αντίστοιχη εικόνα. Τούτο οφείλεται στό δτι γιά τόν ίδιο τύπο πλοίου ύπήρχαν διάφορες παραλλαγές μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου ή, τήν ίδια έποχή, άπό τόπο σέ τόπο. Ή παρατιθεμένη εικόνα δυνατόν νά δείχνει μία άπό τίς παραλλαγές αύτές.

Καράβια στή Μεσόγειο

Γαλέρα, τό πλωτό κάτεργο. Βασικά τό καθαυτό πολεμικό πλοίο τών ’Ενετών, καί «Βασίλισσα τοϋ στόλου» χρησιμοποιήθηκε πολύ άπό Χριστιανούς (’Ιταλούς, Γάλλους, ’Ισπανούς, Μαλτέζους, τόν Πάπα) καίάπό Μουσουλμάνους. Οί άξιωματικοίτης άνήκαν στίς πιό ξακουστές οικογένειες τής Εύρώπης, οί κωπηλάτες όμως ζοΰσαν στή βαθύτερη δυστυχία καί άθλιότητα. « "Οραμα φρίκης καί πρόγευση κολάσεως». Μακρύ καί στενό πλοίο, άποτελοΰσε στήν επιβίωση τής τριήρους καί τής λιβυρνίδος, μέ μιά όμως πάντοτε σειρά κωπηλατών. Τά κουπιά της, πού έφθασαν τό μάκρος τών 8-12 μ., τά χειρίζονταν πολλοί κωπηλάτες, ή ένας κωπηλάτης στό καθέν άπό δέσμη τριών κουπιών πού έβγαιναν άπ ’ τόν ’ίδιο φεγγίτη. Είχε Ισχυρό έμβολο καίδυό πύργους, τή «ραμπάντα» στήν πλώρη καί τήν «καρότσα» στή πρύμη. Ή είκονιζόμενη γαλέρα τοΰ 1539 βασίσθηκε σέ σχέδιο τοϋ ναυάρχου L. Fincati (1881).

Κάρολος Α', ό ’ Ανζεγαυινός, δίέτασσε τήν κατα­ σκευή γαλερών προβηγγιανοΰ τύπου, μαθαίνομε δτι είχαν 28,20 μέτρα μήκος στήν τρόπιδα καί ολικό 39,50. Μέγιστο πλάτος 3,70 καί βύθισμα 2 μέτρα. (Αύτές ήταν γαλλικές). Στόν 13ον αιώνα οί γενοβέζικες γαλέρες ήταν κάπως μικρότερες άπό τής Βενετίας άλλά στόν 14ο, σύμφωνα μέ τά άρχεΐα τής πόλεως (Γένοβας), είχαν τό ί'διο μέγεθος εκτός τοϋ δτι ήταν κάπως πλατύτε­ ρες. Οί βενετικές γαλέρες τό 15ο καί τό 16ον αιώνα διατήρησαν τό ί'διο μήκος, άλλά έγιναν πλατύτερες άπό πρίν. Μέχρι τό 17ον αιώνα οί στόλοι τής Μεσογείου χρησιμοποιούσαν γαλέρες μέ ολικό μήκος 60 μέτρα, πλάτος γύρω στά 8 μ., βύθισμα 3-3,5 μ. καί έξαλα, τό πολύ 3 μέτρα. Κατασκευαστικά ή γαλέρα ήταν πιό ελαφριά άπό τό δρόμωνα καί πολύ χαμηλή στά πλευρά, καθ’ δλο σχεδόν· τό μήκος. 'Υψωνόταν στήν πλώρη τό πρόστεγο πού τό έλεγαν καί ραμπάντα (rambada, rembade) καί πολύ περσότερο στήν πρύμνη τό έπίστεγο, cassaro ή (στά γαλλικά)καρότσα fcarosse, tabernacle). Στό κάσσαρο υπήρχε διώροφη κατα­ σκευή: ό κάτω όροφος χρησίμευε γιά ένδιαιτήματα καί πάνω ήταν ή γέφυρα γιά τήν κυβέρνηση τοΰ 32

σκάφους, άπ’ δπου χείριζαν τά δυό πρυμναΐα κουπιά-πηδάλια. Έκεϊ συγκεντρώνονταν οί τοξότες, κατά τή μάχη καί άργότερα οί χειριστές στά άρκεβούζια. ’Αρχικά ή διεύθυνση τοΰ σκάφους γινόταν μέ τά πρυμναΐα πηδάλια, δπως στό δρόμωνα, μέχρις δτου γενικεύτηκε ή χρήση τοΰ ένός πηδαλίου, μέ τήν πλατιά σανίδα, πού στερεώνεται στό ποδόστημα τοΰ πλοίου. Λογικό ήταν ή γαλέρα, πλοίο τής γραμμής στούς πολεμικούς στόλους καί πρώτη στίς μεταφο­ ρές καί τήν έμπορική έπικοινωνία, νά μήν ύστερήσει στή σημαντική αύτή καινοτομία. ’Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ήταν ή πλώρη τής γαλέρας, πολύ ραφινάτη, έφοδιασμένη μ’ ένα μακρότατο έμβολο, πού θύμιζε τόν ξιφία, τό ψάρι. Τό έμβολο δμως αύτό, νεωτερισμός γιά τήν έποχή έκείνη, δέν ήταν κάτω άπ’ τό νερό, άλλά έξω άπ’ αύτό, δπως συνέβαινε μέ τό ρωμαϊκό rostrum, κι είχε τήν άποστολή νά συντρίβει τά κουπιά τοΰ έχθρικοΰ πλοίου, πρίν άκόμη κτυπήσει τό σκάφος του. Μόνο σέ μιά σειρά ήταν διαταγμένα τά κουπιά τής γαλέρας καί τοϋτο πρέπει νά τό θεωρήσουμε άναντίρρητο, μόλον πού σέ ορισμένα μεσαιωνικά κείμενα γίνεται λόγος γιά triremes venezianas ή biremes di Pisa, δηλαδή γιά τριήρεις καί διήρεις γαλέρες. Οί

Καράβια στή Μεσόγειο

Γαλέρα τής Μάλτας, άπό άκουαρέλλα τοΰ Jean Pimodan (άρχές τοΰ 18ου αιώνα). "Αν ή τριήρης ήταν κοκέτα, ή γαλέρα στάθηκε μέ τό παραπάνω ματαιόδοξη. Τό βλέπετε στή φωτογραφία. Τό ξυλόγλυπτα, ιδίως στήν υπερκατασκευή τής πρύμης, τά χρυσά ποικίλματα, οί τεράστιες καί φανταχτερές σημαίες συνέθεταν ομορφιά καί μεγαλοπρέπεια, Πλάι στόν ανθρώπινο κινητήρα χρησιμοποιούσε γιά τήν κίνηση της τριγωνικά ιστία, δεμένα σέ μακρές διαγώνιες πρός τό κατάρτι κεραίες. Μέ ιστιοδρομία δμως ή κωπηλασία, ή πολεμική γαλέρα δπως καί ή τριήρης δέν ταξίδευε χειμώνα καί ταξίδευε πάντοτε κον­ τά στίς άκτές. Διατήρησε γιά πολύν χρόνο τό έμβολο, άλλ ’ δσο προόδευε τό πυροβολικό της μειωνόταν ή άξια του.

όροι αύτοί είναι λαθεμένοι καί οφείλονται περισσό­ τερο σέ ματαιόδοξη άρχαιολατρεία καί λιγότερο σέ πραγματικά δεδομένα. 'Η πλανερή αύτή ορολογία γεννήθηκε, δπως φαίνεται, καί άπό ένα τέχνασμα, πού έπινόησαν οί ΓΊισάνοι κατασκευαστές καί υιοθέτησαν εύρέως κατόπιν οί ’Ιταλοί ναυτικοί τοΰ Μεσαίωνα, μέ σκοπό νά αύξήσουν τόν αριθμό τών κωπηλατών καί κατ’ επέκταση τήν ταχύτητα του πλοίου: έβαλαν σέ κάθε πάγκο κωπηλάτη, άντί γιά έναν δύό καί τρεις άνδρες. 'Ο καθένας τους χειριζόταν ένα κουπί καί κάθονταν ό ένας κοντά στόν άλλο, πάνω στόν ίδιο πάγκο, πού ήταν γι’ αύτό λοξά τοποθετημένος ώς πρός τό έγκάρσιο του πλοίου. (Καλό είναι νά ύπενθυμίσουμε δτι λοξά, ώς πρός τό έγκάρσιο, ήταν τοποθετημένα τά — άνισόπεδα εκεί — σέλματα τών κωπηλατών στήν άρχαία τριήρη). 3/3

' Η διάταξη αύτή τών κουπιών σέ δέσμες άνά τρία πού έβγαιναν άπ’ τόν ίδιο φεγγίτη είχε δμως τό καθένα τόν δικό του σκαλμό καί μ’ ένα κωπηλάτη σέ κάθε κουπί, εφαρμόσθηκε τούς 14ο καί 15ον αιώνες καί λεγόταν άπό τούς Βενετσάνους a zensile (ή a sensile) καί άπό τούς Γενοβέζους a terza. ' Υπήρχε καί μιά παραλλαγή στόν τρόπο αύτό τής κωπηλασίας: τρία κουπιά μέ διαφορετικό μήκος τά έχείριζαν τρεις ή καί περισσότεροι κωπηλάτες άπό τόν ίδιο πάγκο, μέ τήν ιδιορρυθμία δμως πώς αύτός πού ήταν πιό μέσα έχείριζε τό μεγαλύτερο κουπί, καί ό πιό έξω — πρός τό πλευρό τοΰ πλοίου — τό μικρότερο. Άπό τά κουπιά αύτά, τό πιό πρυμνιό λεγόταν pianero, τό μεσαίο posticcio καί τό πλωριό terziccio (κατά τό σχέδιο τοΰ ναυάρχου Luigi Fincati). Πρυμνιό ήταν τό πιό μέσα πρός τόν άξονα τοΰ 33

Καράβια στή Μεσόγειο

πλοίου καί πλωριό τό πιό έξω, πρός τό τοίχωμά του. Οί γαλέρες μ’ αύτή τή διάταξη τών κωπηλατών λέγονταν a terzaruolo. Μέ τό σύστημα αύτό τής δέσμης τών τριών κουπιών διέθεταν οί γαλέρες διπλάσιο καί τριπλά­ σιον άριθμό κωπηλατών, πού όλοι τους βρίσκονταν στό ίδιο έπίπεδο. Διπλασίαζαν δηλαδή έτσι τήν κινητήρια μυϊκή δύναμη, χωρίς τήν άνάγκη νά μεγαλώσουν τίς διαστάσεις. Παρουσίαζε όμως διάφορα μειονεκτήματα, ένα άπό τά όποια ήταν πώς οί σκαλμοί κάθε δέσμης βρίσκονταν πολύ κοντά κι αύτό δυσχέραινε ορισμέ­ νες φορές τό χειρισμό. Γι’ αύτό τό έγκατέλειψαν στά μέσα τοϋ 16ου αιώνα (τό 1534, σημειώνουν μερικοί συγγραφείς) καί ξαναγύρισαν στό ένα κουπί σέ κάθε πάγκο, χρησιμοποιώντας δμως μακρύτερο κουπί, μέχρι δώδεκα μέτρα(!), πού τό έχείριζαν 2-3 καί τό πολύ 5 κωπηλάτες. ' Η λαβή τοΰ κουπιού ήταν τόσο μεγάλη, ώστε εκτός άπό τό άκρο, πού είχε λεπτυνθεΐ σέ μέγεθος άνθρώπινης παλάμης, οί κωπηλάτες δέν μπορούσαν νά τή σφίξουν στά χέρια τους, παρά μόνο μέ ειδικές ξύλινες λαβές. Τά κουπιά αύτά ΐσορροποΰντο άπό μιά μάζα μολύβδου, στερεω­ μένη στό έσωτερικό άκρο, κατά τέτοιον τρόπο, ώστε τό τρίτον τοΰ κουπιοΰ πού βρισκόταν μέσα στή γαλέρα νά έχει τόσο βάρος όσον καί τά δυό τρίτα πού βρίσκονταν έξω άπό τό σκαλμό. Μονάχα ό πρωτελάτης (vogavante καί γαλλικά vogue-avant, vogue=πλoΰς), δηλαδή ό κωπηλάτης πού βρισκόταν στό άκρο τής λαβής καί περισσότερο πρός τά μέσα, κρατοΰσε τό κουπί στό λεπτυσμένο σημείο, κι αύτό τοΰ έπέτρεπε τήν ώρα τής κωπηλα­ σίας νά οδηγεί τό κουπί, βυθίζοντάς το ή βγάζοντάς το άπό τό νερό κι έτσι νά έπιβάλλεται στίς κινήσεις τών άλλων κωπηλατών τοΰ πάγκου του. Γι’ αύτό τοποθετοΰσαν πάντοτε στή θέση τοΰ πρώτου (vogavante, vogue-avant) τούς πιό ρωμαλέους καί μεγαλόσωμους άνδρες, κατά προτίμηση τούς Τούρκους, όπως ονόμαζαν άδιάκριτα τούς μουσουλ­ μάνους σκλάβους. Στό άλλο άκρο τοΰ πάγκου — ό πιό κοντινός στήν κουπαστή — λεγόταν quinterol, δηλαδή ό πέμπτος στήν παρτίδα. Αύτός κατέβαλλε τήν πιό μικρή προσπάθεια άν μή καί καθόλου, γι’ αύτό στή θέση έκείνη έβαζαν τούς άσθενικούς καί πιό ήλικιωμένους. Στίς ιταλικές δημοκρατίες μέ τήν ίδια διάταξη ύπήρχε πιό λεπτομερειακή ορολογία. ’Έτσι μετά τόν πρωτελάτη (vogavante) καί πηγαίνοντας πρός τό πλευρό, τοΰ πλοίου, ό δεύτερος κωπηλάτης λεγόταν posticcio (μέ τήν έννοια τοΰ παρεπόμενος), ό τρίτος terzaruolo (τρίτος στή σειρά), ό τέταρτος quartaruolo, ό πέμπτος quintaruolo, κ.ο.κ. — έφ’ όσον ύπήρχαν περισσότεροι τών πέντε κωπηλάτες, όπως έγινε άργότερα στίς γαλεάσσες. Στόν τελεταΐο πάγκο πρός τήν πρύμη τοποθετοΰντο οί spallieri (οί πρυμνιοί, 34

σπαλλιέρα ονόμαζαν τό πίσω μέρος τοΰ πλοίου), ρωμαλέοι καί έμπειροι στόν χειρισμό τοΰ κουπιοΰ. Στό τελευταίο εξάλλου πάγκο πρός τήν πλώρη ήταν ό la coniglia, πού ρύθμιζε τήν κίνηση τών άνδρών, οί όποιοι κωπηλατοΰσαν στούς πίσω πάγκους. Ποιό ήταν τό μάκρος τών κουπιών; ’Από 6,85-7,90 μ. τό 1275, στήν Προβηγγία, έφθασε στά 8-12 μ. στίς ιταλικές καί γαλλικές γαλέρες, μέ τήν πάροδο τών αιώνων. Μέχρι τό 17ον αιώνα τά κουπιά έφθασαν τό μέγιστο μήκος τών 13 μέτρων, μέ 5 κωπηλάτες στό καθένα κουπί. ’Έτσι, άπό τό σύστημα terzaruolo, τή δέσμη δηλαδή τών τριών κουπιών μέ ένα κωπηλάτη σέ κάθε κουπί είχαν φθάσει στό σύστημα a scaloccio, μέ ένα κουπί άλλά άρκετούς άνδρες στό κάθε κουπί (τό πολυανδρικό κουπί). ΤΗταν άπαραίτητη ή άκρίβεια τοΰ συνόλου στήν κίνηση τών κουπιών, ή όποια ρυθμιζόταν άλλοτε μέ τίς τρίλλιες τής σφυρίκτρας ή τόν αύλό καί άλλοτε μέ τό τύμπανο. ’Έπρεπε τό κάθε κουπί νά σηκώνεται καί νά πέφτει μέ άψογο ρυθμό καί γρήγορα, οί δέ κωπηλάτες νά κτυποΰν τήν πλάτη εκείνων πού είναι μπρος τους ή νά δέχονται άνάλογο κτύπημα τοΰ κουπιοΰ τών άλλων, πού κάθονται στόν πίσω πάγκο. - Σκεφθείτε, σημειώνει ένας σκλάβος, όνόματι Jean Marheille, έξι άνδρες άλυσοδεμένους στόν πάγκο τού κάτεργου, γυμνούς όπως τούς γέννησε ή μάνα τους, μέ τό ένα πόδι στό πάτωμα τής κουβέρτας καί τ ’ άλλο στόν μπροστινό πάγκο, νά κρατούν ένα κουπί άσήκωτο, νά σκύβουν μπροστά μέ τεντωμένα τά μπράτσα, ώστε νά περάσει τό κουπί πάνω άπό τή ράχη τών σκλάβων τού μπροστινού τους πάγκου, πού σκύβουν καί κείνοι ρυθμικά κι υστέρα ρίχνουν τό κορμί τους πίσω. ’Έτσι τραβούσαν κουπί δέκα καί είκοσι ώρες συνέχεια, χωρίς ανάσα (βιβλ. 1227). 'Η διάταξη αύτή μέ τά πολυανδρικά κουπιά (πολλούς δηλαδή κωπηλάτες σέ κάθε κουπί) είχε τό όνομα a scaloccio, γιατί έτσι ονόμαζαν τό κύμα, πού δημιουργούσαν τά μεγάλα εκείνα κουπιά. ’Υπάρχει καί μιά άλλη εξήγηση, εξίσου πιστευτή, ότι στό χειρισμό τοΰ κουπιοΰ, μέ τήν a scaloccio διάταξη, οί κωπηλάτες έκαναν μιά κίνηση πού έμοιαζε μ’ έκείνην τοΰ άνθρώπου πού άνεβαίνει ένα σκαλί. Περιγραφή μάς δίνει ό Κάσσον, στό κλασικό του βιβλίο “Ships and Seamanship in the Ancient Times” (βιβλ. 574). Κωπηλασία a scaloccio καί κατ’ επέκταση γαλέρα a scaloccio, λέγει, γνωστή κυρίως κατά τό 17ον αιώνα στίς ναυτικές δημοκρατίες τής ’Ιταλίας, ήταν ή κωπηλασία μέ πολυανδρικά κουπιά. Δηλαδή μέ κουπιά στά όποια τό καθένα χειριζόταν άπό περσότερους τοΰ ενός άνδρες. Λεγόταν δέ έτσι γιατί οί κωπηλάτες άνέβαιναν όπως σέ σκαλί στήν pedagua (pedague, τό υποπόδιο),κατόπιν πιό ψηλά στό banchetto καί υστέρα έπεφταν πίσω στόν πάγκο πού ήταν ψηλότερος άπ’ όλους. Σχετικά ό Λουκάνιος

Καράβια στή Μεσόγειο

(Lucan) γράφει: οί κωπηλάτες σαρώνουν τή γαλάζια θάλασσα καί πέφτουν πίσω στά σέλματα (πάγκους), φέρνοντας τή λαβή τοΰ κουπιοΰ πάνω στό στήθος τους. Πάντως σέ κάθε πλευρά τής γαλέρας ύπήρχαν 20-24 πάγκοι καί ανάλογος μέ τήν έφαρμοζόμενη διάταξη ήταν ό αριθμός τών κωπηλατών, άπό 220 μέχρι 260 τό πολύ άνδρες. "Ολοι οί πάγκοι βρίσκον­ ταν στό αύτό οριζόντιο επίπεδο, στή μιά καί τήν άλλη πλευρά, συμμετρικά άλλά καί λοξά πάντοτε πρός τόν άξονα τού πλοίου. 'Υπήρχε μιά μόνο εξαίρεση: ή άνάγκη γιά τή διάθεση χώρου στό μαγειρείο υποχρέωνε τό ναυπηγό νά έξασφαλίσει τό χώρο αύτό καταλαμβάνοντας τή θέση ενός πάγκου. Χαρακτηριστικό μόνιμο τής γαλέρας ήταν τό άνοικτό σκάφος, χωρίς κατάστρωμα σ’ όλο τό μήκος, μέ εξαίρεση μόνο τά άκραΐα μέρη, πρόστεγο καί έπίστεγο. Έκεΐ, δπως έγραψα, βρίσκονταν ή ραμπάντα καί τό κάσσαρο. 'Υπήρχε δμως καί ή κουρσίβα (coursier, coursive ή cursiva), στενός άρχικά διάδρομος κατά τόν άξονα τής γαλέρας, πού, κατέληγε στήν τετράγωνη ραμπάντα τής πλώρης. Τόν διέκοπτε μερικά ή βάση τοΰ μεγάλου ίστοΰ. Είχε, ό διάδρομος αύτός, πλάτος δύο περίπου μέτρα καί ύψος ένα μέτρο, έπάνω άπό τό pedague, δηλαδή τό σανίδωμα, δπου πατούσαν οί κωπηλάτες. (Φυσικά συναντούσε κανείς τίς διαστάσεις αύτές, δταν τό 15ον καί 16ον αιώνα οί γαλέρες έγιναν πλατύτερες). Σχημάτιζε ένα μακρύ σεντούκι, τό κανάλι τής κουρσίβας, στό όποιο άποθήκευαν τά πανιά, τά σχοινιά, διάφορα ύλικά καί είδη. Πάνω σ’ αύτόν τό διάδρομο κυκλοφορούσαν γιά νά πάνε άπό τήν πρύμη στήν πλώρη καί κεϊ στέκονταν τήν ώρα τής κωπηλασίας οί ύπαξιωματικοί (sottocomiti ύποκόμιτοι) καί δεσμοφύλακες, — (οί τελευταίοι μέ τό μακρύ μαστίγιο στό χέρι, τό βούνευρο ή γκαρσέταή 'Η έλλειψη καταστρώματος άλάφρωνε βέβαια τό πλοίο, είχε δμως τό μειονέκτημα δτι άφηνε τούς κωπηλάτες συνεχώς στό ύπαιθρο, άκάλυπτους. Καί είναι ν’ άπορεϊ κανείς στή γαλέρα, δπως καί στήν άρχαία τριήρη, πώς τόσοι άνθρωποι μποροΰσαν νά ζοΰν καί κινούνται στόν περιορισμένο εκείνο χώρο, έκτεθειμένον επιπλέον σ’ δλες τίς κακίες τοΰ καιρού καί τή μανία τής θάλασσας. ’Άλλο χαρακτηριστικό, σταθερό καί τυπικό τής γαλέρας, αύτό στό ναυπηγικόν τομέα, ήταν ένα πολύ γερό ορθογώνιο καί οριζόντιο τελάρο, τό λεγόμενο posticcio (ό περίθρανος τής τριήρους), πού περιέ­ βαλλε τό σκάφος σέ άπόσταση άπό τά τοιχώματά του καί κάπως ψηλότερα άπό τήν κουπαστή. Άποτελεΐτο άπό χονδρά δοκάρια κατά μήκος τών πλευρών, άπό τά όποια άπεΐχαν περί τό ένα μέτρο καί παράλληλα πρός τόν άξονα τοΰ πλοίου. Τά δοκάρια αύτά ενώνονταν πρύμα καί πλώρα μέ εγκάρσια ξύλα καί έτσι σχηματιζόταν τό τελάρο.

Στό Ναυτικό Μουσείο τής Μασσαλίας υπάρχει αύτό τό ομοίω­ μα γαλέρας. Σημειώνομε δτι άπό τό 1665 ώς τό 1748 ή Μασ­ σαλία άποτελοΰσε τή βάση τών γαλλικών γαλερών. Ή ναυ­ τική μοίρα τών γαλερών άριθμοϋσε συνήθως πάνω άπό σαρά­ ντα μονάδες. ’Επικεφαλής δέ στό βασιλικό στόλο τών γαλε­ ρών ήταν «ό στρατηγός τών γαλερών», ένας πομπικά ντυμέ­ νος βαθμοφόρος, πού τίς περισσότερες φορές ήταν πρίγκιπας έξ αίματος!

ΤΗταν δηλαδή τό posticcio μακρύ δσο περίπου καί τό έξαλο μέρος τής γαλέρας. Κι ή έξυπνη αύτή κατασκευή — παρμένη βέβαια άπό τήν ελληνική ναυπηγική παράδοση — είχε ορισμένο σκοπό. (Τοΰτο, σημειώνει δ Ένρίκο Σκαντούρρα, ήταν τό έδρανο των κλασικών χρόνων τής Ελλάδος). Κατά πρώτο άντιστάθμιζε μερικά τή στενότητα τοΰ σκάφους, τό όποιο καταλαμβανόταν σχεδόν έξ ολοκλήρου άπό τούς κωπηλάτες. Πραγματικά τό posticcio ύποβάσταζε δυό διαδρόμους κατά τό διάμηκες — πλάτους 0,50-0,80 μ. — εξωτερικούς σχετικά μέ τούς κωπηλάτες, πάνω στούς όποιους στέκονταν καί μάχονταν οί πολεμιστές. ’Εξάλλου οί σκαλμοί τών κωπηλατών, στερεωμένοι στό posticcio, τούς εξασφάλιζαν ένα μοχλό άνυψώσεως μακρότερο άπό

35

Καράβια στή Μεσόγειο

τόν άλλως διατιθέμενο, καί απαιτούσε γι’ αύτό μικρότερη δύναμη άπό τούς κωπηλάτες. Άκόμη μέ τήν αντοχή του τό γερό αύτό τελάρο προστάτευε τό ελαφρό σκάφος τής γαλέρας άπό τίς συγκρούσεις μέ τά έχθρικά πλοία. Χρησίμευε τέλος γιά νά στηρίζει σ’ όλη τήν περίμετρο μιά αδιάκοπη σειρά άπό άσπίδες (ή παραβλήματα), οί όποιες προστάτευαν τούς κωπηλάτες άπό τά έχθρικά ρίμματα, κατά τήν προσπέλαση στόν έχθρό, καί πριν άπό τήν πιθανή είσπήδηση. ’Αργότερα γιά τήν προστασία τών πολεμιστών κατασκεύαζαν κατά μήκος τοΰ posticcio ένα παρα­ πέτο μέ χονδρές σανίδες, τό όποιο είχε, φυσικά, κατά διαστήματα άνοίγματα, γιά νά περνούν τά κουπιά. Τό ύψος τοϋ παραπέτου έφθανε ώς τό στήθος τοΰ πολεμιστή. Τό παραπέτο αύτό λεγόταν impavesato, δηλαδή άσπιδωτό, άπό τίς pavesi (=άσπίδες) τοΰ παλιοΰ καιροΰ, τίς όποιες άντικατέστησε. "Οπως έγινε μέ τό δρόμωνα, έτσι κι ή γαλέρα διέθετε ίστιοφορία, σάν βοηθητικό μέσο γιά τήν πρόωσή της. Είχε συνήθως δύο κατάρτια: τό μεγαλύ­ τερο, ύψους 18-20 μέτρων, στηριζόταν στήν καρένα καί σ’ απόσταση άπό τήν πρύμη τό ένα τρίτο τοΰ μήκους καί τό τουρκέτο (τόν άκάτιο), πλωριό κατάρτι, πιό κοντό άπό τό άλλο, 11-12 μ. ύψος. Αύτό καρφωνόταν πάνω στό πάτωμα πού σκέπαζε τό κύτος, μέ δυό γερά κομμάτια ξύλου, πλευρισμένα τό ένα μέ τό άλλο. Πρόσθεταν καμιά φορά ένα πρυμνιό κατάρτι, τόν έπίδρομο. Τά πανιά ήταν κατά τό πλεϊστο τριγωνικά καί τά ονόμαζαν - στίς ιταλικές γαλέρες - bastardo, borda καί marabutto. "Υψωναν έπίσης καί ένα τετράγωνο (ορθογώνιο) ιστίο, πάνω άπό τά τριγωνικά, τό trevo. 'Υπήρχε τέλος ένα πανί τό lupo, μαΰρο, πού τό χρησιμοποιούσαν τή νύκτα ή σέ περίπτωση πένθους. Οί κεραίες τής γαλέρας άπό δυό κομμάτια, ποτέ, μονοκόμματες, είχαν μάκρος μεγαλύτερο άπό τό ύψος τοΰ ίστοΰ — κάποτε δυό φορές όσο ό ιστός — οπότε έφθαναν σχεδόν τό μάκρος τοΰ πλοίου. Πάντως οί άντίστοιχες κεραίες στούς δύο ιστούς πού είπαμε πιό πάνω ήταν 27-28 μέτρα καί 17 άντιστοίχως. ’Έπρεπε νά είναι πολύ γερές, γιατί χρησίμευαν καί ώς έξέδρες έμβολής, σέ περίπτωση εφόδου — δπως έγινε στήν κατάληψη τής Πόλης άπό τούς Σταυροφόρους, τό 1204. Χρησιμοποιούσε συνήθως τά πανιά ή γαλέρα μέ τόν άνεμο στήν πρύμνη ή τά ισχία, τήν οΰριον ή έπίφορον (μέ τόν άνεμο στή μάσκα τής πρύμης) πλεΰσιν; δπως έλεγαν οί παλαιότεροι στή γλώσσα τών λογίων. Κι είχε δικό της τρόπο ιστιοπλοΐας. Βασικά ύψωνε ιστία διαφόρων μεγεθών, άνάλογα μέ τήν ένταση τοΰ άνέμου. Χρησιμοποιοΰσε τά μικρά τετράγωνα ιστία, πάνω άπ’ τά λατίνια, μέ ήσυχον καιρό καί πριν φορτσάρει (δυναμώσει) ό άνεμος. Γενικά οί γαλέρες ταξίδευαν μέ ιστίο μόνο άπό 36

λιμάνι σέ λιμάνι καί μέ εύνοϊκόν άνεμο. Στίς άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιούσαν τά κουπιά. Άλλά καί τότε δέν έπαιρναν μέρος δλοι οί κωπηλάτες — μόνο τό ένα τρίτο. Μετείχε τό palamante, δηλαδή ολόκληρο τό έρετικό σέ έπείγουσες άποστολές καί στίς παρελάσεις. 'Υπήρχαν καί γαλέρες μέ ένα μόνον κατάρτι, στερεωμένο σέ σημείο πού άπεΐχε τό ένα τρίτο τοΰ μάκρους τοΰ καραβιοΰ άπό τήν πλώρη. ’Έφερε συνήθως ένα θωράκιο (κν. κόφα, τό ξυλόκαστρο τών Βυζαντινών) άπό τό όποιο οί τοξότες καί άργότερα οί άρκεβουζιέροι έριχναν τά βέλη καί τά άλλα βλήματα. Έκεϊ έπίσης έστεκαν οί οπτήρες (βιγλάτο­ ρες), τήν ώρα πού ταξίδευε τό καράβι. Οί γαλέρες μέ τό ένα κατάρτι ήταν μικρές καί έκτελοΰσαν βοηθητι­ κές άποστολές στό στόλο. Αρμόζει νά σημειώσουμε δτι οί πολεμικές γαλέ­ ρες δέν ταξίδευαν τό χειμώνα ή ταξίδευαν λίγο. Καί μόνο μερικές ώρες τή βδομάδα άφιέρωναν συνήθως στήν εκπαίδευση τών πληρωμάτων τους. Μέ τήν επάνοδο τοΰ καλοΰ καιρού ξανάπαιρναν τό δρόμο γιά τό πέλαγος, κοντά δμως πάντοτε στίς άκτές, γιατί τά τόσον χαμηλά αύτά πλοία δέν μπορούσαν νά διακινδυνεύσουν στό μεγάλο πέλαγος. 'Η παραμι­ κρή φουρτούνα μποροΰσε, δπως τίς άρχαΐες τριήρεις, νά τά άνατρέψει. Σπάνια ταξίδευαν τή νύκτα καί μετά τό σούρουπο άγκυροβολοΰσαν σέ υπήνεμα μέρη, έφ’ δσον δέν είχαν νά πλευρίσουν στό μώλο κάποιου λιμανιού. Κι δταν έπιανε κακοκαιρία περίμεναν μέρες καί βδομάδες άκόμη νά γυρίσει ή μπονάτσα (ή γαλήνη), γιά ν’ άποτολμήσουν καινού­ ριο ταξίδι. Πραγματικά οί γαλέρες στό μακραίωνα βίο τους ποτέ τους δέν ύπήρξαν πλοία τής άνοικτής θάλασ­ σας. Κείνο πού πέτυχαν τά στρογγυλά πλοία καί μάλιστα τά ιστιοφόρα, πραγματοποιώντας τήν κατάκτηση τοΰ πλανήτη μας μέ τίς μεγάλες άνακαλύψεις, δέν θά γινόταν ποτέ μέ τίς γαλέρες. 'Ο Λουδοβίκος Ντεσάιγ, στό βιβλίο του (=Ταξίδι τής Ανατολής πολεμικού πλοίου, τό έτος 1621. βιβλ. 917), σημειώνει χαρακτηριστικά τό εξής: - Τά βενετικά καράβια (πού κάνουν τή συγκοινωνία στά λιμάνια τής ’Ανατολής καί τό έμπόριο) είναι τόσο μεγάλα, τόσο βαριά, δυσκίνητα καί κακοφτιαγμένα, πού κινδυνεύουν μόλις δυναμώσει ό άνεμος. Κι έτσι κατά τό ταξίδι, τόν περσότερο καιρό βρίσκονται ποδισμένα στά λιμάνια παρά στό πέλαγος. "Επειτα δέν είναι καλά εξοπλισμένα καί δέν μπορούν ν ’ αντιμετωπίσουν τά κουρσάρικα. Τά πανιά πάλι είναι βαριά καί άβολα καί γι ’ αύτό τά καράβια δυσκολεύονται νά σωθούν μέ τή φυγή. Τοΰτο δμως δέν ισχύει, κατά τό Γάλλο περιηγητή, γιά τίς γαλέρες τής Μασσαλίας. — ’Αντιθέτως, συνεχίζει, τά καράβια τής Μασσα­ λίας είναι πιό μικρά καί πιό ελαφρά. Κι ή ναυπήγησή τους έχει γίνει μέ τόση μαστοριά, πού άντέχουν καί τίς

Καράβια στή Μεσόγειο

χειρότερες φουρτούνες. 'Έτσι βρίσκονται αδιάκοπα στό πέλαγος καί δέν χάνουν διόλου καιρό... Τά καράβια (γαλέρες) τής Μασσαλίας είναι καλά εξοπλισμένα καί μπορούν ν ’ άντισταθοϋν στίς επιθέσεις των πειρατών ή άν τύχει καί τά κουρσάρικα είναι πιό δυνατά, νά ξεφύγουν μέ τήν ταχύτητά τους. Γι ’ αυτό μέχρι τώρα κανένα άπό τά καράβια τής Μασσαλίας, πού ταξιδεύουν στήν ’Ανατολή, δέν πιάσθηκε άπό πειρατικό. Είναι φανερή, άπ’ δσα μπορούμε νά γνωρίζουμε, ή υπερβολή τόσο στόν έπαινο δσο καί στόν ψόγο. Ποιά ήταν ή μέση ταχύτητα τής κωπήλατης γαλέρας; "Ενας διάσημος στήν έποχή του Γάλλος μηχανικός, μέ τό δνομα Forfait, υπολόγισε δτι μέ τίς πλέον εύνοϊκές συνθήκες, δηλαδή μέ πλήρη άπνοια, ή ταχύτητά της έφθανε τούς 4-5 κόμβους τήν πρώτη ώρα (πού οί κωπηλάτες ήταν ξεκούραστοι), γιά νά πέσει στούς τρεις, δύο καί ένάμιση άκόμη κόμβους τίς επόμενες ώρες, μέ τήν προϊούσα κόπωση τών κωπηλατών. ’Άλλοι, ’Ιταλοί αύτοί, υπολόγισαν τήν άρχική

ταχύτητα σέ 6-7 κόμβους. "Οπως εξήγησα, μιλώντας γιά τά πολεμικά καράβια τοΰ Βυζαντίου (5,Θ-Ι), τό ορθό είναι μέ τήν άποψη τών ’Ιταλών. Τά 6 μέ 7 μίλια πρέπει νά τά θεωρήσουμε σάν μιά λογική καί τεκμηριωμένη εκτίμηση γιά τήν ταχύτητα τών γαλερών. (Τό ί'διο καί γιά τήν ταχύτητα τοΰ δρόμωνος, τής τριήρους καί τών κωπηλάτων πλοίων, πού ταξίδευαν μέ πλήρη τή συγκρότησή τους). Φυσικό ήταν ή ταχύτητα αύτή νά πέφτει, μέ τήν κόπωση τών κωπηλατών, τόν δχι εύνοϊκό άνεμο καί τή θάλασσοταραχή. ' Η γαλέρα ήταν πολεμικό καί εμπορικό πλοίο. Τή χρησιμοποίησαν άπό τήν πλευρά τών χριστιανών ή Ένετία, ή Γένοβα, ή Μάλτα, ό Πάπας, ή Γαλλία καί ή 'Ισπανία. Άπό τήν άλλη πλευρά ήταν οί Τοΰρκοι, Μαυριτανοί καί λοιποί κάτοικοι τής Μπαρμπαριάς, πού συγκρότησαν — δπως καί οί χριστιανοί — ισχυρούς στόλους. Σάν πολεμικό, οπλισμόν είχε 2-5 πυροβόλα στή ραμπάντα, άπό τά όποια, τό ένα, 36 συνήθως λιτρών, μόνιμα στερεωμένο κατά τόν άξονα τοΰ πλοίου ήταν

'Οθωμανική γαλέρα τοΰ 16ου αιώνα. Χωρίς στολίδια, καθαρά πολεμικό πλοίο βασίζεται στούς πολεμιστές του και επιδιώκει τό τράκο καί τό ρισάλτο (εμβολισμό καί εμβολή). Κινείται μέ τά κουπιά καίμέ δυό μεγάλα τριγωνικά ιστία (λατίνια), πού τό ένα τους δένεται σέ άντένα, μακριά οσον καί τό πλοίο. Ως πρός τόν οπλισμό, θ ’ άκολουθήσει μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου τήν έξέλιξη τών γαλερών τής Αύσεως.

37

Καράβια στή Μεσόγειο γιά τήν έπίθεση (έπί δίωξιν) καί πλάι του, δεξιά καί αριστερά, άνά δύο μικρά πού έριχναν μπάλες τών 4-8 λιτρών. Τό μεσαίο οί Γάλλοι τό ονόμαζαν coursier καί τά πλευρικά, τό ένα moyenne καί τό άλλο batarde. 'Υπήρχαν άκόμη λιθοβόλα καί βαλλίστρες, κατανε­ μημένες σέ διάφορα σημεία στά πλευρά τοϋ πλοίου. Τό έμβολο άποτελοϋσε ισχυρό καί έπικίνδυνο όπλο κατά τήν προσπέλαση τοΰ έχθροΰ, άργότερα δμως, δταν ένισχύθηκε τό πυροβολικό τής γαλέρας κι ή μάχη δινόταν άπό μεγάλη σχετικά άπόσταση, τό δπλο αύτό σιγά σιγά έξέλιπε. Γιά νά έξουδετερώσει δέ άπό ψηλά τά έχθρικά δπλα, τά έκηβόλα, προικίσθηκε ή γαλέρα μέ θωράκια (κόφες) στό πάνω μέρος τών καταρτιών. Κάτι άνάλογο μέ τά ξυλόκαστρα τών βυζαντινών δρομώνων. Στίς ναυτικές συγκρούσεις τοποθετούσαν τίς γαλέρες σέ γραμμή μετώπου καί σχήμα μηνίσκου (μισοφέγγαρου), μέ τό κοίλο ή τό κυρτό πρός τόν έχθρό. ’ Ακολουθούσαν δηλαδή τακτική όμοια μέ τίς τριήρεις καί τούς δρόμωνες. 'Η γαλέρα δμως μαχόταν κατά τρόπο διαφορετι­ κόν άπό τά ιστιοφόρα πλοία, τίς φρεγάτες καί τίς κορβέτες, στά όποια οί κυβερνήτες έπρεπε νά λογαριάζουν τή διεύθυνση τοΰ ανέμου καί νά χειρίζουν κατά τέτοιον τρόπο, ώστε νά λάβουν τήν καλύτερη θέση, προκειμένου νά χρησιμοποιήσουν τό πυροβολικό τους. 'Η τακτική στίς γαλέρες ήταν άλλη. Έφορμοΰσαν κατά τοΰ άντιπάλου τους έπιδιώκοντας νά τόν σχίσουν στή γάστρα μέ τό έμβολο, γιά νά δώσουν στό πλήρωμά τους τήν εύκαιρία νά τό καταλάβει μέ έμβολή. Τοΰτο φυσικά, πρίν ένισχυθεΐ τό πυροβολικό στά πλοία. Τό δτι οί γαλέρες διέθεταν ένα πλεονέκτημα, τόν ανθρώπινο κινητήρα, δέν μπορούσε νά ισοφαρίσει ή κάμψει τήν υπεροχή τών ιστιοφόρων, τόσον πού ένας μεγάλος ναυτικός, ό ’Αβραάμ Ντυκέν (Abra­ ham Duquesne 1610-1678), νά τίς άποκαλεΐ δε­ σποινίδες τής μάχης, δταν τίς έβλεπε νά ταξιδεύουν γύρω άπό τό πλοίο του. Κι ή άπόσταση αύτή, άνάμεσα στίς γαλέρες καί τά ιστιοφόρα, μεγάλωσε μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου, καθώς τά τελευταία αύξησαν σημαντικά τήν ισχύ τών πυροβόλων τους. ’Αναφέρεται μάλιστα δτι τό 1684 τό γαλλικό πολεμικό Le Bon, άκινητοποιημένο άπό άπνοια στ’ άνοικτά τοΰ νησιού ’Έλβα, κυκλώθηκε άπό τριάντα περίπου ισπανικές γαλέρες. "Υστερα άπό δεκάωρη μάχη, τό γαλλικό πλοίο άποχώρησε άθι­ κτο! Τό προσωπικό τής γαλέρας συντίθετο άπό τό πλήρωμα, πού έκτελοΰσε τίς ναυτικές εργασίες καί άπό τό τσιούρμο. Τσιοΰρμο ήταν τό άξιοθρήνητο κοπάδι τών κωπηλατών, πού τό άποτελοΰσαν οί φορσάτοι (κατάδικοι, αιχμάλωτοι καί σκλάβοι) καί οί λίγοι εθελοντές, γνωστοί μέ τό ιταλικό επίθετο benevoglie ή buonavoglie. 'Ο Γερμανός καλόγερος

38

Schmidt, γνωστός μέ τό όνομα Felix Faber, στό χρονικό τοΰ ταξιδιοΰ του στούς 'Αγίους Τόπους, μιλώντας γιά τίς γαλέρες τής Βενετίας, λέγει δτι οί κωπηλάτες ήταν σκλάβοι τοΰ καπετάνιου. Δούλευαν δμως τό κουπί κι άλλοι δύστυχοι άνθρωποι έλεύθεροι, άπό τήν ’Αλβανία, τή Μακεδονία καί τήν ’ Ιλλυρία. Οί "Ελληνες καί οί Σλάβοι ήταν περιζήτη­ τοι άπό τό βενετικό ναυτικό γιά τή μεγάλη τους άντοχή. Σχετικά δέ ύ Christoforo da ( anal σημειώνει στό κλασικό του έργο Della Milizia Marittima, (Κ. Σιμοπούλου, Ξένοι Ταξιδιώτες στήν 'Ελλάδα βιβλ.164,τ. Α', σελ. 75, σημ. 1). -Κανείς δέν ξεπερνάει τούς "Ελληνες στήν άντοχή τής πείνας, τής δίψας, τού κρύου καί στίς άλλες ταλαιπω­ ρίες. Πολλές φορές διασχίζουν κωπηλατώντας αποστά­ σεις δεκαπέντε, είκοσι μιλίων καί παραπάνω, χωρίς νά σταματήσουν καί χωρίς νά πάρουν ανάσα. Καί παρά τό σκληρό αύτό μόχθο, δέν δείχνουν διόλου πώς έχουν κουραστεί. Πρίν άκόμη άράξει ή γαλέρα τούς βλέπει κανείς νά πέφτουν στή θάλασσα ένα ή πιό πολλά μίλια άπό τή στεριά, ξαναμμένοι καί πολυϊδρωμένοι, μ ’ ένα πιάτο στό κεφάλι κι ένα βαρελάκι στή μασχάλη. Παίρνουν νερό άπό τή βρύση καί ξαναγυρίζουν στή γαλέρα. Αύτό τό πέρασμα άπό τό ζεστό στό κρύο δέν τούς φοβίζει καθόλου - θαρρείς πώς είναι άπό σίδερο καί δχι άπό κρέας. "Αν τύχει κι άποτολμήσουν τό ίδιο Σλάβοι κωπηλάτες, δύσκολο νά γλυτώσουν τήν άρρώστια καί τό θάνατο άκόμη, σέ λίγες μέρες». Στά ιταλικά ναυτικά άξιωματικοί τής γαλέρας ήταν ό πλοίαρχος ή σοπρακόμιτος fsopracomito), ό πατρώνος ή ύποπλοίαρχος καί οί εύγενεϊς τής πρύμης ή άρχιφύλακες. ' Υπαξιωματικοί, ό κόμιτος ή ναύκλη­ ρος, οί πιλότοι ή σύμβουλοι, ό σκριβάνος, ό δεσμοφύλαξ (άργουζίνος) καί ό κουρέας ή χειρουργός. 'Υπήρ­ χαν καί οί τεχνίτες, δπως ό κατασκευαστής κουπιών, ό βαρελοποιός, ό καλαφάτης, ό ξυλουργός (mastro d’ ascia). "Ολοι τους ήταν ελεύθεροι πολίτες καί κάποτε μισθοφόροι. Στό γαλλικό ναυτικό τό έπιτελεΐο μιας γαλέρας άποτελεΐτο άπό τούς μαχίμους άξιωματικούς les officiers d’ epee καί τούς βοηθητικούς άξιωματικούς les officiers de plume. Οί μάχιμοι ήταν κατά κανόνα εύγενεϊς, πού δέν άπέστεργαν, δπως φαίνεται, τό βδελυρό επάγγελμα τοΰ δεσμοφύλακα καί τοΰ δημίου. Τέσσερες ήταν τόν άριθμό: ό κυβερνήτης, ό ύποπλοίαρχος, ό άνθυποπλοίαρχος καί ό σημαιοφό­ ρος. ’Εξάλλου οί διαχειριστές, γραφείς, ό κληρικός, δ χειροΰργος, μή εύγενεϊς αύτοί, ήταν οί βοηθητικοί άξιωματικοί, τής πέννας, λέγονταν δέ καί ύπάλληλοι. ’ Ενδιαφέροντα είναι τά καθήκοντα τοΰ χειρούργου, πού βασικά δέν είναι παρά κουρέας, μέ πρακτικές

Καράβια στή Μεσόγειο

γνώσεις ιατρικής. ’Επιβλέπει τά δεσμά, τίς αλυσίδες καί τούς χαλκάδες τών καταδίκων, γιά νά διαπιστώ­ σει άν προκάλεσαν πληγή επιζήμια, πού μπορεί νά αχρηστέψει ένα άπό τά «πιστόνια» τής ανθρώπινης μηχανής ή όποια κινεί τή γαλέρα. Στούς αρρώστους δίνει σορόπια καί βότανα, πού δέν υπάρχουν καί άφθονα στό «φαρμακείο» του. Τό σημαντικότερο δμως στοιχείο στό πλήρωμα μιας γαλλικής γαλέρας αποτελούν οί ύπαξιωματικοί les bas officiers, γενικόν δρο πού περιλάμβανε εκτός άπό τούς ναυτικούς καί τούς συνοδούς φρουρούς τούς pertuisaniers καί δλους δσοι δέν ήταν άξιωματικοί. Στήν άρμοδιότητα καί ευθύνη αύτών τών ύπαξιωματικών άνήκε ή φροντίδα γιά τήν ενδυμα­ σία, τροφή, πειθαρχία καί προπάντων τόν κολασμό τοΰ τσιούρμου δηλαδή τών κωπηλατών. ’Επικεφαλής τών ύπαξιωματικών βρισκόταν ό κόμης ή κόμιτος, μέ βοηθούς τούς δύο ύποκόμιτους comes ή comites, sous-comes ή souscomites, τούς όποιους παρά τόν κατώτερο βαθμό τους, ονόμαζαν καί αξιωματικούς τής σφυρίκτρας: χρησιμοποιούσαν στά παραγγέλματα μιάν άσημένια σφυρίκτρα. Τούς κόμιτους βοηθούσαν οί δεσμοφύλακες argusins, στά χέρια τών όποιων τό μαστίγιο πολύ λίγο έμενε άπραγο. Καί στό τελευταίο σκαλοπάτι τής ιεραρχίας άλλά καί τής βαρβαρότητας ήταν οί δορυφόροι, πού έκτελοϋσαν τίς ποινές στό ταλαί­ πωρο κορμί τών κατεργάρηδων. ’Επικεφαλής δέ στό βασιλικό στόλο τών γαλερών ήταν ό στρατηγός τών γαλερών, ένας πομπικά ντυμένος βαθμοφόρος πού τίς περισσότερες φορές ήταν πρίγκιπας έξ αίματος!

’Αξίζει νά είποΰμε δυό λόγια γι’ αύτόν τό μεγιστάνα—καθώς καί γιά τόν άμεσο βοηθό του, τόν υποστράτηγο τών γαλερών.' Ο στρατηγός τών γαλερών ήταν μεγάλος άξιωματοΰχος τοΰ Στέμματος. Είσέπραττε 100.000 λίρες μισθό. Σέ περίπτωση κηρύξεως πολέμου ό βασιλιάς τόν είδοποιοΰσε μέ προσωπική επιστολή κι ό στρατηγός έπέλεγε μόνος του τούς κυβερνήτες τών γαλερών. Έπέβαινε στή grande reale, τή ναυαρχίδα, δπου ύψωνε τό σήμα του, δηλαδή τή βασιλική σημαία άπό κόκκινο δαμα­ σκηνό ύφασμα, διάσπαρτο μέ λουλούδια κρίνου καί τό οικόσημο τοΰ βασιλιά τής Γαλλίας στή μέση, πού τό κρατοΰσαν άγγέλοι. 'Ο ύποστράτηγος τών γαλε­ ρών έπέβαινε στήν patronne, τή μοιραρχίδα. Τή νύκτα ξεχώριζαν οί δυό γαλέρες άπό τά φανάρια τους, τρία στή Ρεάλ καί δυό στήν Πατρόν. Οί άλλες γαλέρες δέν άναβαν στήν πρύμη παρά μόνο ένα φανάρι καί στίς γιορτές, οπότε ύψωναν τήν τετράγωνη σημαία πού έφερε τήν εικόνα τής Κοιμή­ σεως τής Θεοτόκου. ' Η οργανική δύναμη μιας ιταλικής γαλέρας ήταν άνάλογη μέ τίς διαστάσεις καί τόν τύπο της. Αιγότεροι στόν τύπο a zensile καί περσότεροι στόν άλλο, a scaloccio, ήταν άπό 220-260 κωπηλάτες, γύρω στούς 100-120 ναυτικούς καί, άνάλογα μέ τήν άποστολή καί τήν περίσταση, 100-150 πολεμιστές. 'Όπως οί άρχαΐοι "Ελληνες είχαν τόν δρο ταρρό γιά τό σύνολο τών κωπηλατών τής τριήρους έτσι καί οί ’Ιταλοί ονόμαζαν palamante δλους μαζί τούς κωπηλάτες στή γαλέρα. ΤΗταν μιά κατηγορία άνθρώπων, πού τό πέρασμα της στήν άνθρώπινη

‘Αλυσοδεμένοι «κατεργάρη­ δες» καί βαθμοφόροι γαλέρας στό μώλο, σέ ώρα άναπαύσεως. Μέσα τοΰ 17ου αιώνα.

39

Καράβια στή Μεσόγειο

ιστορία άφησε τή φρικτή ανάμνηση ενός εφιάλτη. ’Αντίθετα πρός τούς περήφανους καί λευκούς ερέτες τών ελληνικών στόλων, οί κωπηλάτες στίς γαλέρες ήταν σκλάβοι, κακούργοι καί κατάδικοι, αποβρά­ σματα τής κοινωνίας καί όνειδος. Τούς στρατολο­ γούσαν μέ τή βία τόσο στήν ’Ιταλία όσο καί στή Γαλλία καί τά γαλλικά δικαστήρια ήταν εποχή πού ’έστελναν στίς γαλέρες υποδίκους, γιά πολιτικούς λόγους ή γιά τόν κολασμό παραπτωμάτων, πού τίς περσότερες φορές δέν είχαν κάμει. Αύτό πρόσταζε μιά βασιλική διαταγή (τού Καρόλου Θ'), τόν καιρό πού σπάνιζαν τά πληρώματα κι έπρεπε μέ κάθε τρόπο νά επανδρωθούν οί πολεμικές μοίρες. Κι ένα διάτα­ γμα τοΰ Λουδοβίκου ΙΑ', τοΰ βασιλιά "Ηλιου, καθόριζε ότι κανείς άνθρωπος, καταδικασμένος γιά θρησκευτικούς λόγους, δέν θά 'βγαίνε ποτέ άπ ’ τίς γαλέρες. Οί "Ελληνες άποκαλοΰσαν τίς γαλέρες κάτεργα, όχι δμως μέ τήν αγαθή έννοια τοΰ πλοίου, πού είχε στό Βυζάντιο. Τά κάτεργα ήταν χώρος εξιλασμού καί πλωτός τόπος μαρτυρίου, στόν όποιο οί εξαθλιω­ μένοι ερέτες, οί κατεργαρέοι ή κατεργάρηδες ζοΰσαν καί δούλευαν ύπό τίς πιό απάνθρωπες συνθήκες. Γυμνοί άπό τήν μέση καί πάνω, άλυσομένοι άπό τό πόδι στόν πάγκο τους, έτρωγαν, κοιμόνταν,

ικανοποιούσαν τίς φυσικές τους άνάγκες σ’ αύτή τή θέση, χωρίς κανείς μέσα στό πλοίο νά δείχνει γι αύτούς τήν παραμικρή συμπόνοια. Η ζωή τους — όραμα φρίκης καί πρόγευση κολάσεως — τροφοδό­ τησε τήν παγκόσμια φιλολογία καί στιγμάτισε άνεξίτηλα, γιά μιά άπ’ τίς πολλές φορές τήν άνθρώπινη σκληρότητα. Τρέχοντας στήν κουρσίβα ό κόμιτος κανόνιζε, τήν ώρα τής κωπηλασίας, τό ρυθμό καί πλάι του οί άργουζίνοι (δεσμοφύλακες), μαστιγοφόροι δπως είπαμε δήμιοι, πλατάγιζαν τά μαστίγιά τους στίς γυμνές πλάτες τών κατεργαρέων. "Ηταν τά μαστίγια αύτά βούνευρα, πού τά έλεγαν καί γκαρσέτες. '0 σοπρακόμιτος (πλοίαρχος καί, κατά τούς "Ελληνες, κατεργοκύρης) παρακινούσε μέ χειρονομίες καί φωνές νά εντείνουν τήν προσπάθεια πού κάποτε κρατούσε, χωρίς διακοπή 15-20 ώρες. "Ενα σφουγ­ γάρι, βουτηγμένο στό ξίδι ή σέ κρασί, προσφερόταν γιά νά πραΰνει τή δίψα τους. "Οσοι όλιγοροΰσαν ή δέν άντεχαν περισσότερο, μαστιγώνονταν μέχρι πού τό αίμα, σμίγοντας στόν ιδρώτα τοΰ βρώμικου κορμιού, κύλαγε πάνω στήν πλάτη τους. Γιά νά μή ξοδεύουν τίς δυνάμεις τους σέ φωνές — άπ’ τόν πόνο, τήν οργή ή τήν κούραση τούς έβαζαν σ’ ορισμένες περιστάσεις ένα πώμα άπό

‘Επιβίβαση στρατού σέ μιά εμπορική γαλέρα, γύρω στό 1640. Οί εμπορικές γαλέρες ήταν πλατύτερες άπό τίς πολεμικές καί βασί­ ζονταν γιά τήν κίνηση τους κυρίως στά ιστία. 'Οπλισμένες γιά τήν άμυνα τους κατά τών πειρατών, μετέφεραν επιβάτες, πολύτιμα εμπορεύματα καί στρατιώτες. "Οταν πωλοΰντο, στό τίμημα περιλαμβανόταν όχι μόνο τό πλοίο άλλά καί ολόκληρο τό «τσιοϋρμο».

40

Καράβια στή Μεσόγειο

φελλό στό στόμα, τήν τάπα fie tap) στερεωμένη μέ κορδόνι γύρω άπ’ τό λαιμό. ’Άν λιποθυμούσαν, οί φωνές καί τό μαστίγιο τούς ξανάφερναν στίς αισθή­ σεις τους. Κι όταν πέθαιναν, τούς πετοϋσαν στή θάλασσα χωρίς άλλες διατυπώσεις. Μιά πάνινη τέντα άπλωνόταν πάνω στό χώρο τής κωπηλασίας, πού προστάτευε τούς κωπηλάτες άπό τή βροχή καί τόν ήλιο, άλλά μεγάλωνε τή βρώμα, άπό τά συσσωρευμένα περιττώματα, τά άπλυτα καί ίδρωμένα κορμιά καί τήν άποφορά τής πεινασμένης άνάσας τους. Σάν τύχαινε δέ νά γυρίσει ή γαλέρα τήν πλώρη της πρός τόν άνεμο, όλη αύτή ή δυσωδία κατακάλυπτε τήν πρύμη (τό κάσσαρο), δπου οί εύγενεΐς βαθμοφόροι πάσχιζαν νά τήν άποφύγουν κρατώντας συνεχώς στή μύτη τά μαντήλια τους, βουτηγμένα στά πιό δυνατά άρώματα. ’Άν ή τριήρης ήταν κοκέτα, ή γαλέρα στάθηκε μέ τό παραπάνω ματαιόδοξη. Τά ξυλόγλυπτα κυρίως στήν ύπερκατατασκευή τής πρύμης, τά χρυσά ποι­ κίλματα,οί τεράστιες καί φανταχτερές σημαίες συνέ­ θεταν ομορφιά καί μεγαλοπρέπεια. Γιά τήν πολυτέλειά τους ξεχώριζαν οί άρχηγίδες, τίς όποιες οί ’ Ιταλοί άποκαλοϋσαν reale καί capitane κι οί Γάλλοι ρεάλες καί πατρόνες. Καί τό άποκορύφωμα, άπό τή πλευρά αύτή, άποτελοϋσαν οί γαλέρες τών δόγηδων, γνωστές μέ τό όνομα boccintori (βουκένταυροι) άπό τό ομοίωμα του θηρίου, τό όποιο διακοσμούσε τήν πλώρη τους. Οί σχηματισμοί τών γαλερών, καθώς ταχυπλοούσαν, παρουσίαζαν ένα συναρπαστικό θέαμα. Καί οί άξιωματικοί πού ύπηρετοΰσαν σ’ αύτές, ντυμένοι μέ χλιδή καί έκζήτηση, άνήκαν στίς πιό ξακουστές καί εύγενεΐς οικογένειες τής Εύρώπης.

Οί άπληροφόρητοι πού θά ’ τυχε νά παρακολουθή­ σουν έκθαμβοι τή φαντασμαγορία τών γαλερών, δέν θά μπορούσαν χωρίς άλλο νά φαντασθοΰν τήν τραγωδία, πού κρυβόταν κάτω άπό τή θαμπωτική τους λάμψη. Πριν μιλήσουμε παρακάτω γιά τή γαλεάσσα πρέπει νά σημειώσουμε ότι εκτός άπό τίς καθαυτό γαλέρες — τίς πολεμικές — ύπήρχαν καί οί εμπορικές ή μεταφορικές, πού βασίζονταν κυρίως στά ιστία καί είχαν μεγαλύτερο πλάτος. ' Η άναλογία πλάτους πρός μήκος ήταν σ’ αύτές 1:6 καί όχι 1:7, όπως στίς κανονικές γαλέρες. Χρησιμοποιήθη­ καν κυρίως στά νερά, στά όποια σύχναζαν οί πειρατές. ΤΗταν εξοπλισμένες γιά τήν άμυνά τους καί μετέφεραν επιβάτες καί πολύτιμα εμπορεύματα, άλλά καί στρατιώτες μέ πολεμικό ύλικό. Τό ίδιο άλλωστε συνέβαινε μέ τά καθαρώς έμπορικά πλοία, τά όποια σέ πολλές περιπτώσεις ταξίδευαν σέ νηοπομπές, μέ τή συνοδεία πολεμικών. Δέν πρέπει τέλος, μιλώντας γιά τίς γαλέρες, νά παραλείψουμε τή νόθο γαλέρα (galea bastarda), πολύ μεγαλύτερη άπό τήν κανονική, μέ μακρότερο σκά­ φος καί πιό πλατιά πρύμη. Συνήθως ήταν ή άρχηγίδα τοΰ στόλου.

β. Γαλεάσσα, ή χονδρή γαλέρα ' Η γαλεάσσα (galeassa ή galea grossa) ήταν ή χονδρή γαλέρα, πού είχε ψηλότερα έξαλα, μεγαλύ­ τερη ίστιοφορία, ισχυρότερο πυροβολικό καί περισ­ σότερους πολεμιστές. Τό έκτόπισμά της ήταν ύπερδιπλάσιο τής γαλέρας (έφθανε τούς 1000 τόν.

Στό τέλος τοϋ 15ου αιώνα, τά μεγάλα ιστιοφόρα διέτρεχαν τόν 'Ατλαντικό, όπου δέν τολμούσαν νά διακινδυνεύσουν οί γαλέρες της Μεσογείου. Ούτε καλοθάλασσες ήταν οϋτε χώρο διέθεταν. Τότε οί ναυπηγοί δημιούργησαν τή γαλεάσσα, ένα μικτό τύπο κωπηλάτου μαζί καί ιστιοφόρου πλοίου. Ή γαλεάσσα είχε ψηλότερα έξαλα, μεγαλύτερη ίστιοφορία, ισχυρότερο πυροβολικό καί περσότερους πολεμιστές. "Εφθα­ νε τούς χίλιους τόννους. Τά κουπιά της, μέχρι 16 μ. μάκρος, τά χειρίζονταν 8-9 άνδρες τό καθένα. "Ελαβε μέρος στή μάχη τής 'Αήττητης ‘Αρμάδας μέ τούς "Αγ­ γλους καθώς καί στή ναυμαχία τής Ναυπάκτου, χωρίς νά δρέψει δάφνες, τίς όποιες άλλωστε δέν γνώρισε στή λοιπή στα­ διοδρομία της. Ναυπηγικά άποτέλεσε σφάλμα. 41

Καράβια στή Μεσόγειο

Ένετική γαλεάσσα τοΰ 17ου αιώνα, πού ομοίωμά της βρίσκεται στό Museo Storico Navale τής Βενετίας. Τά ιστία της ήταν τεράστια, δυσχείριστα καί επικίνδυνα.

περίπου). Είχε μήκος 57 μ. λίγο δηλαδή μεγαλύτερο άπο τή συνηθισμένη γαλέρα, πλάτος 11 μ. καί βύθισμα 4,9 μέτρα. Μέ 52 κουπιά καί στίς δύο πλευρές, 16 μ. μάκρους, πού τό καθένα τους έχείριζαν 8-9 άνδρες, οί όποιοι κωπηλατούσαν a scaloccio, καθισμένοι σέ πάγκους κάθετους πρός τήν καρένα, ανέπτυσσε ταχύτητα μικρότερη άπό τή γαλέρα, δπως μικρότερη ήταν καί ή εύελιξία της. ('Ορισμένοι συγγραφείς επιμένουν δτι είχε μεγαλύ­ τερα μέν άπό τή γαλέρα άλλά λιγότερα κουπιά). Οί κωπηλάτες εργάζονταν κάτω άπό ένα κατάστρωμα, πάνω στό όποιο δπλα βλητικά καί πυροβόλα μπορούσαν νά δροΰν μέ άνεση. ’Άντεχε δμως πολύ στήν κακοκαιρία καί επιβαλ­ λόταν μέ τόν δγκο της καί τή φωνή τών πυροβόλων της: είχε πραγματικά δέκα πυροβόλα πρός πλώρη καί οκτώ πρός πρύμη καί άρκετά λιθοβόλα στά πλευρά. 'Ιστιοφορία δπως τής γαλέρας, τριγωνικά δηλαδή ιστία, μόνο πώς αύτά ήταν τρία άντί γιά δύο,

42

κρεμασμένα σέ τρεις ιστούς, πού — φυσικά — ήταν μεγαλύτεροι άπό τούς ιστούς τής γαλέρας. Τό έρετικό της έφθανε τούς 400 περίπου άνδρες καί σ’ αύτούς πρέπει νά προσθέσουμε 130 ναυτικούς καί γύρω στούς 270 πολεμιστές. Οί κυβερνήτες τους ήταν μεγιστάνες καί μέλη μεγάλων οικογενειών. "Οποιος αναλάμβανε τήν κυβέρνησή τους δρκιζόταν δτι θά πολεμούσε στήν άνάγκη μόνος μέ πέντε γαλέρες. Μέ τή γαλεάσσα έγινε στή Βενετία, άρχές τού 16ου αίώνα, μιά προσπάθεια, άποτυχημένη δπως έδειξε ή κατόπιν σταδιοδρομία της, νά δημιουργηθεΐ καινούριος τύπος πλοίου, ό όποιος θά συνδύαζε τά προτερήματα τής γαλέρας καί τού στρογγυλού πλοίου. Σημαδεύει μιά κρίσιμη έποχή στήν έξέλιξη τοΰ πλοίου, κατά τήν όποια ή αύξανόμενη ύπεροχή τοΰ Ιστιοφόρου καί ή πρόοδος τοΰ πυροβολικοΰ μετέθεταν τίς γαλέρες σέ δευτερεύουσα μειονεκτική θέση.

Καράβια στή Μεσόγειο

Ή γαλλική Ρεάλ, οπού επεβαινε ο πομπικά ντυμένος Στρατηγός των Γαλερων της Γαλλίας.

— Καθεμιά, γράφει χρονικό τής Βενετίας, φέρνει στήν κουβέρτα της φορτίο 500 βαρέλια καί άλλα τόσα κάτω άπ ’ αύτή (κάθε βενετσάνικο βαρέλι ζύγιζε μισόν τόνο). ’Έχει 25 πάγκους, σέ κάθε πλευρά καί τρία κουπιά, σέ κάθε πάγκο (σημ. είναι ή πρώτη γενιά). Μερικοί τίς άποκαλοΰσαν τριήρεις. Τό σωστό δνομα είναι γαλεάσσα, ή μεγάλη γαλέρα. Στήν Ιστορία τής Γαλλικής ’Εθνοφρουράς τοΰ Ρ. Ντανιέλ (βιβλ. 916, τ. Β', σελ. 628), μπορεί νά διαβάσει κανείς τόν εξής χαρακτηρισμό. — Είναι ένας τύπος πλοίου, σέ χρήση στή Μεσόγειο, πού έλαβε τήν ονομασία του άπό τά ιταλικά, γιατί είναι πολύ μεγαλύτερο άπό μιά γαλέρα καί οί κατάδικοι καλύπτονται έκεϊ κάτω άπό ένα είδος πατώματος, πάνω στό όποιο υπάρχουν κανόνια... Τό 1563 πρόσθεσαν οί Βενετσάνοι πλαϊνούς διαδρόμους κολλητά στά παραπέτα, πλάτους 1,5 μ., πού βρίσκονταν πέρα καί πάνω άπό τούς πάγκους τών κωπηλατών. Στούς διαδρόμους αύτούς κινούνται καί μάχονται, χωρίς νά ένοχλοΰν τούς κωπηλάτες

καί χωρίς νά ένοχλοΰνται άπ’ αύτούς οί άνδρες πού χειρίζονται τό ελαφρό πυροβολικό, δηλαδή τά άρκεβούζια καί άλλα φορητά δπλα. Στήν ναυμαχία τοΰ Λεπάντε (7 ’Οκτωβρίου 1571), δπου πήραν μέρος στήν παράταξη τών χριστιανών έξι γαλεάσσες, ή δράση τους στάθηκε άμφιλεγόμενη. Φαίνεται πώς δέν έπιτέλεσαν καί σπουδαίο έργο μέ τό πυροβολικό τους οί χονδρές αύτές γαλέρες. 'Ο τρόμος δμως, τόν όποιο προκάλεσαν άνάμεσα στά τουρκικά πλοία, τόσο μέ τόν δγκο τους δσο καί μέ τόν κρότο τών πυροβόλων τους, επηρέ­ ασε ώς ένα σημείο τήν έκβαση τής μάχης. Κι ή εντύπωση αύτή άπλώθηκε στή Μεσόγειο, ώς τίς ισπανικές ακτές. Έκεϊ, στήν 'Ισπανία προσπάθησαν νά τή βελτιώ­ σουν. Άπό πολύν καιρό οί ναυπηγοί τής χώρας αυτής (κι άνάμεσά τους ό άκουσμένος "Ελληνας Veffot Fausto), πού είναι μαθητές τών Βενετών, εργάζονται μέ ζήλο στά ναυπηγεία τής Βαρκελώνας. Καταργώντας τή ραμπάντα καί τήν καρότσα, κατα­

43

Καράβια στή Μεσόγειο

σκευάζουν ύπέρστεγα (πρώρα καί πρύμη) πιό σύμμε­ τρα μέ τό σύνολο. Ψηλώνουν τήν κουπαστή στήν όποια ανοίγουν πολεμίστρες, πίσω άπ’ τίς όποιες ύπάρχουν καμπυλωτοί διάδρομοι δπως στόν περί­ βολο τών οχυρών πύργων! Στό επίπεδο τών κωπηλατών κι άνάμεσα στούς πάγκους τοποθετούν πετροβόλα, μιά διάταξη πού πρέπει νά ενοχλεί τούς κωπηλάτες τήν ώρα τοΰ χειρισμού. Τριάντα κουπιά σέ κάθε πλευρά επανδρώ­ νονται μέ 5 άνδρες τό καθένα. Ναυτικοί καί πολεμιστές είναι δσοι στίς γαλεάσσες τής Βενετίας (130 καί 270). Σέ τέσσερες τέτοιες γαλεάσσες Φίλιππος Β', ό καθολικός βασιλιάς τής 'Ισπανίας, έστήριξε πολλές έλπίδες γιά νά συντρίψει τήν αιρετική ’Αγγλία. 'Ο ναύαρχός του δμως Medina Sidonia δέν είναι Δόν Χουάν κι ό πουνέντες δέν είναι λεβάντες. Οί

Τουρκική φορτηγίδα, μαχόνα, γιά μεταφορά εμπο­ ρευμάτων, με ιστίο λατίνι. ' Υπήρχαν καί μεγάλες μαχόνες - παραλλαγή τής γαλεάσσας - με σύνθε­ τη φυσικά ίστιοφορία, πού χρησιμοποίησαν ευρύ­ τατα οί Τούρκοι.

γαλεάσσες δέν προσφέρουν τίποτα: ή μιά βούλιαξε, ή άλλη προσάραξε κοντά στό Καλαί καί οί άλλες δύο έξαφανίσθηκαν! Κανείς άπό τότε δέν άκουσε νά γίνεται λόγος γιά τίς γελεάσσες. ’Έσβησαν καί σάν έμπορικά πλοία. Στήν ιστορία έμειναν καί μ’ ένα άλλο όνομα: τό όνομα mahonna. Μέ μικρές παραλλαγές άπό τόν καθαυτό τύπο τής γαλεάσσας ή μαχόνα ευδοκίμησε στό τουρκικό ναυτικό, τό όποιο τή χρησιμοποίησε έντατικά .στόν πολυετή Κρητικό πόλεμο μέ τούς

44

Βενετούς τά έτη 1645-1669. Άλλά καί στήν πολιορ­ κία τής Μάλτας τό 1565 μαχόνες είχαν στείλει οί Τοΰρκοι.

γ. Γαλιότα ’Εξέλιξη τής γαλέρας, άντίθετη δμως άπό τή γαλεάσσα, άποτελοΰσε ή γαλιότα ή γαλεότα (galeotta). Γρήγορο, ελαφρό καί εύέλικτο πλοίο, πρώτη φορά παρουσιάσθηκε άπό τούς 'Ολλανδούς καί μετά, εύρεία χρήση του έκαναν οί πειρατές στή Μεσόγειο. Καί περισσότερο, οί ναυτικές πόλεις τής ’Ιταλίας. ΤΗταν συνήθως ναυπήγημα μέ μάκρος 42 μ., πλάτος 4,5 καί εκτόπισμα 75 μέχρι 100 τόννους. Μέ χαμηλά έξαλα, αιχμηρή καί χαμηλή πλώρη καί υψωμένη τήν πρύμη, δέν έμοιαζε καθόλου μέ τό ψηλό γαλιόνι. Γιά τήν κίνησή του χρησιμοποιούσε 16-26 κου­ πιά στό πλευρό, μέ έναν καί σπάνια δυό κωπηλάτες, σέ κάθε κουπί. Διέθετε επίσης δυό καί κάποτε τρεις ιστούς, στούς όποιους ύψωνε άπό ένα τριγωνικό πανί. Γιά οπλισμό έφερε δύο ή καί τρία πυροβόλα στήν πλώρη. Τό προσωπικό του, πάνω άπό 100 άνδρες, ήταν δσο καί στίς έλαφρές φρεγάτες, πού είχαν δμως τριπλάσιο καί τετραπλάσιο οπλισμό. Χρησίμευε γιά απόστολο, άνιχνευτικό, διαδεκτήρας (ένδιάμεσο σέ δυό ναυτικούς σχηματισμούς) καί πειρατικό. Μέ τό Γδιο όνομα ύπήρχε μικρό φορτηγό μέ στρογγυλή πλώρη καί πρύμη ψηλή, δυό ιστούς μέ τετράγωνα ιστία καί 12-16 κωπηλάτες. 'Ο πλωριός ιστός μεγαλύτερος άπό τόν πρυμνιό, έγερνε πρός τά μπρος. Κατά τήν επανάσταση τοΰ 1770, μέ τήν εύκαιρία τού Ρωσοτουρκικοΰ πολέμου (1768-1774), οί Ψαρια­ νοί διέθεσαν στούς Ρώσους 36 σακκολέβες καί γαλιότες. 'Η μικρότερη άπ’ αύτές είχε μάκρος 25 ναυπηγικούς πήχεις (25 γιάρδες) στήν τρόπιδα, 16 κουπιά στό κάθε πλευρό καί δύναμη 80 πολεμιστές. "Οταν άργότερα συγκροτήθηκαν οί στόλοι τών μεγάλων ιστιοφόρων (άπό γαλιόνια καί φρεγάτες), καθένα άπό τά πλοία αύτά έφερνε πάνω του μιά μικρή γαλιότα, μέ δυό πυροβόλα, γιά άνίχνευση, άπόβαση δυνάμεων καί άλλες βοηθητικές άποστολές. Οί Τούρκοι τίς γαλιότες τίς ένέτασσαν στήν ψιλή ’Αρμάδα, δηλαδή στόν ελαφρό στόλο. Καθώς δέν είχε ή γαλιότα μεγάλες διαφορές μέ τό μίστικο, συχνά τήν έταύτισαν, κατά τόν Άγώνα, μέ τό πλοίο εκείνο.

δ. Φορτηγά Πριν έγκαταλείψουμε τό χώρο τών ναυτικών κατασκευών στίς ιταλικές δημοκρατίες χρησιμεύει νά μιλήσουμε λίγο γιά τά βοηθητικά καί φορτηγά σκάφη. Άπό τήν ελληνική άκόμη άρχαιότητα τά φορτηγά, οί όλκάδες, χαρακτηρίζονταν στρογγύλα,

Καράβια στή Μεσόγειο σ’ αντίθεση πρός τά πολεμικά, πού λέγονταν μακρά (Λατ. longae naves). Σύμφωνα μέ μιά άπό αιώνες απαραβίαστη άρχή τά φορτηγά (Λατ. naves onorarie) έπρεπε νά διαθέτουν τό μεγαλύτερο δυνατό χώρο, γιά φορτίο κι αύτό φυσικά έπηρέαζε τά ναυπηγικά χαρακτηριστικά τους. Ένώ λοιπόν στά πολεμικά ή άναλογία μάκρους πρός πλάτος έφθανε τό επτά πρός ένα ή καί περισσότερο, στά φορτηγά τοΰ Μεσαίωνα περιορι­ ζόταν τρία πρός ένα καί καμιά φορά δύο πρός ένα. Τά έμπορικά επομένως ήταν κοντόχονδρα μέ πλατιά γάστρα, δπως βλέπομε άπό τίς άπεικονίσεις πού έφθασαν μέχρις έμάς. ’Άλλο χαρακτηριστικό τους ήταν ή έλλειψη κουπιών, πού έπιβλήθηκε άπό τήν άνάγκη νά εξοι­ κονομήσουν τή δαπάνη τών κωπηλατών καί νά κερδίσουν τό χώρο πού καταλάμβαναν εκείνοι. Έμπιστευόντουσαν έτσι τήν πρόωσή τους, τά φορ­ τηγά, άποκλειστικά στά ιστία. Βιβλίο ολόκληρο δέν θά έφθανε γιά νά περιγρά­ φουμε τά βοηθητικά καί φορτηγά πλοία τοΰ Μεσαί­ ωνα. 'Υπήρχε μιά άπέραντη ποικιλία διαστάσεων καί τύπων καί μεγάλη ποικιλία ονομάτων, μέ τά όποια άποκαλοΰσαν οί ναυτικοί τά πλοία αύτά. (Σημειώνουμε μόνο δτι μερικά, δπως ή άκατος, ό κέλης κ.ά. είχαν πολύ άρχαία τήν προέλευσή τους, βλ. καί Τά εμπορικά πλοία, 3, Α-ΙΠ). Οί διάφορες δμως ονομασίες δέν οφείλονταν τόσο στά διάφορα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά τους, δσο σέ παράγοντες καθαρά τοπικούς. ’Έτσι έγινε στίς διάφορες εποχές. Μέ άλλους λόγους πολλοί τύποι είναι ταυτόσημοι, είχαν δμως διαφο­ ρετικά ονόματα στίς διάφορες περιοχές τής Μεσο­ γείου, άνάλογα μέ τή φαντασία καί τή διάλεκτο τών τοπικών ναυτικών. Συμβαίνει άκόμη σήμερα μέ τίς ψαρόβαρκες πού άλλάζουν όνομα άπό περιοχή σέ περιοχή, άκόμη καί άπό λιμάνι σέ λιμάνι. 'Ένας τύπος βενετικού πλοίου, άπό τίς άρχές τής χιλιετίας, ήταν ή άκατος (acazia), πλοίο καθαρά φορτηγό. "Οπως ό δρόμων, ή άκατος γεννήθηκε στό Βυζάντιο καί δπως ό δρόμων προερχόταν άπό τήν τριήρη. ’Αποτελούσε δέ μιά άπόκλιση, μιά εξέλιξη τοΰ τυπικοΰ φορτηγού τών Βυζαντινών, μόνο πώς ήταν μικρή καί έλαφριά. Γιά τήν κίνησή της ή άκατος διέθετε τουλάχιστο δυό κατάρτια καί κάποτε τρία μέ άλλες τόσες κεραίες. ’Αρχικά τά ιστία ήταν ορθογώνια ή μάλ­ λον ώτοειδή (ή ψάθες μεταξύ τριγωνικοί) καί ήμιολίου, ένας καθαρά βυζαντινός τύπος) στόν άκάτιο ιστό. Καί άπ’ αύτόν πήρε τό όνομά της. ’Αργότερα, δταν γενικεύθηκαν τά τριγωνικά ιστία, τά υιοθέτη­ σαν οί δρόμωνες,δπως καί οί άκατοι. Σύμφωνα μέ εικόνες, πού διασώθηκαν, οί πιό άρχαΐες άκατοι είχαν σχετικώς χαμηλά τά πλευρά. Μόνο ή πλώρη υψωνόταν ψηλή πάνω άπό τή

θάλασσα, σέ μιά γραμμή πού σχημάτιζε άνοιχτό τόξο μέ τήν κοιλότητα πρός τά κάτω (ταλιαμά) καί τελείωνε στήν palmetta (τό κοράκι), παρόμοια μέ τήν πλώρη ορισμένων πλοίων τής αΐγαιατικής έποχης· ’Ακολουθώντας τούς ’Ιταλούς συγγραφείς σημει­ ώνομε δτι οί άκατοι άρχικά δέν είχαν κατάστρωμα. Τοΰτο εμφανίσθηκε χωρίς άλλο άργότερα μέ τήν αύξηση τών διαστάσεων, δταν στήν πρύμη καί τήν πλώρη άρχισαν νά γίνονται ύπερκατασκευές, σχε­ τικά ψηλές άπό τό επίπεδο τής θάλασσας. Κι δπως θά ίδοΰμε παρακάτω οί ύπερκατασκευές αύτές άνέβηκαν σέ ύψος κι έγιναν πύργοι καί κάσσαρα, γιά νά φθάσουν μέ τό πέρασμα τών αιώνων στίς υπερβο­ λές πού παρουσίασαν οί καρράκες καί τά γαλιόνια τών μετά τόν Μεσαίωνα χρόνων. ’Ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά παρουσίαζαν ήδη άπό τούς χρόνους αύτούς οί κέλητες. Τά πλοία αύτά, πού προέρχονται άπό τά ίππαγωγά, προορίζονταν άρχικά γιά τή μεταφορά άλογων. Ξεχώριζαν άπό τήν ιδιότυπη μορφή τής πρύμης, στήν όποια άνοίγονταν δυό είσοδοι (usci, έξ ου καί στά ιταλικά λέγονταν uscieri), δηλαδή δυό θύρες, μέσα άπό τίς όποιες μέ τή βοήθεια μιας γέφυρας, μποροΰσαν νά μπαίνουν βαδίζοντας τά άλογα, άπευθείας στό κύτος τοΰ πλοίου. (Οί ιταλι­ κοί ούσιέροι δέν είχαν καμιά σχέση μέ τά ουσιαστικά χελάνδια). Γνωρίζομε δτι οί άρχαϊοι "Ελληνες είχαν ίππα­ γωγά πλοία, ειδικές όλκάδες γιά τή μεταφορά άλογων. ’Οκτώ τέτοια ύπήρχαν στήν έποχή τοΰ Περικλέους. Δέν γνωρίζομε δμως πώς άκριβώς ήταν διαρρυθμισμένα στό εσωτερικό τους. Άλλά μπο­ ρούμε, νομίζω νά υποθέσουμε, χωρίς νά ’ ρθοΰμε σέ άντίθεση μέ τούς ’Ιταλούς συγγραφείς, δτι οί ίππαγωγοί κέλητες τών ’Ιταλών θά είχαν σ’ αύτό πρότυπό τους, τό όλιγότερο τά ίππαγωγά πλοία τοΰ Βυζαντίου. 'Όπως δέ γνωρίζομε, ύπήρχαν ειδικοί πάμφυλοι στό Βυζάντιο γιά τή μεταφορά τών άλο­ γων (5,Θ-ΙΙΙ). ’Έτσι, γιά νά μή πληγωθοΰν στό ταξίδι τά μετεφερόμενα ζώα άπό τίς κινήσεις τοΰ πλοίου, προπάντων σέ θαλασσοταραχή, χωρίζονταν μεταξύ τους μέ ξύλινα διαφράγματα καί δένονταν καλά μέ σχοινιά. Γιά νά προλάβουν δέ οί ύπεύθυνοι τήν άγκύλωση τών ζώων άπό τήν άναγκαστική άκινησία, τά μαστίγωναν άπό καιροΰ σέ καιρό, ώστε ν’ άντιδράσουν εκείνα ενεργητικά. ΤΗταν ένα σύστημα, πού έφαρμόσθηκε έπί αιώνες μέ έπιτυχία. Ειδικός λόγος γίνεται γι’ αύτά στό βιβλίο τοΰ Ζωφρουά ντέ Βιλλαρντουέν (Geof, de Villehardouin) (βιβλ. 876), τό όποιο μάς δίνει καί σχετικές διαστά­ σεις γιά τά βενετικά ίππαγωγά (τά uscieri, γαλλ. huissiers). Τό μεσοκατάστρωμα είχε ύψος 2,75 μέ 3 μέτρα καί μέγιστο πλάτος 7,30 μέτρα. Τοΰτο γιά νά 45

Καράβια στή Μεσόγειο χωρεϊ κάτω άπό τήν κουβέρτα δυό σειρές άλογα, πού τοποθετούντο κατά τό εγκάρσιο, μέ τά νώτα στραμμένα πρός τά πλευρά τοϋ πλοίου. ’Άν υπολο­ γίσουμε δτι κάθε ούσιέρο μετέφερε περί τά 40 άλογα τό μήκος του έπρεπε νά είναι γύρω στά 37 μέ 40 μέτρα. ’Εκτός άπό τό ύπόφραγμα τών ζώων είχαν καί άλλο ύπόφραγμα καί μάλιστα άνετο, δπου τά δωμά­ τια τών βαθμοφόρων καί οί θάλαμοι τοϋ πληρώμα­ τος.

II. Πλοία τών μεγάλων ανακαλύψεων (ή τά στρογγυλά ιστιοφόρα) Στρογγυλά πλοία τήν παλιότερη έποχή έλεγαν τό γαλιόνι, τήν καρράκα, τή νάβα, τήν πολάκα, τήν καραβέλα κ.λ.π. Κανένα άπό τά πλοία αύτά δέν ήταν καθαυτό πολεμικό, γιά μάχη έκ παρατάξεως, γιατί

ήταν βαριά καί λιγότερο ή περισσότερο δυσκίνητα. Πολλά τους έν τούτοις χρησιμοποιήθηκαν στόν πόλεμο μέ κατάλληλο οπλισμό καί έφαρμόζοντας μιά δική τους τακτική. Πάντως ήταν κατά κύριο λόγο κατάλληλα γιά τίς μεταφορές καί τό έμπόριο. Καί τίς Μεγάλες ’Ανακαλύψεις.

α. Γαλιόνι Τό γαλιόνι, ή γαλεόνι (γαλλικά gallion) είναι γέν­ νημα τών Μεγάλων ’Ανακαλύψεων κι έξυπηρέτησε τήν ώκεάνεια ποντοπορία. Κατασκευάστηκε τό πρώτο άπό τούς 'Ισπανούς τό 16ον αιώνα γιά τίς άνάγκες έπικοινωνίας μέ τό Νέο Κόσμο (Μεξικό καί Φιλιππίνες) καί ειδικότερα γιά τή γρήγορη, κατά τό δυνατόν καί άσφαλή μεταφορά στή μητρό­ πολη τών θησαυρών τών καινούριων τόπων καί τοΰ προϊόντος τών κρατικών ορυχείων.’Απέβλεπαν οί ναυπηγοί έκεϊνοι νά συνδυάσουν τούς δύο τύπους

’Ελισαβετιανό γαλιόνι τοϋ 1600, 700 τόννων περίπου. ’Έχει τέσσερα κατάρτια καί κύριον οπλισμό άπό 14 κουλεβρίνες. Κατασκευασμένο αρχικά στήν 'Ισπανία τό γαλιόνι, επιδίωξε νά συνδυάσει τούς δύο τύπους, τοΰ κωπηλά­ του καί τοϋ ιστιοφόρου. Γρήγορα δμως άποδείχθηκε κακό ιστιοφόρο καί χειρότερο κωπήλατο.

46

Καράβια στή Μεσόγειο τοΰ κωπηλάτου πλοίου καί τοΰ ιστιοφόρου. Γρή­ γορα δμως τό γαλιόνι αποδείχθηκε κακό ιστιοφόρο καί χειρότερο κωπήλατο. Είχε ψηλά έξαλα, μέ έπιβλητικές υπερκατασκευές καί μεγάλο βύθισμα. ’Άρχισε μέ έκτόπισμα 300-500 τόν., προχώρησε στούς 700 καί στή συνέχεια τούς 1100-1200, κατά τά τέλη τοΰ 16ου καί άρχές τοΰ 17ου αιώνα. Στό 17ον αιώνα ναυπηγήθηκαν καί μεγαλύτερα γαλιόνια. Τά μεγάλα άπ’ αύτά, τών 800-1100 τόννων, είχαν μήκος 35-45 μ. πλάτος 7-9 περίπου καί βύθισμα 5-6 μέτρα. Ξεκίνησε ώς έμπορικό, ιστιοφόρο μέ βοηθητικά τά κουπιά γιά νά γίνει τελικά καθαρώς πολεμικό καί καθαρώς ιστιοφόρο. Τά κουπιά καταργήθηκαν. Άπό τά στοιχεία πού διαθέτουμε φαίνεται πώς ήταν ένα μάλλον βαρύ καράβι, δχι στενό, μέ λίγες έλικτικές ικανότητες καί μικρή ταχύτητα. Είχε δύο, συχνά τρία άκόμη καί τέσσερα καταστρώματα. 'Η πρύμη του σέ άλλα ήταν στρογγυλή καί σέ άλλα τετράγωνη καί ή πλώρη του κοιλωνόταν σέ ταλιαμά κάτω άπό τό μπαστούνι. Είχε πάντως έντυπωσιακή εμφάνιση, πού τή χρω­ στούσε κυρίως στούς ψηλούς στρογγυλούς πύργους πού έφερε, στήν πολύ ψηλή πρύμη του, τήν καταστόλιστη άπό γλυπτά καί χρυσοστόλιστα ποικίλ­ ματα. 'Η έξαρτία του άποτελεΐτο άπό τρία κατάρτια καί τόν πρόβολο (μπομπρέσσο), μέ ένα φλόκο. Στά δυό πλωριά ύψωναν τετράγωνα πανιά (σταυρώσεις), μονάχα δμως στά δυό χαμηλότερα, άλλ’ δχι καί στά πιό πάνω (τόν φώσωνα καί τό σίπαρο=παπαφίγκο καί κοΰντρο). Στό πρυμνιό κατάρτι κρεμοΰ-

Γαλιόνι καί μάλιστα άπό κείνα πού χρησιμοποιήθηκαν στή Μεγάλη ’Αρμάδα, τοΰ Φιλίππου Β ', βασιλιά τής 'Ισπανίας. Οί ψηλές υπερκατασκευές του, ιδίως στήν πρύμη, δέν έπρόκειτο νά τό καλοτυχίσουν ώς πολεμικό πλοίο. ’Έδιναν στόχο στά βλήματα τοΰ άντιπάλου. σαν τριγωνικό πανί, πάνω σέ μακριά άντένα. Τά μεγάλα κατάρτια είχαν δλα τους σκοπιές (κόφα).

’Εμβολή (τράκος) σέ δυό νάβες πού ίστιοπλοοΰν. (’Απόχειρόγρα­ φο τής Βασιλικής Βιβλιοθήκης τών Βρυξελλών).

47

Καράβια στή Μεσόγειο Τό πυροβολικό του ήταν διαταγμένο κατά τόν έξης τρόπο: στό κάτω πυροβολείο τό όποιο βρισκό­ ταν ένα μόλις μέτρο άπό τή θάλασσα, υπήρχαν 6-7 πυροβόλα σέ κάθε πλευρά, πού έβγαιναν άπό τίς πυροβολοθυρίδες. ’Ελαφρότερα πυροβόλα ήταν τοποθετημένα στά ύπέρστεγα, δηλαδή τό πρόστεγο καί τό έπίστεγο. Διέθεταν άκόμη μικρά πυροβόλα (κανονέτα) καί πλατύστομα τρομπόνια, χρήσιμα γιά νά πλήττουν τό ακάλυπτο προσωπικό τοΰ άντιπάλου καί νά σαρώνουν τό έχθρικό άγημα πού πέτυχε νά είσπηδήσει στό κατάστρωμά τους. ΤΗταν λοιπόν τό γαλιόνι πολύ γερό καράβι, μέ μεγάλη ισχύ πυρός, καράβι γιά μάχη καί εντυπωσι­ ακό στήν όψη, μά όχι καλοθάλασσο. Μέ τό βάρος τών 50-80 πυροβόλων του, τά ψηλά έξαλα, τήν έλλειψη άναλογίας άνάμεσα σ’ αύτά καί τά ΰφαλα καί τό πλήθος τών έπιβαινόντων, 500-800 ναύτες καί στρατιώτες, ύπέφερε πολύ στή θαλασσοταραχή καί δύσκολα υπάκουε στό τιμόνι του. Οί "Ελληνες ποτέ τους δέν άπέκτησαν γαλιόνια: τά πλοία αύτά έφυγαν άπ’ τό ύγρό προσκήνιο, πριν άκόμη έκεΐνοι άρχίσουν νά δημιουργούν έμπορικό στόλο. Οί Τοΰρκοι δμως είχαν. Στά χρόνια 17001800 ή τουρκική ’Αρμάδα περιλάμβανε άρκετά άπ’

αύτά. ’Αναφέρεται μάλιστα δτι, χριστιανός ναυπη­ γός τοΰ σουλτάνου, ναυπήγησε στόν Κεράτιο Κόλπο δυό τεράστια γαλιόνια, μέ ιστούς πού τά θωράκιά τους μπορούσαν νά χωρέσουν 40 πολεμι­ στές. Άρχές δέ τοΰ Που αιώνα δ Γάλλος πρεσβευ­ τής στήν Πόλη, Σιέρ ντέ Μπρέβ (Sieur de Breves), σημειώνει δτι τά πλοία αύτά είναι πιό άπαραίτητα άπό τίς γαλέρες γιά πολλούς σκοπούς: ναυμαχίες, μεταφορά έφοδίων ή άποβατικοΰ στρατοΰ μέ τόν οπλισμό του, άνάπαυση πολεμιστών καί εφοδιασμό σέ όπλα τών υποδούλων περιοχών. Σ’ ορισμένα γαλιόνια, τό κατάστρωμα περιβαλλόταν άπό τελλάρο, όπως περίπου στίς γαλέρες, πάνω στό όποιο στηρίζονταν 48 κουπιά, πού τά χείριζαν 8 άνδρες τό καθένα. Αύτό τό είδος τοΰ πλοίου λεγόταν κότσα.

β. Κότσα ' Η coccha (άμαξα) ήταν ένα γερό σκάφος μέ ύποστρόγγυλο σκαρί, άρχικά μέ ένα κατάρτι καί ένα κατάστρωμα, πού έξελίχθηκε σέ πλοίο μέ τρία κατάρτια καί τρία καταστρώματα καί χωρητικότητα 200-1000 τόννων.

"Οπως στό Αιγαίο (τή Λίνδο, τή Δήλο κ.ά.) έτσι καί στίς άκτές τής Βορ. Εύρώπης συναντά κανείς χαράγματα σέ βράχους ή σέ πηλό, πού παριστάνουν πλοία. Στό Δανικό Ναυτικό Μουσείο τοϋ Helsinger υπάρχει τό παραπάνω ιχνογράφημα καρράκας χαραγμένο γύ­ ρω στό 1450 σέ μιά πλίνθο, πού βρέθηκε στό Μοναστήρι τής Παναγίας τοΰ Elsinore.

48

Καράβια στή Μεσόγειο

γ. Καρράκα

νησή της οφείλεται κυρίως στόν οξύ άνταγωνισμό τών Πορτογάλων μέ τούς Βενετούς καί τούς Γενοάτες, γιά τήν κατασκευή ενός τελειοποιημένου φορτηγοΰ μέ ισχυρή ίστιοφορία, καί ήταν προϊόν έπιδράσεων τόσο άπό τό Βορρά όσο καί άπ’ τό Νότο. Ξεχώριζε μέ τήν ύψηλή της πρύμη καί τό σχήμα τοΰ σκάφους της: ήταν πλατύ πρός τά κάτω καί στενότερο έπάνω. Είχε τρεις ή τέσσερες ισ­ τούς καί τόν πρόβολο, πού κατέληγε σέ θωράκιο, πάνω στό όποιο στηριζόταν μικρό έπιστήλιο (άλμπουρέτο). 'Η ίστιοφορία της άποτελεΐτο άπό τρι­ γωνικά καί τετράγωνα ή ήμιολικά ιστία στούς ιστούς καί ύποτείνουσα (σιβαδιέρ ι) στόν πρόβολο.

Τόν καιρό πού τά ναυπηγεία τής ’Ισπανίας έριχναν στόν ωκεανό τά γαλιόνια, οί γείτονές τους Πορτογάλοι έπινοοΰσαν τήν «Καρράκα». ’Επήρε τό όνομά της άπό τό ναύσταθμο Καρράκα τοΰ Κάδιξ, δπου γιά πρώτη φορά ναυπηγήθηκε. 'Η γέν-

1) Σιβαδιέρ (civadiere) έλεγαν οί Γάλλοι τήν κεραία καί τό τετράγωνο πανί πού ήταν τοποθετημένα κάτω άπό τόν πρόβολο καί κάθετα σ’ αύτόν. ’Αποδείχθηκαν δμως άχρηστα καί καταργήθηκαν, τό 17ον αίώνα. Οί "Ελληνες τήν άποκαλοϋσαν θαλασσομάχο.

Συζητεΐται άν ό τύπος αυτός παρουσιάσθηκε στίς άρχές τής χιλιετίας μας. Μερικές πηγές τό θέλουν αντίγραφο πλοίου τών Γασκόνων πειρατών, πού μπήκαν στή Μεσόγειο τό 14ον αίώνα. Καί τούτο γιατί οί κότσες, μέ διάφορα χαρακτηριστικά έμοια­ ζαν μ’ ορισμένους τύπους βορείων πλοίων. Τήν έποχή Βαγιαζήτ Β', διαδόχου τοΰ Πορθητή, ό Δαούτ πασάς έπλευσε στόν Κόλπο τών Πατρών μέ 260 πλοία καί άπείλησε τή Ναύπακτο. ’Ανάμεσα στά πλοία του ύπήρχαν καί δυό κότσες. Βρισκόμα­ στε στά τέλη τοΰ 15ου αίώνα.

3/4

49

Καράβια στή Μεσόγειο

δ. Νάβα. Βασικά ή νάβα (nava ή nef, δρόμων *’ ήταν ένα τρίστηλο πλοίο μέ σταυρώσεις δηλαδή τετράγωνα ιστία καί στούς τρεις ιστούς. Μέ τόν καιρό άποτέλεσε τό πιό εξελιγμένο στήν ίστιοφορία σκάφος: τρεις ιστούς μέ τετράγωνα ιστία (σταυρώσεις) καί τέσσερες άρτέμονες στόν πρόβολο. Κάθε ιστός είχε 4-5 ιστία καί μερικά παρίστια (κουρτελάτσες) καί προίστια (βελαστράλια), χρήσιμα γιά νά μεγαλώ­ νουν τήν επιφάνεια τών ιστίων μέ τόν ελαφρό άνεμο. 'Η νάβα είχε στρογγυλή πρύμη, σύμμετρο σχήμα φορτηγού καί χρησιμοποιήθηκε πολύ γιά μεγάλα φορτία καί μακρινά ταξίδια. ’ Απετέλεσε τόν κλα­ σικό τύπο τού εμπορικού δρόμωνας. Τήν έλεγαν καί τρικάταρτο κι ή ονομασία της (νάβα) έκάλυψε δλα τά πλοία αύτοΰ περίπου τοΰ τύπου μέ τά τρία κατάρτια καί τίς σταυρώσεις. Οί χρονογράφοι άναφέρουν δτι πολλές νάβες έλαβαν μέρος στήν 7η Σταυροφορία (1248-1253), τόσο γιά τή μεταφορά οπλιτών δσο καί γιά τή μεταφορά άλογων. Σάν ίππαγωγό ή νάβα δέν πρέπει νά ήταν πολύ κατάλληλο πλοίο, έφ’ δσον δέν είχε

Άγγλική καρράκα, τοΰ τελευταίου τετάρτου τοΰ 15ου αιώνα. Ξεχωρίζει γιά τήν υψηλή της πλώρη καί τό σχήμα τοΰ σκά­ φους ήταν πλατύ πρός τά κάτω καί στενότερο επάνω. 'Έφερε στό μέσο πυροβόλα άπό σφυρήλατο σίδηρο.

'Οπλισμό είχε τά απαραίτητα, γιά τήν άμυνα της κατά τών πειρατών, πυροβόλα, πού ό αριθμός τους έποίκιλλε ανάλογα μέ τό μέγεθος καί τήν άποστολή της. Πορτογαλικός τύπος πλοίου, δπως είπαμε, ή καρράκα τελειοποιήθηκε άπό τούς "Αγγλους καί τούς Γάλλους καί έφθασε στήν άκμή της τό 16ον αιώνα. Κατασκευάσθηκαν καρράκες πού έμειναν στήν ιστορία. ’Αξιομνημόνευτη είναι ή Charente, γαλλική καρ­ ράκα, πού έφερνε 200 πυροβόλα, μικρά καί μεγάλα καί είχε πλήρωμα 1200 άνδρες. 'Ο ’Ερρίκος Η', βασιλιάς τής ’Αγγλίας, ναυπήγησε τό 1515 τό μεγαλοπρεπέστερο πλοίο αύτοΰ τοΰ τύπου, τό Great Henry Grace a Dieu, αληθινό φρούριο μέ τά 151 πυροβόλα του, στό όποιο άπάντησε μέ παρόμοιο δικό του ό βασιλιάς τής Γαλλίας, Φραγκίσκος Α'. Τό πλήρωμά τους έφθανε τούς 1000—1200 άνδρες. ’Αναφέρεται δέ δτι, πρός τό τέλος τοΰ 16ου αιώνα, αιχμαλώτισαν οί "Αγγλοι μιά πορτογαλική καρ­ ράκα, μέ τεράστιες γιά τήν έποχή της διαστάσεις: μάκρος στήν τρόπιδα 160 πόδια καί μεταξύ τών καθέτων 165, πλάτος 47, ύψος καταρτιού 121 καί μάκρος κεραίας 106 πόδια. ’Εκτόπισμα 1600 τόννοι καί οπλισμός 32 πυροβόλα. Μποροΰσε νά μεταφέρει 600-700 έπιβάτες.

50

Ή πολάκα ήταν βασικά ένα τρίστηλο καράβι. Υπήρχαν έν τούτοις καί πολάκες μέ δυό κατάρτια, δπως ή είκονιζόμενη, τοΰ 1750. Είχαν υψωμένη τήν πρύμη καί σταυρωτή ίστιοφορία (πανιά τετράγωνα) έκτος άπό τό κάτω πανί τοΰ πρυμνιοΰ ίστοΰ, πού ήταν ήμιόλιο (μπούμα).

στήν πρύμη της εισόδους, δπως οί βενετικοί κέλητες. Είχε έξάλλου ψηλά έξαλα, προπάντων στήν πρύμη καί τήν πλώρη. 1) Δέν είχε καμιά σχέση μέ τό βυζαντινό δρόμωνα.

Καράβια στή Μεσόγειο

Νάβα τοΰ Άγώνα, ταξιδεύοντας «μέ τόν άέρα στή φούσκα» (πλέει τήν «έπίφορον»).

ε. Πολάκα. Πολάκα ή πουλάκα, παλάκρα (pollaca, pollacre), ήταν μιά μικρότερη νάβα πού λεγόταν καί ναβέττα (navette). ’Έτσι ονόμαζαν τούς εμπορικούς μυοπάρωνες, δηλαδή τίς βρικογολέτες, γιά τίς όποιες γίνεται παρακάτω λόγος στήν «οικογένεια» τών παρώνων (6,A-IV δ). ΤΗταν δμως τρίστηλο πλοίο, μέ ψηλά μονοκόμματα κατάρτια. Στό πλωριό κατάρτι είχε σταυρώσεις (τετραγωνικά ιστία) καί στά δυό πρυμνιά δυό σταυρώσεις επάνω, καί κάτω άπ’ αύτές ήμιόλιο (μπούμα). 'Ως έμπορικό καράβι, κινήθηκε εντατικά, προ­ πάντων στή Μεσόγειο πρός τό τέλος τοΰ 18ου αιώνα. Πολύ επίσης τήν εξοπλισμένη πολάκα χρη­ σιμοποίησαν οί 'Έλληνες στόν ’Αγώνα τής ’Ανε­ ξαρτησίας, γιά καταδρομές καί τήν έλεγαν πολάκα κρουαξάδα. ’Ενδεικτικά σημειώνομε τόν Ποσειδώνα πολάκα τών 1015 κοίλων (ή 375 τόννων), μέ 12 πυροβόλα, 40 μουσκέτα καί 62 μαρινάρους (ναυτι­ κούς).

ς'. Μυοδρόμων. Μυοδρόμων(1) (μπάρκο), τρίστηλο ιστιοφόρο δπως καί ή νάβα, πού είχε δμως σταυρώσεις στούς δυό πλωριούς ιστούς (άκάτιον καί μεγάλον) καί ήμιόλια στόν έπίδρομο. 'Υπήρχε καί μυοδρόμων μέ ήμιόλιο (μπούμα) άντί γιά σταύρωση, μόνο στό μεσαίο κατάρτι. 'Ο μυοδρόμων ήμιολικός ή, τό ορθότερο, δρόμων ήμιολικός (μπάρκο-μπέστια) είχε σταυρώσεις στό πλωριό κατάρτι καί ήμιόλια (μποΰμες) στούς δυό άλλους.

ζ. Γαβάρα. Γαβάρα ή γκαμπάρα (gabarra), τρίστηλο έμπορικό

μέ ίστιοφορία μυοδρόμωνος, στούς πρωραίους ιστούς σταυρώσεις καί στόν έπίδρομο ήμιόλιο. Συνήθως οί γκαμπάρες έφερναν διπλούς δόλωνες (γάμπιες): είναι τά δεύτερα άπό κάτω πρός τά έπάνω τετράγωνα πανιά. 'Η έπιφάνεια τών δύο κομματιών τοΰ διπλού δόλωνος ήταν Γση μέ ένα συνηθισμένο άπλόν δόλωνα. Τούς διπλούς δόλωνες τούς χρησιμοποιούσαν στά φορτηγά καί τά εμπορικά πλοία, γιατί ήταν πιό εύχείριστοι καί άπαιτοΰσαν λιγότερο προσωπικό. ’Έτσι μιά γκαμπάρα μέ διπλές γάμπιες έφερε 5 (άντί 4) τετράγωνα πανιά στό καθένα άπό τά δύο πλωριό κατάρτια, στόν δέ έπίδρομο δυό τετράγωνα πανιά, πάνω άπό τό ήμιόλιο (τή μπούμα). 'Ορισμένοι θέλουν τό δνομά της νά προέρχεται άπο τό άραβικό κουμβάριον. Καί κείνο δμως είχε ελληνική τή προέλευση, άφοΰ κύμβη άποκαλοΰσαν οί άρχαΐοι 'Έλληνες τό σκαφί ή τό μικρό πλοιάριο.

η. Καραβέλλα. Καραβέλλα ή καραβέλα. ’Απ’ δλα τά πλοία τοΰ Μεσαίωνα, τά βαριά, ένδοξότερο είναι ή μικρή καί έλαφριά καραβέλλα, τό πλοίο πού περσότερο άπό κάθε άλλο άφηκε πίσω του τίς άκτές καί άνοίχθηκε στό μεγάλο πέλαγος. Μέρες καί μήνες ταξίδεψε γιά νά δημιουργήσει, τό βασικά άσήμαντο αύτό έμπο­ ρικό πλοίο, τό άνεπανάληπτο έπος τών Μεγάλων ’Ανακαλύψεων. Μ’ αυτήν έγιναν τά μεγάλα καί ιστορικά ταξίδια τοΰ Βαρθολομαίου Ντιάζ, τοΰ Βάσκο ντέ Τάμα καί κυρίως τοΰ Χριστόφορου Κολόμβου. Είχε πορτογαλική ή καταλωνική τήν προέλευση. Τέσσερα δρθια κατάρτια (άκάτιος, μεγάλος, έπί1) Δέν είχε καμιά σχέση μέ τό βυζαντινό δρόμωνα.

51

Καράβια στή Μεσόγειο

Καραβέλα, τό ενδοξό­ τερο άπό τά πλοία τοΰ Μεσαίωνα πού άνοίχθηκε στό μεγάλο πέ­ λαγος, περσότερο άπό κάθε άλλο. Δημιούρ­ γησε τό βασικά άσήμαντο αύτό εμπορικό πλοίο, τό άνεπανάληπτο έπος τών Μεγά­ λων 'Ανακαλύψεων.

Πρότυπο μιας καραβέλας τοΰ πορτογαλικού ναυτικού τοΰ 16ου αιώνα. fMuseu de Marinha, Λισσαβώνα).

52

Καράβια στή Μεσόγειο

Στό Cabrillo Beach Marine Museum, του San Pedro (Καλιφόρνια) βρίσκεται τό ομοίωμα τής άρχηγίδας τοΰ Κολόμβον Santa Maria, τοΰ 1492. Είχε τό ιστορικό αύτό πλοίο διαστάσεις 77'5” μήκος μεταξύ των καθέτων καί 51'5 " στήν Ίσαλο, πλάτος 26 ' καί βύθισμα 6' 11". δρομος καί παρεπίδρομος) μαζί μέ ένα γυρτό, τόν πρόβολο, αποτελούσαν τήν έξαρτία του. 'Ο πλωριός ιστός είχε άκάτιο καί δολώνιο, τετράγωνα, κι οί άλλοι τρεις μεγάλα λατίνια. 'Η πρύμη της ήταν τετράγωνη κι είχε ψηλό πρόστεγο καί ψηλότερο έπίστεγο. Τό υπόλοιπο σκάφος ήταν χαμηλά στό νερό, χαμηλότερο άπό τά σύγχρονό του πού είχαν τήν πλήρη ίστιοφορία τής εποχής του. Χάρη στό ελάχιστο βύθισμά της, μποροΰσε νά καταφύγει στόν πιό μικρό κόρφο καί άλλο πλοίο δέν παρουσίαζε τήν αντοχή της στήν τρικυμία ή τόν τυφώνα. Γλιστρούσε εύκολα πάνω στό νερό, έστρεφε μέ εύχέρεια καί κάθώς είχε ελαφριά καί στέρεη έξαρτία, δέν παρουσίαζε καμιά δυσκολία στό χειρισμό τών πανιών της. Δέν ήταν δμως ή καραβέλλα τόσο μικρό πλοίο, δπως τό θεώρησαν μερικοί συγγραφείς, άλλά άρκετά

Τριγωνικά ήταν βασικά τά πανιά τής καραβέλας, οπότε λε­ γόταν caravela latina. Μποροΰσε όμως νά φέρει τετράγωνα ιστία (μέ σταυρώσεις) καί τότε τήν έλεγαν caravela redonda. 53

Καράβια στή Μεσόγειο

Ή μικρή καραβέλα τών πρώ­ των χρόνων τών Μεγάλων ’Ανακαλύψεων, τέλη τού 15 ου αιώνα, σημείωσε στόν επόμε­ νον αιώνα μεγάλη εξέλιξη. Δείγμα σ ’ αύτό αποτελεί ή εΐκονιζόμενη, ή όποια παρουσιάξει ενδιαφέρον γιά τή ναυ­ πηγική της καθώς καί τήν έξαρτία. Ιστορικά άναφέρεται δτι τέτοιες καραβέλες χρησιμοποίησε ό Γερμανός αύτοκράτορας Κάρολος Ε ' τό 1535, γιά τήν κατάκτηση τής Τύνιδος. μεγάλο, άφοΰ μέ τόσο εύκολοχείριστη ίστιοφορία είχε πλήρωμα άπό 50 μέχρι 80 άνδρες. Προσωπικό είχε τόν πλοίαρχο, τόν κελευστή, πέντε υπασπιστές (escuderos, escuda = ή άσπίδα), έναν υποκελευστή πλοηγό καί άκολουθοϋσαν ό καδοποιός, ό ξυλουργός, ό διανάκτης, ό άρχιπυροβολητής καί οί σαλπιγκτές. Οί καραβέλλες τοΰ Χριστοφόρου Κολόμβου είχαν πλήρωμα 90 άνδρών, μιά δέ άπ’ αύτές ή Σάντα Μαρία έφερε στά περσότερα κατάρτια της σταυρωτά πανιά, δπως οί νάβες. Άργότερα καί ή Πίντα άλλαξε σέ σταυρωτά τά πανιά της καί δέν έμεινε παρά μόνο ή Νίνα μέ λατίνια. Φαίνεται δέ πώς ήταν καί γρήγορα καράβια οί καραβέλλες: τοΰτο συμπεραίνουν οί ιστορικοί άπό τό γεγονός δτι ό Κολόμβος, χωρίς ορισμένη κατεύ­ θυνση καί άπλώς ταξιδεύοντας πρός τά δυτικά, χρειάσθηκε 35 μέρες νά φθάσει στό Σάν Σαλβαντόρ, δταν άργότερα — στήν άκμή τής ιστιοφόρου ναυτιλίας — ένα καλό ιστιοφόρο χρειαζόταν 30 μέρες γιά τό ταξίδι ’Ισπανία - Άντίλλες. ΤΗταν οπωσδήποτε ταχύτερες άπό τήν καρράκα καί άπό δλα τά πλατιά έμπορικά πλοία τής εποχής τους.

III Πολεμικά ιστιοφόρα. α. Πλοία τής γραμμής ’Επιστέγασμα στήν καταπληκτική τωόντι σταδι­

54

οδρομία τοΰ ιστιοφόρου ναυτικού άποτέλεσε τό πλοίο τής γραμμής. ’Ονομάσθηκε έτσι γιατί έπαιρνε θέση στή γραμμή τής μάχης, σάν κύρια πολεμική μονάδα. Κι ό δρος αύτός έγινε δεκτός σ’ δλες τίς χώρες: vaisseau be ligne τό έλεγαν οί Γάλλοι (έξ ου καί δελίνι στά έλληνικά τών προγόνων μας), battle­ ship, στ’ άγγλικά, Linienschiff γερμανικά καί nave di linea (έξ ου καί τό καράβι τής λίνεας στά έλληνικά) ή vassello, τό άποκαλοΰσαν οί ’Ιταλοί. 'Επομένως δταν έλεγαν πλοίο τής γραμμής, ντελίνι ή δελίνι, καράβι τής λίνεας ή βασέλο έννοοΰσαν ένα καί τό αύτό πράγμα. ' Η μόνη διάκριση πού συναντοΰμε είναι πώς μπορούσε νά είναι τρίκροτο ή δίκροτο, άνάλογα μέ τόν άριθμό τών καταστρωμά­ των πού έφεραν πυροβόλα. ’Έτσι λεγόταν: —Τρίκροτο ή τριπόντες (triponte, trois ponts), έκεΐνο πού έφερε τρία ύπερκείμενα κατάφρακτα πυροβο­ λεία. —Δίκροτο ή διπόντες (biponte, deux ponts), έκεΐνο πού έφερε δύο ύπερκείμενα κατάφρακτα πυροβο­ λεία. Στό τρίκροτο, τά πυροβολεία ήταν σέ κλειστά καταστρώματα καί άποτελοΰντο άπό πυροβόλα κατανεμημένα άπό πλώρα σέ πρύμη στά πλευρά, στά όποια άνοίγονταν γι’ αύτόν τό σκοπό πυροβολοθυρίδες. Οί πυροβολοθυρίδες είχαν σκέπαστρα, τά όποια άνοιγαν καί έκλειναν, άνάλογα μέ τίς άνάγκες τής μάχης. 'Υπήρχε έπίσης πυροβολείο

Καράβια στή Μεσόγειο

Sovereign of the Seas (Κυρίαρχος των Θαλασσών) πού καθελκύσθηκε τό 1537, τό πρώτο πραγματικό τρίκροτο μέ 102 πυροβόλα, διαστάσεις 124*46*22 πόδια καί 1000 τόννους έκτόπισμα. Ήταν τότε τό καλύτερο τοΰ κόσμου καί κράτησε τά πρωτεία στά κατό­ πιν 150 χρόνια. Τό ομοίωμα είναι άπό τό Cabrillo Beach Marine Museum, στό San Pedro τής Καλιφόρνιας.

στό έπίστεγο, έξοπλισμένο μέ κανόνια ή καρρονάδες (τά βραχύκανα πυροβόλα, πού πήραν αύτό τό δνομα άπό τόν Carron, τόν πρώτο Σκώτο κατασκευαστή). "Ετσι ένα τρίκορτο τοΰ 19ου αίώνα συγκέντρωνε μέχρι 120 πυροβόλα, τά όποια ήταν κατανεμημένα ώς εξής: στό κάτω πυροβολείο 24 τών 36 λιτρών, στό μεσαίο 28 τών 24 λιτρών καί τά ελαφρότερα στό ψηλότερο. Μελετημένη βέβαια άλλά περίπλοκη ήταν ή έξαρτία του. Τρία κατάρτια, μέ 4 τετράγωνα ιστία στό καθένα άπ’ τά δυό πλωριά (άκάτιο καί μεγάλο), τρία τετράγωνα καί ήμιόλιο στόν έπίδρομο, πρόβο­ λος μέ 2 δοράτια πού κρατούσαν 4 άρτέμονες καί επιπλέον παρίστια καί προΐστια, πού χρειάζονταν γιά νά μεγαλώνουν τό πέτασμα τών πανιών στόν ελαφρό άνεμο.

Οί διαστάσεις σ’ ένα μέσο τρίκροτο τοΰ 18ου αίώνα ήταν 60-65 μ. μάκρος, 16-17,5 μ. πλάτος καί 2500 τόννους έκτόπισμα. Τό πλήρωμα έφθανε τούς 800 άνδρες. Τά πλοία τής γραμμής παρουσιάσθηκαν γιά πρώτη φορά στό τέλος τοΰ 16ου αίώνα. 'Υπήρχαν τέτοια στήν ’Αήττητη ’Αρμάδα τών ' Ισπανών, 45 μ. μακριά, 3 κατάρτια μέ σταυρώσεις καί 50-60 πυρο­ βόλα γιά οπλισμό σέ δυό ύπερκείμενα πυροβολεία. ’Αργότερα εντυπώσιασαν, στά μέσα τοΰ 17ου αίώνα τό βρεταννικό Sovereign of the Seas - τό πρώτο ίσως πραγματικό τρίκροτο — 1700 τόννων, μέ 102 πυροβόλα. — Είναι, γράφουν οί χρονογράφοι, τό μεγαλύτερο, τό ισχυρότερο καί ομορφότερο πλοίο τοΰ κόσμου. Θαμπωτική ή διακόσμησή του. Ό πύργος τής πρύμης

55

Καράβια στή Μεσόγειο

Πλοίο τής γραμμής τοϋ 16ου αιώνα. Μέ ναυπηγική γραμμή πού μοιάζει μέ γαλιόνι, φέρνει δλα τά σημάδια τής λατρείας τοΰ περιττού: στολίδια καί σκαλίσματα κι ό Ποσειδώνας κρατώντας τήν Τρίαιανα περ­ νάει τά κύματα, πάνω στό άρμα του (κάτω πανί τοΰ πλω­ ριού ίστου). είναι στολισμένος μέ 6 τεράστια συμβολικά άγάλματα καί μεγάλα διακοσμητικά φανάρια καί στόν πύργο τής πλώρης υψώνεται ένα έφιππο άγαλμα τοΰ βασιλέως "Εντγκαρ τοΰ Ειρηνικού (Edgar the Peaceful) μέ τούς επτά βασιλείς ταπεινωμένους στά πόδια του. Τό La Couronne (1638) καί πολύ άργότερα (1692) τό Royal Louis ήταν τά αντίστοιχα μά όχι όμοια του, στή Γαλλία. Τούς χρόνους μάλιστα έκείνους άλλά καί πολύ άργότερα ταξινομούσαν τά πλοία τής γραμμής σέ κατηγορίες ή τάζεις Α',Β',Γ', καί Δ', μέ βάση κυρίως τόν άριθμό τών πυροβόλων τους. Άπό πίνακα τοΰ 1820, βλέπομε ότι τό πλοίο τής γραμμής Α' κατηγορίας, δηλαδή τό τρίκροτο είχε 120 πυροβόλα σέ 3 κατάφρακτα πυροβολεία καί στό έπίστεγο, διαστάσεις 64*17 μ., 1100 άνδρες πλήρωμα καί έκτόπισμα 5100 τόννους. Μετά τό τρίκροτο ερχόταν τό δίκροτο, πού είχε έκτόπισμα 3000-4500 τόν., τήν ί'δια ίστιοφορία, δύο δμως κατάφρακτα πυροβολεία καί τό έπίστεγο -μέ καρρονάδες, σύνολο 80-100 πυροβόλα. Άνάλογα μέ τόν άριθμό τών πυροβόλων καί τό έκτόπισμα διακρίνονταν.τά δίκροτα σέ τρεις κατηγορίες ή τρεις τάξεις τών πλοίων τής γραμμής. ’Έτσι τά δίκροτα ήταν Β', Γ' καί Δ' τάξεως πλοία τής γραμμής, μέ τά εξής χαρακτηριστικά σύμφωνα μέ τόν πίνακα τοΰ 1820, πού είπαμε:

56

Τά Β' τάξεως είχαν 100 πυροβόλα σέ 2 κατάφρα­ κτα πυροβολεία καί τό έπίστεγο,διαστάσεως 62χ16,5 μ. 900 άνδρες πλήρωμα καί έκτόπισμα 4500 τόννοι.Οί άντίστοιχοι άριθμοί γιά τά Γ' καί Δ' τάξεως ήταν 90 καί 80 πυροβόλα, (σέ δυό πυροβολεία καί τό έπίστεγο), 6ΟΧ16 μ. καί 56χ15 μ. διαστάσεις, 800 καί 650 πλήρωμα, 4000 καί 3000 τόννοι έκτόπισμα. Δόκιμοι δμως συγγραφείς άμφισβητοΰν άν έγινε δυνατόν τά πλοία τής γραμμής νά ξεπεράσουν ποτέ τούς 2500 τόννους. 'Ο πρώτος λόγος, άν μή δ σπουδαιότερος, ήταν τά άτελή μέσα καί γνώσεις πού διέθεταν τήν έποχή έκείνη γιά τή συνδεσμολογία μακρών πλοίων, πού θά έξασφάλιζε τήν άπαραίτητη συνοχή καί άντοχή. Τό δεύτερο λόγο μάς τόν έξηγεϊ μέ πολλή ένάργεια ό ναυτικός συγγραφέας Τρύφων Κωνσταντινίδης, στό μοναδικό βιβλίο του Καράβια, Καπετά­ νιοι καί συντροφοναΰται, 1800-1830 (βιβλ. 255). Τό έκτόπισμά τους, σημειώνει ό Κωνσταντινίδης, δέν μποροΰσε νά ξεπερνά τούς 2500 τόννους, γιατί στό ιστιοφόρο σκάφος υπήρχε ένα δριο διαμέτρου καί μήκους ιστών καί κεραιών, πού μπορούσαν νά βαστάξουν έκτεταμένη ίστιοφορία μέ λαμπρόν άνεμο. Τό δριο αύτό δέν ήταν δυνατό νά τό ύπερβοΰν. ’Έτσι στό τρίκροτο, δ μεγάλος ιστός είχε διάμε­ τρο 1 μέτρο καί περίμετρο 3 μ., ύψος 60 μ. καί τήν

Καράβια στή Μεσόγειο

’Αγγλικό τρίκροτο, τό Prince Royal, τήν ώρα πού εισπλέει στό Vliessingen, μέ εστεμμένους έπιβάτες. Πίνακας τοΰ Hendrick Corndisroom Vroom.

Ή σύγκρουση τών μεγάλων πλοίων τής γραμμής παρουσίαζε θέαμα έντυπωσιακό. Αύτό μάς δείχνει ό πίνακας τοΰ Abraham Storck, μέ θέμα τή ναυμαχία τών 4 ημερών (1-4 ’Ιουνίου 1666) στόν Β ' 'Ολλανδικό Πόλεμο. ’Εμπρός φαίνεται ή ναυαρχίδα τοΰ ναυάρχου Ruyters. 57

Καράβια στή Μεσόγειο

κόφα στά 25 μέτρα. 'Η μεγάλη κεραία τής μετζάνας (τοΰ έπιδρόμου) είχε μήκος 35 μ., διάμετρο 0,70 μ. καί χρειαζόταν 53 άνδρες ν’ αραιωθούν στίς διαβάθρες, γιά νά μαζέψουν τό μεγάλο δόλωνα (τό δεύτερο άπό κάτω πανί), μέ ισχυρόν άνεμο. 'Η διάμετρος καί μόνο τής κεραίας έθετε φραγμό σέ μεγαλύτερα πλοία. Γιατί θωρακίτες μέ τό συνηθι­ σμένο ανάστημα, άκουμπώντας μέ τό στομάχι πάνω στήν κεραία (γιά νά έχουν τά χέρια ελεύθερα), δέν μποροΰσαν νά τήν άγκαλιάσουν μέ τά μπράτσα τους, γιά νά δαμάσουν τό πτυσσόμενο πανί καί νά τό διπλώσουν. Προπάντων δταν τοΰτο ήταν ύγρό καί είχε ανεμοζάλη. Σύμβολα ισχύος τά πλοία τής γραμμής φυσικό ήταν νά έχουν μεγαλοπρεπή έμφάνιση καί ποικίλη διακόσμηση έξω άπό τό παχύ — γιά νά μή διαπερνιέται άπό τά έχθρικά βλήματα — ξύλινο, άπό ξερό πεΰκο σκαρί. Μέσα δμως, στό εσωτερικό τοΰ πλοίου ή κατάσταση δέν ήταν καί τόσο εύχάριστη. Οί 650-1000 άνδρες διαβιοΰσαν μιά ζωή άνθυγιεινή καί δυσάρεστη. Μέ έξαίρεση τό ναυαρχικό καί πλοιαρχικό διαμέρισμα, οί άξιωματικοί ένδιαιτώντο σέ ύποφράγματα, πού χωρίζονταν μέ ένα ύφασμα, τό όποιο καί έβγαζαν στήν πολεμική έγερση. Τά υποστρώματα οπού συνήθως ήταν τά πυροβολεία,

χωρούσαν μπράντες μόνο γιά τό μισό πλήρωμα — κάθε δυό άνδρες είχαν μιά μπράντα (δπου κοιμόνταν εναλλάξ) — κι ή κατάσταση γινόταν περισσότερο δύσκολη στά μακρινά ταξίδια, στά όποια ήταν υποχρεωμένοι νά μεταφέρουν ζωντανά ζώα, γιά νά έχουν νωπό κρέας. (Σέ παλιές χαλκογραφίες βλέ­ πομε τά τετράποδα, βόδια συνήθως καί πρόβατα, άνάμεσα στίς κάνες τών πυροβόλων).

β.

Φρεγάτα

Στά πλοία τής γραμμής συγκαταλέγονταν εκτός άπό τά τρίκροτα καί τά δίκροτα, οί φρεγάτες Α' τάξεως καί τά ράζα-δελίνια (ή ράζα- βασέλα), γιά τό μεγαλύτερο εκτόπισμα καί τόν ισχυρό οπλισμό τους. ’ Ανατρέχοντας στίς πηγές αύτοΰ τοΰ πλοίου σημειώνομε δτι ή φρεγάτα (fregate, fregata) καί ελληνικά φεργάδα καί φεργάδι είχε τό δνομά της άπό τό ομώνυμο πουλί τής θάλασσας. Γιά τό δνομά της υποστηρίζεται μιά εκδοχή, πολύ λίγο πιστευτή, δτι προέρχεται άπό τό afracta (τά άφρακτο, δηλαδή χωρίς κατάστρωμα ελληνικό τής άρχαιότητας πλοίο), μέ παραφθορά στό στόμα τών ναυτιλλομένων τής Μεσογείου. Καί τοΰτο άπό τήν εποχή πού ήταν κωπήλατη καί χρησίμευε ώς άγγελιαφόρο στούς στόλους τών γαλερών.

Ή δίκροτη γαλλική φρεγάτα La Pomone, τών 44 πυροβόλων, πού κατελήφθη άπό τούς ’Άγγλους, τό 1794. 58

Καράβια στή Μεσόγειο

Άπό τό 13ο ώς τό 16ον αιώνα ήταν ή υπηρετική λέμβος τής γαλέρας. Κινούμενη άπό 8-10 άνδρες καί μέ ένα λατίνι, ρυμουλκεϊτο συνήθως άπό τή ναυαρ­ χική γαλέρα. Δέν είχε κατάστρωμα. Άκόμη καί τό 16ον καί τόν 17ον αιώνα ή φρεγάτα ήταν ένα μικρό άφρακτο (χωρίς κατάστρωμα) πλοίο τής Μεσογείου, μέ μάκρος 8-10 μ., πλάτος άνάλογο, μέ 6-8 σέλματα καί άφαιρετόν ιστό, πού ρυμουλκιόταν άπό τίς γαλέρες καί χρησίμευε ώς διαδεκτήρας (ενδιάμεσο σέ δυό ναυτικούς σχηματισμούς), άνιχνεύσεις καί βοηθητικές εργασίες. Τή χρησιμοποίη­ σαν οί Πορτογάλοι στίς άποβατικές έπιχειρήσεις τους στίς ’Ινδίες καθώς καί οί Τούρκοι καί 'Έλλη­ νες, γιά τή δίωξη τής πειρατείας. Τότε είναι πού τίς έλεγαν φιργαδίτσες καί φεργάδες καί ήταν κωπήλατες. Τίς είχαν χρησιμοποιήσει, κωπήλατες, οί χριστια­ νοί στή ναυμαχία τής Ναυπάκτου (Λεπάντε). Άπό τά μέσα δμως τοΰ 18ου αιώνα ή φρεγάτα κάνει εντυπωσιακή τήν είσοδό της στόν κύκλο τών ισχυρών πολεμικών πλοίων. Πραγματικά τό 1750, πρώτο τό γαλλικό ναυτικό χρησιμοποίησε τόν όρο φρεγάτα γιά νά προσδιορίσει μεγάλα σκάφη, πού έρχονταν άμέσως μετά τά πλοία τής γραμμής καί έφεραν 18 πυροβόλα σέ κλειστό πυροβολείο (στό ύπόστρωμα) καί άλλα 8 στό κατάστρωμα. Είχαν ίστιοφορία άνάλογη πρός τά πλοία τής γραμμής καί ήταν πλοία γρήγορα, έλαφρά καί εύέλικτα. Έκεϊ πού βασικά ξεχώριζαν άπό τά τρίκροτα καί τά δίκροτα ήταν πώς διέθεταν ένα μόνο κατάφρακτο, δηλαδή κλειστό πάνω στό κύριο κατάστρωμα πυρο­ βολείο, άντί γιά δυό καί τρία πού είχαν εκείνα. Μέ τό πέρασμα τοΰ χρόνου τό καράβι τής φρεγάτας μεγάλωσε καί δυνάμωσε.Στίς άρχές τοΰ 19ου αιώνα τή βρίσκομε μέ 3 κατάρτια μέ ψηλά έπιστήλια (άλμπουρέτα) καί πλήρη ίστιοφορία πάρωνος (βρικίου) δηλαδή 4 τετράγωνα πανιά σέ κάθε κατάρτι, 3 ή 4 άρτέμονες στόν πρόβολο καί έπιπλέον βοηθητικά πανιά γιά τήν επέκταση τής ίστιοφορίας, δπως ήταν τά παρίστια (κουρτελάτσες) καί τά ένδιάμεσα στούς ιστούς τριγωνικά προΐστια (ή βελαστράλια). Χαρακτηριστικό είναι δτι στό γαλλικό ναυτικό ταξινομούσαν τίς φρεγάτες δπως τά πλοία τής γραμμής σέ τάξεις, άνάλογα μέ τόν αριθμό τών πυροβόλων καί τό εκτόπισμα. Κι ήταν, άρχές τοΰ 18ου αιώνα, τέσσαρες οί τάξεις, Α' Β' Γ' καί Δ' μέ τά παρακάτω, άντίστοιχα, χαρακτηριστικά: —Πυροβόλα 60,52,44 καί 40 σ’ ένα κλειστό πυρο­ βολείο καί στό έπίστεγο,μέ κατανομή στό ύπόφραγμα καί έπίστεγο 32+28, 28+24, 26+18 καί 24+16. (Κάθε πυροβόλο είχε τή δική του κανονιοθυρίδα, πού άνοιγε πριν πυροβολήσει). —Διαστάσεις σέ μέτρα 54*14,5, 52*14, 49*13 καί 47*12. — Πλήρωμα 500, 450, 400 καί 350

— Εκτόπισμα σέ τόννους 2500, 2350, 1800, 1400 (,) ' Η φρεγάτα, τό εϋδρομο μιας εποχής, πού κράτησε δυό περίπου αιώνες, είχε μιά πραγματικά ένδοξη σταδιοδρομία. "Οπως ή καραβέλλα πού είδαμε καί δπως ή γολέτα πού θά ίδοΰμε, υμνήθηκε ή άγαπήθηκε περσότερο άπό κάθε άλλο πλοίο. Τό ιστιο­ φόρο ναυτικό είναι γεμάτο άπό τά κατορθώματά της. — Δέν άφησε, σημειώνει Έλλην συγγραφεύς, κλει­ στή ή ανοικτή θάλασσα, στενό ή πέλαγος, λιμάνι ή ωκεανό πού νά μήν ερευνήσει, οπού δέν καταδίωξε καί δέν συγκρούσθηκε μέ εχθρικό πλοίο. Σέ ώρα πολέμου άρπαξε ολόκληρες συνοδείες άπό μεταγωγικά πλοία, συνέτριψε τό εχθρικό έμπόριο, έσπειρε τόν τρόμο σέ εχθρικά παράλια καί τιμώρησε τήν πειρατεία καί τό έμπόριο τών δούλων... Πραγματοποίησε άλλωστε ή φρεγάτα μιά ανανέ­ ωση πού έπαναλήφθηκε στή θάλασσα κατά τή μακρά διαδρομή τών αιώνων. Πραγματικά συνέβη πολλές φορές στήν ιστορία τοΰ πλοίου τά ναυτικά νά βρεθούν άναγκασμένα, άπό αύτή ή έκείνη τήν αιτία, νά έγκαταλείψουν τά μεγαλύτερα σκάφη καί περιορισθοΰν σέ τύπους μέ μικρότερο έκτόπισμα. Οί "Ελληνες δέν είχαν στόν Άγώνα κανένα πλοίο τής γραμμής καί καμιά φρεγάτα. Διέθεταν βέβαια λίγα τρίστηλα, άλλ’ αύτά ήταν εξοπλισμέ­ νες πολάκες καί μόνο σάν έλαφρές κορβέτες μπο­ ροΰσαν νά χαρακτηρισθοΰν. 'Η πρώτη ελληνική φρεγάτα καί μάλιστα Α' τάξεως ήταν ή Ελλάς, ένα σκάφος 2300 τόννων, πού ναυπηγήθηκε στήν Αμε­ ρική καί κατέπλευσε στό Ναύπλιο τόν ’Οκτώβριο τοΰ 1826 (24-10-1826). ’Έφερε 64 πυροβόλα, στό ύπόφραγμα καί τό έπίστεγο, τόσο πού νά μοιάζει μέ δίκροτο. Τό πλήρωμά της έφθανε τούς 420 άνδρες. Ταξίδευε μόνο μέ ιστία. Θαυμαστό άπόκτημα γιά τό μαχόμενο έθνος, στοίχισε 3 έκατ. χρυσά φράγκα τής έποχής (ή 77.823 άμερικανικά τάλιρα), άλλά είχε θλιβερό τέλος: πυρπολήθηκε τόν Αύγουστο τοΰ 1831, σέ μιά σκοτεινή ώρα μίσους, άπό τόν Άνδρέα 1) ' Η ταξινόμηση τών πλοίων σέ τάξεις (ή κλάσεις) άρχισε στά μέσα τοΰ 17ου αιώνα, όταν ό Κολμπέρ οργανώνοντας τό γαλλικό ναυτικό προσδιόρισε μέ όρντονάνς (διάταγμα) πέντε τάξεις γιά τά πλοία, μέ βάση τίς διαστάσεις: ή Α' κλάση είχε μήκος 56μ. πλάτος 17 μ. βύθισμα 7 μ. καί 120 πυροβόλα, ή δέ Ε',αντίστοιχα 35 μ., 8 μ., 4 μ. καί 20 πυροβόλα. Τά καράβια τοϋ 18ου αιώνα ταξινομούνται μέ βάση τά πυροβόλα καί όχι τίς διαστάσεις. Γαλλικός κανονισμός τοϋ 1765 όριζε 5 τάξεις γιά τά πλοία τής γραμμής (τρίκροτα, 3 τάξεις 90-120 πυροβόλα καί δίκροτα, 2 τάξεις 50-80 πυροβόλα). Φρεγάτες τρεις τάξεις, τών 40,30 καί 20 πυροβόλων. Κατόπιν (τό 1785) χώρισαν τά πλοία τής γραμμής (δίκροτα καί τρίκροτα) σέ 5 κλάσεις, τών 120, 110,80,74 καί 64 πυροβόλων. Τίς φρεγάτες σέ 2 κλάσεις, τών 40 καί 32 καί τίς κορβέτες σέ μία μόνη κλάση, τών 20 πυροβόλων. 'Όλα αύτά στή Γαλλία. ’Ανάλογη ταξινόμηση είχε γίνει στό βρεταννικό ναυτικό.

59

Καράβια στή Μεσόγειο

Μιαούλη, πού διέφυγε κατόπιν μέ τόν κέλητά της. Συναντάμε στούς "Ελληνες τά ονόματα φρεγαδόνι καί φριγαδέλα, υποκοριστικά καί τά δυό τής φρεγά­ τας. Τό πρώτο, μέ ίστιοφορία πάρωνος (βρικίου) καί 30-32 πυροβόλα (24 κάτω καί 8 στό κατάστρωμα), ήταν 400-600 τόννων. Τό άλλο δνομα φριγαδέλα δόθηκε άπό τούς Ψαριανούς αποκλειστικά στό τρίστηλο τοΰ Βαρβάκη, τό όποιο είχε ναυπηγηθεί στό νησί τους. "Υστερα άπό ήρωική δράση, μέ τό μεγάλο καταδρομέα κυβερνήτη του, κατασχέθηκε τό 1775 στήν Πόλη καί έντάχθηκε στήν ’Αρμάδα. Οί Τούρκοι, δταν άρχισε ή ελληνική έπανάσταση διέθεταν 17 πλοία τής γραμμής καί 7 φρεγάτες, οί δέ Αιγύπτιοι 2 πλοία τής γραμμής, 5 φρεγάτες καί 4 ράζα-βασέλα. Άλλά τί ήταν τά ράζα-βασέλα;

γ. Ράζο-βασέλο ή ράζο-ντελίνι (vaisseau de ligne rase, rasee ship, raso vascello). Ξυρισμένο πλοίο τής γραμμής ήταν τό τρίκροτο ή δίκροτο, στό όποιο έξήλωσαν (εξόρισαν) τά επάνω δύο ή ένα κατάφρακτα πυροβολεία καί άφησαν ένα μόνο κατάφρακτο καί λίγα ή πολλά πυροβόλα στό κατά­ στρωμα καί στά ύπέρστεγα. Γιά πρώτη φορά έγινε τοΰτο κατά τούς Ναπολεόντειους πολέμους (τέλος 18ου καί άρχές τοΰ 19ου αιώνα), δταν οί Γάλλοι χρειάστηκαν φρεγάτες ισχυρότερες άπό τίς άγγλικές. Μετέτρεψαν λοιπόν τότε πλοία τής γραμμής, τών 80-100 πυροβόλων, σέ μεγάλες φρεγάτες, άφαιρώντας τό πάνω μέρος τοΰ σκάφους, στό όποιο κυρίως βρίσκονταν τά δυό ή τό ένα κλειστό πυρο­ βολείο. Τά πλοία αύτά διέθεταν υστέρα άπό τή μετατροπή ισχυρό πυροβολικό καί ευελιξία, δυό σημαντικά πλεονεκτήματα. ΤΗταν δηλαδή ισχυρότερα άπό τίς φρεγάτες. ’Επικράτησε δέ στήν ορολογία νά ονομάζουν ισχυ­ ρές φρεγάτες τά ράζα-βασέλα ή ράζα-δελίνια καί άπλώς φρεγάτες (ή φρεγάδες τά πλοία μέ τή μιά ή τίς δύο σειρές πυροβόλων. Τό παράδειγμα τών Γάλλων άκολούθησαν οί Αύστριακοί, πού διέθεσαν στίς άρχές τοΰ 19ου αιώνα άρκετά ράζα-βασέλα καθώς καί οί μουσουλ­ μάνοι (Τούρκοι κυρίως καί Αιγύπτιοι). Διέγνωσαν οί Τούρκοι, μετά τά πρώτα χρόνια τοΰ ελληνικού ξεσηκωμού, δτι μέ τά βαριά καί δυσκίνητα πλοία τής γραμμής δέν μπορούσαν νά άντιπαλαίσουν τά ελαφρά, γρήγορα καί ευέλικτα πλοία τών έπαναστατημένων. ’Έτσι τό 1823 τόσον αύτοί δσον καί οί Αιγύπτιοι συγκαταλέγουν στούς στόλους των καί ράζα-βασέλα.

δ. Κορβέτα Κορβέτα ήταν ελαφρό πολεμικό, μικρότερο τή φρεγάτα, ένας τύπος καραβιού άνάμεσα φρεγάτα καί τόν πάρωνα (τό βρίκι). Τό δνομα (corvette, corvetta) προήλθε άπό τό corvus,

60

άπό στή της πού

σήμαινε κοράκι, ή, άπό τό corbis, τό κοφίνι. Μερι­ κοί μάλιστα λένε, τό άμφίβολο, πώς είχε στόν ίστό άντί γιά σήμα ένα κοφίνι. Ξεκίνησε, άρχικά σάν μεγάλη άκατος, μονό­ στηλη μέ λατίνι, κωπήλατη, καί άρκετά εύρύχωρη, ώστε νά όπλισθεΐ μέ δέκα—πολλές φορές—πυρο­ βόλα. Τό σχήμα της θύμιζε τήν άρχαία όλκάδα. Κατόπιν δμως εξελίχθηκε καί έγινε ισχυρό πολε­ μικό. Σύμφωνα μέ άλλη άποψη ή κορβέτα άποτελεΐ έξέλιξη τής φρεγάτας, άπό τήν όποια άφαίρεσαν τά ύπέρστεγα γιά νά γίνει πιό ελαφρό, πιό γρήγορο καί εύέλικτο πλοίο. Κι ή άποψη αύτή στηρίζεται στό δτι πρώτοι οί Γάλλοι έδωσαν σέ μικρές φρεγάτες αύτό τό δνομα, άργότερα δέ διαμορφώθηκε ξεχωρι­ στός τύπος πλοίου, πού έζησε άρκετούς χρόνους παράλληλα μέ τή φρεγάτα. 'Η κορβέτα είχε ίστιοφορία δρόμωνας (νάβας), 24-30 πυροβόλα ελαφρά, τών 14-18 λιτρών, δλα στό έπάνω κατάστρωμα καί στά ύπέρστεγα (δχι σέ κλειστό πυροβολείο, δπως ή φρεγάτα), διαστάσεις 34χ9 μ., πλήρωμα γύρω στούς 100 άνδρες καί 400 τόννους έκτόπισμα. Χρησιμοποιήθηκε πολύ στούς μεγάλους στό­ λους τών ναυτικών δυνάμεων γιά βοηθητικές άποστολές (ώς άπόστολο, άνιχνευτικό καί διαδεκτήρας) καί πρόσφερε πραγματικά πολύτιμες ύπηρεσίες: διαθέτοντας σχετικά ισχυρόν οπλισμό, ήταν ένα πλοίο ταχύ, εύέλικτο καί μέ ναυτικές άρετές. Στόν Άγώνα κάθε σκάφος, πού έφερε αύτόν τόν οπλισμό χαρακτηριζόταν κορβέτα, έστω κι άν είχε δυό μόνο κατάρτια, δπως τά μεγάλα βρίκια. Κι δποιο πλοίο είχε ίστιοφορία φρεγάτας καί οπλισμό κορβέτας λεγόταν χονδρή κορβέτα. Αξιομνημόνευ­ τες κορβέτες στούς χρόνους τής Παλιγγενεσίας ήταν ό Θεμιστοκλής τών Αδελφών Τομπάζη, ό ’Αγαμέμνων τής Μπουμπούλίνας κι ό Άχιλλεύς τοΰ Μιαούλη. Σ’ αύτές πρέπει νά προσθέσομε τίς άτμοκίνητες Καρτερία καί Έπιχείρησις, πού άγοράσθηκαν στήν Αγγλία μέ τά χρήματα τοΰ άγγλικοΰ δανείου, στά μέσα περίπου τοΰ Άγώνα. ’Ιδιαίτερη μνεία άξίζει νά κάνομε γιά τό κορβέτο Άχιλλεύς τοΰ Ά. Μιαούλη, πού ναυπηγήθηκε τό 1803, στή Βενετία. Τό πλοίο αύτό έμεινε ιστορικό, έκτος τών άλλων, γιά τήν πολυτελή επίπλωση, τή διακόσμησή του καί τά άργυρά έπιτραπέζια σκεύη τοΰ πλοιαρχικοΰ διαμερίσματος. Τό διαμέρισμα αύτό ήταν άπό τά πλουσιότερα εύρωπαϊκά, ντυμένο μέ τό πολύτιμο ξύλο μαόνι, στρωμένο μέ τά καλύ­ τερα τούβλα τής Εύρώπης καί γεμάτο πολυτελείς καθρέπτες, άναπαυτικά άνάκλιντρα καί έπιπλα ντυ­ μένα μέ βελοΰδο. Είχε κοστίσει πέντε χιλιάδες τάλιρα (δίστηλα), ποσόν βέβαια ύπέρογκο, άν σκεφθεΐ κανείς δτι ολόκληρο τό καράβι στοίχιζε τρι­ άντα μέ σαράντα χιλιάδες δίστηλα.

Καράβια στή Μεσόγειο

61

Καράβια στή Μεσόγειο

Τό ύδραίικο βρίκι «Θεμιστοκλής», πού ταξιδεύει μέ λαμπρόν ά^εμο καί μειωμένη ίστιοφορία. ’Έχει ύψώσει τή ρωσική σημαία. ’Αντίγραφο τοΰ Α. Κριεξή άπό έργον τοΰ Ant. Roux (Μασσαλία 1811).

ε. Πάρων η βρίκι (άγγλ. brig, γαλλ. brick), ήταν τό τελευταίο άπό τά μεγάλα πολεμικά καί τό Ισχυρότερο μετά τήν κορβέτα, πρός τήν όποια καμιά φορά ίσοδυναμοΰσε σέ ισχύ. ’ Απετέλεσε τό κύριο πλοίο τοϋ ’Αγώνα καί γι’ αύτό δικαιούται μιά λεπτομερέστερη θεώρηση. Κατά τόν Πουκεβίλ, δ πρώτος ύδραίικος πόρων, πού θά γινόταν άντιπροσωπευτικός τύπος τοΰ ελληνι­ κού εμπορικού ναυτικού, άποτελοΰσε εξέλιξη τής γαλέρας. Τά δύο κατάρτια του είχαν πολύ ύψος, ώστε νά φέρουν τόσα ιστία δσα καί τά τρικάταρτα, ένώ ή καρένα του κατασκευαζόταν πολύ λεπτή γιά νά έχει μεγάλες έλικτικές ικανότητες. (Σωστή ή παρατήρηση τοϋ Πουκεβίλ γιά τούς ιστούς καί τήν καρένα, άμφίβολη δμως στό δτι ό πάρων ήταν εξέλιξη τής γαλέρας). Κάτι τό ξεχωριστό ήταν ή έξαρτία του. Δίστηλο καράβι ό πάρων τόν προτιμούσαν άπό τά τρίστηλα, άκόμη καί τά πιό μεγάλα, γιατί τό σκάφος του γινόταν ελαφρότερο καθώς άπαλλασσόταν άπό τό βάρος ενός ίστοΰ. ’Αλλά κι οί δυό αύτοί ιστοί τοϋ 62

παρωνος κατασκευάζονταν γιά τόν ί'διο λόγο, δχι άπό τρία κομμάτια (μιά στήλη-κολόμπα καί δύο έπιστήλια-άλμπουρέτα), άλλά άπό ένα ή τό πολύ δυό κομμάτια καί μάλιστα χωρίς θωράκια (τίς κόφες). Σ’ ορισμένα μόνο βρίκια τοποθετούσαν θωράκια. Οί δυό έξάλλου ιστοί ήταν πολύ ψηλοί, τόσον ψηλοί πού νά μπορούν νά φέρουν καί τά πιό ψηλά πανιά δηλαδή τό σίπαρο (κούντρο) άκόμη δέ καί τόν ύπερσίπαρο. Στά δυό αύτά κατάρτια καί τόν πρόβολο (τό μπομπρέσο) είχε 4 σταυρωτά πανιά στό πλωριό κατάρτι, 3 στό πρυμνιό σταυρωτά καί ένα ήμιολικό (μπούμα) μέ κέρκο καί κέρας (ράντα καί πίκι). Καί τρεις φλόκους στό μπομπρέσο. Πρόϊστια (βελαστράλια) άνάμεσα στά κατάρτια επαύξαναν τό πέτασμα τών πανιών. Ή ίστιοφορία αύτή καί ιδιαίτερα τά πολύ ψηλά πανιά έδιναν στό βρίκι μεγάλη ταχύτητα καί μάλι­ στα μέ έλαφρόν άνεμο, κάτι πού ήταν άπαραίτητο γιά τήν άποστολή του. Γιατί τά βρίκια, τά έλληνικά βρίκια, ήταν ναυπηγημένα γιά τούς άγώνες κατά

Καράβια στή Μεσόγειο τών πειρατών καί γιά τή ρήξη τοΰ αποκλεισμού άπό τά πολεμικά τοΰ άδμιράλ Νελσόν στούς Ναπολεόν­ τειους πολέμους. Περιέκλειε δμως συχνά τόν κίν­ δυνο νά άνατραπεΐ τό βρίκιο στόν δυνατό άνεμο, μέ τόν όποιο έπαιρνε κλίσεις πού ξεπερνοΰσαν κάποτε τό δριο άσφαλείας. Πολύτιμο λοιπόν γιά τίς αποστολές του τό βρίκι, ταχύτατο καί εύέλικτο, ασύλληπτο άκόμη σέ δύσκολες περιστάσεις, άπαιτοΰσε γιά τούς χειρι­ σμούς έμπειρο καί ικανότατο προσωπικό. Κι αύτός είναι ό λόγος πού συνήθως τό άπόφευγαν οί ξένοι. ’Αναφέρεται δέ δτι στή ναπολεόντιο έποχή οί ’Άγγλοι ναυτικοί, προκειμένου νά χρησιμοποιή­ σουν αιχμαλωτισμένο ύδραίικο βρίκι, χρειάστηκε νά τοΰ ελαττώσουν τό ϋψος τών ιστών κι έτσι ν’ άφαιρέσουν τά πιό ψηλά πανιά. Πυροβολικό είχε 18-20 καί σπάνια περισσότερα πυροβόλα, τών 12-18 λιτρών, δλα πάνω στό κατά­ στρωμα. Προσωπικό 50-80 άνδρες, διαστάσεις 30-35 μ. μήκος στήν τρόπιδα, πλάτος 9 καί βύθισμα 5 μέτρα περίπου, έκτόπισμα γύρω στούς 350 τόννους. (Τά ελληνικά βρίκια κυμάνθηκαν στό δριο τών 200 τό μικρότερο καί τών 500 τόννων, τό μεγαλύτερο). Φαίνεται πώς πρώτοι οί 'Υδραίοι, αφήνοντας σιγά σιγά τά λατινάδικα, άρχισαν νά ναυπηγούν βρίκια. "Οπως σημειώνω κι άλλοΰ {Νησιά τοΰ

Αιγαίου, Νησιά στό Ίόνιο, Παράλια 6,Β-ΙΊ), τό πρώτο έμπειρικά κατασκευασμένο βρίκι ήταν τοΰ Ά. Κόκκινη, τό 1757, 250 τόννων, μέ πρύμη δμοια μέ τήν πλώρη καί «όκνό» στόν χειρισμό. Άπό τά όνομαστά βρίκια τοΰ Λυτρωτικοΰ Άγώνος μποροΰμε ενδεικτικά νά σημειώσουμε, εκτός άπό τή ναυαρχίδα τοΰ Σαχτούρη Άθηνά, τό Λεωνίδα, τόν ’Άρη καί τόν Άχιλλέα. Τό βρίκι Λεωνίδας τών Μαν. καί Γιακ. Τομπάζη, έφερε 18 πυροβόλα τών 9 λιτρών κι είχε μάκρος στήν καρένα 35,5 ναυπηγικούς πήχεις (1 πήχυς = 1 γιάρδα). Ναυπηγήθηκε τό 1811 άπό ξύλο πεύκου καί στοίχισε 23.000 δίστηλα ή 138.000 χρυσά φράγκα (1 δίστηλο, τότε = 6 χρυσά φράγκα ή 5,25 γρόσια). Τό βρίκι τοΰ Ά. Τσαμαδοΰ ’Άρης, ιστορικό άπό τήν ήρωική έξοδό του στόν δρμο τοΰ Ναβαρίνου, 25 Απριλίου 1825, ναυπηγήθηκε στήν 'Ενετία, τό 1818 άπό ξύλο δρΰ, μάκρος είχε στήν καρένα 31,5 μ., πλάτος 8,85 καί βύθισμα 4,90 μέτρα. ’Εκτόπισμα 350 τόννους. Αρχικά έφερε 18 πυροβόλα τών 12 λιτρών, καί άργότερα 2 πυροβόλα τών 12 καί 10 καρρονάδες τών 18. Στοίχισε 167.340 γρόσια καί έκτιμήθηκε τό 1831 (στή συγκρότηση εθνικού στό­ λου) 71.691 φοίνικες (χρυσές δραχμές). Τό βρίκι Άχιλλεύς τοΰ Δ. Βούλγαρη, ένα ώραΐο σκάφος πού ναυπηγήθηκε στήν "Υδρα τό 1812 μέ

63

Καράβια στή Μεσόγειο

Βρίκι μέ Ανοιγμένη τήν ίστιοφορία, κύρια ιστία, παρίστια καί άρτέμονες. Τί δεξιότητα χρειαζόταν γιά νάχειρίσει κανείς αύτό τό πλοίο μέ τά πανύψηλα κατάρτια καί τό μικρό σχετικά βύθισμα;

Ναπολιτάνικη φε­ λούκα στό άγκυροβόλιο.

64

Καράβια στή Μεσόγειο

«Λεωνίδας». Ύδραίικο βρίκι των Μανόλη καί Γιακουμάκη Τομπάζη, τών 18 πυροβόλων.

ξύλο πεύκου, είχε μάκρος στήν τρόπιδα 34,78 μ. καί στοίχισε 37.400 δίστηλα ή 196.000 γρόσια. Στά κατάρτια του εφερε θωράκια (κόφες) άντί γιά δίζυγα (κρουζέτα), πράγμα πολύ σπάνιο στά ελληνικά βρίκια. Είχαν καί οί Τούρκοι βρίκια, πολύ μεγαλύτερα άπό τά ελληνικά, μέ 20-24 πυροβόλα καί πλήρωμα 70-80 άνδρες.

ς'. Φούστα, μπιαντές, φελούκα 'Η φούστα πειρατικό καθαρά πλοίο, μέ κύρια πρόωση τά κουπιά (18-22 κωπηλάτες καί στά δύο πλευρά) καί βοηθητική τά ιστία. ’Έμοιαζε μέ τή γαλιότα (άλλοτε είχε στά πλευρά περίθρανο, τό posticcio τής γαλέρας), μόνο πώς ήταν πιό έλαφρό καί εύέλικτο, στενό καί μακρό, μέ άναλογία 7:1. Κάθε κουπί τό χειρίζονταν δυό κωπηλάτες, ό ένας άπέναντι στόν άλλο. Είχε δυό ιστούς έναν στήν πλώρη κι έναν πιό μικρό στήν πρύμη, κοντά στό ποδόστημα, μέ πανιά λατίνια. Παλαιότερα οί ιστοί 3/5

ήταν τρεις, οπότε ό μεσαίος ύψωνε μεγάλο τραπεζο­ ειδές ιστίο, (μπούμα). Καθώς έπαιρνε μέρος σέ τολμηρές πειρατικές επιχειρήσεις λεγόταν καί λε­ βέντικη επειδή λεβέντες ονόμαζαν τούς ναΰτες πού είχαν πολύν άνδρισμό καί τόλμη. Οί φούστες έδρασαν γιά μακρόν χρόνο στή Μεσόγειο, προπάντων οί φούστες οί μανιάτικες καί οί δμοιές τους τών Βερβερίνων. Μπιαντές ήταν ό άνάλογος πρός τή φούστα τύπος, πού χρησιμοποιούσαν οί Τούρκοι στά μικρασιατικά παράλια. Φελούκα. Τό όνομά της άπό τό αραβικό φούλκε φελούκα. ’Αρχικά ήταν μιά πλατιά κουβερτωμένη υπηρετική λέμβος τήν όποια ρυμουλκούσαν συνή­ θως μαζί τους οί γαλέρες γιά βοηθητικές εργασίες. Είχε 6-10 κουπιά, ένα λατίνι καί φλόκο. Σύντομα δμως έγινε παράκτιο πλοίο μέ κατάστρωμα καί μέχρι τρία λατίνια. Τή χρησιμοποίησαν πολύ οί ιταλικές πόλεις καί κυρίως ή Νεάπολη καί ή Σικελία. Τή χρησιμοποίησαν επίσης εντατικά οί Άλγερίνοι πειρατές. 65

Καράβια στή Μεσόγειο

Παραλλαγή βριγαντινιοϋ, πού διώκει φελούκα καί είναι έτοι­ μο νά τήν εμβολίσει (Πίνακας του Randon).

IV Μιά οικογένεια πλοίων Πρίν καί μετά τόν πάρωνα, δηλαδή τό βρίκι, δημιουργήθηκε σειρά ολόκληρη άπό διάφορους τύπους πλοίων, μέ κοινά χαρακτηριστικά. Οί τύποι αύτοί είναι τό βριγαντίνι, ή βρικογολέτα, ή μπομπάρδα, τό μάρτηγο, ή λεύκα, τό κιρλαγκίτσι κλπ. Βριγαντίνι, έχει τό όνομά του άπό τίς ξένες ονομασίες brigantino, lightbrig, λεγόταν δέ καί βεργαντίνο, βεργάντι καί περγάδι. Ξεκίνησε άπό τόν 17ον (κατ’ άλλους άπό τόν 14ον) αιώνα κωπήλατο, μέ βοηθητική ίστιοφορία, πανιά λατίνια πάνω σέ δυό κατάρτια, άπό τά όποια τό ένα κατάπρωρα καί τό άλλο στή μέση. Κάποτε, άντί γιά τριγωνικά, είχε τετράγωνα ιστία. Τό μάκρος του δέν ξεπερνοΰσε τά 15 μ. καί τό πλήρωμα τούς 50 άνδρες, άπό τούς όποιους οί μισοί κωπηλάτες μοιρασμένοι στά δύο πλευρά. ΤΗταν ένα ελαφρό βρίκι. Χρησιμοποιήθηκε πολύ γιά άνίχνευση, μετάδοση μηνυμάτων, πειρατεία καί ρήξη αποκλεισμού. ’Εξυ­ πηρετώντας αύτές τίς άποστολές εξελίχθηκε σέ μέγεθος, οπλισμό καί έξαρτισμό, ώστε στά τέλη τού 18ου αιώνα, τό βρίσκομε στά χέρια τών 'Ελλήνων νά είναι ούσιαστικά ένας τέλειος πάρων (βρίκι), μέ λιγότερα άπό 18 πυροβόλα. ΤΗταν ένα γρήγορο κι ευέλικτο καράβι. Στόν Άγώνα χρησιμοποιήθηκε ώς βαρδακόστα ή γκουαρντακόστα, δηλαδή, ώς πρό­ σκοπο, άνιχνευτικό ή περιπολικό. 'Όπως οί καθαυτό πάρωνες, είχαν τά βριγαντίνια δυσανάλογα ψηλά κατάρτια μέ δύο επίσης ψηλά έπιστήλια (άλμπουρέτα), χωρίς θωράκια (δπως καί οί πάρωνες) άλλά μέ δίζυγα (κρουζέτα, δηλαδή έξώστη στό κατάρτι άπό δύο έγκάρσια ξύλα). ' Η ίστιοφορία τους παραφορτωμένη, δπως στόν πάρω­ να καί έπικίνδυνη. Γι’ αύτό χρειάζονταν προσω­ πικό ικανό καί έμπειρο. 66

Μέ τά βριγαντίνια οί "Ελληνες ταξίδεψαν στή Μαύρη Θάλασσα, τή Μεσόγειο καί πέρα άπ’ αύτή στόν ’Ωκεανό—’Αμερική, βρεταννικά νησιά καί στή Βαλτική. Άπό τά ιστιοφόρα μεσαίου μεγέθους ήταν ό πιό διαδομένος τύπος. Τό βριγαντίνι εξελίχθηκε στό τέλος τοΰ 19ου αιώνα σέ απόστολο περιπολικό (brig-aviso), χωρίς νά πάψει νά είναι είδος βρικίου. Μόνο πώς δέν είχε ύπόφραγμα κι άπό τά δύο κατάρτια του έφυγαν οί σίπαροι (κοΰντροι—τό τελευταίο πρός τά πάνω τετράγωνο πανί) καί δέν ύπήρχε στό πρυμνιό κατάρτι ήμιόλιο (μπούμα). Βρικογολέτα ή Γολετόβρικο (μυοπάρων). Στή γλώσσα τών λογίων, μυοπάρων ή βρικογολέτα ή τό γολετόβρικο (brick-goelette) λεγόταν σύμφωνα μέ τήν άγγλική ορολογία ερμαφρόδιτος πάρων. Είχε καί τό όνομα ketche. Τό βρίσκομε καί μέ τό όνομα πολάκα ή ναβέτα (βλ. 6, A-IV β). ΤΗταν ένας μικτός τύπος βρικιοΰ καί γολέτας, πιό στενός καί πιό μακρύς άπό τό βρίκι. 'Η πρύμη του ψηλή καί στρογγυλεμένη. ’Εκτόπισμα άπό 65-140 τόννους, στήν ’Επανάσταση έφθασε τούς 250. Χρησιμοποιήθηκε πολύ άπό τούς "Ελληνες καί ιδιαίτερα τούς Σπετσιώτες, ώς πολεμικό στόν Άγώ­ να. 'Οπλισμός 8-12 πυροβόλα, στό κατάστρωμα. Διαστάσεις 24-30 μ. στήν καρένα καί 32-36 στό κατάστρωμα. Είχε δυό κατάρτια, τό πλωριό ψηλό­ τερο άπό τό πρυμνιό, πού σήκωναν 4 τετράγωνα τό πρώτο καί 3 ή 2 τετράγωνα πανιά τό δεύτερο καί κάτω άπ’ αύτά ήμιόλιο. 'Υπήρχαν καί παραλλαγές στό πρυμνιό κατάρτι (μπούμα καί φλέσι). Χρησιμοποιήθηκε πολύ ώς πολεμικό, άλλά καί ώς έμπορικό, οπότε λεγόταν καί λευκόβρικο. Είχε σπάνια έλικτικά προσόντα καί μεγάλη ταχύτητα, ευχέρεια δέ στό χειρισμό. Ό Τρ. Κωνσταντινίδης

Καράβια στή Μεσόγειο

Γαλλική βομβάρδα στή Μεσόγειο.

μνημονεύει ιδιαιτέρως τή βρικογολέτα τοΰ Μπουντούρη πού είχε μήκος στήν τρόπιδα 32,5 ναυπηγι­ κούς πήχεις, ναυπηγήθηκε στό Λιβόρνο άπό ξύλο δρΰ τό 1812 καί στοίχισε 35.730 δίστηλα (βλ. καί ’Αρχείο "Υδρας ΙΕ', 228). ’Επιτυχημένος τύπος ιστιοφόρου, τόσον ώστε οί Τούρκοι εφοπλιστές αγόρασαν άπό τούς "Ελληνες πολλά γολετόβρικα γιά μεταφορές, μόλις τέλειωσε ό πόλεμος τής 'Ελληνικής ’Ανεξαρτησίας. Μπομπάρδα ή βομβάρδα. Είδος βρικογολέτας ήταν ή μπομπάρδα, πού διέ­ φερε δμως άπ’ αύτή κατά τό σχήμα του σκάφους, ή πρύμη λόγου χάρη τής μπομπάρδας ήταν πιό ψηλή. Ίστιοφορία βασικά ή ίδια, δίστηλο μέ σταυρώσεις στόν άκάτιο καί ήμιόλιο στή μεγίστη—γι’ αύτό οί κοινοί μυοπάρωνες λέγονταν καί μπομπάρδες. Πα­ ρουσίαζε δμως τή διαφορά πώς δέν ύπήρχαν τά χαμηλότερα ιστία στόν πρωραίο ίστό καί τοΰτο, γιατί στό μέρος εκείνο τοποθετούντο οί δλμοι πού έβαλαν μέ μεγάλες γωνίες ύψώσεως σέ εγκαταστά­ σεις ξηράς. Δηλαδή οί βομβάρδες ήταν ούσιαστικά ένα όλμοφόρο καράβι, μέ ειδική άποστολή. "Οταν ή βομβάρδα είχε στό πρυμνιό κατάρτι ψάθα (ώτοειδές ιστίο) άντί γιά μπούμα (ήμιόλιο) καί πρύμη ψηλή, δπως τό τρεχαντήρι λεγόταν μπομ­ πάρδα σαμπατιέρα. Μάρτηγο Μάρτηγο ή μαρτηγάνα ήταν τό γολετόβρικο, πού είχε τό κάτω πανί τοΰ πλωριοΰ ίστοΰ σακολέβα. Τά

μάρτηγα ήταν μικρά συνήθως ιστιοφόρα, καί μερι­ κές φορές είχαν μόλις 20-40 τόννους εκτόπισμα. Καραμουσάλ έλεγαν οί Τούρκοι τόν τύπο αύτόν τοΰ μάρτηγου. Λεύκα Τύπος έμπορικοΰ βρικιοΰ. ΤΗταν, κατά τούς συγ­ γραφείς, τό πρώτο δίστηλο καράβι μέ σταυρώσεις πού ταξίδεψε στά ελληνικά νερά. Στερεό καί βαρύ, γύρω στούς 100 τόννους, κατασκευαζόταν κυρίως στόν Αίνο (Θράκη). Σέ μιά έποχή, γύρω στά 1800, οί Τούρκοι άπαγόρευσαν στούς χριστιανούς νά κατασκευάζουν μεγάλα καράβια, ικανά νά σηκώ­ σουν κανόνια. Τότε οί "Ελληνες κατέφυγαν σ’ αύτό τόν τύπο, τή λεύκα. Στή Σάμο καί τή Χίο τό άντίστοιχο μέ τή λεύκα εμπορικό σκάφος λεγόταν σακολέβα, πλοίο γιά τό όποιο θά γίνει λόγος στά καΐκια. Λίγο παρακάτω. Κιρλαγκίτσι ’Εξέλιξη τής λεύκας τό κιρλαγκίτσι, κατέληξε νά γίνει πολεμικός πάρων. ΤΗταν ό πάρωνας ύδραϊκοΰ τύπου. Στά δύο κατάρτια του σταυρώσεις, στό πρυμνιό δμως τό κάτω πανί ήμιόλιο (μπούμα). Τό μάκρος του γύρω στά 25 μέτρα. Είχε άριστες ναυτικές ιδιότητες καί πολύ χρησιμέυσε στήν κατα­ δρομή καί τό έμπόριο. Κι οί Τούρκοι τό χρησιμοποίησαν πολύ. Μάλι­ στα ή τουρκική ναυαρχίδα μέχρι τό 1800 ήταν αύτοΰ τοΰ τύπου (πασά-κιρλαγκιτσί), έπανδρωμένη φυσικά άπό τά νεφερια, τουτέστιν τά έλληνόπουλα

67

Καράβια στή Μεσόγειο

Γολέτα.

τών νησιών τοΰ Αιγαίου καί προπάντων τής "Υδρας.

Γολέτα (ημιολία) 'Η ημιολία ήταν ένας τύπος μακροΰ καί χαμηλού πλοίου, γνωστός στήν αρχαιότητα. ’Άσχετος όμως πρός τήν ήμιολία τών νεωτέρων χρόνων. Καί λεγό­ ταν ή τελευταία ημιολία, γιατί δλα της τά πανιά ήταν ήμιόλια (μποϋμες), τό σωστό δμως θά ήταν νά λέγεται γολέτα (η γονλέτα), σύμφωνα μέ τήν προέ­ λευσή της. Πραγματικά ή γολέτα (goletta, goelette), όνομα μικρού θαλασσινού πουλιοΰ, τής λαρίδος, μάς ήρθε στή Μεσόγειο άπό τήν ’Αμερική (γύρω στά 1800), γι’ αύτό λεγόταν καί σκούνα (schooner) ή κόττερο (cutter). Είχε δυό καί κάποτε τρεις ή καί τέσσαρες ιστούς μέ τά πανιά πού είπαμε (ήμιόλια). Σ’ αύτά πρέπει νά προσθέσουμε τήν τουρκετίνα, τό φλόκο, τόν κόντρα φλόκο ή φλέσια. ΤΗταν ένα καλλίγραμμο καράβι μέ στρογγυλή συνήθως πρύμη, όμορφη αρματωσιά, γρήγορο καί εύέλικτο. Τό αγάπησαν καί τό τραγούδησαν πολύ. Οί "Ελληνες άρχισαν νά ναυπηγούν μικρές δί­ στηλες γολέτες, 8-12 τόννων, στίς άρχές τοΰ περα­

68

σμένου αιώνα. "Υστερα τίς μεγάλωσαν, σέ βαθμό πού νά γίνουν καράβια, δηλαδή μεγάλα ιστιοφόρα μέ μάκρος 30-35 πήχεις (=γιάρδες) στήν καρένα. Συνήθως είχαν ήμιολικά ιστία καί στά δυό κατάρ­ τια, άλλά υπήρχε παραλλαγή γολέτας μέ σταυρώ­ σεις στό πλωριό κατάρτι καί ήμιόλια στό μεγάλο. 'Οπλισμένα μέ 6 πυροβόλα τών 12 λιτρών καί ένα στήν πλώρη γιά τήν επίθεση (έπί δίωξιν), έδρασαν μέ επιτυχία στόν ’Αγώνα. Στίς υδατογραφίες τοΰ A. Roux, πού βρίσκονται στό Ναυτικό Μουσείο τοΰ Παρισιού, ύπάρχει καί ή γολέτα Τερψιχόρη, πού άνήκε στούς άδελφούς Τομ­ πάζη. Ναυπηγήθηκε τό 1818 άπό ξύλο πεύκου, είχε μήκος στήν τρόπιδα 30 ναυπηγ. πήχεις καί στοίχισε 13.000 δίστηλα. ’Έδρασε ήρωικά στόν πόλεμο τής ’Ανεξαρτησίας, τόσον πού νά χαρακτηριστεί άπό τούς Τούρκους διαβολοκάραβο (σείτάν-γκεμισή). Δί­ στηλο, έφερε ήμιολικά ιστία, τρεις άρτέμονες καί πάνω άπό τό πρωραίο ήμιόλιο σίπαρο (τετράγωνο), ήταν δέ οπλισμένη μέ 6 πυροβόλα τών 12 λιτρών καί ένα στήν πλώρη (έπί δίωξιν) τών 48 λιτρών.

Καράβια στή Μεσόγειο

’Αγκυροβολημένη γολέτα, μέσα στό λιμάνι. Τό φορτίο στό μώλο. Χαλκογραφία τοΰ Baujean, γύρω στό 1815.

Γολέτα «Τερψιχόρη» τών Μανόλη καί Γιακουμάκη Τομπάζη.

69

Καράβια στή Μεσόγειο Όνομαστή γολέτα κατά τόν ’Αγώνα, σπετσιώ­ τικη 300 τόννων, ήταν ό Λεωνίδας, πού άνήκε άρχικά στόν Δημ. Νικ. Λάμπρου, ό όποιος τή διέθεσε στήν Προσωρινή Διοίκηση γιά τή δίωξη τών πλοίων πού, παραβιάζοντας τόν άποκλεισμό, άνεφοδίαζαν τόν εχθρό. Σέ μιά περίπτωση τό Μάιο τοΰ 1822 πέτυχε νά εκδιώξει τή γολέτα μέ τήν οποία ό πρόξενος τής ’Αγγλίας στήν Πάτρα Φίλιππος Γκρήιν ’έστελνε τρόφιμα στούς πολιορκημένους Τούρκους τοΰ Ναυπλίου. Ένώ παρακολουθούσε γαλλικά έμπορικά σκάφη, πού μετέφεραν τρόφιμα στά Μοθοκόρωνα (Μεθώνη καί Κορώνη), παρασύρθηκε πρός τήν Πάτμο, δπου έξόκειλε καί λεηλατήθηκε άπό πειρατές. ’Επισκευ­ άσθηκε καί ’έλαβε μέρος στή ναυμαχία τοΰ Γέροντα, δπου έχασε τό πηδάλιο καί μέρος άπό τόν πλωριό ιστό (τό τουρκέτο). ’Αργότερα έδρασε στή Δυτική 'Ελλάδα ύπό τόν "Αστιγγα. Μπορούμε νά μνημονεύσουμε καί τήν Άθηνά τοΰ Γ. Νέγκα, καθώς καί τόν ’Αλκιβιάδη τοΰ Θ. Βώκου,. πού είχε μήκος στήν τρόπιδα 31 ναυτικούς πήχεις καί στοίχισε 16.000 δίστηλα (κάθε δίστηλο είχε ισοδυναμία 5-7 γρόσια, στά χρόνια 1800-1821).

Λόβερ Παραλλαγή τής γολέτας, δίστηλο κι αύτό μέ τή διαφορά πώς έφερε στόν άκάτιο ιστό ψηλά σταυρώ­ σεις (τετράγωνα πανιά) καί χαμηλά ήμιόλιο. Κατασκευάστηκαν, κατά καιρούς καί μικρές γο­ λέτες, μέ ένα κατάρτι καί ήμιόλιο, πού τίς έλεγαν γολετίτσες, μονοκάταρτες σκούνες ή μαΐστρες.

V . Καΐκια καί καράβια Τά έλληνικά ιστιοφόρα χωρίζονταν βασικά, άνάλογα μέ τό μέγεθος, στά μικρά, τά μεσαία καί τά μεγάλα. Τά μικρά τά έλεγαν καΐκια, ένώ τά άλλα καράβια. Γενικά τά ιστιοφόρα τά χαρακτηρίζομε άνάλογα μέ τόν έξαρτισμό τους, τά άλλα στοιχεία τους παίζουν πολύ δευτερεύοντα σ’ αύτό ρόλο. Στά καΐκια πρέπει νά σημειώσουμε τό τρεχαντήρι, τή σακκολέβα, τήν ταρτάνα, τό μίστικο, τή μπελλού, τό πέραμα, τό σαχτούρι, τό τσερνίκι ή τσεκιρμέ. Τό τρεχαντήρι ή τρεχαντήρα καί ψαροπούλα είναι τό πρώτο μικρό ιστιοφόρο πού ναυπηγήθηκε στά έλληνικά νησιά, μέσα στό βαθύ σκοτάδι τής σκλα­ βιάς, καί συγκεκριμένα άπό τό 1650 κι έπειτα. ΤΗταν τό πρώτο καΐκι. Συνέβη μάλιστα ν’ άποκα-

Τραμπάκουλο τής Άδριατικής, «ταξιδεύον­ τας τή μπουρίνα».

70

Καράβια στή Μεσόγειο

71

Καράβια στή Μεσόγειο λοΰν τρεχαντήρια καί καΐκια, δηλαδή μικρά ιστιο­ φόρα, τά όποια είχαν δικό τους ξεχωριστόν τύπο. Φαίνεται πώς πρόδρομος στό τρεχαντήρι στάθηκε τό trabaccolo (τραμπάκουλο), μικρό ιστιοφόρο τής Άδριατικής, μέ όμοιες τήν πρύμη καί τήν πλώρη, πού κρέμαγε πάνω σ’ έναν ίστό δυό τραπεζοειδή ιστία (μποϋμες) καί φλόκο, κάποτε δέ ένα ή δύο τετράγωνα ιστία πάνω άπό τή μπούμα. (’Άλλοι υποστηρίζουν πώς πρότυπό του είχε τό κεμπεκ τών Άλγερινών). Στήν άρχή τό τρεχαντήρι ήταν μικρό πλοιάριο, 3-4 τόννων καί έξαρτισμό σάν τό τραμπάκουλο, άργότερα δμως μεγάλωσε, έγινε μέχρι 10 τόννων καί άπόκτησε δεύτερον ίστό, μονοκόμματο, πάνω στόν όποιο σήκωναν ψηλά τριγωνικά ιστία. Στό τέλος, ό εξελιγμένος τύπος, έχει ψηλά καί λεπτά τά άκρα, πλώρη καί πρύμη καί δυό ιστούς, πού άλλοτε φέρνουν ώτοειδή (ψάθες, άνάμεσα στά τριγωνικά καί τά ήμιόλια) καί άλλοτε μόνο ό μεγάλος φέρνει τέτοια ιστία, ένώ ό άκάτιος έχει πάνω σταυρωτά καί κάτω ήμιόλιο (μπούμα). Χρήσιμο γιά άκτοπλοία, άλιεία καί βοηθητικές εργασίες, είναι ένα καθαρά ελληνικό πλοίο. Χρησι­ μοποιείται καί σήμερα, μέ βοηθητική μηχανή γιά τή κίνησή του.

Μπρατσέρα είδος τρεχαντηριού, μεγαλύτερο άπ’ αύτό, μέχρι 100 τόννων. Στήν πρύμη μοιάζει μέ

72

τρεχαντήρι, τό κατάστρωμά του, κυρτό, γέρνει πρός τίς υδρορροές (τά κουρζέτα), άπό τά δυό δέ κατάρ­ τια του τό πλωριό έχει κλίση πρός τήν πλώρη καί τό πρυμνιό πρός τή πρύμη. Τά πανιά, ώτοειδή (ψάθες) καί στόν πρόβολο τρεις φλόκοι. Καθώς έχει άπλή ίστιοφορία, 3-4 άνδρες άρκοϋν γιά πλήρωμά του. Χρησιμοποιείται καί σήμερα στό Αιγαίο. Σακκολέβα. ' Η ετυμολογία είναι άπό τό σάκκο καί τό λεβάρω (άνυψώνω). Γιατί τό ομώνυμο τραπε­ ζοειδές ιστίο είναι τοποθετημένο έτσι στό μοναδικό ίστό, πού γέρνει πρός πρώρα, καί τή μακριά διαγώ­ νια κεραία, ώστε μέ τόν άνεμο κολπώνεται δχι μόνο πλάγια άλλά καί πρός τά επάνω. Τοΰτο έχει τό άποτέλεσμα ή συνιστώσα δύναμη άπό τήν πίεση του άνέμου νά κρατεί τό πλοίο ψηλά καί νά τό εμποδίζει νά γύρει άπότομα πάνω στό κύμα. Μέ τόν τρόπο αύτό ή σακκολέβα είχε τό μεγάλο πλεονέκτημα νά μήν άνατρέπεται μέ τή βίαιη πνοή τοΰ άνέμου, άλλά νά κερδίζει μάλλον ταχύτητα. Καί μπορούσε νά ταξιδεύει, δταν ό άνεμος έκλεινε μεγάλα πλοία στό λιμάνι. ’Έτσι ταξίδεψε πολύ στόν Εϋξεινο, τήν Προποντίδα καί τό Αιγαίο. ('Υπάρχει καί ό δρος σακκολαίφα, οπότε παράγεται άπό τό σάκκο καί τό λαΐφος (=ίστίο) καί θέλει νά δείξει δτι τό λαΐφος, δταν κολπώνεται άπό τόν άνεμο, παίρνει τό σχήμα σακκιοΰ. ’Έτσι καί μέ τίς δύο έτυμολο-

Καράβια στή Μεσόγειο

Κεμπέκ τών Άλγερινών κουρσάρων. Ταχύ, ευέλικτο, μέ κομψές γραμμές πλοίο, κατάλληλο γιά τίς αποστολές του. Είχε δυό ιστούς, έναν βοηθητικό στήν πρύμη καί πρόβολο. Πανιά λατίνια.

73

Καράβια στή Μεσόγειο

γίες διατυπώνομε, ορθά νομίζω, τήν ίδια έννοια). Κατά τά άλλα είναι ένα μικρό καΐκι, μέ μάκρος 15-20 μ., όξύπρυμνο καί μέ πλώρη πού έμοιαζε στήν πρύμη, κατάλληλο περσότερο γιά μεταφορές καί λιγότερο γιά πόλεμο. Στή Σάμο καί τή Χίο σακκολέβα έλεγαν τό άντίστοιχο πρός τή λεύκα πλοίο, οπότε είχε δύο ιστούς, οί δέ λόγιοι τήν άποκαλοΰσαν σαμίαν ναόν. Άλλου πάλι τήν έλεγαν καί μεγάλη τράτα ή τρεχαν­ τήρι. 'Ένας δέ Γάλλος περιηγητής πού ταξίδεψε στό Αιγαίο μέ σακκολέβα τό 1811, σημειώνει πώς ήταν ένα καράβι μέ μοναδικό ιστό, τρία τετράγωνα πανιά καί πρύμα πελώριο λατίνι. -Τό μέγεθος τοΰ λατινιού, σημειώνει ό περιηγητής, προκαλέϊ συχνά άτυχήματα. ΤΗταν δμως τό πλοίο αύτό σακκολέβα; Μίστικο (ή μυστικό άπό τά ισπανικά mistico) λεγόταν καί ζαμπέκον ή σιαμπέκον (ίταλ. sciambecco ή σεμπεκ (γαλλ. chebec). ΤΗταν ένα μικρό πλοίο ιστιοφόρο καί κωπήλατο μέ στενό σκαρί (άναλογία 4 πρός 1) καί αιχμηρή πλώρη, πού κατέληγε σέ ταλιαμά. Στήν πρύμη του υπήρχε ένα είδος εξώστου, δπως γίνεται στά σημερινά κότερα. Είχε ένα φλόκο καί τρία λατίνια, σέ τρεις αντίστοιχα μονοκόμμα­ τους ιστούς. Ό πλωριός πολύ πλώρα, μέ κλίση πρός τά μπρος καί ό πρυμνιός πολύ κοντά στήν

74

πρύμη, πρωραίος δέ καί μεσαίος ιστός είχαν ύψος σχεδόν διπλάσιο άπ’ τόν πρυμνιό. Υπήρχαν καί μίστικα μέ δυό μόνο ιστούς. Τά λατίνια στερεώνονται μέ τή μεγαλύτερη πλευρά τους σέ μακρότατες καί λεπτές κεραίες, πού σχημά­ τιζαν πολύ οξεία γωνία μέ τούς ιστούς. Μπορούσε νά κινηθεί καί μέ κουπιά, γι’ αύτό διέθετε 18-20 κωπηλάτες καί κάποτε περισσότερους. Τό μέγεθος του έποίκιλλε, ήταν πάντως τής τάξεως τών 20-30 τόννων, ένώ τά μεγάλα μίστικα έφθαναν καί μέχρι 70 τόννους. Κατάλληλο γιά καταδρομές, πειρατεία ή βοηθητικές αποστολές είχε δυό πυρο­ βόλα στήν πλώρη έπί δίωζιν καί κάποτε δυό άλλα μικρά (κανοννέτα), ή βαριά πλατύστομα τρομπλόνια στηριγμένα σέ φουρκάδες (διχαλωτές βάσεις), σέ κάθε πλευρό. Γρήγορο καί ελαφρό σκάφος, πολύ διαδομένο στή Μεσόγειο, ήταν κυρίως πλοίο τών Ψαριανών, οί όποιοι διέθεταν ήδη άπό τόν 18ον αιώνα μίστικα σέ διάφορα μεγέθη, τά όποια καί χρησιμοποίησαν μέ επιτυχία στόν Άγώνα. Αντίθετα πρός τούς Ψαριανούς, οί Υδραίοι δέν είχαν ούτε ένα. Πρέπει πάντως νά παρατηρήσουμε δτι στόν Άγώνα οί "Ελληνες χρησιμοποίησαν τούς δρους μίστικο, γαλιότα ή σεμπεκ γιά νά χαρακτηρίσουν κάθε ελα­ φρό σκάφος μέ κουπιά καί πανιά, πού ενεργούσε

Καράβια στή Μεσόγειο

"Ενας τύπος ταρτάνας.

πειρατεία, καταδρομή, άποβατικές επιχειρήσεις ή μετέφερε μηνύματα. Μπελλού. Παραλλαγή τοΰ μίστικου, πού χρησιμο­ ποιήθηκε ώς τό τέλος τοΰ περασμένου αιώνα, τή συναντούμε ιδιαίτερα στά Σφακιά, τής Κρήτης, μέ τόν προσδιορισμό μαλτέζα, γιατί είχε προέλευση τή Μάλτα. Είχε μέχρι 20 κωπηλάτες, τριγωνικό ιστίο στόν έπιδρομίσκο, άφαιρετόν δόλωνα (γάμπια) καί φλόκο. 'Ερμουπολίτες καί Μυκονιάτες ονόμαζαν μπελλού τό τρεχαντήρι πού έφερνε πανί σακκολέφα. Καί οί Τοΰρκοι χρησιμοποίησαν τόν τύπο τής μπελλούς μέ τό όνομα αλαμάνα.

Πέραμα. ’Ανάλογο μέ τό μίστικο, μέ δυό μεγάλα λατίνια σέ άντίστοιχους ιστούς, δυό φλόκους καί 6-8 κωπηλάτες. Χρησιμέυσε γιά τή μεταφορά έπιβατών, ώς τό 1900 οπότε βασικά έξέλιπε. ’Εν τούτοις καί σήμερα κατασκευάζονται περάματα. Σαχτούρι. 'Ιστιοφόρο 15-20 τόννων ή καί μικρό­ τερο, οπότε λεγόταν σαχτουράκι. Πρωτοφάνηκε άρχές τοΰ 18ου αιώνα. Στήν αρχή έφερνε ιστία τετράγωνα, άργότερα μικτή ίστιοφορία, δηλαδή τριγωνικά καί σταυρώσεις. 'Ιστοί δύο. Τό σαχτούρι έδωσε τό όνομά του σέ μιά άπό τίς

πιό δοξασμένες οικογένειες τοΰ ’Αγώνος. Τσερνίκι ή τσεκτιρμέ. Τύπος καϊκιού τής Προποντί­ δας. Μέ κοφτερές άκρες, πρύμη καί πλώρη, ήταν στή μέση τών πλευρών τόσο χαμηλό πού τοΰ έβαζαν μουσαμάδες, όταν ήταν φορτωμένο. 'Ιστιοφορία, ένα κατάρτι μέ τρία σταυρωτά πανιά καί στό πρόβολο δύο φλόκους (φλόκο καί κόντρα φλόκο). Οί 'Έλληνες δέν έσκάρωσαν τσερνίκια.

Ταρτάνα. Ελαφρό, εύκίνητο, μέ μικρό εκτόπισμα καί όμορφη γραμμή σκάφος, άπό τά πιό συνηθι­ σμένα, κατά τόν 18ον αιώνα στή Ν.Α. Μεσόγειο. Είχε ένα κατάρτι μονοκόμματο, μέ μεγάλο λατίνι σέ μακριά κεραία καί, πάνω άπ’ αύτό, ένα ή δύο τετράγωνα ιστία. Καί άλλο μικρότερο ιστό στήν πρύμη, μέ λατίνι. Χαρακτηριστικό στοιχείο, δυό μαδέρια πού προεξείχαν στήν πρύμη καί ενώνονταν σέ κάποια άπόσταση άπό τό σκάφος. Κι ή προε­ ξοχή αύτή ήταν όμορφα δουλεμένη, μέ πολύχρωμα στολίδια. Γερό στήν κατασκευή, μπορούσε νά ποδίζει στά ρηχά κι έτσι άποτελοΰσε ιδανικό σκάφος γιά μετα­ φορές στά ελληνικά νερά. Τό έκτόπισμά του κυμαι­ νόταν μεταξύ 40 καί 90 τόννων.

75

Καράβια στή Μεσόγειο

VI. Μεσαία ιστιοφόρα Λατινάδικα Έπήραν τό όνομά τους άπό τά λατίνια, τόν τύπο τών πανιών καί ήταν τό δεύτερο βήμα στή ναυπη­ γική τών 'Ελλήνων μετά τά καΐκια. Γέμισαν μέ τήν παρουσία τους, δπως μερικοί άλλοι τύποι, τίς

76

ελληνικές θάλασσες τό 18ο καί 19ο αιώνα. Τό πρώτο μεγάλο λατινάδικο, 116 τόννων, ναυπηγήθηκε στήν "Υδρα, τό 1745. 'Υπήρχαν καί πριν λατινάδικα τών 40-50 τόννων, μάκρος 16-18 μ., μέ δύο μονοκόμματους ιστούς καί ένα τριγωνικό πανί στόν καθένα. ’Αργότερα, μετά τό 1750, πού πήραν τά λατινά-

Καράβια στή Μεσόγειο

Παραλλαγή λατινάδικου, μέ ταλιαμά.

δικά τήν οριστική τους μορφή, είχαν δυό ή τρεις μονοκόμματους ιστούς καί λατίνια πάνω σέ μακρότατες καί λεπτές κεραίες. Οί κεραίες αύτές ξεπερνοΰσαν σέ ϋψος τόν ιστό καί σχημάτιζαν μαζί του

όξύτατη γωνία, δπως στά μίστικα. Τό μεσαίο ιστίο ήταν μεγαλύτερο στήν επιφάνεια καί τό πρυμνιό, τό μικρότερο. Αύτό τό πρυμνιό ιστίο έφερε στό κάτω μέρος κέρκο (ράντα) ό όποιος ήταν στερεωμένος

77

Καράβια στή Μεσόγειο

Ό πίγκος «Παναγία τής 'Ύδρας». Ναυπηγήθηκε τό 1791 καί τόν κυβέρνησε ό Νικόλαος Τομπάζης.

στόν ίστό καί έβγαινε πολύ έξω άπό τήν πρύμη τοϋ πλοίου. Τό εκτόπισμά τους έφθασε καί ξεπέρασε τούς 100-120 τόννους. Μερικοί συγγραφείς θεωρούν τό λατινάδικο πρόδρομο τοΰ πάρωνος—τρίστηλο πάντως ιστιοφόρο, άπό τό δεύτερο μισό τοΰ 18ου αιώνα. ’Αρχές όμως τοΰ 19ου αιώνα, έπαυσαν οί "Ελληνες νά κατασκευάζουν λατινάδικα καί τή θέση τους πήραν τά μεγάλα μίστικα, χρήσιμα γιά καταδρομές.

Σαχίνι Φάνηκαν τούς χρόνους εκείνους διάφοροι τύποι, πού προήλθαν άπό τό λατινάδικο. "Ενας άπ’ αύτούς ήταν τό σαχίνι, λέξη τουρκική πού σημαίνει γεράκι. Τέτοιο είχε ό πατέρας τοΰ ναυμάχου Σαχίνη, καί άπ’ αύτό πήρε τό επώνυμό του. Τό σαχίνι είχε δυό κατάρτια καί πανιά μέ κέρκο (ράντα).

Σαϊτιές καί καραβοσάίτιές Τύπος λατινάδικου κι οί σαϊτιές ή σαΐτες (βέλη), διέφεραν άπ’ αύτό κατά τό ότι είχαν στό πλωριό κατάρτι σταυρώσεις, δηλαδή τετράγωνα πανιά. Γι’ αύτό καί μερικοί συγγραφείς τίς θεωροΰν παραλ­ λαγή τοΰ βρικίου. Ξεκίνησαν βασικά ώς κωπήλατα μέ μεγάλα κουπιά καί πολλή ταχύτητα. Στά μικρα­ σιατικά παράλια τίς έλεγαν σάικες (σάικς, στά τούρκικα) καί τίς μεγάλες, σάν καράβια πού ήταν, 78

καραβοσάίτιές ή καραβοσαΐτες. Οί πρώτες καραβοσάί­ τιές ναυπηγήθηκαν στήν "Υδρα τό 1787. Ειδικά γιά τή σάικα σημειώνομε πώς ήταν ένας παλαιός τύπος, μικρό πλοίο (καΐκι) μέ πολύ ύψωμένα τά άκρα (πλώρη καί πρύμη), δυό ιστούς, τό μεγάλο καί τόν έπίδρομο, χωρίς άκάτιο καί χωρίς φώσωνες. Μέγεθος 40 τόννοι στήν άρχή καί 100120, μετά. ’Εξάλλου οί καραβοσαΐτες ή καραβοσάίτιές ήταν, δπως έσημείωσα, μεγαλύτερες σαΐτες, μέ τήν ί'δια δμως ίστιοφορία. Τό πλωριό πέτασμα τής ίστιοφορίας άπό τετράγωνα (σταυρωτά) πανιά, ή μεγάλη κεραία μόνιμα στερεωμένη στό κατάρτι. Μέ καραβοσαίτες ταξίδεψαν οί νησιώτες μέχρι τό Γιβραλ­ τάρ καί πέρα άπ’ αύτό.

Τρέγκα. Τό δνομα προέρχεται άπό τήν ιταλική λέξη treguo (είδος μεγάλου ιστίου). Παραλλαγή τής καραβοσαΐτας ή τρέγκα, είχε ώς ιδιαίτερο χαρακτη­ ριστικό τό μεγάλο τετράγωνο πανί στό πλωριό κατάρτι, τή μαΐστρα. Πίγκος. Καθαρά εμπορικό σκάφος δ πίγκος, είχε δύο ιστούς μέ άρματωσιά γαλέρας, πανιά λατίνια κι ένα μικρόν ίστό στήν πρύμη. ’Εκτόπισμα, τό πολύ

Καράβια στή Μεσόγειο

170-180 τόννους. 'Η πλώρη του κάπως πλατύτερη καί ή πρύμη ύπερυψωμένη, μέ επίπεδο καθρέφτη. Κάτω άπό τήν πρύμη τό σκαρί καμπύλωνε άπότομα πρός τά μέσα. Γι’ αύτό καί τά καράβια, μ’ αύτό τό σχήμα στήν πλώρη, τά έλεγαν πιγκόπρυμα.

Οί βάρκες. Τίς μεγάλες μονάδες τοΰ στόλου συνόδευαν συνή­ θως ώς υπηρετικά καί καταδρομικά, δπως τά μίστικα, οί σακκολέβες, τά σαχτούρια, τά μάρτηγα καί άλλα βοηθητικά πού δέν διαθέτουμε περιγραφές τους. Σ’ αύτά πρέπει νά προσθέσουμε τόν κονιορτό τών έφολκίων καί πλοιαρίων, πού ήταν βοηθητικά σέ καθένα άπό τά μεγάλα πλοία ή άκόμη καί στό στόλο. 'Η πιό μεγάλη βάρκα ήταν ή σκαμπαβία (scambavia), σάν μεγάλη άκατος, πού ρυμουλκούσε τό πλοίο στήν άπνοια, έριχνε τήν άγκυρα άπό τά καπόνια, μετέφερε τό πλήρωμα ή τά ύλικά καί προπάντων διέσωζε τό πλήρωμα τοΰ πυρπολικού, μετά τήν επίθεση. Στήν τελευταία αύτή περίπτωση λεγόταν καί τράτα τοΰ μπουρλότου ή βάρκα τοΰ μπουρλότου. Είχε δυό κατάρτια μέ πανιά τριγωνικά ή ψάθες (ώτοειδή), 20-24 κουπιά, ένα μικρό κανόνι στό πρόστεγο καί τότε τήν έλεγαν βάρκα κανονιερα ή μονοκάνονη. 'Ως βάρκα τοΰ μπουρλότου- κάθε πυρπολικό συνο­ δευόταν άπαραιτήτως άπό μιά σκαμπαβία— έπρεπε νά έχει τέτοιο μέγεθος πού νά χωρεΐ τό πλήρωμά του, γύρω στούς 20 άνδρες. Καί γιά τήν προστασία τού πληρώματος αύτοΰ εκτός άπό τό πυροβόλο στήν πλώρη, έφερε ή σκαμπαβία καί παραρρύματα στά πλευρά, πίσω άπό τά όποια έβρισκαν οί άνδρες

καταφύγιο. Τέτοιες βάρκες χρησιμοποιήθηκαν πολύ κατά τήν πολιορκία τοΰ Μεσολογγίου καί ειδικό­ τερα στήν επίθεση τοΰ Αίτωλικοΰ, στήν όποια βρήκε τό θάνατο, ό μεγάλος καί πολύτιμος φιλέλ­ ληνας "Αστιγξ. Προκειμένου τώρα νά μιλήσουμε γιά τήν τράτα, βρισκόμαστε σέ δυσκολία άν πρέπει νά τήν κατατά­ ξουμε στίς βάρκες ή τά μικρά ιστιοφόρα. ’Ίσως τό δεύτερο νά είναι τό πιό σωστό. Πάντως ή τράτα (άπό τήν ιταλική λέξη trata) ήταν ένα σκάφος στενό μακρό, έλαφρό καί στέρεο, σκεπασμένο μέ κατάστρωμα, μόνο πρός τά άκρα καί τά πλευρά, μέ σπαθάτη πλώρη καί πρύμη κοφτερή. Τήν έλεγαν καί ψαροπούλα. 'Ο άείμνηστος ναύ­ αρχος Σ. Λυκούδης βλέπει στήν άφθαστη άρμονία τών γραμμών της τή διατήρηση άπό τή ναυπηγική μέσ’ άπ’ τούς αιώνες τής άναμνήσεως τής πεντηκοντόρου καί τής γαλέρας. Κινιόταν μέ 10-20 κουπιά, τά όποια έχεί ρίζαν μέ πολλή εύρυθμία οί τρατάρηδες δηλαδή οί κωπηλά­ τες. Κωπηλατούν, σημειώνει,δχι μόνο μέ τά χέρια άλλά μ’ δλο τό βάρος τοΰ κορμιού τους καί σηκώνονται όρθιοι δταν φτερώνουν τά κουπιά, ένώ κάθονται πέφτοντας άνάσκελα πρός τό μέρος τής πλώρης, δταν κινούν τήν πλάτη τοΰ κουπιοΰ μέσα στό νερό. 'Ο καπετάνιος τής τράτας τούς εμψυχώνει καί τούς δίνει τό ρυθμό μέ επιφωνήματα, δπως έ! γιά! καί ρυθμικά τραγούδια τοΰ λαοΰ. "Οταν τό ταξίδι είναι μακρό, κωπηλατούν οί μισοί τρατάρηδες κι οί άλλοι άναπαύονται. Κι δταν σηκώσει δυνατό άγέρι, στήνουν τό κατάρτι, σηκώ­ νεται ή κεραία κι άπλώνεται τό όμορφο λατίνι, οπότε ή τράτα πετάει—δέν ταξιδεύει!

79

Καράβια στή Μεσόγειο Στό λιμάνι καί τήν ακρογιαλιά κρατούν τήν τράτα μ’ ένα άγκουρέτο (τόν κερκέτη) ή τή σέρνουν στήν άμμουδιά μέ ρυθμικά παραγγέλματα. Τράτες άρματωμένες υποχρεώνονταν άπό τόν καπουδάν πασά νά συνεισφέρουν οί νησιώτες τοϋ Αιγαίου, γιά τήν δίωξη τής πειρατείας. (Σαλεανεδες, λέγονταν οί εξοπλισμένες τουρκικές βάρκες, πού έστελνε κατά καιρούς τό Διβάνιο στό Αιγαίο γιά τή δίωξη τής πειρατείας—υστέρα φυσικά άπό επικλή­ σεις τών κατοίκων). Μερικές φορές τράτα έλεγαν τήν άκατο (μεγάλη πολύκωπη βάρκα), πού τήν ονόμαζαν καί σαλούπα (scialupa). Άπό τίς βάρκες τοϋ πλοίου, πρώτη ήταν ή λάντζα (lancia, launch) δίστηλη καί Ιόκωπη, πού μπορούσε νά φέρει καί πυροβόλο. Μερικά, όχι δλα τά ελληνικά πλοία, είχαν τούς κέλητες, πού ήταν

80

καλλίγραμμοι, γρήγοροι καί εύέλικτοι, ειδικά στήν ύπηρεσία τοΰ πλοιάρχου. ' Η σκάφη τό πιό μικρό έφόλκιο μέ 2-4 κουπιά, κατάλληλη γιά κάθε χρήση. Τή σχεδία, γιά τό χρωματισμό καί τή διάναξη τοϋ σκάφους εξωτερικά, τήν έλεγαν σάλι. Μεγάλα σάλια χρησιμοποιούσαν γιά άποβατικές κινήσεις ή πλωτά πυροβολεία. ’Έχομε καί τίς περαταριες (πάσαρες καί μονόξυλα), πού έπαιξαν μεγάλο ρόλο στίς επιχειρήσεις τού Μεσολογγίου. ΤΗταν βάρκες χωρίς τρόπιδα καί κινιόνταν μέ κοντάρι, πού τό έλεγαν σταλίκι. ’Έφε­ ραν δμως γιά τόν άνεμο λατίνια. 'Υπήρχε καί ό μπόγος (βωγος, μπάγκος ή μπόβος), μικρό άκτοπλοϊκό πλοιάριο γιά τή συγκοινωνία μεταξύ τών Κυκλάδων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Διάφορα I. Ναυπηγικά—Κατασκευές ’Ορθά νομίζω υποστηρίζουν οί συγγραφείς (βλ. συλλογή μελετών τοΰ George Bass, A History of Seafaring, σελ. 49 κ.έ., βιβλ. 537) τίς βασικέςίδιότητες ενός πλοίου, πού είναι πετυχημένο καί καλοθά­ λασσο. Πρώτα νά έχει καλό σχήμα καί τό σχήμα αύτό νά είναι ύδροδυναμικό, ώστε νά γλιστρά εύκολα στό νερό χωρίς νά δημιουργεί ταραχή πίσω άπό τήν πρύμη, μέ αποτέλεσμα ή θάλασσα πού ακολουθεί νά σπάζει πάνω της. Νά μπορεί νά φέρει ιστίο μέ ασφάλεια. Τά πάνω άπό τήν Γσαλο πλευρά τοΰ πλοίου νά έχουν τέτοιο σχήμα ώστε τά νερά ν’ άποστρακίζονται καί όχι νά σπάζουν πάνω στό κατάστρωμα. Μολονότι ανθεκτικό καί στέρεο, πρέ­ πει νά είναι ελαστικό καί ελαφρό. Τά ναυπηγικά τέλος υλικά νά είναι καλής ποιότητος καί κατάλ­ ληλα γιά τό είδος, γιά τό όποιο προορίζονται. Δέν γνωρίζομε ποιές άπό τίς ιδιότητες αύτές σκέφθηκαν καί προσπάθησαν ή μπόρεσαν νά τίς ικανοποιήσουν οί καραβομαραγκοί στή μακρά δια­ δρομή τών αιώνων. 'Οδηγημένοι άπό τό ένστικτο καί τή μικρή ή μεγάλη εμπειρία κατασκεύαζαν τό πλοίο τής έποχής καί τοΰ τόπου τους, πού μποροΰσε νά είναι τό κυκλικό κόρακλ, ή ζόνγκα ή πιρόγα, τά γκούφας, ή όλκάδα ή τό μακρό τής πρώτης προχριστιανικής χιλιετίας πλοίο, τό όποιο βρήκε τήν έξιδανίκευσή του στήν όμορφη μά όχι καλοθάλασση τριήρη. Στήν κατασκευή αυτών τών πλοίων άκολουθοΰσαν μιά παράδοση πού μποροΰσε νά είναι εγγενής ή νά είχε δεχθεί ξένες επιδράσεις. "Οπως έγινε στά χρόνια πού άκολούθησαν, όπως έγινε — πολύ μετά— στό Μεσαίωνα, ή μαραγκοσύνη τών πλοίων άποτελοΰσε μυστικό, ένα αυστηρά διατηρούμενο μυστικό, τό όποιο μεταδινόταν άπό πατέρα σέ γιό. Κανένα εγχειρίδιο σχετικό δέν έφθασε μέχρις εμάς καί συγγραφείς όπως Πλίνιος ό Πρεσβύτερος ή ό Βεγέτιος, πού μιλοΰν γιά τόσα καί τόσα ναυτικά πράγματα δέν μάς δίνουν, άπ’ δ,τι γνωρίζω, κάποια συγκεκριμένη ναυπηγική πληροφορία. Καί μποροΰμε νά είποΰμε δτι καλόδεκτη εξαίρεση άποτελεΐ ό "Ομηρος, μέ τό οδηγητικό εκείνο χωρίο στήν 3/6

Πέμπτη ραψωδία τής ’Οδύσσειας (στίχ. 228-260), τό όποιο μνημονεύσαμε καί σ’ άλλη περίσταση. Γιά νά φτιάξει ό Δυσσέας τή σχεδία, μέ τήν όποια θά ’φεύγε στήν πατρίδα του άπ’ τό νησί τής μαγεύτρας Καλυψώς, μεταχειρίσθηκε τρία εργαλεία: δίστομο πελέκι άπό χαλκό μέ χέρι (λαβή) άπό έλατο, σκεπάρνι άκονισμένο καί τρυπάνι. Τό υλικό του ήταν σκλήθρα, έλατα καί λεύκες. Πρώτα έστησε τήν καρένα καί τά στραβόξυλα καί τέλειωσε τό σκαρί, πετσώνοντάς το μέ μακριές έπηγκενίδες (μαδέρια). "Υστερα κατασκεύασε ένα κατάρτι καί τήν άντένα πού τοΰ ταίριαζε, καθώς καί πηδάλιο γιά νά τήν κυβερνά. Τή στεγανοποίησε μέ κλωνάρια λυγαριάς, άπό τά όποια, υποθέτομε, πρέπει νά κατασκεύασε τά ξάρτια (προτόνους καί έπίτονο). Δέν ξέχασε νά βάλει έρμα. Τό ιστίο έγινε άπό καραβόπανο πού τοΰ ’φερε ή θεά (Καλυψώ) καί προικίστηκε μέ πόδες δηλαδή τίς σκότες, γιά τό χειρισμό του άνάλογα μέ τή φορά καί τήν ένταση τοΰ άνέμου. Γιά τό σήκωμα τής άντένας τοποθέτησε ό Δυσσέας ύπέρες, αύτές πού άργότερα, θ’ άποκαλοΰσαν οί Βυζαντινοί ίμαντάρια καί μεΐς μαντάρια. 'Η καθέλκυση έγινε μέ λοστούς: τό πλοίο ήταν έλαφρύ κι ό Δυσσέας χειροδύναμος! Αύτό δμως πού δέν μάς είπαν οί άρχαΐοι συγγρα­ φείς τό άναζήτησαν οί ερευνητές στίς άπεικονίσεις καί τά διάφορα ευρήματα — τά ναυάγια κυρίως, τά όποια μάς μεταφέρουν κατά κάποιον τρόπο ζωντανή τή φωνή τοΰ άρχαίου κόσμου. Δυό ήταν οί τρόποι στή ναυπήγηση ενός πλοίου. 'Ο πρώτος, νά κατασκευάζουν τό κουφάρι στερεώ­ νοντας πάνω σέ σκελετό, πού άρχιζε άπό τήν τρόπιδα καί τελείωνε στά ζυγά. 'Ο άλλος ήταν νά κατασκευάζουν ένα κέλυφος μέ σειρές άπό σανίδες, τίς όποιες συναρμολογούσαν τή μιά πλάι στήν άλλη. Κατόπιν ένίσχυαν τό κέλυφος μέ διάφορα δυναμάρια. Γιά τό σημείο αύτό εύρύς έγινε λόγος στά πανάρχαια πλοία, στά πλοία τής Αίγύπτου. 'Ως πρός τή συνδεσμολογία τών σανίδων μεταξύ τους, αύτή μποροΰσε νά γίνει μέ τόν τρόπο, πού σήμερα άποκαλοΰμε πέτσωμα μέ ίσια μαδέρια (τή λεία αρμολο­ γία) ή μέ τόν άλλο, τό πέτσωμα μέ καβαλικευτά

81

Ναυπηγικά - κατασκευές μαδέρια (τήν κλιμακωτή άρμολογία). (βλ. καί 1 ,Β-ΙΙα). Στά ναυπηγήματα, πού γίνονταν μέ κέλυφος καί χωρίς σκελετό, τό πέτσωμα μέ τά ίσια μαδέρια ήταν άπαραίτητο, γιά νά εξασφαλίσει τήν άπαιτουμένη αντοχή. Τό πετύχαιναν δέ μέ τό νά κάνουν οδοντωτό ή αιχμηρό τό πλευρό τής μιας σανίδας, τό όποιον έμπαινε σέ έπί τοΰτο ανοιγμένη εγκοπή στό πλευρό τής άλλης. Αύτό τόν τρόπο χρησιμοποΰσαν στήν ’Αρχαία Αίγυπτο. Πρώτα δηλαδή τό κέλυφος καί μετά, δυναμάρια. Καθώς δέ δέν είχαν μεγάλες σανίδες χρησιμοποιούσαν μικρά κομμάτια ξύλου, τά όποια συνέδεαν μεταξύ τους μέ έξοχή στό πλευρό τοΰ ενός καί έγκοπή στό άντίκρυ, στό πλευρό τοΰ άλλου. Μιά παραλλαγή αύτής τής τεχνικής έφαρμόζεται καί σήμερα στόν ’Επάνω Νείλο. Γιάτό ομηρικό πλοίο, πού τό ’κτιζαν μέ σκελετό, κάρφωναν σ’ αύτόν τά μαδέρια τοΰ πετσώματος καί πρέπει νά χρησιμοποΰσαν τή λεία αρμολογία, μέ τίς έξοχές καί έγκοπές.

"Οσο γιά τήν τριήρη είναι αδύνατο νά φαντα­ στούμε τό πλοίο αύτό χωρίς σκελετό, άφοΰ τό έμβολο, κυρίαρχο χαρακτηριστικό στό καθαυτό πολεμικό πλοίο τών κλασικών χρόνων, άποτελοΰσε οργανικό τμήμα τοΰ σκάφους καί προέκταση τής τρόπιδας. 'Η συνδεσμολογία τών μαδεριών στό πέτσωμα άκολουθοΰσε τήν παλιά τεχνική τής λείας αρμολογίας, πλευρό δηλαδή μέ πλευρό, μέ ή χωρίς έξοχή καί έγκοπή στούς αρμούς. Καί δέν έχομε λόγους νά υποθέσουμε δτι διαφορετικά έκτιζαν τίς τετρήρεις ή πεντήρεις τών μετακλασικών χρόνων ή τά καράβια τής ελληνιστικής έποχής. 'Ο σκελετός, δπως περίπου τόνγνωρίζομε σήμερα στά ξύλινα ναυπηγήματα, ήταν κάτι τό κοινό στά ρωμαϊκά πλοία καί τό σύστημα τής έγκοπής καί έξοχής χρησιμοποιήθηκε σ’ ολόκληρον τό ρωμαϊκό κόσμο καί δταν άκόμη δέν ύπήρχαν μακρές σανίδες. "Ολα τά ρωμαϊκά πλοία πού άνέλκυσαν ή μελέτησαν οί ειδικοί ήταν μέ τό σύστημα τής έγκοπής, έκτος άπό δυό τρία πού βρέθηκαν στόν Τάμεση. Κι ή έξαίρεση αύτή πιθανόν νά όφείλετο στό γεγονός δτι τά πλοία έκεΐνα τοΰ Τάμεση είχαν κτισθεΐ έπί τόπου καί ανήκαν σέ διαφορετική παράδοση ναυπηγικής. Τί γίνεται δμως στά Βυζάντιο; Τά ναυάγια τών βυζαντινών πλοίων πού βρέθηκαν στά νερά τοΰ Γιασή ’ Αντά (άνάμεσα στή μικρασιατική άκτή καί τό δωδεκανησιακό νησί τής Κάπαρης) μποροΰν νά μάς διαφωτίσουν; ’Έν μέρει ναί, άπαντοΰν οί ειδικοί πού τά άνέλκυσαν. ’Έτσι στό ναυάγιο τοΰ 7ου μ.Χ. αιώνα τό σύστημα είναι μικτό. Οί συναρμολογημένες πλευρό μέ πλευρό σανίδες στό έξωτερικό κέλυφος είχαν προχωρήσει μέχρι τήν Γσαλο γραμμή, πρίν τοποθετηθεί, στό έσωτερικό ό σκελετός. Άπό τήν ίσαλο δμως καί πάνω ό σκελετός προηγήθηκε 82

τοΰ πετσώματος. Αύτό φαίνεται άπό τόν τρόπο, πού είχαν καρφωθεί τά καρφιά. ’Έχομε δμως καί πρόσθετες πληροφορίες γι’ αύτά τά πλοία. Τά περσότερα άπό τά δοκάρια ( τούς νομεΐς), μέ διατομή 14 τ.έκ. καί τοποθετημένα συνήθως άνά 21 έκ. άπό κέντρο σέ κέντρο, σχημάτι­ ζαν μιά κατασκευή, ή όποια δενόταν στερεά σέ μιά χοντρή καρένα 22 έκ. πλάτος καί 35,5 έκ. ύψος. Τό δέσιμο είχε γίνει μέ βίδωμα ή κάρφωμα. Πρόσθετα δοκάρια τοποθετούσαν έκεΐ δπου άπαιτεΐτο ιδιαί­ τερη άντοχή ή τοποθετούσαν τούς νομεΐς πιό κοντά τόν ένα μέ τόν άλλο.

Καί μιά κάπως βασική παρατήρηση, γιά τά έλληνορωμαϊκά (καί βυζαντινά φυσικά) πλοία είναι, πώς δέν γνωρίζομε μέχρι ποιου βαθμού ή άντοχή κατά τό έγκάρσιο καί κατά τό διάμηκες καί ή ολοκλήρωση τοΰ σκάφους βασιζόταν στό έξωτερικό κέλυφος μέ τίς συναρμολογημένες σανίδες. Καί τοΰτο, γιατί δέν γνωρίζομε, ποΰ καί κατά πόσο τά δοκάρια τοΰ σκελετού συνδέονταν μεταξύ τους. Καί μ’ αύτά δμως τά δεδομένα είναι φανερό δτι ή άντοχή καί κατασκευαστική άρτιότητα έξαρτιόταν περισσό­ τερο άπό τό σκελετό καί·λιγότερο άπό τό έξωτερικό κέλυφος μέ τίς σανίδες — καί στήν περίπτωση έστω τής λείας αρμολογίας. 'Ως πρός τό ύλικό κατασκευής τών πλοίων γνωρίζομε άρκετά πράγματα. Τά αιγυπτιακά καί τά πλοία τής Μεσοποταμίας έκτος άπό τόν πάπυρο καί τά καλάμια κατασκευάζονταν μέ ξύλο τής άκακίας, τό κυπαρίσσι καί τόν κέδρο. Στό ομηρικό πλοίο χρησιμοποιούσαν τή δρΰ, τή λεύκα, τό πεύκο καί τό έλατο — προπάντων τό τελευταίο. ’Ιδιαίτερα τά κουπιά καί ό ιστός γίνονταν άπό ξύλο έλάτης, γιά τό όποιο μιλάει μέ θαυμασμό σέ πολλά σημεία ό "Ομηρος. Θά γνώριζε ίσως ό ποιητής, δπως καί οί σύγχρονοί του, δτι τό έλατο άντεχε περισσότερο άπ’ τό πεύκο στή διάβρωση άπό τούς μικροοργανισμούς τής θάλασσας. Πεύκο καί έλατο κατά κύριον λόγο χρησιμοποιού­ σαν γιά τήν κατασκευή τής τριήρους οί "Ελληνες. Τά ρωμαϊκά σκάφη γίνονταν συνήθως άπό πεύκο, κυπαρίσσι, κέδρο καί κάποτε φτελιά στά ύφαλα. 'Ο σκελετός, στά περισσότερα, άπό δρΰ. Οί σανίδες τοΰ περιβλήματος στή λεία αρμολογία (μέ τό δόντι καί τήν έγκοπή) άπό άγριοβαλανιδιά ή άπό σκληρά καρποφόρα δέντρα, δπως ή έλιά. Τά καρφιά πού χρησιμοποιούσαν οί Ρωμαίοι ναυπηγοί ήταν παρόμοια μέ τά σφυρήλατα, μέ στρογγυλό κεφάλι καρφιά, πού χρησιμοποιούν οί σημερινοί καραβομαραγκοί στή Μεσόγειο καί άλλοΰ. Άπό χαλκό ή κράμα άπό χαλκό καί μολύβι. Χάλκινα καρφιά χρησιμοποιούσαν συνήθως στά ύφαλα καί σιδερένια στά έξαλα. Μερικές φορές έβαζαν τά χάλκινα καρφιά σέ ξύλινη σφήνα, τήν

Ναυπηγικά - κατασκευές

οποία έμπηγαν κατόπιν σέ ανοιγμένη οπή δπου καί τά έσφιγγαν. Στό βυζαντινό ναυάγιο τοΰ 7ου αιώνα, δλοι οί σύνδεσμοι ήταν άπό σίδερο. 'Ολόκληρες καί μισές σανίδες, άπό κυπαρίσσι καί ό σκελετός φτελιά. Τό πέτσωμα πεΰκο καί οί σφήνες, γιά τή συνδεσμολογία κάτω άπό τήν ίσαλο, άσπρη δρυς. "Οταν τά ξύλινα πλοία χρειάστηκε νά βγουν στόν ωκεανό καί νά ριχθοΰν στήν υπερπόντια ναυσιπλοΐα, άντιμετώπισαν οί καραβομαραγκοί καινούρια προ­ βλήματα ή τά ίδια προβλήματα σέ μείζονα κλίμακα. "Επρεπε τά καράβια πού έβγαιναν άπ’ τά χέρια τους νά είναι καλοθάλασσα γιά ν’ άντιμετωπίσουν τή μανία τοΰ ωκεανού, νά είναι άποδοτικά ώς εμπορικά καί άκόμη νά φέρνουν έπάνω τους μεγάλα πυροβόλα γιά ν’ άντιμετωπίζουν τούς πειρατές ή τούς άντιπάλους. Κάτι άνάλογο είχε δημιουργηθεΐ πριν, μέ τή έφαρμογή τοΰ πυροβολικού. "Εφθασαν έτσι σ’ ένα σημείο, στό όποιο ή εμπειρική μαραγκοσύνη δέν έπαρκοΰσε νά έπιλύσει τά προβλήματα πού δημιουργούσαν οί εφαρμοζόμε­ νες πάνω στό σκάφος ροπές, τόσο κατά τό εγκάρσιο δσον καί κατά τό διάμηκες. Τοΰτο επιτεύχθηκε μόλις τό 17ον αιώνα, δταν ή έπιστήμη ήρθε συνεπίκουρη στήν τέχνη τής ναυπηγίας. Μέ αύτό τό ιστορικό καί τεχνικό ύπόβαθρο φθάνομε στά πλοία τοΰ ραγιά, στούς καραβομαραγκούς τών χρόνων τής σκλαβιάς καί τών χρόνων τής Παλιγγενεσίας. Άντί γιά άλλη εισαγωγή σ’ αύτό τό θέμα, θά μπορούσαμε νά μνημονεύσουμε τό χαριτω­ μένο άλλά καί χαρακτηριστικό έπεισόδιο πού άφηγεΐται ό φιλέλληνας γιατρός Σαμουήλ Χάου (Howe), στό βιβλίο του γιά τήν έλληνική έπανάσταση (βιβλ. 1013). Στή Σκόπελο, πού έπισκέφθηκε, είδε νά ναυπηγεί­ ται μιά καλλίγραμμη βάρκα. Τήν ώρα έκείνη ό καραβομαραγκός προγευμάτιζε πτωχικά, μέ ψωμί κι έλιές. Καθώς ό Χάου δέν είδε έργαλεΐα, τόν ρώτησε ποΰ είναι τά μέτρα καί οί διαβήτες του. ’Εκείνος τόν κοίταξε ξαφνιασμένος καί τοΰ ’δείξε ένα χον­ δρό κομμάτι ξύλου, μέσα άπ’ τό όποιο είχε περάσει έπίσης ξύλινη χειρολαβή. Αύτό τοΰ χρησίμευε γιά ξυλόσφυρα (ματσόλα). Τό εργαλείο πού άποκαλοΰσε πριόνι έμοιαζε μάλλον μέ σκουριασμένο στεφάνι βαρελιού, ό δέ διαβήτης άποτελεΐτο άπό δρύινη πήχη σχισμένη στά δύο μέ μιά σφήνα, ή όποια μετακινούμενη άνοιγε καί έκλεινε τά σκέλη. "Ενα μαχαιράκι, σουγιάς, μέ καλή λεπίδα, πού έβγαλε άπ’ τό ζωνάρι του ήταν γιά πολλές χρήσεις — πλάνιζε, έκοβε καί λάξευε τά ξύλα. Καθώς έφευγε ό ξένος άπ’ αύτήν τήν εντυπωσι­ ακή συνάντηση αναπόλησε, δπως γράφει, τό Δαίδαλο καί τόν 'Αρχιμήδη, άτενίξοντας δέ γιά τελευταία φορά τήν καλοσχεδιασμένη βάρκα διερωτήθηκε άν ό γέρος

Βρισκόμαστε στήν εποχή κατά τήν οποία ή εμπειρική μαρα­ γκοσύνη δέν έπαρκοΰσε καί ήρθε ή έπιστήμη συνεπίκουρη εκείνος είχε κληρονομήσει τίς ίκανότητές του γιά ομορφιά καί συμμετρία άπό τόν 'ίδιο τόν Πραξιτέλη καί τό Φειδία... "Ελληνες φυσικά ήταν οί τεχνίτες οί όποιοι ναυπήγησαν σέ μιά μακριά σειρά αιώνων τούς ισχυρούς στόλους, πού διαφέντεψαν τήν αύτοκρατορία τοΰ Βυζαντίου. "Οταν δμως έπεσε ή Βασιλεύ­ ουσα καί ή αύτοκρατορία καταλύθηκε, τά ξακου­ στά ναυπηγεία στήν Πόλη, τή Ρόδο, τή Σμύρνη, τήν Κύπρο, τήν ’Αλεξάνδρεια καί τή Χερσώνα πέρασαν — μερικά τους είχαν ήδη περάσει — στά χέρια τών Τούρκων. Μαζί τους πέρασαν καί οί τεχνίτες, πού δούλευαν τώρα γιά τόν κατακτητή καί μέ τόν καιρό χάθηκαν ώς ελληνικό δυναμικό. Πτωχοί τότε καί κατατρεγμένοι οί ελληνικοί πλη­ θυσμοί περιορίστηκαν στή ναυπήγηση μικρών αλι­ ευτικών ή πλοιαρίων, πού τούς διαπεραίωναν — αύτούς καί τίς πραγμάτιες τους — άπό τό’’να νησί στό άλλο ή στά κοντινά παράλια τής ήπειρωτικής άκτής. Άναφέρεται έν τούτοις τό περιστατικό δτι άρχές τοΰ Που αιώνα ό Γιάννης Μιννότος, άπό τήν Κρήτη, προσφέρθηκε νά διαθέσει στό βασιλιά τής Γαλλίας τούς άπαραίτητους ναυτικούς καί πιλότους πού γνωρίζουν καλά τίς θάλασσες τοΰ Λεβάντε, καθώς καί τέσσερες γαλέρες μέ ισάριθμα μικρά πλοία. Τοΰτο σημαίνει, πιστεύουν μερικοί, δτι οί "Ελληνες διέθεταν καί κατασκεύαζαν μικρά πλοία άπό τή σκοτεινή έκείνη έποχή.

83

Ναυπηγικά - κατασκευές

Τήν περίοδο 1497-1517 πιθανόν νά είχαν ναυπηγη­ θεί πλοία στό Γαλαξείδι, δπως μπορεί νά συμπεράνει κανείς άπό τό Χρονικό τοΰ Γαλαζειδιοΰ. Γύρω στά μέσα τοΰ Που αίώνα υποτυπώδη ναυπηγεία έγιναν στήν "Υδρα, τίς Σπέτσες καί τά Ψαρά καί φυσικά θά ’ πρεπε νά υπάρχουν γιά τή λειτουργία τους οί απαραίτητοι τεχνίτες. Πρέπει νά θεωρήσουμε ιστο­ ρικά έξακριβωμένο δτι τήν έποχή αύτή άρχισαν οί ναυπηγήσεις πολύ μικρών πλοίων. Συγκεκριμένα τό 1657 κατασκευάστηκαν στήν "Υδρα τά πρώτα καΐκια άπό τόν καραβομαραγκό Σακελλάριο, μόλον πού ό πρωτοπόρος αύτός γιά τήν έποχή του άγνοΰσε τή ναυπηγική τέχνη. ’Εργαλείο δέν είχε άλλο άπό ένα πριόνι, τό σκεπάρνι καί τό τρύπανο. Γιά καρφιά χρησιμοποίησε γόμφους (ξυλοκάρφια, τζαβέτες) καί γιά ξάρτια πλεγμένες κλημα­ τόβεργες. Τόν επόμενο χρόνο άλλοι 'Υδραίοι, πού έμαθαν στή Μπαρμπαριά ώς κρατούμενοι τήν τέχνη, σκάρω­ σαν τά πρώτα τρεχαντήρια, δηλαδή μικρά ιστιοφόρα τών 5 περίπου τόννων, μέ μάκρος 12-15 μέτρα. Καί στ’ άλλα νησιά άρχισαν νά φτιάχνουν τρεχαντήρια. Άρχές τοΰ 18ου αίώνα ναυπηγήθηκαν στήν "Υδρα τά πρώτα σαχτούρια τών 10 ώς 15 τόννων καί άργότερα λατινάδικα τών 40-50 τόννων, μέ κατάρτια μονοκόμματα, μέ τά όποια άρχισαν νά ταξιδεύουν στήν Πόλη καί τό Τριέστι. Τό 1745 κατασκεύασαν οί Κουντουριώτηδες λατινάδικο τών 116 τόννων καί ό Κόκκινης χρησιμοποιώντας δυό ναυπηγούς, τό πρώτο βρίκι, βαρύ καί κακάσχημο, τό 1757. Καί στ’ άλλα νησιά πρόκοβε ή ναυπηγική. Στίς Σπέτσες τά πρώτα καΐκια κτίσθηκαν τό 1773 άπό πεΰκο τοΰ νησιοΰ, πού οΰτε κατάλληλο ήταν οΰτε άνθεκτικό. Σπουδάζοντας τά ξένα καράβια πού συναντούσαν ή πού άγόραζαν ήταν, άπό τό 1813, σέ θέση νά κατασκευάζουν μεγάλα καράβια. Οί Ψαριανοί είδικεύθηκαν στήν άρχή στά πειρα­ τικά μίστικα, προχώρησαν στή σακκολέβα, άπό τό 1780 δμως κι έπειτα περιόρισαν αύτές τίς κατα­ σκευές καί παρουσίασαν τά πρώτα ψαριανά βρίκια. Στό Ρωσοτουρκικό πόλεμο τοΰ 1768-1774 καί ιδιαί­ τερα μετά τόν Τσεσμέ (τήν καταστροφή τών Τούρ­ κων στόν Τσεσμέ) κατασκεύασαν γιά τούς Ρώσους γαλιότες. Πώς δμως έκτιζαν τά καράβια τους οί "Ελληνες; Γι’ αύτό πολύτιμες έχομε πληροφορίες, έκτος τίς άλλες πηγές, άπό τό Υπόμνημα περί τής νήσου τών Ψαρών τοΰ πυρπολητή καί κατόπιν ναυάρχου Κωνστ.· Νικοδήμου (βιβλ. 297). Τό κουφάρι ξεκινούσε πάντοτε άπ’ τήν καρένα καί αύτής τό μήκος έδινε ό πλοιοκτήτης στόν τεχνίτη, ό όποιος υπολόγιζε κατόπιν χονδρικά τό ΰψος καί τό πλάτος πού άναλογοΰσε. Τό μήκος, τό πλάτος καί τό βύθισμα μετριόταν σέ ναυπηγικούς πήχεις — κι ένας πήχυς ίσοδυναμοΰσε μέ μιά άγγλική γιάρδα, 0,914

84

μέτρα. Ειδικότερα στό μήκος μετρούσαν τήν τρό­ πιδα καί μ’ αύτή τή διάσταση χαρακτήριζαν τό πλοίο. Μέσος δέ δρος στήν έποχή τοΰ Άγώνα, ήταν γιά τά καράβια τής "Υδρας 34 πήχεις, τών Σπετσών 33 καί τών Ψαρών 27. Μέχρι τό 1790 ό πάντα εμπειρικός καραβομαραγκός χρησιμοποιούσε ένα καί τό ίδιο άχνάρι (σχέδιο) γιά τά στραβόξυλα καί τίς στρώσεις. Γι’ αύτό καί τά καράβια λέγονταν μονόχναρα. Άργότερα ή καί παράλληλα άντί γιά ένα άχνάρι χρησιμοποιούσαν ιδιαίτερο άχνάρι γιά κάθε κομμάτι τοΰ σκελετοΰ καί μέ τόν καιρό κατασκεύαζαν τό σκάφος μέ σχέδια πού έφερναν άπ’ τήν Εύρώπη. Αρχίζοντας δπως είπαμε άπό τήν καρένα, στερέ­ ωναν στά άκρα της τή στείρα ( τό κοράκι τής πλώρης) καί τό ποδόστημα, τής πρύμης. Χρησιμο­ ποιώντας ορισμένο άχνάρι κάρφωναν πάνω στήν καρένα, δεξιά κι άριστερά, πρώτα τούς μεσαίους νομεΐς (πόστες) καί υστέρα στερέωναν καί άπ’ τά δυό μέρη τοΰ σκελετοΰ (καρένας καί μεσαίων νομέων) άπό μιά μακριά εΰκαμπτη σανίδα, σ’ δλο τό μήκος, άπό τή στείρα στό ποδόστημα καί πρός τό κάτω μέρος τών νομέων. 'Η σανίδα αύτή λεγόταν, δπως καί σήμερα, φούρμα. Οί δυό φοΰρμες σχημάτι­ ζαν έτσι τό περίγραμμα τοΰ πλοίου. Μέ οδηγό τίς φοΰρμες τοποθετοΰσαν στήν καρένα τίς άλλες έδρες (στρώσεις), οί όποιες πρός τήν πρύμη καί τήν πλώρη άλλαζαν σχήμα, κύρτωναν δηλαδή περσότερο πρός τά μέσα, κάνοντας μικρότερη κοιλιά, καί λέγονταν βαθικά ή κουτσές. Πάνω άπ’ τό πρώτο ζευγάρι τίς φοΰρμες καί σέ μικρή άπόσταση, τοποθετοΰσαν καί άλλα ζευγάρια, οπότε έχοντας αύτές γιά οδηγό κάρφωναν τά στρα­ βόξυλα (στρώση καί στραβόξυλο = νομεύςή πόστα). ’Έτσι τό σκαρί ψήλωνε κι άνέβαινε. Γιά νά πετύχουν συμμετρία στά πλευρά καί εύθυγράμμιση στά στρα­ βόξυλα καί τίς στρώσεις, ώστε νά μή παρουσιάζει τό σκαρί έξογκώσεις καί βαθουλώματα, δούλευαν μέ τό μάτι. Έν τώ μεταξύ γιά νά κρατήσουν τό σκαρί δρθιο καί μή γύρει, τό μπουντελιάρανε δηλαδή τό στερέω­ ναν μέ μπουντέλια, τά έσχάρια τών Βυζαντινών. Στό πάνω μέρος τών στραβόξυλων κάρφωναν τούς αγκώ­ νες (μπρατσόλια), τά ζυγά (καμάρια), τίς σταμίνες (σκαρμούς τής πόστας) τίς ζώστρες (ζωνάρια) καί τά κουρζέτα (ύδρορόες). Άκολουθοΰσε τό πέτσωμα, (τοποθέτηση τοΰ περιβλήματος) πάνω στίς πόστες καί ή κουβέρτα (τό κατάστρωμα), πού καρφωνόταν πάνω στά καμάρια. Πριν πέσει τό καράβι στή θάλασσα γινόταν τό πρώτο καί παρθενικό παλάμισμα, τό όποιο άνανεωνόταν κάθε λίγο στά ξύλινα πλοία τής εποχής εκείνης. Στά 'Ημερολόγια τών πλοίων τοΰ Άγώνα συναν­ τούμε πολύ συχνά τήν κίνηση αύτή, ή όποια μάλιστα μερικές φορές άποτελοΰσε τήν αιτία ή άκόμη τήν

Ναυτιλιακά βοηθήματα

πρόφαση γιά τήν καθυστέρηση άπόπλου τών πλοίων γιά τίς πολεμικές επιχειρήσεις. Τό παλάμισμα ή παλάμι έγκειτο στό νά καλαφατίζουν τή γάστρα τοΰ πλοίου μέ στουπί καί πίσσα καί κατόπι νά έπαλείφουν τήν επιφάνεια μέ στεαρ δηλαδή ζωικό λίπος καί άλλες ούσίες. ' Η καθέλκυση τοΰ νεότευκτου πλοίου στή θά­ λασσα άποτελοΰσε μία εργασία δύσκολη καί έπικίνδυνη, γι’ αύτό κατά τή διάρκεια τής ναυπηγήσεως τοποθετούσαν δεξιά κι άριστερά τής καρένας δυό βουβά, κορμούς δηλαδή δένδρων καί σακιά άμμο, τό ένα πάνω στ’ άλλο, τά όποια καί έσχιζαν τήν ώρα τής καθελκύσεως. ’Έτσι τό πλοίο καθόταν μαλακά στή χυνόμενη άμμο, μέ τή αφαίρεση τών μπουντελιών. Φυσικά γινόταν ή κατάλληλη τελετή, μέ άγιασμό καί ράντισμα τής πλώρης μέ κρασί. ’Έχομε γι’ αύτό καί μιά μαρτυρία τοΰ Πιέρ Ώγκυστέν Γκύ (Pierre Augustin Guys), κατά τήν άφήγηση τοΰ όποιου, πριν αρχίσει ή έργασία γιά τήν καθέλκυση πρόσταζε ό ναυπηγός νά φέρουν κρασί καί γεμίζον­ τας μιά κούπα, ράντιζε τήν πλώρη τοΰ καραβιοΰ, μέ τήν εύχή νά είναι καλοτάξιδο (βιβλ. 930). Τήν καθέλκυση τοΰ πλοίου άκολουθοΰσε ό έξοπλισμός του, δηλαδή ή επιβίβαση καί τοποθέτηση τοΰ -γαρνιμέντου καί τής μανούβρας. Γαρνιμέντο ήταν τά πυροβόλα (τόπια), οί άγκυρες (σίδερα), βαρέλια, σκεύη, σιδερικά κ. ά. Μανούβρα ή μανόβρα ήταν οί ιστοί, οί κεραίες, τά σχοινιά καί τά ιστία. "Οσο γιά τούς ιστούς, κατά τήν πρώτη περίοδο τής ναυπηγικής τών Ελλήνων ήταν μονοκόμματοι, χωρίς επιστήλια (τά άλμπουρέτα), άπό τό τέλος δμως τοΰ 18ου αιώνα άρχισε νά γενικεύεται ή χρήση τών άλμπουρέτων. Είχε δηλαδή ό ιστός τήν κολόμπα καί πάνω άπ’ αύτή ένα ή δύο, συνήθως, άλμπουρέτα. Τίς περσότερες φορές τά έλληνικά ναυπηγήματα δέν είχαν στούς ιστούς θωράκια (κόφες) καί τοΰτο γιά νά μή προσθέτουν βάρος στήν ήδη φορτωμένη κατα­ σκευή τους. ’Αντί γι’ αύτά διέθεταν τά δίζυγα (κρουζέτα), έξοχές, πάνω στά όποια μποροΰσαν οί έπιδέξιοι ναΰτες τών Ελλήνων ν’ άναρριχώνται καί στέκονται γιά τό χειρισμό τών ιστίων. Τή χωρητικότητα (πορτάδα) τοΰ τελειωμένου πλοίου τή μετρούσαν σέ μετρικά κοιλά ή καντάρια σταριού. Τό κοιλό ήταν 22 οκάδες καί τό καντάρι 44. Οί ναύλοι πληρώνονταν μέ τό κοιλό, λόγου χάρη Άλεξάνδρεια-Πόλη 20 παράδες (μισό γρόσι) τό κοιλό. Κάθε καράβι είχε ένα επίσημο μέτρο τοΰ κοιλοΰ, δηλαδή βυτίο πού χωροΰσε 22 οκάδες καί ήταν ελεγμένο άπό τήν κοινότητα. 'Υπήρχαν επίσης σ’ δλα τά λιμάνια τής οθωμανικής αύτοκρατορίας επίσημα μέτρα τής οκάς, τοΰ κανταριού, τοΰ κοιλοΰ καί τοΰ πήχυ. Οί διαστάσεις καί τό μέγεθος τών πλοίων πού ναυπηγούσαν οί σκλαβωμένοι "Ελληνες ήταν ένα

θέμα, πού άπασχόλησε ιδιαίτερα τίς διοικητικές άρχές τοΰ δυνάστη. Τόν έξυπηρετοΰσε βέβαια ή άπόκτηση άπό τό ραγιά έμπορικοΰ στόλου, γιατί τοΰ ’δίνε τήν εύχέρεια νά χρησιμοποιεί σέ κάθε περίσταση τά πλοία του μέ μίσθωση ή έπίταξη, γιά τίς μεταφορές του ή άκόμη γιά πολεμικούς σκο­ πούς. Καθώς δμως αύτά ολοένα μεγάλωναν καί μποροΰσαν νά φέρουν ισχυρά μάλλον πυροβόλα, άρχισε νά δυσφορεΐ καί άνησυχεΐ μήπως μιά μέρα στραφοΰν έναντίον του. Γι’ αύτό άπαγόρευσε τήν κατασκευή πλοίων μέ μάκρος στήν τρόπιδα μεγαλύτερο άπό 40 πήχες. Καί σ’ ορισμένες περιπτώσεις επιχείρησε νά μαται­ ώσει τήν κατασκευή τους. Κατόρθωναν δμως οί "Ελληνες νά παρακάμπτουν τήν άπαγόρευση μέ γενναίο φιλοδώρημα καί μέ τή δικαιλογία δτι ήταν άναγκασμένοι νά έξοπλίζουν τά πλοία τους γιά νά άμύνονται στίς έπιθέσεις τών πειρατών. Μέ τό πέρασμα τοΰ χρόνου καί χωρίς νά ξεφύγουν οί "Ελληνες άπό τήν τεχνική, πού μιά είκόνα της έδωσα παραπάνω, πλούτιζαν τήν εμπειρία τους τόσο μέ τήν άσκηση τής τέχνης δσο καί μέ τήν παρατήρηση τών καραβιών τής Εσπερίας, τά όποια μελετούσαν ώς πρότυπο. ’Έτσι τό 1797 σκαρώθηκε στίς Σπέτσες τό τρίστηλο Πλειάς χωρη­ τικότητας 9000 κοιλών (254 τον.), μέ μάκρος στήν τρόπιδα 29 ναυπηγικούς πήχεις ή 26,50 περίπου μέτρα. ’Ακολούθησαν τέσσερα άλλα καί γιά δλα αύτά χρησιμέυσαν ώς πρότυπα, καράβια κτισμένα στή Δύση. "Ενα τέτοιο ήταν ή πολάκα (τρίστηλη) τού Κοσμά Γκίνη, κτισμένη στή Νεάπολη. ’Άλλοτε πάλι έφερναν τά σχέδια άπό τή Δύση καί πάνω σ’ αύτά δούλευαν. Άπό τό άλλο μέρος πολύτιμη πραγματοποιούσαν οί τεχνίτες άσκηση στούς τουρκικούς ταρσανάδες, δπου τούς καλοΰσαν κατά καιρούς οί Τούρκοι γιά τήν κατασκευή πλοίων τής Ψιλής ’Αρμάδας, δηλαδή τοΰ έλαφροΰ στόλου. Καί βελτίωναν τά δικά τους καρνάγια ή καρενάγια (άπό τό ιταλικό carenaggio). ’Έτσι στίς άρχές τοΰ 19ου αιώνα εντοπίζει ό ιστορικός ναυπηγεία στήν "Υδρα, τίς Σπέτσες, τά Ψαρά, τό Γαλαξείδι, στήν Πάργα, τή Ζαγορά καί τό Τρίκκερι, στή Σκιάθο καί τήν Κάσο. Μικρότερα δέ καρνάγια βρίσκει στή Σκόπελο, τό Λιτόχωρο, τό "Αγιον "Ορος, στά Σφακιά, τήν Πύλο, Κορώνη, Πάρο, Μύκονο, Πάτμο, Χαλκίδα καί ’Άνδρο. Μέσα σ’ αύτά κτίσθηκαν καί συντηρήθηκαν τά περσότερα άπό τά πλοία τοΰ Άγώνα.

II. Ναυτιλιακά Βοηθήματα Βασικά πρέπει νά έπαναλάβουμε καί προσθέ­ σουμε εδώ δτι, άν τό δάσος στάθηκε ή μήτρα δπου ούσιαστικά κυοφορήθηκε τό σκεΰος τοΰ πλοίου, ό ούρανός άπετέλεσε άπό τή μακρινή άρχαιότητα καί 85

Ναυτιλιακά βοηθήματα

Είναι οί φάροι ναυτιλιακά βοηθήματα; 'Ασφαλώς ναί - στήν ευρύτερη τους σημασία. Γιά τούς φύλακες των, τούς φαροφύλακες αντι­ γράφω άπό τή διαθήκη τοΰ ναυάρχου Στυλ. Λυκούδη: Καί είς τούς ταπεινούς συνεργάτες μου, τούς βιοπαλαιστάς φαροφύλακας, τών όποιων τό ψωμί στάζει αιμα, όλόψυχον καί εύγνώμονα άπευθύνω τόν ύστατον χαιρετισμόν... Στήν εικόνα τό πλοίο άνεφοδιασμοΰ φάρων «Καραβόγιαννος» (Α-479).

γιά πολλές χιλιετηρίδες τόν οδηγό στά ταξίδια του. Γιά τήν καλή τύχη τοΰ ναυτίλου ό ούρανός δέν είναι βουβός δπως ή θάλασσα — μιλάει εκφραστικά μέρα καί νύκτα καί γι’ αύτό άπό τούς άρχαίους χρόνους ό ναυτίλος έστρεψε πάντοτε πρός αύτόν τό βλέμμα του, άποζητώντας νά βρει βοήθεια τόσο στόν προσδιορισμό τής θέσεώς του όσο καί στήν πορεία του. Τοΰτο έγινε καί γίνεται δυνατό χάρη στή θαυμαστή τάξη τών άστρων — καί τοΰ ήλιου — καθ’ ολον τό χρόνο στήν ατελεύτητη σειρά τών ένιαυτών καί τών αιώνων. Στρέφοντας ό άνθρωπος πρός τόν ούρανό, στήν άρχή τόν κοίταζε μέ γυμνό μάτι καί άργότερα μέ όργανα πού μέ τόν καιρό προσπάθησε νά βελτιώσει.

Παράλληλα δμως δέν αγνόησε καί δέν περιφρόνησε κάθε άλλο μέσον πού μποροΰσε νά τόν βοηθήσει στή θαυμαστή του περιπέτεια στόν υγρό πόντο. Καί τοΰτο άπό τά αρχαία, τά πανάρχαια χρόνια. 'Ο Πέντρο Σερμιέντε ντέ Γκαμπόα σημειώνει στήν 'Ιστορία τών ’Ίνκας, (βιβλ. 1171), ότι ό λαός αύτός χρησιμοποιούσε άναγλυφικούς χάρτες πριν 86

άπό τό 12ον μ.Χ. αιώνα. Οί άρχαΐοι Αιγύπτιοι είχαν ήδη άπό τό 1350 π.Χ. χάρτες, μέ τά όρια τών κρατών, πού συνόρευαν μαζί τους. Κι οί άρχαιότεροι χάρτες πού άναφέρουν οί πηγές άνάγονται στό 3000 π.Χ. ’Αλλά γι’ αύτούς δέν γνωρίζομε τίποτε τό συγκεκριμένο. 'Η χαρτογραφία άναπτύχθηκε κυρίως στό έλλαδικό χώρο καί μάλιστα κατά τήν Α' Χιλιετία π.Χ., μέ λίγη δμως ή καθόλου ώφελιμότητα στήν πρακτική ναυτιλία. Καί φυσικά ήταν συνάρτηση τών ιδεών πού είχαν κατά καιρούς οί άνθρωποι γιά τό σχήμα τής γής. ’Έτσι ό "Ομηρος τή λογαριάζει σάν κυκλικό σύμπλεγμα νησιών, τό όποιο περιβάλλεται άπό ένα μεγάλο ποτάμι, τόν ’Ωκεανό. Πρώτο χαρτογράφο πρέπει νά θεωρήσουμε τόν ’Αναξίμανδρο, πού δημοσίευσε γύρω στά μέσα τοΰ 6ου π.Χ. αιώνα ένα χάρτη τής γής, τόν όποιον διόρθωσε καί συμπλήρωσε ό Έκαταΐος άπό τή Μίλητο. Φυσικά τόσον ό ’Αναξίμανδρος δσον καί ό 'Εκαταΐος βασίσθηκαν στήν άρχή πού πίστευε κι ό "Ομηρος. "Οτι δηλαδή ή γή ήταν ένας δίσκος κυκλικός, μέ τόν ’Ωκεανό πού κυλάει γύρω της τά βαθιά νερά του.

Ναυτιλιακά βοηθήματα τ Ηρθαν κατόπιν, τόν 5ο καί 4ο αιώνα, οί Πυθαγό­ ρειοι καί ό ’Αριστοτέλης, οί όποιοι δέχθηκαν καί απέδειξαν τή σφαιρικότητα τής γής. ’Αλλά καί πάλι οί χάρτες πού συντάσσονταν ήταν πρωτόγονοι καί αύθαίρετοι. Πρώτος πού μέτρησε μέ κάποια ακρίβεια τίς αποστάσεις πάνω στή γή ήταν ό Δικαίαρχος. Αύτό, κατά τό Στράβωνα. ’Ερατοσθέ­ νης ό Κυρηναΐος (276-196 π.Χ.) έπέκτεινε καί βελτίωσε τήν έργασία τοΰ Δικαιάρχου, προσδιορί­ ζοντας τό ακριβές σχήμα τής γής. 'Ο χάρτης τοΰ ’Ερατοσθένη τροποποιήθηκε άργότερα, έπί τό έπιστημονικότερο, άπό διαφόρους, άπό τούς όποιους πιό σημαντικός ήταν ό "Ιππαρχος, πού πρώτος έπινόησε τόν αστρολάβο. Σημαντική δμως γιά τή χαρτογραφία πρέπει νά ήταν ή συμβολή τοΰ Μαρί­ νου άπό τήν Τύρο, γιά τόν όποιο ό Νικ. Φωτεινός, σέ άξιόλογες μελέτες του μέ διεθνή άπήχηση, διατυπώνει τήν άποψη δτι βρήκε τούς κατόπιν άποκαλούμενους μερκατορικούς χάρτες. Ειδικότερα, ό Φωτεινός σημειώνει: - Μαρίνος ό Τύριος, "Ελληνας γεωγράφος, πού εζησε γύρω στό 100 μ.Χ. συνέταξε τήν Γεωγραφικήν 'Υφήγησιν, δηλαδή χάρτην κυλινδρικής προβολής, πού αποτελεί τόν πρώτο επιστημονικά συντεταγμένο ναυ­ τικό χάρτη, τόν όποιο κατόπιν έσφετερίσθη ό Γεράρδος Μερκάτωρ, έξ ου καί ονομάσθηκαν μερκατορικοί οί χάρτες, οί όποιοι γίνονται μέ τό σύστημα τής προβο­ λής... Φαίνεται δέ δτι ή Γεωγραφική 'Υφήγησις τοΰ Πτολεμαίου (2ος μ.Χ. αιώνας) είναι μία τών εκδόσεων τοΰ Μαρίνου. Καί ή προβολή τοΰ Πτολεμαίου (τό κωνικόν έκπέτασμα) οφείλεται είς τόν Μαρίνον... Είναι γνωστό δτι άπό τούς μεγαλύτερους γεωγρά­ φους τής άρχαιότητας ό Πτολεμαίος (Κλαύδιος Πτολεμαίος) συνέταξε τόν τελειότερο χάρτη τής εποχής του, πού παρέμεινε άγνωστος στούς Ρωμαί­ ους, στούς Βυζαντινούς καί κατά τό Μεσαίωνα, γιά νά βρεθεί μόλις τό 15ου αιώνα. Άπό τότε καί έπί αιώνες έγινε ό κατ ’ εξοχήν άξιόπιστος χάρτης πού χρησιμοποίησε ή φωτισμένη Δύση. Μηνάς ό Ίνδικοπλεύστης, ό γνωστός καλόγερος πού μέ τή Χριστιανική Τοπογραφία του, μετέδωσε τήν εμπειρία άπό τά ταξίδια του στόν 6ο μ.Χ. αιώνα, συνέταξε ένα χάρτη, τόν όποιο πρέπει νά άναφέρουμε άπλά ώς ένα σταθμό στήν έξέλιξη τής χαρτογραφίας. Στά πλοία τής Μαγιόρκας βλέπομε γιά πρώτη φορά ναυτικούς χάρτες άπό τά μέσα τοΰ 12ου αιώνα, στοιχειώδεις βέβαια καί μάλλον άφερέγγυους, γιατί ό ναυτικός δέν μπορούσε νά χαρά­ ξει μέ άσφάλεια τήν πορεία του καί νά έκτιμήσει τίς άποστάσεις. Καί πρέπει νά περιμένουμε τούς 16ο καί 17ο αιώνες, κατά τούς όποιους διαθέτει ό ναυτικός πραγματικούς χάρτες, πού άπεικονίζουν τόν τότε γνωστόν κόσμο. Πάνω σ’ αύτούς ήταν σημειωμένα άνεμολόγια μέ γραμμές, πού παρίσταναν τούς ρόμβους.

' Ο Περσικός Κόλπος στήν «Παγκόσμια Γεωγραφία» τοΰ Guil­ laume le Testu (Βιβλιοθήκη τοΰ γαλλικού υπουργείου στρα­ τιωτικών, στό Παρίσι).

Καθώς δμως τά άστρα άπετέλεσαν πάντοτε τόν πολύτιμο καί συχνά άλάθητο οδηγό, ταιριάζει νά γυρίσουμε πίσω στά όργανα μέ τά όποια μετρούσαν τή θέση τους δηλαδή τό ύψος πάνω άπ’ τόν ορίζοντα καί, σέ συνάρτηση μ’ αύτό, προσδιόριζαν οί ναυτιλλόμενοι τή θέση τοΰ πλοίου καί κανόνιζαν τήν πορεία του. Πρώτον ίσως πρέπει νά μνημονεύ­ σουμε τόν αστρολάβο, πού δείγμα του βρέθηκε στά Αντικύθηρα (στά νερά τών Αντικυθήρων), στίς άρχές τοΰ αιώνα μας. ΤΗταν ένα περίπλοκο ναυτικό όργανο, μέ τό όποιο — λύνοντας μηχανικά τά άστρονομικά προ­ βλήματα — μετρούσαν τό ύψος τοΰ ήλιου καί τών άστρων. Καί πρέπει νά χρησιμοποιόταν τουλάχι­ στον άπό τήν έποχή τοΰ 'Ιππάρχου (πρός τό τέλος τοΰ 2ου π.Χ. αιώνα), πού φέρεται καί ώς πρώτος κατασκευαστής του. Πολλούς αιώνες μετά, πρώτοι οί Πορτογάλοι ναυτικοί περιέλαβαν άνάμεσα στά ναυτιλιακά τους 87

Ναυτιλιακά βοηθήματα

'0 Παγκόσμιος χάρτης τοϋ Μερκάτορος (1578), πού βρίσκεται στό British Museum τοΰ Λονδίνου.

όργανα, στίς καραβέλλες, καί τό άστρολάβιον τοΰ Ραϋμόνδου Λούλ (Loul). Τοΰτο άπό τό 15ον αιώνα. Φαίνεται δέ ότι οί Πορτογάλοι τόν χρησιμοποίη­ σαν γενικότερα — όχι μόνο στή θάλασσα — ένώ άπό τό άλλο μέρος έχομε τή μαρτυρία τοΰ Βάσκο ντέ Τάμα, ό όποιος βρήκε στή Ζανζιβάρη τούς ’Άραβες νά γνωρίζουν τή χρήση του στήν ξηρά τουλάχιστον. Γιά τή θάλασσα, δέν γνωρίζομε. Τό άστρολάβιον ήταν ένας άπλός δίσκος διαιρε­ μένος σέ μοίρες, πού έφερε δείκτη, στά άκρα τοΰ οποίου ύψωνόταν διόπτρα. Πριν άπ’ αύτό υπήρχε ό τετράς (quadrante) τοΰ Άμέρικο Βεσπούτσι καθώς καί ή Ράβδος τοΰ ’Ιακώβ. 'Η Ράβδος τοΰ ’Ιακώβ ήταν ένα γωνιομετρικό όργανο, άπλοϊκό μάλλον, πού χρησιμοποιήθηκε

88

άπό τούς ναυτικούς τό 16ον αιώνα. Άποτελεϊτο άπό μία ράβδο μέ τετράγωνη τομή καί χαραγμένη στό πλευρό κλίμακα, πάνω στήν όποια ολίσθαινε κάθετα ένας κανόνας, πιό κοντός άπό τή ράβδο. Μετακινούσαν τόν κανόνα πάνω στή ράβδο μέχρι πού τό μάτι τοΰ παρατηρητή, τοποθετημένο στό άκρο τής ράβδου έβλεπε, στό μέν κάτω άκρο τοΰ κανόνα τήν οπτική άκτίνα πού κατέληγε στόν ορίζοντα καί στό άνω άκρο τήν οπτική άκτίνα πού κατέληγε στό παρατηρούμενο άστρο. 'Η διαίρεση τής ράβδου, στήν όποια βρισκόταν τή στιγμή έκείνη ό κανόνας, έδειχνε τό ζητούμενο ύψος. "Οταν δμως έπρόκειτο νά μετρήσουν τό ύψος τοΰ ήλιου ή παρατήρηση γινόταν άντίστροφα ή, όπως έλεγαν παλαιότερα, χρησιμοποιούσαν τό όργανο

Ναυτιλιακά βοηθήματα σκιοθηρικώς. Τοΰτο σημαίνει δτι σερνόταν ό κανό­ νας σέ τέτοια θέση, δπου τό άκρο τής ράβδου, πάνω στό όποιο έπεφτε ή σκιά τοΰ άνω άκρου τοΰ κάθετου κανόνα, νά συμπέσει οπτικά μέ τόν ορί­ ζοντα. Αιώνες μετά επινόησαν τόν όκτάντα, δικάτοπτρο αστρονομικό όργανο πού άποτελεΐτο άπό τομέα κύκλου 45° (τό όγδοον τοΰ όλου κύκλου) καί χρησίμευε γιά νά μετρούν τό ύψος καί τή γωνιακή άπόσταση τών αστέρων. Έξέλιξη τοΰ όκτάντα άπετέλεσε ό γνωστός μας έξάς (ή έκτοκύκλιον) γωνιομετρικό κι αύτό όργανο, ’Αστρολάβος. Ό αρχαιότερος, μετά άπό εκείνον τών ’Αντικυθήρων γνωστός στήν Εύρώπη αστρολάβος, μέ πιθανή χρονολογία τό 1185 μ.Χ. Ήταν ένα όργανο, μέ τό όποιο μετρούσαν τό ϋψος τοΰ ήλιου καί τών άστρων καί καθόριζαν τή θέση (τό στίγμα) τοΰ πλοίου. Άποτελεΐτο βασικά άπό ένα δίσκο, μέ χαραγμένη τήν άποτύπωση τοΰ ούρανοΰ, δπως τόν βλέπει ό παρατηρητής καί βαθμολογημένον στήν περίμετρο, πάνω στόν όποιο κινείτο ένας «γνώμων» (κανόνας, γιά τή μέτρηση τής γωνίας τοΰ ΰψους). Οί ναυτικοί χρησιμοποιούσαν μιά απλοποιημένη κατα­ σκευή.

Ναυτικός άστρολάβος, σπάνιος τύπος οργάνου γιά τή μέτρηση τοΰ ϋψους τών άστρων, πού βρίσκεται στό Δανικό Ναυτικό Μουσείο τοΰ Helsinger. Είναι κατασκευασμένος μέ χαλκό, γύρω στό 1600 μ.Χ.

δικάτοπτρο, γιά τή μέτρηση τοΰ ύψους τών ούρανίων σωμάτων καί προπάντων τοΰ ήλιου. Ή καινούρια δμως έποχή τής ναυσιπλοΐας στή Μεσόγειο είχε ανοίξει τό 13ο αίώνα μέ τή χρησιμο­ ποίηση ενός σημαντικού βοηθήματος, τής πυξίδας. ’Ήδη άπό τό 12ον αίώνα οί ναυτικοί τοΰ ’ Αμάλφι, τής Γένοβας, τής Βενετίας καί τής Μαγιόρκας άρχισαν νά μεταχειρίζονται τή ναυτική πυξίδα, τήν όποια ή ιταλική παράδοση αποδίδει στή ναυτική πολιτεία τοΰ Άμάλφι. Φαίνεται δμως πώς οί ’ Αμαλφιτανοί τή διδάχθηκαν άπό τούς ’Άραβες καί κείνοι άπό τούς Κινέζους. Στήν άρχή ήταν μιά μαγνητική βελόνη, τοποθε­ τημένη σέ μικρό κυκλικό χαρτόνι ή κομμάτι ξύλου, στό όποιο ήταν χαραγμένα τά διάφορα σημεία τοΰ ορίζοντα. Τό χαρτόνι ή τό ξύλο έπέπλεε σέ μικρό άγγεΐο, γεμάτο νερό ή λάδι. Κατόπι, 14ος αιώνας, συμπιέσθηκε ή βελόνη καί πλάτυνε γιά νά στηριχθεΐ μέ κατάλληλη εγκοπή, πάνω σέ κατακόρυφη άκίδα, κλείσθηκε σέ γυάλινο κουτί καί προβαλλό­ ταν σέ άνεμολόγιο, ώστε νά δείχνει όχι μόνο τή διεύθυνση τοΰ Πόλου, άλλά καί τήν πορεία τοΰ πλοίου. (Ή πρωτόγονη εκείνη πυξίδα δέν έφερε τά τέσσαρα σημεία τοΰ ορίζοντα ’Ανατολή, Δύση, Βορράς, Νότος, πού γνωρίζομε σήμερα, άλλά είχε διαιρεμένο τό δάπεδο σέ γραμμές πού έδειχναν τίς διευθύνσεις τών 8 άνέμων καί άκολουθοΰσαν ύποδι-

89

Ναυτιλιακά βοηθήματα

αιρέσεις, μέχρι πού έφθαναν σέ 64 γραμμές ή 64 σημεία). Άργότερα, τό 15ον αιώνα εφαρμόσθηκε στήν πυξίδα, τό σύστημα τής διπλής άρτήσεως ώστε νά μήν έπηρεάζεται ή λειτουργία της άπό τίς κινήσεις τοΰ πλοίου μέ τόν κυμάτισμά. ’Έγινε μάλιστα νά φωτίζεται καί τή νύκτα. Σ’ όποιο σημείο τής υδρογείου κι άν βρισκόταν τό πλοίο, μποροΰσαν νά βρουν τήν ακολουθητέα πορεία, άνάλογα μέ τόν επιθυμητό ρόμβο, τοποθετώντας τήν πυξίδα στό κέντρο τοΰ άνεμολογίου. Μέ τήν έξέλιξη τοΰ άστρολάβου πέτυχαν νά μετρούν, μέ σχετική άκρίβεια τό ύψος τών άστρων, ενώ μέ τή ράβδο τοΰ ’Ιακώβ πού είπαμε μποροΰσαν νά υπολογίζουν τό γεωγραφικό πλάτος. Μόνον έτσι ήταν σέ θέση νά προσδιορίσουν μέ άκρίβεια τή θέση τοΰ πλοίου στήν 'Υδρόγειο.

‘Αστρολάβος, πού βρέθηκε στίς ιρλανδικές ακτές, στήν περιο­ χή δπου βυθίστηκαν μερικά άπό τά πλοία τής ’Αρμάδας.

Τό σπουδαίο δέ είναι ότι επανήλθαν σέ χρήση στήν ναυσιπλοΐα οί μεσημβρινοί καί παράλληλοι, πού είχαν άγνοηθεΐ τήν έποχή τοΰ Μεσαίωνα. Καί τοΰτο έγινε δταν μεταφράστηκε στά λατινικά, τό 1409, ή γεωγραφία τοΰ Πτολεμαίου. ΤΗτάν δμως άκόμη άπαραίτητο γιά τό ναυτίλο νά μετρήσει τήν άπόσταση πού διήνυσε, υπολογίζον­ τας τήν ταχύτητα μέ τήν όποια ταξίδεψε. Τοΰτο μποροΰσε νά γίνει μέ τό δρομόμετρο, γιά τό όποιο μιλάει ό Βιτρούβιος καί δίνει κάποια περιγραφή, άλλά είναι άμφίβολο άν ποτέ χρησιμοποιήθηκε. ’Αντίθετα τό δρομόμετρο, πού χρησιμοποιήθηκε

90

‘Αστρολάβος τοΰ 16ου μ.Χ. αιώνα, χρησιμοποιούμενος άπό 'Ισπανομαυριτανούς. Βρίσκεται στό Ναυτικό Μουσείο τής Χάιφας. Εικόνα Α: εμπρόσθια δψη. Εικόνα Β: οπίσθια όψη.

Ναυτιλιακά βοηθήματα

άπό τόν 9ον αιώνα στή Μεσόγειο, άποτελεΐτο άπό ένα δέλτα, σχοινί διαιρεμένο σέ κόμβους καί ήμικόμβους, ένα έξέλικτρο καί άμμωτό. Τό άμμωτό, σέ χρήση κυρίως άπό τό 13ον αιώνα, βοηθούσε στό νά μετρεΐ κανείς ίσα διαστήματα χρόνου, στή διάρκεια ενός ταξιδιού. Στό δρομόμετρο κάθε κόμ­ βος άπεΐχε άπό τόν άλλο τό 1/120 τοΰ ναυτικοΰ μιλίου (1852 μ.) ή 15,44 μέτρα. ’Εξάλλου στή Β' μεταχριστιανική χιλιετηρίδα άρχισαν νά συστηματοποιούνται οί ναυτικές γνώ­ σεις. Μέ τόν καιρό γίνονται κώδικας. Πολλοί έχουν συνεισφέρει σ’ αύτό μέ τήν έμπειρία τους στά υγρά πλάτη, τό καθετί καταγράφεται μέ λεπτομέρεια καί σύστημα κι όλες οί γνώσεις συγκεντρώνονται καί καταγράφονται στά μέσα τοΰ 13ου αιώνα σ’ ένα μοναδικό γιά δλη τή Μεσόγειο βιβλίο, Lo Com­ passo da Navigare, πού έφθασε σ’ έμάς μ’ ένα άντίγραφο τοΰ 1296. ΤΗταν ένα είδος λιμενοδείκτη, πορτολάνου δπως έπικράτησε νά λέγονται αύτές οί συλλογές, μέ χρήσιμες ναυτικές πληροφορίες καί οδηγίες. (’Απογόνους τών άρχαίων σταδιασμών άποκαλεΐ τούς πορτολάνους ό ναυτικός συγγραφέας πλοίαρχος Τάσος Τζαμτζής). ’Έδινε διοπτεύσεις καί άποστάσεις, καθώς καί λεπτομερειακές περιγρα­ φές τών τοπικών συνθηκών σέ κάθε περιοχή. Τό επόμενο βήμα ήταν νά χαρτογραφηθούν αύτές οί πληροφορίες καί ό άρχαιότερος γνωστός μας χάρτης ήταν ή Carta Pisana, πού έγινε στήν Πίζα, τό 1275 καί δείχνει τίς διάφορες διοπτεύσεις καί τίς άποστάσεις σέ κλίμακα. Μέ τό χάρτη αύτό μπο­ ροΰσε γιά πρώτη φορά ό πλοίαρχος, πού γνώριζε λίγα μαθηματικά, νά χαράξει τήν πορεία του, χρησιμοποιώντας μόνο τόν κανόνα καί ένα δια­ βήτη. Στή ναυσιπλοΐα τοΰ τέλους τοΰ Μεσαίωνα καί τών χρόνων τής ’Αναγεννήσεως οί πορτολάνοι παίρνουν δλο καί ξεχωριστή θέση. Κυρίως τούς βρίσκει ό ερευνητής νά κυκλοφορούν τό 16ον αιώνα ώς χειρόγραφες οδηγίες, πού περιέχουν χρήσιμες πληροφορίες γιά τούς ναυτιλλομένους γύρω άπό τίς άκτές, τά λιμάνια, τίς άποστάσεις, τούς έπικρατούντες άνέμους καί καθετί άλλο πού άφοροΰσε τήν ασφάλεια τής ναυσιπλοΐας. Τέτοιοι χειρόγραφοι πορτολάνοι περισώθηκαν, άπ’ δσο τουλάχιστον είναι γνωστό, επτά. 'Ο πορτολάνος τής βιβλιοθήκης τής Βουλής (’Αθήνα) τοΰ 1534, τής βιβλιοθήκης τής Βιέννης τοΰ 16ου αιώνα, ένας δεύτερος στην ίδια βιβλιοθήκη τοΰ 1540-1545, τής βιβλιοθήκης τοΰ Βατικανού, 16ος αιώνας, τής Εθνικής βιβλιοθήκης τοΰ Παρισιοΰ, τοΰ 16ου αιώνα, τής Πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης τοΰ Λέυντεν ( Ολλανδία) του 1553 και τέλος ο πορτολάνος τής βιβλιοθήκης τής Ζαγοράς (στό Πήλιο) τοΰ 16ου αιώνα (βιβλ. 414). ' ο πρώτος έντυπος πορτολάνος, πού άποτελεΐ καί

Κλεψύδρα τοΰ 17ου αιώνα, γιά χρονική περίοδο 30 ' τής ώρας, έν χρήσει στά άγγλικά πλοία τών χρόνων τής ’Αναγεννήσεως. Είναι τό άντίστοιχο τοΰ άμμωτοΰ τών νεωτέρων 'Ελλήνων καί απόγονος τής κλεψύδρας τών κλασικών χρόνων. Τή βρήκα στό National Maritime Museum τοΰ Γκρήνουιτς.

τό πρώτο έντυπο νεοελληνικό ναυτικό βιβλίο είναι ό γνωστός μέ τό δνομα Πορτολάνος του Δημήτρη Τάγια, πού τυπώθηκε γιά πρώτη φορά στή Βενετία τό 1573. Μοναδικό άντίτυπό του περισώθηκε στή βιβλιοθήκη τοΰ Βατικανού, άπ’ δπου υπάρχει φω­ τοτυπία στό Ναυτικό Μουσείο τής Ελλάδας. 'Ο άκριβής τίτλος του είναι: Πορτολάνος ήτοι βιβλίον δπου περιέχει τούς λιμένας τής θαλάσσης, τό διάστημα δπου είναι άπό τόπου είς τόπον καί άλλα πολλά χρήσιμα είς ταύτην τήν ύπόθεσιν. Ένετίησι. Παρά Νικολάου Γλυκεϊ, τώ έζ Ίωαννίνων. Con licenza de Superiori e privilegio. Τό βιβλίο αύτό φαίνεται, έγινε άμέσως πολύτιμο γιά τούς ναυτικούς, ώστε ξανατυπώθηκε πολλές φορές, άπό τίς όποιες είναι γνωστές τών ετών: 1618, 1641, 1719, 1780 καί 1800. ’Από τήν τελευταία έκδοση (τού 1800) υπάρχει ένα άντίτυπό στήν

91

Ναυτιλιακά βοηθήματα

Χάρτης τής μεσημβρινής 'Ελλάδος. Άπό τόν Petit Atlas Maritime, τοϋ Bellin, 1764. ’Εθνική βιβλιοθήκη (’Αθήνα) καί ένα στό Ναυτικό Μουσείο τής 'Ελλάδος. Σχετικά μέ τό Αιγαίο ειδικότερα συναντούμε ένα Isolario πού έγραψε ό ’Ιταλός περιηγητής καί γεωγράφος Φραντζέσκο Λουπατσόλο, μέ τόν τίτλο: — Isolario τοΰ ’Αρχιπελάγους καί άλλων ιδιαίτερων τόπων τοΰ Francesco Lupazolo, στόν όποιο άναφέρονται τό άρχάϊο όνομά τους καί τό σημερινό, ό τρόπος ζωής, ό πληθυσμός, ή ενδυμασία των γυναικών καί οί άρχαιότητες καθώς καί άλλα ειδικά θέματα εκτός άπό τά νησιά, γραμμένος τό 1638 στή Χίο. (Ίζολάρια ήταν σχέδια νησιών μαζί μέ περιγραφές καί στοιχεία). Ταξιδευτικός οδηγός τοϋ Αιγαίου (1789) κυκλο­ φόρησε στό Neuwied σέ γαλλική γλώσσα, τοΰ Γερμανού περιηγητή Φρίζεμαν (Friezeman). Είναι ένα σύντομο χρονικό άπό 143 σελίδες, γραμμένο γιά ναυτικούς καί εμπόρους, δπου περιγράφονται 42 νησιά, σέ αλφαβητική σειρά. Περιέχονται σ’ αύτό γεωγραφικά καί ναυτιλιακά κυρίως στοιχεία, άλλά καί πληροφορίες γιά τόν πληθυσμό, τό έμπόριο,

92

τήν παραγωγή καί γενικά τήν οικονομία τοϋ τόπου. Χρήσιμες εξάλλου πληροφορίες μάς δίνει ό Κ. Σιμόπουλος (βιβλ. 164, τ.Β', σελ. 342). - Τήν έποχή εκείνη, σημειώνει (δηλαδή τίς τελευ­ ταίες δεκαετίες τοΰ 18ου αιώνα), καθώς ήταν περιζή­ τητες οί ταξιδιωτικές εντυπώσεις πολλοί εκδότες έβγαζαν ταξιδιωτικά βιβλία, γραμμένα άπό άνθρώπους πού δέν τό είχαν κουνήσει άπ’ τό γραφείο τους.Τό ίδιο γινόταν καί μέ τούς πορτολάνους, τούς ναυτιλιακούς δηλαδή οδηγούς γιά τά ταξίδια καί τά λιμάνια. Δυό έν τούτοις πορτολάνοι, πού έκδόθηκαν τό 1771 καί 1775 άπό Γάλλους ναυτικούς ήταν αύθεντικοί, γιατί είχαν οί συγγραφείς τους συγκεντρώσει τά στοιχεία έπί τόπου στίς ελληνικές θάλασσες. 'Ο πρώτος τοΰ Μπελλέν (Bellin), Γάλλου άξιωματικοΰ τοΰ ναυτικοΰ, περιγράφει τίς άκτές, τά λιμάνια καί δίνει άλλα χρήσιμα στοιχεία γιά τή ναυσιπλοΐα στίς περιοχές τής Βενετίας καί τοΰ Μόριά. Χαρακτηριστικό είναι τό παρατιθέμενο άπόσπασμα άπό ήμερολόγιο γαλλικοΰ πλοίου πού

Ναυτιλιακά βοηθήματα

Οί αστερισμοί τοΰ βορείου 'Ημισφαιρίου σέ ουράνια σφαίρα, έργο τοΰ περίφημου Ίταλοΰ χαρτογρά­ φου Μάρκου Βιντσέντσο Κορονέλλι. (Εθνική Βιβλιοθήκη τής Βιέννης).

άραξε στό λιμάνι τής Κορώνης τό 1735, στό όποιο φαίνεται ή κτηνωδία καί ληστρική συμπεριφορά τών Τούρκων. 'Ο δεύτερος πορτολάνος είναι έργο τοΰ πλοηγού ’Ερρίκου Μισελό (Michelot), παλιού ναυτικοΰ στίς γαλέρες, πού γύρισε τό 1775 τή Μεσόγειο, μέ τή φιλοδοξία νά δώσει έναν αύθεντικό πορτολάνο. ’Ακολουθώντας τίς ρότες τών διαφόρων καρα­ βιών, συγκέντρωσε μέ προσωπική έρευνα τό υλικό μέ τό όποιο κατόπιν έδωσε λεπτομερειακά τήν άκτογραφία τών λιμανιών καί τών κόλπων, τούς υφάλους καί τά περάσματα. Ειδικά γιά τό λιμάνι τής Πάρου γράφει: -Δυό λεύγες νοτιοδυτικά άπό τό λιμάνι τής Νάουσας βρίσκεται τό λιμάνι τής Πάρου. Μπροστά του βλέπεις δυό τρία νησόπουλα, μέ μιά έκκλησούλα επάνω. Πρέπει μπαίνοντας νά τ ’ άφήσεις δεξιά. "Οταν άρμενίζεις άπό τόν πουνέντε περνάς καταμεσής τό πέρασμα ώσπου νά φθάσεις στόν κάβο τής τραμουντάνας. Μόλις περάσεις

στρίβεις άμέσως άριστερά, γιατί υπάρχει μιά ξέρα, καταμεσής στό λιμάνι. (Ή ονομασία τών δυό πορτολάνων είναι: α. τοΰ Bellin: Description, geographique du Golfe de Venise et de la Moree. Avec les remarques pour la Navigation et les Cartes et Plans de Γ Academie de Marine et de la Societe Royale de Londres. A Paris, 1771). β. τοΰ Michelot: Portulan de la mer Mediterranee ou Guide des Pilotes Cotiers, par Henri Michelot, ancien pilote hauturier sur les galeres. A Marseille, 1775). Παράλληλα δμως μέ τίς προσπάθειες τών άτόμων λαμβάνονταν μέτρα σέ ψηλότερο επίπεδο, γιά τήν προαγωγή τής ναυσιπλοΐας: τήν εξασφάλιση δηλα­ δή πιό γρήγορων καί λιγότερο έπικίνδυνων ταξιδιών. ’Έτσι τό 1675 ό βασιλιάς τής ’Αγγλίας, Κάρολος Β', ί'δρυσε τό ’Αστεροσκοπείο τοΰ Γκρήνουϊτς μέ σκοπό νά συστηματοποιήσει τούς πίνακες κινήσεως

93

Ναυτιλιακά βοηθήματα

Ή μεσημβρινή ’Αμερική στόν Άτλαντα τοϋ Blaeuw

τών ουρανίων σωμάτων. Σέ λίγο έπινοήθηκαν οί άχρωματικές διόπτρες καί βελτιώθηκαν τά δικάτοπτρα όργανα. Τό 1732 ό Χάρντλεϋ εφεύρε τόν όκτάντα πατέρα τοΰ σημερινού εξάντα, γιά τούς όποιους ήδη έγινε λόγος, καί αργότερα ό Borda τόν κύκλο του. Μ’ αύτόν, πού τοποθετούσαν ώστε τό επίπεδό του νά συμπίπτει μέ τό έπίπεδο τοΰ μεσημ­ βρινού,έβρισκαν τό ύψος τών αστέρων. Μετρούσαν τή ζενίθια άπόσταση καί έβρισκαν τό ϋψος τοΰ ύστερος κατά τή διάβασή του άπό τό μεσημβρινό τοΰ τόπου. Βρίσκοντας τό ϋψος ενός ύστερος περιπολικού κατά τίς δύο διαβάσεις του άπό τόν μεσημβρινό (άνω καί κάτω) έβγαζαν άπό τό ήμιάθροισμα τών δύο υψών τό γεωγραφικό πλάτος τοΰ τόπου. Στό τελευταίο τέταρτο τοΰ 18ου αιώνα τό σφάλμα τών ενδεικτικών πινάκων (αύτών πού άποκαλοΰμε άστρονομικές εφημερίδες) στόν καθορισμό τής θέσεως ενός πλανήτη ήταν περισσότερο άπό ένα λεπτό τής ώρας. ’Άν προσθέσουμε σ’ αύτό καί τό λάθος πού

94

μπορεί νά κάνει ό παρατηρητής, τό σφάλμα μπο­ ροΰσε ν’ ανέβει σέ μιά ολόκληρη μοίρα, στόν προσδιορισμό τοΰ μήκους. Έν τώ μεταξύ τό βρεταννικό Κοινοβούλιο είχε ήδη προκηρύξει άπό τό 1714 άμοιβή μισό εκατομ­ μύριο φράγκα, γιά κείνον πού θά έπινοοΰσε μέθοδο γιά τή μείωση τοΰ σφάλματος στόν προσδιορισμό τής θέσεως ενός πλανήτη. ΤΗταν, δπως παρατηρεί δόκιμος συγγραφέας, μιά καμπή: ό 17ος αιώνας εγκατέλειπε οριστικά τίς κλεψύδρες καί τά ηλιακά ώρολόγια καί 'έμπαινε στήν έποχή τοΰ εκκρεμούς. '0 18ος αιώνας θά γίνει ό αιώνας τοΰ ισοχρονισμού του ελατηρίου. Πραγματικά ό Νεύτων είχε σκεφθεΐ νά προσφύγει στούς ώρολογοποιούς, ζητώντας άπ’ αύτούς ρολόι πού νά μή σφάλλει περσότερο άπό 2' τής ώρας, σ’ ένα ταξίδι 42 ήμερών. ’Έτσι ό κυβερνήτης ενός πλοίου, φεύγοντας άπό ένα τόπο διατηροΰσε μαζί του τήν ώρα τοΰ μεσημβρινού τοΰ τόπου έκείνου. Τελικά ό ’Άγγλος ’Άρνολντ καί ό Γάλλος Λερουά

Ναυτιλιακά βοηθήματα

Άπό τόν πορτολάνο τοΰ Pedro Reinel (1504). Είναι ό πρώτος ναυτικός χάρτης δπου χαράζονται οί πορείες σ ’ ενα δίκτυο γεωγραφι­ κών συντεταγμένων, μέ βάση τό υπολογισμένο γεωγραφικό πλάτος.

επινόησαν άριστα φορητά ρολόγια, ένώ τό πραγμα­ τικά ναυτικό χρονόμετρο τό βρήκε ό Χάρισον, τό 1736 στήν ’Αγγλία. Οί "Ελληνες, πρέπει νά δεχθούμε δτι στήν έξελικτική αύτή πορεία έμειναν πολύ πίσω. Πολύτι­ μος βέβαια γιά τούς Βυζαντινούς ό Σταδιασμός ή Περίπλους τής Μεγάλης Θαλάσσης, γιά τόν όποιο ήδη έγινε λόγος. Περιέγραφε τίς άκτές, τά λιμάνια, τούς ύφάλους, τά δύσκολα περάσματα κι έδινε τεχνικές οδηγίες γιά τούς χειρισμούς, τά πανιά καί τά αγκυροβολιά. "Ενα άντίτυπο, μέ περίληψη τοΰ αρχικού κειμένου βρίσκεται στή Μαδρίτη καί άντίγραφά του ύπάρχουν σήμερα στή βιβλιοθήκη τής Βουλής (’Αθήνα), δυό στή Βιέννη καί άπό ένα στό Βατικανό, στό Παρίσι καί στή Βενετία. "Υστερα ήρθε ό ζόφος τής τουρκικής βαρβαρότη­ τας. 'Η φτώχια, ό άφανισμός τής έμπορικής ναυτι­ λίας, ή έλλειψη κάθε ναυτικής παιδείας. Κι όταν ό ύπόδουλος ελληνισμός άρχίζει νά διασκελίζει τά κύματα, ή ναυτιλία του είναι πέρα γιά πέρα πρα­

κτική. "Ο,τι μεταδίνεται άπό πατέρα σέ γιό. Στό δημιουργούμενο άργότερα έμποροναυτικό δλοι οί θαλασσινοί, μέ έλάχιστες έξαιρέσεις, είναι άγράμματοι καί δέν ύπάρχουν στά έλληνικά σιτοκάραβα τά ναυτιλιακά όργανα, τά όποια άποτελοΰσαν αύτονόητο έξοπλισμό στά πλοία τής Εύρώπης. "Οπου πάλι ύπήρχαν ναυτιλιακά όργανα — πυξίδες κυρίως — σπάνια ήταν σύγχρονα καί πρόσφατα φερμένα άπό τή Δύση, ένώ συνήθως τά υπάρχοντα ήταν λίγα καί πρωτόγονα. Σπάνιοι έπίσης οί χάρτες καί λίγοι οί πορτολάνοι τούς όποιους άπό άμάθεια δυσκολεύ­ ονταν νά διαβάσουν. "Ο,τι έκανε ό σκριβάνος, ό κατά κανόνα μόνος γραμματισμένος στό πλοίο. Συνήθως οί ναυτιλιακές τους γνώσεις ήταν έμπειρικές καί μάθαιναν νά ταξιδεύουν άναγνωρίζοντας τίς άκτές, νά γλιστρούν άκίνδυνα μέσα άπ’ τά περά­ σματα καί νά ένημερώνονται στούς άνέμους καί τά ρεύματα μέ τή διδαχή πού έπαιρναν πάνω στήν κουβέρτα τοΰ πλοίου δπου άρχιζαν τή μαθητεία τους άπό παιδιά 7 έτών. 95

Ναυτιλιακά βοηθήματα

Χρονόμετρο τοΰ USS Maine, πού διασώθηκε κατά τήν κατα­ στροφή τοΰ πλοίου άπό έκρηξη στό λιμάνι τής ‘Αβάνας, Κού­ βα (15-2-1898). Δωρήθηκε στόν Φραγκλίνο Ροΰξβελτ, Πρό­ εδρο τών ΗΠΑ, τό Φεβρουάριο τοΰ 1942. Βρίσκεται στό Fran­ klin D. Roosevelt Library. Hyde Park, Νέα Ύόρκη.

'Άγγλος υποπλοίαρχος μέ στολή των άρχών τοΰ ΙΘ ’ αιώνα, πού χειρίζεται έναν όκτάντα. Τόν βλέπει κανείς στό Maritime Museum τοΰ Kingston-on-the Hull (’Αγγλία).

’Αγνοώντας τή θεωρητική ναυτιλία έπιδίωκαν πάντα νά ταξιδεύουν πλάι στίς ακτές κι δταν άναγκάζονταν νά προσλαμβάνουν πλοηγούς (τούς κολαούξηδες ή σημαιοπλοιάρχους) καπετάνιους τής παντιέρας — υπηκόους συνήθως τής Ίονίου Πολι­ τείας), δέν έχαναν τήν εύκαιρία νά παίρνουν μαθή­ ματα στήν πράξη, τά όποια γρήγορα άξιοποιοϋσαν. ’Ανάγονταν μόνοι τους στό πλατύ πέλαγος καί έβγαιναν άκόμη στόν ωκεανό. ’Άν είχαν ναυτιλιακά όργανα — καί τοΰτο στή δύση τοΰ 18ου αιώνα — αύτά ήταν ή μπαρκέτα, δηλαδή τό ξύλινο δρομόμετρο, τό όποιο συνοδευό­ ταν άπό τό άμμωτό, πού άποκαλοΰσαν μινοΰτο. Κρατούσαν τή ρότα, δηλαδή τήν πορεία, μέ τή μπούσουλα (ή πούσουλα), δπου ή άνήσυχη στά ταξίδια βελόνη έδειχνε τά κάρτα (ρόμβους), μετξακάρτα (ήμιρρόμβους) καί καρτίνια (τέταρτα τοΰ ρόμβου). Χάραζαν στήν κάρτα (τό χάρτη) τήν πορεία, μά αύτό τό έκαναν οί άγράμματοι ναυμάχοι μέ σταλαγ­ ματιές κεριοΰ, πού ύποτύπωναν κατά διαστήματα

96

Τό χρονόμετρο πού χρησιμοποίησε ό Τξαίημς Κούκ στά ταξί­ δια του, κατασκευασμένο στό Kendall τό 1769. Άποτελοΰ­ σε άντίγραφο τοΰ χρονομέτρου Χάρισσον, πού είχε κατασκευα­ στεί σέ προγενέστερο χρόνο. Σήμερα βρίσκεται στό Natio­ nal Maritime Museum τοΰ Γκρήνουιτς.

’Άγκυρες τό υπολογιζόμενο στίγμα καί συνέθεταν τή γραμμή τής πορείας. Τό γεωγραφικό μήκος τό υπολόγιζαν άπό τόν τότε Αναγνωριζόμενο πρώτο μεσημβρινό τοΰ Κάδιτσε, δηλαδή τοΰ Κάδιξ, τό πλάτος άπό τόν ’Ισημερινό, πλάτος δέ καί μήκος τά μετροΰσαν σέ γράδα (μοίρες) καί λεπτά (μινοΰτα). Τόν όκτάντα, δταν υπήρχε, τόν έλεγαν μπαλέστρα καί κανόνιζαν τήν άρμενισιά (πλεύση), άνάλογα μέ τό φορτσάρισμα ή τό πέσιμο τών άνέμων. Κι δσο γι’ αύτούς, δηλαδή τούς άνέμους, ποιά ή χάρη μας άν γινόταν, νά τούς είχαμε δασκάλους...

III. Άγκυρες Στά έξαρτήματα ενός πλοίου ίσως οί άγκυρες νά είναι άπό τά πιό σημαντικά. Θά μποροΰσαν νά καταταχθοΰν στά ναυτιλιακά βοηθήματα — όλων τών χρόνων καί σ’ δλες τίς περιοχές τής γής. 'Η περίφημη άφήγηση τοΰ ναυαγίου τοΰ ’Αποστόλου Παύλου στήν Καινή Διαθήκη καί συγκεκριμένα

τρίτο ταξίδι. ταξίδι πρός Ρώμην.

στίς Πράξεις τών ’Αποστόλων (Κεφ. 27, στίχ. 1-44) είναι στό σημείο αύτό άποκαλυπτική. Βλέπομε νά σηκώνουν άγκυρες στό πλοίο τοΰ ’Αποστόλου προκειμένου νά ταξιδέψουν, νά κρεμοΰν άγκυρα μέσα στό νερό γιά νά παρασύρεται λιγότερο τό σκάφος άπό τά κύματα κι δταν πλησιά­ σουν στήν άκτή νά κρεμοΰν τέσσερες άγκυρες γιά νά εμποδίσουν τή συντριβή του πάνω στούς βρά­ χους. Κατόπιν άποφασίζουν νά πέσουν στή στεριά καί τότε λύνουν τά σχοινιά, μέ τά όποια είναι δεμένες οί άγκυρες στό πλοίο καί τίς άφήνουν νά πέσουν στό βυθό. ’Έτσι βλέπομε τίς άγκυρες όργανο χειρισμοΰ τοΰ πλοίου καί μέσο γιά τή σωτηρία του. Παλιά βέβαια, παμπάλαιη είναι ή ιστορία τους. Καί άργή, άλλά μακρότατη ή εξέλιξή τους.

Σύμφωνα μέ τόν A. Jai καί τήν ’Αρχαιολογία του (βιβλ. 625) γιά άγκυρες οί Αιγύπτιοι πρέπει νά είχαν ένα κομμάτι πέτρα ή μέταλλο καί σακιά, γεμισμένα

ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΠΑΥΛΟΥ

Ο Αποστολές ΙΙαυλος, στον υπέροχο αγώνα του για τη ϋεμελιωση του χριστιανισμού, σεν έδίστασε ν ’ αντιμετωπίσει τού κινδύ νους τής θαλάσσης, στήν οποία πραγματοποίησε τέσσερα ταξίδια, τά τρία πρώτα στήν Ά νατ. Μεσόγειο καί τό Αιγαίο καί °° στήν Κεντρική Μεσόγειο, μέχρι τή Ρώμη. Σ ’ ορισμένες περιπτώσεις οί πληροφορίες του είναι πολύτιμες (βλέπε καίχάρτη όπισθεν)

3/7

97

'Άγκυρες

I----------- δεύτερο

ταξίδι.

μέ άμμο ή χονδρά χαλίκια. Κι είναι αξιοσημείωτη ή μαρτυρία τοϋ Άρριανοΰ, πού άνιστόρησε τίς επι­ χειρήσεις τοΰ Μ. ’Αλεξάνδρου, δτι ό μηχανικός Κράτης, άπό τή Χαλκίδα, τοποθέτησε στήν πλώρη κάθε πλοίου τοϋ μακεδονικού στόλου πλεκτά καλά­ θια σέ σχήμα πυραμίδας, γεμάτα μέ χαλίκια ή πέτρες. Δέν πρέπει δέ νά ξεχάσουμε μιά παραίνεση τοΰ Δέοντος ΣΤ' Σοφοΰ, στό ΙΟον αιώνα, μετά Χριστόν φυσικά, έποχή κατά τήν όποια ύπήρχαν καί χρησιμοποιοΰντο έξελιγμένες άγκυρες. Σ’ αύτήν (Ναυμαχικά, Κεφ. 20 ) συνιστά στούς ναυτικούς, ό πολυπράγμων αύτοκράτορας, νά μήν παραμελούν στούς τόπους δπου ύπάρχει άφθονη άμμος ή χαλίκι νά γεμίζουν μ’ αύτά σακιά, γιά νά τά χρησιμοποιή­ σουν ώς άγκυρες. Σ’ ’ ένα λιμάνι τής θάλασσας τής ’Αραβίας βρέθηκαν μέ άνασκαφές επτά πέτρινες άγκυρες, πού άντιπροσωπεύουν τούς πρωτόγονους τύπους αύτοΰ τοΰ είδους: οί δύο είναι απλώς τρύπιες πέτρες, οί άλλες δμως πέντε έχουν πρόσθετο ζευγάρι άπό τρύπες γιά νά κρατοΰν τήν πέτρα άπό τό να βυθίζεται στήν άμμουδερή κοίτη τοΰ ποταμοΰ.

98

Πρέπει νά άνάγονται, οί άγκυρες αύτές, στήν Γ' χιλιετία π.Χ. καί νά έχουν άσσυριακή τήν προέ­ λευση. Οί άρχαιολόγοι πιστεύουν δτι ολόκληρη τή Β' χιλιετία π.Χ. οί άγκυρες ήταν άπό πέτρα. 'Η Χόνορ Φρόστ (Honor Frost), πού μελέτησε δείγματα άγκυρών άπό τή Βύβλο τής Φοινίκης, τά Μάλλια τής Κρήτης καί τή Μάλτα κατέληξε στό παρακάτω συμπέρασμα (βλ. καί βιβλ. 604, 604α). Τό ί'διο άλλωστε συνάγεται καί άπό τίς άγκυρες πού βρήκαν οί "Ελληνες άρχαιολόγοι στή Θήρα (βλ. Άνασκαφαί Θήρας VI, 1974 τής ’Αρχαιολογικής 'Εταιρίας ’Αθηνών, πίναξ 29). Οί άγκυρες πού προορίζονταν γιά πετρώδεις βυθούς, ήταν απλώς τρυπημένες πέτρες, γιά νά περνοΰν τό σχοινί πού τίς συγκρατοΰσε στό πλοίο. ’Άλλες, επίπεδες συνήθως, είχαν πρόσθετες τρύπες γιά ξύλινους πασσάλους, πού γάντζωναν στό βυθό. Τρίτος, παρόμοιος μέ τό δεύτερο τύπο, ήταν μιά επίπεδη καί κάπως τριγωνική άπό πέτρα άγκυρα, πού είχε μιά οπή γιά τό σχοινί στήν κορφή καί δυό άλλες στή βάση γιά πασσάλους. Οί πάσσαλοι

’Άγκυρες

τοποθετούντο κάθετα πρός τό έπίπεδο τοΰ τριγώνου καί, καθώς έξεΐχαν, μποροΰσαν νά πιάνουν στό βυθό. Δυό άγκυρες τοΰ τελευταίου τύπου, κατάλληλες γιά βραχωμένο ή αμμουδερό βυθό, βρέθηκαν λίγα χρόνια πριν, τό 1972, στήν Κύπρο. Πιθανόν νά ανάγονται στήν περίοδο 1400 ώς 1200 π.Χ., τό δτι δέ άνήκαν σέ κυπρομυκηναϊκό πλοίο φαίνεται άπό σημάδι σκαλισμένο σέ μιά άπ’ αύτές. Πολλά σημεία στήν ’Οδύσσεια καί τήν Ίλιάδα μιλοΰν γιά τίς ομηρικές άγκυρες, δπως ή Α' Ραψωδία τής Ίλιάδας (στίχ. 436) καί ή ι (γιώτα) τής ’Οδύσσειας (στίχ. 137). Οϋτ’ εύνάς βαλέειν οϋτε πρυμνήσια, νά μή βάλουν δηλαδή ούτε εύνές οΰτε παλαμάρια. ’Έλεγαν εύνές, δηλαδή κρεβάτια, τίς ομηρικές άγκυρες άπό τή θέση πού έπαιρναν, σάν έστεκαν κάτω στό βυθό τής θάλασσας. ΤΗταν άπό πέτρα σέ σχήμα ορθογώνιου ή τραπεζίου, μέ μιά

"Αγκυρα τής τελευταίας ’Εποχής τοΰ Χαλκού, πού βρέθηκε τήν Κύπρο. “Εχει στό στενότερο μέρος, μιά οπή γιά τό σχοινί καί δυό άλλες στή βάση, οπού περνούσαν κάθετα τούς ξύλι­ νους πασσάλους, γιά νά κρατιέται (γαντζώνεται) στό βυθό.

Άγκουρέτο (κερκέτης) τών νεωτέρων χρόνων.

«'Άγκυρα καί Ψάρια». Ό ΙΧΘΥΣ (Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ), σύμβολο τών πρώτων χριστιανών, δέθηκε μέ τήν άγκυρα, καταφυγή καί ελπίδα τών ναυτιλλομένων. Ή είκονιζομένη άγκυρα μέ τούς δυό ίχθεϊς πλάι στό άτρακτο, βρέθηκε άπό τόν Walter Kaech χαραγμένη σέ μιά χριστιανι­ κή κατακόμβη.

οπή στήν άκρη, γιά νά περνάει τό σχοινί, μέ τό όποιο τήν έδεναν. Σ’ αύτές πού είχαν σχήμα τραπεζίου, ή οπή ήταν στό στενότερο άκρο. 'Ο Πιέρο Γκαργκάλλο (Piero Nicola Gargallo),

99

’Άγκυρες

Σιδερένια άγκυρα μέ σιδερένιο τσίπο επενδυμένο μέ ξύλο. 1ος μ.Χ. αιώνας.

πού πραγματοποίησε ανελκύσεις καί έρεύνησε τό βυθό στή θάλασσα τής Σικελίας καί τή λίμνη Nemi, κάνει λόγο γιά μιά τετραγωνισμένη άγκυρα άπό πέτρα, μέ τρεις οπές, πιθανόν ομηρικής έποχής. Τό βάρος της ήταν 63,7 χγρ καί οί διαστάσεις 89 έκ. μήκος καί 14 έκ. πλάτος. ’Εκτός άπό τίς πρωτόγονες άγκυρες καί — γιά καιρό — παράλληλα μ’ αύτές ύπήρχε στούς αρχαί­ ους χρόνους ή περίτεχνη άγκυρα, πού είχε τόν κορμό, αύτό πού σήμερα άποκαλοΰμε άτρακτο ή αδράχτι, έναν ή δυό βραχίονες (τά μπράτσα) καί τό στύπο ή τσίπο. ΤΗταν συνήθως ό κορμός άπό μέταλλο, στήν άρχή μολύβι καί μετά σίδερο, τά μπράτσα άπό ξύλο ή μέταλλο, ό δέ στύπος πού παλιά ήταν ξύλινος ή πέτρινος, έγινε κι αύτός άργότερα μεταλλικός. Μέ βάση τά άρχαιολογικά εύρήματα διαπιστώ­ νομε δτι ύπήρχε μεγάλη ποικιλία στίς ατράκτους (κορμούς) τών άγκυρών. Πέτρινες άτρακτοι βρέθη­ καν στίς έλληνικές περιοχές, τόσο στήν ξηρά δσον καί στή θάλασσα: δυό στήν περιοχή τής Αίγινας, πού χρονολογικά τοποθετούνται στόν 5ον αιώνα, καί τοΰτο μέ βάση τίς επιγραφές πού φέρουν, καί μιά τής Μιλήτου, πού θ’ άνήκει σέ έποχή πριν άπό τήν καταστροφή τής πόλεως άπό τούς Πέρσες (494 π.Χ.). ’Άγκυρα πού άνελκύσθηκε μέ έτρουσκικό

100

ναυάγιο στό άκρωτήριο Άντίμπ τής Ν. Γαλλίας, έχει κοντόχονδρο σχήμα σ’ άντίθεση πρός τίς μακριές άτράκτους τής έλληνιστικής καί ρωμαϊκής περιόδου καί πρέπει νά άνάγεται σέ παλαιότερες έποχές, τόν έκτο ίσως πρό Χρίστου αιώνα. ’Εξάλ­ λου μεγάλες σέ μέγεθος καί βαριές άτράκτους έχουν οί άγκυρες πού βρέθηκαν στό στενό τής Μεσσήνης (Σικελία), στίς όποιες οί έλληνικές καί φοινικικές έπιγραφές μαρτυρούν δτι άνάγονται σέ προελληνιστικές περιόδους. Οί βραχίονες (μπράτσα) είχαν, δπως είναι εύνόητο, τόν προορισμό νά πιάνουν στό βυθό. Στήν άρχή ένας, κατόπιν δύο — συνήθως άπό ξύλο. Κατόπιν έγιναν άπό μέταλλο καί κυρίως τό σίδερο. Οί σιδερένιοι αύτοί βραχίονες τοποθετούντο κατά διαφόρους τρόπους, πού άλλαξαν βέβαια μέ τό πέρασμα τοΰ χρόνου. Τούς βλέπομε καμπυλωτούς, νά σχηματίζουν ένα είδος καλαθιοΰ στίς άπεικονίσεις τών προμηδικών χρόνων. Τό σχήμα τους βασικά δέν άλλάζει στούς κλασικούς, άλλά καί έλληνιστικούς χρόνους. ’Αλλάζουν δμως τά πράγμα­ τα κατά τήν περίοδο τής ρωμαϊκής δημοκρατίας (μέχρι δηλαδή τόν Ιο π.Χ. αιώνα): οί βραχίονες έγιναν εύθύγραμμοι καί σχημάτιζαν μέ τήν άτρακτο ένα είδος ίσοσκ,ελοΰς τριγώνου. Στούς κατόπιν αύτοκρατορικούς χρόνους καμπυλώθηκαν ώστε νά

’Άγκυρες

Ρωμαϊκές άγκυρες. Οί άγκυ­ ρες μέ μολυβένιο κορμό (άτρα­ κτο) (α) γίνονται σιδερένιες κατά τό 2ο μ.Χ. αιώνα, (β) Χαρακτηριστική είναι ή οξεία γωνία, πού σχηματίζουν οί βρα­ χίονες (μπράτσα) μέ τήν άτρα­ κτο. Διαστάσεις άγκυρας (α): κορμός 5,62 μ., στύπος 3,56μ. καί βραχίονες, ό καθένας, 2,50 μ. (β): κορμός 3,75 μ., στύπος 3,10 μ. σχηματίζουν μισοφέγγαρο, στούς τελευταίους δέ αιώνες τής αύτοκρατορίας καί ειδικότερα ώς τόν 3ον μετά Χριστόν, ξανάγιναν εύθύγραμμοι, δημι­ ουργώντας έτσι μιά ορθή γωνία μέ τήν άτρακτο. 'Υπήρχε μόνο μιά μικρή καμπυλότητα πρός τά επάνω — κι αύτό στά άκρα. Οί βραχίονες ήταν άρχικά ξύλινοι μέ μεταλλικά άκρα, χωρίς δμως όνυχες (νύχια). Τά νύχια στήν άκρη τών μπράτσων παρουσιάζονται γύρω στόν 3ο π.χ. αιώνα — καί τότε όχι σ’ δλες τίς άγκυρες. Άργότερα γενικεύθηκαν καί παρουσίασαν διάφορα σχήματα. Οί βραχίονες καί ή άτρακτος συνδέονταν μεταξύ τους μέ ξύλινα καρφιά καί άλλοτε μέ μολυβένιο στεφάνι, πού άγκάλιαζε τό μέσο περίπου τών μπράτσων μέ τό άντίστοιχο σημείο τής ατράκτου. Σχετικά μέ τό στύπο, καλό είναι νά έχουμε υπόψη δτι οί άγκυρες μέ μπράτσα δέν είχαν πάντοτε αύτό τό έξάρτημα. Τούτο σημαίνει δτι εμπιστεύονταν στά μπράτσα τής άγκυρας νά γαντζώσουν σ’ ένα άμμώδη βυθό καί νά κρατήσουν τό πλοίο. 'Ο στύπος είχε άπό τότε τήν ί'δια διάταξη, πού έχει καί σήμερα. 'Ένα ραβδί άπό ξύλο, λιθάρι ή μέταλλο, πού διαπερνούσε τήν κεφαλή τής άτράκτου στήν άγκυρα καί ήταν τσακισμένος, δχι πάντοτε, στό ένα άκρο. Στερεωνόταν έκεϊ μέ ένα κασκαβάλι (έφηλίδα') ή έπί τό άπλούστερο ένα είδος καβίλλιας. ’Άλλοτε μόνιμα καί άλλοτε άφαιρετά. ’Έτσι ό στύπος μποροΰσε νά είναι κινούμενος κι

αύτό έδινε τήν εύχέρεια νά τοποθετείται ή άγκυρα άνετα στό κατάστρωμα. ’Ενδιαφέρει ίσως νά σημειώσουμε δτι ό τύπος αύτός τής άγκυρας μέ στύπο έξαφανίστηκε στό τέλος τοΰ άρχαίου κόσμου, γιά νά επινοηθεί έκ νέου, μετά άπό πολλούς—πάρα πολλούς—αιώνες. Πραγματικά τή βρήκαν οί 'Ολλανδοί τόν 18ον αιώνα καί τήν υιοθέτησε τό 19ον τό βρεταννικό ναυτικό, τό όποιο έγινε καί ό άνάδοχός της: τήν ονόμασε άγκυρα τοϋ αγγλικού ναυαρχείου. Κι έτσι είναι γνωστή, λέγεται καί γράφεται στούς δυό τελευταίους αιώνες άπό τά διάφορα ναυτικά τοΰ κόσμου. Φυσικά ό στύπος τών άγκυρών τοΰ άγγλικοΰ ναυαρχείου πήρε διάφορες μορφές καί μεγέθη. ’Έγινε κινητός ή μόνιμος καί συνδέεται μέ τήν άτρακτο κατά διαφόρους τρόπους. Σ’ ένα δμως σημείο δέν έμοιασε μέ τό στύπο τών άρχαίων χρόνων. Έκεΐνοι σέ ορισμένες περιπτώσεις ήταν διακοσμημένοι μέ άπλά ή άκόμη καί περίπλοκα σχέδια καί άπεικονίσεις, δπως δελφίνια, κεφάλια μέδουσας καί άλλα. Σ’ ένα ναυάγιο τοΰ 3ου ή 2ου π.Χ. αίώνα βρέθηκε μιά παράξενη διακόσμηση άπό λεπτές άνθρώπινες μορφές μέ μισόκλειστα μάτια, πού χωρίς άλλο θά είχαν χαρακτήρα έξορκισμοΰ. Μερικές πάλι φορές, προσθέτει ό καθηγητής Λάιονελ Κάσσον, οί στύποι τής άρχαιότητας έφε­ ραν επιγραφές πού κατά κανόνα ήταν εύλαβικές

101

’Άγκυρες

επικλήσεις πρός τούς προστάτες τοΰ πλοίου θεούς, δπως Ζεύς 'Ύπατος, ’Αφροδίτη Σώζουσα ή Σώτειρα ’Αφροδίτη, Έπιλιμενία. Σέ ρωμαϊκές άγκυρες υ­ πήρχαν λατινικές επιγραφές, ανάλογες ή άκόμη χαράγματα μέ τό όνομα τοΰ ιδιοκτήτη τοΰ πλοίου ή—τέλος—τό βάρος τής άγκυρας: ’Έτσι άπό μιά τέτοια επιγραφή μαθαίνομε πώς υπήρχε άγκυρα μέ βάρος 1275 ρωμαϊκές λίτρες (1 ρωμ. λίτρα = 0,29 χγρ·)·

1. 2. 3. 4.

Παλαιός τύπος άγκυράς τοΰ ’Αγγλικού Ναυαρχείου. δακτύλιος 5. βραχίονες στύπος 6. όνυχες άτρακτος 7. άκρο νύχια. άγκών

Ποΰ τοποθετούσαν τίς άγκυρες; Τίς κρέμαγαν στήν πλώρη, στίς παρειές, πού τίς έλεγαν στούς ομηρικούς καί τούς μετέπειτα χρόνους έπωτίδες έναν δρο μέ τόν όποιο έμεΐς σήμερα προσδιορίζομε τά καπόνια. Κι αυτές τίς έπωτίδες τίς ένίσχυαν μέ έσωτερικά δυναμάρια καί μέ χονδρότερες έπηγκενίδες, δηλαδή μαδέρια, γιά δυό βασικά λόγους: ν’ άντέχουν στόν κλονισμό πού δεχόταν τό πλοίο έπιτιθέμενο μέ τό έμβολο κατά τοΰ άντιπάλου του (τό έμβολο άρχισε νά χρησιμοποιείται άπ’ τήν άρχή τής Α' χιλιετίας π.Χ.), άλλά καί γιά νά βαστούν τό βάρος τών άγκυρών. Σέ μερικά μάλιστα πλοία στερέωναν ένα ξύλινο κοντάρι, άπ’ δπου κρεμόταν ή άγκυρα, κάτι άνάλογο μέ τό σημερινό λεμβούχο. Καί τά κοντάρια αύτά, τά ονόμαζαν κατ’ επέκταση έπωτίδες. "Ενας στίχος τοΰ Εύριπίδη στίς 'Ικέτιδες (135051) μάς τό λέγει καθαρά: Οί δ’ έπωτίδων άγκυρας έξανήπτον, δηλαδή οί επιφορτισμένοι (ναΰτες) άνέβασαν γρήγορα τίς άγκυρες άπό τίς έπωτίδες. Ό Λουκιανός, περιγράφοντας τό ρωμαϊκό σιτοκάραβο 'Ίσις, πού είδε συμπτωματικά στό λιμάνι τοΰ Πειραιώς τά μέσα τοΰ 2ου μ.Χ. αιώνα, σημειώ­ νει δτι εμπρός άπό τό πελώριο κατάρτι βρίσκονταν οί άγκυρες, τά στροφεία καί οί μποτσαργάτες (πρό τούτων αί άγκυραι καί στροφεία καί περιαγωγεϊς). Τά στροφεία, δηλαδή τά καρούλια καί οί μποτσαργάτες χρησίμευαν γιά νά σηκώνουν τίς μεγάλες άγκυρες, τό ιστίο, τήν άντένα τή μεγάλη, πού δλα τους ήταν βαριά γιά τούς άνθρώπινους μυώνες.

102

Ή άγκυρα κανονικά είχε θέση στήν πλώρη. Σ’ ορισμένες δμως περιπτώσεις, ή άγκυροβολία γινό­ ταν άπό τήν πρύμη καί φυσικά άπό κεΐ κρεμοΰσαν τίς άγκυρες. Τό σχοινί, άπό φυτικές ίνες, ήταν τό καθιερωμένο μέσο πού έδενε τήν άγκυρα μέ τό πλοίο. Ή άλυσίδα δέν ήταν άγνωστη στούς άρχαίους χρό­ νους, άλλά ή χρήση της πρέπει νά ήταν πολύ περιορισμένη. Γι’ αύτό έχομε σαφή μαρτυρία άπό τόν Άρριανό (Άλεξ. Άναβ. Β, 21), στό σημείο πού μάς άφηγεΐται τήν πολιορκία τής Τύρου άπό τόν Μ. ’Αλέξανδρο. ’Έτος 332 π.Χ. Άφοΰ οί δύτες τών πολιορκουμένων άπέκοψαν κατ’ έπανάληψη τίς άγκυρες τών πολιορκητών, οί Μακεδόνες έριξαν τίς άγκυρες μέ αλυσίδες καί δχι μέ σχοινιά! Ό Καίσαρ, πάλι, στόν πόλεμο τής Γαλατίας (De Bello Gallico 3.13) περιγράφει τά πλοία τών Βενέτων, ένός ναυτικού λαού πού κατοικούσε τή σημε­ ρινή Νορμανδία. Καί βρίσκει σκόπιμο νά υπογραμ­ μίσει δτι ένα άπό τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ήταν πώς οί άγκυρες τους κρατούνται μέ σιδερένιες αλυσίδες καί δχι μέ σχοινιά. Ώς πρός τό ύλικό άπό τό όποιο κατασκευάζον­ ταν οί άγκυρες, τούτο ήταν, μετά τήν πέτρα καί τά χαλίκια ή τήν άμμο, άρχικά τό ξύλο καί μετά τό μολύβι ή τό σίδερο. Μέταλλο μαζί μέ τό ξύλο στήν κατασκευή τών άγκυρών ήταν κάτι πού συναντούμε συχνά στόν άρχαΐο κόσμο. Κυρίως στό ρωμαϊκό, χρησιμοποιούσαν δηλαδή μεταλλικές άγκυρες μέ έπένδυση ξύλου. Τούτο γινόταν κατά ένα τρόπο, μάλλον άπλό. Σέ ξύλινη άγκυρα χάραζαν βαθιά έγκοπή καί μέσα έχυναν λιωμένο τό σίδερο ή τό μολύβι ή καί κράμα άπό τά δύο, πού δταν έπηζε τό έδενε μέ τό ξύλο σ’ ένα σώμα. Μέ λιωμένο μέταλλο έσμιγαν έπίσης τήν άτρακτο μέ τό στύπο. Ή λειτουργία τοΰ μετάλλου είναι εύνόητη: συντελοΰσε στό νά φθάσει στό βυθό ό κορμός τής άγκυρας, δπου μποροΰσαν τά μπράτσα νά χωθοΰν στήν άμμο. ’Αλλά καί τό σχοινί τής άγκυρας κρατιόταν σέ τέτοια γωνία πρός τά μπράτσα, ώστε νά γίνεται χωρίς δυσκολία ή άνέλκυσή της. Οί σιδερένιες άγκυρες χρησιμοποιήθηκαν, μετά βέβαια τίς μολύβδινες καί παράλληλα μέ τίς σύνθε­ τες. Καί πάντως ένωρίς δπως φαίνεται άπό ένα ναυάγιο (τοΰ 2ου μ.Χ. αιώνα), στό όποιο άπό τίς επτά άγκυρες οί τέσσαρες ήταν μολύβι καί ξύλο καί οί τρεις σιδερένιες. Οί σιδερένιες άγκυρες, ντυμένες συνήθως μέ ξύλο φαίνεται πώς μπήκαν σέ γενικό­ τερη χρήση πρός τό τέλος τής αύτοκρατορίας (3ος μ.Χ. αιώνας). Έν τούτοις ό Πιέρο Γκαργκάλλο βρήκε στή λίμνη Nemi άγκυρες τοΰ στόλου τοΰ Καλιγούλα, δπου ό στύπος ήταν πέτρινος μέ ξύλινη έπένδυση. Άπό τό άλλο μέρος ή Συρακουσία, τό ύπερφορ-

’Άγκυρες

τηγό τοΰ τυράννου τών Συρακουσών 'Ιέρωνος (269-215 π.Χ.), είχε οκτώ άγκυρες καθαρά σιδερέ­ νιες καί τέσσερες ξύλινες, μέ μολυβένιο στύπο. Καί στή Δήλο, τήν όποια κατέστησαν ελεύθερο λιμένα οί Ρωμαίοι τό 2ο μ. X. αιώνα, ύπήρχαν — σύμφωνα μέ τά χαράγματα — τό 2ο μ. X. αιώνα, άγκυρες αύτοΰ τοΰ τύπου. ’Άλλο σοβαρό θέμα ήταν τό βάρος τών άγκυρών καί ό αριθμός, πού είχε κάθε πλοίο. Βασικός κανόνας ήταν ότι τά έμπορικά πλοία είχαν πολλές καί μεγάλες άγκυρες. 'Υπήρχε άγκυρα μέ άτρακτο μάκρους 5 μέτρων. Άπό τόν Άππιανό μαθαίνομε τοΰτο: δταν ένα ροδιακό πλοίο εμβόλισε πλοίο τής Σιδώνος καί τό κτύπημα ήταν μεγάλο, ή άγκυρα τοΰ φοινικικού πλοίου έπεσε πάνω στό ροδιακό καί κόλλησε. (Ροδίας νεώς είς Σιδονίαν έμβαλούσης καί της πληγής εντόνου γενομένης, άγκυρα εκπίπτουσα τής Σιδονίας είς τήν Ροδίαν έπάγη. Συριακή 27). 'Ο Keith de Vries, σέ μιά αξιόλογη μελέτη γιά τίς άγκυρες (βιβλ. 1096), σημειώνει δτι μέ τίς μπρατσωμένες άγκυρες χρησιμοποιήθηκαν κατά τήν Α' χιλιετία π.Χ. καί βαριές άγκυρες. Μιά άγκυρα πού βρέθηκε κοντά στή φοινικική αποικία τής Μοτύης, στή Σικελία, μάς δείχνει δτι οί άγκυρες σέ σχήμα πυραμίδας ή ρόμβου, άκόμη καί μισοφέγγαρου αποτελούσαν φοινικικούς τύπους, πού έζησαν πολύ. Καί έμοιαζαν μέ πολύ αρχαιότερες άγκυρες τής Μέσης ’Εποχής τοΰ Χαλκοΰ (Β' χιλιετία π.Χ.). Κι

ίσως αύτές νά άποτέλεσαν τό πρότυπο γιά τίς ρωμαϊκές άγκυρες. Βαριά άγκυρα σέ σχήμα ρόμβου, μέ μολυβένια άτρακτο βρέθηκε στά έλληνικά νερά καί τρία τεμάχια άνελκύσθηκαν, τό 1965, άπό τόν Πήτερ Θρόκμορτον, τό σοφό έρευνητή τών ναυπηγημάτων τοΰ έλληνικοΰ άρχιπελάγους. Άνήκε σ’ ένα ελλη­ νικό πλοίο, τοΰ 3ου π.Χ. αιώνα, πού βυθίστηκε κοντά στόν Τάραντα. Δέν ξέρομε άν ό τύπος αύτός τής άγκυρας κυκλοφορούσε καί πρίν άπό τήν έποχή του. 'Ο ίδιος έρευνητής μάς βεβαιώνει δτι εκατον­ τάδες μολυβένιες άγκυρες βρέθηκαν στή Μεσόγειο είτε μεμονωμένα είτε σέ ναυάγια, άπό λεπτές καί έλαφρές μέχρι βαριές, πού ζύγιζαν έναν τόννο καί πάνω. 'Ο Γκαργκάλλο πάλι μάς λέγει δτι άνακάλυψε άγκυρες, οίονεί τύπου Ναυαρχείου, σέ μικρό μέγεθος. 'Η πιό μικρή ζύγιζε 3 χγρ. κι ή πιό μεγάλη 30. ’Ενδιαφέρον χαρακτηριστικό, πού μπορεί νά μάς βοη­ θήσει στή χρονολογική τοποθέτηση μιας άγκυρας είναι ή παρουσία σ ’ αυτήν τοΰ γράμματος Α, στό όποιο ή οριζόντια γραμμή τοΰ άλφα έχει τό σχήμα διχάλας (Υ). Τοΰτο μπορεί νά έρμηνευθεϊ οτι άνήκει στήν ελληνι­ στική περίοδο. 'Ως πρός τόν άριθμό, ένα μεγάλο πλοίο, γύρω στούς 230 τόννους είχε τουλάχιστον πέντε κι ή μεγαλύτερη (προφανώς ή ιερή) μέ άτρακτο 2,35 μ. ζύγιζε 695 χγρ. 'Η επόμενη σέ μέγεθος είχε

’Αττικό αγγείο τοΰ 440 π.Χ. πε­ ρίπου. ’Ενώ ό κωπηλάτης χειρίζει, ό ναύκληρος ή πρωρεύς ρίχνει τήν άγκυρα, (μέ βραχίο­ νες καί χωρίς στύπο) άπό τήν πρύμη. ’Εμφανή είναι τά δυό κουπιά - πηδάλια. Φαίνεται έπίσης ό κωπηλάτης - ενώ μιά γυναίκα τούς περιμένει στήν άκτή.

103

’Άγκυρες

Άγκυρα μέ βραχίονες πού είκονίξεται σέ άσπίδα, σέ αττικό βάζο τοΰ 6ου π.Χ. αιώνα. Ένώ ή άτρακτος ήταν άπό πέτρα ή μολύβι, ό στύπος καί οί βραχίονες πρέπει νά ήταν άπό ξύλο.

άτρακτο άκόμη μεγαλύτερη , κάπου 2,4 μ., βάρος δμως μικρότερο, 628 χγρ. Είναι φανερό δτι οί μεγάλοι αύτοί όγκοι δέν θά μπορούσαν νά μετακι­ νηθούν, παρά μόνο μέ εργάτες, χειροκίνητους φυσι­ κά. Τό πλοίο, μέ τό όποιο ό ’Απόστολος Παύλος ταξίδεψε στή Ρώμη, είχε οκτώ άγκυρες — μάς τό λένε οί Πράξεις τών ’Αποστόλων. Σ’ ένα βυζαντινό ναυάγιο τοΰ 7ου μ.Χ. αίώνα, πού άνελκύσθηκε κοντά στό νησί Γιασή Άντά, τό 1961-64 καί είχε χωρητικότητα γύρω στούς 40 τόννους, βρήκαν ή διαπίστωσαν πώς έπρεπε νά έχει ένδεκα άγκυρες. Μιά είχε βάρος 106 χγρ. καί διαστάσεις 2,5 μ. στήν άτρακτο καί 1,25-1,50μ. στούς βραχίονες καί μιά άλλη βάρος 79,5 χγρ. Δυό άλλες ήταν κρεμασμένες στό πλευρό τοΰ πλοίου κι οί άλλες τοποθετημένες μέ τάξη στό κατάστρωμα πρώρα τής μετζάνας (τού πρυμνιοΰ ιστού), έκτος άπό 2-3 μεγάλες πού γιά λόγους εύσταθείας τίς είχαν τοποθετήσει μέσα στό κύτος. (’Απ’ όλες αύτές άνελκύσθηκαν μόνο τρεις). 'Η άγκυρα τών πολεμικών ήταν άνάλογη μέ τήν άγκυρα τών εμπορικών πλοίων. ’Επειδή στά πολε­ μικά ό χώρος ήταν περιορισμένος, γιά νά λιγοστέ­ ψουν τόν όγκο της, κατασκεύαζαν τήν άτρακτο καί τούς βραχίονες άπό σίδερο. Τό συνολικό βάρος σέ μιά τριήρη (βραχίονες καί άτρακτος) έφθανε τίς 50 λίτρες (37,5 χγρ.) — κι είχε κάθε τριήρης δύο 104

άγκυρες. Προκειμένου νά εξασφαλίσουν μεγαλύ­ τερο βάρος, πρόσθεταν μολυβένιο στύπο, τόν όποιο στερέωναν μέ σιδερένιους σφικτήρες. Σέ πλοία βαρύτερα άπό τήν τριήρη, δπως ήταν ή πεντήρης καί τά άλλα πολύκωπα πλοία τοΰ 2ου π.Χ. αίώνα, βρέθηκαν άτρακτοι πού ζύγιζαν 38 χγρ. καί άλλες πολύ βαρύτερες. Σέ ένα χωρίο στά άθηναϊκά άρχεΐα, τουτέστι τίς ελληνικές έπιγραφές, πού βρέθηκαν κυρίως στούς νεώσοικους τοΰ Πειραιώς καί στά παρόμοια άρχεΐα τής Δήλου βρίσκει κανείς στοιχεία γιά τή σύνθεση καί τό βάρος πού είχαν διάφορες άγκυρες. ’Έτσι ένα χάραγμα στό Ναό τής Δήλου, χρονολογούμενο άπό τόν 2ο π.Χ. αίώνα, κάνει λόγο γιά δυό άγκυρες: ή μιά, σιδερένια (άτρακτος καί βραχίονες) μέ στύπο μολυβένιο, ζύγιζε 250 χγρ., ή άλλη, σιδερένια (άτρακτος καί βραχίονες), χωρίς δμως στύπο, ζύγιζε 113,5 χγρ. (άγκυρα σιδηρά λίθον ούκ εχουσα - λίθον έλεγαν τό στύπο, επειδή άρχικά ήταν άπό πέτρα). 'Η πρώτη έπρεπε ν’ άνήκει σέ μεγάλο πολεμικό. "Οπως σημείωσα καί πριν, στή Συρακουσία τοΰ 'Ιέρωνος υπήρχαν δώδεκα άγκυρες, οκτώ σιδερέ­ νιες καί τέσσερες ξύλινες. Τά μεγάλα ρωμαϊκά πλοία έφεραν πολλές άγκυρες. Πλοίο πού ναυάγησε ανοιχτά στόν Τάραντα, τέλη τοΰ 1ου ή άρχές τοΰ 2ου μ.Χ. αίώνα, είχε πέντε άγκυρες, πού ή καθεμιά τους ζύγιζε γύρω στά 600 χγρ. Μικρότερες άγκυρες, άλλά περσότερες ύπήρχαν στά μικρότερα πλοία. Πολλές άγκυρες ύπήρχαν στά έμπορικά πλοία κατά τή βυζαντινή έποχή καί άργότερα. ’Έτσι, σύμφωνα μ’ ένα μεσογειακό Θέσμιο τοΰ 1255, έφεραν τά έμπορικά 7-20 άγκυρες, άνάλογα μέ τή χωρητικότητα. Στίς γαλέρες τών 15ου ώς 18ου αιώνων είχαν κατά κανόνα τέσσαρες άγκυρες: δυό στήν πλώρη, μιά στό μέσον περίπου τοΰ δεξιοΰ πλευροΰ, δπου τό μαγει­ ρείο τοΰ πληρώματος καί μιά στό άριστερό του έγκάρσιο, δπου ή βάρκα τής γαλέρας. ’Ανάμεσα στίς άγκυρες τής άρχαιότητας ξεχώ­ ριζε μιά, ή πιό βαριά συνήθως, πού τήν έλεγαν ιερά, δπως τή λέμε καί μεϊς σήμερα (στήν κοινή διάλεκτο σπεράντζα, δηλαδή έλπίδα). Είναι αύτή πού οί ’ Αγγλοσάξονες τήν άποκαλοΰν sheet anchor, δηλα­ δή έφεδρική άγκυρα καί οί Γάλλοι ancre de grand panneau ή de misericorde (τοΰ έλέους). Γι’ αύτήν μάς μιλάει ό Λουκιανός. Τήν ύστάτη άγκυραν, ήν ίεράν οί ναυτιλλόμενοι φασίν, άφιέναι, νά ρίξουν δηλαδή τήν τελευταία άγκυρα, πού οί ναυτικοί τήν ονομάζουν ιερά. Τοΰτο σημαίνει δτι, δπως γίνεται καί σήμερα, ήταν έφεδρική καί ή τελευταία, πού τήν έριχναν γιά τή σωτηρία τοΰ πλοίου — καί γι’ αύτό τής έδιναν τό δνομα πού σώζεται μέχρι τώρα. 'Ο άριθμός τών άγκυρών πού έπρεπε νά’χει κάθε πλοίο ήταν ένα πολύ σοβαρό θέμα, γιατί άφοροΰσε τήν άσφάλεια τοΰ πλοίου καί τοΰ φορτίου. ’Από τά

Χρώματα καί στολίδια αθηναϊκά ναυτικά αρχεία φαίνεται δτι ύπήρχαν κατηγορηματικές σ’ αύτό διατάξεις γιά τά πολε­ μικά πλοία. Κάτι ανάλογο πρέπει νά γινόταν καί γιά τά εμπορικά. Κι αύτό ίσχυσε καθ’ δλη τή ναυτική θητεία τοΰ ανθρώπου. ’Ίσχυσε κατά καί μετά τό Μεσαίωνα. Άπό τά Θέσμια (Statuta) τών ναυτικών πόλεων τής Μεσογείου (Άδριατική, Τυρρηνικό Πέλαγος, Δυτική Λεκάνη τής Μεσογείου) βλέπομε πώς τοΰτο δέν αφηνόταν στή φρόνηση καί τήν εύσυνειδησία τοΰ πλοιοκτήτη. 'Ο άριθμός τών άγκυρών οριζόταν άπό τίς κρατικές άρχές. Γι’ αύτό ό Ναυτικός Νόμος (τών Ροδίων) ρητά έπιτάσσει, στό Κεφάλαιο II τοΰ Τρίτου Μέρους, τούς έμπορους νά μή φορτώνουν τά άγαθά τους σέ καράβια πού δέν έχουν έξοπλισθεϊ μέ τήν προσή­ κουσα έπιμέλεια καί δέν έχουν έν τάξει τίς άγκυρές τους. 'Η κλοπή έξάλλου τών άγκυρών ένός πλοίου ήταν ένας άπό τούς μεγάλους κινδύνους τής ναυτι­ λίας τό Μεσαίωνα καί μετά άπ’ αύτόν. 'Ο Τζώρτζ Γουέλερ στό Ταξίδι του στήν 'Ελλάδα (Λονδίνο 1682) μάς βεβαιώνει δτι ήταν συνηθισμένος ό κίνδυνος νά κλέβουν τίς άγκυρες καί τά παλαμάρια στά πλοία και αύτό δχι μόνο ζήμιωνε ύλικά τόν πλοιοκτήτη, άλλά καί έξέθετε τό πλοίο σέ κίνδυνο καταστροφής — άν συνέβαινε νά μήν άνακαλύψουν τήν κλοπή έγκαίρως. Γι’ αύτό καί ό Ναυτικός Κώδιζ τών Ροδίων βαριές καταλογίζει εύθύνες στόν ύπαίτιο μιας τέτοιας κλοπής, δποιος κι άν είναι αύτός — ναύτης, πλοίαρχος ή ξένος πρός τό πλοίο (Μέρος Γ, Κεφ. 1 καί 2). Οί άγκυρες τής άρχαιότητας, πού μέχρι πρότινος άποτελοΰσαν άδιάλυτο μυστήριο, σήμερα είναι τό γνωστότερο έξάρτημα τοΰ άρχαίου καί τοΰ παλιοΰ ναυτικοΰ, χάρη δχι μόνο στίς αρχαίες πηγές άλλά κυρίως χάρη στήν άνακάλυψη άπό τούς δύτες καί τούς ύποβρύχιους άρχαιολόγους άρχαίων άγκυρών σέ πολύ μεγάλο άριθμό (εκατοντάδες ολόκληρες). Κι άπ’ τόν άπέραντο πλούτο τους, σέ σχήμα, μέγεθος, ύλικά καί σχέδια, δέν έδωσα σ’ αύτό τό κείμενο παρά μιά άμυδρή, σύντομη καί πάντως ύπεύθυνη είκόνα.

IV. Χρώματα στά πλοία καί στολίδια. Σέ μιά συνοπτική θεώρηση τοΰ θέματος θά μπορούσαμε νά άναφέρουμε δτι ό χρωματισμός στά πλοία τής άρχαιότητας έφαρμόσθηκε εύρύτατα, τόσο γιά τή διακόσμηση δσο καί σάν μέσο συντηρήσεως. Μάλιστα οί Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν γι’ αύτόν τό σκοπό πολύ ζωηρά χρώματα. Τό κίτρινο, τό πράσινο, τό κόκκινο καί τό μαύρο ήταν τά περισσότερο σέ χρήση χρώματα, τόσον τοΰ σκαριοΰ δσον καί τής έξαρτίας.

"Ομως τό μαύρο ήταν τό βασικό χρώμα. "Οπως άναφέρω στό 'Υγρόν Πυρ τό έσκευασμένον μέ πίσσα — άπό πετρέλαιο — άλειψε τήν κιβωτό τής Γραφής ό Νώε, γιά νά τήν κάνει στεγανή. Καί τοΰτο σύμφωνα μέ τήν έντολή τοΰ Κυρίου. —Κάμε είς εαυτόν κιβωτόν έκ ξύλου Γόφερ....καί θέλεις άλείψει αυτήν έσωθεν καί έξωθεν μέ πίσσαν (Γεν. ΣΤ', 14). Τά καράβια τών ’Αχαιών στήν έκστρατεία τής Τροίας άποκαλοΰνται μέλαιναι νήες άπό τόν"Ομηρο, γιατί είχαν έπαλειφθεΐ μέ — μαύρη — πίσσα, προκειμένου νά γίνουν στεγανά. Συνήθιζαν έν τούτοις οί ’Αχαιοί γιά στολισμό νά ζωγραφίζουν κόκκινα, πορφυρά ή γαλάζια χρώματα στίς παρειές τοΰ πλοίου. ’Ιδιαίτερα σημάδευαν τά πλοία στά όποια έπέβαιναν οί άρχηγοί. Τά πλοία αύτά έκτος άπό τή γενική μαύρη άπόχρωση έφερναν στίς παρειές τους άλλο χαρακτηριστικό χρώμα, πού δήλωνε τήν ιδιότητα τοΰ άρχηγοΰ ό όποιος έπέβαινε. Γι’ αύτό τίς νήες αύτές, τίς χαρακτηρίζει ό "Ομηρος μιλτοπαρήους ή φοινικοπαρήους καί σέ άλλη περίπτωση κυανοπαρήους. Νήες μέ χρωματιστά σημάδια ή μέ χρώματα γνωρίζει καί ό 'Ηρόδοτος, ό όποιος τίς ονομάζει μιλτιληφέες. Μίλτος κατά τόν Πλίνιο ήταν τό κιννάβαρι δηλαδή ό κόκκινος θειούχος ύδράργυρος, πού βρισκόταν σέ φυσική κατάσταση στά ορυχεία τής 'Ισπανίας. Μέ τήν οξείδωση τοΰ μολύβδου παραγόταν τό οξείδιο τοΰ μολύβδου, μέ άλλα λόγια τό μίνιο τών 'Ελλήνων. 'Ο Πλίνιος άναφέρει καί άλλο μίνιο, τό όποιο βρισκόταν στά μεταλλεία άργύρου καί στό μέταλλο γαληνίτης (τό θειοΰχο μόλυβδο). Οί "Ελληνες δμως χρησιμοποιούσαν έκτος άπό τή πίσσα καί κερί. Καί μάλιστα έχομε άπό τόν Πλίνιο τήν πληροφορία δτι τό χρησιμοποίησε πρώτος ό ζωγράφος Παυσίας άπό τή Σικυώνα, στά μέσα τοΰ 4ου π.Χ. αιώνα. Άπό διάλυμα κεριοΰ καί νέφτι γινόταν τό έγκαυστον (κοινώς σμάλτο) καί μ’ αύτό έπάλειφαν οί άρχαΐοι τά πλοία. Απαριθμώντας ό Πλίνιος τά χρώματα, πού μποροΰσαν νά χρησιμοποιηθούν μέ τό έγκαυστο σημειώνει: -Τά χρώματα, τά όποια κατά προτίμηση άναμιγνύονται μέ κιμωλία καί δέν είναι κατάλληλα γιά επίστρωμα στήν τοιχογραφία είναι : τό πορφυρό, τό γαλάζιο (βαθύ καί άνοικτό) τό κίτρινο βαθύ καί τό κίτρινο άνοικτό καί τό ψιμμύθιο (στουπέτσι). Άντιθέτως τό κερί σχηματίζει εύκολα μ ’ αυτά έγκαυστον, πού είναι πολύ κατάλληλο γιά τό χρωματισμό τών πλοίων. ’ Αλλά κι οί ποιητές κάνουν λόγο γιά τή χρησι­ μοποίηση αύτοΰ τοΰ χρωματισμού. 'Ο ’Οβίδιος μιλώντας γιά τό πλοίο πού μετέφερε τό άγαλμα τής Κυβέλης στή Ρώμη, λέγει:

105

Χρώματα καί στολίδια

—Κι ή πρύμη τού πλοίου άπεικονίζει τή μητέρα τών θεών, ζωγραφισμένη μέ χρώματα πού χρησιμοποιούνται μέ τή φωτιά. 'Ο Παν. Σεγδίτσας, στήν αξιόλογη μελέτη του γιά τό χρωματισμό τών πλοίων άπό τή αρχαιότητα μέχρι σήμερα (Ναυτικά Χρονικά, τ.Γ' 15ης Μαρτίου 1967 κ.έ.) μάς παραπέμπει στή Revue Archeologique, (1845), δπου ό Γάλλος άρχαιολόγος Cartier προσθέ­ τει ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες. Οί αρχαίοι, γρά­ φει, διέλυαν τό χρωματισμένο κερί σέ λεύκωμα (ασπράδι) αύγοϋ καί έπέστρωναν τό μείγμα πάνω στή ξύλινη επιφάνεια, τήν όποια έξέθεταν κατόπι στήν έπήρεια τοΰ ήλιου. Φαίνεται δτι τό άσπράδι τοΰ αύγοΰ διέλυε ή πάντως έλάττωνε τήν πυκνότητα τοΰ μείγματος. Καί τό σπουδαιότερο, έπενεργοΰσε ώς θαυμάσιο συγκολλητικό. Καί διερωτάται ό Σεγδίτσας, άν τό μείγμα αύτό μποροΰσε νά άντέξει στήν τριβή, πού ύφίσταντο τά υφαλα μέ τήν προχώρηση τοΰ πλοίου, έστω τήν πιό γρήγορη. Κι ό ίδιος άπαντά καταφατικά — τουλάχι­ στο γιά τή μικρή ταχύτητα τών 8-9 κόμβων, πού μποροΰσε νά άναπτύξει τό κωπήλατο πλοίο, στό πάση δυνάμει τής είρεσίας. Γράφοντας ό Λουκιανός τό 2ο μ.Χ. αιώνα άναφέρει καί έκεΐνος τή χρήση τοΰ κεριοΰ. Στό Νεκρικό Διάλογο Δ', λέγει ό 'Ερμής στόν Χάροντα. —Καί κηρόν ώς έπιπλάσαι τού σκαφιδιού τά άνεωγότα. Δηλαδή, νά βάλει κερί πάνω στά άνοίγματα τών άρμών τοΰ πλοιαρίου. Τήν ίδια τεχνική άκολουθοΰσαν δπως φαίνεται οί Ρωμαίοι, οί όποιοι επιπλέον χρησιμοποιούσαν καί τήν έπιμολύβδωση. "Οπως δέ λέγει ό Άθήναιος στούς Δειπνοσοφιστάς περιγράφοντας τή Συρακουσία, τό τεράστιο σιταγωγό τοΰ 'Ιέρωνα Β', πρώτα τό έπάλειψαν μέ πίσσα καί μετά τό έπιμολύβδωσαν, δηλαδή τό σκέπασαν μέ λεπτές πλάκες μολύβδου. 'Ο Ρωμαίος συγγραφεύς Φλάβιος Βεγέτιος, στήν ’Επιτομή τής Στρατιωτικής Τέχνης (Epitoma Rei Militaris), άναφέρει δτι τά ρωμαϊκά σκάφη βάφον­ ταν μέ άνοικτά χρώματα, γιά νά γίνονται άόρατα. Τά πλοία αύτά οί Βενέτοι τά άποκαλοΰσαν χρωματι­ στά ή βαμμένα πλοία καί τό χρώμα πού μεταχειρί­ ζονταν ήταν ύδατόχλωρο (idore veneto), πού μοιάζει μέ τό χρώμα τής θάλασσας. "Οπως δέ σημειώνω καί άλλοΰ (4, Α—Υ β) οί ναύτες, άκόμη καί οί πολεμιστές φορούσαν ενδυμασίες σέ παρόμοιο χρώ­ μα, τό γαλάζιο τής θάλασσας. Γιά τό ί'διο θέμα άσχολεΐται καί ό Πλίνιος. Μαθαίνουμε δέ άκόμη άπό τά λατινικά κείμενα, δτι τά ιδιωτικά σκάφη τών πλουσίων Ρωμαίων, αύτά πού οί Πτολεμαϊοι είχαν ονομάσει θαλαμηγούς (ώς άγοντα άνέτους θαλάμους), διακοσμούντο πάντοτε μέ ώραιότατα σχέδια. ΤΗταν τοΰτο μιά έλληνική παρά­ δοση. Πάντως πριν άπό τήν έγκαθίδρυση τής Αύτοκρα­ 106

τορίας (Ιον π.Χ. αιώνα) δυό τρόποι βαφής ήταν γνωστοί στή Ρώμη. 'Ο ένας, μέ τό έγκαυστον, δηλαδή τό διάλυμα τοΰ κεριοΰ μέ τό νέφτι (ό εγκαυστικός) κι ό άλλος ό έγκαυστικός πάνω σέ έλεφαντοστοΰν, πού γινόταν δμως μέ τήν κέστρα καί τό στιγέα δηλαδή μέ τή σφύρα καί ένα αιχμηρό άντικείμενο. 'Ο άπλούστερος έν τούτοις τρόπος ήταν νά λιώνουν τό χρωματισμένο κερί στή φωτιά καί υστέρα μέ πινέλο νά άλείφουν τήν έπιφάνεια. Κι έρχόμαστε τώρα στό Ναυτικό τοΰ Βυζαντίου, γιά τό όποιο δέν γνωρίζομε σπουδαία πράγματα. Φαίνεται δμως δτι πριν πέσει στή θάλασσα τό νεότευκτο κουφάρι έκλειναν τούς άρμούς μέ στουπί καί τούς έπάλειφαν μέ πίσσα. Τοΰτο γινόταν άπό τούς καλαφάτες κι ή εργασία λεγόταν καλαφάτισμα (άπό τό καλαφατίζω), λέξεις καί όροι τούς όποιους δανείσθηκαν οί Βυζαντινοί άπό τούς "Αραβες — καί πού χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα. Μαζί μέ τούς άρμούς έπέχριαν ολόκληρη τή γάστρα. "Οπως στήν άρχαία έποχή έτσι καί στό Βυζάντιο έβαφαν τά πλοία δχι μόνο γιά συντήρηση άλλά καί διακόσμηση. Χρησιμοποιούσαν δέ γι’ αύτό διά­ φορα χρώματα καί κατά προτίμηση τό μαύρο, κόκκινο, γαλάζιο καί άλλα. Καί μάλιστα τά ζωηρά, άν κρίνει κανείς άπό τή ζωγραφιά τής Βασιλικής τού 'Αγίου Μάρκου τής Βενετίας, τοΰ Που αιώνα, πού παριστάνει τό πλοίο τό όποιο μετέφερε τά όστά τοΰ 'Αγίου. Γι’ αύτό καί τά άλιευτικά, γενικά τά μικρά πλοιάρια τά άποκαλοΰσαν, άνάλογα μέ τό χρώμα ρούσια καί μαύρα άγράρια. Στή ψηλή δέ καί στρογγυλεμένη πρύμη ζωγράφιζαν διάφορα ζώα ή άλλα άντικείμενα, αύτά τά όποια ονόμαζαν παρά­ σημα κάλλη (βλ. σχετικά καί 5, Z-V Άπέλλο καί άρμάτωμα κατέργου, έπίσης 5, Η-ΙΙ). Γιά κόκκινη βαφή όμιλεΐ ό Κωνσταντίνος ό Πορφυρογέννητος δταν στήν "Εκθεσι Βασιλείου Τάζεως γράφει ναΰν μιλτοπάρηον έγχροον. "Αλλος δέ συγ­ γραφέας τοΰ 9ου αιώνα, ό χρονογράφος Νικήτας; σημειώνει τή φράση πλοϊον μίλτω καί χρώμασι διανθιζόμενον. Στό 13ον αιώνα, δπως καί στήν άρχαιότητα, χρωμάτιζαν τά πλοία μέ διάφορα χρώματα, άνάλογα μέ τό γούστο καί τίς ιδιοτροπίες τοΰ πλοιοκτήτη. Φαίνεται δμως δτι κάθε χώρα χρησιμοποιούσε ορισμένα χρώματα σ’ δλα γενικά τά πλοία της. "Ετσι τό 16ο αιώνα στή Γένοβα καθώς καί στή Βενετία έπικρατοΰσε τό κόκκινο καί έβλεπε κανείς τότε τό ροδόχρουν νά πορφυραίνει τό έξωτερικό στίς γαλέρες καί τίς νάβες. Στίς ήμέρες τοΰ πένθους τά λαμπρά αύτά χρώματα έφευγαν κι ένα μαΰρο βαθύ σκέπαζε τό σκαρί τοΰ πλοίου.’Έτσι οί έξι γαλλικές γαλέρες πού μετέφεραν τό 1525 στήν 'Ισπανία, ούσιαστικά αιχμάλωτο, τόν ήττημένο στή μάχη τής Παβίας Γάλλο βασιλέα Φραγκίσκο Α', είχαν βαρύ πένθος. Σχετικό είναι τό

Χρώματα καί στολίδια

σχόλιο πού διαβάζομε στή Ναυτική 'Αρχαιολογία τοΰ Jal: - Τά πλοία αύτά 'έφεραν μαύρες σημαίες καί μαύρο χρώμα, σ ’ ένδειξη λύπης, γιατί μετέφεραν τό πρόσωπο τού βασιλιά τής Γαλλίας στήν «καπιτάνα γαλέρα» ήβιβλ. 625). ’Επί μακρό, μας πληροφορούν οί χρονογράφοι, έβλεπαν στά νερά τοΰ Λιβόρνου τή μοιραρχίδα (capitana) τών 'Ιπποτών τοΰ 'Αγίου Στεφάνου νά φέρει γύρω στήν πρύμη της μιά πλατιά μαύρη ταινία. ΤΗταν σημάδι πένθους, γιατί τό Τάγμα είχε χάσει τήν καπιτάνα του σέ μιά σύγκρουση μέ τούς Τούρκους. Τό διακριτικό τοΰτο σημάδι πένθους είχε άκολουθήσει ολοκληρωτικό πένθος, ορισμένου χρόνου, κατά τό όποιο ολόκληρη ή πρύμη μέ τή μεγαλοπρεπή διακόσμησή της ήταν μαύρη. Θά μποροΰσε κανείς νά αναφέρει καί πολλές άλλες περιπτώσεις. Μέχρις έδώ μιλήσαμε γιά τό σκάφος. Τί γινόταν δμως μέ τήν έξαρτία καί ειδικότερα μέ τά ιστία; "Οπως έσημείωσα στό μέρος γιά τήν έξαρτία τής τριήρους (Ι,Β - VII, δ), χρώμα τών πανιών ήταν άπ’ τήν έποχή τοΰ 'Ομήρου τό άσπρο, χρησιμοποιού­ σαν δμως καί άλλα χρώματα, δπως πορφυρά γιά νά ξεχωρίζουν τήν άρχηγίδα ή τό βασιλικό πλοίο άπό τά άλλα, μαύρα σάν έκδήλωση πένθους καί κυανόφαια (γκριζογάλαζα) γιά άπόκρυψη ή γιά διακοσμητικούς λόγους. Τό δτι τό πορφυρό ήταν τό χρώμα τών άρχηγών καί τών ήγεμόνων κι αύτό δχι μόνο στούς άρχαίους χρόνους, φαίνεται άπό τά παρακάτω περιστατικά, πού δέν είναι τά μόνα. Στόν Πελοποννησιακό πόλεμο ή άρχηγίδα τοΰ ’Αλκιβιάδη είχε πορφυρά ιστία. Πορφυρό ιστίο είχε κατά τόν Πλίνιο ή

άκατος τής Κλεοπάτρας καθώς καί τό πλοίο της, στό ’Άκτιο τό 31 π.Χ. Τό ίδιο συνέβαινε, κατά τόν Προκόπιο, σ’ ορισμένα καράβια τοΰ Βελισσαρίου, δταν έκεΐνος έκστράτευσε, έναντίον τών Βανδάλων, τήν έποχή τοΰ ’ Ιουστινιανοΰ — έτος 533 μ.Χ. - Ό Βελισσάριος, μάς λέγει ό Προκόπιος στό De Bello Vandalico, (Βιβλ. I, 6 στίχ. 17 κ.έ.), έβαψε κατά τό ένα τρίτο τό επάνω μέρος τά πανιά μέ κόκκινο χρώμα κι αύτό σέ τρία πλοία, στά όποια έπέβαινε εκείνος καί ή ακολουθία του. 'Επίσης στερέωσε κοντάρια όρθια στήν πρύμη, άπό τά όποια κρέμασε φανάρια, έτσι πού τόσο τήν ήμέρα όσο καί τή νύχτα νά ξεχωρίζουν τά πλοία τού στρατηγού. Γιά πένθιμα ιστία παράδειγμα έχομε τό πλοίο τοΰ Θησέα πού μετέφερε τή θλιβερή ομάδα τών νέων, τούς όποιους έστελνε ή ’Αθήνα σπονδή στό Μινώ­ ταυρο. Τό άναφέρει ό Πλούταρχος στόν Θησέα καί Διόδωρος ό Σικελιώτης στήν Ιστορική Βιβλιοθήκη του (Βιβλ. Δ', Κεφ. 60, 61). Περίπτωση άποκρύψεως ή παραλλαγής άναφέρει ό Βεγέτιος, αύτή πού είπαμε πιό πάνω. Γιά νά μή προδώσουν τήν παρουσία τών πλοίων, τά όποια έκτελοΰσαν περιπολία, έβαψαν τά σχοινιά καί τά ιστία μέ χρώμα γαλάζιο, πού είναι τό ίδιο μέ τό νερό τής θάλασσας. Γιά διακοσμητικούς λόγους χρωμάτιζε ό Καλιγούλας τά ιστία στίς θαλα­ μηγούς του, μέ διάφορα χρώματα. Έξάλλ,ου ή έμπρόσθια δψη τοΰ ιστίου μποροΰσε νά φέρει διάφορα σημεία ή έπιγραφές ή καί τά δυό μαζί. ’Έτσι κατά τή μαρτυρία τοΰ Άρριανοΰ έπ ’ άκρω τω ίστίω τό βασιλικόν δνομα καί δσοις άλλοις βασιλεύς γεραίρεται, χρυσω έγκεχαραγμένα. Δηλαδή ήταν χαραγμένα στό έπάνω μέρος τοΰ ιστίου μέ χρυσά γράμματα, τό βασιλικόν δνομα καί δλοι οί βασιλικοί τίτλοι.

’Επιστροφή τοΰ Θησέα Τό βάζο αύτό τοΰ 570 π.Χ. (περίπου) μάς δείχνει τό θρυλικό ηρώα Θησέα ν ’ άποβιβάζεται άπό τό πλοίο, μετά τό ταξίδι του στήν Κρήτη δπου σκότωσε τό Μινώταυρο. 'Έντονες καί εκφραστικές είναι οί εκδηλώσεις τών άνδρών τοΰ πληρώματος του, εκδηλώσεις χαράς καί ευγνωμοσύνης. Τό σχεδόν οριζόντιο δοκάρι πιθανόν νά συμβολίζει τόν Ιστό, δπου παρέμειναν υψωμένα τά μαύρα ιστία, πού άποδείχθηκαν μοιραία γιά τόν άτυχο πατέρα του. (’Αρχαιολογικό Μουσείο τής Φλωρεντίας).

107

Χρώματα καί στολίδια έποχή σημειώνομε δτι τά πλοία τους έπαιρναν τό όνομα θεού, ήρωα ή ζώου, τή μορφή τοΰ όποιου ζωγράφιζαν ή σκάλιζαν στήν πρύμη ή στήν πλώρη τοΰ πλοίου. 'Ο 'Ησύχιος καί τό Λεξικόν τής Σούδας τοποθετοΰν τίς έμβληματικές αύτές μορφές στήν πρύμη, ένώ ό 'Ηρόδοτος τίς βάζει στήν πλώρη. ’Αποτελούσαν τά διακριτικά σήματα τοΰ πλοίου. Τό πιό σημαντικό ήταν τό σήμα τής πλώρης πού έδινε ούσιαστικά τήν ταυτότητα τοΰ πλοίου καί λεγόταν επίσημο ή παράσημο. 'Ο Λουκιανός στούς ‘Ενάλιους Διαλόγους σημειώνει ή πρώρα... τήν έπώνυμον τής νεώς θεάν έχουσαν τήν 'Ίσιν εκατέρωθεν. Είχε δηλαδή ή πλώρη μιά θεά καί στά δυό πλευρά, τήν ’Ίσι, άπό τήν όποια τό πλοίο πήρε τό όνομά του. ’Άλλος συγγραφέας, ό Πλούταρχος στά ‘Ηθικά του γράφει, πλοίω λέοντα μέν έχοντα πρώραθεν επίσημον, έκ δέ πρύμνης δράκοντα, δτι δηλαδή είχε τό πλοίο (ώς έπίσημο) στήν πλώρη ένα λιοντάρι καί στήν πρύμη ένα δράκοντα. Καί ό Διόδωρος μιλάει γιά τά έπίσημα στήν πλώρη τών τριήρων τών Συρακουσών, τό έτος 415 π.Χ. Πρέπει στό σημείο αύτό νά διευκρινίσουμε δτι μέ τόν δρο έπίσημον (έπί καί σήμα ή σημείο) έννοοΰσαν κάθε σημάδι πάνω σ’ ένα πλοίο. Τό έπικρατέστερο κατά τούς έρευνητές (Λ. Κάσσον, A. Du Sein κ.ά.) είναι δτι μέ τό έπίσημο έννοοΰσαν τό σημάδι πού άντιπροσώπευε τό όνομα τοΰ πλοίου. Λεγόταν καί παράσημο, τά συναντοΰμε δέ στόν πληθυντικό (έπίσημα ή παράσημα), γιατί υπήρχε άπ’ αύτά ένα

'Επιστροφή τοΰ Θησέα στήν ‘Αθήνα. Στήχαρά του γιά τή σω­ τηρία άπό τό Μινώταυρο, έχει ξεχάσει ν ’ άντικαταστήσει τό μαϋρο ιστίο, πού τό βλέπομε κολπωμένο άπό λαμπρόν άνεμο στή σταυρωτή κεραία.

Χαρακτηριστικό είναι δτι πολλούς αιώνες άργό­ τερα, τά ιστία στά πολεμικά πλοία τοΰ Μεσαίωνα καί μετά άπ’ αύτόν, έφεραν πολύχρωμα σχέδια μέ ποικίλματα καί χρυσό κορδόνι γύρω, πολλές δέ φορές άπεικόνιζαν τά οικόσημα τών ήγεμόνων, εφοπλιστών ή τών πλοιάρχων. Στά έμπορικά πλοία τής ί'διας περιόδου τά ιστία είχαν τήν εικόνα τής Θεοτόκου ή άπεικόνιζαν τά διάφορα θαύματα καί κάποιο ιερό σύμβολο, γιά ν’ άπομακρύνει τήν έπήρεια τών κακών πνευμάτων. Μόνο πώς, γιά νά δυναμώσουν τήν οθόνη πού δέν είχε τήν άντοχή τοΰ σημερινού καραβόπανου, έραβαν, πάνω καί κατά τό πλατύτερο μέρος ή σταυρωτά καί μάλιστα σέ μικρή άπόσταση, δερμάτινες ταινίες. Άπό τά χρώματα δμως προχωρούμε στά στολί­ δια καί έμβλήματα. Ξεκινώντας άπό τήν άρχαία 108

’Ακρόπρωρο ’ Ορειχάλκινο κεφάλι άγριόχοιρου πού διακοσμούσε τήν πλώ­ ρη ελληνικού πλοίου, πιθανόν στούς ελληνιστικούς χρόνους. Ή θηριόμορφη πλώρη, μέ ή χωρίς διάφορες διακοσμήσεις, άπετέλεσε παράδοση γιά τά πολεμικά πλοία άπό τούς κλα­ σικούς άκόμη χρόνους (Βρετανικό Μουσείο).

Χρώματα καί στολίδια σέ κάθε πλευρό. "Ενα πλοίο πού δέν είχε επίσημο λεγόταν στούς ελληνιστικούς χρόνους άχάρακτον καί στούς ρωμαϊκούς χρόνους άσημον. Τούς ίδιους όρους επίσημον καί παράσημον χρησιμοποιούσαν καί οί Ρωμαίοι, πού είχαν παράλ­ ληλα καί δικό τους όρο, τή λέξη insigne. Στήν έποχή τους μαθαίνομε άπό τίς Πράξεις τών ’Απο­ στόλων ότι τό πλοίο τοϋ ’Αποστόλου Παύλου τό όποιο τόν μετέφερε στή Ρώμη, είχε τούς κάστορες ώς έπίσημα. Χρησιμοποιούσαν έν τούτοις οί "Ελληνες τόν όρο παράσημον γιά τήν πρύμη καί τόν όρο άντιπρόσωπον γιά τήν πλώρη. Τό πρώτο ήταν, τό διακρι­ τικό — δπως θά λέγαμε σήμερα — σήμα γιά τόν κυβερνήτη καί τό δεύτερο γιά τόν πρωρέα. Τό παράσημο καί έπίσημο, έφ’ δσον ήταν γλυπτά λέγονταν καί άκροστόλια. Καί μάλιστα άκρόπρωρο, τής πλώρης καί άφλαστο, τής πρύμης. Σ’ ένα βυζαντινό πάπυρο διαβάζομε γιά κάποιο πλοίο, τό όποιο χαρακτηρίζεται ώς άγριοχηνοπρύμνης — ίσως γιατί έφερε γλυπτό ομοίωμα άγριόχηνας. Κάτι δηλαδή ανάλογο πρός τόν ελληνικό χηνίσκο. Μά­ λιστα ένας συγγραφέας τοΰ 12ου αιώνα αναφέρει σέ

Ποσειδώνας, ό μυθικός θεός της θάλασσας δεν πέθανε, δπως οί άλλοι θεοί τών άρχαίων. 'Εξακολουθεί νά βασιλεύει στά ΰδατα - καί δχι μόνο στίς ελληνικές θάλασσες. Στολίζει τό άκρόπρωρο αύτό τήν κυρία είσοδο πρός τό Newport News Maritime Museum, στό Νιούπορτ Νιούς τής Βιρτζίνια.

Καί δταν ή ευστάθεια καί τό αξιόμαχο τών πλοίων άνάγκασε τούς ναυπηγούς νά εγκαταλείπουν τίς πολυφορτωμένες άπό στολίδια μεγάλες υπερκα­ τασκευές, διατήρησαν ορισμένες «φι­ γούρες» καί δχι μόνο στά πολεμικά άλλά καί τά έμπορικά πλοία. Μιά τέ­ τοια «φιγούρα» ήταν τό άκρόπρωρο. Ή είκονιζόμενη «καρυάτιδα» τής θά­ λασσας άνήκε στό τρίστηλο Edin­ burgh καί βρίσκεται σήμερα στήν Addison Gallery of American Art τού Andover, τής Μασαχουσέτης.

109

Χρώματα καί στολίδια Λόγον πρός τόν Μανουήλ Κομνηνόν, πλοίο μέ δυό σειρές κωπηλατών, πού είχε δυό μορφές (προτομές) στήν πλώρη. Άπό τά παράσημα (ή άκροστόλια) τών αρχαίων πλοίων, έκεΐνα τής πλώρης (τά ακρόπρωρα) ήταν δχι μόνο στολίδι άλλά έμβλημα καί ένσάρκωση τής πολεμικής ισχύος τού πλοίου. Σέ κάθε περίπτωση συγκρούσεως στή θάλασσα ό ήττημένος έχανε τά άκρόπρωρα τών καραβιών του (ή τά έμβολα), τά όποια κυρίευε ό νικητής καί έστηνε μ’ αύτά τρόπαιο. ’Ή τά κατάθετε αφιέρωμα σέ κάποιο ναό. Τέτοια περιστατικά έχομε πολλά. Στόν πόλεμο τής Σάμου μέ τήν Αίγινα, πρώτο μισό τού 7ου π.Χ. αίώνα, οί Αίγινήτες νικώντας σέ μιά ναυμαχία, αφόπλισαν τίς πλώρες τών σαμιακών

Τό μάτι, στολίδι καί σύμβολο. Κομμάτι άπό μαρμάρινο μάτι 'έχει βρεθεί στόν Πειραιά. Συμβόλιζε τήν άγρυπνη έποπτεία τοΰ πρωράτη στόν περιβάλλοντα υγρόν χώρο ή άποτελοΰσε σημάδι έξορκισμοΰ γιά τά κακά πνεύματα;

πλοίων, άφήρεσαν δηλαδή τίς ασπίδες πού αποτε­ λούσαν τό στολίδι τους καί τίς πρόσφεραν στό ναό τής ’Αθήνας, στήν Αίγινα. Σχετικά σημειώνει ό Γάλλος συγγραφέας A. Du Sein στό βιβλίο του Γενική ιστορία τοΰ Ναυτικού δτι τά στολίδια αύτά τών άρχαίων (ραίνεται νά δίνουν εξήγηση σ ’ ορισμένες μυθολογικές αφηγήσεις πολύ γνωστές, δπως οί μεταμορφώσεις τοΰ Λ ιός σέ άετό ή ταύρο (βιβλ. 1260). Καί γιά ν’ αποδείξει τήν άλήθεια αύτής τής παρατηρήσεως έπικαλεΐται τά γεγονότα τά όποια μυθοποίησε ή φαντασία τών ποιητών. Λόγου χάρη, ή Εύρώπη, κόρη τού Άγήνορα, βασιλιά τής Φοινί­ κης, άπήχθη άπό τόν ’ Αστέριο, πάνω σ’ ένα πλοίο, πού είχε σκαλισμένο στήν πρύμη του ταύρο καί τήν

110

οδήγησε στήν Κρήτη. Τό άναφέρουν ό 'Ηρόδοτος καί ό Βόσσιος. 'O Γανυμήδης, γιός τοΰ Τρώα (τοΰ Τρωός) άπήχθη γιά τό κάλλος του, πάνω σ’ ένα πλοίο πού είχε στόλισμα τόν άετό - κι αύτό μάς τό λέγουν ό Βόσσιος καί ό Ευσέβιος. ’Άξιο άκόμη νά σημειωθεί είναι δτι στά πολε­ μικά πλοία τό παράσημο τοποθετείτο καί στά δυό πλευρά τής πλώρης, σκαλισμένο ή ζωγραφισμένο πάνω σέ μιά πλάκα άπό ορείχαλκο, ένώ στά έμπορικά στά δυό ισχία, στήν πρύμη. ’Έτσι στή ναυμαχία τής Σαλαμίνας οί περί τόν Ξέρξη, στήν άκτή, άναγνώρισαν άπό μακριά τό πλοίο τής Αρτεμίσιας, δταν έκεΐνο βύθισε τό πλοίο τών Καλυνδών. Κι αύτό άπό τό έπίσημό του: σαφέως τό επίσημον τής νεώς έπισταμένους ('Ηρόδοτος Η', Ούρανία, 88). Πλάι στό χάραγμα τής πρύμης μέ τό δνομα μποροΰσαν νά βάλουν διακοσμήσεις, σχετικές μέ τό δνομα τοΰ πλοίου. Ή άκόμη διακοσμήσεις πού ξεχώριζαν τά πλοία μιας πόλεως-κράτους άπό μιας άλλης πόλεως-κράτους.

Παράλληλα μέ τά έπίσημα ή παράσημα καί τά άκροστόλια βλέπομε άπό τόν 5ον αίώνα κι έπειτα νά έμφανίζεται στήν πρύμη ή στυλίδα. Στυλίδα ήταν ένα βραχύ κοντάρι μέ μικρό ξύλο σταυρωτά, τό όποιο βρισκόταν πλάι στό πρυμναΐο στολίδι (τό άφλαστο) καί έφερε χαραγμένο ή ζωγραφισμένο είτε ένα παράσημο — πού συμβόλιζε τή θεότητα τοΰ πλοίου — ή έγραφε τό όνομά του. Οί Ρωμαίοι δέν χρησιμοποίησαν καί πολύ τή στυλίδα. Άντί γιά αύτή έφεραν χαραγμένη πάνω στό σκάφος άπεικόνιση τής tutella, δηλαδή τής θεάς προστάτιδας. Συνηθισμένη tutella ήταν ή Νίκη, τόσο στά πολεμικά όσον καί τά έμπορικά πλοία. Δέν πρέπει νά κλείσουμε τό κείμενο αύτό γιά τά χρώματα καί τά στολίδια, άν δέν μιλήσουμε γιά τό μάτι. Άποτελοΰσε τό κοινό χαρακτηριστικό στήν άρχαιότητα τών έλληνικών πολεμικών καί τό ζω­ γράφιζαν οί τεχνίτες πάνω στό σανίδι τής πλώρης (στίς έπωτίδες) ή καί σ’ αύτό τό έμβολό της. Πρέπει νά είχε μιά άπό τίς δυό έννοιες: συμβόλιζε τήν άγρυπνη έποπτεία τοΰ πρωράτη καί τοΰ κυβερ­ νήτη στόν περιβάλλοντα υγρόν χώρο ή άποτελοΰσε σημάδι έξορκισμοΰ γιά τά κακά πνεύματα, τά όποια μποροΰσαν νά βλάψουν τό πλοίο ή νά κακοτυχή­ σουν τό ταξίδι του.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Γεγονότα καί Καταστάσεις I. Μετά τήν

Αλωση

α. Οί Φράγκοι καί ό Τούρκος. ' Η έγκατάσταση τών Τούρκων, μερικά έστω, στίς ελληνικές θάλασσες, είχε γίνει πρίν, πολύ πρίν άπό τήν "Αλωση. Πειρατική στήν άρχή ή δράση τους, πέρασε μέ τόν καιρό σέ τακτικές πολεμικές ένέργειες. "Οταν οί ’Οθωμανοί κατέλαβαν τά παράλια τού ' Ελλησπόντου, έκλεισαν ούσιαστικά τόν κλοιό γύρω άπό τήν Βασιλεύουσα, άλλά καί έθεσαν σέ κίνδυνο τό διαμετακομιστικό έμπόριο άνάμεσα στό Αιγαίο καί τή Μαύρη Θάλασσα. Τό έμπόριο δμως αύτό είχε φύγει, καιρό τώρα, άπό τά χέρια τών 'Ελλήνων τοΰ Βυζαντίου καί βρισκόταν στά χέρια τών ξένων — 'Ενετών καί Γενοβέζων. Φυσικό λοιπόν ήταν ν’ άντιδράσουν οί δυτικοί αύτοί έπιδρομεΐς στήν τουρκική παρουσία καί έπέκταση. 'Η πρώτη άποφασιστική σύγκρουση έγινε άνά­ μεσα στούς 'Ενετούς καί τούς Τούρκους, στά νερά τής Καλλιπόλεως, τό Μάιο τοΰ 1416 (25 Μαΐου). Μέ άρχηγό τους τόν Πέτρο Λορεντάνο καταναυμάχη­ σαν τούς έπιδρομεΐς τής ’Ανατολής οί έπιδρομεΐς αύτοί άπό τή Δύση. Μεγάλη πολεμική έπιχείρηση, μέ καθαρά δμως πειρατικό χαρακτήρα ένέργησαν άργότερα, έπί Μουράτ Β', οί Τοΰρκοι, κυριεύοντας τή βενετοκρατούμενη Θεσσαλονίκη. Δέν τήν υπεράσπισαν μέ πολύ ζήλο οί κύριοί της, οί όποιοι άφησαν στούς "Ελληνες τήν πολυαίμακτη φροντίδα γιά τήν άμυνά της, καθώς καί τό τίμημα τοΰ θανατικοΰ, τής αιχμαλωσίας καί τών άλλων συμφορών. "Οταν τό 1453 έπεσε ή Πόλη στά χέρια τών Τούρκων, μαζί της έπεσε κι ό Γαλατάς, δπου βρισκόταν ή άκμαία παροικία τής Γένοβας. ΓΓ αύτό πρώτη ή Γένοβα, άπό τούς δυτικούς, αίσθάνθηκε τίς συνέπειες τής ' Αλώσεως, άφοΰ ό κατακτητής τή μεταχειρίστηκε ώς έχθρά. Τό άντίθετο, ή Βενετία κέρδισε προνόμια, τά όποια προνόμια τής άρνήθηκαν οί Κομνηνοί, φίλοι τών Γενοβέζων. Μάλιστα, ένα χρόνο άργότερα, τό 1454, δέν θά διστάσει ή Βενετία νά συνάψει έμπορική συμφωνία μέ τόν Τοΰρκο δυνάστη. Δέν ένδιέφερε βέβαια τή Γαληνοτάτη ή τύχη τής βυζαντινής αύτοκρατορίας, γιά τόν άφανισμό τής

όποιας πολύ, έπί πολύν χρόνο είχε συνεργήσει. 'Η άνεμπόδιστη κυκλοφορία τών ένετικών πλοίων τήν ένδιέφερε, καθώς καί ή σταθεροποίηση καί έπέ­ κταση τών έμπορείων της στά λιμάνια τής Ανατο­ λής. Οΰτε θέλησε ή μπόρεσε νά ίδεΐ ή Βενετία στό διωγμό τών Γενοβέζων άπό τή Μαύρη Θάλασσα καί τό Αιγαίο τόν προάγγελο, γιά τό μελλοντικό ξήλωμα τών ίδικών της κτήσεων. ’Έτσι στήν κατάληψη άπό τούς Τούρκους, τό 1462, τής Μυτιλήνης, πού μέχρι τότε κατείχε ό γενοατικός Οίκος τών Gattelusi, στάθηκε θεατής άμέτοχος, γιά νά μή διαταράξει τή βενετοτουρκική φιλία τής συνθήκης τοΰ 1454. Καί ό βενετικός στόλος, μέ 29 γαλέρες καί άρχηγό τό ναύαρχο Βιττόριο Καπέλλο, παρακολούθησε άπό κοντά, χωρίς καμιά άντίδραση, τήν αιχμαλωσία χιλιάδων άγοριών καί κοριτσιών καί τό βίαιο έκπατρισμό δέκα χιλιάδων κατοίκων τών νησιών πού ρίχθηκαν βάναυσα στά τουρκικά πλοία καί μετα­ φέρθηκαν στήν Πόλη, γιά νά τονώσουν τή δημογραφικά έξασθενημένη Βασιλεύουσα. Τά χρόνια αύτά άπείλησε ό Μωάμεθ τήν Τραπεζούντα, τό τελευταίο έκεΐνο λείψανο τής ελληνικής κυριαρχίας στή Μ. ’Ασία. Τότε οί Γενοβέζοι, φοβήθηκαν άπό δική τους πλευρά, γιά τήν τύχη τών έμπορείων τους στή Μαύρη Θάλασσα καί κήρυξαν τόν πόλεμο τοΰ σουλτάνου. Τί μποροΰσε δμως νά κάνει μιά πόλη — ή ναυτική δημοκρατία τής Γένοβας — έναντίον μιας ολόκληρης αύτοκρατο­ ρίας; Κινήθηκε κάποια συμμαχία εύρωπαϊκών κρα­ τών, άλλά τή ματαίωσε ή προδοσία τών Φλωρεντι­ νών. ’Έτσι έπεσε κι ή Τραπεζούντα. Κι οί Γενοβέ­ ζοι διώχθηκαν άπό τήν πόλη αύτή, κι άπό τή Σινώπη, τήν Άμάστριδα τής Παφλαγονίας, τόν Ευξεινο Πόντο καί τήν Άζοφική. 'Η πραγματικότητα ήταν σκληρή καί αμείλικτη. Κι αύτό δχι μόνο γιά τούς "Ελληνες. 'Η πτώση τής Κωνσταντινουπόλεως, πού έπέφερε τήν κατάλυση τής βυζαντινής αύτοκρατορίας, άνοιξε μιά περίοδο οδύνης καί άγώνων γιά τούς δυτικούς, οί όποιοι δέν μπόρεσαν νά άντιληφθοΰν έγκαίρως τό μεγάλο κίνδυνο, τόν όποιο άντιπροσώπευαν οί Τοΰρκοι γιά τή Δύση. Πραγματικά ό Πορθητής δέν έπρόκειτο νά κορεσθεΐ μέ τήν πτώση τής Πόλης, άλλά είχε 111

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

απόφαση νά προχωρήσει στή Μεσόγειο καί στήν Εύρώπη — τήν καρδιά τής Εύρώπης. ’Έπρεπε νά προχωρήσει. 'Όπως σημειώνουν οί συγγραφείς γιά τά γεγο­ νότα τής έποχής έκείνης, οί Τούρκοι έπρεπε νά εκτοπίσουν τούς Φράγκους άπό τήν Ελληνική ’Ανατολή. Τό έπέβαλαν λόγοι πολιτικοί, στρατιω­ τικοί, κοινωνικοί καί θρησκευτικοί. Οί λατινικές κτήσεις καί κυρίως οί βενετικές διασπούσαν τήν ενότητα τού τουρκικού χώρου. ’Αποτελούσαν βά­ σεις καί ορμητήρια γιά τούς πειρατές καί τούς έχθρούς τής τουρκικής αύτοκρατορίας, μονοπωλού­ σαν τό έμπόριο τής ανατολικής λεκάνης τής Μεσο­ γείου καί επιπλέον ήταν θρησκευτικά κέντρα εχθρι­ κά πρός τήν οθωμανική πίστη. Γιά νά προχωρήσουν δμως στήν Μεσόγειο, οί Τούρκοι, καί μάλιστα νά εκδιώξουν άπ’ αύτή τό ισχυρό ναυτικό τής Βενετίας, χρειάζονταν μεγάλο στόλο κι αύτό τό στόλο βάλθηκε εύθύς μετά τήν "Αλωση ό Μωάμεθ νά συγκροτήσει. Κληρονόμος τών ναυπηγείων τών Ελλήνων αύτοκρατόρων καί κύριος στά νησιά τού Αιγαίου, διέθετε τό κατάλ­ ληλο καί έξειδικευμένο προσωπικό γιά τήν κατα­ σκευή πλοίων, καθώς καί άφθονη ναυπηγική ξυλεία καί μέταλλα, τά όποια τοΰ προμήθευε κατά κύριον λόγο ή Μικρασία. "Αφθονία έπρόκειτο επίσης νά έχει τό τουρκικό ναυτικό στό έρετικό καί τούς πολεμιστές, ιδιαίτερα άπό τίς άρχές τοΰ 16ου αιώνα, έποχή κατά τήν όποια ό σουλτάνος εξασφάλισε τή συνεργασία τών ότζακίων, δηλαδή τών βαρβαρικών κρατών τής Β. ’ Αφρικής? Ησαν δέ τά κράτη αύτά ή ’Αλγερία, ή Τυνησία καί ή Τριπολίτιδα μαζί μέ τό Μαρόκο, στό όποιο κατέφυγαν οί "Αραβες πού είχαν έκδιωχθεΐ άπό τήν Ίβηρική Χερσόνησο. ’Αντίθετα πρός τούς Τούρκους οί Βενετοί, μέ τούς όποιους έπάλεψε ή Τουρκία περσότερο άπό δυό αιώνες, ύπέφεραν άπό χρόνια λειψανδρία. Καί τή λειψανδρία αύτή προσπαθούσαν σέ κάθε πολε­ μική κινητοποίηση νά θεραπεύσουν, στρατολογών­ τας τούς "Ελληνες τών κτήσεών τους, μισθώνοντας πολεμιστές ή εξασφαλίζοντας τήν πρόσκαιρη έστω συμμαχία τών διαφόρων ήγεμόνων τής Δύσεως. Τό τελευταίο αύτό ήταν άπό τά δυσκολότερα νά γίνει. ΤΗταν δύσκολο, συχνά άδύνατο, νά συνεννοηθοΰν αύτοί οί ήγεμόνες. Είχαν διαφορετικές βλέ­ ψεις καί συμφέροντα, ύπέβλεπαν ό ένας τόν άλλο καί δέν άφηναν νά χαθεί καμιά άπό τίς εύκαιρίες, πού τούς έξασφάλιζε τή φιλία — τόσο άστατη καί επικίνδυνη — τοΰ Μεγάλου ’Αφέντη. Δηλαδή τοΰ σουλτάνου. Ούτε λόγος μποροΰσε νά γίνει γιά κοινή πολιτική, άφοΰ κι αύτή ή Βενετία, πού συχνά ζητούσε τή συμμαχία τους, είχε μιά έγωιστική πολιτική, νά μή βλέπει μέ καλό μάτι τήν άνάμιξη τών άλλων χριστιανών στήν ’Ανατολική Μεσόγειο. Μιά περιοχή δηλαδή, πού ήθελε πάντα νά τή θεωρεί 112

ώς περιοχή τής άποκλειστικής της επιρροής καί εύθύνης. "Ολα αύτά, σέ μιά μακριά διαδρομή χρόνων, κατά τήν όποια ή τουρκική πλημμυρίδα ολοένα προχωρούσε καί άνέβαινε.' Η κυριαρχία τών’ Οσμανλήδων κατόρθωσε έτσι νά έπεκταθεΐ άπό χώρα σέ χώρα καί άπό νησί σέ νησί, μέ άγρια θέληση καί τήν επιμονή, μέ τήν όποια όπλιζε τούς πιστούς ή τυφλή ύπακοή στή θέληση τοΰ Προφήτη! 'Η άφήγηση, συνοπτική βέβαια, τής έπεκτατικής αύτής πορείας συνθέτει ένα μελαγχολικό χρονικό, λίγο τιμητικό γιά τήν άντίληψη τών ταγών τής Δύσεως καί πολύ έπώδυνο γιά τούς "Ελληνες τής ’Ανατολής. Στήν πορεία αύτή βρήκαν οί Τοΰρκοι, συστημα­ τική άντίσταση άπό τούς 'Ιππότες τής Μάλτας καί σποραδική άπό άλλες χώρες τής Δύσεως, άργότερα δέ στήν άναδίπλωσή τους άπό τούς Αύστριακούς καί τούς Ρώσους. Μόνη ή 'Ενετία έκαμε επτά πολέμους μέ τούς Τούρκους, παλεύοντας νά κρατή­ σει τίς θέσεις της στήν ’Ανατολή καί νά συγκρατήσει τήν όρμή τών Όσμανλήδων, πού άπείλησε ώρες ώρες κι αύτή τήν ύπόστασή της. "Αρχισαν τό 1463 καί τελείωσαν τό 1718, δηλαδή δυό καί μισόν αιώνες — μέ εβδομήντα χρόνια πολέμου καί τά ενδιάμεσα, ταραγμένης ειρήνης. Ειδικότερα οί πόλεμοι αύτοί, βασικά ναυτικοί πόλεμοι, ήταν: — Ό πρώτος Τουρκοβενετικός, 1463-1479 — Ό δεύτερος Τουρκοβενετικός, 1499-1503 — Ό τρίτος Τουρκοβενετικός, 1537-1541 — Ό τέταρτος Τουρκοβενετικός, 1570-1573 — Ό πέμπτος Τουρκοβενετικός (ή Κρητικός), 1644-1669 — 'Ο έκτος Τουρκοβενετικός (ή Πελοποννησιακός), 1684-1698 καί — Ό έβδομος καί τελευταίος Τουρκοβενετικός, 1714-1718.

β. Τουρκοβενετικοί πόλεμοι (1) Οί Πρώτοι πόλεμοι

Χιλιάδες "Ελληνες, άπό τούς όποιους οί 1500 Κρητικοί τοξότες, βοήθησαν τούς Ενετούς στόν πρώτο Βενετοτουρκικό πόλεμο. Στόν πόλεμο αύτό ό σουλτάνος διαθέτει 300 πλοία, έπανδρωμένα κυρίως μέ "Ελληνες καί Βερβερίνους πειρατές. Τό 1470 εξοπλίζει 100 γαλέρες, έπιβιβάζει σ’ αύτές 70 χιλ. στρατιώτες καί ταξιδεύοντας τό δρόμο πού ακολούθη­ σαν άλλοτε οί Πέρσες τού Ξέρξη καταπλέει στόν Εύβοϊκό Κόλπο. Άφοΰ συγκεντρώσει τίς δυνάμεις του στήν Αύλίδα, περνά τόν Εϋριπο, μέ πλωτή γέφυρα καί πολιορκεί τή Χαλκίδα. 'Η πρωτεύουσα τοΰ ένετικοΰ δουκάτου δέχεται σέ διάστημα 17 ήμερών πέντε μανιώδεις έπιθέσεις,

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

Πρότυπο ένετικοΰ πολεμικού τοΰ 17ου αιώνα, μέ ψηλή καί περίπλο­ κη έξαρτία. Άπό τό Museo Na­ vale τής Γένοβας.

μέ τήν τελευταία άπό τίς όποιες κυριεύεται ή πόλη. Κι ή άποδεκατισμένη φρουρά της άποσύρεται στήν ακρόπολη. ’Επιτυγχάνει τότε ό Μωάμεθ μέ δόλο τήν παράδοση τής φρουράς, άλλά δέν κρατεί τούς όρους τής συμφωνίας. Πριονίζεται στά δύο ό φρούραρχος κι οί στρατιώτες του πεθαίνουν μέ βασανιστήρια. — Μποροΰσε, σημειώνει παλαιότερος ιστορικός, ό Μωάμεθ νά δείχνει σκληρότητα χωρίς τό φόβο κάποιος νά πάρει εκδίκηση. Οί "Ελληνες δέν υπήρχαν σάν δύναμη, είχαν απομακρυνθεί οί Γενοάτες καί οί 'Ενετοί δέν ήταν σέ θέση τήν έποχή έκείνη νά τόν βλάψουν. Μόλις είχαν ανοικοδομηθεί τά φρούρια τοΰ 'Ελλησπόντου καί τοποθετηθεί δεξιά κι άριστερό στήν ολη διαδρομή τοΰ καναλιού τριάντα πυροβόλα... Τά κάστρα τοΰ 'Ελλησπόντου άποτελοΰσαν αύτά καί μόνα μιά δύναμη. 'Ο πρώτος 'Ενετός ναύαρχος, πού πλησίασε γιά νά εξετάσει τό φοβερό πυροβο­ λικό τους, ήταν ό ’Ιάκωβος Βενιέρο. Προχώρησε μέ μόνη τή γαλέρα του, άνέπλευσε τό στενό καί μετά τό κατέβηκε κάτω άπό τή βολή τών καινού­

3/5

ριων πυροβόλων τής άκτής. Μάταια προσπάθησε νά ενθαρρύνει τό στόλο του μέ λόγους καί μέ τό παράδειγμά του: κανείς δέν τόν άκολούθησε. Έχα­ σε 12 άνδρες (7 στήν άνοδο καί 5 στήν κάθοδο) κι αύτό έλύγισε τό θάρρος του. Γυρίζοντας άπρακτος στή Βενετία, άνέφερε στή Σύγκλητο ότι ή Προπον­ τίδα ήταν πλέον μιά θάλασσα κλεισμένη γιά τούς χριστιανικούς στόλους. 'Η Σύγκλητος — καί μαζί της ή Εύρώπη — τόν πίστεψε. Έν τούτοις οί άντιδράσεις άπό τό ένετικό στρα­ τόπεδο δέν λείπουν. Στή Ναύπακτο οί Βενετοί κρατούν γερά καί συνεχίζουν τήν άντίσταση. 'Ο Λουδ. Λορεδάνος εξεγείρει τήν Πελοπόν­ νησο, ό Βιττόριο Καπέλλο τήν ’Ίμβρο, τή Θάσο καί τή Σαμοθράκη, ό Κανάλε τή Φώκαια. 'Ο Πέτρο Μοντσενίγο λεηλατεί τίς μεσημβρινές άκτές τής Μικρασίας. Οί Τούρκοι δμως προχωρούν. 'Ο Σαντζάκ βέης τής Βοσνίας νικά τό ένετικό πεζικό κι ή Βασίλισσα τής Θάλασσας άπειλεΐται μέ άφανισμό. Καλεΐ τότε 113

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

"Ελληνες πολίτες στά δπλα, συγκροτεί τάγματα άπό τούς Λομβαρδούς καί, μέ ισχυρό τώρα στρατό, άναγκάζει τούς Τούρκους σέ υποχώρηση. 'Ο Σαντζάκ βέης φεύγει, άφήνοντας πίσω του τήν έρήμωση (έτος 1477).

'Ο πρώτος Βενετοτουρκικός πόλεμος έχει τελειώ­ σει άλλά οί πειρατικές έπιδρομές καί άντεπιδρομές συνεχίζονται. Τό 1480 ό τουρκικός στόλος κατέ­ λαβε αιφνιδιαστικά τό Ότράντο, δπου σκότωσε τό διοικητή του. Άπό τούς 22 χιλ. κατοίκους οί 12 χιλ. πέρασαν άπ’ τό μαχαίρι κι οί άλλοι σύρθηκαν στή σκλαβιά. 'Η Άπουλία μεταβλήθηκε σέ άπέραντη έρημο. Μέσα στό γενικό δέος καί τήν άπόγνωση μόνοι οί 'Ιππότες τής Ρόδου στέκονταν προκλητικοί καί άκαταγώνιστοι. Προικισμένοι μέ ισχυρή ναυτική παράδοση, διέθεταν γερά καί γρήγορα καράβια, γιά τά όποια εξασφάλιζαν άφθονη ξυλεία άπό τήν άπέναντι μικρασιατική άκτή καί προσωπικό κωπη­ λατών άπό έκεϊ καθώς καί τά γύρω νησιά. ’Ισχυρά οχυρωματικά έργα θωράκιζαν γερά τό νησί τους. Τέλος τοΰ 1480, είρηνεύοντας μέ τούς Ενετούς, ό Μωάμεθ στέλνει 160 πλοία έναντίον τής Ρόδου, μέ στρατό πού επιβιβάζει άπό τίς άπέναντι άκτές τής Καραμανίας. Ό στόλος άγκυροβολεΐ λίγα μίλια άπ’ τό λιμάνι, άποβατικές δυνάμεις ενεργούν πολ­ λές εφόδους καί μιά μέρα μέ τή βολή όλμου δίνεται τό σύνθημα γιά τή γενική έπίθεση. Κάποια στιγμή οί γενίτσαροι σκαρφαλώνουν στά τείχη, άλλά οί υπερασπιστές — Ίωαννίτες καί "Ελληνες — τούς γκρεμίζουν κάτω. Καί σκοτώνουν πολλούς. Άφοΰ χάσουν στήν έπιχείρηση αύτή οί Τούρκοι 9000 νεκρούς, μπαίνουν στά καράβια καί γυρίζουν στήν Πόλη, μέ 1500 πληγωμένους. "Οταν τό 1481 πέθανε ό Μωάμεθ, ή Τουρκία κατείχε τή Μικρά ’Ασία καί τή Βαλκανική, έκτος άπό τό Μαυροβούνι, τή Δαλματία καί τή Μάνη. Τήν έποχή τοΰ διαδόχου του, Βαγιαζήτ Β', έγινε ό Β' Βενετοτουρκικός πόλεμος (1499-1503) μέ ένδιαφέροντα πολεμικά γεγονότα. Τό καλοκαίρι τοΰ 1499 (27 ’Ιουλίου), συναντήθη­ καν στά Ν. Δ. παράλια τής Πελοποννήσου, στά νερά Μεθώνης-Ναβαρίνου, ό τουρκικός καί ό βενε­ τικός στόλος, σέ μιά σύγκρουση πού έληξε μέ τήν ήττα τών Βενετών. Ό οθωμανικός στόλος, μέ άρχηγό τό Δαούτ πασά, άποτελεΐτο άπό 260 σκάφη, άνάμεσα στά όποια καί δύο κότσες fcocche), δηλαδή μεγάλες γαλέρες. Σαράντα τέσσαρες γαλέρες, 16 γαλεάσσες καί 28 νάβες συγκροτούσαν τό στόλο τής Βενετίας, τόν όποιο διοικούσε ό ’Αντώνιο Γριμάνι. Σ’ αύτά προστέθηκαν δέκα άκόμη πλοία, πού έφερε άπό τήν Κέρκυρα ό Άντρέα Λορεντάνο, τό πρωί τής ήμέρας τής συμπλοκής. 114

Οί Βενετοί νικήθηκαν γιατί έπιτέθηκαν χωρίς συντονισμό καί οί νάβες δέν πρόλαβαν νά παρακο­ λουθήσουν στίς κινήσεις τους τίς γαλέρες. Σάν χαρακτηριστικό έπεισόδιο τής ναυμαχίας άναφέρεται δτι ή δεύτερη οθωμανική coccha, μέ κυβερνήτη τόν Μπράκ Ρείς, έπεσε μέσα σέ τέσσερα ένετικά πλοία, άπό τά όποια βύθισε άμέσως μιά γαλέρα καί ένα μικρότερο, άντιμετώπισε δμως τά δυό άλλα, πού ήταν νάβες καί κόλλησαν έπάνω της. Τότε ό Οθωμανός κυβερνήτης περιέλουσε τό κατάστρωμα τών έχθρικών μέ φλέγόμενη πίσσα, ή όποια προκάλεσε τό ολοκαύτωμά τους. Ό Γριμάνι φεύγει τότε στή Ζάκυνθο, δπου παίρνει ένισχύσεις, μετατρέπει έξι πλοία σέ πυρπο­ λικά καί περιμένει τόν οθωμανικό στόλο γιά νά έπιτεθεϊ. Τήν κρίσιμη δμως ώρα παρουσιάζεται άναποφάσιστος κι αύτό ταπεινώνει σκληρά τήν Βενετία. ('Ορισμένοι ιστορικοί μιλούν γιά ήττα διπλή τοΰ Γριμάνι, κοντά στό άκρωτήριο Πάπας). ' Ο Δαούτ πασάς, νικητής, περνά άνενόχλητος στόν Κόλπο τών Πατρών καί προχωρώντας άναγκάζει τή Ναύπακτο νά παραδοθεΐ. "Ετος 1499. Οί Βενετοί φεύγουν. 'O Γριμάνι γυρίζοντας στήν πατρίδα του καταδι­ κάζεται καί καθαιρεϊται, γιά νά έξορισθεΐ σέ μιά νησίδα τής Δαλματίας, δπου θά περιμένει τό θάνατο. '0 σουλτάνος μετά τή νίκη τοΰ Δαούτ πασά στά νερά τής Μεσσηνίας καί τήν κατάληψη τής Ναυπά­ κτου άποφάσισε νά τήν άσφαλίσει άπό θαλασσινή έπίθεση. Κατασκεύασε λοιπόν, στήν άχαϊκή άκτή κι άπέναντι της, στήν άκτή τής ’Ακαρνανίας, τά φρούρια τοΰ Ρίου καί τοΰ Άντιρρίου, πού θεωρή­ θηκαν άπόρθητα καί πήραν τό όνομα Μικρά Δαρδανέλλια. Τό 1500 ό ίδιος ό Βαγιαζήτ Β' έβγαινε άπό τόν 'Ελλήσποντο καί κατελάμβανε Κορώνη καί Μεθώ­ νη, τά δυό μάτια τής Βενετίας στήν Πελοπόννησο, καθώς καί τό Ναβαρίνο. Μόνη ή Μονεμβασιά, χάρη στήν οχυρή της θέση καί μέ τήν ήρωική της άντίσταση, μπόρεσε νά κρατήσει. ’Έτσι υποχρεώ­ θηκε ή Βενετιά νά υπογράψει τό 1503 ταπεινωτική συνθήκη μέ τούς Τούρκους, στούς όποιους παραχω­ ρούσε τή Ναύπακτο, τό Ναβαρίνο, τήν Κορώνη καί τή Μεθώνη.

(2) 'Η Ρόδος στά χέρια τών απίστων Οί χρόνοι, πού άκολούθησαν, χάρισαν στήν Εύρώπη τήν ήσυχία, γιατί οί Τούρκοι άναγκάσθηκαν νά πολεμήσουν τούς Πέρσες καί τούς Μαμελούκους τής Αίγύπτου. Καί έκεϊνοι μέν τούς ένίκησαν, τούς Πέρσες καί τούς Μαμελούκους, άλλά καταλαμβάνοντας τήν Αίγυπτο έκλεισαν τό δρόμο τών καραβανιών πρός τίς Ινδίες, μέ τόν όποιο οί ναυτικές δημοκρατίες τής ’Ιταλίας θά μποροΰσαν

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις νά άνταγωνισθοΰν τόν καινούριο δρόμο τών Πορτο­ γάλων. ΤΗταν ένα βαρύ πλήγμα γιά τό έμπόριο τής Μεσογείου. Τό 1520, μέ τό θάνατο τοϋ Σελήμ Α' ανέβηκε στό θρόνο (1520-1566) ό Σουλεϊμάν ό Μεγαλοπρεπής, γνωστός γιά τή δράση καί τίς έπιτυχίες του. Μιά άπό τίς έπιτυχίες ήταν ή κατάληψη τής Ρόδου, τό Δεκέμβριο τοϋ 1522, ύστερα άπό πεντάμηνη πολιορ­ κία. 'O τουρκικός στόλος άποτελεΐτο άπό 280 πλοία, στρατός δέ καί στόλος περιέσφιξαν τήν πόλη, τήν όποια υπεράσπισαν μέ πείσμα οί Ίωαννίτες μαζί μέ τούς "Ελληνες καί άλλους κατοίκους της. Χρησιμοποιήθηκαν κι άπό τά δυό μέρη, τό πυροβολικό, οί πετροβαλλίστρες, οί υπονομεύσεις — δλα τά μέσα. Τελικά νίκησε τούς πολιορκημένους ή πείνα. Τήν 22α Δεκεμβρίου έγινε ή συμφωνία γιά τήν παράδοση καί τήν πρωτοχρονιά τοϋ 1523 οί ιππό­ τες, μαζί μέ τούς άλλους ύπερασπιστές, μπήκαν στά πλοία καί άφηκαν τό νησί, τό όποιο κατείχαν άπό διακόσια χρόνια. Άφοΰ περιπλανήθηκαν στήν Κρήτη καί τήν ’Ιταλία, τελικά στάθηκαν στή Μάλτα, τήν όποια τούς παραχώρησε ό Κάρολος Ε', βασιλιάς τής Γερμανίας καί τής 'Ισπανίας. 'Η κατάληψη άπό τούς Τούρκους τής Ρόδου, μέ τά νεώρια καί τή ναυπηγική παράδοση, τό έξειδικευμένο προσωπικό καί τούς έρέτες τών άπέναντί περιοχών, πρόσθεσε άξιόλογο δυναμικό στό ναυ­ τικό τών Όσμανλήδων, τό όποιο υψωνόταν έτσι σέ δεσπόζουσα δύναμη. Καί έπρόκειτο νά υψωθεί άκόμη περισσότερο μέ τή συνεργασία τών πειρατών τής Β. ’Αφρικής, άνάμεσα στούς όποιους ξεχωρίζει ό Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα. Αύτόν, τό Μπαρμπαρόσσα, θά καλέσει ό σουλτάνος στήν Πόλη, δπου έκεΐνος θά φθάσει μέ μυθώδη δώρα, γιά νά διορισθεΐ άργότερα καπουδάν πασάς, άρχιναύαρχος τοΰ τουρ­ κικού στόλου. Τοΰτο θά γίνει, γιατί οί δυτικοί άμφισβητοΰν στούς Τούρκους τήν κυριαρχία στή Μεσόγειο. Συγκεκριμένα ό βασιλιάς Κάρολος Ε', στέλνει τόν Αύγουστο τοΰ 1532 στήν Πελοπόννησο, τό Γενο­ βέζο ναύαρχο Άντρέα Ντόρια, μέ 48 γαλέρες καί 35 νόβες (τής Γένοβας, τής 'Ισπανίας, τοΰ Πάπα καί τής Μάλτας), δπου έπιβαίνουν 12.000 πολεμι­ στές, άπό τήν ’Ιταλία καί τή Γερμανία καί κατα­ λαμβάνει τά στρατηγικά φρούρια τών Πατρών, τής Κορώνης καί τοϋ Άντιρρίου. Συναντά μιά τουρ­ κική μοίρα στά νερά τής Κορώνης, τήν όποια καί συντρίβει. [Γιά τή πολιορκία τής Κορώνης χρειάσθηκαν οί 'Ισπανοί τέσσερες μέρες (17/9—21/9/1532) καί έδρασαν μέ τή βοήθεια τών 'Ελλήνων. Τήν κράτη­ σαν μέχρι τό 1534, διορίζοντας διοικητές τόν

Ό 'Ιππότης της Ρόδου. Γκραβούρα σέ ξύλο γιά τό έξώφυλλο της Historia von Rhodes τοΰ Wilheim Caoursin. Στρασ­ βούργο, 1513.

'Ιερώνυμο Mendoza καί, μετά, τόν Machicao. ’Απο­ χωρώντας, πήραν μαζί τους καί τούς Κορωναίους, πού τούς είχαν βοηθήσει]. Συγκρότησε τότε στήν Πόλη ό Μπαρμπαρόσσα στόλο άπό 80 γαλέρες καί τό 1534 βγαίνει στό Αιγαίο καί άπό κεϊ πλέει στήν ’Ιταλία, δπου λεηλατεί τό Ρήγιο (Reggio). "Υστερα άποβιβάζεται στή Νεάπολη καί καταπλέοντας στήν Τύνιδα, έκδιώκει τόν ’Άραβα σουλτάνο. Δέν άργεΐ δμως νά φανεί χριστιανική δύναμη. Τήν οδηγεί ό Ντόρια καί άποτελεΐται άπό 62 γαλέρες καί μεγάλον άριθμό άπό νάβες καί γαλεάσσες, στίς όποιες έπιβαίνουν 25.000 πολεμιστές. 'Ο Γενοβέζος ναύαρχος νικά τίς δυνάμεις τοΰ Μπαρμπαρόσσα, κυριεύει 100 πλοία καί 300 πυροβόλα καί άπελευθερώνει 30 χιλιάδες αιχμαλώτους. ' Ο Μπαρμπαρόσσα μόλις κατορθώνει νά διαφύγει μέ λίγες γαλέρες, συλλαμβάνει δμως έξω άπό τή Μινόρκα ισπανική νηοπομπή, άπό τήν όποια αρπά­ ζει πολλούς Μαυριτανούς κωπηλάτες. "Υστερα, μέ τή βοήθεια τοΰ σουλτάνου, ναυπηγεί στό Σουέζ καινούριο στόλο μέ τόν όποιο ένεργεΐ διάφορες έπιχειρήσεις στήν ’Ερυθρά Θάλασσα. Στρέφεται τότε πρός τό Αιγαίο, τά νησιά καί τά παράλια τοΰ όποιου δοκιμάζουν τήν άπάνθρωπη σκληρότητά του. 115

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

'Αρπαγές αγαθών καί ανθρώπων (μόνο άπό τήν Αίγινα άρπαξε 6000 άνδρες), καταστροφές καί έρήμωση (δπως στήν Τήνο καί τήν Πάρο), τρόμος καί οδύνη, είναι τό έργο του. Στίς Στροφάδες σφάζει τούς καλογέρους τοΰ μοναστηριού, υστέρα κυριεύει τή Σκιάθο καί τήν Κάρπαθο, πού κατείχαν οί Βενετοί, καί δέχεται τήν παράδοση τής Σκύρου, μέ φόρο ύποτελείας 1000 δουκάτα τό χρόνο. Στήν Τήνο επιβάλλει 5000 δουκάτα, τό χρόνο καί στή Σύρο 2000. Γενικά καταλύει τίς λατινικές δυνα­ στείες, δπου υπάρχουν καί υποβιβάζει σέ φόρου υποτελή τό δούκα τής ’Άνδρου, μέ 2000 δουκάτα τό χρόνο. Μόνο στήν Κρήτη πυρπολεί 80 χωριά καί κωμοπόλεις. Κυριολεκτικά θαλασσοκρατεί στό Αι­ γαίο καί, θριαμβευτής, γυρίζει στήν Πόλη μέ 38.000 αιχμαλώτους. Φθάνομε έτσι στόν τρίτο Τουρκοβενετικό πόλε­ μο, τόν όποιο έκήρυξε ό σουλτάνος Σουλεϊμάν, τό 1537. Στόν πόλεμο αύτό, κατά τόν όποιο οί "Ελλη­ νες βοήθησαν τούς 'Ενετούς στήν άμυνά τους, σημαντικό γεγονός άποτέλεσε ή ναυμαχία τής Πρέβεζας, άνάμεσα στούς χριστιανούς (τόν Πάπα, τόν Κάρολο Ε', τούς 'Ενετούς καί τή Μάλτα) καί τούς Τούρκους, οί όποιοι καί νίκησαν. (3) Ναυμαχία τής Πρέβεζας (27-9-1538)

'Ο όγκούμενος άπό τή δράση τοΰ Χαϊρεντίν τουρκικός κίνδυνος προκάλεσε τή δημιουργία τής 'Ιεράς Συμμαχίας (Sacra Liga), ένός δηλαδή συνασπισμοΰ κρατών, πού άπέβλεπε ν’ αναχαιτίσει τούς Τούρκους, νά ξαναδώσει στή Βενετιά τίς κτήσεις της στήν Άδριατική καί τό Αιγαίο καί — σχέδιο τολμηρό — νά άνασυστήσει τή βυζαντινή αύτοκρατιρία στήν Πόλη, υπό τό σκήπτρο τοΰ Καρόλου Ε'. Μετείχαν στό συνασπισμό αύτόν ό πάπας Παΰλος Τ', ό βασιλιάς τής 'Ισπανίας Κάρολος Ε' (ό Κουίντος, δπως τόν έλεγαν οί παλαιοί) ό άδελφός του Φερδινάνδος τής Αύστρίας, ή 'Ενετία καί ή Μάλτα. Σύμφωνα μέ τό σχέδιο, 6 γαλέρες θά διέθετε δ πάπας, άπό 80 δ Κάρολος καί οί 'Ενετοί καί λίγες ή Μάλτα. 'Η συγκέντρωση τών δυνάμεων τής Συμμαχίας έγινε μέ πολύν κόπο καί μεγάλη καθυστέρηση — καθαρό σημάδι γιά τίς διαφωνίες πού έπικρατοΰσαν στούς εταίρους καί τή διαφορά τών προσανατολι­ σμών τους. Κατόρθωσαν δμως τελικά νά συγκεν­ τρώσουν 195 γαλέρες καί γαλεάσσες καί μερικές νάβες, πού ήταν άληθινά πλωτά φρούρια, μέ 2594 συνολικά πυροβόλα καί 60 χιλ. άνδρες, πολεμιστές καί πληρώματα. ’Αρχηγούς έτοποθέτησαν, στά πλοία τοΰ Καρό­ λου, τόν Άντρέα Ντόρια, Γενοβέζο ναύαρχο, πού ήταν καί ό γενικός άρχηγός· τόν 'Ενετό πατριάρχη τής Άκουιλίας Μάρκο Γριμάνι, στά πλοία τοΰ 116

Ό Γενοβέζος ναύαρχος Άντρέα Ντόρια. Ή διαγωγή του στή ναυμαχία τής Πρέβεζας προκάλεσε πολλά ερωτημα­ τικά στούς συγχρόνους μέ τά γεγονότα παρατηρητές καί στούς νεώτερους ιστορικούς.

πάπα καί τό ναύαρχο Βικέντιο Καπέλλο, στά καράβια τής Βενετίας. 'Όλοι τους ήταν δοκιμασμένοι ναυτικοί. Καί περισσότερο ίσως άπ’ δλους ό Ντόρια, πού παρά τά εβδομήντα δυό του χρόνια, άποτελοΰσε τή δεσπό­ ζουσα μορφή μέ τό άνάστημά του, τό εύρύ στέρνο καί μεγάλο μέτωπο, τό βαθύ μαΰρο (;) γένι καί τό όξύτατο βλέμμα του. Διοικητής στήν έπιβιβασμένη δύναμη τών χιλιά­ δων στρατιωτών διορίστηκε ό Φερδινάνδος Γκοντσάγκα, άντιβασιλιάς τής Σικελίας. Άνάμεσά τους άναφέρονται καί πολλοί stradioti (στρατιώτες), δη­ λαδή έφιπποι "Ελληνες καί ’Αλβανοί, μέ διοικητή τό Γενοβέζο Αύγουστίνο Σπινόλα. Προοίμιο τής ναυμαχίας στήν Πρέβεζα άποτέ­ λεσε μιά σύγκρουση ’Ιταλών καί Τούρκων, πού έλαβε χώρα περσότερο άπό ένα χρόνο πρίν. Τόν ’Ιούλιο τοΰ 1537 (17 ’Ιουλίου) έξέπλευσε άπό τό σικελικό λιμάνι τής Μεσσήνης δ Αντρέα Ντόρια,

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις οδηγώντας 28 γαλέρες καί πέντε μέρες άργότερα συναντούσε κοντά στούς Παξούς 12 τουρκικές γαλέρες, μέ διοικητή τόν Άλή Τζελεπή. Τόν έπρόσβαλε μιάν ώρα πρίν βγει ό ήλιος καί ή μάχη έγινε μέ άφάνταστη λύσσα. Τά ιταλικά πλοία κύκλωσαν τούς Τούρκους, οί όποιοι δέν έδειξαν γι’ αύτό λιγότερον ήρωισμό. ’Όρθιος ό Ντόρια πάνω στό έπίστεγο, πολέμησε έπί μιάμιση ώρα, μέ τό ξίφος στό χέρι καί τούς έπιτελεΐς γύρω του πού προστάτευαν αύτόν καί τή σημαία. Καί τραυματί­ στηκε βαριά στό γόνατο, πέτυχε δμως νά αιχμαλω­ τίσει ολόκληρη τήν τουρκική μοίρα. "Ενα μήνα άργότερα οί Χαϊρεντίν καί Λουφτή πασάς άποβιβάσθηκαν στήν Κέρκυρα καί πολιόρ­ κησαν τήν πόλη. Βρήκαν δμως μεγάλη άντίσταση καί άναγκάστηκαν νά άποχωρήσουν, παίρνοντας μαζί τους χιλιάδες αιχμαλώτους πού έπιασαν στήν ύπαιθρο τοΰ νησιοΰ. Τούς μήνες πού άκολούθησαν ό μεγάλος αντίπα­ λος τών χριστιανών στή θάλασσα, Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα δέν έμεινε άπραγος: ετοίμασε καινούριες καί καλοθάλασσες γαλέρες καί ένέργησε επιδρομές στό Αιγαίο, συγκεντρώνοντας αιχμαλώτους καί λάφυρα. Στήν Πόλη γύρισε μέ 18.000 αιχμαλώτους, πού θά πωλοΰντο ώς δούλοι ή θά χρησίμευαν γιά έρετικό στά καράβια τής ’Αρμάδας. ’Όχι, δμως, ποτέ, στά καράβια πού ό φοβερός στόλαρχος οδηγούσε στίς έπιχειρήσεις του. Έκεΐ έβαζε μόνο Τούρκους, πού τούς χρησιμοποιούσε καί στά ρισάλτα. Κι αύτό τόν βοήθησε πολλές φορές νά κατισχύσει σέ ισχυρότερο άντίπαλο. Τό καλοκαίρι τοΰ 1538 άπέπλευσε άπό τά Στενά, μέ τήν εντολή νά μήν άφήσει τούς χριστιανούς νά προχωρήσουν στό Αιγαίο. Όδηγοΰσε 80 γαλέρες — κατ’ άλλους 70 — τίς όποιες άκολούθησαν άλλα 80 πλοία. Μαζί του είχε τούς πιό ξακουστούς κουρσάρους τής έποχής, τόν Τουργούτ (ή Δραγώ, δπως τόν άποκαλοΰσαν οί χριστιανοί), τούς Μουράτ, Ταμπάχ, Σαλίχ-Ρεΐς καί Σινάν. Μέ δλη τή δύναμή του καταφεύγει ό Μπαρμπαρόσσα στόν Άμβρακικό Κόλπο, δπου τό στενό στόμιο-μέ τά έπάκτια πυροβόλα τοΰ παρέχουν πλήρη άσφάλεια. Τόν ίδιο αύτόν καιρό είναι συγκεντρωμένος στήν Κέρκυρα ό συμμαχικός στόλος, μέ τά 195 του πλοία. Έκεΐ δπου ξεχωρίζουν άπό τούς Τούρκους είναι τά πάνοπλα ιστιοφόρα, οί νάβες κυρίως, πού ή κατασκευή τους είχε σημειώσει τό 16ον αιώνα σημαντική πρόοδο, στήν 'Ισπανία. Εντυπωσιάζει έπίσης στό χριστιανικό στόλο τό μεγάλο ένετικό γαλιόνι τού πλοιάρχου Κοντολμιέρο, ένα τρικά­ ταρτο καράβι, φορτωμένο πυροβόλα άπό πρύμη σέ πλώρα, άληθινό κινητό φρούριο, πού μόλο αύτά ήταν καλοτάξιδο. Άπό τήν Κέρκυρα, ό χριστιανικός στόλος πλέει στήν 'Ηγουμενίτσα καί άπό κεΐ κατεβαίνει τό

Ίόνιο. Μέ σκοπό νά άποσπάσει τούς ’Οθωμανούς άπό τό ορμητήριό τους, περνά έμπρός άπό τό στόμιο τοΰ Άμβρακικοΰ καί τούς προκαλεΐ μέ άφθονο κανονίδι, χωρίς δμως νά τούς παρασύρει σέ μάχη. Προσποιούνται τότε οί χριστιανοί ναύαρχοι δτι θά προσβάλλουν τήν Πάτρα — γι’ αύτό περιπλέουν τή Λευκάδα, οπότε ό Βαρβαρόσσα βγαίνει άπό τόν Κόλπο καί παρατάσσει τά πλοία του σέ μιά άπέραντη μηνοειδή γραμμή, μέ τόν Τουργούτ ή Ντραγούτ στό δεξιό άκρο. 'Οπότε ό Ντόρια διατάσσει τά χριστιανικά πλοία νά πλεό­ σουν πάλι πρός Βορράν. "Υστερα άπό ορισμένη άναμονή, ό Βαρβαρόσσα προχωρεί πρός τόν εχθρό, μέ σκοπό νά προσβάλει τά βαριά ιστιοφόρα, πού άκινητοΰσε ή γαλήνη, πρίν φθάσουν σέ βοήθειά τους οί (κωπήλατες) γαλέρες. Μερικά οθωμανικά πλοία εισχωρούν στά νερά, άνάμεσα στό γαλιόνι τοΰ Κοντολμιέρο καί τής στεριάς. Καί άφοΰ έκτελέσουν άναστροφή, τό προσβάλουν καταιγιστικά μέ τό πυροβολικό τους. Τό ένδιαφέρον είναι δτι στό χαλάζι αύτό τών σφαιρών ό ένετικός στόλος δέν άπαντά ούτε μέ μιά βολή. Αρχίζει δμως νά βάλει μέ τά άρκεβούζια, δταν οί γαλέρες τών Τούρκων φθάνουν σέ άπόσταση βολής αύτοΰ τοΰ δπλου. Τότε οί χριστιανι­ κές μπάλες σκεπάζουν τίς γαλέρες. "Υστερα οί Τοΰρκοι επιτίθενται κατά ουλαμούς. Τό πρώτο πλοίο, άφοΰ πυροβολήσει, ανακρούει πρύμα καί στό κενό εισχωρεί τό δεύτερο, πυροβολεί καί φεύγει. Ακολουθεί τό τρίτο — κ.ο.κ. 'Ο ί'διος ό Βαρβαρόσσα διευθύνει τόν άγώνα, τά πάντα συντρίβονται στό ήρωικό γαλιόνι, άλλά ό κυβερνή­ της του δέν λυγίζει, μάχεται. Σέ μιά στιγμή ό Τοΰρκος άρχηγός άφήνει τό γαλιόνι καί άλλάζοντας ξαφνικά κατεύθυνση ρίχνεται στά άλλα ιστιο­ φόρα τών χριστιανών, δυό άπ’ τά όποια κυριεύει καί πυρπολεί. Ό Ντόρια, άπομακρύνεται μέ τά πλοία του, πρός τό πέλαγος καί έκτελεΐ πολλούς άσκοπους — καί άτοπους — χειρισμούς, μέ τήν ελπίδα ίσως νά παρασύρει τούς Τούρκους στ’ άνοικτά καί τούς συντρίψει μέ τό ισχυρό πυροβολικό τών ιστιοφό­ ρων του. Οί άλλοι ναύαρχοι, Γριμάνι καί Καπέλλο άδρανοΰν, άνεξήγητα. Μολονότι είναι κατώτερος σέ δύναμη ό εχθρός καί έχει άπομακρυνθεΐ άπό τό άγκυροβόλιό του, άντί νά έπιπέσουν παρευθύς έναντίον του, άφήνουν τό χρόνο νά φεύγει καί άμέτοχοι παρακολουθούν τήν καταστροφή τής έμπροσθοφυλακής τους. ’Ιδού γιατί κρίθηκε ή ναυμαχία — ούσιαστικά άψιμαχία — τής Πρέβεζας ενα είδος ναυμαχίας πού προκάλεσε πολλά ερωτηματικά στούς συγχρόνους με τά γεγονότα παρατηρητές καί στούς νεώτερους ιστορικούς. 'Υπέθεσαν δτι δ Ντόρια, έκτελώντας μυστικές διαταγές τοΰ Καρόλου Ε', δέν ήθελε τή ναυμαχία 117

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις καί πάντως ή στάση τών διαφόρων αρχηγών στήν πιό κρίσιμη φάση τής ναυμαχίας έδωσε ανάγλυφη καί έμπρακτη εικόνα τής διχόνοιας, πού επικρα­ τούσε στίς σχέσεις τών ήγεμόνων τους. Υποστήρι­ ξαν άκόμη δτι, μπρος στήν αριθμητική υπεροχή τοΰ συμμαχικού στόλου, οΰτε ό Μπαρμπαρόσσα ήθελε τήν άναμέτρηση. Κι άν δέν άποχώρησε εύθύς εξαρχής, τοΰτο όφείλετο στή ρητή διαταγή τοΰ σουλτάνου, ό όποιος μάλιστα γιά τήν τήρησή της είχε στείλει κοντά στόν άρχιναύρχό του ένα σατα­ νικό γέροντα ευνούχο, είδος πολιτικοΰ επιτρόπου τών νεωτέρων χρόνων. ”Αν ό Μπαρμπαρόσσα ήθελε πραγματικά τή μάχη, θά προχωρούσε καί θά παρέ­ συρε, θά έξανάγκαζε ίσως σ’ αυτήν τό μεγάλο άντίπαλό του, Άντρέα Ντόρια. ’Αντιλαμβανόταν δμως ό Τούρκος πολεμιστής τί τρομερόν κίνδυνο διέτρεχαν τά πλοία του άπό τίς νάβες, άν έπεφτε στό λάθος νά δεχθεί τή μάχη σέ άνοικτό πεδίο. Πάντως τούς δισταγμούς καί τήν άμηχανία τών εμπολέμων ήρθε νά διασκεδάσει μιά καταιγίδα, πού ξέσπασε ξαφνικά μέ τή δύση τοΰ ήλιου καί έδιωξε πρός τήν Κέρκυρα τό χριστιανικό στόλο. ’Εκεί, στό προσκλητήριο πού πρέπει νά έγινε, έλειπαν άπό τό χριστιανικό στόλο μιά γαλέρα τής Βενετίας καί μιά τοΰ Πάπα μαζί μέ πέντε ισπανικές νάβες. Είχαν χαθεί στή ναυμαχία πού.... δέν έγινε. ’Από τά αξιομνημόνευτα δμως τής ναυτικής ιστορίας, ή σύγκρουση τής Πρέβεζας ώφέλησε σέ βαθμό άφάνταστο τό τουρκικό ναυτικό. ’Επί σα­ ράντα χρόνια οί Τοΰρκοι θεωρούντο άήττητοι μέχρι πού ήρθε ή ναυμαχία τής Ναυπάκτου νά γκρεμίσει τό μύθο. (Μέχρι σήμερα ή «Πρέβεζα» άποτελεΐ γιά τούς Τούρκους ναυτικό γεγονός, τήν ανάμνηση τοΰ όποιου γιορτάζουν μέ ιδιαίτερη περηφάνια). 'Ο Τουρκοβενετικός πόλεμος έληξε, μετά τήν Πρέβεζα, μέ ταπεινωτική γιά τή Βενετιά συνθήκη, τό 1540. Μ’ αύτήν παραχωρούσε ή Βενετιά στούς Τούρκους, τό Ναύπλιο καί τή Μονεμβασία, δυό φρούρια στή Δαλματία κι δλα τά νησιά τοΰ Αι­ γαίου, πού είχε πριν κυριέψει ό Μπαρμπαρόσσα. Καί γιά άποζημίωση, 300 χιλ. δουκάτα.

(4) Μεσοπόλεμο χωρίς ειρήνη.

'Η Πρέβεζα ήταν ένας φωτεινός σταθμός στήν επεκτατική πορεία τών Όσμανλήδων, πού σ’ ορι­ σμένες περιπτώσεις γινόταν άκαταμάχητη. Τοΰτο όφείλετο κατά κύριο λόγο στήν τολμηρή καί σώφρονα ήγεσία τοΰ όθωμανικοΰ στόλου, ό όποιος στό πρόσωπο τοΰ Χαϊρεντίν Μπαραμπαρόσσα — γιοΰ ενός 'Έλληνα εξωμότη άπό τά Γιαννιτσά — είχε βρει «τόν ενδοξότερο ναυτικό της εποχής του, τόν άνδρα πού είσήγαγε τήν Τουρκία στήν ευρωπαϊκή οικογένεια, τόν μέγα ναύαρχο τοΰ σουλτάνου, τόν όποιο έσέβοντο περσότερο άπό πολλούς βασιλείς, τόν άδάμαστον καταδρομέα, εμπρός στή σημαία τοΰ οποίου 118

έταπεινοΰντο μέ υποστολήν των οί πλέον υπερήφανες σημαίες τοΰ καιρού εκείνου». Πεθαίνοντας τό 1546, άφήκε διαδόχους τό Ντραγούτ Ρεΐς, πού κατέλαβε τήν Τρίπολη, τό 1551 καί τόν Πιαλή πασά, καινού­ ριο καπουδάν πασά τής αύτοκρατορικής ’Αρμάδας, πού κατέλαβε τό νησί Τζέρμπι, στόν Κόλπο τοΰ Gabes, τό 1560. Τούς χρόνους εκείνους — έτος 1545 — οργάνωσε ό Σουλεϊμάν μεγάλη εκστρατεία έναντίον τής Αύστρίας: στρατός άπό 250 χιλ. καί 300 πυροβόλα έφθασε μπρος στά τείχη τής Βιέννης. Οί Αύστριακοί διέθεταν 72 μόνο πυροβόλα καί 16 χιλ. άνδρες. Κράτησαν δμως γερή άμυνα. ’Έτσι δέν μπόρεσαν νά πάρουν οί Τούρκοι τό κάστρο καί άποχώρησαν. Είχε νικήσει, κατά τούς συγγραφείς, ή άνώτερη στρατιωτική εκπαίδευση τών Εύρωπαίων. Οί ιππότες δμως τής Μάλτας έπάλευαν σκληρά τούς ’Οθωμανούς στή Μεσόγειο: ή δράση τους, πειρατική κατά κύριον λόγο καί καταδρομική, προκαλοΰσε πολλές ζημιές στά καράβια τοΰ σουλ­ τάνου καί τών συμμάχων του. Προκειμένου λοιπόν ό σουλτάνος — βασίλευε άκόμη ό Σουλεϊμάν — νά πλήξει στήν καρδιά τούς 'Ιππότες έστειλε, τό 1565, γερή ναυτική δύναμη μέ 25.000 στρατό καί άρχηγούς τόν Ντραγούτ (ή Τουργούτ) καί τόν Πιαλή. 'Η πολιορκία τοΰ νησιού κράτησε πέντε περίπου μήνες (18/5-8/9/1565), άλλά δέν έφερε άποτέλεσμα. Οί έπιδρομεΐς έφυγαν άπρακτοι καί μάλιστα κινδύνευσαν νά πάθουν πανωλεθρία, δταν έφθασαν ισπανι­ κές ένισχύσεις πρός βοήθεια τών πολιορκουμένων.

Τό πλούσιο καί όμορφο νησί τής Χίου τό κατείχαν οί Γενοβέζοι Ζουστινιάνι, άπό τό 1346. Οί κάτοικοι δμως ήταν δυσαρεστημένοι άπό τή συμπε­ ριφορά τών κυριάρχων, γι’ αύτό βοήθησαν τούς Τούρκους δταν αύτοί έπιχείρησαν καί κατέλαβαν τό νησί τό 1566. Μάλιστα οί Τούρκοι άνταποδίδόντας τή φιλική διάθεση τών κατοίκων, τούς άναγνώρισαν ένα είδος αυτονομίας, πού τούς έπέτρεψε νά προκό­ ψουν στό έμπόριο. ('Η Χίος κρατήθηκε μέχρι τό 1695, οπότε πάρθηκε προσωρινά άπό τήν Ένετία). ’Αργότερα, έτος 1575, ήρθε ή σειρά τής Σάμου νά περάσει στά χέρια τών Τούρκων. Κι αύτήν, δπως τή Χίο, τήν είχαν μέχρι τότε οί Γενοβέζοι. Μετά δμως τήν κατάληψη τού νησιού τους άπό τούς Τούρκους, μετοίκησαν οί Σαμιώτες στή Χίο, μέ άποτέλεσμα νά μείνει τοΰτο πολύν χρόνο έρημο. ’Έπρεπε νά περάσουν μερικές δεκαετίες — άρχές τοΰ Που αίώνα — γιά ν’ άρχίσουν νά φθάνουν άπ’ τ’ άλλα νησιά καί παράλια, ψαράδες, ναυτικοί καί άγρότες κι ή Σάμος νά ξαναρχίσει τή ζωή της. Οί Κυκλάδες είχαν καταληφθεί άπό τούς Ενε­ τούς, τό 1494 καί υπαχθεί, άπό τό 1536 στό δουκάτο τής Νάξου, τό όποιο δπως σημείωσα παραπάνω έγινε φόρου υποτελές στό σουλτάνο. Τό δουκάτο

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

καταλύθηκε τό 1564 ύστερα άπό ζωή 359 έτών (1205-1564). Τόν καιρό αύτό ένθαρρύνονται οί κάτοικοι τής ’Άνδρου άπό τήν παρουσία τού τουρκικού στόλου στό Αιγαίο καί καθώς έχουν παράπονα άπό τήν καταδυνάστευση τών 'Ενετών στέλνουν πρεσβεία στόν Τούρκο καί τόν καλούν νά καταλάβει τό νησί τους. 'Υπόσχονται νά καταβάλλουν σ’ αύτόν τό φόρο καί μάλιστα μεγαλύτερο άπ’ όσο πλήρωναν. ’Έτσι γίνεται μέ έλληνική πρωτοβουλία άλλαγή τοΰ κυρι­ άρχου. Έν τώ μεταξύ οί άθεράπευτες άντιζηλίες καί συνεχείς έριδες τών ήγεμόνων τής Δύσεως διευκο­ λύνουν τήν επέκταση τών Τούρκων. Άπό τή διχόνοια τών χριστιανών άντλεΐ άκαταγώνιστη δύ­ ναμη ό έκλεκτός λαός τοΰ Προφήτη. Θά άρκοΰσε ένας συνασπισμός, ή ένωσή τους γιά νά τόν συντρίψουν. Αύτό θά φανεί στόν Δ' Βενετοτουρκικό πόλεμο. Στήν Κύπρο, μετά τούς Γάλλους Λουζινιάν, βρί­ σκονται άπό τό 1489 οί Βενετσιάνοι. 'Ο λαός έκεΐ είναι διχασμένος. Μερικοί συνεργάζονται μέ τόν κατακτητή, οί πολλοί θέλουν νά γλυτώσουν άπό τήν άπομύζησή του καί τή καταπίεση. Μέ τούς Τούρκους θά μπορέσουν νά λατρεύσουν άνεμπόδιστα τό Θεό τους, χωρίς τό δογματικό μίσος καί τήν επιβουλή τοΰ καθολικοΰ κλήρου. Επίσης μέ τούς Τούρκους οί 'Έλληνες θά έχουν ελευθερία στό έμπόριο, κάτι πού μέ τούς Βενετούς δέν γίνεται. Γιατί οί Ενετοί κρατοΰν κυρίως τό έμπόριο γιά τόν εαυτό τους. ’Έτσι στόν έπικείμενο άγώνα γιά τήν κυριαρχία στό νησί, άλλοι θά υποστηρίξουν τόν υπάρχοντα άφέντη άπό τή Δύση καί άλλοι — οί περσότεροι — θά συμπράξουν μέ τόν άφέντη τής ’Ανατολής. 'Η κατάληψη τής Κύπρου άποτελοΰσε παλαιό όνειρο τοΰ σουλτάνου Σουλεϊμάν. Καθώς δμως εκείνος δέν πρόλαβε νά τό πραγματοποιήσει, άνέλαβε τό έγχείρημα ό διάδοχός του Σελήμ Β' πού έστειλε γι’ αύτό ισχυρή ναυτική δύναμη. Σύμφωνα μέ τό χρονικό Κώδικας της Χίου πού μάς μεταφέρει στήν ιστορία του ό Κορδάτος (δημοσιευμένο στά Έλληνικά, τ. 1, 1928, σελ. 51) ή μεγάλη καί φοβερή άρμάδα πού ετοίμασε ό Σελήμ άποτελεΐτο άπό κάτεργα διακόσια καί μαγοΰνες δεκατέσσαρες καί καφορόζες τριάντα καί άλλα κάτεργα μικρά καί μεγάλα καί μαυροθαλασσίτικα καί άσπροθαλασσίτικα περισσά εν δλω, άρμενα (= πλοία) τετρακόσια, καράβια, μαγοΰνες, καφορόζες, καραμουσαληδες. (Καραμουσάλ έλεγαν οί Τοΰρκοι τό μάρτηγο, μαγούνα ή μαχόνα ήταν ή τουρκική γαλεάσσα καί καφορόζα, τό ίππαγωγό πλοίο). Οί Βενετοί δέν είχαν πλοία καί όπλα άρκετά άλλ’ ούτε οργάνωση κατάλληλη καί θέληση νά υπερα­

σπίσουν τό νησί, καί έπιπλέον ό λαός τούς μισούσε. ’Έτσι οί Τούρκοι δέν συνάντησαν μεγάλη άντίσταση. "Οταν δέ τό πάτησαν — κι ή κατάκτησή του έγινε τμηματικά — έπιδόθηκαν σ’ ένα τρομερό όργιο σφαγής, πού θά πρέπει χωρίς άλλο νά άπογοήτευσε τούς ζηλωτές τής τουρκικής κυριαρ­ χίας. Άπό τούς 56 χιλιάδες κατοίκους τής Λευκω­ σίας έσφαξαν οί Τούρκοι σέ τρεις μέρες 20 χιλ. καί άλλους τόσους οδήγησαν στή θλιβερή αιχμαλωσία. Καί δέν ήταν μόνο ή σφαγή, άλλά καί ή παρασπονδία πού οδήγησε — σέ σφαγή. Τοΰτο έγινε μέ τήν ’Αμμόχωστο πού παραδόθηκε μέ συμφωνία. Καταπατώντας οί Τοΰρκοι τή συμφωνία, παρέδωκαν άνελέητα στό μαχαίρι τόν άμοιρο πλη­ θυσμό τών δυτικών καί τών Ελλήνων. (5) Ναυμαχία τής Ναυπάκτου

Τήν έποχή πού οί Τοΰρκοι έκπορθοΰσαν, τή μιά μετά τήν άλλη, τίς περιοχές στήν Κύπρο, οί Δυτικοί κατόρθωσαν — έπιτέλους, υστέρα άπό μακροχρό­ νιες συνενοήσεις — νά συγκροτήσουν έναν ισχυρό άντιτουρκικό συνασπισμό. Τόν ονόμασαν Sacra Liga. Δημιουργός τοΰ συνασπισμού ήταν ό πάπας Πίος Ε' καί μέλη τό Παπικό κράτος, ή 'Ισπανία, ή Βενετία, οί 'Ιππότες τής Μάλτας καί ορισμένα κρατίδια τής ’Ιταλίας. Άρνήθηκαν νά λάβουν μέρος οί χώρες Γαλλία, Πορτογαλία, Πολωνία καί Αύστρία. Αισθανόταν ό καθολικός ιεράρχης καί έξυπνος πολιτικός ώς ύπέρτατο χρέος, τό νά ενώσει τίς χριστιανικές δυνάμεις έναντίον τοΰ μεγαλύτερου έχθροΰ τής χριστιανοσύνης. Οί μέλλουσες γενεές δέν έπρόκειτο νά συγχωρήσουν τήν άμέλεια ή παράλειψη πάνω σ’ αύτό τό χρέος — έτσι τούς είπε. Στόχος τών χριστιανών δέν ήταν μόνο οί Τοΰρκοι άλλά καί ό σουλτάνος τοΰ Μαρόκου, μαζί μέ τούς πειρατές, πού είχαν ορμητήρια στή Βόρεια ’Αφρική. Τόν πρώτο χρόνο, άπό τή σύσταση τής συμμαχίας, δέν θά πραγματοποιούσαν παρά μόνο ναυτικές έπιχειρήσεις. Γιά τήν πραγματοποίηση αύτοΰ τοΰ στόχου, συγκρότησαν οί εταίροι τής 'Ιεράς Συμμαχίας ισχυ­ ρό στόλο, τόν ισχυρότερο πού συγκέντρωσε ποτέ, πριν καί μετά, άντιτουρκικός συνασπισμός. ’ Αποτελεΐτο άπό 6 γαλεάσσες, 209 γαλέρες, 70 κωπήλατες φρεγάτες καί 24 μεταφορικά σκάφη. Επιβλητικές οί γαλεάσσες, έφεραν 120 πυροβόλα ή μία. ’Ανά­ μεσα στίς γαλέρες, μισές άπ’ τίς όποιες ήταν τής Βενετίας, ξεχώριζε ή ναυαρχίδα (reale) θαύμα ναυ­ πηγικής, μέ ένα ξυλόγλυπτο άριστούργημα στή πλώρη της. Κινούμενη μέ εξήντα κουπιά, είχε κατασκευαστεί τό 1568 στή Βαρκελώνη γιά τό δούκα Βιλλαφράνκα , άντιβασιλέα τής Καταλωνίας. Σέ πολλές άπό τίς ένετικές γαλέρες έπικρατοΰσε τό ελληνικό στοιχείο, άπό έθελοντές "Ελληνες, 119

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις υπηκόους τής Γαληνοτάτης. Μερικές είχαν έξοπλισθεΐ καί έπανδρωθεΐ αποκλειστικά άπό αύτούς. Οί ιστορικοί μάς έχουν διασώσει τά ονόματα Άλεξ. Πιτζαμάνος, Γεώργ. Καλλέργης, Χριστόφορος Κοντοκάλης, Στυλιανός Χαλκιόπουλος, Γιώργ. Κόκκι­ νης, Πέτρος Μπόνας (πού φονεύθηκε), Α. Τζιμάρης, Α. Κουτούβαλης, Α. Καλλέγκας, Φ. Βομβίκος, Δ. Καλαφάτος, Νικόλαος Μοδινός, Μαρίνος Σίγουρος κ.ά., πού διετέλεσαν σοπρακόμιτοι (κυβερνήτες). Ειδικότερα έξοπλίσθηκαν 4 γαλέρες άπό τήν Κέρ­ κυρα, μέ κατεργοκύρες ντόπιους εύγενεϊς, 2 άπό τήν Κεφαλλονιά μέ τούς Τσιμάρα καί Χαλκιόπουλο, καί 4 ζακυνθηνές, άπό τίς όποιες μιά τής κοινότητας καί τρεις τών καραβοκύρηδων. Πολλοί επίσης "Ελληνες υπηρέτησαν σάν κωπη­ λάτες ή πολεμιστές, μέσα στό σύνολο τών 33.000 πολεμιστών, πού ύπηρετοϋσαν στό χριστιανικό στόλο. Μολονότι συμφωνία δέν ύπάρχει στίς πηγές, μπορούμε βάσιμα νά λογαριάσουμε επτά χιλιάδες "Ελληνες, πολεμιστές καί κωπηλάτες. Μεγάλη διχόνοια έπικράτησε καί μάλιστα γιά καιρό, ώς πρός τό πρόσωπο τοϋ γενικού άρχηγοΰ τοΰ στόλου. Τελικά ό πάπας έπέβαλε τόν 'Ισπανό πρίγκιπα Δόν Χούαν, τόν άποκαλούμενο Αύσ.ριακό, νόθο γιό τοΰ Καρόλου Ε' καί άδελφό τοΰ βασιλιά τής 'Ισπανίας, Φιλίππου Β'. ΤΗταν μιά θαυμαστή έκλογή. Χωρίς αύτόν, πιθανόν νά ήταν άδύνατη τών χριστιανών ή νίκη. Οί άλλοι άρχηγοί στό συμμαχικό στόλο ήταν ό ’Ιωάννης Άντρέα Ντόρια, στά ισπανικά πλοία, ό Μαρκαντόνιο Κολόννα στοΰ πάπα καί ό Σεβαστια­ νός Βενιέρο στά ένετικά. 'Ο 'Ισπανός Σάντα Κρούθ θά διοικοΰσε τή δύναμη τής έφεδρείας, τίς δέ γαλεάσσες, 6 τόν άριθμό, ό Φραγκίσκος Ντουόντο. 'Ο συμμαχικός στόλος έπλευσε στήν Κέρκυρα — πέντε μίλια έπιανε ή παράταξή του σέ γραμμή μετώπου — καί άπό κεΐ στήν ηπειρωτική άκτή. Τότε εκδηλώθηκε ρήξη 'Ισπανών στρατιωτών καί 'Ενετών ναυτών, πού ολίγο έλειψε νά διαλύσει τήν 'Ιερά Συμμαχία. Άρχικά, πήγε ό ναύαρχος Ντόρια, κατ’ έντολή τοΰ Δόν Χουάν, νά έπιθεωρήσει τά ένετικά πλοία, άλλά οί κυβερνήτες τους άρνήθηκαν νά τόν δεχθοΰν. Κατόπιν, στό πλοίο τοΰ Άνδρέα Καλλέργη καί σέ μιά ώρα πυρετικής προετοιμασίας γιά άπόπλουν, οί 'Ισπανοί στρατιώτες πού έπέβαιναν στό πλοίο συγκρούσθηκαν μέ τούς ναΰτες. "Οταν ό άρχηγός τους Βενιέρο έστειλε, μέ δύναμη, τό διοικητή τής ναυτικής άστυνομίας νά έπιβάλει τήν τάξη, τόν σκότωσαν αύτόν καί δυό άπό τή δύναμή του. 'Ο Βενιέρο πήγε στόν τόπο τής συμπλοκής, έπιασε τούς ταραξίες καί κρέμασε στό μεγάλο κατάρτι τής γαλέρας τούς πρωταιτίους. Καί ή τοπική αύτή συμπλοκή θά έκτεινόταν σέ γενική σύρραξη, άν δέν χείριζαν δραστικά καί μέ

120

Ό 'Ισπανός πρίγκιπας Δόν Χουάν, ό άποκαλούμενος Αύστριακός. Ήγήθηκε τοΰ χριστιανικού στόλου στή ναυμαχία τής Ναύπακτού καί χάρισε στήν Ευρώπη μιά ιστορική νίκη, μέ άπειρες προεκτάσεις (τίς όποιες έκείνη δέν έκμεταλλεύθηκε). Χάρη στή νίκη αύτή έγινε ή θρυλική μορφή τοΰ 16ου αιώνα.

διπλωματία ό Δόν Χουάν καί ό Κολόννα (ύπαρχη­ γός τοΰ χριστιανικού στόλου). ’Αφήνοντας τήν 'Ηγουμενίτσα οί χριστιανοί, περιέπλευσαν τή Λευκάδα, μπήκαν στή θάλασσα Κεφαλληνίας-’Ιθάκης καί μετά άπό μικρή προσόρμιση κατευθύνθηκαν στίς Έχινάδες, κοντά στήν άκτή τής ’Ακαρνανίας καί πλάι στίς έκβολές τοΰ ’Αχελώου. Τότε είδαν, σ’ άπόσταση 10 μιλίων τόν άντίπαλο νά πλέει μέ άνοικτά τά πανιά καί τόν άνεμο στήν πρύμη. Έσήμαναν πολεμική έγερση. 'Η ώρα ήτανε έβδομη πρωινή καί ήμέρα, έπτά τοΰ Όκτώβρη 1571. 'H τουρκική δύναμη παρουσιαζόταν τό ίδιο έπιβλητική δσο καί τών χριστιανών. Τήν άποτελοΰσαν 208 γαλέρες, 60 γαλιότες καί γύρω στίς είκοσι

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις φούστες ή άλλα μικρά πλοία. Ναυτικό άρχηγό είχε τόν Μουεζίν-Ζαδέ Άλή καί σερασκέρη, τό στρα­ τηγό Περτέβ πασά, πού διοικούσε γύρω στίς 25 χιλιάδες επιβιβασμένους στρατιώτες. Ναύαρχοι στόν τουρκικό στόλο ήταν οί Μεχμέτ Σιρόκος, άντιβασιλεύς τής ’Αλεξάνδρειάς καί Ούλούτς Άλής, βέης τής ’Αλγερίας. Καί οί δυό τους ξακουστοί πειρατές καί ναύαρχοι. Τέσσερες περίπου ώρες χρειάστηκαν γιά νά καταλάβουν οί δυό στόλοι τίς θέσεις τους. Οί χριστιανοί παρέταξαν τό στόλο τους σέ μιά γραμ­ μή, άπό τρεις ομάδες, τήν άριστερή, τό κέντρο καί τή δεξιά. Μέ μέτωπο πρός τήν ’Ανατολή στήριξαν τήν άριστερή στήν ξηρά, γιά ν’ άποφύγουν τήν κύκλωση καί έπεξέτειναν πρός τό Νότο τή δεξιά πτέρυγα, γιά τόν ί'διο λόγο. Τά 30 πλοία τής έφεδρείας τοποθετήθηκαν πίσω άπό τήν κύρια γραμμή, οί έξι δμως βραδυκίνητες γαλεάσσες δέν είχαν άκόμη φθάσει στίς θέσεις τους, έμπρός άπό τίς κύριες δυνάμεις.

Μέ τή διάταξη αύτή ύπήρχαν στήν άριστερή πτέρυγα 50 πλοία μέ άρχηγό , τόν Αυγουστίνο Μπαρμπερίγκο, στό κέντρο 74 μέ τόν Δόν Χουάν, πάνω στή άργηχίδα (τή reale), καί δεξιά του ή καπιτάνα τού πάπα, μέ τόν Κολόννα καί άριστερά ή καπιτάνα τής Βενετίας, μέ τόν Βενιέρο. Στή δεξιά πτέρυγα ό Ντόρια οδηγούσε 50 ίσπανικα πλοία.

Ξεχώριζαν οί τρεις σχηματισμοί άπό τά διακριτικά χρώματα πού ήταν πράσινα στού Ντόρια, γαλάζια στού Δόν Χουάν καί κίτρινα, στό άριστερό, τού Μπαρμπερίγκο. Οί ’Οθωμανοί, ταγμένοι άντιμέτωποι καί μέ τίς πλώρες πρός τά δυτικά, είχαν στό δεξιό (άπέναντι άπό τό άριστερό τών συμμάχων) 80 πλοία μέ τόν Μεχμέτ Σιρόκο, στό κέντρο 116 πλοία (μαζί μέ τά έφεδρικά) μέ τόν καπουδάν πασά, Μουεζίν-Ζαδέ Άλή καί άριστερά (άπέναντι στό δεξιό τών χριστιανών) 80 πλοία τού Ούλούτς Άλή. Καθώς έπίκειται ή μάχη λύνουν στά χριστιανικά καράβια τίς άλυσίδες άπό τά πόδια τών κωπηλατών καί τούς δίνουν δπλα, ένώ ό Δόν Χουάν, κρατώντας τόν ’Εσταυρωμένο στό δεξί του χέρι, περνά μέ μιά (κωπήλατη) φρεγάτα κοντά στίς πρύμες τών γαλερών, προσφωνεί τά πληρώματα καί τούς υπόσχεται τή νίκη. Τήν ώρα αύτή άλλωστε έχουν μάθει οί άνδρες τήν άλωση τής Άμμοχώστου άπό τίς ορδές τοΰ σουλτάνου Σελήμ καί τήν άγρια σφαγή, πού άκολούθησε. Κι αύτό έξάπτει τό πολεμικό τους μένος. Κατόπιν υψώνεται στή ρεάλε τού Δόν Χουάν ή σημαία τής Ίεράς Συμμαχίας καί τό Γδιο γίνεται στήν τουρκική ναυαρχίδα: σηκώνουν έκεϊ τή ση­ μαία τοΰ προφήτη, πού έχει πάνω της φράσεις άπό τό Κοράνιο, γραμμένες στίς δυό πλευρές μέ χρυσά γράμματα. "Ωρα 11 π.μ. πέφτει ό άνεμος καί οί Τοΰρκοι, πού

Ναυμαχία τής Ναυπάκτου, 7 ’Οκτωβρίου 1571, φωτεινό διάλειμμα στόν ασίγαστο ανταγωνισμό τών χριστιανών. Σ’ αυτήν οί δ ' τοΰ Πάπα, τής Ισπανίας, τής Βενετίας καί τής Μάλτας συνέτριψαν τήν πανίσχυρη τουρκική αρμάδα καί διέλυσαν τό ύθο ιά τό άήττητο τών Τούρκων στή θάλασσα. Ή άλαζονεία τών ’Οθωμανών κατέπεσε. Κατέδειζε άκόμη ή ναυμαχία ' τικό· άπό πόσα δεινά θά είχε λυτρωθεί ή Ευρώπη, άν κατάφερναν οί χριστιανοί, κάπως μονιμότερα, νά όμονοήμ σουν.

121

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

τόν είχαν άπ’ τήν πρύμη, καταφεύγουν στά κουπιά. Οί δυό στόλοι τήν ώρα αύτή βρίσκονταν κάτω άπό τή νησίδα Οξειά καί τίς Σκρόφες, στήν άκρα Κουτζιλάρη, πρός τή μεσημβρινή ακτή τής ’Ακαρ­ νανίας. 'Ο Κορινθιακός Κόλπος, τό στόμιό του, είναι πίσω άπό τούς Τούρκους. Στή χριστιανική παράταξη έφθασαν καί καταλαμ­ βάνουν τίς θέσεις, ένα μίλι μπρος άπό τά άλλα πλοία, οί βαριές γαλεάσσες. Τότε ό Δόν Χουάν έσήμανε τήν έπίθεση καί οί σάλπιγγες ήχησαν τό πολεμικό έμβατήριο. ’Απάντησαν οί Τούρκοι, τό ίδιο, μέ τό δικόν τους τρόπο. Πρώτες άρχισαν νά βάλλουν οί γαλεάσσες κι ή βολή τους, μαζί μέ τόν όγκο, προκάλεσε ταραχή στόν τουρκικό στόλο. Οί τουρκικές γαλέρες φάνη­ καν γιά μιά στιγμή νά ύποχωροΰν, άλλά προχωρών­ τας ό άρχηγός τους, μέ τή ναυαρχίδα, τίς παρέσυρε στήν έπίθεση. ’Έτσι πέρασαν τή γραμμή τών βαριών αύτών καραβιών καί τά άφησαν πίσω, ώστε νά μή μπορούν νά λάβουν πλέον μέρος στή μάχη — μέχρι τό τέλος. Έν τώ μεταξύ, ό Ντόρια — στό δεξιό τών χριστιανών — άπό φόβο μήπως ό άπέναντί του Ούλούτς Άλής προεκτείνει τήν παράταξή του καί τόν κυκλώσει, έπλευσε μέ σπουδή πρός τό μέρος του. Μέ τήν κίνηση δμως αύτή άπομακρύνθηκε έπικίνδυνα άπό τό κέντρο, τό δεξιό πλευρό τοΰ όποιου άφησε έντελώς άκάλυπτο. ’Από τίς άλλες δυνάμεις, πρώτοι συγκρούσθηκαν ό Μεχμέτ Σιρόκος, στό δεξιό, μέ τόν Μπαρμπερίγκο άπέναντί του. Μερικά μάλιστα έλαφρά πλοία τών ’Οθωμανών κατόρθωσαν νά γλιστρήσουν άνά­ μεσα σ’ αύτόν καί τήν ξηρά καί νά προσβάλουν άπό πίσω τό άκρότερο σημείο τού άριστεροΰ τών χριστιανών. 'Ο Μπαρμπερίγκο σκοτώθηκε καί οί έχθροί είσόρμησαν στή γαλέρα του. Σπεύδουν τότε τά πιό κοντινά ένετικά πλοία καί στήν πεισματώδη μάχη πού άκολουθεϊ κυριεύεται ή καπιτάνα τοΰ Μεχμέτ Σιρόκου, ό όποιος φονεύεται μέ σπαθί καί τό σώμα του κυλά στή θάλασσα. Τά περισσότερα τότε άπό τά τουρκικά πλοία ρίχνονται στ’ άβαθή καί τά πληρώματα σώζονται κολυμπώντας. 'Ο σκληρότερος δμως άγώνας θά γίνει στό κέντρο. Μόλις αναγνωρίσθηκαν οί δυό αρχηγοί Δόν Χουάν καί Μουεζίν-Ζαδέ Άλής, ρίχνονται ό ένας έναντίον τοΰ άλλου μέ άφάνταστη λύσσα. Τά πυροβόλα βάλλουν άπό άπόσταση βολής πιστολιοΰ καί, πριν διαλυθεί ό καπνός άπό τίς βολές τους, οί δυό ναυαρχικές γαλέρες συγκρούονται μέ φοβερόν πάταγο. Συντρίβονται πολλά άπ’ τά κουπιά, ρίχνον­ ται οί άρπάγες (γάντζοι) καί επτακόσιοι δεινοί πολεμιστές, 400 χριστιανοί έπίλεκτοι μέ άρκεβούζια (τού Σώματος τής Σαρδηνίας) καί τριακόσιοι διαλεχτοί γενίτσαροι, μάχονται πάνω στό κατά­ στρωμα τών δύο πλοίων. Οί Τούρκοι χρησιμοποι­ 122

ούν γιαταγάνια καί τόξα, οί χριστιανοί σπάθες καί άρκεβούζια. Άξιωματοΰχοι ’Ισπανοί κι αύτός άκό­ μη ό Δόν Χουάν πολεμούν σάν άπλοι στρατιώτες. Δυό φορές οί άνδρες τού Δόν Χουάν εισβάλλουν στήν τουρκική ναυαρχίδα καί δυό φορές άποκρούονται. Είναι ή σειρά τώρα τών Τούρκων νά είσορμήσουν στή χριστιανική ναυαρχίδα, μέ τόν άρχηγό τους έπικεφαλής. Τότε όρμά ό ναύαρχος τοΰ πάπα Μαρκαντώνιο Κολόννα καί κτυπά τήν τουρκική ναυαρχίδα άπ’ τήν πρύμη, μπήγοντας τό έμβολό του μέχρι τό τρίτο σέλμα. 'Ο Μπουεζίν-Ζαδέ Άλής σκοτώνεται καί τό σώμα του χάνεται στή θάλασσα. Οί 'Ισπανοί κυριεύουν τήν τουρκική ναυαρχίδα καί, καθαιρώντας τήν 'Ημισέληνο, υψώ­ νουν τή σημαία τοΰ Σταυρού. Μέ καινούρια όρμή έπιτίθενται οί χριστιανοί καί οί Τούρκοι άρχίζουν νά φεύγουν, τραυματίζεται δέ καί φεύγει καί ό σερασκέρης Περτέβ. "Ολα αύτά γίνονται στό κέντρο. Στό δεξιό τών χριστιανών ό Ντόρια συνεχίζει τήν περίεργη πορεία του στό πέλαγος καί μάλιστα μέ ταχύτητα πού δέν μπόρεσαν ν’ άκολουθήσουν οί δυό άποσπασμένες σ’ αύτόν γαλεάσσες — οί όποιες καί γι’ αύτόν τό λόγο δέν έλαβαν μέρος στή μάχη. 'Ο Ούλούτς Άλής δμως, πού διαδρομοΰσε στό πέλαγος, άντιλήφθηκε ξαφνικά τό κενό στό δεξιό μέρος τής χριστιανικής παρατάξεως, όρμά πρός τά έκεϊ, ύπερφαλαγγίζει τήν όπισθογραμμή τοΰ δεξιού τών χριστιανών, τή συντρίβει καί κυκλώνοντας άνάμεσα στ’ άλλα, μέ επτά γαλέρες, τήν καπιτάνα τής Μάλτας σκοτώνει όλους τούς άνδρες. Σπεύδει τότε μέ τά έφεδρικά πλοία ό Σάντα Κρούθ, ένώ γυρίζει βιαστικά πίσω ό Ντόρια, πού πρέπει νά κατάλαβε τό λάθος του. Τό ίδιο κάνει κι ό Χουάν, μέ 12 γαλέρες. Αναγκάζεται τότε ό Ού­ λούτς Άλής ν’ άφήσει τό πεδίο τής μάχης, παίρνοντας μόνο σάν τρόπαιο τή σημαία τής Μάλτας. Τή σημαία αύτή θά τήν κρεμάσει άργότερα ό σουλτάνος στό Τέμενος τής Άγιας Σοφίας. 'H άποχώρηση τού Ούλούτς, τόν όποιο διώκουν τώρα οί χριστιανοί παίρνει τή μορφή φυγής. Μέ γερή κωπηλασία καί μέ τόν έλαφρό άνεμο πού σηκώθηκε, άλλες γαλέρες του καταφεύγουν στή Λευκάδα καί άλλες στήν Πρέβεζα. ’Άλλοι Τούρκοι φεύγουν πρός τή Ναύπακτο. Οί περισσότερες γαλέ­ ρες κυριεύονται άπό τούς χριστιανούς, ένώ άλλες βουλιάζουν ή πυρπολοΰνται. 'Η ιστορική μάχη τελειώνει μέ τή δύση τοΰ ήλιου — άφοΰ κράτησε πέντε περίπου ώρες. Καί αύτή μέν είναι ή περιγραφή πού συνθέτει κανείς μέ βάση τούς νεωτέρους συγγραφείς. Υπάρ­ χει δμως καί μιά τοτινή περιγραφή. Τήν άναφέρει ό I. Σακελλίων στήν Πατμιακή Βιβλιοθήκη (1890, σελ. 147) (Βλ. καί βιβλ. 237, τ.Α').

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις - Στούς αφοα' (=1571) ’Οκτωβρίου ή ήμερα Κυριακή (σωστή χρονολογία είναι 7 ’Οκτωβρίου) έβιστιρίσαν (συγκρούσθηκαν) οί δύο αρμάδες, οί Τούρκοι μέ κάτεργα τ ' (= τριακόσια) καί γαλιότες ρο ' (= εκατόν εβδομήντα) οί Βενετζιάνοι ... καί στ' (= 6) χονδρά (= γαλεάσσες) καί ό ρήγας με τόν Μάλταν καί τόν Δούκα ξ ' (= 60) άπ ’ έξω άπό τούς Κουτζουλούρους (= ’ Εχινάδες) καί έκράτησεν ό πόλεμος ώρες γ ' (= 3) καί ένίκησαν οί χριστιανοί καί δέν έγλύτωσαν παρά κη ' (= 28) τουρκικά κάτεργα, μέ με' (= 45) γαλιότες πού τές έπήρεν ό Λούτζαλης (= Ούλούτζ Άλής) καί έφυγεν. Μεγάλες ήταν οί απώλειες τών δύο αντιπάλων: χριστιανοί 11-12 χιλ. νεκρούς καί 10 χιλ. τραυμα­ τίες, καράβια 15. Οί Τούρκοι, νεκρούς 20 χιλ. ανάμεσα στούς όποιους ό αρχηγός τους, πολλοί διοικητές καί κυβερνήτες καί άλλοι άξιωματοϋχοι. Καράβια γύρω στά 250. Άπ’ αύτά 117 γαλέρες έπεσαν στά χέρια τών χριστιανών, οί όποιοι απε­ λευθέρωσαν άμέσως τούς έκεϊ ύπηρετοϋντες ομόδο­ ξους αιχμαλώτους. Μεγάλο ήταν τό μερίδιο, σέ νεκρούς καί τραυμα­ τίες τών 'Ελλήνων, οί όποιοι ύπηρετοΰσαν είτε μέ τή θέλησή τους στό χριστιανικό ή, ακούσια, στόν οθωμανικό στόλο, σέ μεγάλον αριθμό. Μερικοί συγγραφείς ύπολογίζουν ότι στά τουρκικά πλοία οί "Ελληνες αποτελούσαν τό 30-40% καί επομένως έπλήρωσαν μέ πολύ αιμα τή νίκη τών χριστιανών. Πού ακριβώς χρωστούσαν οί χριστιανοί τή νίκη τους; Σέ διάφορους λόγους. Κατά πρώτον, στό ότι οί τουρκικές γαλέρες είχαν ελαφρότερο οπλισμό: τό άρκεβούζιο τών χριστιανών ήταν ισχυρότερο άπό τό τόξο κι ή σφαίρα πιό δραστική άπό τό βέλος. Άρκεβούζια στά τουρκικά πλοία είχαν μόνο οί γενίτσαροι. Τό πυροβολικό καί στίς δυό πλευρές τό ί'διο, άλλά οί μουσουλμάνοι δέν μποροΰσαν νά φθάσουν τών χριστιανών τήν ικανότητα καί εύστοχία. ’Άλλος λόγος είναι δτι οί χριστιανοί κωπηλάτες προστατεύονταν άπό παραρρύματα ή άλλα άμυντήρια μέσα, ένώ οί Τούρκοι μάχονταν άκάλυπτοι. "Υστερα ήταν οί μαχητές: λιγότεροι στίς τουρκι­ κές γαλέρες καί περισσότεροι στίς χριστιανικές, 150-200. ’Εξαίρεση άποτελούσαν μόνο τά τουρκικά πλοία διοικήσεως (ναυαρχίδες καί μοιραρχίδες), στίς όποιες τό έρετικό έφθανε τούς 150-200 καί άποτελεΐτο ολόκληρο άπό Τούρκους. Είχε δμως τό τουρκικό ναυτικό ένα σοβαρό πλεονέκτημα, τήν ομοιογένεια. Αύτή έλειπε άπό τούς χριστιανούς. Οί "Ελληνες συνέργησαν σέ ύπέρτατο βαθμό σ’ αύτή τή νίκη. Σάν κωπηλάτες στόν οθωμανικό στόλο έδειξαν άδράνεια ή μειωμένο ζήλο, μερικοί μάλιστα, σπάζοντας τά δεσμά, έπιτέθηκαν στούς δυνάστες τους. Τό άντίθετο, ζήλος ένθουσιασμός πειθαρχία καί ενότητά χαρακτήρισαν τή διαγωγή

καί τή δράση τών 'Ελλήνων στά χριστιανικά πλοία. Γιά τήν άξια τής συμβολής, άντιγράφομε μαζί μέ τό ναύαρχο Άλεξανδρή, άπόσπασμα άπό τό βιβλίο τοΰ Paolo Paruta, Historia della guerra di Cipro, parte Seconda: - Πολύ έπαινο οφείλομε στούς ’Ιταλούς, οί όποιοι δμως δέν ύπερέβησαν τούς ’Ισπανούς σέ ανδρεία. "Ολους δμως τούς έπισκίασε ή δόξα τών ’Ελλήνων μαχητών, πού ξεπέρασαν τούς πάντες σέ τόλμη καί πειθαρχία. Συνηθισμένοι στίς εκστρατείες αυτού τού είδους, γνωρίζοντας καλά νά κτυπούν καί νά συντρί­ βουν τούς πολεμίους, πολύ έβάρυναν στήν πλάστιγγα τών χριστιανών γι ’ αύτό καί επάξια θαυμάσθηκαν, παινέθηκαν καί άμείφθηκαν... ’Ενεργώντας έτσι οί "Ελληνες έπίστευαν δτι ύπηρετοΰσαν τή μεγάλη ύπόθεση τοΰ λυτρωμοΰ τους καί προετοίμαζαν τήν πολυπόθητη λευτεριά. Τό άποτέλεσμα ήταν, δπως κάθε φορά, νά έγκαταλειφθοΰν άπό τούς δυτικούς καί νά ύποστοΰν σκληρά άντίποινα άπό τούς Τούρκους. Θά μποροΰσαν οί σύμμαχοι, μετά τή συντριβή τοΰ τουρκικοΰ στόλου, νά προχωρήσουν στήν άπελευθέρωση διαφόρων νησιών ή άλλων έλληνικών περιοχών, άλλά δέν τούς άφησαν νά έκμεταλλευθοΰν τή νίκη τους ή άντιζηλία κι οί διχόνοιες, προπάντων ή έγωιστική καί γι’ αύτό κοντόφθαλμη πολιτική τής 'Ενετίας, πού δέν ήθελε άλλος χριστι­ ανός νά εισχωρήσει στήν περιοχή τής Ανατολικής Μεσογείου. Θά μποροΰσαν άκόμη, άν είχαν κοινή πολιτική καί ομόνοια, νά προχωρήσουν στά Δαρδανέλλια καί, παραβιάζοντας τά Στενά, νά έμφανιστοΰν έμπρός στήν Πόλη. — "Οταν βρισκόμουν στήν Κωνσταντινούπολη, σημειώνει ό διπλωμάτης Sieur de Breves (βιβλ. 896) διαπίστωσα δτι, υστέρα άπό τή νίκη τών χριστιανών στό Λεπάντε, ό τρόμος τών Τούρκων ήταν τόσο μεγάλος ώστε αν ό θριαμβευτής στόλος έπλεε παρευθύς μετά τή ναυμαχία στά Δαρδανέλλια, τά φρούρια θά έπεφταν άμέσως χωρίς αντίσταση καί ή Κωνσταντινού­ πολη θά βρισκόταν στά χέρια μας. Σ’ αύτά σημειώνει ό Κ. Σιμόπουλος τό παρακάτω άπόλυτα σωστό καί τεκμηριωμένο σχόλιο. - Πραγματικά δλοι οί ιστορικοί βεβαιώνουν πώς ή είδηση τής καταστροφής τού τουρκικού στόλου στή Ναύπακτο προκάλεσε τρόμο καί πανικό στήν Κωνσταν­ τινούπολη. 'Όλοι πίστευαν δτι ή χριστιανική άρμάδα θά έμφανισθεϊ άπό στιγμή σέ στιγμή μπρος στήν πρωτεύουσα τής αυτοκρατορίας. Ό σουλτάνος είχε ύποστεϊ ψυχολογικόν κλονισμό καί έπί τρεις ήμέρες δέν δεχόταν τροφή. Οί χριστιανικές δυνάμεις τής Ευρώπης έχασαν τήν ευκαιρία μιας κεραυνοβόλου εισβολής στά Δαρδανέλλια, ώστε νά έκμεταλλευθούν τό ψυχολογικό κλίμα, πού δημιούργησε ή οθωμανική ήττα. Ή νωθρότης τών χριστιανικών δυνάμεων, ή εγκατάλειψη τού 123

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις αγώνος καί ή ’έλλειψη στρατηγικής άναπτέρωσε τό ηθικό τών Τούρκων πού μέσα σέ εννέα μήνες κατόρθω­ σαν νά ναυπηγήσουν καινούριο στόλο άπό 250 καρά­ βια... ’Έτσι ό μέγας βεζύρης (πρωθυπουργός) Μωχάμετ Σοκκόλι, μπορούσε λίγο άργότερα νά κομπορρημονεΐ στόν βάιλο τής Βενετίας Μπαρμπάρο. - ΤΗρθες νά δεις ποΰ βρίσκεται τό ηθικό μας υστέρα άπό τό τελευταίο άτύχημα τοΰ στόλου μας. Υπάρχει δμως μιά διαφορά άνάμεσα στίς δικές μας καί τίς δικές σας απώλειες. Σάς πήραμε ένα βασίλειο καί σάς κόψαμε ένα χέρι. Καί σεις, πού νικήσατε τό στόλο μας, τί κάνατε; Μάς καψαλίσατε τά γένια. Τό κομμένο χέρι δέν γίνεται, ενώ τά γένια ζαναφυτρώνουν πιό δυνατά... Άλλά καί χωρίς τήν περαιτέρω δράση τών συμμάχων, πού τόσο έπέβαλλε μιά κάπως μακρό­ πνοη πολιτική, τά αγαθά ήταν γιά τήν Εύρώπη ανυπολόγιστα. Κατέπεσε ό μύθος γιά τό αήττητο τών Τούρκων καί συντρίφτηκε ή τουρκική αλαζο­ νεία. Λυτρώθηκε ό χριστιανικός κόσμος άπό τό σύμπλεγμα κατωτερότητας καί ή Εύρώπη άνέπνευσε. Κι δπως έγινε άργότερα μέ τή νίκη κατά τών ’Οθωμανών στό Ναβαρίνο, τή νίκη πανηγύρισαν όλες οί χριστιανικές χώρες κι οί μακρινές άποικίες. Κι αύτή άκόμη ή τουρκόφιλη Γαλλία δέν ύστέρησε σέ έκδηλώσεις. Ποιητές, συγγραφείς, ζωγράφοι καί άλλοι καλλιτέχνες ύμνησαν ποικιλότροπα τό γεγο­ νός κι ό Δόν Χουάν έγινε ή θρυλική μορφή τοΰ 16ου αιώνα. Αρμόζει τέλος νά σημειώσουμε δτι ή ναυμαχία αύτή τοΰ 1571, πλάι στίς Έχινάδες, ονομάσθηκε τής Ναυπάκτου (καί άπό τούς δυτικούς, τοΰ Λεπάντε), γιατί έτσι ονόμαζαν τότε τόν Κορινθιακό Κόλπο. Κι δτι ήταν ή τελευταία μάχη μέ κωπήλατα πλοία, δπως ή ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου ήταν ή τελευταία, στή ναυτική ιστορία, μάχη μέ ιστιο­ φόρα. Τόν καιρό τής ειρήνης, μετά δηλαδή τήν ύπογραφή τής τουρκοβενετικής συνθήκης τοΰ 1573, βγήκε άπό τόν Ελλήσποντο δ τουρκικός στόλος μέ άρχηγό τόν Πιαλή πασά, πέρασε τό Αιγαίο καί έφθασε στίς ΝΑ άκτές τής ’Ιταλίας. Άποτελεΐτο άπό 250 γαλέρες, 13 γαλεάσσες καί 90 μικρότερα πλοία — δύναμη τήν όποια δέν τόλμησε νά άντιμετωπίσει ό Δόν Χουάν, μέ τό στόλο πού διέθετε. Τόν επόμενο χρόνο, ένετικές μοίρες κατέλαβαν στήν Τύνιδα ορισμένα σημεία, έπίκαιρα, τά όποια σύντομα άνακατέλαβε ό Τούρκος ναύαρχος Ούλούτς Άλή, άρνησίθρησκος χριστιανός άπό τήν Καλαβρία. Διέθετε, ό Ούλούτς Άλή, σημαντική δύναμη, 280 γαλέρες, 18 γαλεάσσες, 15 γαλιόνια καί 19 ιστιοφόρα, μέ 70 χιλ. στρατιώτες, ισχυρότερη άπό τά 100 πλοία τοΰ Δόν Χουάν. ’Έγινε καί τώρα δ,τι στήν προηγούμενη περίπτωση — ό Δόν Χουάν άπέφυγε μαζί του τήν άναμέτρηση. 124

Τό τελευταίο τέταρτο τοΰ 16ου αιώνα σημαδεύε­ ται άπό μιά κατάσταση ήρεμίας στήν Εύρώπη, τήν όποια δέν έπρόκειτο νά ταράξει ό Τουρκοπερσικός πόλεμος, πού ξέσπασε τό 1577. Παρουσιαζόταν μιά εύκαιρία γιά τή Δύση πού ζοΰσε μέ τήν άπειλή τοΰ Τούρκου, νά πλήξει τόν αυθάδη Άσιάτη. ΤΗταν δμως διηρημένη καί άβουλη — καί δέν κινήθηκε. Τό άντίθετο, τήν κατάσταση τής ήρεμίας, πρέπει νά διατάραξε ό Τουρκοαυστριακός πόλεμος τοΰ 1593. Τά τουρκικά στρατεύματα εισχώρησαν στήν Ούγγαρία καί μπρος στόν έφιαλτικό κίνδυνο, προ­ σπάθησαν νά συνεννοηθοΰν μεταξύ τους οί Εύρωπαΐοι ήγεμόνες, άλλά δέν τό πέτυχαν. ' Η δυσπιστία καί οί άντιζηλίες, πού κυριαρχοΰσαν στίς σχέσεις 'Ισπανίας καί Ένετίας, έμπόδιζαν κάθε καρποφόρο συνεννόηση. Παρά τοΰτο συγκροτήθηκε συμμαχι­ κός στόλος, άπό καράβια τοΰ Πάπα, τής 'Ισπανίας καί τής Τοσκάνης, στόν όποιο τοποθετήθηκε άρχη­ γός ό ’Ιωάννης Άντρέα Ντόρια, άνεψιός τοΰ διάσημου ναυάρχου Άντρέα Ντόρια. 'Ο στόλος δμως τοΰ Ντόρια ήταν μικρός καί δταν έμφανίσθηκαν οί ’Οθωμανοί μέ 70 γαλέρες, δέν τόλμησε νά τούς άντιμετωπίσει. Άλλά καί τόν έπόμενο χρόνο ό Ντόρια δέν ύπήρξε ήρωικότερος. Μέ τίς 26 γαλέρες, πού συγκέντρωσε, τό μόνο τό όποιο έπιχείρησε ήταν μιά έπίθεση έναντίον τοΰ φρουρίου τής Πάτρας.

(6) 'Ο Κρητικός πόλεμος Στά ιστορικά γεγονότα, πού σημαδεύουν τούς πρώτους μετά τήν 'Άλωση αιώνες τής τουρκοκρα­ τίας καί ειδικότερα τό 17ον αιώνα, άξιομνημόνευτος είναι ό Κρητικός πόλεμος (1644-1669), πέμπτος στή σειρά πόλεμος άνάμεσα στούς Ενετούς καί τούς Τούρκους. ΤΗταν ένας σκληρός άγώνας πού κράτησε 25 χρόνια, στοίχισε πολύ αίμα χριστιανών καί Τούρκων καί κατέληξε στήν άποχώρηση τών Ενετών άπό τήν Κρήτη. 'Η Κρήτη βρισκόταν στά χέρια τών Ενετών άπό τό 1210, άποτελοΰσε δέ δπως καί στά άρχαΐα χρόνια σπουδαίο έμπορικό κέντρο καί σταθμό διαμετακομίσεως. Οί μεγάλες άνακαλύψεις, πού έπληξαν τό έμπόριο στή Μεσόγειο, φυσικό ήταν νά μειώσουν τήν έμπορική της σημασία. 'Η στρατηγική της δμως θέση παρέμεινε σημαντική καί άναλλοίωτη. 'Οπλισμένη γερά μέ κάστρα καί ναυστάθμους καί καλά οργανωμένη, μποροΰσε νά άντιτάξει ισχυρή άμυνα. Οί 'Έλληνες δμως κάτοικοι τοΰ νησιοΰ ήταν δυσαρεστημένοι άπό τούς Ενετούς: ύπόφεραν άπό τήν άπομύζηση τών κόπων τους, τή θρησκευτική μισαλλοδοξία τοΰ καθολικού κλήρου, τή μονοπώληση σχεδόν τοΰ έμπορίου άπό τόν κυρίαρχο καί τίς άσταμάτητες άγγαρίες, γιά τήν έπάνδρωση τών ένετικών πλοίων καί τήν κατασκευή τών λιμανιών καί τών φρουρίων. Καί ή δυσαρέσκεια αύτή δέν

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

ήταν φυσικά ό κατάλληλος σύμβουλος γιά τήν ολόψυχη ή έστω ένεργό συμπαράσταση στήν άμυνα τοΰ νησιοΰ. ’Αφορμή στόν Κρητικό πόλεμο έδωκε ή σύλ­ ληψη άπό 'Ιππότες τής Μάλτας, ένός καραβιού πού μετέφερε τή σουλτάνα καί έπίσημα πρόσωπα μέ πλούσια δώρα στή Μέκκα. Οί 'Ιππότες οδήγησαν τό οθωμανικό καράβι στήν Κρήτη, δπου πούλησαν μεγάλο μέρος άπό τή λεία. Σουλτάνος ήταν τότε ό Ίμβραήμ πού σωστά υπολόγισε δτι, έξαντλημένη ή Εύρώπη άπό τόν πόλεμό της (τόν Τριακονταετή 1618-1648), δέν θά ήταν σέ θέση νά βοηθήσει τή Βενετία. 'Ετοίμασε λοιπόν στόλο άπό 80 γαλέρες, 2 γαλεάσσες, 20 ιστιοφόρα καί 200-250 μεταγωγικά, ό όποιος πραγματοποίησε άπόβαση στό ’Ακρωτήριο Σπάθα, τής Κρήτης. Οί 'Ενετοί δέν τούς περίμεναν καί είχαν σκορπισμένες τίς δυνάμεις τους: 23 γαλέρες καί 13 ιστιοφόρα στή Σούδα, μέ άρχηγό τό ναύαρχο Καπέλλο καί μοίρα άπό 25 γαλέρες, 4 γαλεάσσες καί μερικά ιστιοφόρα στή Ζάκυνθο, ύπό τή διοίκηση τοΰ ναυάρχου Γεώργη Μοροζίνη. ’Αμέσως μετά τήν άπόβαση οί Τούρκοι κατέλα­ βαν τά Χανιά καί μετά προχώρησαν στό Ρέθυμνο, τό όποιο καί έπεσε χωρίς δυσκολία, τό Σεπτέμβρη τοΰ 1646. Στό 'Ηράκλειο δμως τά πράγματα ήταν πολύ δύσκολα γιά τούς εισβολείς. Τήν άμυνά του διεύθυνε ό Φραγκίσκος Μοροζίνης — καί ό ’ Αχμέτ Κιουπριλής ήταν άρχηγός τών Τούρκων. Καί οί δυό τους ήταν άνδρες, μέ μεγάλες ικανότητες. Χρησιμο­ ποιήθηκαν δέ δλα τά μέσα, πυροβολικό, μηχανές, υπόνομοι, τοξοβαλλίστρες καί άρκεβούζια. Κι ό άγώνας γιά τό 'Ηράκλειο κράτησε περισσότερο άπό δυό δεκαετίες. Ναυτικές συγκρούσεις έλαβαν χώρα πολλές κατά τή διάρκεια τοΰ μακροΰ άγώνα, λίγες δμως άπ’ αύτές έχουν ιδιαίτερη σημασία. Γίνονται όλες στά νερά τοΰ Αιγαίου καί άποβλέπουν άπό τήν πλευρά τών ' Ενετών στό νά διακόψουν ή πάντως δυσκολέ­ ψουν τό ρεΰμα άνεφοδιασμοΰ καί ένισχύσεων, πού

κυλά άπό τήν πρωτεύουσα πρός τή μαχόμενη । Κρήτη. Γι’ αύτό καί μεταφέρουν, οί 'Ενετοί τό πεδίο μάχης κοντά στά Δαρδανέλλια. ’Εκεί έγιναν τρεις ναυμαχίες, άπό τίς όποιες στήν πρώτη νίκη­ σαν οί Τούρκοι καί στίς δυό άλλες οί Ενετοί. Τά πλοία, πού χρησιμοποιήθηκαν σ’ αύτές ήταν γαλέ­ ρες, γαλεάσσες καί πολεμικά ιστιοφόρα. ’Αποφασι­ στική ναυμαχία έλαβε επίσης χώρα στ’ άνοικτά τών Χανίων, τό 1668 καί σ’ αύτήν ένίκησαν οί Βενετσάνοι. 'Η τουρκοβενετική συνθήκη τοΰ 1669 έβαλε τέρμα στόν μακροχρόνιο πόλεμο, ό όποιος στοίχισε μυριάδες νεκρούς καί στούς δυό άντιπάλους. Κατά τήν πολιορκία μόνο τοΰ Χάνδακος έπεσαν 30 χιλιάδες χριστιανοί καί 100 χιλιάδες Τούρκοι. "Ελληνες έπίσης ύπηρέτησαν στούς βενετικούς στόλους, στρατολογημένοι εκούσια ή μέ τή βία καί πλήρωσαν σέ αίμα τό μερίδο τής θυσίας κατά τίς ναυτικές τών άντιπάλων συγκρούσεις. Μεγάλες ζημιές προκλήθηκαν στά έλληνικά νησιά, άπό τίς πειρατικές έπισκέψεις τών ένετικών μοιρών, κατά τίς όποιες έλάμβαναν χώρα διαρπαγές, φορολογίες κλπ. σέ βάρος τού ελληνικού πληθυσμού. ’Εξοντω­ τική δμως ήταν ή δαπάνη τοΰ πολέμου καί οδυνη­ ρές οί οικονομικές συνέπειες γιά τούς έμπολέμους: στή Βενετία μόνο στοίχισε 126 έκατομμύρια δου­ κάτα. Μέ τή συνθήκη τοΰ 1669 παραχωρούσαν οί Βενετοί στούς Τούρκους τή Μεγαλόνησο, έκτος άπό τή Σούδα καί τά φρούρια τής Σπιναλόγκας καί τής Γραμβούσας. Οί τρεις αύτές οχυρές θέσεις έπρόκειτο νά παραχωρηθοΰν άρκετά χρόνια άργό­ τερα, μέχρι τό 1715, οπότε καί ολοκληρώθηκε ή κατάκτηση τοΰ νησιοΰ άπό τούς Τούρκους. 'Η έφιαλτική νύχτα τής σκλαβιάς στόν Τούρκο άπλώθηκε στό στρατηγικό καί εΰανδρο νησί κι ή σκλαβιά αύτή στάθηκε πολύ βαριά, άβάσταχτη. Σάν έξαίρεση μπορούμε νά σημειώσουμε τούς Σφακιανούς, πού μισώντας τή Βενετιά, ύποτάχθηκαν μέ τή θέλησή τους στόνΤοΰρκο. Κι έκεΐνος σ’ άντάλλαγμα

125

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

τούς χάρισε, σύμφωνα μέ τήν τακτική του, κάποιο είδος αύτονομίας. (7) Οί τελευταίοι πόλεμοι

Τήν ειρήνη τοΰ 1669 ακολούθησαν δεκαπέντε χρόνια σχετικής ήσυχίας — μέ τήν άπαραίτητη φυσικά δράση τών πειρατών, χριστιανών καί μου­ σουλμάνων — καί κορυφαίο γεγονός τήν πολιορκία τής Βιέννης, τό 1683. Στήν πολιορκία αύτή, ή στρατιά τοΰ Καρά Μουσταφά μόλις ξέφυγε τήν ολοκληρωτική καταστροφή καί πάντως ύπέστη μία ταπεινωτική ήττα. 'Ο καινούριος πόλεμος 'Ενετών καί Τούρκων, ό καλούμενος Πελοποννησιακός, έκτος στή σειρά, θά άρχίσει τό 1684 καί θά τελειώσει τό 1699, μέ έπίλογο τή συνθήκη τοΰ Κάρλοβιτς. Είναι ό μόνος Τουρκοβενετικός πόλεμος, στόν όποιο ένίκησαν οί Βενετοί. Στή θάλασσα οί δυνάμεις τών αντιπάλων ήταν μικρές, ύπερεΐχαν όμως οί Βενετοί, γιατί διέθεταν καλύτερα ιστιοφόρα, τά όποια άποτελοΰσαν καί τίς πολεμικές μονάδες τής εποχής. Καί σ’ αύτό τόν πόλεμο οί δυτικοί δροϋσαν κατά τρόπο πειρατικό καί τό πικρό τίμημα τό πλήρωναν οί άτυχοι πληθυσμοί τών ελληνικών νησιών καί παρα­ λίων. Πολλές ναυτικές συγκρούσεις έλαβαν χώρα καί θά ήταν δύσκολο ό ιστορικός νά προβάλει μιά ή περισσότερες. Χρονογραφικά σημειώνεται ότι έγι­ ναν στό Ίόνιο, τό 1684, στά νερά ’Ικαρίας Λέρου Μυτιλήνης, τό 1686, ανατολικά τής Νάξου τό 1688, τό 1689 έξω άπό τήν πολιορκουμένη Μονεμβασία, τό 1690 δυτικά τής Λήμνου καί άλλη στ’ ανοικτά τής Μυτιλήνης. Σ’ όλες ένίκησαν οί 'Ενετοί καί μόνο σέ μιά, δυτικά τής Λήμνου, τό 1690, νίκησε τούς 'Ενετούς ό Τούρκος ναύαρχος Μετζομόρτο. ’Ακολούθησαν ναυτικές συγκρούσεις στή Χίο (1695), Τένεδο (1695), "Ανδρο (1696), Κέα-Κάρυστο (1697) καί εμπρός στά Στενά, τό 1698, δπου νίκησαν οί 'Ενετοί μέ άρχηγό τόν Ντολφίνο. Στίς άλλες τής Χίου καί τής Τενέδου νίκησαν οί Τούρκοι. Κατά τή διάρκεια αύτών τών επιχειρήσεων οί 'Ενετοί κατέλαβαν τή Λευκάδα καί τήν Πρέβεζα (τό 1684), ολόκληρη σχεδόν τήν Πελοπόννησο, γιά μικρό δμως χρονικό διάστημα (1687-1689). ’Επί­ σης, τό 1685, τό κάστρο τής Κορώνης κι αύτό γιά λίγον χρόνο καί τή Μεθώνη καί τό Ναύπλιο. Τό 1692 παράδιναν στούς Τούρκους τή Γραμβούσα — ή Σούδα καί Σπιναλόγκα θά παραδοθοΰν άργότερα. Τό 1695 κατέλαβαν τή Χίο, άπό τήν όποια τούς έδιωξε σέ λίγους μήνες ό Μετζομόρτο. ’Εκείνο τό όποιο δικαιολογημένα ύπογραμμίζουν οί συγγραφείς σ’ αύτόν τόν πόλεμο ήταν ή συμμε­ τοχή, σέ ικανόν άριθμό, τών Ελλήνων. 'Υπηρέτη­ σαν ώς πληρώματα, στά ένετικά καθώς καί τά

126

συμμαχικά πλοία — τοΰ Πάπα, τής Μάλτας καί τής Τοσκάνης. ’Εξόπλισαν μάλιστα καί έξι γαλέρες — ίσως καί περισσότερες, τίς όποιες οδήγησαν Έπτανήσιοι στή μάχη: μιά κερκυραϊκή μέ σοπρακόμιτο (δηλαδή κυβερνήτη) τόν Γ. Κόκκινη, δυό τής Κεφαλληνίας μέ κυβερνήτες τόν ’Ιάκωβο Μεταξά καί τό Νικόλα Πηνιατόρο, τρεις ζακυνθηνές μέ τούς ’Αγησίλαο Σιγούρο, Νικόλ. Λογοθέτη καί Κων. Μινώτο. "Ενας Κερκυραΐος, ό Εύστάθιος Ρωμανός έγινε διοικητής σέ μιά μικρή ναυτική μοίρα καταδρομών. Μέ τή συνθήκη τοΰ Κάρλοβιτς, πού ύπογράφηκε τό 1699, στό ομώνυμο χωριό (βόρεια άπό τό Βελιγράδι), οί Τοΰρκοι παρέδιναν στή Βενετιά τήν Πελοπόννησο, τήν Αίγινα, τή Λευκάδα καί μερικές παραθαλάσσιες περιοχές τής Δαλματίας. 'Η Ναύ­ πακτος έπιστράφηκε στούς Τούρκους, καθώς καί ή Πρέβεζα καί τό Άντίρριο, στά όποια κατεδαφίσθηκαν τά κάστρα. ’Επίσης καί τή Γραμβούσα. Η Τήνος παρέμεινε στούς Ενετούς καί οί Κυκλάδες στούς Τούρκους. Μέ τό διακανονισμό αύτό ξαναγύριζε ή Βενετία στήν ’Ανατολή — άλλ’ δχι γιά πολύ. Αλλωστε άπό τό τέλος τοΰ Κρητικού πολέμου σταμάτησε κάθε πολιτική καί στρατιωτική πρωτοβουλία της στήν Ελλάδα καί γενικότερα στήν ’Ανατολή. Δημιουργήθηκε έτσι σοβαρό κενό, τό όποιο θά καλύψουν δυό καινούριοι πρωταγωνιστές, ή Αύστρία καί ή Ρωσία. 'Η συνθήκη τοΰ Κάρλοβιτς έχει ξεχωριστή σημασία γιατί έσήμανε τήν άρχή στήν άναδίπλωση τής 'Ημισελήνου καί επομένως άνέκοψε οριστικά τήν άπειλή έναντίον τής Εύρώπης, άνοιξε δέ ένα καινούριο πρόβλημα, τό ’Ανατολικό. Στό πρόβλημα αύτό, πού άφορά τήν τύχη τής οθωμανικής αύτοκρατορίας, ρυθμιστικό ρόλο θ’ άναλάβουν οί και­ νούριοι πρωταγωνιστές Αύστρία καί Ρωσία. Ειδικά ή Ρωσία, τήν όποια ό Μ. Πέτρος άνέβασε στό βάθρο μεγάλης Δυνάμεως, συνέτριψε τό 1709 στήν Πολτάβα τίς δυνάμεις τοΰ βασιλιά τής Σουη­ δίας, Καρόλου IB'. Τό 1711 δμως θά ύποστεΐ δεινή ήττα άπό τούς Τούρκους, (τόν άποκαλούμενο τουρ­ κικό θρίαμβο στόν Προύθο) καί έτσι δέν θά πραγμα­ τοποιήσει τό όνειρο νά υψώσει τό Σταυρό στόν τροΰλο τής 'Αγίας Σοφίας. Οί άλλες εύρωπαϊκές δυνάμεις έμειναν ούδέτερες, εξαντλημένες καθώς ήταν άπό τόν πόλεμο τής ισπανικής διαδοχής, πού τέλειωσε μέ τή Συνθήκη τής Ούτρέχτης τοΰ 1713. Βρήκαν τότε τήν εύκαιρία οί Τοΰρκοι νά ξαναπάρουν άπό τή Βενετιά τό Μόριά, τήν Τήνο, Αίγινα, Βόνιτσα καί Τσιρίγο. Τοΰτο έγινε μέ τόν έβδομο καί τελευταίο πόλεμο Ενετών καί Τούρκων (17141718). Τόν πόλεμο τόν άρχισαν οί Τοΰρκοι, παραβιά-

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις ζοντας τή συνθήκη τοΰ Κάρλοβιτς. Κατέλαβαν τήν Τήνο, τό 1715, άργότερα τήν Αίγινα καί μέχρι τό φθινόπωρο τοΰ ίδιου χρόνου τήν Πελοπόννησο. ’Ακολούθησαν ή Σπιναλόγκα καί ή Σούδα. Οί δυνάμεις τών άντιπάλων στή θάλασσα ήταν άνισες. Οί Τοΰρκοι διέθεταν 58 ιστιοφόρα, 30 γαλέρες, 70 γαλιότες καί 7 πυρπολικά καί οί 'Ενετοί 19 ιστιοφόρα καί 15 γαλέρες. ' Ο πόλεμος προχωρούσε έξοντωτικός γιά τούς πληθυσμούς τών ελληνικών περιοχών — μόνο άπό τήν Πελοπόννησο άπήγαγαν οί μουσουλμάνοι δε­ κάδες χιλιάδων αιχμαλώτους — καί ή 'Ενετία άρχισε νά περιέρχεται σέ δεινή θέση. Τότε, Μάιο τοΰ 1716 κήρυξε ή Αύστρία τόν πόλεμο στήν Πύλη καί πλοία γιά ένίσχυση τής 'Ενετίας έστειλαν οί 'Ισπανοί καί οί Πορτογάλοι. Προχωρώντας οί Τοΰρκοι στό Ίόνιο έφθασαν στήν Κέρκυρα, δπου πραγματοποίησαν άπόβαση, έφθασε δέ σέ λίγο καί ό ένετικός στόλος. ' Η σύγκρουση έγινε τόν ’Ιούλιο τοΰ 1716. Στόν ένετικό στόλο ύπηρετοΰσαν άρκετοί "Ελληνες, ένας μάλιστα ό Γεώργιος Θεοτόκης κυβερνούσε τήν κοινοτική γαλέρα καθώς καί άλλο κάτεργο άρματωμένο άπό τόν ίδιο. 'Ο άγώνας γύρω άπό τό φρούριο συνεχιζόταν άδιάκοπος, μέ ήρωισμούς καί άπό τά δύο μέρη. Μέ τόν καιρό ή κατάσταση έφθασε στό άδιέξοδο, ώσπου άπροσδόκητα μιά νύκτα, ύστερα άπό ξαφνι­ κή θύελλα, έλυσαν οί Τούρκοι τήν πολιορκία καί άποχώρησαν. Οί Κερκυραΐοι άπέδωσαν τό περιστα­ τικό σέ θαύμα τοΰ 'Αγίου, πού φάνηκε νά διατρέχει τό κάστρο τήν ώρα τής καταιγίδας, φωτισμένο τό μαΰρο του ράσο άπό τίς άστραπές. 'Ο πραγματικός δμως λόγος φαίνεται νά ήταν στρατιωτικός: έπρεπε οί Τοΰρκοι νά στείλουν ένισχύσεις στό Βελιγράδι, δπου είχαν νικηθεί άπό τούς Αύστριακούς. Οί Βενετοί θά μποροΰσαν νά κυνηγήσουν τούς φεύγοντες ’Οθωμανούς, άλλά δέν τό έπραξαν. Μπό­ ρεσαν έτσι εκείνοι νά φθάσουν άνενόχλητοι στά Δαρδανέλλια. ’Εκεί έξω άπό τά Δαρδανέλλια καί στά νερά τοΰ 'Αγίου "Ορους έγιναν τό 1717 τρεις ναυμαχίες Βενετών καί Τούρκων, μέ. άμφίβολα άποτελέσματα καί παρόμοια στό Ταίναρο, τό 1718. Στόν πόλεμο αύτόν οί "Ελληνες βοήθησαν τούς Τούρκους, γιατί ήταν πολύ δυσαρεστημένοι άπό τούς Ενετούς. Τελικά ή Συνθήκη τοΰ Πασάροβιτς (1718) έθεσε τέρμα στούς δυό πολέμους τής Τουρκίας, μέ τήν Αύστρία καί τήν Ένετία. 'Η Αύστρία κέρδισε τό Βελιγράδι, τό Τέμεσβαρ καί μιά μεγάλη περιοχή στά νότια τοΰ Σαύου καί τοΰ Δούναβη. 'Η Βενετία, ταπεινωμένη, έχανε οριστικά ολόκληρη τήν Πελο­ πόννησο, τήν Τήνο, τίς Σπιναλόγκα καί Γραμβούσα, διατηρούσε δμως τά Κύθηρα, τήν Πρέβεζα,

τή Βόνιτσα, τό Βουθρωτό καί μερικά σημεία στή δαλματική άκτή. 'Η Ελλάδα άπό τόν πόλεμο αύτόν γνώρισε μόνο καταστροφές. Μέ τή Συνθήκη δμως τοΰ Πασάρο­ βιτς οί "Ελληνες είδαν καί ένα καλό: καθώς καθόριζε ή συνθήκη τούς δρους έμπορίας, τήν ελεύθερη ναυσιπλοΐα στό Δούναβη καί τή χρησιμο­ ποίηση τών λιμένων Θεσσαλονίκης καί Τεργέστης, έπωφελήθηκαν άπό τίς δημιουργούμενες νέες συν­ θήκες καί έτσι, άπό τά μέσα τοΰ 18ου αιώνα, επέτυχαν άξιόλογη οικονομική άνάπτυξη στίς περι­ οχές αύτές. Πάντως τό 1735 γίνεται νέος νικηφόρος πόλεμος τών Τούρκων κατά τών Ρώσων καί τών Αύστριακών, πού θά καταλήξει στή συνθήκη τοΰ Βελιγρα­ διού (1739). ’Από τότε, μιά γερή άνάπαυλα, μέχρι τό 1768, οπότε ξέσπασε ό Ρωσοτουρκικός πόλεμος.

II. Ή κατάσταση στή Μεσόγειο καί τό ΑΙγαϊο Στούς αιώνες πού άφορά ή επισκόπηση αύτή, δηλαδή τό 15ο μέχρι καί τίς άρχές τοΰ 19ου αιώνα, ή Μεσόγειος καί ιδιαίτερα τό Αιγαίο στάθηκε τό θέατρο τής δράσεως τών κάθε λογής πειρατών, καθώς καί σκληρών ναυτικών συγκρούσεων. Οί συγκρούσεις έλαβαν χώρα κατά τούς διαφόρους πολέμους τών χριστιανικών δυνάμεων τής Δύσεως καί ιδίως τής Βενετίας, γιά τήν άναχαίτιση τών Τούρκων. Στούς δύο αύτούς παράγοντες πρέπει νά προσθέσουμε καί τίς συνθήκες διαβιώσεως καί τάξεως ή άταξίας, πού δημιουργοΰσαν κατά τούς αιώνες αύτούς γιά τή Μεσόγειο καί τούς παρακτί­ ους πληθυσμούς της ή διοίκηση τών κρατούντων δηλαδή ή τουρκοκρατία καί ή φραγκοκρατία. Γιά τούς πολέμους τών χριστιανικών δυνάμεων, ειδικότερα τούς τουρκοβενετικούς πολέμους έγινε λόγος στόν προηγούμενο τίτλο. Άπ’ δσα γράφτη­ καν έκεϊ μποροΰμε νά έπαναλάβουμε τό πόσον ύπέφεραν οί κάτοικοι τών νησιών καί τών παραλίων τής Ελλάδος άπό τήν άντίπαλο δράση τών μαχομένων. Τασσόμενοι άπό φόβο ή τήν άνάγκη μέ τό πλευρό τοΰ ενός ή τοΰ άλλου, φυσικό ήταν νά ύποστοΰν άντίποινα άπό τόν άντίπαλο, άκόμη καί γιά ένέργειες γιά τίς όποιες δέν τούς άφηναν δικαίωμα εκλογής. Τά τρόφιμα καί άλλα είδη καθώς καί τούς στρατολογουμένους άνδρες, πού έπαιρναν μέ τή βία οί Βενετοί, θεωρούσαν εκούσιες καί πρόθυμες προσφορές τών Ελλήνων οί Τοΰρκοι, οί όποιοι στήν πρώτη εύκαιρία, κατά τήν διάρκεια τοΰ πολέμου ή μέ τήν άποχώρηση τών Βενετών, άφηναν άσυγκράτητη τήν εκδικητική τους μανία νά πλήξει τούς άθώους καί συχνά τελείως άμέτοχους κατοί­ κους. Τό ί'διο, φαινομενικά πιό ήπια, έκαναν οί Βενετοί γιά τή συνεργασία τών Ελλήνων μέ τούς

127

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

’Ασίγαστος ήταν ό άγώνος τών ναυτιλλομένων μέ τούς πειρατές, ληστές τής θαλάσσης. Ή εικόνα πού είναι αφιέρωμα (Ex voto) μάς δείχνει σύγκρουση τών πειρατών μέ άκτοπλοοΰντα πλοιάρια τής Σικελίας. (’Από τό εθνογραφικό Μουσείο Pitre, τοϋ Παλέρ­ μου).

Τούρκους. Συνέβη δέ οί Τούρκοι σ’ ορισμένες περιπτώσεις νά θεωρήσουν υπευθύνους τούς "Ελλη­ νες γιά άτυχήματά τους στόν πόλεμο καί φυσικά νά τούς τιμωρήσουν ανάλογα: μέ διωγμούς καί σφαγές. Άλλά καί πέρα άπ’ αύτά, μέ τίς κανονικές συνθήκες διεξαγωγής τοΰ πολέμου, ή άρπαγή αγα­ θών, ή στρατολογία ή αιχμαλωσία νέων γιά τίς γαλέρες καί τά πολεμικά ιστιοφόρα, ή πρόσθετη καί αύθαίρετη φορολογία καί άλλες άθέμιτες ενέρ­ γειες άποτελοΰσαν τήν τακτική τών εμπολέμων, ό καθένας άπό τούς όποιους μπορούσε νά ξεπεράσει τόν άλλο σέ βαρβαρότητα. "Οταν δέ οί "Ελληνες, παρασυρμένοι άπό τό δίκαιο πόθο τής λευτεριάς βοηθούσαν τούς Βενετούς έναντίον τών Τούρκων ή άντιδρώντας στήν καταπίεση τών Βενετών ύποστήριζαν τούς Τούρκους, έπλήρωναν βαρύ καί αίματόβρεκτο τό τίμημα γιά τό τόλμημά τους. ’Έτσι άνασφάλεια, άβεβαιότητα καί φόβος συν­ τρόφευαν τήν οδύνη γιά τά δεινά καί τίς συμφορές,

128

σ’ όλο τό μήκος τών ελληνικών παραλίων καί σέ μακρούς άτελεύτητους ενιαυτούς, δεκαετίες καί εκατονταετίες. Οί ναύτες έπρεπε νά υπηρετήσουν τό δυνάστη ή τό δολερό καί διπρόσωπο χριστιανό τής Δύσεως καί τά καράβια τοΰ ραγιά, μικρά στήν άρχή καί μεγαλύτερα κατόπιν, μπορούσαν νά έπιταχθοΰν άπό τόν έμπόλεμο ’Οθωμανό ή νά χρησιμοποιη­ θούν, μέ άβέβαια κατά κανόνα άνταλλάγματα, άπό τόν Βενετό πολέμιό του. Πάντοτε δέ νά ύποστοΰν τίς τύχες τοΰ πολέμου, ενός πολέμου πού δέν ήταν δικός τους κι άπ’ τόν όποιο δέν έπρεπε παρά μόνο δεινά νά περιμένουν. Σχετικά μέ τούς πολέμους τών χριστιανικών κρατών τής Δύσεως έναντίον τής Τουρκίας, καθώς καί τίς ναυτικές συγκρούσεις άνάμεσα στήν’Αγγλία καί τή Γαλλία γιά τήν άπόκτηση τής θαλασσοκρατίας, σημειώνει χαρακτηριστικά τό παρακάτω ό Κ. Σιμόπουλος (βιβλ. 164, τ.Β', σελ. 10). Οί επιπτώσεις τών συρράξεων αύτών είναι βαθιές

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

Κύρια δέηση στό ταξίδι τους ήταν νά τούς φυλάει ή Μεγαλόχαρη άπό τούς πειρατές.

καί μακροχρόνιες: ολόκληρες περιοχές αφανίζονται, συγκοινωνίες θαλασσινές καί στεριανές νεκρώνονται, οί ελληνικές θάλασσες γίνονται αδιάβατες, οί άκτές δυσπρό­ σιτες. ‘Αναρχία παντού καί ανασφάλεια. ’Άν θελήσουμε νά περάσουμε στήν άλλη πλευρά τοϋ θέματος, γιά τίς συνθήκες διαβιώσεως καί άσφαλείας πού είχαν δημιουργήσει οί κρατούντες, έχομε χαρακτηριστικές πάνω στό σημείο αύτό μαρτυρίες. Μιά άπ’ αύτές μιλάει γιά τήν κατάσταση στό Αιγαίο τίς τελευταίες δεκαετίες τοΰ 18ου αιώνα. Τά

3/9

νησιά τοΰ έλληνικοΰ αύτοΰ πελάγους βρίσκονται κάτω άπό τή διπλή τυραννία τών πειρατών τής Μάλτας καί τών Τούρκων. - Οί δύστυχοι "Ελληνες, γράφει ξένος περιηγητής τών ήμερών έκείνων, δέν βρίσκουν πουθενά προστα­ σία, δέν ξέρουν άπό ποιόν νά γλυτώσουν. "Οταν αράξει τούρκικο καράβι στό λιμάνι, άκόμη κι ή μικρότερη γαλιότα, ό καπετάνιος της μεταβάλλεται άμέσως σέ κυρίαρχο τοΰ νησιού. Οί πρόκριτοι τρέχουν νά τοΰ φιλήσουν τό χέρι καί νά πάρουν διαταγές. "Ολα είναι στή διάθεσή του. Παίρνει δ, τι τοΰ χρειάζεται, επιβάλλει 129

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

άγγαρεΐες, αύτοδιορίζεται δικαστής, δικάζει καί καταδι­ κάζει, επιβάλλει πρόστιμα πού πληρώνονται άμέσως, τιμωρεί μέ σωματικές ποινές. Μέ δυό λόγια ή παρα­ μονή του γεμίζει ολο τό νησί μέ τρόμο... 'Ύστερα καταφθάνουν οί Μαλτέζοι πειρατές καί επαναλαμβάνονται οί ίδιες σκηνές. Αυτοί μάλιστα έπιβάλλουν μιά πρόσθετη υποχρέωση στούς κατοίκους, τίς βίγλες (τά παρατηρητήρια). Πρέπει νά τοποθετή­ σουν μέ έξοδά τους οί κάτοικοι βιγλάτορες στά ψηλότερα σημεία, μέ σκοπό νά άνιχνεύουν νύκτα καί μέρα τόν ορίζοντα, μή φανεί κανένα τουρκικό καράβι. Κάτι ανάλογο μάς λέγει καί ό ’Άγγλος πρόξενος στήν Τουρκία Γουίλλιαμ ΤΗτον (William Eton). - Μόλις προβάλει ένα τουρκικό καράβι, στήν είσοδο τοϋ λιμανιού δσοι μπορούν νά φύγουν, εξαφανίζονται στά βουνά. ΟΙ άλλοι κλείνονται στά σπίτια τους. '0 άτυχος πού θά βρεθεί στό δρόμο, καταληστεύεται άπό τούς στρατιώτες καί τούς ναΰτες. Γυναίκες, κορίτσια, άγόρια δέν γλυτώνουν άπό τίς βάναυσες επιθέσεις αυτών τών συμμοριτών. Κυβερνήτες καί άξιωματικοί τών καραβιών έπιβάλλουν στούς εύπορους κατοίκους εισφορές γιά λογαριασμό τους... (βιβλ. 923) ’Ερευνώντας τό καθεστώς τοΰ Αιγαίου θά ίδοΰμε ότι τά νησιά άπολάμβαναν μιά αύτονομία, μικρό­ τερη ή μεγαλύτερη καί μάλιστα ύπάγονταν, τά περισσότερα, στή δικαιοδοσία τοΰ άρχηγοΰ τής ’Αρμάδας, γνωστοΰ μέ τόν τίτλον καπουδάν πασάς. Ειδικός γι’ αύτόν θά γίνει λόγος στό οικείο μέρος (7, Β-Ιγ). Καί ένώ θά περίμενε εύλογα κανείς πιό άνθρωπινή μεταχείριση τών κατοίκων τοΰ Αιγαίου, ιδού τί μαρτυροΰν γι’ αύτό ορισμένοι ξένοι. 'Ο περιηγητής καί διπλωμάτης Choiseul-Gouffier, σημειώνει: - "Οταν ό στόλος τοϋ καπουδάν πασά άρχίζει τήν περιοδεία στό Αιγαίο γιά νά είσπράξει τά ετήσια δοσίματα, τρόμος άπλώνεται πάνω στά νησιά. Οί πιό εύποροι "Ελληνες προσπαθούν νά δείξουν πώς ζοΰν σέ μαύρη δυστυχία. ’Αλλά ό Τούρκος έχει τά μέσα νά άνακαλύψει τήν άλήθεια καί νά αρπάξει τό βιός τους. (βιβλ. 909). Κι ό Ντίμο Στεφανόπολι, σέ άλλη περίσταση, προσθέτει (βιβλ. 974). - '0 καπουδάν-πασάς άποπλέει στίς 23 Απριλίου άπό τήν Πόλη, γιά νά είσπράξει τό χαράτσι τών νησιών τοϋ Αιγαίου. Οί δικαιοδοσίες του είναι άπεριόριστες καί ή έμφάνιση τής μοίρας σκορπίζει παντού τόν πανικό. ’Εκτός άπό τούς επίσημους φόρους χαρατσώνει τούς κατοίκους καί γιά λογαριασμό του. Γιά νά τόν καλοπιάσουν οί νησιώτες καταφεύγουν στά πεσκέσια. ’Όχι μόνο γιά τόν καπουδάν πασά, άλλά καί γιά τούς άξιωματικούς του άκόμη. Χαρακτηριστική δέ είναι ή εικόνα πού μάς δίνει ό Γάλλος ’ Α. Καστελλάν A. L. Castellan (βιβλ. 901), περιγράφοντας τήν είσοδο τοΰ πλοίου του μιά νύχτα τοΰ 1796 στά νερά τής "Υδρας.

130

- Ήταν νύκτα καί βλέπαμε φωτιές στίς άκτές τού νησιού, πού φαίνονταν σάν φωτεινά σημάδια. Ήταν άπό τά σήματα πού τοποθετούντο σέ ώρα άνάγκης. Σ’ αύτή τήν περίπτωση τό σινιάλο, όπως μάς εξήγησαν, προειδοποιούσε τά ύδραίικα καράβια νά κρατηθούν άλάργα άπ ’ τό νησί. Ήταν ή έποχή πού ό καπουδάν πασάς μάζευε τούς φόρους καί στρατολο­ γούσε τούς νέους γιά τόν οθωμανικό στόλο, ό όποιος τίς μέρες εκείνες άρμένιζε στό Αιγαίο. Αύτή δμως είναι μία εικόνα. 'Υπάρχει καί άλλη. - Ή άπόγνωση ήταν ζωγραφισμένη στά πρόσωπά τους. Κάθε φορά πού βλέπουν μιά φελούκα στ ’ άνοιχτά, τρέχουν νά κρυφτούν στίς πιό άπόμερες σπηλιές. Κάθε τόσο έρχονται στό νησί κουρσάροι καί σκλαβώνουν τούς κατοίκους. Μόλις είδαν τό καράβι μας έφυγαν πανικόβλητοι άπό τό χωριό. Άκούγαμε φωνές, καθώς σαλαγοΰσαν τά ζωντανά τους νά τρέξουν ώς τίς μυστικές τους κρυψώνες. Μ’ αύτά τά λόγια ό Γάλλος Γκυγιετιέρ (Guilletiere) άνιστορεϊ, γύρω στό 1668, τό δράμα τής Σαλαμίνος, στήν όποια δέν είχαν άπομείνει παρά μόνο 400 ψυχές (βιβλ. 1228). Ληστές στή θάλασσα οί κουρσάροι, δπως καί οί πειρατές, ξεχώριζαν οί μέν άπό τούς άλλους στό δτι οί πειρατές δροΰσαν γιά ίδιον όφελος, ένώ οί κουρσάροι ένεργοΰσαν τό απάνθρωπο καί ληστρικό τους έργο κατ’ έντολή ένός ήγεμόνος ή μιας κυβερνήσεως, ή όποια καί τούς έφοδίαζε μέ τά ρύσια γράμματα (Lettres de marque) ή, τό λεγόμενο δίπλω­ μα καταδρομής. Παλαιότατο φαινόμενο ή πειρατεία — παλαιό δσον καί ό κόσμος καί ή ειρηνική ναυτιλία στίς θάλασσες τοΰ πλανήτη μας — έδρασε σχεδόν παράλληλα μ’ αύτήν καί παρουσίασε άκμή καί έξαρση πάντοτε, δταν ό φύλακας τών θαλασ­ σών, δηλαδή τό πολεμικό καράβι, παραμέριζε. Φυσικό ήταν νά ανθίσει ή πειρατεία τήν έποχή πού τρεμόσβηνε στό λυκόφως τοΰ Βυζαντίου τό άστρο τής ναυτικής του ισχύος καί νά μήν έκλείψει μέ τήν έμφάνιση τών Τούρκων στίς ελληνικές θάλασσες καί τή Μεσόγειο. Οί Τοΰρκοι στήν αρχή δέν είχαν τή δύναμη νά πλήξουν τήν πειρατεία καί άργότερα τό 16ον αιώνα έκριναν σκόπιμο νά τήν προσεταιρισθοΰν πρός όφελος τους. Τοϋτο έγινε μέ τή συμμαχία ή τή σχέση προστασίας πού συνομο­ λόγησε τό Διβάνιο μέ τούς βέηδες τών ότζακίων, δηλαδή τούς ήγεμόνες τής-Τυνησίας, Τριπολίτιδος καί ’Αλγερίας. Μέ τήν πράξη του αύτή ένίσχυσε τό τουρκικό ναυτικό σέ άφάνταστο βαθμό, τόσο πού νά τό καταστήσει κυρίαρχο στήν Εύρώπη καί σ’ ορισμένες περιπτώσεις απροσμάχητο. Κραταιά ήταν ή δύναμη τών πειρατών τής Β. ’Αφρικής. Δέν ήταν απλά ληστές. Τά καράβια τους, στερεά εύέλικτα καί γρήγορα, ξεχώριζαν γιά τή ναυτικότητα, τήν καρτερία, τήν άντοχή καί τήν τόλμη τών πληρωμάτων τους. Άπό τήν πλευρά τοΰ

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις οπλισμού ήταν έφάμιλλα μέ τά κρατικά πολεμικά τής έποχής τους. 'Η δράση τους έκτεινόταν στή Μεσόγειο, άπό τήν 'Ισπανία μέχρι καί τή Συρία. Συγκροτούσαν άξιολόγους ναυτικούς σχηματισμούς πού τούς έλεγαν ότζακλίδικα άρμαμέντα — τό 1580 ό πειρατικός στόλος άποτελεΐτο άπό 35 γαλέρες, 25 μπριγαντίνια, φρεγάτες καί άλλα μικρότερα πλοία — καί οί συγκρούσεις στίς όποιες άποδύονταν, εξελίσσονταν σέ πραγματικές ναυμαχίες. Οί άρχηγοί τους, μέ προεξέχοντα τόν Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα, στάθηκαν άπό τούς πιό άδίστακτους καί αίμοβόρους άλλά καί τούς πιό ικανούς ναυτικούς. Καί είχαν σοβαρή οργάνωση οί Βερβερίνοι πειρατές στό άπάνθρωπο έργο τους καί σκληρή πειθαρχία. ’Εξασφαλίζοντας άσφαλή λιμά­ νια καταφυγής, τροφή καί μπάλες γιά τά πυροβόλα τους άπό τούς βέηδες τών ότζακίων, τούς πλήρωναν ικανοποιητικά, παραχωρώντας ικανό μερίδιο — μέχρι τό ένα τρίτο — άπό τή λεία τους. - Οί άρχιπειρατές τής Μεσογείου, σημειώνει ό Κ. Σιμόπουλος, τόσον οί μουσουλμάνοι όσον καί οί Χριστιανοί, δεν ήταν απλοί ληστές, άλλά συχνά άληθινοί ηγεμόνες, πού συνομολογούσαν συμφωνίες καί συνθήκες, οργάνωναν επιχειρήσεις, ασκούσαν κατα­ δρομή καί μοιράζονταν τεράστια κέρδη μέ τούς βασι­ λείς ή σουλτάνους πού τούς προστάτευαν. Αύτούς τούς μουσουλμάνους άρχιπειρατές τής Μεσογείου άντί νά τούς μάχονται οί ήγεμόνες τής Δύσεως προτιμούσαν πολλές φορές νά έρχονται σέ συνεννόηση μαζί τους. Καί νά τούς πληρώνουν ετήσιο φόρο, γιά νά μπορούν τά πλοία τους νά ταξιδεύουν μέ άσφάλεια στή Μεσόγειο. Τόσον πού ό Νέλσον νά γράψει σέ μιά επιστολή του: - ' Ο Μπέης τού ’Αλγεριού είναι ένα ζωο στό όποιο, πρός μεγάλη τους ντροπή, υποκλίνονται οί δυνάμεις τής Δύσεως. Μέχρι τό 18ον αιώνα οί πειρατές τών ότζακίων καταλήστεψαν τά νησιά καί τά ελληνικά παράλια καί άπήγαγαν χιλιάδες 'Έλληνες σκλάβους. Κατά μιά μαρτυρία Γάλλου συγγραφέως, τό 1637 βρί­ σκονταν στό ’Αλγέρι 25.000 χριστιανοί αιχμάλω­ τοι, άπό τούς όποιους πολλοί ήταν 'Έλληνες. Μαύρη μοίρα περίμενε αύτούς τούς αιχμαλώτους: οί γεροί καί νέοι άνδρες επάνδρωναν τούς πάγκους στίς πειρατικές γαλέρες, ένώ οί άλλοι - γυναίκες καί παιδιά - πουλιόνταν στά σκλαβοπάζαρα, τά όποια άφθονοΰσαν στή Μεσόγειο. Στήν Πόλη καί τή Ρόδο ήταν τά πιό ξακουστά. Οί τιμές, στά μέσα τοΰ 16ου αιώνα, ήταν 80-100 δουκάτα γιά τήν όμορφη καί νέα γυναίκα, 30-40 τήν ήλικιωμένη, 40-50 τόν έφηβο καί γύρω στά 60 δουκάτα γιά τόν άνδρα. Οί τουρκικές άρχές όχι μόνο δέν άπαγόρευαν αύτό τό έμπόριο, άλλά καί τό ένθάρρυναν: καί τούτο γιατί είσέπρατταν 100—120 άσπρα γιά κάθε

πωλούμενο σκλάβο. Οί συγγενείς τών αιχμαλώτων κατέβαλλαν άπεγνωσμένες καί οδυνηρές προσπά­ θειες νά τούς άπελευθερώσουν: έπρεπε γι’ αύτό νά ύποστοΰν μακρές ταπεινώσεις καί νά κορέσουν τή πλεονεξία τών διαφόρων Βερβερίνων ύπαλλήλων καί άλλων άξιωματούχων, άνάμεσα στούς όποιους βρισκόταν μερικές φορές κι αύτός ό σουλτάνος. "Οταν άπό τό 1750 κι έπειτα άρχισε νά δημιουργεϊται καί άναπτύσσεται ή έμπορική ναυτιλία τών Ελλήνων, πολλά καράβια τους έπεσαν θύματα πειρατών στή Μεσόγειο καί σύρθηκαν στή σκλαβιά τά πληρώματά τους. Καί θά ήταν πολύ περισσό­ τερα, άν δέν άρχιζαν τά ελληνικά καράβια νά έξοπλίζονται γιά τήν άμυνά τους. Σέ χίλια πεντακό­ σια περίπου άνεβάζουν οί ιστορικοί τά πειρατικά καράβια, πού ταξίδευαν στή Μεσόγειο, άρχές τοΰ 19ου αίώνα καί πριν άπό τήν Έλληνική Επανά­ σταση. ΤΗταν οπλισμένα μέ ισχυρό πυροβολικό (μέχρι 18-20 πυροβόλα) καί τά πληρώματά τους έφθαναν τούς 50 χιλιάδες άνδρες. Γενικά τά καράβια τών πειρατών ήταν μικρά καί ελαφρά, φοΰστες καί μίστικα, γερά οπλισμένα καί μέ πολυάριθμο, άνάλογα μέ τό μέγεθος τους πλή­ ρωμα. Επιβίβαζαν 100-200 άνδρες, άπαραίτητους καί γιά τά ρισάλτα καί τούς τράκους, τή στιγμή πού τά ειρηνικά πλοία τοΰ ίδιου τύπου έφεραν μέχρι 70 ναυτικούς καί κάποτε μόλις 26-30. Μόνο οί 'Ολ­ λανδοί καί οί ’Άγγλοι πειρατές χρησιμοποιούσαν στή Μεσόγειο μεγάλα πλοία, γιά ν’ άντιμετωπίζουν τούς μουσουλμάνους ή τούς άντιπάλους των. Οί άνδρες τών πειρατικών δέν ήταν φυσικά έντιμοι καί εύυπόληπτοι άνθρωποι. Τά πληρώματα τών ρωσικών πλοίων κατά τήν κάθοδο τοΰ Κατσώνη (Β' Ρωσοτουρκικός πόλεμος, 1887-1892) ήταν κυρίως φυγόδικοι καί έγκληματίες, πειρατές άπό τή Μάνη, τήν Κεφαλλονιά καί τήν Πρέβεζα. Κι είναι λάθος νά ύποθέσουμε πώς είχε ομοιογένεια ό μουσουλμανικός συρφετός: στά μουσουλμανικά πει­ ρατικά πλοία ύπηρετοΰσαν καί χριστιανοί, δπως μουσουλμάνοι έπέβαιναν στά χριστιανικά καράβια. Τά 1500 δμως πλοία πού είπαμε δέν ήταν μόνο Άλτζερίνικα (τών Βερβερίνων). Γάλλοι, "Αγγλοι, ’Ισπανοί, Πισάτες καί Γενοάτες, Μαλτέζοι άλλά καί "Ελληνες είχαν έπιδοθεΐ άπό αιώνες τώρα στό φρικαλέο έκεΐνο άθλημα. Καί περισσότερο ίσως άπ’ όλους διέπρεψαν οί ’Ιππότες τής Μάλτας, δέν έλειπαν δέ άπό τήν πειρατεία καί τά καράβια τοΰ Πάπα! 'Η Μεσόγειος ήταν ένα άπέραντο δάσος άπό πειρατικά κατάρτια, δπου σέ κάθε βήμα παραμόνευε ό ληστής. "Ηδη άπό τό 17ον αίώνα άποτελουσε ή πειρατεία ένα πραγματικό καθεστώς γιά τή Μεσό­ γειο. Τά ταξίδια καί τό έμπόριο διαμορφώνονταν άνάλογα μέ τή δράση της. ’Ιδιαίτερα οί ελληνικές θάλασσες ήταν έπί αιώνες πολύ έπικίνδυνες. Μπαί­ 131

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

νοντας κανείς σ’ ένα πλοίο γιά νά ταξιδέψει, κάποτε όχι μακριά, κινδύνευε νά βρεθεί σέ κάποιο σκλαβοπάζαρο ή νά τελειώσει τή ζωή του στούς πάγκους μιας γαλέρας. Τά πειρατικά ή κουρσάρικα καράβια δέν ξεχώρι­ ζαν άπό τά ειρηνικά, πού αρμένιζαν τό ταξίδι τοΰ μόχθου. Γι’ αύτό τά τελευταία αύτά, σάν έβγαιναν στό πέλαγος, τίθενταν σ’ επιφυλακή. ’Άν έβλεπαν κανένα ύποπτο καράβι, άλλαζαν πορεία γιά ν’ άποφύγουν κάθε ανεπιθύμητη συνάντηση. Μπο­ ροΰσε τό πειρατικό καράβι νά έχει φιλική σημαία, άλλά τίς περισσότερες φορές ή σημαία αύτή ήταν παγίδα. Κι άν δέν μποροΰσαν νά άποφύγουν τή συνάντηση, έπιαναν τίς θέσεις μάχης κι ετοιμάζον­ ταν ν’ άντικρούσουν τό ρισάλτο καί τόν τράκο τοΰ ληστή. Πόλεμος άδυσώπητος καί άκήρυκτος, σημειώ­ νουν οί συγγραφείς, γινόταν άνάμεσα στούς πειρα­ τές καί τούς κουρσάρους. Άλλά καί άνάμεσα σ’ αύτούς καί στά ειρηνικά πλοία. Σέ περίπτωση συναγερμοΰ, γιά τόν όποιο μιλή­ σαμε παραπάνω, οί ειρηνικοί ταξιδιώτες έσπευδαν νά ελευθερώσουν τή γέφυρα καί τό κατάστρωμα, κουβαλοΰσαν στρώματα καί κάθε λογής σκεπά­ σματα καί έστηναν προχώματα. Πίσω άπ’ αύτά τά οχυρώματα έπαιρναν θέση οί άνδρες τοΰ πλοίου, οπλισμένοι μέ μουσκέτα, γιά ν’ άντιμετωπίσουν τούς πειρατές. ’Άλλοι πάλι ναυτι­ κοί επάνδρωναν τά πυροβόλα. Τίς περισσότερες φορές ή συνάντηση κατέληγε σέ ρισάλτο καί τράκο δηλαδή έμβολή καί πεζομαχία, στήν όποια φυσικό ήταν νά έπικρατοΰν κατά κανόνα οί ληστές, γιατί ήταν καλά εκπαιδευμένοι στό φονικό αύτό έργο. 'Ο κίνδυνος δμως δέν ήταν μόνο στό πέλαγος: περίμενε τόν ειρηνικό ταξιδιώτη πίσω άπό κάθε κάβο, σέ κάθε πέρασμα, στό μυχό τών άπροσμέτρητων κόρφων. ’Ιδιαίτερα τό Αιγαίο ήταν ή πιό πολυσύχναστη καί ΰπουλη φωλιά τών πειρατών. Γάλλοι, ’Άγγλοι, 'Ολλανδοί, 'Ισπανοί, ’Ιταλοί Μαλτέζοι κι άμέτρητο πλήθος άπό τή Μπαρμπαριά είχαν κατακλύσει τό Αιγαίο. Στά μέσα τοΰ Που αιώνα βασίλευαν στό Σαρωνικό οί πειρατές. 'Η Αίγινα, ή Σαλαμίνα κι άλλα νησιά τοΰ Αιγαίου ρημάχθηκαν ή ξεκληρίσθηκαν σέ λίγες μέρες ή σέ λίγες ώρες. Συνήθη ορμητήριά τους είχαν στό Μόριά καί στήν Κρήτη καί ιδιαίτερα σέ άπόμερες βραχοσπηλιές τοΰ Τσιρίγου καί τής Σαπιέντζας καί τοΰτο γιατί άπό έκεΐ περνοΰσαν τά καράβια γιά τήν Πόλη, τά νησιά τοΰ Αιγαίου, τή Σμύρνη καί τήν Παλαιστίνη. ’Επικίνδυνες έπίσης ένέδρες έστηναν στό μπογάζι τής Σμύρνης, στούς Φούρνους, τά Ψαρά καί τήν ’Ικαρία. 'Η ’Ίος άποτελοΰσε, μέ τόν βαθύ της κόρφο, ένα άπό τά πολυσύχναστα καταφύ­ για τών πειρατών. Γι’ αύτό καί τήν έλεγαν Μάλτα τής ’Ανατολής. 132

Γιά πολλούς αιώνες ήταν δύσκολο στούς κατοί­ κους τών παραλίων νά χαροΰν τόν ήσυχο καί ειρηνικό ϋπνο. Άπό στιγμή σέ στιγμή μποροΰσαν νά παρουσιασθοΰν οί πειρατές, ξένοι ή "Ελληνες καί νά φέρουν τόν όλεθρο. Γι’ αύτό οί κάτοικοι έκτιζαν συνήθως τά σπίτια τους σέ ψηλώματα, μακριά άπό τή θάλασσα’ καί τοποθετοΰσαν βίγλες στίς κορφές καί βιγλάτορες (σκοπούς), τά μεροβίγλια καί τά νοκτοβίγλια. Οί βίγλες αύτές έσήμαιναν τήν προσέγγιση τών ληστών υψώνοντας άσπρο ύφασμα τήν ήμέρα καί άνάβοντας φωτιές τή νύχτα. Μέ τό σημάδι αύτό οί κάτοικοι πού ήταν συνήθως σκορπισμένοι στά χωράφια, έσπευδαν νά μποΰν στό κάστρο ή σέ πύργους, δπου ύπήρχαν ή σέ κρυψώ­ νες, παίρνοντας μαζί καί τά ζωντανά τους. ’Εκεί, στούς κρυψώνες έναποθήκευαν συχνά τή συγκομιδή άπό τά προϊόντα τους. Άρχές τοΰ 19ου αιώνα καί πριν άπό τήν Ελλη­ νική ’Επανάσταση, ή Χαλκιδική καί άλλες βόρειες άκτές τοΰ Αιγαίου άποτελοΰσαν μόνιμα ορμητήρια τών ληστών τής θάλασσας. ’Ιδιαίτερα, σημειώνουν οί συγγραφείς, ζοΰσε ή Θάσος, τόν έφιάλτη τών πειρατικών επιδρομών. Νύκτα καί μέρα, γράφει ένας περιηγητής, άγρυπνοΰσαν οί σκοποί στίς βίγλες, μισθωμένοι άπό τήν κοινότητα, γιά νά παρακολουθούν κάθε κίνηση ύποπτου πλοίου καί νά δίνουν τό σύνθημα τοΰ συναγερμοΰ. Σέ περί­ πτωση κινδύνου, δλα τα γυναικόπαιδα κατέφευγαν στά δάση κι οί άνδρες μέ τήν τουρκική φρουρά, έπιαναν θέσεις γιά ν’ άντιμετωπίσουν τήν άποβίβαση τών πειρατών. Οί χωριάτες προστάτευαν τή σοδιά τους σέ ύπόγειους κρυψώνες, πού δύσκολα μποροΰσαν οί έπιδρομεΐς νά άνακαλύψουν. Οί Τοΰρκοι, πού άποτελοΰσαν τούς θλιβερούς αύτούς αιώνες τήν κυρίαρχη δύναμη στό Αιγαίο καί σ’ ορισμένη περίοδο στή Μεσόγειο, κανένα δέν έλάμβαναν μέτρο, γιά νά προστατεύσουν τούς παρά­ κτιους υπηκόους των άπό τούς πειρατές. Τό άντίθετο δταν οί πειρατές αύτοί ήταν μουσουλμάνοι, είχαν κέρδος καί όφελος, καθώς έπαιρναν μερίδιο άπό τή λεία. Στίς έπίμονες δέ παρακλήσεις τών χειμαζομένων άπό τήν πειρατεία πληθυσμών γιά προστασία, άνέθεταν στούς ίδιους τούς νησιώτες τοΰ Αιγαίου καί προπάντων τούς 'Υδραίους νά έξοπλίσουν μικρή μοίρα άπό 2-3 πλοία, γιά τήν άμυνα τών νησιών. Κι έκεΐνοι πρόθυμα άνταποκρίνονταν στήν άγγαρεία, γιατί μέ τόν τρόπο αύτό προστάτευαν όχι μόνο τίς έστίες τους καί τούς δικούς των, άλλά καί τό έμπόριό τους, τό όποιο πολύ ύπόφερε άπό τήν πειρατική δράση. Άπό τό 1803 συντηροΰσαν οί 'Υδραίοι μόνιμα έξοπλισμένη γαλιότα ή τράτα, πού τά έξοδά της κατέβαλαν κατ’ άναλογία καί τά άλλα έμπορικά νησιά τοΰ Αιγαίου. Τά άντιπειρατικά αύτά πλοία καί ειδικότερα οί τράτες έφεραν δυό πυροβόλα καί

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάο^

Μονή Φανερωμένης^ στή Σαλαμίνα. ( Από παλαιό χαλκογραφία).

πλήρωμα άπό 25 τουλάχιστον ναύτες, μέ πλήρη οπλισμό. Καί οί Κυκλαδίτες συγκρότησαν κατά καιρούς έξοπλισμένη ναυτική μοίρα, γιά τή δίωξη τής πειρατείας. Έφρόντιζαν μάλιστα νά προστατεύουν τούς έκπροσώπους τής τουρκικής έξουσίας, γιά ν’ άποφύγουν τυχόν αντίποινα άπό τόν Καπουδάν πασά, κατά τή θερινή περιοδεία του στό Αιγαίο, γιά τή συλλογή τών φόρων. ’Ενδεικτικά άναφέρει ό Κ. Σιμόπουλος άπό τό ’Αρχείο τοΰ Μουσείου Μύκο­ νού, τήν παρακάτω διαταγή καί σύσταση τοΰ ύπαρχηγοΰ τής ’Αρμάδας (καπετάνιου τής βασιλικής πατρώνας), μέ χρονολογία 7 Μαρτίου 1711, πρός τούς κατοίκους τής Σύρου καί Μυκόνου. 'Η δια­ ταγή δόθηκε μέ τήν εύκαιρία τοΰ διορισμοΰ τοΰ ΧουσεΓν άγά, βοεβόδα (διοικητή) τών δυό νησιών. - Καί άπό τούς κουρσάρους νά τόν φυλάγετε καλά, γιατί άν τύχει (καί πάθει) εσείς ’έχετε νά άποκρίνεσθε... ’Αντί νά προστατεύει ή έξουσία τούς ύπηκόους της, περίμενε άπ’ αύτούς νά τήν προστατεύσουν. Κι έκείνη άρκιόταν στή ληστρική άπογύμνωσή τους άπό κάθε άγαθό.

"Οσο γιά τά έμπορικά καράβια, τά ελληνικά έξοπλίζονταν δπως έσημείωσα γιά τήν άμυνά τους, τά δέ ξένα τών Εύρωπαίων καί κυρίως τά άγγλικά, έβρισκαν τήν προστασία μέ τό σύστημα τών καραβανιών, δπως έλεγαν τότε τίς νηοπομπές. Πολλές φορές δμως δέν τά έσωζε τά ελληνικά, ούτε ό οπλισμός ούτε τά επίσημα χαρτιά πού νομιμοποιούσαν τήν άποστολή τους. 'Ο Κ. Σιμό­ πουλος μας ενημερώνει, μέ βάση συγκεκριμένες πηγές, γιά τόν τρόπο μέ τόν όποιο αιχμαλώτιζαν καί στή συνέχεια οίκειοποιοΰντο οί Μαλτέζοι κουρσάροι τά ελληνικά καράβια. Κι έκεϊνα άκόμη πού ήταν εφοδιασμένα μέ χαρτιά τοΰ ’Αφέντη τής Μάλτας. ’Έπιαναν τά ελληνικά καράβια καί τά όδηγοΰσαν στό νησί τους. "Οταν ό "Ελληνας καπετάνιος παρουσιαζόταν στό δικαστήριο κι έδειχνε τά μαλτέζικα χαρτιά του, πού ήταν καθ’ δλα νόμιμα, ό πρόεδρος τόν ρωτούσε. — Πιστεύεις στό Θεό; — Ναί, άπαντοΰσε ό "Ελληνας. — Πιστεύεις στόν Πάπα; 133

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις — ’Όχι! Ή άπόφαση ακολουθούσε αμέσως καταδικαστική. Τό κάθ’ δλα νόμιμο ελληνικό πλοίο κηρυχνόταν καλή λεία κι έμενε στά χέρια τών Μαλτέζων. Μ’ αύτό τόν τρόπο αύτοί οί μαχητές τοΰ Χριστοΰ είχαν αρπάξει μόνο άπό τήν Πάτμο 30 καράβια. Δέν ήταν μόνο ή άνομη δίψα τοΰ εΰκολου πλουτισμού, πού οδηγούσε τούς πειρατές στό ειδε­ χθές τους έργο. ’Άν θελήσει κανείς νά άνατάμει τά αίτια τής ληστείας στή θάλασσα, γιά τούς "Ελλη­ νες, διαπιστώνει πώς αύτά ήταν κοινωνικά, οικονο­ μικά καί πολιτικά. 'Υπήρχε τόση διαφθορά στό οθωμανικό κράτος, βασίλευαν ή αύθαιρεσία καί ή καταπίεση καί ή οικονομία βρισκόταν σέ πρωτό­ γονη κατάσταση. 'Ο λαός ύπέφερε καί τό πενιχρό προϊόν τοΰ μόχθου του έβλεπε τό δυνάστη νά τοΰ τό άρπάζει άδιάντροπα. 'Η πείνα λοιπόν καί ή βιολο­ γική άντίδραση έσπρωχνε τό θαλασσινό στή λη­ στεία, πού μέσα στ’ άλλα ίκανοποιοΰσε τίς ένστικτώδεις επιθυμίες του. - "Οπως ή κλεφτουριά, σημειώνει νεώτερος συγγρα­ φέας, έτσι καί ή πειρατεία ήταν ή ανταρσία κατά τής ξένης τυραννίας καί άδικίας, ή προσφυγή στή βία έναντίον τής βίας. Τό θλιβερό είναι δτι αύτή δέν ήταν πάντοτε ή περίπτωση τών 'Ελλήνων πειρατών καί φυσικά δέν ήταν καθόλου τών ξένων. Στή βαρβαρότητα, τόν έκτραχηλισμό τοΰ ενστίκτου καί προπάντων - γιατί ποτέ δέν έσίγησε τό ένστικτο οΰτε ή βαρβαρότητα έλειψε - στήν έλλειψη ναυτικοΰ ίσχυροΰ νά έπιβάλει τήν εύταξία σ’ έκείνους πού ταξιδεύουν στίς θάλασσες: σ’ αύτά πρέπει ν’ άναζητήσουμε τά αίτια. Καί δυστυχώς τίς άδυναμίες αύτές τίς βλέ­ πομε σέ ορισμένους πληθυσμούς, δπως ήταν οί Σφακιανοί, οί Καρυστινοί, οί Κεφαλλονίτες, οί Σκοπελίτες καί οί Μανιάτες, πού μάλιστα άσκοΰσαν τήν πειρατεία μέ ιδιαίτερη σκληρότητα. 'Ο Πιττόν ντέ Τουρνεφόρ (Pitton de Tournefort) πού έπισκέφθηκε τήν 'Ελλάδα τό 1699 γράφει δτι αύτοί οί ληστές, πού τρομοκρατούν τό Αιγαίο, είναι κακούργοι άπό τά νησιά. Ή δυστυχία τούς αναγκάζει νά άρπάζουν τό πρώτο καράβι, πού βρίσκουν μπροστά τους καί νά στήνουν ένέδρες σέ διάφορα περάσματα. Αένουν μιά πέτρα στό λαιμό τών θυμάτων τους καί τά φουντάρουν στή θάλασσα, (βιβλ. 978). Κι ένας άλλος, "Ελληνας αύτός, γράφει τό 1773 γιά τή σκληρότητα τών συμπατριωτών του (1). - ’Ανάλγητοι, γιατί είναι δειλοί, δέν παραλείπουν ποτέ τή σφαγή τοΰ πληρώματος κάθε καραβιού πού αιχμα­ λωτίζουν καί, άφοΰ λεηλατήσουν τό καράβι, τό φουντά­ ρουν καταμεσής στή θάλασσα, γιά νά εξαφανίσουν τά ίχνη τής κακουργίας τους. Βλέπομε δμως άκόμη νά έπιδίδονται στήν πειρα­ τεία νησιώτες, δπως οί Ψαριανοί καί οί 'Υδραίοι, άπό κείνους πού προμάχησαν γιά τήν ελευθερία καί

134

κράτησαν κατά μεγάλο μέρος τό βάρος τοΰ λυτρω­ τικού Άγώνα. Γιατί δέν πρέπει νά παραλείψουμε δτι οί "Ελληνες θαλασσινοί είτε παλεύοντας κατά τών πειρατών είτε άσκώντας οί ίδιοι τήν πειρατεία, προπαιδεύονταν στό σκληρό σχολείο τοΰ πολέμου, τοΰ θαλασσινοΰ πολέμου κι ή προπαίδεια αύτή τούς προετοίμαζε γιά μελλοντικούς ναυμάχους. Στό ληστρικό βίο, διαπιστώνουν οί ερευνητές τής πειρατείας, έσπρωχναν τούς "Ελληνες πολλές φο­ ρές οί ξένοι: 'Ενετοί, Ρώσοι καί ’Άγγλοι. Μόνο πώς τή φορά αύτή πάνω άπό τό πρόσωπο τοΰ πειρατή, φοροΰσαν τή μάσκα τοΰ κουρσάρου. Τό έργο καί στίς δυό περιπτώσεις ήταν τό ίδιο άποκρουστικό καί αίματόβρεκτο. 'Ο κουρσάρος δμως δροΰσε κατ’ έντολή καί γιά λογαριασμό κάποιου ήγεμόνα κι αύτό τοΰ προσπόριζε τήν επίφαση τής νομιμότητας. Άπό τήν πλευρά πάλι τοΰ ήγεμόνα ήταν ό κουρσάρος πολύτιμο καί θαυμαστό όργανο, μέ τό όποιο πρόθυμα καί μέ μικρή δαπάνη μπο­ ρούσε νά βλάψει καί κάποτε νά συντρίψει τό έμπόριο τοΰ άντιπάλου του. Καί τό όργανο αύτό σπάνια παρέλειψαν νά χρησιμοποιήσουν οί ξένοι: οί Γάλλοι τούς Μαλτέζους, οί άλλοι - ’Ενετοί, Ρώσοι καί ’Άγγλοι - τούς "Ελληνες. Οί 'Ενετοί έκμεταλλεύονταν τό μίσος τών 'Ελ­ λήνων έναντίον τών ’Οθωμανών καί έτσι κίνησαν πολλούς καταδρομείς πού είχαν συνήθως βάση τά 'Επτάνησα. Παρακινούσαν μάλιστα τούς καταδρο­ μείς αύτούς νά μήν περιορίζουν τή δράση τους στούς Τούρκους, άλλά νά πλήττουν σέ κάθε εύκαιρία καί τούς Γάλλους, πού ήταν στό έμπόριο άνταγωνιστές τους. Κάτι άνάλογο έκαναν καί οί Μαλτέζοι, γιά λογαριασμό τών Γάλλων. Κτυποΰσαν όχι μόνο τά κουρσάρικα άλλά καί τά ειρηνικά καράβια τών 'Ελλήνων, μέ σκοπό νά προκαλέσουν ζημιά καί άνασφάλεια στούς Τούρκους ναυλωτές καί έτσι νά γυρίσει τό έμπόριο τής Ανατολικής Μεσογείου στά γαλλικά χέρια. Οί ’Άγγλοι, πρώτοι μεγάλοι δάσκαλοι τής πειρα­ τείας, χρησιμοποίησαν σέ μεγάλη κλίμακα "Ελλη­ νες κουρσάρους, στόν 'Επταετή πόλεμο (1756-1763) έναντίον τών Γάλλων. Αγγλικά καράβια, έλαφρά καί γρήγορα, μέ έλληνικά πληρώματα άπό 'Υδραί­ ους, Σπετσιώτες, Ψαριανούς, Μανιάτες καί Τσιριγώτες κατέκλυσαν τό Αιγαίο. Θραύση προκάλεσαν τότε στό γαλλικό έμπόριο οί "Ελληνες πλοίαρχοι Παναγιώτης Χριστόπουλος καί ένας κουρσάρος μέ τό όνομα Λουκάς. Άναφέρεται μάλιστα δτι οί ’Άγγλοι δημιούργησαν τό 1745 παροικία άπό "Ελ­ ληνες πειρατές στό Πόρτ-Μαόν (Port Mahon) τής ισπανικής Μινόρκας. Κι ή πειρατική αύτή παροικία τών 'Ελλήνων πρέπει νά διατηρήθηκε πολλά χρό(1) Προκήρυξη Άντ. Ψαρροϋ, διοικητή τών Κυκλάδων, πρός τούς Κυκλαδίτες (1773).

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις νια, άφοΰ τό 1770 ή ρωσική μοίρα, πού κατέβηκε στή Μεσόγειο, πέρασε άπό τό Πόρτ Μαόν καί μοίρασε στούς κατοίκους δώρα άπό τήν τσαρίνα Αικατερίνη Β'. Ή ιδιόρρυθμη αύτή συνεγασία τών 'Ελλήνων κουρσάρων μέ τούς "Αγγλους είχε καί ένα άγαθό άποτέλεσμα: τό ότι ξύπνησε μέσα τους τήν κοιμι­ σμένη άπό αιώνες ναυτική παράδοση καί τούς ενημέρωσε γιά τά μέσα ναυσιπλοΐας, τήν τακτική καί τό πυροβολικό τών χρόνων έκείνων. ’Έτσι σέ μιάν έποχή, πού τό τουρκικό ναυτικό διέτρεχε τήν κατιούσα, γέννησε ή άσκηση τής κατά παραγγελίαν πειρατείας αυτοπεποίθηση γιά τήν περίπτωση μιας ένδεχομένης μέ τούς Τούρκους άναμετρήσεως. ’Α­ νάλογο άποτέλεσμα πρέπει νά είχε γιά τούς "Ελλη­ νες καί ό άγώνας τους μέ τούς διαφόρους πειρατές καί ιδιαίτερα τούς Μαλτέζους, οί όποιοι στήν προκειμένη περίπτωση άσκοΰσαν καταδρομή γιά λογαριασμό τών Γάλλων. Άλλά καί κατά τούς ρωσικούς πολέμους μέ τήν Τουρκία, στά χρόνια 1768 μέ 1807, πολλοί "Ελλη­ νες, Ψαριανοί κατά κύριον λόγο, Σφακιανοί, Μανι­ άτες, Σπετσιώτες καί Έπτανήσιοι έδρασαν ώς

πειρατές καί κουρσάροι. Καί μάλιστα έπέδειξαν θαυμαστή τόλμη άλλά καί άπρόσμενο θράσος, άφοΰ σ’ ορισμένες περιπτώσεις δέν δίσταζαν νά κτυποΰν καί πολεμικά πλοία. 'Ο Μακεδόνας άρχικουρσάρος Καραμόσχος λεηλατοΰσε δλα τά καράβια πού έπλεαν στή Θεσσαλονίκη. Καί άλλος κουρσάρος, "Ελληνας, είχε συγκροτήσει στόλο άπό 17-18 καρά­ βια κι άπειλοΰσε κι αύτήν άκόμη τή Θεσσαλονίκη. Μέ τόν τρόπο αύτό οί "Ελληνες καταδρομείς πρόσφεραν πολύ μεγάλες, τεράστιες ύπηρεσίες στούς Ρώσους κατά τό Ρωσοτουρκικόν πόλεμο τοΰ 17681774. Στούς πληθυσμούς δμως τών ελληνικών παρα­ λίων προκάλεσαν οί άνθρωποι αύτοί μεγάλα δεινά. 'Ο κουρσάρος Μητρομάρας, περίφημος γιά τή δράση του, άφηνε πίσω του - δπου περνούσε - τήν έρήμωση. Οί κάτοικοι μέ άπόγνωση ζητοΰσαν προστασία άπό τό ρωσικό στόλο πού ναυλοχοΰσε στή Νάουσα τής Πάρου, άλλά ή προστασία δέν έρχόταν. Φαίνεται πώς ήταν δύσκολη ή δίωξή τους καί πολύ περισσότερο ή συντριβή - αύτό τουλάχιστον βγαίνει άπό τά έπίσημα χαρτιά τής εποχής. Μάλι­

‘Αφιέρωμα ευγνωμοσύνης σέ καθολικό ναό γιά τή σωτηρία άπό τούς πειρατές (6 Σεπτεμβρίου 1528).

135

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

στα άπ’ αύτά προβάλλει μιά πλευρά τής ελληνικής περιπέτειας, πολύ χαρακτηριστική: ή σύμπραξη μερικών ιερωμένων στήν πειρατεία καί ή χορηγού­ μενη, άπ’ αύτούς στούς πειρατές, άφεση άμαρτιών, μετά άπό κάθε πειρατική δράση άλλά καί πριν άπ αύτή. Μποροΰσαν δηλαδή οί πειρατές καί κουρσά­ ροι νά έγκληματοΰν μέ τήν άνοχή καί τή συγκατά­ βαση τής εκκλησίας καί τή συνείδηση ήσυχη. Σχετικά άναφέρεται μιά προκήρυξη τοΰ διοι­ κητή τών Κυκλάδων, Άντώνη Ψαρροΰ, τενέντε τής ρωσικής φλότας, πρός τούς νησιώτες, τό έτος 1773.

- Δέν υπάρχει πειρατικό τσούρμο, χωρίς έναν καλόγερο ή παπά, έτοιμον νά προσφέρει άφεση άμαρτιών, τή στιγμή ακριβώς πού γίνεται τό έγκλημα... ("Οταν σφάξουν τό πλήρωμα καί φουντάρουν τό καράβι) θά γονατίσουν σέ λίγο μπροστά στό λειτουργό τοΰ Ύψίστου, ό όποιος μέ λίγα λόγια του τούς συμφιλιώνει μέ τό Θεό, κατασιγάζει τή θύελλα στίς συνειδήσεις καί τούς δίνει θάρρος γιά καινούρια σφαγή... Αύτά τά συγχωροχάρτια έχουν ορισμένη ταρίφα, άνάλογα μέ τό έγκλημα... Οί καλόγεροι δμως καί οί παπάδες, κατά τόν

Κάτοικος τής Μάνης. Άπό τό βιβλίο τοΰ Otto Μ. Stackelberg; Costumes et Usages des peuples de la Grece. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

136

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

τενέντε τής ρωσικής φλότας πάντοτε, κάνουν κάτι χειρότερο. Προσφέρουν προκαταβολικά άφεση α­ μαρτιών στούς κακούργους, γι’ αύτό σάν γυρίσουν οί πειρατές στό λιμάνι άπό τό εγκληματικό τους ταξίδι, χωρίζουν τή μερίδα τοϋ παπά άπό τήν άμαρτωλή συγκομιδή τους. Καί κείνος τούς δίνει, στό όνομα τοϋ Κυρίου, τό δικαίωμα νά ξαναρχίσουν τίς πειρατικές έπιδρομές τους. — ’Εφοδιασμένοι έτσι, τελειώνει ή προκήρυξη, μέ διαβατήριο γιά τόν παράδεισο καί μέ τήν προκαταβο­ λική άφεση αμαρτιών γιά φονικά, βιασμούς καί αρπαγές ρίχνονται στήν περιπέτεια μέ ήσυχη τή συνείδηση καί μπορούν μάλιστα νά ζητούν τή βοήθεια τού Θεού γιά τήν εύόδωση τών έπιχειρήσεών τους... Θά πρέπει νά υποθέσουμε ότι υπάρχει κάποια υπερβολή σ’ αύτό τό κείμενο καί ότι τέτοια περι­ στατικά θά άποτελοϋσαν άνεπίτρεπτες εξαιρέσεις, όχι τόν κανόνα. Πιθανόν άκόμη ό εκδότης τής προκηρύξεως νά έπηρεάσθηκε άπό τά συμβαίνοντα στίς Κυκλάδες, άπό τήν πλευρά δμως τών καθολι­ κών. Γιατί βεβαιωμένο φαίνεται νά είναι δτι πολλά πειρατικά καράβια τών δυτικών έβρισκαν καταφύ­ γιο καί περίθαλψη στά καθολικά μοναστήρια τοΰ Αιγαίου καί ιδία τών ’Ιησουιτών καί τών Καπουτσί­ νων. Οί καθολικοί παπάδες έπαιρναν μερίδιο άπό τά πειρατικά λάφυρα γιά τίς εκκλησίες τους. Κι υπήρ­ χαν πειρατές ή κουρσάροι πού άνακηρύσσονταν εύεργέτες ή ενταφιάζονταν στόν περίβολο τών ναών, μέ ιδιαίτερες τιμές σάν ευλαβικοί καί άξιομακάριστοι χριστιανοί!.. Πέρα δμως άπό τή χρησιμοποίηση τών κουρσά­ ρων, οί δυτικές δυνάμεις παρείχαν σέ πολλές περιπτώσεις τήν προστασία τους σέ οργανωμένους πειρατές. Δέν έφταναν βέβαια στή φανερή συναλ­ λαγή τών βέηδων τής Β. ’Αφρικής ή τόν έναγκαλισμό τών Βερβερίνων άπό τούς ’Οθωμανούς σουλτά­ νους. ’Αλλά δέν έδίσταζαν νά έρχονται σέ συναλ­ λαγή μαζί τους καί σέ μυστικές συμφωνίες, νά τούς βοηθούν μέ τούς κατά τόπους προξένους καί έτσι νά νομιμοποιούν τίς έγκληματικές τους ένέργειες. 'Η συμπεριφορά αύτή τών χριστιανικών δυνάμεων, άπέναντι στούς κακούργους τής θάλασσας, άπό τούς όποιους οί 'Έλληνες ύπέφεραν τά πάνδεινα, στοιχειοθετεί μιά άπό τίς πλέον επαίσχυντες σελί­ δες τής 'Ιστορίας. Άλλά καί ό πληθυσμός πολλές φορές, άπό φόβο ή συμφέρον συμμαχούσε μαζί τους καί άποτελοΰσε κατά έναν τρόπο δημιουργό τής πειρατείας καί συντελεστή γιά τήν άνάπτυξή της. Τοΰτο γινόταν μέ τήν ήθική συμπαράσταση, τήν παροχή πληροφο­ ριών καί προπάντων μέ τήν άποδοχή καί άγορά τών κλοπιμαίων. Νησιά στό Αιγαίο, δπως ή Μήλος καί ή Κίμωλος, είχαν θησαυρίσει άπό τίς συναλλαγές μέ τούς πειρατές. Αγόραζαν τά κλοπιμαία σέ χαμηλή τιμή καί τά μεταπωλούσαν σέ πολλαπλά­

σια, άποκομίζοντας τεράστια κέρδη. Χωρίς άγορα­ στές γιά τά παράνομα προϊόντα τους, πολύ δύσκολα θά μπορούσαν οί πειρατές νά συνεχίσουν τό άνόσιο έργο τους. Άπό τούς πειρατές τής Μεσογείου οί πιό άγριοι δέν ήταν οι μουσουλμάνοι άλλά οί χριστιανοί κι άπ’ αύτούς περισσότερο οί 'Ιππότες τής Μάλτας. Μαχητές τυπικά στόν ιερό άγώνα τοΰ Σταυροΰ κατά τής 'Ημισελήνου, ξεστράτισαν πολύ άπό τήν άποστολή τους καί διέπραξαν άκατανόμαστες πρά­ ξεις. Οί ’Άγγλοι πάλι λογίζονταν ώς οί πιό επικίν­ δυνοι στίς θάλασσες τής Ανατολής. Άπό τούς 'Έλληνες, οί πλέον άδίστακτοι ήταν οί Μανιάτες: μποροΰσαν νά πιάσουν καί πουλήσουν χριστιανούς σκλάβους σέ μουσουλμάνους καί μου­ σουλμάνους σκλάβους σέ χριστιανούς. Μόλον πού διέθεταν πειρατικά πλοιάρια, δέν άνοίγονταν συνή­ θως στό πέλαγος. Προτιμοΰσαν νά περιμένουν τά θύματά τους στούς κόρφους καί τίς άπόκρημνες άκτές τής Λακωνικής, δπου τά έστελνε ή κακοκαι­ ρία ή ένας κακός υπολογισμός. Μεγάλο ’Αλγέρι ονομαζόταν τό Οίτυλο (καί ή Ναύπακτος, Μικρό). Κάποτε προκαλοΰσαν οί ίδιοι τίς ολέθριες αύτές προσεγγίσεις, άνάβοντας παραπλανητικές φωτιές στά σημεία τής έκλογής τους: ήταν μιά δολερή ναυταπάτη.

III. Μιά Ματιά στό 9Ιόνιο Μέ τό τέλος τοΰ Κρητικοΰ πολέμου (έτος 1669) έκδιώχθηκε ή Βενετία άπό τήν Κρήτη, παρέμεινε δμως κυρίαρχη στά Κύθηρα καί στά νησιά τοΰ Ίονίου, έκτος άπ’ τήν Λευκάδα. 'Η Λευκάδα πέρασε στά χέρια της τό 1684. Τό 1715 παρέδινε στούς Τούρκους τήν Τήνο, τελευταία της κτήση στό Αιγαίο καί, έξαντλημένη, περιοριζόταν—με τή Συνθήκη τοΰ Πασάροβιτς (1718)—στίς κτήσεις της στό Ίόνιο. 'Η μακρά κατοχή τών Βενετών σ’ αύτή τή θάλασσα παρουσίασε εύεργετικά άλλά καί μελανά γιά τούς 'Έλληνες σημεία. Έκτράπηκε βέβαια κι αύτή σέ βιαιότητες, αδικίες καί έκμετάλλευση τών κατοίκων, άλλά τούς προφύλαξε άπό τίς σφαγές καί τή θηριωδία τών Τούρκων. Τούς παρείχε τοπική αύτονομία καί άφηνε άρκετό περιθώριο γιά έμπορικές δραστηριότητες στή στεριά ή τή θάλασσα, πάντοτε βέβαια μέ άπώτερο στόχο τό συμφέρον τής Γαληνοτάτης. ’Έτσι οί Έπτανήσιοι είχαν έμπορικά καράβια καί μάλιστα συμμετείχαν στήν άμυνα τών νησιών τους. 'Η βενετική διοίκηση χορηγούσε μερικές έξοπλισμένες γαλέρες, τίς όποιες δμως έπάνδρωναν καί κυβερνούσαν οί 'Έλληνες. Σ’ ορισμένες περι­ πτώσεις διέθεταν καί τίς γαλέρες οί 'Έλληνες. 137

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

Ή Κέρκυρα, τό 1815. Λιθογραφία τοΰ Cartwright. (Ναυτικό Μουσείο των Παρισίων).

Κάποτε άνελάμβαναν, όπως σημείωσα κι άλλου και διοικητικές θέσεις. Σέ ορισμένα νησιά ύπήρχαν συντεχνίες ναυτών, ναυπηγών καί άλιέων, στή Ζάκυνθο δέ είχε ιδρυθεί τό 1560 ταμείο τών αιχμαλώτων ή τό σκλαβιάτικον, μέ τά χρήματα τοΰ όποιου απελευθέρωναν άπό τή Μπαρμπαριά τούς αιχμαλώτους ή περιέθαλπαν τίς οίκογένειές τους. Χαρακτηριστικό είναι ότι ό καθο­ λικός κλήρος στά 'Επτάνησα δέν έδειχνε τή δολε­ ρή μισαλλοδοξία τών κληρικών τοΰ Αιγαίου καί βασικό, ότι τά 'Επτάνησα άπετέλεσαν γιά πολύν καιρό τόπο καταφυγής γιά τούς διωκομένους άπό τήν ηπειρωτική 'Ελλάδα 'Έλληνες. Έκεΐ κατέφυ­ γαν οί κυνηγημένοι μετά τά όρλωφικά, τό ίδιο, δταν ό Κατσώνης άναγκάσθηκε νά σταματήσει τόν άγώ­ να καί στό μεγάλον κατατρεγμό οί κλέφτες, τό 1806. Τό κτυπητά μελανό σημείο στή βενετική κατοχή ήταν τό καθεστώς τής διαφθοράς πού δημιουργούσε κατά καιρούς μιά άπληστη καί άδικη διοίκηση. Κάτι τέτοιο συνέβη στή Ζάκυνθο - παραστατικά τό περιγράφει ό Κ. Σιμόπουλος (βιβλ. 164, τ.Β' σελ. 549). 'Ο Προβλεπτής (Proveditore), πού διόριζε ή βενε­ τική Σύγκλητος έφθανε στή Ζάκυνθο, έφοδιασμένος μέ ένα ποσό τσεκίνια (δουκάτα), δανεισμένα άπό τής Βενετίας τούς εμπόρους. Τά δάνειζε υποχρεω­ τικά στούς χωριάτες, οί όποιοι δφειλαν νά τά έπιστρέψουν στό τέλος τοΰ χρόνου, διπλά άν δέν ήταν εμπρόθεσμοι. Κι ό διπλασιασμός συνεχιζόταν άπό χρόνο σέ χρόνο. 'Η δέ εξόφληση δέν γινόταν σέ χρήμα άλλά σέ άγροτικά προϊόντα, πού τήν τιμή τους τήν καθόριζε ό Προβλεπτής αύθαίρετα. Στά σίδερα έμπαινε εκείνος πού άρνιόταν νά πάρει τό δάνειο ή δέν ήταν σέ θέση νά έκπληρώσει τελικά τίς ύποχρεώσεις του. Καί όμως ή Ζάκυνθος ήταν τό καταφύγιο γιά πολλούς "Ελληνες κι ό πληθυσμός της αύξανε. 138

Τοΰτο, χωρίς βέβαια νά μειώνει τήν έντύπωση γιά τήν κακοδαιμονία στό νησί, μαρτυρεί τήν τραγική κατάσταση, πού έπικρατοΰσε κατά περιστάσεις σ’ άλλες περιοχές τής σκλαβωμένης Ελλάδος. Τά γεγονότα, πού έλαβαν χώρα στή Γαλλία μέ τήν Επανάσταση τοΰ 1789 καί μετά άπ’ αύτή, είχαν άντίκτυπο καί στά Επτάνησα. 'Ο Ναπολέων, κατανικώντας τά αύστριακά στρατεύματα στή βό­ ρειο ’Ιταλία, τό Μάϊο τοΰ 1797, έφθασε στή Βενετία, στήν όποια έπέβαλε δημοκρατικό καθε­ στώς. Κατόπιν έπροχώρησε στήν Κέρκυρα. Έγνώριζε καλά ότι τά νησιά τοΰ Ίονίού άποτελοΰσαν μιά θαυμαστή βάση έξορμήσεως γιά τήν Ελλάδα καί τό Αιγαίο, μαζί δέ μέ τή Μάλτα τοΰ έξασφάλιζαν τήν κυριαρχία στή Μεσόγειο. Οί Έπτανήσιοι δέχθηκαν μέ πανηγυρισμούς τούς Γάλλους, γιά δύο λόγους: πρώτα, γιατί επέβαλλαν παντοΰ τό δημοκρατικό καθεστώς καί δεύτερο, γιατί περίμεναν άπό τό Ναπολέοντα τήν ελευθερία. Εξάλ­ λου ή κατάλυση τής Βενετοκρατίας ωφέλησε γενι­ κότερα τούς "Ελληνες, γιατί ή άποχώρηση τών Βενετών άπό τή θάλασσα, δημιούργησε κενό τό όποιο κατά μέγα μέρος έπρόκειτο νά καλύψουν οί "Ελληνες. Φυσικά θά δοκίμαζαν γρήγορα άπογοήτευση οί Έπτανήσιοι στίς προσδοκίες τους, γιατί ό Ναπολέως δέν είχε σκοπό ν’ άπελευθερώσει τήν Ελλά­ δα. Τό άντίθετο, είχε κι αύτός δπως οί ’Άγγλοι καί οί Ρώσοι, βλέψεις πάνω στά έλληνικά έδάφη. Έν τούτοις τήν έποχή τής γαλλικής κατοχής τών χρόνων 1798-1799 άρχισαν νά συγκροτούνται τά επτανησιακά τάγματα, τά όποια άπετέλεσαν τό προ­ γυμναστήριο γιά τούς μετέπειτα στεριανούς αγωνι­ στές τής έλευθερίας μας. Παράλληλα, στήν Αύλή τοΰ Άλή πασά, στά

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

Ή Ζάκυνθος, τήν έποχή τοΰ Άγώνα. ( Από παλαιό χαλκογραφία).

Γιάννινα, μαθήτεψαν πολλοί αρχηγοί τοΰ Άγώνα, δπως ό Γ. Καραϊσκάκης, στρατάρχης τής Ρούμε­ λης, ό Όδυσσέας Άνδροϋτσος κ.ά. ’Άξιο δέ νά μνημονευθεΐ είναι τό σημείο, δτι τέλος τοΰ 18ου καί άρχές τοΰ 19ου αιώνα, είχε συγκροτήσει ό Άλής στόν Άμβρακικό μοίρα άπό πολεμικά πλοία, στά όποια δλοι οί ύπηρετοΰντες ήταν 'Έλληνες, έκτος άπό τό διοικητή καί δυό ξένους οργανωτές. 'Η έγκατάσταση τοΰ Ναπολέοντος στή Μεσό­ γειο, άνησύχησε πολύ τούς άντιπάλους του, Ρωσία, Αγγλία, καί Τουρκία, οί όποιοι συνασπίσθηκαν έναντίον του. Τήν άποφασιστική τροπή στήν αντι­ μαχία μέ τόν Κορσικανό έδωσε ή καταστροφή τοΰ γαλλικού στόλου στό Άμπουκίρ, τήν 1η Αύγού­ στου 1798, άπό τήν όποια διέφυγαν μόνο δύο πλοία τής γραμμής καί δύο φρεγάτες. 'Ο Άλή πασάς, πανοΰργος καί καιροσκόπος δπως ήταν, διέκοψε μετά τό Άμπουκίρ τή φιλία μέ τό Ναπολέοντα καί ζήτησε νά τοΰ παραδώσει ό Γάλλος στρατηγός, διοικητής τών Ίονίων νήσων, τούς γαλλικούς σταθμούς στήν ’Ήπειρο (Βουθρωτό, Πάργα, Βόνιτσα καί Πρέβεζα) καθώς καί τήν

Κέρκυρα καί Λευκάδα. Μόνον έτσι θά δεχόταν τή συνδιαλλαγή μαζί τους. Οί Γάλλοι άρνήθηκαν. Τό δτι Ρουμελιώτες κλέφτες, συγκεντρωμένοι στά νη­ σιά τοΰ Ίονίου, ένεργοΰσαν έπιδρομές στήν’Ήπει­ ρο, μεγάλωνε τή δυσαρέσκεια τοΰ Άλή καί δυσχέραινε τίς σχέσεις του μέ τούς Γάλλους. Καί δταν γαλλικές δυνάμεις άποβιβάστηκαν στήν ’Ήπειρο, έπήλθε ή σύγκρουση μέ τήν άτυχη γιά τούς Γάλλους μάχη στήν Νικόπολη (24-10-1798) καί άργότερα, στήν Πρέβεζα. Τόν καιρό έκεΐνο άκριβώς έβγαινε άπό τά Δαρδανέλλια ό ρωσικός στόλος τοΰ Εύξείνου, μέ πολλά πλοία τής γραμμής καί φρεγάτες καί, μαζί μέ τουρκική μοίρα, έπλεαν στό Ίόνιο, στό όποιο κατελάμβαναν τό Τσιρίγο καί στή συνέχεια τά άλλα νησιά. Μόνο στήν Κέρκυρα βρήκαν άντίσταση. Αναφέρουν οί συγγραφείς μέ πολύ σκεπτικισμό ή αρκετή δόση είρωνίας δύο σημεία άπό τή συμμαχική αύτή έξόρμηση, Ρώσων καί Τούρκων. Σέ μιά έπιχείρηση στήν Άνκόνα, στήν όποια συνέπρατταν μιά ρωσική μοίρα, άπό 4 πλοία τής γραμμής, φρεγάτες καί κορβέτες καί μιά τουρκική, 139

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις άπό ένα πλοίο τής γραμμής καί μιά φρεγάτα, έλαβε χώρα ισχυρός βομβαρδισμός τών εχθρικών θέσεων. Τοϋτο έγινε τό Μάιο τοΰ 1799. Καί λέγεται δτι τά ρωσικά πλοία έπαθαν μεγαλύτερη ζημιά άπό τήν κακή σκόπευση τών συμμάχων τους Τούρκων, παρά άπό τά βλήματα τών έπακτίων πυροβολείων. Πριν άπό τήν κατάληψη τών νησιών ό Ρώσος ναύαρχος Ούσακώφ καί ό Τούρκος συνάδελφός του άπηύθυναν στούς κατοίκους τών 'Επτά Νησιών διακήρυξη κατά τήν όποια ό σουλτάνος έπήγαινε στά νησιά μέ τό σκοπό νά τά απελευθερώσει άπό τό άπιστο γένος τών Γάλλων καί νά προστατεύσει τή χριστιανική θρησκεία! Καί εύαγγελίζονταν, ό σουλτάνος καί ό τσάρος, δτι ή άνεξαρτησία τών 'Επτανησίων προε­ τοίμαζε τήν άνεξαρτησία τών άλλων χριστιανών, πού τελούσαν υπό τουρκική (sic) δουλεία. ’Ακολούθησε ή ρωσοτουρκική συνθήκη τής Κων­ σταντινουπόλεως (21 Μαρτίου 1800), πού ίδρυε τήν Πολιτεία τών 'Επτά Νησιών ή Ίόνιον Πολιτείαν. Δόθηκε στούς νησιώτες καί Σύνταγμα, σύμφωνα μέ τό όποιο ή 'Επτάνησος Πολιτεία ήταν ύποτελής στήν Πύλη καί ό σουλτάνος άποκαλεΐτο ήγεμών αύτών καί προστάτης. Άνελάμβανε δέ τήν ύποχρέωση νά σεβασθεϊ τή θρησκεία τών κατοίκων, τά πολιτικά τους προνόμια, τήν ελεύθερη άσκηση τοΰ έμπορίου κλπ. Μέ τή συνθήκη τοΰ 1800 επικυρώθη­ καν γιά μιάν άκόμη φορά οί εύεργετικές γιά τή ναυσιπλοΐα τών χριστιανών διατάξεις, πού είχε θεσπίσει ή συνθήκη τοΰ Κιουτσούκ Καϊναρτζή καί ειδικότερα ό ελεύθερος διάπλους τών Στενών άπό ελληνικά πλοία μέ ρωσική σημαία. 'Η ’Αγγλία άναγνώρισε ενωρίς (15 ’Ιανουάριου 1800) τήν Πολιτεία τών 'Επτά 'Ηνωμένων Νήσων, ή όποια έζησε ύπ’ αύτό τό καθεστώς μέχρι τό 1807. Τό χρόνο έκεϊνο (8 ’Ιουλίου) έγινε ή συνθήκη τοΰ Τίλσιτ, μεταξύ τών χωρφν Ρωσίας Γαλλίας καί Πρωσίας, μέ τήν όποια ό Τσάρος παραχωροΰσε στό Ναπολέοντα τήν προστασία τής Ίονίου Πολιτείας. ’Έτσι ξαναγύρισαν οί Γάλλοι στό Ίόνιο - δεύτερη γαλλική κατοχή. Ταυτόχρονα οί τρεις μονάρχες σχέδιαζαν τή διάλυση τής τουρκικής αύτοκρατορίας, άλλά τό σχέδιό τους ματαιώθηκε άπό τή ρωσοτουρκική συμφωνία τοΰ 1808, ή όποια επικύρωσε καί συμπλή­ ρωσε τίς συνθήκες τοΰ Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) καί τοΰ Αίναλή Καβάκ (1779), μέ εύνοϊκές γιά τήν άνάπτυξη τής έμπορικής ναυτιλίας διατάξεις. ’Ακο­ λούθησαν δύο συνθήκες, ή γαλλορωσική τής Έρφούρτης, τοΰ 1808 καί ή άντίρροπή της άγγλοτουρκική, τό 1809. Ή τελευταία είναι άξιομνηνόνευτη κατά τό δτι, μέ τό άρθρο της 11, άναγνώριζε στήν Τουρκία τό δικαίωμα νά κλείνει τά Στενά στά πολεμικά πλοία. Γυρίζοντας οί Γάλλοι στό Ίόνιο, προσάρτησαν τά νησιά στή Γαλλία, - τούς ήταν τόσο χρήσιμα ώς

140

βάσεις έναντίον τών ’Άγγλων. Καταργώντας τό Σύνταγμα τής Έπτανησίου Πολιτείας, έδωκαν στή θέση του ένα διοικητικό οργανισμό καί κυβέρνη­ σαν τά νησιά μέ στρατηγούς, πρώτα τόν Μπερτιέ καί μετά τόν Ντονζελώ. Μέ τήν άγγλοτουρκική δμως, συνθήκη τοΰ 1809 άπέκτησαν οί ’Άγγλοι βάσεις κοντά στά Επτά­ νησα, οί κάτοικοι τών όποιων δέν καλοπερνοΰσαν μέ τούς Γάλλους καί μέ τή βοήθεια τής άγγλικής προπαγάνδας πού οργίαζε, ήταν ξεσηκωμένοι έναν­ τίον τους. ’Έτσι οί ’Άγγλοι κατέλαβαν τό 1809 τά Κύθηρα, τή Ζάκυνθο, τήν ’Ιθάκη καί Κεφαλλονιά, άρχές τοΰ 1810 τούς Παξούς καί, κατά τό Μάρτη, τήν Πάργα. 'Η Γαλλία ζωσμένη ολόγυρα άπό άγγλικές βά­ σεις καί άπειλούμενη άπό τόν άγγλικό στόλο πού κυριαρχούσε στή θάλασσα, παρέδωκε τήν Κέρ­ κυρα στό Βρεταννό στρατηγό Κάμπελ, τό 1814. "Υστερα δέ άπό τήν ήττα τοΰ Ναπολέοντος στό Βατερλώ (18 ’Ιουλίου 1815) τό Συνέδριο τής Βιέν­ νης έπεδίκασε στήν Αγγλία τή Μάλτα καί τά Επτάνησα, άπόφαση πού έπικύρωσε ή συνθήκη τών Παρισίων τοΰ 1815 (5 Νοεμβρίου 1815). Η ρήτρα ήταν Προστασία τών ’Ηνωμένων Κρατών τών Ίονίων Νήσων - έξυπνο διπλωματικό ένδυμα πού ύπέκρυπτε τήν κατοχή.

IV. Νησιά του Αιγαίου, νησιά στό Ιόνιο, παράλια... Σκιαγραφώντας τήν τύχη τών νησιών τοΰ Αι­ γαίου, σημειώνουμε δτι τό 1494 κατέλαβε ή Βενετία τό Δουκάτο τής Νάξου, στό όποιο ύπάγονταν οί Κυκλάδες καί ειδικότερα τά νησιά Πάρος, Αντίπα­ ρος, Σίφνος, Κίμωλος, Μήλος, Φολέγανδρος, Σαν­ τορίνη καί ’Ίος. Μέ τή γαλλοτουρκική δμως συνθήκη τοΰ 1536 τό Δουκάτο έγινε φόρου ύποτελές στόν Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα, μέχρι τό 1564, οπότε καταλύθηκε οριστικά, ύστερα άπό ζωή 359 χρόνων (1205-1564). Τό 1563 ή Βενετία είχε έγκαταλείψει τήν Τήνο καί τό 1617 πήραν τήν Κύθνο οί Τοΰρκοι άπό τούς Κοζαδίνους. Τό 1572 έπεσε στά χέρια τους ή Δωδεκάνησος, ένώ οί Σποράδες είχαν καταληφθεί τό 1536. Στούς Τούρκους περιήλθε τελευταία ή Τήνος, τό 1715. Άργότερα, στά χρόνια 1771-1774, δεκαοκτώ νησιά τοΰ Αιγαίου θά ζήσουν ύπό ρωσική κατοχή. Μόνον πολιτικά είχαν άποχωρήσει άπό τίς Κυ­ κλάδες οί Λατίνοι. Γιατί είχε φροντίσει ή καθολική εκκλησία νά πλημμυρίσει τά νησιά μέ ιεραποστο­ λές, οί όποιες εφαρμόζοντας τήν πιό ειδεχθή μισαλλοδοξία, προσηλύτιζαν τούς "Ελληνες ορθο­ δόξους, χρησιμοποιώντας δλα τά μέσα, στά όποια πρέπει νά περιλάβουμε τόν εκβιασμό καί διάφορες

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις δολερές παροχές. Τούς βοηθούσε σ’ αύτό ή ανοχή, άκόμη καί ή συνδρομή τών Τούρκων, τήν οποία έκεΐνοι δέν παρέλειπαν, είς βάρος τών 'Ελλήνων, νά ανταποδίδουν. Άπό τήν άλλη πλευρά, δηλαδή τούς Τούρκους, οί νησιώτες αντιμετώπιζαν βαριά τή σκλαβιά καί τήν καταπίεση, λιγότερο δμως άπό τούς "Ελληνες άδελφούς των στήν ήπειρωτική 'Ελλάδα. Κατά πρώτο στά περισσότερα νησιά ύπήρχαν ελάχιστοι ή καί καθόλου Τούρκοι, γιατί δέν έβρισκαν σ’ αύτά τίς συνθήκες τού παρασιτισμού καί τής έκμεταλλεύσεως, στά όποια είχαν συνηθίσει άπό αιώνες. 'Η γη έκεΐ ήταν λίγη καί λίγο άποδοτική, ξένα δέ τό έμπόριο καί ή ναυτιλία στόν έπήλυδα αύτόν Άσιάτη. Καί παρεπίδημοι οί έκπρόσωποι τής τουρκικής διοικήσεως. 'Η τοπική αύτοδιοίκηση, μέ βασικό κύτταρο τήν κοινότητα, έπαιξε σημαντικό ρόλο στή νησιωτική ' Ελλάδα. Κι ή μεγαλύτερη κατάκτηση τοΰ κοινοτι­ κού συστήματος, τήν έποχή τής τουρκοκρατίας ήταν - κι δχι μόνο γιά τούς νησιώτες - ή διατήρηση άντιπροσώπων στήν Κωνσταντινούπολη, πού λέ­ γονταν βεκίληδες. Οί βεκίληδες μεταβίβαζαν στήν κεντρική διοί­ κηση τών ’Οθωμανών τά αιτήματα, παράπονα καί καταγγελίες τών συμπολιτών τους, σχετικά μέ τή συχνά παράνομη καί άδικη δράση τών τοπικών άρχών, πού μποροΰσαν νά είναι Τοΰρκοι ή 'Έλλη­ νες. Σύμφωνα μέ τίς μαρτυρίες τών χρόνων έκείνων ή έπέμβαση τών βεκίληδων έσωζε τούς "Ελληνες άπό πολλές άβανιές (συμφορές), γιατί οί άντιπρόσωποί τους χάρη στόν πλοΰτο καί τίς γνωριμίες πού διέθεταν μποροΰσαν νά έπηρεάζουν τους κυβερνητι­ κούς παράγοντες στήν Πόλη. Συνέβαινε δμως καμιά φορά οί βεκίληδες νά προδίνουν τά συμφέροντα τής κοινότητας, δπως έγινε σέ ορισμένη περίοδο στή Σάμο, στήν όποια οί άδικίες τών προεστών άνάγκασαν τούς πολίτες ν’ άπευθύνουν άλλεπάλληλες άναφορές στόν καπουδάν πασά, τελικά δέ νά καταφύγουν σέ πράξεις βίας. Είχαν μάλιστα χωρισθεΐ τήν έποχή έκείνη σέ δυό άντιμαχόμενες τάξεις οί Σαμιώτες: τούς καλλικάντζαρους, δηλαδή τούς πλούσιους καί προύχοντες, πού πήραν αύτό τό δνομα, γιατί άπό τό φόβο τους μαζεύονταν καί συνεδρίαζαν μόνο τή νύχτα καί τούς καρμανιόλους, δηλαδή τό λαό, ό όποιος συνήθιζε νά χορεύει στούς δρόμους τόν περίφημο τότε χορό τής καρμανιόλας. ’ Εκτός άπό τήν τοπική αύτοδιοίκηση σημαντικό ρόλο έπαιξαν τά προνόμια, τά όποια χορήγησαν κατά καιρούς οί σουλτάνοι, μέ άρχή τό σουλτάνο Μουράτ Γ', τό 1580 καί τόν Ίμβραήμ, τό 1646. Τά προνόμια χορηγούντο άπό πολιτική σκοπιμότητα τοΰ δυνάστη ή σ’ άνταμοιβή γιά προσφερθεΐσα στήν Πύλη ύπηρεσία. Άπήλλασαν τούς νησιώτες

Γυναίκα τής "Υδρας καί τοΰ Πόρου. Άπό τό βιβλίο τοΰ Ot­ to Μ. Stackelberg; Costumes et Usages des Peuples de la Grece. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

άπ’ τό παιδομάζωμα, έπέτρεπαν νά έπισκευάζουν τίς κατεστραμμένες έκκλησίες, άφηναν έλεύθερη τήν ταφή τών νεκρών καί έλεύθερη τήν κυκλοφορία τών ραγιάδων τήν νύκτα καί άπαγόρευαν τή χρησι­ μοποίησή τους σέ άγγαρεία. ’Επιπλέον καθόριζαν έξαιρετική γι’ αύτούς δωσιδικία (όριζαν κριτές τούς ομοεθνείς τοΰ ραγιά) καί έπέτρεπαν στό νησιώτη ν’ άπευθύνεται έλεύθερα στό σουλτάνο,

141

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις χωρίς νά ’χει κανείς τό δικαίωμα νά τόν έμποδίσει. 'Υπήρχαν καί άλλα προνόμια. Είχαν λόγου χάρη οί 'Υδραίοι τό δικαίωμα νά κτυποΰν τίς καμπάνες τής εκκλησίας χωρίς περιορισμό. Κι ήσαν γι’ αύτό περήφανοι. Τοΰρκος άνάμεσά τους δέν ύπήρχε. Άπό τό άλλο μέρος τά νησιά, δπως άλλωστε καί τά ήπειρωτικά παράλια, ύπέφεραν φοβερά άπό τή δράση τών πειρατών. ’Έτσι σημαντικές διακυμάν­ σεις παρουσίαζε ό πληθυσμός τους ανάλογα δχι μόνο μέ τή γενικότερη κατάσταση άλλά καί τή δράση τών πειρατών. Σ’ ένα χρονικό, γραμμένο γύρω στό 1570 άπό ξένο ταξιδιώτη, βρίσκομε τούς παρακάτω άριθμούς γιά τόν πληθυσμό τών νησιών τοΰ Αιγαίου τήν έποχή έκείνη: ’Άνδρος 2500, Τήνος καί Μύκονος 3000, Αμορ­ γός 200 καί ’Ίος 200, Πάρος 3000, Αντίπαρος 100, Σίφνος 1000, Μήλος 2500, Σέριφος 200, Κύθνος 200, Κέα 300, Αίγινα 1000, Κύθηρα 500, Σαντορίνη 300, Κάρπαθος 300, Λέρος 200, Αστυπάλαια 400, Κάλυ­ μνος καί Πάτμος 400, Σκύρος 1200, Λήμνος 600,

’Ίμβρος 3000, Σαμοθράκη 200, Σκιάθος καί Σκόπε­ λος 1200. Οί άριθμοί αύτοί, καθ’ δ μέτρο ήταν άληθινοί, δέν πρέπει νά ίσχυαν γιά πολύν καιρό. Οί διωγμοί καί τά πολεμικά γεγονότα τής τουρκοκρατίας καί φραγκοκρατίας καθώς καί ή δράση τών πειρατών έξανάγκασαν πολλούς νησιώτες νά άφήσουν τόν τόπο τους καί νά ζητήσουν καταφύγιο σέ άσφαλέστερα μέρη: στήν ήπειρωτική Ελλάδα, τή Μικρασία καί στό έξωτερικό. Τοΰτο έγινε περισσότερο στά νησιά Χίο, Ψαρά, Σάμο, ’Ίο, Φολέγανδρο, ’Άνδρο, "Υδρα, Σπέτσες, Πόρο, Αίγινα, Σαλαμίνα, Κέα καί Κύθνο. ’Άλλοι τότε κάτοικοι άπό τήν Πελοπόννησο, τήν ’Ήπειρο, τήν Αλβανία καί τήν Εύβοια, μετακινή­ θηκαν πρός τά νησιά, δπως τήν "Υδρα, τίς Σπέτσες καί τή Σαλαμίνα. Άνάμεσά τους πολλοί ήταν Αλβανοί καί άλβανόφωνοι "Ελληνες. Ή κίνηση σημειώθηκε άρχικά στό τέλος τοΰ 15ου, έντάθηκε μετά τή ναυμαχία τής Ναυπάκτου τό 1571, γιά νά

'Έλληνας 'Έμπορος. Άπό τό βιβλίο τοΰ Otto Μ. Stackelberg; Costumes et Usages des Peuples de la Grece. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

142

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

συνεχισθεΐ ζωηρή στό δεύτερο μισό τοΰ 18ου αιώνα. Μέ άποτέλεσμα, γύρω στό 1800, νά ζοΰν 200 χιλ. άνθρωποι στά νησιά τοΰ Αίγαίου(1). Βοσκοί καί αγρότες ήταν βασικά οί έποικοι. Μέ τόν καιρό δμως προσαρμόσθηκαν στό καινούργιο στοιχείο, τή θάλασσα μέ τό όποιο βρίσκονταν συνέχεια σ’ έπαφή. ’Έγιναν ναυτίλοι καί έμποροι. Τό πέρασμα τοΰ χρόνου καί ή συνδρομή εύνοϊκών περιστάσεων τούς βοήθησε νά δημιουργήσουν ισχυ­ ρή ναυτιλία, ή όποια τούς χάρισε πλούτη καί δόξα καί στήριξε στήν κατάλληλη ώρα τόν Άγώνα. 'Ως πρός τή διοίκηση, αρχικά δέν ίσχυε τό ίδιο σύστημα στά νησιά τοΰ Αιγαίου. (Γιά τά νησιά τοΰ Ίονίου ήδη έγινε λόγος). Κάποια δμως ομοιομορ­ φία έξασφαλίστηκε άπό τά μέσα τοΰ Που αιώνα, οπότε δημιουργήθηκε μιά διοικητική μονάδα, υπα­ γόμενη στόν άρχιναύαρχο τής ’Αρμάδας, καπουδάν πασά. Σ’ αύτόν πλήρωναν τό φόρο, μιά ή δυό φορές τό χρόνο οί νησιώτες. 'Η μονάδα αύτή περιλάμ­ βανε. 34 έν δλω νησιά: τίς Κυκλάδες, τά νησιά τοΰ Άργολικοΰ καί τοΰ Σαρωνικοΰ, τίς Σποράδες καί τά Ψαρά, τήν Πάτμο, Κάσο καί ’Αστυπάλαια. ’Επίσης τό Τρίκκερι, στήν είσοδο τοΰ Παγασητικοΰ Κόλπου. Σέ ειδικό καθεστώς, δηλαδή μέ περιο­ ρισμένη δικαιοδοσία τοΰ σουλτάνου, είχαν τεθεί τά νησιά Τήνος, Σύρος καί ’Άνδρος. ’Ενδεικτικά σημειώνομε τή διοικητική κατάστα­ ση σέ μερικά άπό τά νησιά τοΰ Αιγαίου. Κάθε χρόνο διόριζαν οί Τοΰρκοι στή Μήλο τρεις διοικητές πού λέγονταν επίτροποι, ένώ οί παλαιότεροι πού είχαν άσκήσει αύτό τό λειτούργημα άποκαλοΰντο πρώτοι ή πρωτόγεροι. Οί πρωτόγεροι διαχει­ ρίζονταν τά εισοδήματα τοΰ νησιοΰ άπό τό τελω­ νείο, τίς αλυκές καί τίς μυλόπετρες. "Ολα δμως αύτά δέν άφηναν παραπάνω άπό χίλια μετζήτια (δου­ κάτα) τό χρόνο. Στή Νάξο κατέβαλαν οί κάτοικοι φόρο 6000 γρόσια γιά τό 1675, πού έγιναν 10500 τό 1700. Τό νησί διοικεΐτο άπό ένα βοεβόδα καί έξι έπιτρόπους, πού τούς έλεγαν συνδίκους. Τούς έξέλεγαν οί κάτοι­ κοι κάθε χρόνο. Αβυσσαλέο μίσος έχώριζε τούς 'Έλληνες ορθοδόξους, κατοίκους τοΰ νησιοΰ, μέ τούς Λατίνους, τούς όποιους έβάρυνε ή κακοδιοί­ κηση, ή έκμετάλλευση τοΰ ξένου μόχθου, ή άπληστεία κι ή μισαλλοδοξία. Σ’ άλλο νησί, τή Σάμο έδρευε ένας Καδή-άγάς, μέ μικρή φρουρά άπό ναΰτες, οί όποιοι ζοΰσαν είς βάρος τών Ελλήνων. 'Υπήρχε πάντοτε βάρδια στά παρατηρητήρια, μέ σκοπό νά έποπτεύει συνεχώς τή γύρω θάλασσα, γιά τυχόν έμφάνιση πειρατή. Σέ καταφατική περίπτωση ειδοποιούσε ή βάρδια ύψώνοντας λευκό πανί ή άνάβοντας φωτιά - τόν καδή, ό όποιος μαζί μέ τούς άλλους Τούρκους κατάφευγε στά βουνά. Τό λιμάνι τής Σάμου καλό

καί συχνά τό έπισκέπτονταν οί πειρατές, γιά ν’ άρπάξουν δ,τι βροΰν. Οί Χιώτες είναι ύποτελεΐς στό σουλτάνο κι έχουν τίς (νόμιμες) τουρκικές άρχές. Πληρώνουν 12000 δουκάτα τό χρόνο γιά νά ’χουν τήν έλευθερία τους. Ζοΰν πλάι πλάι μέ τούς Τούρκους, 100 χιλ. "Ελλη­ νες, 10 χιλ. Τούρκοι καί 3 χιλιάδες Λατίνοι. Στά Ψαρά ό σούμπασης, Τούρκος κρατικός ύπάλληλος, ήταν έπίτροπος τοΰ σουλτάνου καί διοι­ κούσε τό νησί μαζί μέ τούς ντόπιους προεστούς. 'Ο Πουκεβίλ στό Ταζίδι του στήν Πελοπόννησο, τήν Κων/πολη καί τήν ’Αλβανία ξβιβλ. 963 α), άναφέρει γι’ αύτόν δτι ήταν σκληρός, αύστηρός καί άδικος. Γιά νά τόν τιμωρήσουν λοιπόν οί Ψαριανοί τόν κάλεσαν σέ μιά διασκέδαση, δπου τόν τάισαν καί τόν πότισαν καλά καί μεθυσμένο, δπως ήταν, τόν πέταξαν στή θάλασσα. ΤΗταν, σημειώνει ό Γάλλος περιηγητής, ένας άνέξοδος τρόπος νά γλυτώσουν άπό τίς καθημερινές του άδικίες. Φαίνεται πώς άλλοι Τούρκοι στό νησί δέν ύπήρχαν κι δσο γιά τόν καπουδάν-πασά, άμα κείνος φθάσει στό νησί γιά νά είσπράξει τούς φόρους καί θελήσει νά ίδεΐ τό σούμπασή του, θά τοΰ είποΰν πώς πέθανε. Καί θά τό πιστέψει, άμα συνοδέψουν τή βεβαίωσή τους μ’ ένα μικρό ρεγά­ λο... Στήν Τήνο έκλέγονταν άπό τούς κατοίκους δυό προεστοί, πού ήταν επιφορτισμένοι μέ τή διοίκηση τοΰ νησιοΰ γιά μιά διετία. Τούς βοηθοΰσαν στό έργο τους οί άλλοι δημογέροντες ή πρωτόγεροι. "Ενα άπό τά καθήκοντά τους ήταν ή συγκέντρωση τών φόρων, πού πλήρωναν οί κάτοικοι. Γιά τό σκοπό αύτό οί πρωτόγεροι συγκέντρωναν τούς κατοίκους καί κατένεμαν άνάμεσά τους τόν προκαθορισμένο φόρο. Κι ήταν σημαντικός. Εκτός άπό τόν κεφαλικό, επιβαρυνόταν κάθε μορφή ιδιοκτησίας, τό σπίτι, ή κυψέλη, ό περιστερεώνας, τά ζώα καί δ,τι άλλο μποροΰσε νά μηχανευτεΐ ή άπληστεία τοΰ τυράννου. Σύμφωνα μέ άφήγηση τοΰ ξένου ταξιδιώτη Μάρκο Φίλιππο Ζαλλόνυ, (βιβλ. 983), σέ περίπτωση κατά τήν οποία δυστροποΰσε ό φορολογούμενος, οί προεστοί σφράγιζαν τό σπίτι του, ώσπου νά κατα­ βάλει τό χρέος του. Μερικές φορές κατέφευγαν στή βία, γιά τήν είσπραξη, άλλά τό μέτρο προκαλοΰσε έξέγερση τών κατοίκων. Τότε οί προύχοντες έφευ­ γαν ή κρύβονταν γιά νά σωθοΰν άπό τόν οργή τοΰ λαοΰ, μέχρις δτου καταλαγιάσει ή άνταρσία. Στίς

1) 'Ο Μοριάς γύρω στό 1780 είχε 150 χιλ. κατοίκους καί άρχές τοϋ 19ου αιώνα 240 χιλ. (έκτος άπ’ τούς Μανιάτες) σύν 40 χιλ. Τούρκοι. Κατ’ άλλη δμως πηγή τό 1800 ζοΰσαν στό Μόριά 308 χιλ. "Ελληνες καί 33 χιλ. Τούρκοι, τό 1810 348 χιλ. "Ελληνες καί 36 χιλ. Τούρκοι, πριν δέ άπό τήν έπανάσταση 400 χιλ. "Ελληνες σύν 40 χιλ. Τούρκοι.

143

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

εξεγέρσεις αύτές τό σύνθημα δινόταν μέ κωδωνο­ κρουσίες, πού μεταδίδονταν άπό τό ένα χωριό στό άλλο καί τύλιγαν τό νησί μαζί μέ τήν ανταρσία. Είχε όμως, όπως σημειώνει ό Κ. Σιμόπουλος, κάθε εξέγερση καί ένα σοβαρό κίνδυνο: νά τοποθε­ τήσουν οί Τούρκοι βοεβόδα ή ένοικιαστή φόρων, ό όποιος θά τούς καταλήστευε. Στούς 'Υδραίους ΐσχυε ένα προνομιακό καθεστώς περιορισμένης κάπως αυτονομίας. Τοΰτο καθιερώθηκε στά τέλη τοΰ 18ου αιώνα, σ’ άντάλλαγμα τών ύπηρεσιών τίς όποιες έπρόσφεραν οί 'Υδραίοι στό τουρκικό ναυτικό. Στούς τουρκικούς πολέμους μέ τούς Ρώσους άρνήθηκαν νά συνταχθοΰν μέ τούς δεύτερους, διέθεσαν μάλιστα καί πλοία τους έπανδρωμένα καί έστελναν κάθε χρόνο εκατό, κάποτε καί περισσότερους, μέχρι 500 ναύτες στήν ’Αρμά­ δα, οί όποιοι ξεχώριζαν γιά τήν ικανότητά τους. Τό προνόμιο τών 'Υδραίων έγκειτο στό δικαίωμά τους νά έκλέγουν ελεύθερα τή διοίκησή τους καί δέν ύπήρχε βοεβόδας ή άλλος άντιπρόσωπος τής Πύλης. Στήν πράξη δμως έλεύθερη έκλογή δέν

έγινε ποτέ στήν "Υδρα,στά χρόνια τής τουρκοκρα­ τίας. Οί προεστοί ή προύχοντες πού κυβερνούσαν τό νησί δέν ήταν οί έκλεκτοί τοΰ λαού, άλλά οί εκλεκτοί τών πλουσίων. Καί πλούσιοι ήταν οί καραβοκύρηδες, πού καλοΰσαν βέβαια στίς σχετι­ κές συγκεντρώσεις τούς καπεταναίους καί άλλους, άλλά οί καπεταναϊοι καί οί άλλοι είχαν οικονομική εξάρτηση άπό τούς πλουσίους καί, όπως θά περίμενε κανείς, δέν μποροΰσαν νά άντιστρατευθοΰν τή θέλησή τους. ’Άλλωστε τίς δυό πρώτες δεκαετίες τοΰ 19ου αιώνα, πού άποτελοΰσαν καί τήν προτεραία τής Έπαναστάσεως, τό δικαίωμα τών 'Υδραίων είχε άτονήσει. Τό 1802, υστέρα άπό έσωτερικές ταραχές τό νησί, διορίσθηκε άπό τόν καπουδάν πασά μπαςκοτζάμπασης, δηλαδή διοικητής τής "Υδρας ό τουρκόφιλος Γεώργιος Βούλγαρης, πού κυβέρνησε αύταρχικά τό νησί έπί δέκα χρόνια. Μετά τό θάνατό του διορίσθηκε, πάλι άπό τόν καπουδάν πασά, ό Νικόλαος Κοκοβίλιας, πού «κυβέρνησε» τό νησί ώς τήν ήμέρα τοΰ Ξεσηκωμοΰ. Τό κυβέρνησε μέ

"Ελληνας άρχοντας. Άπό τό βιβλίο τοϋ Otto Μ. Stackelberg; Costumes et Usages des Peuples de la Grece. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

144

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

εισαγωγικά, γιατί πραγματικός κυβερνήτης στήν "Υδρα ήταν ό Λάζαρος Κουντουριώτης. Οί 'Υδραίοι συγκέντρωναν τήν ετήσια εισφορά μερικά πουγγιά τό χρόνο, κάθε πουγγί = 500 γρόσια, γιά τήν όποια έστελνε κάθε χρόνο ό καπουδάν πασάς μιά γαλιότα άπό τήν Πάρο. "Ετσι άπέφευγαν τίς έπιζήμιες καί μάλιστα ληστρικές έπισκέψεις του, έξασφαλίζοντας ένα είδος άνεξαρτησίας. Τήν άνεξαρτησία αύτή τή συνόδευε ύλική εύημέρια καί ευμάρεια, γιατί δέν παραμόνευε πλάι τους ό άρπαγας τύραννος, πού θά σφετεριζόταν τά κόπια τους. Γενικότερα τό θέμα τών προεστών παρουσίαζε δύο όψεις, κάποτε έντυπωσιακά αντίθετες. 'Υπήρ­ χαν οί εύσυνείδητοι καί πατριώτες πού συμμερίζον­ ταν τόν πόνο του λαού καί πάσχιζαν μέ κάθε τρόπο νά έλαφρώσουν τά δεινά του. Καί συχνά πλήρωναν τήν πρωτογεροντία μέ τ’ άγαθά, άκόμη καί τή ζωή τους. 'Υπήρχαν δμως καί οί άλλοι οί άσυνείδητοι κυρίως στό Μόριά - γιά τούς οποίους ομιλούν μέ περισσή αύστηρότητα άμερόληπτοι ξένοι άλλά καί έπιφανεΐς 'Έλληνες δπως ό Κοραής, ό Καποδίστριας κ.ά. Αύτοί, οί τελευταίοι, έφρόντιζαν πώς θά θησαυρίσουν καί θά έκμεταλλευθοΰν τό λαό — κάποτε περισσότερο κι άπό τούς Τούρκους. Κρατούσε δέ τό σύστημα νά επιλέγονται ώς προεστοί δχι πάντα οί καλλίτεροι άλλά άπό τήν οικονομικά καί κοινωνικά ιθύνουσα τάξη. Τό έκλογικό σώμα γιά έναν κοτζάμπαση ήταν συνήθως ό μητροπολίτης, οί ήγούμενοι καί προηγούμενοι τών μοναστηριών τής περιοχής, οί προεστοί καί πρωτόγεροι καί οί έπισημότεροι άπό τούς λαϊκούς. Σημειώνει δέ ό Κ. Σιμόπουλος τήν περίπτωση κατά τήν όποια ό πατριάρχης έκαμε προσεκτικόν τό μητροπολίτη μή τυχόν εϊσχωρήσωσι τινές έκ τής τάξεως τών γεμιτζήδων ή άλλοι τινές έκ τών έγχωρίων ραγιάδων. Τί κρίμα! Οί γεμιτζήδες καί οί άλλοι τινές ήταν έκεΐνοι πού σήκωσαν τό βάρος τοΰ Άγώνα! "Υστερα άπ’ αύτά ποιά είναι ή ναυτική εικόνα πού μας δίνουν τά νησιά στό Αιγαίο καί τό Ίόνιο καθώς καί οί λίγο ή πολύ ναυτικές πόλεις, στό 18ον αιώνα καί στίς δυό δεκαετηρίδες πριν άπό τήν ’Επανάσταση; ’Αρχίζοντας άπό τήν "Υδρα σημειώνομε δτι οί κάτοικοί της ξεκίνησαν δπως άλλωστε καί πολλοί άλλοι νησιώτες μέ μικρά καΐκια καί δημιούργησαν τό τρεχαντήρι, τό όποιο μερικοί ύποστηρίζουν πώς ήταν παραλλαγή τοΰ κεμπέκ τών Άλγερινών, καί άλλοι τοΰ τραμπάκουλου (αλιευτικού) τής Άδριατικής. Τοΰτο έγινε τό έτος 1657. Τό έτος 1716 κατασκεύασαν τά σακτούρια, μικρά κι αύτά πλοία άλλά πιό μεγάλα καί άργότερα τά λατινάδικα (τό πρώτο έγινε τό 1745) καί τίς καραβοσαΐτες, μέ τίς όποιες έπεξέτειναν τά ταξίδια τους μέχρι τόν 3/10

Δεσπότης "Ελληνας. Άπό τό βιβλίο του Otto Μ. Stackelberg; Costumes et Usages des Peuples de la Grece. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

Εϋξεινο Πόντο καί τή Μ. ’Ασία. 'Η μεγάλη δμως έξόρμηση τών 'Υδραίων έγινε στό δεύτερο μισό τοΰ 18ου αιώνα. 'Ο Λάζαρος Κόκκινης κατασκεύ­ ασε τό 1757 τό πρώτο βρίκι 250 τόννων, κακόσχημο καί βαρύ. ’Αργότερα τά πλοία έγιναν πιό μεγάλα. Καί παράλληλα άρχισαν νά ένημερώνονται οί 'Υδραίοι στά μυστικά τής ναυτιλίας. ’Έτσι ό Μιχ. Κριεζής έφερε άπό τό Τριέστι πυξίδα καί χάρτες καί δίδασκε τή χρήση τους σ’ όποιον έπιζητοΰσε νά μάθει. Άπό τότε τούς συναντά κανείς σ’ όλες τίς

145

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

θάλασσες. Τό 1798, άπό τά 70 μεγάλα Ιστιοφόρα, πού ήταν νηολογημένα στήν "Υδρα τά 64 απούσια­ ζαν σέ μακρινά ταξίδια κι άπ’ αύτά τά 5 ήταν ναυλωμένα στή βόρεια ή νότια ’Αμερική καί τά 15, γιά λιμάνια έξω άπό τό Γιβραλτάρ. Στήν εξαετία δέ πού προηγήθηκε τό 1814 ναυπηγήθηκαν σέ μόνη τήν "Υδρα 40 καινούργια συγχρονισμένα σκάφη. Καί τά καράβια αύτά ήταν καλά οπλισμένα. ’Αρχές τοΰ 19ου αιώνα τά καράβια τών 'Υδραίων είχαν 10-12 πυροβόλα μικρά καί μεγάλα καί άριθμό άπό μουσκέτα, άνάλογο μέ τή δύναμη τοΰ πληρώμα­ τος. Συνέβαινε έτσι νά έχουν ισχυρότερο οπλισμό άπό τ’ άγγλικά έμπορικά, πού ταξίδευαν τότε στό Αιγαίο. Είναι πολλές καί κάποτε θαμπωτικές οί μαρτυρίες γι’ αύτό τό νησί, τό όποιο — σέ άλλες κρίσιμες γιά τήν έπιβίωσή του ώρες — θά τό άποκαλέσει Μικρή ’Αγγλία ό Ίμβραήμ πασάς, έξολοθρευτής τοΰ Μό­ ριά. Τό 1821 ήταν ή "Υδρα μιά θαυμαστή συγκέν­ τρωση ναυτικών καί έμπορων, μέ σημαντικό πληθυ­ σμό. Είχε 28.000 κατοίκους κι δταν άργότερα, 8 Αύγούστου 1827, έγινε άπογραφή, βρέθηκαν παρόντες 12.915 καί 3177 πάροικοι, σύνολο 16.092. 'Ο Γάλλος ποιητής, θεατρικός συγγραφέας καί άργότερα γερουσιαστής Πιέρ Λεμπρέν, πού έφθασε στήν "Υδρα τό Μάιο τοΰ 1820 άπό τή Μασσαλία, έπιβαίνοντας στήν κορβέτα Θεμιστοκλής τοΰ Τομ­ πάζη, φιλοξενήθηκε στό άρχοντικό του. Καί έκφράζεται μέ θαυμασμό γιά τόν πλοΰτο τών 'Υδραίων. — Ύπάρχουν, γράφει, 1500 σπίτια, τό καθέν άπό τά όποια αποτελεί κι ένα ιταλικό παλάτσο. Οί νοικοκυραϊοι κουβάλησαν, άπό τό θαλασσινό κοϋρσος κι άπό τίς χώρες μέ τίς όποιες εμπορεύτηκαν, καθετί πού θά μπορούσε νά στολίσει ένα σπίτι καί νά προσφέρει ανέσεις στήν καθημερινή ζωή. Στά μεγάλα δωμάτια, τά στρωμένα μέ μάρμαρο, άλάβαστρο η μωσαϊκό, βλέπει κανείς έπιπλα τής ’Ασίας καί τής Εύρώπης. Τά κλιμακωτά δώματα είναι γεμάτα άπό σπάνια λουλούδια τής ’Ανατολής καί τής Αύσης. Μέ 5000 κατοίκους ή "Υδρα στό τέλος τοΰ 18ου αιώνα, πολλαπλασίασε τόν πληθυσμό της σέ λίγα σχετικώς χρόνια καί άπόκτησε πλοΰτον άφάνταστο. Τόσον, πού περιηγητής τών άρχών τοΰ περασμένου αιώνα ό Τζών Γκάλτ (βιβλ. 927α), νά σημειώνει: — Ού'τε ένα δέντρο δέν φυτρώνει στό νησί ού'τε τήν οργώνουν αλέτρια. 'Ωστόσο οί 30.000 κάτοικοι, χωρίς μιά χούφτα χώμα, χωρίς ένα πηγάδι, πλούτισαν στρέφοντας τήν προσοχή τους στό εμπόριο καί άπόκτησαν σ’ αύτές τίς θάλασσες τή φήμη τών άρχαίων Φοινίκων. Θεωρούνται, συνεχίζει, οί καλύτεροι ναυτικοί στήν ’Ανατολή, ταξιδεύουν μέ θάρρος στήν κακοκαιρία καί δέν διστάζουν νά σαλπάρουν τή νύκτα, δταν άντιμετωπίζουν τό ενδεχόμενο νά συναντήσουν τόν έχθρό ή πειρατές. Γνωρίζουν καί τήν τελευταία γωνιά τής

146

'Υδραία, τοΰ ΙΘ ' αιώνα. Συλλογή στό βλέμμα, προσδοκία στήν ψυχή. Οί άνδρες λείπουν ξενιτεμένοι στίς θάλασ­ σες, γιά τό ψωμί, τό κέρδος, γιά τό κοϋρσος καί τώρα (18211829) γιά τόν πόλεμο.

Μεσογείου καί έχουν άπέραντες ναυτικές γνώσεις... Γενικά τούς ξεχωρίζει ή ψυχραιμία, ή γνώση γιά τό καθετί, τό επιχειρηματικό πνεύμα. Τά ταξίδια τους καί τά πλούτη τούς έχουν χαρίσει αύτοπεποίθηση καί έλευθερία γνώμης. — Στό τέλος τού 18ου αίώνα (1794-1796) είναι ή "Υδρα ή μεγαλύτερη πόλη τού ’Αρχιπελάγους, κτι­ σμένη σ ’ ένα νησί πού δλα τά λιβάδια του μόλις άρκοϋν γιά νά θρέψουν ένα ά'λογο. 'Ολόκληρη είναι γυμνός βράχος καί τό λιμάνι της ήταν πριν άπό λίγα χρόνια φωλιά πειρατών. Τό εμπόριο καί οί εφαρμογές του τήν έκαναν σημαντική πόλη. Τό λιμάνι της είναι πάντα γεμάτο καράβια καί πλοία. Τό λιμάνι, στεφανωμένο άπό τά γύρω σπίτια πού είναι κτισμένα άμφιθεατρικά, είναι μικρό άλλά βαθύ καί

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις προφυλαγμένο. Τά πλοία μπορούν νά πλευρίσουν καί νά δέσουν στήν άποβάθρα, πού είναι ωραία καί κτισμένη πιό στέρεα στά μέρη, οπού σμίγει μέ τό βράχο. Βλέπει κανείς σκεπαστές στοές, οπού γίνεται ό περίπατος καί δπου βρίσκονται μαγαζιά γεμάτα εμπόρευμα. Μετά τήν "Υδρα, έρχόμαστε στό άλλο ναυτικότατο καί ήρωικό νησί, τά Ψαρά.. ’Επιγραμματικός ό Ά. Κουτσονίκας, στήν Ιστορία τής 'Ελληνικής Έπαναστάσεως (βιβλ. 241) άποκαλεΐ τά Ψαρά Μελίτη (δηλαδή Μάλτα) του Αιγαίου καί ισχυρό προ­ πύργιο απέναντι στόν οθωμανικό στόλο καί τούς ’Οθωμανούς τής Μ. ’Ασίας. Χάρη στή γεωγραφική τους θέση καί τήν τόλμη τών κατοίκων, πού ενεργούσαν συχνές άποβάσεις στά παράλια τής Μ. ’Ασίας, ένέπνεαν τόν τρόμο στούς ’Οθωμανούς κατοίκους της. Ώς τό τέλος του Που αιώνα ήταν φωλιά πειρα­ τών, τό μακρινό αύτό νησί τοΰ Αιγαίου. Οί λίγοι κάτοικοί του άρχισαν νά στρέφονται πρός τή θάλασσα, λίγο άργότερα καί προπάντων άπό τά μέσα τοΰ 18ου αιώνα. Μερικοί συγγραφείς τούς θέλουν θαλασσινούς ήδη άπό τόν 17ο αιώνα. ’Εργατικοί καί ριψοκίνδυνοι ξεχώρισαν γρήγορα άπό τούς γείτονές τους, πού δέν είχαν δυναμισμό, δπως εκείνοι. ΤΗταν έμποροι καί ναυτίλοι, πειρατές καί κουρσάροι. Καί φημίζονταν γιά τό δημοκρατικό τους πνεΰμα. Συγκεντρωνόταν ό λαός μιά φορά τό χρόνο καί διάλεγε έκλέκτορες άπό δλες τίς τάξεις — τούς πλοιάρχους, τούς έμπορους, τούς ναΰτες. Καί κείνοι διάλεγαν τέσσερες δημογέροντες. Ξεκίνησαν μέ μικρά πλοία, σακκολέβες, μέ τίς όποιες ταξίδευαν άνετα στό Αιγαίο. ’Αργότερα ναυπήγησαν γαλιότες κι ένα τρίστηλο - τοΰ πατριώτη τους Γιάννη Βαρβάκη. Στό Ρωσοτουρκικό πόλεμο τοΰ 1768-1774 τάχθη­ καν μ’ ενθουσιασμό στό πλευρό τών Ρώσων, τούς όποιους βοήθησαν μέ 36 σακκολέβες καί γαλιότες — μόνο στά χρόνια 1770-1774 ναυπήγησαν 45 καινού­ ριες γαλιότες. Τότε έκτισαν καί τό τρίστηλο τοΰ Βαρβάκη. Μέ τό τέλος τοΰ πολέμου έκείνου καί τήν εγκατάλειψή τους άπό τούς Ρώσους άντιμετώπισαν τόν κίνδυνο ολοκληρωτικού άφανισμοΰ, άλλά σώ­ θηκαν χάρη στή δραστική έπέμβαση τοΰ τότε δραγομάνου τοΰ Στόλου. Στόν πόλεμο δμως Ρώσων καί Τούρκων, τό 1787-1792, ό καπουδάν πασάς πρόλαβε τούς Ρώ­ σους. ’Επιστράτευσε τούς πιό ικανούς ναυτικούς τοΰ νησιοΰ, κάπου 250 καί τούς σκόρπισε στά διάφορα οθωμανικά καράβια τής Μαύρης Θάλασ­ σας. ’Εν τούτοις κατατάχθηκαν 200 Ψαριανοί στό στόλο τοΰ Κατσώνη. Έπί μακρό χρονικό διάστημα, μέχρι τήν Επα­ νάσταση, Ψαριανοί μελλάχηδες καί σεφερλήδες ύπηρετοΰσαν στό τουρκικό ναυτικό κι ήταν άπ’ τούς καλύτερους. Στήν άρχή ήταν γύρω στούς 50 τό

χρόνο, μετά έγιναν 100 καί έφθασαν, σ’ ορισμένες περιπτώσεις, τούς 200. Σάν τούς 'Υδραίους άσχολοΰντο οί Ψαριανοί δλη τους τή ζωή μέ τή θάλασσα καί δέν ύπήρχε γωνιά στή Μεσόγειο πού νά μή τήν ξέρουν. Έπωφελήθηκαν, δπως καί οί άλλοι "Ελληνες, άπό τίς διατάξεις τής ρωσοτουρκικής Συνθήκης τοΰ 1774 καί ταξίδευαν μέ ρωσική σημαία. 'Υπήρχε μάλιστα στά Ψαρά υποπρόξενος τής Ρωσίας, πού αύτός χορηγούσε στούς Ψαριανούς τήν πατέντα, δηλαδή τό ναυτιλιακό δίπλωμα. ’Έτσι τέλη τοΰ 18ου καί άρχές τδ 19ου αιώνα είχαν άκμάζουσα ναυτιλία, στήν όποια τά 2/3 τών πλοίων ύψωναν ρωσική σημαία. 'Η ναυτιλία αύτή άποτελεΐτο βέβαια άπό βρίκια, άλλά τά περσότερα πλοία της ήταν γαλιότες καί μίστικα. Επισκέπτης τοΰ νησιοΰ, τό 1805, μάς δίνει μέ τίς έντυπώσεις του τήν εικόνα τών Ψαρών, πρίν άπό τήν Έπαναστάση. Τό λιμάνι είναι χωμένο μέσα στά βουνά. Στ’ άριστερά είναι μιά κοιλάδα μέ χαμόδενδρα, ποΰ καί ποΰ καλλιεργημένη καί λίγα σπίτια. Στά δεξιά ψηλώματα μέ τούς άνεμομύλους, τό έδαφος είναι χέρσο καί τραχύ. ’Απέναντι στήν είσοδο τοΰ κόρφου - λιμανιοΰ έχουν κατασκευάσει ένα μώλο, πού κλείνει μικρή λεκάνη νεροΰ, στήν όποια συντηροΰν τά πλοία. Τό λιμάνι είναι άρκετά καλό καί μπορεί νά χωρέσει πάνω άπό 60 πλοία. "Οταν ό άνεμος εμποδίζει τά πλοία νά μπουν στό λιμάνι πηγαίνουν κι άράζουν σ’ έναν άλλο δρμο, πού είναι στή βορεινή πλευρά τοΰ νησιοΰ. Σπέτσαις ή' Σπέτζαις (ή άρχαία Πιτυοΰσα), τό μικρό αύτό νησί πλάι στήν ’Αργολίδα, άκατοίκητο στούς άρχαίους χρόνους, εποικίσθηκε σέ διάφορες περιόδους άπό κατοίκους τής άπέναντι περιοχής τής Πελοποννήσου. ’Αλβανοί ή άλβανόφωνοι βο­ σκοί κυρίως καί γεωργοί, έφθασαν στό πρώτο μισό τοΰ 18ου αιώνα καί δημιούργησαν έναν ταπεινό καί άσήμαντο οικισμό. 'Η φτωχή σέ γονιμότητα γή τούς έσπρωξε στή θάλασσα, τήν όποια γνώρισαν καί άγάπησαν, άρχικά ώς ψαράδες καί κατόπιν ώς ναυτίλοι. Ταξίδεψαν πρώτα μέ τρεχαντήρια, μικρά πλοία, παρόμοια μέ τά τρεχαντήρια τών 'Υδραίων. ’Αργό­ τερα κατασκεύασαν λατινάδικα καί σαχτούρια, μεγά­ λα πλοία, μέ τά όποια ταξίδεψαν στή Μεσόγειο καί τή Μαύρη Θάλασσα. Τά πρώτα μεγάλα τους ταξί­ δια, στό Τριέστι καί τήν Πόλη, τοποθετοΰνται χρονικά στό 1773. Κατόπι βγήκαν καί στόν ’Ωκεανό. Ενδιαφέ­ ροντα περιστατικά μάς λένε τά Σπετσιώτικα τοΰ Α. Χατζηαναργύρου (βιβλ. 371, τ.Β',σελ. 124). 'Ο Δημήτρης τοΰ Χατζή Άνδρέα, έπονομαζόμενος Μπακίρης καί κάποιος έξάδελφός του Χατζηα­ ναργύρου ταξίδεψαν τό 1803 ό μέν πρώτος στόν "Αγιο Δομίνικο, ό δέ άλλος στή Μαρτινίκα. Τήν 147

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

έποχή αύτή ή 'Ισπανία, σύμμαχος τών Γάλλων, είχε προκαλέσει δυσχέρειες στή ναυτιλία, μέ αποτέ­ λεσμα νά δημιουργοϋνται εύκαιρίες μεγάλης κερδο­ σκοπίας. Τό 1801 είχε ταξιδέψει στίς Άντίλλες ό Σπετσιώτης Γιάννης τοΰ Δημητράκη. Τό 1809 τό καράβι τών αδελφών Γιάννη καί Δημήτρη Μπούκουρη ταξίδεψε στό Μοντεβίντεο τής Νοτίου ’Αμε­ ρικής. Λιγότερο διστακτικοί άπό τούς 'Υδραίους καί όχι πρόθυμοι δπως οί Ψαριανοί, είχαν μικρά συμμετοχή στόν πόλεμο τοΰ 1768-1774, μέ μερικά μίστικα, τά όποια συνεργάσθηκαν μέ τίς δυνάμεις τοΰ ναυάρχου Σπυριδώφ, μετά δμως τόν πόλεμο παρουσίασαν έντονη δραστηριότητα στή θάλασσα. Τότε κατασκεύασαν τά λατιν άδικα καί σαχτούρια καθώς καί βρίκια. Στούς προεπαναστατικούς χρό­ νους έπικρατοΰσαν στό σπετσιώτικο στόλο οί βρικογολέτες, πλοία μακρότερα καί πιό στενά άπό τά βρίκια, όμορφα καί γρήγορα. Άπό διοικητική άποψη είχαν κατ’ επίφαση δημοκρατικό σύστημα. Διάλεγαν κάθε χρόνο πέντε προεστούς, αύτοί δμως ήταν άπό τούς έγκριτους πλοιάρχους καί τούς εύπορούς πολίτες. Μαζί μέ τούς Ψαριανούς καί τούς 'Υδραίους οί Σπετσιώτες συγκροτούσαν βασικά τά πληρώματα τής τούρκικης ’Αρμάδας, στήν όποια έστελναν 80-100 άνδρες τό χρόνο, γιά μελλάχηδες. Μύκονος. Τά τρία τέταρτα τοϋ πληθυσμοΰ της, άπό 2000 κατοίκους, είναι γυναίκες. Οί άνδρες ταξιδεύουν, ναυτικοί μέ τά καράβια ή έμποροι κι άλλοι γίνονται ύπηρέτες σέ πλούσια σπίτια ή μαθαίνουν τέχνη καί ξενιτεύονται. Πολλοί δέν θέλουν νά γυρίσουν στό νησί, γιατί έκεϊ κινδυνεύ­ ουν νά ίδοΰν τούς Τούρκους νά τούς άρπάζουν μιας ζωής τά κόπια. Σύμφωνα μέ άλλη μαρτυρία, σέ πληθυσμό 6000 κατοίκων, οί 500 είναι ναυτικοί πού ταξιδεύουν μέ τά 100 μεγάλα καράβια, πού διαθέτει τό νησί, έκτος άπό τά 40-50 καΐκια, τά όποια κινούνται στό Αιγαίο, άνάμεσα στή Μικρά ’Ασία, τό Μόριά καί τά μεγάλα νησιά. Μέ μιά λέξη τό νησί εύημερεϊ κι αύτό τό χρωστάει στή ζωηρή έμποροναυτιλιακή του κίνη­ ση. Τά μυκονιάτικα καράβια φόρτωναν ξυλεία στόν ’Άθω γιά τήν Αίγυπτο καί έφερναν άπό έκεϊ καφέδες καί ρύζια, γιά τό Μόριά καί τά νησιά τοΰ Αιγαίου. Πολλοί λογάριαζαν τούς ναΰτες τής Μύ­ κονού ώς τούς πιό ικανούς σ’ δλη τή χώρα. Καθώς ήταν κατ’ έξοχή ναυτικό νησί ή Μύκο­ νος, άποτελοΰσε τήν έδρα πολλών προξένων, δπως τής Ρωσίας, Αγγλίας, Γαλλίας, 'Ολλανδίας κ.ά. Πιθανό νά μήν έριχνε κανένα άγγλικό ή ολλανδικό πλοίο άγκυρα στό λιμάνι, αύτό δμως δέν είχε σημασία, οί πρόξενοι προστάτευαν μέ τή σημαία τους τά έλληνικά καράβια, άπό τίς τουρκικές αύθαιρεσίες. ι 48

Μήλος. Τό λιμάνι είναι άπό τά πιό ζηλευτά, μεγάλο καί άπό τή φύση προστατευμένο. Οί κάτοι­ κοί της είναι καλοί ναυτικοί, καθώς δέ γνωρίζουν τά νησιά τοΰ Αιγαίου καλά, χρησιμεύουν ώς πλοη­ γοί στά περσότερα ξένα πλοία. ' Η ναυτική της παράδοση άνατρέχει στό Μεσαί­ ωνα καί διατηρήθηκε μέχρι τά νεώτερα χρόνια. 'Η ιστορία μάς διέσωσε τή μνήμη τοΰ Καπετάν Άντώνη τοΰ Μήλιου, πού έζησε γύρω στό 1580 καί έγινε πιλότος τοΰ Βενετοΰ ναυάρχου ’Ιωάννη Μπέμπο. ’Επίσης τοΰ Μανώλη Μοδινοΰ, πιλότου τοΰ Δεριγνύ στή ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου. Τόν καιρό πού εύδοκιμοΰσε στή Μεσόγειο καί τό Αιγαίο ή πειρατεία, τό νησί τής Μήλου δοκίμασε μεγάλη άκμή, γιατί ήταν πολυσύχναστο παζάρι: έφερναν έκεϊ οί πειρατές τά λάφυρά τους κι οί ντόπιοι έμποροι τά άγόραζαν φθηνά καί τά μεταπωλοΰσαν πανάκριβα. Άλλά καί τά προϊόντα τοΰ νησιοΰ καλοπουλιόνταν στά πειρατικά πλοία, πού άνεφοδιάζονταν έκεϊ. Κέα (Τζιά). Τό λιμάνι τής Τζιας, γράφουν κείμενα τής έποχής, έχει άνοιγμα στά βορειοδυτικά κι είναι πολύ καλό γιά μεγάλα πλοία καί ολόκληρους στόλους. Βλέπει κανείς πολλά καράβια τής Βενε­ τίας καί άλλα πού φορτώνουν τό βελανίδι τοΰ τόπου. Τό καλό άγκυροβόλιο είναι δεξιά καί κοντά του ή βρυσομάνα, άπ’ δπου τά πλοία παίρνουν νερό. Άριστερά βρίσκεται ό δρμος πού λέγεται Βοϊδόκωλος κι είναι κατάλληλος μόνο γιά μικρά πλοία. Ναυτικοί ήταν οί κάτοικοι τής Κιμώλου κι οί περισσότεροι άπ’ αύτούς πρόσφεραν ύπηρεσίες ώς πιλότοι στά ξένα πλοία. Τούς βοηθούσε σ’ αύτό ή γλωσσομάθεια — μιλούσαν ιταλικά, γαλλικά, άκόμη καί άγγλικά. Φυσικό λιμάνι, πολύ μεγάλο άποτελεϊ ό βαθύς κόρφος τής ’Ίου, πού χρησίμευε έπί πολλούς χρόνους ώς καταφύγιο τών πειρατών. Τό προτιμού­ σαν οί πειρατές γιατί είχε περισσότερη άσφάλεια — γι’ αύτό άποκαλεϊτο καί Μικρή Μάλτα. 'Η Νικαριά ή ’Ικαρία, δέν είχε οΰτε άπόκτησε ποτέ λιμάνι καί δέν μπόρεσε νά έχει καράβια ή έμπόριο. Καθώς ή γή τους ήταν ξερή καί άγονη, οί κάτοικοί της ήταν πολύ πτωχοί, τόσο πού νά μή έχουν τίποτα νά τούς άρπάξουν οί πειρατές. Ταξιδι­ ώτης κατά τό τελευταίο τέταρτο τοΰ 17ους αιώνα σημειώνει γι’ αύτούς τοϋτο τό χαρακτηριστικό: - Πολλοί Νικαριώτες συνήθιζαν νά τραβούν κουπί στά πλοιάριά τους ολόγυμνοι. Κι αύτό γιά δυό λόγουςκατά τά λεγόμενό τους. Πρώτο, μέ τά ρούχα δέν μπορούν νά βάλουν τόση δύναμη στό κουπί καί δεύτερο έπειδή λυώνουν πολύ τά ρούχα τους, γιατί σέ κάθε κουπιά πού τραβούν σηκώνονται δρθιοι καί ξαναπέ­ φτουν στόν πάγκο - δπως γίνεται στίς γαλέρες. Αρχές τοΰ 19ου αιώνα συναντοΰμε στό Καστέλ­

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις λόριζο έναν Τούρκο αγά, πού διοικεί τό νησί, στό όποιο οί περισσότεροι κάτοικοι είναι 'Έλληνες. ’Έχει πολλά μικρά πλοία, τά όποια μεταφέρουν στήν Αίγυπτο καυσόξυλα καί — άλλου — λίγα δημητριακά. Χάρη στή θέση του, τό Καστελλόριζο είναι σταθμός τόν όποιο προτιμούν τά εμπορικά καράβια, πού ταξιδεύουν στή Συρία καί τήν Κύπρο. Βρίσκουν εκεί πιλότους γιά κάθε άκρη τής ’Ανατο­ λής καί τής Μεσογείου. Στήν Πάτμο οί κάτοικοι είναι ναυτικοί, πού έχουν λίγα μικρά πλεούμενα, διαθέτουν δμως καλό λιμάνι, τό όποιο κλείνεται εμπρός άπό δυό νησάκια. Σέ μιάν εποχή είχε ή Πάτμος πολλά καράβια άλλά τής τ’ άρπαξαν (κάπου 30 τόν άριθμό) οί κουρσάροι τής Μάλτας. Τά Κύθηρα (Τσιρίγο) έχουν, γύρω στό 1809, 24 μικρά καράβια κι ένα τρίστηλο, μέ τετράγωνο πανί. Στήν Πάρο καί ειδικότερα στή Νάουσα δπου είχαν κατασκευάσει οί Ρώσοι ναύσταθ­ μο, γιά τούς πολέμους των κατά τών Τούρκων, έρείπια μόνο έχουν άπομείνει, στή δύση τού 18ου αιώνα. Ναυτιλία έχουν κι άλλα μικρά νησιά, δχι δμως πολύ άνεπτυγμένη. Οί Κάσιοι λόγου χάρη άσκοΰν τό θαλασσινό επάγγελμα άπό τό 17ον αιώνα καί έτσι βρήκαν διέξοδο στή θάλασσα άπό τή φτώχεια τοΰ νησιοΰ τους. Περσότερη άκμή παρουσιάζουν στό τέλος τοΰ 18ου αιώνα. Είναι περήφανοι γιά τά καράβια τους. Τό λέγει καί τό τραγούδι τους, πού άκόμη σήμερα μέλπουν οί άπόγονοί τους μέ καμάρι:

Κάσος μέ τά καράβια σου, Κρήτη μέ τίς ελιές σου, Κάρπαθος μέ τά κρύα νερά καί μέ τίς κοπελιές σου! Οί Σαντοριναϊοι άκολουθοΰν τούς Σπετσιώτες καί τούς Υδραίους στή ναυτιλιακή τους έξόρμηση, άπό μακριά δμως, μόλο πού ορισμένοι συγγραφείς τούς τοποθετούν μετά τούς Σπετσιώτες. Μεγαλύ­ τερη ναυτιλία έχει ή Σκόπελος. Οί Τρικκεριώτες είχαν βρίκια καί οί Λιμναίοι (τής Εύβοιας) μικρό ναυτικό, άπό σκούνες. Τά μεγάλα δμως νησιά Χίος, Λέσβος, Ρόδος καί λιγότερο ή Κρήτη μένουν πολύ πίσω. Συμβαίνει σ’ αύτά νά διαβιοΰν μόνιμα πολλοί ή άρκετοί Τούρκοι, πού δέν χάνουν τήν ευκαιρία ν’ άρπάξουν τό βιός τών Ελλήνων. Στό πλούσιο καί εύφορο νησί τής Χίου έχουν οί κάτοικοι κάποια άνεξαρτησία, πληρώνοντας τίς 12 χιλιάδες δουκάτα τό χρόνο καί γι’ αύτό περσότερο αναπτυγμένο εμπόριο καί ναυτιλία. Χαρακτηριστικό είναι δτι τά καράβια τοΰ Βροντάδου, έβγαιναν στόν ’Ωκεανό καί ταξίδευαν στήν ’Αγγλία άλλά καί στήν ’Αργεντινή καί τοΰτο χάρη στήν καλύτερη έκπαίδευση τών θαλασσινών άπό τους παλιότερους πλοιάρχους. Οί Τοΰρκοι, δπως είπαμε, δέν λείπουν. Τό λιμάνι είναι μικρό, άλλ’ άρκετά καλό γιά μικρά πλοία καί μεγάλες βάρκες. Τά μεγαλύτερα πλοία μποροΰν ν’ άράξουν στό

στενό, άνάμεσα στό νησί καί τή μικρασιατική παραλία, χωρίς νά χρειαστεί νά μποΰν στό λιμάνι. Άπό τά έμπορεύματα, πού διακινοΰνται στό λιμάνι της — κι αύτά είναι μαστίχα, λάδι, υφαντά, μεταξωτά, τυριά, μαλλιά καί σύκα — εισπράττει τό τελωνείο τής Χίου σημαντικό ποσό. Άπ’ αύτό κρατιούνται 25.000 μετζήτια γιά τό μεγάλο θησαυ­ ροφυλάκιο τής Πόλης. Χρονολογία, γύρω στά 1700. Οί παλιοί καί ξακουστοί ταρσανάδες τής Λέσβου, άπό τούς όποιους έβγαιναν τά μεγάλα πλοία τών βυζαντινών στόλων καί οί γαλέρες στούς πρωτινούς χρόνους τής τουρκοκρατίας, τίποτε δέν έχει άπομείνει στό 18ον αιώνα. Πολλοί δμως άπ’ τούς κατοί­ κους επανδρώνουν τόν τουρκικό στόλο. Τό λιμάνι της είναι πολύ καλό, μεγάλο καί άσφαλές γιά δλα τά πλοία. Γιά τήν Κώ, μάς λέγει ό Παν. Κοδρικάς δτι, μαζί μέ τήν "Υδρα, τή Σμύρνη καί τή Θεσσαλονίκη, άνταγωνίζονταν στήν προεπαναστατική εικοσαετία τήν Κωνσταντινούπολη, τήν Πάτρα καί τήν Κέρ­ κυρα. Στά τέλη τοΰ 18ου αιώνα ή Ρόδος είναι ένα θεόφτωχο νησί, μέ μειωμένον πληθυσμό, τόν όποιο συνεχώς άπομυζά ό Τοΰρκος πασάς. Χαρακτηριστι­ κοί είναι οί φόροι καί τά δοσίματα: χαράτσι (κεφαλικός φόρος), δεκατιά, τελωνειακός, φόρος γιά τά σπίτια, τό νερό, τά ζωντανά, τά λουτρά, τό αλάτι, τ’ άμπέλια, γιά τά διόδια καί καινούριος κεφαλικός φόρος... Ό Κλώντ Σαβαρύ (Claude Savary), ταξιδιώτης γύρω στό 1798, γράφει σχετικά. - '0 λαός πού άλλοτε σκέπαζε τή Μεσόγειο μέ τούς στόλους του έχασε τήν ελευθερία του. Καί μέ τήν ελευθερία έχασε τό πνεύμα καί τήν Ιδιοφυία του. ’Έφθασε ό Τούρκος καί περίσσεψαν τά δεινά του... Τώρα οί Ροδίτες περιορίστηκαν στόν ταπεινό ρόλο νά κόβουν κορμούς δένδρων καί νά τούς κουβαλούν γιά λίγες πεντάρες. Μ’ αύτούς ναυπηγούνται καράβια (γιά τό δυνάστη). Τήν περιγραφή τοΰ παλιού δοξασμένου λιμανιού μάς δίνει άλλος, μεταγενέστερος ταξιδιώτης. Είναι χωρισμένο μέ μώλο πού άρχίζει άπό τήν πόλη καί στήν άκρη του έχει ογκώδη οκτάγωνο πύργο, πάνω στόν όποιο στηρίζονται ένας μεγάλος ορθογώνιος καί δύο μικροί στρογγυλοί πυργίσκοι. Τόν κατα­ σκεύασαν οί Ιππότες τής Μάλτας καί φέρει τό οικόσημό τους. Τό άνατολικό μέρος τοΰ λιμανιοΰ έχει σχήμα ήμικυκλικό, μέ διάμετρο 70 περίπου γιάρδες καί περιβάλλεται μέ τείχος, στόν ίδιο ρυθμό μέ τόν πύργο. Πίσω άπ’ αύτό προβάλλει ή πόλη μέ τούς μιναρέδες, τούς τρούλους, τά παλιά σπίτια καί στή μιά πλευρά έντυπωσιακό, τό μεγαλοπρεπές καί σκυθρωπό κάστρο τών Ιπποτών. Μέρος τής εισό­ δου στό άλλο μέρος τοΰ λιμανιού είναι κλεισμένο

149

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

μέ τούς μώλους, οί όποιοι ξεκινούν άπό δυό οχυρωματικούς πύργους καί συγκλίνουν πρός τό κέντρο, αφήνουν δμως ένα πέρασμα μερικών μέ­ τρων, γιά νά περνούν τά καράβια. 'Ο ίδιος ταξιδιώτης σημειώνει γιά τήν Κρήτη, δτι στή διακίνηση τών προϊόντων της καί τίς εισαγω­ γές στό νησί, τά καράβια φορτώνουν καί ξεφορτώ­ νουν σ’ ένα μέρος, πέντε περίπου ναυτικά μίλια δυτικά άπό τά Χανιά, δπου υπάρχει ένα πολύ καλό λιμάνι καί μικρό φρούριο, γιά τήν προστασία του. Καί έξηγεΐ τήν καθυστέρηση, στήν όποια βρίσκεται ή Μεγαλόνησος. - Τό νησί βρίσκεται στά χέρια τών Τούρκων, πού δέν καταλαβαίνουν τίποτα άπό τέχνες καί γεωργία καί τών 'Ελλήνων, πού μέσα στούς άμέτρητους κατατρεγμούς, δέν τολμούν νά έπιχειρήσουν κάτι ούτε γιά τό γενικό καλό ούτε γιά προσωπικό τους όφελος. Ό πληθυσμός τού νησιού είναι λίγος καί δέν έπαρκεϊ νά καλλιεργήσει τή γη. '0 Τούρκος, νωθρός, ζεϊ μέσα στά κτήματά του καί δέν σκέπτεται ποτέ νά τ ’ αυξήσει. Κι άν κάποιος "Ελληνας πάρει τήν άδεια νά ξεχερσώσει ένα κομμάτι γης, σάν τό ποτίσει μέ τόν ιδρώτα του, τή στιγμή πού θ ’ άρχίσει νά τρώει άπ ’ τά κόπια του, θά τού τό άρπάξει ό διπλανός αφέντης. -Δέν φταίει ή γης, φταίνε οί άνθρωποι, έπιλέγει ό ξένος ταξιδιώτης. (Έν τούτοις κατά ένα πίνακα τοΰ Πουκεβίλ τοΰ έτους 1816, ή Κρήτη διέθετε τότε 40 σκάφη μέ 1200 ναύτες καί 480 πυροβόλα. 7,Α-Ιβ). Άπό τίς Κρητικές πόλεις, ιδιαίτερα τά Σφακιά πρέπει νά είχαν ύπολογίσιμη σέ εμπορικά πλοία δύναμη. Δέ γνωρίζομε γι’ αύτά καμιά ξεχωριστή δράση. Έν τούτοις μέ τόν ξεσηκωμό τής Κρήτης, μήνας Μάιος τοΰ 1821, ή καγκελαρία δηλαδή ή Επαναστατική Επιτροπή πού συστήθηκε, όρισε νά καίγεται καί νά βυθίζεται τό καράβι πού ήθελε τυχόν παρακούσει, όλοι δέ οί πλοίαρχοι νά κρατοΰν συγκεντρωμένα καί έτοιμα τά πλοία τους στό λιμάνι, έφ’ δσον δέν λείπουν σέ ταξίδι. 'Ο λόγος ήταν νά έπιβιβασθεΐ στήν άνάγκη ό πληθυσμός σ’ αύτά καί νά μή πάθουν τή συμφορά τοΰ 1770.

Πέρα δμως άπό τά νησιά τοΰ Αιγαίου στόν άπέραντο πραγματικά πίνακα τής ελληνικής παρου­ σίας στή θάλασσα, ένδιαφέρουσα θέση καταλαμβά­ νουν τά νησιά τοΰ Ίονίου καθώς καί ορισμένες πόλεις τής ήπειρωτικής Ελλάδος, άπό τίς όποιες μερικές ήταν ναυτικές δσον ή περίπου δσον τά Ψαρά καί ή "Υδρα. Σάν παράδειγμα θά μποροΰσε κανείς νά πάρει τό Αίτωλικό (ή ’Ανατολικό) καί τό Μεσολόγγι. Στήν άρχή οί κάτοικοι τών δυό αύτών πόλεων ήταν γεωργοί καί ψαράδες, άργότερα δμως έπιδόθηκαν στό έμπόριο καί τή ναυτιλία. Κατά τή μαρτυρία τοΰ Βενετοΰ προξένου στήν Πάτρα, τό 1704 οί δυό 150

αύτές πόλεις κατείχαν 73 πλοία. Στήν άρχή ταξί­ δευαν μέσα στόν Κόλπο, τόν Κορινθιακό, άλλά κατόπι βγήκαν στό Ίόνιο καί άνοίχθηκαν στό πέλαγος — μέχρι τήν ’Ιταλία καί τήν 'Ισπανία. Στό τελευταίο τέταρτο τοΰ Που αιώνα οί Ενετοί, πού είχαν ήδη έκδιωχθεΐ άπό τή Στερεά καί τήν Πελοπόννησο, διόρισαν πρόξενο στό Μεσολόγγι. Τότε πολλοί Άνατολικιώτες καί Μεσολογγίτες πλοίαρχοι, πήραν πλοιαρχικά διπλώματα τής Βενε­ τίας καί μέ τήν προστασία τής σημαίας της μπορού­ σαν νά ταξιδεύουν άνεμπόδιστα σ’ ολόκληρη τή Μεσόγειο. Τά καράβια τών δύο αύτών πόλεων ξεπέρασαν, τήν έποχή αύτή τόν άριθμό 120 καί άνταγωνίσθηκαν μέ έπιτυχία τούς Γάλλους έμπο­ ρους. Τό 1767 μόνο του τό Αίτωλικό διέθετε 29 εμπορικά πλοία, τά όποια ταξίδευαν στήν ανοικτή θάλασσα καί είχαν μονοπωλήσει — γύρω στά μέσα τοΰ 18ου αιώνα — τό έμπόριο άπό τή Θεσσαλονίκη στήν Άδριατική. Τό 1770, καταστράφηκε μέ τά όρλωφικά ή ναυτι­ λιακή τους δύναμη άπό τούς Τούρκους καί άπό τούς πειρατές, Δαλματούς καί Άλγερίνους. Σέ μιά μόνο έπιδρομή άρπαξαν οί πειρατές 32, τά μεγαλύτερα καί καλύτερα, άνατολικιώτικα καί μεσολογγίτικα πλοία άπό τόν κόρφο τοΰ Αγίου Σώζοντος, δπου λιμενίζονταν. Τότε μετανάστευσαν πολλές οικογένειες, μέ δέκα πλοία στή Μήλο, δπου έζησαν μέ άσβεστη τήν άνάμνηση τής μακρινής τους πατρίδας. Καθώς δέ γνώριζαν καλά τά νερά στίς ελληνικές θάλασσες, έδιναν τούς καλύτερους πιλότους στά ξένα πλοία, πού περνοΰσαν άπό τή Μήλο. Μερικοί πάλι Μεσο­ λογγίτες καί Άνατολικιώτες κατέφυγαν στήν Πρέ­ βεζα. Μετά δμως τή θύελλα ήρθε ή γαλήνη καί τό ναυτικό τών δυό πόλεων ζωντάνεψε πάλι. Άρχές τοΰ 19ου αιώνα (1801-1805) τό Μεσολόγγι βρισκό­ ταν σέ πλήρη άκμή. Μεσολογγίτικα καράβια, δί­ στηλα καί τρίστηλα έκτελοΰσαν τίς μεταφορές σέ δυτικές χώρες, στήν ’Ιταλία καί τά Επτάνησα. ’Ιδιαίτερα στενές σχέσεις άναπτύχθηκαν μέ τή Σικελία, τή Γένοβα, τό Λιβόρνο. Λειτουργούσαν — κι αύτό είναι άξιομνημόνευτο — γραφεία γιά ναυτασφάλειες καί ναυτοδάνεια κι οί κάτοικοι εύημεροΰσαν. Έν τούτοις ή παλιά άλκή δέν ήταν νά ξανάρθει στό Μεσολόγγι. Αιτία, κυριότερη, σ’ αύτό ήταν ή άρπακτική διάθεση τοΰ Άλή πασά, πού άποτελοΰσε φραγμό στήν περαιτέρω άνάπτυξή του. Ούδαμώς ελάχιστη ναυτική πόλη ήταν τό Γαλα­ ξείδι. 'Η θαυμαστή αύτή πολιτεία, γύρω στό 1750 είχε μονοπωλήσει μαζί μέ τό Αίτωλικό τό έμπόριο πρός τήν Άδριατική καί τή Θεσσαλονίκη. Άρχές τοΰ 19ου αιώνα έχει συγκροτήσει σημαντικό έμπορικό στόλο, άπό 35 καράβια, γιά τό έξαγωγικό

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις έμπόριο καί 15, γιά τίς μεταφορές στόν Κορινθιακό καί τά γειτονικά νησιά. Στή δεύτερη δεκαετία τοΰ ίδιου αιώνα ό Πουκεβίλ ύπολογίζει σέ 15 εκατομμύ­ ρια γρόσια τήν αξία τών πλοίων τοΰ Γαλαξειδιοΰ καί άλλα τόσα τά κεφάλαια πού διέθεταν οί Γαλαξειδιώτες γιά τήν κίνησή τους καί τό έμπόριο. Είχαν τότε οί Γαλαξιδιώτες πενήντα πλοία τών 150 μέ 300 τόννων, γιά τά μεγάλα ταξίδια καί 70 κουβερτωμένες μπρατσέρες, μέ τίς όποιες έξυπηρετοΰσαν τό καλοκαίρι τήν ακτοπλοΐα στήν Άδριατική καί τό Αιγαίο. Τά πλοία αύτά ξεκινούσαν άπό τό λιμάνι τοΰ Γαλαξειδιοΰ, τό όποιο είχε σημαν­ τική θέση γιά τό έλληνικό έμπόριο. καί φημίζονταν γιά τήν άντοχή τους, φτιαγμένα καθώς ήταν άπό στεγνό ξύλο τοΰ Παρνασσού καί τών Δελφών. Οί Γαλαξειδιώτες ναυτικοί άπεϊχαν πολύ άπό τό λαμπρό σημείο δπου βρίσκονταν οί 'Υδραίοι καί ούτε τούς έφθασαν ποτέ. Έν τούτοις οί σελίδες πού έγραψαν στή θάλασσα είναι άπό τίς πλέον άξιόλογες. ΤΗταν οί καλύτεροι τής περιοχής καί ξεπερνοΰσαν πολλούς άλλους "Ελληνες στό ναυτικό έπάγγελμα. Καί, φυσικά, εύημεροΰσαν. Τό άπόηχο, άπό τόν παλμό τοΰ ζωντανοΰ αύτοΰ όργανισμοΰ μας μεταφέρει μέ ένθουσιασμό ένας "Αγγλος ταξιδιώτης, μέ τό όνομα Τόμας Σμάρτ Χιούζ Τ. Smart Hughes πού ήταν φιλόλογος. - Τό θέαμα ενός λαού ευτυχισμένου, συγκριτικά μέ τούς "Ελληνες της γύρω περιοχής αποτελεί βάλσαμο στήν ψυχή τοϋ ταξιδιώτη. Τό έμπόριο ανθίζει σ ’ αύτή τήν πόλη, μέ τούς δραστήριους κατοίκους, δπου κτίρια καί πληθυσμός πολλαπλασιάζονται μέ ταχύτατο ρυθμό... ’Εδώ δέν βλέπεις στά πρόσωπα τών άνθρώπων τό στίγμα τής δουλοφροσύνης. Μέ τή ζωηρή φαντασία τους καί τό δυναμικό ελληνικόν τους χαρακτήρα διαπρέπουν στήν έμπορική κερδοσκοπία καί προστρέ­ χουν ομαδικά παντού δπου βρίσκουν ένθάρρυνση καί δπου προστατεύονται οί καρποί τής φιλοπονίας τους... ζβιβλ. 935). Τό τελευταίο έχει ξεχωριστή σημασία, γιατί οί Γαλαξειδιώτες βρίσκονταν πάντοτε έκτεθειμένοι στή βουλιμία καί τίς άρπακτικές ορέξεις τοΰ Άλή πασά. 'Ο τύραννος τών Ίωαννίνων θέλει νά συγ­ κροτήσει ισχυρό στόλο καί άπαιτεΐ άπό τούς ναυτικούς νά δουλεύουν στά καράβια του χωρίς άμοιβή. "Υστερα ορέγεται τά ύπάρχοντά τους — καί δέν είναι μόνο ό ’Αλής. Άπό κάθε άξιωματοΰχο Τοΰρκο κινδυνεύουν, μόλο πού δέν κατοικεί ούτε ένας Τοΰρκος στό Γαλαξείδι. Γι’ αύτό οί Γαλαξειδιώτες, άντίθετα πρός τούς 'Υδραίους, φοβοΰνται νά δείξουν τά πλούτη τους καί κρύβουν τίς έπιχειρήσεις τους. Τά καράβια τους τά έχουν μέ ψεύτικα ονόματα καί ζοΰν σ’ έπιδεικτική λιτότητα. - Τά σπίτια τους, σημειώνει ό Πουκεβίλ, κακοχτισμένα καί άκόμη χειρότερα 'επιπλωμένα μόλις προσφέ­

ρουν μιά στέγη. Καί δέν είναι ούτε είκοσι αυτοί πού διαθέτουν ένα στρώμα νά κοιμηθείς. ’Άλλη είναι ή κατάσταση στίς άπέναντι άκτές τής Πελοποννήσου. Στή δεύτερη δεκαετία τοΰ 19ου αιώνα ή Πάτρα είναι ένα ζωντανό, μέ μεγάλη κίνηση λιμάνι καί σεβαστό όγκο εισαγωγών καί έξαγωγών. Τό έμπόριο δμως έχει περάσει στά χέρια ξένων — Μαλτέζων, Σικελών, Αμερικανών καί ’Άγγλων. 'Υπάρχουν καράβια, πού πλαισιωμένα σέ συνοδείες, ταξιδεύουν κατευθείαν στό Μπρίστολ. Γιά τήν κίνηση τοΰ λιμανιοΰ τής Πάτρας έχομε μιά ένδιαφέρουσα πληροφορία άπό τόν Τζών Χόμπχάζουζ (John Hobhouse), σύντροφο τοΰ Βύρωνα, στό πρώτο του ταξίδι στήν Ελλάδα (1809-1811): στό ισο­ ζύγιο εισαγωγών έξαγωγών ύπήρχε ένεργητικό ύπέρ τοΰ Μόριά, πέντε εκατομμύρια πιάστρα. Άπ’ αύτάτά δύο έκατομμύρια ταξίδευαν στήν Πόλη, τό ένα πήγαινε στόν πασά τής Τριπολιτσάς καί τό υπό­ λοιπο έμενε στούς "Ελληνες. Διαφορετικά είναι τά πράγματα στή Βόστιτσα (Αίγιο). Τό λιμάνι προστατεύεται στά δυτικά άπό πρόσχωση πού δημιούργησαν οί έκβολές ενός ποταμοΰ. ’Έτσι είναι πιό άσφαλές άπό τό λιμάνι τής Πάτρας, άλλά δέν έχει άρκετή χωρητικότητα καί παρουσιάζει μεγάλο βάθος γιά έμπορικά πλοία — έξι ώς επτά οργιές κοντά στήν άκτή. Είναι πολύ έκτεθειμένο στούς βόρειους καί βορειοανατολικούς άνέμους. Οί παραλίες τής περιοχής εύπρόσιτες, σ’ άντίθεση πρός τίς άπέναντι βραχωμένες άκτές τής Στερεάς, δπου δμως ύπάρχουν θαυμαστοί κόρφοι καί προστατευμένα άγκυροβόλια. 'Ένα άκόμη σημείο: τά γύρω άπ’ τή Βόστιτσα βουνά δίνουν άφθονη ξυλεία άπό πεΰκα, μέ τήν όποια κατασκευάζονται μικρά καί μεγάλα πλοία. Ξυλεία έπίσης ναυπηγική βρίσκουν στή δυτική Άχαία καί στά βουνά τής βόρειας καί άνατολικής άκτής τοΰ Κόλπου. Βγαίνοντας δμως άπό τόν Πατραϊκό άντικρίζεις άνάμεσα στ’ άλλα τήν Κεφαλλονιά καί τήν Ιθάκη. Τέλος τοΰ 18ου καί άρχές τοΰ επόμενου αιώνα, συναντούμε έκεϊ μιά κατάσταση ίσχυράς ροπής καί άγάπης πρός τή θάλασσα. Στήν ’Ιθάκη οί άνδρες ναυτολογούνται μέ μεγάλον ένθουσιασμό στά έμπορικά καράβια. Οί γεωρ­ γοί φεύγουν άπ’ τήν ύπαιθρο — καί μάλιστα αύτό προκαλεΐ πτώση στήν άξια τής γής. 'Ως κι οί βοσκοί άφήνουν στά βουνά τίς συνηθισμένες τους άσχολίες, γιά νά μποΰν στά καράβια. Παρουσιάζε­ ται άκόμη καί έλλειψη σέ ναυτικά χέρια, σέ σημείο πού χρειάστηκε νά πάρουν ’Ιταλούς ναΰτες στά καράβια τής ’Ιθάκης. Τό λιμάνι-δρμος, δπου βρίσκεται τό Βαθύ, είναι μοναδικό. Τά 50 καράβια τής ’Ιθάκης, κάθε τύπου, ταξιδεύουν κι έμπορεύονται σ’ ολόκληρη τή Μεσό­ γειο. Κι είναι μεγάλα καράβια: τέσσερα άπ ’ αύτά θά

151

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

άρκούσαν νά μεταφέρουν ολο τό έκστρατευτικό σώμα τοΰ ‘Οδυσσέα στίς ασιατικές άκτές. Μόλον πού ό πληθυσμός τής Κεφαλλονιάς δέν ξεπερνά τίς 60 χιλιάδες, διαθέτει έν τούτοις τό νησί πάνω άπό 200 πλοία καί πολλές βάρκες. Δέν είναι τυχαίο, τό δτι συναντά κανείς κεφαλλονίτικα πλοία παντού, στήν Άδριατική, τή Μεσόγειο, τό Αιγαίο καί τή Μαύρη Θάλασσα. Διασχίζουν έπίσης οί Κεφαλλονίτες τόν ’Ωκεανό καί φθάνουν στήν Αμε­ ρική — μέχρι καί τίς ’Ινδίες άκόμη. Φημίζονται ώς οί πιό έπιδέξιοι πειρατές. Κι είναι, όπως λένε, οί πιό κατάλληλοι γιά έμβολή (ρισάλτο) στό άντίπαλο πλοίο. Κάτι πού δέν παρέλειψαν νά έκμεταλλευθοϋν μέ τό παραπάνω οί Ρώσοι, στόν πόλεμό τους μέ τούς Τούρκους.

'Ο Άμβρακικός Κόλπος άποτελεΐ τή σημαντικό­ τερη πύλη τής νότιας ’Ηπείρου. Λόγος γιά έμπορική ναυτιλία δέν γίνεται, άλλά άξιόλογα είναι τά δάση, πού δίνουν ναυπηγική ξυλεία. Τή βρίσκει κανείς στίς νότιες άκτές τοΰ Κόλπου καί ξεπερνά σέ παραγωγή δλη τή γύρω άπ’ τόν Κόλπο περιοχή. Γιά μεγάλο χρονικό διάστημα ύπήρχε έκεΐ μόνιμα έγκατεστημένος Γάλλος άντιπρόσωπος, πού άγόραζε μέ σύμβαση ξυλεία γιά τούς ναυστάθμους τής νότιας Γαλλίας. Κατεβαίνοντας τό Ίόνιο συναντούμε στή Μεσσηνιακή Χερσόνησο τή Μεθώνη καί τήν Κορώνη. Είναι κι οί δυό τους άξιόλογες πόλεις. Τό λιμάνι τής Μεθώνης είναι φυσικά προστατευμένο, άλλά στήν προσπέλασή του συναντά κανείς ισχυρούς άνέμους καί ρεύματα. Στήν Κορώνη ύπάρχει ταρσα­ νάς σ’ ενέργεια, μέ μακριά παράδοση. ’Εκεί πάλι γίνεται μεγάλο έμπόριο μέ τή Δύση, άλλά τοΰτο είναι στά χέρια τών Γάλλων. Μέ τά όρλωφικά (1770) ύπέστησαν πλήγμα καί τά δυό λιμάνια, τά όποια δμως άργότερα άνέκυψαν. ’Απέναντι άπό τήν Κορώνη ή Καλαμάτα είναι τό λιμάνι τοΰ έξωτερικοΰ έμπορίου ολόκληρης τής περιοχής μέχρι τό Μυστρά, άλλά καί ή μεγάλη άγορά δπου έμπορεύονται καί άνταλλάσσουν τά προϊόντα τους ή κεντρική καί νότια Πελοπόννησος. Ζωηρή άνταπόκριση ύπάρχει μέ τή Μασσαλία καί τό Λιβόρνο. Τό μετάξι πηγαίνει στή Μασσαλία καί τό βελανίδι τής Μάνης στό Λιβόρνο. Τό έμπόριο τοΰ βαλανιδιού τό έχει άποκλειστικά ό μπέης τής Μάνης, άπαράλλακτα δπως στόν Άμβρακικό τό έμπόριο τής ξυλείας τό έχει ό Άλής. ’Αγοράζει στήν τιμή πού έκεΐνος ορίζει καί πωλεΐ δσον μπορεί περσότερο. Γιά ναυτιλία, τουλάχιστο άξιόλογη, δέν φαίνεται νά ύπάρχει. "Οπως δέν ύπάρχει καί στό Ναύπλιο τήν κυριότερη σκάλα τής ’Αργολίδας. Δέν βλέπεις έκεΐ, έγραφε ό Πουκεβίλ, παρά λίγα ύδραίικα πλοία πού προσεγγίζουν σ ’ αύτό τό μέρος, γιά νά επικοινωνούν πιό εύκολα μέ

152

τήν Τριπολιτσά, τό "Αργος καί τήν περιοχή τής Κυνουρίας. Δυτικά άπό τόν Άργολικό ζεΐ ό άνυπότακτος λαός, οί Μανιάτες. Ποτέ ή Μάνη δέν ύποτάχθηκε ολόκληρη στόν οθωμανικό ζυγό, μόλον πού έγιναν άπόπειρες γιά τήν ύποταγή της. Τό έλεύθερο τμήμα τής Μάνης γέμιζε — καί δίκαια — περηφάνεια τούς Μανιάτες κι ήταν τόπος καταφυγής γιά πολλούς σκλαβωμένους "Ελληνες. Θά μποροΰσαν ίσως νά έχουν ναυτιλία — δέν τούς έλειπε ούτε ή τόλμη ούτε ή έξοικείωση. Οί Μανιάτες δμως δέν είναι έμποροι, είναι πολεμιστές. Καί τά μικρά, λίγα ή πολλά πλοία πού έχουν, τά χρησιμοποιούν κυρίως γιά τήν πειρατεία. "Οπως δέ σημείωσα ήδη, στήν πειρατεία είναι ικανοί καί άδίστακτοι. Άπογοήτεψη θά δοκίμαζε ό ταξιδιώτης τοΰ 18ου ή τών άρχών τοΰ 19ου αιώνα, πού έπηρεασμένος άπό τήν άρχαία ιστορία τού τόπου, θά περίμενε νά βρει έναν ζωντανό καί γεμάτον καράβια Πειραιά. Οϋτε μιά ψαράΔικη βάρκα δέν ύπήρχε. Ή καλύβα, δπου ό τελωνοφύλακας κάθεται μόνο τήν ήμέρα, ήταν κλειστή. Λίγοι μονάχα καλόγεροι, κρυμμένοι σ’ ενα παλιό μοναστήρι, ήταν οί φύλακες τού λιμανιού, πού ό Κηφισσός γεμίζει μέ λάσπη, σάν νά μή θέλει ν ’ αφήσει καμιά άπ’ τήν παλιά δόξα τής ’Αθήνας. Στό βόρειο Αιγαίο, τό μεγάλο λιμάνι τής Θεσσα­ λονίκης δοκίμασε ιδιαίτερη άκμή στά χρόνια τών Ναπολεόντειων πολέμων. Μέ τόν άποκλεισμό τών μεσογειακών παραλίων τής δυτικής Εύρώπης άπό τόν άγγλικό στόλο, ό δρόμος πρός τήν Πρωσία καί άλλες κεντρικές χώρες περνούσε άπό τή Σερβία καί Βουλγαρία, μέ άφετηρία τή Θεσσαλονίκη. ’Αλλά κι ή Μάλτα είχε πυκνή έπικοινωνία μέ τή Θεσσαλο­ νίκη, άργότερα δέ κυκλοφορούσαν πολλά καράβια καί μάλιστα κατευθείαν ’Αγγλία - Μάλτα - Θεσσα­ λονίκη. ’Εμπορική ναυτιλία τοΰ τόπου δέν μάς είναι γνωστή. Πολύς λόγος έχει γίνει γιά τά ζαγοριανά καρά­ βια, δπως έλεγαν τότε τά καράβια τής Ζαγοράς. Έσημείωσαν άνάπτυξη μετά τή Συνθήκη τοΰ Κιουτσούκ Καϊναρτζή, στό τελευταίο δηλαδή τέταρτο τοΰ 18ου αιώνα. Ταξίδευαν, δπως βγαίνει άπό τίς τοπικές παραδόσεις, δχι μόνο στό Αιγαίο άλλά καί στή Μαύρη Θάλασσα, τήν Άδριατική καί τή Μεσόγειο.

V. ‘Ο ραγιάς καί ή θάλασσα Σχετικά μέ τή θέση τοΰ ραγιά άπέναντι στή θάλασσα, πρέπει νά ξεκινήσουμε άπό τή φυσική τάση πού έχει ό "Ελληνας γιά εκπατρισμό καί περιπλάνηση ή εγκατάσταση σέ πιό ευτυχισμένους χώρους.

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

- Ή έληνική φυλή, σημειώνει ό Κ. Παπαρρηγόπουλος, είχε άνέκαθεν τυχοδιωκτικό χαρακτήρα. Άπό τούς άρχαιοτάτους χρόνους μέχρι σήμερα δέν άρκέσθηκε στή δική του χώρα, άλλά ζήτησε πάντοτε πεδίο ένεργείας ευρύτερο, πλουσιότερο καί άσφαλέστερο. Ειδικότερα δμως πρός τή θάλασσα, τή ναυτιλία καί τό εμπόριο, έσπρωξαν τόν "Ελληνα ή αγάπη πρός τήν περιπέτεια, πρός τή φυγή ή τάση, καί ή οικειότητά του στή σκληρή ζωή τοΰ θαλασσινού. ’Εκτός δμως άπ’ αύτούς τούς βιολογικούς ύπήρξαν καί λόγοι φυσικοί ή άντικειμενικοί. Τό λίγο καί πτωχό έδαφος στήν πατρίδα, τό ήμερο κλίμα, ή ήσυχη συνήθως θάλασσα πού καλεϊ καί γοητεύει, παρακίνησαν καί παρέσυραν τόν "Ελληνα στήν εκλογή του. - Ό προσανατολισμός στό εμπόριο, γράφει γύρω στό 1810 δ Τζών Χόμπχαουζ, είναι ένα άπό τά κύρια χαρακτηριστικά αυτού τού έθνους. Προσοδοφόρο εμπό­ ριο διεξάγεται μέ άναρίθμητα καράβια, άνάμεσα στά νησιά τού Αιγαίου καθώς καί άπό τήν Κωνσταντινού­ πολη καί τή Σμύρνη. Τά καράβια αύτά έχουν άνασηκωμένη τήν πλώρη καί τήν πρύμη καί κοντόχονδρο κατάρτι. Τά είδα, ολόκληρα σμάρια, τήν ώρα πού ξεπρόβαλαν άπό τό στόμιο τού 'Ελλησπόντου, μέ τά βαμβακερά τους πανιά, πού άντιφέγγιζαν στό ηλιοβασί­ λεμα πάνω στά σκοτεινά νερά. Αρμένιζαν χωρίς χάρτη καί χωρίς πυξίδα, μέ μοναδικό προσανατολισμό τίς άκτές καί τ’ άκρωτήρια... Πολλά έχουν γραφεί γιά τήν έπίδοση τοΰ "Ελλη­ να, στά ναυτικά. Θά περιοριστώ στό ανέκδοτο άπό χειρόγραφο τοΰ υποναυάρχου Γεωργίου Ί. Τομ­ πάζη, πού δημοσιεύεται στό βιβλίο του Άδελφοί ’Ιάκωβος καί Μανώλης Τομπάζης, Άθήναι 1902 (βιβλ. 345). Αύτό μόνο άρκεΐ. - Κατά τούς χρόνους τής πρώτης τών Γάλλων Αυτοκρατορίας ίσχύοντος τοΰ ήπειρωτικοΰ άποκλεισμού, ό Μανώλης Τομπάζης διοικών τόν πάρωνα αυτού Λεωνίδα κατεδιώχθη ύπό άγγλικοΰ πολεμικού άξιοΰντος νά έπισκεφθή κατά τά είωθότα τό πλοϊον. '0 Τομπάζης βασιζόμενος είς τήν ελαφρότητα τοΰ άνέμου, ήτις καθίστα τό πλοϊον του εύκινητότερον τοΰ μεγάλου άγγλικοΰ, προσεπάθησε νά άποφύγη τήν οχληρόν έρευ­ ναν, είς ήν διά πυροβολισμών εκαλείτο, έξακολουθών πλησιστίως τόν πλοΰν αύτοϋ. Μετ ’ ολίγον δμως, μεταβληθέντος τοΰ καιρού, τό άγγλικόν πολεμικόν, ύπό εύνοϊκωτέρας εύρεθέν περιστάσεις, κατέφθασε τόν άπτόητον ' Υδραϊον καί ήνάγκασε νά έλθη πρός αύτόν έπί τοΰ καταστρώματος τού άγγλικοΰ. Ό ’Άγγλος πλοίαρ­ χος μετ ’ οργής τότε όμιλήσας άπήτησεν άπολογίαν έπί τή παρακοή, ό δέ Τομπάζης έν δλη τή άταραξία δικαιολογούμενος άπεκρίθη, δτι δέν άπάντησεν είς τάς διά πυροβολισμών προσκλήσεις έκλαβών τό καταδιω­ κτικόν πλοϊον ώς πειρατικόν τής Αλγερίας. Ή έξομοίωσις πλοίου φέροντος τήν άγγλικήν σημαίαν

πρός πειρατικόν έτι μάλλον έξώργισε τόν ύπερήφανον ’Άγγλον, άλλ’ ό Υδραίος πρός δικαιολογίαν τής έξαπατήσεώς του ύπεστήριξεν δτι αϋτη προήλθε έκτινος δλως άναρμόστου είς Άγγλους ναυτικούς χειρι­ σμού τών σιπάρων (κούντρων), έξ ου έθεώρησε τό πλοϊον ώς άπατηλώς φέρον τήν άγγλικήν σημαίαν. Ή παρατήρησις αϋτη τού "Ελληνος ναυτικού ζωηρόν ένεποίησεν αϊσθησιν τω Άγγλω πλοιάρχω οστις έπιληφθείς πάραυτα άνακρίσεων περί τοΰ γεγονότος καί βεβαιωθείς δτι ένεκα τής αιφνίδιου άσθενείας τοΰ άξιωματικοΰ τής φυλακής ό άναπληρών αύτόν δλως άνεπιτηδείως διεχειρίσθη τά ιστία, έθαύμασε τήν οξυ­ δέρκειαν τοΰ Τομπάζη καί, άντί τιμωρίας του, έπεδαψίλευσε πρός αύτόν φιλοφρονεστάτας ένδείξεις συναδελφικής έκτιμήσεως. 'Η καταφυγή δμως στή θάλασσα, γιά τήν όποια μιλήσαμε μόλις παραπάνω, περιέκλειε κι ένα λυ­ τρωτικό στοιχείο, τή φυγή καί άπόδραση άπό τά δεινά τής σκλαβιάς. Στή θάλασσα ό "Ελληνας άνέπνεε ελεύθερα, μακριά άπό κάθε τυραννικό δεσμό τοΰ δυνάστη. Είχε άκόμη τήν περηφάνεια τοΰ δημιουργού, πού νίκησε τήν άνέχεια καί έμαθε νά ταξιδεύει πρός τήν πρόοδο καί τήν εύημερία. Κι ήταν ή προσδοκία τής λευτεριάς πού άχνόφεγγε στό βάθος τοΰ φυσικοΰ καί πολιτικού του ορίζοντα. Φυσικά παρουσιάζει καί τίς άδύνατες πλευρές του ό "Ελληνας, γιά τίς όποιες βρίσκομε στίς μαρτυρίες τής έποχής έκείνης δικαιολογία άλλά καί έπικρίσεις. ’Έχουν ξεπέσει καί είναι εξαχρειωμένοι οί σκλα­ βωμένοι, άλλά ποιος λαός θά μπορούσε νά μείνει τόσους αιώνες κάτω άπό τήν πιό διεφθαρμένη τυραννία καί χωρίς νά καταντήσει πολύ χειρότερος; Οί άρετές, πού έχουν είναι δικές τους καί οί περισσότερες άδυναμίες τους οφείλονται στή μακρά δουλεία πού τούς δυναστεύει. Γιατί οί εύγενέστερες άρετές σφυρηλατοΰνται μέ τήν έλευθερία καί ένθαρρύνονται άπό τή φιλοδοξία γιά διάκριση, ποτέ δέ δέν άναπτύσσονται κάτω άπό τό θρησκευτικό φανατισμό καί τήν τυραννία. Μερικοί δμως πιστεύουν πώς ύπάρχει βαθύς διαφορισμός άνάμεσα στούς κατοίκους τών κέντρων καί στούς βουνίσιους ή αύτούς πού ζοΰν μακριά άπ’ τούς πολυσύχναστους δρόμους. - Οί πατραπαράδοτες 'ελληνικές άρετές, σημειώνει ό ταξιδιώτης Ά. Καστελλάν (A. L. Castellan), έχουν έκφυλισθεϊ στίς περιοχές, δπου οί "Ελληνες έρχονται σ ’ έπαφή μέ τούς Φράγκους, άπό τούς οποίους παίρνουν τά έλαττώματά τους... Ή φθορά παρατηρεϊται κυρίως στίς ναυτικές πόλεις, τίς έμπορικές σκάλες τών ελληνικών θαλασσών. Έκεϊ τό έμπορικά πνεύμα κι ή φιλοχρηματία έχουν στεγνώσει τίς ψυχές. Ή δίψα τοΰ κέρδους φέρνει τήν κακοπιστία, τά πλούτη οδηγούν στήν άλαζονεία. '0 φόβος, μήν τούς αρπάξει ό τουρκικός δεσποτισμός τόν άποθησαυρισμένο πλούτο, 153

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

εχει μεταβάλει τούς προνομιούχους σέ διπλοπρόσωπους καί χαμερπεϊς... Καί τελειώνει ό ταξιδιώτης μέ τή σύσταση νά μή αναζητήσει ό ξένος τόν αληθινό ελληνικό χαρα­ κτήρα στίς παραθαλάσσιες περιοχές άλλά μονάχα στούς βουνίσιους, μακριά άπό τούς πολυσύχνα­ στους δρόμους. Σ’ αύτούς, τούς τελευταίους, θά βρει τήν ειλικρίνεια καί καλοσύνη, τίς άρετές τής φιλοξενίας. Κάτι άνάλογο διατυπώνει τριάντα χρόνια νωρί­ τερα (τό 1768) ένας Γερμανός, ό Γιόχαν Ρίντεσελ, πού γράφει δτι οί 'Έλληνες τής Κωνσταντινουπό­ λεως, φιλούν ταπεινά τίς άλυσίδες τους καί πασχί­ ζουν νά τίς κρύψουν μέ λουλούδια. Έκεΐ στήν Πόλη, έπικρατοΰν οί φιλόδοξοι κι οί κερδοσκόποι. Τούς πραγματικούς 'Έλληνες τούς βρίσκει κανείς στίς έπαρχίες, τά νησιά καί στήν ’Αθήνα. Αυτοί δέν έχουν φιλοδοξίες. ’Ασχολούνται μέ τή γεωργία κι είναι πιό γνήσιοι καί πιό αύθόρμητοι. Βέβαια δέν ύπάρχουν φιλόσοφοι δπως ό Σωκράτης καί ό Πλάτωνας, άλλά ποιος ξέρει άν ύπάρχουν μεγαλοφυίες πού χάνονται μέσα στήν καταπίεση. ’Αρκεί νά προσέξεις τήν εύκολία μέ τήν όποια μαθαίνουν ξένες γλώσσες. "Ολος ό κόσμος μιλάει έλληνικά, ιταλικά, άγγλικά καί τούρκικα. Καί δέν χρειάζονται δάσκαλο γιά νά μάθουν χορό! ’Αλλά μήπως οί 'Έλληνες δέν έδειξαν τό δυναμι­ σμό τους καί άφθαστες ικανότητες, λίγο άργότερα — στό 1770 — στίς επιχειρήσεις τών Ρώσων; Μέ τή μεγαλύτερη εύκολία προσαρμόσθηκαν στίς ρωσικές μεθόδους τού πολέμου. Πετρονήσι άγονο ή "Υδρα δέν έχει οϋτε δένδρα οϋτε κήπους οϋτε ένα χείμαρρο. Ωστόσο βλέπεις μέ έκπληξη καί ενδιαφέρον σ' αύτό τό νησί έναν πανέξυπνο λαό καί ευτυχισμένο. Ό Τούρκος πλεονέκτης καί Αμέριμνος, πεθαίνει άπό μιξέρια καί πλήξη, Ανάμεσα στούς θησαυρούς μιας γενναιόδωρης φύσης, ένώ ό ελεύθερος "Ελληνας μετα­ μορφώνει τούς βράχους σέ μεταλλωρυχείο. Είναι σάν τούς ’Άγγλους στήν ικανότητα καί τή γρηγοράδα, σημειώνει γιά τούς 'Έλληνες ναυτικούς σ’ ένα χρονικό του, ό Γερμανός άνθυπολοχαγός Φερδινάνδος Κιζεβέτερ (Ferdinand von Kiesewetter). Δέν πρέπει δμως νά παραλείψουμε μιά αύστηρή κριτική, πού προέρχεται άπό τό Ρήγα Φεραΐο ή τουλάχιστο άπό κάποιο στενό συνεργάτη του. Γράφτηκε λίγο πριν άπό τό θάνατό του καί βρίσκε­ ται σέ χειρόγραφο μέ τό τελευταίο του «χαΐρε» πρός τούς συμπατριώτες του. - Τό χρυσάφι, γράφει τό χειρόγραφο, είναι τό είδωλο τών ναυτικών καί τών εμπόρων. Αισθήματα καί Αγάπες, εργασία καί κίνδυνοι, ζωή καί διασκέδαση, οικογένεια καί πατρίδα δλα στά μάτια τους μεταμορφώ­ νονται σέ χρυσάφι... Κι δμως — σημειώνουμε έμεΐς — έμποροι θεμέλιωσαν τό επιτελικό δργανο γιά τήν προετοιμασία

154

τού Άγώνα, δηλαδή τή Φιλική Εταιρεία, κι οί ναυτικοί ήταν εκείνοι πού έκαμαν πράξη τό δραμά της, τό δραμα τών εμπόρων. Μπορεί τό εμπορικό πνεύμα νά άλλοιώνει τόν άληθινό χαρακτήρα τών θαλασσινών, άλλά δέν τόν διαστρέφει. Οί πραγματικοί ναυτικοί παρά τήν άπότομη καί συχνά άντικοινωνική τους διάθεση, γιά τήν όποια τούς κατηγορούν έχουν τήν πολύτιμη ειλικρίνεια τών άνθρώπων, πού ζοΰν μέ τήν φύση. "Αν μάς φαίνονται καλοί, σημειώνει ό Α. Καστελλάν, είναι πραγματικά καλύτεροι άπό μάς καί τό Αγαθό Αλλά λίγο σκληρό ϋφος τους είναι μόνο μιά επιφάνεια, πού κρύβει τά πιό ευγενικά αισθήματα. Καί δέν στεγνώνει τήν ψυχή τό θαλασσεμπόριο. Γράφοντας γιά τούς 'Υδραίους ό Άθαν.Ά. Μιαού­ λης (στό Βίο τοΰ Άντων. Γ. Κριεζή - βιβλ. 280) σημειώνει έπιγραμματικά δτι μέ τήν άσκησή του πρώτα συσσωρεύθηκαν πλούτη καί δεύτερο διαμορφώ­ θηκαν άνδρες γενναίοι καί ναυτικοί, άπό τή σύγκρουση μέ τούς πειρατές καί άπό τήν πάλη μέ τίς ναυτικές δυνάμεις, πού ενεργούσαν τόν άποκλεισμό στά ευρω­ παϊκά παράλια. Τό άντίθετο, οί έμποροναυτίλοι νησιώτες άποτελοΰν τό σημαντικότερο τμήμα τού ελληνικού έθνους αύτοΰ σημειώνει συγγραφέας τοΰ 1810. Καί προσθέτει δτι τό ναυτικό τους μπορεί νά σώσει τούς "Ελληνες άπό τήν καταφρόνια καί ν ’ άποκτήσει στά μάτια τής Εύρώπης τήν αίγλη, πού είχε πριν άπό πολλούς αιώνες. Καί τοΰτο πρέπει νά τό θεωρήσουμε λογικό, γιατί ό νησιώτης, δσο άπλώνεται ή δύναμή του στή θάλασσα, τόσο αισθάνεται σιγουριά καί αυτοπεποί­ θηση. Ή καταπληκτική εύημερία (τής "Υδρας) πάνω σ ’ αύτούς τούς βράχους, σημειώνει ό Γουίλλιαμ Τζέλ (William Gell), ταξιδιώτης στά χρόνια 1801-1805, δπου δέν φυτρώνει οϋτε πράσινο φύλλο καί δέν υπάρχει μιά σταγόνα νερό, δείχνει τίς μεγάλες δυνατότητες τών άνθρώπων της (βιβλ. 927β). ’Έχουν οί νησιώτες πατριωτικό αίσθημα καί έπαναστατική όρμή. ’Έχουν άκόμη τήν ίδια ζωντά­ νια στήν ψυχή καί στό σώμα, τήν ίδια εύφυία, κουφότητα καί πανουργία, πού χαρακτήριζαν τούς άρχαίους προγόνους των. Τούς κατηγορούν γιά πονηριά καί άλαζονεία, άλλ’ αύτές είναι συχνά άθώες καί πάντως καλύτερες άπό τήν ύποκρισία. 'Η γνήσια άπλοϊκότητά τους είναι προτιμότερη άπό τούς τύπους, πού κρύβονται κάτω άπ’ τό βερνίκι μιας ψυχρής εύγένειας. Φαίνεται δμως πώς γιά πολλούς βασικό γνώρισμα είναι ή ματαιοδοξία. Στούς χρόνους τής σκλαβιάς έκδηλωνόταν μέ κούφια λόγια καί τίτλους, μέ τή μίμηση τής φορεσιάς τών τυράννων τους καί μέ μηχανοραφίες γιά τήν εξασφάλιση τυραννικής έξουσίας πάνω σέ μερικά χωριουδάκια ή, γενικότερα, τό άξίωμα τοΰ κοτζάμπαση καί προεστοΰ. Αύτό είναι κατά κάποιον τρόπο τό ψυχολογικό

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις πορτραϊτο των νησιωτών καί γενικότερα τών ' Ελ­ λήνων ναυτικών. 'Υπάρχει δμως καί τό έξωτερικό παρουσιαστικό. Τό σκιαγραφεί ό Τζών Χόμπχαουζ. - Οί νησιώτες είναι πιό μελαχροινοί καί πιό εύρω­ στοι άπό τούς κατοίκους τών ηπειρωτικών περιοχών. Μάτια μεγάλα καί σκούρα, χαρακτηριστικά αρμονικά, μέ εξαίρεση τά αυτιά, πού μού φάνηκαν πιό μεγάλα άπό τό κανονικό. Μαλλιά σκούρα καί μακριά μερικοί δμως ξύριζαν δλο τό μπροστινό μέρος τού κεφαλιού... "Ετρεφαν πάντοτε μουστάκι πού προσπαθούσαν νά τό διατηρήσουν κατάμαυρο. Γενειάδες διατηρούσαν μόνο οί κληρικοί, κοτζαμπάσηδες καί γενικά οί άνθρωποι τής εξουσίας. Μακρολαίμηδες, μέ πλατύ στέρνο καί ώμους δυνατούς, σπάνια δέ μέ στενή μέση. Τά πόδια τους κάπως πιό χονδρά σέ σύγκριση μέ τούς Ευρωπαί­ ους, άλλά γερά καί καλό φτιαγμένα. Διαφορετική γνώμη φαίνεται νά έχη άλλος ξένος, πού έπισκέφθηκε τήν 'Ελλάδα τό 1801 καί 18051806. Είναι ό ’Έντουαρντ Ντόντγουελλ (Edward Dodwell), πού γράφει. - Οί "Ελληνες ναυτικοί έχουν μακριά μαλλιά, δπως οί πρόγονοί τους οί καρηκομόοντες ’Αχαιοί: Τό κτένισμα αύτό τών 'Ελλήνων άνδρών είναι άποκρουστικό καί άντιαισθητικό. Ή δψη τών μακρύμάλληδων είναι άπερίγραπτα άγρια (βιβλ. 919). Σύμφωνα μέ άλλη μαρτυρία, είχαν ίδεΐ κατά τήν προεπαναστατική έποχή οί Βρεταννοί στό νησί τους ναΰτες Σπετσιώτες, τόσο ρωμαλέους, πού άν δοκίμαζε κανείς νά μπήξει καρφί στό βραχίονά τους τό καρφί θά λύγιζε. Γενικότερα, είχαν οί "Ελληνες ναυτικοί έπιδεξιότητα σ’ δλες τίς σωματικές ασκή­ σεις καί δέν τούς έλειπε ή ετοιμότητα, προκειμένου ν’ αντιμετωπίσουν μία απρόβλεπτη κατάσταση ή έναν κίνδυνο. Άπό τόν Ά. Καστελλάν έχομε αξιόλογες παρα­ τηρήσεις, πού συμπληρώνουν τόν πίνακα. -Είναι, λέγει άφιλοκερδεϊς καί σπάταλοι. Ή σκέψη τους έχει ζωντάνια καί καμιά φορά ευγένεια. Καθώς είναι πολύ εγωιστές, τούς πληγώνει ή υπεροπτική συμπεριφορά, έχουν δμως άδύνατο χαρακτήρα κι αύτό τούς κάνει νά σκύβουν στό βάρβαρο άφέντη. Χρειάζον­ ται ειδική μεταχείριση: παίρνουν εύκολα θάρρος καί πρέπει νά τούς φέρεται κανείς μέ σταθερότητα καί άξιοπρέπεια, δείχνοντάς τους δμως ταυτόχρονα σεβα­ σμό καί εμπιστοσύνη. Στίς παρατηρήσεις είναι ευαίσθη­ τοι καθώς καί στίς επικρίσεις καί πολύ τούς κολακεύ­ ουν οί έπαινοι - περσότερο κι άπό τίς υλικές άμοιβές. Είναι, προσθέτει, γενναίοι καί συχνά ριψοκίνδυνοι, άλλά χωρίς αρκετή ψυχραιμία, γιά νά είναι προσεκτι­ κοί. '0 ενθουσιασμός τους σβήνει, σάν τό καλοσκεφθούν. ’Αποθαρρύνονται εύκολα, τά χάνουν, τούς κυριεύει ό φόβος καί τότε καταφεύγουν στή βοήθεια τής εκκλησίας. Προσεύχονται θερμά καί κάνουν τάματα, πού κάποτε πραγματοποιούν.

Χαρακτηριστικά σημειώνει ό ίδιος συγγραφέας γιά τούς ναυτικούς. - Ό καπετάνιος, οί άξιωματικοί καί οί ναύτες, είχαν περίπου τά ίδια προτερήματα καί ελαττώματα. Στό βάθος ό χαρακτήρας τους μού φάνηκε ώς ένα μείγμα άπό επιπολαιότητα, άδυναμία καί στόμφο. Εύκολοι στίς συγκινήσεις, δπως τά παιδιά, ξεχνούν τή άλλη στιγμή αύτό πού τούς συγκίνησε. ’Οξύθυμοι σάν κι αύτά, άφήνουν νά τούς παρασύρει δλη ή ορμή τής οργής καί γαληνεύουν τό ίδιο εύκολα, άν τούς φερθείς ψυχρά ή τούς επιβληθείς μέ σταθερότητα. Δέν βρήκαμε στούς άνθρώπους αύτούς τίς άντιπάθειες καί τά μακροχρόνια μίση πού προκαλοΰν τήν εκδίκηση καί τήν προδοσία. Μάλωναν συχνά. Οί βρισιές οδηγούσαν σέ σύγκρουση άνάμεσα στούς δυό άντιπάλους. ’Αλλά ένας τρίτος τούς χώριζε, φωνάζοντας ή κτυπώντας πιό δυνατά. '0 καυγάς σταματούσε έκεϊ κι ένα τέταρτο άργότερα τόν είχαν ξεχάσει... Πολλοί Εύρωπαΐοι ταξιδιώτες, φθάνοντας στά ελληνικά χώματα, ζητούσαν άπό τόν πασά ή τό βοεβόδα, τή διάθεση ένός γενίτσαρου νά τούς συνοδεύει στίς μετακινήσεις τους. Αύτό δμως προκαλοϋσε μεγάλη δυσφορία σ’ άνθρώπους άδούλωτους δπως οί 'Υδραίοι, οί όποιοι καί δέν έκρυβαν τά αίσθήματά τους. ’Ίσια ίσια τοΰ φέρονταν μέ υπεροψία καί συχνά καταφρόνεση. 'Ο ξένος δμως άντί νά άντιληφθεΐ τήν αιτία καί νά έξηγήσει αύτή τους τή στάση προβαίνει σέ αύστηρούς χαρακτηρι­ σμούς πού δέν δικαιολογούνται. Τέτοια είναι ή περίπτωση τοΰ Βρεταννοΰ ’Έντουαρντ Ντόντγουελ, ό όποιος καί σημειώνει. - Αυτοί (δηλαδή οί 'Υδραίοι καί Ποριώτες), δπως καί οί κάτοικοι μερικών έμποροναυτικών νησιών νομίζουν πώς άπέκτησαν τήν άνεξαρτησία τους, επειδή δέν βρίσκονται άμεσα κάτω άπό τόν ζυγό τών Τούρ­ κων. ’Έχουν δλη τήν άηδιαστική άναίδεια τών χειραφε­ τημένων σκλάβων καί στούς τρόπους των βλέπεις κάτι τό υπερφίαλο καί περιφρονητικό, πού προσβάλει περισ­ σότερο άπό τή υπεροπτική καί πάντως άξιόπρεπη συμπεριφορά των Τούρκων. Τό γαλλικό έμπόριο μαζί μέ τή ναυτιλία τους ύπέφεραν άπό τή δραστηριότητα τών Ελλήνων ναυτιλλομένων. Ειδικά δέ, σέ ορισμένη περίοδο, άπό τούς Γαλαξειδιώτες. Τοϋτο πρέπει νά τό έχομε ύπόψη, δταν διαβάζομε γραμμές σάν τίς παρακάτω, τοΰ Πουκεβίλ, ό όποιος έν τούτοις μάς κληροδό­ τησε άξιόλογες καί πολύ χρήσιμες πληροφορίες καί παρατηρήσεις γιά τήν προεπαναστατική κυρίως 'Ελλάδα. - Ή καλή πίστη τών καραβοκύρηδων τού Γαλαξειδιοΰ δέν προσφέρει περσότερη εγγύηση γιά τό έμπόριο άπ’ δ,τι οί γνώσεις τους γιά τή ναυσιπλοΐα. Δέν θά συμβούλευα ποτέ έναν ξένο νά ναυλώσει τά πλοία τους οΰτε νά ταξιδέψει μ ’ αύτά. Πείρα μακρόχρονη μ ’ έμαθε δτι πάνω σ’ αύτό τό ζήτημα οί Έλληνες - εκτός άπό

155

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

μερικές εξαιρέσεις - δοκιμάζουν έντονα τόν πειρασμό νά ξεγελάσουν ένα χριστιανό αλλόδοξο. Κανείς άπ ’ αύτούς πού θέλουν νά κρύψουν τούς εγκληματικούς των σκοπούς, δέν ξέρει καλύτερα άπό τούς Γαλαξειδιωτες νά συγκαλύπτει τίς εύθύνες του μέ ψεύτικους δικαστι­ κούς τύπους. Οί δικηγόροι, καταραμένοι άπό τόν Προφήτη, θά έχαναν τά λόγια τους εμπρός στούς καπετανέους τοΰ Γαλαξειδιού. Στή συνέχεια, μας πληροφορεί ό Πουκεβίλ, δτι διέθεταν γραφεία πού τούς χορηγούσαν ψευδή βεβαιωτικά ζημίας ή πλαστές φορτωτικές, γιά νά ξεγελούν τούς ασφαλιστές. Καί προκαλοΰν σκόπιμα ναυάγια γιά νά πλουτίσουν, δπως άλλοι πλουτίζουν μέ τίς χρεωκοπίες. Γιά προσφυγή στά δικαστήρια ούτε λόγος, γιατί οί φταίχτες έχουν ισχυρούς προστάτες. Μήτε ή έκκλησία μπορεί νά τούς τιθασέψει, μέ τούς κεραυνούς τοΰ άφορισμοΰ. 'Υ­ πάρχουν δέ κληρικοί πού τούς συμφιλιώνουν μέ τό Θεό, γιατί θεωρούν μικροπαράπτωμα τήν κλοπή πού γίνεται είς βάρος ενός άλλοδόξου. 'Η δεισιδαιμονία δέν είναι ξένη στό χαρακτήρα τών θαλασσινών. Μιλώντας γιά τούς 'Υδραίους ένας "Αγγλος ταξιδιώτης, ό Τζών Γκάλτ σημειώνει πώς ήταν πολύ δεισιδαίμονες οί "Ελληνες ναυτικοί — καί άφηγεΐται. - Μιά ξαφνική νηνεμία άκινήτησε τό καράβι στά βορεινά τής Ζακύνθου καί τό πλήρωμα άνησύχησε γιατί τελείωναν τά τρόφιμα. 'Έταξαν λοιπόν νά λειτουργή­ σουν, μόλις θά ’πιαναν σέ' λιμάνι. "Εκοψαν 38 χαρτάκια, όσοι καί οί ναύτες καί έγραψαν στό καθένα τό όνομα ενός άγιου. "Υστερα τό έριξαν σέ μιά σκούφια. Κάθε ναυτικός πλησίαζε, τραβούσε ένα χαρ­ τάκι καί έδινε ένα νόμισμα γιά τόν άγιο. Καθένας πού έπαιρνε τό χαρτάκι, πήγαινε στήν πρύμη τού καραβιού, έκανε τό σταυρό του, τό άσπαζόταν τό πετούσε στή θάλασσα καί προσευχόταν νά στείλει ό άγιος εύνοϊκόν άνεμο. Άπό τόν ίδιο συγγραφέα, δπως καί άπό τόν Πουκεβίλ, μαθαίνομε μερικά καί μέχρις ενός ση­ μείου ένδιαφέροντα πράγματα. 'Ο "Αγιος Σπυρίδω­ νας ήταν στά νεώτερα χρόνα, μαζί μέ τόν "Αγιο Νικόλα, προστάτης τών θαλασσινών τοΰ Σαρωνικοΰ. Φαίνεται δμως πώς οί ψαράδες ήταν κι άπ’ τούς δυό δυσαρεστημένοι — δέν είχαν καλή καλάδα! ΓΓ αύτό άπειλοΰσαν τόν "Αγιο Σπυρίδωνα, πώς δέν θά τοΰ ξανανάψουν κερί. "Ενας μάλιστα πολύ οργισμένος τόν άποκάλεσε παξιμαδοκλέφτη, γιατί είχαν καταναλώσει δλη τή γαλέτα, χωρίς νά πιάσουν ψαράκι. Μέ αύστηρότητα κρίνει, άρχές τοΰ 18ου αιώνα (τό 1714) ό ταξιδιώτης Κορνέιγ λέ Μπρέν (Corneille le Brun) τήν εύλάβεια τών 'Ελλήνων, πού δέν είναι άπαλλαγμένη άπό τή δεισιδαιμονία. Τό ταξίδι δέν πρέπει νά πήγαινε καλά, άφοΰ δέν μποροΰσαν νά πιάσουν λιμάνι κι ό άγέρας τούς

156

άπομάκρυνε άπό τήν στεριά καί πάλι. Οί έπιβάτες άρχισαν νά κοιτάζονται λυπημένα. Μερικοί άνδρες άπό τό πλήρωμα άναβαν δλη τή νύκτα κεριά στόν "Αγιο Γεώργιο καί τοΰ έταζαν χρήματα, άν έφθαναν καλά σέ λιμάνι. ΤΗταν ό μεγαλύτερος τους "Αγιος καί σ’ αύτόν κατάφευγαν σέ τέτοιες περιστάσεις, ζητώντας τήν προστασία του. "Ενας μάλιστα άπ’ τό πλήρωμα άρχισε νά γυρνάει μέ τό σκούφο του καί νά μαζεύει, γιά τή χάρη του, δ,τι είχε ό καθένας εύχαρίστηση. Ό ξένος άπόδιωξε τό ναύτη μέ λόγια βλάσφημα γιά τό άγιο καί σκέψεις περιφρονητικές γιά τούς ναυτικούς τού πλοίου: άντί νά καταφεύγουν στά θεία, καλύτερα θά 'καναν νά μάθουν τή δουλειά τους. Μέ λιγότερη άκόμη φιλοφρόνηση όμιλεΐ γιά τούς "Ελληνες ναυτικούς, γύρω στό 1798, ένας άλλος Γάλλος ταξιδιώτης, ό Κλώντ Σαβαρύ (Claude Savary - βιβλ. 969). Δέν έχομε στοιχεία γιά τήν άξιοπιστία αύτοΰ τοΰ άνθρώπου, τό κείμενό του δμως χαριτωμένο είναι μαζί καί αύστηρό. Παραδέρνομε, λέγει, συνεχώς μέ τούς άνέμους άπό νησί σέ νησί καί άπό χώρα σέ χώρα καί ψάχνομε νά βρούμε τήν Κρήτη όπως ό Όδυσσέας τήν 'Ιθάκη. Μέρα τή μέρα τά ταξίδια του μού φαίνονται πιό πιστευτά. Οί ναύτες τού πλοίου μας είναι στ ’ άλήθεια άντάξιοι τής εποχής τού 'Ομήρου. Μέ τήν παραμικρή κακοκαιρία τρέχουν νά κρυφτούν σέ κάποιο λιμάνι. Καί προσθέτει δτι ή δεισιδαιμονία τών Ελλήνων είναι όση καί ή άγνοιά τους. "Αν τούτο δέν είναι καθαρή συκοφαντία ενός λαού πού παλεύει νά εξασφαλίσει τήν επιβίωσή του, λογικό είναι νά ύποθέσουμε δτι μέσα στό πλήθος τών έξοχων ναυτίλων, ξεχώριζαν καί ορισμένοι — οί ολίγοι — γιά τήν άπειρία τους. Κι αυτοί δμως, μέ τή γρήγορη καί συχνά έκπληκτική προσαρμογή τοΰ "Ελληνα, δέν θ’ αργήσουν νά δαμάσουν τό υγρό στοιχείο — καί μάλιστα νά διαπρέψουν. Κι ίσως σ’ αύτό χαρακτηριστική είναι ή παρακάτω στιχομυθία, μέ τήν όποια κλείνομε τή σκιαγραφία μας γιά τόν "Ελληνα καί τή θάλασσα. Τήν άναφέρει ό Δ. Κόκκινος. Σέ μιά μονομαχία τοΰ βρικίου τοΰ Μιαούλη μέ τουρκικό κορβέτα στό στενό ’Ηλείας καί Ζακύν­ θου, οί "Αγγλοι πού παρακολούθησαν τή σύγκρου­ ση κι είδαν τό στόλο τοΰ Καρά Άλή ν’ άδρανεΐ — φθινόπωρο τοΰ 1821 — έξοργίστηκαν. 'Ο Τόμας, διοικητής τής Ζακύνθου, είπε στόν Τοΰρκο ναύ­ αρχο. - Είναι ντροπή γιά τούς Τούρκους καί τό μεγάλο στόλο τους νά ύφίστανται τέτοιες ταπεινώσεις άπό τούς χθεσινούς ραγιάδες καί άπό εμπορικά πλοία. Καί ό Καρά Άλής άπάντησε. - Δέν νικούν τά πλοία άλλά οί άνθρωποι. Οί γκιαούρηδες έχουν μικρά πλοία, άλλά ξέρουν νά τά κυβερνούν καί νά τά κινούν όπως θέλουν. Κι άς μή τούς θεωρούν κατωτέρους των ναυτικούς οί "Αγγλοι καί οί άλλοι Ευρωπαίοι.

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

VI Ή ζωή στό καράβι τοϋ ραγιά Είναι γνωστό ότι οί σκλαβωμένοι "Ελληνες έδιναν αρχαία ονόματα στά καράβια τους. ΤΗταν ονόματα θεών καί ήρώων: Λεωνίδας, Περικλής, Θεμιστοκλής, Κίμων, ’Επαμεινώνδας, Σόλων, Λυ­ κούργος, Φωκίων, Άχιλλεύς, Διομήδης,'Ηρακλής, Ποσειδών, Άθηνα, Άρτεμις, Νέμεσις, ’Αφροδίτη καί Περσεφόνη. Έθεράπευε ή ονομασία αύτή τόν υποσυνείδητο πόθο γιά ταύτιση μέ τό αρχαίο κλέος ή τή δίψα γιά παλικαριά καί έκδίκηση. Καί όχι μόνο έδιναν στά πλοία τους άρχαΐα ονόματα, άλλά καί τοποθετούσαν ώς ακρόπρωρα προτομές άρχαίων ήρώων, πού συνήθως τό όνομά τους έφερε τό πλοίο. Άκόμη δέ χάραζαν πάνω σέ πλάκες άπό δρΰ, άρχαϊες πανοπλίες ή άλλες ήρωικές παραστάσεις καί τίς τοποθετούσαν στόν καθρέφτη τής πρύμης. Άλλά καί σ’ ολόκληρο τό καράβι πλανιόταν πολλές φορές ζωντανή ή αρχαία 'Ελλάδα. Μικρο­ γραφία της θέλει ό Γάλλος ταξιδιώτης Πιέρ Λεμπρέν τήν κορβέτα Θεμιστοκλής, μέ τήν όποια ταξίδεψε τό Μάιο τοΰ 1820 άπό τή Μασσαλία στήν 'Ελλάδα. Σχετικά σημειώνει. - Ξαφνικά, βγαίνοντας άπό τό λιμάνι τής Μασσα­ λίας, βρέθηκα μέ ένα μαγικόν τρόπο στήν Ελλάδα. Καθώς ήμουν ό μοναδικός Γάλλος άνάμεσα σέ δέκα 'Υδραίους ναυτικούς, ή γλώσσα, οί φορεσιές, τά ήθη καί τά έθιμα, δλα μαζί ήταν γιά μένα κάτι τό όλότελα μοναδικό. Σ ’ δλες τίς γωνίες τοΰ καραβιού ήταν άποτυπωμένη ή 'Ελλάδα. Παντού διάβαζα ποιητικές ονομασίες: ναός τής ’Αφροδίτης, ναός τής Άρτεμης, ναός τής Καλυ­ ψώς. '0 τελευταίος ήταν τό κοτέτσι τοΰ καραβιού. Είχαν βαφτίσει τρεις βάρκες μέ τά ονόματα τών παι­ διών τοΰ Θεμιστοκλή: Λυσίμαχος, Νεοκλής καί ’Ασπα­ σία Κάθε κανόνι είχε δικό του δνομα - ένα άπό τ ’ άστρα τ ’ ουρανού: Σείριος, Άρκτοΰρος, Ώρίων, Κάστωρ, Περσεύς. ’Ακόμη κι ό καραβόσκυλος τοΰ Θεμι­ στοκλή είχε ένα μυθικό δνομα, τόν έλεγαν Κέρβερο. - Κέρβερε! Κέρβερε! άκουγες τούς ναύτες νά φωνά­ ζουν δλη τήν ήμέρα. Καί τή νύκτα ό Κέρβερος άγρυπνοΰσε κοντά τους, φύλακας άζιος καί μάλιστα φοβε­ ρός - δπως θυμάμαι (βιβλ. 947α). Πέρα δμως άπό τίς ποιητικές άναπολήσεις ενός ένδοξου παρελθόντος ύπήρχαν οί άνάγκες έσωτερικής ύπηρεσίας, ή ενδιαίτηση καί τροφή, ή ενδυμα­ σία, οί ώρες τής δουλειάς καί τής σχόλης, ή οργάνωση τοΰ πλοίου στό λιμάνι καί στό πέλαγος. Κουραδόρο έλεγαν άπό τότε τό πλωριό ύπόφραγμα καί στόν κουραδόρο τής πλώρης ένδιαιτιόταν τό πλήρωμα. Τά κρεβάτια ήταν στενά καί άβολα, πάνω στά όποια άπλωναν — όχι πάντα — στρώματα μέ χορτάρι. Οί μπράντες δέν ήταν σέ χρήση. Τήν ώρα πού δέν είχαν ύπηρεσία μαζεύονταν οί άνδρες στό κατάστρωμα άνάμεσα στόν πρωραίο καί τόν πρυμναΐο ιστό. Πέρα άπ’ αύτόν, κανείς δέν είχε τό

δικαίωμα νά προχωρήσει στήν πρύμη, παρά μόνο γιά διαταγμένη ύπηρεσία. ’Εξαίρεση άποτελοΰσαν ό ναύκλερος, ό σκριβάνος καί φυσικά ό καμαριέρης. ’Εκεί στήν πρύμη, κάτω άπ’ τό κατάστρωμα, βρισκόταν ή κάμερη, δηλαδή ό θάλαμος τοΰ πλοιάρ­ χου. Σέ ορισμένα πλοία ύπήρχε θαλαμίσκος (μικρό δωμάτιο) στό έπίστεγο, στό όποιο έμενε ό πλοίαρ­ χος κατά τό ταξίδι. 'Η κάμερη τοΰ καπετάνιου φωτιζόταν μέ τετράγωνα τζαμωτά άνοίγματα, τά λεγάμενα πορτέλα, πού έμοιαζαν κάπως μέ τίς μπουκαπόρτες. Στήν πρύμη ύπήρχε έπίσης τό εικονοστάσι μέ πολλές εικόνες, άπό τίς όποιες δέν έλειπαν συνήθως τής Παναγίας καί τοΰ Αγίου Νικολάου. ’Άσβεστη έκαιγε έμπρός τους ή κανδήλα τής ελληνικής εύλάβειας. Έκεϊ προσέρχονταν πρωί καί βράδυ οί βαθμοφόροι κι έκαναν τήν προσευχή τους. ’Ιδιαίτερο λόγο κάνουν οί συγγραφείς γιά τήν κάμερη τοΰ καπετάνιου, πού κάποτε ήταν διακο­ σμημένη μέ καταπλήσσουσα πολυτέλεια. Αύτό λό­ γου χάρη συνέβαινε μέ τόν Άχιλλέα τοΰ Μιαούλη, δπου μόνο γιά τή διαμόρφωση τοΰ χώρου καί τό στολισμό της είχαν ξοδέψει 5 χιλιάδες ισπανικά τάλιρα — ολόκληρο τό καράβι στοίχισε 35-40 χι­ λιάδες. Αργυρά ήταν τά σκεύη, πολύτιμο ξύλο έντυνε τά πλευρά καί τό δάπεδο στρωμένο μέ πλάκες σάν έκεϊνες πού έστρωναν τά βενετικά παλάτσα. Τά έπιπλα, ξενοφερμένα καί βαρύτιμα. 'Η συνηθισμένη κάμερη τοΰ καπετάνιου είχε ένα σοφά (ντιβάνι) γιά τούς έπισκέπτες καί στούς τοίχους, εικόνες μέ ιστορικές σκηνές άπό τήν άρχαιότητα καί προσωπογραφίες δοξασμένων προ­ γόνων. Μήν μάς παρασύρει δμως ή αίγλη τοΰ πλοιαρχικοΰ θαλάμου — κάτι βέβαια πού δέν συνέβαινε πάντοτε — άπό τήν ώμή πραγματικότητα στά προεπαναστικά καράβια τών Ελλήνων. 'Η διαβί­ ωση ήταν δύσκολη, ή υγιεινή πολύ άσχημη, λειψή ή τροφή, δ ιματισμός δχι άρκετός καί άθλια ή ένδιαίτηση. Πολλές ήταν οί άρρώστιες καί δχι λίγοι οί θάνατοι. Μεγάλοι οί κίνδυνοι, γιατί τά καράβια ήταν εύθραυστα — προπάντων ή ίστιοφορία τους. Τά κατάρτια κι οί άντένες έσπαζαν, σάν φορτσάριζε ό καιρός ή άπό τήν πολυκαιρία. Άπό τή θαλασσοταραχή δοκίμαζε μεγάλες κοπώσεις τό σκάφος, στό όποιο λασκάραν οί αρμοί κι έμπαιναν πολλά νερά στό κύτος. Γι’ αύτό καί σέ μικρόν άκόμη κίνδυνο, συνέβαινε συχνά νά ζητοΰν σέ κοντινό λιμάνι καταφύγιο, γιά ν’ άποφύγουν μεγά­ λες ζημιές. Δέν ήταν πολύπλοκη ή ιεραρχία μέσα σ’ ένα ελληνικό καράβι: ό καπετάνιος, ό ναύκληρος, ό σκριβάνος καί ό τροφοδότης. Πιό κάτω τό πλήρωμα. ' Υπαξιωματικοί δέν ύπήρχαν, δπως στά εύρωπαϊκά καράβια.

157

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

'Ο καπετάνιος, λεγόταν πλοίαρχος ή ρεΐσης στά μεγάλα πλοία καί καραβοκύρης στά καΐκια, στά μικρά γενικώς. ΤΗταν καί πλοιοκτήτης, συνήθως ή ένας άπό τούς πλοιοκτήτες. Τά καθήκοντά του φυσικά ήταν πολλά καί ποικίλα. Τόν προσαγόρευαν καπετάν καί τό βαφτιστικό του όνομα. Μέ τό καπετάν Άνδρέα απευθυνόταν τό ναυτόπουλο στό Μιαούλη κι ό αντιναύαρχος, υπουργός καί πρωθυ­ πουργός τοΰ ελεύθερου πλέον ελληνικού κράτους Κωνστ. Κανάρης διατηρούσε μέ καμάρι τήν προσω­ νυμία τών χρόνων τοΰ ’Αγώνα: Καπετάν Κωνσταντής. Μάνα τοΰ καραβιοΰ ήταν ό ναύκληρος ή ναύκλερος ή ναύβλερος καί λοστρόμος. Εύθύνες πολλές: στρα­ τολογούσε τό πλήρωμα, μοίραζε τή δουλειά μέσα στό πλοίο, έπόπτευε τή φόρτωση καί τήν έκφόρτωση, φρόντιζε γιά τά έφόδια (τήν κουμπάνια, όπως τά έλεγαν). Πρόσεχε τήν αρματωσιά, τόν έργάτη, τόν έξοπλισμό τής βάρκας, τήν εύθέτηση τών σχοινιών, (τίς σαλαμάστρες) τό καλό ρεμεντζάρισμα (καλή αγκυροβολιά). Έπόπτευε τή φωτιά τοΰ μα­ γειρείου, πού έπρεπε νά σβήσει τό βράδυ κι ήταν ύπεύθυνος γιά τήν ασφάλεια γενικά τοΰ πλοίου — άπό φωτιά, κακοκαιρία ή πειρατική ένέργεια. Λογι­ ζόταν ώς τό πιό πολυάσχολο πρόσωπο τοΰ καραβιοΰ κι ό φύλακάς του. Σπάνια έβγαινε σέ λιμάνι. ΤΗταν ούσιαστικά ό ύπαρχος, ό οπλονόμος, ό πυράρχης καί ό άξιωματικός άρμένων ή ίστιοφορίας. Καί ζοΰσε μέ μιά, τή μεγάλη προσδοκία: νά γίνει πλοίαρχος. 'Ο μόνος συνήθως γραμματισμένος στό πλοίο ήταν ό σκριβάνος, γραμματικός μαζί καί διερμηνέας — μέ τά ιταλικά του. 'Υπεύθυνος γιά δλα τά χαρτιά τοΰ πλοίου, έμπορικά καί ναυτιλιακά καί δλες τίς δοσοληψίες τής έπιχειρήσεως. ΤΗταν αύτός πού κρατοΰσε τό ήμερολόγιο — μέ χαριτωμένη συχνά συγγραφική άδεξιότητα — χάραζε τήν πορεία, άφοΰ μόνος αύτός μποροΰσε νά διαβάζει τό χάρτη, πάνω στόν όποιο μέ τήν πρόοδο τοΰ ταξιδιοΰ τοποθε­ τούσε διαδοχικά τά στίγματα. Μέ τή δισπέντζα, δηλαδή τήν τροφαποθήκη, ήταν επιφορτισμένος ό τροφοδότης, γι’ αύτό λεγόταν καί δισπεντσέρης (ή ντεσπενζέρος), ό όποιος κανόνιζε τήν τροφοδοσία, φρόντιζε, γιά τήν στοιβασία τοΰ νεροΰ καί τοΰ κρασιοΰ κι είχε τήν εύθύνη γιά τά καυσόξυλα καί τά σπαρματσέτα. Ετοίμαζε τίς λάμπες γιά τό φωτισμό, έπέβλεπε τήν παρασκευή τοΰ φαγητού καί τή διανομή του, δπως καί τή διανομή τοΰ νεροΰ. ’Έπρεπε νά έχει άπόλυτη τήν εμπιστοσύνη τοΰ καπετάνιου. Αύτοί, οί παραπάνω, ήταν οί βαθμοφόροι. ’Από τό πλήρωμα ξεχώριζαν άρχικά οί κολαούζοι ή κολαούζηδες, δηλαδή οί πλοηγοί, πού ήταν συνήθως καί οί γεροντότεροι. Πολλά καί δίκαια έχουν γραφεί γιά τά προσόντα τους. Έγνώριζαν νά 158

προσανατολίζονται μέρα καί νύκτα: γνώριμα τούς ήταν τ’ άστέρια άλλά καί οί άκτογραμμές. Καί τά νερά. Κάθε ξέρα καί πάγκος, κάθε πέρασμα. Ξεχώ­ ριζαν τό βάθος τής θάλασσας καί τό είδος τοΰ βυθού άπό τό χρώμα τοΰ νεροΰ καί τά ψάρια. Σημάδια γι’ αύτούς οδηγητικά ήταν τά θαλασσοπούλια καί μακρύτερα τό σχήμα καί οί κορφές τών βουνών — πέρα άπό τήν άκτογραμμή. 'Ο τουρκικός στόλος, μάς λένε οί συγγραφείς, στηριζόταν άπολειστικά στούς 'Έλληνες πλοηγούς, τούς όποιους στρατολογοΰσαν οί Τούρκοι ύποχρεωτικά ή μέ τή θέλησή τους. Άπό τούς άλλους ναύτες λίγοι, τουλάχιστον όσοι χρειάζονταν γιά τρεις βάρδιες (3-6 άνάλογα μέ τόν άριθμό τοΰ πληρώματος), κρατούσαν στά ταξί­ δια τό τιμόνι. ΤΗταν οί τιμονιέρηδες. Ακολου­ θούσαν τήν πορεία, τή χαραγμένη άπό τόν καπε­ τάνιο, μέ οδηγό τήν πυξίδα, άν υπήρχε καί γνώριζαν τή χρήση της ή πηγαίνοντας, μέ παράλλαξη, άπό κάβο σέ κάβο. Μάζευαν τά πανιά άπό τό κατάστρωμα καί σ’ αύτό βοηθούσαν νέοι καί μεγαλύτεροι. 'Ο χει­ ρισμός δμως τών πανιών άπό τίς άντένες γινόταν άπό τούς νέους ναύτες πού σκαρφάλωναν σάν αίλουροι στίς σκαλιέρες, άνέβαιναν στήν κόφα καί άραίωναν στούς πασαδούρους (στίς διαβάθρες). ΤΗταν συνήθως 16 ώς 20 χρόνων. Τελευταίοι στήν ιεραρχία μέσα στό καράβι ήταν οί τζόβενοι, τουτέστιν οί ναυτόπαιδες (ή ναυτόπουλα καί μούτσοι). Παιδιά άπό 7 χρονών καί πάνω, συγγενοπαίδια κατά κανόνα τοΰ καπετάνιου ή τών άλλων άνδρών τοΰ πλοίου. Ζοΰσαν μιά ζωή γεμάτη αύστηρότητα καί σκληρή. Σ’ ένα καράβι μέσου μεγέθους, κατά τό δεύτερο μισό τοΰ 18ου αιώνα καί πριν άπό τήν επικράτηση τοΰ βρικίου, τό προσωπικό είχε τήν παρακάτω σύνθεση. — Καπετάνιος καί οί τρεις άξιωματικοί (ναύκληρος, γραμματικός, τροφοδότης) — τέσσεροι άνδρες γιά κολαοΰζοι (πιλότοι) καί πρωράτες — λίγοι μεσήλικες γιά τήν εύθέτηση τών ιστίων άπό τό κατάστρωμα — δέκα μέ δώδεκα νέοι, ήλικίας 16-20 χρόνων, γιά τήν έξαρτία — τέσσεροι μέ πέντε ναυτόπαιδες, γιά διάφορες χρείες. Μέ τήν τοποθέτηση πυροβόλων πάνω στά πλοία, τό προσωπικό αύξήθηκε: ένα πλοίο μέ 8 πυροβόλα είχε πλήρωμα γύρω στούς 35 άνδρες καί τών 20-24 πυροβόλων γύρω στούς 70. Φαίνεται δέ πώς μέ τόν καιρό ή σύνθεση τοΰ προσωπικού έξελίχθηκε. ’Έτσι άπό τό ήμερολόγιο τοΰ Άγαμέμνονος τοΰ Ά. Τσαμαδοΰ τήν προτεραία τής Έπαναστάσεως (21 Φεβρ. 1821) μαθαίνομε δτι τό πλοίο είχε έξι

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

αξιωματικούς—τόν καπετάνιο, ύποκαπετάνιο, τόν ύποπλοίαρχο (τενέντε), τόν ιερέα, τόν γραμματικό τοΰ καπετάνιου καί διερμηνέα, τόν γραμματικό τοΰ καραβιοΰ — καί 84 πλήρωμα. Άπό τό πλήρωμα οί 6 ήταν τιμονιέρηδες, οί 2 ναύκληροι, 12 πυροβολιστές, 2 καμαρωτοί, 2 καλαφάτες, ένας σιδη­ ρουργός καί 59 οί λοιποί σύντροφοι. Γιά τήν έξυπηρέτηση κάθε πυροβόλου διέθεταν 6 πνροβολιστές καί έναν έμπειρο ναύτη, αρχηγό τής ομοχειρίας. Διέθεταν επίσης έναν υπεύθυνο γιά τήν πυριτιδαποθήκη, πού τήν έλεγαν ποροδοχεϊον. Άπό άναφορά τοΰ Γραμματέως τοΰ ’Εκτελε­ στικού Γ. Γλαράκη πρός τόν Καποδίστρια, μαθαί­ νομε δτι κάθε πλοίαρχος πού διορίζεται σ’ ένα σκάφος, στρατολογεί μόνος του τό πλήρωμα καί άπονέμει τούς βαθμούς κατ’ αρέσκεια, σέ συγγενείς καί φίλους (βλ. καί άνθ. 1). 'Άμα φύγει ό πλοίαρχος καί άντικατασταθεΐ άπό άλλον, τοΰτο μόνο φέρνει διοικητική άναστάτωση στήν ιεραρχία τοΰ πλοίου, γιατί πολλοί βαθμοφόροι άναγκάζονται νά φύγουν καί άναζητοΰν εργασία σέ άλλο πλοίο, δπου μπορεί νά ύπηρετήσουν καί ώς άπλοι ναΰτες. Τό πλήρωμα είχε επικρατήσει νά λέγεται τσούρμο άλλ’ αύτό ήταν άτυχη συνήθεια, γιατί τσούρμο στή Δύση έλεγαν τούς κωπηλάτες τών γαλερών κι αύτοί ήταν συνήθως κατάδικοι, αιχμάλωτοι καί τυχο­ διώκτες. Οί ναΰτες λέγονταν μαρνέροι, γεμιτζήδες (άπό τό τουρκ. γκεμί πού σήμαινε πλοίο), καί λεβέντες. Λεβέντες ήταν βασικά εκλεκτοί ναΰτες άπό τό Λεβάντε. Γεμιτζήδες ήταν κυρίως οί άρμενιστές καί γενικά οί καλοί θαλασσινοί. Οί καλιοντζήδες ή γαλιοντζήδες (άπό τό γαλιόνι) ήταν οί πεζοναΰτες τών χρόνων έκείνων, πολύτιμοι στά ρισάλτα καί τά τράκα, τίς εμβολές δηλαδή καί τήν πεζομαχία. 'Ο χρόνος στά έλληνικά καράβια μετριόταν ά λά τούρκα δηλαδή άρχιζαν άπό τήν 6η πρωινή πού ήταν ή πρώτη ώρα τής ήμέρας καί τελείωναν μέ τή 11η τής ήμέρας, 5 μ.μ. Πρώτη ώρα τής νύκτας ήταν ή 6η μ.μ. Ά λά φραντσέζα μετρούσαν τήν ώρα, δταν τό καράβι ταξίδευε στά ξένα (εύρωπαϊκά ή άμερικανικά) λιμάνια. Λίγο πριν άπό τήν ’Επανάσταση άρχισε νά καθιερώνεται ή μέτρηση τοΰ χρόνου ά λά φραντσέζα ή ά λά νόβα. ’Εν τούτοις στά ήμερολόγια καί έγγραφα τοΰ Άγώνα, ό χρόνος μετριέται ά λά τούρκα. 'Η μέρα τοΰ ναύτη άκολομθοΰσε τό εξής περίπου διάγραμμα. Μέ τό χάραμα γινόταν ή έγερση καί ή εύθέτηση στά γιατάκια, δηλαδή στά στρωσίδια τοΰ κρεβατιοΰ. Καθώς κοιμόντουσαν ντυμένοι δέν χρει­ αζόταν χρόνος νά ντυθοΰν. Μετά ή προσευχή. ’Έπαιρναν τό προάριστο — γαλέτα, μιά δυό σκλίθρες σκόρδο, λίγο τυρί καί ρακί. Στίς νηστείες, άντί τυρί ή σαρδέλες, έτρωγαν έλιές. Πρώτη δουλειά ήταν τό πλύσιμο τής κουβέρτας

καί τό σενιάρισμα (τακτοποίηση) τοΰ πλοίου. "Υστε­ ρα ή άντληση τών νερών άπό τά κύτη, τό μερεμέτισμα τών πανιών καί τό πλέξιμο τών σχοινιών. Μέ ήσυχον καιρό ό χειρισμός τών πανιών γινόταν άπό τό κατάστρωμα, μέ τήν κακοκαιρία δμως άπό τούς πασαδούρους — γιατί μόνο άπό κεΐ μποροΰσαν νά τά κουμαντάρουν. Στήν άπόλυτη νηνεμία, πού άκινητούσε τό σκάφος — κι αύτό μπορούσε νά κρατήσει μέρες καί νύχτες — κατέβαζαν τή βάρκα καί τό έσερναν κωπηλατώντας. Δέν ύπήρχαν τήν έποχή έκείνη στά περσότερα λιμάνια, συντεχνίες ή έστω ομάδες λιμενεργατών καί έτσι τό πλήρωμα έκανε τή φόρτωση καί έκφόρτωση τοΰ πλοίου του, δπως επίσης έμπαζε ή έβγαζε τό έρμα (σαβούρωμα καί ζεσαβούρωμαή. Τό δέσιμο στό μώλο ή έστω σ’ ένα βράχο τής άκτής γινόταν μέ τή βάρκα ή μερικές φορές μέ τόν παλιό, τόν πρωτόγονο τρόπο. Τύλιγε ένα ναύτης στή μέση του τό σχοινί. Καί, κολυμπώντας, τό έφερνε στό μώλο ή τήν άκτή, δπου έδενε τήν άκρη του σέ κατάλληλο σημείο. Οί μέσα στό πλοίο έσερναν πρός τό μέρος τους τό δεμένο σχοινί (άγαντάραν), τό πλοίο πλησίαζε στήν άκτή καί στήν κατάλληλη θέση έριχναν τήν άγκυρα. ’Έτσι γινόταν τό ρεμετζάρισμα δηλαδή ή προσόρμιση. "Ωρα ένδεκα πριν άπ’ τό μεσημέρι έπαιρναν τό γεύμα. ΤΗταν συνήθως τό μόνο ζεστό φαγητό τής ήμέρας κι ή παρασκευή του, πού γινόταν πάνω στό κατάστρωμα, παρουσίαζε πολλές δυσκολίες.’Έπρεπε νά προλάβουν τό κακό άπ’ τή φωτιά ή άπό θαλασσοταραχή. Γι’ αύτό κρεμούσαν τό καζάνι μέ σχοινιά πάνω άπ’ τήν εστία, κατά τρόπον πού νά εξουδετερώνεται τό μπότζι (ό διατοιχισμός). Ειδι­ κότητα μαγείρου δέν είχαν στό παλιό ναυτικό, μαγείρευαν ό ένας μετά τόν άλλο στή σειρά. Θά πρέπει δμως, φαντάζομαι, νά εξασφάλιζε κάποια μονιμότητα σ’ αύτή τήν ένασχόληση ό ναύτης πού είχε κάποια κλίση ή περισσότερες γνώσεις στή μαγειρική. "Εξι μέ επτά ναΰτες άποτελοΰσαν ένα συσσίτιο. Τά τραπέζια στρώνονταν (δυό ή τρεις φορές τήν ή μέ­ ρα) στό κύριο κατάστρωμα, άνάμεσα σέ δυό κανόνια τό καθένα. ’Άν καί δέν γινόταν έτσι πάντοτε. 'Ο ταξιδιώτης Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ μάς μετα­ φέρει τήν εικόνα δτι μόλις βασίλεψε ό ήλιος, οί "Ελληνες κάθισαν στό κατάστρωμα γιά τό δείπνο έλιές, σαρδέλλες, γαλέτα καί κρασί. Μόλις σήμαινε συσσίτιο ό τροφοδότης ή ό μάγειρος τοποθετοΰσε στό τραπέζι τή γαβάθα μέ τό φαγητό, τό ψωμί ή γαλέτα, λάδι, ξίδι καί κρασί. 'Ο πιό ήλικιωμένος άνδρας έκανε τή διανομή κι ό νεώτερος τόν οίνοχόο. Πολλές φορές καί προ­ πάντων στά παλιότερα χρόνια έτρωγαν οί 6-7 άνδρες τοΰ συσσιτίου άπό τήν κοινή γαβάθα, βουτώντας ό καθένας μέσα τό συνήθως ξύλινο

159

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

κουτάλι του. Τελευταία άπ’ όλους έτρωγαν τά ναυτόπουλα, πού υπηρετούσαν τούς άλλους στό τραπέζι. Φτωχικό καί μονότονο ήταν τό φαγητό τους: όσπρια, ρύζι,, γαλέτα, έλιές σκόρδα καί κρεμμύδι, ψάρι παστό καί σπάνια κρέας. Σ’ αύτά πρέπει νά προσθέσουμε τρία ποτήρια κρασί τό μεσημέρι καί τρία τό βράδυ. Κατά τόν Τρύφωνα Κωνσταντινίδη 300 δράμια ψωμί, 300 δράμια κρασί καί 15 δράμια ρακί ήταν ή ήμερήσια μερίδα τροφής. Καί ή εβδομαδιαία (σέ δράμια) κρέας 700, ρύζι 175, τυρί 350, έλιές 250, όσπρια 200, ξίδι 175, λάδι 75, κρεμμύδια 400 - κι ή άξια της γρόσια 21. Ποσό μάλλον υπερβολικό άν κρίνουμε άπό τίς τιμές τών τροφίμων κατά τόν ’ Αγώνα (σχετικό κείμενο Πώς συντηρήθηκε ό ’Αγώνας 7, Γ-Ια Παραρτ. Β). Έν τούτοις οί τότε ίσχύουσες σ’ ορισμένα νησιά διατάξεις όριζαν πλουσιότερο διαιτολόγιο άπ’ αύτό πού είπαμε. ’Έτσι, σύμφωνα μέ τή Θαλάσσιον Νομοθεσίαν τοΰ καπετάν Νικόλα Κεφαλά (Βιέννη, 1817) καί τήν 'Ιστορίαν τής νήσου "Υδρας άπό τών άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τό 1821... τοΰ Ά. Μιαούλη, ή νομοθεσία τής 'Ύδρας έπρόβλεπε τά εξής γιά τή διατροφή τών πληρωμάτων καί έκανε ειδικό λόγο γιά τό κρασί (βιβλ. 380 καί 137). Συγκεκριμένα ό πλοίαρχος είχε τήν υποχρέωση νά τρέφει τούς ανθρώπους του μέ καλόν φαγί καί μέ κρασί ή καί ρακί ήγουν Κυριακή, Τρίτη, Πέμπτη νά έχουν τό κρέας των καί μανέστρα διά τό μεσημέρι κολατσίο (προάριστο) καί δεϊπνος νά γίνεται μέ τυρί ή σαρδέλλες ή έλιές. Τάς λοιπάς ήμέρας μέ όσπρια ή μέ ψαρικό. Ή κόφα τοΰ ψωμιού πάντα νά είναι κοινή καί ό ναύτης ήμπορεϊ νά πέρνη καί νά φάγη μόνον δταν θελήση, δχι δμως άλλο προσφάγι καί μή τυχαίνοντας έξ αιτίας του είς τήν κοινήν ώραν φαγητού, δέν ήμπορεϊ νά ξητήση άλλο παρά μόνο ψωμί, έξω μόνο άν έλειπε δι ’ ύπόθεσιν τού καραβιού. Τή γαλέτα τή ζύμωναν οί γυναίκες στό λιμάνι τοΰ καραβοκύρη καί φρόντιζαν οί ναυτικοί νά τή διατηροΰν σέ καλήν κατάσταση σ’ όλο τό ταξίδι. Γιά τό κρασί ύπήρχαν οί άκόλουθες, κατά τόν Κεφαλά συγγραφέα τής Θαλασσίου Νομοθεσίας, δια­ τάξεις (βιβλ. 380). ’Έπρεπε νά χορηγοΰν ένα ποτήρι κρασί τό πρωί καί τό βράδυ καί δυό τό μεσημέρι (στήν πράξη έδιναν περσότερο). Μάλιστα συνέβαινε, κατά τόν Κοραή, νά ξοδεύουν τίς δυό - τρεις πρώτες μέρες τοΰ ταξιδιοΰ τήν προμήθεια ολο­ κλήρου τοΰ μηνός. ’Άν δέν ύπήρχε κρασί, νά δίνεται ένα ποτήρι ρακί στό φαγί κι άν δέν ύπήρχε ούτε αύτό νά δίνεται στούς άνδρες τό άντίτιμό του σέ χρήμα. Ρακί δινόταν στό πολύ κρύο καθώς καί σέ κοπιαστική εργασία. Βελτιωμένη τροφή καί διπλή μερίδα κρασί προβλεπόταν γιά τίς μεγάλες γιορτές.

160

Μ’ δλα αύτά ή τροφή τοΰ ναύτη στό ελληνικό καράβι ήταν βασικά φτωχή καί στερημένη. Σ’ ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις ή λιτότητα έφθανε στήν ύπερβολή. Γιά παράδειγμα θά μπορούσα ν’ άναφέρω τούς Γαλαξειδιώτες, μέ βάση τίς μαρ­ τυρίες Εύρωπαίων ταξιδιωτών, πού μέ τόσον κόπο καί σοφή έπιμέλεια συγκέντρωσε ό Κ. Σιμόπουλος. 'Ένας άπ’ αύτούς ό Χιούζ σημειώνει δτι ή συμμετοχή τοΰ πληρώματος στήν κυριότητα τοΰ πλοίου καί τοΰ φορτίου καλλιεργεί τή σύνεση, τή λιτότητα καί τήν αύστηρή οικονομία. Ξερό ψωμί, έλιές, λίγο παστό ψάρι καί κρασί — τό πιό κοινό — είναι τό καθιερωμένο σιτηρέσιό τους. Δέν είδα ποτέ λαό νά δέχεται μέ τόση ύπομονή τούς κόπους καί τίς στερήσεις γιά ένα καλύτερο μέλλον. Κι άλλος ξένος, σημειώνει, έπίσης γιά τούς Γαλαξειδιώτες, δτι παραμελούν τήν τροφή τους, δπως καί τά σπίτια τους. Τρέφονται μέ ψωμί άπό καλα­ μπόκι, ψάρι παστό, τυρί, σκόρδο, κρεμμύδια, έλιές καί χορταρτικά μέ λίγο ταγκό λάδι. Συνηθισμένοι σ’ αύτή τή δίαιτα άπό τά σπίτια τους, κρατούν τήν ίδια διατροφή στά πλοία, δπου δέν ύπάρχουν παρά μόνο παξιμάδια καί λίγα βαρέλια νερό. Φορτώνουν καί κρασί, άλλά μόνο γιά περίπτωση άρρώστιας. Καί σάν γενική — γιά πολλούς νησιώτες — παρατήρηση μπορούμε νά προσθέσουμε δτι είναι βέβαια λιτοί, ώστόσο δέν χάνουν τήν εύκαιρία, δταν βρίσκουν καλό φαγί. Πέφτουν τότε μέ τά μούτρα κι έτσι άντέχουν κατόπι στίς στερήσεις πού άκολουθοΰν. Έν τούτοις τό τραπέζι τοΰ πλοιάρχου, γενικά στά έλληνικά πλοία, διαφέρει πολύ άπό τό συσσίτιο τοΰ ναύτη. Σ’ αύτό βοηθά, έκτος άπ’ τ’ άλλα, τό κοτέτσι κι ό σταΰλος τοΰ πλοίου. Δέν ήταν μόνο ελληνική πρακτική. Σ’ δλα τά ιστιοφόρα τοΰ κόσμου, φρόντιζαν στά μακρινά ταξίδια νά μετα­ φέρουν ζωντανά πουλερικά καί τετράποδα, γιά νά ’χουν νωπό κρέας. Προορίζονταν βασικά γιά τό πλήρωμα, άλλά τήν καλή μερίδα τήν έπαιρνε ό καπετάνιος. Μάλιστα τό τραπέζι τοΰ πλοιάρχου στά έλληνικά πλοία θά γινόταν πλουσιότερο μέ τόν ’Αγώνα: ήταν τά πεσκέσια (φιλοδωρήματα) τών νησιών καί παραλίων, στά όποια προσέγγιζε, συχνά έλευθερωτής ό στόλος. Σημειώνω άκόμη δτι στό τραπέζι τοΰ πλοιάρχου παρακαθόταν συχνά ό γραμματικός — οί δυό άλλοι, ναύκληρος καί τροφοδότης, έτρωγαν στή δισπέντζα. Φτωχικό ή πλούσιο τό τραπέζι τοΰ θαλασσινοΰ είχε ν’ άντιμετωπίσει ένα πρόβλημα — πού ήταν πρόβλημα πλοίου. Τό νερό! Στούς μακρούς αιώνες τής ιστιοφόρου ναυτιλίας τό νερό άποτέλεσε δεινόν έφιάλτη γιά τούς ναυτιλλομένους. Τό τοποθετούσαν σέ ξύλινα βαρέλια κι έκαναν τό καθετί γιά νά τό διατηρήσουν σέ καλήν κατάσταση, κείνο δμως

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

"Ελληνας ναύτης. Άπό τό βιβλίο τοΰ Otto Μ. Stackelberg; Costumes et Usages des Peuples de la Grece. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

υστέρα άπό όρισμένον χρόνο, μύριζε, άλλαζε χρώμα καί γέμιζε παράσιτα. Μετά τό συσσίτιο έρχόταν ή ώρα τής σχόλης. Μαζεύονταν οί άνδρες στό πλωριό ύπόφραγμα, δπου χόρευαν καί τραγουδούσαν. 'Ένας ή δυό έπαιζαν λύρα. Μερικοί διασκέδαζαν παίζοντας χαρτιά ή σκαμπίλι. Κάθονταν κάτω σταυροπόδι καί κάπνιζαν τό τσιμπούκι. Αύτό δμως, δηλαδή τό κάπνισμα, γινόταν μόνο σέ ανοικτό χώρο, στό πρόστεγο καί μέ τήν πρέπουσα προσοχή — γιατί τά πλοία ήταν ξύλινα. Μέ τόν ήσυχο καιρό καί τόν άνεμο ήμερο κάθονταν γύρω γύρω καί άκουγαν έκστατικοί τόν εγγράμματο νά διαβάζει κάποιο άπό τά προσφιλή άναγνώσματα τής έποχής: τόν Έρωτόκριτο καί τήν Άρετούσα, τούς βίους τών μεγάλων άνδρών, δπως τή Φυλλάδα τοΰ Μεγαλέξανδρου. "Ολα αύτά ξυπνού­ σαν μέσα τους μιάν άπόκρυφη νοσταλγία. ’Έχομε καί γι’ αύτό μιά πολύτιμη μαρτυρία. Πάνω στό καράβι δέ σταματούσαν διόλου οί χοροί 3/11

καί τά τραγούδια. 'Άπλωναν μιά τέντα στό κατά­ στρωμα κι έστρωναν χαλιά στούς πάγκους. Τό βιολί καί τά λαγούτο έπαιζαν μολδαβικούς, άρβανίτικους σκοπούς, μελαγχολικά τούρκικα τραγούδια καί ελλη­ νικά, πεταχτά καί γρήγορα. "Επειτα άρχιζαν τό έθνικό εμβατήριο τοΰ Ρήγα. Τό τραγουδούσε πρώτα ένα ναύτης, υστέρα έπαιρνε μέρος ολόκληρο τό πλήρωμα, άκόμη κι ό καπετάνιος. ΤΗταν συγκινητικό νά βλέπεις πώς ζωντάνευαν οί Έλληνες καθώς έπρόβαλλε στά μάτια τους τό όραμα τής πατρίδας. Χτυπούσαν μέ ορμή τούς γρόθους στό τραπέζι, καθώς άκουγόταν ή επωδός, πού μιλούσε γιά λευτεριά καί εκδίκηση. Λογιότερα μάς τά λέει ό ’ Α. ’ Α. Μιαούλης, μιλώ­ ντας γιά τά ύδραίικα καράβια. - Κατά τάς επισήμους θρησκευτικός έορτάς άνεπαύοντο καί άπήλαυον όλιγοώρου διασκεδάσεως, οί μέν ναΰται λυρίζοντες, χορεύοντες ή άδοντες επί τοΰ καταστρώματος άλβανιστί διάφορα ηρωικά καί έρωτικά τραγούδια, οί δέ ναυτόπαιδες χαριέντως καί μετά

161

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

μεγάλου ενδιαφέροντος παίζοντες διά τών οσταρίων τών αμνών (σημ. μέ τά κότσια). ’Απαγορεύονταν πάνω στά πλοία τά τυχερά παιχνίδια, άλλά τά πληρώματα παραβίαζαν τήν απαγόρευση. ’Έπαιζαν ντάμα ή ζάρι, συνήθεια κοινή τότε σ’ δλα τά έμπορικά σκάφη.

Συνήθεια τό ’χουν οί συγγραφείς — καί δχι άδικα — μετά τήν τροφή νά μιλούν γιά τόν ιματισμό. Ποιά ήταν ή φορεσιά τών νησιωτών καί Ιδιαίτερα τών ναυτιλλομένων; Πολύτιμες γι’ αύτό πληροφορίες βρίσκομε, στίς περιγραφές ξένων ταξι­ διωτών δπως ό Έντουαρντ Ντόντγουελ (Edward Dodwell - βιβλ. 919) καί σέ νεώτερους συγγραφείς, δπως Ί. Λαζαρόπουλος (βιβλ. 260) καί ό πολύς Τρύφων Κωνσταντινίδης (βιβλ. 255), πού μάς περι­ γράφουν μέ λεπτομέρειες τή φορεσιά τών 'Υδραίων, τών Τηνιακών καί κατοίκων άλλων περιοχών. 'Η ναυτική φορεσιά λεγόταν τουμάνι, άπό τή ναυτική βράκα πού άποτελοϋσε ίσως καί τό πιό χαρακτηριστικό έξάρτημα τής φορεσιάς. Τόσο δέ έντυπωσίαζε ώστε οί στεριανοί καί προπάντων οί Πελοποννήσιοι ν’ άποκαλοϋν ειρωνικά τουμάνια τούς νησιώτες. Άποτελεΐτο δέ τό τουμάνι άπό τό φέσι, τό γιλέκο, τή βράκα, τό ζωνάρι, τό μαντήλι γιά τό λαιμό, τά παπούτσια καί τίς κάλτσες. Τό φέσι ήταν τό εθνικό κάλυμμα τής κεφαλής τών Ελλήνων. Τά καλύτερα φέσια είσάγονταν άπό τήν Τύνιδα κι οί ναυτικοί φορούσαν φέσια μαλακά, άρκετά ψηλά — μέ μαύρη φούντα, σ’ ορισμένα νησιά. Οί προύχοντες τύλιγαν γύρω άπό τό φέσι μαύρο στενό σαρίκι. Κάτω άπό τό φέσι έβγαινε άτακτη ή κόμη καί είχαν οί ναυτικοί μουστάκι, πού τό ’στριβαν μέ καμάρι. Τά βρακί (λεγόταν καί βράκα γεμιτζίδικη) άφηνε γυμνό τό γόνατο κι ήταν τσόχινο τό χειμώνα καί άπό άλαντζά τό καλοκαίρι. Τό ζωνάρι είχε πολλές πήχες μάκρος. Χρώμα κόκκινο ή γαλάζιο, κάποτε πολύχρωμο, πάντοτε πάνινο. Τό χρησιμοποιούσαν καί γιά σελάχι, δπου έβαζαν τά δυό πιστόλια καί τό στιλέτο. ’Άν έφερναν πάλλα (δηλαδή σπαθί) τό κρεμούσαν μέ δερμάτινο τελαμώνα άπό τόν ώμο. Παπούτσια, μαύρα μισά καί στά αύτοδιοικούμενα νησιά, οί νοικοκυραΐοι, κόκκινα. Διαφορετικά, κί­ τρινα ή κόκκινα, φορούσαν μόνο οί Τούρκοι κι δσοι είχαν πάρει τήν άδεια μέ φιρμάνι. Τέτοιοι ήταν οί δραγομάνοι, οί κόνσολοι, οί κοτζαμπάσηδες καί άνώτεροι κληρικοί. Στήν ανάπαυση φορούσαν τίς κουντούρες, δηλαδή δερμάτινες έμβάδες, ή βελού­ δινες χρωματιστές. Κάλτσες, λευκές μαύρες ή βαθυ­ γάλαζες, ψηλές μέχρι τό γόνατο, δπου τίς συγκρα­ τούσαν τά κάτω άκρα τής βράκας. ’Εσώρουχα ήταν τό πουκάμισο, τό σώβρακο καί ή μάλλινη φανέλλα — χειμώνα καλοκαίρι. Πάνω 162

άπ’ τό πουκάμισο, τό ζιπούνι, είδος γιλέκου μέ μανίκια — άπό τσόχα ή άλατζά, άνάλογα μέ τήν έποχή. Καί πάνω άπ’ αύτό, τό γιλέκο ή μεϊτάνι (ίματίδιο) χωρίς χειρίδες (μανίκια) βελούδινο, τσό­ χινο ή άλατζαδένιο, ποικιλμένο γύρω γύρω μέ χρυσοκέντητο γαϊτάνι (σειρήτι). ’Έφερνε συχνά στή ράχη κεντημένο μέ χρυσαφένια κλωστή δικέφαλο άετό, πάνω σέ μαύρο δάπεδο ή μαΰρον άετό σέ χρωματιστό ύφασμα. 'Υπήρχε τό άνοικτό μεϊτάνι καί τό κλειστό, μέ δυό άποκλίνουσες σειρές μετα­ ξωτών κουμπιών, πού τά κούμπωναν μέ θηλιές. Τό μαντήλι (ή μανδύλι) γύρω άπό τό λαιμό κατέληγε σέ κόμπο ή φιόγκο κι είχε χρώμα βαθύ γαλάζιο ή μαύρο. Τό τουμάνι συμπληρωνόταν άπό τήν καπότα (ή τό καπότον), εύρύχωρο πανωφόρι άπό τσόχα (γιά τούς στεριανούς, άπό γιδίσια τρίχα), στολισμένο γύρω γύρω άπό δμοιόμορφο βαθύ γαλάζιο κορδόνι. Πολλοί νησιώτες, πού δέν ήταν ναυτικοί, ιδίως οί κοτζαμπάσηδες καί οί πλούσιοι ’έφερναν φορέματα τουρκικού συρμού, δπως ήταν τό σαλιβάρι (βράκα), τό αντερί (πουκάμισο μακρύ) καί τό καφτάνι ή τζουμπές, βαθύχρωμο πανωφόρι πού φοριόταν πάνω άπ’ δλα. 'Η τουρκική δμως φορεσιά δέν είχε θέση στά πλοία. Ξένος επισκέπτης βρήκε τή φορεσιά τών ' Υδραίων ώς τήν πιό άκαλαίσθητη τοΰ κόσμου. Βράκες, μάς λέγει, πολύ φαρδιές, γιλέκα πορφυρά, πράσινα ή γαλάζια, κεντημένα μέ μετάξι καί πούλιες, κοντή τζάκα (ζακέτα), χωρίς γιακά καί χωρίς τσέπες. "Οταν κάνει κρύο πιάνουν τίς γωνιές τής τζάκας, τήν άνασηκώνουν καί σκεπάζουν τό κεφάλι τους. Ξύριζαν τό μεγαλύτερο μέρος τοΰ κεφαλιοΰ πάνω άπό τό μέτωπο καί άφηναν τά μαλλιά νά πέφτουν πρός τά πίσω. Στό κεφάλι φοροΰσαν ένα σκουφί, πού δέν ήταν μεγαλύτερο άπό τό πιατελάκι τοΰ τσαγιού. Νά δμως καί μιά εντύπωση άπό άλλο νησί τοΰ Αιγαίου, τήν Τήνο. Οί Τηνιακοί άνδρες φοροΰσαν μάλλινο κόκκινο φέσι μέ γαλάζια φούντα καί λαιμοδέτη κόκκινο κεντημένο, πού τόν έδεναν χαλαρά σάν σχοινί. Οί δυό άκρες τοΰ λαιμοδέτη κατέληγαν σέ χρυσά κρόσια καί έπεφταν στό στήθος. Φοροΰσαν επίσης βελούδινο γιλέκο κι άπό πάνω μακρυμάνικο ντολαμά (έπενδύτη) άπό τσόχα, πού σφιγγόταν στή μέση μέ μαντήλι κόκκινο ή κίτρινο καί πλατιά βράκα. Τό σαλβάρι ή σαλιβάρι ραμμένο άπό δυό πήχες μάλλινο πανί, έπεφτε ώς τά γόνατα. Οί κάλτσες ήταν άσπρες βαμβακερές ή άπό πολύχρωμο μετάξι. Παπούτσια μαΰρα μέ μπορ­ ντούρα, άπό κόκκινο μαροκινό, καί άσημένιες πόρπες. Κάτω άπό τά ρούχα τους φοροΰσαν πουκάμισο άπό άσπρο λινό ή μεταξωτό εύρωπαϊκοΰ συρμοΰ. Ξύριζαν τά γένια, άλλά άφηναν μουστάκι. Οί έμποροι πού ταξίδευαν, φοροΰσαν καπέλλο,

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις σακάκι, παντελόνι καί γραβάτα, σάν τούς Εύρωπαίους. Μερικοί συνδύαζαν τήν εύρωπαϊκή φορεσιά, μέ τό τούρκικο αντερί καί τόν τζουμπέ, οπότε γινόταν ένα κωμικό σύνολο. Κάθε ναύτης είχε τά ρούχα του καί τά στρωσίδια του καθώς καί μιά κασέλα πολύτιμη άπό κάθε άποψη. Έκεΐ τοποθετούσε τά γιορτινά του ρούχα καί άλλα προσωπικά αντικείμενα, σπόρια καί χορτά­ ρια γιά αφέψημα (καφέ, φασκόμηλο, χαμομήλι), ζάχαρη κι δλα τά καλούδια πού κόμιζε στούς δικούς τους άπ’ τά ξένα μέρη. (Σέ πολλά ξένα ναυτικά ή κασέλα τού ναύτη χρησίμευε καί γιά φέρετρο, στήν άτυχη περίπτωση πού έκεΐνος τελείωνε τή ζωή του στή θάλασσα)/1’

Ποιά κατάσταση άραγε νά έπικρατοΰσε στά έλληνικά καράβια άπό τήν άποψη τής τάξεως καί πειθαρχίας; Δέν υπήρχε καί πολλή τάξη στήν έσωτερική ύπηρεσία τών πλοίων. Οί διαιρέσεις δηλαδή ή κατανομή τών άνδρών στίς διάφορες θέσεις τοΰ πλοίου καί σέ συγκεκριμένα καθήκοντα ήταν κάτι τό άγνωστο. Κι ό πλοίαρχος δέν ήταν ό μετά τόν Θεόν κύριος τοΰ πλοίου. 'Υποχρεωμένος νά συμ­ βουλεύεται σέ πολλά ζητήματα τό πλήρωμα, ύπέκυπτε συνήθως στή θέλησή του. Πρέπει εύθύς άμέσως νά σημειώσουμε δτι στά έλληνικά σιτοκάραβα καί κατόπιν πολεμικά δέν ύπήρχε πειθαρχικός κώδικας καί περιορίζονταν οί άνώτεροι σέ μερικές μόνον παρατηρήσεις καί λόγια έπιτιμητικά. Καί τοΰτο πότε; 'Όταν στά καράβια τής Δύσεως έπικρατοΰσε μιά σκληρή καί άπάνθρωπη πειθαρχία. Εικόνα τής πειθαρχίας αύτής δίνει τό παρακάτω σχόλιο. -Ή πειθαρχία στό 18ο καί 19ον αιώνα επιβαλλόταν μέ σωματικές ποινές. Καί τό παραμικρό παράπτωμα έπέφερε τήν αύστηρότερη ποινή. ’Έδεναν τούς ναύτες πού έσφαλαν στή μετζάνα (τόν έπίδρομο) καί τόν βύθιζαν τρεις φορές στή θάλασσα - αύτό ήταν ή «μικρή κατάδυση». Μερικές φορές τόν περνούσαν κάτω άπό τήν καρένα - ή μεγάλη κατάδυση. Τό χέρι πού τράβηξε μαχαίρι καρφωνόταν μέ τό ίδιο μαχαίρι στό κατάρτι. '0 φονιάς δενόταν ζωντανός μαζί μέ τό κορμί τού σκοτωμένου καί ριχνόταν στή θάλασσα. Μέ σχοινί έδερναν άκόμη καί γιά κραυγαλέες εκδηλώσεις. ' Η άπουσία κάποιου, έλαφρότερου βέβαια, κώδικα πειθαρχίας στά έλληνικά καράβια ήταν δείγμα ώριμότητας ή στοιχείο άδυναμίας; Φαίνεται δέ δτι ή κατάσταση λίγο ή καθόλου βελτιώθηκε μέ τό πέρασμα τοΰ χρόνου, άν κρίνουμε άπό τήν εικόνα πού μάς δίνει γιά τά πλοία τής Έπαναστάσεως ό ίατροχειρουργός Σαμουήλ Χάου (βιβλ. 1013). - Τό εσωτερικό κάθε πλοίου παρουσίαζε σκηνή τής πιό μεγάλης άταξίας καί άνυπακοής. Ύπήρχε βέβαια ό

πλοίαρχος, ανάμεσα όμως σ ’ αύτόν καί τούς απλούς ναύτες έμενε ένα δυσαναπλήρωρο κενό, γιατί δέν ύπήρχε κάποιος αξιωματικός, άνθυποπλοίαρχος ή δό­ κιμος ή κάποιος άλλος βαθμοφόρος. '0 ναύκληρος μόνο σκιά διοικητικής εξουσίας είχε, ό δέ σκριβάνος ή γραμματικός οϋτε καν αύτή. Δέν καταμεριζόταν ή εργασία οϋτε συγκροτούντο ομάδες. "Αν ένας ναύτης έκρινε σκόπιμο νά κάνει κάτι, τό έκανε χωρίς διαταγή κι άν τύχαινε νά δοθεί μιά τέτοια διαταγή έσπευδαν δλοι νά τήν έκτελέσουν - μόλο πού δέν χρειάζονταν περισσότεροι άπό πέντε άνδρες. Απέναντι στόν πλοίαρχο διατηρούσαν οί ναύτες δλη τήν ελευθερία τους, μέ μοναδική διαφορά πώς ό πλοίαρχος είχε ιδιαίτερο ενδιαίτημα. "Αν δέν θεω­ ρούσαν σκόπιμο νά προσεγγίσει τό καράβι κάπου, τό άνακοίνωναν στόν πλοίαρχο μέ τέτοιον τρόπο, πού εκείνος σπάνια τολμούσε νά μή συμμορφωθεί στήν επιθυμία τους. ’Ανάλογη εικόνα μάς δίνει ό Τζαίημς ’Έμερσον (βιβλ. 1003), πού περιηγήθηκε τήν Ελλάδα τό 1825 καί πέρασε μερικούς μήνες στό βρίκιο ’Άρης τοΰ Μιαούλη. Κι άλλος δμως ταξιδιώτης, ό Πουκεβίλ, μιλώντας ειδικά γιά τούς Γαλαξειδιώτες, σημειώνει πολλά χρόνια πριν άπό τήν Επανάσταση, δτι ή πειθαρχία, τόσο σημαντική ιδιαίτερα στούς θαλασ­ σινούς, δέν είναι γνωστή στούς Γαλαξειδιώτες. Κι αύτό, πού ισχύει καί γιά πολλούς άλλους ναυτικούς, τό άποδίδουν οί ιστορικοί στό συντροφικό σύστημα τής ναυτιλιακής έπιχειρήσεως, στό όποιο κάθε συντροφοναύτης δικαιοΰτο νά έχει τό λόγο στίς κινήσεις καί τά συμφέροντα τοΰ πλοίου. 'Ο ίδιος ταξιδιώτης μάς κατατοπίζει γιά μιά πλευρά τής έσωτερικής ύπηρεσίας τών προεπανα­ στατικών πλοίων τοΰ ραγιά. - Σάν "Ελληνες, λέγει, οί Γαλαξειδιώτες άγαποΰν τίς φασαρίες κι οί ναύτες συνεταίροι δέν σέβονται καθόλου τή γνώμη οϋτε τίς διαταγές τού καπετάνιου τους. Καθένας τρώει καί πίνει δποτε τοΰ άρέσει. Τσακώνονται τήν ώρα πού πρέπει νά σκουπίσουν τά καταστρώματα καί, γιά ν ’ άποτελειώσουν τόν καυγά, τ ’ άφήνουν συνήθως γεμάτα σκουπίδια. Τά τετράωρα είναι αυθαίρετα: ό ένας τραγουδάει, δταν ό άλλος θέλει νά ξεκουρασθεΐ καί δέν είναι σπάνιο νά βρεις τόν τιμονιέρη κοιμισμένο στή θέση του, αφού πριν έδεσε τό τιμόνι στήν πορεία πού πρέπει νά κρατήσει τό πλοίο. Μέ τόν παραμικρό άνεμο κατεβάζουν τά μικρά πανιά. "Αν ξεσπάσει θύελλα, τά κατεβάζουν δλα καί προ­ χωρούν μέ τόν άνεμο πρύμα, ζητώντας τή βοήθεια τοΰ "Αι-Νικόλα. Ξαγρυπνοΰν καί προσεύχονται δσο φο­ βούνται, μόλις δμως περάσει ό κίνδυνος, βρίζουν, τσακώνονται, χορεύουν. Κι ή λύρα κάποιου κατρα­ 1) Τό σχέδιο τοΰ Voutier πού παριστάνει τόν Κανάρη σέ νεανική ήλικία, μας δίνει μιά μάλλον άκριβή είκόνα τοΰ πώς ήταν τό τουμάνι, δηλαδή ή ναυτική φορεσιά. Βλ. είκόνα σελ. 27 τοΰ Δ' τόμου.

163

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

μωμένου ’ Αρίωνα γαληνεύει μέ τραγούδια τόν ερεθισμό αύτών τών άνθρώπων μέ τό φωτεινό πνεύμα, πού καμιά δυστυχία δέν θά μπορέσει νά σκοτεινιάσει καί καμιά συμφορά νά σωφρονίσει... (βιβλ. 962α). Ταξιδεύοντας στό Αιγαίο τό 1796 ό Ά. Καστελλάν, άποτυπώνει τίς έντυπώσεις του, πού πρέπει νά μάς είναι χρήσιμες. - Μόλις μπήκαμε στό Αιγαίο, αφήσαμε τό τιμόνι στούς "Ελληνες. Καί παρόλο πού τό ταξίδι είναι επικίνδυνο σ ’ αυτόν τό λαβύρινθο άπό νησιά καί βράχους, νομίσαμε δτι μπορούμε νά έχομε εμπιστοσύνη στίς πρακτικές τους γνώσεις γιά τή διαμόρφωση τής ακτής, τά λιμάνια καί τά μικρότερα άγκυροβόλια. ’Εξάλλου τή νύκτα έλαττώνουν τά πανιά καί σέ περίπτωση πού θά παρουσιαξόταν δ ελάχιστος κίνδυνος ή κακοκαιρία, ρίχνουν άγκυρα. ' Ο τρόπος πού κάνουν τούς χειρισμούς διαφέρει άπό τόν δικό μας. Τούς κάνουν δπως θέλουν. "Ολα κινούνται ταυτόχρονα, χωρίς τάξη καί άκρίβεια, καμιά πειθαρχία ούτε συντονισμό. Τό χωνί (ό τηλεβόας) τού καπετάνιου καί ή σφυρίχτρα τού ναυκλήρου άκούγονται συνέχεια καί δίνουν πολλές φορές άντίθετες διαταγές. Ή σιγή, πού κρατιέται μέ τόση άκρίβεια στά δικά μας (τά γαλλικά) πλοία, τούς είναι άγνωστη. Μιλούνε δλοι

μαζί, δίνουν κουράγιο ό ένας στόν άλλο μέ φωνές, μέ χειρονομίες τρελλών άνθρώπων. Καί γιά νά τραβήξουν τό πιό μικρό σχοινί, συνοδεύουν τήν προσπάθειά τους μέ κάτι ρυθμικό, σάν τραγούδι, πού τό επαναλαμβάνουν τά ναυτόπουλα ψηλά, άπ’ τά κατάρτια... ' Η κατάσταση βελτιώθηκε κάπως μέ τήν γνωριμία τής όργανώσεως καί τοΰ τρόπου εργασίας τών ευρωπαϊκών πλοίων, άλλ’ όχι τόσο ώστε νά τή βρουν ικανοποιητική ό Χάου καί ό ’Έμερσον. 'Η καταφυγή στό Θείο καί έναπόθεση τών ελπίδων στή Θεομήτορα καί τούς 'Αγίους δέν ικανοποιούσε μόνο μιά ψυχική άνάγκη. Στήριζε — καί κατά κανόνα ήταν τό μόνο στήριγμα — τό σταυρωμένο γένος πού χρόνια τά χρόνια κι αιώνες άτέλειωτους άνέβαινε τόν άπελπιστικά άνηφορικό Γολγοθά του. Κι άν κάποτε υπεισέρχονταν στό θρησκευτικό του άποκρυφισμό στοιχεία δεισιδαι­ μονίας, τοΰτο δέν έμείωνε ούτε τήν άνάγκη ούτε τήν ώφέλεια άπό τήν καταφυγή στό Θείο. Ξεκινώντας άπ’ αύτή τή διαπίστωση ή καί ύπόθεση άκόμη — άν θέλετε — φυσικό είναι νά βροΰμε καί στά καράβια θρησκευτικές έκδηλώσεις ή τελετουργικούς τύπους, δπως συνέβαινε μέ τούς

Ή «γυναίκα τού ναύτη» προσμένει μέ καρτερία, άγναντεύοντας άσάλευτη τό πέλαγος. "Ας ήταν νά φανεί, εκείνος...

164

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

Στό Schiffahrts Museum (Ναυτιλιακό Μουσείο) τής πόλεως Brake (Unterweser) τής Δυτικής Γερμανίας υπάρχει δείγμα ιστιο­ φόρου, ζωγραφισμένου σέ μιά αγγλική πορσελάνη, μέ τόν άποχαιρετισμό τοΰ Ναύτη. Sailor's farewell. Sweet! Oh! Sweet is that sensation where two hearts in union meet but the pain of separation mingle (s) bitter than the Sweet. (Γλυκιά, ώ! γλυκιά είναι ή αίσθηση δπου δυό καρδιές σέ μιά σμίγουν -'τοΰ χωρισμού δμως ό πόνος είναι πιό πικρός άπό τή γλύκα).

άλλους τομείς τοΰ ύποδούλου έλληνισμοΰ. Εικονίσματα ύπήρχαν σέ κάθε καράβι, πλώρα καί πρύμα — προπάντων στήν πρύμη. Καί τό κανδήλι έκαιγε άσβηστο. Προσευχή έκανε τό πλήρωμα μετά τήν έγερση καί πριν άπό κάθε άλλη κίνηση. Τό βράδυ μέ τό ήλιοβασίλεμα ένας ναύτης γύριζε μέ τό θυμιατό δλο τό καράβι, καί τή μεγάλη μέρα τών Φώτων αγίαζαν, δηλαδή ράντιζαν μέ άγιασμό, τό τιμόνι. 'Ο Ψαριανός Μικές Δούκας μάς διασώζει τήν πληροφορία δτι νήστευαν κανονικά καί κάθε βράδυ έπήγαιναν τήν εικόνα τοΰ 'Αγίου Νικολάου στόν εργάτη, δπου δ γραμματικός ή ένας εγγράμματος ναύτης έψαλλε τήν παράκληση. 'Ο καμαρωτός θυμιάτιζε κι οί ναΰτες, χωρίς σκοΰφο στό κεφάλι, προσεύχονταν στό Θεό νά τούς χαρίσει εύνοϊκόν άνεμο καί καλά ταξίδια. Μέ τόν κατάπλου στό λιμάνι, πήγαιναν δλοι μαζί, μέ τόν πλοίαρχο έπικεφαλής στόν πνευματικό, ξομολογιόνταν καί μεταλάβαιναν τά άχραντα Μυστήρια. 'Η μέρα κείνη ήταν άργία.

Φαντάζομαι πώς αύτό δέν θά γινόταν παρά μόνο στά Ψαρά άλλά ή εξομολόγηση καί μετάληψη ήταν ύποχρεώσεις πού είχαν μιά μακροτάτη θητεία — άφοΰ τίς βρίσκομε καί σ’ αύτόν άκόμη τό Ναυτικό Κώδικα τών Ροδίων. Μιά άλλη κτυπητή εκδήλωση θρησκευτικότητας έχομε στό κατευόδιο τών πλοίων. Είναι ένα ειρηνικό κατευόδιο, πού μόλα ταΰτα μάς θυμίζει τό κατευόδιο τών βυζαντινών κατέργων, τά όποια ξεκινούσαν πάνοπλα γιά νά πλήξουν στά μακρινά νερά τούς εχθρούς τής αυτοκρατορίας. ’Έχομε περσότερο άπό μιά περιγραφές γι’ αύτό τό κατευόδιο. Καταχωρούμε μιά, τοΰ ’ Α. Καστελλάν — είναι γραφική, συγκινητική, άνθρώπινη. - Τή στιγμή πού ρίχναμε άγκυρα, έσάλπαραν πολλά ύδραίικα καράβια. Τά πάντα ήταν σέ κίνηση. Τό μουράγιο είχε πήξει άπό νησιώτες. Οί γυναίκες είχαν πιάσει τά υψώματα καί κινούσαν τίς μαντήλες τους. Μέ φωνές, πού επαναλάμβαναν καί μέ εκφραστικά νοήματα άποχαιρετοϋσαν τούς άνδρες τους καί τούς άγαπητούς

165

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

τους. Γιά νά τούς βλέπουν περσότερη ώρα άνέβαιναν σιγά σιγά στά πιό ψηλά μέρη. "Ολα τά πλεούμενα ήταν σημαιοστόλιστα. Παπάδες περνούσαν άπό καράβι σέ καράβι μέ καταστόλιστες βάρκες, έψελναν δεήσεις, ράντιζαν μέ άγιασμό τό κατάστρωμα καί έκαναν παράκληση γιά τήν καλή έκβαση τοΰ ταξιδιού. Καπεταναϊοι, ναύτες καί ταξι­ διώτες, δλοι τους είχαν γονατίσει στήν πλώρη, έμπρός στήν εικόνα τής Παναγίας. Ή τελετή γινόταν μέ πολλή τάξη καί βαθιά κατά­ νυξη. Κι όταν οί παπάδες έμπαιναν στίς βάρκες γιά νά βγοΰν στό μουράγιο, τούς χαιρετούσαν μέ κανονιές. Τήν ίδια στιγμή άρχισαν νά κτυποΰν οί καμπάνες στίς έκκλησίες. Καλό ταξίδι!...

VII, 'Η Ναυτική ’Εκπαίδευση Σέ μιά χρονική περίοδο, άπό τά μέσα τοϋ 18ου αιώνα ώς τήν αύγή τής Έπαναστάσεως, κατά τήν οποία παρουσίασε ή έμπορική ναυτιλία τόση ανά­ πτυξη στά έλληνικά νησιά καί τίς ναυτικές πόλεις, φυσικό είναι νά ρωτήσει κανείς, άν καί ποιου είδους ναυτική έκπαίδευση υπήρχε. Καί θά παραξενευθεΐ, λιγότερο ή περισσότερο, μαθαίνοντας ότι στή θαλασσινή αύτή δύναμη, τήν όποια Γάλλοι συγγραφείς άποκαλοϋσαν κραταιά (force formidable), αξιωματικοί καί πληρώματα ήταν αναλφάβητοι καί έλάχιστοι οί γραμματισμένοι. Κατά κανόνα σ’ ένα πλοίο ήταν όλοι τους άγράμματοι, εκτός άπό τό σκριβάνο δηλαδή τό γραμματικό, πού διεκπεραίωνε τήν άλληγραφία, έγραφε τό ήμερολόγιο, κρατούσε τούς λογαριασμούς καί, γνωρίζοντας ξένες γλώσσες, έκανε τό διερμηνέα. '0 Άνδρέας Μιαούλης, ό κορυφαίος έκεΐνος ναυ­ τικός τών προεπαναστατικών χρόνων — καί μέγας ναυμάχος κατόπιν — μόλις έγνώριζε νά βάλει τήν ύπογραφή του καί σημείωνε τήν πορεία τοΰ πλοίου του πάνω στό χαρτί μέ κερένια στίγματα. Κι αύτό πρέπει νά τό θεωρήσουμε μάλλον φυσικό, άφοΰ ή ύπηρεσία τών θαλασσινών στά καράβια άρχιζε συνήθως στήν ήλικία τών επτά έτών. ΤΗταν τά περσότερα παιδιά, συγγενείς τοΰ καπετάνιου καί μελών τοΰ πληρώματος, τά όποια έμπαιναν στό πλοίο νά έργασθοΰν ώς ναυτόπαιδες (μοΰτσοι). Άπό τότε άρχιζε καί ή ναυτική τους έκπαίδευση. Τούς μάθαιναν πρώτα τούς ναυτικούς χειρισμούς, τήν ονοματολογία τοΰ σκαριοΰ καί τής έξαρτίας — τήν ήξεραν κι άπ’ τά παιχνίδια τους — τούς άνέμους καί τά ρεύματα, πού επικρατούσαν στά διάφορα μέρη καί τά καπρίτσια τής θάλασσας. Τούς έδειχναν πώς νά άναγνωρίζουν τίς άκτές, τά άκρωτήρια, κάθε μύτικα καί κάθε ξέρα, τά στενά καί τά περάσματα κι άπ’ τό χρώμα τής θάλασσας τό είδος

ι 66

καί τό βάθος τοΰ βυθοΰ. Τό πέταγμα τών θαλασσινών πουλιών είχε κι αύτό τό νόημά του, πού έπρεπε νά μάθουν. Πρακτική έκπαίδευση οί σκλαβωμένοι 'Έλληνες έπήραν έπί αιώνες στά καράβια τής Βενετίας καί τών Τούρκων κι αύτά στάθηκαν οί πρώτες σχολές στίς όποιες έλαβαν τά άρχικά μαθήματα ναυτικής τέχνης καί εξοικειώθηκαν περισσότερο μέ τή θάλασσα. Πραγματικά οί Ενετοί, γιά τήν άμυνα καί δια­ τήρηση τής ναυτικής τους αύτοκρατορίας στήν Ανατολική Μεσόγειο, χρειάζονταν πολλά καράβια καί πολλούς άνδρες, νά τά έπανδρώσουν. Αρι­ θμητικά δέ λίγοι όπως ήταν, τό ’βρισκαν φυσικό νά καταφεύγουν στούς Δαλμάτες καί τούς Αρβανίτες, πού κατοικοΰσαν τά άνατολικά παράλια τής Άδριατικής καθώς καί στούς "Ελληνες.

Άπό τό άλλο μέρος οί Τοΰρκοι, μέ τή βιολογική τους άπέχθεια στό έμπόριο καί στή θάλασσα, στρατολογοΰσαν άπό άνάγκη γιά τίς δυνάμεις τους, πού αύξάνονταν συνήθως στούς άτελείωτους πολέ­ μους των, έλληνόπουλα άπό τά νησιά καί τά παράλια. ’Άλλα άπ’ αύτά πήγαιναν μέ υποχρεωτική θητεία καί άλλα μέ τή θέλησή τους. 'Υπήρξε έποχή, κατά τήν όποια ή Αρμάδα βρισκόταν στά χέρια τών Ελλήνων καί μόνο οί κυβερνήτες κι ορισμένοι βαθμοφόροι ήταν Τοΰρκοι. Κι ή ύπηρεσία πάνω σέ πειρατικά καράβια χρησιμέυσε ώς σχολείο στούς "Ελληνες. Στή σκλη­ ρή καί συχνά άπάνθρωπη πάλη τών καραβιών αύτών έπαιρναν μαθήματα ναυτικής χρήσιμα καί ζωντάνευε μέσα τους ή ναυτική παράδοση. ’Ωφελήθηκαν άκόμη οί "Ελληνες θαλασσινοί άπό τήν παραμονή τοΰ ρωσικοΰ στόλου στό Αιγαίο, τά χρόνια 1770-1774 καθώς καί στίς άρχές τοΰ 19ου αιώνα, μέ τόν ναύαρχο Σενιάβιν. Γιατί άρκετοί άπ’ αύτούς ύπηρέτησαν στά ρωσικά πλοία καί άλλοι ήρθαν κατά τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο σ’ έπαφή μαζί τους. 'O Π.Κοντογιάννης (βιβλ. 122, σελ. 290) μάς πληροφορεί ότι ή μακριά παραμονή τοΰ ρωσικοΰ στόλου στό Αιγαίο άπέβη στούς "Ελληνες πολλαπλώς διδακτικωτάτη, γιατί έπικοινώνησαν μέ ξέ­ νους πλοιάρχους, βαθμοφόρους καί ναΰτες καί, χάρη στήν οξεία άντίληψή τους, έμαθαν πολλά καί έπλούτισαν οΰτω τάς γνώσεις των τάς ναυτικός καί στρατιωτικός αίτινες μέχρι τότε ήταν μονομερείς καί τής ιδίας πείρας έπιγεννήματα. ("Ο,τι δηλαδή ήξεραν άπό τή δική τους έμπειρία). ’Εξάλλου κατά τήν κατοχή τών νησιών τοΰ Ίονίου άπό τούς ’Άγγλους, πολλοί "Ελληνες καραβοκυραΐοι ύψωναν τή σημαία τής Ίονίου Πολιτείας, γιά νά έχουν τήν προστασία τών άγγλικών νόμων. ’Έπαιρναν γι’ αύτό μέσα στά καράβια τους ώς πλοηγούς ’Άγγλους άπ’ τή Μάλτα ή τήν Επτάνησο καθώς καί "Ελληνες άπό τήν Κεφάλ­

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις λονιά καί τήν ’Ιθάκη, πού λέγονταν ντελαπαντιέρηδες ή καπετάνιοι τής παντιέρας, δηλαδή σημαιοπλοίαρχοι. ’Από τούς ντελαπαντιέρηδες, ’Άγγλους καί 'Έλλη­ νες πού ήταν συνήθως σπουδασμένοι στό εξω­ τερικό, πολλά οί "Ελληνες τά χρήσιμα έμάθαιναν. "Οπως έπίσης χρήσιμη, χρησιμοτάτη ήταν ή έπικοινωνία τών Ελλήνων μέ τούς άνδρες τών εύρωπαϊκών ναυτικών μοιρών, οι όποιες ναυλοχοΰσαν καί κινούντο στό Αιγαίο, γιά τήν προστασία τού έμπορίου τους. Πρακτικό λοιπόν σχολείο γιά τόν "Ελληνα θα­ λασσινό στάθηκαν έκτος άπό τά έλληνικά καράβια, τά καράβια τής Βενετίας καί τών Τούρκων, ή έπαφή μέ τού θαλασσινούς τής Ίονίου Πολιτείας, μέ τούς Ρώσους καί τούς ξένους ναυτικούς γενικότερα. Άρχή στή θεωρητική εκπαίδευση τών Ελλήνων θαλασσινών φαίνεται νά εγκαινιάζει ή ίδρυση, τό 1749, στήν "Υδρα ναυτικού σχολείου, στό όποιο δίδαξαν ’Ιταλοί, Γάλλοι, 'Ισπανοί καί Πορτογάλοι ναυτικά μαθήματα καί ξένες γλώσσες. "Ενας άπ’ αύτούς ήταν ό ’Ιωσήφ Κιάπε, δάσκαλος στήν ιταλική καί γραμματικός στήν κοινότητα τής "Υδρας. ’Άλλος ό Φελίτσε Γκαζέρτα, καθηγητής στή ναυ­ τική. Τό σχολείο μέ τόν καιρό πλουτίσθηκε μέ βιβλιοθήκη καί ναυτικά όργανα καί άπόκτησε παράδοση. Τά χρόνια 1800-1820 δίδαξαν έκεΐ τά ιταλικά ό Παρθένιος Ζαφείρης, ιερομόναχος, ιτα­ λικά δέ έπίσης καί γαλλικά οί Κωνσταντίνος καί Δημήτριος Νοΰλος. Καί άρκετοί ναυτικοί άποφοίτησαν, άποκομίζοντας πολύτιμες γνώσεις. 'Υπήρχε άκόμη στήν "Υδρα άπό τά τελευταία χρόνια τοΰ 18ου αιώνα σχολείο, συντηρούμενο μέ συνεισφορές, τό όποιο δίδασκε γραμματική, λογική, μεταφυσική, ρητορική, ήθική, φιλοσοφία, γεωμε­ τρία, φυσική, ιταλική γλώσσα καί θρησκευτικά. Τήν πρώτη δεκαετία τοΰ 19ου αιώνα, ’λειτουρ­ γούσαν έπίσης σχολεία τών παπάδων, σ’ όλες τίς ένορίες. Καί άναφέρεται ότι επτά άπό τούς σημαν­ τικούς 'Υδραίους είχαν προσλάβει ίταλοδιδάσκαλο γιά τά παιδιά τους, μέ έτήσιο μισθό 75 στερλίνες. Ανάλογη προσπάθεια έγινε καί στ’ άλλα νησιά, σέ μικρότερη δμως κλίμακα. Αξιόλογη σχολή ήταν στή Χίο, δπου δίδαξαν ό Άθαν. Πάριος μέχρι τό 1813 καί κατόπιν ό Νεόφυτος Βάμβας, φίλος τοΰ Κοραή. ’Επίσης ό Αντώνιος Σκάσσης, μεγάλης άξίας άνθρωπος. Κατά τόν καθηγητή Κωνστ. Άμαντο καί τίς συμπληρωματικές πληροφορίες πού έχει έρανισθεΐ ό έπίσης καθηγητής Λέων. Καραπιπέρης, ό Κωνστ. Γορδάτος, πού είχε σπουδάσει στήν Ευρώπη Μαθη­ ματικά καί Αστρονομία, ίδρυσε στή Χίο ιδιωτική σχολή, στήν όποια έφοίτησαν άνδρες άπό διάφορες περιοχές. Τό 1785 έδίδασκε στή Χίο τούς ύποψηφίους πλοιάρχους γαλλικά καί ιταλικά ό Σέρβος

λόγιος Όβράδοβιτς. Στόν Βροντάδο δέ τοΰ νησιοΰ αύτοΰ ύπήρχαν όνομαστοί άπόστρατοι πλοίαρχοι, πού μετέδιναν τίς γνώσεις των στή ναυτική τέχνη καί τή θεωρία τής ναυτιλίας. 'Η άποστολή στό έξωτερικό άποτελοΰσε έναν άλλο, σπανιότερο βέβαια, τρόπο γιά ναυτική έκπαίδευση. Αύτοί πού στέλνονταν ήταν συνήθως γόνοι εύπορων οικογενειών, όπως ό 'Υδραίος Έλευθ. Μπίκιος στήν Ακαδημία τής Πίζας, γιά τή σπουδή τής ναυτικής καί ό δευτερότοκος γιός τοΰ Άνδρέα Μιαούλη — έπί ένάμιση χρόνο στή Βασιλική Σχολή τής Γένοβας — γιά σπουδή τής Ναυτιλίας. Βιογραφώντας τόν Γεώργιο Σαχίνη ό Ά. Ά. Μιαούλης (Άθήναι 1879) άναφέρει δτι ό Γ. Σαχίνης, μέ τό βρίκι του Λεωνίδας κατασκευασμένο τό 1818, έκανε μακρινά ταξίδια στήν Τουρκία, Ρωσία, 'Ισπανία, Γαλλία, ’Ιταλία καί άλλοΰ. Αντίθετα δέ πρός τούς άλλους συναδέλφους του, πού μόνον ή κερδοσκοπία τούς άπορροφοΰσε, ό Γ. Σαχίνης άγαποΰσε πολύ τά ναυτικά γράμματα. Φρόντιζε πάντα νά συναναστρέφεται μορφωμένους άνθρώπους, μελετούσε ό ίδιος μέ έπιμέλεια καί στίς άτέλειωτες ώρες τής ήρεμης ιστιοπλοΐας, έδίδασκε ύπομονετικά τούς ναΰτες τοΰ πλοίου του τά κοινά γράμ­ ματα, τή στοιχειώδη ναυτική καί τήν οπλασκία. Άλλά καί ό ’Ιάκωβος Τομπάζης είχε προχω­ ρημένη γιά τήν έποχή του μόρφωση. Αύτό τουλά­ χιστον δείχνει τό εγχειρίδιό του Μαθήματα Ναυ­ τιλίας Δεκέβριος 1812 πού βρίσκεται στό άρχεϊο τής 'Ιστορικής καί ’Εθνολογικής Εταιρείας. ’Άλλος πρωτοπόρος στή ναυτική παιδεία, ό Μιχ. Κριεζής Μπουρσελάς άπό τήν "Υδρα, ταξίδεψε στό Τριέστι καί τή Γένοβα, δπου άγόρασε χάρτες, πυξίδες καί δρομόμετρα, έμαθε τή χρήση τους καί, γυρίζοντας στό νησί του, μετάδιδε τίς γνώσεις του σ’ δποιον ήθελε νά μάθει. ΤΗταν μιά πολύ χρήσιμη προσπάθεια. Σ’ δλα τά έλληνικά πλοία τά ναυτιλιακά βοηθήματα ήταν πρωτόγονα, πυξίδες δέν ύπήρχαν καί ταξίδευαν παρατηρώντας τ’ άστρα. - Ναυτικές πυξίδες, σημειώνει ό J.L.S.Bartholdy τό 1803-1804, (μιλώντας γιά τούς 'Υδραίους ναυ­ τικούς) υπάρχουν μόνον στά μεγαλύτερα καράβια, άν τύχει δέ κανένα μικρότερο καί είναι εφοδιασμένο μέ πυξίδα, αύτή είναι τόσο κατεστραμμένη ώστε άντί νά δείχνει τήν εύθεία οδό, έκτρέπει άπ ’ αύτή καί άποπλανά (βιβλ. 890). Πρέπει νά σημειώσουμε δτι ό έξάς πασίγνωστον, κατά τόν Κ. ’Άμαντο, ναυτικόν οργανον, τό όποιο έπινοήθηκε άρχές τοΰ 18ου αιώνα, δέν είχε τεθεί σέ χρήση άπό τούς ναυτιλλομένους τά πρώτα πενήντα χρόνια του. 'Ο Γορδάτος στή Χίο έξακολουθοΰσε νά διδάσκει τό τετρακύκλιον καί άστρολάβιον, ώς όργανα γιά τήν έξεύρεση τοΰ ύψους τοΰ ήλιου καί τών άστρων.

167

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

Οί ναυτικοί χάρτες ήταν κάτι πού έσπάνιζε. Μέχρι τό 1300 ένας μόνο χάρτης τής Μεσογείου υπήρχε, ό Χάρτης τής Πίζας, μέ πολλές δμως καί χρήσιμες πληροφορίες κι αύτόν χρησιμοποιούσαν, μέ σχετικές βέβαια βελτιώσεις, μέχρι τό 1600. Οί συγγραφείς αναφέρουν ώς πρώτον "Ελληνα χαρ­ τογράφο στούς νεωτέρους χρόνους τόν ’Ιωάννη Ξενοδόχο, άπό τήν Κέρκυρα: 'Ο Ξενοδόχος σχέ­ διασε τό 1520 Γεωγραφικόν "Ατλαντα τής Μεσογείου καί τής Μαύρης Θάλασσας. Τά χρόνια 1550-1565 ό Γεώργιος Σιδέρης ή Καλαπόδας άπό τήν Κρήτη συνέταξε άρκετούς χάρτες πάνω σέ περγαμηνή, πού παρίσταναν δχι μόνο τή Μεσόγειο καί τόν Εΰξεινο, άλλά καί τίς θάλασσες πάνω άπ’ τήν Εύρώπη μέχρι τήν ’Ιρλανδία. Είναι ή έποχή κατά τήν οποία κυκλοφορούν οί πρώτοι πορτολάνοι δπως λέγονταν τά λιμενολόγια, πού ήταν συλλογές μέ χρήσιμες πληροφορίες γιά τά λιμάνια, τίς ακτές, τούς άνέμους καί τά ρεύματα. "Οπως σημειώνω στά Ναυτιλιακά Βοηθήματα (6, Α-VI) ό πρώτος ελληνικός πορτολάνος τοΰ Δημήτρη Τάγια, έκδόθηκε τό 1573 στή Βενετία καί είχε πολλές έκδόσεις μέχρι τό 1800. Τό 16ον αιώνα έκδόθηκαν οκτώ έν δλω ελληνικοί πορτολάνοι. "Ενας άπ’ αύτούς, ό 7ος, μάς παραδόθηκε μέ πλήρες κείμενο χάρη στήν προσπάθεια τοΰ έλληνιστή Άρμάνδου Ντελάτ (βιβλ. 1092). Ή γλώσσα του, δπως άλλωστε καί τών άλλων πορτολάνων, παρουσιάζει έμφανεϊς τίς μεσογειακές έπιδράσεις τών χρόνων έκείνων. Χαρακτηριστικό δείγμα άπό τήν περιγραφή τοΰ ταξιδιού τοΰ ’Άννωνος (Κεφ. Maroc στίχ. 15-20) είναι τοΰτο:... άπό τόν κάβο Τατζέρ περ πουνεντη ευρίσκεις τόν κάβο δέ Άράμπη όσιό τό Σπικατζέλι ώς τό Σουμάσο, κάρτα δέ οστρια ίβέρ γαρμπή, έναι μίλλια ιεάπό τό Σουμάσο ώς τό 'Ραμισμάρ, εις τήν κάρτα τής οστριας ίβέρ γαρμπή, έναι μίλλια ιε'. άπό τό τζιάρ ώς το 'Ραμισμάρ έναι μίλλια 0 '. (Κάρτα δέ οστρια ίβέρ γαρμπή σημαίνει νοτιοδυτικά, μίλλια ιε = μίλια 15 καί μίλλια 0' = μίλια 70. Βοήθημα χωρίς άλλο πολύτιμο τών ναυτιλλομένων είναι τό βιβλίο — καί βιβλία βέβαια έλληνικά στήν άρχή δέν ύπήρχαν. ’Αναφέρεται ένα σύγγραμμα γιά τά έλληνικά νησιά τοΰ φημισμένου πλοηγοΰ Άντώνη τοΰ Μήλιου, γραμμένο γύρω στό 1580, γιά τό όποιο δέν έχω περσότερες πληροφορίες. ’Έπρεπε νά περάσει αιώνας ολόκληρος άπό τήν έμφάνιση τών Υδραίων καί άλλων νησιωτών στίς θάλασσες καί μισός άπό τότε πού άρχισε νά άκμάζει ή ναυτιλία τών σκλαβωμένων. ’Έτσι τό 1802 έκδόθηκε στή Βενετία ή Θεωρητικο-πρακτική ερμηνεία τής Ναυτιλίας, μετάφραση άπό τά ιταλικά τοΰ Παντελή Νικολάου. Τόν έπόμενο χρόνο, 1803, φάνηκε τό βιβλίο ναύκληρου ήμερινή είς τό πέλαγος πράξις ήγουν μέθοδος βραχεία καί εύκολος

168

τοΰ νά κρατούν λογαριασμόν τής οδοιπορίας ενός καραβιού, τοΰ Σπύρου Ζαχαράνη. Επίσης τό 1805 στήν Κέρκυρα, σύγγραμμα μέ τόν τίτλο Κανονισμός καί διόρθωσις τής ναυτιλίας τής Ιωνικής (sic) Πολι­ τείας... Χρηματοδοτημένο άπό τούς άδελφούς Ζωσιμάδες βγήκε στή Μπολώνια, τό 1806, τό δίτομο έργο Μαθήματα τής Ναυτικής ’Επιστήμης, μετάφραση άπό τά γαλλικά σχετικοΰ έργου. Περιλάμβανε, στήν εισαγωγή, έπίπεδο καί σφαιρική γεωμετρία καί τριγωνομετρία καί στό κύριο μέρος λογαριθμικούς καί άστρονομικούς πίνακες, τούς όποιους συμ­ πλήρωναν πολλά ναυτιλιακά προβλήματα ώς παρά­ δειγμα. Κορυφαίος στή δημιουργική συμβολή γιά τήν πρόοδο τής ναυτικής παιδείας ήταν ό Ζακυνθινός πλοίαρχος Καπετάν Νικόλας Κεφαλάς, πού έξέδωκε τό 1817 στή Βιέννη τήν 'Οδηγίαν Θαλάσσης ή 'Οδηγίαν Θαλάσσιον (βιβλ. 380α). ΤΗταν μιά συλλογή άπό γαλλικές, ιταλικές καί άγγλικές συγγραφές, στίς όποιες ό Κεφαλάς έπρόσθεσε δικές του σημειώ­ σεις καί παρατηρήσεις. Ό ίδιος πλοίαρχος τύπωσε άργότερα τή Θαλάσσιον Νομοθεσίαν γιά τούς ναυ­ τικούς (βιβλ. 380) καί στή συνέχεια, υστέρα μάλιστα άπό πολυάριθμα ταξίδια, χάρτες γιά τή Μαύρη Θάλασσα καί τή Μεσόγειο, μέ δικές του παρατη­ ρήσεις. Πολλοί "Ελληνες, κυρίως τοΰ έξωτερικοΰ, πίστευαν δτι ή παιδεία τοΰ ’Έθνους γενικά καί ειδικότερα ή ναυτική του μόρφωση θά άποτελοΰσαν σημαντικόν παράγοντα γιά τήν έθνική του άποκατάσταση. ’Έτσι έκτος άπό τά Μαθήματα τής Ναυτικής Επι­ στήμης, πού σημείωσα παραπάνω, έκδόθηκαν στήν Τεργέστη τό 1812-1816 καί άλλοΰ, σέ διάφορες χρονολογίες, βιβλία οικονομικά, γεωγραφικά, ιστο­ ρικά, φιλολογικά καθώς καί λιμενολόγια καί έμπορικοί κώδικες. ’Ακόμη καί στό τυπογραφείο τοΰ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως τυπώθηκε τό 1815 πόνημα μέ πίνακες, οί όποιοι σημείωναν τήν άπόκλιση τοΰ ήλιου στόν Μεσημβρινό τής Πόλης (έν τή τού Βυζαντίου μεσημβρία) γιά τά χρόνια 1816 μέχρι 1827. Συγγραφέας ήταν ό Κεφαλλονίτης Γεράσιμος Κώσιας. Παρ’ δλην δμως τή γενομένη πρόοδο ή κατά­ σταση ήταν έλάχιστα ικανοποιητική. Πολύ λίγοι γνώριζαν άνάγνωση καί γραφή καί κάπως περισ­ σότεροι λίγη θεωρία γιά τό ναυτικό τους έπάγγελμα. Τό μεγάλο πλήθος τών Ελλήνων ναυτιλλομένων άγνοοΰσε τά γράμματα καί τή ναυτική έπιστήμη. Οί 'Υδραίοι εύρίσκονται άκόμη είς βαθεϊαν άμάθειαν, έγραφε ό Κοραής άρχές τοΰ περασμένου αιώνα. Σ’ ένα δέ ύπόμνημά του γραμμένο τό 1803 σημείωνε: - Οί καινούριοι ’Αργοναύτες παρατηρήθηκαν σ ’ δλα τά λιμάνια τής ’Ιταλίας καί Γαλλίας, τά όποια έφοδίαζαν μέ σιτάρι, τήν έποχή τής σιτοδείας, καθώς καί

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις τά λιμάνια τής Βαλτικής μέχρι καί τήν ’Αμερική. Τέτοιες πελαγοδρομίες προϋποθέτουν, τουλάχιστον, κά­ ποια διδασκαλία άνάλογη μέ τούς κινδύνους τών μακρών θαλασσοποριών, άλλά οί νησιώτες κυριολε­ κτικά στερούνται κάθε προπαιδείας, τήν οποία άναπληρώνουν στά λιμάνια στά όποια μπαίνουν τήν πρώτη φορά μέ Εύρωπαίους πλοηγούς (ναυαγωγούς), στίς άλλες δέ περιστάσεις, μέ τό θάρρος καί τήν εύτολμία. Ή εύτολμία θά μπορούσε νά άποκληθεΐ θρασύτητα, άν οί "Ελληνες ναυτικοί δέν επιτύγχαναν σχεδόν πάντοτε τό σκοπό τους. Γιά τόν τρόπο δέ πού γίνονταν τά ταξίδια ό J.L.S.Bartholdy έγραφε στό 1803-1804, μιλώντας γιά τούς ναυτικούς τής 'Ύδρας: -Άλλά πρέπει νά τά περιστείλουμε αύτά πού λέγονται γιά τή ναυτική ικανότητα τών 'Υδραίων. Ωσάν τυφλοί πλανώνται ανάμεσα στούς σκοπέλους τού Αιγαίου κι είναι θαύμα τό δτι δέν συμβαίνουν περσότερα άτυχήματα. "Αν δέ οί 'Υδραίοι, παρ’ δλη τή μειονεκτική τους μόρφωση εύκολα προσονομάζονται «πτηνά τής θάλασσας» φαντάζεται κανείς τί συμβαίνει μέ τούς ναυτιλλομένους τών άλλων νησιών...(βιβλ. 890). Καί δμως οί τυφλοί εκείνοι τοΰ Μπαρτόλντυ καί οί θρασείς τοϋ Κοραή, ταξίδευαν άκατάπαυστα στή Μεσόγειο καί τή Μαύρη Θάλασσα καί, βγαίνοντας στόν ’Ωκεανό, πραγματοποιούσαν μακρότατες πελα­ γοδρομίες μέ έπιτυχία. ’Έτσι ό καπετάν Δημήτρης Χριστόφιλος ταξίδεψε τό 1794 μέχρι τή Μαρτινίκα καί τή Ν. ’Ορλεάνη, ό δέ Δήμας Σαρκώσης έκανε τρία ταξίδια στήν κεντρική καί νότια ’Αμερική, τό 1800. Καί σάν ήρθε ή ώρα νά μετρηθούν μέ τούς Τούρκους καί άργότερα τούς, οργανωμένους άπό Γάλλους έπιτελεΐς, Αιγυπτίους, παρουσίασαν δεξιό­ τητα καί ναυτικές επιδόσεις, τίς όποιες μέ θαυμασμό παρακολουθούσαν οί Ευρωπαίοι πού τόν καιρό εκείνο σύχναζαν στίς ελληνικές θάλασσες.

VIII. Ναυτική νομοθεσία. 'Η άνάπτυξη τοΰ έμπορικοΰ στόλου στά ναυτικά κυρίως νησιά προκάλεσε τήν άνάγκη νά θεσπισθοΰν οί κανόνες, οί όποιοι ρύθμιζαν τά θέματα τά σχετικά μέ τήν πλοιοκτησία, τά πληρώματα, τήν οργάνωση καί άσφάλεια, τίς οικονομικές έπιχειρήσεις καί συναλλαγές στά πλοία αύτοΰ τοΰ στόλου. Οί σχετικοί κανόνες θεσμοθετούσαν έθιμα, τά όποια είχαν μακρά εφαρμογή στά νησιά καί άπηχοΰσαν σέ περιορισμένη κλίμακα θεσμούς καί συνήθειες, πού ίσχυαν στήν άπέραντη λεκάνη τής Μεσογείου. ’Έτσι συντάχθηκε στήν "Υδρα ό ναυτεμπορικός νόμος τοΰ 1804 καί, σέ άναθεώρησή του, ό πληρέ­ στερος τοΰ 1818. Κάτι άνάλογο έγινε στίς Σπέτσες, τό 1814. Στή σύνταξη αυτών τών κωδίκων συνέτεινε ή

άνεκτική καί σχετικά εύνοϊκή πολιτική τής Πύλης άπέναντι στούς νησιώτες, στίς αρχές μόλις τοΰ 19ου αιώνα καί ή τάξη πού έπικράτησε σ’ αυτές. Στήν "Υδρα λόγου χάρη, μετά άπό μιά ταραγμένη περίοδο διορίσθηκε ζαμπίτης (διοικητής) ό έμπιστος τής Πύλης Γεώργιος Βούλγαρης, ό όποιος μέ αυστηρά μέτρα ξανάφερε στό νησί τή γαλήνη. Καί ώς πρός τήν Πύλη χαρακτηριστικά είναι τά όσα γράφει ό Κ. Όρλάνδος στά Ναυτικά του (τ. Α', σελ. 28). "Οτι δηλαδή ό τότε στόλαρχος τής Πύλης Κιουτσούκ Χουσεϊν πασάς παραχώρησε στά νησιά ορισμένα προνόμια καί μιά μορφή αύτοδιοικήσεως. Αύτά τά έκανε μέ σκοπό νά έξουδετερώσει τή διαρκώς αύξανόμενη επιρροή τών Ρώσων, οί όποιοι προσπα­ θούσαν μέ διάφορες παροχές νά προσεταιρισθοΰν τούς "Ελληνες. Τό κλίμα εμπιστοσύνης καί εύημερίας, πού δημιουργήθηκε στήν "Υδρα, έξηγεΐ κατά τόν Όρλάνδο τήν ύπαρξη έκεϊ, άπό τό 1804, τοπικής νομοθεσίας. 'Ο ύδραίικος κώδικας τοΰ 1804, τής 1ης Φεβρουά­ ριου, άποτελεΐτο άπό 29 άρθρα, άπό τά όποια μόνο άποσπάσματα διασώθηκαν. ’Από δ,τι γνωρίζομε ρύθμιζαν τά θέματα πού παρουσίαζαν τότε οί συναλλαγές καί κυρίως τά ναυτοδάνεια καί τούς τόκους. ’Ενδεικτικά σημειώνομε δτι ό τόκος οριζόταν άνάλογα μέ τό μάκρος τοΰ ταξιδιοΰ καί τούς πιθανούς κινδύνους γιά τή μεταφορά τοΰ φορτίου. 'Η σχετική διάταξη περιλήφθηκε βελτιωμένη στό ναυτεμπορικό νόμο τοΰ 1818 καί δριζε τά έξής: Τό πλοίο πού φορτώνει στήν Κωνσταντινούπολη, τήν Ελλάδα, τό Αιγαίο, τήν Αίγυπτο καί τή Συρία πληρώνει τά κάμβια, δηλαδή τόκον, 17% γιά τή Σικελία καί Μάλτα, 20% γιά τή Νεάπολη καί Τύνιδα, 22% Γένοβα καί Λιβόρνο, 24% Νίκαια, Τουλόνα, Μασσαλία, 25% Βαλεαρίδες, Βαρκελώνα καί Καρθαγένη, 27% Μαλάγα καί Γιβραλτάρ, 30% γιά, τό Κάδιξ καί 35% γιά τή Λισσαβώνα. Άπό Ρωσία καί τόν Ευξεινο ξεκινά ό τόκος άπό 12,5% γιά τήν Πόλη, 15% τό Αιγαίο καί 17% τό Ίόνιο, 22% Μάλτα καί Σικελία, 25% Νεάπολη καί Τύνιδα, 29% Γένοβα, Λιβόρνο, 29% Νίκαια, Τουλόνα, Μαρσίλια, 30% Βαλεαρίδες, Βαρκελώνη, 32% Γι­ βραλτάρ, 35% Κάδιξ καί 40% γιά τή Λισσαβώνα. "Οπως έσημείωσα ήδη, τό 1818 έγινε άναθεώρηση καί έκδόθηκε καινούριος νόμος, άπό 65 κεφάλαια ή άρθρα, στά όποια τά 1 μέχρι 24 ήταν διοικητικές, τά 25-32 ύγειονομικές διατάξεις, τά δέ ύπόλοιπα ήταν ναυτεμπορικές ή, κατά τήν έκφραση του νόμου, θαλασσεμπορικές. 'Ως πρός τήν προ­ έλευσή του ύπάρχει ή γνώμη (Ί. Μανιατόπουλος: Ναυτικόν Δίκαιον τής "Υδρας, βιβλ. 389α, σελ. 20) δτι τούτος δέν περιέλαβε διατάξεις τοΰ γαλλικού έμπορικοΰ νόμου, άλλά διατύπωσε σέ γραπτό κείμενο τούς κανόνες, τούς όποιους οί Υδραίοι άλλους μέν

169

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

προγονιαίως εύρηκαν δικαίους άλλους δέ αύτοί νομίμως έθέσπισαν — δπως άναφέρεται στό προοίμιό του. Πρέπει δμως νά δεχθούμε δτι εκείνα, πού έφάρμοζαν στό νησί τους ώς δίκαια άπό τούς προγόνους των (προγονιαίως) είχαν, παρά τίς τυχόν διαφορές τους, βαθιά τήν επίδραση τών Θεσμίων (Statuta) καί εθίμων, πού έπικρατοΰσαν άπό μακροΰ στή σφριγώσα λεκάνη τής Μεσογείου. 'Όταν τό 1821 κηρύχθηκε ή Ελληνική ’Επα­ νάσταση ολόκληρος ό έμπορικός στόλος τής "Υδρας μετατράπηκε σέ πολεμικό, μέ συνέπεια νά μειωθεί σημαντικά ή έμπορική δράση τών Υδραίων. Δέν περνά πολύς χρόνος καί μέ τό Προσωρινόν Πολίτευμα τής Ελλάδος (άρθρο κη', τμήμα θ', τίτλος 5) ή Α' ’Εθνοσυνέλευση τής Έπιδαύρου, Ίανούαριος 1822 εισάγει τόν γαλλικό έμπορικό κώδικα (... διά δέ τά εμπορικά, ό έμπορικός τής Γαλλίας Κώδιζ μόνος ισχύει είς τήν Ελλάδα). Κάτι παρόμοιο επανα­ λαμβάνει καί ή Β' στό ’Άστρος ’Εθνική Συνέλευση μέ τόν Νόμον τής ’Επίδαυρου, στό Τμήμα 7, Κεφ. θ', άρθρο π' (...κατά δέ τά έμπορικά ισχύει μόνος τής Γαλλίας ό έμπορικός Κώδιζ). Τυπικά επομένως θά έπρεπε νά παύσει ή ισχύς τοϋ ύδραίικου νόμου τοϋ 1818, άλλά οί άγράμματοι νησιώτες δέν μποροΰσαν νά εννοήσουν τίς δια­ τάξεις τοϋ γαλλικού νόμου καί δέν ήθελαν άπό περηφάνεια καί αύτοπεποίθηση νά άπαρνηθοΰν θεσμούς καί ρυθμίσεις, μέ τούς οποίους είχαν έργασθεΐ επί μακρόν καί ευδοκιμήσει. Ύπό τίς προϋποθέσεις αύτές ή έπισκόπηση τής ναυτικής νομοθεσίας τής "Υδρας (νόμος τοΰ 1804 καί νόμος τοΰ 1818) καθώς καί τών συνηθειών καί εθίμων, πού ίσχυαν παράλληλα μ’ αύτή, μάς δίνει τήν παρακάτω εικόνα. Πλοίο στήν "Υδρα λογιζόταν κάθε σκάφος ικανό γιά θαλασσοπορία, άσχετα πρός τόν τρόπο καί τό σκοπό τής χρήσεώς του, καθώς καί άπό τή χωρητικότητά του. Χαρακτηριζόταν μεγάλο, τό πάνω άπό 45 τόννους (ή 1600 κοιλά, 1 κοιλό = 22 οκάδες) καί μικρό τό κάτω άπό 45 τόννους πλοίο. Είχε βεβαίως κάθε πλοίο δνομα, συνήθιζαν δμως νά τό προσδιορίζουν, έκτος άπ’ τό δνομά του, μέ τό δνομα τοΰ πλοιοκτήτη ή τοΰ πλοιάρχου του. Συμ­ πληρωματικά στοιχεία γιά τήν ταυτότητα ενός πλοίου ήταν ή χωρητικότητα, πού μετριόταν σέ κοιλά, τό είδος του (βρίκι, γολέτα, μίστικο κλπ.), κάποτε δέ ό οπλισμός του καί πόσους άνδρες είχε πλήρωμα. Μητρώο τών πλοίων, άνάλογο μέ τό σημερινό νηολόγιο, δέν ύπήρχε. Σέ κάθε περίσταση συν­ τασσόταν ειδικός κατάλογος, πού περιλάμβανε τό δνομα τοΰ πλοιάρχου ή τοΰ πλοίου, τό είδος καί τή χωρητικότητα ή, στή θέση τους, τόν άριθμό τών άνδρών τοΰ πληρώματος καί τόν οπλισμό του. Τά πλοία δφειλαν νά είναι εφοδιασμένα μέ 170

διάφορα έγγραφα, τό σημαντικότερο άπό τά όποια ήταν τό μπουγιουρουλντί (διάταγμα ή άπόφαση μεγάλου άξιωματούχου), πού έκδιδόταν άπό τήν Πύλη καί έφερε τήν υπογραφή τοΰ Δραγομάνου τοΰ Στόλου. Άντιστοιχοΰσε στό ναυτιλιακό δίπλωμα ή τό έγγραφο έθνικότητος τών νεωτέρων χρόνων. Τό έγγραφο αύτό βεβαίωνε τήν εθνικότητα τοΰ σκάφους καί τοΰ έδινε τήν άδεια νά ταξιδεύει ελεύθερα καί νά εμπορεύεται σέ ορισμένες θάλασσες. ’Έπρεπε ν’ άνανεώνεται κάθε τρία χρόνια. Γιά τήν έκδοσή του δμως οφείλε ό πλοίαρχος νά πηγαίνει ό ίδιος στήν Πόλη, προσκομίζοντας, εκτός άπό τά άπαραίτητα δώρα, βεβαίωση τής Κοινότητος δτι είναι κάτοικός της καί πιστός ραγιάς. ’Άλλο έγγραφο ήταν ή πατέντα, δηλαδή δίπλωμα, στό όποιο σημειωνόταν τό δνομα τοΰ πλοιάρχου, τά λιμάνια προελεύσεως καί προορισμού τοΰ πλοίου, ή δύναμη τοΰ πληρώματος, ό οπλισμός, τό φορτίο μέ λεπτομερή περιγραφή καί ό σκοπός τοΰ ταξιδιοΰ. Τό έξέδιδε ή επιτόπια άρχή τοΰ νησιού ή τοΰ λιμανιοΰ άπόπλου, ή όποια σέ άλλη βεβαίωση πιστοποιούσε — οσάκις συνέβαινε κάτι τέτοιο — δτι τό καράβι ήταν σερμαγελίδικο, δηλαδή τό φορτίο του άνήκε στούς πλοιοκτήτες καί τό πλήρωμα, καί δέν ήταν ναυλωμένο σέ τρίτους. Έκδιδόταν επίσης άπό τήν Κοινότητα, έφ’ δσον τό ζητούσαν οί ενδιαφερόμενοι, έγγραφο πού βεβαίωνε γιά τά δικαιώματα κυριότητος πάνω στό πλοίο ορισμένων προσώπων, πολλές φορές δέ καί τόν τρόπο κτήσεως. Πώς μπορούσε ό Υδραίος ν’ άποκτήσει ένα καράβι; Φυσικά μέ τήν ναυπήγηση καί μέ τήν άγορά. Ή άγορά δμως δπως καί ή σύμβαση γιά τή ναυπήγηση δέν είχε καμιά δημοσιότητα καί δέν καταχωρεΐτο σέ κανένα επίσημο βιβλίο. Γινόταν μέ έγγραφο άπό τόν γραμματέα στήν καγκελαρία τοΰ νησιοΰ, μέ τήν παρουσία μαρτύρων. Τό έγγραφο τής άγοραπωλησίας ήταν μιά βεβαίωση τοΰ πωλητή, δτι παραχωρεί τό σύνολο τοΰ πλοίου ή τό μερίδιό του στόν άγοραστή, στήν όποια ύπέγραφαν ό πωλητής, οί σύνδικοι, ό γραμματεύς καί οί μάρτυρες. Κάποτε μόνο οί σύνδικοι καί ό γραμματεύς ή καί άπλώς ό γραμματεύς. Στό τέλος έμπαινε καί ή σφραγίδα τής Κοινότητος. Συνέβαινε κάποτε νά γίνεται ή πώληση μέ απλή έπιστολή τοΰ πωλητή. Βασικό χαρακτηριστικό στήν κυριότητα τών έμπορικών πλοίων τής "Υδρας — δπως άλλωστε συνέβαινε καί σ’ άλλα νησιά — ήταν ή συμπλοιο­ κτησία. Ξεκίνησε άπό τήν άνεπάρκειατών κεφαλαίων καί τήν άδυναμία τών μεμονωμένων άτόμων ν’ άγοράσει τό καθένα τους ένα ολόκληρο πλοίο. ’Έσμιγαν τότε δύο ή περισσότεροι τά κεφάλαιά τους καί στό πλοίο πού άγόραζαν άποκτοΰσε ό καθένας μερίδιο, άνάλογο μέ τό κεφάλαιο πού διέθεσε. Αύτό δμως πού ξεκίνησε σάν άνάγκη έγινε μέ τόν

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις καιρό θεσμός σωστικός καί χρήσιμος. Γιατί μέ τή συμπλοιοκτησία διαμοίραζαν τά ρίζικα μαρίτιμα, δηλαδή τούς θαλασσινούς κινδύνους άπό τήν κακο­ καιρία, τή φωτιά, τούς πειρατές: γινόταν έτσι ένα είδος άντασφάλειας. Γι’ αύτό βλέπομε πλούσιους άνθρώπους, δπως ήταν ό Γεώργ. Βούλγαρης ή οί άδελφοί Κουντουριώτη νά έχουν μικρό ή μεγάλο μερίδιο σέ πολλά πλοία — μέχρι καί είκοσι — χωρίς δμως νά είναι ούτε σέ ένα άποκλειστικοί κύριοι. Στίς Σπέτσες οί άδελφοί Μπόταση (Γκίκας καί Παναγιώτης), πού είχαν δύο ιδιόκτητα, τήν τρίστηλη ναβέτα Άχιλλεύς καί τό Διομήδης, ήταν συνεταίροι σέ δώδεκα άλλα σκάφη. Καί άναφέρεται ένα στεριανός μεγαλοεφοπλιστής ό Χατζηπαναγιώτης-Πολίτης άπό τήν Τσακωνιά πού είχε μερίδιο σέ 26 σπετσιώτικα καράβια χωρίς νά είναι κανένα άποκλειστικά δικό του. Στά χρόνια 1784 μέχρι 1820 είχε χρηματοδοτήσει 286 καράβια! Στό σημείο αύτό είναι κατηγορηματικός ό Άντ. Λιγνός, στήν Ιστορία τής "Υδρας (βιβλ. 262): - Ούδείς εφοπλιστής δσον πλούσιος καί άν ήτο, ό όποιος θά ήδύνατο νά εχη είς τήν Ιδιοκτησία του τέσσερα καί πέντε πλοία καί τό διά τό φορτίον αύτό άπαιτούμενον κεφάλαιον, ούδείς έτόλμα νά εχη είς τήν αποκλειστικήν αύτοΰ κυριότητα έν ολόκληρον πλοϊον καί τό φορτίον του. Συνήθως μόνον τά καράβια είχαν πολλούς ιδιο­ κτήτες, ένώ τά καΐκια είχαν έναν κύρη, τόν καραβοκύριο ή καραβοκύρη. Στήν κυριότητα τού πλοίου μπορούσαν νά μετέ­ χουν καί οί άνδρες τοΰ πληρώματος, κάτι πού δικαιολογούσε τόν δρο συντροφοναΰτες. Τό σύστημα αύτό άπό τήν οικονομική του πλευρά ήταν άποδοτικό, γιατί έξασφάλιζε τό ενδιαφέρον δλων γιά τήν καλή πορεία τής ναυτιλιακής έπιχειρήσεως, άλλά υστερούσε στή διοικητική του δψη: ύπονόμευε τήν πειθαρχία. Οί συντροφοναΰτες, συνε­ ταίροι μέ τόν πλοίαρχο καί τούς άλλους βαθμο­ φόρους, διέβαιναν συχνά τό σύνορο, μιας λογικά αποδεκτής πειθαρχίας. 'Η σημασία τής αντασφάλειας, σημαντική αύτή καθ’ έαυτή, γίνεται περσότερο νοητή, άν σκεφθεΐ κανείς τή μέτρια κατασκευή τών πλοίων τήν εποχή έκείνη — τήν προεπαναστατική — καθώς καί τό φοβερό κίνδυνο τών πειρατών, οί όποιοι λυμαί­ νονταν άδιάκοπα τίς θάλασσες. Οί συμπλοιοκτήτες (πού λέγονταν καί παρτσινέβελοϊ) δριζαν τό διευθυντή τής ναυτιλιακής έπι­ χειρήσεως, πού κατά κανόνα ήταν ό συμπλοιο­ κτήτης μέ τό μεγαλύτερο μερίδιο. 'Ο παρτσινέβελος ντιρετόρος έφοδίαζε, πριν άπό κάθε ταξίδι, μέ χρήματα τόν πλοίαρχο τοΰ καραβιοΰ, μέ τόν όποιο βρισκόταν σέ διαρκή έπαφή καί συνεννοείτο μαζί του γιά κάθε ζήτημα, σχετικό μέ τό πλοίο καί τό φορτίο.

Πλοίαρχος πάλι τοποθετείτο συνήθως ένας άπό τούς συμπλοιοκτήτες, στούς όποιους καί λογο­ δοτούσε. 'Ο πλοίαρχος (ρεΐσης) άντιπροσώπευε καθ’ δλα τούς συμπλοιοκτήτες στό ταξίδι, τόν καιρό δέ πού έκεΐνος άπουσίαζε, κάθε συμφωνία, ναύλωση ή πληρωμή γινόταν άπό τούς άλλους συμπλοιοκτήτες. ’Έπαιρνε μισθό κατά μήνα ή γιά κάθε ταξίδι, πού λεγόταν καπιτανάτον κι ήταν ίσος μέ δυό μερίδια ναυτών. ’Άν ό ίδιος ήταν μέ μερίδιο, έπαιρνε αύξημένο μερίδιο. Κανείς πλοίαρχος δέν δικαιούται νά άνασκευάσει τό πλοίο του στήν "Υδρα ή άλλοΰ, χωρίς τήν έγγραφη άδεια τών συνεταίρων ούτε νά ναυπηγήσει καινούριο ή άγοράσει άλλο, χωρίς τήν άδειά τους. Δικαιούται δμως νά τό έπισκευάσει σηκώνοντας χρήματα δπου κι άν βρεθεί κι οί ένέργειές του είναι υποχρεωτικές γιά τούς πλοιοκτήτες. Δέν έπιτρεπόταν ό πλοίαρχος νά ναυτολογεί άνδρες άπό άλλο πλοίο — άν τό έκανε, ύποχρεοΰτο νά πληρώσει τή ζημιά στό άλλο πλοίο. "Οφείλε νά φροντίζει γιά τό πλήρωμα καί νά τό τρέφει καλά. Σ’ αντάλλαγμα δμως δικαιοΰτο νά ζητήσει τήν πα­ ρουσία τών άνδρών στό πλοίο, έργασία καί ύπακοή. Οί ναυτολογημένοι ναύτες πού δέν έπέβαιναν στό πλοίο κατά τόν άπόπλου του ή άπόμεναν σέ μιά σκάλα τιμωρούντο. Τιμωρούντο έπίσης οί άνδρες γιά άνυπακοή στόν πλοίαρχο, γιά άταξία πού προκάλεσε άναταραχή καί ζημία στό πλοίο. Οί λιποτάκτες δέν μετείχαν στά κέρδη, συγχωροΰντο δμως έκεϊνοι πού έφευγαν άπό τό πλοίο γιά εύλογο αιτία. Λειτουργούσε στήν "Υδρα ένα Συμβούλιον των Κριτών, τό όποιο έπέλυε τίς διαφορές άνάμεσα στούς συμπλοιοκτήτες. Τό συγκροτούσαν τρεις άπό τούς ένδεκα συνδίκους τοΰ νησιοΰ, μέ ορισμένη θητεία. ’Έκριναν τίς υποθέσεις κατά έλευθέρα κρίση, άκολουθώντας μιά διαδικασία τήν όποια λεπτομερειακά καθόριζε ό νόμος τοΰ 1818 (στίς διοικητικές του διατάξεις). Τά ύδραίικα καράβια ταξίδευαν μέ ναύλο (ναυ­ λωμένα) ή γιά ίδιο λογαριασμό: Τό πρώτο γινόταν στήν άρχή, δταν οί 'Υδραίοι δούλευαν τά καράβια τους μέ ναύλο, γιατί δέν είχαν τά άπαιτούμενα χρηματικά μέσα γιά τήν άγορά τοΰ φορτίου. Ναυ­ λωτές μποροΰσαν νά είναι ή κοινότητα, ή τουρκική διοίκηση ή ιδιώτες κι ό ναύλος λογαριαζόταν κατ’ άποκοπή ή μέ τό κοιλό. ’Αργότερα δμως ταξίδευαν φορτωμένοι γιά λογα­ ριασμό τους, ήταν δηλαδή ναυλωτές μαζί καί πλοιοκτήτες. Τό χρηματικό ποσό πού ξόδευαν γιά τήν άγορά τοΰ φορτίου λεγόταν σερμαγιά (ή σερμαγιές), λέξη τουρκική, οπότε καί τά καράβια ήταν σερμαγελίδικα. Τό φορτίο τό έλεγαν κάρικο ή κάργο καί τό μικρό καρικέτο.

171

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις Προκειμένου δμως ν’ αντιμετωπίσουν οί συμ­ πλοιοκτήτες τίς πρόσθετες δαπάνες γιά τό κάρικο κατέφευγαν στό δανεισμό. Τοΰτο μπορούσε νά γίνει γιατί έλειπαν τά χρήματα άλλά, κι άν ύπήρχαν τά χρήματα, γιά ν’ άποφύγουν τά ρίζικα, καί επιμε­ ρίσουν τούς κινδύνους. 'Υπήρχαν δύο τρόποι γιά τό δανεισμό: στόν ένα κάθε συμπλοιοκτήτης δανειζόταν γιά λογαριασμό του κι ήταν ύποχρεωμένος νά επιστρέφει τό σχε­ τικό ποσό καί καταβάλει τούς τόκους, ανεξάρτητα πρός τήν έκβαση τοΰ ταξιδιοΰ καί τήν τύχη τοΰ φορτίου. Δηλαδή ό δανειστής δέν συμμετείχε στούς κινδύνους τής έπιχειρήσεως καί άπολάμβανε χα­ μηλόν τόκο, 10-15%. Στόν άλλο τρόπο κάθε συμπλοιοκτήτης συνήπτε δάνειο μέ θαλάσσια συμφωνία κι αύτό, επί τοΰ πλοίου ή τοΰ φορτίου ή καί στά δύο. Τοΰτο έσήμαινε δτι, έφ’ δσον εύοδοΰτο τό ταξίδι γιά τό όποιο είχαν δοθεί τά χρήματα, είχε υποχρέωση ό οφειλέτης νά επιστρέφει τό κεφάλαιο καί τόκον αύξημένο, πού μπορούσε νά φθάσει, ανάλογα μέ τό ταξίδι, μέχρι 40%. Σχετικός λόγος έγινε παραπάνω. ’Άν δμως καταστρέφονταν τό πλοίο καί τό φορτίο, άπό καταποντισμό, σύγκρουση, φωτιά ή πειρατεία ό δανειστής ούδέν άπολάμβανε, δηλαδή έχανε κεφά­ λαιο καί τόκο. Αύτό ήταν τό ναυτοδάνειο ή θαλασσο­ δάνειο. Στήν πρώτη περίπτωση οί δανειστές ή χρημα­ τοδότες λέγονταν κρεντιτόροι (πιστωτές), ένώ στή δευτέρα καμπιαδόροι ή καπιταλιστές της σερμαγιάς. Κάμπια (άπό τό λατινικό cambium = συναλλαγμα­ τική) ήταν οί θαλασσινοί τόκοι. Πολλές φορές στά καπιτάλια (τά κεφάλαια) αύτά γιά τήν άγορά τοΰ φορτίου συμμετείχαν καί οί ναΰτες τοΰ καραβιοΰ, οπότε οί συμμετοχές τους λέγονταν βλυσίδια ή βλησίδια. Εύνόητο είναι δτι ό πλοίαρχος καί οί συμπλοιοκτήτες μπορούσαν νά είναι αύτοί οί χρηματοδότες τής σερμαγιάς, οί καμπιαδόροι καί μάλιστα τοΰτο γινόταν τίς περσότερες φορές. Κι άν κατέφευγαν σέ άλλους χρημα­ τοδότες τό έκαναν γιά ν’ άποφύγουν τά μεγάλα ρίζικα. Συνέβαινε χρηματοδότης τοΰ φορτίου νά είναι ένας μόνο, οπότε μιλούσαν γιά σερμαγιά παρτικολάρε — άλλά κάθε κεφαλαιούχος τό άπόφευγε. Τό καράβι φόρτωνε καί έφευγε, παλεύοντας τά κύματα καί τούς άνέμους. Μαζί του δμως ταξίδευαν οί λαχτάρες τών συγγενών γιά τή ζωή τών ταξιδευόντων κι οί άνήσυχες προσδοκίες τών άρματόρων καί τών κρεντιτόρων καί καμπιαδόρων. Κάθε ταξίδι είχε πολλά άπρόοπτα κι άνάλογα μέ τά συμβαίνοντα δικαιώνονταν οί πόθοι ή διαψεύδονταν οί ελπίδες. ’Έτσι παρουσιάζονταν πολλές, πάρα πολλές περι­ πτώσεις κέρδους ή ζημίας, άπό τίς όποιες σημειώνω έδώ τίς κυριότερες.

172

— ’Άν τό πλοίο έφθασε καλά στόν προορισμό του άλλά προέκυπτε ζημία άπό τήν πώληση τοΰ φορτίου, έπιστρεφόταν μέν τό κεφάλαιο άλλά χωρίς τόν τόκο. — ’Άν ή έπιχείρηση δέν ήταν έπικερδής, δηλαδή ή πώληση τοΰ φορτίου άπέδινε μόνο τό κεφάλαιο καί τόν τόκο, μποροΰσαν οί Κριταί, στήν "Υδρα, νά μειώσουν τόν τόκο. — ’Άν τό δάνειο συμφωνήθηκε έπί τοΰ πλοίου καί τοΰτο καταστράφηκε άπό θαλασσινό συμβάν, δπως σύγκρουση, φωτιά, πειρατεία, ή ζημιά βαρύνει τόν καμπιαδόρο, ό όποιος δέν λαμβάνει οΰτε κεφά­ λαιο ούτε τόκο. — ’Άν τό δάνειο συμφωνήθηκε έπί τοΰ φορτίου καί στό ταξίδι ναυάγησε κενό τό πλοίο, δηλαδή τό φορτίο είχε διασωθεί, δέν ζημιώνεται ό καμπιαδόρος άλλά οί πλοιοκτήτες, οί όποιοι πληρώνουν κεφά­ λαια καί τόκους. — ’Άν τό συμβάν προκάλεσε μερική καταστροφή τοΰ πλοίου ή τοΰ φορτίου, πάνω στά όποια είχε συμφωνηθεΐ τό δάνειο, άφαιροΰσαν τότε άπό τό ποσόν τοΰ δανείου τήν άξια τού πλοίου ή τοΰ φορτίου πού χάθηκε καί ύποχρεοΰντο νά κατα­ βάλουν στό δανειστή τό υπόλοιπο. — ’Άν τό πλοίο ναυαγούσε ή έπεφτε στά χέρια πειρατών ή ζημιά έβάρυνε, τό ί'διο, τά βλησίδια τών συντροφοναυτών καθώς καί τή σερμαγιά δηλαδή τό ποσό τοΰ δανείου γιά τήν άγορά τοΰ φορτίου. — ’Άν χυνόταν μέρος άπό τό φορτίο στή θάλασσα γιά τή σωτηρία τού πλοίου ή έκκαθάριση γινόταν μετά τήν έπιστροφή στήν "Υδρα. Στή σχετική έκκαθάριση ύπολόγιζαν τή ζημιά άπό τήν άβαρία ή τήν άρπαγή τών πειρατών χωριστά γιά τό πλοίο καί χωριστά γιά τό φορτίο: ή ζημιά στό πλοίο (τήν έξαρτία λόγου χάρη άπό τήν καταιγίδα) έβάρυνε τούς πλοιοκτήτες, κατ’ άναλογία βέβαια τοΰ μεριδίου τους, ένώ ή ζημιά στό φορτίο έβάρυνε τούς καμπιαδόρους. — ’Άν τό πλοίο ναυαγούσε, σωζόταν δμως μέρος ή τό δλο άπό τό φορτίο, τοΰτο έπρεπε νά πληρώσει δλα τά έξοδα τοΰ πλοιάρχου γιά τή συντήρηση τών συντροφοναυτών. Σέ περίπτωση δμως πού ή άξια τοΰ φορτίου, τό όποιο διασώθηκε ύπερέβαινε τά έξοδα καί έμενε ένεργητικό υπόλοιπο, τοΰτο δινόταν στούς καμπιαδόρους. Κι άν δέν έπαρκούσε, ή δια­ φορά έβάρυνε τόν πλοίαρχο καί τούς συντροφοναυτες. "Οπου ύπήρχε χρηματική εύθύνη στούς συμπλοι­ οκτήτες, δπως γιά τά κεφάλαια πού πήραν άπό τούς καμπιαδόρους, ή εύθύνη τους ήταν άνάλογη μέ τό μερίδιό τους. — Μόλις έφθανε τό καράβι στόν προορισμό του καί ό πλοίαρχος πωλοΰσε τό φορτίο, έπρεπε ν’ άποστείλει μέ πρώτην εύκαιρία τούς τόκους στούς

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις συμπλοιοκτήτες γιά νά τούς πληρώσουν στούς καμπιαδόρους. — "Αν ό πλοίαρχος πωλοΰσε τό φορτίο στό λιμάνι τοΰ προορισμού (ή πάντως σέ ξένο λιμάνι) καί μέ τό άντίτιμο φόρτωνε καινούριο φορτίο γιά άλλο λιμάνι προορισμού, τότε οί τόκοι πού δικαιοΰντο οί καμπιαδόροι προστίθεντο στό αρχικό ποσό τοΰ δανείου (σερμαγιά) καί δημιουργεΐτο και­ νούριο κεφάλαιο (νέα σερμαγιά). 'Ο τόκος στό καινούριο κεφάλαιο ήταν νομοθετημένος, 3,75% τό μήνα άπό τήν ή μέρα τοΰ νέου ναυλοσυμφώνου μέχρι τό λιμένα τοΰ άρχικοΰ απόπλου (τό λιμένα τών συμπλοιοκτητών καί καμπιαδόρων). — "Αν κατά τήν εκκαθάριση τών λογαριασμών γιά τό φορτίο ήθελε άπομείνει ύπόλοιπο ίσο πρός τή σερμαγιά καί τούς τόκους, ύπήρχε έθιμο νά παρακρατεΐται ορισμένο ποσοστό άπό τούς τόκους γιά τούς πλοιοκτήτες καί τούς συντροφοναύτες. "Αν δμως δέν έκάλυπταν ούτε τή σερμαγιά, τότε ό πλοίαρχος καί οί συμπλοιοκτήτες ήταν υποχρεωμένοι νά καταβάλουν άπό ίδικά τους τό άπαιτούμενο ποσό γιά τήν κάλυψη τής σερμαγιάς (τοΰ άρχικοΰ δηλαδή ποσοΰ τοΰ δανείου). — 'Ο πλοίαρχος, καθόριζε μιά άλλη διάταξη, μόλις ξαναγύριζε στήν "Υδρα έπέστρεφε στούς καμπιαδόρους τό ποσόν τής σερμαγιάς καί τούς τόκους. Τό Γδιο έκανε καί μέ τούς συντροφοναύτες, γιά τά βλησίδια. Άπό τά κέρδη πού άπόμειναν άφαιροΰσε τίς δαπάνες τοΰ ταξιδιοΰ καί τά καθαρά κέρδη (τά λεγόμενα μαξούλια) μοιράζονταν ώς εξής: μισά στόν πλοίαρχο καί τό πλήρωμα — έφ’ δσον τοΰτο δέν ήταν μέ λουφέ ή ούλουφέ δηλαδή μισθό — καί τά άλλα μισά στούς πλοιοκτήτες. Πρίν δμως άπ’ αύτό κρατούσε 3-5% άπό τά μαξούλια γιά τήν Κοινότητα. Φυσικά ή διανομή στούς κεφαλαιούχους (πλοιο­ κτήτες) γινόταν άνάλογα μέ τό μερίδιο τής συμ­ μετοχής τους στίς δαπάνες τής έπιχειρήσεως. Τό ποσόν πού άναλογοΰσε στό προσωπικό χωριζόταν σέ τόσα μέρη δσοι ήταν οί άνδρες, μέ βάση δτι ό πλοίαρχος έπαιρνε 3 μερίδια (αύτό άπό τό 1800 κ.έ.) οί γραμματικός, ναύκληρος καί τροφοδότης άπό 2 ή 1,5, 1,5 στόν καθένα άπό τούς πηδαλιούχους, γιατί ήταν οί ικανότεροι ναΰτες, 1 σέ κάθε ναύτη καί 0,5 σέ κάθε ναυτόπαιδα (μούτσο). Λογάριαζαν ένα άκόμη μερίδιο γιά τόν πολιοΰχο ναό. (Τό τελευταίο Γσχυε μόνο στήν "Υδρα, στίς Σπέτσες καί τά Ψαρά). Συνήθως ό λογαριασμός γινόταν στό σπίτι τοΰ πλοιάρχου μετά τήν επιστροφή, δπου μαζευόταν τό πλήρωμα.καί δπου οί γυναίκες ετοίμαζαν τό φαγητό γιά τήν εύωχία πού θά άκολουθοΰσε. — "Οταν τό πλήρωμα ήταν μέ ούλουφέ, δηλαδή μισθό, κι αύτό συνέβαινε μετά τό 1815 πού είχε ένσκήψει ή ναυτιλιακή κρίση, ό μισθός ήταν 40-80

γρόσια γιά τούς ναΰτες καί 100-150 γιά τούς βαθμοφόρους. Μποροΰσαν δμως οί μέ μισθό ναΰτες νά φορτώνουν καί εμπορεύονται ό καθένας γιά λογαριασμό του διάφορα είδη, οπότε λέγονταν ναύτες μέ πορτάδα. (Τό γρόσι, κυμαινόμενο, είχε ισοτιμία 6 πρός 1 ισπανικό τάλιρο — τό διεθνές νόμισμα τής εποχής). ’Αξιομνημόνευτο είναι δτι δέν βρίσκομε στών νησιών τά άρχεΐα χρεωκοπία ή ναυταπάτη, ούτε προβλέπονται ποινές γι’ αύτά τά άδικήματα στόν ναυτεμπορικό νόμο. Καί δπως είπαμε οί διαφορές ρυθμίζονταν άπό τό Συμβούλιον τών Κριτών.

Σέ περίπτωση κανονικής ναυλώσεως ή σύμβαση γινόταν συνήθως μέ έγγραφο καί μάλιστα σέ τόσα άντίγραφα, δσοι ήταν οί συμβαλλόμενοι πού ό καθένας τους έπαιρνε άπό ένα. Τό έγγραφο συν­ τασσόταν στήν καγκελαρία καί τό ύπέγραφαν ό πλοίαρχος μέ τό ναυλωτή κι ό γραμματεύς τής καγκελαρίας. Περιλάμβανε τίς άπαραίτητες γιά τήν περίπτωση λεπτομέρειες: δνομα ναυλωτή καί έκναυλωτή, τό ναυλωνόμενο πλοίο, τό είδος καί τό ποσόν τοΰ φορτίου, τόπο φορτώσεως καί έκφορτώσεως, τό συμφωνημένο ναΰλο, τή διάρκεια τής ναυλώσεως καί άλλα στοιχεία. ' Η ναύλωση γινόταν γιά ένα άπλό ταξίδι ή ένα ταξίδι μέ έπιστροφή ή γιά καθορισμένο χρόνο, λόγου χάρη ένα μήνα. Ή ναύλωση δημιουργοΰσε ύποχρεώσεις καί γιά τά δυό συμβαλλόμενα μέρη. "Οφείλε έπί παραδείγματι ό ναυλωτής νά προσκομίσει τό εμπόρευμα έγκαίρως καί σέ καλή κατάσταση καί ό πλοίαρχος έκναυλωτής νά διαθέσει, στόν κατάλληλο χρόνο, καθ’ δλα ικανό πρός πλεύση πλοίο. ’Ενδιαφέρον καί χαρακτηριστικό είναι τό γρα­ φόμενο άπό τό Ζακυνθινό πλοίαρχο, Καπετάν Νικόλα Κεφαλά, στή Θαλάσσιον Νομοθεσία του (Βιέννη 1817) γιά τό ποιό πλοίο κατά τίς τότε συνήθειες ήταν άκατάλληλο γιά ταξίδι (βιβλ. 380, σελ. 64). - ‘Ανάξιον ονομάζεται εκείνο τό καράβι οπού είς τόν λιμένα κάμνει δυό πουργάδας (σημ. ίντσες) νερό τήν ώρα, εκείνο οπού τού είναι χαλασμένο κανένα άλμπουρον, εκείνο δπου δέν έχει βάρκαν, εκείνο δπου δέν έχει δλα του τά πανιά σωστά καί ένα Τρίνκο δέ Ρισπέτο (σημ. άμοιβή κεραία), έκεΐνο δπου δέν έχει δυό Τρόμπας, εκείνο δπου δέν έχει τρεις άγκουρας μέ τάς γούμενάς των (σημ. άγκυρες μέ τά σχοινιά τους), εκείνο δπου δέν έχει τό σωστό του Τσούρμο (σημ. πλήρωμα), εκείνο οπού δέν έχει άξιον πιλότον, έξω μόνον άν είναι άξιος ό Καπετάνιος τού εγχειρήματος του... Μερικές φορές ό ναυλωτής ή οί ναυλωτές δριζαν άντιπρόσωπό τους, πού έπέβαινε στό ναυλωμένο σκάφος καί λεγόταν σοπρακάρικος, δηλαδή επόπτης τοΰ φορτίου. 173

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

’Εκτός δμως άπό τήν "Υδρα άνάλογη νομοθεσία θεσπίσθηκε όπως είπαμε στίς Σπέτσες τό έτος 1814, πολύ πιό σύντομη, άπό 6 μόνον άρθρα. Είχε τόν τίτλο Νιζάμια (σημ. διατάξεις) των καραβιών καί σερμαγιέδων καί ρύθμιζε τίς σχέσεις άνάμεσα στούς ρεΐσηδες (πλοιάρχους), τούς κρεντιτόρους (τούς χρη­ ματοδότες τών πλοιοκτητών), τούς καμπιαδόρους ή καί κομπιαδόρους (τούς χρηματοδότες τοΰ φορτίου), τούς παρτσινέβέλους (συνεταίρους στό πλοίο ή συμπλοιοκτήτες) καί τούς συντροφοναΰτες, σ’ δ,τι άφοροΰσε τά έξης άντικείμενα: τό φορτίο (κάρικο) καί τή σερμαγιά, τά θαλασσινά κέρδη (μαξούλια) καί τούς τόκους (κάμπια). Οί διατάξεις τής σπετσιώτικης νομοθεσίας ήταν άνάλογες μέ εκείνες τής "Υδρας. Κάθε καράβιον (σχετικά μεγάλο σκάφος) άποτελοΰσε ιδιοκτησία τών παρτσινέβελων (συμπλοιοκτητών), πού ό καθένας τους είχε ένα ποσοστό συνιδιοκτησίας. 'Ο πλοιο­ κτήτης μέ τό μεγαλύτερο ποσοστό γινόταν καί ρεΐσης (πλοίαρχος). Τά εμπορικά έθιμα τών Σπετσών ήταν περίπου τά ίδια μέ τής 'Ύδρας. Διατάξεις άνάλογες Γσχυαν επίσης γιά τή μεταχείριση τοΰ πληρώματος σέ περίπτωση έγκαταλείψεως ή άνυπακοής. Άπό τήν άποψη δέ τής διοικήσεως δέν διέφεραν καί πολύ οί Σπέτσες άπό τήν "Υδρα, άφοΰ ό ξαμπίτης (διοικητής) τής 'Ύδρας ήταν επίσης διοικητής τών Σπετσών καί τοΰ Πόρου. ' Ως πρός τή διανομή τών κερδών δέν διέφεραν καί πάλι οί Σπετσιώτες άπό τούς Υδραίους. Άφαιροΰσαν άρχικά τούς τόκους, γιά τά καπιτάλια πού είχαν δανεισθεΐ, καθώς καί τά έξοδα τοΰ ταξιδιού καί μοίραζαν τό ύπόλοιπο σέ 50 μερίδια, άπό τά όποια έδιναν τά 20 στούς πλοιοκτήτες, 20 στούς συντροφοναΰτες καί τά 10 στόν πλοίαρχο. Άπό αύτά ό πλοίαρχος έδινε πρόσθετη άμοιβή, κατά τήν κρίση του, στούς πιό ικανούς ναύτες. (Περσότερες πληροφορίες βρίσκει κανείς στά Σπετσιώτικα τοΰ Αναργύρου Χατζηαναργύρου, Συλλογή Ιστορικών εγγράφων άφορώντων τά κατά τήν ελληνικήν επανάστασιν τοϋ 1821 έκ τών Αρχείων τής νήσου Σπετσών καί τοΰ Κράτους - βιβλ. 371 - έκδ. Πειραιώς, 1925). Καί οί Ψαριανοί είχαν παρόμοιους θεσμούς μέ τούς Σπετσιώτες καί τούς Υδραίους. Τό σύστημα τής συμπλοιοκτησίας είχε καί σ’ αύτούς εύρεία έφαρμογή. Μάλιστα στό σημείο αύτό συνεργά­ ζονταν — τόσο γιά τό πλοίο όσον καί γιά τό φορτίο — μέ Σμυρναίους κεφαλαιούχους.

IX. 'H ναυτική τακτική - Συνεννόηση α. Τακτική Μιλώντας γιά τήν τακτική τοΰ πολέμου στή θάλασσα, γιά τή ναυτική τακτική, πρέπει νά σημει­ 174

ώσουμε άρχικά κάτι τό βασικό. "Οτι δηλαδή υπάρχει άμεση άλληλεξάρτηση ύλικοΰ καί τακτικής. Κάθε τελειοποίηση ή πάντως σημαν­ τική μεταβολή στόν οπλισμό ή τά μέσα προώσεως τοΰ πλοίου επιφέρει άνάλογη μεταβολή στούς τύπους τών πλοίων καί κατ’ έπέκταση επηρεάζει λίγο ή πολύ τήν τακτική. Μετά τό Μεσαίωνα — κι έδώ έννοοΰμε τούς αιώνες 15ο ώς τό 17ον — τά καράβια πού λάβαιναν μέρος στόν πόλεμο ήταν κυρίως τό γαλιόνι, ή καράκα, ή νάβα, ή γαλεάσσα καί ή καραβέλα, δλα τους στρογγυλά. Καί γι’ αύτό βαριά καί δυσκίνητα. Προκειμένου νά πολεμήσουν τάσσονταν σέ μιά άπέραντη γραμμή μετώπου καί τοΰτο γιά ν’ άποφύγουν τήν κύκλωση άπό τόν εχθρό. Καί γιά έναν άκόμη λόγο: στή διάταξη αύτή ταξίδευαν μέ τόν Γδιο άνεμο καί έτσι μποροΰσαν νά έπιτίθενται ταυ­ τόχρονα κατά τοΰ εχθρικού στόλου. 'Ο ναυτικός σχηματισμός στήν παραπάνω διάταξη παρουσίαζε τήν εξής εικόνα. Στό μέσον έπλεε ό άρχηγός καί δεξιά κι άριστερά του οί δυό πτέρυγες τοΰ στόλου, κατανεμημένες σέ ομάδες πλοίων, καθεμιά άπό τίς όποιες είχε έναν ύποτεταγμένο στόν άρχηγό διοικητή. Στά δυό άκρα τοΰ σχηματισμοΰ τοποθετοΰντο τά πιό ισχυρά πλοία. ' Η άπόσταση άνάμεσα στά πλοία (τής γραμμής μετώπου) ήταν τετραπλάσια άπό τό πλάτος μιας νάβας. Τοΰτο έδινε άσφάλεια καί εύχέραινε τούς χειρισμούς. Προκεψένου νά σχηματίσουν μιά συμπαγή γραμμή, έριχναν τίς βάρκες στή θάλασσα καί κείνες ρυμουλκοΰσαν, κωπηλατώντας, τίς νάβες ή τίς καράκες στήν επιθυμητή θέση. Ακολουθώντας συνήθεια πού ίσχυε άπό παλιά στό ναυτικό τών γαλερών, τοποθετούσαν πίσω άπό τήν κύρια γραμμή, τήν εφεδρική δύναμη άπό μικρότερα πλοία, τά όποια έσπευδαν νά βοηθήσουν κάθε πλοίο πού θά τύχαινε νά βρεθεί σέ δύσκολη θέση. ’Άλλα μικρά πλοία, σκορπισμένα σέ διάφορα σημεία, προσπαθούσαν νά παρενοχλοΰν μέ κάθε τρόπο τόν εχθρό. Μέ τό πέρασμα δμως τοΰ χρόνου τά στρογγυλά πλοία (νάβες, καράκες, καραβέλες κλπ.) μάκρυναν καί στένεψαν, χαμήλωσαν οί κατασκευές τής πρύμης, πού άπό στρογγυλή έγινε τετράγωνη, συμπλήρωσαν οί κατασκευαστές τήν έξαρτία, κατένειμαν συμ­ μετρικά τήν ίστιοφορία καί έβαλαν μικρότερα ιστία, ώστε νά είναι πιό εύχείριστα καί άκίνδυνα. "Ετσι έφθασαν στό πλοίο τής γραμμής, μέ τίς δυό καί τρεις σειρές πυροβόλων, ένα πλοίο πού δέσποσε στή θάλασσα καί έζησε μέ πολύ μικρές τροπο­ ποιήσεις μέχρι τίς άρχές τοΰ 19ου αιώνα. ’Ενώ δέ τό έμβολο έχει οριστικά έγκαταλειφθεΐ, (μέ έφήμερη άναβίωση στό δεύτερο μισό τοΰ 19ου αιώνα, μάχη τής Λίσσας κλπ.) πρόοδος σημειώνεται στήν κατασκευή, τή διάταξη καί τό χειρισμό τών

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

Πίνακας τού C. Frederik Sorensen, πού παριστάνει τήν καταβύθιση τού ιταλι­ κού θωρακισμένου πλοίου Re d’ Italia, μετά άπό τόν εμβολισμό του άπό τό αυ­ στριακό θωρηκτό Erzherzog Ferdinand Max. (Ναυ­ μαχία τής Λίσσας, 20-61866).

πυροβόλων. Μέ τό πλοίο τής γραμμής, εκείνο πού επιδιώκει κάθε διοικητής πλοίων είναι νά παρου­ σιάζει μιά άπ’ τίς πλευρές τών πλοίων του στόν άντίπαλο καί στήν κατάλληλη στιγμή νά ρίχνει εναντίον του συμπυρσοκροτήσεις όλων τών πυροβόλων της. Τοΰτο δμως μποροΰσε νά γίνει μέ μιά άλλη διάταξη, μέ τήν τοποθέτηση δηλαδή τών πλοίων σέ γραμμή παραγωγής καί δχι σέ γραμμή μετώπου. Η άλλαγή αρχίζει άπό τό 16ον αιώνα, έπικρατεΐ καί γενικεύεται στόν επόμενο, τό 17ον. Στή γραμμή παραγωγής ή άπόσταση μεταξύ τών πλοίων είναι μικρότερη καί τοΰτο γιά νά μήν είναι εύκολη ή διάσπασή της άπό τά εχθρικά πλοία. Παρουσιάζει δέ, εκτός άπό τή δυνατότητα τών συμπυρσοκροτήσεων, τό πλεονέκτημα δτι μέ τή διάταξη αύτή τά πλοία διατηρούν καλύτερα τή θέση τους μέσα στό σχηματισμό καί παρουσιάζουν στόν εχθρό μικρότερο στόχο. 'Η γραμμή (παραγωγής) τοΰ στόλου είχε μεγάλο μήκος, συνήθως 2-3 μίλια, κάποτε περισσότερα. Τήν

άποτελοΰσαν 3 μοίρες, διοικούμενες ή πρώτη (καί εμπροσθοφυλακή) άπό τό ναύαρχο καί ή δεύτερη καί τρίτη (καί ούραγία) άπό τόν άντιναύαρχο καί τόν υποναύαρχο, άντιστοίχως. Οί άνώτεροι αύτοί άξιωματικοί κατελάμβαναν θέση στό μέσο τής μοίρας καί δχι στό έμπρόσθιο άκρο της. Στό παλαιότερο ναυτικό ταλαιπωρούντο, μέ εξαν­ τλητική κωπηλασία, νά καταλάβουν τά πλοία τήν κατάλληλη θέση στή μάχη. Τώρα έχουν μιά άλλη δύσκολη προσπάθεια, νά εξασφαλίσουν τόν άνεμο μέ τό μέρος τους, «νά πάρουν ό ένας τόν άέρα τοΰ άλλου». Μέ άλλα λόγια νά βρεθούν, έν σχέσει πρός τόν εχθρό, στό προσήνεμο. Καί είναι χαρακτη­ ριστικό δτι συνέβαινε νά χειρίζουν μέρες ολό­ κληρες, γιά νά έξασφαλίσουν αύτή τή θέση. Γιατί δμως, κατά τί πλεονεκτούσε ό στόλος πού βρισκόταν σοβράνο·, Διάλεγε εκείνος τήν άπόσταση άπό τόν άντίπαλο καί τήν ώρα τής έπιθέσεως. Μποροΰσε νά ένεργήσει αιφνιδιασμό, νά πλησιάσει ή νά μακρύνει άπό τόν άντίπαλο, άνάλογα μέ τίς άνάγκες τής μάχης. Κατείχε δηλαδή μιά θέση, πού

175

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις έπέτρεπε τήν έπιθετική τακτική. Γι’ αύτούς τούς λόγους τήν επιζητούσαν οί ’Άγγλοι ναυτικοί, καθώς καί οί δικοί μας ναυμάχοι τοΰ ’21. 'Υπήρχαν δμως καί άλλοι πού προτιμούσαν τό υπήνεμο (σταβέντο). Τοϋτο συνέβαινε — δχι πάντοτε — μέ τούς Γάλλους ναυάρχους. Καί φυσικά είχαν τούς λόγους των γι’αύτή τήν προτίμηση. 'O στόλος πού βρίσκεται στό ύπήνεμο μπορεί σέ κάθε στιγμή νά διακόψει τή μάχη καί απαγκιστρωθεί άπό τόν αντίπαλο, χωρίς ζημιά. Μπορούσε άκόμη νά χρησιμοποιεί καλύτερα τά πυροβόλα του σέ ώρα θαλασσοταραχής. Καί τοϋτο γιατί μέ τήν κλίση του καραβιού άπό τόν κυμάτισμά, οί ύπήνεμες κανονοθυρίδες πού πλησίαζαν τήν επιφάνεια τοΰ νεροΰ κρατιόνταν κλειστές — κι αύτό δέν ’έβλαπτε. ’Αντίθετα οί προσήνεμες, υψώνονταν πιό πολύ πάνω άπ’ τό νερό κι αύτό βοηθούσε τή βολή τών πυροβόλων πού έβγαιναν άπό τά στόμιά τους. ΤΗταν πάντως ή θέση στό υπήνεμο καθαρά αμυντική, μέ δλα τά υπέρ καί τά κατά. ’Εκείνο δμως πού έπισφράγιζε τήν υπεροχή τού στόλου, ό όποιος βρισκόταν στό προσήνεμο, ήταν ή εύχέρεια τήν όποια είχε στούς χειρισμούς, ή δυνα­ τότητα νά έλιχθεϊ. Είχαν πολύ περισσότερες δυνα­ τότητες τά πλοία του νά διασπάσουν τήν εχθρική γραμμή καί νά ενεργήσουν τόν διέκπλουν καί τήν άναστροφή τών άρχαίων. Βρισκόμενα μέ τή διάσπαση τής εχθρικής γραμμής όπίσω άπ’ αύτήν, άνέστρεφαν καί τότε μποροΰσαν νά άδειάσουν ολό­ κληρη τήν πλευρική πυροβολαρχία τους έναντίον τοΰ πλησιέστερου πλοίου. Μποροΰσαν έτσι — πριν εκείνο προλάβει νά άμυνθεϊ — νά συντρίψουν τήν έξαρτία του καί σαρώσουν τό κατάστρωμά του άπ’ άκρου σ’ άκρον. Αρμόζει νά σημειώσουμε δτι άνάλογη τακτική άκολουθοΰσαν οί Βερβερίνοι πειρατές, δταν συναν­ τούσαν εξοπλισμένο πλοίο. Διασταύρωναν τήν πορεία του καί δταν έφθαναν όπίσω άπό τήν πρύμη ή τά ισχία του, ετοιμάζονταν νά ρίξουν μέ δλα τά πυροβόλα τής μιας πλευράς καί έτσι άνάγκαζαν τό εμπορικό πλοίο νά παραδοθεΐ, χωρίς μάχη. Είναι αύτονόητο δτι ή επιτυχία τής τακτικής αύτής προϋποθέτει δτι ό επιτιθέμενος ναύαρχος θά έγκαταλείψει τήν άκαμψία τής άρχικής παρατάξεως, θά έκτελέσει επιτυχείς καί πρόσφορους σέ κάθε περίπτωση επιθετικούς ελιγμούς καί θά δώσει πρω­ τοβουλία στούς υφισταμένους του. Τίς καινούριες αύτές άρχές τής τακτικής πρώτος εγκαινίασε στόν πόλεμο τής άμερικανικής άνεξαρτησίας ό Γάλλος πλοίαρχος Συφρέν (Pierre - Andre de Suffren, 17291788). Τά στελέχη δμως τότε τοΰ γαλλικού ναυτικού δέν κατάλαβαν καί δέν υιοθέτησαν τίς ιδέες τοΰ Συφρέν καί έτσι δέν δημιούργησαν ενιαίο δόγμα. Γι’ αύτό οί επιχειρήσεις δέν είχαν τό προσδοκώμενο άποτέλεσμα.

176

Ό 'Άγγλος ναύαρχος Όράτιος Νέλσον.

Τό αντίθετο συνέβη μέ τούς ’Άγγλους. Στή ναυμαχία πού έγινε τό 1782 μεταξύ τοΰ ναυάρχου Ντέ Γκράς (Francois de Grasse) καί τοΰ ’Άγγλου Ρόντνεϋ (George Rodney), κοντά στή Μαρτινίκα, ό ’Άγγλος κινήθηκε μέ φαντασία καί τόλμη. Πραγμα­ τοποίησε δηλαδή διέκπλουν καί άναστροφή διασπώντας τή γραμμή τού έχθροΰ, στόν όποιο προκάλεσε άταξία καί σύγχυση. Καί κέρδισε τή νίκη. Κι αύτό, πού περιστασιακά πραγματοποίησε ό Ρόντνεϋ, άνήγαγε σέ δόγμα ό Νέλσον. ' Ο Νέλσον έμφύσησε στούς άξιωματικούς του τήν άρχή νά έκμεταλλεύονται κάθε εύκαιρία καί νά χρησιμοποιούν βασικά τόν αιφνιδιασμό καί τήν έπίθεση. Προτού άκόμη γίνει ναύαρχος, συνήθιζε νά λέγει: μήν άσχολεϊσθε μέ τούς ελιγμούς- πηγαίνετε στά νώτα τοϋ έχθροΰ. Καί στίς οδηγίες του πρός τούς κυβερνήτες, πριν άπό τή ναυμαχία τοΰ Τραφάλγκαρ, συνόψιζε: άν δμως ένας κυβερνήτης δέν μπόρεσε νά ίδεΐ τά σήματα ή δέν καταλάβει καλά, σέ καμιά περίπτωση δέν θά κάνει λάθος άν κατευθύνει τό πλοίο του έναντίον τοΰ πλευρού τοΰ εχθρικού πλοίου.

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

'Η πρωτοβουλία κάθε υφισταμένου, διοικητή ή κυβερνήτη, ήταν απαραίτητη προϋπόθεση γιά τήν επιτυχή δράση, άν λάβει κανείς ύπόψη δτι τά σήματα τοΰ άρχηγοΰ δέν ήταν ορατά άπό τή μεγάλη άπόσταση, άπό τήν άνοιγμένη σ’ ορισμένες περι­ στάσεις ίστιοφορία καί άπό τούς καπνούς τής μάχης. Αύτός άλλωστε ήταν ό λόγος γιά τόν όποιο χρησιμοποιούσαν μικρά ταχύπλοα πλοία, τούς διαδεκτήρες, γιά τή μεταβίβαση τών διαταγών ή άναφορών. Οί 'Έλληνες ναυτικοί στήν επαφή τους μέ τούς ’Άγγλους έμαθαν πολλά πράγματα καί άπό ένστικτο άσπάσθηκαν τίς πιό ορθές άρχές, τίς άρχές τοΰ Νέλσονος. Θαυμάσιοι χειριστές καί ικανοί ναυτίλοι γνώριζαν νά έκμεταλλεύονται τόν άσθενέστερο άνεμο καί τήν παραμικρή πνοή τής αύρας, γιά τήν έπιτυχή διεξαγωγή τής μάχης. Κύρια δπλα τους ήταν ή ταχύτητα στίς κινήσεις, ή εύκινησία καί — δπως θά δούμε παρακάτω — τά πυρπολικά. Τά πλεονεκτήματα δμως αύτά τά έξουδετέρωναν ή άντιζηλία καί φιλοπρωτία, τόσο άνάμεσα στούς προεστούς δσον καί άνάμεσα στούς ναυάρχους καί τούς καπεταναίους. Πολλές φορές οί καπεταναΐοι δέν άκουγαν τούς ναυάρχους. Ούτε καί τά πλη­ ρώματα. Μιά πιθανή λεία άποσποΰσε άπό τή γραμμή τους τά πλοία τά όποια ρίχνονταν στή δίωξή της, άψηφώντας τίς διαταγές τοΰ μοιράρχου καί άφήνοντας τό ναύαρχο νά γράφει πικρά παράπονα στούς προκρίτους γιά τήν άνυπακοή τών πληρωμάτων. Είναι άπό τά άξιοσημείωτα τοΰ Λυτρωτικού πολέμου δτι οί Ψαριανοί άρέσκονταν νά χειρίζουν άνεξάρτητα, άν καί ταξίδευαν μαζί μέ τούς άλλους νησιώτες. Καί άψηφοΰσαν τά σήματα τοΰ Μιαούλη, πού ήταν ό πρώτος μεταξύ Γσων, έφ’ δσον αύτά δέν ταίριαζαν μέ τά τοπικά τους συμφέροντα καί τά σχέδια τους. Τό σημείο δέ αύτό βαρύνει περισ­ σότερο άπό τό γεγονός δτι οί στόχοι πού τίθενταν σέ κάθε περίπτωση ήταν βασικά ορθοί. Είχαν εξάλλου οί "Ελληνες ορισμένες καί μάλι­ στα σημεντικές δυσκολίες. Τά σκάφη πού διέθεταν στόν Άγώνα τής ’Ανε­ ξαρτησίας ήταν έξοπλισμένα εμπορικά, τών 200 μέχρι 300 τόννων, μέ 8-12 (τό πολύ 18) πυροβόλα, τών 12 συνήθως λιτρών. ’Έπρεπε μ’ αύτά νά άντιμετωπίσουν τά τουρκικά ψηλόπρυμνα πλοία τής γραμμής, τών 1000 άκόμη καί τών 1500 τόννων, πού παρέτασσαν στά πλευρά τους 60 τουλάχιστον βαριά πυροβόλα. Καί τά πυροβόλα αύτά έριχναν βλήματα μέχρι 48 λιτρών. ’Άν έβαζες, σημειώνει νεώτερος συγγραφέας, τό ελληνικό βρίκι πλάι σ’ ένα τούρ­ κικο πλοίο τής γραμμής, ή κουπαστή του έφθανε στό ύψος τής πιό χαμηλής πυροβολαρχίας τοΰ άλλου. Τόσον πού σού ’πεφτε ή σκούφια άπ ’ τό κεφά­ λι, άν κοίταζες τό τούρκικο άπό κάτω. Πώς λοιπόν θά μπορούσαν τά μικρά καί χαμηλά

3/72

πλοία τών Ελλήνων ν’ άντιμετωπίσουν τούς γίγαντες — γιά τήν εποχή έκείνη — τών Τούρκων; Λόγος γιά τή διενέργεια ρισάλτου (έμβολής) στά τουρκικά πλοία δέν μπορούσε νά γίνει. 'Η εμβολή προϋποθέτει είσπήδηση στό άντίπαλο σκάφος κι αύτό ήταν πολύ δύσκολο, ίσως άδύνατο, νά γίνει άπό τό πολύ χαμηλότερο ελληνικό πλοίο. Άλλά κι άν άκόμη τά ελληνικά πληρώματα κατάφερναν νά άναρριχηθοΰν καί νά πατήσουν στό έχθρικό κατά­ στρωμα, είχαν νά παλέψουν μέ άνδρες οί όποιοι δέν άξιζαν βέβαια πολύ ώς ναυτικοί, άλλ’ ήταν δεινοί πολεμιστές στήν πεζομαχία. 'Υπήρχε άκόμη σοβαρός λόγος, γιά τόν όποιο οί 'Έλληνες πλοίαρχοι καί ταυτόχρονα καραβο­ κύρηδες άπέφευγαν νά εκθέσουν τό πλοίο τους στόν κίνδυνο τής όλοκληρωτικής καταστροφής. Τό πλοίο ήταν ιδιοκτησία δική τους καί δχι τοΰ κράτους. Κι άν χανόταν, θά έχαναν έκεΐνοι τή μοναδική συνήθως περιουσία τους καί μαζί τους θά έχαναν τό ψωμί τους πολλές πτωχές οικογένειες, πού άποζοΰσαν άπ’ αύτό. Κι δσο γιά τήν άποκατάσταση τής ζημίας, αύτή, βέβαια θά μπορούσε νά γίνει, άλλά πότε; "Οταν θά έλευθερωνόταν ή Ελλάδα καί θά ήταν σέ θέση νά πληρώσει. 'Υπήρχε εξάλλου ένα άκόμη πρόβλημα, πού φυσικά δέν ίσχυε μόνο γιά τούς "Ελληνες. ΤΗταν ή μικρή δραστικότητα τών πυροβόλων. Τά πυροβόλα τους, χυτοσιδηρά ή όρειχάλκινα, γέμιζαν άπό μπρος καί στηρίζονταν σ’ ένα πρωτόγονο κιλλίβαντα. "Οπως σημειώνω κι άλλοΰ, ύστερα άπό κάθε βολή έπρεπε νά τ’ άπομάσσουν (σκουπίζουν), νά τά γεμίζουν καί μετά νά τά σέρνουν πρός τό άνοιγμα τής κανονοθυρίδας. ’Ακολουθούσε ή σκόπευση καί ή βολή. 'Όλα αύτά γίνονταν κατά πρωτόγονον τρόπο καί άπαιτοΰσαν πολύν χρόνο — μισή ώρα γιά κάθε βολή. Άλλά μήπως έφεραν άποτέλεσμα κι δταν άκόμη πετύχαιναν τό στόχο; Τά μικρά σφαιρικά καί συμπαγή βλήματά τους μέ δυσκολία διαπερνούσαν τά παχιά τοιχώματα τών μεγάλων τουρκικών πλοίων, κι άν άκόμη άνοιγαν οπές ήταν τόσο μικρές, ώστε μπορούσαν εύκολα νά κλείσουν μέ μικρά κομμάτια ξύλο. Καί πάντως δέν δημιουργούσαν κίνδυνο γιά τήν άσφάλεια τοΰ ξένου πλοίου. Στό ζοφερό αύτόν πίνακα μιά μόνο άκτίνα φω­ τός ύπήρχε: ή χρησιμοποίηση ενός πανάρχαιου όπλου, πού τότε καί δυό αιώνες είχε έγκαταλειφθεΐ τελείως. 'Η χρήση δηλαδή τοΰ πυρπολικού. ’Άν δέν μπορούσαν νά νικήσουν τόν ισχυρό στόλο τοΰ άντιπάλου σέ μιά μάχη έκ παρατάξεως, τουλάχιστο θά τόν έκαιγαν. Κι είναι χαρακτηριστική καί ιστο­ ρικά βαρυσήμαντη ή ’Έκθεση τής τριμελοΰς Επι­ τροπής τών Μινίστρων τού Ναυτικού, μέ χρονολογία 22 ’Ιουνίου 1822, πρός τόν πρόεδρο τοΰ ’Εκτελε­ στικού.

177

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις Στήν ’Έκθεση αύτή οί Μινίστροι έγραφαν δτι οί ναύαρχοι καί λοιποί κυβερνήτες τοΰ ελληνικού στόλου διά τής μεγίστης αύτών εμπειρίας εύρον έν μόνον μέσον πρός όλεθρον τοΰ εχθρικού στόλου, τό όποιον είναι τά θεία πυρπολικά. Άπό τή στιγμή αύτή, πού ή έμπειρία τών ναυάρχων καί λοιπών κυβερνητών καί ή σύνεση τού ’Εκτελεστικού υιοθέτησαν τό μέσον αύτό τού άγώνα, ή ναυτική τακτική τής Έπαναστάσεως ήταν καθαρά πλέον προκαθορισμένη: ελιγμοί, αγώνας πυρο­ βολικού, επίθεση μέ πυρπολικά. Τό πυροβολικό έπρόκειτο νά παίξει δευτερεύοντα ρόλο — μιά καί τό ανάστημά του δέν τοΰ έπέτρεπε τό καλύτερο — καί θά άπέβλεπε στό νά προκαλεΐ άταξία στήν εχθρική γραμμή καί σχηματίζει πυκνό σύννεφο καπνού, μέσα άπ’ τό όποιο θά έξορμοϋσαν τά πυρπολικά. Συγκεκριμένα ή ναυτική τακτική τών Ελλήνων στόν Άγώνα τής Ανεξαρτησίας άκολουθοΰσε βασικά τίς παρακάτω άρχές. Τά πλοία τάσσονταν σέ γραμμή παραγωγής καί μέ απόσταση μεταξύ τους τά 50-60 μέτρα. 'Η μάχη άρχιζε μέ πλοΰν παράλληλα πρός τόν άντίπαλο καί σ’ άπόσταση 2000 μέχρι 1000 μέτρων. Μερικές φορές έφθαναν σέ τίρο πιστολιάς, δηλαδή σέ μερικές εκατοντάδες μέτρα. Σ’ δλο αύτό τό διάστημα τά καράβια ελίσσονταν, τολμηρά καί έπιδέξια, μέ σκοπό νά στρέψουν στόν άντίπαλό τους τή μιά τους πλευρά μετά τήν άλλη καί νά άδειάσουν έπάνω του τά πυροβόλα, πού γέμιζαν μέ τόση άργοπορία. "Οταν έλθουν κοντά, πολύ κοντά, οί δύο άντίπαλοι μπορεί νά έπιχειρήσουν έμβολή καί γι’ αύτό γινόταν ό χειρισμός τής παραβολής πρός εμβολήν. ΤΗταν πολύ δύσκολος. Γιατί ό άντίπαλος έχείριζε τήν τελευταία στιγμή νά τόν άποφύγει καί, στρέφοντας, έφερνε ολόκληρη τήν κανονιοστοιχία του στήν πλώρη τοΰ έπιτιθέμενου, οπότε μποροΰσε νά συντρίψει τό άγημα, τό όποιο περίμενε στό κατάστρωμα γιά τήν έμβολή. Νά τό σαρώσει. Οί μεταβολές στήν πλεύση γίνονταν είτε δια­ δοχικά είτε άθρόα. Γιά τή διαδοχική στροφή άκολουθοΰσαν τό πρωτόπλουν πλοίο, πού ρύθμιζε καί τήν κίνηση, ύψώνοντας ειδικό σήμα. ΤΗταν μιά κίτρινη φιάμολα, δηλαδή ένα κίτρινο τρίγωνο, πού σήμαινε στό σηματολόγιό τους τοΰτο: - ' Οπόταν κίτρινη παντιέρα είναι έσαρισμένη (υψωμένη) μοναχή, τά καράβια τού πολέμου έχουν (οφείλουν) νά άκολουθήσουν τό καράβι δπου τήν έσάρη C Ημερολόγιο Τσαμαδοΰ). Γιά τήν άθρόα στροφή δινόταν σήμα πυξίδας (τό σενιάλο τής μπούσουλας), γιά τό όποιο θά μιλήσουμε στά Τετράδια τών σινιάλων (ό επόμενος τίτλος). Κατά τή διάρκεια τής μάχης ό ναύαρχος μποροΰσε νά διατάξει ορισμένα πλοία νά ένεργήσουν μιά συγκεκριμένη έπίθεση ή άλλα, πού βραδυποροΰσαν,

178

νά βγοΰν άπό τή γραμμή ή νά καταλάβουν στή γραμμή τή θέση τους ή, άκόμη νά ρυμουλκήσουν τά βλαμμένα σκάφη. Σέ περίπτωση νηνεμίας τά πλοία καταλάμβαναν τή θέση τους, ρυμουλκούμενα άπό τίς βάρκες τους. Μέ μιά τέτοια κίνηση ό Μιαούλης κατόρθωσε νά άποφύγει τίς συνέπειες τής άπνοιας στή ναυμαχία τοΰ Γέροντα καί, σμίγοντας μέ τόν ύπόλοιπο στόλο, νά ματαιώσει τό διασπαστικό ελιγμό τοΰ έχθροΰ. Σέ περίπτωση συναντήσεως έχθρικής δυνάμεως πού συνόδευε ή πού τήν άκολουθοΰσαν φορτηγά μεταγωγικά, ή τακτική τών Ελλήνων ήταν νά κτυποΰν τήν κυρία δύναμη, δηλαδή τά πολεμικά καί δχι τά συνοδευόμενα πλοία. Μέ τήν τακτική αύτή ανάγκαζαν τήν έχθρική δύναμη νά διασπαρεΐ, οπότε τά συνοδευόμενα πλοία ήταν εύάλωτα. Τοΰτο λόγου χάρη έγινε στή ναυμαχία τοΰ 'Ηρακλείου (1η Νοεμβρίου 1824), κατά τήν οποία ό Μιαούλης, κατέχοντας τό προσήνεμο, έπρόσβαλε έπίμονα μέ πυρπολικές έπιθέσεις καθ’ δλη τήν νύκτα μέσα στήν καταιγίδα καί τή βροχή, τήν κυρία δύναμη, πού άναγκάστηκε νά διαλυθεί. Τότε είναι πού ό σκληρο­ τράχηλος Ίμβραήμ πασάς έπέτρεψε νά σταλεί στά πλοία του τό σήμα δτι μποροΰσαν νά άποχωρισθοΰν γιά νά σωθοΰν. "Υστερα άπό τή διάλυση τής ίσχυράς αιγυπτιακής μοίρας, δέν δυσκολεύτηκαν τήν άλλη μέρα, τό πρωί, οί "Ελληνες νά κυριέψουν ή νά βυθίσουν πολλά άπό τά φορτηγά καί μεταγωγικά πλοία. Ειδικά ώς πρός τή χρησιμοποίηση τών πυρ­ πολικών, ή ναυτική τακτική τών Ελλήνων άκο­ λουθοΰσε, κατά τόνΤρυφ. Κωνσταντινίδη (βιβλ. 126), τίς άκόλουθες φάσεις. — Τό σοβρανάρισμα, δηλαδή τούς χειρισμούς γιά τήν κατάληψη θέσεως στό προσήνεμο (σοβράνο). — Τή διάταξη τών πλοίων στή λίνεα, γραμμή παραγωγής. — Τήν τοποθέτηση τών πυρπολικών πίσω άπό τή λίνεα καί στό προσήνεμο. — Τήν προσβολή τοΰ έχθροΰ μέ τό πυροβολικό καί μέ σκοπό τή σύγχυση καί τό καπνόφραγμα. — Τήν έξαπόλυση τών πυρπολικών καί έπίθεση κατά κύματα. Συνέβαινε μερικές φορές — κι αύτό ήταν πολύ φυσικό μέ έναν έχθρό πού είχε ισχυρότερο πυρο­ βολικό — νά συντομευθεΐ ή διαδοχή στίς φάσεις αύτές, άν ό έχθρός μέ τίς κανονιές του έθετε σέ κίνδυνο τά ελληνικά πλοία. 'Ορμοΰσαν τότε τά πυρπολικά χωρίς νά έχουν τήν πιθανότητα έπιτυχίας καί συνέβαινε συχνά νά θυσιάζονται, χωρίς νά προκαλέσουν ζημία στόν έχθρό. Καί τοΰτο γιά νά προστατεύσουν τόν ελληνικό στόλο άπό τήν κατα­ στροφή ή έστω τή μεγάλη φθορά. Γιά τίς κινήσεις μιας συνηθισμένης πυρπολικής έπιθέσεως, δπως τή διαγράψαμε παραπάνω, είχαν οί

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

"Ελληνες τέσσερα απλά σήματα — καί δχι πολύπλοκο σύστημα συνεννοήσεως, δπως συνέβαινε τήν έποχή εκείνη στούς εύρωπαϊκούς στόλους: ένα γιά τήν εμφάνιση τοΰ έχθροΰ, ένα γιά τό σχηματισμό τής παρατάξεως καί δύο γιά τήν έκκίνηση τών πυρπολικών καί τήν έπίθεση. Τό πρώτο, γιά τήν έμφάνιση τοΰ έχθροΰ έλεγε, ό έχθρός φαίνεται, τό δεύτερο, γιά τήν έτοιμασία πρός μάχη, νά έτοιμασθεΐ δλος ό στόλος εις πόλεμον, τό τρίτο, τά διορισμένα πλοία νά συντροφεύσουν τά πυρπολικά καί τό τέταρτο, μέ τή βοήθεια τοΰ Σταυροΰ έπιτεθήτε. 'Η έτσι διαμορφωμένη τακτική τών 'Ελλήνων είχε έπίπτωση στή σύνθεση καί τήν τακτική τών αντιπάλων τους. Καθώς τά βαριά καί δυσκίνητα πλοία τής γραμμής τών Τούρκων άποτελοΰσαν θαυμάσιο στόχο γιά τίς έλαφρές ελληνικές μονάδες καί τά πυρπολικά, κάθε έξοδός τους στό ανοικτό πέλαγος άποτελοΰσε μιά πορεία πρός βέβαιον όλεθρο. Γι’ αύτό οί Τούρκοι έβαλαν στή ναφθαλίνη τά μεγάλα τους πλοία καί κατασκεύασαν φρεγάτες, κορβέτες, πολάκες καί βρίκια, μέ τά όποια καί έμφανίστηκε γιά πρώτη φορά στό Αιγαίο, τό Μάιο τοΰ 1823, ό άρχηγός τής ’Αρμάδας Χοσρέφ πασάς. Τό μόνο βαρύ πλοίο πού υπήρχε στό στόλο του ήταν ένα δίκροτο, στό όποιο είχε ύψώσει τό σήμα του. 'Η τακτική βέβαια τών 'Ελλήνων δέν άλλαξε, άλλά ή δράση τών έλαφρών ελληνικών μονάδων καί ή ορμή τών πυρπολικών δέν μπορούσε νά ύπολογίζει σέ εύκολες έπιτυχίες. Καί έγινε πιό δύσκολος ό άγώνας δταν μέ τούς Τούρκους συνεργάστηκαν οί Αιγύπτιοι καί τά Ότζάκια, γιατί τά πληρώματά τους, δασκαλεμένα άπό τούς ξένους έκπαιδευτές, άντιμεπώπιζαν πιό ψύχραιμα τά πυρπολικά τών 'Ελλήνων (βλ. καί άνθ. 2).

β . Τά τετράδια τών σενιάλων Τά μέσα συνεννοήσεως στό κωπήλατο ναυτικό μικρή σημείωσαν πρόοδο, μόλον πού ή ζωή του κράτησε αιώνες μακρούς καί χιλιετηρίδες. Στήν έλληνική άρχαιότητα μπορούσαν νά σημαίνουν έλάχιστες έννοιες ή παραγγέλματα. Χρησιμο­ ποιούσαν λόγου χάρη μιά μικρή στενόμακρη κόκκινη σημαία, τή φοινικίδα ή ύψωναν κατάντικρυ στόν ήλιο μιά χρυσωμένη ή χάλκινη άσπίδα, γιά νά σημάνουν τόν έπίπλου, δηλαδή τήν έπίθεση. Στό Μεσαίωνα μεταχειρίστηκαν τά ιστία γιά τή σήμανση καί άντισήμανση, τότε δέ άρχισαν νά χρησιμοποιούν γι’ αύτόν τό σκοπό τίς σημαίες. Μεταχειρίζονταν συνήθως μιά καί μόνο σημαία, τήν οποία μετακινούσαν πρός τή μιά ή τήν άλλη κατεύθυνση καί πρός τά έπάνω ή κάτω — καί μ’ αύτό μεταβίβαζαν βασικά καί στοιχειώδη νοήματα. Οί γαλέρες είχαν τούς μικρούς έπισείοντες, τίς flamolae (στά γαλλικά flampes καί άργότερα flammes). Τούς

'0 'Ολλανδός ναύαρχος Maarten Van Tromp.

κρεμούσαν στήν άκρη μιας κεραίας καί συχνά χρησίμευαν μόνο γιά στολισμό. Τήν νύκτα χρησιμο­ ποιούσαν φανάρια. Τά μεγαλοπρεπή καράβια τών 16ου, 17ου καί 18ου αίώνω ήταν σέ νηπιακή ή καί πρωτόγονη κατάσταση σ’ αύτό τό θέμα. Ταξίδευαν στήν άπέραντη υγρή έκταση, χωρίς τάξη, ξεπεσμένα άπό τόν άνεμο καί ταλαιπωρημένα άπό τά ρεύματα. Γι’ αύτό, άναγκαζόταν ό ναύαρχος νά διαιρέσει τή δύναμή του σέ ομάδες, μοίρες, ουλαμούς καί νά βάλει στολάρχους, μοιράρχους, ούλαμηγούς, στούς όποιους άνακοίνωνε άπό πριν τίς προθέσεις του. Στή διάταξη αύτή ό πρωτόπλους σέρνει πίσω του τά πλοία τοΰ σχηματισμοΰ, δπως τό κριάρι τά πρόβατα. Τούτο δμως δέν άρκοΰσε. ’Έπρεπε νά έξευρεθεϊ ένας τρόπος συνεννοήσεως. Χρειαζόταν λοιπόν νά δημιουργηθεΐ μιά συλλογή, ένας κώδικας άπό σήματα πού θά κάλυπταν τά βασικά παραγγέλματα γιά τίς κινήσεις τών πλοίων στό άγκυροβόλιο καί τή μάχη — καί τήν προσπάθεια αύτή τήν έκανε ό 'Ολλανδός ναύαρχος Μαρτίνος Τρόμπ (Tromp) (1597-1653). Στήν έποχή του έφαρμόστηκαν τά πρώτα σηματολογία τά όποια μέ μικρές, έλάχιστες βελτιώσεις, έπέζησαν έπί μακρό χρονικό διάστημα. Παρά δμως τήν ύπαρξη σηματολογίου, δχι βέβαια τέλειου, ή συνεννόηση στά μάχη δυσχεραινόταν άπό τούς τρεις παράγοντες, πού είπαμε: τή μεγάλη άπόσταση — πού προσδιόριζε τοΰ πυρο­ βολικού ή έμβέλεια — τόν καπνό τών πυροβόλων

179

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

καί τήν αναπεπταμένη συνήθως ίστιοφορία. Γι’ αύτό χρησιμοποιούσαν στή μεταβίβαση τών διαταγών ή αναφορών ταχύπλοα πλοία (φρεγάτες, κορβέτες, βρίκια), τά όποια οί παλαιότεροι συγ­ γραφείς άποκαλοϋσαν άπόστολα ή διαδεκτήρες. Στόν ’Αγώνα τής ’Ανεξαρτησίας τά πολεμικά πλοία συνεννοούντο μεταξύ τους μέ τά σήματα καί τά σημεία, πού καί τά δυό τους λέγονταν σενιάλα ή σινιάλα. Σήματα ήταν οί παντιέρες, δηλαδή σημαίες σέ σχήμα τετράγωνο ή ορθογώνιο καί σημεία οί φιαμόλες, δηλαδή έπισείοντες τριγωνικοί ή ψαλιδωτοί. Δέκα ήταν οί παντιέρες καί έξι οί φιάμολες, γιά τή σήμανση τήν ήμέρα καί δύο ώς έξι φανάρια γιά τή σήμανση τή νύκτα. Χρησιμο­ ποιούσαν έπιβοηθητικά ώς μέσο σημάνσεως τήν ψευδοφωτιά καί μιά κανονιά ή 6 κανονιές σ’ ορισμένη μόνο περίπτωση (σηματολόγιο Τσαμαδοΰ). Ψευδοφωτιά ήταν τά φρύγανα πού άναβαν, μέ τή σχετική προφύλαξη, πάνω στό κατάστρωμα καί προκαλούσαν εφήμερη φλόγα καί πολύν καπνό. Τό καθένα άπ’ αύτά (παντιέρες καί φιάμολες) ή κάθε συνδυασμός τους μαζί μέ τήν ψευδοφωτιά καί τίς κανονιές συμβόλιζε καί μετέδιδε ορισμένο νόημα (διαταγή, οδηγία, άναφορά ή μήνυμα). 'Η συλλογή δέ ή ό κώδικας πού περιλάμβανε δλα αύτά τά νοήματα ονομαζόταν σηματολόγιο καί στήν καραβίσια γλώσσα βιβλίον τών σενιάλων ή τετράδιον τών σενιάλων. Στά πρώτα χρόνια τοΰ ’Αγώνα κάθε νησί καί κάθε ναύαρχος είχε τό δικό του σηματολόγιο, γιά νά συνεννοείται μέ τά πλοία τής μοίρας του. Καί ύπήρχε βασική διάταξη σύμφωνα μέ τήν όποια τά καράβια τοΰ πολέμου δέν μπορούν νά κάμουν σινιάλο, έξω άπό εκείνα πού είναι προσδιορισμένα άπό τόν διοικητήν τους. Έν τούτοις μπορούσε ό διοικητής κάθε μοίρας νά καθιερώσει μερικά σήματα — εκτός άπό τά πολεμικά — γιά τή διεξαγωγή τής έσωτερικής ύπηρεσίας στά πλοία του. Γιά τή συνεννόηση τών τριών στόλων μεταξύ τους συμφώνησαν νά χρησιμοποιούν τό σηματολόγιο τοΰ ναυάρχου, στό πλοίο τοΰ όποιου είχε γίνει, πρίν άπό τήν έπιχείρηση, τό πολεμικό συμβούλιο. Καθώς δέ ό Μιαούλης, έξαιτίας τής ποδάγρας πού είχε, δέν μπορούσε νά μετακινηθεί, τά συμβούλια κατά κανόνα γίνονταν πάνω στήν άρχηγίδα του. ’Έτσι τό σηματολόγιο τών 'Υδραίων (τοΰ Μιαούλη) εφαρ­ μοζόταν στή συνεννόηση τών ναυτικών μοιρών "Υδρας, Πέτσας καί Ψαρών. Τελικά δμως συμφώνησαν καί τά τρία νησιά σ’ ένα κοινό σηματολόγιο, τό όποιο μάλιστα τυπώθηκε άπό τό Κ. Τόμπρα στήν "Υδρα καί άρχισε νά εφαρμόζεται άπό τό 1825. Άπό τήν έρευνα, κάπως κοπιαστική, πού ενέργησα στίς διάφορες βιβλιοθήκες καί κυρίως στά μουσεία βρήκα τά σηματολογία, τά όποια μνη­ 180

μονεύω στόν παρακάτω πίνακα. Πιθανολογώ δμως δτι ύπάρχουν καί άλλα σηματολογία, γιατί διάβασα σέ έγκυρους συγγραφείς σήματα, τά όποια, μόλον πού έχουν τό ίδιο ή άνάλογο νόημα, δέν περιλαμβά­ νονται σέ κανένα άπό τά σηματολογία πού βρήκα. "Οπως δέ θά παρατηρήσετε εκτός άπό τά αύτοτελή, σέ ιδιαίτερο τεύχος, βιβλία τών σενιάλων, ύπήρχαν καί σηματολογία καταχωρημένα στό 'Ημερολόγιο τοΰ πλοίου, τό όποιο τά χρησιμοποιούσε: Τέτοιο είναι τό 'Ημερολόγιο τού Άγαμέμνονος τοΰ ναυμάχου Ά. Τσαμαδοΰ, τό όποιο μάς δίνει καί πολύτιμες οδηγίες γιά τόν τρόπο σημάνσεως καί γενικότερα τή διαγωγή τών πλοίων, σέ κάθε περίσταση. Τά σηματολογία λοιπόν αύτά είναι, κατά πηγήν ή χώρο, στόν όποιο φυλάσσονται:

Μουσείο Έμ. Μπενάκη (1) Σηματολόγιον τοΰ πλοίου Θεμιστοκλής, τοΰ Γιακ. Τομπάζη. (2) Ναυτικόν Σηματολόγιον, πού πιθανότατα άνήκε στόν ναύαρχο Άνδρ. Μιαούλη. Μουσείο τής 'Ιστορικής καί ’Εθνολογικής 'Εται­ ρείας Ελλάδος (IEEE) (1) Σηματολόγιον τού Ναυάρχου τών Ψαρών, τών εκστρατειών τού 1822-1823, (τοΰ Ν. Αποστόλη) μέ προσθήκη άπό ' Ημερολόγιον τοΰ Φιλοκτήτου, 1825. (2) Σηματολόγιον τοΰ Πολεμικοΰ Πλοίου Λεωνίδας (τοΰ Μανώλη Τομπάζη ή τοΰ Ν. Αποστόλη). Περιέχει τυπωμένη, σέ 25 σελίδες, ερμηνεία τών άντίκρυ σενιάλων καί σενιάλα τής νυκτός. (3) Σηματολόγιον τών Στόλων τοΰ Ίεροΰ ’Αγώνος, τυπωμένο, τοΰ 1825 (περιέχει καί χειρόγραφες σελίδες — προστέθηκαν, δπως φαίνεται, έκ τών υστέρων). (4) Σηματολόγιον τών στόλων τοΰ Ίεροΰ ’Αγώνος τοΰ ’21 μέ τυπωμένη ερμηνεία τών άντίκρυ σενιάλων. Ναυτικό Μουσείο Πειραιώς (1) Σηματολόγιον, χειρόγραφο, πού πιθανότατα άνήκε στόν Άναστ. Τσαμαδόν. Παρόμοιον έχει δημοσιευθεΐ στά Ιστορικά ’Ημερολόγια τών ναυ­ μαχιών τοΰ’21, άπό τό Ημερολόγιο τοΰ ναυμάχου Αν. Τσαμαδοΰ (Έκδ. 1886). (2) Σηματολόγιον τοΰ Πολεμικοΰ Πλοίου Σωκράτης 1827 (τοΰ Γεωργίου Αποστόλη τών Ψαρών). (3) Σηματολόγιο τοΰ Πολεμικοΰ Βριγαντινίου ’Αρι­ στείδης ("Υδρας ή Ψαρών;), μέ τυπωμένη 'Ερμηνεία τών άντίκρυ σενιάλων. ’Εθνική Βιβλιοθήκη Σηματολόγιον, περιεχόμενο στά 'Ιστορικά 'Ημε­ ρολόγια τών ναυμαχιών τοΰ 1821, άπό τό Ημερολόγιον τοΰ ναυμάχου Άν. Τσαμαδοΰ (’Έκδ. 1886). Τό χει­ ρόγραφό του πιθανόν νά είναι τοΰ Ν. Μουσείου Πειραιώς, πού άνέφερα πιό πάνω.

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις Άπό τή σπουδή τών σηματολογιών αύτών μπορούμε νά διατυπώσουμε τις παρακάτω παρατη­ ρήσεις. Ταυτόσημα ή ακριβώς τά ίδια νοήματα συναντού­ με στά διάφορα σηματολογία κι αύτό πρέπει νά τό θεωρήσουμε φυσικό, άφοΰ άφοροΰσαν τίς ίδιες συνθήκες καί πρόκειτο νά έξυπηρετήσουν τίς ίδιες άνάγκες. Βασικά τά σήματα ήταν έξι ειδών, τοΰ αράγματος (άραγματικά), είς τά πανιά (ταζιδευτικά), τοΰ μπούσουλα ή τής πούσουλας (πορείας), τών τόπων καί λιμένων, τά πολεμικά (εις τόν πόλεμον) καί τών μπρουλότων (τών πυρπολικών). Τό σηματολογία τοΰ Μιαούλη είχε καί τά γενικά. Καθεμιά κατηγορία άπ’ αύτά είχε δική της φιάμολα, πού υψωνόταν στήν άρχή τοΰ σήματος. Συγκεκριμένα α) Τά άραγματικά, φιάμολα λευκή (άρ. 1). Παρά­ δειγμα: μέ τήν προσθήκη τής παντιέρας No 2 γινόταν τό σήμα νά μισεύση όλος ό στόλος (νά άποπλεύσει). β) Τά ταζιδευτικά ή είς τά πανιά, φιάμολα γαλάζια (άριθ. 2). Παράδειγμα: μέ τήν προσθήκη τής παν­ τιέρας No 1, όλος ό στόλος ν’ άκολουθήση τό δρόμο τοΰ ναυάρχου. γ) Τής μπούσουλας (πορείας) φιάμολα μέ χρώμα γαλάζιο, κίτρινο, κόκκινο (άρ. 3). Παράδειγμα: μέ τήν προσθήκη παντιέρας No 8 λεβάντες ένα κουάρτο (ένα κουάρτο γραίγος), δηλαδή πορεία γραιγολεβάντες (ό μεσαπηλιώτης). δ) λιμένων ή τόπων. Φιάμολα κίτρινη (άριθ. 4). Παράδειγμα: μέ προσθήκη παντιέρας No 7, Κορώνη. ε) πολεμικά, φιάμολα κόκκινη (άριθ. 5). Παρά­ δειγμα: μέ τήν προσθήκη παντιέρας No 4 ή πρώτη λίνεα (γραμμή παραγωγής) άπό τ’ άριστερά νά ζεκόψη καί νά πηγαίνη νά κτυπήση τά πλοία τοΰ έχθροΰ, δπου είναι στ ’ άριστερά, ς') τών μπρουλότων (πυρπολικών) φιάμολα άσπρη, κόκκινη γαλάζια (άρ. 6). Παράδειγμα: μέ προσθήκη παντιέρας κόκκινης καί δυό φιάμολες, μιά κόκκινη μιά γαλάζια, πάσχιζε δσον ήμπορέσης νά τό φυλάζης καί εγώ έχω τήν έννοιαν σου ημέραν καί νύκτα· άν δμως δέν ήμπορέσης καΰσαι το. Πρόσθετα έχομε στό σηματολόγιο Μιαούλη τά γενικά σενιάλα, τά όποια προσδιορίζονται μέ τή γενική σημαία (τοΰ άρχηγοΰ, λευκό σταυρό σέ κόκκινο δάπεδο ορθογώνιο). Παράδειγμα: μέ προσθήκη παντιέρας No 1 (λευκό ρόμβο σέ ορθογώνιο δάπεδο γαλάζιο) καί παντιέρας No 6 (τρεις οριζόντιες λωρίδες κόκκινο, άσπρο, γαλάζιο): σηκωθήτε τό γρηγορώτερον είς τά πανιά. Οί παντιέρες καί οί φιάμολες ύψώνονταν στήν έξαρτία καί άνάλογα μέ τόν ιστό στόν όποιο ύψώνονταν, πλωριό, μεγάλο ή πρυμνιό, είχαν καί διαφορετικό νόημα. Διαβάζομε έτσι, στό σημα­ τολόγιο τοΰ Τσαμαδοΰ, ότι ή ίδια παντιέρα No 5,

άλλο σημαίνει δταν ύψώνεται στό τσιμπούκι τοΰ παρουκέτου (στό έπιστήλιο δηλαδή τοΰ άκατίου πάνω άπό τό μεγάλο τετράγωνο ιστίο), άλλο στό τσιμπούκι τής γάμπιας (τό ίδιο, στόν μεγάλο ιστό, τόν μεσαίο) καί άλλο στό τσιμπούκι τής κόντρα μετζάνας (τοΰ έπιδρόμου) ή στό μπούμι, δηλαδή τήν κεραία τοΰ έπιδρόμου δπου είχε ιστίο μπούμα. 'Υπήρχε εξάλλου ένας γενικός μάλλον κανόνας (στό σηματολόγιο τοΰ Μιαούλη), πού όριζε ότι αύται (δηλαδή οί σημαίες) ύψοΰνται πάντοτε έπί τής μετζάνας (στόν πρυμνιό ιστό) εάν τά πλοία ή τό πλοϊον είναι δπισθεν, σοτοβέντο ή σοπραβέντο. "Οταν δέ είναι εμπρός, είς τό τουρκέτο (τόν πλωριό ιστό). Αύτά γιά τήν ήμέρα. Τά σενιάλα τής- νύκτας ή συνθήματα μέ φανάρι γίνονταν μέ τή χρήση 2 μέχρι 6 φαναριών, τά όποια ύψωναν στήν έξαρτία, δπου καλύτερα ήμπορεϊ νά φανή, σέ διάφορους συνδυ­ ασμούς: κατακόρυφα ή οριζόντια, σέ σχήμα σταυρού ή σχήμα τριγώνου, τετραγώνου ή ρόμβου. Σέ καθεμιά άπ’ αύτές τίς θέσεις είχαν καί διαφορετική σημασία. Χρησιμοποιούσαν έν τούτοις έπιπλέον τήν ψευδοφωτιά καί τό πυροβόλο. - Διά σενιάλα τής νυκτός, γράφει τό τυπωμένο σηματολόγιο τοΰ 1825, μεταχειριζόμεθα (συνδυ­ ασμούς) φανάρια, ψευδοφωτίας καί κανονίας. ’Έτσι γιά νά πάρουμε δυό παραδείγματα άπό τό σηματολόγιο τοΰ Μιαούλη, τρία φανάρια, τό ένα κάτω άπ’ τ’ άλλο καί μιά ψευδοφωτιά σήμαινε πάρετε τήν βόλταν (στρέψατε), ένώ μέ τέσσερα φανάρια στήν ίδια διάταξη καί μιά κανονιά έσήμαιναν πηγαίνετε ώς πηγαίνω εγώ (άκολουθήστε τήν πορεία μου). Πάντως τό σηματολόγιο τοΰ Τσαμαδοΰ, ρητώς καθορίζει ότι τά σενιάλα θέλει γενικώς γίνονται δίχως κανονιαΐς, έζαιρουμένης μόνο τής περιστάσεως δπου δύο κανονιές κάμουν μέρος άπό ένα σινιάλο ή όπόταν τό σινιάλο δέν ύπακούσθη. 'Υπήρχε στό λεξιλόγιο διαφορά γιά τή σήμανση τής ήμέρας καί τή σήμανση τής νύκτας. Κάνω σενιάλο ή κάνω σημείο σήμαινε στέλνω σήμα τήν ήμέρα, ένώ κάνω φανό ύποδηλοΰσε τό νυκτερινό, σήμα μέ φανάρι ή φανάρια. 'Υπήρχαν φυσικά διατάξεις γιά τή διαφύλαξη του άπορρήτου τών σενιάλων καί τήν καταστροφή τους, ώστε νά μήν πέσουν στά χέρια τοΰ έχθροΰ. Γενικά φρόντιζαν τά τετράδια τών σενιάλων νά μήν πέσουν στά χέρια τοΰ έχθροΰ, άν δέ συνέβαινε κάτι τέτοιο έσπευδαν ν’ άλλάξουν τή σημασία τους. ’Έτσι δταν οί Τούρκοι κατέλαβαν πάνω σέ ψαριανό πλοίο τό σηματολόγιο τής "Υδρας, τότε οί 'Υδραίοι πρόκρι­ τοι διέταξαν τόν άντιναύαρχο Σαχτούρη ν’ άλλάξει προσωρινά τά μυστικά σενιάλα, μέχρις δτου φθάσει ό ναύαρχος Άνδρέας Μιαούλης, ό όποιος θά κόμιζε μαζί του νέα. 181

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις .

Μία διάταξη, άπό τίς βασικές, στό σηματολόγιο τοΰ Τσαμαδοΰ έλεγε: —Πρέπει νά πασχίσουν τά καράβια μέ όλους τούς δυνατούς τρόπους νά μή χωρισθοΰν άπό τήν φλότταν, δμως έάν τοΰτο άκολουθήση (συμβή) καί ήθελε άπαντήση εχθρός είναι είς χρέος κάθε καπετάνιου άπό (τά) χωρισμένα καράβια νά ξεσχίση τά σινάλια καί κάθε χαρτί οπού ήμπορεϊ νά δώση πληροφορίαν περί τοΰ διορισμού τής φλόττας. Ή διατήρηση τοΰ σχηματισμού καί ό μή δια­ σκορπισμός τών πλοίων καθώς καί ή άποφυγή συγκρούσεως είχαν άποτελέσει ιδιαίτερης φρον­ τίδας αντικείμενο γιά τούς συντάκτες τών σηματο­ λογιών στήν ελληνική ’Επανάσταση. Οί σχετικές διατάξεις όριζαν: —Τά καράβια τοΰ πολέμου, δπου χάσουν τήν στάσιν τους ή άπομακρύνουν άπ ’ αυτήν, θέλει μεταχειρισθοΰν δλαις τίς εύκαιρίαις διά νά επιστρέφουν είς αυτήν. -Διά νά άποφύγουν τά καράβια τόν κίνδυνον τοΰ νά τρακάρουν τό ένα μέ τό άλλον, όταν άρμενίξουν μέ διάφορα μπόρδα (πλεύσεις, πορείες) πρέπει νά όρτξάρη (νά προσάγει, νά πάει πρός τόν άνεμο) εκείνο δπου έχει ταϊς μούραις δεξιά νά ποδίση εκείνο δπου ταϊς έχει άριστερό. (Μούρες ήταν οί ποδεώνες, κν. μπούνιες, στά τετράγωνα ιστία). Ποιες ήταν οί φάσεις γιά τή μετάδοση καί λήψη ενός σήματος; α. ’Αρχηγού καί μοιράρχου. ι. "Οταν θέλει νά στείλει γενικό σήμα ό ναύαρχος ή μοίραρχος — υψώνει τή γενική σημαία (στό σηματολόγιο Μιαούλη ήταν άσπρος σταυρός σέ κόκκινο δάπεδο), πού σήμαινε, όλοι οί ύπό τίς διαταγές του πλοίαρχοι νά είναι προσεκτικοί. —Κατεβάζει τή γενική σημαία καί μεταδίδει τό σήμα, ανεβάζοντας τίς άπαιτούμενες σημαίες ή σημαίες καί φιάμολες. —Κάθε πλοίο πού βλέπει τό σήμα τοΰ ναυάρχου ή διοικητή γνωρίζει λήψη μέ τήν άποκριτική φιάμολα, άσπρη καί κόκκινη στό σηματολόγιο τοΰ Μιαούλη, ή μέ διάφορα χρώματα στά άλλα. 'Η άποκριτική σημαία σημαίνει τό είδον. Σχετικά τό σηματολόγιο Μιαούλη σημειώνει: — 'H άποκριτική σημαία σημαίνει δτι ό ναύαρχος έγνώρισε τό σημάτιον (σενιάλο) δπου έγινε. Τήν αύτή σημαία θά μεταχειρίζονται καί οί πλοίαρχοι ή ό πλοίαρχος διά νά άποκρίνωνται οσάκις ό ναύαρχος κάμνη σενιάλα καί τά έγνώρισαν (δηλαδή τά είδαν). ιι. όταν ό ναύαρχος ή διοικητής θέλει νά καλέσει ορισμένο πλοίο, υψώνει τή μερική του πλοίου σημαία καί κείνο άποκρίνεται όπως παραπάνω, δηλαδή μέ τήν άποκριτική σημαία. "Οταν λέγομε τή μερική σημαία, πού τήν ονόμαζαν καί ειδικό σενιάλο κάθε πλοίου, διευκρι­ νίζομε ότι κάθε πλοίο τοΰ στόλου ή κάθε καπετάνιος είχε τή δική του σημαία. Στό Σηματολόγιο τοΰ 182

Θεμιστοκλή τοΰ Γιακουμάκη Τομπάζη ύπάρχει ειδικό κεφάλαιο μέ τόν τίτλο Μερικά σενιάλα τών καπεταναίων. Μέ τό καθένα άπό τά σενιάλα (σημαίες ή φιάμολες), πού είκονίζονται σ’ αύτό, καλοΰσαν οί άλλοι πλοίαρχοι καί ναύαρχοι τόν καπ. Άντώνη Κριεζή, τόν Άνδρέα Γιαννίτζη, τόν ’Ιωάννη X. ’Αλεξάνδρου, τόν Νικολή X. Δημητράκη, τόν Δημήτριο Παππά Νικολή, τόν Κωνστ. Νικόδημο καί τόν Κωνστ. Κανάρη — τούς τρεις τελευταίους στό πουρλότο τους. 'Υπήρχαν εξάλλου καί άπό δυό άτομικές σημαίες γιά καθένα άπό τούς κυριότερους άρχηγούς τοΰ ύδραίικου στόλου τίς όποιες χρησιμοποιούσε ό άρχηγός, όταν καλοΰσε στό πλοίο του τούς άλλους ή χρησιμοποιούσαν οί άλλοι όταν ήθελαν νά προσκαλέσουν έκεΐνον. Μιά τέτοια σημαία θέλει μεταχει­ ρίζεται ό ναύαρχος τοϋ στόλου τής "Υδρας Άνδρέας Μιαούλης, όπόταν μάς προσκαλεϊ βάξοντάς τη είς τό πλωρινό κατάρτι καί άλλη σημαία (καθ’ δλα όμοια μέ τήν επίσημη σημαία τοΰ Ναυτικού, μέ τίς έννέα λωρίδες) τήν όποια θέλει μεταχειριξόμεθα ήμεΐς όπό­ ταν προσκαλώμεν τόν ναύαρχον Μιαούλην, βάξοντάς τη είς τό τσιμπούκι τής γάμπιας. Κρίθηκε δμως, καί ορθά, πρακτικότερο κάθε πλοίο νά έχει έναν άριθμό, γιατί ήταν δύσκολο νά σχεδιάσουν, συνδυάζοντας χρώματα καί σχέδια, 70 λόγου χάρη σημαίες (δσα τά πλοία σέ μιά επι­ χείρηση) καί άκόμη πιό δύσκολο σέ κάθε περίπτωση νά τίς άναγνωρίσουν. 'Ο άριθμός μποροΰσε νά είναι άπό τό 1 ώς τό 70 καί μεγαλύτερος, άνάλογα μέ τό πλήθος τών πλοίων. 'Ως μονοψήφιος σημαινόταν μέ μιά γενική σημαία (άπό τό 1 ώς τό 9), άπό 10 δμως καί πάνω χρησιμο­ ποιούσαν δύο γενικές σημαίες. Π.χ. τό 10 άπό τίς σημαίες 1 καί 0 (μηδέν) πού ύψώνονταν ταυτόχρονα. Γιά τό 24 συνδύαζαν τή σημαία 2 μέ τή σημαία 4. Σχετικά τό ' Ημερολόγιο τοΰ βριγαντινιοΰ ’Αρι­ στείδης σημειώνει —Αί μερικαί σημαϊαι τών καπιτάνων γίνονται άπό τάς ίδιας παντιέρας τών σενιάλων τούτων κατά άριθμόν, χωρίς καμμίαν φιάμολαν. Καί πιό κάτω έπεξηγεΐ — Ή μερική σημαία κάθε καπετάνιου θέλει είναι μιά άπό τάς 10 (γενικάς) παντιέρας τών σενιάλων (χωρίς φιάμολαν) κατά τό νούμερον τοϋ καραβιού του δπου τού δίδει ό ναύαρχος. Τά νούμερα τών καραβιών επάνω άπό τά 10 οϊον 12, 13, 14 κτλ. σενιαλάρονται μέ δύο παντιέρας ήγουν τήν No 1 καί No 2 διά τό 12, τήν No 1 καί No 3 διά τό 13 καί οΰτω καθ' εξής. β. Πλοϊον πρός τόν ναύαρχο ή τό μοίραρχο. 'Όταν τό πλοίο θέλει νά σημάνει πρός τόν ναύαρχο ή τό μοίραρχο ύψώνει τή ρωσική πραγματευτάδικη (ε­ μπορική) παντιέρα, πού άποτελεϊτο άπό 9 στενό­ μακρες ταινίες, εναλλασσόμενες, μέ χρώμα κόκκινο,

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις πράσινο καί άσπρο. Οί δέ καπιτάνοι διά νά φανε­ ρώσουν κάθε πράγμα, δπου θέλουν εις τόν Ναύαρχον, μεταχειρίζονται τήν ρωσσικήν πραγματευτάδικην παν­ τιέραν μέ διαφόρους φιάμολας, βάζοντες αύτάς εις τά τρία κατάρτια τοϋ καραβιού, καθώς φαίνονται εις τό τέλος τοϋ βιβλιαρίου τούτου...(τυπωμένο σηματολόγιο τοΰ 1825 ή τοΰ ’Αριστείδης). Τό ί'διο γίνεται καί γιά τήν επικοινωνία μέ τούς άλλους διοικητές, δπως σημειώνει καί τό σημα­ τολόγιο Τσαμαδοΰ. —Μέ τούς άλλους κομμαντάντηδες οπότε θέλομεν νά συνομιλήσωμεν βάνομεν μιά ρούσσικη παντιέρα εις τό τσιμπούκι τής γάμπιας καί τό ίδιο πράττουσι αυτοί οπότε θέλουν νά ομιλήσουν μέ ήμάς. Ή απόκριση τοΰ ναυάρχου δτι έγνώρισε, δηλαδή, είδε, τό σήμα γίνεται κατά τόν ί'διο τρόπον μ’ αύτόν πού είπαμε παραπάνω. γ. Πλοίου πρός πλοίο. "Οταν άπευθύνεται πλοίο πρός πλοίο, υψώνει τό μερικόν τοΰ παραλήπτου σενιάλο, δηλαδή τόν αριθμό του καί παίρνει τήν άπάντηση δπως παραπάνω γιά τό ναύαρχο.

Σ’ δλες τίς περιπτώσεις, πού σημείωσα, ή άρνητική άπάντηση τοΰ παραλήπτη στό σήμα τοΰ ναυάρχου ή διοικητή ή στό σήμα άλλου πλοίου, τό δέν είδον (δηλαδή δέν είδε ή δέν πρόλαβε νά ίδεΐ) σημαίνεται μέ μιά κατακόκκινη φιάμολα. Γιά τό σημείο αύτό ύπάρχει πιό συγκεκριμένη διάταξη στό σηματολόγιο τοΰ πολεμικού βριγαντινιοΰ ’Αριστείδης. -Χρεωστεϊ πρός τούτοις κάθε καπιτάνος, δταν ό ναύαρχος κάμη σενιάλα νά τοΰ άποκριθή, άν τά έγνώρισε ή δχι καί άν τά έγνώρισε, βάζει εις τό μεγάλο κατάρτι τήν φιάμολαν No 2, άν δέν τά έγνώρισε βάζει εις τό ίδιον τήν φιάμολαν No 5. (Έγνώρισε = έλαβε καί κατάλαβε τό νόημά του). Σημαντικό ήταν τό θέμα τής άναγνωρίσεως τών πλοίων στό πέλαγος καί ή πρόνοια ώστε νά αποκλεισθεί ό αιφνιδιασμός τους άπό έχθρικό πλοίο. Τά πλοία τοΰ στόλου νά σηκώσουν τήν μερικήν των σημαίαν εις τό πρωρινόν κατάρτι δταν ό ναύαρχος βάλη τήν ελληνικήν σημαίαν μας εις τό μεγάλο, διά νά γνωρισθή μήν είναι ξένον πλοΐον είς τόν στόλον. (Σηματολογία: τυπωμένον, ’Αριστείδη καί Τσαμα­ δοΰ). Γιά δέ τή νύκτα, έγραφε τό σηματολόγιο τοΰ ’Αριστείδη (καθώς καί τό τυπωμένο) -Μυστικόν σενιάλον διά νά γνωρίζονται τά πλοία τοϋ στόλου μας δταν τά ίσάρει (ύψώνει) έν πλοΐον, πρέπει νά ίσάρουν δλα. Κι αύτό ήταν τρία φανάρια στίς κορυφές ισο­ πλεύρου τριγώνου, Δ. Πληρέστερο τό σηματολόγιο τοΰ Τσαμαδοΰ, σημειώνει τό τρίγωνο μέ τά φανάρια στίς κορυφές ώς, τό παρόν σενιάλο είναι τής νυκτός διά

νά γνωρισθοΰν τά καράβια δλα καί δταν τό ίσάρει ένα καράβι πρέπει νά τό ίσάρουν δλα. Προσθέτει δμως γιά τούς διοικητές ειδικό σήμα, ρόμβο μέ πέντε φανάρια — τέσσερα στίς κορυφές καί ένα στό κέντρο. Καί τήν εξής ερμηνεία: — μυστικό σενιάλο τών κομμαντάντηδων καί δταν τό βάλη ένας κομμαντάντης πρέπει νά τό βάλουν δλοι, στά δέ άλλα καράβια νά άποκριθοΰν μέ τό έπάνω μυστικό τους σενιάλο, δπου είναι τό εξής τρίγωνο, △.» Καί επειδή μιλούμε γιά νύκτα καί φανάρια σημειώνομε δτι γιά τήν συνεννόηση γενικά τή νύκτα μέ τά φανάρια ί'σχυαν τά άκόλουθα. Τά φανάρια υψώνονταν στό καταλληλότερο σημείο τής έξαρτίας ώστε νά γίνουν ορατά. Γι’ αύτό ύπάρχει καί ό βασικός τίτλος σενιάλα μέ ένα φως δπου καλύτερα ήμπορεΐ νά φανή. ’ Ο δέ κανόνας λέγει. — "Ενα φως ή ένα φανάρι πρέπει νά βάλη κάθε πλοΐον ευθύς δπου γνωρίσει τό σενιάλον τοΰ ναυάρχου· ομοίως καί δ Ναύαρχος, δταν τόν κάμουν σενιάλον, τό όποιον θά βαλθή δπου φαίνεται καλύτερα (τυπωμένο σημα­ τολόγιο). Ταυτόσημη διάταξη στό σηματολόγιο Ν. ’Απο­ στόλη καί πληρέστερη στοΰ Τσαμαδοΰ: - Ένα φως είναι ή γενική άπόκρισις, δπου θέλει γίνει είς τόν κομμαντάντε τά σενιάλα καί θέλει φανή ευθύς, δπου τά σενιάλα τοϋ Κομμαντάντε έγνωρίσθησαν, θέλει βασταχθή έξω έως δτου ένεργηθή ή δωθεϊσα προσταγή καί ό Κομμαντάντες τής φλόττας θέλει άποκρίνεται μέ ένα φως είς δλα τά σενιάλα, δπου ήθελε τοΰ γίνουν. "Οπως έσημείωσα ήδη τήν νύκτα ή σήμανση γινόταν μέ φανάρια, ψευδοφωτιές καί κανονιές. ’Έτσι, μ ’ ένα φανάρι καί ψευδοφωτιάν φανερώνει δτι πρέπει νά ζυγόση τό μπρουλότον εις τό συντροφευτικόν (συνοδόν) του. Τρία φανάρια, τό ένα κάτω άπό τό άλλο καί μία κανονιά σήμαινε: έπειδή εύρίσκομαι είς κίνδυνον, υποχρεώνομαι νά μισεύσω καί μήν ήμπορώντας νά πλησιάσω είς τόν Ναύαρχον, νά τοϋ δοθή είδησις περί τής αιτίας τοΰ μισευμοϋ μου. Τρία φανάρια στίς τρεις κορυφές τριγώνου καί μιά κανονιά σήμαινε: φαίνονται ξέραις ή ρηχά καί τά πλοία νά γυρίσουν. Πέντε φανάρια τό ένα κάτω άπ’ τό άλλο μέ ή χωρίς κανόνια: τά καράβια τής φλόττας νά σκορπίσουν καί νά προσπαθήσουν τό κάθε ένα δπως ήμπορέση, νά προβλέψη διά τήν ιδίαν του σωτηρίαν καί έάν σταθή δυνατόν, θέλει υπάγει είς τόν τόπον δπου είναι διο­ ρισμένη ή φλόττα, δηλαδή στή βάση της. (Σημα­ τολόγιο Τσαμαδοΰ). Δίχως φανάρια 6 κανονιές μέ διάφορες φευδοφωτιές: φαίνεται στεριά. Καί ένας κανόνας, γενικός: δλες οί κανονιές, δπου ενώνονται μέ τά σενιάλα τών φωτών, θέλει γίνονται άπό μίαν μπάνταν διά νά μή γενή λάθος είς τήν διαφοράν τής βροντής (Σηματολόγιο Τσαμαδοΰ).

183

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

’ Ανάμεσα στά πολλά καί άξιόλογα σήματα τά όποια μεταβιβάζονταν άπό τούς κομμαντάντηδες καί τούς καπιτάνους θά μπορούσαμε νά ξεχωρίσομε, δύο ή τρεις περιπτώσεις, όπως τά σήματα γιά τή στροφή των πλοίων ενός σχηματισμού ή τά σήματα γιά μιά πυρπολική επίθεση. Στήν πρώτη περίπτωση γιά τήν απλή στροφή ύψωνε τό πρωτόπλουν πλοίο μιά κίτρινη φιάμολα, πού μετέδιδε τήν έννοια ότι τά πλοία τής μοίρας του δφειλαν νά τό ακολουθήσουν. Γιά τήν άθρόα στροφή έδιναν τό σήμα πυξίδας (τό σενιάλο τής μπούσουλας), συνήθως μέ τή φιάμολα 3. —(Τά καράβια) ν ’ άλλάξουν τόν δρόμον μιάν κάρταν (ρόμβον), άλλά ντρέντα (δεξιά). —(Τά καράβια) ν ’ άλλάξουν τόν δρόμον άλλά σινέστρα (αριστερά) μιάν κάρταν (ρόμβον). —(Τά καράβια) νά κάμουν δλα τά δυνατά πανιά καί νά αρμενίσουν είς εκείνον τόν ποΰντον (τήν διεύθυνση) δπου θέλει τούς δειχθή, μαξί μέ τό σενιάλο τής μπούσουλας. Γιά τήν έπίθεση μέ πυρπολικά, όπως σημείωσα καί στόν προηγούμενο τίτλο Ναυτική Τακτική είχαν βασικά τέσσερα σήματα. Αύτά, τουλάχιστο κατά τό τυπωμένο σηματολόγιο τοϋ 1825, ήταν: α) δ εχθρός φαίνεται καί νά προσέχετε είς τά σενιάλα καί κινήματα τοΰ ναυάρχου (μέ τή φιάμολα 2—σινιάλο πορείας ή εις τά πανιά). Τό Γδιο, "Ενας εχθρός είναι είς τήν βίσταν (σημα­ τολόγιο Τσαμαδοϋ). β) Νά έτοιμασθή δλος ό στόλος διά πόλεμον (μέ τή φιάμολα 5). γ) Τά διορισμένα πλοία νά συντροφεύσουν τά μπρουλότα (μέ τή φιάμολα 6). δ) 'Ετοιμάσου διά νά όρμήσης είς τόν έχθρόν καί δταν σου κάνω σενιάλον νά κινήσης μέ τήν βοήθειαν τοΰ Σταυρού καί νά πασχίσης νά τό κολλήσης στήν πλώρη (μέ τή φιάμολα 6) ή νά πηγαίνουν νά κολλήσουν τά μπρουλότα είς τά διλίνια ώς είναι διορισμένα, ή, πήγαινε καί κόλλησε είς τόν έχθρόν μέ ολην τήν γενναιότητα καθώς έδιωρίσθης. Σημαντικά έπίσης καί άξιόλογα ήταν τά σήματα γιά τήν έπίθεση μέ τό πυροβολικό, τά άγήματα εμβολής καί τά ντισμπάρκα (τίς άποβατικές επιχει­ ρήσεις), τήν κατάληψη τής ορθής θέσεως στήν πορεία τοΰ στόλου ή τής ναυτικής μοίρας καί τή συγκρότηση τών σχηματισμών μάχης (μέ τή δημι­ ουργία γραμμής παραγωγής, γραμμής μετώπου ή γραμμής διοπτεύσεως). Δέν ελκύουν λιγότερο τήν προσοχή μας σήματα πού άναφέρονται στήν άποφυγή συγκρούσεως, τή συνδρομή σέ πλοίο πού κινδυνεύει άπό ζημιά ή άπ’ τόν καιρό, στήν άποφυγή μολύνσεως άπό αίχμαλωτιζόμενο πλοίο (προσέξατε μήπως είναι μπρουλότον ή μήπως έχει θανατικόν) καί στόν άνεφοδιασμό σέ ύλικά καί τρόφιμα. Καί ό θαλασσινός μπορεί νά

184

θαυμάσει τίς λεπτομερειακές διατάξεις γιά τό άραγμα ή τούς έξελιγμούς τής μάχης, γιά τό ταξίδι μέ τόν άνεμο, τήν πρόνοια ν’ άποφύγουν τούς κινδύνους στή θάλασσα καί τόσα άλλα. Καί μόνα τους τά τετράδια τών σενιάλων συνθέτουν μιά αύτοτελή ιστορία τοϋ ναυτικού πολέμου κατά τήν ’Επανάσταση, πολύ πρωτότυπη.

Σχετικό είναι μέ τή συνεννόηση τό θέμα τών σημαιών, πού έφεραν τά ελληνικά καράβια πριν καί κατά τήν ’Επανάσταση. Κι ήταν πολλές οί σημαίες αύτές. Περσότερο δμως γνωστή ή ραγιάδικη σημαία, μέ τρεις οριζόντιες ταινίες άπό τίς όποιες οί δυό άκραΐες ήταν κόκκινες καί ή μεσαία γαλάζια. Τήν ύψωναν τά καράβια τών ραγιάδων, γιά νά ξεχω­ ρίζουν άπό τά πλοία τών μουσουλμάνων. Οί "Ελληνες δταν βρίσκονταν σέ χριστιανικά νερά πρόσθεταν επάνω στό ύφασμα τήν εικόνα τής Παναγίας ή κάποιου 'Αγίου. ’Από τό 1774 μπορούσαν οί "Ελληνες νά υψώσουν τή ρωσική σημαία, ή όποια δμως άλλαξε πολλές φορές μέχρι τό 1821. Είχε άρχικά τρεις οριζόντιες ταινίες, σέ χρώμα άσπρο, πράσινο καί κόκκινο. Παραλλαγή της ήταν ή σημαία, ολόκληρη κόκκινη ή ολόκληρη γαλάζια, μέ τά τρία δμως ρωσικά χρώματα (άσπρο, πράσινο καί κόκκινο) στήν επάνω εσωτερική γωνία. Τό 1813 ή ρωσική σημαία είχε εννέα ταινίες μέ τά ρωσικά χρώματα, εναλλασ­ σόμενα μέ τήν Γδια σειρά. Σέ ελληνικά καράβια τοΰ 1790-1800 συναντούμε σημαίες μέ δυό κόκκινες ταινίες στίς άκρες (δπως στή ραγιάδικη) άλλά άσπρη στή μέση. (Τέτοια ήταν ή τουρκική πραγματευτάδικη σημαία τής Κρήτης). Σέ άλλες πάλι ή μεσαία γαλάζια ταινία τής ραγιάδικης φθάνει ώς τό μέσο τοΰ μάκρους μονάχα (τό άλλο είναι κόκκινο). Οί "Ελληνες δμως χρησιμοποίησαν καί άλλες σημαίες, δπως ήταν ή Παντιέρα Σαβόγια, δπου άνήκε στό Βασίλειο τών δύο Σικελιών, ή Νέμτξικη ή ίμπεριάλικη δηλαδή ή αύστριακή, ή τής Ρεμπούμπλικας τών Κορφών (τής Ίονίου Πολιτείας), ή σημαία τής 'Ιερουσαλήμ, ή μαλτέζικη καί ή ση­ μαία τής Ρεντεμαρόκας δηλαδή τοΰ βασιλείου τοΰ Μαρόκου. 'Ο Λάμπρος Κατσώνης είχε τή ρωσική σημαία, μέ δικέφαλο άετό καί σταυρό, δταν δέ άργότερα έδρασε άνεξάρτητος (χωρίς τή ρωσική προστασία) είχε σημαία μέ σταυρό καί τίς εικόνες τοΰ Αγίου Κωνσταντίνου καί 'Ελένης. 'Ο καταδρομέας Γιάννης Σταθάς, πού είχε δράσει γύρω στό 1807, είχε δική του σημαία, δμοια στά χρώματα μ’ έκείνη πού τό 1822 ορίσθηκε άπό τήν Α' ’Εθνοσυνέλευση τής Έπιδαύρου γιά σημαία ξηράς. Δηλαδή άσπρη μέ γαλάζιο σταυρό. Μέ τήν άρχή τής Έπαναστάσεως τά τρία ναυτικά

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις νησιά είχαν τό καθένα τή δική του σημαία. Γαλάζια ή ύδραίικη καί άσπρες ή σπετσιώτικη καί ή ψαριανή, είχαν γύρω κόκκινο πλαίσιο. Τό κόκκινο χρώμα συμβόλιζε τό αίμα τοΰ τυράννου. Καί οί τρεις είχαν ένα σταυρό, άσπρο στής "Υδρας καί κόκκινο στίς δυό άλλες, στερεωμένο πάνω σέ άνεστραμμένη ήμισέληνο, στήν όποια ήταν γραμμένο — μόνο στής "Υδρας — ή φράση ή τάν ή' έπί τάς. Στό δάπεδο τών άλλων δύο έγραφαν ελευθερία ή' θάνατος. ’Αριστερά στό σταυρό μιά άγκυρα, ανάποδα ("Υδρας καί Σπετσών) καί κανονικά στή ψαριανή. Γύρω στόν κορμό τής άγκυρας ένα φίδι, πού τή γλώσσα του έτρωγε μιά γλαύκα. Τό καθετί είχε τή σημασία του: ή άγκυρα συμβόλιζε τήν ελπίδα γιά τήν καλή τύχη τής έπαναστάσεως, ό σταυρός τήν ιερότητα τοΰ άγώνος, τό φίδι τή δικαιοσύνη καί ή γλαύκα τή φρόνηση. Στήν Α' ’Εθνική Συνέλευση τής Έπιδαύρου ορίσθηκαν τό γαλάζιο καί τό άσπρο, γιά τό ’Εθνικόν Σημεΐον (τό έθνόσημον) καί τίς σημαίες τής θαλάσσης καί τής ξηράς. Ειδικότερα τό έκτελεστικό διάταγμα τής 15 Μαρτίου 1822 όρισε ότι ή κατά θάλασσαν σημαία θά είναι διπλή, μιά γιά τά πολεμικά καί μιά γιά τά εμπορικά πλοία. Γιά τά πολεμικά έννέα οριζόντιες ταινίες, γαλάζιες καί άσπρες εναλλάξ. Στήν έπάνω καί εσωτερική γωνία τοΰ έμβαδοΰ, τετράγωνο γαλάζιο διηρημένο στό μέσο μέ σταυρό λευκοΰ χρώματος. Γιά τά εμπορικά τό έμβαδόν γαλάζιο καί στήν έπάνω καί πρός τά μέσα γωνία τετράγωνο λευκό, διηρημένο στό μέσο μέ σταυρό γαλάζιο. (Τοΰ Στρατού ή σημαία, έμβαδόν γαλάζιο μέ σταυρό άσπρο, πού τό διέσχιζε μέχρι τά άκρα. Τό δέ έθνόσημο σχήμα κυκλικό, άπό λευκό καί γαλάζιο χρώμα.) Λίγη χρήση έγινε τής έμπορικής σημαίας στά χρόνια πού άκολούθησαν. Οί καπεταναΐοι καί δταν άκόμη δέν μετείχαν σέ πολεμικές έπιχειρήσεις ύψωναν τήν πολεμική σημαία. Ναυμάχοι αυτοί καί άθλητές τής έλευθερίας δέν τδβρισκαν νά τούς ταιριάζει ό τίτλος τοΰ έμποροκαπετάνιου. ’Ανα­ πτύχθηκε δμως έν τώ μεταξύ ή πειρατεία κι αύτό άνάγκασε τόν Κυβερνήτη (I. Καποδίστρια) νά ζητεί τήν πιστή έφαρμογή τοΰ ψηφίσματος. Παν εμπορικόν πλοϊον χρεωστεϊ νά φέρει τήν παραδεχθέΐσαν ελληνικήν σημαίαν... Τοΰτο προκάλεσε έντονες διαμαρτυρίες άπό τούς άγωνιστές στή θάλασσα, ώστε νά γίνει δεκτό μέ νεώτερο ψήφισμά του δτι τά πολεμικά καί εμπορικά πλοία τής 'Ελλάδος θέλουν φέρει είς τό εξής μιάν καί τήν αύτήν σημαίαν. ' Η άνύψωσις έπί τού καταρτιού τού συνήθους πολεμικού σημείου διακρίνει τά πολεμικά άπό τά εμπορικά πλοία. Πολεμικό σημείο ήταν ό επισείων, τόν όποιο άποκαλοΰσαν φιάμολα. Είχε τότε παταχθεί ή πειρατεία καί μποροΰσε ό Καποδίστριας νά κάμει άνωδύνως αύτή τήν παραχώρηση.

Καλό είναι νά προσθέσουμε, γιά τήν πληρότητα τοΰ θέματος, δτι τόν ’Απρίλιο τοΰ 1833, έπί ’Όθωνος, ορίσθηκε μέ διάταγμα δτι ή σημαία τών πολεμικών πλοίων θά έφερε έφεξής τά κανονισμένα έμβλήματα. ’Έτσι θά ξεχώριζε άπό τήν έμπορική σημαία. (Στό Κεφάλαιο Γ' τοΰ έπόμενου Μέρους — 7, Γ-VI — γίνεται ειδικότερος λόγος γιά τή Σημαία, κατά τόν ’ Αγώνα).

X. Στρατηγική των Ελλήνων στή θάλασσα Στόν ’Αγώνα τής Παλιγγενεσίας τά Κοινά τών δύο νήσων, Σπετσών καί "Υδρας καί ή Βουλή τών Ψαρών λειτούργησαν σάν ’Επιτελεία σχεδιάσεως καί γενικότερα δπως τά Γενικά ’Επιτελεία τών νεωτέρων χρόνων. ’Άσκησαν δηλαδή τή ναυτική στρατηγική. Πολλοί δέ καί δχι άσήμαντοι συγ­ γραφείς σημειώνουν ή τουλάχιστο φαίνεται νά δέχονται, δτι οί άνδρες πού συγκροτούσαν τά Κοινά τών νησιών καί τών Ψαρών τή Βουλή, άσκησαν άρτια καί μελετημένη στρατηγική, τήν οποία άκολουθοΰσαν μέ συνέπεια. Τό σωστότερο θά ήταν νά είποΰμε δτι οί άνδρες έκεΐνοι, οί ξένοι πρός κάθε έπιτελική μόρφωση, είχαν μιά κάπως άνεπτυγμένη αίσθηση τής στρα­ τηγικής. Μποροΰσαν νά έκτιμοΰν ορθά μιά κατάσταση καί νά παίρνουν τίς έπιβαλλόμενες άποφάσεις γιά τή διάθεση καί τίς κινήσεις τών ναυτικών τους δυνάμεων στά διάφορα σημεία τοΰ δλου πολεμικοΰ θεάτρου. Τή στρατηγική άντίληψη τή χρωστούσαν δχι μόνον ή μάλλον δχι τόσο στό όρμέμφυτό τους καί τήν έμπνευση τής ώρας, άλλά σ’ ορισμένους πιό θετικούς καί ριζωμένους παράγοντες: τή μακρά ναυτική πείρα, τή βαθιά κατανόηση γιά τή σημασία τής θάλασσας καί τήν άμεση σχέση πού ύπήρχε άνάμεσα σ’ αύτή καί τήν έπιτυχία τοΰ Άγώνα. Άνάμεσα σ’ αύτή καί τήν έπιβίωσή τους. Ή φυσική οξυδέρκεια τοΰ "Ελληνα καί ή άποκτώμενη μέ τόν καιρό πείρα έφαρμοζόταν μέ έπιτυχία στίς άρχές, πού άλλοι λαοί μάθαιναν τήν έποχή έκείνη στά στρατιωτικά σχολεία. Μελε­ τούσαν δηλαδή καλά σέ κάθε περίπτωση τήν άμυνα καί τήν έπίθεση, μέ βάση δτι θ’ άντιμετώπιζαν ισχυρότερο άντίπαλο, χρησιμοποιούσαν καί έκμεταλλεύονταν τόν αιφνιδιασμό καί τή συγκέντρωση δυνάμεων, άσκοΰσαν τήν τακτική τής καλύψεως άπό άπόσταση τών συγκοινωνιών καί τών ναυτικών βάσεων. 'Υπήρχαν δμως καί οί άρνητικοί παράγοντες στό δλο θέμα. ’Έλειπε ή κεντρική διοίκηση δηλαδή τό ενιαίο όργανο γιά τή διέθυνση τού Άγώνα, ύπήρχε τό πάθος τής φιλοπρωτίας, έπικρατούσε τό τοπικιστικό πνεύμα καί δέν έλειπε ή διχόνοια. Τά

185

Ζόφος: γεγονότα και καταστάσεις

μειονεκτήματα αύτά έμπόδιζαν τό συντονισμό καί τή λήψη κοινών αποφάσεων καί ένεργοΰσαν δια­ σπαστικά καί επιζήμια στόν Άγώνα. Τό δτι λόγου χάρη κάθε ένα άπό τά τρία νησιά έκανε δική του εκτίμηση τής καταστάσεως καί όριζε τούς δικούς του στόχους, δέν προήγαγε τήν άποτελεσματικότητα τής όλης προσπάθειας. Κάτι ανάλογο, δπως έσημείωσα, γινόταν καί μέ τή ναυτική τακτική. Ένώ δηλαδή οί τιθέμενοι σέ κάθε περίπτωση στόχοι ήταν βασικά σωστοί, τό άποτέλεσμα έρχόταν πολλές φορές άρνητικό καί πάντως όχι τό προσδοκώμενο. 'Ο λόγος ήταν πώς παρεμβάλλονταν ορισμένοι διαλυτικοί παράγοντες, δπως ή αντιζηλία καί φιλοπρωτία, ή ανυπακοή στόν ή στούς ναυάρχους, ή μή τήρηση τών συμφωνημένων στίς συναντήσεις. Δέν έλειψαν οί προσπάθειες γιά τή σωστή ρύθμιση τής συνεργασίας τών νησιωτών καί, μέ τόν καιρό, γιά τή βελτίωση τής καταστάσεως. Τά Κοινά τών τριών νησιών επιδίωκαν τό συντονισμό μέ τήν αλληλογραφία ή στέλνοντας αντιπροσώπους. Κάποτε μέ κοινές συσκέψεις. Τά ’Αρχεία άναφέρουν πρώτη γι’ αύτόν τό σκοπό σύσκεψη τών προκρίτων τής "Υδρας καί Σπετσών, τόν ’Απρίλιο τοΰ 1821. ’Αργότερα, τέλος τοΰ ίδιου μηνός, έγινε συνάντηση τών ναυτικών τών δύο αύτών νησιών μέ τή Βουλή τών Ψαρών. Σάν πιό σημαντική σημειώνουν τή σύσκεψη τοΰ ’Ιανουάριου 1823, τών προκρίτων "Υδρας καί Σπετσών μέ αντιπροσώπους άπό τά Ψαρά, στήν όποια μάλιστα ύπέγραψαν καί σχετικό πρακτικό. Στό πρακτικό έκεΐνο ύπογραμμίζουν τήν άνάγκη τοΰ συντονισμού στίς ένέργειές τους καί δίνουν τήν υπόσχεση πώς κανένα άπ’ τά νησιά δέν θά ενεργούσε στό μέλλον άποβλέποντας στό ιδι­ αίτερο, τό τοπικό συμφέρον. Μακάρι δμως νά γινόταν έτσι. 'Η ιστορία τοΰ Ξεσηκωμού δέν θά κατέγραφε συμφορές δπως εκείνη τής Κάσου καί ή άλλη τών Ψαρών. ’Επισκοπώντας πάντως ό ιστορικός τούς στρατη­ γικούς στόχους καί τίς συνακόλουθες κινήσεις τών ' Ελλήνων, μπορεί νά σημειώσει δτι μέ τήν έναρξη τής Έπαναστάσεως πρώτο στόχο έθεσαν τόν άποκλεισμό άπό τή θάλασσα τών τουρκικών φρουρίων, πού ήταν παράλια καί δπου είχαν καταφύγει οί διωκόμενες τουρκικές φρουρές. 'Η φρούρηση τών Δαρδανελλίων ήταν άλλος, σημαντικός στόχος. ’Έπρεπε νά εμποδίσουν ή έστω νά παρακολου­ θήσουν τήν έξοδο στό Αιγαίο τουρκικών πολεμικών καί τή διαπεραίωση στίς έπαναστατημένες περιοχές κάθε ύλικοΰ καί κάθε βοήθειας. ’Έπρεπε άκόμη νά συνδράμουν κάθε νησί καί κάθε μέρος παράλιο, δπου παρουσιαζόταν άνάγκη. Γιά δλους αύτούς τούς σκοπούς κίνησαν τά πλοία άπό τά τρία ναυτικά νησιά, άκόμη καί τήν Κάσο κι έτσι γρήγορα σκεπάσθηκε ή θάλασσα άπό τήν Τένεδο ώς

186

τήν Κύπρο καί άπό τήν Κρήτη ώς τήν Κέρκυρα, άπό ελληνικά καράβια. Τά καράβια αύτά έπιαναν κάθε πλεούμενο τής Τουρκίας, τοΰ ’Αλγεριού καί τής Αίγύπτου, καθώς καί τά ούδέτερα. Τά θεωρούσαν δλα μπόνα πρέζα, δηλαδή καλή λεία καί μερικές φορές θανάτωναν τό πλήρωμά τους. Οί Κασιώτες ιδιαίτερα έπιδόθηκαν στήν πιό στυγνή πειρατεία. Οί Ψαριανοί άπό τό άλλο μέρος ρίχτηκαν στίς έπιδρομές, προκειμένου νά έξασφαλίσουν προβιζιόνες (εφόδια), γιά τόν άρχόμενο άγώνα καί μάλιστα κούρσεψαν δυό τουρκικά κάστρα στόν κόλπο τοΰ Ξηροΰ, άπό τά όποια πήραν τά πυροβόλα. Τά χρειάζονταν τόσον πολύ, γιά νά ένισχύσουν τήν άμυνα τοΰ νησιού τους. ’Άν έξαιρέσουμε τούς Σπετσιώτες πού έστειλαν μιά ναυτική μοίρα γιά τήν προστασία τοΰ Άργολικοΰ, οί άλλοι κυνήγησαν ειδικούς γιά τόν τόπο τους στόχους καί δέν υπη­ ρέτησαν τή γενικότερη στρατηγική, δπως τή σκια­ γράφησα πιό πάνω. Ζημίωσαν μάλιστα τό κοινό τοΰ έθνους ταμείο γιατί οίκειοποιήθηκαν αντικανονικά τίς λείες, ένώ έδωκαν στούς ξένους, στήν Εύρώπη, άσχημες γιά τόν ελληνικό άγώνα εντυπώσεις. "Ολοι σχεδόν οί ιστορικοί συμφωνούν στό δτι πρώτη σωστή κίνηση τής Εθνεγερσίας στή θάλασσα ήταν ή άπόφαση τών ' Υδραιοσπετσιωτών, νά στείλουν άπό πέντε καράβια στόν Μοΰρτο, δπου τό άγκυροβόλιο τής τουρκικής μοίρας, ή όποια δρούσε τήν έποχή εκείνη έναντίον τοΰ Άλή πασά. Ματαιώθηκε δμως ή κίνηση γιά νά έπιχειρηθεΐ ή άστοχη έπιχείρηση τής Χίου, πού έγινε μέ τήν παρόρμηση τοΰ Νεοφ. Βάμβα καί κατέληξε σέ δραματική άποτυχία. Τά σφάλματα τής στρατηγικής δέν έλειψαν άπό τόν Άγώνα. Σάν παράδειγμα θά μποροΰσε κανείς νά άναφέρει τό σχέδιο γιά τήν άμυνα τών Ψαρών, τόν τραγικό έκεΐνο Μάη τοΰ 1824. Τήν ώρα πού παρουσιάζεται άμεσος ό ύπέρτατος κίνδυνος άφοπλίζουν οί Ψαριανοί — ύστερα άπό άπόφαση τής Βουλής — τά πλοία τους, έκτος άπό λίγα, βγάζουν μάλιστα καί τά πηδάλια καί στέλνουν τά πληρώματά τους καί τά κανόνια τους γιά τήν άμυνα τής ξηράς. Λησμονούν δηλαδή τήν κορυφαία εκείνη ώρα οί έμπειροι καί συνετοί ναυτικοί ένα βασικό άξίωμα: πώς ή ναυτική δύναμη άντιμετωπίζεται επίσης μέ ναυτική δύναμη στή θάλασσα καί οτι οί άμφίβιες επιχειρήσεις μπορούν νά ύποστηριχθούν μόνον δταν υπάρχει ή κυριαρχία σ'αύτή. Μέ τίς τότε ύφιστάμενες συνθήκες τής πλήρους έγκαταλείψεως άπό τούς άλλους νησιώτες σκληρή άνάγκη ήταν νά θέσουν οί κινδυνεύοντες Ψαριανοί ώς κύριο σκοπό δχι τήν άμυνα καί διάσωση τοΰ νησιού άπό έχθρική άπόβαση, άλλά τήν προσβολή μέ κάθε μέσον — καί φυσικά μέ πυρπολικά — τοΰ έχθρικοΰ στόλου καί τόν έξαναγκασμό του νά άλλάξει σκοπό.

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις ’Άς δούμε καί μιάν άλλη περίπτωση. Τό χειμώνα τοΰ 1824 τά αιγυπτιακά πλοία ταξίδεψαν στό πέλαγος άπό τήν ’Αφρική καί τήν ’Ασία στήν Πελοπόννησο, ανεμπόδιστα όπως τόν καιρό τής ειρήνης καί σάν νά είχε έκλείψει κάθε οργανωμένη ναυτική αντίσταση τών 'Ελλήνων. Άνεφοδίασαν έτσι μέ μεγάλες ποσότητες υλικών τά φρούρια Κορώνης καί Μεθώνης καί προετοίμασαν τή μεγάλη έκστρατεία τών Αιγυπτίων κατά τής Πελοποννήσου, τήν άνοιξη τοΰ 1825. Καί δμως, λίγα μόνο βρίκια θά έπαρκοΰσαν γιά ν’ άποκλείσουν τά λιμάνια τής Κρήτης καί μέ τή, φλέγουσα, συνδρομή τών πυρπολικών νά διακόψουν κάθε επικοινωνία μέ τήν Πελοπόννησο. 'Η ένδεια καί διχόνοια κι ή υποτίμηση τοΰ κινδύνου κατέ­ στησαν άδύνατη τήν αποστολή τών ολίγων αύτών πλοίων. Συνοψίζοντας τή θεώρηση τής ναυτικής στρα­ τηγικής τών 'Ελλήνων κατά τόν ’Αγώνα καί βλέποντας σφαιρικά τό θέμα, οφείλομε νά σημειώσαμε ότι ό αγώνας πού διεξήγαν οί ναυτικές δυνάμεις τών τριών ναυτικών νησιών ήταν διπλός: ό συλλογικός, πού άπέβλεπε στήν κοινή σωτηρία καί δράση καί ό άλλος, ό αγώνας γιά τήν αύτοσυντήρηση τοΰ νησιοΰ τους. Καί δέν μποροΰσαν νά τόν άγνοήσουν ή νά τόν αμελήσουν τόν τελευταίο αύτόν αγώνα: τυχόν καταστροφή τοΰ νησιοΰ τους θά έπέφερε έκμηδένιση τοΰ στόλου κι αύτό θά ήταν καί γιά τό έθνος ολέθριο. Μιά κεντρική διοίκηση, μέ γνώση καί φρόνηση, θά μποροΰσε βέβαια νά συντονίσει τίς επιχειρήσεις καί τίς προσπάθειες καί γιά τούς δυό στόχους. "Οπως δμως είπαμε δέν ύπήρχε κεντρική διοίκηση ή δέν άκουγόταν. Κι οί άδυναμίες πού σημείωσα (φιλοπρωτία, άντιζηλία κλπ.) χειροτέρευαν μιά κατάσταση πού ούτως ή άλλως δέν ήταν ζηλευτή. Δέν μποροΰσε νά είναι ζηλευτή.

XI. Ναυτικά γεγονότα στό 18ον αιώνα α. Τσεσμές 'Ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος τοΰ 1768-1774 έτερμάτισε μιά μακρά σχετικώς περίοδο ειρήνης στίς ελληνικές θάλασσες. Είναι ή περίοδος, πού ακο­ λούθησε τή συνθήκη τοΰ Βελιγραδιού, τοΰ 1739. Καί έχει ό πόλεμος αύτός ξεχωριστή θέση στή γενική άλλά ιδιαίτερα στή ναυτική ιστορία τών 'Ελλήνων. Κατά τήν εμπλοκή της σέ πόλεμο μέ τούς Τούρκους ή αύτοκράτειρα τής Ρωσίας, Αικατερίνη Β', χρειαζόταν ένα δεύτερο μέτωπο, γιά άντιπερισπασμό τών Τούρκων στά νερά τοΰ Νότου. Αύτό δμως, μποροΰσε νά γίνει μόνο μέ τήν εξέγερση τών δουλωμένων 'Ελλήνων. Μοτίβο τής ρωσικής πολιτικής, άπό τήν έποχή τοΰ Μεγάλου Πέτρου, ήταν ή υποστήριξη τών

’Αλέξιος Γρηγόροβιτς Όρλώφ, «Γενικός Πληρεξούσιος» τής αύτοκράτειρας τής Ρωσίας Αικατερίνης Β' στό Αιγαίο, κατά τόν ρωσοτουρκικό πόλεμο τοΰ 1768-1774. ’Έγινε αίτιος μεγάλων δεινών στούς σκλαβωμένους Έλληνες, τούς όποιους παρέσυρε σ ’ έναν άνισο άγώνα, χωρίς οργάνωση καί χωρίς τά άπαραίτητα μέσα.

όμοδόξων χριστιανών, γιατί αύτό συμφωνούσε μέ τά αισθήματα τών λαών τής Ρωσίας καί γιατί έξυπηρετοΰσε τό ζεστό καί πάντα επίκαιρο όνειρο τών τσάρων νά κατέβουν στίς θερμές θάλασσες. Καλοΰσαν πρός τά έκεΐ τήν τσαρίνα, έπίμονα, οί πόθοι τών ' Ελλήνων. Διερμηνεύοντας τούς πόθους αύτούς πολλοί "Ελληνες πού υπηρετούσαν στό ρωσικό στρατό ή είχαν σχέσεις μέ τήν Αύλή, παρακίνησαν τήν αύτοκράτειρα νά ξεσηκώσει τούς σκλαβωμένους άδελφούς των σέ έξέγερση κατά τοΰ τυράννου. ΤΗταν ένα ρόλος, ό ρόλος τοΰ ελευθερωτή, πού τής ταίριαζε καί ταυτόχρονα έξυπηρετοΰσε τά σχέδιά της. Καί ήταν έντονη ή ελληνική παρουσία στίς ρωσικές δυνάμεις, στό στρατό άλλά καί στό ναυτικό. Τή σημαντικότερη ίσως θέση κατέλαβε ό άξιωματικός τοΰ ναυτικού Μπότσης, πού έφθασε στό βαθμό τοΰ ναυάρχου καί υπήρξε ένας άπό τούς οργανωτές τοΰ ρωσικού στόλου τής Βαλτικής. ’Επίμονο κύμα προπαγάνδας, μέ πομπώδη λόγια, ύποσχέσεις καί λυρικές έκφράσεις, καλά οργα­ νωμένο, κύλησε άπό τό Βορρά στήν ελληνική χερσόνησο. Μαζί του ταξίδεψαν πολλά άμφια, ιερά σκεύη, σταυροί καί εικόνες. Οί στολές, τά όπλα καί τό άλλο πολεμικό υλικό ήταν λίγα, άπελπιστικά λίγα γιά τόν άπελευθερωτικό άγώνα, τόν όποιο

187

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

ξεκινούσαν. 'Όπως λίγες ήταν οί ικανότητες τοΰ αρχηγού τής έπιχειρήσεως, ’Αλεξίου Όρλώφ καί τοΰ άδελφοΰ του Θεοδώρου πού τόν συνόδευε. Οί δυό τους ήταν άδελφοί τοΰ Γρηγορίου Όρλώφ, εύνοουμένου τής βασίλισσας. Γιά τή δημιουργία τοΰ δευτέρου μετώπου έστειλαν οί Ρώσοι ικανή ναυτική δύναμη — ήταν ή πρώτη φορά πού ρωσικός στόλος έμπαινε στή Μεσόγειο. Καί μπήκε σταδιακά, σέ τρεις σχηματισμούς. Ό πρώτος σχηματισμός (ή μοίρα), μέ άρχηγό τό ναύαρχο Σπυριντώφ, άποτελεΐτο άπό 7 πλοία τής γραμμής τών 64 πυροβόλων, μιά φρεγάτα τών 32 πυροβόλων καί 6 άλλα μικρότερα. ’Ανήκαν δλα στή δύναμη τοΰ στόλου τής Βαλτικής. ’Έφυγαν άπό τό ναύσταθμο τής Κροστάνδης τό Σεπτέμβριο τοΰ 1769 καί έπιασαν στήν ’Αγγλία, όπου έκαναν έπισκευή καί πρόσλαβαν άρκετούς μισθοφόρους, μέ αδρή άμοιβή. Τό Δεκέμβριο μπήκαν στή Μεσόγειο καί πρίν φθάσουν στό Αιγαίο, στάθμευσαν γιά λίγο στό Πόρτ Μαόν τής Μινόρκας, λιμάνι στό όποιο διαβιοΰσε άξιόλογη ελληνική παροικία. Στό Λιβόρνο άγόρασαν οί άδελφοί Όρλώφ δύο φρεγάτες καί μιά έξοπλισμένη γαλιότα καί κατόπιν έπλευσαν μέ ολόκληρη τή μοίρα στό Οίτυλο τής Μάνης, γιά νά συναντήσουν τούς Μανιάτες καί συνεννοηθοΰν μαζί τους. Στή μοίρα αύτή τοΰ Σπυριντώφ τή θέση τοΰ ύπαρχηγοΰ κατείχε ό ’Άγγλος άντιναύαρχος Γκρέυζ (Greyg), μόνιμο στέλεχος τοΰ ρωσικού ναυτικού, ό όποιος στήν κατόπι δράση τοΰ ρωσικού στόλου, έδειξε πώς αύτός ήταν ό πραγματικός άρχηγός τής μοίρας. 'Η δεύτερη μοίρα, κι αύτή άπ’ τό στόλο τής Βαλτικής, μέ ένα πλοίο τής γραμμής τών 80 πυρο­ βόλων, 2 τών 64, 3 φρεγάτες καί 4 μεταγωγικά, είχε άρχηγό τό Σκώτο άντιναύαρχο Έλφινστον (Elfin­ stone), άνδρα μέ άξια, πού ύπηρετοΰσε κι αύτός μόνιμα στό ρωσικό ναυτικό. 'Η μοίρα τοΰ ’Έλφιν­ στον άπέπλευσε άπό τήν Κροστάνδη άργότερα καί μπήκε στή Μεσόγειο, μόλις τό Φεβρουάριο τοΰ 1770.

Ή άποβατική δύναμη, τήν όποια έκόμιζαν οί δυό ναυτικές μοίρες δέν ήταν υπολογίσιμη: μόλις 600 άνδρες, σύν 60 πυροβολητές καί μερικοί άξιωματικοί στήν πρώτη καί 450 άνδρες στή δεύτερη. Μέ τή στρατιωτική αύτή δύναμη θά ’πρεπε νά ύποστηριχθεΐ ολόκληρη επανάσταση. Βασίζονταν, όπως φαίνεται, στή στρατολογία έπί τόπου. 'Υπήρχε καί τρίτη μοίρα, μέ διοικητή τό Δανό ύποναύαρχο Χάρφ (Harff), μόνιμο στέλεχος τοΰ ρωσικοΰ ναυτικοΰ, άπό 3 πλοία τής γραμμής τών 66 πυροβόλων καί 16 μεταγωγικά. Αύτή δμως έπρόκειτο νά φθάσει άργά στό Αιγαίο: μόλις τήν 5η Νοεμβρίου 1771. Τά ρωσικά πλοία ήταν βαριά καί κακότεχνα 188

κατασκευάσματα, καλύτερη δέ έντύπωση δέν έδιναν τά πληρώματα. Άπό μιά άναφορά πρός τή βασίλισσα τοΰ Άλέξη Όρλώφ μαθαίνομε τήν κατάσταση. Παραπονεΐται σ’ αύτήν ό άρχηγός τής έπιχειρήσεως στό Αιγαίο γιά τήν άγνοια καί αδιαφορία των άξιωματικών, τήν οκνηρία καί αταξία των ναυτών καί τίς άθεράπευτες ελλείψεις τών πλοίων. Στά πληρώματά τους δμως συγκαταλέγονταν ορι­ σμένοι 'Έλληνες καί μάλιστα έμπειροι ναυτικοί, πού ήταν πολύ χρήσιμοι γιά τήν πλοήγηση τών ρωσικών πλοίων στά δύσκολα νερά τοΰ Αιγαίου. Άνάμεσά τους ήταν ό πλοίαρχος Αντώνιος Ψαρρός, άπό τή Μύκονο, προσωπικός φίλος τών Όρλώφ. Τά έπαναστατικά κηρύγματα τών πρακτόρων τής Αικατερίνης άλλά καί ό κατάπλους τών ρωσικών πλοίων στά έλληνικά νερά προκάλεσαν συναγερμό στό Μόριά, τή Στερεά καί τήν Κρήτη, στή δέ Επτάνησο συγκροτήθηκαν επτανησιακά τάγματα. Άπό τήν πλευρά τών νησιωτών πρόθυμα τάχθηκαν στό πλευρό τών Ρώσων οί Ψαριανοί, οί όποιοι διέθεσαν 36 γαλιότες καί σακκολέβες, ένώ στά χρόνια 1770 μέχρι 1774 (όπου τελείωσε ό Ρωσοτουρκικός πόλεμος) ναυπήγησαν 45 καινούριες γαλιότες. Μερικά μίστικα διέθεσαν καί οί Σπε­ τσιώτες, οί όποιοι συνεργάσθηκαν μέ τούς Ρώσους, δχι δμως τόσον πρόθυμα δσον οί κάτοικοι τών Ψαρών. ’ Από τό άλλο μέρος οί ' Υδραίοι δέν έλαβαν μέρος στήν έπανάσταση τής γειτονικής τους Πελοποννήσου ούτε συνέπραξαν στή θάλασσα μέ τούς Ψαριανούς καί τούς Σπετσιώτες. Σχετικά σημειώνει ό Κ. Σιμόπουλος, στό βιβλίο του Ξένοι ταξιδιώτες στήν 'Ελλάδα, (βιβλ. 164, τ.Β', σελ. 666, σημ. 1), μέ βάση τά γραφόμενα τού Κοραή καί τοΰ A. Castellan, δτι δυό φορές κάλεσαν οί Ρώσοι τούς ' Υδραίους νά έπαναστατήσουν κατά τής Πύλης καί θέσουν τό στόλο τους στή διάθεση τών Ρώσων. Εκείνοι άρνήθηκαν. Τότε ή ρωσική μοίρα άρχισε νά αιχμαλωτίζει τά ύδραίικα πλοία στό Αιγαίο. Τρομοκρατημένοι οί 'Υδραίοι έστειλαν έπιτροπή στόν Πόρο (δπου ή ρωσική βάση) νά πάρει τά πλοία πίσω. Οί 'Υδραίοι άντιπρόσωποι ύποκρίθηκαν δτι βγαίνει τό νησί του στόν πόλεμο, πήραν τά πλοία καί γύρισαν στό νησί μέ Ρώσο άξιωματικό, πού άνέλαβε τή διοίκησή τους. Ταυτόχρονα δμως έστειλαν μυστικό έγγραφο στό καπουδάν πασά καί άνιστορώντας τά περιστατικά ζητούσαν συγχώρεση. ' Ο Τούρκος στόλαρχος πείσθηκε δτι ή άποστασία ήταν εικονική καί τούς συγχώρησε. ’Έτσι οί 'Υδραίοι έφοδιάσθηκαν μέ διπλά πιστο­ ποιητικά καί ύπηρετοΰσαν καί τούς δυό άντιπάλους. Τά καράβια τους, συναντώντας ρωσικά πολεμικά, έδειχναν τό ρωσικό πασσαπόρτι τοΰ Αιγαίου καί συναντώντας τούρκικα, τό οθωμανικό. Κατόρθωσαν μέ τόν τρόπο αύτόν νά διατηρήσουν τό ναυτικό τους

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

ανέπαφο, τή στιγμή κατά τήν οποία άφανίσθηκαν τά καράβια τής Πάτμου, τοϋ Γαλαξειδιοΰ, Μεσο­ λογγίου καί Μυκόνου. Λίγα χρόνια άργότερα, τό 1778 διέθεσαν 32 πλοία μέ ναΰλο στόν οθωμανικό στόλο, πού έδρασε στόν Εύξεινο Πόντο, κατά τίς επιχειρήσεις τής Κριμαίας. - Ή τουρκική εκστρατεία τής Κριμαίας τό 1778, ση­ μειώνει ό Γ. Κριεζής στήν 'Ιστορία τής "Υδρας... (βιβλ. 245), εγινε μέ 25 πολεμικά καί... 32 φορτηγά ύδραίικα. Άπό τότε ζαμπίτης στήν "Υδρα δέν πάτησε. Σχετικά πρέπει νά σημειώσουμε δτι ή "Υδρα έμίσθωνε μόνιμα στούς Τούρκους, γιά βοηθητικές ύπηρεσίες, 15 καί πλέον λατινάδικα καί κιρλαγκίτσια — πού τά έ'ξοδά τους πλήρωνε ή κοινότητα — καθώς καί ένα κιρλαγκίτσι, μέ έκλεκτό πλήρωμα γιά τίς συνηθισμένες μετακινήσεις τοϋ καπουδάν πασά στό Αιγαίο. Γενικότερα, πολλοί νησιώτες καί άλλοι "Ελληνες κατατάχθηκαν στά ρωσικά καράβια μέ τή θέλησή τους, μαζί μέ ’Αρβανίτες καί άλλους. 'Ο τουρκικός στόλος περιλάμβανε τήν έποχή έκείνη 20 πλοία τής γραμμής, μεγάλα καί κατά πολύ ανώτερα άπό τά κακότεχνα ρωσικά. Διέθετε έπίσης φρεγάτες, κορβέτες, μίστικα καί έξοπλισμένα πλοιάρια, τά όποια οί συγγραφείς άποκαλοΰν συνήθως γαλέρες. Τά πληρώματα δμως ήταν ράθυμα, απείθαρχα καί άνίκανα, μέτριοι δέ καί άμόρφωτοι οί αξιωματικοί. Άλλά δέν συνέβαινε τό ί'διο μέ τά ότξακλίδικα καράβια, δηλαδή τά πλοία τών ότξακίων, τά όποια ήταν υποτελή στό σουλτάνο. Σ’ αύτά ή ναυτική έμπειρία καί τό θάρρος χαρακτήριζαν τούς άνδρες. Είσπλέοντας στό Αιγαίο ή ναυτική μοίρα τοΰ Σπυριντώφ κατευθύνθηκε, δπως είπαμε, στό Οίτυλο γιά νά συναντήσει τούς Μανιάτες οπλαρχηγούς καί πυροδοτήσει τόν άγώνα τών 'Ελλήνων. Κατόπιν έπιχείρησε τήν κατάληψη τής Κορώνης, άλλά ή σχετική άπόβαση τών Ρώσων άπέτυχε καί δέν έφερε άποτέλεσμα ή πολιορκία τοΰ κάστρου της. ’Έπλευσε μετά στό Ναβαρίνο, δπου κατέλαβε τό φρούριο τοΰ Νεοκάστρου, έκεϊ δέ στό Ναβαρίνο ενώθηκε μέ τή δεύτερη ρωσική μοίρα τοϋ ’Έλφινστον. Μερικά πλοία άπ’ αύτή τή δεύτερη μοίρα συνάντησαν στόν Άργολικό Κόλπο, ναυτική δύ­ ναμη τών Τούρκων, ή όποια μόλον πού ήταν ισχυρότερη προτίμησε νά αποχωρήσει. Ακο­ λούθησαν μερικές άψιμαχίες στό Αιγαίο. Αποφα­ σιστική άναμέτρηση τών δύο άντιπάλων δέν έπρόκειτο νά γίνει παρά μερικούς μήνες άργότερα, ’Ιούνιο-’Ιούλιο τοϋ 1770, στόν Τσεσμέ. Οί δύο στόλοι, ρωσικός καί τουρκικός, συναν­ τήθηκαν στό στενό Χίου καί Μικράς Ασίας, κοντά στόν Τσεσμέ. Άποτελεϊτο ό ρωσικός άπό 9 πλοία τής γραμμής τών 66 πυροβόλων, 7 φρεγάτες, μιά

κορβέττα, 4 μικρότερα καί 13 έλαφρά πλοιάρια. '0 τουρκικός άπό 12 πλοία τής γραμμής, 5 φρεγάτες, 1 βομβοβόλο γαλιότα, 7 γαλέρες καί 6 μίστικα. (Δέν υπάρχει ομοφωνία στίς πηγές γιά τήν άκριβή δύναμη τών άντιπάλων). Τά ρωσικά πλοία κατέλαβαν θέση στό προσήνεμο, βορειοδυτικά καί σέ γραμμή παραγωγής: έμπρός ήταν ή μοίρα τοϋ Σπυριντώφ, μέ άρχηγίδα τόν "Αγιο Εύστάθιο, στήν όποια έπέβαινε έκτος άπό τούς ναυάρχους (Σπυριντώφ καί Γκρέυζ) ό Θεόδωρος Όρλώφ. Στό μέσο ήταν ή μοίρα τοϋ Άλέξη Όρλώφ, πού έπέβαινε στό Τρεις 'Ιεράρχαι καί στήν ούραγία ή μοίρα τοΰ ’Έλφινστον, τοΰ οποίου τό σήμα κυμάτιζε στό Σβιατοσλάβ. Καί τά τρία πλοία, πού κατονόμασα, ήταν πλοία τής γραμμής. Οί Τοΰρκοι είχαν τάξει τά πλοία τους σέ δυό παράλληλες καμπύλες γραμμές, μέ σχήμα μισο­ φέγγαρου. Τό τουρκικό πλοίο τής γραμμής Ρεάλ Μουσταφά ήταν ή άρχηγίδα τοϋ τουρκικού στόλου, τήν όποια είχε μέ κάποια πρόφαση έγκαταλείψει ό άρχηγός του καπουδάν πασάς Ίμβραήμ Χοζαμεδδίν, καταφεύγοντας στήν ξηρά. Στή θέση του βρισκόταν τώρα ό ύπαρχηγός του, Χασάν μπέης Τζελαερλή. 'Η μάχη άρχισε τό πρωί τής 24 ’Ιουνίου 1770 (5 ’Ιουλίου ν.ή.) καί γενικεύθηκε πριν άπό τό μεσημέρι. 'Η άρχηγίδα τοΰ Σπυριντώφ "Αγιος Εύστάθιος έβαλε μέ δλα τά πυροβόλα τής πλευράς στήν τουρκική ναυαρχίδα, ένώ τήν πλησίαζε μέ μεγάλες άπώλειες. Τότε ό ύπαρχηγός τών Τούρκων Χασάν Τζελαερλή οδήγησε τό πλοίο του πλάι στό ρωσικό καί ένέργησε ορμητική έμβολή. Οί Ρώσοι άντεπιτέθηκαν καί σέ λίγα λεπτά τά καταστρώματα τών δύο πλοίων είχαν γίνει πεζομαχίας πολυαίμακτο πεδίο. ’Εκδηλώθηκε δμως τότε πυρκαϊά στήν τουρκική ναυαρχίδα κι ή φωτιά δέν άργησε νά μεταδοθεί στό ρωσικό πλοίο. Μόλις πρόλαβαν τά πληρώματα μέ τούς άρχηγούς των νά σωθούν, πέφτοντας στή θάλασσα. Δέν έλειψαν βέβαια οί άπώλειες. Τή συνέχεια τής ιστορικής συγκρούσεως μάς τή δίνει ό βαρώνος Φρανσουά Τότ, ό άνθρωπος πού τήν έποχή αύτή έπισκεύασε τήν οχύρωση τών Στενών. - 'Ολόκληρη ή τουρκική αρμάδα, σημειώνει ό Τότ, άποσύρθηκε σέ μεγάλη αταξία μέσα στό λιμάνι. Μερικά κανόνια τών καραβιών, πού τοποθετήθηκαν βιαστικά στήν είσοδο τοΰ ορμου, έδωσαν στούς φυγάδες μιά αίσθηση άσφαλείας. Οί Ρώσοι πού παρακολουθούσαν τίς κινήσεις τοΰ εχθρού, μέ έκπληξη πληροφορήθηκαν τήν άλλη μέρα, τήν καταφυγή τοΰ τουρκικού στόλου στόν Τσεσμέ. ’Απέδωσαν τήν παράξενη ενέργεια τού εχθρού σέ πανικό, ζύγωσαν στό λιμάνι καί εξαπέλυσαν δυό πυρπολικά. Ή εμφάνιση τών Ρώσων έμπρός στό λιμάνι κατατρόμαξε τούς Τούρκους, οί όποιοι επηρεασμένοι άπό τά γεγονότα τής προηγούμενης ήμέρας, σκέφτονταν περσότερα πώς θά σωθούν παρά πώς θά υπερασπίσουν

189

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις τά πλοία τους. Βλέποντας όμως τά δυό μικρά πλοία νά κατευθύνονται (μόνα) πρός τό λιμάνι, άναθάρρησαν. (Καθώς δέ πολλοί στά πληρώματα τών ρωσικών πλοίων στό Αιγαίο ήταν νησιώτες) νόμισαν ότι ήταν αύτόμολοι κι άντί νά τά βυθίσουν τά περίμεναν πανευτυχείς, μέ τήν απόφαση ν’ αλυσοδέσουν τά πληρώματα καί νά τά οδηγήσουν θριαμβευτικά στήν Πόλη. ‘Έτσι οί αύτόμολοι γλίστρησαν χωρίς δυσκολία στό λιμάνι, έριξαν τούς γάντζους στήν κουβέρτα ένός πλοίου, οπότε τινάχθηκαν σά σίφουνας οί φλόγες άπό τά μπουρλότα καί τύλιξαν ολόκληρο τό στόλο. Τό λιμάνι τοϋ Τσεσμέ, κατάμεστο άπό καράβια, μπαρούτια καί κανόνια, έγινε ήφαίστειο, πού κατάπιε ολόκληρο τόν τουρκικό στόλο, (βιβλ. 977). 'Ως πρός τά πυρπολικά άλλοι συγγραφείς, ανα­ φέρουν δτι χρησιμοποιήθηκαν 4 μέ 5 πυρπολικά καί μάλιστα τά έπανδρώνουν μέ "Ελληνες. Πρέπει μάλλον νά δεχθούμε τήν άποψη τοϋ Τότ γιά 2 πυρπολικά, τά όποια είχαν "Αγγλο καί Ρώσο κυβερνήτες. Οί "Ελληνες δέν έγνώριζαν τό χειρισμό τους, γιά νά μπορούν νά τά διευθύνουν. Τό δτι δμως στά πληρώματα τών πυρπολικών συγκαταλέγονταν πολλοί "Ελληνες αύτό είναι άναμφισβήτητο. Σχετικά μέ τό βαρυσήμαντο περιστατικό τοϋ Τσεσμέ, σταχυολογοΰμε τά παρακάτω άπό ελληνι­ κές πηγές: 'Ο Κομνηνός 'Υψηλάντης σημειώνει στό σύγγραμμά του Τά μετά τήν "Αλωσιν τά έξης: - Τή υστεραία έστειλεν ό Όρλώφ τέσσαρα πουρλότα διά νά καύσουν τόν ’Οθωμανικόν στόλον έρριξαν οί Τοΰρκοι κατ’ επάνω τους άναρίθμητους τηλεβόλους, άλλ ’ ό Ίσζίν έπλησίασε τόσον είς ένα γαλιόνι τούρκικον, όποΰ έρριξεν μέσα ένα καιόμενον γκιουλέν (σφαιρι­ κόν εμπρηστικόν βλήμα)· τό αύτό έκαμον καί οί άλλοι όποΰ εϊχον τά τρία πουρλότα, καί έκόρωσεν ευθύς όλος ό στόλος καί έγλύτωσε μόνον ένα καράβι εξήντα τοπιών μέ πέντε κάτεργα καί έκάησαν υπέρ τά 100 πλευσίματα μικρά μεγάλα, (βιβλ. 173, σελ. 463). 'Ο δέ Κωνστ. Κούμας στήν 'Ιστορία του τών ’Ανθρωπίνων Πράξεων άπό τών άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τοΰ 1831 (βιβλ. 464, τ.Γ, σελ. 247) γράφει: '0 Δογδόλιος, ’Άγγλος υπό ρωσικήν υπηρεσίαν, μέ έμπυμί­ δας εις τόν Τουρκικόν στόλον έκόλλησε, μ ’ δλον δτι οί εχθροί έπυροβόλουν, μίαν έμπυρίδα είς Τουρκικόν καράβιον, έπειτα έπεσε μέ καμμένας χεϊρας καί πρόσωπον καί μαλλιά είς τήν θάλασσαν καί κολυμβών έπέστρεψεν είς τούς ίδικούς του. "Ολα τά τουρκικά καράβια είς Τσεσμέ έγιναν άρπαγα τοΰ πυράς, τό όποιον έμένετο άπό τήν 1 ώραν είς τό μεσονύκτιον έως τήν 6. Τό θέμα ήτο φοβερόν, ό κρότος ήκούσθη είς τάς ’Αθήνας. ’Εξάλλου στά Μυκονιάτικα Χρονικά τοΰ ’Ιουνίου 1935 δημοσιεύθηκε έκθεση τοΰ κόμητος ’Αλεξίου Όρλώφ πού στάλθηκε άπό τή Χίο τήν 28 ’Ιουνίου 1770 πρός τήν αύτοκράτειρά του. Σ’ αύτήν σημειώ­ 190

νει ...άπεφασίσθη νά κατασκευασθοΰν πυρπολικά καί προσετάχθησαν οί ελληνικοί λέμβοι νά ετοιμάσουν δσον τό δυνατόν τάχιστα 4 τοιαΰτα. Τήν μεσημβρίαν τής 25 ήσαν έτοιμα. ’Έγινε συμβούλων κατά τό όποιον άπεφασίσθη νά προσβάλωμεν τόν εχθρόν καί έκ δευτέρου (έν αύτώ τω Τσεσμέ) νά πέμφωμεν τά πυρπολικά ύπό τήν προστασία τεσσάρων πλοίων τής γραμμής καί άλλων τινών... ' Ο υποναύαρχος Greyg διετάχθη νά έπιτεθή πρώτος, πράγματι δέ τό μεσονύκτιον τής 26 έπλησίασε τόν έχθρόν καί άπεστάλησαν τά πυρπολικά, άμέσως δέ σχεδόν ολόκληρος ό τουρκικός στόλος άνεφλέγη. Μέσα λοιπόν σέ δυό ώρες κάηκαν δλα τά πλοία έκτος άπό ένα, τό όποιο μπόρεσαν οί Ρώσοι νά τό ρυμουλκήσουν έξω άπό τό λιμάνι καί τό αιχμα­ λώτισαν. Συνολικά κάηκαν 11 πλοία τής γραμμής, 5 φρεγάτες, 1 γαλιότα, 6 μίστικα, 8 μικρότερα πλοία καί αίχμαλωτίσθηκαν ένα πλοίο τής γραμμής καί 5 γαλέρες. ’Από τά πληρώματα τοΰ τουρκικού στόλου 11.000 άνθρωποι δέν μπόρεσαν νά φθάσουν στήν άκτή καί χάθηκαν στή φωτιά ή τό νερό. Καί πολλοί άπ’ αύτούς ήταν — βίαια στρατολογημένοι — "Ελληνες. Τό φρούριο τοΰ Τσεσμέ έγκαταλείφθηκε άμέσως κι ή φρουρά του μαζί μέ τούς κατοίκους έσπευσε νά σωθεί στή Σμύρνη. Έπρόκειτο κυριολεκτικά γιά μιά ολοκληρωτική καταστροφή. Μιά συμφορά τοϋ τουρ­ κικού ναυτικού, πρός τήν όποια μόνο ή ήττα τοΰ Λεπάντε μποροΰσε νά συγκριθεΐ. Τόν οδυνηρό άντίκτυπό της στήν Πόλη περι­ γράφει ό ίδιος ό βαρώνος Τότ, πού βρέθηκε εκεί τίς ήμέρες έκεΐνες. ΤΗταν μιά έξουθενωτική ταπείνωση τοΰ έθνικοΰ γοήτρου, λέγει, τό φάσμα τοΰ λιμού άρχισε νά πλανιέται στήν πρωτεύουσα, καθώς δημιουργήθηκε πρόβλημα διατροφής τών κατοίκων της. 'Υπήρχεν άκόμη κίνδυνος νά παραβιάσει ό εχθρός τά Στενά, νά παρουσιαστεί μπρος στό Σαράι καί νά ύπαγορεύσει τή θέλησή του στό σουλτάνο. Πανικός κυρίεψε δλη τήν πολιτεία. Τότε άκριβώς έγινε, βιαστικά, ή οχύρωση τών Στενών, μέ τήν επίβλεψη τού Τότ. Τά παλιά κάστρα άνακαινίσθηκαν καί δυναμώθηκαν, καινούρια πυρο­ βόλα τοποθετήθηκαν μέ διασταυρούμενα πυρά καί συγκροτήθηκε σώμα άπό εκπαιδευμένους πυροβο­ λητές. Τούτο δμως δέν πρέπει νά είχε γίνει τίς ήμερες τοΰ Τσεσμέ. Μαρτυρίες τής έποχής εκείνης μάς λένε δτι τά ξακουστά οχυρά τών Στενών δέν ήταν καθόλου επίφοβα καί τά πάντα ήταν εύνοϊκά γιά τούς νικητές, οί όποιοι θά μποροΰσαν χωρίς δυσκολία νά φθάσουν στήν Πόλη. Τίποτ’ άλλο δέν προστάτευε τήν είσοδο τοΰ 'Ελλησπόντου άπό τή φύση. Τό βίαιο ρεΰμα πού επιταχύνεται άπό τούς βόρειους άνέμους εμποδίζει συνήθως τά καράβια νά εισχωρήσουν στά Στενά. Στήν περίπτωση δμως πού θά γινόταν άπόπειρα τών

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις Ρώσων ούτε αύτό τό έμπόδιο ύπήρχε. "Ενας δυνατός νοτιάς, πού κρατούσε πολλές μέρες, διευκόλυνε τήν επίφοβη διείσδυση τοϋ ρωσικού στόλου. Τά πρώτα φρούρια ήταν γεμάτα κανόνια, άλλά άχρηστα κι οί φρουρές τους είχαν σπεύσει νά φύγουν, μόλις είδαν νά ζυγώνουν μερικά πλοία μέ ρωσική σημαία (βιβλ. 909). Οί Ρώσοι δμως άπό άβουλία καί οκνηρία, άπό έλλειψη τόλμης καί πείρας άφησαν νά περάσει άνεκμετάλλευτη μιά μοναδική εύκαιρία καί, άντί νά δράσουν, προτίμησαν νά άποσυρθοΰν στήν Πάρο, γιά νά διαχειμάσουν. Άλλά ήταν μόνο ή άβουλία ή έλλειψη τόλμης; Γιατί μερικοί προσθέτουν δτι ή ζημιογόνα αύτή άδράνεια οφειλόταν σέ άντιζηλία τοΰ Όρλώφ πρός τούς ναυάρχους καί ειδικότερα πρός τόν Έλφινστον, πού είχε προτείνει μιά τέτοια δράση. ’Άλλοι πάλι σημειώνουν δτι τά ρωσικά καράβια είχαν ύποστεΐ στή ναυμαχία τοΰ Τσεσμέ σημαντικές βλάβες, πού άπαιτοΰσαν πολύν χρόνο γιά επισκευή καί επομένως δέν ήταν σέ θέση νά άναλάβουν κι άλλη έπιχείρηση. Πάντως καί χωρίς τήν περαιτέρω δράση ή συντρι­ βή τοΰ τουρκικοΰ στόλου στόν Τσεσμέ είχε άνυπολόγιστες συνέπειες. Παρέδωσε άπόλυτη τήν κυ­ ριαρχία τοΰ Αιγαίου στούς Ρώσους, οί όποιοι θά μπορούσαν νά έλευθερώσουν τήν 'Ελλάδα ή τμήμα­ τα άπ’ αύτήν, άν διέθεταν τή θέληση καί φαντασία, άν διέθεταν τόν άπαραίτητο στρατό μέ τόν άπαιτούμενο οπλισμό. 'Η εντύπωση στήν Εύρώπη ύπήρξε συγκλονιστική, ιδιαίτερα ή ήττα τής τουρκι­ κής άρμάδας έτάραξε τίς κυβερνήσεις τής Αγγλίας, Γαλλίας καί Αύστρίας. Αναλύοντας οί κριτικοί τό άποτέλεσμα τής ρωσοτουρκικής συγκρούσεως, άποδίδουν τή νίκη τών Ρώσων στόν καλύτερο εξοπλισμό, τήν έκπαίδευση καί τήν πειθαρχία τών πληρωμάτων. Εύλογη άλλά καί πρόχειρη εξήγηση. Δέν μπορούσαν δμως νά σεμνύνονται γι’ αύτές τίς άρετές οί Ρώσοι. 'Η δειλία καί άπουσία άρχηγοΰ άπό τόν τουρκικό στόλο είναι κάτι, πού πρέπει σοβαρά νά ύπολογίσουμε. 'Ο ύπαρχηγός του Χασάν Τζελαερλή είχε κάμει τή σωστική εισήγηση νά επιχειρήσει έξοδο ό στόλος καί νά μή μείνει εγκλωβισμένος στό λιμάνι. Δέν τόν ακόυσαν. Κι ήταν αύτός ό Χασάν, άπό τούς ολίγους γενναίους καί έμπειρους ναυτικούς, άντίθετα πρός τή μάζα τών Τούρκων πού τή χαρακτήριζε ή άμάθεια καί ή έλλειψη ναυτοσύνης. "Υστερα — τό σταυρικότερο ίσως σημείο στήν δλη υπόθεση — είναι ή άποφασιστική δράση ενός πανάρχαιου δπλου, τοΰ πυρπολικοΰ, πού είχε βέβαια χρησιμοποιηθεί τούς 16ο καί 17ον αιώνες, άλλά ήταν τώρα λησμονημένο. Κι αύτό, τό τελευταίο, ενέχει τελείως ξεχωριστή σημασία σάν προάγγελος τοΰ θεοτικοΰ καί λυτρωτικού ρόλου, τόν όποιο έπρόκειτο νά παίξει στόν Άγώνα τού ’Έθνους.

'Η καταστροφή δμως τοΰ τουρκικοΰ στόλου είχε θλιβερές συνέπειες γιά τόν ελληνικό πληθυσμό τής Σμύρνης. 'Ο πρόξενος τής Γαλλίας σ’ αύτή τήν πόλη κύριος Πεϊσσονέλ (Peyssonel), πού συνάντησε τό ναύαρχο Χασάν Τζελαερλή, τρεις μέρες μετά τήν πυρπόληση τοΰ τουρκικού στόλου, γράφει δτι ή επιβεβαίωση τής καταστροφής έφθασε τό πρωί τής Κυριακής, 8 ’Ιουλίου 1770 (27 ’Ιουνίου π.ή.) καί μόλον πού τήν περίμεναν, προκάλεσε κατάπληξη καί άπελπισία. - Ό όχλος τής Σμύρνης ταπεινωμένος, άγανακτισμένος καί μέ τήν εμπρηστική παρόρμηση ενός κακό­ ψυχοι) καί φανατικού άνθρώπου, τού τελώνη τής Σμύρνης Ίμβραήμ άγά, θέλησε νά κορέσει τή λύσσα του εξοντώνοντας τούς χριστιανούς τής Σμύρνης καί κυρίως τούς "Ελληνες. Ό ίδιος έσφαξε τό πρωί, 5 π.μ., τούς υπαλλήλους τού τελωνείου, μέσα στό κτίριο κι ή σφαγή έπεκτάθηκε. Σέ τέσσερες ώρες σφάχθηκαν 1500 "Ελλη­ νες. .. ’Έντρομη ή διοίκηση δέν ήθελε ή δέν μπορούσε νά συντρίψει τούς ταραξίες — μέ δυσκολία οί γενίτσαροι σταμάτησαν τίς σφαγές. Οί Εύρωπαΐοι κατέφυγαν στά καράβια κι δσοι δέν πρόλαβαν κλείστηκαν στά σπίτια τους καί δέν έβγαιναν παρά μόνο μέ Τούρκο φύλακα. Μόνον οί πρόξενοι έμειναν στήν πόλη. Τρόμος βασίλευε παντού κι ή άπειλή μιας νέας συμφοράς πλανιόταν στόν άέρα. Κυρίαρχοι λοιπόν τώρα οί Ρώσοι κατέλαβαν ειρηνικά δεκαοκτώ νησιά στό Αιγαίο, δηλαδή τή Μήλο, Κίμωλο, Τήνο, Σύρο, Μύκονο, Δήλο, Θήρα, Φολέγανδρο, Σίκινο, Ίο, Αμοργό, Νάξο, ’Άνδρο, Κέα, Σέριφο, Σίφνο, Πάρο καί Αντίπαρο καί άνάγκασαν τούς κατοίκους νά όμόσουν πίστη στήν αύτοκράτειρα τής Ρωσίας. Στά νησιά αύτά διόρισαν Γενικόν 'Επίτροπον τών Κυκλάδων, τό Μυκονιάτη άξιωματικό τοΰ ρωσικοΰ στρατοΰ Αντώνιο Ψαρρό. 'Ο Ψαρρός διοικούσε κάθε νησί μέ μιά έπιτροπή συνδίκων, πού τούς δριζε ό ίδιος καί έναν καντξιλιέρη (καγκελάριο). Οί σύνδικοι είχαν τήν υποχρέωση νά συγκεντρώνουν τούς φόρους καθώς καί τρόφιμα γιά τό ρωσικό στόλο, νά περιθάλπουν τούς στρατιώτες καί γενικά νά έκτελοΰν τίς διαταγές τοΰ Ρώσου Άρχηγοΰ (άνθ. 3). Φαίνεται δμως δτι δέν ήταν καί τόσο άνθρώπινη ή φιλική ή συμπεριφορά τών Ρώσων, γιατί γρήγορα φούντωσε έναντίον τους ή δυσαρέσκεια τών κατοίκων. 'Ο Γάλλος ταξιδιώτης Σονινί ντέ Μανονκούρ (Sonini de Manoncourt) γράφει δτι οί Ρώσοι, παραμένοντας στή Νάουσα τής Πάρου γύρω στά τέσσερα χρόνια (1770-1774), προκάλεσαν τό αντίθετο άποτέλεσμα άπό τό άναμενόμενο. Γιατί, ένώ έφθασαν στήν Ελλάδα, φαινομενικά τουλά­ χιστον, γιά νά τής δώσουν τήν έλευθερία κατά­ ντησαν σωστή μάστιγα. Τόσον, πού έξαγριωμένοι οί κάτοικοι άπό τίς άγγαρεΐες, νοσταλγούσαν 191

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις τήν τουρκική τυραννία κι άφηναν τά σπίτια τους, γιά νά φύγουν στά ξένα. Τοΰτο οφειλόταν στό δτι οί Ρώσοι χρησιμοποιούσαν άναγκαστικά σέ βοη­ θητικές υπηρεσίες απειθάρχητα καί ανέντιμα άτομα καί κυρίως ’Αρβανίτες, πού είχαν συνηθίσει στήν αρπαγή καί τίς καταπιέσεις. "Αλλο αποτέλεσμα τής συντριβής τοΰ τουρκικοΰ στόλου ήταν ή αναβίωση τής πειρατείας. Αύτή πρέπει νά τήν αποδώσουμε σέ δυό βασικά λόγους: ό ρωσικός στόλος παρέμεινε γιά χρόνια αδρανής στό άγκυροβόλιο τής Νάουσας κι δταν έβγαινε στό πέλαγος, τά ταξίδια του είχαν μικρή διάρκεια. ’Από τό άλλο μέρος οί Τούρκοι, δέν τολμούσαν μετά τή συμφορά τοΰ Τσεσμέ ν’ άπομακρυνθοΰν άπό τά λιμάνια τους — κι αύτό έδωκε τήν εύκαιρία σέ διάφορα στοιχεία νά δράσουν. Τά στοιχεία αύτά ήταν Μανιάτες, Σφακιανοί, Ψαριανοί καί άλλοι — άνάμεσά τους ξεχωρίζει ό οπλαρχηγός Μητρομάρας — πού είχαν συγκροτήσει πειρατικούς στολίσκους καί δρούσαν πολλές φορές κατά τρόπον εγκληματικό, χωρίς νά κάνουν διάκριση μεταξύ ' Ελλήνων καί Τούρκων. Παράπονα έξέπεμψαν οί νησιώτες στούς Ρώσους, ζητώντας προστασία καί καθώς ή προστασία δέν έρχόταν, οργάνωσαν, μόνοι τους, τήν αύτοάμυνα. Κι οί Ρώσοι δέν άποκήρυξαν τήν πειρατεία παρά μόνο, δταν διαμαρτυρήθηκαν αύστηρά οί Γάλλοι. Στίς μετά τόν Τσεσμέ επιχειρήσεις τοΰ ρωσικού στόλου αναφέρουν οί συγγραφείς μιά επίθεση ρωσικής μοίρας τό Νοέμβριο τοΰ 1772, στήν περιοχή τών Πατρών, μέ εύνοϊκά γιά τούς επιτιθε­ μένους αποτέλεσμα: κατέστρεψαν μερικές φρεγάτες καί λίγα μίστικα. Ρωσικές μοίρες απέκλειαν κατά καιρούς τά Δαρδανέλλια. ’Άλλη μοίρα, μέ τό ναύαρχο Γκρέυζ βομβάρδισε στόν Τσεσμέ αγκυρο­ βολημένα πλοία, ενώ ρωσική φρεγάτα πού έφθασε μέχρι τή Δαμιέτα, βύθισε μιά φρεγάτα καί δυό άλλα τουρκικά πλοία. Δέν είχαν δμως πάντα επιτυχίες οί Ρώσοι ούτε έδειξαν σ’ όλες τίς περιπτώσεις γενναιότητα. Κάποτε πάλι φάνηκαν πολύ άδέξιοι. Τοΰτο συνέβη λόγου χάρη στή Λήμνο πρός τό τέλος τοΰ 1770, δπου πολιόρκησαν μέ ισχυρό στόλο τό φρούριο τοΰ Μούδρου καί έλυσαν τήν πολιορκία δυό μήνες μετά, ενώ έπέκειτο ή παράδοσή του. Βασίστηκαν στό λόγο τοΰ διοικητή τοΰ φρουρίου, πού πέτυχε άπ’ αύτούς οκταήμερη άνακωχή μέ τήν υπόσχεση δτι θά παρέδιδε τό φρούριο μέ τή λήξη τής άνακωχής. Τήν έβδομη δμως μέρα άπό τήν έναρξή της, δ ναύαρχος Χασάν Τζελαερλή άποβίβασε στό νησί 3000 άνδρες χωρίς νά συναντήσει εμπόδιο άπό τό ρωσικό στόλο. Οί Ρώσοι άποχώρησαν τότε, άφήνοντας τούς "Ελληνες τοΰ νησιοΰ στήν τραγική τους μοίρα. Πυρπόλησαν μάλιστα καί πολλά καΐκια πού βρίσκονταν στόν

192

δρμο τού Μούδρου. Φαίνεται δέ πώς ή άποχώρηση έγινε μέ σπουδή, τόσο πού νά προσαράξει τό πλοίο τής γραμμής Σβιατοσλάβ καί νά βουλιάξει. Γιά τό άτύχημα υπεύθυνος κρίθηκε ό "Ελφινστον, ό όποιος γύρισε άμέσως στή Ρωσία, δπου δικάστηκε καί τιμωρήθηκε μέ απόταξη. ' Ο γιός τοΰ άλλοτε μπέη τής Μάνης Τζανέτου Γρηγοράκη, άναφέρει τό περιστατικό δτι σέ μιά άπόβαση πού επιχείρησαν οί Ρώσοι στή Κώ μέ τή βοήθεια τών 'Ελλήνων, άποχώρησαν άφήνοντας τούς 88 "Ελληνες μόνους. Κι αύτοί αναγκάστηκαν νά παλέψουν μέ 800 Τούρκους καί νά πέσουν δλοι τους μέχρις ενός. Κι ένα άλλο — τό άναφέρει ό Κ. Σιμόπουλος. ’Εμπορικό καράβι μέ άπόσπασμα Ρώσων στρα­ τιωτών συνάντησε 6 τουρκικές γαλιότες στίς άκτές τής Μυτιλήνης. 'Ο ύπολοχαγός διοικητής τοΰ άποσπάσματος τρόμαξε καί ήθελε ν’ άποχωρήσουν. Τράβηξε τότε ό "Ελληνας καπετάνιος τήν πιστόλα καί τόν άπείλησε νά τοΰ τινάξει τά μυαλά στόν άέρα, άν μιλούσε γιά υποχώρηση. ’Έγινε ή μάχη, βύθισαν δυό τουρκικές γαλιότες κι είδαν τίς υπόλοιπες νά σώζονται μέ τή φυγή. Ό Όρλώφ προβίβασε σέ λοχαγό τό διοικητή τοΰ άποσπάσματος καί τοΰ άπένειμε τό παράσημο τοΰ «Αγίου Γεωργίου», έδωκε δέ στόν "Ελληνα καπετάνιο 6 πιάστρα. 'Ο "Ελληνας, δπως ήταν φυσικό, τά άρνήθηκε καί ορκίστηκε νά μήν υπηρετήσει στό μέλλον μέ τέτοιους άνθρώπους. Κι άν αύτό ήταν δειλία, φαίνεται πώς ή κακοπιστία δέν ήταν ξένη στούς Ρώσους. "Οταν ό Άλέξης Όρλώφ έλυσε τήν πολιορκία τής Κορώνης, οί Κορωναΐοι πού τόν είχαν βοηθήσει μέχρι τότε στήν επιχείρηση, τοΰ ζήτησαν νά καθυστερήσει λίγον χρόνο τή λύση τής πολιορκίας, γιά νά προλάβουν νά φύγουν. Δέν τό έκανε. Πήρε μόνο ορισμένους καί τούς πολλούς τούς άφησε στήν έκδικητική μανία τών Τούρκων. Τά ενδεικτικά αύτά περιστατικά έξηγοΰν τήν άλλαγή στά αισθήματα τών Ελλήνων καί τήν άπογοήτευσή τους. Κι άν σ’ αύτό προσθέσουμε τούς σκληρούς δρους διαβιώσεως μέσα στά ρωσικά καράβια, τίς επιδημίες καί τό θανατικό, κατανοούμε τήν άπροθυμία τών σκλαβωμένων νησιωτών νά υπηρετήσουν σ’ αύτά. Γιατί οί Ρώσοι τόσο στήν κάθοδό τους στό Αιγαίο δσον καί άργότερα, ιδι­ αίτερα τό 1773, ένέργησαν εύρεία εθελοντική στρα­ τολογία Αλβανών καί Ελλήνων, άπό τήν "Υδρα, τή Χειμάρρα, τό Σούλι κ.ά. Τούς ήταν άπαραίτητοι. "Επρεπε οί καινούριοι εθελοντές, ν’ άναπληρώσουν τίς άπώλειες καί άπολύσεις, άλλά καί νά επαν­ δρώσουν τά καινούρια τους πλοία, γιά τά όποια μάς διασώθηκε ή πληροφορία δτι έκοψαν ναυπηγική ξυλεία άπό 17.000 δένδρα στή Θάσο. Λίγες επιχειρήσεις έκαναν οί Ρώσοι στό Αιγαίο,

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

Σχετικά με τή ναυσιπλοΐα αναγνώρι­ ζε ή Συνθήκη (τοΰ Κιουτσούκ Καϊναρτζή) στούς χριστιανούς τό δικαίω­ μα νά διαπλέουν ελεύθερα τά Στενά καί τόν Εϋξεινο, υψώνοντας τή ρωσι­ κή σημαία. Στήν εικόνα ρωσικό Διά­ ταγμα τοΰ 1801, τό όποιον επίτρεπε στό βρίκι « ’Επαμεινώνδας» νά υψώ­ νει τή σημαία αύτή.

τό 1774, χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ώσπου τή 10η ’Ιουλίου 1774 (π.ή.) ϋπογράφηκε σ’ ένα χωριό τής άνατολικής Βουλγαρίας, τό Κιουτσούκ Καϊναρτζή, ή συνθήκη ειρήνης μεταξύ Τουρκίας καί Ρωσίας. Είναι ή συνθήκη αύτή άπό τίς σημαντικότερες στή μοίρα τού 'Ελληνισμού, (οί Τούρκοι ιστορικοί τήν άποκαλοΰν επαίσχυντη). Μ’ αύτήν ξαναγύρισαν στήν τουρκική κυριαρχία τά δεκαοκτώ νησιά, πού προσωρινά κατείχε ή Ρω­ σία, υποχρεώθηκε δμως ή Τουρκία νά δώσει άμνηστεία στούς υπηκόους της πού σήκωσαν τά όπλα, νά τούς άπαλλάξει έπί δύο χρόνια άπό τούς φόρους καί νά τούς εξασφαλίσει ελευθερία στή λατρεία καί τήν άποδημία. Χάρη στό τελευταίο αύτό προνόμιο μπόρεσαν πολλοί 'Έλληνες νά μετανα­ στεύσουν σέ διάφορες εύρωπαϊκές χώρες καί ιδίως στή νότια Ρωσία. Οί σπουδαιότερες δμως διατάξεις 3/13

τής συνθήκης ήταν εκείνες πού ρύθμιζαν τό θέμα τής ναυσιπλοΐας στά Στενά καί τόν Εϋξεινο, τό διορισμό προξένων στά λιμάνια τής τουρκικής αύτοκρατορίας καί τήν προστασία τών χριστιανών πού διαβιοΰσαν σ’ αύτή. Σχετικά μέ τή ναυσιπλοΐα άναγνώριζε ή συνθήκη στούς χριστιανούς τό δικαίωμα νά διαπλέουν ελεύθερα τά Στενά καί τόν Εϋξεινο, υψώνοντας τή ρωσική σημαία, έκεΐνοι δέ έπρόκειτο νά πλατύνουν τό δικαίωμα τούτο καί νά επεκτείνουν τά ταξίδια τους στό Αιγαίο καί τή Μεσόγειο ολόκληρη. Η άναγνώριση στή Ρωσία τού δικαιώματος νά προ­ στατεύει τούς όμοδόξους της υπηκόους τού σουλτάνου άνοιξε ούσιαστικά τή θύρα γιά επεμ­ βάσεις στά εσωτερικά τής χώρας του κι αύτό έπρόκειτο νά έχει άνυπολόγιστες συνέπειες. ’Ανάλογη σημασία είχε ό διορισμός προξένων,

193

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

πού συνήθως ήταν "Ελληνες μορφωμένοι καί εύκατάστατοι καί δέν έχαναν τήν ευκαιρία νά βοηθούν κατά τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο τούς ομογενείς τους. ’Έφθαναν μάλιστα στό σημείο νά φέρονται υπε­ ροπτικά στούς Τούρκους. Τή συνθήκη τού Κιουτσούκ Καϊναρτζή επικύρωσε καί συμπλήρωσε ή συνθήκη τού ’ Αϊναλή Καβάκ, τό 1779. Έν τώ μεταξύ ό ρωσικός στόλος είχε άποχωρήσει άπό τό Αιγαίο, χωρίς βέβαια νά δικαιώσει τίς προσδοκίες τίς όποιες έστήριξαν σ’ αύτόν οί τόσον κατατρεγμένοι 'Έλληνες. Ή έξέγερσή τους δέν κατέληξε σέ κανένα θετικό αποτέλεσμα. Αόγος τής αποτυχίας ήταν πώς έλειπε τό συγκεκριμένο σχέδιο τής έπιχειρήσεως, έλειπαν οί κατάλληλοι αρχηγοί καί ολίγα ήταν τά μέσα. Οί άδελφοί ’Αλέξιος καί Θεόδωρος Όρλώφ φάνηκαν ανίκανοι καί άπειροι καί επιπλέον φέρθηκαν βάναυσα καί χωρίς έντιμότητα. Καί άν αληθεύει, ενδεικτικό είναι δτι γιά νά καλύψει τά σφάλματα τής έπιχειρήσεως ό ’Αλέξιος καί δικαιολογήσει τήν αποτυχία του, χαρακτήρισε — σέ μιά έκθεσή του πρός τήν αύτοκράτειρα — τούς 'Έλληνες δειλούς καί προδότες. Καί έκείνη απο­ δέχθηκε τίς αιτιάσεις τού αδελφού τοΰ έραστοΰ της. Οί συνέπειες τής ρωσικής έπιχειρήσεως στό Αιγαίο ήταν οδυνηρές καί πληρώθηκαν μέ πολύ αίμα άπό τούς 'Έλληνες. Εκτός άπό κείνους πού χάθηκαν στόν Τσεσμέ ώς πληρώματα — κατά κανόνα, βίαια στρατολογημένα — τοΰ τουρκικοΰ στόλου, πολλοί άλλοι έξοντώθηκαν ή άνδραποδίστηκαν, γιά άνύπαρκτα χρέη, άπό τούς Τουρκαλβανούς, οί όποιοι χρόνια ολόκληρα σκόρπισαν τή σφαγή καί τήν έρήμωση. Περσότερο ύπέφερε ή Πελοπόννησος, δπου σφάγηκαν γύρω στούς 40 χιλιάδες. Πολλοί άλλοι άναγκάστηκαν νά φύγουν, δπως συνέβη μέ 2000 περίπου Μωραίτες, πού κατέφυγαν στήν 'Ύδρα, τίς Σπέτσες καί τή Ζάκυνθο. ’Έγιναν δέ οί Τουρκαλβανοί φοβερή μάστιγα, άπό τήν όποια μέ σκληρόν άγώνα καί μέ τή βοήθεια άκόμη τών Ελλήνων, μόλις άργότερα κατόρθωσε νά έξοντώσει ή Πύλη. 'Όπως δμως έσημείωσα καί άλλοΰ ή ρωσική παρουσία στό Αιγαίο, τά χρόνια 1770-1774, είχε καί τήν άγαθή πλευρά της. Πολλοί ' Ελληνες υπη­ ρέτησαν στό ρωσικό στόλο ή ήρθαν σ’ έπαφή μέ τό προσωπικό του, άπό τό όποιο έμαθαν τό χειρισμό τών δπλων, τήν τακτική τους τήν όποια καί έκεΐνοι είχαν διδαχθεί άπό τούς ’Άγγλους καί γνώρισαν τή νοοτροπία, τήν τακτική, τίς άδυναμίες καί τίς έλλείψεις τών Τούρκων. Κι ή διενέργεια άκόμη καταδρομής γιά λογαριασμό τών Ρώσων είς βάρος τών Τούρκων τούς ώφέλησε, μέ τό νά τούς έξασκήσει στό θαλασσινό πόλεμο. 'Η τραγική τους μοίρα _ τό είδαν στήν έγκατάλειψη τους άπ’ τούς Ρώσους — θά ’βρίσκε διέξοδο μόνο άν πάλευαν μέ

194

τίς δικές τους δυνάμεις καί δέν περίμεναν τή σωτηρία άπό τούς άλλους. ΤΗταν αύτό ένα οδυνηρό καί πικρό δίδαγμα, άλλ’ έπρεπε νά τό μάθουν!...

β. Λάμπρος Κατσώνης 'Η ρωσοτουρκική συνθήκη τοΰ Κιουτσούκ Καϊ­ ναρτζή ήταν ούσιαστικά μιά άνάπαυλα στόν άσταμάτητο πόλεμο τών Ρώσων έναντίον τών Τούρκων. Ό καινούριος πόλεμος ξέσπασε τό 1787 καί ένδιαφέρει τούς 'Έλληνες, γιατί κατ’ αύτόν έδρασαν πολλοί τους μεμονωνένα στό σκληρό πόλεμο κατα­ δρομής, μέ κορυφαίο καί θαυμαστό τό Λάμπρο Κατσώνη. 'Η περίοδος, πού μεσολαβεί άνάμεσα στούς δυό πολέμους (1774-1787) φωτίζεται άπό τό φέγγος ενός μακρινού καί άνεκπλήρωτου ονείρου. 'Η αύτοκράτειρα τής Ρωσίας, Αικατερίνη Β', νομίζει πώς έφθασε ή ώρα νά θέσει σ’ έφαρμογή τό ελληνικό σχέδιό της. Καταφέρνει μάλιστα νά παρασύρει σ’ αύτό τόν αύτοκράτορα τής Αύστρίας, Φραγκίσκο ’Ιωσήφ Β'. Σύμφωνα μέ τό σχέδιο ή Αύστρία θά κατέβαινε στήν Άδριατική, ή δέ Ρωσία θ’ άναστήλωνε τή βυζαντινή αύτοκρατορία. Τοΰτο, στήν άρχική φάση τών διαπραγματεύσεων. ’Αργότερα, ό Φραγκίσκος ζήτησε νά δοθούν στή Βενετία σημαντικές ελληνικές περιοχές, δπως ή Πελοπόννησος, ή Κρήτη καί τά νησιά τοΰ Αιγαίου. 'Η άπαίτηση αύτή δυσαρέστησε τήν τσαρίνα, ή όποια άποφάσισε νά προχωρήσει μόνη στήν έφαρμο­ γή τοΰ σχεδίου της. 'Ο ναυτικός πόλεμος τοΰ 1787-1792 άρχισε μέ έπιχειρήσεις στόν Εΰξεινο Πόντο, κατά τίς όποιες οί Ρώσοι ένίκησαν τούς Τούρκους σέ δυό σημαντικές συγκρούσεις. Καί οί δυό έγιναν τόν ’Ιούνιο τοΰ 1787. Στή δεύτερη άπ’ αύτές οί Τοΰρκοι έπαθαν μεγάλη ζημιά. ’Έχασαν 7 πλοία τής γραμμής, 2 φρεγάτες, μιά έξοπλισμένη γαλιότα, 2 μίστικα καί άλλα μικρότερα πλοία. Οί άπώλειές τους σέ άνδρες ήταν πολύ μεγάλες. Σημαντικές έπίσης ζημιές ύπέστησαν οί Τούρκοι στόν Εΰξεινο καί άπό πλοία καταδρομής, πολλά άπό τά όποια ήταν έλληνικά. Έκεΐ δμως δπου οί Ρώσοι πολέμησαν τούς Τούρκους μόνο μέ καταδρομικά ήταν τό Αιγαίο, στό όποιο δέν μπόρεσαν νά στείλουν στόλο, δπως είχε γίνει στόν προηγούμενο πόλεμο, τοΰ 1768-1774. Δέν τούς τό έπέτρεπε ή διπλωματική κατάσταση τής έποχής, σύμφωνα μέ τήν όποια είχαν διαμορφωθεί δύο συνασπισμοί. Μέ τή Ρωσία είχαν ταχθεί ή Αύστρία, Γαλλία καί 'Ισπανία καί μέ τήνΤουρκία ή Μ. Βρεταννία. Λίγο άργότερα ή Γαλλία έγκατέλειπε τό ρωσικό στρατόπεδο καί ξαναγύριζε στή φιλία της μέ τήν Πύλη. Μέ τήν ’Αγγλία, άντίπαλό της, ήταν άδύνατο ή Ρωσία νά κινήσει στόλο πρός τή Μεσόγειο καί τό Αιγαίο. Κι ή ’Αγγλία — μαζί της κι ή Γαλλία άργότερα — δέν εύνοοΰσε διαμελισμό τής

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις Τουρκίας, γιά τόν εύνόητο λόγο ότι δέν ήθελε νά φθάσει ή Ρωσία στό Αιγαίο καί κυριαρχήσει στή Βαλκανική. ’Άν δμως δέν μπόρεσε ή Ρωσία νά στείλει στόλο στό Αιγαίο, έκανε τό παν γιά νά ξεσηκώσει τούς λαούς τής Βαλκανικής κατά τοΰ σουλτάνου καί νά συντηρήσει έναν άσίγαστο καί σκληρό πόλεμο καταδρομής έναντίον του. Καί ώς πρός μέν τόν ξεσηκωμό τών 'Ελλήνων δέν τό πέτυχε, γιατί καμιά ελληνική περιοχή καί κανένα νησί δέν είχε διάθεση νά σηκώσει όπλα, ύστερα άπό τήν πικρή έμπειρία του περασμένου πολέμου: είχαν γνωρίσει τότε τήν πιό ώμή έγκατάλειψη κι είχαν πληρώσει σέ αίμα καί αγαθά τό σκίρτημα τοΰ νόμιμου πόθου γιά λευτεριά, στό πλευρό τών «προστατών» τους. ’Εξάλλου στόν πόλεμο αύτό έπρόλαβε ή Πύλη τούς Ρώσους, στή χρησιμοποίηση τών 'Ελλήνων: στρατολόγησε γιά τίς άνάγκες τοΰ τουρκικού στό­ λου μεγάλον άριθμό άπό ναΰτες — οί συγγραφείς τούς ύλολογίζουν σέ 3800-4000 — καί άπείλησε σκληρά μέτρα γιά τίς οικογένειες έκείνων, πού θά τολμούσαν νά ταχθούν στά ρούσικα καράβια. Διέτα­ ξε, πιό συγκεκριμένα, ό καπουδάν πασάς τίς διοική­ σεις τών νησιών νά τούς γκρεμίζουν τά σπίτια καί νά εξορίζουν τίς οίκογένειές τους. Διαφορετικά δμως ήταν τά πράγματα μέ τόν πόλεμο τής καταδρομής. 'Η συγγένεια τοΰ πολέμου αύτοΰ μέ τήν πειρατεία βοήθησε πολύ τήν άνάπτυξή του τούς χρόνους εκείνους τής άναταραχής στίς ελληνικές θάλασσες. ’Ήδη άπό τό 1786, πρίν δηλαδή άπό τό Ρωσοτουρκικό πόλεμο, δροΰσε στό Β. Αιγαίο ό Άνδροΰτσος ή Άνδρίτσος (τό μικρό του δνομα Άνδρέας), πατέρας τοΰ άγωνιστή τοΰ ’21 Όδυσσέα Άνδρούτσου. 'Ο Άνδρίτσος είχε άρματώσει 7 καράβια καί μ’ αύτά κούρσευε δσους ταξίδευαν στή θάλασσα. Κατά τόν πόλεμο δμως Ρώσων καί Τούρκων έγνώρισε ή καταδρομή ένταση καί έκταση, σέ βαθμό πού ποτέ δέν είχε πρίν. Κι αύτό έγινε κυρίως μέ τό Λάμπρο Κατσώνη, σταλμένο γι’ αύτόν άκριβώς τό σκοπό στό Αιγαίο άπ’ τήν Αγία Πετρούπολη. Κι ό Κατσώνης δχι μόνο δικαίωσε τίς προσδοκίες της άλλά τίς ξεπέρασε άπό κάθε πλευρά, γιά νά υψωθεί σέ τραχύ, ήρωικό καί μέχρις ενός σημείου άκατάβλητο γιά τή φυλή του σύμβολο. Γιά τήν ενίσχυ­ ση τοΰ Κατσώνη στρατολόγησε ό Άνδρίτσος 800 περίπου άνδρες. Τί άνθρωπος ήταν ό Λάμπρος Κατσώνης; Τό ψυχολογικό του «πορτραΐτο» μάς τό δίνει πλαστικό ό τότε πρόξενος τής Γαλλίας στά 'Επτάνησα Σαίν Σωβέρ (βιβλ. 968). - Αυτός ό άνθρωπος ήταν προικισμένος μέ σπάνια γενναιότητα καί έτρεφε στήν καρδιά του μίσος άβυσσαλέο γιά καθετί πού θύμιζε Τούρκο. Δέν ήξερε ούτε

Ό Όδυσσεύς ‘Ανδροΰτσος, άπό τούς κορυφαίους πολεμάρ­ χους τοΰ Άγώνα, γιος τοΰ μεγάλου άγωνιστή στή στεριά καί τή θάλασσα, Άνδρέα Άνδρούτσου.

ανάγνωση ούτε γραφή και δέν μιλούσε παρά μόνο έλληνικά. Τίς ελλείψεις δμως αύτές τίς αναπλήρωνε μέ τή σταθερότητα, τή ζωντάνια καί τήν εγρήγορση, πού δέν τού έλειψαν σέ καμιά περίπτωση. "Οποιος τόν έξαπατούσε κι έχανε τήν εμπιστοσύνη του τό πλήρωνε ακριβά. Τούτο άποδείχθηκε σέ πολλές περιστάσεις... Καί τελειώνει τή σκιαγραφία τού άνδρός ό Σαίν Σωβέρ μέ τή διαπίστωση δτι ό Κατσώνης ήταν ό καταλληλότερος γιά ν’ άναλάβει τήν έκστρατεία στήν 'Ελλάδα καί μέ τήν πληροφορία δτι είχε τό βαθμό τοΰ ταγματάρχη τοΰ ναυτικοΰ (τών πεζο­ ναυτών, θά λέγαμε σήμερα) στήν ύπηρεσία τής αύτοκράτειρας. Περσότερο δμως γιά τή ζωή καί τή δράση του μάς κατατοπίζει ή βιογραφία του, γραμμένη άπό άγνω­ στο χέρι, τήν όποια πρώτος δημοσίευσε ό Γ. Κρέμος τό 1876 καί άρτια μάς άπέδωσε, ό Τάκης Λάππας, τό 1978, στό Δελτίο τής Ι.Ε.Ε.Ε. Γεννήθηκε ό Κατσώνης τό 1752, στή Λειβαδιά τής Βοιωτίας κι ήταν γιός ενός άπό τούς προεστούς τοΰ τόπου. Κατά τόν πόλεμο τοΰ 1768-1774 υπηρέτησε στήν Πελοπόννησο καί τό Αιγαίο, δπου καί διέπρεψε. Τό 1776 κατατάχθηκε μέ άλλους 3000 "Ελληνες 195

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

στήν Κριμαία σ’ ένα νεοσύστατο στρατιωτικό σχηματισμό, τό ελληνικό τάγμα, μέ διοικητή τόν Ποτέμκιν. "Υστερα άπό εύδόκιμη υπηρεσία προβιβάσθηκε σέ λοχαγό. Ή πρώτη καταδρομή στή θάλασσα έγινε τό 1777 κι ό Κατσώνης διακρίθηκε άπό τότε ώς κυβερνήτης καταδρομικού σέ επιχειρήσεις έναντίον φρουρίων. Τότε πήρε εντολή άπό τόν Ποτέμκιν νά μεταβεΐ στήν 'Ελλάδα καί άναλάβει τόν πόλεμο καταδρομής έναντίον τών Τούρκων. Ταξιδεύοντας μέσω Βιέννης έφθασε στό Τριέστι, δπου μέ τή συνδρομή τών εκεί 'Ελλήνων άγόρασε μιά τρικάταρτη φρεγάτα, κατασκευασμένη στήν ’Αμερική καί οπλισμένη μέ 30 πυροβόλα. Τήν ονόμασε Άθηνα τής ’Άρκτου, έπωνυμία μέ τήν όποια οί τότε "Ελληνες συνήθιζαν ν’ άποκαλοΰν τήν Αικατερίνη. Τό πλήρωμά της σχηματίστηκε στήν τύχη, άπό "Ελληνες πού βρέθηκαν στό Τριέστι καί γι’ αύτό δέν ήταν άξιόμαχο. ’Έτσι κίνησε γιά τή μεγάλη περιπέτεια. Πλέοντας πρός τήν 'Ελλάδα αιχμαλώτισε ένα δουλτσινιώτικο πειρατικό καί προσέγγισε στήν ’Ήπειρο, δπου στρατολόγησε πολλούς ’Αρβανίτες. Πολλοί εξάλ­ λου "Ελληνες άπό τά νησιά τοΰ Ίονίου έσπευσαν νά τεθούν ύπό τίς διαταγές του. Οί ένετικές άρχές τών νησιών δέν εμπόδισαν αύτή τήν κίνηση, γιατί ή άναταραχή στό Αιγαίο καί ό διωγμός τών Τούρκων ευνοούσαν τή γαληνοτάτη πατρίδα τους. Μετά τήν ’Ήπειρο ό Κατσώνης περιέπλευσε τήν Πελοπόννησο, ταξίδευσε στά πελάγη Κρητικό καί Μυρτώο καί, διασχίζοντας τό Αιγαίο, αιχμαλώτισε 4 τουρκικά πλοία, μέ τά όποια συγκρότησε στολίσκο 6 πλοίων. "Υστερα έπλευσε στή Δωδεκάνησο, κυρίευ­ σε τό φρούριο του Καστελλόριζου τό όποιο καί κατέστρεψε, άφοΰ πήρε τά πυροβόλα του μέ τά όποια συμπλήρωσε τόν οπλισμό τών πλοίων του. Ή σύλληψη 6 άκόμη πλοίων στά νερά τής Κύπρου ήταν ή επόμενη συγκομιδή του, οπότε οδηγώντας ένα στόλο 15 πλοίων, άρχισε συστηματικές επιδρομές στή Συρία καί τήν Αίγυπτο. Σ’ δλα αύτά τά πλοία τοποθετούσε πληρώματα καί κυβερνήτες, πολλοί άπό τούς όποιους ήταν εθε­ λοντές κουρσάροι άπό διάφορα μέρη — προπάντων Κεφαλλονίτες. Τούς ονόμαζε άξιωματικούς τοϋ ρωσικού στρατού καί τούς έφοδίαζε μέ έγγραφα καταγωγής, δηλαδή καταδρομικά διπλώματα, πού έφεραν τήν ύπογραφή τής αύτοκράτειρας. Τά έγγρα­ φα αύτά τούς προστάτευαν άπό τό νά χαρακτηρισθοϋν πειρατές καί νά κρεμαστούν στό κατάρτι κάποιου εύρωπαϊκοΰ πλοίου. Καθώς δμως ό στόλος μεγάλωνε, άντιμετώπιζε ό Κατσώνης τό πρόβλημα τής συντηρήσεώς του. Τά λάφυρα πού συγκόμιζε άπό τή δράση του κατέληγαν στίς άγορές τής Έπτανήσου ή τών ιταλικών πόλεων Λιβόρνο καί Τριέστι, άλλά δέν έπαρκοΰσαν. ’Έγινε

196

μιά προσπάθεια τών Ρώσων μέ τήν άποστολή τοΰ Μυκονιάτη πλοιάρχου ’Α. Ψαρροΰ, γνωστοΰ μας άπό τά όρλωφικά, ό όποιος έλαβε εντολή νά οργανώσει στή Σικελία άποθήκες άνεφοδιασμοΰ καί ένισχύσει τόν Κατσώνη μέ χρήματα. 'Ο Ψαρρός δμως τίποτε άπ’ αύτά δέν έκανε. "Υστερα ή τσαρίνα έστειλε τό στρατηγό Ταμάρα, πού έγκαταστάθηκε στήν ’Ιθάκη, μέ τήν άποστολή νά διευθύνει καί ενισχύει τόν άγώνα τοΰ μεγάλου καταδρομέως. ’Απ’ δσα γνωρίζομε ό στρατηγός δέν έκαμε καλά τή δουλειά του κι ό Ψαρρός, άπό άνάγκη ή άπό κατάχρηση στήν άποστολή του, άρχισε νά παρενοχλεΐ σοβαρά τό εύρωπαϊκό έμπόριο, μέ εξαίρεση τά πλοία τής Βενετίας, άπό τήν όποια — δπως είπαμε — έβρισκε άνοχή καί ύποστήριξη. Περσότερο άπ’ δλα ύπέφεραν τά γαλλικά πλοία, πού κατείχαν τότε τά πρωτεία στό έμπόριο τής ’Ανα­ τολικής Μεσογείου. Στή δυναμική τοΰ Κατσώνη παρουσία στό Αιγαίο άντέδρασε ή Πύλη μέ τήν άποστολή μικρής μοίρας, άπό ένα δίκροτο τών 74 πυροβόλων, μιά φρεγάτα καί άλλα μικρότερα πλοία. Ή σύγκρουση έγινε κοντά στήν Κάρπαθο, τόν Αύγουστο τοΰ 1788 (20-8-1788) καί κράτησε δλη τήν ήμέρα. ’Έληξε μέ τήν ήττα τής τουρκικής μοίρας, πού άποχώρησε αποκομίζοντας 1000 άνδρες — πληγωμένους. Καθώς ή φήμη τοΰ Κατσώνη μεγαλώνει, μαζί μέ τή δράση του καί ξαπλώνεται σ’ ολόκληρη τήν ’Ανατολή, ή Πύλη καταφεύγει στή μέθοδο τοΰ προσεταιρισμοΰ. Κάθε άλλο μέσο γιά τήν έξουδετέρωσή του έχει άστοχήσει. Στέλνει μέ τό διερμηνέα τοΰ Στόλου, Στέφανο Μαυρογένη, γράμμα μέ τό όποιο τοΰ προτείνει άφθονα χρήματα, άμνηστεία κι ένα νησί τής εκλογής του, στό πέλαγος τής’Ικαρίας. 'Ο Κατσώνης δμως δέν καταδέχεται ούτε ν’ άπαντήσει — καί συνεχίζει τόν πόλεμο. ’Έτσι τόν ’Ιούνιο τοΰ 1789 συναντά 14 τουρκικά πλοία στό πέρασμα Σύρου-Μυκόνου, τά όποια άναγκάζει νά άποχωρήσουν μέ άπώλειες. Κι ό ίδιος ύφίσταται ζημιές πού τίς επισκευάζει στή Τζιά, τήν όποια έχει καταστήσει βάση τοΰ στόλου του. Στό πέρασμα Μακρόνησος - Κέα (Τζιά) νικά 6 πλοία τών ’Αλγερινών. ’Αργότερα μιά μοίρα άπό 6 πλοία τοΰ Κατσώνη συγκρούεται μέ τουρκική μοίρα, άπό τήν όποια πυρπολεί 3 πλοία τών 20-24 πυροβόλων. Τό χειμώνα τοΰ 1789-1790 τόν περνά στή Ζάκυνθο καί, γυρίζοντας στό Αιγαίο, τό μήνα Φεβρουάριο, επιβιβάζει στά πλοία του τό άρματολικό σώμα τοΰ ’Ανδρίτσου, άποτελούμενο άπό 800 άνδρες. ’Ανε­ βαίνει κατόπι τό Αιγαίο καί φθάνει στήν Τένεδο, δπου σκόρπισε τά πλοία του σέ μικρές ομάδες, πού περιπολοΰν στό Αιγαίο, άλλά έχουν πάντα βάση τό νησί τής Τζιάς. Οί ομάδες αύτές έκτελοΰν επιδρομές στά τουρκικά πλοία ή καί στά παράλια τής Μ.

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

’Ασίας, άλλά καί έπισκέπτονται τά ελληνικά νησιά, άπό τά όποια εισπράττουν φόρους καί μάλιστα κατά τρόπον πού προκαλεΐ δυσάρεστες άντιδράσεις στούς κατοίκους. Περσότερο άπ’ όλους δυσαρεστοϋνται καί άνησυχοΰν οί πρόκριτοι, οί όποιοι φοβούνται άντίποινα τών Τούρκων, γιά τήν άναγκαστική συνεισφορά καί άκούσια συνεργασία τους μέ τόν Κατσώνη. 'Υπήρξε περίπτωση κατά τήν όποια ό καπουδάν πασάς, όνόματι Μουσταφάς, έστειλε διαταγή στούς 'Υδραίους νά συλλάβουν καί οδηγήσουν σ’ αύτόν δυό εμπορικά πλοία πού έφυγαν μέ τή θέλησή τους καί πήγαν μέ τά καράβια τοΰ «έχθροΰ». Γιά τούς άνδρες πού έπέβαιναν σ’ αύτά τά πλοία, έλεγε, νά γκρεμίζονται τά σπίτια τους καί νά διώκονται οί συγγενείς τους. Παράγγελνε άκόμη ό Μουσταφάς στούς 'Υδραίους νά μή μεταφέρουν μέ τά καράβια τους σιτάρι ή άλλα τρόφιμα στό Λιβόρνο καί στίς άλλες σκάλες, δπου έφοδιάζονταν τά καράβια τών έχθρών τοΰ σουλτάνου. ’Αξίζει νά μνημονεύσουμε στό σημείο αύτό ότι οί νησιώτες τοΰ Αιγαίου δέν βοήθησαν τόν Κατσώνη, γιατί είχαν ζωντανή άκόμη στή μνήμη τήν έγκατάλειψή τους άπό τούς Ρώσους στά όρλωφικά. Σκληρά έπιφυλακτικοί φάνηκαν οί 'Υδραίοι, ένώ οί Σπετσιώτες, λιγότερο ύπολογιστές, συνέδραμαν μέ πλοία καί κυρίως μέ λατινάδικα. Οί Ψαριανοί τοΰ έστειλαν 200 άνδρες, πού κατατάχθηκαν στό στόλο του. Κι δταν άργότερα έπαθε τή μεγάλη ζημιά στόν Καφηρέα, τό νησί τών Ψαρών δέχθηκε καί περιέθαλψε πολλούς Λαμπρινούς, όπως έλεγαν τότε τούς οπαδούς τοΰ Κατσώνη. 'Η επομένη σύγκρουση τοΰ Κατσώνη μέ μου­ σουλμανικές δυνάμεις υπήρξε ήρωική άλλά καί παρ’ ολίγο μοιραία γιά τόν άγώνα του. ’Αρχές Μαίου τοΰ 1790 βγήκε άπό τή Τζιά μέ 9 πλοία, προκειμένου νά συναντήσει τόν τουρκικό στόλο, γιά τόν όποιο είχε πληροφορίες δτι έπλεε έναντίον του. ’Έλπιζε νά ενωθεί στό πέλαγος μέ άλλα δικά του, άπό έκεΐνα πού βρίσκονταν σέ περιπολίες καί ένεργοΰσαν καταδρομές. Συνάντησε δμως τήν 5 Μαίου 1790 (π.ή.) 15 έχθρικά καί τούς έπιτέθηκε άμέσως μέ 7 μόνο δικά του, γιά νά μή τούς δώσει καιρό καί συγκεντρωθούν περισσότερα. Βρισκόταν τήν ώρα έκείνη στά νερά Καφηρέα ’Άνδρου. 'Η μάχη στάθηκε σκληρή, μέ πείσμα καί ήρωισμό άπό τά δυό μέρη. "Οταν τό σκοτάδι χώρισε τούς άντιπάλους, τό άποτέλεσμα τής μάχης ήταν άμφίβολο. Τήν άλλη μέρα δμως τό πρωί ό Κατσώνης βρέθηκε έμπρός στά τουρκικά καί σέ 12 άκόμη πλοία τών Άλγερινών — σύνολο 27. ’Εκείνος έχει μόνο επτά, δπως τήν προτεραία. Άνάμεσά τους είναι ή Άθηνα τής Άρκτου, ό Άχιλλεύς τοΰ Ζυγούρη, ή Μαρία τοΰ Κασίμη. Τά άλλα άνήκουν στόν Άλεξόπουλο, τόν Νικηφοράκη καί τόν Καραμουρτζάνη.

Κι ό άγώνας άρχίζει. 'Η τουρκική ναυαρχίδα, ένα δίκροτο τών 74 πυροβόλων πλησιάζει τόν Άχιλλέα τοΰ Ζυγούρη, μέ καταφανή τήν πρόθεση νά τόν έμβολίσει. 'Ο Ζυγούρης άνάβει τότε φυτίλια στίς κεραίες κι ό Τοΰρκος ναύαρχος, άπό φόβο μήν πάρει φωτιά, άπομακρύνεται. Ρίχνεται δμως τό τούρκικο στό Μαρία, τό πλησιάζει κι οί γενίτσαροι πηδούν άπό τά ψηλά παραπέτα του στό κατάστρωμα τοΰ Μαρία, τό όποιο καί κυριεύουν. Γύρω στούς 150 άνδρες άπ’ τό πλήρωμά του σκοτώνονται ή άχρηστεύονται. Τήν ίδια ώρα ένα μίστικο τών 32 πυροβόλων — ή άλγερινή άρχηγίδα, έκτελεΐ έμβολή στήν Άθηνα τής Άρκτου, ή όποια μέ πολλή δυσκολία κατορθώνει νά έλευθερωθεΐ. Καί τ’ άλλα καράβια τοΰ Κατσώνη παλεύουν άπεγνωσμένα. 'Ένα άπ’ αύτά, τοΰ ’Αλεξόπουλου, τινάζεται άπό τό πλήρωμά του στόν άέρα, γιά νά μήν πέσει στά χέρια τοΰ έχθροΰ. ’Άλλο, τοΰ Νικηφοράκη, ρίχνεται στήν άκτή κι δσοι έπιζοΰν άπό τό πλήρωμα, σώζονται μέ τή φυγή. Μόνο τό πλοίο τού Καραμουρτζάνη, μέ σπασμένο τόν πρυμνιό ίστό κι άλλες σοβαρές ζημίες, κατορθώνει νά διαφύγει. 'Η άρχηγίδα τοΰ Κατσώνη συνεχίζει τόν άγώνα, σέ οίκτρή κατάσταση: τσακισμένη τήν έξαρτία, τρύπια τά πλευρά, τό κατάστρωμα στρωμένο μέ νεκρούς καί τραυματίες — κάπου 240 άνδρες. Οί 55 άνδρες, πού άπομένουν, τοΰ βάζουν φωτιά. Θλιβερός βέβαια είναι δ άπολογισμός: 2 πλοία τοΰ Κατσώνη έπεσαν στά χέρια τοΰ έχθροΰ, 3 πυρπολήθηκαν άπό τά πληρώματά τους καί ένα έξόκειλε. Νεκροί καί τραυματίες 565. Στήν πλευρά τών Τούρκων άπώλεια πλοίου καμία, άλλά οί νεκροί καί τραυματίες έφθασαν τίς 3000. 'Η λαϊκή μούσα, έκδικητική γιά τή συμπεριφορά τοΰ Κατσώνη πρός τούς 'Έλληνες, έπλεξε τό ειρωνικό δίστιχο, άν σ’ αρέσει Μπάρμπα Λάμπρο, ξαναπέρνα άπό τήν ’Άνδρο. 'Η τσαρίνα δμως τόν άντάμειψε, όνομάζοντάς τον χιλίαρχο καί άπονέμοντας σ’ αύτόν τό παράσημο τοΰ Αγίου Γεωργίου. Καί είναι άξιομνημόνευτα τά λόγια τοΰ κυβερνήτη γαλλικοΰ πολεμικοΰ, πού παρακολούθησε τήν άνιση καί έπική πάλη τοΰ Κατσώνη. - Είναι γνωστό σ ’ όλους τούς Ευρωπαίους, είπε, ότι οί άπόγονοι τών 'Ελλήνων διατηρούν καί τώρα τήν πατρογονική τους άρετή καί άνδρεία. Μόνο ή παιδεία τούς έλειψε. ’Άν όμως, μέ τή θέληση τού Θεοΰ, τήν άποκτήσουν κι αύτή, ποιος μπορεί τότε νά άμφιβάλλει ότι καί οί άπόγονοι θά γίνουν όμοιοι μέ τούς προγόνους των; Μετά τήν ήττα του ό Κατσώνης κατέφυγε στή Μήλο, τά Κύθηρα, τή Τζιά καί τήν ’Ιθάκη, δπου συγκρότησε τόν καινούριο του στόλο. Σ’ ένα άπό τά ταξίδια του συνάντησε άλγερινό μίστικο τών 32 πυροβόλων, τό όποιον καί πυρπόλησε. Γιά τήν ένίσχυση τοΰ στόλου του ταξίδεψε ώς τήν Τεργέστη,

197

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

δπου αγόρασε μιά γολέτα καί 2 κανονιοφόρους (εξοπλισμένα πλοιάρια), μέ αποτέλεσμα νά συγκεν­ τρώσει 24 πλοία. Αύτοχειροτονήθηκε τότε ’Αρχηγός τών έν Αιγαίω ναυτικών επιχειρήσεων καί, αφήνοντας νά τόν παρασύρει ή σύμφυτη στόν χαρακτήρα του αισιοδοξία, άρχισε νά κάνει φιλόδοξα σχέδια: πώς δηλαδή θά παραβιάσει τά Στενά καί εισχωρήσει στά Δαρδανέλλια. ΤΗρθε δμως τό τέλος τοΰ πολέμου νά τοΰ άνακόψει τό ρωμαλέο ονειροπόλημα. ’Όχι δμως καί τή δράση. Πραγματικά, δταν τόν Αύγουστο τοΰ 1791 ύπόγραψαν οί Ρώσοι άνακωχή μέ τούς Τούρκους, ειδοποίησε ό στρατηγός Ταμάρα τόν Κατσώνη νά σταματήσει τίς έχθροπραξίες καί άποσυρθεΐ στήν Τεργέστη, δπου νά παροπλίσει τό στόλο του. Ό Κατσώνης, πού είχε λόγους νά είναι δυσαρεστημένος μέ τόν Ταμάρα γιά τόν ελλιπή ανεφοδιασμό του, πικράθηκε καί αγανάκτησε. ’Εκείνος — ό Κατσώνης — κρατούσε τόν άγώνα τής Ρωσίας κατά τών Τούρκων στό Αιγαίο καί τό ’βρίσκε αχάριστο νά βρεθεί πρό τετελεσμένου γεγονότος. Άρνήθηκε νά συμμορφωθεί στή σύσταση τοΰ στρατηγού λέγοντας τό γνωστό, άν ή αύτοκράτειρα συνομολόγησε τήν ειρήνη της, ό Κατσώνης δέν υπέγραψε άκόμη τήν ΐδική του. Τότε έβγαλε προκήρυξη πρός τούς "Ελληνες, στήν όποια ό έξοχώτατος χιλίαρχος καί ίππεύς Λάμπρος Κατσώνης έξηγοΰσε τούς λόγους, γιά τούς όποιους θά συνέχιζε τό ναυτικό άγώνα στό Αιγαίο καί μάλιστα μέ ρωσική σημαία. Οί "Ελληνες, τούς έλεγε, πού έβαψαν μέ τό αίμα τους τίς ρωσικές σημαίες, θά συνεχίσουν τόν άγώνα μέχρις οτου παραχωρηθοΰν σ ’ αυτούς τά δικαιώματα, τά όποια τούς άνήκουν. ("Οθεν οί Ρωμαίοι, δπου μέ τό ίδιάν τους αίμα καταχρωμάτισαν τά ρωσικά σημεία, τότε θέλει παύσει νά έχθρεύωνται τούς εχθρούς δπου ή Ρωσία μεθ' αυτής διεφιλίωσεν δταν λάβουν τά δίκαια, δπου τούς άνήκουν). ΤΗταν δμως σκληρή ή πραγματικότητα, ζοφερή σχετικά μέ τίς ρόδινες ελπίδες: σταμάτησε ή ενί­ σχυση τής Ρωσίας κι ή Βενετία, κατ’ απαίτηση τών Τούρκων καί τών Γάλλων, έπαψε νά τόν ανέχεται. "Υστερα είχε τήν τρομερή έχθρα τής Γαλλίας. Στίς ακτές τοΰ Μόρια είχε αιχμαλωτίσει τρία γαλλικά πλοία καί έκαψε τά σκάφη τους, ένώ έστειλε σέ σκλαβοπάζαρα ή έσφαξε τά πληρώματά τους. Οί εύημεροΰντες γαλλικοί οίκοι τής Κορώνης δοκίμα­ σαν άπειλητική τήν παρουσία του. Ό Γάλλος πρόξενος στή Θεσσαλονίκη σ’ άναφορά πρός τήν κυβέρνησή του σημείωνε χαρακτηριστικά πράγμα­ τα: ό ρωσικός στολίσκος τοϋ ταγματάρχη Κατσώνη άπό 18 σκάφη, πού βρίσκονται στήν περιοχή μας, έχει καταπτοήσει τούς Γάλλους εμπόρους καθώς καί τούς έξαγωγεϊς τών άλλων εθνοτήτων. "Οσοι είχαν ναυλώσει γαλλικά πλοία άκύρωσαν τά κοντράτα. Τά γαλλικά καράβια, πού είχαν άποπλεύσει άπό τή Μασσαλία, έγύρισαν όπίσω μόλις έμαθαν τή δράση τοϋ Κατσώνη.

198

"Υστερα άπ’ αύτά δέν είναι περίεργο δτι ή εξόντωση τοΰ Κατσώνη άποτελοΰσε τώρα στόχο δχι μόνο τής Πύλης άλλά καί τής Γαλλίας. ’Εκείνος πάλι, μετά τήν άποκήρυξη τής ρωσικής προστασίας καί τή δυσμένεια τών Βενετών, κατέφυγε στό Πόρτο Κάγιο, στό Λακωνικό Κόλπο, δπου υπολόγιζε στή συνδρομή τών άδούλωτων κατοίκων τής Μάνης. ’Οχύρωσε λοιπόν τήν περιοχή καί μάλιστα τήν εξόπλισε μέ πυροβόλα πού πήρε άπ’ τό Τσιρίγο καί τοποθέτησε γιά τήν άμυνά της 500 άπό τούς άνδρες τού Άνδρούτσου. 'Η Πύλη έστειλε τότε ισχυρή μοίρα μέ 30 πλοία υπό τόν καπουδάν πασά, μέ τήν οποία ενώθηκαν στά νερά τής Κορώνης δυό γαλλικές φρεγάτες, πού είχαν φθάσει έπί τούτο άπό τήν Τουλώνα. 'Η έπιχείρηση τών Τούρκων καί τών Γάλλων έγινε τή 18η καί τή 19η ’Ιουνίου 1792 άπό 12 τουρκικά πλοία καί μιά γαλλική φρεγάτα τών 31 πυροβόλων. ' Η πρώτη μέρα ήταν ήμέρα σκληρού άγώνα γιά τούς έπιτιθεμένους καί ήρωικής άμυνας γιά έκείνους πού υπεράσπιζαν τήν ιδέα τής έλευθερίας. Τά γεγονότα τής άλλης μέρας είναι άμφιλεγόμενα. 'Ορισμένοι συγγραφείς ομιλούν γιά σκληρές συγ­ κρούσεις καί μεγάλες άπώλειες τών Τούρκων καί τών Γάλλων. Τό πιθανότερο είναι ή άλήθεια νά βρίσκεται στήν άφήγηση δτι τή δεύτερη μέρα, τό πρωί, κίνησαν οί Τούρκοι καί Γάλλοι, έτοιμοι γιά μεγάλη έπίθεση, άλλά δέν χρειάστηκε νά πολε­ μήσουν, γιατί βρήκαν τό φρούριο έρημο καί παρα­ τημένα τά πλοία. ΤΗταν δέκα τόν άριθμό καί φυσικά τά κατέλαβαν. Προστίθεται μάλιστα ή πληροφορία δτι γυμνό σανίδι βρέθηκαν τά καράβια τοΰ Κατσώ­ νη, γιατί κατεβαίνοντας τή νύκτα οί Μανιάτες κυριολεκτικά τά άπογύμνωσαν. ’Έφυγε τότε ό Λάμπρος στό Τσιρίγο καί άπό κεΐ στήν ’Ιθάκη, άπό τήν όποια διαπεραιώνεται στήν ’Ήπειρο, σέ μέρος πού βρισκόταν στή βενετική κυριαρχία. Μέ πολλές προφυλάξεις καί υστέρα άπό μεγάλες περιπέτειες έφθασε στή Ρωσία, δπου ή αύτοκράτειρα τόν ονόμασε στρατηγό. 'Ο διάδοχός της Παύλος τού χορήγησε βοήθημα άπό 500 χιλιά­ δες ρούβλια, μέ τά όποια έγινε πλούσιος καί πολλούς ομογενείς του βοήθησε. Κι δταν ήρθε τό έτος 1804, έτελεύτησε — σέ ήλικία 52 χρόνων. Οί σύντροφοί του δμως δέν ήταν τόσο τυχεροί, δσον έκεΐνος. Ό Άνδροΰτσος μέ τούς άνδρες του δεινοπάθησαν άφάνταστα, διασχίζοντας τό Μόριά καί προχωρώντας στή Στερεά, παρά τή βοήθεια καί τή συνδρομή τών άλλων οπλαρχηγών. Ή πορεία τους, μέσα άπό τά στίφη τών αίμοβόρων ’Αλβανών καί Τούρκων, προσομοιάσθηκε μέ τήν πορεία τών μυρίων τοΰ Ξενοφώντος. ’Αντίθετα δμως πρός έκείνη, είχε δυσάρεστο τέλος. ’Όχι μόνο πολλοί χάθηκαν ή ρίχτηκαν σκλάβοι στίς τουρκικές «γαλέρες», άλλά καί ό άρχηγός τους Άνδροΰτσος

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

πιάστηκε στή Στερεά καί οδηγήθηκε στήν Πόλη, δπου υστέρα άπό βασανιστήρια στή φυλακή, τόν έπνιξαν στά νερά τοΰ Βοσπόρου. Καί ό πληθυσμός ύπέφερε, γιατί συστηματική άρχισε καταδίωξη σ’ δλα τά νησιά, δπου οί κάτοικοι συλλαμβάνονταν καί ρίχνονταν στή φυλα­ κή. Άκόμη κι ή γυναίκα τοΰ Άνδρούτσου πιάνεται άπό τούς Βενετούς κι άρρωσταίνει, άφήνεται δέ ελεύθερη μόνο άφοΰ παραδώσει στόν Γενικό Προ­ βλεπτή τά κοσμήματά της.

Μέ τήν υπογραφή τής Συνθήκης τοΰ Ίασίου τόν ’Ιανουάριο τοΰ 1792 (9-1-1792) ή Ρωσία έγκαταστάθηκε οριστικά στόν Εΰξεινο, δπου άργότερα δημιούργησε τούς μεγάλους ναυστάθμους Χερσώνος, Σεβαστουπόλεως καί Νικολάιεφ, άναγνωρίστηκε δέ σ’ αύτήν τό δικαίωμα νά επεμβαίνει στίς παραδουνάβιες ήγεμονίες. Καί γιά τήν ’Ελλάδα στάθηκε σημαντική ή συνθήκη, γιατί έδινε άμνηστεία στούς έπαναστάτες, νησιώτες καί Πελοποννησίους, καί δριζε τήν έπιστροφή τών αιχμαλώτων. Γιά μιάν άκόμη φορά άναγνωρίστηκε στά ελληνικά πλοία τό δικαίωμα νά διαπλέουν ελεύθερα τά Στενά καί τόν Ευξεινο, ύψώνοντας ρωσική σημαία. Τώρα ώς πρός τήν τύχη πού είχε τό κίνημα Κατσώνη, ό Γάλλος συγγραφέας Γουλιέλμος-’Αν­ τώνιος Όλιβιέ, διατυπώνει μιά γνώμη, πού μοΰ φαίνεται σωστή (βιβλ. 959). - Είχε, σημειώνει ό Όλιβιέ, τήν άδεξιότητα νά καταφρονεί δλους σχεδόν τούς "Ελληνες, λησμονώντας δτι ό στόλος του ήταν δημιούργημα τής γενναίο ψυχίας καί τής εμπιστοσύνης τους. ’Αξίωνε επιτακτικά δ,τι άποτελοΰσε εθελοντική προσφορά, άνεχόταν τίς αυθαι­ ρεσίες τών πληρωμάτων του καί τέλος, γιά νά εξα­ σφαλίσει πόρους, μεταμορφώθηκε σέ πραγματικόν πει­ ρατή καί άρχισε νά αίχμαλωτίξει εμπορικά πλοία, ενώ τό συμφέρον του ήταν νά τά σεβαστεί. ΤΗταν μεγάλος πολεμιστής ό Κατσώνης, μικρός δμως πολιτικός. Διαφορετικά θά γινόταν ένας άξιομνημόνευτος πολεμικός ήγέτης. Άλλά κι αύτός πού ήταν, μέ τίς άδυναμίες καί τά σφάλματά του, έπρόσφερε τεράστια υπηρεσία στό δουλωμένο έθνος. Αύτήν πού επιγραμματικά συνόψισε τό 1809 ό Γάλλος πρόξενος στή Σμύρνη Ζασώ (Jassaud): μέ τό παράδειγμά του έδίδαξε τούς "Ελληνες δτι λίγα ελαφρά πλοία, βγαίνοντας άπό κάποιο σκόπελο τοΰ Αιγαίου, μποροΰσαν ν ’ άντιμετωπίσουν τίς δυνάμεις μιας άπό τίς πλέον άχανεϊς αυτοκρατορίες.

γ. Κλεφταρματολοί στή θάλασσα Καί τό σενάριο συνεχίζεται — μέ άλλα φυσικά επεισόδια. Είναι ό Ρωσοτουρκικός πόλεμος τοΰ 1806-1807, στόν όποιο συμμαχούν μέ τούς Τούρκους οί Γάλλοι, άντιμέτωποι τής Αγγλίας. Τό 1806 τά ρωσικά στρατεύματα μπαίνουν στή Μολδοβλαχία

καί τό 1807 οί ’Άγγλοι στέλνουν μιά άγγλική μοίρα στό Αιγαίο, μέ άρχηγό τό ναύαρχο Ντάκγουωρθ (Duckworth). Τότε οί "Ελληνες ξανάζησαν τό γλυκό παρα­ λήρημα τής ελπίδας: μέ τούς ’Άγγλους καί Ρώσους συμμάχους έπίστεψαν δτι θά κέρδιζαν τή λευτεριά τους — τουλάχιστον οί νησιώτες. Καί γιά νά κάνουν πράξη τήν έλπίδα συγκρότησαν τό χρόνο εκείνο σώμα άπό 1500 Μακεδόνες, οί όποιοι κατέλαβαν τή Σκιάθο καί τήν Αλόννησο (ΒΑ τής Σκιάθου) καί προσφέρθηκαν νά ύποστηρίξουν τήν άγγλική μοίρα τοΰ Ντάκγουωρθ μέ δύναμη 10 χιλιάδων άνδρών. Τούς άπέτρεψαν δμως οί σύμμαχοι (Άγγλορώσοι) άπό μία τέτοια προσπάθεια. Άλλά κι οί 'Υδραίοι έδειξαν διάθεση ν’ άρματώσουν 150(;) καράβια μέ 3000 ναυτικούς κι αύτήν δμως τήν κίνηση τή στα­ μάτησε ό ’Άγγλος ναύαρχος. Έν τώ μεταξύ ό Ντάκγουωρθ έπιτέλεσε έναν άθλο, πού άναφέρεται σάν μοναδικός στήν πολεμική ιστορία τών Στενών: είσέδυσε στόν Ελλήσποντο καί άγκυροβόλησε εμπρός στήν Πόλη. ’Έστειλε τότε τελεσίγραφο στό σουλτάνο Σελήμ Γ', μέ τό όποιο ζητούσε νά άπομακρύνει τό Γάλλο πρεσβευτή Σεμπαστιάνι καί, συμμαχώντας μέ τήν Αγγλία, νά κηρύξει τόν πόλεμο τής Γαλλίας. Ό σουλτάνος δμως άπέρριψε τό τελεσίγραφο καί σ’ άπάντηση άρχισε νά έπισκευάζει τά φρούρια τοΰ Ελλησπόντου. Μπρος στόν κίνδυνο νά βρει κλεισμένη άπ’ τό πυροβολικό τήν έξοδό του στό Αιγαίο, άναγκάστηκε ό τολμηρός ναύαρχος ν’ άποχωρήσει. Οί Ρώσοι, πού είχαν επικυριαρχία στήν Ίόνιο Πολιτεία, κρατοΰσαν ούδέτερη στάση άπέναντι στούς 'Έλληνες κι ό ναύαρχός τους Ούσακώφ δέν δεχόταν στά Επτά Νησιά τούς Ήπειρώτες καί Ρουμελιώτες κλέφτες, πού φεύγοντας τούς Τούρκους ζητούσαν εκεί καταφύγιο. Μέ τήν τροπή δμως πού έπαιρναν τά πράγματα, ύστερα άπό τήν άποτυχία τοΰ Ντάκγουωρθ, άλλαξαν πολιτική καί άρχισαν νά κολακεύουν τούς 'Έλληνες. Σκοπός τους ήταν νά τούς πάρουν μέ τό μέρος τους καί νά δημιουργήσουν εστίες άναταραχής στήν ’Ήπειρο, τή Στερεά καί τά νησιά τοΰ Αιγαίου. ’Έστειλαν μάλιστα στόλο, μέ άρχηγό τό ναύαρχο Δημήτριο Σενιάβιν. ' Ο Σενιάβιν ήταν άπαλλαγμένος άπό πολλά ελατ­ τώματα τών Όρλώφ, δέν έπαυε δμως νά υπηρετεί τούς σκοπούς τοΰ κυρίου του. Έπεδίωξε ευθύς μέ τήν κάθοδό του στό Αιγαίο νά εξεγείρει τούς 'Έλληνες καί προπάντων τούς 'Υδραίους, οί όποιοι καί πολλά καράβια διέθεταν καί μεγάλη ναυτοσύνη. Τό μόνο πού πέτυχε ήταν νά τοΰ διατεθοΰν 'Υδραίοι ναΰτες καί 5 πλοία επανδρωμένα καί τοΰτο μετά άπό ταραχές στήν "Υδρα, στήν όποια τό ρωσόφιλο κόμμα, άνέτρεψε τό διορισμένο άπό τούς Τούρκους διοικητή τοΰ νησιοΰ, Γεώργιο Βούλγαρη. Οί Ψαριανοί άρνήθηκαν κάθε συνεργασία.

199

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις

Κι οί Τούρκοι δμως δέν έμειναν μέ σταυρωμένα τά χέρια. Ζήτησαν άπό τούς 'Υδραίους περσότερους άπό τό κανονικό μελλάχηδες (ναύτες γιά τήν’Αρμάδα), καθώς καί τή μή χρησιμοποίηση στά πλοία τους τής ρωσικής σημαίας, πού τούς εξασφάλιζε ειδική προστασία. Τούς ζήτησαν άκόμη νά στείλουν άρκετά καράβια γιά τή μεταφορά σταριού στήν Πόλη, πού τήν άπειλοΰσε ό λιμός. Τό πόσον δέ δύσκολη ήταν ή κατάσταση τών νησιωτών φαίνεται άπό τό γεγονός δτι, άντιδρώντας ό Σενιάβιν, κήρυξε σέ άποκλεισμό τά λιμάνια τόσο στήν ήπειρωτική χώρα δσο καί στά νησιά Κύπρο, Ρόδο, Κρήτη, Εύβοια, Χίο, Λέσβο καί Λήμνο. Ένισχυμένος ή μή άπό τούς 'Έλληνες ό Σενιάβιν άνέβηκε τό Αιγαίο, κατέλαβε τήν Τένεδο καί επιτηρώντας τό στόμιο τού Ελλησπόντου νίκησε δύο φορές τούς Τούρκους, στ’ άνοικτά τοΰ ’Άθω, 10η Μαΐου καί τή 19 ’Ιουνίου 1807. Λίγες μέρες άργότερα, 7 ’Ιουλίου (ν.ή.) ύπογράφηκε ή Συνθήκη τοΰ Τίλσιτ, μεταξύ Γαλλίας καί Ρωσίας, ή όποια παρεχώρησε τά 'Επτάνησα στούς Γάλλους. Οί επιχειρήσεις σταμάτησαν καί ό Σενιάβιν έγκατέλειψε τό Αιγαίο καί τούς "Ελληνες. Γιά μιάν άκόμη φορά ξαναζωντάνεψε άπειλητική ή πειρατεία. 'Η πειρατεία δμως ύπήρχε καί πριν άπ’ τό Σενιάβιν, οί Ρώσοι άπλώς τήν ύποδαύλισαν. Οί χρόνοι εκείνοι — άρχές τοΰ 19ου αιώνα — άποτελοΰν μιά περίοδο άναταραχής. Κι ή άναταραχή αύτή, είτε γίνεται γιά προσωπικό όφελος τών ληστοπειρατών είτε ύπηρετεΐ τά ρωσικά σχέδια, έχει ένα βαθύτερο νόημα γιά τό άλυσοδεμένο ελληνικό έθνος, τό όποιο δοκιμάζει καί τανύει τούς μυώνες γιά τή συντριβή τών δεσμών του. Άποδεικνύει δηλαδή πώς οί Τούρκοι, παρ’ δλη τή μεγαλοσύνη τους, είναι τρωτοί καί οπωσδήποτε δέν είναι άήττητοι. Άπό τούς άνδρες, πού έδρασαν ή πρωτοστάτησαν σ’ αύτή τήν άναταραχή, ξεχωρίζουν οί ιστορικοί τόν Παπαευθύμιο Βλαχάβα, τό Νίκο γιό τοΰ Τσάρα, τό Γιάννη Σταθά, ώς κι αύτόν τό Θεόδωρο Κολοκοτρώνη. 'Ο Παπευθύμιος Βλαχάβας (ή Παπαβλαχάβας), γόνος καπετάνιου αρματολών κι άρματολός ό ίδιος, έδρασε μέ τόν άδελφό του στά όρη Χάσια, βρισκόμενος στήν ύπηρεσία τού Άλή πασά τών ’ Ιωαννίνων. Μέ τήν έκρηξη τοΰ Ρωσοτουρκικοΰ πολέμου (τό 1806) ό Παπαευθύμιος ταξιδεύει στό Αιγαίο καί άργότερα, καλοκαίρι τοΰ 1807, συναντά τό Σενιάβιν, άπό τόν όποιο εξασφαλίζει βοήθεια καί προστασία. Μέ τήν άπόφαση νά ξεσηκώσει τήν περιοχή του σ’ έπανάσταση, επιστρέφει στή Θεσσαλία, προδίνεται δμως στόν Άλή γιά τά σχέδιά του καί άναγκάζεται νά φύγει στά νησιά. ’Εκεί δρά μέ τόν πειρατικό στολίσκο τοΰ Γιάννη Σταθά. Κάνει δμως τό λάθος νά δώσει πίστη σέ ύπόσχεση τοΰ καπουδάν πασά γιά

200

άμνηστεία, συλλαμβάνεται καί όδηγιέται στήν Πό­ λη, ή όποια τόν παραδίνει στόν Άλή. Περνά τρεις μαρτυρικούς μήνες στή φυλακή, μέ βασανιστήρια καί θανατώνεται μέ τρόπον άγριο — κομμάτια άπ’ τό κορμί του κρεμιοΰνται στά πλατάνια πού βρίσκονται στήν όχθη τής λίμνης τών ’Ιωαννίνων. ’Άλλη ήγετική μορφή τοΰ άρματολισμοΰ ήταν ό γιός τοΰ Τσάρα Νίκος, ό Νικοτσάρας, πού τόν πατέρα του, καπετάνιο στό άρματολίκι τής Έλασσώνος, τόν δολοφόνησε ό Άλής. ’Εκδικούμενος τόν πατέρα του ό Νικοτσάρας συγκρότησε σώμα άπό κλέφτες, μέ τό όποιο άρχισε σκληρόν άγώνα επιδρομών κατά τοΰ Άλή καί τών Τούρκων. Αναγ­ κάστηκε δμως νά καταφύγει στή Σκιάθο, τήν οποία έκανε μαζί μέ τή Σκόπελο δρμητήριο γιά τίς επιδρομές του στά παράλια τής Μακεδονίας καί τής Θεσσαλίας. Τόν κατεδίωξαν οί Τοΰρκοι καί κατέφυ­ γε στήν "Υδρα, δπου βρήκε ήθική υποστήριξη. Συναντήθηκε κατόπι μέ τόν Σενιάβιν, πού είχε βάση τήν Τένεδο καί πήρε τά ύλικά μέσα καί τήν εντολή νά ενεργήσει συστηματικό πόλεμο καταδρομής στό Αιγαίο. Τόν ’Ιούνιο τοΰ 1807 άποβιβάστηκε μέ μικρή δύναμη στήν Κατερίνη καί προχώρησε στό εσω­ τερικό, μέ τήν πρόφαση δτι πήγαινε νά βοηθήσει τούς Σέρβους πού πολεμούσαν τήν Τουρκία. Στήν πραγματικότητα είχε τό φιλόδοξο όνειρο νά δια­ σχίσει τίς βαλκανικές χώρες καί νά ενωθεί μέ τά ρωσικά στρατεύματα τής Βλαχίας. Καθ’ δδόν χρει­ άστηκε νά δώσει μάχες καί σέ μιάν άπ’ αύτές σκοτώθηκε. Μετά τήν άποχώρηση τού ναυάρχου Σενιάβιν άπό τό Αιγαίο πολλοί άρματολοί καί κλέφτες πειρατές πού είχαν συνταχθεΐ μέ τό Ρώσο ναύαρχο, ενώθηκαν μέ νησιώτες πειρατές καθώς καί άλλους κυνηγη­ μένους άπό τόν Άλή καί άρχισαν νά πειρατεύουν τό Βόρειο Αιγαίο. ’Έγιναν γνωστοί γιά τίς βιαιότητες καί τίς σφαγές. ’ Ανάμεσά τους, μέ άρχηγό τό Γιάννη Σταθά άπό τό Βάλτο, ήταν έκτος άπ’ τόν Παπαβλαχάβα, παλικάρια τοΰ Νικοτσάρα, ό Λιόλιος, οί Λαζόπουλοι κ.ά. ' Ο στολίσκος τους άπό 70 πλοία, μικρά τά περισσότερα, χρωματισμένα μαΰρα καί μέ μαύρη ίστιοφορία, προκάλεσε μεγάλες ζημιές στούςΤούρκους. Είχε δική του σημαία, γαλάζια μέ άσπρο σταυρό. 'Ο άρχηγός του Γιάννης Σταθάς έγινε τρόμος γιά τούς Τούρκους καί γιά τούς Ρωμιούς σύμβολο. Τά κατορθώματά του τραγούδησε ή λαϊκή μούσα. Σέ μιά περίπτωση βύθισε τούρκικη φρεγάτα, μετά άπό σκληρή πάλη. Τό Νοέμβρη δμως τοΰ 1808 κτύπησε τούς κλεφταρματολούς τουρκική μοίρα, άπό μιά φρεγάτα καί δυό κορβέτες καί λίγο έλειψε νά χαθούν. Σώθηκαν χάρη στήν επέμβαση μιάς άγγλικής φρε­ γάτας. Στόν πειρατικό στολίσκο, εκτός άπό τούς

Ζόφος: γεγονότα καί καταστάσεις άλλους έπέβαινε καί ό Θεοδ. Κολοκοτρώνης, δ όποιος καί μάς διέσωσε τό περιστατικό. ’Ιδού τί γράφει σχετικά στή Διήγηση συμβάντων τής Ελλη­ νικής Φυλής. - Έπήγα μέ τόν καπετάν Άλεξανδρή εις τό Λεβάντε 10 μήνους έναντίον τών Τούρκων. Έκεΐ έπήγα εις τό "Αγιον "Ορος. Μάς έπολιόρκησαν τρία καράβια τουρκι­

κά πολεμικά, 2 κορβέτα καί μιά φρεγάτα είς τήν Σκιάθο. Έδώκαμεν εί'δηση μιας φρεγάτας άγγλικής καί ήλθε είς βοήθειάν μας. Τά δύο κορβέτα τά έβούλιαζε καί τή φρεγάτα τήν έπήρε ζωντανή. Είμεθα έμεΐς οί "Ελληνες 1400 όλοι καπεταναϊοι τοΰ Όλύμπου, καθώς Παπαβλαχάβας, Λιόλιος, Λαζόπουλοι, τοΰ Τσάρα οί καπεταναϊοι... (βιβλ. -234).

Κι όταν οδηγώντας τό Αστραφτερό του άρμα μέ τά άλογα κάλπαζε πάνω στά κύματα, γύρω του οί τρίτωνες φυσούσαν στό κογχύλι Αγγέλλοντας σ ολα τά θαλάσσια τέρατα πώς βγήκε Απ ’ τό ένάλιο σπήλαιό του ό Θεός τής θάλασσας. (Άπό τή βασιλική άκατο τοΰ βασιλιά τής Δανίας, Φρειδερίκου ΣΤ', Orlogsmuseet τή Κοπεγχάγης).

201

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΤΗ ή Ο ΛΥΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟΝ Οί Έλληνες

I. Τό Ναυτικό τοΰ Ραγια α. Γενικά Μέ τό ναυτικό τοΰ σκλαβωμένου "Ελληνα έγινε κάτι τό Ανεπανάληπτο στήν ιστορία τών καραβιών καί τής θάλασσας: δημιουργήθηκε ένα πολεμικό ναυτικό, πριν δημιουργηθεϊ κράτος. Τό ελληνικό κράτος. Αύτό δέν έχει ξαναγίνει. Γιά νά φθάσει δμως στό σημείο αύτό ό "Ελλη­ νας θαλασσινός πέρασε ένα δρόμο μακρόν καί δύ­ σκολο. Καί πάντα μέ τή στυγνή καί εφιαλτική «συν­ τροφιά», τοΰ βαρβάρου. Οί Τούρκοι, πού ξεκίνησαν άπό τήν κεντρική ’Ασία, όταν έγιναν κύριοι στά παράλια τής Μικράς ’Ασίας, χρησιμοποίησαν αναγ­ καστικά τούς "Ελληνες. ’Αλλά καί όταν άρχισαν κατόπι νά έξοικειώνονται κάπως μέ τή θάλασσα, πάλι χρειάζονταν τούς "Ελληνες γιά τίς έργασίες στήν έξαρτία, γιατί οί δικοί τους άσχολοΰντο μόνο μέ τό κατάστρωμα καί τό κύτος. Καί μέ τόν πόλεμο. — Μετά τήν "Αλωση, σημειώνει ό Ά. Παπαδόπουλος(Οί 'Έλληνες ύπό τούς Τούρκους, βιβλ. 307) χρηχρησιμοποιούσαν οί Τούρκοι τούς "Ελληνες στή θα­ λασσοπλοΐα ύπό τύπον άγγαρείας. Τούτο γιά τόν Πόντο είναι μαρτυρημένο. Άπό τόν 15ον αιώνα επέβαλαν στούς κατοίκους τών παραλίων (καί παρόχθιων) πε­ ριοχών νά περνούν δωρεάν μέ τά πλοιάριά τους τούς μουσουλμάνους άπό τά ποτάμια καί νά μεταφέρουν στή θάλασσα τούς κυβερνητικούς υπαλλήλους, ανώτερους καί κατώτερους, δπου κι άν ήθελαν νά πάνε. Οί άγγαρεΐες αύτές κρατοΰσαν συνήθως ολό­

κληρους μήνες κι οί άγγαρευόμενοι δέν έπαιρναν γι’ αύτό ούτε μισθό ούτε τροφή. ’Επιπλέον μαστι­ γώνονταν σκληρά, άν τύχαινε νά θέλουν ν’ άναπαυθοΰν λίγο, κουρασμένοι καθώς ήταν άπό τήν άκατάπαυστη κωπηλασία. Προσθέτει μάλιστα ό Ά. Παπαδοπούλας δτι ό Πόντος είχε χωριστεί σέ τιμάρια κι οί τιμαριούχοι χρησιμοποιούσαν τούς "Ελληνες τοΰ τιμαρίου τους γιά ταξίδια άναψυχής ή πολεμικούς σκοπούς. Οί άτυχοι "Ελληνες ύπέφεραν βέβαια δεινά άπό τήν τυραννία αύτή τών δεσποτών τους, άλλά κέρδιζαν μιά σοβαρή προστασία άπό τίς αύθαιρεσίες καί τήν καταπίεση τών άλλων Τούρκων. Πραγματικά κάθε τιμαριούχος τό θεωρούσε προσβλητικό νά άνακατεύονται οί άλλοι στό τιμάριό του καί νά χρησιμο­ ποιούν ή, τό χειρότερο, νά κακοποιούν τήν έμψυχη ιδιοκτησία του. ’Αργότερα οί Τούρκοι τό βρήκαν βολικό, οί ρα­ γιάδες, τών νησιών ιδίως τοΰ Αιγαίου, νά τούς παρέ­ χουν όρισμένον άριθμό πλοίων γιά τή συγκρότηση καί ενίσχυση τής ’Αρμάδας. 'H συνέχεια είναι λίγο ή πολύ γνωστή. Γιά τούς "Ελληνες ή καταφυγή στή θάλασσα ήταν άνάγκη μα­ ζί καί πεπρωμένο. 'Η γή τους, στά νησιά κυρίως, ήταν λίγη κι αύτή άγονη ή ρημαγμένη άπό τούς άδιάκοπους πολέμους καί τή ληστεία ή τίς έπιδρομές τών πειρατών. Άπό τό άλλο μέρος οί Τοΰρκοι, άδιάφοροι καί ξένοι πρός τή θάλασσα, πρόθυμα τήν παρα­ χωρούσαν στούς "Ελληνες: νά ταξιδεύουν, νά κτί­ ζουν καράβια, νά έμπορεύονται. Μπορούσαν έτσι νά θεραπεύουν δχι μόνο τίς δικές τους άνάγκες, άλ203

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες λά καί τών άφεντάδων τους. Γι’ αύτό έκεΐνοι, δηλα­ δή οί Τούρκοι, είδαν συνήθως μέ καλό μάτι τήν ενασχόληση τών 'Ελλήνων στή θάλασσα, χαλά­ ρωσαν τό ζυγό καί έμμεσα τούς βοήθησαν. Σ’ ορι­ σμένες περιπτώσεις παραχώρησαν καί μερικά προ­ νόμια. ΤΗταν τό άντίδωρο γιά προσφερθεΐσες άπό τά ελληνικά καράβια ύπηρεσίες — δπως έγινε μέ τήν "Υδρα. Μέσα σ’ αύτό τό κλίμα οί "Ελληνες μάκρυναν τά ταξίδια τους στά πελάγη καί μεγάλωσαν τά καρά­ βια τους, γιά νά’ναι σέ θέση νά παλεύουν μέ τά κύ­ ματα τοΰ ανοικτού πόντου. Μέ τό πυργωμένο κύμα. Μιλήσαμε δμως καί γιά πεπρωμένο. Οί Ναπολεόντιοι πόλεμοι ήταν βασικά γιά τούς "Ελληνες ναυτιλλομένους, τό εύεργετικό χέρι πού τούς έσ­ πρωξε στήν ακμή. Τή μεγάλη ακμή. ’Έσβησαν οί άλλοτε κραταιές θαλασσοκρατίες τών ιταλικών δημοκρατιών καί δοκιμάστηκε σκληρά τό γαλλικό θαλασσεμπόριο στήν ανατολική, άλλά καί σ’ ολό­ κληρη τή Μεσόγειο. Τά άγγλικά καράβια έγκατέστησαν μακροχρόνιους άποκλεισμούς στά παράλια τής Γαλλίας καί τής ' Ισπανίας, κι αύτούς τούς άποκλεισμούς παραβίαζαν οί "Ελληνες καπετάνιοι, κομίζοντας άπό τή Μαύρη Θάλασσα καί τό Αιγαίο σιτάρι στούς λιμασμένους άπό τή σιτοδεία πληθυ­ σμούς. Τοΰτο γινόταν μέ κίνδυνο, μέ πολύν κίνδυ­ νο, μέ θαυμαστή ναυτικότητα καί τέχνη. "Αξιζε δμως τόν κόπο. 'Η συγκομιδή ήταν πλούσια, άφοΰ τά έλληνικά σιτοκάραβα, κατά τό ταξίδι τοΰ γυρισμοΰ, έριχναν στό κύτος, γιά έρμα, χρυσάφι καί άσήμι. Συνέβη δμως καί κάτι άλλο. Στόν άγγλικό άποκλεισμό τών παραλίων τής Εύρώπης, πού τελούσαν ύπό τόν Ναπολέοντα, ό τελευταίος άπάντησε μέ τοΰτο τό άντίμετρο: ύποχρέωσε δλους τους ήγεμόνες τής Εύρώπης, πού έπηρέαζε, νά μή δέχονται κανένα έμπόρευμα άπό τήν ’Αγγλία καί τίς άποικίες της. ’Απ’ αύτό τό μέτρο εξαιρέθηκε τό οθωμανικό κράτος. ’Έτσι ή Κωνσταντινούπολη, ή Σμύρνη καί ή Θεσσαλονίκη γίνηκαν οί κυριότεροι λιμένες, δπου ξεφόρτωναν δλα τά έμπορεύματα τών άγγλικών άποικιών καί τοΰ Νέου Κόσμου. Προπάντων ή Θεσσαλονίκη. Άπό έκεΐ μεταφέρονταν στά διάφορα σημεία τής Εύρώπης, περνώντας άπό τήνΕύρωπαϊκή Τουρκία, τήν Αύστρία καί τήν Ούγγαρία. "Αρπαξαν λοιπόν τότε τήν εύκαιρία οί "Ελληνες στήν ξηρά καί τή θάλασσα, έγκαθιστώντας άκμάζοντα πρακτορεία σέ διάφορες χώρες τής Εύρώπης καί πραγματοποιώντας μεταφορές μέ τά καράβια τους. ’Ιδιαίτερα έπωφελήθηκαν οί νησιώτες τοΰ Αιγαίου (μέ έπικεφαλής τήν "Υδρα, τίς Σπέτσες καί τά Ψαρά), οί όποιοι φόρτωναν τά έμπορεύματα στόν Εΰξεινο, τήν Άζοφική καί στήν Ανατολική Με­ σόγειο, γιά νά τά μεταφέρουν στά λιμάνια πού εί­ παμε.

204

Στίς κινήσεις τους τά έλληνικά πλοία είχαν πάν­ τοτε τό ένδεχόμενο νά συναντήσουν τά άγρυπνα ψηλόπρυμνα καράβια τής Ίγκιλτέρας, πού έφάρμοζαν σκληρά τόν άποκλεισμό τής Εύρώπης ή ν’ άντιμετωπίσουν τά ληστρικά κάτεργα τών πειρατών, τή μάστιγα αύτή τών ύδάτων. Κι έπρεπε νά είναι σέ θέση νά παλέψουν. ΓΓ αύτό έξοπλίζονταν μέ κανό­ νια καί μέ ψιλά άρματα, δηλαδή τουφέκια, πιστόλες καί τρομπόνια. ΤΗταν τοΰτο ένας κίνδυνος καί ένα άθλημα. Μιά προετοιμασία γιά τόν Αγώνα τοΰ Λυτρωμοΰ. - '0 εξοπλισμός τών καραβιών γιά τήν άντιμετώπιση τών πειρατών στή Μεσόγειο, σημειώνει ένας άπό τούς συγχρόνους συγγραφείς (ό Κ. Σιμόπουλος) καί ή κατάκτηση τής ναυτικής τέχνης στό κοντραμπάντο ανά­ μεσα στην αγγλική φλόττα... ήταν (δυό) άπό τούς ση­ μαντικούς παράγοντες στήν προετοιμασία τοΰ Μεγάλου Ξεσηκωμού. Οί "Ελληνες ναυτικοί βοήθησαν έπίσης στήν προετοιμασία τοΰ Αγώνα, μετέχοντας στήν Φιλική Εταιρεία καί διαδίδοντας τίς άρχές της στά διάφορα λιμάνια καί τά έμπορικά κέντρα, δπου έπιαναν. Κι ήταν οί πιό κατάλληλοι γι’ αύτό τό έργο, γιατί μέ τίς μετακινήσεις τους δέν έδιναν στόν τύραννο καμιά ύποψία.

"Υστερα τά πλούτη, πού συσσωρεύθηκαν άπό τίς τολμηρές έκεϊνες έπιχειρήσεις ήταν κι αύτά ένα άποθεματικό τοΰ ’Έθνους, γιά τή χρηματοδότηση τής μεγάλης Έπιχειρήσεως. Μέ τήν οικονομική δέ άνεση καί εύημερία είδαν οί "Ελληνες νησιώτες τ’ άγαθά τής λευτεριάς καί τής προόδου καί μίση­ σαν τή σκλαβιά, καθώς κουβάλησαν μέ τά καράβια τους άπ’ τήν Εύρώπη τά ιδανικά μιας άξιας ζωής. Σπόρος ρωμαλέος, γιά έλπιδοφόρα σπορά στό γόνι­ μο έδαφος τής ελληνικής ψυχής. Οί λίγοι δμως χρόνοι, πού προηγήθηκαν τοΰ Ξεσηκωμού άπετέλεσαν γιά τούς "Ελληνες ναυτι­ κούς μεγάλη δοκιμασία. 'Η πτώση τοΰ Ναπολέοντος καί ή άποκατάσταση τής ειρήνης στήν Εύρώπη έριξαν τήν εμπορική ναυτιλία τών Ελλήνων σέ μιά περίοδο κρίσεως. ’Άρχισε, ή κρίση, τό 1815 καί έντεινόταν άπό χρόνο σέ χρόνο — πιό δύσκολος δμως ήταν ό άμέσως πριν άπό τήν επανάσταση χρόνος. Τά καράβια, πού ταξίδευαν, ήταν τώρα πολύ λιγότερα καί άπέφεραν μικρότερα κέρδη. Έφθασαν νά ταξιδεύουν μέ ζημιά. Τοΰτο έπληττε βέβαια τούς καραβοκυραίους άλλά περσότερο τά πληρώματα, τά όποια άρχισαν νά ύποφέρουν δεινά. Σ’ ορισμένα νησιά σημειώθηκαν έξεγέρσεις, τίς όποιες κατέστειλαν μέ βία οί πρόκριτοι. Αναφέρουν οί συγγραφείς τέτοια περιστατικά, μερικά μάλιστα άπό τά όποια έλαβαν χώρα πολύ πριν άπό τήν οικονομική κρίση. Τό 1800 οί κάτοικοι τών Σπετσών άφηνίασαν, έπαψαν νά ύπακούουν στούς

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

προκρίτους καί άρχισαν νά προκαλοΰν ταραχές. Διορίστηκε τότε ένας ζαμπίτης, δηλαδή διοικητής μέ αστυνομικά καθήκοντα, τόν όποιο έξέλεγαν οί πλοίαρχοι καί έγκριτοι πολίτες καί έπικύρωνε τήν έκλογή του ό καπουδάν. Τό 1815 ξέσπασε στά Ψαρά στάση τοΰ λαοΰ κα­ τά τών δημογερόντων, μέ τήν πρόφαση δτι έκεΐνοι κυβερνούσαν τυραννικά. "Υστερα άπό πολλές διε­ νέξεις κατέφυγαν στόν καπουδάν καί συμφώνησαν νά έκλέγουν τούς τέσσαρες δημογέροντες, δπως πριν καί έπιπλέον ένα διοικητή, τόν κοτζάμπαση. Δέν υστέρησε ή "Υδρα σέ ταραχές, πού οδήγη­ σαν στή δολοφονία τοΰ Άνδρέα Κουντουριώτη, πατέρα τών Λαζάρου καί Γεωργίου. ’Έγινε καί έκεϊ δ,τι στίς Σπέτσες: διορίστηκε άπό τόν καπουδάν πα­ σά ζαμπίτης μέ άστυνομικά καί διοικητικά καθή­ κοντα, ό Γεώργιος Βούλγαρης, μπάς-ρέίσης στόν τουρκικό στόλο καί άρεστός στούς ’Οθωμανούς. Μετά τό θάνατό του, τό 1812, ξανάρχισαν οί στά­ σεις καί οχλοκρατικές έκδηλώσεις, πού έντάθηκαν μέ τήν οικονομική κρίση ή όποια άπλώθηκε στό Αι­ γαίο καί τή Μεσόγειο άκόμη, γιά τούς "Ελληνες. Έν τώ μεταξύ ή έπανάσταση τοΰ Άλή πασά, ή όποια γενικότερα ευνόησε τόν ξεσηκωμό τών Ελ­ λήνων στά πρώτα του βήματα, έπιβάρυνε τούς νη­ σιώτες μέ πρόσθετες άπαιτήσεις τών Τούρκων. Χρειάστηκαν περσότερους μελλάχηδες, σεφερλήδες καί κολαούζους, (ναΰτες στήν ’Αρμάδα ή στόν Ταρ­ σανά καί πλοηγούς) πού τά έξοδά τους έπρεπε νά καταβάλουν οί "Ελληνες. Καί μ’ αύτό δέν σταμάτη­ σαν βέβαια τά διάφορα φιλότιμα, δηλαδή τά δώρα πρός τόν καπουδάν πασά καί τόν "Ελληνα Διερμη­ νέα τοΰ Στόλου. Σέ μιά περίπτωση ό Τοΰρκος ναύαρχος ζήτησε άπό τούς Σπετσιώτες 100 μελλάχηδες άντί 50 καί όρισε τό άντισήκωμα σέ 300 γρόσια άντί τών 100, πού ήταν μέχρι τότε. Κι οί πρόκριτοι μέ άναφορά τους ζήτησαν ν’ άπαλλαγοΰν άπό τό πρόσθετο βάρος, διεκτραγωδώντας τήν κατάσταση. 'Η άναφορά τους πρός τόν Τούρκο άφέντη είναι παράπονο πικρό καί κραυγή άπογνώσεως. — 'Ημείς πάσχομεν άπό πολλοΰ, Έφφένδημ, δεινώς κατ ’ έξοχήν τόν παρελθόντα καί τόν έφεστώτα χρόνο (έτος) έξ αιτίας της όλοτελοΰς νεκρώσεως τοΰ θαλασσεμπορίου μας (ή μόνη τροφός καί περίθαλψις πάντων τών κατοίκων σκλάβων της η καλώς είπεϊν καί αύτή ή ζωή καί ή ϋπαρξις αυτών) καί έκ τών έπισυμβάντων ναυαγίων καραβιών τινών... έκεϊνα δέ τά ολίγα καρά­ βια, δπου έμειναν έξ αιτίας τών τρομερών ζημιών δπου έδοκίμασαν, κατεδέθησαν καί δέν κινούνται πλέον... (Άρχεΐον 'Ύδρας, βιβλ. 524, τ. Στ', σελ. 464). Μέ τούς Τούρκους νά δείχνουν αθεράπευτη βουλιμία σέ άπαιτήσεις άπό τούς "Ελληνες, μέ τά ελληνικά καράβια, έξοπλισμένα βέβαια άλλά άνερ­ γα καί τά πληρώματα έμπειρα στίς ναυτικές συγ­

κρούσεις χωρίς δμως έργασία, ήταν οί "Ελληνες ναυτικοί τεχνικά καί ψυχολογικά ώριμοι νά δε­ χθούν τήν ’Επανάσταση. Καί ρίχθηκαν σ’ αύτή, γιά νά κινήσουν τά σταματημένα καράβια, νά ζήσουν τίς φαμίλιες τους καί ν’ άναστήσουν τή σκλα­ βωμένη πατρίδα.

β. Οί δυνάμεις Γιά τή δύναμη τοΰ έλληνικοΰ έμπορικοΰ στόλου στίς άρχές τοΰ 19ου αιώνα καί ειδικότερα στίς παρα­ μονές τής Έπαναστάσεως δέν ύπάρχει συμφωνία στίς πηγές, συγγραφείς ή αρχεία. Καί πριν άπ’ δλα πρέπει νά διευκρινίσουμε δτι μέ τόν δρο έλληνικός εμπορικός στόλος έννοοΰμε τά έμπορικά καράβια, μέ κάπως ύπολογίσιμη χωρητικότητα — άκριβές μέγεθος δέν μποροΰμε νά προσδιορίσουμε — τά όποια είχαν τά διάφορα ελληνικά νησιά καί οί ναυ­ τικές πόλεις (Κύμη, Γαλαξείδι, Τρίκκερι, Μεσο­ λόγγι κ.ά.). 'Η πρώτη σοβαρή μαρτυρία σχετικά μ’ αύτό τό θέμα είναι τοΰ περιηγητή Ρίτσαρντ Τσάντλερ (Ri­ chard Chandler) (βιβλ. 908). Σύμφωνα μ’ αύτήν τό 1765 ή "Υδρα διέθεσε 120 καράβια, πολλά άπό τά όποια ήταν καλύτερα έξοπλισμένα άπό τά πολεμικά τής άγγλικής μοίρας τοΰ Αιγαίου. Σ’ αύτό προσθέ­ τει ό Τσάντλερ τήν παρατήρηση ότι οί 'Υδραίοι θεωροΰνται ώς οί πιό άξιοι ναυτικοί τής ’Ανατολής. Ταξιδεύουν άτρόμητοι καί στίς μεγαλύτερες φουρ­ τούνες καί δέν διστάζουν νά σηκώσουν άγκυρα μέ­ σα στή νύκτα. Σχετικά ό Γάλλος Φραγκίσκος Πουκεβίλ (Fran­ cois Pouqueville) (βιβλ. 963, τ. Β', σελ. 294-97) ση­ μειώνει ότι ή "Υδρα μετά τό 1774 διέθετε 120 πλοία, ολικής χωρητικότητας 45 χιλ. τόννων, μέ πλήρωμα 5400 άνδρες καί 2400 πυροβόλα, γιά τήν άμυνα κατά τών πειρατών. Αύτά γράφουν οί ξένοι. Γιά τό 1786 δμως έχομε έπίσημο κατάλογο άπό τόν ’Αντώνιο Λιγνό ('Ιστο­ ρία τής νήσου 'Ύδρας, βιβλ. 262, τ. Α', σελ. 103), σύμ­ φωνα μέ τόν όποιο ή "Υδρα είχε τό χρόνο έκεΐνο 78 μεγάλα πλοία καί 42 μικρά. Γιά τό έτος 1809, ένας ξένος πάλι ό Γιασσώ (Υassauy) άνεβάζει τά ύδραίικα πλοία σέ 110, μέ μέση χωρητικότητα 325 τόννους, τά σπετσιώτικα σέ 90 μέ μέση χωρητικότητα 240 τόννους, ένώ οί άντίστοιχοι αριθμοί γιά τά Ψαρά είναι 100 καί 210. Κα­ τά τά άρχεΐα τής "Υδρας, τό 1812 τό νησί αύτό δια­ θέτει 128 δίστηλα καί τρίστηλα. Δέν ήταν δμως μόνο ή "Υδρα, οί Σπέτσες καί τά Ψαρά. Καράβια είχαν δλα σχεδόν τά νησιά τού Αι­ γαίου. Καί πάνω σ’ αύτό πληρέστερος είναι ό πί­ νακας πού δημοσιεύει ό Πουκεβίλ, γιά τό έτος 1813 (βιβλ. 963, τ. Β', σελ. 68-71). Σύμφωνα μ’ αύτόν, τό 1813, ή "Υδρα, οί Σπέ­ τσες, τά Ψαρά καί ή Μύκονος είχαν άντιστοίχως 120, 205

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες .

60, 60 καί 22 καράβια, μέ μέση χωρητικότητα 375, 325, 425 καί 150 τόννων, μέσον αριθμό ναυτών 45, 45, 30 καί 20, μέσον αριθμό κανονιών κατά πλοίο 20, 15, 12 καί 6, συνολική χωρητικότητα 45.000, 19.500, 25.500 καί 3300 τόννων, συνολικό αριθμό ναυτών 5400, 2700, 1800 καί 440 καί, τέλος, συνολικό αριθμό κανονιών 2400, 900, 720 καί 132. Συνολικά, 26 νησιά καί τό Τρίκκερι μέ τό Γα­ λαξείδι διέθεταν τό 1813, σύμφωνα μέ τόν πίνακα τοΰ Πουκεβίλ, 615 πλοία, άπό 70 τόννων τό μικρότερο καί 450 τό μεγαλύτερο, μέ συνολική χωρητικότητα 153.580 τόν., 17.526 ναύτες καί 5878 πυροβόλα. 'Υπάρχει δμως στά ’Εθνικά αρχεία τής Γαλλίας καί ειδικότερα τά ’Αρχεία τοΰ 'Υπουργείου ’Εξω­ τερικών, (Β III - έμπορικά αρχεία) πίνακας μεταγε­ νέστερος τοΰ ίδιου Γάλλου, τοΰ Φραγκίσκου Πουκε­ βίλ, μέ χρονολογία 23 ’Ιουλίου 1816 (δημοσιευμέ­ νος στό περιοδικό «Έρανιστής» άπό τόν Κ. Σβολόπουλο βιβλ. 331), μέ στοιχεία γιά 24 νησιά, σύν τό Τρίκκερι καί ή Θεσσαλονίκη, δχι δμως τό Γαλα­ ξείδι. ’Ακολουθώντας τόν πίνακα αύτόν βλέπομε πώς ή 'Ύδρα είχε, τό 1816, 100 σκάφη (75 μέ οθωμανική καί 25 μέ ρωσική σημαία), στά όποια έπέβαιναν 6000 ναύτες καί ύπήρχαν 1800 πυροβόλα. Οί Σπέτσες 60 σκάφη (καί τά 60 μέ ρωσική σημαία), 3600 ναύτες καί 480 πυροβόλα. Τά Ψαρά 40 σκάφη (32 ύπό οθω­ μανική καί 8 ύπό ρωσική σημαία), μέ 1200 ναύτες καί 480 πυροβόλα. Ή Μύκονος 22 σκάφη μέ 440 ναύ­ τες καί 176 πυροβόλα, ή δέ Κρήτη 40 σκάφη μέ 1200 ναύτες καί 480 πυροβόλα. Συνολικά κατά τόν ’ίδιον πίνακα διέθεταν τά ελ­ ληνικά νησιά, μαζί μέ τό Τρίκκερι καί τή Θεσσαλο­ νίκη 530 πλοία, μέ 16.481 ναύτες καί 4935 πυροβόλα. Άπ’ αύτά, τά 337 έφεραν οθωμανική σημαία, τά 191 ρωσική καί τά άλλα άγγλική (ιδίως στούς Ναπο­ λεόντειους πολέμους), τή σημαία τοΰ Παναγίου Τά­ φου, τών Ίονίων νήσων, τών δύο Σικελιών καί τής Μάλτας. Σέ περίπτωση έντάσεως τών σχέσεων τής Πύλης ή πολέμου άναγκάζονταν οί 'Έλληνες νά ύψώνουν τήν οθωμανική σημαία. 'Ως πρός τό μέγεθος τών καραβιών, έχομε τά εξής πρόσθετα στοιχεία. Τό 1806 ό ύδραίικος στόλος περιλάμβανε 73 μεγάλα καράβια καί πολλά άπ’ αύτά είχαν πορτάδα (χωρητικότητα) 253,8 μέχρι 451,2 τόννους. Τό 1812 ή πορτάδα φθάνει τούς 544,2 καί τό 1816 τούς 588 τόννους. Στήν περίοδο 1813-1816 ή μέση χωρητικότητα τών πλοίων είναι έκείνη πού σημειώνει ό Πουκεβίλ στόν πρώτο πίνακα (τοΰ 1813), δηλαδή 375 γιά τά ύδραίικα, 325 τά σπετσιώ­ τικα, 425 τά ψαριανά καί 200 του Γαλαξειδιού. Στίς άρχές τοΰ Άγώνα, κατά τά άρχεΐα τών Ψα­ ρών καί τής "Υδρας, (Άρχεϊον 'Ύδρας Ά. Λιγνοΰ, βιβλ. 524, τ. ΙΣΤ') διέθεταν ή "Υδρα 73 πλοία μεγαλύ­ τερα τών 200 τόννων καί κατάλληλα γιά πόλεμο, μέ

206

ολική χωρητικότητα 22.766 τόννους, οί Σπέτσες 46 μέ ολική χωρητικότητα 15.577 τόν. καί τά Ψαρά 3540 σύν 15 μίστικα. (Μαζί μέ τά πλοία Β' τάξεως, δη­ λαδή τά άνω τών 30 τόννων είχε τό 1821 ή "Υδρα 124 πλοία, τόννοι 27.143 καί οί Σπέτσες 47, τόννοι 15.787). Άπό τά στοιχεία τής γαλλικής Μοίρας τής Ανατολής (Station du Levant) φαίνεται δτι τά κα­ τάλληλα πρός πόλεμον ήταν, ύδραίικα 80 μέ 10.000 ναύτες, σπετσιώτικα 60 καί ψαριανά 30, ένώ ό Γάλ­ λος πρόξενος στή Σμύρνη, έκείνων τών χρόνων, τά συνοψίζει, μαζί μέ τής Κάσου, σέ 180. Άπ’ αύτά, τά περσότερα ήταν βρίκια, δίστηλα βέβαια, λίγα τρίστηλα κι δλα τους οπλισμένα μέ 12-18 πυρο­ βόλα, τό καθένα. Σύμφωνα μέ άλλη μαρτυρία, τά τρία νησιά άριθμούσαν 176 πλοία ("Υδρα 92, Σπέτσες 44 καί Ψαρά 40), τά όποια μόλον πού ήταν φορτηγά, τά εξόπλισαν ώς πολεμικά, μέ τήν ’ίδια σημαία τοϋ Σταυρού καί τής Έπαναστάσεως. Καί τό Γαλαξείδι είχε πλοία, λιγότερα βέβαια καί δευτερεύοντα, καθώς καί τά νησιά Κάσος, Μύκονος κ.ά. Καί άλλος, ό Βουτιέ (Voutier), σημειώνει πώς ή 'Ύδρα διαθέτει 100 καράβια τών 300 τόννων περίπου, μέ 6000 ναυτικούς καί 2000 πυροβόλα (βιβλ. 1046). Τά Ψαρά, προχωρημένο φυλάκιο τών Ελλήνων στόν Άγώνα κι οί Σπέτσες παρουσιάζουν τήν Ίδια δύναμη. Κι άν ύπολογίσουμε τούς ναύτες τών άλλων νησιών, τοΰ Κρανιδίου καί τοΰ Γαλαξειδίου, οί ναυτικές δυνάμεις τής (έπαναστατημένης) Ελλά­ δος άνέρχονται σέ 206 καράβια μέ 4000 πυροβόλα καί 15.000 έξαίρετους ναυτικούς. 'Ο αριθμός τών πυροβόλων είναι έξογκωμένος. (Διαφωνούν πάντως οί συγγραφείς γιά τόν άριθμό τών πλοίων, στήν άρχή τοΰ Άγώνα: 'Ο Σ. Τρικούπης άποδίδει: 92 στήν "Υδρα, 44 στίς Σπέτσες καί 40 στά Ψαρά. Τό ’ίδιο καί ό Ί. Φιλήμων. 'Ο Γ. Φωτόπουλος, 90 στήν 'Ύδρα, 50 στίς Σπέτσες καί 40 στά Ψαρά. 'Η έπταμελής ’Επιτροπή Μαυροκορδάτου, πού σύστησε ό Κυβερνήτης, στό πόρισμά της άπό 2-11-1829, κατάστιχο α', δίνει τά άκόλουθα στοιχεία: "Υδρα πλοία 186, τόν. 27.736, Σπέτσαι 64, τόν. 15.907. Άπ’ αύτά, άνω τών 100 τόν., "Υδρα 87 τόν. 24783, Σπέτσαι 47 τόν. 15787 ή πλοία άνω τών 180 τόν., "Υδρα 74 τόν. 22961, Σπέτσαι 47 τόν. 15787. 'Ως πρός τό μέγεθος, ό Τρικούπης μνημο­ νεύει ώς μεγαλύτερα, τά ύδραίικα πλοία, τό τρικά­ ταρτο τοϋ Τομπάζη μέ 20 κανόνια τών 12 λιτρών, τό τρικάταρτο τοΰ Λαλεχοΰ μέ 18 πυροβόλα τών 18 καί 15 λιτρών καί τό δικάταρτο τοΰ Μιαούλη, μέ 18 πυρο­ βόλα τών 12 λιτρών. Γιά τά Ψαρά λόγω τής καταστροφής δέν διασώ­ θηκαν στοιχεία). ’Έκτισαν άραγε οί νησιώτες κατά τή διάρκεια τοΰ Άγώνα καινούρια καράβια, τά όποια πρέπει νά προ­

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες . σθέσουμε στό μαρτυρημένον αριθμό τών ελληνικών πλοίων; Γράφοντας ό Φραγκίσκος Πουκεβίλ γιά τόν ελ­ ληνικό στόλο τοΰ 1813 έθετε μέ ανησυχία τό ερώ­ τημα τί θά γίνουν άραγε δλα αύτά τά πλοία, δταν ξαναγυρίσει ή ειρήνη; Τό έρώτημα αύτό, προφητικό στ’ άλήθεια, βρήκε τή δικαίωσή του στή ναυτιλιακή κρίση, πού ξέσπασε γιά τούς 'Έλληνες μετά τήν έξαφάνιση τοΰ Ναπολέοντος άπό τήν εύρωπαϊκή σκη­ νή. Ή πιό πάνω διαπίστωση μάς οδηγεί στή σκέψη δτι μέ τήν έναρξη τοΰ Άγώνα ύπήρχε περίσσεια άπό πλοία, πολλά έμεναν άνεργα, τό έμπόριο στή θάλασσα είχε πληγεί άκόμη περισσότερο καί επομέ­ νως δέν πρέπει νά έγιναν καινούριες ναυπηγήσεις, άξιες νά μνημονευθοΰν. Κι είναι άμφίβολο άν ύπήρχαν χρήματα γιά μιά τέτοια έπιχείρηση, έλάχιστα έπικερδή, γιατί τά άπορροφοΰσαν οί άνάγκες τοΰ πολέμου. Φυσικά δσα καράβια βρίσκονταν στά σκα­ ριά, σέ ελληνικά ναυπηγεία, θά τελείωσαν. "Οπως έπίσης θά γίνονταν οί άπαραίτητες έπισκευές καί ερ­ γασίες συντηρήσεως. Έν τούτοις δέν πρέπει ν’ άποκλείσουμε ναυπη­ γήσεις, πού έπέβαλλαν οί τρέχουσες άνάγκες τοΰ πολέμου. Καί σ’ αύτή τήν περίπτωση πρέπει νά πλαισιώσουμε τήν πληροφορία πού έχομε, δτι κατά τή διάρκεια τοΰ Άγώνα κατασκευάσθηκαν στίς Σπέτσες 27 βρικογολέτες, κατάλληλες γιά άποκλεισμό καί καταδρομές. (Άκόμη, δτι στή Σάμο ναυπη­ γήθηκε τό βρίκι Άχιλλεύς, μέ 20 πυροβόλα. Αύ­ τό δμως, καθώς δέν άνήκει στόν «τρινήσιο στόλο», δέν πρέπει νά λογαριασθεΐ). Ό Ά. Λιγνός (Ιστορία τής Νήσου 'Ύδρας, βιβλ. 262, τ. Α', β' μέρος), αμφισβητεί τή ναυπήγηση αύτών τών βρικογολετών καί βασίζει τοΰτο στά κατάστιχα (πίνακες), τά όποια συνέταξε τό 1828, κατ’ έντολή τοΰ Κυβερνήτη, ειδική ’Επιτροπή καί περιλαμβάνουν τά πλοία τής "Υδρας καί τών Σπετσών στήν άρχή καί τό τέλος τοΰ πολέμου, τό μέγεθος τους καί τόν χρόνο τής κατασκευής. Μνη­ μονεύει δέ, ό Λιγνός, δτι οί 'Υδραίοι κατασκεύασαν τό 1822 δυό πλοία, τό Έννυώ καί τό Μελπομένη, τά όποια, στοίχισαν άντιστοίχως 4250 καί 2612 ισπανικά τάλιρα καί είχαν μήκος στήν τρόπιδα, 27 τό ένα καί 19,5 τό άλλο, ναυπηγικούς πήχεις. ’Άν σκεφθεΐ κανείς δτι κάθε πλοίο, βρίκι ή γολέτα, στοίχιζε γύρω στά 20 μέ 30 χιλιάδες τάλιρα, οί κατασκευές τής "Υδρας τό 1822, δέν άναιροϋν βασι­ κά τήν άποψή μας, δτι ναυπηγήσεις άξιόλογες στόν Αγώνα δέν έγιναν. Φυσικά δλα αύτά δέν άφοροΰν τίς παραγγελίες πού έγιναν στό εξωτερικό μετά τό 1824, γιά τή δη­ μιουργία έθνικοΰ στόλου. Τί είδος ήταν τά ελληνικά καράβια, πού άγωνίσθηκαν τόν άγώνα στή θάλασσα; 'Όπως τό έγραψε

ό Γάλλος πρόξενος Δαυίδ στή Σμύρνη κατά κύριον λόγο ήταν βρίκια καί γολέτες, μέ έκτόπισμα γύρω στούς 250 τόννους. 'Υπήρχαν καί μερικά τρίστηλα. ’Έφεραν συνήθως 12 μέ 18 μικρά πυροβόλα, τό πολύ 24. Τά βρίκια μέ τά δύο ψηλά κατάρτια τους σήκω­ ναν ίστιοφορία δση καί τά τρίστηλα κι είχαν λεπτή καρένα πού τούς έπέτρεπε επιδέξιους ελιγμούς. Καί γιά τούς ελιγμούς αύτούς ήταν δ,τι έπρεπε οί "Ελλη­ νες ναυτίλοι. - Τά μικρά αύτά πλοία, σημειώνει ό πρόξενος σέ μιά άναφορά πρός τόν ύπουργό του, τόν ’Οκτώβριο τοΰ 1822, βασίζουν τή δύναμή τους στήν άζία των πληρωμά­ των τους. Ό ίδιος ό άρχηγός τής γαλλικής μοίρας (τής Station du Levant) έχει εκπλαγεΐμέ τήν τάζη, τή δεξιό­ τητα καί τήν τόλμη τών 'Ελλήνων. Χειρίζονται τά πλοία μέ σπάνια άκρίβεια. Πετοϋν ταχύτατα άπό τό ένα άκρο τού όρίζοντος στό άλλο, παρακολουθούν τά πάντα κι είναι πράγματι κυρίαρχοι στό Αιγαίο... ’Εκείνο πού πρέπει νά έξαρθεΐ είναι δτι, άδιάφορα τοΰ πόση ήταν ή δύναμη τοΰ έλληνικοΰ στό­ λου, ποτέ δέν κινητοποιήθηκαν ταυτόχρονα περισ­ σότερα άπό 60-70 πλοία καί τοΰτο γιατί έλειπαν σέ κάθε περίπτωση τά οικονομικά μέσα. Τοΰτο μέχρι τό 1824, οπότε άρχισαν νά φθάνουν στήν Ελλάδα τά χρήματα τοΰ πρώτου δανείου. Τότε οί πρόκριτοι τών τριών νησιών ζητοΰσαν άπό τήν κεντρική διοί­ κηση νά εξοπλίζουν δσον τό δυνατόν περισσότερα πλοία, γιά νά δώσουν άπασχόληση στά άνεργα πληρώματά τους. Κι έπειδή γεννήθηκαν διχογνωμίες καί δυσαρέσκειες συμφώνησαν, υστέρα άπό άτέλειωτες συζητήσεις, νά όρισθεΐ μιά άναλογία στή συμμετοχή τους, σέ κάθε έπιχείρηση: 20-21 καρά­ βια τής "Υδρας, 15-16 τών Σπετσών καί 12-14 τών Ψαρών. ("Οπως σημειώνω άλλοΰ τοΰτο άμφισβητεΐται άπό τόν Ά. Λιγνό). Ούσιαστικά ό στόλος, πού έκαμε καί μάλιστα μέ τόσην έπιτυχία τόν Άγώνα — δταν φυσικά έπικρατοΰσε ομόνοια καί εύθυκρισία — ήταν ένας στό­ λος άπό ιδιωτικά πλοία, πού τά κινοΰσε τό κοινό ύλικό συμφέρον καί ό κοινός πόθος γιά τή λευτεριά. Αύτό είναι άπαραίτητο νά τό θυμόμαστε σέ κάθε περίπτωση, διαφορετικά δέν θά ίδοΰμε μέ σωστή προοπτική ορισμένα χαρακτηριστικά του, δπως ή χαλαρωμένη πειθαρχία, ή έλλειψη συντονισμού καί ή παραβίαση τών άρχών τοΰ πολέμου. Μερικοί συγγραφείς όμιλοΰν γιά μετατροπή τών έμπορικών σέ πολεμικά πλοία. ’Άν μ’ αύτό έννοοΰν τίς κινήσεις τους καί τήν άποστολή τους έχουν άπόλυτο δίκαιο. Τεχνικές δμως μετασκευές, βασικές δέν έγιναν, άφοΰ τά ελληνικά σιτοκάραβα δεκαετίες πριν άπό τήν ’Επανάσταση αναγκάστη­ καν νά έξοπλίζονται καί έμαθαν νά πολεμοΰν, γιά νά παλεύουν μέ τούς πειρατές ή ν’ άποφεύγουν τή σύλληψη άπό τά πολεμικά καράβια τών Εύρωπαίων. Βασικά, πρέπει νά τό ξέρουμε αύτό, ό στόλος

207

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

τής Έπαναστάσεως ήταν ένας στόλος εφοπλιστών καί σύντροφον αυτών, δπου καθένας ήταν καπετάνιος μέ τό καράβι του καί τό πουγγί του. Σύμφωνα μ’ αύτές τίς προϋποθέσεις τό Κοινό Τα­ μείο τοΰ νησιοΰ, καθόριζε σέ κάθε επιχείρηση έκ περιτροπής τούς καπετάνιους, πού θά έπαιρναν μέρος σ’ αύτήν μέ τό καράβι τους. Καί τούς έδινε προκατα­ βολή μέ τόν πήχυ, δηλαδή άνάλογα μέ τό μήκος τής καρένας σέ ναυπηγικούς πήχεις. 'Ο καπετάνιος έπάνδρωνε τό καράβι του μέ άνδρες τής έπιλογής του, τούς βαθμολογοΰσε κατά τήν κρίση καί έκτίμησή του καί φρόντιζε γιά τήν τροφή τους. Τό κυριότερο δμως άπ’ δλα ήταν πώς πλήρωνε στόν καθένα τό μισθό του γιά τό προβλεπόμενο χρο­ νικό διάστημα τής έπιχειρήσεως ή τουλάχιστον τό μισθό ενός μηνός. Καί είναι άπό τά πιό άξιοσημείωτα τοΰ Άγώνα, δτι σάν τελείωνε ή πληρωμένη περίοδος καί δέν καταβαλλόταν ό επόμενος μισθός καμιά δύναμη καί σέ καμιά περίπτωση δέν μποροΰσε νά κρατήσει τά πληρώματα στό πέλαγος, μακριά άπό τά σπίτια τους. ’Αποστολή ό στόλος τών 'Ελλήνων κατά τόν ’Α­ γώνα είχε πρώτον καί κύριο νά κυριαρχήσει στίς άπέραντες θάλασσες. Μόνο έπιτυγχάνοντας στόν άντικειμενικό αύτό σκοπό θά μποροΰσε νά κερδίσει τούς έπιμέρους στόχους: ν’ άποκόψει τίς συγκοινω­ νίες τοΰ έχθροΰ, ώστε νά μή μπορέσει έκεΐνος νά μεταφέρει στρατεύματα καί καταπνίξει τήν ’Επα­ νάσταση ή άνεφοδιάσει τά πολιορκούμενα άπό τήν ξηρά τουρκικά φρούρια. Δεύτερο νά συνδράμει στίς διάφορες περιοχές τούς έπαναστατημένους καί συν­ τηρήσει τήν απαραίτητη ενότητα τών κατά ξηράν έπιχειρήσεών τους. Σέ γενικότερο πλάνο ή καταστροφή τοΰ έχθρικοΰ στόλου θά έπρεπε νά αποτελεί τό βασικό άντικειμενικό σκοπό τοΰ μαχομένου ελληνικού στόλου. Καί βοηθητικούς σκοπούς δλα τά άλλα, δπως ό άποκλεισμός τών φρουρίων, ή διακοπή τών συγκοινω­ νιών τοΰ έχθροΰ κλπ. Αύτό υποστηρίζει ό ναύαρ­ χος Άλεξανδρής, ό όποιος μάλιστα καί μάς θυμίζει σχετική έπιστολή τών 'Υδραίων, άπάντηση, άπό 2-4-21, πρός τούς Πελοποννησίους καί ειδικότερα τούς ’Αρκάδες, πού ζητούσαν καράβια. - ...Καί άλλα πλοία νά πλεόσουν είς τό στενόν τών Δ αρδάνων γιά ν ’ άπαντήσουν τόν στόλον τοΰ τυράννου, ο­ πού μέλλει έφεύκτως νά έζέλθη κατά τάς έλθούσας έκ Ψαρών ειδήσεις καί ό άναγκαιότατος σκοπός τοΰ κοινού τούτου ’Αγώνας είναι τό νά καταβάλωμεν τήν θαλασσίαν εκείνην δύναμιν τοΰ έχθροΰ ή οποία όχι μό­ νον καταστρέφει, άν δέν άπαντηθή, τάς Κυκλάδας νή­ σους, άλλά καί αύτήν τήν Πελοπόννησον... Αύτό δμως μόνον σάν θεωρία, γιατί στήν πράξη δέν μποροΰσε νά έφαρμοστεΐ. Άπό τή γενική ιστορία τής 'Ελληνικής Έπανα­ στάσεως μαθαίνομε δτι ό Αλέξανδρος Ύψηλάν208

της, πού είχε άναλάβει τήν άνωτάτη διεύθυνση τοΰ Αγώνα, συνέταξε Σχέδιο επιχειρήσεων, άπό 23 άρθρα. Τό σχέδιο αύτό έπρόβλεπε, άνάμεσα στά άλλα, τήν πυρπόληση τοΰ τουρκικού στόλου στό ναύσταθμό του, τόν άποκλεισμό τών τουρκικών παραλίων άπό τά ελληνικά πλοία καί αύτήν άκόμη τήν έπιδρομή έναντίον τής Κωνσταντινουπόλεως. 'Υπήρχε άκό­ μη στό Σχέδιο, ή φιλόδοξη καί άπραγματοποίητη πρόβλεψη νά καταλάβουν οί "Ελληνες μέ συνωμο­ σία τουρκικά πλοία καί νά συγκροτήσουν μ’ αύτά ελληνικό στόλο. Τό μόνο πού θά μποροΰσε ’ίσως νά πραγματο­ ποιηθεί ήταν ή πυρπόληση τοΰ στόλου στό ναύ­ σταθμο. Ούτε δμως κι αύτό έγινε. Καί μόνο βρήκαν μιά πρόφαση οί Τούρκοι, τήν πρόφαση τής άποστασίας τών μελλάχηδων, γιά νά τούς έξοντώσουν. Αύ­ τούς καί τούς 'Έλληνες ρέΐσηδες μέ τούς βοηθούς τους, καθώς καί τόν μπάς - ρέϊση Κωνσταντή Γκιοΰστο. Επίμονα γίνεται λόγος άπό τούς συγγραφείς καί τά άρχεΐα γιά τά καράβια τών τριών ναυτικών νησιών ("Υδρας, Σπετσών καί Ψαρών), γιατί ό ελληνικός στόλος στόν Άγώνα, συγκροτήθηκε κυρίως άπό αύτά. Δέν έλαβαν μέρος τά υπόλοιπα 300 ή 400 καράβια τής Κάσου, τοΰ Γαλαξειδιοΰ, τής Μύκο­ νού καί τών άλλων τόπων; Σέ σποραδικές μόνο περι­ πτώσεις καί σέ μικρή κλίμακα, χωρίς πολλές φορές ν’ άποφύγουν τά κίνδυνα καί τίς θυσίες τοΰ πολέμου. 'Η αποχή αύτή δέν οφείλεται στήν άπροθυμία τους ή τήν έλλειψη πατριωτισμού. Δέν τούς ζήτη­ σαν τή σύμπραξη οί ' Υδραιοσπετσιώτες καί οί Ψα­ ριανοί, τούς όποιους πίεζε ή άνάγκη νά απασχολή­ σουν τά άνεργα πληρώματα τών καραβιών τους δια­ θέτοντας καί τά απαραίτητα κεφάλαια. Σ’ ορισμέ­ νες μάλιστα περιπτώσεις συγκροτούσαν τό στόλο γιά τήν άντιμετώπιση τοΰ έχθροΰ μόνον άπό ύδραίικα καί σπετσιώτικα πλοία καί μόνο στήν άνάγκη καλοΰσαν τούς Ψαριανούς. Δέν ύπήρχε δέ κεντρική διοίκηση, έκ τών άνω, γιά νά έπιβάλει αύτή τή σύμ­ πραξη. ’Έτσι τά τρία νησιά μόνα τους έπέλεξαν τό δρόμο έκεΐνο τής δόξας, τοΰ συμφέροντος, άλλά καί τής θυσίας. Γιατί οί πρόκριτοι τών νησιών αύτών άναδέχθηκαν δλη τήν εύθύνη καί δλα τά βάρη. 'Η περίπτωση τής Κάσου, πού διέθετε ισχυρό στόλο καί έμπειρία στόν πειρατικό πόλεμο, μάς διαφωτίζει μέχρις ενός σημείου γιά τά αίτια τής μή συμμετοχής τών άλλων νησιών στόν κοινό άγώνα. Τόν Απρίλιο τοΰ 1822, μόλις έμαθε τό Εκτελεστι­ κό δτι ετοιμάζεται στήν Αραπιά στόλος γιά νά κτυπήσει τήν Επανάσταση, παράγγειλε στά νησιά 'Ύδρα, Σπέτσες καί τήν Κάσο νά ετοιμάσουν τό καθέ­ να τους άπό δέκα πλοία. Οί Κασιώτες ετοίμασαν μόνον 3 πολεμικά καί 2 πυρπολικά, κι αύτά μέ δυ­ σκολία.

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

Γράφοντας τόν ’ Ιούλιο τού χρόνου εκείνου (14-71822) ό έπαρχος τοΰ νησιού Κοντούρας στήν κυ­ βέρνηση (τό ’Εκτελεστικό), τόνιζε τήν ανέχεια τών κατοίκων. - Ή Κάσος είναι μιά πέτρα, έλεγε, όπως τά Ψαρά. Καί δέν παράγει τίποτε άλλο άπό λίγο κριθάρι. Οί κάτοι­ κοί της, 3-3500 άνθρωποι, πλήρωναν οκτακόσια γρό­ σια στόν Τούρκο, γιά δεκάτη. Ή δύναμή τους βρίσκε­ ται μόνο στά πλοία, γιά νά εκστρατεύσουν όμως χρειά­ ζονται χρήματα.

Μέ τήν ’ίδια χρονολογία οί πρόκριτοι τής Κάσου, γράφουν στούς αρμοστές τών νησιών, πού είναι κοντά στήν κυβέρνηση. -Δέν ήζεύρομεν, κύριοι, πόθεν προέρχεται τό λάθος καί μάς γίνεται αύτό τό άδικο. Μάς ζητάνε καράβια, άλλά δέν μάς λένε τόν τρόπο. Φαίνεται πώς δέν σάς είναι γνωστή ή κατάσταση τής πατρίδος μας, μήτε ή προθυ­ μία πού δείζαμε άπό τήν άρχή... Καί άφοΰ έπαναλάβουν δτι τό νησί τους είναι μιά πέτρα καί ή δύναμή τους βρίσκεται στά πλοία, προ­ σθέτουν δτι οί κάτοικοι τοΰ νησιοΰ ζοΰν άπό τή θάλασσα: Έπαυσεν ή θάλασσα, έδυστυχήσαμεν όλοι. Καί τελειώνουν μέ τή δήλωση πώς είναι πρόθυμοι μέ τή ζωή τους καί τά καράβια τους νά δουλέψουν γιά τήν ελευθερία τοΰ Γένους, άλλά στήν κατάσταση πού βρίσκονται δέν μπορούν νά άρματώσουν ούτε μιά βάρκα. Παρά δμως τίς έκκλήσεις αύτές οί 'Υδραιοσπετσιώτες ουδέποτε ένίσχυσαν τούς κατοίκους τής Κάσου. Προκειμένου νά χρηματοδοτήσουν άλλους στόλους προτιμούσαν νά έξοπλίζουν τά δικά τους καράβια. Τούς εμπόδιζε ’ίσως καί ή μακρινή άπόσταση, πού έκανε δύσκολη τή συνεννόηση μαζί τους. ’Έτσι οί Κάσιοι πολύ σπάνια πήραν ενεργό μέ­ ρος στίς πολεμικές επιχειρήσεις καί περιόρισαν τή δράση τους στόν άνεφοδιασμό τής κρητικής έπαναστάσεως καί σέ καταδρομές στά παράλια τής Καραμανίας, τής Συρίας καί τής Αίγύπτου. "Οταν καταστράφηκε τό νησί τους τόν ’Ιούνιο τοΰ 1824 (7-6-1824) πιάστηκαν άπό τούς Τούρκους καί Αιγυ­ πτίους 15 καράβια τους. Συνέβαινε δμως μέ τά άλλα νησιά δ,τι μέ τήν Κάσο; Δέν είχαν καί εκείνα — δπως τά τρία ναυτικά νησιά — άποθησαυρισμένα κεφάλαια, μικρότερα ’ίσως, γιά νά κινήσουν τά πλοία τους; ’Αλλά ύπήρχε καί άλλη περίπτωση. Τό Γαλαξείδι, λόγου χάρη, πού είχε, κατά τόν πίνακα τοΰ Πουκεβίλ, 50 πλοία 10.000 συνολικά τόννων, μέ 1000 ναύτες καί 300 πυροβόλα, δέν πρόλαβε νά προσ­ φέρει σοβαρές υπηρεσίες. Γιατί τόν πρώτο κιόλας χρόνο τοΰ πολέμου (20 Σεπτεμβρίου 1821) καταλή­ φθηκε ό στόλος τους μέσα στό λιμάνι άπό τόν καπουδιανάμπεη Νουσούφ Ζάντε Καρά Άλή. Πολλά 3/14

πλοία αιχμαλώτισε ό Τούρκος καί τά ύπόλοιπα κατέστρεψε. ’Έτσι μικρές ύπηρεαίες καί μάλιστα βοηθητικές έπρόσφεραν τά άλλα νησιά, μόλον πού μερικά άπ’ αύτά είχαν σημαντική δύναμη. Καί σημαντική θέ­ ση. Καί δέν χρησιμοποιήθηκαν δσον έπρεπε ώς παρατηρητήρια, άπό τά όποια θά κατόπτευαν οί νησιώτες τίς κινήσεις τοΰ έχθρικοΰ στόλου. ’Έμενε έτσι έλεύθερη ή επικοινωνία τής Πόλης μέ τή ΝΔ Μικρά Άσία, τή Συρία καί τήν Αίγυπτο, μέ κίνδυνο — άπό τήν πλευρά έκείνη — τής Έπαναστάσεως. ’Άν δμως δέν χρησιμοποιήθηκαν τά καράβια τους, πολλοί νησιώτες βοήθησαν κατά τόν ένα ή τόν άλλον τρόπο τόν Άγώνα. ’Ενδεικτικά σημειώνο­ με τούς Ποριώτες. Λαβή σ’ αύτό μάς δίνει μιά επι­ στολή άπό τόν Πόρο τοΰ Κωνσταντίνου Γ. Δουζήνα, τό 1827, μήνας Μάρτιος, δημοσιευμένη στή Γε­ νική ’Εφημερίδα. - Στήν πολιορκία τής Κορίνθου, σημειώνει ή επιστο­ λή, ύπήρχε σώμα Ποριωτών, μέ έπικεφαλής τόν Χρι­ στοδούλου. Είς τήν εκστρατεία τής Σάμου υπήρχαν 700 Ποριώται στά ύδραιϊκά καί σπετσιώτικα πλοία, εις τήν φρεγάταν 'Ελλάς, υπηρετούν 100 Ποριώται. 'Η ελ­ ληνική όμως έφημερίς ούδέν έγραψε περί αύτών, ενώ πολλάκις άναφέρει τούς Υδραίους, Πετσιώτες καί Ψαριανούς... (βλ. καί άνθ. 4). Μποροΰμε νομίζω βάσιμα νά σκεφθοΰμε δτι μέ γενικότερη συμμετοχή τών Ελλήνων ναυτικών στόν Άγώνα, θά είχαν διαφορετικό περιεχόμενο οί ναυτικές σελίδες τής Έπαναστάσεως.

γ. ’Εθνικός στόλος "Οπως σημειώθηκε ήδη καί σύμφωνα μέ τά άρχεΐα, τά ναυτικά νησιά ξεκίνησαν τό 1821 τόν Άγώ­ να μέ τίς εξής δυνάμεις σέ πλοία, άνω τών 30 τόν­ νων. "Υδρα 124 πλοία τόννοι 27.143. Σπέτσες 47, τόννοι 15.787 καί Ψαρά 35-40 σύν 15 μίστικα. "Οταν τελείωσε ό πόλεμος, κατά τά άρχεΐα τής "Υδρας, τό νησί αύτό είχε χάσει τό 63% άπό τή δύ­ ναμή του, δηλαδή γύρω στούς 17.100 τόννους καί οί Σπέτσες τό 35% άπό τή δύναμη τοΰ 1821, γύρω στούς 5500 τόννους. Σ’ αύτούς δμως πρέπει νά προσθέ­ σουμε τό ισοδύναμο 27 βρικογολετών πού κατα­ σκευάσθηκαν στίς Σπέτσες κατά τή διάρκεια τοΰ πολέμου, δηλαδή 5400-5500 τόννους (200 τόν. κάθε καράβι αύτοΰ τοΰ τύπου). Επομένως οί Σπετσιώ­ τες πρέπει νά έχασαν 11.000 περίπου τόννους (έναν­ τι 17100 τών 'Υδραίων) ή ποσοστό 47-48% (τών 23.000 τόν., 17.587 σύν, νέας κατασκευές, 5413). Τά Ψαρά, πέραν άπό τή φυσιολογική φθορά καί τίς απώλειες άπό τά πολεμικά γεγονότα είχαν καί τήν ομαδική απώλεια, τή ζοφερή ήμέρα τής κατα­ στροφής τους, άπό 12 πολεμικά, 2 πυρπολικά καί πολλά άλλα μικρότερα πλοία. 209

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

Άλλά καί όσα πλοία τών ναυτικών νησιών έμει­ ναν στήν ενέργεια ή μπορούσαν νά τεθούν σ’ αύτήν ύφίσταντο μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου, μέ τήν πολεμική δράση καί τήν έλλειψη σέ μέσα συντηρήσεως, τήν άναπόφευκτη φθορά καί μειωνόταν ολο­ ένα καί περισσότερο ή μαχητική τους, όπως συνη­ θίζομε νά λέμε σήμερα, αξία. "Ενας στόλος πού δέν άνανεώνεται — καί στήν έποχή μας δέν συγχρο­ νίζεται — παύει μέ τόν καιρό νά υπάρχει. Σχετικά άναφέρεται, μέ έπιφύλαξη, ό πίνακας απωλειών πού δίνεται άπό τόν Ε. Ρόζον: «Οί νησιώτες τοΰ Αι­ γαίου στόν ’Αγώνα»: - Χάθηκαν 80 πυρπολικά, αίχμαλωτίσθηκαν 100 πλοία τών Ψαρών, 50 της Κάσου, 57 τοΰ Γαλαζειδίου, 50 τοΰ Τρίκκερι καί άλλων μερών. Άχρηστεύθηκαν μέ τήν παλαιότητα καί άπό πολεμικά γεγονότα 100. Βυθίσθη­ καν άπό τόν εχθρό 45. Σύνολο άπωλειών 482 (βιβλ. 328). ’Εκτός άπ’ αύτό ή συγκρότηση τοΰ μαχομένου κατά τήν ’Επανάσταση έλληνικοΰ στόλου, άπό ιδιω­ τικά πλοία, δπου ό καθένας συμμετείχε σάν εφοπλι­ στής μέ τό καράβι του καί τό πουγγί του, παρουσίαζε σοβαρά μειονεκτήματα, τά όποια ύποτυπώσαμε σέ προηγούμενες σελίδες. Καί δέν υπάρχει άμφιβολία δτι θά ύπήρξαν κι άπ’ τήν άρχή κιόλας τοΰ ’Αγώνα φωτεινά πνεύμα­ τα, τά όποια θά ήθελαν ή θά έπεδίωξαν τή δημιουρ­ γία έθνικοΰ στόλου. 'Ενός στόλου δηλαδή πού τά καράβια του νά ανήκουν στήν κεντρική διοίκηση κι δσοι ύπηρετοΰσαν σ’ αύτά νά ύπακούουν σέ κανο­ νισμούς τεθειμένους έκ τών άνω καί σέ μιά καθολι­ κή, έθνική πειθαρχία. Ήταν δμως δυνατόν τοΰτο νά γίνει; 'Υπήρχαν ή μπορούσαν νά βρεθοΰν τά μέσα γι’ αύτόν τό σκο­ πό; Καί τόν ήθελαν τόν έθνικό στόλο οί άμεσα ένδιαφερόμενοι καραβοκυραΐοι καί προεστώτες τών τριών ναυτικών νησιών; Τόν ήθελαν τά πληρώματα, πού ώς συντροφοναΰτες ήταν κατά ένα μικρό έστω ποσοστό πλοιοκτήτες κι είχαν τή δική τους έννοια γιά τήν πειθαρχία; Ή προσπάθεια γιά τή δημιουργία έθνικοΰ στό­ λου, έστω καί σάν ιδέα, άρχισε τό 1822. Τότε, τήν άνοιξη τοΰ χρόνου έκείνου, άποφάσισε τό ’Εκτε­ λεστικό νά συγκροτήσει έθνικό στόλο, άγοράζοντας τά ιδιωτικά πλοία, τά όποια άπό τότε κι έπειτα θά συντηροΰντο άπό τήν κεντρική διοίκηση καί θά ύπάκουαν μόνο σ’ αύτή. Ή άνυπακοή τών πληρω­ μάτων, οί διαφωνίες τών ναυτικών μοιράρχων, ή άσυδοσία καί ό έκβιασμός τών προκρίτων πρέπει νά οδήγησαν τό ’Εκτελεστικό σ’ αύτή τήν άπόφαση. Γιά τήν έφαρμογή της δμως χρειάζονταν πόροι κι έγινε προσπάθεια νά έξασφαλισθοΰν αύτοί οί πόροι άπό τή συνεισφορά τών νησιών. ’Αλλά ή συνει­ σφορά αύτή δέν θά έφθανε ούτε γιά τή συντήρηση τών πλοίων, πού ύπήρχαν καί τήν κινητοποίησή

210

τους γιά πολεμικές έπιχειρήσεις. Γι’ αύτό άποφασίσθηκε (τό 1822) ή συγκέντρωση δλων τών χρυσών καί τών άργυρών σκευών άπό τίς έκκλησίες καί τά μοναστήρια. Άλλά καί πάλι τό σχέδιο δέν μπό­ ρεσε νά πραγματοποιηθεί. Μέ τήν προϊούσα δμως άπό τόν χρόνο καί τόν πόλεμο φθορά καί μετά τήν καταστροφή τοΰ ψαρια­ νού στόλου τό καλοκαίρι τοΰ 1824, τό πρόβλημα ξαναήλθε στήν έπιφάνεια, περισσότερο έπεΐγον. 'Υπήρχαν άλλωστε τόν καιρό αύτόν τά χρήματα τοΰ πρώτου άγγλικοΰ δανείου — ό πλέον δηλαδή σημαντικός παράγοντας γιά τήν έπίλυσή του. Άρ­ γότερα προστέθηκαν καί τοΰ δευτέρου δανείου. Αποφάσισαν λοιπόν έπειγόντως τόν Αύγουστο τοΰ 1824 (24-8-1824) νά άγοράσουν καινούρια άτμοκίνητα πολεμικά, κορβέτες καί φρεγάτες. — Έπείσθησαν μέ τόν καιρό οί "Ελληνες, λέγει ξένος συγγραφέας — ό Χέρτσμπεργκ — οτι έπρεπε ν ’ ακο­ λουθήσουν τή συμβουλή τοΰ "Αστιγγος καί ν ’ άποθέσουν τίς ελπίδες τους γιά τή θάλασσα σέ άτμοκίνητα πλοία. ’Έγραψαν λοιπόν άμέσως στήν 'Ελληνική ’Επι­ τροπή τοΰ Λονδίνου ν’ άγοράσει αύτά τά πλοία καί, άν δέν τά βρει έτοιμα, νά τά παραγγείλει. Φυσικά ή έντολή γιά τίς ίστιοφόρες φρεγάτες ήταν λάθος, γιατί τά πλοία αύτά ήταν μεγάλα καί πολυέξοδα. Ηταν δυσανάλογα πρός τίς ισχνές δυνατότητες τών Ελλήνων. Έν τούτοις οί βιογράφοι τοΰ Λόρδου Κόχραν ύποστηρίζουν δτι ό ’Άγγλος ναύαρχος θέλησε νά συγκροτήσει ισχυρό στόλο (άπό 2 φρεγάτες βαριές τών 64 πυροβόλων καί 5 κορβέτες), γιατί πίστευε δτι μόνον έτσι μποροΰσε νά επιτύχει άποφασιστική νίκη έναντίον τών Τούρκων στή θάλασσα. Ή ’Επιτροπή τοΰ Λονδίνου (’Ιωάννης Όρλάνδος, Άνδρέας Λουριώτης καί Άνδρέας Ζάϊμης) ετοιμοπαράδοτα πλοία δέν βρήκε, ούτε κορβέτες ούτε φρεγάτες καί παρήγγειλε μόνο τίς κορβέτες, έξι τόν άριθμό, στήν Αγγλία, στά ναυπηγεία τοΰ Bedford. Πόσες έλπίδες δέν στήριξαν οί "Ελληνες σ’ αύτά τά περιπόθητα πλοία. Μέ καμάρι άναδημοσίευε ό Μάγιερ στά Ελληνικά Χρονικά τοΰ Μεσολογγίου πληροφορία τοΰ ’Ελεύθερου Τύπου τής Γλασκώβης. Η είδηση έλεγε δτι κατασκευάζονται διά τούς "Ελλη­ νας τρία άτμοκίνητα πλοία έκ τών όποιων τό έν θέλει έχει πολλάς μηχανάς καί 2 πυροβόλα άτμώδη κατά τήν μέθοδον τοΰ Perkins, ώστε τό πλοϊον θέλει καταστή τρόπον τινά κανονοστάσιον κυματούμενον (Φύλ­ λο 23-12-1825). Γιά τίς φρεγάτες κατέφυγαν στίς Ηνωμένες Πο­ λιτείες, δπου βρήκαν νά κατασκευάζονται τέτοια πλοία γιά τά ναυτικά τής ΝΔ Αμερικής καί παρήγγειλαν δύο. ΓΓ αύτόν τό σκοπό στάλθηκε στή Νέα

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες .

'νάρκη, ένας Γάλλος στρατηγός τοΰ ιππικού, όνόματι Λαλεμάνδ, μέ πλούσια άμοιβή. ΤΗταν πρόσω­ πο, άπό τά πλέον άκατάλληλα. Άπό τήν ήμέρα τής παραγγελίας τών πλοίων ώς τήν ήμέρα τής παραλαβής των — δχι δλων — παίχθηκε ένα άνίερο δράμα σέ βάρος τοΰ έθνους, τό όποιο τήν έποχή έκείνη δοκιμαζόταν δεινά. Αβελ­ τηρία, άτασθαλίες, καταχρήσεις καί διπλοπροσω­ πία κακών «φιλελλήνων», βραδύτητα καί κωλυ­ σιεργία στά άγγλικά ναυπηγεία, στίς όποιες ό δολοπλόκος Μωχάμετ Άλυ δέν ήταν άμέτοχος, συνθέτουν ένα πολύ δυσάρεστο χρονικό, μέ τό όποιο άσχολεϊται κάπως τό κεφάλαιο Πώς συντηρή­ θηκε ό ’Αγώνας, αύτοΰ τοΰ βιβλίου. (Βλ. 7, Γ-Ιδ, δάνεια). Τό άποτέλεσμα τών παραγγελιών ήταν, δπως θά περίμενε κανείς, πενιχρό. Άπό τά έξι άτμοκίνητά, πού παραγέλθηκαν στήν Αγγλία, δύο μόνον έφθασαν στήν 'Ελλάδα, τό Καρτερία καί τό Έπιχείρησις, τό τρίτο, Καλαβρία ή 'Ερμής (;) έφθασε άχρη­ στο, ένώ τά άλλα τρία έμειναν νά σαπίζουν στόν Τά­ μεση. Άπό τίς δυό φρεγάτες, μόνον ή μιά, ή 'Ελ­ λάς (πού πριν είχε τό όνομα Hope, ’Ελπίς) παραλήφθηκε τελικά, άφοΰ στοίχισε δσον δύο φρεγάτες μαζί. Καί τό μέν Έπιχείρησις στάθηκε ένα καράβι χωρίς ιστορία. ’Ή μάλλον, είχε τήν ιστορία δτι άχρηστεύθηκε άπό τήν κατασκευή του, χάρη στή «μεγαλοφυά» καί ολέθρια έπέμβαση στά ναυπηγικά του σχέδια τοΰ ναυάρχου Τόμας Κόχραν. Καί σ’ αυτήν είχαν στηρίξει οί 'Έλληνες έλπίδες καί δο­ κίμασαν χαρά γιά τόν έρχομό της. - Μανθάνομεν μέ άκραν μας χαράν, έγραφε ή Γενική

Έφημερίς, ότι τό άτμοκίνητον Έπιχείρησις τό όποιον άπό τόσου καιρού κατεσκευάζετο είς ’Αγγλίαν καί τέλος έτελειοπωιήθη διά τών φροντίδων του ένδοξου φιλέλληνας Κ. Έϋνάρδου, έφθασεν εις τήν ελληνικήν θάλασσαν καί προχθές έφάνη πλέον έξω τής "Υδρας, διευθυνόμενον πρός Σύραν.

'Η Καρτερία δμως ήταν ένα άξιόλογο καράβι. Πυρόσκαφον ή άτμοπλεύστης, δπως λέγαν τότε οί λογιότατοι αύτό πού ό λαός ονόμαζε βαπόρι, ήταν ένα τροχήλατο, 233 τόννων, μέ βοηθητική ίστιοφορία. Είχε τέσσερα κατάρτια έκτος άπό τόν πρό­ βολο (τό μπομπρέσο), τήν καπνοδόχο του κοντά στό τρίτο κατάρτι, τό ψηλότερο άπ’ δλα καί ψηλή μέχρι τά 3/4 τοΰ καταρτιού αύτοΰ καί, στή μέση τών πλευρών, δύο έξωτερικούς τροχούς. Τούς τρο­ χούς αύτούς τούς κινοΰσε μιά άτμομηχανή μέ ισχύ 80 άλογα. ['Ο βιογράφος δμως τοΰ ΚόχρανDonald Thomas άναφέρει 42 άλογα (βιβλ. 1043, σελ. 298)]. Οί πελώριοι δίσκοι δηλαδή τά πτερύγια τών τρο­ χών, καθώς κινούντο μέ τήν περιστροφή τους, κτυποΰσαν τή θάλασσα κατά τόν ϊδιο τρόπο, δπως έκαναν μέχρι τότε οί κωπηλάτες. 'Η ίστιοφορία ήταν άπλοποιημένη, μέ μακριά ορθογώνια πανιά στούς δυό πλωριούς ιστούς καί μποΰμες στούς άλλους, κρεμασμένα σέ άντένες, χωρίς ράντα (κέρκο), έκτος άπό τή μπούμα τοΰ τε­ τάρτου, τοΰ πιό πρυμνιοΰ ίστοΰ, πού είχε ράντα. ΤΗταν στέρεο, γεροδεμένο καί βαρύ σκάφος, πού έπιανε τά έξι μίλια στή γαλήνη καί τά τρία στήν τρικυμία. Άλλά είχε, χάρη στόν άτμό, τό προσόν νά προχωρεί μέ θαλασσοταραχή καί άντίθετον άνεμο.

Καρτερία, ή ατμοκίνητη κορβέττα,Τό δνομά της είναι δε­ μένο μέ ένα ένδοξο όνομα, τόν Φράνκ "Αστιγξ, πού τήν οδή­ γησε σέ επίσης ένδοξο καί έθνοφελή δράση.

211

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

Στά σχέδιά του έπενέβη, ευεργετικά δμως, ό Βρεταννός πλοίαρχος Φράνκ "Αστιγξ, ό χρησιμό­ τατος των Φιλελλήνων (κατά τόν ιστορικό Χέρτσμπεργκ) καί μόνο χάρη στήν επιμονή του καί τό πεί­ σμα του έγινε δυνατή ή περάτωση τής κατασκευής του. Συγκεκριμένα άρχισε, τό Φεβρουάριο τοΰ 1825, ή ναυπήγησή του κι ένώ θά έπρεπε νά είναι έτοιμο τόν Αύγουστο τοΰ ίδιου χρόνου, καθυστέρησε πο­ λύ. Οί ιστορικοί τό άποδίδουν στό δτι ό υπεύθυνος γιά τή ναυπήγησή του μηχανικός Γκαλλογουαίη είχε τό γιό του στήν ύπηρεσία τοΰ Μωχάμετ Άλυ, στό Κάιρο. ’Έτσι ετοιμάστηκε μόλις τό Μάιο τοΰ 1826 κι έφθασε στήν 'Ελλάδα τό Σεπτέμβρη. Τό πλοίο γράφτηκε αρχικά στό δνομα τοΰ Άστιγγος, γιά νά μή δημιουργηθοΰν διπλωματικές περιπλοκές άνάμεσα στήν ’Αγγλία καί τήν Αίγυπτο καί άπ’ αύτόν μεταβιβάστηκε στήν ελληνική κυ­ βέρνηση. Τό καράβι αύτό πού είναι τό πρώτο τοΰ έθνικοΰ μας στόλου είναι καί τό πρώτο άτμοκίνητο στόν κόσμο, πού έλαβε μέρος σέ πολεμικές έπιχειρήσεις. Πριν άπό τό Καρτερία είχαν καί οί Αιγύπτιοι άτμο­ κίνητο πολεμικό καί μάλιστα κατασκευασμένο στήν

’Αγγλία καί άπό ’Άγγλον κυβερνώμενο. Άλλά τό πολεμικό αύτό μόλον πού έλαβε μέρος στή μεγάλη αιγυπτιακή δύναμη τήν όποια έστειλε τό 1824-1825 ό σατράπης νά κατακτήσει τό Μόριά, ούδέποτε πολέμησε. 'Ως πρός δέ τό γαλλικό Sphinx, έκεΐνο μετέσχε στήν πολεμική έπιχείρηση τών Γάλλων κατά τής Αλγερίας, τρία χρόνια μετά τήν πολεμική ίράση τοΰ έλληνικοΰ άτμοκινήτου. Δηλαδή τό 1830. Τό πυροβολικό τής Καρτερίας, ήταν ισχυρό καί πολύ προηγμένο γιά τήν έποχή του. Άποτελεϊτο άπό οκτώ οβιδοβόλα Paixhans, πού έβαλλαν έκρηκτικά βλήματα τών 68 λιτρών ή συνήθη πυρακτω­ μένα. Δέν μποροΰσε νά έχει περισσότερα πυροβόλα, γιατί οί τροχοί καταλάμβαναν μεγάλο χώρο στά πλευρά του. Τό πλήρωμά του, κατά τήν πρώτη πολεμική του έπάνδρωση, έφθανε τούς 185 άνδρες — χώρια οί ύπηρέτες. Καί τό πρώτο έπιτελεΐο του, τό συγκρό­ τησαν, έκτος άπό τόν "Αστιγγα, τόν κυβερνήτη, οί έξής: ’Ιωσήφ Φαλάγκας, ύπαρχος, ό ’Άγγλος Χαίην άξιωματικός Π (πυροβολικού), οί Ψαριανοί Μικές Δούκας καί ’Ιωάννης Σωτηριάδης, έπιτελεΐς, ό ’Αμερικανός Σάμουελ Χάου, ίατροχειρουργός

Sphinx. Τό πρώτο άτμοκίνητο τοΰ γαλλικού ναυτικοΰ (1830).

212

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

καί ό Κριτοβουλίδης, φροντιστής. ’Έφθασε ή Καρτερία στό Ναύπλιο τήν αύγή τής 16ης Σεπτεμβρίου 1826 (ν.ήμ.), προκαλώντας κατά­ πληξη καί ένθουσιασμό στό πλήθος τών κατοίκων, πού δέν άργησε νά τήν τυλίξει μέ τούς πιό παρά­ ξενους θρύλους. 'Ως καί στήν κορυφή τού Παλαμηδιοϋ μπορούσε ν’ άνέβει μέ τούς τροχούς της! Μέ κυβερνήτη τόν μέχρις ενός σημείου δημιουρ­ γό της, τόν Φράνκ "Αστιγξ, έπρόσφερε ή κορβέτα Καρτερία πολύτιμες υπηρεσίες στόν ’Αγώνα τών 'Ελλήνων. Πρώτη έπιχείρησή της ήταν νά βοηθήσει μέ άλλα πλοία τίς κατά ξηράν έπιχειρήσεις, πού γί­ νονταν τότε — ’Απρίλιο τοΰ 1827 — στήν περιοχή ’Αθηνών - Πειραιώς καί Φαλήρου, έναντίον τοϋ Ρεσήτ πασά Κιουταχή, ό όποιος πολιορκούσε τήν ’Ακρόπολη. 'Η συμβολή τής Καρτερίας, κατά τούς συγγραφείς, ήταν αποτελεσματική, γιατί κατέ­ στησε δυνατή τήν αποβίβαση 3000 στρατιωτών στά νώτα τής τουρκικής γραμμής. (Μετά τήν απελευ­ θέρωση καί τήν έλευση τοϋ ’Όθωνος έγνώρισε τήν έγκατάλειψη καί μεμονωμένες προσπάθειες τοΰ Άγγλου μηχανικοΰ Άλφόνσου Πάρις καί τοΰ άξιωματικοΰ τοΰ βαυαρικοΰ στρατοϋ Βάισεμπαχ δέν τή διέσωσαν. Παρέμεινε σαπαίνοντας στό Ναύσταθμο καί παύει πλέον νά άναφέρεται στήν κατάσταση τοΰ βασιλικοΰ στόλου, τό μήνα Δεκέμβριο τοΰ 1841). 'Η φρεγάτα 'Ελλάς, πλοίο ιστιοφόρο, ισχυρό, γρήγορο καί όμορφο, έφθασε στήν 'Ελλάδα τό Νοέμβριο τοΰ 1826. Είχε 64 πυροβόλα κατανεμημέ­ να σέ κλειστό πυροβολείο (32 μεγάλα τών 32 λιτρών) καί στό άνώτερο κατάστρωμα (32 όλμοπυροβόλα ή καρονάδες). Διαστάσεις: μήκος 168 πόδια, στήν τρόπιδα καί 180, στό κατάστρωμα τοΰ πυροβολείου. Μέγιστο πλάτος 46 πόδια καί ύψος καταστρώματος πυροβολείου άπό τό έσωτρόπι, 21 πόδια. Κατά τή μέτρηση άπό τούς κατασκευαστές βρέθηκε ή χωρητικότητά του 1600 τόννοι καί τό έκτόπισμα 2300. Τετρακόσιοι περίπου άνδρες άπαιτοΰντο γιά τήν έπάνδρωση του. - Πολύπαθη ή ιστορία της κατασκευής της, λέει έπιγραμματικά ό Δ. Φωτιάδης, σύντομη ή ζωή της καί άδοξο τό τέλος της - άφοΰ τήν τίναξε στόν άέρα ό Μιαού­ λης κατά τόν εμφύλιο πόλεμο τού 1831 (βιβλ. 368). Κι αύτό άκόμη τό ταξίδι άπό τή Ν. Ύόρκη στό Ναύπλιο ήταν μιά περιπέτεια. Τό πλήρωμά της, πού άποτελεΐτο άπό τυχοδιώκτες, έπιχείρησε στόν Ωκεανό νά σκοτώσει τόν πλοίαρχο καί τόν "Ελληνα άντιπρόσωπο Κοντόσταυλο, γιά νά τήν πωλήσει στήν Κολομβία. "Οταν φθάνει, ύστερα άπό 52 μέρες άνήσυχο ταξίδι, στήν 'Ελλάδα, καί πάλι τό πλή­ ρωμα θέλει νά τήν πωλήσει στόν Ίμβραήμ γιά νά λάβει μεγάλη άμοιβή. Προλαβαίνει δμως ό Μιαού­ λης ν’ άνέβει μέ 30 ναΰτες στό σκάφος, καί διώχνει τούς κακοποιούς. ’Ιδού τί σημειώνει ή Γενική Έφημερίς στό φύλ­

λο τής 4ης Δεκεμβρίου 1826, στήν Αίγινα. — Κατά τήν 24 τοΰ παρελθόντος μηνάς έφθασε εις Ναύπλιον έκ Νεοβοράκου (New York) τής ’Αμερικής μετά 53 ήμερων πλοϋν ή προσδοκωμένη πρό πολλοΰ φρεγάτα καί έπ ’ αυτής ό επίτηδες έκεϊσε αποστολείς Κ. Α. Κοντόσταυλος. Μετά πολλής δυσαρεστήσεως μανθάνομε άπό τόν είρημένον δτι τά αίτια τής αργο­ πορίας είναι λυπηρά καί δτι χωρίς τήν βοήθειαν φιλανθρώπων άνδρών, τών οποίων τά ονόματα μετά χαράς ήθέλαμεν γνωστοποιήσει, άν πολιτικοί αίτιοι δέν μάς ήμπόδιζαν... Στή συνέχεια, άφοΰ άναφέρει τό όνομά της καί τόν οπλισμό (64 πυροβόλα) μεταδίνει τήν είδηση ότι ή Διοίκησις έκάλεσε τούς τρεις ναυάρχους Μιαούλην, Άνδροΰτζον καί ’Αποστολήν είς τό Ναύπλιον νά παραλάβωσιν τήν φρεγάταν καί νά τήν φέρωσιν είς Αίγιναν. Στό πλοίο αύτό ύψωσε τό σήμα του ό ναύαρχος Κόχραν (Κοχράνη, τόν έλεγαν τά πληρώματα) πρώ­ τος στόλαρχος καί γενικός αρχηγός δλων τών ναυτι­ κών δυνάμεων τής Ελλάδος, όταν άνέλαβε τήν άρχηγία τους. 'Ένα άπό τά οργανωτικά μέτρα τά όποια έλαβε ό Κόχραν ήταν νά θέσει σ’ εφαρμογή τό Γ Ψήφισμα τής Γ' ’Εθνικής Συνελεύσεως τών Ελλή­ νων (άπό 5ης Απριλίου 1827), τό όποιον έπρόβλεπε τή δημιουργία έθνικοΰ στόλου. (Μάλιστα τήν ίδια μέρα, έγκρίθηκε τό ψήφισμα Η', μέ τό όποιο καθορίζονταν τά θέματα τά σχετικά μέ τή μισθο­ δοσία τών πληρωμάτων άπό τή Διοίκηση, τήν παροχή συντάξεως στίς χήρες καί τά ορφανά, τήν άνταμοιβή έκείνων πού άρίστευαν καί τήν περί­ θαλψη καί συνταξιοδότηση τών άναπήρων).

213

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί 'Έλληνες . Τό Ψήφισμα Γ, δημοσιευμένο στό φύλλο τής Γεν. Έφημερίδος, μέ χρονολογία 7 Σεπτεμβρίου 1827, έγραφε τά ακόλουθα.

'Η ’Εθνική Γ' τών Ελλήνων Συνέλευσις ψηφί­ ζει:

Οί θαλάσσιοι ναΰται καί άξιωματικοί, όσοι εύρίσκονται είς τήν υπηρεσίαν τής Πατρίδος θέλουσι πλη­ ρώνονται κατά μήνα τόν μισθόν των κατά τόν διορι­ σμόν, δπου ήθελε κάμει ή Διοίκησις... 'Επίσης θεω­ ρούσα δτι ή ελληνική Πολιτεία έχει άναπόφευκτον άνάγκην άπό εθνικόν στόλον διά νά ύπερασπισθή καί νά έξασφαλίση τά ιερά της δίκαια κατά θάλασσαν. Θεωροΰσά δτι άφοΰ άποκατασταθή ανώτερα παντός κινδύνου διά θαλάσσης, άφεύκτως άσφαλίζεται διά ξηράς. Ψηφίζει

Α ' Νά συσταθή στόλος εθνικός Β ' Τό παρόν ψήφισμα νά καταχωρισθή είς τόν κώδικα τών ψηφισμάτων καί νά δημοσιευθή διά τοΰ τύπου. Έξεδόθη έν Τροιξήνι τή 5 ’Απριλίου 1827.

'Ο πυρήνας τοΰ έθνικοΰ στόλου ήδη υπήρχε. Ήταν ό πρώτος έθνικός στόλος τής άγωνιζομένης νά έλευθερωθεΐ 'Ελλάδος καί άποτελεΐτο άπό τά εξής πλοία. Φρεγάτα Ελλάς, κορβέτες Καρτερία καί Έπιχείρησις (αγορασμένα μέ χρήματα τών δανείων), βρίκιο Σωτήρ, πού δωρήθηκε άπό τό φιλελληνικό κομιτάτο τοΰ Παρισιοΰ, κορβέτα "Υδρα καί γολέτα Άθηναίς, άπό τουρκικά λάφυρα. Σ’ αύτά πρέπει νά προσθέσουμε έξι κανονιοφόρους μέ τά ονόματα Φιλελληνίς, Βαυαρία, Ελβετία, Γενεύη, Ήφαι­ στος, Άχιλλεύς καί πέντε άλλες μέ τούς άριθμούς 1, 2, 3, 4, 5. Οί πέντε αύτές κανονιοφόροι λέγονταν βάριδες, είχαν χωρητικότητα 35 τόννων καί έφεραν ένα πυροβόλο. ’Έμοιαζαν μέ βάρκες καί γι’ αύτό τίς έλεγαν κανονιοφόρους βάρκες ή σιαλοΰπες (άπό τό γαλλικό chaloupes). Άπό τίς κανονιοφόρους οί πέντε μέ τόν άριθμό, μαζί μέ τόν Ήφαιστον καί τόν Άχιλλέα άγοράστηκαν άπό διαφόρους πλοιοκτήτες, ενώ οί άλλες τέσσερες, οί επώνυμες, ναυπηγήθηκαν στό ναύ­ σταθμο Πόρου. ’Ακολούθησε καί άλλη άπόφαση σχετική μέ τόν εθνικό στόλο. Ή Δ' ’Εθνική Συνέλευσις (τοΰ ’Άργους) μέ ψήφισμα τής 29ης ’Ιουλίου 1829, καθό­ ρισε σέ συμπληρωματικό άρθρο τό εξής: - Μέ σκοπόν νά όργανισθή τό εθνικό ναυτικόν καί νά χορηγηθή συγχρόνως είς τάς νήσους "Υδρας, Σπετσών καί Ψαρών τό μέσον διά νά προφυλάξουσιν άπό τήν φθοράν τά χρησιμεύσαντα είς τό Έθνος πλοία, ή Εθνι­ 214

κή Συνέλευσις δίδει είς τήν κυβέρνησιν τήν πληρεξου­ σιότητα νά άγοράση έξ αύτών τών πλοίων δσα ήθελον εισθαι χρήσιμα πρός υπηρεσίαν τοΰ κράτους. Ή Κυβέρνησις θέλει κανονίσει τήν τιμήν αύτών είς βάσεις δικαίας, προσδιορίξουσα τόν τρόπον καί τάς έποχάς τής πληρωμής κατά τούς προσόντος οικονο­ μικούς πόρους. Πρέπει δέ νά σημειωθεί δτι μέ τό ’ίδιο έκεϊνο ψήφισμα τής 29ης ’Ιουλίου (Κεφαλ. Δ', Παραγρ. 3) είχε έξουσιοδοτηθεΐ ή Κυβέρνησις νά διαθέσει 200 χιλιάδες στρέμματα άπό τήν εθνική γή έξαιρουμένων τών σταφίδων, τών αμπελώνων, τών έλαιοδένδρων καί τών δασών, γιά τήν εξεύρεση πόρων. Τοΰτο δμως δχι ειδικά γιά τήν άγορά πλοίων, άλλά γιά τήν πληρωμή τών άποζημιώσεων τών πλοιάρχων τών νησιών καί τών στρατιωτικών σωμάτων τοΰ Μόριά καί τής Ρούμελης. Ήταν ή εποχή κατά τήν όποια έκκρεμοΰσαν έπίμονες καί πιεστικές οί απαιτήσεις τών νησιωτών, τών 'Υδραίων κυρίως, γιά τίς δαπάνες καί ζημίες στίς όποιες είχαν ύποβληθεΐ κατά τή διάρκεια τοΰ πολέμου. Καί οί ζημιές τών καραβοκυραίων συνε­ χίζονταν καθώς έσάπιζαν κάθε χρόνο καί βούλιαζαν τά καταπονημένα άπό τόν πόλεμο πλοία τους, μέ τά όποια καί μόνον έπερίμεναν νά έξασφαλίσουν τά μέσα γιά τήν συντήρησή τους καί γιά τήν έπιβίωση. ’Έτσι ή άγορά άπό τήν κυβέρνηση μερικών έστω πλοίων καί τούς κύρηδες τών καραβιών οικο­ νομικά θά ένίσχυε καί τά πλοία θά διέσωζε γιά τόν εθνικό στόλο. 'Ο έθνικός δμως στόλος τής νεωτέρας Ελλάδος, πού γεννήθηκε δπως ιστορήσαμε, συνάντησε άπό τά πρώτα κιόλας χρόνια τής δημιουργίας του έντονη άντίδραση. 'Όταν τό 1827, σημειώνει ό Τρύφ. Κωνσταντινίδης έδημιούργησε ό Κόχραν τό ’Εθνικόν Ναυτικόν κατάπληξις καί σύγχυσις έπεκράτησαν είς Ύδραν καί Σπέτσας. Μέ τή δημιουργία τοΰ στόλου έβλεπαν οί νη­ σιώτες πώς δέν θά μποροΰσαν νά μισθώνουν πλέον τά καράβια τους, τά όποια τόσα είχαν προσφέρει στόν Άγώνα, χωρίς κάν νά πάρουν άποζημίωση. Καί τώρα έμεναν δεμένα καί σάπιζαν ή γίνονταν άκατάλληλα μέ τή συντελούμενη πρόοδο στή ναυ­ πηγική καί στά μέσα τοΰ πολέμου. Ήταν τοΰτο μιά παραγνώριση τών ύπηρεσιών τους, πού τούς ζη­ μίωνε καί τούς πλήγωνε. (Θά μποροΰσαν δμως νά τά πουλήσουν στήν Κυβέρνηση, τουλάχιστο δσα ήταν σέ καλή κατάσταση). "Υστερα οί παλιοί αύτοί θαλασσινοί τό ’βρισκαν δύσκολο νά ναυτολογηθοΰν σ’ έναν καινούριο οργανισμό, χάνοντας τό δικό τους καπετανιλίκι, στό όποιο είχαν μάθει άπό γενεές καί νά ύπαχθοΰν σέ μιά πειθαρχία, γιά τήν όποια δέν ήταν καθόλου προετοιμασμένοι. Οί νησιώτες καί προπάντων οί 'Υδραίοι προτιμούσαν τό παλιό σύστημα, νά ’ναι

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες καραβοκυραΐοι στήν ειρήνη καί στόν πόλεμο καί νά δουλεύει ό καθένας γιά τόν εαυτό του ή τήν πα­ τρίδα, μέ τό καράβι του καί τό πουγγί του. Τά πληρώ­ ματα προτιμούσαν τήν εθελοντική ύπηρεσία, δπου κάθε ναύτης μπορούσε ν’ άλλάξει, όποιαδήποτε στιγμή, καράβι.

Γενικότερα τό Τακτικό προκαλοΰσε απέχθεια στούς 'Έλληνες, γιατί τό θεωρούσαν στέρηση τής άλευθερίας τους. Παραστατική γι’ αύτό εικόνα μάς δίνει ό Ν. Σπηλιάδης στό βιβλίο του ’Απομνημο­ νεύματα διά νά χρησιμεύσωσιν εις τήν Νέαν Ελλη­ νικήν 'Ιστορίαν, (βιβλ. 339, τ. Α', σελ. 215). ’Εκεί γράφει δτι οί ολιγαρχικοί συντελούσαν στήν καλ­ λιέργεια άντιπαθείας τών άγωνιστών γιά τόν τακτι­ κό στρατό.

Οί ολιγαρχικοί διαδίδουσι ότι ό ' Υψηλάντης θά ύποβάλη τούς "Ελληνας εις τόν ζυγόν της τακτικής πολε­ μικής, καί είς τό ψεύδος τοΰτο εύρίσκουσι συνηγοροΰντας δλους σχεδόν τούς άτάκτως πολεμοΰντας άρχηγούς των στρατευμάτων, οιτινες φοβούνται μή άφαιρεθώσι τήν δύναμίν των, άν όργανισθώσι τακτοί ελ­ ληνικοί στρατοί, έν ώ άφ ’ ετέρου στοχάζονται δτι ούτε καιρόν έχουσιν, δσοι δέν γνωρίζουσι τήν τακτικήν, νά διδαχθώσιν αύτοί οί ’ίδιοι καί νά τήν διδάξωσιν εις τούς στρατιώτας, ούτ ’ άναγκαίαν τήν νομίζουσιν δτε πολεμοΰσιν πρός άτάκτους εχθρούς, ούτ ’ έφαντάζοντο δτι ήτο δυνατόν νά παρεισάξωσι τήν τάξιν καί τήν πειθαρ­ χίαν είς τήν 'Ελλάδα έπί τού παρόντος, ούτε θέλουσι νά καθυποβάλωσιν είς τήν αυστηρότητα τών πολεμι­ κών νόμων εαυτούς τε καί τούς έπαναστάτας διά τήν έλευθερίαν "Ελληνας, οίτινες ήθελον ήδη λογισθή ώς τήν φρικτοτέραν τυραννίαν τό νά ύπόκεινται είς τούς τοιούτους νόμους, καί οί άρχηγοί οΰτοι, ήνωμένοι μ ’ έκείνους καθιστώσι τό έπάγγελμα τού τακτικού στρα­ τιώτου καταφρονητόν καί μισητόν καί συνάμα διεγείρουσι τήν υπόνοιαν καί τήν δυσπιστίαν τών 'Ελλή­ νων κατά τού άρχιστρατήγου. Αύτοί είναι οί λόγοι, γιά τούς οποίους ήδη άπό τήν πρώτη παραγγελία τών άτμοκινήτων, τό 18241825, άρχισαν μιάν άλλοτε φανερή καί άλλοτε ύ­ πουλη άντίδραση στόν έθνικό στόλο, άντίδραση συστηματική καί άσίγαστη. Καί σ’ αύτούς τούς λό­ γους βρίσκομε τή ρίζα καί ένα άπό τά αίτια γιά τήν καταστροφή έθνικών πλοίων στόν Πόρο, τόν Αύ­ γουστο τοΰ 1831, άπό τό Μιαούλη.

Θρήνησε καημένη μάνα πού μέ γράψαν τακτικό Δέν έλπίζω είς τόν κόσμον πλέον νά σέ ξαναϊδώ Κλαύσε τήν παλληκαριά μου δτι πλιά δέν θά μέ ίδεΐς Ουρανέ μήν τό βαστάξεις, ρίξε κεραυνούς ευθύς Κλαύσε "Υδρα έρημωμένη άπό δλα τά νησιά Παλληκάρια δέν σοΰ μείναν γιά νά δώσεις στή σκλαβιά Ύδριώται ξακουσμένοι, στήν Εύρώπη θαυμαστοί Αύτοκτόνοι νά γενήτε παρά σκλάβοι τακτικοί. (Βίος ’Αντωνίου Γ. Κριεζή, έκδ. Τσουκαλά, σελ. 222-223, βιβλ. 282).

δ. Ή Διοίκηση τοΰ Ναυτικοΰ Φυσικό ήταν ή διοίκηση τοΰ Ναυτικοΰ κατά τήν Επανάσταση νά πλαισιώνεται μέσα στή γενικότερη διοίκηση τών έπαναστατημένων περιοχών. Τό πρώτο έτος τοΰ πολέμου συστήθηκε Κεντρι­ κή Διοίκηση μέ άρχηγό τόν ’Αλέξανδρο Ύψηλάντη καί έπίτροπο τόν άδελφό του Δημήτριο. Βοη­ θός τοΰ Δημητρίου ήταν ή Βουλή, τήν όποια συγ­ κροτούσαν οί άντιπρόσωποι τών διαφόρων κοινο­ τήτων, πού τούς έξέλεγε ό λαός. 'Ο λαός έπίσης έξέλεγε καί τέσσαρες προκρίτους {προεστούς, τούς έλεγαν καί δημογέροντες), οί όποιοι συγκροτούσαν

Αλέξανδρος 'Υψηλάντης. Άπετέλεσε τήν «Ύπερτάτη ’Αρχή» τοΰ Άγώνα. Τόν δυνάστευε ό πόθος γιά τήν άπελευθέρωση τοΰ Γένους. Ή έλλειψη δμως όργανώσεως καί μέ­ σων τόν οδήγησε στήν άποτυχία.

Καί τό κακό δέν θά σταματήσει έκεΐ. Ή καθιέ­ ρωση τής ύποχρεωτικής θητείας, ό περί στρατιωτι­ κής άπογραφής νόμος τοΰ 1838 θά προκαλέσει άνταρσία στήν "Υδρα καί παρά λίγο νά γίνει βομβαρδι­ σμός τοΰ νησιού καί άπόβαση στρατού. Κι δπως γρά­ φει ό Άντώνης Μιούλης, γιός τοΰ ναυάρχου, πάντες οί κάτοικοι διά ύποτρεμούσης καί σχεδόν θρηνώδους φωνής έψαλλαν τό περίφημο τραγούρι τοΰ τακτικού: 215

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

Δημήτριος Ύψηλάντης. Γενικός Πληρεξούσιος τής «Άνωτάτης ’Αρχής» τοΰ Άγώνα, δηλαδή τοΰ άδελφοΰ του. ’Αγνός στά ιδανικά του, ήρωας στήν παληκαριά, άνίκανος όμως ν ’ άντιμετωπίσει τίς ραδιουργίες ή ν ’ άποτρέψει τίς διαμά­ χες. Πέρασε ώρες οδύνης.

τό κοινοτικό συμβούλιο, μέ πρόεδρο τόν έφορο, πού διόριζε ή Διοίκηση. Τά κοινοτικά συμβούλια λέγονταν καί Κοινά Τα­ μεία ή Βουλές. Ειδικά στά Κοινά Ταμεία τής "Υδρας καί τών Σπετσών καί στή Βουλή τών Ψαρών δόθηκε άπό τόν ' Υψηλάντη τό δικαίωμα νά χορηγούν διπλώ­ ματα καταδρομής σ’ έκεΐνα τά πλοία πού έπαιρναν μέρος στίς επιχειρήσεις, ειδικά δέ στήν "Υδρα έγκατέστησε τήν Κάσα γιά τίς είσπραττόμενες προσό­ δους καί τίς εισφορές πού ορίζονταν γιά τόν ’ Αγώνα. ’Εκτός δμως άπό τή Βουλή, υπήρχε καί άλλο σώμα, τό ’Εκτελεστικόν, τό όποιον άσκοϋσε τήν έκτελεστική εξουσία. Πρέπει νά σημειώσουμε δτι μετά τήν Πελοποννησιακή Γερουσία, δλες οί κατό­ πιν διοικήσεις άπό τό 1822 ώς τό 1827, ονομάσθη­ καν Προσωρινές Διοικήσεις. 'Η πρώτη Προσωρινή Διοίκησις θεσπίσθηκε μέ τό προσωρινό Πολίτευμα (Σύνταγμα) τής ’Ελλάδος, τό όποιον έψήφισε ή Α' Εθνική Συνέλευσις τής Έπιδαύρου τού 1822 (1 ’Ια­ νουάριου). Τό Σύνταγμα τής Έπιδαύρου όρισε τρία βασικά όργανα: Τό Βουλευτικόν άπό 33 μέλη, τό Εκτελε­

216

στικόν καί τό Δικαστικόν. Στό ’Εκτελεστικό υπη­ ρετούσαν ό Άλεξ. Μαυροκορδάτος, ώς πρόεδρος καί, μέλη, οί Κανακάρης καί Όρλάνδος. ’Ασκούσε τοΰτο τή διοίκηση, τήν έκτελεστική έξουσία. Διόριζε γι’ αύτόν τό σκοπό όκτώμινίστρους, τόν ’Αρχιγραμματέα τής ’Επικράτειας, πού ήταν Μινίστρος τών ξένων (’Εξωτερικών) υποθέσεων καί Πρόεδρος τοΰ Συμβουλίου τών Μινίστρων καί επτά άλλους: τών ’Εσωτερικών, τής Οικονομίας, τοΰ Δικαίου, τών Πολεμικών, τών Ναυτικών, τής Θρη­ σκείας, τής ’Αστυνομίας. Καθώς ή φιλοπρωτία καί ό έγωισμός εμπόδιζαν τήν άνάδειξη προσώπου κοινής έμπιστοσύνης γιά τό Μινιστέριον τών Ναυτικών διορίσθηκε άπό τό ’Εκτελεστικό τριμελής Έπιτροπή Μινίστρων έπί τών Ναυτικών, πού άποτελεΐτο άπό τρία πρόσωπα, έναν δηλαδή άπό κάθε νησί — δρα, Σπέτσες καί Ψαρά. Κατά παρόμοιον τρόπο ορίσθηκε άργότερα, 23 Μαρτίου 1823, δτι τό Μινιστέριον τών Πολεμι­ κών θά διευθύνεται έφεξής άπό έναν Πελοποννήσιο, ένα Στερεοελλαδίτη καί ένα Μανιάτη. (Ή λέξη μινιστέριον άντικαταστάθηκε τό 1823 μέ τή λέξη ύπουργεϊον). Δέν είχε καί σπουδαία δικαιοδοσία ή ’Επιτρο­ πή τών Μινίστρων έπί τών Ναυτικών. Τό μόνο πού έκανε ήταν νά μεταβιβάζει πρός τή μία ή τήν άλλη κατεύθυνση, δηλαδή πρός τόν ’Αρχιγραμματέα τής ’Επικράτειας (καί ’Υπουργό τών ’Εξωτερικών ’Υπο­ θέσεων) ή πρός τά κοινοτικά συμβούλια καί τίς βουλές, αιτήσεις καί άναφορές ή έντολές καί οδη­ γίες. ’Ανάλογο πρός τή δικαιοδοσία της ήταν καί τό προσωπικό της: ένας γραμματέας (άναφέρεται καί ώς γενικός), δύο ύπογραμματεΐς καί ένας πρωτοκολλιστής. Μιά τέτοια διαταγή - οδηγία είναι τοΰ Μινιστερίου τών Ναυτικών, πρός τούς Προκρίτους (νή­ σου Σπέτζας), μέ χρονολογία 14 ’Απριλίου 1822 — φωτεινό παράδειγμα οργανωτικής φρονήσεως καί καλών προθέσεων. ’ Αφοΰ ύπενθυμίζει σ’ αύτήν προ­ γενέστερη επιστολήν του άπό κγ' (23) Μαρτίου, γιά τήν έκλογή τριών έπιτρόπων, πού τά όνόματά τους έπρεπε νά άναφερθοΰν εις τό Μινιστέριον, έπεξηγεΐ. - '0 σκοπός ήτον καί είναι διά νά έχη έμμεσον αλλη­ λογραφίαν μέ αύτούς, διά τήν καλήν αρμονίαν καί εύταξίαν τοΰ στόλου, διότι κατ’ επιταγήν τής Διοικήσεως ό στόλος πρέπει νά μείνη παντοτινός, συνιστάμενος άπό εξήκοντα πλοία, δι ’ αύτό τοΰτο καί συναγωνίζε­ ται πρός οικονομίαν αύτοΰ, δηλαδή περί τών άναγκαίων του. »Οί έπίτροποι Θέλουν έκλεχθή άπό τούς κρατούντας τήν Διοίκησιν σας οποίους κρίνεται εύλογον, αύτοί έχουν δλα τά βάρη, δσα άφορώσι τό χρέος των καί θέλη είσθαι ένωχοι εις τήν Διοίκησιν αν λήψουν άπό τοΰ χρέους των διά προσωποληψίαν κλπ. Τάχρέη τους είναι νά έξεύρουν πόσους ναύτας έχει τό καθέκαστον πλοϊον

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

καί τό όνομα τοΰ πλοίου καί κυβερνήτου νά διορίζουν τούς πλοιάρχους διά νά τούς δίδουν κατάλογον τών ναυτών, γράφουν άξίωμα, όνομα πατρός του, έπίθετον καί πατρίδα, έχουν χρέος νά εκλέξουν τούς τροφοδότας δεσπεσιέρους διά τήν καλήν οικονομίαν, χρέος έχουν νά προβλέπουν τάς ζωοτροφίας, έχουν χρέος νά διο­ ρίζουν τόσους ναύτας είς τό καθέκαστον πλοϊον εκείνο ϋπερ έχει δεκαέξ κανόνια ενενήντα ναύτας, τό δέ κανο­ νιών δεκατεσσάρων εβδομήντα πέντε καί ούτω είς τά λοιπά άναλόγως, εκτός ανάγκης μεγάλης αυξάνεται ό άριθμός, έχουν χρέος νά διορίζουν τόν μισθόν τών ναυ­ τών, όλα μέ τήν άκριβεστέραν οικονομίαν καί ώφελος τής Διοικησέως καί οσα άλλα άφορώσι τό Ναυτικόν ήγουν νά εξετάζουν μετά τήν επιστροφή έκάστου πλοίου πόσα εφόδια δικαίως έκατέλυσαν είς τόν πόλεμον κτλ. »Τό Μινιστέριον λοιπόν γράφει τά άνω γεγραμμίνα πρός τούς προκρίτους νήσου Σπέτζας καί οί πρόκριτοι διορίζουν πρός τούς επιτρόπους τήν επιταγήν τοΰ Μινιστερίου καί οί επίτροποι έκτελοΰν αύτήν. Οί επίτροποι πρέπει νά έξεύρουν τήν άνάγκη παντός πλοίου, τήν άναφέρουν πρός τούς προκρίτους, οί δέ πρόκριτοι πρός τό Μινιστέριον τών Ναυτικών καί τό Μινιστέριον δίδη τάς διαταγάς καί προβλέπει τά άναγκαΐα τοΰ στόλου καί ύλικώς ή χρηματικώς. Οί επίτροποι πρέπει νά είναι τίμιοι καί άπροσωπόληπτοι νά θεωρούν τό συμφέρον τοΰ έθνους, διά τοΰτο άνάγκη νά ήξεύρη τό Μινιστέριον τά ονόματα αυτών Ίνα έν καιρώ άνταμείψη τάς εκδου­ λεύσεις των ή καταδικάση διά τήν έλλειψιν τοΰ χρέους των πρός τό έθνος καί πατρίδα, χρεωστοΰν νά φυλάττουν τό δίκαιον τοΰ έθνους περισσότερον άπό τοΰ ίδιου των. "Οταν δέ φθάση τό έθνος νά έπισωρεύση διά τοΰ Μινιστερίου τών τής Οικονομίας τά άναγκαΐα στόλου καί λοιπά τότε ολα τά άναγκαΐα τοΰ στόλου θέλη διορί­ ζονται άπό τούς επιτρόπους τά άναφέρουν είς τούς προ­ κρίτους, οί πρόκριτοι πρός τό Μινιστέριον καί τό Μινιστέριον έπικυροΐ καί έκπληρή. »Θέλει πέμπουν είς τό Μινιστέριον ’ίσον (σημ. αντί­ γραφο) έκάστου πλοίου κατάλογον ναυτών, διότι άν τινάς έξ αυτών πράξη καμμίαν ανδραγαθίαν νά βρα­ βεύεται καί νά μήν άδικήται καί μέ αύτόν τόν τρόπον έμψυχόνται οί ναΰται καί οί ανδρείοι, έτι δέ νά δωθή πρός τάς φαμελίας των ή πρέπουσα ζωοτροφία άν τινάς θανατωθή ύπέρ πατρίδος καί νά μείνη άβράβευτος. »Κάθε πλοίαρχος πρέπει νά έχη δύο άξιωματικούς κυβερνήτας ήτοι τενέντηδες, (σημ. ύποπλοιάρχους) έν όφφικιάλον κανονιών (σημ. βαθμοφόρο πυροβό­ λων) καί δυό ναυκλήρους καί νά τούς όρκόνη διά τήν πίστιν καί πατρίδα, οί αξιωματικοί δέν πρέπει νά πολυαλλάζουν πλοία, άν θέλουν νά αυξηθούν (σημ. προαχθοΰν) είς τό άξίωμά των. Έν Κορίνθω τή ιδ ’Απριλίου αωκβ Ό Γενικός Γραμματεύς Γεράσιμος Κώπας

(Φακ. 11151 IEEE - βλ. καί άνθ. 6, 7)

Τό Μινιστέριον δμως βρισκόταν σέ αδυναμία άπό τά πράγματα νά έπιβάλει ή έστω παρακολουθή­ σει τήν εφαρμογή τής παραπάνω έπιστολής του. Στήν ούσία τή διοίκηση τών ναυτικών πραγμά­ των τήν ασκούσαν τά κοινοτικά συμβούλια τών τριών ναυτικών νησιών ("Υδρας, Σπετσών καί Ψαρών) καί μάλιστα τό καθένα χωριστά (άνθ. 5). Αύτά όριζαν τό σκοπό κάθε ναυτικής έπιχειρήσεως καί τόν άριθμό τών πλοίων πού θά μετείχαν καί φρόντιζαν γιά τόν έξοπλισμό τους, τόν έφοδιασμό καί τή χρηματοδό­ τηση τών πληρωμάτων τους. "Ομως τά κοινοτικά συμβούλια ήταν άπλώς μιά έπιτροπή άπό προκρίτους καί τά καράβια δέν άνήκαν ούτε στήν Κοινότητα ούτε στήν Κεντρική Διοίκηση. ’Ανήκαν σέ ιδιώτες. Τό μεγάλο πρόβλη­ μα δέν ήταν τό προσωπικό ή τά καράβια. Περίσ­ σευαν καί τά δύο. Ζήτημα οικονομικό, ζήτημα χρη­ μάτων υπήρχε. Κι είναι ίσως πρόσφορο τό σημείο έδώ νά τονίσουμε, μέ ιδιαίτερη έμφαση, ότι ποτέ στόν ’Αγώνα δέν παρουσιάστηκε πρόβλημα ήθικοϋ, άλλά μόνο χρημάτων. "Οταν άκινητοϋσαν τά καρά­ βια — όπως συνέβη σέ πολλές περπτώσεις, μέ οδυ­ νηρά άποτελέσματα — τοΰτο έγινε όχι άπό άτολμία άλλά άπό έλλειψη οικονομικών μέσων. "Οταν φυ­ σικά τήν άκινησία δέν τήν είχαν προκαλέσει οί δια­ φωνίες ή κάποια σκοπιμότητα. 'Υπό τίς συνθήκες αύτές διαμορφώθηκε μιά κατά­ σταση άπό τά ’ίδια τά πράγματα. Οί πρόκριτοι τής "Υδρας, μέ έπικεφαλής τό Λάζαρο Κουντουριώτη, άπέκτησαν τό προβάδισμα στή διεύθυνση καί διοί­ κηση τοΰ ’Αγώνα, γιατί διέθεταν περσότερα καρά­ βια καί άνδρες καί προπάντων περσότερα χρήματα. ’Έτσι ή διοίκηση τών ναυτικών πραγμάτων πέρασε ουσιαστικά στά χέρια τών 'Υδραίων. Αύτούς μόνο άναγνώριζαν οί τοπικές έφορεΐες τών νησιών. Σ’ αύτούς άπευθύνονταν άπό τά νησιά ή τήν ήπειρωτική Ελλάδα, γιά νά ζητήσουν πλοία πρός βοήθεια, τήν άποστολή ύλικών ή κάποιαν άλλη συνδρομή. ’Εκκλήσεις, κάποτε γεμάτες άγωνία καί άπόγνωση, ικεσίες καί παρακλήσεις, παράπονα διαμαρτυρίες, όλα έκεϊ, στήν 'Ύδρα, κατέληγαν. Καί στούς Υδραίους, κατά κύριον λόγο, προκρί­ τους άπευθυνόταν κατά κανόνα ή Κεντρική Διοί­ κηση προκειμένου νά παραγγείλει μίαν έπιχείρηση, νά δώσει οδηγίες ή προβεϊ σέ παραινέσεις καί άκόμη ν’ άπευθύνει έκκληση γιά κάποια έπείγουσα άποστολή ή ένέργεια. Κι ό τόνος τής Διοικήσεως σ’ δλες αύτές τίς συνεννοήσεις μέ τήν "Υδρα — άλλά καί τ’ άλλα νησιά — ήταν συγκρατημένος, διατακτικός, άβέβαιος, καθώς δέν ήταν σέ θέση νά ύποστηρίξει τίς έντολές ή παραγγελίες της μέ τά υλικά μέσα, κυρίως τά χρήματα, πού χρειάζονταν γιά τήν πραγματο­ ποίησή τους (άνθ. 8, 9). ’Έτσι οί Υδραίοι πού πλή­ ρωναν καί διέθεταν τά μέσα, άπέβησαν οί πραγμα­

217

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες τικοί ρυθμιστές τής καταστάσεως. Θά στηρίξουν γιά πολύν χρόνο τόν ’Αγώνα, θά τόν συντηρήσουν καί θά προστατέψουν σέ πολλές περιπτώσεις τίς ελληνικές περιοχές. Κι αύτοί, μαζί μέ τούς Σπετσιώ­ τες, θ’ άφήσουν νά καταστραφοΰν ή Κάσος καί τά Ψαρά, άπό αδυναμία ή έγκληματική αδράνεια. ’Ή δέν θά έμποδίσουν τόν Ίμβραήμ νά περάσει τά ελ­ ληνικά νερά ανενόχλητος καί βάλει πόδι στό Μόριά.

Στήν ούσιαστική διοίκηση τοΰ ναυτικοΰ αγώνα συμμετείχαν — μέ πολύ δμως δευτερεύοντα ρόλο — τά Ψαρά καί οί Σπέτσες. Δέν υστερούσαν σέ λε­ βεντιά άπό τήν "Υδρα, είχαν δμως λιγότερα καρά­ βια καί δέν διέθεταν τά πλούτη τών 'Υδραίων. 'Η συμβολή τους ήταν άποφασιστική καί χωρίς τά νησιά αύτά, μόνοι τους οί 'Υδραίοι δέν θά μπο­ ρούσαν νά τά βγάλουν πέρα. Γιά τή διεύθυνση τών ναυτικών έπιχειρήσεων οί 'Υδραίοι πρόκριτοι συνεννοούντο μέ άλληλογραφία μέ τούς όμότιμούς των στά δύο άλλα νησιά καί σπάνια μέ προσωπική συνάντηση τών άντιπροσώπων τους (άνθ. 10, 11, 12). Πολλά μέτρα λαμβάνονταν άπό κοινού καί πολλά σχέδια έπιχειρήσεων καταστρώθηκαν μέ κοινή άποδοχή. Γιά άπόλυτο δμως συντονισμό καί γιά ενιαία διεύθυνση τοΰ ’Α­ γώνα δέν μπορεί κάν νά γίνει λόγος. ' Η φιλοπρωτία, αντιζηλίες καί έγωισμός καί τό τοπικιστικό πνεύμα ήταν τά αίτια, τά όποια έμπόδισαν τήν ενότητα αύ­ τή, πού θά σήμαινε μιά βούληση καί μιά ισχύ (άνθ. 13, 14). Κάθε νησί είχε τό ναύαρχό του κι οί τρεις ναύαρ­ χοι ήταν ισότιμοι. ’Έτσι, οί Σπέτσες τόν Γκίκα Τσούπα ή τόν ’ Αναστ. ’ Ανδροΰτσο καί άπό τό 1824 τόν άδελφό του Γεώργιο, τά Ψαρά τό Νικολή ’Απο­ στόλη καί ή "Υδρα τόν Γιακουμάκη Τομπάζη. ’Αντιναύαρχοι ορίσθηκαν, στήν "Υδρα δ Γεώργιος Σαχτούρης, στίς Σπέτσες ό ’ Αν. Μπότασης καί στά Ψαρά ό Γεώργιος Σκανδάλης. Αύτά δμως, γιά τήν "Υδρα, στήν άρχή. Γιατί άργότερα, τό έτος 1822, έστειλαν τρεις όμοτίμους άρχηγούς τού ύδραίικου στόλου: τόν ’ Ανδρέα ΒώκοΜιαούλη, τό Λάζαρο Πινότση (ή τό Λ. Λαλεχό) καί τόν ’Ιωάννη Βούλγαρη. Δέν είχαν κατορθώσει οί 'Υδραίοι νά δαμάσουν τό δαίμονα τής φιλοπρωτίας. 'Υπήρχαν πάντοτε διχογνωμίες μεταξύ τών ναυάρ­ χων κι δ έγωισμός δυσχέραινε τίς σχέσεις τους μέχρι πού έφθασε ό ναύαρχος Κόχραν καί έθεσε σ’ αύτές τέρμα, άναλαμβάνοντας πάσαν άρχή στή θάλασσα καί έξουσία. ('Ο τίτλος του, έλάχιστα μετρημένος, άπηχούσε τόν άμετρο εγωισμό του: Πρώτος στόλαρχος καί γενικός αρχηγός όλων τών ναυτικών δυνάμεων της 'Ελλάδος — έτσι υπέγραφε). Σχετικά πρέπει νά σημειώσουμε δτι λίγοι —Ίσως πολύ λίγοι — ήταν οί ναυτικοί άνδρες τής Έπαναστάσεως, πού είχαν συνείδηση γιά τήν καθολικό218

τητα τοΰ ’Αγώνα. Μέ δυσκολία θά ’βρίσκε ό άνατόμος τοΰ πολέμου Καλλικρατίδες, στό ναυτικό στρατόπεδο τοΰ ’21. Κι δσοι είχαν μία τέτοια συ­ νείδηση, δέν τούς άφηναν τά κατώτερα αισθήματα νά ένεργήσουν άνάλογα. ’Ή βρίσκονταν έξω άπό κάθε διοίκηση. Μέσα σ’ αύτό τό ψυχολογικό κλίμα μέ δυσκο­ λία έκαναν υποχωρήσεις στόν εγωισμό τους ή παρα­ μέριζαν τίς άντιζηλίες τους καί τοΰτο μόνο σάν ήταν ό κίνδυνος άπειλητικός καί άμεσος. ’Ή δταν — κι αύτό δχι πάντοτε — παρουσιαζόταν προσωπική υπεροχή, πέρα άπό κάθε άμφισβήτηση. 'Όπως έγινε μέ τόν ’Ανδρέα Μιαούλη, ό όποιος ούδέποτε διορίσθηκε μέ τούς τύπους άρχηγός, άλλά τόν έπέβαλε ή ήγετική φυσιογνωμία του, τό άδάμαστο θάρ­ ρος καί ή σύνεσή του. [Γιά τό Μιαούλη ό Α. Λιγνός βεβαιώνει στήν 'Ιστορία του (τής Νήσου "Υδρας, βιβλ. 262, τ. Β', σελ. 312) δτι ή άρχηγία τοΰ ύδραϊκοΰ στόλου τοΰ είχε άνατεθεΐ τό Σεπτέμβριο τοΰ 1821 καί ή έντολή ανανεώθηκε τήν 21 ’Ιουνίου 1823]. Στά κοινά συμβούλια, κατά τίς συναντήσεις τών ναυτικών μοιρών, προέδρευε κατά συνήθεια έκεϊνος, στό πλοίο τοΰ όποιου γινόταν τό συμβούλιο. Κι αύτός ήταν ό Μιαούλης, στίς περιπτώσεις βέβαια πού ήταν παρών, γιατί ή άρρώστια στά πόδια του (ύπέφερε άπό ποδάγρα) τόν δυσκόλευε στίς μετακι­ νήσεις του. Άλλά μήπως έκτελοΰσαν οί ναύαρχοι ή μοίραρ­ χοι πιστά εκείνα στά όποια μέ ελεύθερη βούληση συμφώνησαν; Καί συνέβαινε οί ναΰτες νά μήν άκοΰν τούς καπετανέους, οί καπετάνιοι τούς μοιράρχους κι εκείνοι νά μή συμμορφώνονται στά συμφωνημένα. Κι άν έπρεπε κάτι ν’ άλλάξει; ’Άν ή τακτική κατάσταση έπέβαλλε άπόκλιση άπό τά συμφωνημένα, μιά κίνηση λόγου χάρη διαφορετική άπό έκείνη πού είχε προβλεφθεΐ; Τότε... ’Έγινε μέ τόν Ψαριανό ναύαρχο Νικολή Αποστόλη, πού έπέμεινε — καί έκανε — τίς κινήσεις πού είχαν συμ­ φωνήσει, μόλον πού δ Μιαούλης έσήμανε επίμονα μιά μεταβολή, τήν όποια έπέβαλε ή διαμορφούμενη τήν ώρα έκείνη τακτική κατάσταση. ’Έλειπε λοιπόν ό συντονισμός άπό τά τρία νη­ σιά, άλλά μήπως οί άποφάσεις τής "Υδρας, πού άποτελοΰσε τό άρχηγεΐο τοΰ ναυτικοΰ άγώνα, ήταν οί καλύτερες δυνατές; Πρώτα πρώτα τίς άποφάσεις έπαιρναν οί 'Υ­ δραίοι πρόκριτοι καί ούσιαστικά ό Λάζαρος Κουντουριώτης. Κι δταν κατέλαβε τήν προεδρία τοΰ Εκτελεστικού στό Ναύπλιο ό Γεώργιος Κουντουριώτης, ό Λάζαρος άπέκτησε δλοκληρωτική τήν έξουσία στά ναυτικά πράγματα. Γιατί ό άδελφός του, Γεώργιος, ήταν τυφλό καί άβουλο όργανό του. ’Έστω δμως καί έτσι, πώς έπαιρνε ό Κουντουριώτης τίς άποφάσεις του; Τήν άπάντηση μάς τή δίνει δ Δ. Κόκκινος (βιβλ. 233, τ. Ζ', σελ. 330), παίρνοντας

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

άφορμή άπό ένα γράμμα - παράπονο τοϋ Μιαούλη πρός τούς Φιλογενεστάτους Προκρίτους τής "Υδρας, καί σχολιάζοντας τόν τρόπο, κατά τόν όποιο διενεργοΰντο οί ναυτικές έκστρατεΐες. Έφ’ δσον ή 'Ύδρα ήταν τό ναυαρχείο θά έπρεπε νά διαθέτει ένα στοι­ χειώδες ναυτικό επιτελείο, τό όποιο σέ κάθε έπιχείρηση νά ορίζει τούς στόχους, τόν αριθμό τών πλοίων καί τό χρόνο. Άπό τό συμβούλιο δμως τών προ­ κρίτων τής "Υδρας έλειπαν τελείως οί τεχνικοί καί τίς αποφάσεις τίς έπαιρναν οί πρόκριτοι, μέ τόν Κουντουριώτη επικεφαλής, χωρίς νά διαθέτουν τή σχετική προετοιμασία άλλ’ οΰτε καί τήν άκριβή γνώση σέ κάθε περίσταση. ’Έτσι έβγαζαν οί πρόκριτοι διαταγές άνεφάρμοστες καί κάποτε επιζήμιες στόν ’Αγώνα. 'Όπως συνέβη μέ τή σχεδίαση τής έκστρατείας του 1824, κατά τήν όποια οΰτε κάν ρώτησαν τόν, άπουσιάζοντα άλλωστε, Μιαούλη. Τοϋτο βέβαια δέν σημαίνει πώς έλειπαν τελείως οί φωτεινές κατευθύνσεις. Τήν 23η Μαΐου 1821, οί έμπειροι ναυτικοί τής "Υδρας, σταθμίζοντας μέ όξύτατη κρίση τήν κατάσταση, έγραφαν στούς καπεταναίους τοϋτο. - Προσπαθήσατε μέ φρόνησιν καί άνδρείαν νά παρα­ σύρετε τόν στόλον του (σουλτάνου) είς τόπον τινά ωφέλιμον δι ’ εσάς καί όλέθριον δι ’ εκείνον. Νά προ­ σπαθήσετε άν έχη κανονιέρας (έξοπλισμένα μέ πυρο­ βόλα πλοιάρια), νά τάς άρπάξετε όπου είναι εύκολότερον καί νά πέσετε επάνω είς τά φρεγάτας του μέ ραμπάγιον. Άπό δέ τά μεγάλα ντελίνια νά είσθε μακράν. Ή οδηγία αύτή άπετέλεσε μιά άπό τίς κατευθυ­ ντήριες γραμμές, τίς βασικές, σ’ δλη τή διάρκεια τοΰ ’Αγώνα. Πέραν δμως άπό τά σφάλματα ή δίκαιη διοίκη­ ση είναι κάτι γιά τό όποιο δέν θά μποροΰσαν νά σεμνύνονται οί 'Υδραίοι. Υπήρχαν στό σημείο αύτό θέμα γοήτρου καί θέμα συμφέροντος. ' Ο ' Υψη­ λάντης άπό τήν άρχή τοΰ Ξεσηκωμοΰ, στήν προσπάθειά του νά οργανώσει τά νησιά καί συντηρή­ σει οικονομικά τόν άρχόμενο πόλεμο, θέσπισε τίς κατά τόπους εφορείες καί όρισε τήν ύποχρέωση τών νησιών νά καταβάλουν ώς εισφορά τό χρημα­ τικό ποσό, τό όποιο μέχρι τότε κατέβαλλαν στό δυνάστη. Καί καθώς μέ τίς εισφορές αύτές θά συν­ τηρούσε τά ύδραίικα καί σπετσιώτικα πλοία, πού άγωνίζονταν γιά τήν κοινή ύπόθεση, άνέθεσε στήν 'Ύδρα τή φροντίδα καί τό δικαίωμα γιά τήν είσπραξή τους. Καί πολλά μέν νησιά (εκτός άπό τήν ’Άνδρο καί τή Μύκονο) δυστροποΰσαν ή άρνήθηκαν, ένώ άπό τό άλλο μέρος ή "Υδρα έπεδίωξε νά άποκτήσει εξουσία έπάνω τους καί άνεξέλεγκτη τή διαχείριση τών εισφορών τους. Πρωταγωνιστής σ’ αύτά ήταν ό Λάζαρος Κουντουριώτης. ’Έτσι δμως άδικοΰσε τούς άλλους νησιώτες καί προκαλοΰσε τήν εύλογη άντίδρασή τους. Τό ’Εκ­

τελεστικό πού θά μποροΰσε νά προλάβει ή θερα­ πεύσει τό κακό, κυβερνιόταν άπό τόν Γεώργιο Κουν­ τουριώτη, ό όποιος δέν έγνώριζε άλλη φωνή άπό τή φωνή τοΰ κυρίου του — καί άδελφοΰ του. Συνέβη λοιπόν σέ μιά περίπτωση νά άδικήσει τά Ψαρά, τά όποια καί διαμαρτυρήθηκαν μ’ ένα χαρακτηριστικά δριμύ φατριασμοΰ κατηγορητήριο. ’Έγραψαν στή Διοίκηση. - Τό τοιοΰτόν τι (δηλαδή ή προσγενόμενη άδικία) μέ δλον πού έσυνηθίσαμεν πάντοτε νά παραβλέπωμεν μύρια δικαιώματά μας διά τήν κοινήν ησυχίαν, δέν δυνάμεθα νά τό θεωρήσωμεν μέ δμμα άδιάφορον. Διότι βλέπομεν φανερά δτι κάθε κόμμα συνιστων τήν Διοίκησιν άποβλέπει είς τό 'ίδιον του συμφέρον, πάσχει νά υστέρηση τούς άλλους τά δικαιώματά των καί νά τά οίκειοποιηθή. 'Ιδού τέλος πώς γίνονται φατρίαι, σχί­ σματα καί διωγμοί, τών οποίων τά αποτελέσματα είναι πάντοτε ολέθρια καί είναι ένδεχόμενον δτι καί ό Κολοκοτρώνης καί οί λοιποί προβλέποντές τι άντίκεινται είς τήν Διοίκησιν. Διότι βέβαια ποιος ελεύθερος "Ελλην δύναται άδικούμενος νά σιωπά; ’Εκτός εάν θέλη, παραβλέπει... Καί άλλην περίπτωση αδικίας άναφέρει ό Δ. Κόκκινος. Γιά μιάν έπιχείρηση, τόν Αύγουστο τοΰ 1823, στήν όποια οί Ψαριανοί είχαν διαθέσει 17 πλοία, ορίσθηκε άπό τούς Υδραίους νά τούς δο­ θούν 3 ώς 4 χιλιάδες γρόσια. Οί Ψαριανοί, πού είχαν σ’ αύτό συμφώνους καί τούς Σπετσιώτες, δέν τά δέχθηκαν καί ζήτησαν 17 χιλιάδες — μιά λογική άποζημίωση γιά τά έξοδά τους. Οί Υδραίοι άνέβηκαν στό ποσόν τών 10 χιλιάδων άλλά καί πάλιν οί Ψαριανοί άρνήθηκαν καί κατέφυγαν στήν Κεν­ τρική Διοίκηση τοΰ Γ. Κουντουριώτη. Καί έκεΐνος, άντί νά επιλύσει τή διαφορά, βρήκε προσφορότερο νά σπείρει ζιζάνια άνάμεσα στούς Ψαριανούς καί τούς Σπετσιώτες, γιά νά τούς διχάσει. Πρέπει ίσως νά σκεφθοΰμε δτι είναι δύσκολο σέ μιά έπιμέρους ύφισταμένη διοίκηση νά ξεφύγει καί έξαρθεΐ στό πρέπον ύψος, δταν ζεΐ στό κλίμα τής ήθικής καταπτώσεως καί παραλυσίας τό όποιον περιβάλλει τήν κεντρική διοίκηση ή Κυβέρνηση. Μιά τέτοια περίπτωση άναφέρουν οί συγγραφείς τό καλοκαίρι τοΰ 1824, δταν ή κυβέρνηση τοΰ Γ. Κουντουριώτη στό Ναύπλιο, παρά τόν έπικείμενο κίνδυνο τοΰ Ίμβραήμ, έτύρβαζε περί τά κομματικά ή τά μικρά καί άσήμαντα. Κι αύτό, μόλον πού είχε προηγηθεΐ ή εγκατάλειψη καί καταστροφή τής Κάσου καί τών Ψαρών. Τότε, καί ή ναυτική ήγεσία τοϋ Αγώνα, δέν φάνηκε καλύτερη άπό τήν «προϊστάμενή» της διοίκηση. Σημείωσα ήδη δτι έλειπε μιά κεντρική διοίκηση, ικανή νά επιβληθεί καί γι’ αύτό, τό τελευταίο, χρειαζόταν ήθικόν κύρος καί προπάντων οικονο­ μικά μέσα. Μιά διαταγή χωρίς τήν ΰπαρξη ή τή διάθεση τών μέσων, πού χρειάζονται γιά τήν έκτέλε219

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες σή της, δέν είναι άπό τά πράγματα σεβαστή. 'Η διαπίστωση αύτή, έξηγεΐ καθαρά γιατί ή ναυτική ήγεσία περιήλθε στούς 'Υδραίους πού ήταν πλού­ σιοι, δέν δικαιολογεί δμως καί τόσον πολύ γιατί οί 'Υδραίοι άφησαν άχρησιμοποίητο τό πολύτιμο δυναμικό τών άλλων νησιών, σέ καράβια καί πληρώ­ ματα. Είναι άναντίρρητη βέβαια ή δικαιολογία δτι μέ τά μέσα πού είχαν δέν μπορούσαν νά κινητοποιή­ σουν — έστω καί τμηματικά — τά 600 πλοία (κατά τόν πίνακα τοΰ Πουκεβίλ) τών ελληνικών νησιών. ’Εξάλλου κι αύτά τά μέσα ύστερα άπό όρισμένον χρόνο εξαντλήθηκαν. Τό δτι δμως ή άπόσταση μέ τά διάφορα νησιά καί ή άπό μέρους των έλλειψη πειθαρχίας δυσχέραιναν τή συμμετοχή τους στόν ’Αγώνα είναι λόγοι, πού προβάλλονται άπό διαφό­ ρους συγγραφείς καί πρέπει νά ληφθοΰν σοβαρά ύπόψη, άλλά δέν δικαιολογούν κατά τρόπον πει­ στικό τήν άχρήστευση τόσον πολυτίμου δυναμικού. 'Υπάρχει ύστερα καί κάτι άλλο. Οί "Ελληνες ήταν στό τακτικό πεδίο πάντοτε έπιθετικοί καί πάντα έπαιρναν πρωτοβουλία, μέ τόλμη καί σύνεση. Δέν άποχωροΰσαν παρά μόνο δταν συναντούσαν τή συντριπτική ύπεροχή τοΰ άντιπάλου. Καί τότε έφρόντιζαν νά τόν τραβήξουν σέ στενές ζώνες θα­ λάσσης, δπου εκείνος θά βρισκόταν σέ άδυναμία νά χρησιμοποιήσει ολόκληρη τή δύναμή του. Παρ’ δλα αύτά ή στρατηγική τους ήταν περιστασιακή. Λέν άντιμετώπιζαν τόν εχθρό παρά ανάλογα μέ τίς κρούσεις του (Δ. Κόκκινος) ή κατά τόν Κ. Άλεξανδρή οί "Ελληνες κτυποΰσαν μόνον δπου εκδηλωνό­ ταν ή άπειλή.

Θά ήταν ’ίσως ή στρατηγική τών 'Ελλήνων μακροπρόθεσμη καί αποτελεσματική, άν μπορού­ σαν οί 'Υδραίοι νά έχουν κινητοποιήσει τούς έγκατεσπαρμένους στό πλατύ θέατρο τοΰ Αιγαίου καί πέρα άπ’ αύτό, μικρούς ή μεγάλους νησιωτικούς στόλους. ’Αντίθετα τούς άφηναν έτσι κι εκείνοι, άπό άνεργία καί άνέχεια ή άπό κακή έξη, παρεκ­ τρέπονταν σέ πράξεις πειρατείας. Οί παρατηρήσεις αύτές μπορεί νά άπηχήσουν παράξενα καθώς γίνονται γιά άνδρες, οί όποιοι άπό άπλοι καπετάνιοι σιτοκάραβων βρέθηκαν πετυχη­ μένοι στόλαρχοι καί θαυμαστοί ναυμάχοι ή άπό άπλοι έμπορευόμενοι κατόρθωσαν νά οργανώσουν καί διευθύνουν έπιτελικά έναν ιδιόρρυθμο άγώνα, μέ μέσα λίγα καί ακατάλληλα, ένάντια σ’ έναν έχθρό πού διέθετε τόση δύναμη. Μπορούν δμως καί πρέπει νά μάς συγκρατήσουν άπό ύπερβολές, δπως αύτές: - ...ή άνώτερη διεύθυνση τοΰ πολέμου άπό τούς προ­ κρίτους τών νησιών καί ή εκτέλεση τών επιχειρήσεων άπό τούς ναυάρχους ουδέποτε παρεξέκλινε άπό τίς βασικές άρχές τοΰ πολέμου καί ειδικότερα τής έμμονης 220

Ό Γάλλος ναύαρχος Ζάν Π.Ε. Ζυριέν ντέ λά Γκραβιέρ. Πλη­ θωρικός στήν έκφραση δέν ήταν λιγότερο πληθωρικός στήν άγάπη του γιά τό Ναυτικό τών 'Ελλήνων τοΰ Άγώνα. ’Έ­ γραψε πολλά γι ’ αύτό, μέ επιστημοσύνη καί γνώση.

είς τόν σκοπόν, τής επιθετικότητας καί τοΰ αιφνιδια­ σμού (Κ. Άλεξανδρής) ή - ...ή σύνθεση καί τά έργα τών στόλων τούς οποίους ή σύγχρονη τότε 'Ελλάδα άντέταξε κατά τοΰ οθωμανι­ κού στόλου επί επτά ολόκληρα χρόνια μπορούν νά διαφωτίσουν τήν κατά θάλασσαν στρατηγική, δχι μόνο γιά τό παρελθόν άλλά καί γιά τό μέλλον (Ζυριέν ντέ λά Γκραβιέρ).

Τά χρόνια 1821 μέχρι 1825 ήταν κρίσιμα γιά τόν ναυτικό άγώνα καί σ’ αύτά τά χρόνια κυρίως άναφέρεται ή εικόνα τής Διοικήσεως τοΰ Ναυτικοΰ, τήν όποια έπιχείρησα νά δώσω στίς παραπάνω σελίδες. Από τό 1824 καί πιό πολύ τό 1825 τά πράγματα άλλάζουν. Τό δημόσιο ταμείο άποκτά πόρους καί μάλιστα κάποτε σέ σχετική περίσσεια, άπό τά χρή­ ματα τοΰ άγγλικοΰ δανείου, τίς εισφορές τών φιλελληνικών κομιτάτων καί τά καταφθάνοντα υλικά καί εφόδια. ’Έτσι ή Κεντρική Διοίκηση είναι σέ θέση νά έπηρεάζει τίς διοικήσεις τών ναυτικών νησιών καί νά άνακόπτει τίς τυχόν αύθαιρεσίες τής Υδρας. Καί στήν περίπτωση δμως αύτή οί έπιχειρησιακές

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

Τόν ’Απρίλιο τοΰ 1827 ή Γ' ’Εθνική Συνέλευσις διόρισε δύο επιτροπές: τή Διοικητική τής Ελλάδος ’Επιτροπή άπό ένδεκα μέλη καί τήν ’Επιτροπή τής Συνελεύσεως, άπό δεκατρία μέλη, άρμόδια γιά τίς έξωτερικές υποθέσεις. 'Ο τίτλος άπό Προσωρινή Διοίκησις τής 'Ελλάδος άλλάζει τόν ’Απρίλιο (144-1827) σέ Πολιτεία τής 'Ελλάδος καί άργότερα σέ 'Ελληνική Πολιτεία. ’Ήδη δμως είχε εκλεγεί άπό τήνΊδια ’Εθνοσυνέ­ λευση ό Κυβερνήτης τής Ελλάδος καί στή θέση τών δυό παραπάνω ’Επιτροπών, οί όποιες καί καταργοΰνται, συνιστάται Άντικυβερνητική ’Επιτροπή ή όποια άποστολήν έχει νά διοικήσει τή χώρα μέχρις δτου έλθει ό Κυβερνήτης. Ή Άντικυβερνητική ’Επιτροπή σχηματίζεται άπό τρία μέλη, τούς Γεώργιο Μαυρομιχάλη, Γιαννούλη Νάκο καί ’Ιωάννη Μακρή-Μηλάίτη. Δηλαδή έναν Πελοποννήσιο, ένα Στερεοελλαδίτη καί ένα νησιώτη. Άπό τό Μάιο τοΰ 1827 (30-5-1827) ξαναγύρισε ό θεσμός τών 'Υπουργείων μέ τόν τίτλο Γραμματεΐαι τής ’Επικράτειας καί γίνονται άπό τήν Άντι­ κυβερνητική ’Επιτροπή οί εξής διορισμοί: Γραμ’Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, μιά ισχυρή προσωπικότητα τής ’Εθνεγερσίας. "Ανδρας μέ μεγάλες δυνατότητες καί δχι μικρές άδυναμίες. Οί δύσκολες, τρικυμισμένες περιστάσεις τοΰ 'Ελληνικού ’Αγώνα ύπέθαλψαν ’ίσως τήν εκδήλωση περισσότερο τών άδυναμιών άπό τίς δυνατότητες. Αέν θά μπορούσε άραγε νά τίς δαμάσει;

’Ανδρέας Μεταξάς, πολιτικός καίάγωνιστής άπό τήν Κεφαλλη­ νία. Κατέλαβε ποίκιλλες θέσεις στόν διοικητικό μηχανισμό τού μαχομένου έθνους, μερικές άπό τίς όποιες είχαν άμεση σχέση μέ τό δημιουργούμενο εθνικό ναυτικό καί τή διοίκησή του. Έπέδειξε πάντοτε εξαιρετικές ικανότητες.

οδηγίες στό στόλο δίνονταν άπό τίς διοικήσεις, τών νησιών. Έν τώ μεταξύ είχαν έπέλθει διάφορες μεταβολές στήν όλη δομή τού κρατικού, άς τόν ονομάσουμε, οργανισμού, μεταβολές πού ακολούθησαν τήν πρώ­ τη Προσωρινή Διοίκηση τής Ελλάδος. Τό πρώτο ’Εκτελεστικό (άπό ’Ιανουάριο 1822 μέχρι ’Απρίλιο 1823) μέ πρόεδρο τόν ’Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, διαλύθηκε ούσιαστικά μέ τήν εισβολή τοΰ Δράμαλη στήν Πελοπόννησο. Άνέλαβαν τότε σιωπηρά οί Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, Παναγιώτης Κρεββατάς καί Χαράλαμπος Πετρούκης, μέ έδρα τούς Μύλους (’Απρίλιος μέχρι Δεκέμβριο 1823). Οί 'Υδραίοι δμως τούς άνέτρεψαν καί συγκρότησαν ’Εκτελεστικό, (’Ιανουάριος 1824 μέχρι ’Απρίλιο 1826), μέ πρόεδρο τόν Γεώργιο Κουντουριώτη, άν­ θρωπον κατά πάντα άνίκανον. ΓΓ αύτόν σημειώνει ό ναύαρχος Κ. Νικόδημος στό'Υπόμνημα Ψαρών δτι ούδεμία άλλη διοίκησις έπέφερε τόσα δυστυχή­ ματα εις τήν Ελλάδα διά τήν ακινησίαν τοΰ ελληνι­ κού στόλου, τούς εμφυλίους πολέμους καί τάς κατα­ στροφής τών επαρχιών (βιβλ. 297). Τόν Κουντουριώτη διαδέχθηκε στό ’Εκτελεστι­ κό ό Άνδρέας Ζαΐμης, μέχρι τίς άρχές τοΰ 1827.

221

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

ματεύς τής Έπικρατείας έπί τών Εξωτερικών ό Γ. Γλαράκης, τών Εσωτερικών καί τής Αστυνομίας Άναστ. Λόντος, τής Οικονομίας Γεωργ. Μαυρο­ μάτης, τών Πολεμικών Άνδρέας Μεταξάς, τοΰ Δι­ καίου καί τής Παιδείας ό Γεράσιμος Κώπας. 'Η Γραμματεία τών Ναυτικών θά διευθυνόταν μέχρις δτου φθάσει ό Κυβερνήτης άπό τόν Γραμματέα τών ’Εξωτερικών. Άντικυβερνητική ’Επιτροπή καί Βουλή έγκαταστάθηκαν στό Ναύπλιο καί τότε ξέσπασε ό έμψύλιος πόλεμος μέ έχθροπραξίες μεταξύ Γρίβα καί Φωτομάρα καί αποτέλεσμα τρομερή αναστάτωση, θάνατο πολιτών καί καταστροφή κτιρίων. 'Ο πρόε­ δρος τού Βουλευτικού Ρενιέρης μάταια προσπά­ θησε νά συμβιβάσει τούς διεστώτες. Κι ή ’Αντικυ­ βερνητική ’Επιτροπή, ανίσχυρη νά έπιβληθεΐ κατέ­ φυγε στήν Αίγινα. ’Εκεί τή βρήκε ό Κυβερνήτης, δταν έφθασε στήν Ελλάδα τόν ’Ιανουάριο τοΰ 1828 (βλ. καί άνθ. 15). Στό γενικότερο αύτό πλαίσιο τής δομής τοΰ έθνικοΰ όργανισμοΰ καί ιδιαίτερα τής έκτελεστικής έξουσία παρουσίασε μιάν έξέλιξη — φυσικό ήταν — ή διεύθυνση τών ναυτικών πραγμάτων. Καί σέ πολ­ λές περιπτώσεις ή έξέλιξη αύτή έμπλέκεται καί διαμορφώνεται στό γενικότερο διάγραμμα τής κρα­ τικής όργανώσεως. ’Έτσι έχομε σημαντική μεταβολή στή διαρθρω­ τική υφή τής ναυτικής ήγεσίας τό 1827 μέ τόν έρχομό τοΰ ’Άγγλου ναυάρχου Τόμας Κόχραν (Tho­ mas Cochrane), οπότε καταργεϊται κάθε διοικητική έξουσία τών νησιών. ' Ολόκληρη ή δικαιοδοσία τους περιέρχεται στόν Κόχραν, ό όποιος σύμφωνα μέ τή σύμβασή του δικαιοΰτο νά μή ρωτά τήν κυβέρνηση γιά τίς ναυτικές έπιχειρήσεις. Σύμβουλό του έχει μιάν έπιτροπή, τή Ναυτική ’Επιτροπή. Σ’ αύτή μετέχουν άρχικά οί "Ελληνες ναύαρχοι, Ανδρέας Μιαούλης καί Έμμ. Τομπάζης, καθώς δμως οί ναύαρχοι απουσιάζουν κατά διαστήματα, ανα­ συγκροτείται μέ τή συμμετοχή άλλων μελών. Τά νέα μέλη είναι ό μέχρι τότε αρμόδιος γιά τά οικο­ νομικά Λουδοβίκος Γκός (Louis Andre Gosse), πού ονομάζεται Επιμελητής τοΰ Στόλου, ό συνταγμα­ τάρχης Κάρολος Χέϊντεκ (Charles de Heideck) καί αργότερα ό φιλέλληνας Karring ή Koerring άπό τή Βεστφαλία καί ό Γάλλος γιατρός Bailly. Μάλι­ στα φεύγει ή έπιτροπή άπό τήν "Υδρα, λόγω τοΰ άφορήτου παρεμβατισμού τών 'Υδραίων καί μεταφέ­ ρεται στόν Πόρο. Μόλις έφυγε ό Κόχραν — καί μάλιστα ξαφνικά — ή Ναυτική ’Επιτροπή μετονομάσθηκε σέ ’Επι­ τροπή έπί τών Ναυτικών 'Υποθέσεων καί άνέλαβε ούσιαστικά δικαιώματα ναυαρχείου. Μέλη της τώρα ήταν οί Γκός Έμμ. Τομπάζης καί ό Σκώτος πλοίαρχος Γεωργ. Τόμας (Thomas) — πρόσωπα περσότερο άρμόδια γιά τή λειτουργία της. Έπρόσ222

φερε πολύτιμες ύπηρεσίες — μέχρις δτου τήν καταρ­ γήσει ό Κυβερνήτης — καί έπεράτωσε τό έργο της τό Φεβρουάριο τοΰ 1828 (28-2-1828). Τή 18η ’Ιανουάριου 1828 ή Βουλή καί ή Άντικυβερνητική Έπιτροπή παρέδωσαν στόν Κυβερ­ νήτη τή διακυβέρνηση τής χώρας. Εκείνος συγ­ κρότησε τότε νομοθετικό σώμα, τό Πανελλήνιον, μέ γνωμοδοτική άρμοδιότητα. Καί τό χώρισε σέ τρία τμήματα, τό οικονομικό, τό διοικητικό καί τό πολεμικό — άργότερα προστέθηκε τό δικαστικό. Κάθε τμήμα είχε 2-3 μέλη, τόν Πρόβουλο (Πρόε­ δρο) καί τούς Α' καί Β' Γραμματεΐς. Τό τρίτο τμήμα τοΰ πολέμου, άνέλαβε τά θέματα τής ώπλισμένης (ένοπλου) δυνάμεως ζηράς καί θαλάσσης. Πλάι στό Πανελλήνιον συνέστησε ό Κυβερνήτης τό 'Υπουρ­ γικόν Συμβούλιον, γιά τίς έξωτερικές υποθέσεις, τό έμπόριο καί τήν έμπορική ναυτιλία. Ακολούθησε τήν 23η ’Ιανουάριου 1828 ή συγ­ κρότηση Πολεμικού Συμβουλίου, γιά τήν έπιτελική σχεδίαση καί τήν κατεύθυνση τοΰ πολέμου. Πρόεδρος ό Καποδίστριας καί μέλη οί άρχηγοί τοΰ στρατού καί τοΰ ναυτικοΰ. Μποροΰσαν νά μετέχουν στρατηγοί ή ναύαρχοι, δταν ή παρουσία τους κρινόταν χρήσιμη. Εϊχε τήν άρμοδιότητα νά άντεξετάζη τάς υποθέσεις είς τάς πολεμικός εργασίας καί άναγομένας είς τήν στρατιωτικήν υπηρεσίαν ζηράς καί θα­ λάσσης, σύμφωνα μέ τίς προτάσεις τοΰ Κυβερνήτη. Στή θέση τής ’Επιτροπής Ναυτικών 'Υποθέ­ σεων τήν οποία διέλυσε, διόρισε ό Καποδίστριας Έπιτροπή Προσωρινών Διευθυντών τών Ναυτικών, άπό τρία μέλη, πού ύπαγόταν στόν 'Υπουργό. Μέλη τής Επιτροπής αύτής βρίσκομε τό Μάρτιο τοΰ 1828 (6-3-1828) τόν Έμμ. Τομπάζη, τόν πλοίαρχο Φράνκ Άστιγκς καί τόν Λουδοβίκο Γκός. Μόλις πέθανε ό "Αστιγξ, ή έπιτροπή συγκροτήθηκε άπό τούς Έμμ. Τομπάζη, Νικ. Μπόταση καί Νικ. Γιανίτζη. Είχε τίς αρμοδιότητες ναυαρχείου καί τεχνικού συμ­ βούλου τοΰ Καποδίστρια. Πρός τό τέλος Μαρτίου (29-3-1828), δημιούρ­ γησε ό Κυβερνήτης νέον όργανο άπό τρία μέλη τοΰ Πανελληνίου, τό όποιο ύπήχθη στό τρίτο τμήμα του (τό πολεμικό) καί ονομάστηκε Γενικόν Φροντιστήριον. Άρμοδιότητα είχε νά έλέγχει καί βεβαιώ­ νει τούς λογαριασμούς όλων τών υπηρεσιών, πού άσχολοΰντο μέ τόν πόλεμο. Τό ένα άπό τά μέλη του άσχολεϊτο μέ τούς λογαριασμούς τοΰ στρατοΰ, τό άλλο τοΰ ναυτικού καί τό τρίτο μέ τίς τροφές, τίς άποθήκες καί τό ύλικό πολέμου. 'Ο θεσμός τοΰ Γενικού Φροντιστηρίου διατηρή­ θηκε μέχρι τό Σεπτέμβριο τοΰ 1829 (8-9-1829), οπότε μέ ειδικό ψήφισμα, τό ΛΔ', πού έκδόθηκε στήν Αίγινα, συστήθηκαν έξι 'Υπουργεία: α) τών Εσωτερικών β) τών Εξωτερικών καί τοΰ Έμπορικοΰ Ναυτικοΰ γ) τής Οικονομίας καί τοΰ Εμπορίου δ) τής Δικαιοσύνης ε) τής Δημο-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

σίου Παιδείας καί τών ’Εκκλησιαστικών Πραγμά­ των καί στ) τό Φροντιστήριον έπί τών Στρατιωτι­ κών καί τοΰ Πολεμικού Ναυτικοΰ. Οί 'Υπουργοί λέγονταν Γραμματείς τής Κυβερνήσεως, έκτος άπό τόν Γραμματέα τών ’Εσωτερι­ κών, πού έφερε τόν τίτλο Γραμματεύς τής Επικρά­ τειας. "Ενα μήνα άργότερα (5-10-1829) καταργήθηκε τό Φροντιστήριον καί οί άρμοδιότητές του άνατέθηκαν σέ Γραμματέα τής Κυβερνήσεως, υπό τόν τίτλο Γραμματεύς του έπί τών Στρατιωτικών καί Ναυτι­ κών 'Υπουργείου. Αύτή ή οργάνωση ϊσχυσε μέχρι τήν 1η ’Απριλίου 1830, οπότε διαιρέθηκε σέ δυό χωριστές Γραμματείες, έπί τών Στρατιωτικών, ή μία καί έπί τών Ναυτικών, ή άλλη. Στή Γραμματεία τών Ναυτικών ύπηρετοΰσαν οί Γραμματεύς ('Υπουρ­ γός), Αος Πάρεδρος, Βος Πάρεδρος, ό διευθυντής κατάστιχων, ό ταμίας, ό γραφεύς καί ό κλήτωρ. Σύνολον επτά. Μόλις δολοφονήθηκε ό Καποδίστριας, τήν’ίδια μέρα άνέλαβε τριμελής προσωρινή κυβέρνηση, μέ τό όνομα Διοικητική ’Επιτροπή καί τοϋτο μέχρι τής 8 Δεκεμβρίου τοΰ χρόνου έκείνου (27/9-8/12/ 1831). Τότε διαλύθηκε ή έπιτροπή καί ό πρόεδρός της Αύγουστίνος Καποδίστριας, πήρε τόν τίτλο Πρόεδρος τής Κυβερνήσεως καί Προεστώς τής Ελ­ λάδος. ’Αργότερα ονομάσθηκε Κυβερνήτης τής Ελλάδος καί ’ Αντιβασιλεύς, μέχρι 28 Μαρτίου 1832, οπότε παραιτήθηκε. ’Ακολούθησε έμφύλιος πόλεμος, στόν όποιο έπικράτησε ό Κωλέτης καί υπήρχε μέν στούς τύπους κυβέρνηση, στήν ούσία δμως έπικράτησε αναρχία, μέχρι πού έφθασε ό ’Όθων.

’Εν τώ μεταξύ δμως έχομε μεταβολές καί σέ κατώ­ τερα κλιμάκια τοΰ ναυτικοΰ. ’Έτσι τόν ’Οκτώβριο τοΰ 1828 (5-10-1828) διαλύθηκε ή ’Επιτροπή Προ­ σωρινών Διευθυντών τών Ναυτικών (είχε συσταθεΐ τό Μάρτιο) καί ιδρύθηκε στόν Πόρο Ναυτική 'Υπη­ ρεσία τοΰ έν Πόρω Ναυστάθμου, ή άπλώς Ναυτική Υπηρεσία. Τήν έπάνδρωσαν οί Γ. Σαχτούρης ('Υ­ δραίος) Γ. Άνδροΰτσος (Σπετσιώτης) καί ό Κων. Κανάρης. 'Η ύπηρεσία αύτή έζησε τέσσερα χρόνια, μέχρι τόν ’Ιούνιο τοΰ 1833 (20-6-1833), οπότε συγκροτή­ θηκε, έπί ’Όθωνος, Διευθυντήριον έπί τών Ναυτι­ κών, πού είχε τή διττή ύπόσταση Ναυαρχείου καί Διοικήσεως Ναυστάθμου. Πρώτος διευθυντής τοΰ Διευθυντηρίου έγινε ό Άνδρέας Μιαούλης καί μ’ αύτή τή δικαιοδοσία έπέζησε μέχρι τό 1849, οπότε ονομάσθηκε Ναυτικόν Διευθυντήριον. Τό Ναυτικόν Διευθυντήριον περιορίσθηκε μόνο στά θέματα τοΰ Ναυστάθμου, ό όποιος δμως είχε εύρεΐες άρμοδιότητες. Καί έζησε τό Ναυτικόν Διευθυντήριον, ώς θεσμός, μέχρι τό 1884.

Π. ’Ανεφοδιασμός - Βάσεις ' Η έπανάσταση στή θάλασσα άρχισε μέ μιά πράξη άνεφοδιασμοΰ. Πραγματικά οί Σπετσιώτες, πού πρώτοι αύτοί ξεσηκώθηκαν στόν αίγαιατικό χώρο, έστειλαν τό μήνα ’Απρίλιο τοΰ 1821 όσα μποροΰσαν πυρομαχικά, στόν Πετρόμπεη στήν Καλαμάτα. (Πριν, τό Γενάρη τοΰ 1821, τό πλοίο Άθηνά τοΰ Δημητράκη Όρλώφ, έφθασε στήν Τερ­ γέστη γιά νά παραλάβει τόν άρχηγό τής Φιλικής ' Εταιρείας). Πρέπει νά σημειώσουμε δμως καί μάλιστα μέ έμφαση δτι μεγάλη ψυχική προετοιμασία είχε γίνει γιά τόν ξεσηκωμό τοΰ ’Έθνους, τόσον άπό τή Φιλι­ κή Εταιρεία δσον καί άπό πνευματικούς άνθρώ­ πους, έξω καί μέσα στόν έλλαδικό χώρο. Γιά τήν ύλική δμως κινητοποίηση φαίνεται πώς δέν είχαν γίνει καί σπουδαία πράγματα ή δέν είχε γίνει τί­ ποτε. Γιά τά όπλα, τίς τροφές, τά έφόδια κανείς δέν είχε φροντίσει ή δέν μπορούσε νά φροντίσει. Έν τούτοις ό ’Αλέξανδρος 'Υψηλάντης γρά­ φοντας άπό τό Ίσμαήλιο τήν 8η Σεπτεμβρίου 1820 πρός τούς Γενναίους Πλοιάρχους τής 'Ελλάδος ("Υ­ δρας, Σπετσών καί Ψαρών, ιδιαίτερα) παράγγελνε: - Άφ' ής ώρας άναγνώσετε τό παρόν προσπαθήσατε νά εφοδιάσετε τά καράβια σας, μικρά είτε μεγάλα, μέ τά όσα δύνασθε πολεμικά έφόδια, ήγουν βαρούτι, κανό­ νια, βόλια.

Καί ό Γρηγόριος Δίκαιος, ό Παπαφλέσσας έ­ γραφε τήν 20η Δεκεμβρίου άπό τίς Σπέτσες στόν Ιάκωβο Τομπάζη στήν "Υδρα, νά γίνει προμήθεια 20.000 οκάδων μπαρούτης γιά τήν Πελοπόννησο καί τήν ’Ήπειρο (βλ. καί άνθ. 16, 17). Πρέπει δμως νά μήν έγινε τίποτα, γιατί οί πρό­ κριτοι τών νησιών καί προπάντων τής "Υδρας καί μετά άκόμη τήν έναρξη τής Έπαναστάσεως στό Μόριά έξακολουθοΰσαν νά είναι έπιφυλακτικοί καί άναποφάσιστοι. ’Έτσι στό Μόριά ό ’Αγώνας ξεκίνησε μέ άνθρώ­ πους πού είχαν γιά δπλα τό τσεκούρι μέ τό δρεπάνι, κάποιο ρόπαλο κι αύτό άκόμη τό ραβδί τοΰ τσοπάνη. Περίμεναν νά σκοτώσουν τόν Τούρκο, γιά νά τοΰ άρπάξουν τό ντουφέκι, τήν πιστόλα, τήν πάλα. Ή άκόμη νά κυριέψουν κάποιο κάστρο, γιά νά όπλισθοΰν μέ τά λάφυρά του. Τό δτι ύπήρχαν μερικά οπλισμένα τμήματα άπό άρματωλούς ή κλέφτες δέν άλλαζε βασικά τή γενικότερη κατάσταση (άνθ. 18). Βέβαια στά καράβια τά πράγματα ήταν πολύ καλύτερα, τουλάχιστον άπό τήν πλευρά τοΰ όπλισμοΰ. Γιατί τά σιτοκάραβα, πού άναλάμβαναν τόν πόλεμο, είχαν ήδη μιά στοιχειώδη πολεμική έξάρτυση, μέ πυροβόλα καί ψιλά άρματα. Είχαν δμως κι αύτά τό μειονέκτημα νά είναι παλαιό καί σέ ποι­ 223

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

κίλους τύπους. Καί πάντως άπ’ τά καράβια, λίγα είχαν πλήρη τόν οπλισμό τους. ΤΗταν ύστερα τά τρόφιμα καί τά άλλα εφόδια: ψωμί, δέρμα γιά τήν υπόδηση, μπαρούτι, μολύβι, νίτρο καί χαρτί, σχοινιά, πανί γιά τά ιστία, κατράμι, νέφτι καί τόσα άλλα. ’Έπρεπε νά υπάρχουν, άλλά δέν υπήρχαν. Γι’ αύτό, μέ τήν άρχή κιόλας τού Ξεση­ κωμού, έσπευσαν οί πρόκριτοι τών τριών νησιών νά συγκεντρώσουν τρόφιμα, εφόδια, μπαρούτια καί κανόνια. Καί τούτο μέ κάθε τρόπο. Τά άγόραζαν, τά έπέτασσαν άπό κείνους πού έτυχε νά τά διαθέτουν τά άρπαζαν μέ έπιδρομή, όπου μποροΰσαν. ’Έκαναν έπί τοΰτο επιχειρήσεις στή θάλασσα, όπου κυρίευαν έχθρικά πλοία ή άγόραζαν άπό ξένα έμπορικά τό φορτίο τους καί μάλιστα σέ τιμή αύξημένη. Ζητοΰσαν τέλος αποστολές τροφίμων άπό τούς "Ελ­ ληνες τής Τεργέστης, τοΰ Λιβόρνου καί τής Μασ­ σαλίας, μιά καί ό δρόμος γιά τόν Εΰξεινο, τό μεγάλο σιτοβολώνα τής Ρωσίας, είχε κλείσει. Ειδικότερα οί Ψαριανοί έκαναν συστηματικές επιδρομές στά μικρασιατικά παράλια καί μέ διαρπαγές μπόρεσαν νά συγκεντρώσουν σημαντικές ποσότητες τροφίμων. Τά έλληνικά καράβια πού ταξίδευαν στό εξω­ τερικό πήραν διαταγή νά γυρίσουν καί παραδώσουν τό φορτίο τους στήν "Υδρα. Στήν άρχή τοΰ Άγώνα καί στή φάση τής κινητοποιήσεως τοΰ στόλου, τά Κοινά τών τριών νησιών ύποχρέωσαν τά πλοία τους πού έφεραν ξένη σημαία νά ύψώσουν τήν ελληνική καί νά πάρουν καινούριες ντουκάλες, δηλαδή νά γραφοΰν στά χαρτιά τής καγκελλαρίας, στήν όποια καί νά καταβάλουν τά σχετικά δικαιώματα. Μάλι­ στα οί 'Υδραίοι προχώρησαν πιό πέρα. ’Έβγαλαν προκήρυξη, μέ τήν όποια δήλωναν ότι τά πλοία πού θά παρακούσουν θά θεωρηθοΰν πειρατικά (θά γίνουν πρέζά), τά δέ πληρώματά τους θά σκλαβω­ θούν καί θά δουλεύουν είς ταίς ντόπιες (προμαχώνες) της "Υδρας. Οί Σπετσιώτες πάλι στήν άπόφασή τους άπό 22 ’Απριλίου 1821, παραγρ. Δ, όρισαν: - Κρίνομεν ώσαύτως νόμιμον, δσα καράβια περιφέ­ ρονται διά καταδρομήν, μετά παρέλευσιν ενός μηνάς νά επιστρέφουν είς τήν πατρίδα διά νά άλλάσσουν τά δια­ βατήρια των, διευθυνόμενα έκ νέου οπού τά προσδιο­ ρίσουν οί έφοροι- άν καί δέν επιστρέφουν είς τήν αυτήν προθεσμίαν άνευ λόγου, θέλει λογίζονται οί πλοίαρχοι τούτων υπεύθυνοι. Χαρακτηριστικό είναι τό πάρα κάτω γράμμα τών Σαμιωτών πρός τούς εύγενεστάτους Ναυάρχους τοΰ 'Ελληνικού Στόλου, έν Μεσογείω Θαλάσση. - Κατά τήν τής ύπερτάτης διοικήσεως καί υμών τών φιλογενεστάτων Ναυάρχων επιταγήν, δέν έλείψαμε δλαις δυνάμεσι νά έκτελέσωμεν ολας τάς έπιταγάς σας, άλλ ’ επειδή, κύριοι, τά χωριά μας είναι ολίγον μακρά μεταξύ των, έπροξενήθη ολίγη άργοπορία. Δι’ δ παρακαλοΰμεν τήν ύμετέραν φιλογένειάν νά παραβλέψη τά ελαττώ­ ματα μας- μ ’ δλον τοΰτο έως τώρα έλπίζομεν νά έπερι224

λάβετε δσα έφόδια τροφών έστείλαμε μέ τήν γουλέταν τοΰ καπετάν Έλευθέρη καί ίδικά μας καΐκια, ήδη δέ θέ­ λετε λάβει καί τά λοιπά μέ τόν καπετάν Σταμάτη Μέξη καί τόν λογαριασμόν τών δσα σάς έπέμψαμεν μέ δλα τά καΐκια καί καράβια τοΰ Καπετάν Κωνσταντή καί τήν γουλέταν τοΰ καπετάν Έλευθέρη. »'Ιδού σάς περικλείουμε τόν έκθέντα λογαριασμόν τών τροφών. ' Υγιαίνετε έπ ’ άγαθώ τής Ελλάδος. Βαθύ Σάμου 27 Μάϊου 1822 Στό ’ίδιο έγγραφο (Φακ 6872 τής IEEE) υπάρχει καί τό ύστερόγραφο Διόσας άντένας μάς έγραψαν οί έφοροι τών Ψαρών πασχίζουμε νά τάς έκτελέσωμε τάχιστα καθώς θέλετε πληροφορηθή δι ’ δλα παρά τοΰ κυρίου καπετάν Σταμά­ τη Μέξη. "Ολοι πρόθυμοι οί κοινοί έφοροι τής νήσου Σάμου. Παρ’ δλα αύτά ό έφοδιασμός τοΰ ραγιά, πού ξεσηκώθηκε μέ τόση ορμή νά σπάσει τά δεσμά του, δέν ήταν εύκολη έπιχείρηση. Γράφοντας τόν ’Ιούλιο τοΰ 1821 οί πρόκριτοι τής "Υδρας στούς έπιτρόπους τής ελληνικής έκκλησίας στό Λιβόρνο, τή Βενετία καί τό Τριέστι, καθώς καί στούς κυρίους Σταΰρον Ρΐζον καί Δημ. Καλλίαν στή Μεσσήνη, σημειώνουν χαρακτηρι­ στικά τό εξής. - Τά πλοία μας, τά όποια έπί τόσον χρόνον έτρεχαν καί έφεραν σιτάρια εις όποιονδήποτε μέρος τής Ευρώπης έπασχεν έλλειψιν, δέν ήμποροΰμεν σήμερον νά τά στεί­ λωμεν είς άναζήτησιν σίτου, επειδή μάς χρειάζονται είς τόν παρόντα θαυμαστόν άγώνα έναντίον τοΰ οθωμανι­ κού στόλου... Καί παρακαλοΰν τούς ομογενείς, πού διατρίβουν στήν Εύρώπη, νά στέλνουν στά μέρη αύτά (δηλαδή τά έλληνικά) σιτάρια, γιατί μποροΰν νά πωληθοΰν μέ κέρδος. ’Εξάλλου ή άγορά πολεμικών ειδών στό έξωτερικό παρουσίαζε ορισμένες δυσκολίες. Τοΰτο λόγου χάρη συνέβαινε μέ τίς άγγλικές κτήσεις, γιά τό λό­ γο δτι, τυπικά τουλάχιστο, ή άγγλική κυβέρνηση τηρούσε ούδετερότητα στόν ελληνικόν Άγώνα. Έν τούτοις ή Άνωτάτη Διοίκησις τοΰ Αγγλικού Ναυτικού τής Μεσογείου, πού έδρευε στή Μάλτα, έπέτρεψε άπό τήν άρχή τήν άγορά έκεΐ πολεμικών ειδών άπό τά έλληνικά πλοία, πού στέλνονταν γι’ αύτόν τόν σκοπό (άνθ. 19). Τό πρώτο πού έφθασε, τό Μάιο τοΰ 1821 στή Μάλτα, ήταν ένα ύδραίικο, φορτωμένο κουκιά. Πούλησε τό ταπεινό αύτό προϊόν τής σκλαβωμένης γής τών Ελλήνων καί μέ τό άντίτιμο άγόρασε τά ύλικά τής λευτεριάς: μπαρούτη γιά κανόνια καί ψιλή μπαρούτη γιά ντουφέκια, σακελίδα, χαρτόνι καί χαρτί γιά τήν κατασκευή τών φυσιγγιών. Τό 1825, επαναλαμβάνοντας ή άγγλική κυβέρ­ νηση τή δήλωση περί ούδετερότητος στό διεξαγό-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί Έλληνες μενον αγώνα, έξέδωκε τόν Enlisted Bill δηλαδή νόμο, μέ τόν όποιο απαγόρευε τήν πώληση πολε­ μικού υλικού στούς εμπολέμους. Μέτρο βέβαια δυσάρεστο άπό τήν πλευρά τοΰ έφοδιασμοΰ, χρή­ σιμο δμως καί σημαντικό γιατί έπιβεβαίωνε τή θέση τής ’Αγγλίας, ή οποία είχε παυσει νά θεωρεί πειρα­ τές τούς έπαναστατημένους "Ελληνες καί τούς αναγνώριζε ώς έμπολέμους. Πάντως, ό νόμος αύτός ϊσχυε μόνο μέχρι τέλους Μαρτίου 1826, οπότε καί καταργήθηκε ή απαγόρευση. Κάποτε έφθανε κάποια βοήθεια σέ είδος, άλλά τούτο συνέβαινε σπάνια καί δέν ήταν αρκετή νά καλύψει τίς επείγουσες άνάγκες. ’Έτσι έγινε άρχές ’Ιανουάριου τοΰ 1822, όταν ετοιμάσθηκε μικρή μοίρα άπό καράβια τών Σπετσών καί τής "Υδρας γιά τά παράλια τής ’Ηπείρου, προκειμένου νά υποστηρί­ ξει τούς Σουλιώτες. Τότε (19-1-1822) έφθασε στήν "Υδρα πλοίο άπό τήν ’Ιταλία μέ πολεμοφόδια, 100 χιλιάδες ρούβλια ή άξια τους, τά όποια έπρόσφερε ό "Ελληνας Καλλέργης, έγκατεστημένος στήν Πίζα. ΤΗταν πολύτιμη ή βοήθεια, άλλά δέν άρκοΰσε — καί έλειπαν τά χρήματα. Χρήματα καί όπλα έστειλε καί ό Ίω. Βαρβάκης (άνθ. 20). Κάτι άνάλογο είχε γίνει μέ τόν Δημ. ' Υψηλάντη, ό όποιος φθάνοντας στήν "Υδρα τόν ’Ιούνιο τοΰ 1821 (8 τοΰ μηνός) συνοδευόταν άπό δυό πλοία, μέ έφόδια πολέμου. Τό’ίδιο καί ό Σκώτος ταγματάρ­ χης Τόμας Γκόρντον έφθασε τόν Αύγουστο τοΰ 1821 στήν Ελλάδα, κομίζοντας έφόδια καί όπλα. Μέ τήν άρχή τοΰ πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλει­ ψη πολεμοφοδίων. Χαρακτηριστικό είναι τό γράμ­ μα τών ’Αθηναίων στούς 'Υδραίους άδελφούς Κλά­ δου (29 ’Απριλίου 1821), δπως τό παραθέτει ό Ί. Φιλήμων (Γ 428). Ή μεγαλύτερα άνάγκη, δπου έχει ή πατρίς μας κατά τήν παρούσαν ώραν είναι ή τών τοπίων (δηλαδή βλημάτων πυροβολικού) καί μπαρουτιού... Παρακαλοΰμεν νά έπισκεφθήτε τήν άνάγκην ταύτην, δτι τάς ελπίδας μας οί ’Αθηναίοι τάς άφιερώσαμεν είς τήν εύγενείαν σας. Σπουδάσατε, λοιπόν, άδελφοί, νά ευεργετήσετε τάς 'Αθήνας... Παρακαλοΰμε, νά μάς προβλέψητε καί τέσσερα ρίξιμα (δέσμες) χαρτί πρός χρήσιν μας. ’Έγραφαν έπίσης οί ’Αθηναίοι ’Έφοροι πρός τούς 'Υδραίους στίς 2 Μαΐου 1821: Έπληροφορή­ θημεν χθες δτι σάς ήλθεν αρκετή βοήθεια άπό Μάλταν. Λοιπόν παρακαλοΰμεν νά σταλή καί είς ημάς μέρος, ή μπαρούτι ή γιουβερτξιλές ή τειάφι καί τήν τιμήν θέλει μετρήσει ό πρέσβυς μας (Άρχεϊον "Υδρας, τ.Ζ', σελ. 62). 'Ο άνεφοδιασμός γενικά άποτελοΰσε ένα οξύ, όξύτατο πρόβλημα (βλ. καί άνθ. 21-26). Γιατί, δπως έγινε άντιληπτό άπό τά γραφόμενα παραπάνω, δέν είχαν μόνο τίς δικές τους άνάγκες νά καλύψουν τά νησιά, άλλά καί τών άλλων περιοχών. Στήν "Υδρα 3/15

άρχισαν νά φθάνουν έκκλήσεις, δχι μόνο γιά πλοία, άλλά καί γιά άποστολή έφοδίων. Μόνο στό διάστη­ μα άπό 19 Μαρτίου μέχρι 5 ’Οκτωβρίου τοΰ 1821, καταγράφονται άπό τόν Α. Λίγνο ένενήντα επτά (97) έκκλήσεις (βιβλ. 262, τ. Β'. σελ. 72-79). Εκκλήσεις άπηύθυναν καί στίς Σπέτσες. Καί ή κυβέρνηση ακό­ μη μέ έντολές - έκκλήσεις ζητοΰσε βοήθεια. Οί πλούσιες περιοχές τοΰ Μόριά δέν άργησαν κι αύτές νά άντιμετωπίσουν τήν έλλειψη είτε άπό τίς καταστροφές τοΰ πολέμου είτε γιατί οί άγρότες είχαν παρατήσει τό άλέτρι καί κρατοΰσαν τώρα καριοφίλι. Τά λάφυρα δέν άπέδιδαν τό τρίτο, δπως ήταν ορισμένο, άλλά τά μοίραζαν μεταξύ τους οί άνδρες, πού κυρίευσαν τό πλοίο. Πρέπει δμως νά ανακού­ φιζαν, έστω καί άρρυθμα τόν πληθυσμό, έφ’ δσον τά λάφυρα αύτά ήταν έφόδια καί τρόφιμα. "Οσο παρατεινόταν ό πόλεμος καί ρήμαζε τή χώ­ ρα, ή παραγωγή μειωνόταν ή ήταν άνύπαρκτη. Καί τότε δλοι κατέφευγαν στά νησιά, ζητώντας δχι μό­ νο καράβια γιά τήν προστασία τους, άλλά σιτάρι καί τρόφιμα γιά τήν έπιβίωσή τους. ’Ακόμη, μπαρούτι καί βόλια. ' Ο δρόμος δμως — τό είπαμε — τής Μαύ­ ρης Θάλασσας είχε κλείσει καί νέκρωσε τό έμπόριο πού τρέφει καί πλουτίζει. ’Ενδιαφέρον άπ’ αύτή τήν πλευρά είναι τό άρθρο τών Ελληνικών Χρονικών τοΰ Μεσολογγίου (έκδο­ της ό φιλέλληνας Ίακ. Μάγερ, χρονολογία 10 ’Οκτωβρίου 1824), στό όποιο μέ κριτική διάθεση ζητείται άπό τή Διοίκηση νά άσχοληθεΐ μέ τόν άνεφοδιασμό τής ναυτικής μοίρας, ή όποια άποκλείει τόν Κορινθιακό Κόλπο. - Αί ειδήσεις τοΰται είναι ένδοξοι διά τούς θαλασ­ σινούς μας, καί είς άλλες περιστάσεις ήθελαν προξε­ νήσει χαράν μεγίστην εις πάντας τούς φιλογενεϊς· άλλά τήν σήμερον ή χαρά μας καταπνίγεται άπό λυπηρούς στοχασμούς, διότι μόλις άσφαλίσθημεν όπωσοΰν άπό τήν θάλασσαν, καί ϊδομεν μετά άγαλλιάσεως μέρος τών Ελληνικών πλοίων εμπρός τής εισόδου τοΰ Κορινθια­ κού κόλπου· τό δέ πάντων χαρμόσυνον μόλις έμάθαμεν δτι αί μεγάλαι γειτονικοί Δυνάμεις άνεγνώρισαν τόν άποκλεισμόν μας, καί Ιδού τά χαροποιό πλοία άναχωροΰν δχι βέβαια, καθώς ήμπορεϊ τις νά ύποπτεύση, διότι έδραμαν νά λάβουν μέρος είς τάς ταραχάς τής Πελοποννήσου, άλλά διότι τρόπος δέν ήταν νά βαστά­ ξουν τήν άπόκλεισιν. Τά Ελληνικά καράβια ήλθαν εδώ μετά ένδοξον μέν, άλλά πολυπαθή εκστρατείαν τεσσά­ ρων μηνών δέν ήτον λοιπόν είς κατάστασιν νά διαμείνουν, χωρίς νά λαμβάνουν τακτικώς τά άναγκαϊα των. Ή Δυτική Ελλάς, ώς είναι γνωστόν είς πάντας, έξαντληθεϊσα άπό τάς περιοδικός είσβολάς τοΰ έχθροΰ, καί μήν έξαρκοΰσα νά θρέψη τούς στρατιώτας της, δέν ήμποροΰσε βέβαια νά προφθάση τάς χρείας τοΰ στολί­ σκου μας- έμεινε λοιπόν νά προβλέψη τάς άνάγκας του ή σεβαστή μας Διοίκησις· άλλά αϋτη μόλις άνανεώθη,

225

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες καί τυχηραί καί θεληματικοί περιστάσεις τήν κατέστη­ σαν είς άδυναμίαν τοΰ νά έκτελέση τά πρός τόν στολί­ σκον χρέη της. Μέ δυσαρέσκειάν μας μεγάλην πρέπει νά κοινολογήσωμεν, οτι οί απεσταλμένοι τοΰ ναυάρχου τής άποκλειούσης τόν κόλπον μοίρας ήναγκάσθησαν νά στείλουν διά μακρυνής όδοΰ τόν γραμματοφόρον των, ό όποιος δμως δέν άπέρασεν άπείρακτος. Δέν θέλομεν νά κατασταθώμεν κριταί μεταξύ τής Διοικήσεως καί τών ήδη άνθισταμένων είς αυτήν άλλ ’ έρωτώμεν κάθε άπαθή άνθρωπον έπρεπε μέ τά δπλα είς τάς χεϊρας νά άπαιτηθή ή διόρθωσις τών παραπόνων όποιουδήποτε; » Άλλά διότι άνεχώρησαν τά καράβια μας δέν πρέ­ πει νά χαροΰν πολύ οί εχθροί μας, επειδή ήξεύρομεν μετά βεβαιότητας, δτι ή Διοίκησις θέλει κάμει καί τά αδύνατα δυνατά διά νά επιστρέφει άμέσως ό στολί­ σκος μας, καθώς έβεβαιώθημεν άπό τό χθεσινόν γράμ­ μα τών απεσταλμένων τοΰ στολίσκου, τό όποιον κατά δυστυχίαν δέν έπρόφθασεν εδώ) τόν γενναϊον καί φιλόπατριν κύριον Ίωάννην Κούτσην, ναύαρχον τοΰ περί ου ό λόγος στολίσκου... Καθώς βρίσκεται συχνά σέ αδυναμία ή "Υδρα νά έπαρκέσει στίς υλικές ανάγκες τών έπαναστατημένων περιοχών καί τοΰ στόλου καταφεύγει, όπως είπαμε, κι αύτή μέ τή σειρά της σέ κείνους πού μπο­ ρούν νά διαθέσουν τέτοια έφόδια. Γράφοντας γιά τή Σύρα ό Γουΐλλιαμ Νάϊτ (William Knight), μετά τόν πόλεμο τής ’Ανεξαρτησίας (βιβλ. 1019), ση­ μειώνει ότι ή Σύρα, μέ τόν καθολικό τό θρήσκευμα πληθυσμό της — ήταν ένα ουδέτερο λιμάνι γιά προ­ μήθειες 'Ελλήνων καί Τούρκων, πού χωρίς νά έχει καμιά οχύρωση τή σεβάστηκαν καί οί δυό αντί­ παλοι, ένώ πλήρωνε καί στούς δυό φόρο. ’Έγινε κατόπιν τόπος συναντήσεως πειρατών καί αποδέκτης λαφύρων, τά όποια έφερναν έκεϊ.

Βρίσκομε επίσης στά αρχεία τής 'Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας (Φάκελοι 1363 καί 1385) τά παρακάτω γράμματα, ενδεικτικά γιά τίς ένέργειες στίς όποιες προέβαιναν οί 'Υδραίοι πρόκριτοι.

Εύγενέστατοι Κύριοι Πρόκριτοι τής Νήσου Σάμου, Είναι μεγαλωτάτη καί άφευκτος άνάγκη νά στείλετε είς τόν στόλον μας οκάδες τρεις χιλιάδες ή τουλάχιστον δύο χιλιάδες πεντακόσιες ξύγγι χίλια φορτώματα κρασί κρέατα κρομμύδια λάδι καί δ,τι άλλο ήμπορέσετε, επειδή μάς γράφουν δτι είναι υστερημένοι άπό τά άνω είδη καί έάν δέν προφθάσωμε μέ αύτά δσον τάχιστα δέν ήμπορούν νά κρατήσουν τούς ανθρώπους καί βιά­ ζονται νά επιστρέφουν τά καράβια εδώ. 'Ημείς άπό δώ δέν μπορούμε γιά νά οικονομήσουμε αύτά τά πράγ­ ματα διά τήν σπάνιν αύτών καί διά τούτο πέμπαμε εξεπίτηδες τόν έπιφέροντα τήν παρούσαν διά νά γίνη άνευ άναβολής ή άποστολή τών πραγμάτων. Ένθυμηθήτε τάς υποσχέσεις σας διά τών απεσταλ­ 226

μένων σας, στοχασθεϊτε πώς άν τά καράβια παρατήσουν άφανίζεται δλο τό Λίγαϊον Πέλαγος... Οί Πρόκριτοι τής "Υδρας Ύδρα 10 Μαϊου 1822 Φιλογενέστατοι κύριοι έφοροι τής Σάμου, ’Επειδή παρήλθε ό μήνας δπου εντεύθεν ό ελληνικός στόλος μας έμίσευσε καί τελειώνουν κ ' οί κουμπάνιες του, δθεν διά τόν ερχόμενον στέλλομε (θέλομεν;) πάλιν διά ένα μήνα κουμπάνιαις... έχομεν έλλειφιν ώς είναι γνωστόν σας κρασιά, κρέατα, κ' ή φιλογένεια σας λαμβάνοντας τό παρόν μας δπου εύρίσκεται αύτός ό ελληνικός στόλος μας στείλλεται χίλιαις πεντακόσιαις βαρέλαις κρασιά... Οί Πρόκριτοι τής "Υδρας "Οπως βλέπει ό αναγνώστης τά πληρώματα έγκατέλειπαν τή θέση τους όχι μόνο γιά καθυστέρηση πληρωμής άλλά καί όταν έλειπαν τά μέσα διατρο­ φής (άνθ. 27). Κι αύτό πρέπει νά τό θεωρήσωμε φυσι­ κό. 'Ο ανθρώπινος οργανισμός έχει όρισμένην άντοχή καί πέραν άπό ένα σημείο μπορούμε νά ζη­ τούμε τήν αύτοθυσία, άλλά δέν είναι βέβαιο δτι θά τήν βρούμε πάντοτε. "Υστερα μήν ξεχνούμε δτι οί Υδραίοι ήταν δυσοικονόμητοι καί καλομαθημένοι, μέ παράδοση εύμάρειας. 'Υπάρχει δμως καί ένα άκόμη σημείο πού θά ’πρεπε νά μήν άγνοήσουμε. Είχαν πάντοτε, δίκαιο οί Πελοποννήσιοι καί Στερεολλαδίτες νά ζητούν τά πάντα άπό τήν "Υδρα; Τό σημειώνομε αύτό γιατί διαθέτομε μιά μαρτυρία, μάλλον άξιοπρόσεκτη. ’Ιδού τί σημειώνει ό Γουΐλλιαμ Χάμφρεϋς (William Henry Humphreys) στό βιβλίο του (ήμερολόγιο) γιά τήν ελληνική επανάσταση (βιβλ. 1015). - Ήταν πολύ εξοργιστικό νά βλέπεις τή χώρα γεμάτη κοπάδια κι αύτοί οί άνθρωποι νά πεινάνε. Τό μεγαλύ­ τερο μέρος τών κοπαδιών άνήκαν στούς Τούρκους καί τώρα πέρασαν στά χέρια τών προεστών. Είτε επειδή είχαν δύναμη καί επιρροή έξαιτίας τοΰ πλούτου τους, είτε επειδή δέν τολμούσε κανείς νά άντιταχθεΐ, είτε διότι ό Ύφηλάντης ήταν άνίσχυρος, δλες οίπροσπάθειές του νά έξασφαλισθεϊ επιμελητεία έπεσαν στό κενό. Τά πράγματα άλλαξαν βεβαίως άπό τό 1824 κι έπειτα, δταν ή σύσταση καί ένεργοποίηση τών φιλελληνικών κομιτάτων μετέτρεψε τήν εύνοια καί τίς συμπάθειες τής Εύρώπης σέ ποικίλα φορτία μέ άγαθά καί πολεμικά είδη. 'Η βοήθεια αύτή άνακούφισε τούς πάσχοντες καί στήριξε έφοδιαστικά τόν ’Αγώνα, μολονότι δέν έγινε σέ ορισμένες περι­ πτώσεις ή καλύτερη δυνατή διαχείρισή της. Αύτό, τό τελευταίο, πρέπει νά συμπεράνομε άπό μιά επι­ στολή τοΰ Βιάρου Καποδίστρια πρός τόν Γεώργιο Σισίνη, Πρόεδρο τής Δ' Έθνοσυνελεύσεως τοΰ "Αργους, τό 1831. Σ’ αύτήν γράφει ό άδελφός τοΰ Κυβερνήτη:

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

- ...Ούδείς πλέον θέλει είπεϊ δτι οί διοικηταί μερίζουν (μοιράζουν) είς αύτούς καί τούς φίλους των τάς προσ­ φοράς καί τάς ξένας βοήθειας, ίνα ένισχύσουν τά φα­ τρίας, άμελουντες καί τά στρατεύματα καί τόν στόλον. ’Άν σάς έκρυπτα τήν αλήθεια, ήθέλατε άπορήσει πώς πέμπονται παρά τών ομογενών βοήθειαι καί άσπλάγχνως κατακρατούνται... ’Ανεξάρτητα δμως άπ’ αύτό, τά προβλήματα στόν ανεφοδιασμό τών μαχομένων δέν έλειψαν. Στήν εφημερίδα 'Ο Φίλος τοΰ Νόμου πού βγαί­ νει στήν "Υδρα (άριθμ. 166, καί χρονολογία 7 Δεκεμ­ βρίου 1825) δημοσιεύεται ή παρακάτω έπιστολή. Πρός τήν έν Μεσολογγίω Διευθύνουσαν τά τής Δυτικής 'Ελλάδος 'Επιτροπήν. "Υδρα τή 7 Δεκεμβρίου Σάς έγινε γνωστό δτι τά καράβια μας... άπό έλλειψιν τροφών, ήναγκάσθησαν νά έπιστρέψουν... διότι άπό τούς εναντίους καιρούς τό πρό 20 ήμερών άποσταλέν πλοϊον μέ τά νέα εφόδια δέν έδυνήθη, κακή τύχη νά τά προφθάση. Μήν στοχασθήτε, άδελφοί, ποτέ δτι σάς παραιτοΰμεν είς τήν άκραν άνάγκην σας καί άναλγοΰμεν είς τούς μόχθους καί κινδύνους σας. Τά καράβια μας μετά σπου­ δής διορθωνόμενα ολίγον τι καί εφοδιαζόμενα, μετ' όλίγας ημέρας εκπλέουν έν δέ τοσούτω προεξέπλευσαν αί μοϊραι τών άδελφών μας Σπετσιωτών καί Ψαριανών. Σταθήτε λοιπόν γενναίως...

Οί Πρόκριτοι τής νήσου "Υδρας Τό κείμενον τής επιστολής άναδημοσιεύεται στά 'Ελληνικά Χρονικά τού Μεσολογγίου, πέντε μέρες άργότερα, μέ τήν έκκληση νά γίνη δσον τάχιον ή έζοικονόμησις... διά νά έκπλεύση πάλιν ό στόλος, διά νά μήν πάθη τι κατά τήν άπουσίαν αύτοΰ τοΰ Μεσολόγγιον. Χαρακτηριστικό γιά τίς δυσχέρειες πού αντι­ μετώπισαν οί πρόκριτοι τής "Υδρας στόν ανεφο­ διασμό άλλά καί γενικότερα τή διαχείρηση τοΰ ’Αγώνα, αποτελεί τό παρακάτω χαρακτηριστικό. Στίς 17 ’Απριλίου 1826 συγκροτήθηκε στήν "Υδρα Φροντιστική ’Επιτροπή, μέ άποστολή νά συγκεν­ τρώσει μέ έρανο χρηματικό ποσόν (3% τής χρημα­ τικής καταστάσεως τοΰ καθενός) καί νά προμηθευθεΐ τρόφιμα καί πολεμοφόδια γιά νά συνδράμει τήν ετοιμασία, πολεμικών καί πυρπολικών σκαφών. Μετείχαν σ’ αύτή καί πληρεξούσιοι τών εκκλησιών. Μέ τόν έρανο συγκέντρωσε ή ’Επιτροπή 161.372 γρόσια. Καί άρχισε ν’ άγοράζει πλοία γιά πυρπο­ λικά, νά καλεΐ στρατεύματα γιά τή φρούρηση τοΰ νησιοΰ καί νά ζητεί συνδρομή άπό τήν Κυβέρνηση. "Υστερα συγκέντρωσε καί άλλα 248.125 γρόσια. Συνάντησε δμως τόσες δυσκολίες στό έργο της, ώστε άναγκάσθηκε νά παραιτηθεί καί νά άποθέσει πάλι στά χέρια τών προκρίτων τής "Υδρας, τή διοίκηση καί διαχείριση τοΰ ναυτικοΰ άγώνα.

' Η έξασφάλιση καί προστασία τών έφοδίων άποτελοΰσε πολλές φορές καθαρώς πολεμική προ­ σπάθεια. Τόν Αύγουστο τοΰ 1821 βρίσκονται μέσα στό Μεσσηνιακό Κόλπο γύρω στά 20 έμπορικά σκάφη, μέ διάφορες σημαίες, φορτωμένα τρόφιμα τά περισσότερα. Μεταφέρουν λάδι, σιτάρι, στα­ φίδα κ. ά. Κι δλα αύτά πέφτουν στά χέρια τών Τούρ­ κων. Τήν έποχή αύτή τά ύδραίικα καί σπετσιώτικα πλοία, άδρανοΰσαν, δεμένα στό λιμάνι τους καί ούσιαστικά ελληνικός στόλος δέν ύπήρχε, στό πέ­ λαγος. Διαφορετικά θά μπορούσε νά προστατέψει τά φορτηγά αύτά, πού πολλά τους μετέφεραν φορ­ τίο, προοριζόμενο γιά τούς "Ελληνες. ’Επιχειρησιακή κίνηση — καί μάλιστα δυσχερή γιά τόν "Ελληνα ναύαρχο Μιαούλη — άποτελοΰσε ή μεταφορά πολεμοφοδίων, δπως βγαίνει άπό τά άρχεΐα. Δέν φθάνει δμως ή συγκέντρωση εφοδίων — δποτε βέβαια είναι δυνατή. Χρειάζεται καί ή προώ­ θηση τους στό μαχόμενο τμήμα ή τή μαχόμενη μοί­ ρα καί πλοίο. Τρεις βδομάδες άκόμη νά άντεχε τό Μεσολόγγι καί — έτσι έχει γραφεί — ό ’Ιμβραήμ θά έλυνε τήν πολιορκία γιά πιό εύθετον χρόνο. Άπό τήν ώρα πού ό Μιαούλης άποτυγχάνει ν’ άνεφοδιάσει τό Μεσολόγγι, βεβαιώνεται δτι τοΰτο είναι πλέον καταδικασμένο καί καταβάλλει προσπάθειες μήπως άγγλικά πλοία βοηθήσουν στή διαφυγή τοΰ πληθυσμού καί τή σωτηρία του. 'Ως πρός τίς επισκευές καί τή συντήρηση τών πλοίων ή ιδιωτική πρωτοβουλία είχε ήδη δημιουργή­ σει άπό τόν καιρό τής σκλαβιάς τίς άναγκαιοΰσες εύκολίες, καρνάγια καί εργαστήρια, σέ προφυλαγμένα άπό τούς έπικρατοΰντες άνέμους μέρη. Σ’ αύτά έκεϊ έμπειροι καραβομαραγκοί καί τεχνίτες τοΰ καραβόπανου, τοΰ σχοινιοΰ καί τοΰ μετάλλου, εύθύς μέ τό άγγελμα τοΰ ξεσηκωμοΰ, ετοίμασαν καί έξόπλισαν τά καράβια, πού θά κέρδιζαν τόν πόλεμο. Τά μέρη αύτά ήταν στήν κυριολεξία τους βάσεις, άπό τίς όποιες δέν έλειπαν οί άποθήκες γιά τά τρόφιμα καί τά ύλικά τοΰ πολέμου, οί φοΰρνοι γιά τήν ετοιμασία τοΰ ψωμιού ή γιά τό παξιμάδι καί τά καμίνια, δπου κατεργάζονταν τό μέταλλο γιά δλες τών καραβιών τίς χρείες. Τέτοιες βάσεις ύπήρχαν κατά κύριον λόγο στίς Σπέτσες, τά Ψαρά καί τήν "Υδρα, στή μακρινή Κάσο, καθώς καί στ’ άλλα νησιά ή λιμάνια πού είχαν άναπτύξει ναυτιλιακή δραστηριότητα. Καθώς στα­ μάτησε τό έμπόριο κι ή πολεμική κίνηση τών καρα­ βιών περιορίσθηκε μόνο στά τρία ναυτικά νησιά καί τήν Κάσο, είναι λογικό νά ύποθέσουμε δτι τά άλλα καρνάγια έπεσαν σέ μαρασμό. "Οπως καί δτι δημιουργήθηκαν καινούρια άγκυροβόλια, άνάλογα μέ τίς άνάγκες τών έπιχειρήσεων. Τό σύστημα αύτό, στό όποιο ή λογιστική ύπο-

227

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

στήριξη δηλαδή ό εφοδιασμός καί οί επισκευές τοΰ μαχόμενου στόλου στηριζόταν στήν ιδιωτική πρω­ τοβουλία, φυσικό ήταν νά αλλάξει άπό τήν ώρα πού κατέπλευσαν στήν 'Ελλάς τά πρώτα εθνικά πλοία, Καρτερία καί 'Ελλάς. Χρειάστηκε νά δημιουργηθεϊ τότε μιά κρατική βάση εφοδιασμού καί συντηρήσεως, πού νά λειτουργεί μέ έξοδα τοΰ δημοσίου καί μέ όργανα τής διοικήσεως. Τοΰτο έγινε τόν ’Ιανουάριο τοΰ 1827, δταν έφθασε στήν ' Ελλάδα ό Ελβετός γιατρός Άνδρέας Λουδοβίκος Γκός, μ’ ένα φορτίο προμήθειες - τρο­ φές, υλικά καί πολεμοφόδια. Τίς ξεφόρτωσε στήν 'Ύδρα, δπου έγινε καί τό πρώτο εθνικό κέντρο έφοδιασμοΰ. Τή διαχείριση τοΰ κέντρου άνέλαβε ή Ναυτική ’Επιτροπή στήν όποια εκτός άπό τόν Γκός, μετείχαν οί "Ελληνες ναύαρχοι Άνδρέας Μιαούλης καί Μανώλης Τομπάζης καί ό συνταγματάρχης Κά­ ρολος Χέιντεκ. Δυό μήνες μετά τήν έγκατάστασή του στήν "Υδρα, μετακινήθηκε στόν Πόρο, δπου υπήρχε άσφαλέστερο λιμάνι καί γιά νά είναι μακριά άπό τόν άφόρητο παρεμβατισμό τών Υδραίων, πού ζητούσαν τή μερίδα τοΰ λέοντος. Σύμφωνα μέ τά χρονικά τών παλαιών έκείνων ήμερών ή Ναυτική ’Επιτροπή, πάντα μέ τή συμμε­ τοχή τοΰ Γκός, πού ονομάσθηκε ’Επιμελητής τοΰ Στόλου, κατασκεύασε στόν Πόρο άποθήκες, νεώριο, φούρνους γιά παξιμάδι καί τό ψωμί καί φαρμακείο μέ φαρμακευτικό υλικό, σταλμένο άπό τή Μασ­ σαλία. Στίς άποθήκες έβαλε δπλα, πυροβόλα, σφαί­ ρες, σχοινιά, ιστία, άγκυρες, ξύλα, μακαράδες, ύλικό γιά τό κάψιμο καί τό παλάμισμα τών πλοίων κ.ά. ’Οργάνωσε τή στρατολογία τών πληρωμάτων καί άρχισε νά επισκευάζει τά πλοία καί νά κατα­ σκευάζει καινούρια — μικρά βοηθητικά. ’Επίσης άνέλαβε τήν προσπάθεια γιά τήν περίθαλψη τών πληγωμένων καί τή φροντίδα γιά τήν άπελευθέρωση τών αιχμαλώτων. 'Όλες αύτές οί άποθήκες καί υπηρεσίες λειτουρ­ γούσαν μέσα σέ ιδιωτικά οικήματα ή σέ πρόχειρες κατασκευές. Τότε κατασκευάσθηκε καί μιά ναυ­ πηγική έσχάρα στή θέση, δπου καί σήμερα λέγεται τό νεώριο. Τό οικονομικό αύτό 'ίδρυμα δέν λεγόταν άκόμη Ναύσταθμος — γιά πρώτη φορά ό δρος αύτός βρί­ σκεται τό 1829. Τό χρόνο έκεΐνο μεταφέρθηκε άπό τήν πόλη τοΰ Πόρου στό ΝΔ άκρο τοΰ νησιοΰ, ή τοποθεσία δμως έκείνη δέν είχε λιμάνι, καί δέν παρείχε άσφάλεια. Γι’ αύτό μεταφέρθηκε στή θέ­ ση, δπου είναι σήμερα τό κεντρικό προγυμναστήριο καί δπου κτίσθηκε ή Στοά. 'Η Στοά ήταν ένα μονόροφο οικοδόμημα, σκεπασμένο μέ γυαλί γιά τήν ένδιαίτηση τών πληρωμάτων. Στή συνέχεια τής Στοάς καί πρός τό ΒΔ, έκεϊ δπου άργότερα έγινε ή Σχολή Ναυτόπαιδων, είχαν 228

οί Ρώσοι άνεγείρει άποθήκες γιά τή ναυτική τους μοίρα στή Μεσόγειο. Τίς άθηναϊκές αύτές τίς άγόρασαν οί 'Έλληνες, τό 1834. Πωλώντας τες οί Ρώσοι τίς άποθήκες έκτισαν καινούριες στό νοτιοδυτικό άκρο τοΰ νησιοΰ (μέσα στόν δρμο), σέ θέση πού οί καί σήμερα λέγεται ρωσικός ναύσταθμος. ' Η ιδιοκτησία τών Ρώσων στό ρωσικό ναύσταθμο έπαψε τό 1900, οπότε ό τσάρος τόν έδώρισε στό ελληνικό Ναυτικό. Έν τώ μεταξύ, 1842-1846, έγινε τό μεγαλοπρεπές κτίριο, δπου σήμερα είναι τό Διοι­ κητήριο τοΰ Προγυμναστηρίου. Τό έτος 1846 άποφασίσθηκε ή οριστική έγκατάστασή του στόν ’Ισθμό τής Καλαυρίας, επάνω στόν αίγιαλό τοΰ λιμανιοΰ. Κλείνοντας τό μικρό αύτό κεφάλαιο μπορούμε νά σημειώσουμε δτι τόσον τά ιδιωτικά ναυπηγεία δσον καί τό εθνικό οικονομικό Ίδρυμα (ό Ναύ­ σταθμος), άργότερα, άνταποκρίθηκαν τέλεια στίς άπαιτήσεις καί τίς άνάγκες τοΰ κινητοποιούμενου στόλου.

III. ' Ο οπλισμός στά πλοία του Άγώνος α. 'Ο κύριος οπλισμός Ό κύριος οπλισμός στά πλοία τοΰ Άγώνος ήταν, μέ μικρές διαφορές, ό Ίδιος μέ κείνον πού είχαν τά πλοία αύτά πριν άπ’ τόν Άγώνα. "Οταν άρχισε ή Επανάσταση υπήρχε στόν ελληνικό στόλο ένα μω­ σαϊκό τύπων άπό πυροβόλα, σιδερένια, λίγα μπρούτζινα, δλα έμπροσθογεμή καί λεία. 'Η όλκή εκφρα­ ζόταν σέ γαλλικές λίτρες, άνάλογα μέ τό βάρος τοΰ βλήματος, πού εκσφενδόνιζαν. Τό μεγαλύτερο στά ελληνικά πλοία, διαμέτρη­ μα ήταν τών 18 λιτρών, τό συνηθισμένο τών 12. Τών 8 καί 12, τέτοια πυροβόλα συγκροτούσαν τόν κύ­ ριο οπλισμό στά πλοία τοΰ Άγώνος. Υπήρχαν καί μερικά κανόνια μέ μεγαλύτερο διαμέτρημα, δπως τό πλωριό πυροβόλο τής γολέτας Τερψιχόρη τών Αδελφών Τομπάζη, πού ήταν 48 λιτρών. Τό δτι ση­ μειώνεται ή περίπτωση μέ έμφαση άπό τούς δια­ φόρους συγγραφείς, φανερώνει πόσο σπάνιο πρέπει νά ήταν τό μεγάλο διαμέτρημα. ' Ο συνήθης πάντως τύπος τήν έποχή έκείνη ήταν τό πυροβόλο μέ τή μακριά κάνη. Χρησιμοποιού­ σαν καί τό βραχύτερο καί έλαφρότερον τύπο τήν καρρονάδα. ΤΗταν λείο χωρίς ραβδώσεις κανόνι καί ζύγιζε τό τρίτο άπό τό μακρύκανο, μέ τό Ίδιο διαμέτρημα. Τούτο έπέτρεψε στούς τότε κατασκευαστές νά εξοπλίζουν τούς στρατούς καί τούς στόλους μέ πυρο­ βόλα (καρρονάδες) σέ μεγαλύτερα διαμετρήματα, πού έριχναν βαρύτερες μπάλλες.

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες Γιατί καί στό ναυτικό χρησιμοποιήθηκαν οί καρρονάδας, σά δευτερεϋον δμως πυροβολικό. 'Υ­ πήρχαν πολλές στά τουρκικά πλοία τής γραμμής καί τοποθετούντο στά ύπέρστεγα (πρόστεγο καί έπίστεγο) τών φρεγατών, σάν κύριος οπλισμός, κα­ θώς καί σέ μικρότερα — δπως ήταν τά ελληνικά — σκάφη. Παρουσίαζαν τό πλεονέκτημα δτι μ’ αύτές επιτύγχαναν μεγάλο δγκο πυρός σέ μικρές αποστά­ σεις. ’Έτσι τά πλοία τής γραμμής έφερναν καρρονάδες μέ βάρος βλήματος μέχρι 68 λιτρών, οί δίκροτες φρεγάτες τών 36 λιτρών καί τά άλλα, μικρό­ τερα, σκάφη τών 24 ή 12. Μιά καρρονάδα τών 36 λιτρών ζύγιζε 2500 λίτρες, τών 24 1700, τών 18 1200 καί τών 12 λιτρών 800 λίτρες. ’Ενδεικτικά αναφέρουμε, γιά τή σύγκριση, δτι τό βάρος τών κανονικών πυροβόλων ήταν πολλα­ πλάσιο τοΰ βάρους τοΰ βλήματος, μέ συντελεστή αριθμό πού έποίκιλλε ανάλογα μέ τό βλήμα καί με­ γάλωνε δσο έκεΐνο ήταν μικρότερο. ’Έτσι τό κανό­ νι τών 33 λιτρών ζύγιζε 187 φορές τό 33, τών 24 λιτρών 212Χ24, τών 16 256Χ16, τών 12 283Χ12, τών 8 293Χ8 καί τών 4 λιτρών 325χ4 λίτρες.

’Εξάλλου τό ναυτικό πυροβόλο τών 36 λιτρών είχε διαμέτρημα στό κοΐλον γύρω στά 17 έκ. καί έριχνε σέ απόσταση 1500 - 2000 μ. Στίς 3000 μ. έφθαναν τά πυροβόλα μέ τό μεγάλο διαμέτρημα. Τό πραγματικό δμως, δραστικό βεληνεκές ήταν πολύ μικρότερο, γύρω στά 800-1000 μ. γιά τά μικρότερα καί 1500 μ. γιά τά μεγαλύτερα. Τά βλήματα πού έριχναν τά πυροβόλα τήν έποχή τοΰ Άγώνος ήταν σφαιρικά καί συμπαγή, στά όποια ή γόμωση τής μπαρούτης ποτέ δέν ξεπερνοΰσε τό τρίτο τοΰ βάρους τοΰ βλήματος. ’Έριχναν δμως καί κοίλες έμπρηστικές σφαίρες, στίς όποιες γιά νά έκραγοΰν άναβαν ένα φυτίλι πριν άπό τήν πυροβόληση. ’Εκτός άπό τίς σφαίρες χρησιμοποιοΰσαν καί βολιδοθήκες, γεμάτες μέ θραύσματα σιδήρου, τά όποια έπλητταν κυρίως τό άκάλυπτο προσωπικό, καθώς καί ζεύγη άπό σφαίρες, συνδεό­ μενες μεταξύ τους μέ άλυσίδα ή μοχλό. Αύτές άπέβλεπαν κυρίως στήν καταστροφή τής έξαρτίας. Υπήρχαν τέλος μόνο στά μικρά πυροβόλα οί πυρα­ κτωμένες συμπαγείς σφαίρες, πού τίς ερυθροπυρωναν σέ ειδικό καμίνι, πριν τίς έκσφενδονίσουν καί

Σουηδικό πλοίο τοΰ 16ου αιώνα, βαλλόμενο άπό ζεύγη εκρηκτικών βλημάτων. Τά βλήματα αύτά έκοβαν τά σχοινιά τής έξαρτίας ή πυρπολούσαν τά ιστία.'Η σχηματοποιημένη αύτή εικόνα είναι άπό χειρόγραφο τής εποχής εκείνης, άποδιδόμενο στόν Ρούντολφ Φάν Ντέβερνερ.

219

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες τίς έπιαναν μέ πυράγρες (τσιμπίδες). Τοποθετούσαν μάλιστα άνάμεσα σ’ αυτές καί τή γόμωση, στρώμα πηλού ή βρεγμένα χόρτα, γιά νά προλάβουν τήν πρόωρη μετάδοση τής φωτιάς στή μπαρούτη. Τά πυροβόλα στίς αρχές τοΰ 19ου αιώνα ήταν έμπροσθογεμή, λεία στό κοΐλον τους καί χυτοσί­ δηρό (άπό μαντέμι), πού μόλις ύπερέβαιναν τό όριο άντοχής στίς άσκούμενες άπό τή μπαρούτη πιέσεις. Είχαν καταργηθεΐ τά όρειχάλκινα (τό πρώτο άπ’ αύ­ τά κατασκευάσθηκε στή Γαλλία, τό 1774), γιατί ήταν πολυδάπανα καί είχαν επιπλέον τό μειονέ­ κτημα δτι, σπάζοντας, έκσφενδόνιζαν άπειρα μικρά θραύσματα, γιά τήν ομοχειρία θανατηφόρα. Τοϋτο δέν συνέβαινε μέ τά χυτοσίδηρό, τά όποια σέ περί­ πτωση άτυχήματος παρουσίαζαν μόνο μεγάλες ρωγμές. "Οπως δμως είπαμε τά πυροβόλα τών ελ­ ληνικών πλοίων, μωσαϊκό καθώς ήταν άπό παλιό υλικό, δέν είχαν παρακολουθήσει τήν εξέλιξη. Στερεώνονταν τά κανόνια πάνω σέ κανονάμαξες, μέ τέσσερες τροχούς, τούς κιλλίβαντες, πού τούς ονόμαζαν καί letta (κρεβάτια) ή αμαζες ή κανονοκρέβατα. Ειδικά οί καρρονάδες δέν έφεραν στροφάλιγγες, δηλαδή τούς μεταλλικούς κυλίνδρους, δεξιά κι άριστερά άπό τό πυροβόλο, πού χρησί­ μευαν γιά σημεία στηρίξεώς του στόν κιλλίβαντα: οί καρρονάδες στερεώνονταν σέ βάθρο, πού έφερε δυό μόνο οπίσθιους τροχούς. Οί κιλλίβαντες άλλωστε ήταν πρωτόγονοι. Δέν είχαν τά χαλινωτήρια, πού τοποθετήθηκαν άργότερα γιά νά χαλιναγωγούν τήν άνάκρουση. Στά καράβια στερέωναν τούς κιλλίβαντες στό πλευρό τοΰ σκάφους μέ γερά κεδρωτά (δηλαδή άλειμένα μέ κεδρία = κατράμι) σχοινιά, τούς μπότσους, μέ άλυσίδες καί σύσπαστα, πού προορισμό είχαν νά έπαναφέρουν τόν κιλλίβαντα στή θέση του μετά τήν οπισθοδρόμηση, τήν οποία προκαλοΰσε ή άνά­ κρουση. Κάθε φορά πού δινόταν ή διαταγή γιά τήν προ­ ετοιμασία μάχης, δλος ό στόλος νά ετοιμασθη πρός πόλεμον, άνοιγαν τά καπάκια των πορτελων, δηλα­ δή τίς κανονοθυρίδες καί άναβαν τά φανάρια τών πυριταποθηκών καί τή νύκτα τά φανάρια τών πυρο­ βολείων. Κοντά σέ κάθε πυροβόλο έφερναν ένα άναμμένο λυχνάρι γιά ν’ άνάβουν τό φυτίλι τής πυροδοτήσεως. Τό γέμισμα τοΰ κανονιοΰ γινόταν μέ κόπο καί πολλήν άργοπορία. Πρώτα έβαζαν τή μπαρούτη — καί χρησιμοποιούσαν στά κανόνια τή χονδρόκοκκη — καί μετά τό βλήμα, φυσικά άπό μπρος, άφοΰ τά πυροβόλα εκείνα ήταν έμπροσθογεμή. Μετά τό γέμισμα έφερναν τό στόμιο τοΰ πυροβόλου έξω άπό τήν πυροβολοθυρίδα καί σκόπευαν. 'Η σκόπευση γινόταν έμπειρικά μέ τό μάτι καί, προκειμένου νά σκοπεύσουν σέ μιά κατεύθυνση, μετακινούσαν πρός τά δεξιά ή τ’ άριστερά τόν

230

κιλλίβαντα. Ή σκόπευση καθ’ ύψος γινόταν έπίσης μέ τό μάτι ή μέ στοιχειώδη στόχαστρα ή μέ τό σκο­ πευτικόν τετράντα, πού τοποθετούσαν στό στόμιο τοΰ κανονιοΰ. Τελικά κρατοΰσαν τό πυροβόλο στή γωνία ύψώσεως πού ήθελαν, τοποθετώντας ξύλινες σφήνες κάτω άπό τό σωλήνα. Τά στόχαστρα οί "Ελληνες τά τοποθέτησαν στά πυροβόλα υστέρα άπό επιμονή τοΰ πλοιάρχου "Αστιγγος. 'Ηταν δυό ξύλινα μισοστέφανα μέ διά­ μετρο τέτοια, ώστε νά προσαρμόζονται καλά, τό ένα στόν κώδωνα τοΰ στομίου καί τό άλλο στή στε­ φάνη τοΰ πυγαίου. Πυγαίο ήταν τό πίσω μέρος τής κάνης. Κάθε μισοστέφανο στό έπάνω μέρος έφερε μικρόν κύκλο μέ οπή, στό κέντρο τοΰ όποιου καί πάνω άπό τή μέση τοΰ κύκλου κρεμόταν νημάτιο μέ στάθμη. '0 σκοπευτής έπρεπε νά φέρει σ’ εύθυγράμμιση (σέ σύμπτωση) τά δυό κατακόρυφα νημά­ τια μέ τό στόχο. ’Υπήρχαν δυό τρόποι στή διεύθυνση βολής: ό αγγλικός, στόν όποιο έσκόπευαν τό σώμα τοΰ έχθρικοΰ πλοίου, μέ σκοπό νά θέσουν έκτος μάχης προσωπικό καί οπλισμό καί ό γαλλικός, στόν όποιο έσκόπευαν τήν έξαρτία, άποβλέποντας νά συντρίψουν ιστούς, κεραίες καί ιστία καί έτσι νά καταστήσουν τό έχθρικό σκάφος άκυβέρνητο καί άνάπηρο. Γιά τήν πυροδότηση χρησιμοποιοΰσαν τή μίτζα ή μπουταφόγον (καί μπουταφουόκο), ένα δηλαδή ξύλινο ραβδί, μέ άπτρα στήν άκρη, πού έπαιρνε (ή άπτρα) τή φωτιά άπό λαδοφάναρο, τό όποιο δπως είπαμε έκαιγε τήν ώρα τής μάχης, κοντά σέ κάθε κανόνι. 'Η άπτρα μετάδινε τή φωτιά στή θρυαλλίδα, τή μίκα, ή όποια εισχωρούσε στό πυρο­ βόλο άπό τό οπαίο, δηλαδή τήν οπή τοΰ πυγαίου καί τήν έφερνε στή γόμωση. Πάνω στήν οροφή τοΰ πυροβολείου αίωροΰντο μεγάλα έκκρεμή, πού έδειχναν τή στιγμή κατά τήν όποια τό διατοιχιζόμενο πλοίο έρχόταν στήν ορι­ ζόντια θέση, οπότε οί πυράρχες φώναζαν τό πΰρ. "Υστερα άπό κάθε βολή ό κιλλίβας τοΰ πυροβό­ λου έρχόταν πρός τά πίσω, μέ τήν άνάκρουση, άπό τή δύναμη τών αερίων. Τότε οί άνδρες τής ομοχει­ ρίας σκούπιζαν καλά τό κοίλο άπό τά κατάλοιπα τής μπαρούτης μέ τό μάκτρο, τό έπλεναν προσεκτι­ κά καί γέμιζαν πάλι τό στόμιο δηλαδή έβαζαν πρώτά τή γόμωση (τή μπαρούτη) καί μετά τό βλήμα. "Υστερα έσερναν πάλι μέ τά σύσπαστα τό πυροβόλο στήν κανονοθυρίδα. "Ολες αύτές οί κινήσεις, καθάρισμα, γέμισμα, σκόπευση, βολή, έπαιρναν πολύν χρόνο, τόσο πού τά πυροβόλα τών χρόνων έκείνων νά ρίχνουν μιά μόνο βολή κάθε μισή ώρα. Τό άποτέλεσμα τής βολής ήταν άστάθμητο καί δέν πετύχαιναν συνήθως καμιά ακρίβεια: λάθος στή σκόπευση, μικροδιαφορές στό βάρος τών βλημά­

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί Έλληνες των, τά όποια είχαν κάπως μικρότερη διάμετρο άπό τό κοίλο καί δέν γινόταν καλή σφήνωση, ανομοιο­ μορφία στίς μερίδες τής μαύρης μπαρούτης. Τό δρα­ στικό βεληνεκές, όπως είπαμε, δέν ξεπερνοΰσε τά 800-1000 μ. γιά τά μικρότερα διαμετρήματα καί τά 1500 μ. γιά τά μεγάλα. Καί άν δμως πετύχαιναν τό στόχο μικρές μόνο προκαλοΰσαν ζημίες στά παχιά ξύλινα τοιχώματα τών τότε μεγάλων πλοίων. Έκεΐνο πού φοβόνταν περισσότερο άπό τά βλή­ ματα — τό σημείωσα καί άλλου — ήταν ή πυρκαϊά στά ξάρτια, πού μπορούσε νά μεταδοθεί στή μπα­ ρουταποθήκη, μέ άποτέλεσμα τήν καταστροφή τού πλοίου. Κι ήταν συνηθισμένη τακτική τών μικρών — σχετικά μέ τά έχθρικά πλοία — ελληνικών πλοίων, νά στέλνουν κάποτε έπί ώρες σειρά άπό συμπυρσοκροτήσεις, αποβλέποντας στό νά άνακόψουν μιά έχθρική έπίθεση ή — προπάντων αύτό — νά συγκαλύψουν μέ τόν καπνό καί τήν προκαλούμενη σύγνυση τήν έπίθεση τών πυρπολικών.

β. Τά άρματα Διαβάζοντας κανείς τά ήμερολόγια τών πλοίων

τοΰ ’Αγώνος, τήν άλληλογραφία τών ναυτικών νησιών ή τίς άφηγήσεις τών ναυμάχων συναντά συχνά μιά ορολογία, πού μάς είναι ξένη καί χρειά­ ζεται κάποια εισαγωγή, προκειμένου νάτήν καταλά­ βουμε. Στήν εισαγωγή αύτή άποβλέπει τό κείμε­ νο αύτό μέ τόν τίτλο Τά άρματα Τά άρματα ήταν δύο ειδών: — ή άρτιλλερία ή τά χονδρά άρματα — τά ψιλά ή λιανά άρματα, πού διακρίνονταν σέ άγχέμαχα καί έκηβόλα. 'Η άρτιλλερία περιλάμβανε τά μακρύκανα πυρο­ βόλα ή κανόνια, τούς όλμους ή χαβάνια, τά μορτάρια καί λουμπάρδες, τίς κουλεβρίνες ή κουλουμπρίνες καί τίς καρρονάδες. Τό κανόνι τό έλεγαν καί τόπι, τόπι έσήμαινε βλήμα καί συνεκδοχικά πυρο­ βόλο. Φωτιά στά τόπια, κραυγή πού άκουγόταν συχνά στά χρόνια τής έπαναστάσεως, καλοΰσε σέ μάχη μέ τά πυροβόλα. Σέ πόλεμο. Κανονέτο ήταν τό μικρό κανόνι. Πυροβολείο καί κανονοστοιχία ήταν ορισμένη σειρά άπό κανόνια, λεγόταν καί πυροβολαρχία, σπα­ νιότερα δέ κανονοστάσιο.

Καρρονάδα σέ πλοίο, τέλη τοΰ 18ου αιώνα. Ηταν ένα βραχύκανο πυροβόλο, πού πήρε αύτό τό όνομα, άπό τόν πρώτο κατασκευαστή του, τό Σκώτο Carron.

231

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες Γιά τήν ομοβροντία ή συμπυρσοκρότηση ύπήρχε καί ό όρος μπαταριά άπό τίς ξένες λέξεις batterie καί battery. 'Όλμος ή χαβάνι, ήταν βραχύτατο κανόνι σέ σχήμα γουδιού, γιά βολή μέ μεγάλη γωνία ύψώσεως καί επομένως γιά έπισκεπτική βολή, σέ μικρές απο­ στάσεις, συνήθως έναντίον χαρακωμάτων, φρουρίων κλπ. Οί αγωνιστές ονόμαζαν κάθετο πυροβολισμό τό είδος αύτοΰ τοΰ κανονιοβολισμού, ένώ τόν άλλο, τόν κανονικό, οριζόντιο. Οί όλμοι λέγονταν καί μορτάρια ή μορτάια ή λουμπάρδες (lumbarda), άνάλογα μέ τό είδος τοΰ βλήματος πού έκτόξευαν (κουμπαράδες, βόμβες ή όβούζιο). 'Η κουλεβρίνα ή κουλουμπρίνα ήταν πρωτόγονο πυροβόλο, πού χρησιμοποιήθηκε ορισμένο μόνο χρονικό διάστημα καί μετά τό έγκατέλειψαν ή τό χρησιμοποιούσαν σπάνια. "Οπως έσημείωσα κι αλλού στή γλώσσα τών λογίων λεγόταν πυρόφις. Καρρονάδα ήταν ό βραχύτερος τύπος πυροβό­ λου (δηλαδή μέ βραχύτερη κάνη) πού πήρε τό όνο­ μά της άπό τόν πρώτο κατασκευαστή της, Σκώτο Carron. 'Η καρρονάδα έριχνε έκρηκτικές οβίδες, ένώ τά μικρά πυροβόλα έριχναν πυρακτωμένα β? ήματα.

Σκηνή κανονιοβολισμού, άπό Ακάλυπτο πυροβολείο, σέ αγ­ γλικό πλοίο τοϋ 18ου αιώνα.

232

Βόμβα ονομαζόταν στό 15ο καί 16ον αιώνα τό κοίλο σφαιρικό βλήμα, γεμάτο άπό λεπτόκοκκη μπαρούτη, βάρους 100 λιτρών, πού άκοντιζόταν άπό τούς όλμους, σέ άπόσταση μέχρι 800 μ. Οί Γερ­ μανοί, Γάλλοι καί Φλαμανδοί τό έλεγαν grenade, δηλαδή ρόδι. Όβούζιο (οβίδα) ήταν ένα έκρηκτικό βλήμα, πού έπινοήθηκε άπό τούς Γάλλους, άρχές τοΰ 18ου αιώνα καί ήταν όχι μόνο γιά τούς όλμους άλλά καί γιά τά κοινά πυροβόλα μέ τήν εύθεία βολή. Είχε τό σχήμα κολούρου κώνου. "Ενα βραχύκανο πυροβόλο, άνάμεσα στό μεγάλο καί τόν όρμο, λεγόταν οβιδοβόλο. "Απτρα ήταν κομμάτι σπάρτινο σχοινί, έμποτισμένο μέ μείγμα άσβέστη, στάχτη καί νερό, πού είχε τήν ιδιότητα άμα τό άναβες νά καίγεται άργά. Χρησιμοποιούσαν τήν απτρα στήν πυροδότηση μέχρι πού βρέθηκαν τά έκκαύματα. ’Αλλά καί τότε, διατηρήθηκε μέχρι τό 1890 γιά προσάναμμα στά τσιγάρα τοΰ πληρώματος: τή διατηροΰσαν μάλιστα σέ ειδικό κιβώτιο ή φανάρι (τήν άπτροθήκη), γιά ασφάλεια άπό τόν κίνδυνο πυρκαϊάς. Τά ψιλά ή λιανά ά'ρματα διακρίνονταν στά άγχέμαχα καί στά έκηβόλα. Άγχέμαχα ήταν ή πάλα, τό σπαθί, τό γιαταγάνι, ό σαλτιρμάς, τό χαρμπί, ό λά­ ζος, τό τσεκούρι καί τό λεμπούτι. 'Εκηβόλα, τά τουφέκια καί οί πιστόλες. 'Η πάλα ή τό σπαθί, μέσα σέ θηκάρι, στερεωνό­ ταν στό σελάχι (ζώνη πλατιά), στό άριστερό πλευ­ ρό. Μερικοί τό κρεμούσαν στό άριστερό ύψος τής όσφυακής χώρας μέ τελαμώνα, πού έπιανε άπό τό δεξιό ώμο. Οί ναυτικοί όταν έφεραν σπαθί - κι αύτό γινόταν σπάνια, τό φορούσαν μέ τελαμώνα. Γιαταγάνι ήταν μεγάλη καμπυλωτή μάχαιρα, πού τή στερέωναν οί στρατιωτικοί στό σελάχι, μέ τή λαβή πρός τά δεξιά. Σαλτιρμάς, μεγάλο μαχαίρι, τό χρησιμοποιούσαν κυρίως στήν Κρήτη καί τά ναυτικά νησιά. Χαρμπί, τό στενόμακρο στιλέτο πού τό ’βαζαν στό ζωνάρι καί λάζος τό μικρό έγχειρίδιο. Τά άλλα, τσεκούρι, μπαλτάς (πελέκι) καί λεμπού­ τι (κεφαλοθραύστης) ήταν όπλα γιά τήν έμβολή καί τήν πεζομαχία. Άπό τά λιανά έκηβόλα, τά τουφέκια ήταν μακρύκανα φορητά όπλα, πού έριχναν σέ άπόσταση 500 μ., μέ δραστικό όμως βεληνεκές 300-350 μ. Σ’ αύτά ή πυροδότηση γινόταν (γιά τά κατασκευής μέχρι τό 1820) μέ πυρόλιθο, πού προκαλούσε σπινθήρα κατά τήν κρούση τοΰ λύκου πάνω στόν άκμονα. Στά κατό­ πιν, μέ καψύλι. Ό πυρόλιθος λεγόταν καί ντουφεκόπετρα ή άτσαλόπετρα κι ήταν ισπανική έφεύρεση. Στό μουσκέτο, παλαιότερο άλλά καί όμοιο περί­ που μέ τό τουφέκι, ή πυροδότηση γινόταν μέ θρυαλ­ λίδα (φυτίλι), πού τήν άναβαν πριν άπό κάθε βολή. Στά τουφέκια πάλι μέ καψύλι, τοποθετοΰσαν κά­

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

τω άπό τό λύκο (τή σφύρα) καί πάνω σέ άτσαλένιο σωληνάκι, διπλό φύλλο άπό κόκκινο χαλκό, τό όποιο έφερε στή μέση βροντώδη ύδράργυρο. 'Η καραμπίνα ήταν τουφέκι μέ αύλάκια (ραβδώ­ σεις), εύθύγραμμα δχι έλικοειδή, σ’ όλο τό μήκος τοϋ κοίλου. Γενικά αύτά τά φορητά πυροβόλα όπλα, τά γέμιζαν άπό μπρος, τοποθετώντας πρώτα τή μπαρούτη, πού ήταν λεπτόκοκκη, παλαιότερα χύμα καί άργότερα σέ θήκη άπό σκληρό χαρτόνι, πού τό ’λεγαν φυσέκι ή καρτούτσι. Μετά έβαζαν τό σφαιρι­ κό βλήμα, τό όποιο έσπρωχναν μέσα στήν κάνη μέ τόν οβελό (ντουφεκόβεργα). Τό βλήμα είχε μικρό βάρος 6-8 δράμια καί χυνόταν άπό μολύβι σέ ειδική μήτρα, πού λεγόταν μονοκάλουπο. Τέτοια μήτρα είχαν δλα τά πλοία. Τρομπλόνι (tromblon), πολύ βαρύ, βραχύκανο καί πλατύστομο φορητό πυροβόλο. ’Έριχνε τρομπονιές ή τριμπουνιές μέ πολλά σφαιρίδια, τά καλού­ μενα μυδράλια ή μισδράλια. Τό τρομπόνι ή τρομ­ πλόνι ήταν σέ χρήση στά πολεμικά πλοία, βρίκια κ. ά. καί μ’ αύτό έβαλαν σέ μικρές αποστάσεις τούς άνδρες, πού βρίσκονταν ακάλυπτοι στό έχθρικό πλοίο ή είχαν είσπηδήσει στό κατάστρωμα τοϋ άμυνομένου. Τό τρομπλόνι λεγόταν άπό τούς λογίους ευρύστομο καί υπάρχουν συγγραφείς πού τό παραλληλί­ ζουν πρός τό χειροσίφωνον τοΰ Δέοντος Σοφού (Τακτικά, διάταξη ΙΘ'). Πρέπει νά σημειώσουμε δτι στά καράβια χρη­ σιμοποιούσαν κυρίως λιανά δπλα βραχύκανα στόν τύπο τής καραμπίνας ή τοΰ τρομπλονιοΰ. Τό άντίθετο στήν ξηρά χρησιμοποιούσαν βαριά μακρύκανα δπλα, τά όποια καί έλεγαν καριοφίλια, κατά παρα­ φθορά, άπό τούς ’Ιταλούς κατασκευαστές Carlo Figli (Κάρλο καί Υιοί). Πολλά άπ ’ αύτά ήταν χρυσο­ στόλιστα καί ποικιλμένα μέ άσημένια στολίδια ή πολύτιμα πετράδια. Γενικά τά τουφέκια τά κρέμαγαν άπό τόν ώμο μέ ένα λουρί (τόν άορτήρα). Πιστόλι ή' πιστόλα, ήταν ένα έμπροσθογεμές όπλο μέ μεγάλο σχετικά διαμέτρημα, τό όποιο παρουσίασε σημαντική εξέλιξη. 'Υπήρχαν καί πι­ στόλες μέ πολλές κάνες δηλαδή 5-8 παράλληλους σωλήνες πού έριχναν ταυτόχρονα ισάριθμες σφαί­ ρες. Τό τίρο (βεληνεκές) τους έφθανε τά 50 μέτρα. Διασώθηκαν πιστόλες τών άγωνιστών άργυροποίκιλτες, άληθινά έργα τέχνης. Μάς πληροφορούν τέλος οί συγγραφείς δτι ό πλήρης οπλισμός ενός πολεμιστή άποτελεϊτο άπό τό τουφέκι, τό γιαταγάνι καί δυό πιστόλες.

IV. ’Αδυναμίες του ελληνικού στόλου Καράβια ύπήρχαν στόν ’Αγώνα άφθονα καί

καλά συντηρημένα. Τό ότι χρειάζονταν συχνό παλά­ μισμα, πιθανόν τούτο νά μάς φαίνεται κάπως παρά­ ξενο, άλλά έτσι γινόταν μέ τήν τότε τεχνική. ’Άν σκεφθοΰμε δτι ή πεμπτουσία τής τακτικής τών Ελλήνων στίς ναυτικές συγκρούσεις βρισκό­ ταν στούς ελιγμούς καί τήν ταχύτητα καί τά δύο αύτά προσόντα τά διέθετε τό βρίκιο, τό κατ’ έξοχήν καράβι τοΰ ’Αγώνα. Μέ πολύ ψηλά κατάρτια καί μεγάλο έκταμα στή σύνθετη ίστιοφορία του, χρειαζόταν τό πλοίο έκεϊνο έμπειρους, ικανούς καί έπιδέξιους ναυτικούς, άπό τούς όποιους ύπήρχε περίσσεια. Χάρη στήν πολύ­ τιμη έμπειρία άπό τά μακριά ταξίδια στή θάλασσα καί κάποτε ύπό συνθήκες πού έμοιαζαν μέ πόλεμο, ήταν σέ θέση τά πληρώματα νά κατανοούν τούς χειρισμούς τών πλοιάρχων καί τίς κινήσεις τοΰ διοικητοΰ τής μοίρας ή τοΰ ναυάρχου. Φθάνει νά ήθελαν! Γενικά πρέπει νά δεχθοΰμε χωρίς άντίρρηση τό μαρτυρούμενο άπό πολλούς συγγραφείς — καί άπό τά γεγονότα — δτι οί 'Έλληνες ναύτες τής εποχής τοΰ Αγώνα ήταν οί κορυφαίοι άπό τούς συγχρόνους των, ώς πρός τό θάρρος, τή μαχητικότητα καί τίς επαγγελ­ ματικές γνώσεις. Μέσα δμως στό ρόδινο καί ρωμαλέο αύτό πλαίσιο κινήθηκε ένα ναυτικό, τό ναυτικό τοΰ ’Αγώνα, μέ λίγες ή πολλές άδυναμίες, τίς όποιες ό ιστορικός χρέος έχει νά έπισημάνει. Καί πρώτα τό πυροβολικό. Τί είδους πυροβολι­ κό είχαν τά πλοία; ’Αναφέρει βέβαια ό πίνακας τοΰ Πουκεβίλ πυροβόλα 1935 — γιά νά πάρουμε τόν πιό κοντινό στόν ’Αγώνα πίνακα τοΰ 1816 — τά πυροβόλα δμως αύτά ήταν μικρά, τών 12, 18 καί σπάνια τών 24 λιτρών καί παλαιά. Καθώς ήταν κάθε λογής, συνέθεταν ένα άληθινό μωσαϊκό όπλων. Τό έγραψα ήδη. Ήταν τελείως άκατάλληλα γιά μάχη έκ παρατάξεως, ή δέ εξυπηρέτησή τους γι­ νόταν έμπειρικά καί άσχετα πρός τίς μεθόδους πού εφάρμοζαν τότε τά προοδευμένα ναυτικά. ΓΓ αύτό άπό τίς πρώτες ενέργειες τών έπαναστατημένων ήταν ν’ άγοράσουν στό έξωτερικό κανόνια καί μέ έπιδρομές ν’ άρπάξουν κανόνια άπό τουρκικά οχυρά καί τά παράλια. Πέρα δμως άπό τό ύλικό, ό άνθρώπινος παρά­ γοντας μέ τίς άδυναμίες του, ή οργάνωση τοΰ ρα­ γιάδικου σιτοκάραβου πού έγινε πολεμικό καί τό ’βάλε μέ τήν ’Αρμάδα, ή νοοτροπία τών πληρωμά­ των, ό τρόπος συνεργασίας καί λοιπά, είναι τά στοι­ χεία μέ τά όποια μπορεί κανείς νά άξιολογήσει τόν ελληνικό στόλο τής Παλιγγενεσίας. Ή οργάνωση τών πλοίων τοΰ ’Αγώνα στηριζό­ ταν άπαρέγκλιτα στίς παραδόσεις καί τίς συνήθειες τοΰ έμπορικοΰ ναυτικού καί μάλιστα ενός ναυτικού μέ συντροφική διαχείριση. Οί καραβοκύρηδες καί πιό πάνω οί πρόκριτοι τών τριών ναυτικών νησιών 233

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες αισθάνονταν ώς έργοδότες, πού μίσθωναν τά καρά­ βια τους, λίγα ή πολλά, γιά μιάν έπιχείρηση. Οί κυβερνήτες, κατά τό πλεΐστον έπιτελοΰσαν τό έργο τους μέ γενναιότητα καί αξιοσύνη, αντιλαμβάνον­ ταν δμως τά καθήκοντά τους ώς έμποροι επιχειρη­ ματίες καί δχι ώς ναυτικοί αξιωματικοί τού έθνους. Γι’ αύτό φρόντιζαν νά μή έκθέσουν τό πλοίο τους σέ μεγάλο κίνδυνο, γιατί σέ περίπτωση ζημιάς αύτοί έπρεπε νά αντιμετωπίσουν τής επισκευής τά έξοδα. Δέν προσομοίαζε δμως δ πλοίαρχος τοΰ ’Αγώ­ να μόνο μέ έμπορο επιχειρηματία. Σύμφωνα μέ πρα­ κτική, άπό μακρόν χρόνο καθιερωμένη, αύτός διάλεγε τό πλήρωμα καί στρατολογούσε στό πλοίο τό δικό του συγγενολόι ή τό συγγενολόι τοΰ καραβοκύρη. ’Έτσι είχε ένα λόγο παραπάνω νά κρα­ τήσει τό καράβι μακριά άπό τή φωτιά, γιά νά μήν εκθέσει τόν εαυτόν του καί τούς συγγενείς του σέ μεγάλον κίνδυνο. "Οταν μετά τή λήξη τής Έπαναστάσεως, τό Δεκέμβριο τοΰ 1831 (20-12-1831) ό έπί τών Ναυτικών Γραμματεύς Γ. Γλαράκης έξέθεσε πρός τή Σεβαστή Πέμπτη ’Εθνική τών Ελλήνων Συνέλευση (τοΰ ’Άργους) τήν κατάσταση τοΰ έθνικοΰ στόλου, έγραφε τά εξής: ... '0 διοριζόμενος πλοίαρχος ναυτολόγων διένειμε βαθμούς κατ ’ αρέσκειαν εις τούς συγγενείς ή σχετι­ κούς του έκ τοΰ πληρώματος. Πόσον τό σύστημα τοΰτο ήτον ολέθριο καί ασυμβίβαστον διά τήν δημόσιον 'Υπηρεσίαν, έφάνη είς πολλάς περιστάσεις. Απλή άλλαγή τοΰ πλοιάρχου άνέτρεπεν ολον τό ύπό τήν διεύθυνσιν τοΰ προκατόχου του πλήρωμα. Οί άξιωματικοί έβιάζοντο νά αναχωρήσουν, διά νά κάμουν τόπον είς τούς συγγενείς ή σχετικούς τοΰ νέου διευθυντοΰ (δηλ. κυβερνήτου) καί έναυτολογοΰντο ώς απλοί ναΰται είς άλλα πλοία. 'Οποίας έλπίδας ήδύνατο τοιουτο­ τρόπως νά τρέφη ό αξιωματικός τοΰ έθνικοΰ στόλου, άφοΰ δέν έγνώριζεν, δτι ή κυβέρνησις ανταμείβει μέ βαθμούς τήν άξιότητα καί πίστιν τοΰ άνδρός, άλλ ’ δτι ό διορισμός ή προβιβασμός του κρέμεται άπό τήν μετά τοΰ πλοιάρχου σχέσιν του, καί δτι απλή αύτοΰ δυσαρέσκεια είναι άρκετή νά ματαιώση πολλών χρό­ νων πιστός εκδουλεύσεις; 'Ο συγγενικός δεσμός άνάμεσα στόν πλοίαρχο καί τούς άνδρες τοΰ πληρώματος έχαλάρωνε τήν πειθαρχία, τήν όποια βέβαια δέν προήγαγε ή πολύχρονη ιδιότητα τοΰ συντροφοναύτη. ΓΓ αύτό καί δέν υπήρχε πειθαρχικός κώδικας στά ελληνικά καράβια. Σέ μιά περίοδο τής ναυτιλίας, κατά τήν όποια ή πειθαρχία μέσα στό πλοίο συγκρατιόταν μέ σκληρά καί συχνά απάνθρωπα μέσα, ή άπουσία κάθε πειθαρχικού κώδικα άποτελοΰσε, κατά τίς περι­ στάσεις, δείγμα ώριμότητας άλλά καί βαθιάς, βαθυτάτης άδυναμίας. 'Η μόνη πειθαρχική δικαιοδοσία πού είχαν οί

234

άνώτεροι ήταν μερικά έπιτιμητικά λόγια καί τίποτε παραπάνω. Σχετικά ό ’Αμερικανός χειρουργός Σάμουελ Χάου σημειώνει τά εξής στό γνωστό βιβλίο του γιά τήν Ελληνική ’Επανάσταση (βιβλ. 1013). Καί τοΰτο μέ τήν ευκαιρία τής δημιουργίας τοΰ βαθμοΰ τοΰ ’Αντιναυάρχου, τό 1825. - Είχαν, λέγει ό Χάου, σέ κάθε μοίρα ναύαρχο, αντιναύαρχο (πού ούσιαστικά ήταν υποναύαρχος) καί κυβερνήτες. Ή πραγματική δμως εξουσία βρισκό­ ταν στά χέρια τών ναυτών. » Ό τίτλος βέβαια τοΰ ναυάρχου άπηχοΰσε όμορφα, σημειώνει ό Χάου, άλλά σέ τί χρησίμευε; Ούσιαστικά οϋτε ό ναυάρχος οϋτε ό πλοίαρχος είχε πραγματική έξουσία, γιατί τό παν έξαρτιόταν άπό τούς ναύτες. "Αν ό ναύαρχος διέτασσε τόν πλοίαρχο, αύτός συμβου­ λευόταν τούς άνδρες του κι άν εκείνοι συμφωνούσαν είχε καλώς. "Αν δχι, κανείς δέν μπορούσε νά τούς εξαναγκάσει. Ή κίνηση παρέμενε ανεκτέλεστη καί κανείς δέν μπορούσε νά γίνει πλέον γι ’ αύτή λόγος. Καί τοΰτο γιατί ή πειθαρχική δικαιοδοσία τών ναυάρχων καί τών πλοιάρχων περιοριζόταν σέ μερικά έπιτιμητικά λόγια... "Οταν έβγαιναν έξω τά πληρώματα, γύριζαν ένδον δποτε ήθελαν, μέ άποτέλεσμα νά ματαιώνεται συχνά μιά πολεμική έπιχείρηση άπό τήν άπουσία ή τήν άνυπακοή τών πληρωμάτων. Καί συνέβαινε κατά τή διάρκεια τής μάχης νά άποχωροΰν αυθαίρετα γιά νά κυνηγήσουν μέ τό πλοίο τους, πειρατικά, κάποιο καράβι πού φάνηκε ή νά μεταφέρουν έναν τραυματία. Αύτά τά γνωρίζομε άπό τά ήμερολόγια τών πλοίων (άνθ. 29). ^Ηταν μιά νοοτροπία κληρονομημένη άπό τό συντροφικό παρελθόν, πού δέν τούς ήταν εύκολο νά άποβάλουν. Δέν μποροΰσαν άπό συντροφοναΰτες νά γίνουν γρήγορα πολεμιστές. Πολλοί τους καί μά­ λιστα γιά πολύν χρόνο είδαν τόν πόλεμο σάν ένα μέσο πού θά έλυνε τό βιοποριστικό τους πρόβλημα, τό όποιο στά δυό τρία πριν άπό τήν ’Επανάσταση χρόνια είχε γίνει πολύ οξύ. '0 Τζώρτζ Γουόντινκτον (George Waddington), πού έπισκέφθηκε τήν Ελλάδα τό 1823-1824 γρά­ φει (βιβλ. 1047) δτι, προκειμένου νά έπισκεφθεϊ τό βρίκι τοΰ Μιαούλη (τόν Άρη) μαζί του, χρειά­ στηκε νά περιμένει μισή ώρα στήν άποβάθρα, γιά νά βγει άπό τό γειτονικό καπηλιό τό πλήρωμα τοΰ ναυαρχικού κέλητος. Ό Μιαούλης δυσφόρησε φυσικά γι’ αύτό καί ομολόγησε πώς έφθασαν νωρί­ τερα άπ’ δτι τούς περίμενε!... 'Ο ’ίδιος ξένος περιγράφει μέ μελανά χρώματα τήν άκαταστασία τών πληρωμάτων κατά τήν έπιβίβαση, τήν άπαρση καί τό ταξίδι καί μάλιστα σέ πολεμικές έπιχειρήσεις. Τούτο σημαίνει πώς ούτε στό ναυαρχικό καράβι τοΰ Μιαούλη ήταν ή κατά­ σταση καλύτερη άπό τήν άποψη τής τάξεως καί πει­ θαρχίας.

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

Τά πληρώματα τών νησιώτικων πλοίων ήθελαν νά γυρίσουν πίσω ή δέν ήθελαν ν’ απομακρυνθούν, άπό νοσταλγία γιά τούς δικούς των καί άπό φόβο γιά τό νησί τους μή κινδυνέψει άπό έχθρική έπίθεση. Ή έπιθυμία άκόμη τών νησιωτών ν’ άφήσουν, φεύγοντας γιά τόν πόλεμο, χρήματα στίς οΐκογένειές τους πρός συντήρηση ήταν δικαιολογημένη καί πρέπει νά συγχωρηθοϋν κι αύτές άκόμη οί ύπερβολές στήν έκδήλωσή της. Συχνά δμως ξεπερνοΰσαν κι αύτό τό όριο τής άνοχής. — Τά πληρώματα, σημειώνει ό Τρυφ. Κωνσταντινίδης στό κλασικό του βιβλίο γιά τά καράβια καί τούς συντροφοναϋτες (βιβλ. 255), είχαν μάθει στόν εύκολο πλουτισμό καί έδειχναν μεγάλη φιλοχρηματία... "Οπως σημείωσα μόλις πιο πάνω, άμα παρουσια­ ζόταν κάποια λεία στόν ορίζοντα, τά παρατούσαν δλα γιά νά τήν κυνηγήσουν. Άπό τό ήμερολόγιο τού βριγαντινιοϋ Άθηνά μαθαίνομε δτι τόν Αύ­ γουστο τοΰ 1824 (7-8-1824) οί Ψαριανοί ναύτες ύποχρέωσαν τό ναύαρχό τους νά φύγει άπό τό λοιπό στόλο, παίρνοντας μαζί του καί τά μόνα ύπάρχοντα τέσσερα πυρπολικά καί τοΰτο γιά ποιό λόγο; Διότι έβιαζε νά μοιράσουν τά λάφυρα μερικών έχθρικών πλοίων. ’Άν δέν συμμορφωνόταν στήν έπιθυμία τους ό ναύαρχος, δέν θά τόν άκολουθοΰσαν. Τά λάφυρα δμως άντί νά τούς ικανοποιούν καί νά τούς χορταίνουν, τούς χώριζαν. Προκαλοΰσαν φιλονεικίες, εχθρότητα καί μίση. Κάθε πλήρωμα πού έπιανε ένα έχθρικό πλοίο ήθελε νά τό κρατή­ σει γιά λογαριασμό του καί δέν έδινε μερίδιο στά άλλα πληρώματα. Ούτε τό παράδινε, δπως ήταν ό κανονισμός, στή διοίκηση τών νησιών, γιά νά πωληθεΐ καί μοιρασθεΐ σέ δλους. 'Η φιλοχρηματία οδηγούσε τά πληρώματα σέ πράξεις βίας καί σ’ αύτή τή ληστεία τών άδελφών τους. 'Η λεηλασία τών Ψαρών άπό τούς 'Υδραιοσπετσιώτες καί τοΰτο λίγο μετά τόν άφανισμό τοΰ νησιού άπό τούς Τούρκους, άποτελεΐ δείγμα γιά τήν ύπερβολή αύτοΰ τοΰ πάθους. Μπρος στά μά­ τια τών ξεριζωμένων Ψαριανών συναδέλφων τους, μέ τούς όποιους συνέπλεαν μετά τό ολοκαύ­ τωμα, έλήστεψαν τό ρημαγμένο νησί: άρπαξαν γύ­ ρω στίς 150 χιλιάδες οκάδες σιτάρι κι αύτά άκόμη τά φτωχικά ροΰχα πού δέν πήραν οί Τοΰρκοι καί πού περίμεναν μ’ αύτά νά σκεπάσουν τή γύμνια τους, δσοι είχαν έπιζήσει. ’Έφθασαν νά αρπάξουν τά κανόνια πού βρήκαν στό νησί, καί νά τά πωλήσουν γιά δικό τους όφελος. Τό καλοκαίρι τοΰ 1825, τά καράβια πού προστά­ τευαν τό Μεσολόγγι άπό τή θάλασσα, έτυχε νά πιάσουν ένα καράβι τής Σαρδηνίας, καθώς έβγαινε άπό τόν Κορινθιακό Κόλπο, χωρίς φορτίο. 'Ο πλοίαρχός του δήλωσε πώς είχε στό ταμείο του 12.500 γρόσια, άλλά στήν έρευνα πού έγινε βρέ­ θηκαν διπλάσια. Μόλις άντίκρυσαν τά τόσα χρή­

ματα οί ναύτες ('Υδραίοι καί Σπετσιώτες) ρίχθηκαν στούς πλοιάρχους, πού ετοιμάζονταν νά στείλουν τή λεία στό Ναύπλιο, άρπαξαν τά χρήματα καί τά μοίρασαν μεταξύ τους, ύστερα δμως άπό συμπλοκή. Στή συμπλοκή αύτή τραυματίστηκαν άνδρες κι άπό τά δυό μέρη — 'Υδραίοι καί Σπετσιώτες. (Άρχεϊον "Υδρας, βιβλ. 524, τ. ΙΑ', σελ. 589). Δέν ήταν ή ένδεια καί ή άνάγκη γιά τή συντή­ ρηση τών οικογενειών τους, πού οδήγησαν μερικά ψαριανά πλοία στήν πειρατική δράση στίς εύβοϊκές άκτές, μετά τήν ήττα τών Ελλήνων, τήν άνοιξη τοΰ 1824. ’Ενέργησαν ληστρικές έπιδρομές σέ ιδιώ­ τες καί μοναστήρια, χωρίς οίκτο. Τόσον πού σέ μιά περίπτωση Άρπαξαν τά γιδοπρόβατα, τούς βοσκούς κι αύτά τά γαλακτοκομικά σκεύη. Γιά τίς πειρατικές ένέργειες μερικών Σπετσιω­ τών είς βάρος άλλων 'Ελλήνων γίνεται λόγος στό θέμα τής πειρατείας (7, Β-VI) καί βλέπομε έκεϊ δικαίως νά παραπονοΰνται οί τίμιοι καραβοκύρη­ δες δτι μέ τή δράση τών κακών συμπατριωτών τους έκεϊνοι χάνουν δλα τά δίκαια καί δλας τάς εκδουλεύ­ σεις, δπου έκαμαν είς τό Γένος. Άλλά μήπως οί 'Υ­ δραίοι μπόρεσαν νά άποφύγουν τό έθνοφθόρο παρά­ πτωμα τής αρπαγής; "Ολα αύτά δέν προήγαγαν φυ­ σικά τό τόσο άπαραίτητο γιά τόν Άγώνα πνεύμα τής συναδελφοσύνης. 'Η πληρωμή τοΰ μισθοΰ στούς ναΰτες έρύθμιζε συνήθως αύτή καί μόνη τίς διαθέσεις τους σέ κάθε πολεμική επιχείρηση. Καί τοΰτο, άνεξάρτητα άπό τό είδος τής άνάγκης ή τό μέγεθος τοΰ κινδύνου, πού άντιμετώπιζε ή πατρίδα. Σέ περίπτωση μή πληρω­ μής, άν βρίσκονταν σέ επιχείρηση τή διέκοπταν γιά νά γυρίσουν στά λιμάνια τους, κι άν έπρόκειτο νά ξεκινήσουν, ήταν σέ θέση νά άρπάξουν ένα άπό τά έτοιμα πρός άπαρση πλοία καί νά βγοΰν μ’ αύτό στό πέλαγος γιά πειρατική δράση. Γιά τή συμπεριφορά τών πληρωμάτων καί τή ροπή τους στή πειρατεία παραπονεΐται ό Μιαούλης σέ άναφορά του άπό τά Βάτικα (χρονολ. 4 Αύγούστου 1825), τήν όποια μνημονεύσαμε καί σέ άλλη περίσταση. - Οί ναΰται δλοι γογγύζουν, διότι κάμποσα πλοία μας σταλμένα είς τόν πόλεμο δπως ημείς, άντί νά έλθουν είς τήν άνάγκην έγύρισαν πριν τελειώσουν τό μηνιαϊον ή έκαμαν πρέζας διά τόν εαυτόν των. "Ωστε τινές αισ­ χροκερδείς ευρίσκουν τήν ευκαιρίαν νά άρπάξουν δι­ πλά καί τριπλά μηνιαία, μόνον διά νά περιφέρωνται καί είς άλλας άρπαγάς. Είναι λοιπόν φωνή νά γυρίσωμεν καί ημείς πίσω καί ας χαθή τό παν καί ημείς πρώτοι... Μιλάει δμως ό ναύαρχος καί διά τούς πλοιάρ­ χους. - Οί καπεταναίοι διαφόρων πλοίων δέν γνωρίζουν ή δέν θέλουν νά κάμουν τό χρέος των καί άντί ν ’ άγωνισθοΰν ή νά συστήσουν τόν στόλον προσπαθούν ώς

235

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

φαίνεται νά τόν διαλύσουν μέ τό παράδειγμα τής άταξίας καί τής αισχροκέρδειας, τής αρπαγής των... Δέν συνεργάζονταν πολλές φορές οί μοίραρ­ χοι καί οί πλοίαρχοι στό θέατρο τοΰ πολέμου καί ύπέβοσκε ή άντιζηλία τών προκρίτων τών τριών νη­ σιών στά μετόπισθεν. Δέν ύπήρχε, σημειώνει στήν ιστορία του ό Δ. Κόκκινος, πραγματική συνεργασία άλλά συγκέντρωση ανεξαρτήτων πλοιάρχων, πού ό καθένας τους αισθανόταν καί ένεργοΰσε ώς από­ λυτος κύριος στό πλοίο του καί τίς κινήσεις του. - Ήταν ένας άναρχούμενος έσμός πλοιάρχων, πού δέν μπορούσε νά έξαρθέϊ στό επίπεδο τής εθνικής ανάγκης καί τού κοινού συμφέροντος. - Πρό τινων ήμερων, σημειώνει ή Γενική Έφημερίς στό φύλλο τής 6ης ’Ιανουάριου 1826, έξέπλευσε ή ναυτική Μοίρα τής "Υδρας καί υπάγει νά άγωνισθή πάλιν ένδόξως... μόνη αύτή πρός δλον τόν έχθρικόν στόλον. Άλλ ’ ενώ ήλπίζαμεν δτι θέλουσι ένωθή αί τρεις μοΐραι όμού... παρά πάσαν προσδοκίαν μανθάνομεν δτι: ενώ έξέπλεε ή άπό "Υδρας Μοίρα, εισέπλεε ή άπό Σπετζών. Τοΰτο έλύπησε καιρίως δλους τούς πατριώτας· διότι ξεύρομεν δτι, δταν έπιστρέψουσι τά πλοία μας είς τάς νήσους των, δυσκόλως άποπλέουν καί πάλιν. » Άλλά είθε αυτήν τήν φοράν ν ’ άπατηθώμεν.

Καί ήταν ή έποχή πού άρχισε ν’ άκούγεται, όχι μακρινή, ή νεκρική καμπάνα τοΰ Μεσολογγίου. Χαρακτηριστικά γράφει ό Νικ. Δραγούμης στίς 'Ιστορικές ’Αναμνήσεις του(βιβλ. 217) γιά τή συμπερι­ φορά πολλών άπό τούς άγωνιστάς. - Ήταν δέ δυστυχώς αί εμφύλιοι όδύναι καί τοΰ εχ­ θρικού σιδήρου καί πυρός χαλεπώτεροι. Διότι τήν μέν πρός τήν πατρίδα άγάπην καί τήν άνδρείαν δέν είχε εξαφανίσει ή πολυχρόνιος δουλεία τήν πολιτικήν δμως άρετήν είχε διαστρέψει κατά πολύ, άνασπάσασα άπό τών ψυχών τήν άρχαιοπρεπή εκείνη άφιλοκέρδειαν, τήν θυσιάζουσαν προθύμως τήν φιλαυτίαν είς τήν υπέρ τών κοινών άπερίσπαστον μέριμναν (βλ. καί άνθ. 30, 31). 'Ο Τζαίημς Έμερσον, πού θεωρείται άντικειμενικός παρατηρητής, άναφέρει στό ήμερολόγιό του (βιβλ. 1003, σελ. 145), πώς οί Ψαριανοί είχαν ίδική τους πειθαρχία καί ξεχωριστό σηματολόγιο. (σημ. τό δεύτερο δέν ήταν ελάττωμα). Πάντοτε σχεδόν ταξίδευαν μεμονωμένα, μακριά άπό τό στό­ λο, ωσάν νά μή άνήκαν οργανικά σ’ αύτόν. Παρήκουαν συστηματικά τίς διαταγές καί άρνιόνταν νά συμμορφωθούν στίς παρακλήσεις τοΰ 'Υδραίου μοιράρχου, έκτος άν αύτές συμφωνούσαν μέ τά συμφέροντά τους καί τίς έπιδιώξεις τους: άν δηλα­ δή τούς προσπόριζαν όφελήματα. Τέτοια περιστατικά άναφέρουν πολλά ήμερολόγια τών πλοίων τοΰ ’Αγώνα, δπως τό ’Αλέξανδρος τοΰ Τσαμαδοΰ, ή Άθηνά τοΰ Γ. Σαχτούρη κ.ά. 'Όταν στίς 7 ’Ιουλίου 1824 ό στόλος τών τριών 236

νησιών συναντήθηκε στό στενό Χίου-Ψαρών μέ τήν Αρμάδα, πού ούριοδρομοΰσε πρός Νότον καί ό Μιαούλης έσήμανε στά ελληνικά πλοία νά προσαχθοΰν (νά ’ρθοΰν πρός τόν άνεμο) γιά ν’ άντιμετωπίσουν τόν εχθρό, μόνον 14 έπήραν τό σοβράνο δηλα­ δή πήγαν πρός τό προσήνεμο. Ό ναύαρχος τούς κάνει καί πάλι σήμα νά ορτσάρουν καί τά λοιπά νά έτοιμασθοϋν άμέσως διά πόλεμον. Άλλά μέ άπορίαν μας, σημειώνει τό ήμερολόγιο τής ’Αθήνας τοΰ Γ. Σαχτούρη, βλέπομεν νά ποδίζουν κατά τόν καβοντόρο, ξεμακρυνόμενα άπό τόν στόλον. Φαίνεται δέ πώς οί Ψαριανοί ήταν συστηματι­ κοί άντιρρησίες! Τέλη Αύγούστου, πριν άπό τή ναυμαχία τοΰ Γέροντα, μαζεύτηκαν οί μοίραρχοι καί καπετάνιοι στό καράβι τοΰ Μιαούλη καί άποφάσισαν άνάμεσα στ’ άλλα νά σηκώσουν άγκυρα τά μεσάνυκτα. Συνέβη δμως νά παρουσιασθεΐ τό βράδυ τής 28ης Αύγούστου, ό έχθρός — κάτι πού δέν είχαν προβλέψει. Καί τότε σήμανε ό Μιαούλης άπαρση. "Ομως ό Νικολής ’Αποστολής άρνήθηκε νά συμ­ μορφωθεί καί έμεινε νά σαλπάρει τά μεσάνυχα, δπως είχαν συμφωνήσει. Φυσικά ό Μιαούλης είχε δίκαιο, μιά καί έμφανίσθηκε ό έχθρός, άλλά ό Ψαριανός ναυάρχος δέν τόν άκουσε. Τό άποτέλεσμα δμως φάνηκε τήν άλλη μέρα, δταν ό στόλος τών τριών νησιών βρέθηκε σκορ­ πισμένος σ’ έκταση 15 μιλίων άπό τόν δρμο τοΰ Γέροντα καί μερικά πλοία έφυγαν στή Σάμο, άντί νά μείνουν καί νά πολεμήσουν. Αύτά κατά τό ήμε­ ρολόγιο τής Άθηνάς τοΰ Γ. Σαχτούρη. Τό πιθανότερο είναι δτι ή άρνητική αύτή στάση είχε τήν έμπνευσή της άπό τή Βουλή τών Ψαρών, στήν οποία πρυτάνευε, δπως φαίνεται, τό Ίδιο πνεΰμα. Καί έβλαπταν μέν έτσι οί Ψαριανοί τόν Άγώνα, άλλά προκαλοΰσαν καί τήν έχθρότητα τών δύο άλ­ λων ναυτικών νησιών, τά όποια καί τούς έγκατέλειψαν τήν κρίσιμη ώρα τής θανάσιμης πάλης μέ τόν έξολοθρευτή τους. Καί οί Ψαριανοί δμως είχαν δικαίωμα νά παρα πονοΰνται γιά τούς άλλους. "Οταν, μετά τήν κατα­ στροφή τών Κυδωνιών άπό τούς Τούρκους, άπεφάσισαν σέ κοινή σύσκεψη οί 'Έλληνες πλοίαρχοι καί μοίραρχοι νά φτιάξουν πυρπολικά, οί 'Υδραιοσπετσιώτες άποχώρησαν, μόλον πού ήταν πιθανή μιά καινούρια έξοδος τοΰ τουρκικοΰ στόλου. Κι άφη­ σαν μόνους τούς Ψαριανούς πού ήταν οί περσότερο έκτεθειμένοι στόν κίνδυνο, νά φροντίσουν μέ τόν Καλαφάτη καί τόν Πατατοΰκο γιά τήν κατα­ σκευή τους. ’Εξάλλου οί Ψαριανοί καί Σπετσιώτες έβλεπαν μέ οργή καί δυσαρέσκεια τούς 'Υδραίους νά δια­ χειρίζονται ανεξέλεγκτα τίς εισφορές τών νησιών καί νά τούς άδικοΰν στή κατανομή τών πόρων. Χαρακτηριστικό είναι ένα γράμμα τών Σπε­ τσιωτών τήν άνοιξη τοΰ 1824 πρός τό Έκτελεστι-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες

κό, στό όποιον προέδρευε τότε ό Γ. Κουντουριώτης. Γράφουν οί Σπετσιώτες. - "Οταν ό κίνδυνος φθάση επάνω εις τάς κεφαλάς μας, τότε ρητορικοί καί επαινετικοί κάλαμοι φιλοτιμοΰνται μέ άμιλλα νά μάς παρακινήσουν πρός ύπεράσπισιν τοΰ έθνους. "Οταν δέ αυτός είναι μακράν, τότε τό πά­ θος τής πλεονεξίας καί φιλοπρωτίας μετέρχονται είς τήν 'Ελλάδα τή δυναστεία τους. Άποκάμαμεν καί νά έπαινόμεθα καί νά παρακινούμεθα. ’Έργον τής Διοικήσεως είναι νά προλάβη καί άλλους έπερχομέ­ νους κινδύνους, διότι άν άποφεύγουμε τόν παρόντα, βε­ βαίως χανόμεθα είς τόν επόμενον, επειδή τρέχομεν είς τόν όλεθρον μας καί ούχί εις τήν σωτηρίαν μας... Είναι δμως καί οί Σπετσιώτες πού έδωσαν λαβή σέ επικρίσεις (βλ. καί άνθ. 32). Στέλνουν οί 'Υδραίοι στίς 2 ’Ιουνίου 1822 χαρτί γεμάτο παράπονα, έπιτιμητικό. ’Ανάμεσα στά άλλα γράφουν: -Διά τούς οίκτιρμούς τοΰ Θεοΰ, άδελφοί, μήν παρατήσωμε ένα ολόκληρο γένος, τό όποιον κρέμεται στό λαιμό μας. Στοχασθήτε ότι όχι μόνον μεταξύ τών αν­ θρώπων άλλ ’ οΰτε μεταξύ τών θηρίων δέν θά βρούμε άσυλο, άν μάς σκεπάση μιά τέτοια καταισχύνη καί μέχρι βαθιά τή γή θά μάς κατατρέξη ή θεϊκή οργή καί άγανάκτησις. ('Υπογ) Ύμέτεροι άδελφοί, οί Πρόκρι­ τοι τής νήσου "Υδρας. Καί ανάλογο μάς λέγει τό γράμμα τών τριών ναυάρχων (Μιαούλη, Λαλεχοΰ καί Βούλγαρη), μέ χρονολογία 31 Μαΐου 1822. - Μάλιστα μάς άπαράτησαν καί οί Σπετσιώται καί έμίσευσαν σήμερα τό πουρνό, χωρίς νά μάς δώσουν λό­ γον καί άμποτες νά είναι πρός όφελος άληθινό νά γίνη μιά άλλη ντιβιζιόνε (μοίρα), διά ν ’ άπαντήση αύτήν τήν τοΰ Μεϊμέτ Άλή... Νά τί έγραφε τό καλοκαίρι τοΰ 1824 ό πολύτιμος άλλά άγνωστος φίλος τών 'Ελλήνων, άπό τήν ’Αλεξάνδρεια. - Αφήσατε τά πάθη, άδελφοί, άφήσατε λέγω δι ’ άγάπην Κυρίου, συνεννοηθήτε συνδέσατε φιλίαν καί άγάπην καί προφυλάξατε τή δυστυχή μητέρα σας άπό τήν δί­ στομον μάχαιραν τοΰ έχθροΰ... Καί σέ άλλη έπιστολή του, μέ χρονολογία 12 ’Ιουνίου 1824, τονίζει τή σημασία τοΰ ναυτικοΰ άγώνα γιά τήν καλή έκβαση τοΰ πολέμου τής ανε­ ξαρτησίας καί προσθέτει: - Άς μείνουν παράμερα μιά φορά ή ξηλοτυπία τών θαλασσινών. Οί πλέον τολμηροί άς γίνουν καπετάνιοι είς τά καράβια. "Ας άκούσουν μίαν φοράν τάς προσταγάς τοΰ ναυάρχου των καί άς είναι βέβαιοι πώς θά νική­ σουν... 'Η έλλειψη συντονισμοΰ καί πνεύματος συνερ­ γασίας φυσικό ήταν νά ματαιώσει επιτυχίες, ν’ αφήσει εύκαιρίες άνεκμετάλλευτες, νά προκαλέσει σοβαρές ζημίες. ’Έτσι κατά τίς επιχειρήσεις τής Σάμου τό καλοκαίρι τοΰ 1825 έναντίον τοΰ όθωμανικοΰ στόλου, δέν πέτυχαν οί "Ελληνες τό

προσδοκώμενο αποτέλεσμα, μέ συνέπεια νά φύγει ό Τοΰρκος ναύαρχος χωρίς καμμιά ζημιά στήν Κώ καί τή Ρόδο. ’Όχι μόνο αύτό, άλλά έχασαν άσκοπα 4 πυρπολικά. Συνέβησαν δέ μερικές φορές ναυτικά άτυχήματα, τά όποια δέν οφείλονταν σέ έλλειψη πείρας ή ναυτοσύνης, άλλά σέ άδιαφορία καί άμέλεια. ' Η άδιαφορία καί άμέλεια δέν ήταν άπό τά χαρα­ κτηριστικά τών Ελλήνων στή θάλασσα. 'Υπήρξαν περιπτώσεις καί δχι λίγες, πού έδρασαν, μέ ετοιμό­ τητα, ταχύτητα καί εύφυΐα. Συνέβη δμως σέ ορισμέ­ νες περιπτώσεις νά έπικρατήσει ή κόπωση, νά λεί­ πει ή κατεύθυνση ή νά μήν υπάρχουν τά μέσα. Πα­ ρουσίαζε τότε ό άγώνας κάμψη κι οί έπιχειρήσεις έπικίνδυνα κενά. "Οταν τό καλοκαίρι τοΰ 1822 βγαίνει ό τουρκι­ κός στόλος στό Αιγαίο κορυφώνεται ή άγωνία στίς άγρυπνες συνειδήσεις, δπως είναι ό Μιαούλης, γιά τόν έπερχόμενο κίνδυνο καί τήν καθυστέρηση στήν προετοιμασία τοΰ στόλου. Γράφει λοιπόν άρχές Σεπτεμβρίου (5-9-1822) στούς προκρίτους τής "Υ­ δρας, ό ναύαρχος. - Άδελφοί, στοχασθήτε άκριβέστατα τήν κρισιμό­ τατη περίσταση καί τήν κατάσταση τών πραγμάτων μας. Μόνη ή δραστηριότης καί ή ταχύτης είναι άπό τήν οποίαν έλπίξομεν τήν σωτηρίαν μας. Αλλέως, φεΰ, κινδυνεύει τό παν. Κάμετέ το ήδη διά νά προλάβωμεν τά μέλλοντα κακά. 'Ημείς έίμεθα εις μεγάλην άκαταστασίαν, δέν είσακουόμεθα, τό αύτό καί οί Ψαρια­ νοί. Είμεθα πενήντα καράβια καί ποτές δέν έσυμφωνήσαμε νά μαξεχθοΰμε τά μισά, άλλά πότε 5, πότε 10, πότε 20, πότε 30. Τόσα καί οί Ψαριανοί, ομοίως καί αύτοί εις μεγάλην άκαταστασίαν. Αναμένω πραγ­ ματικήν σας άπόκρισιν καί όχι άπλάς υποσχέσεις... 'Υποσημειοΰται βέβαια μέ δλον τό σέβας, άλλ’ αύτό δέν έμποδίζει τόν γενναίο ναυμάχο νά τά είπεΐ ωμά στούς προκρίτους. Καί σέ άλλη περίσταση, μέ συναίσθηση τοΰ κινδύνου καί γνώση τής καταστάσεως, γράφει. - Τί νά είπώ πάλι διά τόν κίνδυνον καί τό χειρότερον διά τήν άκαταστασίαν μας; Παραξευνεύεσθε ’ίσως ότι πάντοτε ελεεινολογώ τήν κατάστασιν μας τάχα διά νά σάς φοβίξω ή άπό κακήν συνήθειαν πλήν πιστεύσατέ με καν τώρα, ότι μόνον όποιος είναι παρών εδώ γνωρί­ ζει όπωσοΰν ποΰ καί πώς τρέχομεν. Σάς λέγω λοιπόν πάλιν κατά χρέος, νά πάρετε άληθινά καί σωστά μέτρα διά τήν άσφάλειαν τοΰ τόπου μας (σημ. έννοεΐ τό νησί τής "Υδρας) καί άπό τό ναυτικόν νά μήν ελπίζετε με­ γάλα. Νά κάμετε μπουρλότα όσα ήμπορείτε- κάμποσες σκούναις καί άλλα καΐκια νά στέκωνται είς τόν τόπον, έτοιμα διά τήν ανάγκην. "Αν είναι τρόπος ν’ αρματώ­ σετε άλλα καΐκια μέ κανόνια, γιά νά πολεμήσουν άν τύχη τίς βάρκαις τοΰ έχθροΰ όταν πλησιάσουν. Καί μ ’ ένα λόγον: νά πάρετε γνώμην άνθρώπων εμπείρων διά τήν διαφέντευσιν τοΰ τόπου καί νά βάλετε εις πράξιν όσα 237

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες πράγματα συμβουλεύσουν αύτοί. Κάμετε οτι ήμπορεϊτε ενόσω έχομεν ολίγον καιρόν κι άς μή προσμένωμεν νά χαθώμεν καί τότε νά γνωρίσωμεν τήν άστοχασιάν μας, διά τήν οποίαν μάς ονειδίζει δλος ό κόσμος. (' Αρχεϊον 'Ύδρας, βιβλ. 524, τ. ΙΑ', σελ. 548). Τόσον δμως σ’ αύτές τίς περιπτώσεις δσον καί σέ πολλές άλλες δέν υπήρχε μόνο αδράνεια ή αδια­ φορία, ήταν καί ή 'έλλειψη συνεχείας. Τό δτι οί "Ελ­ ληνες ακολουθούσαν μιά περιστασιακή στρατηγική (7, Α-Ιδ) δηλαδή έτρεχαν έκεΐ πού τούς προκαλοΰσαν, είναι ένα άπό τά συμπτώματα τής έλλείψεως αύτής. Τό ίδιο έγινε καί μέ τόν Ίμβραήμ, πού έρχόταν έναντίον τής 'Ελλάδος, τό 1824. Συνάντησαν οί "Ελληνες τό στόλο του μέ τά μεταγωγικά, έξω άπ’ τό 'Ηράκλειο (1 Νοεμβρίου 1824) καί τόνσκόρ­ πισαν. Δέν έδωκαν δμως συνέχεια. 'Η Κεντρική Διοίκηση άσχολεΐτο μέ τήν έξόντωση τών πολιτι­ κών της αντιπάλων καί σ’ αύτή τήν ένέργεια ξό­ δευε τά χρήματα τοΰ άγγλικοΰ δανείου. Μάταια τό ναυτικό περίμενε τά γρόσια. Κουρασμένα άπό τό άλλο μέρος τά πληρώματα καί άπλήρωτα έπέμειναν νά γυρίσουν στά σπίτια τους. Είχαν γι’ αύτό καί μιά πρόφαση. 'Ο προχωρημένος χειμώνας θά στα­ ματούσε τόν Άράπη. Δέν έγινε δμως έτσι, ό Άράπης πέρασε. Καί πέρασε καταχείμωνα, χωρίς κανένα έμπόδιο. Οί "Ελληνες ναυτικοί πού είχαν ξεχάσει ή δέν έμαθαν δτι ένας άγώνας είναι άδιάκοπος — μέχρι νά κερδηθεϊ ή νά χαθεί — πληροφορήθηκαν έμβρόντητοι τήν άπόβασή του στά μεσσηνιακά παράλια. ’Όχι δμως δλοι. Ό Μιαούλης είχε άνησυχήσει καί είχε φωνάξει. ’Αλλά δέν τόν ακόυσαν. Στήν κραιπάλη τοΰ φατριασμοΰ καί στήν ύποτονικότητα τής άδράνειας δέν μπόρεσαν νά τόν άκούσουν. Συναντοΰσε κανείς στούς άνδρες πού διηύθυναν ή διεξήγαγαν τό ναυτικό πόλεμο καί άλλες ιδιό­ τητες, μερικές άπό τίς όποιες είχαν έπίδραση στήν ισχύ καί άποτελεσματική δράση τοΰ στόλου. 'Η αύταρχικότητα, λόγου χάρη καθώς καί ή ματαιοδοξία.

'Η αύταρχικότητα, σύμφυτη στόν έλληνικό χαρακτήρα καί καρπός ιστορικών έπιδράσεων στή φυλή μας, έκδηλώθηκε παντοΰ, άλλά κυρίως στήν 'Ύδρα. ' Η δίψα γιά πρωτεία καί ό ασίγαστος πόθος έπιβολής, πού εύδοκίμησε στό κλίμα τής εύμάρειας καί τοΰ ύδραϊκοΰ πλούτου, οδήγησαν τούς προ­ κρίτους τής 'Ύδρας σέ ένέργειες πολιτικής φύσεως, μέ τελικό στόχο δχι μόνο τήν ήγεσία τοΰ ναυτικοΰ άγώνα άλλά καί τήν άρχηγία τής δλης έπαναστάσεως. Συνακόλουθα δέ, τοΰ κράτους πού έπρόκειτο νά προέλθει άπ’ αύτήν. Χωρίς τήν αύταρχική διά­ θεση, πού συνήθως παραγνωρίζει τά δικαιώματα τών άλλων, θά ήταν καλύτερη ή διεύθυνση τοΰ άγώνα

238

στή θάλασσα, γιατί υπήρχαν βασικά γι’ αύτό οί προϋποθέσεις. 'Ως πρός τή ματαιοδοξία, πού συγγενεύει μέ τήν αύταρχική διάθεση, κεντρίζει πραγματικά τήν κρι­ τική σκέψη μιά άλλη μαρτυρία τοΰ Τζαίημς ’Έμερσον, στό βιβλίο πού άνέφερα σέ προηγούμενες σελί­ δες (βιβλ. 1003, σελ. 146). - Ή ματαιοδοξία είναι εκείνη πού προκαλοΰσε κυρίως διχόνοιες στούς "Ελληνες καπεταναίους. Πουθενά, λέγει, δέν συνάντησα άνδρες τόσο άπληστους γιά επαί­ νους καί κολακείες, δσον οί 'Υδραίοι. Ή τιμή νά δημοσιευθεϊ γι ’ αύτούς μιά ωδή ή ένα ελεγείο στήν τοπική εφημερίδα τής 'Ύδρας ή απλώς νά μνημονευθεΐ τό δνομά τους στίς αγγλικές εφημερίδες μπορεί νά τούς εξωθήσει στίς πιό παράτολμες ενέργειες. »Ύπό τίς συνθήκες αύτές ή επιτυχία ή προαγωγή ενός καπετάνιου έφθανε νά θεωρείται έπισκίαση στή δόξα τών άλλων καί νά προκαλεϊ ομαδική αντίδρα­ ση δλων εκείνων πού παραγκωνίσθηκαν καί δέν ικανοποιήθηκαν οί φιλοδοξίες. Καί δέν υπήρξε αύτή ή μόνη οϋτε ή ήθικότερη αφορμή πού προκάλεσε ούσιαστική παράλυση στίς επιχειρήσεις τού στόλου... Ό τοπικισμός χειροτέρευε σέ εύρύτερο, έθνικό πεδίο τά πράγματα. Στήν επιχείρηση τής ’Αλεξάν­ δρειας, τόν ’Ιούλιο τοΰ 1825, τήν τολμηρή καί άποτυχούσα, ό Μανώλης Τομπάζης, πού κυβερνοΰσε τό Θεμιστοκλή, δεύτερο καράβι στήν επιχείρηση, ζήτησε καί πήραν μαζί τους τόν Κων. Κανάρη μέ τό πυρπολικό του. 'Η έπιχείρηση δμως θεωρείτο καθαρά ύδραίικη καί ή προτίμηση στόν Κανάρη, εξόργισε τόσον τούς Υδραίους, πού άπειλήθηκε ή ζωή τοΰ Τομπάζη. Οί δυσαρεστημένοι πατριώτες του άποπειράθηκαν νά τόν δολοφονήσουν καί τόν έπυροβόλησαν. Οί παλαιότεροι μάς διέσωσαν τήν πληροφορία δτι μέχρι τήν τρίτη δεκαετία τοΰ αιώνα μας διακρίνονταν στή θύρα τοΰ άρχοντικοΰ του τά σημάδια άπό τίς βολίδες τών δολοφόνων. Στό εύρύτερο, έθνικό πεδίο άνάγεται καί ή παρα­ κάτω πληροφορία. Τό καλοκαίρι τοΰ 1827 πήγε ό Καποδίστριας στήν Πετρούπολη ν’ άποχαιρετήσει τόν Τσάρο καί υποβάλει τήν παραίτησή του άπό ύπουργός τών Εξωτερικών. Τότε ή τέως αύτοκράτειρα βασιλο­ μήτωρ τοΰ είπε: — Μήν πάτε πρός Θεοΰ στήν 'Ελλάδα, κύριε κόμη. Θά ήμποροΰσαν νά σάς σκοτώσουν. Σείς δέν γνωρί­ ζετε μέ ποιον τρόπον οί "Ελληνες κατατρώγουν ό ένας τόν άλλο γιά τήν επιθυμία τής έξουσίας, χωρίς νά υποτάσσεται κανείς. Σχετικά ό Δ. Κόκκινος κάνει μιά σοφή παρατή­ ρηση: Οί "Ελληνες μποροΰσαν νά διεξάγουν μέ έπιτυχία ένα λυτρωτικόν άγώνα μέ τά δπλα, άλλά ήταν άδύνατο νά κυβερνηθοΰν, άφοΰ οί έκλεκτοί τους καταγγέλλονταν μεταξύ τους ώς διεφθαρμένοι κι

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες ανάξιοι τής κοινής εμπιστοσύνης γιά τό λειτούρ­ γημα τής διοικήσεως. ’Άν ήταν νά συνεχίσουμε, θά βρίσκαμε άφθονο υλικό γιά ένα πλούσιο ρεπερτόριο πού ν’ άναφέρεται στίς αδυναμίες τοΰ ελληνικού στόλου. Στίς αδυναμίες αύτές πρωτεύοντα φυσικά ρόλον έπαιξαν ή συντροφική οργάνωση τοΰ έμπορικοΰ πλοίου καί ό άνθρώπινος παράγοντας. Θά ήταν ’ίσως σφάλμα νά κρίνουμε τόν "Ελλη­ να, πού έκανε τήν επτάχρονη επανάσταση, μέ τά σημερινά μέτρα. ’Ή μέ κριτήρια απόλυτα. Πρέπει νά τόν ίδοΰμε δπως τότε ήταν; άνθρωπος πού έζησε αιώνες στή σκλαβιά σ’ ένα έξαρθρωμένο ήθικάπερι­ βάλλον. Συναντούσε κάθε μέρα τήν αδικία, τήν άρπαγή, τόν όλεθρο. Καί γιά νά έπιζήσει δέν είχε άλλα μέσα άπό τήν πονηριά, τήν ευφυΐα, τό δόλο. Είναι αφάνταστο, άπροσμέτρητο τό πόσο δηλητηρίασε τήν ελληνική ψυχή καί χειροτέρεψε τόν ελληνικό χαρακτήρα, ή άναγκαστική αύτή συναναστροφή μέ τό βάρβαρο. Μ’ αύτό τό ιστορικό υπόβαθρο καί τήν ψυχο­ λογική κατεργασία άνέλαβε ένα ρόλο πάνω άπ’ τίς δυνάμεις του, χωρίς τά μέσα πού χρειάζονταν καί ύπό συνθήκες, συχνά δραματικές. 'Υψώθηκε βέ­ βαια πολλές φορές πάνω άπό τό κοινό μέτρο, άλλά δέν μπόρεσε νά κρατηθεί συνεχώς έκεΐ ψηλά, δέν μπόρεσε ν’ άπαλλαγεΐ άπό τίς άδυναμίες τής φυλής του. Είναι δικό μας σφάλμα, ότι τόν φαντασθήκαμε ημίθεο. 'Υπήρξαν βέβαια άν όχι ήμίθεοι, έξαιρετικοί άν­ δρες πού οδήγησαν τήν ’Επανάσταση στήν έπιτυχία. "Ηταν λίγοι, οί διαλεχτοί. Κι άπό τήν άποψη αύτή βαρυσήμαντη πρέπει νά θεωρήσουμε τήν παρακάτω διαπίστωση τοΰ Σάμουελ Χάου: - ...Βλέπομε δτι τά περισσότερα κομπορρήμονα ανδρα­ γαθήματα τοΰ ελληνικού στόλου πραγματοποιήθηκαν χωρίς αιματοχυσία καί μάλιστα χωρίς νά εκτεθούν τά πλοία σέ κίνδυνο, οί δέ πραγματικά ηρωικές πράξεις πού έγιναν οφείλονται σέ ορισμένους γενναίους καί εύγενεϊς πατριώτες, πού τά όνόματά τους έγιναν παγκοσμίως τόσο σεβαστά, ώστε ν ’ Αμβλύνουν κάθε δυσμενή χαρακτηρισμό, τόν όποιο οί εχθροί τής 'Ελλάδος έπεδίωξαν νά τής έπιρρίψουν (βιβλ. 1013). 'Ίσως ή διαπίστωση αύτή νά εξηγεί μέχρις ενός σημείου τό πώς μπόρεσε ό ελληνικός στόλος, μέ τόσες άδυναμίες, νά πραγματοποιήσει θαυμαστά έργα καί νά κερδίσει έπιτυχίες πάνω σ’ έναν πανί­ σχυρο έχθρό.

V. Τά πυρπολικά του αγώνα ’Αποφασίζοντας νά μιλήσει κανείς γιά τά πυρ­ πολικά τοΰ ελληνικού ’Αγώνα τής ’Ανεξαρτησίας έγγίζει ούσιαστικά τό βασικότερο στοιχείο του καί φωτίζει άποκαλυπτικά τό μυστικό τής έπιτυχίας

του. Γιατί τό πυρπολικό στάθηκε τό κύριο καί άποφασιστικό όπλο στή θάλασσα. Κι αύτό δέν είναι μόνο δική μας γνώμη. Γράφοντας ό Γ. Σαχτούρης τό 1824, σημειώνει δτι τά μπουρλότα μας είναι τό μεγαλύτεροι1 αρμα κατά τοΰ έχθροΰ. Καί προσθέτει: - Τά πυρπολικά είναι ή ψυχή τοΰ ναυτικοΰ μας καί χωρίς αύτά τίποτε ή πολλά ολίγον δυνάμεθα νά βλάψωμε τόν εχθρόν, διά τό άσύγκριτον τών πλοίων μας, μέ τά υπέρογκα τοΰ έχθροΰ... 'Ο Σπετσιώτης ναύαρχος Γ. Άνδροΰτσος γράφει στίς 29 Αύγούστου 1824 πρός τή διοίκηση τού νη­ σιού του, άπό τό ναυαρχικό καράβι Παγκρατίων, γιά νά ναυμαχία τοΰ Γέροντα. Καί, άφοΰ άναφέρει τίς έπιτυχίες καί απώλειες, προσθέτει. - Χρέος μου κρίνω νά σάς Αναφέρω πάλι δτι δλων τών πλοιάρχων οί βραχίονες συμβάλλουσι στήν θραΰσιν τοΰ έχθροΰ μέ τά πλοία των, πλήν δμως χωρίς τά πυρ­ πολικά πλοία δέν κάμνομε τίποτε, διότι δπλο διά νά θραύση τόν έχθρόν τό μόνον είναι τά πυρπολικά πλοία, διό καί Αναγκαίως νά φροντίσετε δθεν ήμπορέσετε, διότι δέν μάς έμειναν παρά έν ήμέτερον (δηλαδή σπε­ τσιώτικο), δυό ψαρριανά καί τρία ύδραίικα, τά οποία είς μίαν ναυμαχίαν Ακόμη τά προσφέρομεν υπέρ τής πατρίδας. Κάθε άλλο είμεθα ευχαριστημένοι νά μάς υστερήσετε, τά πυρπολικά πλοία δμως άναγκαίως ζητούμε... Τελειώνοντας σημειώνει δτι μετά τή ναυμαχία τής Κώ, τή 10η τρέχοντος, έγινε μιά ναυμαχία στό Ίκάριο Πέλαγος, μέ ζημία τοΰ έχθροΰ. Τά ελληνικά δμως πλοία δέν ήθέλησαν νά κάμουν καί είς αύτήν πάλιν λαμπρά κατορθώματα έπειδή έφοβοΰντο μή­ πως μείνουν χωρίς πυρπολικά. Φυσικό είναι νά μήν έχει γιά τά πυρπολικά δια­ φορετική γνώμη ό Μιαούλης. Μετά τή ναυμαχία τοΰ Γέροντα καί μέ τήν έκστρατεία τοΰ Ίμβραήμ στήν Πελοπόννησο έν δψει, άπευθύνεται στούς προκρίτους τής "Υδρας — μάλιστα σ’ ορισμένες περιπτώσεις μέ ψυχική εύφορία — γιά νά σημειώσει. Κατά πρώτον, στίς 30 Αύγούστου 1824. - Αδελφοί, δίς ένικήσαμεν τόν έχθρόν, αλλά διότι τόν ένικήσαμεν, διά τοΰτο μάλιστα κινδυνεύομεν. »Τρία είναι τά κυρίως αναγκαία τοΰ στόλου μας· τροφαί, πολεμοφόδια καί πυρπολικά... Γνωρίζετε πολλά καλά (sic) οποίας δυνάμεως καί μεγέθους είναι τά εχθρι­ κά πλοία καί όποια τά ίδικά μας. Καί επομένως άνευ πυρπολικών δέν δυνάμεθα βέβαια ν ’ αντιπαραταχθώμεν είς τά γιγαντιαία καί πολύπορα σώματά των. »’Ανάγκη λοιπόν πάσα νά σταλώσιν δσον τάχος είς τόν στόλον μας πολεμοφόδια καί πυρπολικά, δσον τό δυνατόν περισσότερα· πυρπολικά αν είναι καί δέκα πέντε ή καί περισσότερα, τόσον καλλίτερα- γνωρίζετε πολλά καλά, πόσα πλοία είς τόν στόλον μας, ονομαζό­ μενα πολεμικά είναι άχρηστα· δσα έξοδα γίνονται είς αύτά, ήμποροΰν νά χρησιμεύσουν είς αΰξησιν πυρπο­

239

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες λικών καί αύτά άς μετακληθώσιν εις "Υδραν. ’Αργότερα, στίς 9 ’Οκτωβρίου τοΰ ίδίου χρό­ νου, γράφει: ... ’Άν τά όποια είς τό πλήθος τών πολεμικών γίνονται υπέρογκα έξοδα, έξωδεύοντο εις τριάκοντα μόνα σταθερώς διαμένοντα πολεμικά (όποια δέ ταΰτα ίκανώς έδειξαν τά πράγματα) καί είς τ ’ άρκοΰντα πυρπολικά, έλπίζω έντός ολίγου οί Μωαμεθανοί πληροφορηθέντες τό άνίσχυρον τών προφητειών τοΰ προφήτου των, θέ­ λουν κάμει άλλην τής καταστροφής των έπιοχήν άντ’ έγείρας τόν έφετεινόν χρόνον. Τήν άνοιξη τοΰ 1825 είναι περσότερο κατη­ γορηματικός ό αρχηγός τών 'Ελλήνων ναυμάχων. Γράφοντας, τήν 23η καί 24η ’Απριλίου 1825, στούς προκρίτους τής "Υδρας γιά τίς αδυναμίες τοΰ έλληνικοΰ στόλου έναντι τών Αιγυπτίων, πού έχουν άποβιβασθεΐ στή μεσσηνιακή άκτή καί οδήγησαν τά πλοία τους στόν όρμο τοΰ Ναβαρίνου, σημειώνει. - ’Αρκετά είναι οσα ώς τώρα σάς έγράψαμε νά πληρο­ φορήσουν τήν φρόνησιν σας τί είναι μεγάλη ανάγκη νά ενεργήσετε' Πυρπολικά πολλά χρειαξόμεθα καί κάποιαν προθυμίαν περισσοτέραν. Καί χωρίς τούτων είς μάτην θά περιφερώμεθα διά έπίδειξιν μόνον τής άδυναμίας μας ή νά κινδυνεύωμεν... Στήν έπιστολή πού έκανε ό ’Άγγλος πλοίαρχος Φράνκ "Αστιγξ στούς προκρίτους τής "Υδρας (έκ τής Καρτερίας, Περιβόλι απέναντι τής "Υδρας 16/28 ’Οκτωβρίου 1826), συνιστώντας τήν κατασκευή έκρηκτικών πυρπολικών, ύπογραμμίζει δτι πείρα πέντε χρόνων πολέμου κατά τών Τούρκων πείθει πώς τά έλαφρά ελληνικά σκάφη δέν μπορούν καμιά ν ’ άνα­ λάβουν σοβαρή έπιχείρηση έναντίον τοΰ αντιπάλου καί οτι υπάρχουν μόνο γιά τόν τύπο τών πυρπολικών, προκειμένου νά χρησιμεύουν ώς καταφύγιο στά πληρώματά τους, μετά τήν πυρπόληση. Μόνη επομένως ελληνική δύναμη απομένουν τά πυρπολικά, πού ή ένίσχυσή τους καί βελτίωση θά έπιφέρει σημαντική αύξηση στή ναυ­ τική ισχύ τών Ελλήνων... ’Αναντίρρητα είχε δίκαιο ό "Αστιγξ. "Οταν ξεκί­ νησε ό ’Αγώνας οί Τούρκοι διέθεταν, έκτος άπό τά άλλα πλοία, 17 πλοία τής γραμμής (4 τρίκροτα καί 13 δίκροτα), 7 ράζα-βασέλα, 25 μονόκροτες φρεγά­ τες καί 28 μυοδρόμωνες. ’Απέναντι σ’ αύτή τήν κραταιά δύναμη, στήν όποια πολλά πυροβόλα έβαλαν μπάλλες τών 48, άκόμη καί 64 λιτρών, οί "Ελληνες διέθεταν ορισμένα πλοία, έμπορικά ή πραγματευτάδικα, έξοπλισμένα βέβαια γιά τή ρήξη τών άποκλεισμών ή τόν πόλεμο μέ τούς πειρατές. Τά πλοία αύ­ τά, μέ μικρές ή καί χωρίς μετατροπές, τά χρησι­ μοποίησαν ώς πολεμικά. Οί μπάλες, πού έριχναν, μόλις έφθαναν τό βάρος τών 9 12 καί, τό πολύ, 18 λιτρών. ’Ανάμεσα στίς δυό αύτές δυνάμεις μάχη έκ παρατάξεως ήταν λογικά αδιανόητη ή πάντως έξαιρετικά έπικίνδυνη γιά τούς "Ελληνες, οί όποιοι διέθε­

240

ταν ανίσχυρα πυροβόλα, μέ μικρότερο βεληνεκές. ’Άν πλησίαζαν τά έχθρικά πλοία, σέ ακτίνα βολής τών πυροβόλων τους, κινδύνευαν νά συντριβοΰν άπό τά βαριά πυροβόλα έκείνων. Θά μποροΰσαν βέβαια νά βασισθοΰν, μερικά έστω, στόν αιφνιδια­ σμό. Άλλά καί σ’ αύτή τήν περίπτωση οί μικρές μπάλλες τών ελληνικών πλοίων ούλές μόνο ήταν δυνατόν νά προκαλέσουν στά παχιά ξύλινα τοιχώ­ ματα τών μεγάλων τουρκικών πλοίων. Τήν πραγματικότητα αύτή τή συνειδητοποίη­ σαν οί "Ελληνες άπό τήν άρχή κιόλας τοΰ άγώ­ νος, τήν είδαν καθαρά στή συνάντησή τους μέ τόν τουρκικό στόλο, τό Μάιο τοΰ 1821, στά νερά τής Μυτιλήνης. ’Άσκοποι καί πολύωροι κανονιοβο­ λισμοί, χωρίς τό παραμικρό άποτέλεσμα, ήταν τό συναγόμενο στήν πρώτη έκείνη άναμέτρηση. Λόγος πάλι γιά έμβολή (ρισάλτο) δέν μπορούσε νά γίνει, γιατί τό έγχείρημα λίγες παρουσίαζε γιά τούς "Ελ­ ληνες πιθανότητες έπιτυχίας. Τά καράβια τους ήταν χαμηλά, σ’ άντίθεση μέ τά ψηλότοιχα τών Τούρ­ κων, στά όποια ήταν δύσκοη ή άναρρίχηση. Κι άν δμως πετύχαιναν κάτι τέτοιο, πάλι διακινδύνευαν μιά πιθανή ήττα, γιατί οί Τούρκοι, κατώτεροι στή θάλασσα, ήταν φοβεροί πολεμιστές στήν ξηρά, δσο καί στήν πεζομαχία πάνω στό κατάστρωμα ενός πλοίου. 'Υπ’ αύτές τίς συνθήκες τό πυρπολικό έβγαλε τούς "Ελληνες άπό τήν άμηχανία κι οί φλόγες του φώτισαν τό δρόμο πού έπρεπε νά άκολουθήσουν. Τό πυρπολικό ώς δπλο τό πρωτοείδαμε νά χρησιμο­ ποιείται άπό τούς Συρακουσίους στό Μεγάλο Λιμέ­ να τής πόλεώς τους, τό 413 π.Χ. Χρησιμοποιήθηκε, πολλές φορές άπό τότε καί, άφοΰ ξεχάστηκε γιά μακρό χρονικό διάστημα, έπαιξε άποφασιστικό ρόλο, στούς πολέμους τών ’Άγγλων, ' Ολλανδών καί Γάλλων, τό 16ον, 17ο καί 18ον αιώνα. (’Ιδιαίτερα μνημονεύεται ή πετυχημένη χρήση του άπό τούς ύπερασπιστές τής Αμβέρσας κατά τήν πολιορκία τους άπό τόν Πρίγκιπα τής Πάρμας τό 1588, καθώς καί ή δράση τών πυρπολικών κατά τής ισπανικής Αρμάδας στό Καλαί). Μέ πυρπολικά χτύπησαν οί ’Άγγλοι, τό 1809, τό γαλλικό στόλο, άγκυροβολημένο στό Αΐχ. ’Επίσης μέ πυρπολικά κατέ­ καψαν οί Ρώσοι, τό 1770, τόν τουρκικό στόλο στόν Τσεσμέ. 'Η εικόνα αύτής τής εκατόμβης πρέπει νά ζοΰσε, άπό πρώτο ή έστω καί δεύτερο χέρι, στή μνήμη τών Ελλήνων καί κυρίως τών Ψαριανών. Καί ξαναγύρισε τό ’21 σάν ιδέα γιά νά βγάλει, δπως ε’ίπαμε, τούς "Ελληνες άπό τή δύσκολη θέση καί νά τούς οπλίσει μέ δπλο μοναδικό κατά τοΰ τυράννου. Ποιος συνέλαβε πρώτος αύτή τήν ιδέα, τήν έποχή έκείνη, είναι κάτι γιά τό όποιο έχουν διατυπωθεί διάφορες άπόψεις. Σύμφωνα μέ μιά έκδοχή κάποιος ’Άγγλος κυβερνήτης τήν είσηγήθηκε στόν άρχηγό τοΰ ύδραίικου στόλου Γιακου-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες .

μάκη Τομπάζη, όταν τόν συνάντησε στά νερά τοΰ Καφηρέα, τούς πρώτους μήνες. Τήν άποψη αύτή πολλοί συγγραφείς τήν απορρίπτουν κατηγορη­ ματικά. 'Ο γνωστός εκδότης τών ’Αρχείων τής "Υδρας Άντών. Λιγνός αναφέρει τό Ρώσο Άφανάσιεφ, ώς τόν άνθρωπο πού σύστησε στούς 'Υδραίους τή δια­ σκευή παλιών καραβιών σέ πυρπολικά καί μάλιστα επιστάτησε σ’ αύτά. Άπό μιά όμως έπιστολή τών 'Υδραίων ναυάρχων Α. Τσαμαδοΰ, Γιακουμάκη Τομπάζη καί Γιάννη Βούλγαρη, μέ χρονολογία 21 Μάίου 1821, βγαίνει πώς όταν αντάμωσαν τούς Ψα­ ριανούς, τούς βρήκαν μέ 32 καράβια, 30 μίστικα καί δύο μπουρλότα. Ήταν δηλαδή έτοιμα τά μπουρλότα, πρίν άπό τόν ερχομό τών 'Υδραίων. Καί τά είχαν διασκευάσει ό Ψαριανός πλοίαρχος Γ. Καλα­ φάτης καί ό Γιάννης Δημολίτσας, άξιωματικός τής ψαριανής ναυαρχίδας. ’Άλλωστε τήν ’ίδια έποχή, πού ετοιμάστηκαν τά πρώτα πυρπολικά στό Αιγαίο, γαλαξειδιώτικο βρίκι τής ναυτικής μοίρας τοΰ Κορινθιακοΰ μετατρε­ πόταν σέ πυρπολικό, τό όποιο όμως άπέτυχε στήν έπίθεσή του, γιατί πήρε γρήγορα φωτιά καί δέν προκάλεσε τήν παραμικρή ζημία στό τουρκικό πλοίο, πού πρόσβαλε. ΤΗταν τό θρυλικό ολοκαύτωμα τοΰ άτρόμητου εκείνου παλικαριοΰ πού έφερε τό παρα­ γνωρισμένο άπό πολλούς όνομα Γιώργης Παξινός Ο· 'Όλα αύτά σημαίνουν πώς ή ιδέα τοΰ πυρπολικοΰ ήταν διάχυτη τήν έποχή, πού άρχιζε ό Αγώνας. Τήν ’ίδια πρός τό γαλαξειδιώτικο είχε άποτυχία τό πυρπολικό τοΰ Ψαριανοΰ Γ. Καλαφάτη, τό όποιο έστειλαν οί αρχηγοί τοΰ ελληνικού στόλου, πού ήταν συγκεντρωμένος στά νερά τής Λέσβου, έξω άπό τήν Έρεσσό. Τό πυρπολικό τοΰ Καλαφάτη ήταν φτιαγμένο κατά τόν παλαιό τρόπο τών Ευρωπαίων, τών 16ου καί Που αιώνα καί τών Ρώσων τοΰ 1770. Σ ’ ένα παλαιωμένο κοινό πλοίο κατασκεύαζαν — άν δέν υπήρχε — τόν κεντρικό πυρφόρο θάλαμο, πού είχε οροφή τό πάνω κατάστρωμα καί δάπεδο τό υπόστρωμα (ή κύριο κατάστρωμα), έκτεινόταν δέ άπό τό πρόστεγο μέχρι σ’ ένα διάφραγμα, κατασκευαζόμενο άκριβώς πίσω άπό τό μεγάλο κατάρτι. Καί γέμιζαν τό ύπόφραγμα αύτό (κν. κουραδοϋρο) μέ κατράμι, ρετσίνι, μπαρούτι καί άγριόχορτα, άφάνα κυρίως — όλα αύτά άτακτα ριγμένα. (Παρό­ μοια οί 'Ολλανδοί τοποθετοΰσαν στό πυρπολικό ρετσίνι, πίσσα, λίπος, κατράμι, χαμόκλαδα καί μπα­ ρούτι σέ σιδερένια κουτιά. ’Οχετοί μπαρουτιοΰ ένωναν τό μπαρούτι μέ τά έμπρηστικά). Μετά τήν άποτυχία τοΰ Καλαφάτη, άγοράστηκε μέ 40.000 γρόσια τό παλιό βρίκι τοΰ Γ. Αθανα­ σίου καί ανατέθηκε στό Γιάννη Δημολίτσα, ή μετα­ τροπή του σέ πυρπολικό. Ήταν ό κατάλληλος άν­ θρωπος. Γεννημένος στήν Πάργα ό Δημολίτσας,

3/76

είχε μεταναστεύσει στά Ψαρά, όπου έργαζόταν ώς ναυτικός. Πατατοΰκο τόν έλεγαν, γιά τήν κακή του σωματική διάπλαση. Ό έθνικός Ξεσηκωμός τόν βρήκε έπιτελή στήν ψαριανή ναυαρχίδα, δπου διακρινόταν γιά τή μεγάλη του μόρφωση. (Ό Δημολί­ τσας πέθανε άπό λοιμική στά Ψαρά, τό Μάρτιο τοΰ 1823 καί τόν έκήδευσαν μέ δημόσια δαπάνη, ώς «Σωτήρα τής Ελλάδος»). Τήν τέχνη τής μετασκευής σέ πυρπολικά πα­ λαιών πλοίων, τήν είχε μάθει άπό ένα Μαλτέζο, όνόματι Ρίτσι, άξιωματικό τοΰ γαλλικοΰ ναυτικοΰ, στό ναύσταθμο τής Τουλόν. Ό Δημολίτσας, χάρη στή μαθητεία του κοντά στό Ρίτσι ή άπό δική του έμ­ πνευση στάθηκε καινοτόμος καί τό έργο του έβελτίωσε άργότερα ό ναύαρχος Κωνστ. Νικόδημος, ό όποιος μάς άφησε διαφωτιστική περιγραφή καί σχέδια γιά τά πυρπολικά τοΰ Άγώνος (βιβλ. 296) Βοηθούς είχε ό Νικόδημος τόν Γ. Κουτσοδόντη καί τόν ’Ιωάννη Φελλίνη (καί κατ’ άλλη πηγή τούς Ιωάννη Πλημέν καί Κωνστ. Τζήρον). Σύμφωνα μέ τά σχέδια τοΰ Νικόδημου καί τά όσα μάς διέσω­ σαν άλλες γραφές (βιβλ. 252) τό πυρπολικό ήταν ένα περίεργο κατασκεύασμα. Πρώτα πρώτα γιά τήν παρασκευή του, χρησιμο­ ποιούσαν συνήθως βρίκια ή καί άλλα μικρότερα πλοία, τά όποια άγόραζαν άπό τούς ιδιοκτήτες τους καί μετασκεύαζαν κατά τόν εξής τρόπο. ’Άν δέν ύπήρχε, έπρεπε νά δημιουργήσουν κουραδοΰρο, μέ άλλα λόγια τό ύπόφραγμα όπως στό πυρπολικό τοΰ Καλαφάτη, γιά τό όποιο έγινε λόγος παραπάνω (βλ. καί άνθ. 33-36). ’Άνοιγαν τότε μιά σειρά τετράγωνες οπές, πάνω στό κατάστρωμα καί κοντά στά τοιχώματα τοΰ

1) Παραβιάζοντας τήν αρχή αύτοΰ τοϋ βιβλίου νά μή φορτώνεται μέ υποσημειώσεις, παραθέτω έδώ τό ιστορικό τοϋ ήρωικοΰ αύτοΰ παιδιοΰ τής 'Ελλάδος, όπως τό αναφέρει ό Φιλ. Γκρήιν, οί Ν. Σπηλιάδης, I. Φιλήμων κ.ά. (Κ. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ: Πώς είδαν οί ξένοι τήν 'Ελλάδα τοΰ ’21 βιβλ. 334, τ. Α', σελ. 208, σημ. 74). ' Ο Παξινός ρίχθηκε μέ τό πυρπολικό του πάνω σέ πέντε τούρ­ κικα πλοία, αποκλεισμένα άπό τόν γαλαξειδιώτικο στόλο μπρο­ στά στό λιμάνι τής Ναυπάκτου. Άπέτυχε όμως καί πιάστηκε ζωντανός. Οί Τοΰρκοι τόν άλειψαν μέ πίσσα καί τόν έκαψαν ζωντανό. Τό τέλος τοΰ ηρώα, Γ. Παξινοΰ μάς τό άφηγεΐται ό συναγωνι­ στής του I. Θανασόπουλος μέ τά παρακάτω λόγια. Ό Γεώργιος Παξινός έφέρθη ώς ήρωας άποκάτω είς τόν ’Έπαχτον μέ τό μπουρλότο οπού έμεινε μοναχός μέσα. Τό μπουρλότο όρτξάριξε καί ή λαύρα τής φωτιάς τόν έκατζάρισεν άπό τήν κουβέρτα· κι αύτός μέ τήν τρουμπέτα « ’Ελευθερία, μάς έλεγε, ξητάτε, μωρ ’ αδέλφια κι έγώ διά τήν πίστιν μας θελ ’ άποθάνω πρώτος, μά τήν χρυσή πατρίδα μας άν δέν μάς καή ό φλόκος». ’Απόξω άπό τήν κουβέρτα έτράβα καί κυβέρναγε νά πέση στήν τουρκική κορβέτα. Μή δυνηθείς νά διευθύνη τό μπουρλότο άπό τάς λαύρας τοϋ μπουρλότου, έπεσεν εις τήν θάλασσαν, καί μέ τό μαχαίρι είς τόχέρι τόν έπιασαν οί άπιστοι καί τόν έσούγλισαν. ’Εκστατική ταιριάζει ή ένατένισή μας στή θεοτική αύτή έκδήλωση τής ελληνικής λεβεντιάς...

241

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες .

Κωνσταντίνος Νικόδημος. '0 ανδρας πού συνδύασε τήν τόλ­ μη τοΰ πυρπολητή, μέ τήν οργανωτική σκέψη καί τήν ικανό­ τητα τής συγγραφής («Υπόμνημα περί τής νήσου των Ψα­ ρών»), Σ’ αύτά πρέπει νά προσθέσουμε καί τήν αγαθοποιό διάθεση τοΰ Εύεργέτη, άφοΰ κατέλιπε άκίνητον περιουσία του στήν « Εταιρία τοΰ ’Εθνικού Στόλου», τήν οποία ό ’ίδιος ίδρυσε.

πλοίου, εκτός άπό τό μέρος άνάμεσα στήν πρύμη καί τό μεγάλο κατάρτι. Κι άνάμεσα στά κατάρτια τρυποΰσαν τό κατάστρωμα πέντε μέ έξι φορές, κατά τόν ϊδιο τρόπο. Τά άνοίγματα αύτά είχαν πλευρά γύρω στούς 65 πόντους (δυό πόδια) καί λέγονταν ρούμποι. Τά έκλειναν μέ ξύλινους τάκους, τούς όποιους άφαιροΰσαν, κτυπώντας τους κάτω άπό τό ύπόφραγμα. ’Αργότερα ό Νικόδημος έπινόησε τίς μπουκαπόρτες, δηλαδή στεγανά πώματα, πού μπο­ ρούσαν νά άφαιρεθοΰν μέ εύκολία. 'Ο άριθμός τών άνοιγμάτων αύτών ήταν άνάλογος μέ τό μέγεθος τού πλοίου. Κάτω άπό κάθε πλευρικό ρούμπο καί κάτω άπό τούς άλλους — τούς μεσαίους — ρούμπους άνά δυό, τοποθετούσαν τή μίνα τής φωτιάς (Φ), (εστία τής φωτιάς). Οί μίνες τής φωτιάς ήταν ένα καγκελωτό άπό ξύλο ορθογώνιο κουτί, μέ βάση τό ύπόστρωμα καί πλευρά ϊσα πρός τά πλευρά τοΰ ρούμπου, στόν όποιο κατέληγε. Στή μέση τό καγκελωτό κουτί έ­ φερνε ξύλινη σχάρα, οριζόντια, κάτω άπό τήν όποια τοποθετούσαν μπάλες άπό έκρηκτική ύλη μαζί μέ

242

παλιόσχοινα καί παλιόπανα. 'Η έκρηκτική ύλη είχε τά εξής συστατικά: 10 μέρη θειάφι, 4 νίτρο, 4 μπαρούτη σέ σκόνη καί 3 σέ χονδρόκοκκη μπαρούτη. Πάνω άπό τήν έσχάρα συσσώρευαν ρητινώδη καί εύφλεκτα ξύλα (δαδιά καί άλλα), ποτισμένα μέ εκρηκτικό μείγμα άπό 12 μέρη μαύρη πίσσα, 10 ρε­ τσίνι, 2 πρόβειο λίπος, 2 νίτρο καί 1 θειάφι. 'Υπήρχαν δμως καί οί μίνες τής μπαρούτης, (Μ) (εστίες τής μπαρούτης), τίς όποιες τοποθετούσαν κάτω άπό τούς τέσσερες ρούμπους, πού περιέβαλ­ λαν συμμετρικά τόν πρωραίο ιστό, άπό μιά δεξιά καί άριστερά τοΰ πρυμνιοΰ ίστοΰ καί κάτω άπό τούς μεσαίους ρούμπους (κατά τό διάμηκες) — σ’ αύτούς άνά δυό, δηλαδή κάτω άπό έναν ναί καί άπό έναν όχι. Τί ήταν δμως οί μίνες τής μπαρούτης-, Μισοβάρελα (βουτσιά, τά έλεγαν) άνοικτά στό ένα μέρος καί στερεωμένο γερά στό ύπόστρωμα μέ τό άλλο, τόν πάτο τους, στόν όποιο καί άνοιγαν μιά μικρή τρύπα, διαμέτρου 15 χλστ. Στό μισοβάρελο αύτό έβαζαν μπαρούτη γύρω στίς 15 οκάδες στό καθένα άπ’ τά πλωριά καί, προοδευτικά λιγότερο, πρός τά πρυμνιά. Ειδικά δμως στούς τέσσερες ρούμπους γύρω άπό τό πλωριό ιστό καί φυσικό πάνω άπό τήν άντίστοιχη μίνα τής μπαρούτης σφήνωναν άπό ένα ξύλινο βαρέλι, άνοικτό επάνω, στό όποιο έδιναν κλίση πρός πρώρα. Στό βάθος τοΰ βαρελιοΰ έριχναν ορι­ σμένη ποσότητα μπαρούτης, στή μέση ένα ξύλινο χώρισμα καί πάνω σ’ αύτό 40-50 έμπρηστικές σφαί­ ρες. Τό μείγμα άπό τό όποιο πλάθονταν οί σφαίρες αύτές ήταν, σύμφωνα μέ τίς σημειώσεις τοΰ Τομπά­ ζη, 28 μέρη χονδρόκοκκη μπαρούτη, 3 μέρη μπαρού­ τη σέ σκόνη, 4 νίτρο καί 2 θειάφι. Ζύμωναν τό μείγ­ μα καί έδεναν τήν κάθε μπάλα σταυρωτά μέ φυτίλι, γιά τό όποιο χρησιμοποιούσαν 12 μέρη μπαρούτη σέ σκόνη, 2 θειάφι, 3 νίτρο καί 3 σκόνη άπό κάρ­ βουνο κληματόβεργας. Βάπτιζαν τά άκρα τοΰ φυτιλιοΰ στό ’ίδιο μείγμα. 'Όταν μεταδινόταν ή φωτιά άπό τό λούκι, γιά τό όποιο θά μιλήσουμε λίγο παρακάτω, στή μπαρούτη τοΰ βαρελιού τινάζονταν οί έμπρηστικές σφαίρες πρός τό μέρος τοΰ έχθρικοΰ πλοίου καί σέ κατεύ­ θυνση άνάλογη μέ τήν κλίση, πού είχε δοθεί στό στερεωμένο βαρέλι. "Ομοιο βαρέλι (βουτσί) μέ τό άνοιγμα πρός πρώ­ ρα τοποθετούσαν πάνω στόν πρόβολο καί σέ μικρή άπόσταση άπό τό κατάστρωμα καί τό στερέωναν γερά μέ τούς παράτονους, τά παταράτσα. Τό περίεργο αύτό δπλο είχε τό όνομα πόζο ντεφόγοι, λέξεις ιταλικές (Pozzo di fucco), πού σήμαιναν πηγάδι τής φωτιάς, (Φ). 'Υπήρχαν δμως καί οί τρούμπες, , (Τ): ήταν μιά μηχανή πού σφενδόνιζε φλόγες κι ή έπινόησή τους άνήκε στόν Πατατοΰκο. Κατά τήν περιγραφή τοΰ Νικοδήμου, κομμάτι

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες Τομή τορπιλλικοϋ (κατάστρωμα καί υπόστρωμα).

Κατάστρωμα Σχήμα 1

' Υπόμνημα Φ-Μίνα τής φωτιάς Μ-Μίνα τής μπαρούτης Π-Πηγάδι τής φωτιάς Τ-Τρούμπα π,π'-Πορτέλα (θυρίδες)

' Υπόστρωμα Σχήμα 2

άπό κορμό δένδρου γύρω στό 1,5 μ. μήκους, σκαμ­ μένο έτσι πού νά σχηματίζει σωλήνα διαμέτρα 12-15 έκ. τόν όποιο γέμιζαν μέ εμπρηστικό μείγμα. Τό ξύλο τό τύλιγαν μέ σιδερένια στεφάνια, δπως γίνε­ ται στά βαρέλια, γιά νά μή σπάσει στήν έκρηξη τοΰ μείγματος. Πυροδοτεΐτο μέ κατάλληλον τρόπο, τόν όποιο άκριβώς δέν γνωρίζομε, μέ τή βοήθεια Ίσως ενός φυτιλιοϋ, τό όποιον άπό πλάγια οπή έφθανε μέχρι τό μείγμα. Οί τροομπες έβγαζαν ορμητική γλώσσα φωτιάς, σάν εμπρηστικοί σίφωνες καί έφερναν καταστρεπτικά άποτελέσματα στά εχθρι­ κά σκάφη. "Ολες δμως αύτές οί εστίες τής φωτιάς καί τής μπαρούτης έπρεπε νά πυροδοτηθοΰν καί μάλιστα ταυτόχρονα, γιά νά πετύχουν συντονισμένα καί άμεσα άποτελέσματα. Τοΰτο γινόταν μέ τό έναυσματικό λούκι. ΤΗταν ένας ξύλινος οχετός, μέ ορ­ θές γωνίες, ανοικτός πρός τά πάνω (λούκι) μέ πλά­ τος 6,5 έκ. καί ϋψος 5 έκ. Καρφωνόταν καλά στό υπόστρωμα καί διέδραμε στά δυό πλευρά τοΰ σκά­

φους, άκριβώς κάτω άπό τούς ρούμπους. Στή πρύ­ μη τοΰ πυρπολικοΰ ανοίγονταν, δεξιά κι άριστερά στό ποδόστημα δυό πορτέλα (ανοίγματα), στά όποια καί κατέληγαν τά δυό άκρα τοΰ όχετοΰ. Άπό τό κεντρικό δμως λούκι ξεκινοΰσαν δμοια πλευρικά λούκια, πρός κάθε μίνα τής φωτιάς καί τής μπαρούτης. Είχαν τίς ίδιες διαστάσεις μέ τό κεν­ τρικό λούκι, μέ μιά έξαίρεση πώς τά έγκάρσια λού­ κια πού κατέληγαν στίς μίνες τής φωτιάς (στά πλευ­ ρά), πλάταιναν κάτω άπό τή μίνα σέ σχήμα τριγώ­ νου, τό όποιο είχε πλευρά 30 έκ. "Οσα λούκια πή­ γαιναν στίς μίνες τής μπαρούτης κατέληγαν κάτω άπό τήν τρύπα, τήν άνοιγμένη στόν πάτο τοΰ μισοβάρελου. Αύτά δμως δέν ήταν τά μόνα γιά τήν παρασκευή ένός πυρπολικού. — ’Άνοιγαν δεξιά κι άριστερά στά πλευρά τοΰ σκά­ φους θυρίδες, γιά νά διευκολύνουν τήν κυκλοφορία τοΰ άέρος καί έτσι ύποβοηθήσουν τό φρούντωμα τής φωτιάς καί τήν άμεση μετάδοσή της. Στό ταξίδι οί θυρίδες αύτές κλείνονταν μέ έφαρμοστά άπό δέρ­ μα πώματα. — Σκόρπιζαν στό κατάστρωμα καί στό ύπόφραγμα δέματα άπό φρύγανα, ποτισμένα μέ κατράμι, μούρ­ γα λαδιού καί θειάφι καί τοποθετούσαν άσκιά γε­ μάτα οινόπνευμα καί νέφτι καί δοχεία μέ κατράμι καί ρετσίνι. — Τό έσωτερικό τοΰ κουραδούρου (υπόστρωμα, οροφή, πλευρά) τό άλειφαν μέ μείγμα άπό πίσσα, οινόπνευμα καί θειάφι, μαζί βρασμένα. Τό Ίδιο γινόταν μέ τά σχοινιά, τίς κεραίες καί τά διάφορα μέρη τής έξαρτίας. — Συσσώρευαν τά γούμενα, δηλαδή τά χονδρά σχοινιά σέ τρία σημεία τοΰ πλοίου (πλευρά καί πρύμα) καί μέχρι τό ϋψος τής κουπαστής, γιά νά φυλάγεται πίσω άπ’ αύτά ό πηδαλιούχος καί κατά τό δυνατόν τό πλήρωμα άπό τά μυδράλια τοΰ πολε­ μίου. — Κατασκεύαζαν κατάπρυμα ένα ικρίωμα (σκα­ λωσιά), πάνω στό όποιο πατοΰσε ό πυρπολητής

'Υπόμνημα αβγδ-Φ (μίνα τής φωτιάς) ' -

γ -ραση ε(-σχαρα

Σχήμα 4 r Υπόμνημα Μ-Μίνα τής μπαρούτης Π-Πηγάδι τής φωτιάς

r

Κάτοψη τορπιλλικοϋ (λεπτομέρεια).

243

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί Ελληνες .

'Υπόμνημα Τ-Τρούμπα Π-Πηγάδι της φωτιάς Θ-Θυρίδες π-Πορτέλο ρ-Ρυμούλκιο κ^Μικρά σχοινιά ι- ’Ικρίωμα σ-Σκαμπαβία

τήν τελευταία στιγμή γιά νά βάλει τή φωτιά, άπό τό πορτέλο, στό λούκι. Καταργήθηκε άργότερα ή σκαλωσιά κι ό πυρπολητής έβαζε τή φωτιά σ’ ένα άπό τά πορτέλα τής πρύμης, εύθύς ώς κατέβαινε — τελευταίος φυσικά — στή βάρκα της σωτηρίας (σω­ τήρια λέμβο). Ή βάρκα τής σωτηρίας, ήταν μιά σκαμπαβία, πού λεγόταν καί βάρκα τοΰ μπουρλότου ή τράτα τοΰ μπουρλότου. ΤΗταν στέρεη καί μεγάλη, τόσο πού νά χωρεΐ τούς 20 άνδρες, πού άποτελοϋσαν τό πλή­ ρωμα τοϋ πυρπολικού. Διέθετε ένα μικρό πυροβόλο στήν πλώρη (επί τήν δίωξιν), γιά νά άμύνεται στήν περίπτωση πού τό προσβαλλόμενο σκάφος έστελνε βάρκες έναντίον της γιά νά συλλάβει ή σκοτώσει τό πλήρωμα. Εΐχε στό κύτος κατάλληλα τοποθε­ τημένο βαρέλι μέ μπαρούτι, ή άνατίναξη τοϋ όποιου άποτελοΰσε τό έσχατο μέσο, δταν τό πλήρωμα τοΰ πυρπολικοΰ κινδύνευε νά πέσει στά χέρια τών διωκτών του. Κατά τόν πλοΰ τής έπιθέσεως ρυμουλκιόταν άπό τό πολεμικό, άλλά κατά τρόπο πού νά βρίσκεται πάντοτε στήν άντίθετη άπό τόν έχθρό πλευρά τοΰ πλοίου. Αύτό τό εξασφάλιζαν τοποθετώντας ένα σχοινί έξω άπό κάθε πλευρά καί σ’ όλο τό μάκρος, τό όποιο κρεμόταν άπό τήν κουπαστή μέ τοποθε­ τημένα κατά διαστήματα ρυμάτια (σχοινιά άρτήσεως). Είναι φανερό, άπ’ δσα μέχρι τώρα έγραψα, δτι ή παρασκευή ένός πυρπολικού ήταν άρκετά περί­ πλοκη υπόθεση. Χρειαζόταν πολλή έργασία καί άφθονα ύλικά. Μόνο οί εμπρηστικές ούσίες γιά ένα πυρπολικό ήταν, σέ οκάδες, 2200 ρετσίνι, 2200 κα­ τράμι, 60 θειάφι, 100 νέφτι καί 2000 δαδί. Στήν άρχή χρησιμοποιούσαν γιά πυρπολικά παλαιό σκάφη, τά όποια δμως γρήγορα άποδείχθηκαν δχι άποτελεσματικά καί άντιοικονομικά. Συχνά καίγονταν, χωρίς νά προκαλέσουν καμιά ζημιά στόν έχθρό. Γι’ αύτό ό Μιαούλης σ’ έπιστολή του, τής 30ης Αύγούστου 1824, πρός τήν κοινότητα τής "Υ­ δρας, σύστησε τά πυρπολικά νά είναι καλοτάξιδα 244

καί γρήγορα, άρτια έτοιμασμένα μέ σχοινιά, πα­ νιά, άγκυρες καί — φυσικά — τίς κατάλληλες έμπρηστικές ύλες. ’Έγραφε έπί λέξει: - Τά πυρπολικά πρέπει νά είναι εΰπλοα, ταχέα καί κα­ λώς ετοιμασμένα καί εφοδιασμένα άπό σχοινιά, πανιά, άγκυρας καί δσας άλλας αρμόδιας εμπρηστικός ΰλαςοκνηρά, δύσπλοα, άνέτοιμα καί κακώς εφοδιασμένα δέν κάμνουν παρά νά καίγωνται είς τόν άέρα καί τότε καί οί εχθροί ένθαρρύνονται καί τό εθνικόν ταμεϊον άνωφελώς ζημιοΰται. Καί μή νομίζητε οτι μέ τοιαΰτα πυρπολικά θέλομεν δυνηθή ποτέ νά βλάψωμεν τόν εχ­ θρόν. Καί πάλι, στίς 10 ’Οκτωβρίου τοϋ’ίδιου χρόνου, κάνοντας έκκληση γιά πυρπολικά, επιμένει. - ...νά είναι καλά διορθωμένα καί καλώς έφοδιασμέναδιότι καθώς ανωτέρω σας λέγομεν, ήδη είναι χειμών καί τά κακώς διορθωμένα καί εφοδιασμένα δέν κάμνουν άλλα παρά ματαίαν ένόχλησιν καί έμπόδιον είς οσα ήθέλομεν διά τής θείας βοήθειας δυνηθή νά ένεργήσωμεν. Άλλ’ άν τό ύλικό κι ό κόπος γιά τήν προετοι­ μασία ένός πυρπολικού ήταν πολλά καί μεγάλα, ό ύπερθετικός βαθμός έταίριαζε γιά τήν δεξιότητα καί τήν τόλμη σ’ έκείνους, πού θά προχωρούσαν στήν εκτέλεση. ’Έπρεπε ό καπετάνιος τοΰ πυρπολικού νά χειρίσει μέ ψυχραιμία, άνήκουστη τόλμη καί ταχύτητα. Καί τό πλήρωμά του νά μήν ύστερήσει. Βασικά ή ύπηρεσία τοΰ πυρπολητή ήταν εθελοντι­ κή. Καί είχε πάντοτε ένα ρεγάλο, σχετικό δώρο, έφ’ δσον φυσικά ή έπιχείρηση πετύχαινε. Τούτο δέ κατά παράδοση. Στά ξένα ναυτικά, πού χρησιμοποίησαν πυρπο­ λικά τό 16ον καί 17ον αιώνα, άναγνώριζαν τήν ύπη­ ρεσία στό πυρπολικό ώς έξαιρετικά έπικίνδυνη καί έδιναν ιδιαίτερη άμοιβή. Στόν κυβερνήτη λόγου χάρη τοΰ άγγλικοΰ πυρπολικοΰ κατέβαλλαν 100 λίρες στερλίνες ή έδιναν χρυσό μετάλλιο μέ άλυσίδα, ’ίσης άξίας. Στήν έποχή τοΰ Λουδοβίκου ΙΑ' (1640-1675), τό γαλλικό ναυτικό είχε βαθμό άνωτέ-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί Ελληνες .

ρου αξιωματικού μέ τόν τίτλο κυβερνήτης πυρπολι­ κού, πού αντιστοιχούσε περίπου στό βαθμό τοΰ πλοιάρχου. Στό ναυτικό τοΰ Άγώνα, τό θέμα τής αμοιβής τών πυρπολιστών ακολούθησε τήν εξής σέ χονδρές γραμμές πορεία. Τόσον ή κυβέρνηση δσον καί οί κοινότητες τών τριών νησιών χορηγοΰν ήδη άπό τό 1821 αποδεικτικά δηλαδή βεβαιωτικά, μέ τά όποια άναγνωριζόταν ή πυρπολική ύπηρεσία καί δινόταν ή υπόσχεση γιά μελλοντικές αμοιβές. ’Έτσι μετά τόν πυρπολισμόν τών έχθρικών πλοίων στή Σάμο (τό 1821) τό Μινιστέριον τών Ναυτικών άπένειμε αμοιβές όνομαστικώς στούς ναύτες τοΰ ηφαιστείου τοΰ Κωνσταντίνου Καναρίου καί τούς 4 παρασχαρίτες (μούτζους). '0 τύπος τοΰ σχετικοΰ αποδεικτικού, όπως τόν διέσωσε ό Κωνσταντίνος Νικόδημος στά ’Επίσημα έγγραφα τών άνδραγαθησάντων πυρπολιστών, (βιβλ. 295), έχει ώς εξής.

Τύπος άποδεικτικοΰ κυβερνήσεως ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔ ΟΣ Τό Ύπουργεϊον τών Ναυτικών Πρός τόν ...

’Επειδή καί συναγωνίσθης έν τω τοΰ... ήφαιστείω τό όποιον έπυρπόλησεν τό εχθρικόν... τό Ύπουργεϊον τών ναυτικών ευχαρίστως σάς άναγγέλει τήν χαροποιόν ταύτην αγγελίαν, δτι ή Σεβαστή Διοίκησις καί τό έθνος ευγνωμονεί, καί έν καιρω μέλλει νά σοί άποδώση μεγάλας τάς άνταμοιβάς, καί είναι εΰελπις δτι ή τιμή ταύτη θέλει έζάψει εις τήν καρδίαν σου ήρωϊκόν ζήλον καί προθυμίαν πρός νέας εκδουλεύσεις τής πατρίδος. ’Εν Ναυπλίω τήν... Αύγούστου 1824 (Τ.Σ.).

★ δποιος καύσει βρίκι, καπετάνιος ή ναύτης, γρ. 200 Ουδέ οβολόν θά λαμβάνουν δσοι άποτυγχάνουν στήν επίθεση. ’Επίσης δέν λαμβάνει τίποτε δταν καύσει εχθρικόν πλοίο, ενεργώντας δμως χωρίς τό σενιάλο τοΰ άρχηγοΰ. ' 0 κάθε καπετάνιος πυρπολικού είναι υποχρεωμένος νά παίρνει τούς συντροφοναΰτες, πού θά τοΰ διορισθοΰν. "Οποιος ναύτης, μή διορισμένος έτσι, βρεθεί στό πυρπολικό καί τό πυρπολικό πετύχει νά κάψει εχθρικό πλοίο αυτός δέν έχει νά λάβει ούτε οβολόν. Στό ήμερολόγιο τοΰ Μιλτιάδη τοΰ Γ. Σαχίνη, βλέπομε τόν τρόπο, κατά τόν όποιο γινόταν ή πυρ­ πολική έπίθεση άπό τούς "Ελληνες στόν ’Αγώνα τής ’Ανεξαρτησίας. Μόλις φαινόταν άπό μακριά νά έρχεται ό έχθρός, ύψωνε ό ναύαρχος τό σχετικό σήμα ό εχθρός έρχεται. Τό άκολουθοΰσε άλλο σήμα νά έτοιμασθή δλος ό στόλος είς πόλεμον — αύτό υψωνόταν δταν θεωρείτο βέβαια ή ναυμαχία. ’Αμέσως ετοιμά­ ζονταν τά πυρπολικά καί μές τά άλλα άλειφαν τά ξάρτια καί άλλα μέρη μέ ρετσίνι. Κατόπιν παρέδι­ ναν οί πυρπολητές τά ρούχα σ ’ δποιο πολεμικό ήθελαν,

'0 ναύαρχος Γεώργιος Σαχίνης, γιος τοΰ Δημητρών Έλαβε ενεργά μέρος στό ναυτικόν άγώνα καί κυβέρνησε διάφορα πλοία, δπως τό «Μιλτιάδης», τήν κορβέττα «Ύδρα» κ.α.

Γίνεται λόγος στούς συγγραφείς γιά χορηγία γής στούς πυρπολιστές - 15 στρέμματα ό ναύτης καί 30 ό ναύκληρος — δέν γνωρίζομε δμως περιπτώ­ σεις κατά τίς όποιες νά εφαρμόσθηκε τοΰτο. Τόν ’Ιούνιο τοΰ 1825, παίρνοντας αφορμή οί Υδραίοι άπό παρακοή τών πυρπολητών σέ σήμα τοΰ ναυάρχου, έξέδωκαν άπόφαση, πού άπέβλεπε νά προλάβει μάταιες άπώλειες πυρπολικών καί νά πετύχει άποτελεσματική δράση. 'Η άπόφαση έλεγε (σέ ελεύθερη άπόδοση). - Τό Κοινόν τής Ύδρας υπόσχεται τήν εξής πληρω­ μή είς τούς πυρπολητάς εκείνους τοΰ ναυτικού του, οί όποιοι θέλουν επιτύχει νά καύσουν κανένα άπό τά εξής τουρκικά πλοία... (Καί δριζε τά σχετικά ποσά) ★ δποιος καύσει φρεγάτα, καπετάνιος ή ναύτης, γρό­ σια 800 ★ δποιος καύσει φρεγαδόνι ή κορβέτα, καπετάνιος ή ναύτης, γρ. 400. 245

Λυτρωτικός Πόλεμος: ο i "Ελληνες . γιά τό όποιο έγνώριζαν πώς ό κυβερνήτης του ήταν γενναίος ναυμάχος καί θά τούς έσωζε στόν κίνδυνο. (Τό σωστό, νομίζω, είναι πώς παρέδιναν τά ροΰχα τους στό συνοδό πλοίο καί τοΰτο φυσικά πριν άπ’ τήν έφόρμηση). Τότε, σύμφωνα μέ τό ήμερολόγιο, άρχίζουν τά πολεμικά νά βάλλουν, ένώ τό πυρπολικό παίρνει θέση τέτοια, ώστε καί τίς κινήσεις τοΰ στόχου του νά παρατηρεί καί τό ’ίδιο ν’ άποφεύγει τά επικίνδυ­ να βλήματά του. Τά σχετικά σήματα, μετά τό σήμα τής ετοιμα­ σίας πρός πόλεμον, ήταν: τά διορισθέντα πλοία νά συνοδεύσουν τά πυρπολικά, κι όταν έκεϊνα, μέ κατάλληλους χειρισμούς, έπαιρναν τόν άέρα μέ τό μέρος τους, μέ τή βοήθεια τοΰ Σταυρού έπιτεθήτε (ή κολλήσατε στήν πλευρά τοΰ εχθρού) — τό τελευ­ ταίο λεγόταν σενιάλο τοΰ μπουρλότου. Τήν ώρα αύ­ τή τής έπιθέσεως τών πυρπολικών τά καράβια τοΰ έλληνικοΰ στόλου μέ συνεχείς συμπυρσοκροτήσεις, γέμιζαν τόν άέρα καπνούς καί έτσι άπέκρυβαν τό έπιτιθέμενο πυρπολικό. Άπό τή στιγμή αύτή τό παν έξαρτιόταν άπό τή δεξιότητα καί τήν τόλμη στήν κυβέρνηση τοΰ σκάφους: άπό τόν εχθρό έρχονται χαλάζι οί σφαί­ ρες τών τουφεκιών κι οί οίακιστές τοΰ πυρπολικοΰ ζητοΰν κατά τό δυνατόν προστασία πίσω άπό τό σωρό τών σχοινιών. ’Άλλοι δμως άνδρες μέ τίς άρπάγες στό χέρι διακινδυνεύουν πλάι στήν κουπαστή, έτοιμοι νά γαντζώσουν τό ξένο πλοίο, ένώ ό κυβερ­ νήτης μέ άριστοτεχνικούς χειρισμούς φέρνει τό πυρπολικό κοντά του καί προσπαθεί νά σφηνώσει τόν πρόβολό του σέ μιά άπό τίς πλευρικές πυροβολοθυρίδες τοΰ έχθρικοΰ πλοίου. ’Άν τό κατορθώνει, τρέχουν δλοι τότε πρύμα καί πηδούν βιαστικά στή σκαμπαβία, μέ τελευταίο τόν κυβερνήτη πού κρατώντας τό δαυλό στό χέρι (συνήθως μιά χουλιάρα άναμμένα κάρβουνα) φθάνει στό ικρίωμα ή στή σκαμπαβία καί άπό κεϊ βάζει φωτιά σ’ ένα άπό τά πρυμνιά πορτέλα. Τά λούκια τή μεταδίνουν παντοΰ, άρχίζουν οί έκρήξεις πού προχωροΰν άπό τήν πλώρη στήν πρύμη. Λαμπαδιά­ ζει τό καράβι κι ή φωτιά μεταδίνεται στό προσβαλ­ λόμενο σκάφος. Άπό τά σφαιροβόλα βυτία (τίς τρούμπες) εξακοντίζονται φλέγόμενες μπάλες πού κυλοΰν στό έχθρικό κατάστρωμα, δπου τυφλώνουν καίνε, πνίγουν τήν ανάσα μέ τόν καπνό καί σκορποΰν μιά άφόρητη δυσωδία άπό τίς εμπρηστικές ύλες (άνθ. 37). Ό ’Άγγλος περιηγητής Τζαίημς ’Έμερσον πού μάς δίνει μιά εικόνα τής δράσεως τών πυρπολικών, σημειώνει στό βιβλίο, πού μνημονεύσαμε (βιβλ. 1003, σελ. 137). - 'Ο τρόμος πού εμπνέουν τά πυρπολικά στούς Τούρκους είναι τέτοιος, ώστε νά μή καταβάλλουν κα­ μιά προσπάθεια γιά άμυνα.

246

»"Οταν έπισημάνουν άπό μακριά τό έπιτιθέμενο πυρπολικό, ρίχνουν άσκοπα μερικές βολές κανονιού καί πριν τοΰτο προσκολληθεΐ στό πλοίο τους ρίχνονται στή θάλασσα, προσπαθώντας νά διασωθούν στά έκεΐ πλησίον σκάφη καί ελάχιστοι απομένουν στό πλοίο γιά νά βοηθήσουν τή σωτηρία του. »Μερικές φορές στέλνουν εξοπλισμένες άκάτους, άλλά δέν σημειώθηκε μέχρι σήμερα περίπτωση άναχαιτίσεως πυρπολικού οϋτε συλλήψεως τοΰ πληρώ­ ματος τήν ώρα πού φεύγει μέ τή βάρκα (τή σκαμπα­ βία), γιά νά σωθεί. ’Έτσι ένώ στά άλλα ναυτικά, δσοι έπιβαίνουν στά πυρπολικά βαίνουν πρός βέβαιο θάνα­ το, στήν Ελλάδα, άπό τήν άδράνεια τών Τούρκων, σπάνια πληγώθηκε πυρπολητής καί πιό σπάνια έσκοτώθη. (Σημείωση: αύτό δέν είναι απολύτως σωστό, γιατί καί θάνατοι καί τραυματισμοί έλαβαν χώρα στίς πυρπολικές έπιθέσεις, πού έγιναν κατά τόν άπελευθερωτικό Αγώνα). »Κάποτε, συνεχίζει ό ’Έμερσον, παρατήρησα στόν Μιαούλη, πόσο θά ήταν εύκολο στούς πυρπολητές νά καταλάβουν τά έτσι πρόωρα έγκαταλειπόμενα έχθρικά πλοία, άντί νά τά πυρπολούν. Μού άπάντησε δτι τοΰτο δέν ήταν τόσο εύκολο, γιατί οί "Ελληνες άντιπαθοΰν άθεράπευτα τήν έμβολή (τό ρισάλτο), γιά τό φόβο δτι άν είσπηδήσουν σ ’ ένα έχθρικό πλοίο κάποιος πληγωμένος ή άσθενής άπό τό πλήρωμά του θά τό άνατίναξε στόν άέρα, γιά ν5 άποφύγει τήν αιχμαλωσία. Καί στό τέλος πρόσθεσε (ό Μιαούλης): σέ τί θά μάς χρησίμευαν τέτοια πλοία μέ τή σημερινή κατάσταση τών ναυτών μας; Καί είχε σ ’ αύτό δίκιο ό Μιαούλης. Κάποτε αιχμαλωτίστηκε ένα έχθρικό σκάφος καί οδη­ γήθηκε στίς Σπέτσες. Έκεΐ δμως άρχισε τόση διαμάχη γιά τήν κυριότητά του, ώστε ή διοίκηση άποφάσισε νά τό πυρπολήσει γιά ν ’ άποφύγει μοιραία γεγονότα. Παρά δμως τά λεγόμενα τοΰ ’Έμερσον, ύπάρχουν περιπτώσεις κατά τίς όποιες άντιδροΰν ένεργητικά οί Τούρκοι. Αφού σέ πρώτη φάση, προ­ σπαθήσουν χωρίς επιτυχία, ν’ άχρηστεύσουν τό πλήρωμα τού πυρπολικού, παλεύουν τώρα ν’ άπαλλαγοΰν άπό τό θανάσιμο εναγκαλισμό του: σπά­ ζουν μέ τά πελέκια τόν πρόβολο καί ρίχνουν μέ τίς άντλίες νερό στή φωτιά. Ανίκανο δμως τό έχθρι­ κό πλήρωμα ν’ άποσοβήσει τόν όλεθρο ή τρομαγ­ μένο έμπρός σ’ αύτόν, σπεύδει νά έγκαταλείψει τό πλοίο του καί ρίχνεται στή θάλασσα γιά νά μήν καεί -ζωντανό. Κι έκεΐ τίς περσότερες φορές πνίγεται. Τό φλέγόμενο έχθρικό σκάφος, άν δέν τιναχθεΐ γρήγορα στόν άέρα, περιφέρεται άνάμεσα στά πλοία τής μοίρας του, γιά νά σκορπίσει τόν πανικό καί νά φέρει τή διάλυση. Άλλά καί χωρίς τήν έπιτυχία τής πυρπολικής έπιθέσεως, μόνη ή έμφάνιση τών πυρπολικών προκαλούσε σύγχυση στίς κινή­ σεις τοΰ έχθροΰ, μποροΰσε νά σπείρει τόν πανικό καί νά διαλύσει τό ναυτικό σχηματισμό. Τά άποτέλεσματα αύτά παρουσιάστηκαν διαλυτικά, περ-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες .

σότερο ’ίσως άπ’ δ,τι θά περίμενε κανείς, στούς τουρκικούς στόλους. Λίγο μετά τήν άνατίναξη τής τουρκικής ναυαρχίδος τοΰ Καρά Άλή έγραφαν γιά τόν τουρκικό στόλο οί τρεις ναυάρχοι τοΰ ύδραϊκοΰ στόλου, Άντρέας Βώκος (Μιαούλης), Λάζαρος Λαλεχός καί Ί. Βούλγαρης στούς Φιλογενεστάτους άρχοντας τής νήσου "Υδρας (20-6-1822). ... '0 μεγάλος φόβος δπου τόν έκυρίευσεν, ήταν αδύ­ νατον διά νά πάη νά φουντάρη - άλλά τόν βαστεϊ μέραν καί νύκτα είς τά πανιά καί έκεϊ όπου βραδυάξει δέν ξημερώνεται, ωσάν όπου καί έκεϊ δπου ξημερώνεται δέν βραδυάξει... (Άρχεϊον "Υδρας, βιβλ. 524, τ. Η', σελ. 264). Πραγματικά στούς Τούρκους δημιουργήθηκε ή έξης ψυχολογία, πού οφειλόταν κατά κύριο λόγο στήν αποτελεσματική δράση τών ελληνικών πυρπο­ λικών. Ούδέποτε ό στόλος τους έμεινε στό πέλαγος ή στά αγκυροβολιά του περσότερο άπό τόν άπαραίτητο χρόνο γιά νά φέρει σέ πέρας μιά συγκεκριμένη άποστολή, άνεφοδιασμοΰ ή μεταφοράς δυνάμεων. Ο φόβος τών ελληνικών πυρπολικών ήταν τόσος, ώστε νά καταντήσει ή ’Αρμάδα πλάνης τών θαλασ­ σών: μέ σηκωμένα πάντα τά πανιά — κι όταν άγκυροβολοΰσε κάπου, αύτό ήταν γιά λίγο τόν άπολύτως άπαραίτητο χρόνο, ώστε νά μή βροΰν οί "Ελληνες τόν άπαιτούμενο χρόνο γιά μιά έπιτυχή πυρπολική έπίθεση. Φυσικό λοιπόν ήταν, υστέρα άπό αύτό, ποτέ ό τουρκικός στόλος νά μήν κρατήσει κατά κάπως μόνιμον τρόπο τήν κυριαρχία στή θάλασσα. Κι ή κατάσταση αύτή, πού είχε τόσο αποφασι­ στική επίδραση στήν όλη έξέλιξη τοΰ Άγώνος, άρχισε μέ τήν πυρπόληση τοΰ τουρκικοΰ δικρότου άπό τόν Παπανικολή, στά νερά τής Έρεσσοΰ, τό Μάιο τοΰ ’21 (27-5-1821). Άπό τήν ώρα έκείνη τό πυρπολικό γίνηκε ό πυρσός τής ελληνικής ελευ­ θερίας κι οί πυρπολητές μέ τό απροσμάχητο θάρ­ ρος τους προκάλεσαν τόν άνυπόκριτο θαυμασμό στήν Ευρώπη καί σ’ δλο τόν κόσμο. Χρονολογικά μετά τήν πρώτη τακτική χρησι­ μοποίηση τής Έρεσσοΰ, άκολουθοΰν — τό 1822 — δυό πετυχημένες νυκτερινές προσβολές τοΰ Κανά­ ρη έναντίον εχθρικών πλοίων, άγκυροβολημένων επίσης, καί μάλιστα μέ αιφνιδιασμό. Μόλις τό 1823 άρχίζει ή τακτική χρησιμοποίηση πυρπολικών, πού συνεργάζονται μέ τό στόλο. Καί σ’ δλον άργότερα τόν Αγώνα πολυάριθμες έγιναν επιθέσεις πυρπολι­ κών, κατά κανόνα στή διάρκεια τής ήμέρας καί τήν ώρα τής μάχης. "Οπως σημειώνει καί ό Τρύφων Κωνσταντινίδης, άπό τή ναυμαχία τοΰ ’Άθω, 15 Σεπτεμβρίου 1823, τά πυρπολικά συνοδεύουν στα­ θερά κάθε ναυτική δύναμη τών Ελλήνων καί δέν γίνεται έξοδος στόλου χωρίς τών πυρπολικών τή συνοδεία. "Οπως σήμερα δέν νοείται ναυτική δύ­ ναμη, χωρίς τήν προστασία έλαφρών μονάδων.

Άργότερα ή πείρα συμπληρώνει τήν πράξη καί μ’ ένα άλλο στοιχείο. Μετά τή ναυμαχία κοντά στίς Οίνοΰσες (24 Σε­ πτεμβρίου 1824) (8, Δ-VI), ό Μιαούλης συνάγει τό συμπέρασμα οτι, γιά νά καοΰν φρεγάτες καί κορβέ­ τες χρειάζονται δύο πυρπολικά, ένα σοτοβέντο (υπή­ νεμα) καί ένα σοβράνο (προσήνεμα). Διαφορετικά άν όρτσάρη ή φρεγάτα παίρνει άπό κάτω της (υπήνεμα) τό κολλήσαν πυρπολικόν καί τότε αύτό άπομακρύνεται καί τή φωτιά σβήνει. "Οπως συνέβη στή ναυμαχία έκείνη μέ τό πυρπολικό τοΰ Ρομπότση.

Πόσες πυρπολικές επιθέσεις έγιναν κατά τόν Αγώνα καί ποία τύχη είχαν; Σύμφωνα μέ τά στοιχεία πού συγκέντρωσε ό Ί. Μελετόπουλος (βιβλ. 275, σελ. 26) 59 ήταν σ’ δλη τήν ’Επανάσταση οί πυρ­ πολικές επιθέσεις, άπό τίς όποιες οί 39 πέτυχαν, άπέτυχαν 19 καί μία αμφισβητείται. Σ’ αύτές δέν περιλαμβάνονται μεμονωμένες, άλλά θαυμαστά ήρωικές προσπάθειες γιά τήν πυρπόληση εχθρικών πλοίων, οί όποιες συνήθως είχαν τραγικό γιά τόν επιτιθέμενο άποτέλεσμα. Τέτοια ήταν ή περίπτωση τοΰ Γιώργη Παξινοΰ. Αντιγράφοντας τόν Ί. Μελετόπουλο σημειώνομε: Α' έπιτυχημένες έπιθέσεις Τοΰ Γέροντα, τοΰ Ντάρ Μπογάζ ('), τής Σάμου: πλοίαρχος Γ. Βατικιώτης — τής Τενέδου: πλοίαρ­ χος Γ. Βρατσάνης — τής Σούδας: πλοίαρχος Άντ. Βώκος, — τής Μεθώνης: πλοίαρχος Α. Δημαμάς — τοΰ Γέροντα: πλοίαρχος Γ. Θεοχάρης, — Παπαντώνης — τής Μυτιλήνης: πλοίαρχος Δ. Καλογιάννης — τής Αγίας Μαρίνης, τής Σάμου, τής Τενέδου, τής Χίου: πλοίαρχος Κ. Κανάρης — τής ’Ιθάκης, τοΰ Μεσολογγίου: πλοίαρχος Α. Καράβελας _ τοΰ Κάβο Ντ’ ’Όρο, τής Καρπάθου: πλοίαρ­ χος Γιάννης Ματρώζος — τής Σάμου: πλοίαρχος Λέκας Ματρώζος — τοΰ Γέροντα, τοΰ Κάβο Ντβ ’Όρο, τής Μιλήτου, τής Σάμου: πλοίαρχος Λ. Μουσοΰς — τής Αλεξάνδρειάς, τοΰ Κάβο Ντ’ ’Όρο, τοΰ Μεσολογγίου: πλοίαρχος Μ. Μπούτης — τής Μυτιλήνης (μεταξύ Μυτιλήνης καί Καραμπουρνά): πλοίαρχος Κ. Νικόδημος — τής Ερεσσοΰ: πλοίαρ­ χος Δ. Παπανικολής — τής Μεθώνης: πλοίαρχος Α. Παυλής ή Μπΐκος — τοΰ ’Άθω, τοΰ Γέροντα, τών Σπετσών, τής Χίου: πλοίαρχος Α. Πιπΐνος — τής Μεθώνης, τοΰ Μεσολογγίου: πλοίαρχος Γ. Πολί­ της — τής Σάμου: πλοίαρχος Δ. Ραφαλιάς τής Αλεξάνδρειάς, τής Μεθώνης, τοΰ Μεσολογγίου: πλοίαρχος Μ. Σπαχής — τής Μεθώνης, τοΰ Ντάρ Μπογάζ: πλοίαρχος Δ. Τσάπελης. Άποτυχοΰσες έπιθέσεις Τοΰ Κάβο-Μελέχα: πλοίαρχος Άντ. Βώκος — τής Λέσβου καί τής Γλαρέντζας: πλοίαρχος Θ. Βώκος 1) Τό στενό Σάμου καί παραλίων τής Μτκράς Ασίας.

247

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί "Ελληνες .

— τού Μεσολογγίου: πλοίαρχος Α. Δημαμάς — της Ερεσσοϋ: πλοίαρχος Γ. Θεοχάρης — τής Ερεσσοϋ: πλοίαρχος Γ. Καλαφάτης — τής Κρήτης, πλοίαρχος Γιάννης Ματρώζος — του Κάβο Μελέχα, Κάβο Ματαπά: πλοίαρχος Μιχ. Μπουντούρης τής Λέσβου, τής Φωκαίας: πλοίαρχος Θ. Μπρέσκας — τής Μεθώνης: πλοίαρχος Άνδρ. Πιπΐνος — τής Χίου, τών Σπετσών, τής Σάμου, τής Κρήτης, τής Μυτιλήνης: πλοίαρχος Α. Ρομπότσης — τής Σάμου: πλοίαρχος Π. Σπαχής — τής Σάμου: πλοίαρχος Δημήτριος Τσάπελης. ’Αμφισβητείται δέ ή κατά τήν ναυμαχία τής Σούδας πυρπόλησις: πλοίαρχος Α. Δημαμάς. Συνήθως τά έπιτιθέμενα πυρπολικά καίγονταν ή καταστρέφονταν ανεξάρτητα άπό τό αποτέλεσμα. Υπήρξαν δμως καί περιπτώσεις, πού γίνηκαν έπιθέσεις μέ πυρπολικά, χωρίς αύτά νά καούν. "Οπως λόγου χάρη τήν 8η Σεπτεμβρίου 1822, στή ναυμα­ χία τού Άργολικοΰ (τών Σπετσών), κατά τήν όποια

248

ό πυρπολητής Μπαρμπάτσης, άπό τίς Σπέτσες, έκαμε έπίθεση στήν τουρκική ναυαρχίδα, χωρίς επιτυχία, τό πυρπολικό του δμως σώθηκε. ' Η δράση τών πυρπολικών δέν είχε πάντοτε τήν ’ίδια άποτελεσματικότητα, γιατί οί επιτυχίες μειώ­ θηκαν μέ τήν πρόοδο τής Έπαναστάσεως. Καί τοΰ­ το μόλον πού δέν μειώθηκε ό ήρωισμός καί ή άποκτώμενη πείρα έπρόσθετε μεγαλύτερα δεξιότητα. "Ενας άπό τούς λόγους είναι δτι οί Αιγύπτιοι, πού άπό τό 1824 συμμετείχαν εντονότερα στή σύγκρουση, άντιμετώπισαν τά πυρπολικά μέ σύστημα καί χωρίς τό δέος, πού δοκίμαζαν οί έν Μωάμεθ άδελφοί τους. Σάν υστερόγραφο άς προστεθεί τοΰτο: μηουρλότα καί καμίνια έλεγε ό λαός τά πυρπολικά, άλλά οί λόγιοι είχαν γι’ αύτά πιό φανταχτερά καί πολύ κόσμια ονόματα. Τά άποκαλοΰσαν ηφαίστεια, εμπρησπήρια, πυραλωτά, πυρομηχανάς, πυρομηχανίας καί πυροσίφωνες — τούς δέ πυρπολητές ηφαιστείω­ νες...

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Οί ξένοι L Τό Τουρκικό Ναυτικό α. Oi Τούρκοι καί ή Θάλασσα Στόν τίτλο Οί Τούρκοι στό Προσκήνιο αύτής τής εργασίας (5, ΣΤ-II) σκιαγράφησα τίς πρώτες επαφές τών νεοφερμένων άπό τήν ’Ασία πολεμιστών μέ τό υγρό στοιχείο. Περάσαν πολλοί χρόνοι, αιώνες καί ή γνωριμία τών Τούρκων μέ τή θάλασσα δέν φαίνε­ ται νά έγινε στενότερη. 'Ο λαός αυτός άποστρεφόταν τό εμπόριο καί προπάντων τό εμπόριο στή θάλασσα καί πρόθυμα άφηνε αυτόν τό ρόλο στούς χριστιανούς καί κυρίως στούς "Ελληνες. Τό έβρι­ σκε άλλωστε φυσικό νά έργάζονται οί άλλοι καί κείνος νά ζεϊ είς βάρος τους, αποκομίζοντας μάλι­ στα τή μερίδα τοΰ λέοντος. Αύτή ήταν ανέκαθεν ή πολιτική του. ’Έφθασε ό 15ος αιώνας κι δταν ό Μουράτ Β' θέλησε νά πολιορκήσει τήν Πόλη, δέν είχε τόν άπαιτούμενο στόλο: έλειπαν τά πληρώματα καί τά καράβια. Καί τοΰτο, γιατί άπό τήν κατάληψη τής Καλλιπόλεως τό 1356 καί μετά οί Τοΰρκοι σέ κανέ­ να δέν προέβησαν στή θάλασσα σοβαρό εγχείρημα καί περιορίσθηκαν νά άκτοπλοοΰν μέ πλοιάρια άπό τή μιά πόλη τοΰ Μαρμαρά στήν άλλη. Τά άπαραίτητα πλευσίματα τά ναυπηγοΰσαν στήν Καλλίπολη, δπου είχε κατασκευάσει ό Βαγιαζήτ ένα μεγάλο λιμάνι. Τά πράγματα άλλαξαν βέβαια μέ τόν Μωάμεθ. Ό πορθητής τής Πόλης, μόλον πού δέν έγνώριζε τή ναυτική επιστήμη, κατανόησε ευθύς εξαρχής τήν άξια ενός σημαντικοΰ στόλου καί μέσα σέ 2 ώς 3 χρόνια ναυπήγησε γύρω στά 300 πλοία. Τοΰτο έγινε δυνατό, γιατί στίς πρώην βυζαντινές επαρ­ χίες, δπου τώρα βασίλευε ό σουλτάνος, υπήρχε με­ γάλη ναυτική καί ναυπηγική παράδοση: πολλά ναυπηγεία μέ μακριά ιστορία, σέ μερικές περι­ πτώσεις αιώνων καί πολλοί καραβομαραγκοί μέ άλλους τεχνίτες. ’Ήδη άπό τήν παραμέληση τοΰ βυζαντινοΰ ναυτικοΰ, πέρσευε τό άνεργο προσωπικό άπό "Ελ­ ληνες, πού ζητοΰσαν ν’ άπασχολήσουν τά χέρια τους καί νά θρέψουν τήν οικογένεια τους. Σχετικά

ό Γάλλος συγγραφέας Ζάν Ώσσέρ (J. Ρ. Ausseur), γράφει: - Ή κατάσταση στά νησιά τοΰ ’Αρχιπελάγους, όπου 'έλειπε κάθε πόρος, έσπρωξε στούς Τούρκους πολλές χιλιάδες ανθρώπους χωρίς δουλειά καί χωρίς καμιά ειδι­ κότητα, μόνο γιά νά κάνουν τούς χαμάληδες ή τούς καλαφάτες - καί γιά τό λόγο αυτόν ήταν εΰπρόσδεκτοι άπό τούς Τούρκους. Οί καλοί καραβομαραγκοί δέν έχουν πατρίδα καί τούς τράβηξε τό χρυσάφι, πού πρόσφεραν ή Βενετιά καί ή Πόλη... (βιβλ. 887). Έν τούτοις, μιλώντας γιά τή ναυτική βάση τής Νικομήδειας, άρχές τοΰ 18ου αιώνα, ό ταξιδιώτης Κορνήλιος Λεμπρέν (Corneille le Brun), σημειώ­ νει δτι τά περσότερα μεγάλα πλοία, οί σάικες (σαϊ­ τιές), τά καΐκια καί τ ’ άλλα καράβια τών εμπόρων τής Πόλης κατασκευάζονται έκεϊ. Στήν τέχνη δμως αύτή, δ, τι δηλαδή είναι σχετικό μέ τό ναυτικό, δέν τά κατάφερνουν οί Τούρκοι καλύτερα άπ ’ δτι, μέ τόν πόλεμο στή θάλασσα... Πραγματικά κάνουν καλά πλοία, πού είναι δμως βραδυκίνητα καί πιάνονται πολύ εύκολα. 'Εκτός άπ ’ αύτό θέλουν καί άτέλειωτον καιρό γιά νά γίνουν... Ποιοι δμως θά επάνδρωναν τά τουρκικά καρά­ βια; Καί ποιοι θά τά πλοηγούσαν; Ελληνόπουλα βασικά — ή στρατολογία τους άρχισε άπό τό 14ον αιώνα, έγινε συστηματική τήν εποχή Μουράτ Β' καί συνεχίσθηκε μέχρι τό 1821. 'Ο ’ίδιος συγγραφέας, πού άναφέραμε παραπάνω, ό Ζάν Ώσσέρ, σημειώνει. - Καθώς οί Τούρκοι δέν είχαν καμιά ναυτική παρά­ δοση βρήκαν τούς πιό καλούς ναυτικούς στίς τάξεις τών χριστιανών. Οί στόλοι του Μεγάλου ’Αφέντη (τοΰ σουλτάνου), χρησιμοποιούσαν σέ μεγάλον άριθμό πυροβολητές καί καπετάνιους Αυτικούς καί κυρίως πλοηγούς, τούς μόνους πού γνώριζαν τήν επιστήμη τής ναυτιλίας. Πραγματικά, πάρα πολλά άπό τά στελέχη τοΰ τουρκικοΰ στόλου ήταν "Αγγλοι. ’Ενενήνταπερίπου Εύρωπαΐοι βρήκαν τό θάνατο κατά τήν καταστρο­ φή τής τουρκικής ναυαρχίδος άπό τό πυρπολικό τοΰ Κανάρη στή Χίο. "Οπως σημειώνω κι άλλοΰ στήν κορβέτα πού, κυνηγημένη άπό τούς "Ελληνες

249

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι μετά τή ναυμαχία τοΰ Καφηρέα (Μάιο τοϋ 1825) έξόκειλε στή Σύρα, ύπηρετοΰσαν 175 μουσουλμά­ νοι καί 25 Ευρωπαίοι. Σέ γράμμα πού στέλνουν οί 'Υδραίοι πρός τούς Σπετσιώτες τόν ’Απρίλιο τοΰ 1823, κάνοντας έκκληση γιά τήν ετοιμασία πλοίων, μεταδίδουν τήν πληροφορία δτι κατεβαίνουν στό Αιγαίο έως 60 καράβια τοΰ πολέμου, είς τά όποια ενέχονται δεκαέξ φρεγάται καί προσθέτουν: - Ναύτας Ευρωπαίους έχουν έως 400. Ειδικότερα τή σχέση τών Τούρκων μέ τή θάλασ­ σα μάς τή δείχνουν οί 'Έλληνες πλοηγοί, χωρίς τούς όποιους δέν μπορούσε νά κινηθεί ό στόλος. Τά νησιωτικά αρχεία είναι γεμάτα άπό μπουγιουρουλντιά, δηλαδή διαταγές τοΰ καπουδάν πασά ή τοΰ Δραγομάνου τοΰ Στόλου στούς νησιώτες, μέ τά όποια τούς διέταζαν νά στείλουν κολαούζους (πλοηγούς), γιά τίς ανάγκες τοΰ στόλου. ’Επίμονα ζητείται σ’ αύτά κολαούζος προκομμένος δπου νά ήξεύρη, πότε τά νερά της Βενετίας καί τοΰ πόρτου τής Μάλτας καί πότε τά νερά τοΰ Παλέρμου καί τής Μικρής Σπάνιας, δηλαδή τής νότιας ’Ιταλίας. 'Ο πρώτος κολαούζος, πού άναφέρεται, ήταν ό Νικολός Σαρακίνης άπό τήν Πάτμο, πού πλοήγησε

τό 1652 τό στόλο τοΰ καπουδάν πασά Κιλιτζή Άλή, στή Μήλο. Κολαούζους ζητοΰνε τό όγληγορώτερον, τό 1780 ό καπουδάν πασάς καί ό Δραγομάνος τοΰ Στόλου άπό τούς προεστούς τής Πάτμου, Μύ­ κονού καί Τήνου, γιά τό βασιλικό στόλο καί μάλι­ στα τούς ζητοΰν έναν ένα μέ τό όνομά τους. ’Αξιομνημόνευτο γιά τήν τουρκική ναυτικότητα είναι ή παρακάτω περίπτωση, μιά άπό πολλές χω­ ρίς άλλο. Τό σωτήριον έτος 1798 ό τουρκικός στόλος, μέ ναύαρχο τόν Καντάρ μπέη, ζήτησε έπίμονα άπό τήν Πάτμο πλοηγούς, προκειμένου νά πλεύσει μέ τή ρωσική μοίρα τοΰ Ούσακώφ στήν Αίγυπτο, τήν όποια είχε καταλάβει ό Βοναπάρτης. Καθώς δμως τό νησί δέν τούς έστειλε, έμεινε ό στόλος καρφωμένος στά Στενά, ένώ ό Δραγομάνος έστελνε άπεγνωσμένες γραφές μέ τήν έντολή στούς προκρίτους ευθύς νά τούς ξεκινήσουν διά ξηράς ή διά θαλάσσης, λόγω τής ανάγκης τοΰ πράγματος. Γιατί δμως τόση άγωνία; Γιατί τό Αιγαίο είναι άγνωστο στούς Τούρκους άκόμη καί γύρω στό 1800 — μόλον πού ζοϋν πλάι του τέσσερες καί πλέον αιώνες. Διαφορετικά δέν δικαιολογείται ή έντολή τοΰ καπουδάν πασά στούς 'Υδραίους νά τοΰ δια­ θέτουν τρεις κολαούζους, άξιους, πού νά ξεύρουν

οί ΜΗΝΕ^ ΤΟΥΟΘΩΜΑΝΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ.

τοΰ 1284 άρχεται τήν 15 (27) Δεκεμβρ. 1867. » )) 14 (26) Ίανουαρ. 1868. ” Γζ» ’λ-κάδε » )> » » 12 (24) Φεβρ. » Τζί ’λ-χιτζέ » » » » 13 (25) Μαρτ. » Μουχαβρεμ τού 1285 » » 12 (24) Άπριλ. ° Σαφερ » » 12 (24) Μαΐου " Ρεββί έλ-έββέλ » » » » 10 (22) Τουν. ” Ρεββί έλ-άχΐρ » η » 10 (22) Ίουλ. " Γζεματζί έλ-ή3βελ » )> )> » 8^(20) Αύγ. " 1 ζεματζί έλ-άχίρ » » » » 7 (19) Σεπτ.' ” ' Ρετζέβ Λ » )) » 6 (18) Όκτ. " έχαβαν » )) » 5 (17) Νοεμ. ” ιεμεςαν » » » 4 (16) Δεκ. ° ~νββΜ _ ___ 3 (15) Τανουαρ. 1869 ι) Ρεμεζάν

" Σχεββάλ

•

’Ενδεικτικός πίνακας τοΰ ’Οθωμανικού έτους. ’Αντιστοιχία τών οθωμανικών μηνών μέ τούς «ευρωπαϊκούς» καίμέ τό παλαιό καί νέον ημερολόγιο.

250

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

τά νερά τοΰ Αιγαίου γιά νά πλοηγήσουν τρία τουρ­ κικά πολεμικά, τά όποια έβγαιναν άπό τά Στενά. Η τουρκική φρεγάτα, πού έτυχε νά γυρίζει τότε στό Αιγαίο γιά τή δίωξη τής πειρατείας, είχε γιά κο­ λαούζο 'Έλληνα καπετάνιο κι δταν ό τουρκικός στόλος τοΰ Αιγαίου χρειάστηκε νά στείλει ένα βρίκι στήν Πόλη γιά ύπηρεσία, πάλι σέ πλοηγό, 'Υδραίο, κατέφυγε. ’Αποκαλυπτικά είναι τά δσα σημειώνει ό Κ. Σιμόπουλος (Ξένοι Ταξιδιώτες στήν Ελλάδα, βιβλ. 164, τ. Β' σελ. 401, σημ. 2), γιά τήν άμάθεια τών Τούρ­ κων καί δχι μόνον τών ναυτικών άλλά καί τών ύπουργών τοΰ Διβανίου κι αύτοΰ τοΰ σουλτάνου. ’Επι­ καλείται σ’ αύτό τή μαρτυρία τοΰ Τούρκου συγγρα­ φέα Βασσίφ έφέντη (βιβλ. 905, σελ. 87) καί άναφέρει κτυπητά παραδείγματα. Κανείς δέν πίστευε λόγου χάρη στό Διβάνι δτι ή Βαλτική μποροΰσε νά επικοινωνήσει μέ τή Μεσό­ γειο. 'Όταν, τό 1770, έμαθαν στήν Πόλη δτι ό ρωσι­ κός στόλος βρισκόταν στήν Πελοπόννησο, ό Τοΰρκος ύπουργός τών ’Εξωτερικών (Ρεΐς έφέντης) διαμαρτυρήθηκε στόν βαΐλο τής Βενετίας, γιατί τάχα ή Γαληνοτάτη πατρίδα του έπέτρεψε νά περάσουν τά ρωσικά πλοία άπό τήν Άδριατική. Στόν Γάλλο περιηγητή, βαρώνο Τότ (Tott), πού άνέλαβε νά οχυρώσει τά Στενά, άρχές τοΰ ρωσιτουρκικοΰ πολέμου 1768-1774, έλεγαν οί Τοΰρκοι πώς καμιά δέν ύπάρχει επικοινωνία άνάμεσα στίς ρωσικές θάλασσες τοΰ Βορρά καί τήν ’Άσπρη Θά­ λασσα, δηλαδή τό Αιγαίο. - Κανένα, έπρόσθεταν, ρωσικό πλοίο δέν φάνηκε ώς τώρα στήν Πόλη. 'Επομένως οί Ρώσοι δέν έχουν στόλο. Τούς άπαντοΰσε ό Τότ πώς τήν ώρα πού μιλοΰσαν βρίσκονταν στόν Κεράτιο Κόλπο καράβια τής Δανίας καί τής Σουηδίας (πού συνόρευαν μέ τή Ρω­ σία). Οί Τοΰρκοι δμως δέν μποροΰσαν αύτό νά τό καταλάβουν. "Ωσπου ήλθε ή είδηση, πώς οί Ρώσοι πολιορκούν τήν Κορώνη καί δώδεκα ντελίνια τους άρμενίζουν στό Αιγαίο. ’Αναφέρει άκόμη ό Σιμόπουλος, μέ βάση μαρτυ­ ρία τοΰ Τότ, δτι ό πρεσβευτής τής Βενετίας, τα­ ξιδεύοντας πρός τήν Πόλη μέ δυό πολεμικά, συ­ νάντησε στό Αιγαίο τόν οθωμανικό στόλο, πού κατευθυνόταν στά νησιά τοΰ Αιγαίου, γιά νά είσπράξει τό χαράτσι. 'O καπουδάν πασάς κάλεσε τό βενετό διπλωμάτη στό οϋτς-άμπαρλή (τή ναυαρχίδα του) καί τόν ρώτησε άν ή βενετική δημοκρατία συνορεύει μέ τή Ρωσία. 'Όταν τό 1798 άποβιβάστηκε στήν Αίγυπτο ή στρατιά τοΰ Βοναπάρτη, έγινε διάσκεψη στήν Πό­ λη, στήν οποία έλαβαν μέρος Τοΰρκοι ύπουργοί καί Εύρωπαϊοι πρεσβευτές. Κατά τή διάσκεψη αύτή δέν μποροΰσαν νά καταλάβουν οί Τοΰρκοι δτι είναι δυνατόν νά φθάσουν γαλλικά πλοία στήν ’Ερυθρά

Θάλασσα καί άγγλικά, άπό τίς ’Ινδίες στήν Αίγυπτο. 'Η κατάσταση στό ναύσταθμο τής Πόλης, δπως τόν σκιαγραφεί ό Πιττόν ντε Τουρνεφόρ, μάς κατατοπίζει γιά τή σχέση πού είχαν οί ’Οθωμανοί μέ τή θάλασα. "Ολο τό προσωπικό τοΰ ναυτικοΰ καταυλιζόταν — φυσικά, δταν ή ’Αρμάδα είναι σ’ ενέργεια — σέ ορισμένα κτίρια τοΰ ναυστάθμου καί σέ περιοχή, πού έφερε τό όνομα μπάνιο. Ή ονομασία πιθανόν νά προερχόταν άπό τό γαλλικό bagne (κάτεργο), έπειδή μεγάλο μέρος άπό τό πλή­ ρωμα άποτελεϊτο άπό σκλάβους καί καταδίκους. 'Η περιοχή αύτή τών Τούρκων είχε τρεις έκκλησίες γιά τούς χριστιανούς: μιά γιά τούς ορθοδόξους 'Έλ­ ληνες, μιάν άλλη, κοινή, γιά τούς Βενετούς, ’Ιτα­ λούς, Πολωνούς καί Γερμανούς καί τήν τρίτη, άποκλειστικά γιά τούς ύπηκόους τοΰ βασιλιά τής Γαλ­ λίας. Οί ξένοι πραγματικά έπικρατοΰσαν στό οθω­ μανικό ναυτικό κι όσοι ’Οθωμανοί ύπηρετοΰσαν στά καράβια είχαν δευτερεύουσα θέση κι έκτελοΰσαν τίς βοηθητικές καί δχι τίς καθαυτό ναυτικές έργασίες. Ό 'Ηλίας Χαμπέσκι, πού ύπηρέτησε πολλά χρόνια στήν Αύλή τοΰ σουλτάνου, γράφει γιά τή δεκαετία 1770-1780 δτι πολλοί "Ελληνες δουλεύουν στόν ταρσανά τής Πόλης. Μεγάλος άριθμός Ελ­ λήνων άσχολεΐται μέ τό έμπόριο τής Μαύρης Θά­ λασσας, δπου άρμενίζουν άδιάκοπα εκατοντάδες καΐκια πού άνήκουν σέ ρωμιούς (βιβλ. 931). 'Η θέση τοΰ 'Έλληνα μπάς-ρέϊση στήν τουρκική ναυαρχίδα, τεκμηριώνει άπό μιά πλευρά τό σημείο τοϋτο. Ό μπάς-ρεΐσης, γιά τόν όποιο ειδικός θά γίνει παρακάτω λόγος, στεκόταν στή ναυαρχίδα μετά τόν Τοΰρκο μπάς-ρέϊση, πού κατείχε τήν πρύ­ μη, ένώ έκεΐνος έξουσίαζε τήν πλώρη. Αύτό κατά τούς κανονισμούς. ’Αλλά τί συνέβαινε στήν πράξη; - Ό βαθμός τοΰ 'Υδραίου πλοιάρχου, σημειώνει ό Γ. Κριεζής στήν 'Ιστορία τής νήσου 'Ύδρας, ήν κατώτερος τοΰ βαθμοΰ τοΰ ’ Οθωμανοΰ, ώς κατέχον­ τας τούτου μέν τήν πρύμνην εκείνου δέ τήν πρώραν, μ ’ δλα ταΰτα ή πραγματική τής ναυαρχίδας διεύθυνσις άνήκεν άείποτε τω Ύδραίω ώς ϊκανωτέρω καί τολμηροτέρω... Στό εύλογο έρώτημα πώς οί ’Οθωμανοί, λαός πού έμεινε ξένος πρός τή θάλασσα, παρά τή μακρά του θητεία κοντά της, πώς συγκρότησαν πανί­ σχυρους στόλους καί κυριάρχησαν — ειδικά κατά τόν 16ον αιώνα — στή Μεσόγειο, ή άπάντηση είναι δτι τόσον οί άξιωματικοί δσον καί τά πληρώματα, στήν πλειοψηφία τους, δέν είχαν καμιά σχέση μέ τών ’Οθωμανών τό γένος. Ό περίφημος Χαϊρεντίν Μπαρμπαράσσα, ό μεγα­ λύτερος ήρωας τοΰ τουρκικοΰ ναυτικοΰ, ήταν γιός ένός γενίτσαρου ή έξωμότη άπό τό Γιαννιτσά καί χήρας παπαδιάς άπό τή Μυτιλήνη. Ξένος συγγρα­ φέας, Ε. Μπράντφορντ (Ε. Bradford βιβλ. 1219, σελ.

251

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

16), σημειώνει γιά τήν καταγωγή τών αδελφών Μπαρμπαρόσσα ότι ένα πράγμα είναι βέβαιο, πώς δέν υπάρχει απόδειξη δτι είχαν έστω καί μιά σταγόνα τουρκικό ώιμα στίς φλέβες τους. ’Αξιομνημόνευτο είναι κατά τόν Ίδιο συγγραφέα δτι πολλοί άπό τούς καπετάνιους πειρατές τής βό­ ρειας ’Αφρικής ήταν χριστιανοί εξωμότες. ’Ανά­ μεσα στούς πιό ξακουστούς ύπαρχηγούς τού Χαϊρεντίν, ό Τοργκούτ ήταν παιδί χριστιανών. Γεννη­ μένος στήν Άνατολία, υιοθετήθηκε πολύ μικρός άπό τόν Τούρκο διοικητή τής περιοχής καί άσπάσθηκε τόν ισλαμισμό. 'Ο Σινάν, άλλος φημισμένος ναυτικός τής Τουρκίας, ήταν Εβραίος εξωμότης, πού τόν παρονόμαζαν 'Εβραίο της Σμύρνης, άπό τήν πόλη στήν οποία γεννήθηκε. ’Ιταλός ήταν ό Όκιάλι (Κιλέν Άλή πασάς). ’Ιταλός άπό τήν Καλα­ βρία καί χριστιανός ό Έούλ Άλή, τελευταίοςμπεηλέρμπεης (άντιβασιλιάς) στό ’Αλγέρι. Σύμφωνα μέ τά άρχεΐα, τό 1558 υπήρχαν 35 γαλέρες στό στόλο τού ’Αλγεριού. Τίς 11 μόνο κυβερ­ νούσαν μουσουλμάνοι καί τίς υπόλοιπες χριστιανοί εξωμότες. ’Ανάμεσα στούς τελευταίους υπήρχαν Γάλλλοι, ' Ενετοί, Γενοβέζοι, Σικελοί, Ναπολιτάνοι, ’Ιταλοί άπό τήν Καλαβρία, 'Ισπανοί, "Ελληνες, Κορσικανοί, ’Αλβανοί, Ούγγροι καί ένας Εβραίος. Οί περισσότεροι άπ’ αύτούς δέν ήταν πραγματικά έξωμότες άλλά άνθρωποι, πού άρπάχθηκαν άπό τούς γονείς τους, κατηχήθηκαν στό Ίσλάμ καί έκπαιδεύθηκαν στό ναυτικό, μέ τόν ’ίδιο τρόπο πού οί γενίτσαροι παρασκευάζονταν γιά τό στρατό. Οί άν­ δρες αυτοί επάνδρωσαν ισχυρούς στόλους καί κέρ­ δισαν νίκες έναντίον τών άλλοτε όμοδόξων τους, χαρίζοντας στούς Τούρκους, δόξα πολλή πού δέν τούς άνήκε. Γιά τίς περιπτώσεις ναυσιπλοΐας μέ Τούρκους ναυτικούς, οί πληροφορίες πού έχομε άπό παλιές πηγές, δέν έποικοδομοΰν τό γόητρό τους. Οί άφηγήσεις τών ξένων καί τών ιστορικών οί κρίσεις κλιμα­ κώνουν τή σχέση τών Τούρκων μέ τή θάλασσα άπό τή δραματική άνικανότητα ώς τήν άτολμη απειρία τοΰ μαθητευομένου. Τό φθινόπωρο τοΰ 1809, τελειώνοντας ό Λόρ­ δος Βύρων μιά έπίσκεψή του στόν Άλή πασά, έ­ φυγε άπό τά Γιάννενα καί, φθάνοντας στήν Πρέβε­ ζα, μπήκε σέ μιά τρικάταρτη γαλιότα, μέ Τοΰρκο καπετάνιο, γιά νά πάει στήν Πάτρα. Τό καράβι δμως έπεσε σέ φουρτούνα καί λίγο έλειψε νά καταποντισθεΐ. Σύμφωνα μέ τό γράμμα τοΰ Βύρωνα στή μητέρα.του ή φουρτούνα δέν ήταν μεγάλη, άλλά λίγο έλειψε νά πνιγούν άπό τήν άπειρία τοΰ καπετάνιου καί τοΰ πληρώματος. - Ό Φλέτσερ (ό υπηρέτης του), συνεχίζει στό γράμ­ μα του ό Βύρων, φώναζε σέ κατάσταση αλλοφροσύ­ νης τή γυναίκα του, οί 'Έλληνες δέονταν στούς Άγιους, οί Τούρκοι στόν Αλλάχ. '0 καπετάνιος έκλαιγε καί

252

έτρεξε νά κρυφθεί στό άμπάρι, λέγοντάς μας νά κά­ νουμε καί μεΐς τήν προσευχή μας. Τά πανιά ξεσχίθηκαν κι έπεσε ή μεγάλη άντένα. '0 άνεμος δυνάμωσε καί ζύγωνε νύχτα. Τήν συνέχεια τής περιπέτειας μάς τή δίνει ό φί­ λος καί σύντροφος τοΰ Βύρωνα στό πρώτο του τα­ ξίδι στήν Ελλάδα, Hobhouse. 'Ο Χομπχάουζ μάς διέσωσε πώς οί 'Έλληνες γλύτωσαν τό καράβι άπό τό ναυάγιο. - Οί ναΰτες, λέγει, ήταν Τούρκοι, εκτός άπό τέσσερες Έλληνες. Άλλά αυτοί οί Έλληνες ήταν οί μόνοι πού ήξεραν νά χειρισθοΰν τό καράβι. 'Όπως είπαμε ό καπετάνιος έφυγε πανικόβλητος άπό τό κατάστρωμα, τό ίδιο έγινε μέ τό πλήρωμα, πού έξουθενωμένο άπό τή ναυτία κατέβηκε καί κείνο στό άμπάρι. ’Έμειναν μόνο οί "Ελληνες έπάνω. 'Η γαλιότα έπλεε ξυλάρμενη. Απελπισμένοι οί ’Άγγλοι επιβάτες άξίωσαν άπό τόν καπετάνιο νά παραδώσει τήν κυβέρνηση τοΰ σκάφους στούς "Ελ­ ληνες. - Τή δίνω σ’ όποιον θέλετε, ήταν ή άπάντηση. Οί "Ελληνες πήδησαν άμέσως στ’ άρμενα. Μέ κατάλληλους χειρισμούς κατάφεραν νά κρατήσουν σταθερή πορεία τοΰ σκάφους. ’Έβαλαν πλώρη κα­ τά τή στεριά καί λίγο μετά τά μεσάνυχτα πέτυχαν ν’ άράξουν τό καράβι άπέναντι άπό τούς Παξούς. Τό περιστατικό είχε καί τή φαιδρή πλευρά του. Μόλις χάραξε, ξεφύτρωσαν οί Τοΰρκοι άπό τό κύ­ τος, ετοίμασαν τά τσιμπούκια τους καί άρχισαν νά καπνίζουν μακάρια. Σάν νά μήν είχε συμβεΐ τίποτα. Χαρακτηριστικό είναι δτι οί Τούρκοι είχαν δεχθεί κάποιες ελληνικές παραδόσεις τών άρχαίων, ίσως γιατί αύτές έταίριαζαν στήν ψυχολογία τους γιά τό μοιραίο ή τήν άπόθεση σέ κάποιον άλλο τής φροντίδας γιά τίς άνάγκες τους. ’Ίσως άκόμη άπό ροπή στό κάθε θαυμαστό καί τήν άγάπη τους στό παραμύθι καί τό άνεργο κουβεντολόγι. Τό σχετικό περιστατικό άναφέρεται άπό ξένον περιηγητή. Ταξιδεύοντας αύτός ό ξένος άπό τήν Α’ίγινα στήν ’Επίδαυρο μ’ ένα τουρκικό σαπιοκάραβο πού κλυ­ δωνιζόταν επικίνδυνα άπό τή φουρτούνα, έβλεπε τό πλήρωμα νά θρηνολογεί άπελπισμένο καί νά δέεται στόν Αλλάχ, γιά τή σωτηρία του. ’Ησύχα­ σαν δμως δλοι οί ναΰτες, δταν ό καπετάνιος τούς > διαβεβαίωσε πώς θά σωθούν σίγουρα. Ρώτησε τότε ό ξένος πώς άλλαξε ξαφνικά ή διάθεση τοΰ πληρώματος, άφοΰ ό καιρός δέν άλλαξε καί τότε ό Τούρκος τοΰ ’δείξε ένα κοπάδι δελφίνια, πού πλη­ σίαζε. Σέ περίπτωση ναυαγίου, τοΰ εξήγησε μέ τή μεγαλύτερη σοβαρότητα, κάθε ναύτης θά ’βρίσκε ένα δελφίνι νά τόν βγάλει στή στεριά. Αύτό είχε πει στούς ναΰτες καί ήσύχασαν... Καί γιά μέν τή δράση τοΰ τουρκικοΰ στόλου στόν άγώνα τής ελληνικής Ανεξαρτησίας θά γί­

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

νει λόγος παρακάτω στήν οικεία θέση. Ενδιαφέ­ ρον δμως είναι νά γνωρίζουμε δτι άρχές τοΰ 1835 δ "Ελληνας πρόξενος Θεσσαλονίκης, σέ έκθεση του πρός τήν έπί τοΰ Βασιλικού Οίκου και τών Εξω­ τερικών Γραμματεία μεταφέρει τό κείμενο τής συνο­ μιλίας πού είχε μέ τόν πασά τής Θεσσαλονίκης πά­ νω στό ζήτημα τής πειρατείας, ή όποια λυμαινόταν τήν εποχή έκείνη τά παράλια τής Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα μέ τή συνομιλία αύτή ό πασάς έπρότεινε νά στείλει ή ελληνική κυβέρνηση μιά ή δυό κανονιοφόρους γιά τή δίωξή της. Τοΰτο καί έγινε, μέ εύεργετικά γιά τήν ασφάλεια τοΰ έμπορίου απο­ τελέσματα. ’Ανέπνευσαν οί γύρω πληθυσμοί καί βαθιά τό έκτίμησαν οί ξένοι πρόξενοι στή Θεσσα­ λονίκη. Τουρκικό πάντως πολεμικό πού βρισκόταν στό Θερμαϊκό, αντί νά συνδράμει τίς κανονιοφό­ ρους στό έργο τους, περιοριζόταν νά τίς κατασκο­ πεύει μή τυχόν επιδίδονταν σέ άλλη, πέρα άπό τή δίωξη τής πειρατείας, δράση.

β. Ντονανμάς Πέρα άπό τίς περιστασιακές κινήσεις καί ιδίως τή ρωμαλέα προσπάθεια τοΰ Μωάμεθ Β', τό τουρ­ κικό ναυτικό άρχίζει συστηματικά νά συγκροτείται στίς άρχές τοΰ 16ου αιώνα. Τό ξεκίνημα μάλιστα γίνεται μέ τούς πειρατικούς στόλους, δπως ήταν οί στόλοι τών άδελφών Μπαρμπαρόσσα. "Ενας άπ’ αύτούς, ό Όρούξ ή Χορούκ, πιασμένος κάποτε αιχ­ μάλωτος άπό Ροδίτες πειρατές, δραπέτευσε άπό τίς γαλέρες τους καί συγκέντρωσε μικρόν πειρατικό στόλο, καλά έξοπλισμένον. Μ’ αύτόν αρχικά έδρα­ σε στή Μ. ’Ασία καί μετά στή Βόρειο ’Αφρική, δπου — στή νησίδα Ζέρβι, κόλπος τοΰ Gabes — έγκατέστησε τή βάση του. Συνήψε τότε συμφωνία μέ τόν βασιλέα τής Τύνιδας, πού τόν έλαβε ύπό τήν προστασία του, μέ άντάλλαγμα νά παίρνει τό ένα πέμπτο άπό τίς λείες του. Μαζί του δροΰσε ό άδελφός του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα, συνεργάσθηκε δέ ώς κι αύτός ό σουλτάνος τής Κωνσταντινουπόλεως. Τό άξιομνη-

μόνευτο είναι δτι συγκροτήθηκαν πραγματικοί στόλοι καί ή πειρατική δράση εξελίχθηκε σέ κανο­ νικές πολεμικές επιχειρήσεις, οί όποιες προσπόρι­ σαν στό σουλτάνο ολόκληρες περιοχές, δπως ή ’Αλγερία. Τότε ό Χαϊρεντίν διορίσθηκε έκεΐ βεηλέρμπεης δηλαδή αντιβασιλέας — γιά νά γίνει άργό­ τερα καπουδάν πασάς (στόλαρχος) τής τουρκικής αύτοκρατορίας. Γαλέρες ήταν τά καράβια πού συγκροτούσαν τότε τόν ντονανμά (ή βασιλικό ντονανμά) δηλαδή τό στόλο. Μ’ αύτές συγκρότησε ό Τούρκος πανί­ σχυρους στόλους καί μ’ αύτές έδωσε — καί έχασε — τή μάχη τής Ναυπάκτου. Στό δεύτερο μισό τοΰ 16ου αιώνα διέθεταν σχεδόν μόνιμα οί Τούρκοι 130 γα­ λέρες, άπό τίς όποιες 60 ήταν έπανδρωμένες μέ "Ελ­ ληνες άπό τά νησιά καί τά παράλια τής Μ. ’Ασίας. Πολλές άπό τίς γαλέρες τοΰ σουλτάνου άρμάτωναν γι’ αύτόν τά ελληνικά νησιά. ’Έτσι τό 1621 είσέφεραν 8 γαλέρες καί 14, τό 1670. Τό 1701 άπό τίς 30 γαλέρες τής μοίρας τοΰ Αι­ γαίου πρόσφεραν στό σουλτάνο 7 ή Χίος, 7 ή Ρόδος, 10 ή Κύπρος καί άπό μιά ή Μυτιλήνη, ή Εύβοια, ή Θεσσαλονίκη, ή Καβάλα, οί ’Άνδρος-Σύρος καί οί Νάξος-Πάρος. Στό Ρωσοτουρκικό πόλεμο τοΰ 1768-1774 οί Τούρκοι διέθεταν σύγχρονα γιά τήν έποχή πλοία: Δελίνια, φρεγάτες, περγάντια (βριγαντίνια), σάικες (σαϊτιές), διάφορα τρικάταρτα καί άλλα. "Ολα αύτά καταστράφηκαν άπό τούς Ρώσους, στόν Τσεσμέ. Μετά τό 1774 ό τότε καπουδάν πασάς, Γαζή Χα­ σάν πασάς, ό επιλεγόμενος Μουστάκας, έβαλε τίς βάσεις γιά μιά θετικότερη καί πιό συγχρονισμένη οργάνωση τής ’Αρμάδας, (μερικοί συγγραφείς τόν άναφέρουν μέ τό όνομα Κιουτσούκ Χουσεΐν). Δη­ λαδή τοΰ τουρκικού στόλου. Φυσικό ήταν νά προσλάβει γι’ αύτό "Ελληνες, στούς όποιους έδειχνε ιδιαίτερη έκτίμηση. ’Ικανός ναυτικός καί έξυπνος άναμορφωτής, διετέλεσε πανίσχυρος καπουδάν πασάς στά χρόνια 1773-1786 καί έγινε τό είδωλο τοΰ όχλου. Στήν έποχή του ιδρύθηκε στήν Πόλη ή ναυ­ τική σχολή, γιά τή δημιουργία αξιωματικών, συστηματοποιήθηε ή στρατολογία, έπεκτάθηκαν τά ναυπηγεία καί γιά πρώτη φορά έγινε σκέψη νά άνεγερθοΰν κοιτώνες γιά τά μόνιμα πληρώματα, τά όποια άπολύονταν τό χειμώνα. Τό τουρκικό ναυτι­ κό μέχρι τό 1821 λειτούργησε πάνω στίς βάσεις, πού τού έθεσε ό Γαζή-Χασάν πασάς. Τέσσερα χρόνια μετά τή συνθήκη τού Κιουτσούκ Καϊναρτζή, δηλαδή τό 1778, ό Χασάν έξέπλευσε στόν Εΰξεινο μέ ισχυρό στόλο (γύρω στά 160 πλοία), στόν όποιο ύπήρχαν γαλιόνια, περγαντιά, σάικες, σακκολέβες κ.ά. 'Ο καθηγητής Σφυρόερας ση­ μειώνει πώς ό στόλος αύτός έγινε μέ τή συνεισφορά τών κατά τόπους ήγεμόνων, πασάδων καί μπέηδων.

253

Λυτρωτικός Πόλεμος: οϊ ξένοι Τότε βοήθησαν οί 'Υδραίοι μέ 32 λατινάδικα, προσφέροντας έτσι πολύτιμη ύπηρεσία στό δυνά­ στη. Τό 1781 επιτάχθηκαν καί πάλι 25 ύδραίικα σκάφη, πού μετέφεραν έφόδια καί ξαχιρέν (ή ξαερέν), δηλαδή τρόφιμα, γιά τήν εκστρατεία τής Αρμάδας καί άλλα 20 στό Ρωσοτουρκικόν πόλεμο τοΰ 17871792. Τά λατινάδικα τών 'Υδραίων ήταν γρήγορα, εύέλικτα καί καλοθάλασσα, τόσον πού ικανοποιη­ μένος ό καπουδάν νά παραγγείλει μετά τό τέλος του πολέμου στά ναυπηγεία τής Πόλης τή ναυπήγηση 40 σαϊτιών, κατά τό ύπόδειγμα τών ύδραίικων. Στίς ύπηρεσίες τών ελληνικών πλοίων ύπολόγιζε πολύ — σέ μιά τουλάχιστον περίοδο — ό καπου­ δάν πασάς τής τουρκικής ’Αρμάδας. Αύτό μάς ύπενθυμίζει ό Κ. Σιμόμπουλος (Ξένοι ταξιδιώτες στήν 'Ελλάδα, βιβλ. 164, τ. Β', σελ. 663). Τά ύδραίικα πλοία, σύμφωνα μέ διαταγές τοΰ καπουδάν πασά ήταν πάντοτε σέ ετοιμότητα, γιά συμμετοχή σέ πο­ λεμική ή άλλη επιχείρηση τών ’Οθωμανών στή θάλασσα. Τό 1798 κατά τήν άποβίβαση τοΰ Βοναπάρτη στήν Αίγυπτο πρόσταζε ό σουλτάνος τούς προε­ στούς τής "Υδρας νά στείλουν 15 καράβια γιά τήν έκστρατεία τοΰ οθωμανικού στόλου. Τό 1800 πή­ ραν παραγγελία οί 'Υδραίοι νά ετοιμάσουν καράβια 5 ώς 7 χιλιάδων κοιλών (140-190 τόν.), τό καθένα καί συνολικής χωρητικότητας 120 χιλ. κοιλών (3385 τόν.) καί νά τά στείλουν αμέσως στήν ’Αλε­ ξάνδρεια, γιά τή μεταφορά άπό έκεΐ τών γαλλικών •στρατευμάτων στήν Τουλόνα. 'Η έπικουρία σέ πλοία, πού ζητούσαν — καί έπαιρναν — άπό τούς 'Έλληνες, δείχνει δτι είχαν πολλές άνάγκες καί τούς έλειπαν καράβια. "Οπως τούς έλειπαν καί πληρώματα. Κατά τά άλλα είχαν μεγάλες δυνατότητες νά κατασκευάζουν καράβια καί μάλιστα σέ μεγάλον άριθμό — καί τοΰτο άπό τούς πρώτους αιώνες τής τουρκοκρατίας. Είχαν κληρο­ νομήσει άπό τό Βυζάντιο, τό έγραψα ήδη, μιά άπέραντη άλυσο άπό ναυστάθμους καί νεώρια μέ λίγον ή πολύ έξοπλισμό καί μάλιστα περιοχές πού τούς εξασφάλιζαν χωρίς δυσκολία άφθονη ξυλεία, ενώ πολλές περιοχές τούς έστελναν τά μέταλλα, τό σχοινί καί τό κανάβι. Πολλά βέβαια άπ’ αύτά έγκαταλείφθηκαν, ένώ άλλα πήραν άνάπτυξη καί με­ γάλωσαν. Τό 18ον αιώνα καί στίς παραμονές άκόμη τής Ελληνικής Έπαναστάσεως λειτουργούσαν μεγάλα ναυπηγεία στή Σινώπη, τήν Πόλη, τή Μυτι­ λήνη καί τήν 'Αλικαρνασσό. Καί στήν Πρέβεζα. Στούς τόπους αύτούς ύπήρχαν πολλοί "Ελληνες καραβομαραγκοί, μέ συνείδηση τής τέχνης καί μακριά ναυτική παράδοση. Οί δαπάνες γιά τήν κατασκευή τών τουρκικών πλοίων ήταν κατώτερες άπό κάθε άλλη περίπτωση. Τό ισχυρότερο πλοίο, σημειώνει ό Δ. Κόκκινος,

254

στοίχιζε τό πολύ 225 χιλ. χρυσά φράγκα (ή 450 χιλ. γρόσια), εκτός άπό τόν εξοπλισμό του. ’Αλλά καί τά χρήματα αύτά γιά τήν κατασκευή τους βάραιναν τίς περσότερες φορές δχι τό τουρκικό θησαυρο­ φυλάκιο άλλά τούς ραγιάδες τών νήσων καί τής Πελοποννήσου, πού πλήρωναν γι’ αύτό ιδιαίτερο φόρο. ’Έτσι ή Ρόδος ήταν ύποχρεωμένη νά δίνει μέ τούς φόρους της 4 πλοία, ή Χίος 6, ή Κύπρος 7, ή Πελοπόννησος 3, ή Νάξος, ή ’Άνδρος, Μυτιλήνη καί Σάμος άπό ένα. Ανάλογη μερίδα στό βάρος γιά τή συγκρότηση τοΰ τουρκικού στόλου είχαν τό 18ον αιώνα οί Μύκονος, Ναύπακτος, Εύβοια, Σύρος, Πάρος καί ή Λήμνος. 'Υπήρχε δμως καί άλλος τρόπος γιά τή συγκρό­ τηση στόλου. Μέχρι τά μέσα τοΰ 18ου αιώνα ό κα­ πουδάν πασάς διέθετε στούς μπέηδες τό σκάφος, τά πυροβόλα, τή γαλέτα γιά τό πλήρωμα, λίπος γιά τό άλειμμα τής γάστρας, τό έρετικό (κάπου 200 κω­ πηλάτες) καί ορισμένους πολεμιστές. "Ολα τά άλ­ λα τά έξασφάλιζε ό μπέης, άπό διαρπαγή ή άπό τά λάφυρα. Άλλά κι αύτό τό σκάφος δέν τό ’διναν πάντα. Πάντως δταν τοΰ χορηγούσαν τή γαλέρα μέ τήν άρματωσιά της καί τό πυροβολικό, τότε οί νησιώτες έφεραν τή δαπάνη γιά τό έρετικό καί τή συντήρηση. Βάσεις τοΰ στόλου είχαν οί Τοΰρκοι μόνο μέσα άπό τά Δαρδανέλλια — στή Νικομήδεια καί τήν Πόλη. Οί στεριές τής Καλλιπόλεως καί τής άπέναντι άσιατικής άκτής αποτελούσαν — καί άπετέλεσαν έπί πολλούς αιώνες — τό φυσικό θώρακα τής θαλασσινής δυνάμεως τών Όσμανλήδων. Καί απο­ τελεί σημάδι χαμηλού βαθμού όργανώσεως τό γεγονός αύτό, πού άποστεροΰσε τό στόλο άπό τή δυνατότητα δράσεως μακριά άπό τά Δαρδανέλλια, άφοΰ τοΰ έλειπε ή λογιστική ύποστήριξη. ’Έπρεπε νά ’ρθουν οί Αιγύπτιοι τό 1824, γιά νά ιδρύσουν, μέ τή φωτισμένη παρόρμηση τών Εύρωπαίων συμ­ βούλων τους, προχωρημένες βάσεις στό Νεόκαστρο, τήν Κορώνη, τήν Αλικαρνασσό καί τή Σούδα. Παρουσιάζει τέτοια παράδοξα ή ιστορία: τό ναυτικό σ’ δλες τίς χώρες προστατεύει τίς άκτές. Στήν Τουρκία τών σουλτάνων, άλλά καί μετά άπ αύτούς, τό ναυτικό ζητοΰσε άπό τίς άκτές προστα­ σία. Στήν προκειμένη περίπτωση τήν Καλλίπολη. 'Ο τουρκικός στόλος χωριζόταν σέ δυό μοίρες, τή μιά μέ βάση τήν Κωνσταντινούπολη καί τήν άλλη τό Αιγαίο. 'Η πρώτη ήταν έποχιακή δηλαδή συγκροτείτο τήν άνοιξη καί διαλυόταν τό χειμώνα. Ταξίδευε στό Βόσπορο καί τήν Προποντίδα κι έ­ βγαινε τήν άνοιξη στήν ’Άσπρη Θάλασσα. 'Η άλ­ λη, τοΰ Αιγαίου, άποτελεΐτο άπό τίς τοπικές έφεδρικές μοίρες τών πλοίων, πού διαχείμαζαν σέ άσφαλή αγκυροβολιά. 'Η άδράνεια δμως τών πολε-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

Φρούριο στά Στενά τών Δαρδανελλίων, άπό ιταλικό χάρτη τών χρόνων τής 'Ενετοκρατίας.

μικών στόλων τούς χειμερινούς μήνες έδινε τήν εύκαιρία στούς πειρατές καί τούς κουρσάρους νά δρουν άνενόχλητα. Οί συγγραφείς σημειώνουν ότι σ’ αύτή τή δράση δέν ύστέρησαν οί "Ελληνες σέ σκληρότητα. Παλαιά ό ντονανμάς, δηλαδή ό στόλος, είχε έναν τυπικό καί έναν πραγματικό άρχηγό. ' Ο τυπι­ κός αρχηγός τών γαλερών καί τών Κιρλαγκιτσίων ήταν ό καπουδάν (ή καπετάν) πασάς, πού έμεινε μόνιμα στήν Πόλη. Μοναδική συμμετοχή του στή δραστηριότητα τοΰ στόλου ήταν ότι έπαιρνε μερίδα άπό τίς λείες καί τά λάφυρα. Αύτό όμως γιά τό καλοκαίρι. Γιατί τό χειμώνα, αύτά τά έπαιρνε ό μπέης τής γαλέρας πού έπιασε τή λεία ή τό λάφυρο. Πραγματικός αρχηγός τοΰ ντονανμά, άπό τά μέσα τοΰ 18ου αιώνα ήταν ό Μπέης (ή Μπέγης) τής Ρόδου, μέ τόν τίτλο καπετάν - μπέης ή καπουδιανάμπεης, πού έπέβαινε στήν καπιτάνα, δηλαδή τή ναυαρχίδα καί ήταν κυβερνήτης τής σημαίας καί ύπαρχηγός τοΰ στόλου, όταν ό στόλος έβγαινε στό Αιγαίο. Βοηθός τοΰ Μπέγη τής Ρόδου ήταν ό Μπέγης τής Μήλου - Σαντορίνης, μέ τόν τίτλο πατρώνα μπέγης ή πατρωνά-μπεης καί έπέβαινε στή μοιραρχίδα. Αύτός διοικοΰσε τήν πρωτοπορία, ένώ ό κα­ τόπιν άπ’ αύτόν στήν ιεραρχία τοΰ στόλου ριαλάμπεης, έπέβαινε στή ριάλα (ρεάλε) καί διοικοΰσε

τήν ούραγία. 'Επομένως στή σειρά ήταν ό καπου­ δάν πασάς, ό καπετάν μπέης, ό πατρωνά-μπεης καί ριαλά-μπεης. Τό λατινογενές αύτό ονοματολόγιο τό είχαν πάρει οί Τούρκοι άπό τούς Ενετούς, οί όποιοι χρησιμοποιοΰσαν τούς όρους Capitana, Patrona, Reale, στό ναυτικό τών γαλερών, τό 15 ώς τόν 17ον αιώνα. Μέ διαφορετική όμως σειρά. Οί γαλέρες τών άλλων μπέηδων λέγονταν μπέγλιέρες (μπεηλίδικες) ή σαλεανές. 'Ο ύπαρχηγός τής ’Αρμάδας λεγόταν καί σερασκέρης τών βασιλικών φρεγαδών κι όταν τήν ύπαρχηγία άσκοΰσε ό πατρωνάμπεης, ό τελευταίος αύτός λεγόταν καί σερδάρης τών βασιλικών φρεγαδών (’). Φυσικό είναι νά σκεφθοΰμε ότι ή οργάνωση τοΰ τουρκικοΰ ναυτικοΰ πέρασε άπό διάφορα στάδια έξελίξεως. Στό 18ον αιώνα, κυρίως τό δεύτερο μισό του καί στίς άρχές τοΰ επομένου σημειώνουν έντονη τήν παρουσία τους έναντι τών Ελλήνων τρεις βασικές θέσεις: τοΰ καπουδάν πασά, τοΰ Δραγομά­ νου (Διερμηνέως) τοϋ Στόλου καί τοΰ 'Έλληνα μπάςρέϊση (αρχιπλοιάρχου) πού έπέβαινε στό οϋτςάμπαρλί, δηλαδή τήν τουρκική ναυαρχίδα. 1) 'Ο Γάλλος συγγραφεύς A. Du Sein (βιβλ. 592, τ. Β' σ. 34) κατο­ νομάζει λεπτομερειακά τή διάρθρωση τοϋ τουρκικού στόλου στήν 3η δεκαετία τοΰ Που αιώνα. Δέν συμφωνεί όμως απολύτως τό κείμενό του μέ τά όσα γράφω έδώ. ’Ίσως διότι έπισκοπεΐ άλ­ λη χρονική περίοδο.

255

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

γ. Καί πρώτα, ό καπουδάν - πασάς Άπό τήν αρχή τοΰ 18ου αιώνα, ήταν ό καπουδάν πασάς άρχηγός τοΰ ναυτικοΰ καί ύπουργός τών Ναυ­ τικών, μέλος τοΰ αύτοκρατορικοΰ συμβουλίου καί μπεηλέρμπεης τής Καλλιπόλεως. Στήν κρατική ιεραρχία έργόταν άμέσως μετά τόν Μεγάλο Βεζύρη μέ τόν τίτλο έλέω Θεοΰ Βεζύρης καί Καπουδάν Πα­ σάς. Στό υψηλό τοΰτο άξίωμα διορίζονταν, μετά τό θάνατο του Μπαρμπαρόσσα, ώς έπί τό πλεΐστον δού­ λοι τοΰ Σουλτάνου. Μέ τήν προσωνυμία αύτή προσ­ διόριζαν εκείνους πού προέρχονταν άπό παιδιά τοΰ παιδομαζώματος, περνούσαν ειδικά αύτοκρατορικά σχολεία καί μετά έμπαιναν στήν Αύλή. 'Ως Άρχηγός τοΰ Ναυτικοΰ ό καπουδάν πα­ σάς, άσκοΰσε, φυσικά, τά σχετικά μέ τή θέση του ναυτικά καθήκοντα, είχε δμως καί διοικητικά καί άλλα καθήκοντα πάνω σέ 43 ελληνικά νησιά. Καί στά μέν ναυτικά καθήκοντα τόν βοηθοΰσαν ό καπουδιανάμπεης (άντιναύαρχος) καί οί πατρωνάμπεης (άντιναύαρχος) καί ριαλάμπεης (ύποναύαρχος), στά σχετικά δέ μέ τά νησιά ζητήματα ό Δραγομάνος (διερμηνεύς) τοΰ στόλου. Πολλές, τίς περισσότερες φορές, ήταν άνίδεος στά ναυτικά θέματα καί τή θέση του έπαιρνε χάρη στίς γνωριμίες του καί πλειοδοτώντας σέ μπαχτσίσια, δηλαδή φιλοδωρήματα πρός τό σουλτάνο καί τό άμεσο περιβάλλον του. ’Έπρεπε κατά τεκμήριο νά έχει τήν έμπιστοσύνη του, τοΰ Μεγάλου Αφέντη, τοΰ όποιου δοκίμαζε — στήν παραμικρή κακοτυχία ή ολίσθημα — τήν άνελέητη οργή. Μόλις διοριζόταν διάλεγε καί τοποθετούσε στά πλοία άνθρώπους τής άρεσκείας του, μέ άντάλλαγμα πλούσια φιλοδωρήματα. Αύτός τοποθετούσε καί τόν ύπαρχηγό του καπουδιανάμπεη, καθώς καί τούς μοιράρχους πατρονάμπεη καί ριαλάμπεη. Έπιβαίνοντας ό Λόρδος Βύρων, τό Μάιο τοΰ 1810, σέ βρεταννική φρεγάτα, έπισκέφθηκε στήν Πόλη μέ τό έπιτελεΐο τοΰ πλοίου τόν καπουδάν πασά, στήν έδρα του. Έκεϊ ό Τοΰρκος στόλαρ­ χος τοΰ άνακοίνωσε μέ άφέλεια, δτι ποτέ δέν είχε βγει μέ πλοίο στό πέλαγος, μόλον πού πολύ άγαποΰσε τή θάλασσα! Καί έδειξε μεγάλο θαυμασμό δταν, στήν ερώτησή του, άν ύπήρχε στό πλοίο άνδρας πού νά γνωρίζει τό χειρισμό τής πυξίδας, πήρε τήν άπάντηση δτι κάθε ναύτης στό άγγλικό πλοίο έγνώριζε τό χειρισμό της. Στά 43 νησιά πού ύπάγονταν σ’ αύτόν είχε άρμοδιότητες διοικητικές, οικονομικές, φορολογι­ κές, στρατολογικές κ.ά. Οί πιό όδυνηρές γιά τούς νησιώτες ήταν οί φορολογίες καί γενικά οί αύθαίρετες παροχές, τίς όποιες τούς επέβαλλε. Είχε ξο­ δέψει καί έκεΐνος μεγάλα ποσά σέ δώρα γιά νά πάρει τήν θέση τήν όποια κατείχε καί τά ποσά αύτά έπρε­ πε νά τά είσπράξει, συχνά στό πολλαπλάσιο. ’Έτσι

256

Καπουδάν πασάς άπό τό βιβλίο τοΰ Octavien Dalvimat; The costums of Turkey. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

ή έξοδος στό Αιγαίο, μιά ή δυό φορές τό χρόνο, συνήθως τήν άνοιξη, τοΰ καπουδάν πασά έπαιρνε τή μορφή άληθινής συμφοράς γιά τούς νησιώτες (άνθ. 38). Δέν έπισκεπτόταν προσωπικά δλα τά νησιά. Αγκυροβολώντας μέ τή μικρή ναυτική του μοίρα σ’ ένα ήσυχο άγκυροβόλιο, είσέπραττε άπό τούς νησιώτες τούς φόρους μέ άντιπροσώπους. Συνή­

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι θιζε νά στέλνει ταχυδρόμους, τά λεγάμενα μεντζή­ λια μέ ειδικές άποστολές, καί τά έξοδά τους έπιβάρυναν τά νησιά στά όποια περνούσαν. Οί ταχυδρό­ μοι αύτοί ήταν συνήθως εκβιαστές καί τυχοδιώ­ κτες, πού ταξίδευαν άπό νησί σέ νησί μέ διάφορες προφάσεις. Προπάντων γιά άργυρολογία. Τό κάθε νησί οφείλε νά τούς τρέφει γιά κάμποσες ήμέρες. ΤΗταν, όπως σημειώνει ό Σιμόπουλος, ή μεγάλη μά­ στιγα τών Κυκλαδιτών. Κι αλίμονο άν σηκωνόταν φουρτούνα. ’Έπρεπε οί νησιώτες νά τούς τραπε­ ζώνουν ολόκληρες βδομάδες αύτούς καί τά πλη­ ρώματα, νά πληρώσουν τά ναϋλα ώς τό άλλο νησί καί έπιπλέον νά τούς δίνουν 'ένα ρεγάλο, σέ χρήματα. ’Άλλο σοβαρό καί πολύ έπώδυνο στό Αιγαίο γεγονός ήταν ή έτήσια στρατολογία τών ναυτών γιά τά βασιλικά καράβια. Τών μελλάχηδων. 'Ο καπουδάν πασάς όριζε τήν αριθμό τών νέων, πού έπρεπε νά στρατευθοΰν. Συνήθως ό αριθμός αύτός ήταν μεγαλύτερος άπό τίς πραγματικές ανάγκες ή άπό τίς δυνατότητες τών κατοίκων. 'Η διαφορά, κάτι σάν άντισήκωμα, γιά τούς μή στρατευομένους πλη­ ρωνόταν άπό τούς έξουθενωμένους κατοίκους σέ χρήμα καί τό χρήμα αύτό έπεφτε στόν άπύθμενο καί γι’ αύτό άκόρεστον κορβανά τοΰ καπουδάν. Τρία μόνο άπό τά νησιά τοΰ Αιγαίου δέν ήταν ύποχρεωμένα νά πληρώνουν τούς φόρους του: 'Η Σύρα, ή ’Άνδρος καί ή Τήνος. Οί φόροι τής Σύρας καί τής ’Άνδρου είχαν παραχωρηθεΐ άπό τό σουλ­ τάνο Άβδούλ Χαμήτ σέ μιά άπό τίς άνεψιές του, άδελφή τοΰ κατόπιν σουλτάνου Σελήμ Γ'. Τήν Τή­ νο τήν έκμεταλλευόταν ένας Τοΰρκος τοπάρχης. Μέ λίγες έξαιρέσεις, αύτοί οί έλέω Θεοΰ βεζύρηδες ξεχώριζαν γιά τήν πονηριά καί τή σκληρότητά τους. 'Υπήρχε στήν Κωνσταντινούπολη ένα πλάτωμα, κοντά στό μουράγιο, δηλαδή τήν προκυ­ μαία τών καλιόντζήδων, δπου έκτελοΰντο οί κατάδικοι τοΰ καπουδάν πασά. Γιά τίς έκτελέσεις αύτές μάς διέσωσαν λεπτομέρειες οί ξένοι ταξιδιώτες. Οί μελλοθάνατοι ύποχρεώνονταν νά γονατίσουν κι ό δήμιος τούς άποκεφάλιζε μ’ ένα κοντόσπαθο ή ένα πλατύ μαχαίρι. Μερικές φορές δέν ήταν άρκετό ένα κτύπημα, γιά νά φέρει τό θάνατο. 'Όταν ή έκτέλεση γινόταν μυστικά, προτιμούσαν τό στραγ­ γαλισμό. Συνέβαινε ν’ άπαγχονίζουν τόν κατάδικο κρεμώντας τον άπό ένα καρφί, πού έμπηγαν στόν τοίχο. Τά έπίσημα πρόσωπα, πρώτα τά στραγγά­ λιζαν καί μετά τά κρέμαγαν άπό τήν άγχόνη. Μ’ αύτές τίς συνθήκες ό καπουδάν πασάς ήταν ένα πρόσωπο, πού έπρεπε νά προσέχουν οί άμοιροι Έλληνες. Γιά νά διατηρούν λοιπόν καλές σχέσεις καί έξευμενίζουν τόν καπουδάν πασά καί τό περι­ βάλλον του έστελναν, τόσο κατά τό διορισμό του όσον καί κατά διαστήματα καί προπάντων στίς γιορτές τοΰ μπαϊραμιού καί τοΰ ραμαζανιοΰ χρή­ ματα καθώς καί δώρα σέ βούτυρο, τυρί, ζάχαρη κ.ά. 3/17

Τυπικά τό δοσίματα αύτά ήταν προαιρετικά, στήν ούσία δμως ήταν ύποχρεωτικά καί κακή μοίρα περίμενε έκείνους πού δέν άκολουθοΰσαν τό έθιμο. Καί μή νομίσετε δτι τό φιλότιμο, δπως λέγονταν αύτά τά δοσίματα, ήταν κανένα δωράκι. Τό άντίθετο, άνέβαινε σέ πολλές χιλιάδες γρόσια. Συνέβαινε δέ καί τό πλήρωμα τής ναυαρχίδας τοΰ καπουδάν ή τών άλλων πλοίων πού τή συνόδευαν νά επιπίπτουν μέ διάφορες προφάσεις στούς πληθυσμούς τών νη­ σιών καί νά άρπάζουν μέ τή βία τό δικό τους φιλό­ τιμο. ’Άμεσος βοηθός τοΰ καπουδάν πασά στή διοί­ κησή καί έποπτεία τών 43 νησιών ήταν ό δραγο­ μάνος τοΰ στόλου. Τυπικά ήταν ό έπίσημος διερμη­ νέας τοΰ Άρχηγοΰ στίς έπαφές του μέ τούς νησιώ­ τες, ούσιαστικά δμως είχε άρμοδιότητα γιά οικονο­ μικά καί διοικητικά θέματα, γιά τούς φόρους, τίς αγγαρείες, τά παράπονα καί γιά τή στρατολογία. Φαναριώτης συνήθως ό δραγομάνος τοΰ στόλου, καταλάμβανε αύτή τή θέση δχι τόσο γιά τή μόρ­ φωσή του δσο γιά τά δώρα πού έδινε καί χάρη στίς γνωριμίες του. Τό μισθό του τόν κατέβαλλαν οί νησιώτες, οί όποιοι μάλιστα πλήρωναν κατά τό διορισμό του τό βοήθημα τής δραγομανίας. ΤΗταν απαραίτητο γιά νά άντισταθμίσει μ’ αύτό τάμπαχτσίσια, τά όποια είχε δώσει γιά τό διορισμό του. Είσέπραττε δμως έκτος, άπό τό μισθό του ποσοστό στόν έτήσιο φόρο τοΰ καπουδάν, τό όποιο λεγόταν χισμέτ ή χοσμέτ κι ήταν άποζημίωση γιά τόν κόπο του. Δεχόταν φυ­ σικά καί διάφορα δοσίματα, άνάλογα μέ τήν δρεξή του ή τή φιλοτιμία του. Ό δραγομάνος τοΰ στόλου φορούσε χρυσο­ ποίκιλτη στολή μέ φέσι καί τόν προσαγόρευαν ένδοζώτατο, εκλαμπρότατο καί πανευγενέστατο άρ­ χοντα. Είχε βοηθούς καί δούλους πού όλωνών τούς μισθούς καθώς καί τά διάφορα δοσίματα τά πλήρω­ ναν οί πόλεις καί τά νησιά τοΰ Αιγαίου. ’Ενδιάμεσος, συνδετικός κρίκος άνάμεσα στόν άπληστο καί άδικο άρχηγό, καί τούς νησιώτες μποροΰσε μέ τήν έπιρροή του καί τά άπαραίτητα δοσίματα νά εύεργετεΐ τούς ομοεθνείς του, θερα­ πεύοντας τά παράπονα, μετριάζοντας τή φορολο­ γία ή μειώνοντας τό μέγεθος τής στρατολογίας. Παρηγοριά δηλαδή καί καταφυγή γιά τούς κατα­ τρεγμένους. Καί πολλοί τους δραγομάνοι έτσι ήταν. Μερικές δμως φορές οί δραγομάνοι ήταν χειρό­ τεροι κι άπ’ τούς Τούρκους. ’Έμοιαζαν μέ τόν άπλη­ στο καί άδικο άφέντη τους καί τόν ξεπερνοΰσαν. Μόνη ή παρουσία τους προμηνοΰσεά^ανζά. Ό Νικό­ λαος Μουρούζης, σημειώνουν οί συγγραφείς, ήταν τυφλό όργανο τών τυράννων. Φοροΰσε μεγαλοπρεπή στολή καλλιοντζή κι είχε 70-80 πειναλέους "Ελληνες, πού έτρεχαν γύρω του μέ έσχατη δουλοφροσύνη κι απομυζούσαν τούς κατοίκους.

257

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι Γι’ αύτό πολλές φορές ή είσπραξη τών φόρων προκαλοΰσε τρόμο καί οργή στούς "Ελληνες. Εί­ χαν κάθε συμφέρον νά άποφύγουν τήν έπαφή μέ τόν καπουδάν πασά ή τό δραγομάνο μέ τήν άκολουθία τους, έπαφή πού κατέληγε στήν καταλήστευσή τους. Καί έπιδίωκαν νά αναλαμβάνουν οί ’ίδιοι τήν είσπραξη. Τοϋτο τό είχαν πετύχει οί 'Υδραίοι προεστοί, άπό τό τελευταίο τέταρτο τοϋ 18ου αιώνα, χάρη στίς πολύτιμες ύπηρεσίες πού πρόσφεραν στούς Τούρκους μέ τά καράβια τους. Στά άλλα νησιά νοικιάζονταν οί φόροι άπό κάποιον "Ελλη­ να, ό όποιος φρόντιζε νά συγκεντρώσει τό προκαθο­ ρισμένο ποσό κι ένα κέρδος. Μερικές δμως φορές ό ένοικιαστής προσπαθούσε νά είσπράξει δσον τό δυνατόν περισσότερα καί κατέληγε νά καταληστεύει τούς ομοεθνείς του. "Οταν παραγινόταν τό κακό ό λαός άντιδροΰσε. Καί κάποτε άντιδροΰσε δυναμικά. Τό 1780 στή Τζιά, ένας παπάς ενοικιαστής τών φόρων τοΰ νησιοΰ, άρνιόταν νά λογοδοτήσει γιά τίς εισπράξεις καί τά ποσά πού κατέβαλε στόν καπουδάν. ’Ανή­ μερα τό Πάσχα, ό συγκεντρωμένος λαός γιά τή δεύ­ τερη ’Ανάσταση ζήτησε λογοδοσία άπό τόν παπά, τήν ώρα πού εκείνος ντυμένος μέ τά λαμπρά του άμφια έμπαινε στήν έκκλησία, πλάι στό δεσπότη. 'Ο παπάς άρνήθηκε, γιατί θεώρησε τήν άπαίτηση προσβλητική καί άκαιρη. Τότε ό λαός δρμησε πά­ νω του, τόν έσυρε έτσι λαμπροφορεμένο δπως ήταν σέ μιά τοποθεσία, δχι μακρινή καί κεϊ τόν θανά­ τωσε μέ λιθοβολισμό. 'Ο καπουδάν πασάς, δταν έφθασε άργότερα, τιμώρησε τό νησί καί τούς άνθρώπου του.

δ. Μπας- ρείσης 'Υπήρχαν στόν τουρκικό στόλο ρεΐσηδες δηλαδή ναύκληροι ή πλοηγοί, "Ελληνες. Άρχιπλοηγός ή άρχιναύκληρος, κατά λέξη μπάς-ρέϊσης (μπάς = κεφαλή, άρχή, ρεΐς = πλοίαρχος) ήταν ή άνώτερη βαθμίδα πού μπορούσε νά φθάσει στόν τουρκικό στόλο "Ελληνας ναύτης. 'Υπηρετούσε πάνω στό ναυαρχικό τρίκροτο, τό οϋτς-άμπαρλί, καί βασικά ήταν ή αρχηγός τών μελλάχηδων, τών Ελλήνων ναυτών, πού ύπηρετοΰσαν στόν τουρκικό στόλο. Ρεΐσηδες ύπήρχαν σ’ δλα τά τούρκικα πλοία, στά όποια ύπηρετοΰσαν "Ελληνες ναΰτες. Πολλές φο­ ρές είχαν καί βοηθό "Ελληνα, τόσον ό μπάς-ρεΐσης δσον καί οί ρεΐσηδες. Οί Τούρκοι τούς είχαν μεγά­ λη έκτίμηση γιά τίς ναυτικές άρετές καί τήν ικανό­ τητά τους. 'Ο μπάς ρεΐσης είχε τήν εύθύνη γιά τήν πειθαρ­ χία τών μελλάχηδων, ένώ παράλληλα φρόντιζε γιά τήν ένδιαίτηση, τήν ένδυμασία καί τήν τροφή τους, έπλήρωνε τούς μισθούς των μέ χρήματα πού έπαιρ­ νε άπό τή συνεισφορά τών νησιών, καί τούς προστά­ 258

τευε ένάντια σέ κάθε άδικία ή βοηθούσε στή θερα­ πεία των παραπόνων τους. ΤΗταν πραγματικά μιά κατάκτηση τών νησιωτών, πού χρονολογείται άπό τήν τελευταία δεκαετία τοΰ 18ου αιώνα. 'Ο πρώτος μπάς-ρεΐσης πού διορίστηκε ήταν ό καπετάν Γεώρ­ γιος Βούλγαρης, τό 1798. Είχε βοηθό (βεκίλη) τόν Κωνσταντή Γιάννη Γκιοΰστον, ναύλερον τοΰ οϋτσάμπαρλί. 'Ο Γ. Βούλγαρης ήταν 'Υδραίος, δπως 'Υδραίοι ήσαν καί οί κατόπιν άπ’ αύτόν μπάς-ρεΐσηδες τοΰ τουρκ.ικοΰ στόλου. Τοϋτο οφειλόταν στό δτι ή "Υδρα έστελνε τούς περσότερους ναΰτες γιά τήν ’Αρμάδα. Πέρα δμως άπό τά προβλήματα τοΰ προσωπι­ κού, ό μπάς ρεΐσης είχε κατά κύριον λόγον πλοιαρχικά καθήκοντα. ΤΗταν ένας άπό τούς πλοιάρχους τής τουρκικής άρχηγίδας καί μολονότι τυπικά δεύ­ τερος στή σειρά, στήν πραγματικότητα έρχόταν πρώτος. Αύτό, δπως είπαμε πιό πάνω, μάς βεβαιώ­ νει ό Γ. Κριεζής, πού γνώριζε προσωπικώς τήν κατάσταση. 'Η ναυτολογία καί συγκέντρωση τών 'Ελλή­ νων ναυτών άπό τά νησιά άνήκε κι αύτή στήν άρμοδιότητα τοΰ μπάς- ρεΐση. Μά δχι πάντοτε. Κι οί νησιώτες εύγνώμονα τόν προτιμούσαν άπό τούς Τούρκους άπεσταλμένους, οί όποιοι δέν ξεχνού­ σαν τίς συνήθειες τους γιά ληστεία καί άρπαγή. 'Ο μπάς-ρεΐσης δμως φρόντιζε καί γιά τά κοινοτικά ή' άλλα ζητήματα κι αύτό μπορούσε νά τό κάνη χάρη στήν έπιρροή τήν όποια ασκούσε κοντά στόν κα­ πουδάν πασά. Ποιος διόριζε τόν μπάς-ρεΐση; Τόν πρότειναν οί 'Υδραίοι καί ένέκρινε τό διορισμό του ό Τούρ­ κος ναύαρχος — αύτό τουλάχιστον έπρόλεπε τυ­ πικά ένα άπό τά διοικητικά άρθρα (τό άρθρο 9) τοΰ Νόμου τής "Υδρας τοΰ 1818. Στήν πράξη φυ­ σικά έδέσποζε ή θέληση τοΰ Τούρκου ναυάρχου, πού γνώριζε συνήθως τόν διοριζόμενο μπάς-ρεΐση άπό προϋπηρεσία του στόν τουρκικό στόλο. Κι είναι άξιο νά σημειωθεί δτι στό διορισμό αύτό δέν έπικρατοΰσε ή εύνοια καί τό πεσκέσι, δπως γινό­ ταν μέ τούς Τούρκους βαθμοφόρους, άλλά πρυτά­ νευε ή ικανότητα καί τόλμη τοΰ ύποψηφίου. Γιατί σ’ αύτόν καί στούς άλλους "Ελληνες έπρόκειτο νά στηριχθεϊ ή άσφάλεια τής ναυαρχίδας, καθώς καί ή κίνηση καί τύχη τοΰ τουρκικοΰ στόλου.

Μιλοΰν τά άρχεΐα γιά μιάν έπιχείρηση τών Τούρκων έναντίον τών Ρώσων τό 1807. Τήν ώρα τής μάχης πήρε φωτιά τό μεσαίο κατάρτι άπό έκρηκτικό βλήμα καί τό μεγάλο όμορφο ναυαρχικό καράβι κινδύνευε νά τιναχθεΐ στόν άέρα. Οί Τούρ­ κοι έντρομοι, είχαν σαστίσει καί έβαλαν τίς φωνές. - Τί κάθεστε παλικάρια, φώναξε ό μπάς-ρεΐσης, Γιάν­ νης Καραντάνης κι δρμησε μέ 80 μελλάχηδες στά κατάρτια. Τά μισδράλλια καί οί σφαίρες έπεφταν

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ζένοι χαλάζι. Οί "Ελληνες δμως έσβησαν τή φωτιά καί έσωσαν τό καράβι. Καί πήραν πλούσια άμοιβή. 'Ο ένθρονισμός τους μπάς-ρεΐση γινόταν σέ έπίσημη τελετή, μέ τήν παρουσία τοΰ καπουδάν πασά. Τό τυπικό ήταν νά τοΰ φοροΰν πολυτελές καββάδι, ένα είδος επενδυτή, χρυσοΰφαντο καί μαργαροκέντητο. Οί "Ελληνες μπάς-ρεΐσηδες έπρόσφεραν πολύ­ τιμες ύπηρεσίες στό τουρκικό ναυτικό άλλά καί στούς ομοεθνείς τους. Μερικοί άπ’ αύτούς άνταμείσθηκαν, δπως ό Γ. Βούλγαρης μέ τό διορισμό του ώς διοικητή (ζαμπίτη) στήν "Υδρα καί ναζίρη (προ­ βλεπτή) στόν Πόρο καί τίς Σπέτσες. ' Ο τελευταίος δμως, ό καπετάν Κωνσταντής Γκιοΰστος έγινε μάρ­ τυρας: θεωρήθηκε άπό τούς Τούρκους ύποπτος γιά αποστασία στόν τουρκικό στόλο μέ τήν έναρξη τής Έπαναστάσεως καί άπαγχονίσθηκε μαζί μέ πολλά ελληνόπουλα - μελλάχηδες (άνθ. 39).

ε. Ή δύναμη τοΰ ντονανμά Ποία άραγε νά ήταν ή δύναμη σέ πλοία τοΰ ντο­ νανμά; 'Η ’Επανάσταση βρήκε τόν τουρκικό στόλο προσορμισμένο στό Βόσπορο, έκτος άπό μιά ναυτική μοίρα, πού στάθμευε στόν Μοΰρτο τής ’Ηπείρου γιά νά ένισχύσει τά στρατεύματα τοΰ Χουρσίτ, τά όποια πολιορκοΰσαν τά Γιάννενα. 'Η συνολική δύναμή του ήταν 4 τρίκροτα, 13 δίκροτα τών 74 πυ­ ροβόλων, 7 ράζα-βασέλα (ή ράζα - δελίνια), 25 φρε­ γάτες μέ μιά μόνο σειρά πυροβόλων σέ κάθε πλευρά, 28 μυοδρόμωνες (μπάρκα), 60 καί πλέον βρίκια, καί άνάλογο άριθμό άπό βρικογολέτες (μυοπάρωνες) τύπου μπομπάρδας, γολέτες (ήμιολίες) καί άλλα μικρότερα σκάφη. 'Υπήρχαν επίσης καί πυρ­ πολικά, τά όποια δμως ποτέ δέν χρησιμοποίησαν, άποτελεσματικά, οί Τούρκοι. (Δέν ύπάρχει ομοφωνία γιά τή δύναμη τοΰ τουρκι­ κού στόλου στήν άρχή τής Έπαναστάσεως. Καθέ­ νας άπό τούς παρακάτω συγγραφείς δίνει καί τή δική του έκτίμηση. Σ. Τρικούπης: 4 τρίκροτα, 13 δίκροτα, 20 φρεγάτες καί κορβέτες καί μερικά άλλα μικρότερα. Ί. Φιλήμων: 6 τρίκροτα, 17 δίκροτα, 26 μονόκροτα καί πολλές κορβέτες καί βρίκια. 'Υπήρχαν έπίσης στόν Μοΰρτο, γιά δράση κατά τοΰ Άλή πασά, 11 πλοία, δηλαδή μιά φρεγάτα, 2 κορβέτες καί 8 κ/φ. Ζυριέν ντέ λά Γκραβιέρ: 17 πλοία τής γραμμής (4 τρίκροτα, 13 δίκροτα τών 74 πυροβόλων), 7 φρε­ γάτες, 5 κορβέτες καί μερικά βρίκια. Κ. Παπαρρηγόπουλος: τά ’ίδια μέ τόν Ζουριέν ντέ λά Γκραβιέρ. Δ. Κόκκινος: 17 πλοία τής γραμμής, τό καθένα μέ 74 πυροβόλα, 7 φρεγάτες, 5 κορβέτες καί πολλά βρίκια. Αύτά, εκτός άπό τή μοίρα τοΰ Μούρτου).

Τά τρίκροτα καί δίκροτα δηλαδή τά πλοία, μέ τίς τρεις ή δυό σειρές πυροβόλα, είχαν έκτόπισμα 1800-2500 τόννους καί πλήρωμα 1000-1500 άνδρες. Τό πυροβολικό τους ίσο μέ τό πυροβολικό ενός ισχυ­ ρού κάστρου τής εποχής. Οί φρεγάτες (μονόκροτες ή δίκροτες) ήταν τών 600-2000 τόννων, έφεραν 40-60 πυροβόλα καί πλήρωμα 300-600 άνδρες. Οί κορβέτες ήταν πιό μικρά πλοία, μέ μιά σειρά πυρο­ βόλα καί έκτόπισμα 400 τόννους. Βρίκια καί βρικογολέτες 200-350 τόννους, πλήρωμα 60-120 άνδρες καί οπλισμό 16-18 πυροβόλα, τά πιό μεγάλα καί 12 περίπου, τά μικρά. Στή δύναμη αύτή πρέπει νά περιλαμβάνονταν καί 12 πλοία άπό τό ότζάκι τής ’Αλγερίας, τής όποιας τό ναυτικό συνεργάστηκε μέ τούς Τούρκους άπό τήν άρχή τού πολέμου.

στ. Πληρώματα Βασικά δυό ήταν οί κατηγορίες τών πληρωμά­ των στά τουρκικά πλοία καί άπό τήν έποχή άκόμη τών γαλερών: τά νεφέρια δηλαδή οί ναΰτες, γιά τούς χειρισμούς καί τίς ναυτικές έργασίες καί οί καλιοντζήδες (ή γαλιοντζήδες, άπό τό γαλιόνι) — πεζο­ ναύτες πολεμιστές, κατάλληλοι γιά τά ρισάλτα καί τούς τράκους, δηλαδή τήν έμβολή καί τήν πεζομαχία. Σάν ναυτικοί ήταν τελείως άκατάλληλοι καί άνίκανοι ν’ άνέβουν στήν έξαρτία. Σάν πολεμι­ στές, οί καλιοντζήδες ήταν συνήθως γενίτσαροι καί μάλιστα τής κατωτάτης ύποστάθμης. 'Η έλλειψη κατάλληλου ναυτικού προσωπικού άνάγκαζε τίς τουρκικές άρχές νά καταφεύγουν στούς ξένους κι έτσι τό πλήρωμα ένός τουρκικού πλοίου άποτελεϊτο άπό πανσπερμία φυλών. 'Υπη­ ρετούσαν σ’ αύτό 'Έλληνες, Σκλαβοΰνοι (Σλάβοι), Δαλματοί, Δουλτσινιώτες ’Αλβανοί καί πειρατές άπό τή Μαυριτανία. ’Ακόμη καί στίς βάρκες τοπο­ θετούσαν 'Έλληνες, πού τούς έντυναν μουσουλμά­ νους. ’Αμάθεια, άνικανότητα καί άδιαφορία, έγκληματική κάποτε, αύτά ήταν τά βασικά χαρα­ κτηριστικά τών τουρκικών πληρωμάτων. Χρειά­ ζονταν πολύν χρόνο γιά ν’ άποκτήσουν κάποια ομοιογένεια καί νά μάθουν νά ταξιδεύουν καί νά μάχονται. Τοΰτο δμως δέν γινόταν πάντοτε έφικτό, γιατί κάθε χρόνο στρατολογούσαν τά άπαραίτητα νεφέρια (ή ταϊφάδες), γιά νά έπανδρώνουν τά κινη­ τοποιούμενα πλοία καί στίς άρχές τοΰ χειμώνα τά άπέλυαν. Ούσιαστικά τό τουρκικό ναυτικό άπέκτησε κά­ ποια οργάνωση καί ύπολογίσιμη ισχύ άπό τήν έπο­ χή πού κατέτασσε συστηματικά "Ελληνες ναΰτες. Πότε έγινε τοΰτο δέν μάς είναι άγνωστο, άφοΰ στούς "Ελληνες κατέφυγαν οί Τοΰρκοι γιά τό ναυτι­ κό τους ήδη άπό τό 14ον αιώνα. 'Η κίνηση αύτή πιό έντονη τόν έπόμενο, συστηματοποιήθηκε τό 16ον αιώνα, περί τά μέσα του. 259

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

'Ο καθηγητής Βασίλης Σφυρόερας, πού μετά τόν Τρύφωνα Κωνσταντινίδη, έρεύνησε τό θέμα σ’ όλο του τό βάθος (βιβλ. 170), μας βεβαιώνει δτι έκδόθηκαν μπουγιουρουλντιά (διαταγές) γιά τήν υπο­ χρεωτική κατάταξη Ελλήνων στό τουρκικό ναυτι­ κό, τό 1540 καί πριν άπ’ αύτό, καθώς καί τό 1560. Τό τελευταίο καθόριζε καί τή σχετική διαδικασία: ήταν μιά διαδικασία, στήν όποια έμφιλοχώρησαν κατά τή μακροτάτη εφαρμογή του πολλές αδικίες, αύθαιρεσία καί δωροληψίες. Οί άνδρες, πού κατατάσσονταν έτσι υποχρεω­ τικά λέγονταν μελλάχηδες (μελλάχ=ναύτης) καί σεφερλήδες (σεφέρ=πόλεμος). Οί πρώτοι υπηρετούσαν στά καράβια τής ’Αρμάδας καί οί άλλοι στόν ταρ­ σανά τής Πόλης. 'Υπήρχαν καί οί γεντεκλήδες δη­ λαδή 'Έλληνες τεχνίτες, καλαφάτες, μαραγκοί, μπάς-καλαφάτες καί μπάς-μαραγκοί — πού μερικοί τους στάθηκαν περίφημοι. 'Η 'Αρμάδα — τό ση­ μειώσαμε ήδη — χρησιμοποιούσε έντατικά καί 'Έλ­ ληνες κολαούζους (πλοηγούς). Οί Τούρκοι πλοηγοί δέν έγνώριζαν τά νερά στίς ελληνικές θάλασσες καί μέ δυσκολία διάβαζαν τήν πυξίδα. 'Η στρατολογία τών μελλάχηδων γινόταν συνή­ θως τήν άνοιξη, μέ τήν έαρινή έξοδο τοΰ καπου­ δάν πασά στό Αιγαίο, άπό τόν ’ίδιο ή τό Δραγομάνο τοΰ Στόλου ή άπό σταλμένους γι’ αύτόν τό σκοπό υπαλλήλους. Σπανιότερα, άπό τόν μπάς-ρείση. Συνέπιπτε χρονικά μέ τήν είσπραξη τοΰ χαρατσιοΰ. Ό Ίδιος ό στόλαρχος ή οί στρατολόγοι όριζαν τόν άριθμό, τών στρατευομένων, πού κυμαινόταν άπό 500-800 άνδρες γιά δλα τά νησιά τοΰ Αιγαίου. Συνέβαινε, δχι σπάνια, ό άριθμός νά είναι ύπερβολικός κι αύτό έδινε τήν εύκαιρία γιά δωροδοκίες καί κατα­ δολιεύσεις, σέ τελευταία άνάλυση γιά πλουτισμό τοΰ πασά καί τών ύποτακτικών του. Τό καθιερωμέ­ νο πάντως ήταν νά παίρνουν έναν άνδρα άνά δέκα οικογένειες στίς πόλεις καί έναν άνδρα άνά είκοσι οικογένειες στά χωριά. 'Υπήρχαν περιπτώσεις δπου οί στρατολόγοι συναντούσαν άπροθυμία καί έχθρότητα. ’Έτσι έγινε κατά τό 1769, μέ τό Ρωσοτουρκικόν πόλεμο. Οί νέοι φυγοδικούσαν καί οί μεγάλοι προσπαθούσαν νά γλυτώσουν τά παιδιά τους μέ δόλια τεχνάσματα. Μάλιστα στή Μύκονο ή άντίδραση στάθηκε ιδιαί­ τερα βίαιη: ξεσηκώθηκαν οί κάτοικοι καί θανάτω­ σαν τούς στρατολόγους, ελευθερώνοντας δχι μόνο τούς Μυκονιάτες άλλά καί τούς άλλους Κυκλαδίτες πού είχαν στρατολογηθεϊ μέ τή βία. Οί Ναξιώτες άπέφυγαν τή στρατολογία, στέλνοντας πρεσβεία στήν Πόλη καί άνδρες, πού δέν ήταν γιά τό ναυτικό κατάλληλοι. Άπό τή Σέριφο έστειλαν οί κάτοικοι χρηματικό ποσόν, τό άντισήκωμα καί μελλάχηδες δέν έστειλαν καθόλου. 'Υπήρχαν έξάλλου εποχές, κατά τίς όποιες ορι­ σμένα γεγονότα δυσχέραιναν τή στρατολογία τών 260

Τούρκος ναύτης. Άπό τό βιβλίο τοΰ Octavien Dalvimat; The costums of Turkey. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

μελλάχηδων. Τοΰτο έγινε λόγου χάρη τήν έποχή τής δράσεως τοΰ Κατσώνη, ό όποιος έμπόδιζε τούς νησιώτες νά στέλνουν ναΰτες στό σουλτάνο. Πάντως, στήν ειρήνη ή στόν πόλεμο άπετέλεσαν οί μελλάχηδες τή σπονδυλική στήλη τοΰ τουρ­ κικού στόλου. Κι αύτό, δχι τόσο γιά τόν άριθμό τους άλλά γιά τήν άξια τους. Στό 16ον αιώνα τό μι­ σό άπό τά πληρώματα τοΰ τουρκικοΰ στόλου ήταν 'Έλληνες. Σημειώνουν οί πηγές δτι στό πρώτο τρίκροτο πού ναυπηγήθηκε τό 1803 στόν τερσανέ τής Πόλης, οί 600 άνδρες άπό τό πλήρωμα ήταν 'Έλλη-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

νες μελλάχηδες καί οί 800 Τοΰρκοι λεβέντες (έκλεκτοί πολεμιστές). Οί μελλάχηδες προέρχονταν άπ’ δλα τά νησιά, άλλά στίς τελευταίες πρίν άπό τήν ’Επανάσταση δεκαετίες περιορίστηκαν στήν 'Ύδρα, Σπέτσες καί Ψαρά, καθώς καί στόν Πόρο καί τή Μύκονο. Κανο­ νικά έστελναν στόν καπουδάν πασά ή 'Ύδρα 50-110 μελλάχηδες, οί Σπέτσες καί τά Ψαρά άπό 50 τό λιγότερο, 65 ή Σάμος, 40 ή Πάρος, άπό 50 ή Σαντο­ ρίνη καί ή Μύκονος καί 25 ή Κάσος. "Οταν κηρύχθηκε ή ’Επανάσταση, συγκέντρω­ σαν οί Τοΰρκοι τούς μελλάχηδες τής ’Αρμάδας καί τούς σεφερλήδες τοΰ Τερσανέ, μέ τούς ρεΐσηδες καί τόν μπάς-ρείση Κωνσταντή Γκιοΰστο καί τούς έθανάτωσαν μέ άπαγχονισμό ή μέ πνιγμό στό Βό­ σπορο. ('Ο Ά. Λιγνός πιστεύει δτι λίγοι μελλά­ χηδες είχαν αύτή τήν τύχη. Οί άλλοι δραπέτευσαν ή, άπό εύγνωμοσύνη στό έργο τους, άφέθηκαν έλεύθεροι καί μερικοί κρατήθηκαν στήν ύπηρεσία τοΰ στόλου). Τοΰτο άπήλλαξε βέβαια τόν τουρκικό στόλο άπό τούς απίστους, άλλά τόν στέρησε άπό τούς άνδρες πού τόν κινοΰσαν καί τόν έχείριζαν. ’Αναζήτησαν τούς άναπληρωτές τους στούς διαφό­ ρους τυχοδιώκτες τής Μεσογείου καί τά καθάρμα­ τα τών λιμανιών τής Πόλης, άλλά ό συρφετός πού συνάχθηκε ούτε τή γνώση ούτε τή ναυτικότητα τών 'Ελλήνων είχε. 'Η ομολογία στό σημείο αύτό τοΰ Τούρκου ίστορικοΰ Δζεβδέτ βέη είναι βαρυσή­ μαντη. Μάς τήν μεταφέρει ό Νικ. Μοσχόπουλος. - Καί άν άκόμη ήταν δυνατόν νά έξευρεθοΰν πλοία, ναύτες ήταν δύσκολο νά βρεθούν, γιατί τά πληρώματα τού στόλου άποτελούντο άπό "Ελληνες καί ή ναυτική τέχνη είχε τελείως έγκαταλειφθεΐ άπό τούς μουσουλ­ μάνους. ’Ενώ οί "Ελληνες, όντας έμπειροι στά ναυτικά, υπερείχαν τών άνωτέρων άξιωματικών τού τουρκικού ναυστάθμου... (βιβλ. 288). Οί άνδρες πού στρατεύονταν ύποχρεωτικά γιά τούς Τούρκους έπρεπε νά ’χουν ύγεία, καλό άνάστημα καί γνώση τής θάλασσας. 'Ηλικία, 15 μέχρι 40 έτών, τό πολύ 50. ' Η θητεία τους άρχιζε συνήθως τόν ’Απρίλιο καί κρατούσε άρχικά δώδεκα μήνες. ’Αργότερα περιορίστηκε στούς έξι. 'Η διαβίωση μέσα στά πλοία ήταν δύσκολη, δραματική μέ σκληρή έργασία, πείνα, δίψα, δυσω­ δία, άρρώστιες καί σκληρότητα. Οί Τοΰρκοι δέν λογάριαζαν σέ τίποτα τή ζωή τών μελλάχηδων, μόλον πού χωρίς αύτούς δέν μποροΰσε νά κινηθεί ούτε ένα πλοίο. Πολλοί ήταν οί θάνατοι άπό άρρώστιες. Γι’ αύτό καί ή 'ίδρυση νοσοκομείου γεμιντζήδων στήν Πόλη, τό 18ον αιώνα, ύπήρξε σημαν­ τικό γεγονός γιά τό σκλαβωμένον 'Έλληνα ναύτη. Πενιχρή ήταν ή τροφή τους: παξιμάδι μέ έλιές, κρεμμύδια, σκόρδα καί, σπάνια, παστωμένο ψάρι. "Οσοι ήταν μέ μισθό έτρωγαν έπιπλέον, σέ βάρος τοΰ μισθοΰ τους, κάτι καλύτερο: ρύζι, φακή, μέλι

καί — πάντοτε — άφθονα κρεμμύδια καί σκόρδα, πού διώχνουν τήν αρρώστια. ’Έτσι ύστεροΰσαν πολύ στήν τροφοδοσία άπό τούς άδελφούς των πού ύπηρετοΰσαν στά έλληνικά έμπορικά καράβια, ση­ μείο γιά τό όποιο έγινε λόγος στόν τίτλο Ή ζωή στό καράβι τού ραγιά (6, B-VI). Οί μελλάχηδες έπαιρναν μισθό, τόν ούλουφέ, πού βάρυνε συνήθως τούς συμπολίτες τους. Σ’ ορι­ σμένες μόνο περιπτώσεις τόν πλήρωνε τό κρατικό θησαυροφυλάκιο. Παλαιότερα — τό 18ον αιώνα — ήταν 20-30 γρόσια τό μήνα, όταν ένα γρόσι ίσοδυναμοΰσε μέ 1 χρυσό φράγκο. 'Ο ρέισης έπαιρνε 125 καί ό μπάς-ρείσης 150. Λίγο πρίν άπό τόν ’Αγώ­ να, μέ τήν ύποτίμηση τοΰ τουρκικού νομίσματος, έγινε ή άναγκαία αναπροσαρμογή στούς μισθούς: ναύτης 40-60 γρόσια, άνάλογα μέ τήν πείρα καί τήν ειδικότητα, ό ναύκληρος 100, ρεΐσης 150 καί ό μπάςρείσης μέχρι 500. Πάντως άπό τά άρχεΐα τών νησιών βγαίνει δτι έστελναν 40-70 γρόσια τό ναύτη καί μάλιστα γιά έξι μήνες. (Γιά τή μισθοδοσία τών τουρκικών πληρωμά­ των ένδιαφέρουσα είναι μιά πληροφορία, δημο­ σιευμένη στή Γενική ’Εφημερίδα τοΰ Ναυπλίου, τή 10η Φεβρουάριου 1826 καί σχετική μέ τήν ετοιμασία τοΰ τουρκικοΰ στόλου πρός έκπλουν.· τριάντα περί­ που πλοία, μικρά καί μεγάλα ήταν έτοιμα πρός έκπλευσι καί τό μόνον έμπόδιον ήταν ή έλλειψι ναυτών, άν καί ό σουλτάνος πληρώνει 50 σχεδόν γρόσια είς έκαστον). Γιά τή φορεσιά τους οί έρευνητές δέν έχουν έγκυρη πληροφορία. Πρέπει, κατά τή γνώση μου νά δεχθοΰμε, δτι φορούσαν τή φορεσιά τών Τούρ­ κων, άν καί πολλοί διατηρούσαν τή βράκα τών ελ­ ληνικών νησιών. Στήριγμα καί άπαντοχή τών μελλάχηδων ήταν ό μπάς-ρείσης. "Οπως έγραψα στό οικείο μέρος, δέν φρόντιζε μόνο γιά τίς ύλικές άνάγκες τους, άλλά καί τούς προστάτευε. Θεράπευε τά παράπονά τους, προ­ λάβαινε τίς άδικίες καί μέ τήν έπιρροή πού είχε στόν Τούρκο ναυάρχο έβελτίωνε τή θέση τους. Γνωρίζομε πώς ύπήρχαν μερικοί κακοί γιά τούς 'Έλληνες δραγομάνοι τοΰ στόλου, κακούς δμως μπάς-ρεΐσηδες δέν γνωρίζομε. Δέν χρειάζεται ’ίσως νά τονισθεΐ δτι ό θεσμός τής ύποχρεωτικής στρατολογίας, δηλαδή ό θεσμός τών μελλάχηδων δέν είχε τίποτε τό κοινό μέ τό devsirme, τουτέστιν τό παιδομάζωμα. Οί μελλάχη­ δες δέν ύπόκειντο σέ έξισλαμισμό ούτε άλλαζαν έθνικότητα. Δέν προορίζονταν γιά γενίτσαροι τής θάλασσας. Ύπέφεραν βέβαια μιά δεινή δοκιμα­ σία, ή όποια δμως ήταν προσωρινή, διάρκεια 6 μέ 12 μήνες καί έπιπλέον τούς προσπόριζε ορισμένα οφέλη: μιά πολύτιμη εμπειρία στή θάλασσα καί γνωριμία μέ τό τουρκικό ναυτικό καί τά καράβια του. 'Όταν στήν Εθνεγερσία χρειάστηκε νά παλέ­

261

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι ψουν μέ τό ναυτικό αύτό, γνώριζαν τήν κατάστασή του άπό κάθε πλευρά καί μπορούσαν νά έκμεταλλευθοϋν τίς άδυναμίες του.

ζ. Τακτική καί στρατηγική Οί Τούρκοι άκολουθούσαν τήν τακτική τών δυτικών τοΰ 18ου καί τοΰ 19ου αιώνα. 'Ο ναύαρχος καταλάμβανε θέση στό κέντρο τής παρατάξεως, ένώ ό πατρωνάμπεης οδηγούσε τήν πρωτοπορία καί ό ριαλάμπεης τήν ούραγία. 'Ο πατρωνάμπεης ήταν άντιναύαρχος καί ό άλλος ύποναύαρχος. Προσπαθούσαν σέ κάθε περίσταση οί Τούρκοι ναυτικοί νά καταλάβουν θέση στό προσήνεμο καί άρχιζαν πάντοτε τή μάχη ύπό συνθήκες άσφαλείας: δηλαδή άπό άπόσταση πού βρισκόταν έξω άπό τήν εμβέλεια τών μικρών πυροβόλων τών ελλη­ νικών πλοίων. Στή νυκτερινή μάχη είχαν απέχθεια, γιατί δέν τή γνώριζαν καί τή φοβόνταν. ’Ακολουθούσαν κατά κανόνα τακτική άμυντική καί δχι έπιθετική. Διέκοπταν τή μάχη καί άποχωροΰσαν, δταν ένόμιζαν δτι είχαν έκπληρώσει τό σκοπό τους ή δτι κινδύνευε σοβαρά ό στόλος ή τό πλοϊον τους. Έγνώριζαν καλά δτι, σέ περί­ πτωση άτυχίας ή ήττας, τούς περίμενε ό άποκεφαλισμός καί τό όνειδος. Τοΰτο γινόταν γιατί ό στόλος συντηρείτο άπό τό σουλτανικό ταμείο κι ό σουλ­ τάνος είχε ιδιαίτερη εύαισθησία καί φροντίδα γιά τά καράβια τής ’Αρμάδας. Γι’ αύτό καί άπέκρυπταν συχνά τήν ήττα ή τή συγκάλυπταν μέ διάφορα προσχήματα. ’Έριχναν τήν εύθύνη στόν καιρό ή σέ άλλα, πέρα άπό τίς ανθρώπινες προβλέψεις καί πέρα άπό τή δύναμή τους, γεγονότα. Μόλον πού ό τουρκικός στόλος διέθετε άπό τήν άρχή τοΰ πολέμου πυρπολικά, ούδέποτε έμαθε ή μπόρεσε νά τά χρησιμοποιήσει άποτελεσματικά. Ούτε κατάφερε ν’ άντιμετωπίσει μέ έπιτυχία τό δραστικό αύτό όπλο τών Ελλήνων. Τό φαινόμενο ήταν μοναδικό: μιά ολόκληρη αύτοκρατορία πανι­ κόβλητη στή θάλασσα, μπρος στό ύψωμένο χέρι τοΰ Παπανικολή ή τοΰ Κανάρη. ΤΗταν άκόμη καί κάτι άλλο — πού άνάγεται μάλλον στή σφαίρα τής στρατηγικής. Οί Τοΰρκοι ναυάρχοι είχαν μιά περίεργη άντίληψη γιά τό ρόλο τοΰ, κατά κανόνα, ίσχυροΰ ναυτικοΰ τους. Λογά­ ριαζαν τό στόλο σάν δργανο βοηθητικό στίς έπιχειρήσεις τοΰ στρατοΰ ξηράς. Κι ή νοοτροπία αύ­ τή έπηρέαζε τίς κινήσεις τους. ’Έτσι τόν ’Ιούλιο τοΰ 1822 ό ενωμένος τουρκοαιγυπτιακός στόλος — 84 πολεμικά, άπό τά όποια 7 δίκροτα καί 15 φρεγά­ τες — κατέπλευσε στό Μεσολόγγι, μέ άποστολή νά πολιορκήσει άπό τή θάλασσα τήν πόλη. ' Ο Τοΰρκος στατηγός Γιουσούφ πασάς θά τήν πολιορκοΰσε άπό τήν ξηρά. Τά ελληνικά πλοία, πού βρίσκονταν έκεϊ, άποχώρησαν μπρος στή συντριπτική δύναμη τοΰ άντιπάλου.

262

Οί Τούρκοι ενέργησαν τότε επίθεση στό Βασιλάδι άπό τή θάλασσα καί έπιχείρησαν άπόβαση στή Μικρή ’Αλυκή, άλλά καί στίς δυό ένέργειες τους άπέτυχαν. Κι οί δυνάμεις τοΰ Γιουσούφ πασά δέν είχαν φανεί. ’Έτσι ό Τοΰρκος ναύαρχος, άφοΰ δέν βρήκε πολιορκημένη τήν πόλη άπό τήν ξηρά, έκρινε περιττή τήν έκεϊ παραμονή του. Γι’ αύτό πήρε τό στόλο καί έφυγε. Βασικά οί τουρκικές ένοπλες δυνάμεις δέν άντιμετώπιζαν δύσκολα προβλήματα επιμελητείας, γιατί οί περσότερες περιοχές τής αύτοκρατορίας ήταν πλούσιες καί χωρίς δισταγμό προέβαιναν οί άρχές σέ ληστρικές άρπαγές καί επιτάξεις. Έν τούτοις στίς ναυτικές έπιχειρήσεις (τίς καμπάνιες) όπίσω άπό τά πολεμικά ταξίδευαν τά φορτηγά, πού λέγονταν καμπανλίδικα. Αύτά μετέφεραν έφόδια, τροφές, νερό καί άλλα πράγματα. 'Έλληνες ή Φράγκοι έμποροι άναλάμβαναν μέ μεγάλες δωροδοκίες, νά προμηθεύουν στό στόλο σιτηρά, τρόφιμα καί τά ύλικά τής έκστρατείας. Οί έμποροι αύτοί, πού λέ­ γονταν καμπανλήδες προμηθευτάδες, αποκόμιζαν μεγάλα κέρδη. 'Όσο γιά τή στρατηγική, άνενδοίαστα μπορεί νά παρατηρήσει κανείς δτι ή τουρκική διοίκηση δέν είχε καμιά σχέση μέ τίς ορθές άρχές τής στρατηγι­ κής. Τίς άρχές αύτές θά μπορούσαμε νά τίς συνοψί­ σουμε, σέ ορθή έκτίμηση τής καταστάσεως, προ­ σήλωση — υστέρα άπό άξιολόγηση — στόν κύριο άντικειμενικό σκοπό, συγκέντρωση δυνάμεως καί τόν έλεγχο τών θαλασσίων συγκοινωνιών. ’Εξάλ­ λου κάθε στρατηγική προϋποθέτει ένιαία διοί­ κηση καί κατεύθυνση τών έπιχειρήσεων κι αύτή τήν ασκούσε τό Διβάνιο τοΰ σουλτάνου δηλαδή ένα άνώτατο συμβούλιο, πού είχε τή θέση σύγχρο­ νου Γενικού ’Επιτελείου καί τήν ισχύ μιας ύπερκυβερνήσεως. Τό συμβούλιο δμως αύτό άποτελεϊτο άπό μεγιστάνες καί άνωτάτους κληρικούς, πού ήταν άδαεϊς καί τελείως άκατατόπιστοι στά έπιτελικά ζητήματα, παρασύρονταν δέ άπό ψυχολογικούς καί συναισθηματικούς παράγοντες. Επηρεάζονταν σοβαρά άκόμη καί άπό τήν ψυχολογία τοΰ δχλου καί τίς έκδηλώσεις τών άτάκτων, πού χαρακτηρι­ στικά τους είχαν τήν άγνοια καί τό φανατισμό. Πέ­ ραν άπ ’ αύτό τά μέλη τοΰ αύτοκρατορικοΰ συμβου­ λίου είχαν ύπέρμετρη πεποίθηση στήν ισχύ τής τουρκικής αύτοκρατορίας, τήν όποια ισχύ θεωρού­ σαν άπροσμάχητη. "Οταν ό 'Υψηλάντης έκανε τήν έπανάσταση στή Μολδοβλαχία, φυσικό ήταν νά θέσουν ώς στό­ χο τήν κατάπνιξή της, έκαναν δμως, τό λάθος νά τή συνδέσουν μέ τόν πιθανό άπό τή Ρωσία κίνδυνο καί γι’ αύτό έστρεψαν πρός τά έκεϊ τό μεγαλύτερο μέρος άπό τίς διαθέσιμες δυνάμεις τους. Κι δταν έφθασαν σ ’ αύτούς συγκεκριμένες πλη­ ροφορίες γιά τήν έλληνική ’Επανάσταση στό Μο-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι ριά, τή θεώρησαν ώς δευτερεύουσα ύπόθεση, κάτι ανάλογο μέ τίς άνταρσίες τών πασάδων. ’Αντί λοι­ πόν νά σπεύσουν στό Αιγαίο γιά νά τή συντρίψουν, έστειλαν — άνοιξη τοΰ 1821 — τόν τουρκικό στόλο στήν Τραπεζούντα. ΤΗταν μιά ισχυρή δύναμη άπό 4 τρίκροτα, 13 δίκροτα, 7 φρεγάτες, 5 κορβέτες καί πολλούς πάρωνες. ’Έτσι άφέθηκε τό Αιγαίο έλεύθερο στά ελληνικά πλοία καταδρομής, τά όποια έπέβαλαν παντού, στά νησιά καί τά παράλια, τήν έπανάσταση, διέκοψαν τίς συγκοινωνίες καί άπείλησαν μέ σιτοδεία τήν Πόλη. 'Η κυριαρχία τής θάλασσας έπρεπε νά είναι ό κύριος αντικειμενικός σκοπός τών Τούρκων, άλλά τό σκοπό αύτό τόν αγνόησαν είτε άπό σφάλμα είτε άπό έπίγνωση τής αδυναμίας των στά ναυτικά καί τόν έμφυτο φόβο πρός ένα στοιχείο, πού τούς ήταν ξένο. Πραγματικά όποιος άναλύσει μέ προσο­ χή τίς κινήσεις τών Τούρκων στή θάλασσα, θά παρατηρήσει ότι τά τρία πρώτα χρόνια τοΰ πολέμου ή διοίκηση τοΰ τουρκικοΰ στόλου δέν κατάλαβε τή σημασία τής συντριβής τής ελληνικής ναυτικής δυνάμεως ή δέν έτόλμησε νά τήν έπιχειρήσει. Καί δέν έπιχείρησε κάν νά καταστρέψει τίς βάσεις της. ’Απόδειξη σ’ αύτό είναι ή έλλειψη ναυτικής βάσεως έξω άπό τά Δαρδανέλλια.

Τά πράγματα άλλάζουν γιά τούς Τούρκους πρός τή σωστή κατεύθυνση, άπό τό 1824 όταν παίρνουν ένεργό μέρος στίς έπιχειρήσεις οί Αιγύπτιοι, μέ τήν καθοδήγηση τών Εύρωπαίων οργανωτών τους. Έφ’ όσον δέν είναι δυνατή ή καταστροφή τοΰ πολυ­ άριθμου ελληνικοϋ στόλου, πού θά ήταν δύσκολο νά έντοπισθεΐ, θά κατέστρεφαν οί Τουρκοαιγύπτιοι τίς βάσεις του. ’Έτσι άρχισαν μέ τήν καταστροφή τών προχωρημένων ελληνικών βάσεων στά Ψαρά καί τήν Κάσο, ένώ δέν παρέλειψαν νά οργανώσουν έκεΐνοι προχωρημένες βάσεις στήν 'Αλικαρνασσό, τή Σούδα, τό Νεόκαστρο καί τήν Κορώνη. ’Επι­ πλέον, έγκατέλειψαν τήν παθητική τακτική τής άποφυγής τοΰ άντιπάλου καί έγκαινίασαν, μιά καθαρά έπιθετική. 'Ο Τρύφων Κωνσταντινίδης μάς κάνει κοινωνούς σέ μιά ’Έκθεση, άπό 28 Δεκεμβρίου 1824, τήν όποια υπέβαλε στό 'Υπουργείο Ναυτικών καί ’Α­ ποικιών στό Παρίσι, ό πλοίαρχος Ντρουώ, άρχηγός τής γαλλικής Μοίρας τοΰ Αιγαίου (Station du Le­ vant). Σ’ αύτήν έκθέτει ό Γάλλος τή στρατηγική, τήν όποια είσηγήθηκε στόν Ίμβραήμ, όταν τόν έπισκέφθηκε στήν 'Αλικαρνασσό, τίς ήμέρες πού ετοίμαζε τή μεγάλη του έπιχείρηση κατά τής Ελ­ λάδος. Τό ότι ό ’ Ιμβραήμ κίνησε χειμώνα καιρό καί διέσχισε τό Αιγαίο οφείλεται στόν Ντρουώ, ό όποιος ορθά διέγνωσε ότι ή κακοκαιρία θά εύνοοΰσε τά βαριά αιγυπτιακά σκάφη, ένώ δέν θά έδινε εύκαιρίες στά έλαφρά καί ευέλικτα ελληνικά

Μέλος τοΰ Διβανίου. Άπό τό βιβλίο τοΰ Octavien Dalvimat; The costums of Turkey. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

πλοία γιά πυρπολικές έπιθέσεις. (Τό πάθημα τοΰ Ηρακλείου δέν άλλαζε αύτή τή διαπίστωση). Γι’ αύτό δμως άφησε τά περσότερα οπλιταγωγά στήν Αλικαρνασσό καί φόρτωσε τίς φρεγάτες καί τ’ άλ­ λα πολεμικά μέ άποβατικά στρατεύματα. Καί άκολούθησε τό σύντομο δρόμο άπό τή νότια Μικρασία στήν Πελοπόννησο, μέ άριστο λιμένα καταφυγής τή Σούδα. Στόν ίδιο Γάλλο πλοίαρχο οφείλεται 263

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι ότι ό Ίμβραήμ, στή φάση αύτή τής έπιχειρήσεως, έθεσε ώς κύριο στόχο τήν απόβαση καί κατάληψη τής Πελοποννήσου καί δευτερεύοντα τήν κατα­ στροφή τής Σάμου, τών Σπετσών καί τής "Υδρας. Προβαδίζοντας έξάλλου οί Αιγύπτιοι τών Τούρ­ κων έφρόντισαν ένωρίς ν’ απαλλαγούν άπό τά βαριά πλοία καί αντιμετώπισαν τούς "Ελληνες μέ σχετικώς έλαφρά πλοία: φρεγάτες, κορβέτες, βρί­ κια καί μικρότερα πλευσίματα. Μ’ αύτά τά δεδομένα, μπορούμε, άκολουθώντας τό ναύαρχο Κ. Άλεξανδρή (βιβλ. 185) νά χωρίσουμε τόν κατά θάλασσα ’Αγώνα τής ’Ανεξαρτησίας, άπό στρατηγική άποψη, σέ τέσσερες φάσεις. α' φάση, 1821-1823. ’Αδράνεια, σχετική ή από­ λυτη, τοΰ τουρκικού στόλου καί κυριαρχία τών 'Ελ­ λήνων στή θάλασσα. β' φάση, αρχή ώς τότέλος τοΰ 1824. Καθορίζουν οί Αιγύπτιοι σαφείς αντικειμενικούς σκοπούς καί πραγματοποιούν άκώλυτη τήν απόβαση στό Μόριά. Στόν χρόνο αύτό γίνονται οί τρεις μεγαλύτερες ναυμαχίες Ελλήνων καί Τουρκοαιγυπτίων. γ' φάση, 1825 μέχρι τό 1827 (20 ’Οκτωβρίου). Κυ­ ριαρχία τοΰ τουρκοαιγυπτιακοΰ στόλου στή θά­ λασσα, άλλά καί έπιθετική δράση τοΰ έλληνικοΰ ναυτικοΰ. δ' φάση. Μετά τήν καταστροφή τοΰ αντιπάλου τους στό Ναβαρίνο, άπό τούς τρεις Συμμάχους, οί έληνικές ναυτικές δυνάμεις άποκτοΰν — πάλι — τήν κυριαρχία στή θάλασσα.

η. ’Επίμετρο Ποία ήταν ή κατάσταση, προπάντων ή ήθική τοΰ συνήθως κραταιοΰ στόλου τών Τούρκων; Τό τουρκικό ναυτικό, σημειώνουν οί συγγρα­ φείς, ζοΰσε στό κλίμα τής διαφθοράς καί τής σκέψεως, πού έπικρατοΰσε σ’ ολόκληρη τή διοίκηση. Ξεκινοΰσε άπό τήν κορυφή, τόν ’ίδιο τό σουλτάνο καί τό πνεΰμα τής συναλλαγής μεταδινόταν στούς μεγιστάνες, τούς κρατικούς ύπαλλήλους, τούς ύπηκόους καί τούς ραγιάδες. Στά ανώτατα άξιώματα άνέβαιναν οί εύνοούμενοί του καί οί ραδιουργίες τών χανουμισών καί τών εύνούχων είχαν γίνει παρά­ γοντες τής πολιτικής ζωής. ’Εξαγόραζαν τίς διά­ φορες θέσεις μέ ορισμένο τιμολόγιο, πάνω στό όποιο γινόταν πλειοδοσία. 'Ολόκληρες έπαρχίες, όπως ή Γεωργία καί ό Καύκασος, μοναδικό προ­ ορισμό είχαν νά προμηθεύουν γυναίκες στό σουλ­ τάνο καί τούς άρχοντες. Σκοπός τής ζωής γιά κάθε άνώτερο Τοΰρκο ήταν ή άπόλαυση. Στό άλλοτε πανίσχυρο καί ύποδειγματικό σώμα τών γενιτσάρων είχαν κλονισθεΐ οί παλιές άρετές καί έλειπε άπό τό λαό ή φανατική στό Ίσλάμ πίστη. Παραστατική καί σφαιρική θά ’λεγα εικόνα τής καταστάσεως τοΰ τουρκικοΰ ναυτικοΰ μάς δίνει,

264

άρχές τοΰ 17ου αιώνα, ό Sieur de Breves, πού διετέλεσε 15 χρόνια πρεσβευτής τών βασιλέων τής Γαλ­ λίας ’Ερρίκου Δ' καί Λουδοβίκου ΙΓ' (Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στήν 'Ελλάδα, βιβλ. 164, τ. Α', σελ. 462). Καί μόλον πού ή εικόνα αύτή άνάγεται σ’ έποχή μακρινή άπό έκείνη πού έπισκοποΰμε, έχει έν τούτοις τά βασικά στοιχεία γιά μιά κατάσταση, πού δέν άλλαξε πολύ μέ τό πέρασμα τοΰ χρόνου. - Δέν υπάρχει ηγεμόνας στήν Ευρώπη, γράφει, ή στόν υπόλοιπο γνωστό κόσμο, ικανός νά συγκεντρώσει τόση ναυτική δύναμη όση ό σουλτάνος. Είναι κυρίαρ­ χος στή Μαύρη Θάλασσα κι όλες οί παραθαλάσσιες περιοχές είναι πυκνά κατοικημένες. ' Υπάρχουν απέραν­ τα δάση καί καθένα άπό τά πολυάριθμα χωριά τών πε­ ριοχών αυτών είναι υποχρεωμένο άλλο νά κόβει ξύλα γιά τίς γαλέρες, άλλο νά πριονίζει, άλλο νά ετοιμάζει καρφιά, άλλο μπαμπάκι γιά τά πανιά καί γιά τά σχοινιά κανάβι. Έχουν ξυλουργούς στούς ταρσανάδες καί κάθε λογής τεχνίτες σέ μεγάλον άριθμό, γιά νά ναυπηγούν γαλέρες, χωρίς νά βάλουν τό χέρι στό πουγγί τους. »"Ολοι οί υπόδουλοι πληθυσμοί είναι υποχρεω­ μένοι νά προσφέρουν τήν εργασία τους, κάθε φορά πού θά τούς ζητηθεί. Σ ’ άντάλλαγμα δέν πληρώνουν χαρά­ τσι καί γλυτώνουν τά παιδιά τους άπό τήν άρπαγή, γιά νά γίνουν γενίτσαροι. Έτσι μιά γαλέρα πού θά στοίχιζε 8-10 χιλιάδες τάλιρα, στόν Τούρκο στοιχίζει μόνο 1-2 χιλιάδες. »Κανόνια κατασκευάζονται άναρίθμητα στήν Κων­ σταντινούπολη. ' Υπάρχουν άφθονα γι ’ αύτό τά υλικά. "Οσο γιά κωπηλάτες, οί Τούρκοι ένώ δέν πληρώνουν καθόλου φόρο, ειδικά γιά τό ναυτικό συνεισφέρουν άκριβώς όπως οί χριστιανοί. Κάθε χωριό άνάλογα μέ τόν άριθμό τών σπιτιών, συνεισφέρει υποχρεωτικά ένα, δύο ή τρεις κωπηλάτες ή 35 τάλιρα γιά κάθε κωπηλάτη. Γιά περισσότερη άσφάλεια μέσα στά πλοία προτιμούν τούς Τούρκους άπό τούς χριστιανούς. Μ’ αύτό τό σύ­ στημα συγκεντρώνουν σέ δύο τουλάχιστο μήνες κω­ πηλάτες γιά 300 ή 400 γαλέρες. »Οί ναυτικοί τους δέν είναι πολύ καλοί καί σέ περί­ πτωση άνάγκης επιστρατεύουν τούς ναύτες τού εμπορι­ κού ναυτικού, μόλον πού δέν είναι διόλου έξασκημένοι στό ναυτικό πόλεμο. Τό ότι οί ναυτικές επιχειρήσεις γίνονται μέ τή νηνεμία τού καλοκαιριού τούς άνακουφίζει. Οί στρατιώτες πού υπηρετούν στίς γαλέρες προέρχονται άπό τίς παράλιες περιοχές τού Μόριά. » ' Υπηρετεί σέ κάθε καράβι ένας διοικητής γενιτσά­ ρων, ένας υποδιοικητής καί άλλοι άξιωματικοί μέ 50, 60 μέχρι 100 γενίτσαρους σέ κάθε γαλέρα, άνάλογα μέ τό σκοπό τής εκστρατείας. Τά πολεμικά είναι καλά εξοπλισμένα μέ πυροβολικό, άλλά οί πυροβολητές τους δέν είναι τόσο επιδέξιοι. » Επιμελητεία λαμπρή, γιατί οί πλούσιες χώρες τής αύτοκρατορίας στέλνουν άπ ’ όλα: σιτάρι, ρύζι, κρέα­ τα, βούτυρα, τυριά. ' Οχι κρασί.

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

... Διαθέτουν 5-6 μεγάλες γαλιότες καί 40-50 μεγάλα έμπορικά καράβια. Οί χριστιανοί προσφέρουν καράβια. Δυό αιώνες έχουν περάσει, κατά τήν 'Ελληνική ’Επανάσταση καί ιδού τί γράφει ό μισέλληνας Φίλιπ Τζαίημς Γκρήιν, πρόξενος τής ’Αγγλίας στήν Πά­ τρα. Παρ’ δλον δτι είναι εκτεταμένο τό κείμενό του άξίζει νά παρατεθεί ολόκληρο. — Ναυτική τέχνη δέν υπάρχει στούς Τούρκους. Καί θά παραξενευόταν κανείς πως πλέουν τά οθωμανικά καρά­ βια χωρίς έξασκημένα πληρώματα. Στήν πραγματικό­ τητα, τίς ήγετικές θέσεις κατέχουν Εύρωπαΐοι. ’Ακόμα καί οί ναυμαχίες δέν γίνονται άποκλειστικά άπό Τούρ­ κους. ’Από δσα ακόυσα καί άπό δσα είδα διαπίστωσα πώς ή σύγχυση πού επικρατούσε στά οθωμανικά καρά­ βια ήταν κάτι απίστευτα γελοίο. Οί μισοί ναύτες, χρυπημένοι άπό τή ναυτία, σέρνονταν στό κατάστρωμα, τό άλλο μισό πλήρωμα τραβολογούσε τά σκοινιά χω­ ρίς νά ’χει κανείς ιδέα άπό τή δουλειά τού ναύτη. Οί τσαουσάδες έτρεχαν πάνω-κάτω χτυπώντας μέ ραβδιά δεξιά κι αριστερά. »Οί τρόποι πού μαθαίνουν οί Τούρκοι ναυτικοί, τό χειρισμό τών σκοινιών δίνει μιά εικόνα τού δλου συστήματος. Λαχανικά, τσιμπούκια, υφάσματα κρέ­ μονται στά διάφορα ξάρτια, καί γιά νά καταλάβουν οί ναύτες τί πρέπει νά κάνουν, φωνάξει ό καπετάνιος: Σηκώστε τά μικρά τσιμπούκια... Κατεβάστε τά κουνουπίδια!... »Τό πλήρωμα ενός πολεμικού, δταν έμαθε πώς ελ­ ληνικά πυρπολικά έκαψαν τουρκικό σκάφος, πανικοβλήθηκε. Τρόμος καί σύγχυση άπλώθηκε άνάμεσα στούς ναύτες, μόλις είδαν νά ζυγώνει ένα ελληνικό κα­ ράβι. Τά κανόνια χτυπούσαν στήν τύχη καί συχνά πρός τήν κατεύθυνση δπου δέν υπήρχε εχθρός. Οί ανδρες έτρεχαν έδώ καί κεϊ ουρλιάζοντας. Μερικοί πηδούσαν στή θάλασσα, άλλοι ετοιμάζονταν νά έγκαταλείψουν τό πλοίο. Ούτε ’ίχνος πειθαρχίας. Αύτό τό ξέρουν οί "Ελ­ ληνες καί ζυγώνουν τά βαριά τουρκικά πολεμικά, κά­ νοντας ελιγμούς χωρίς κανένα φόβο. "Ενα ελληνικό καράβι πλησίασε κάποτε μιά φοβερή οθωμανική φρεγά­ δα τόσο πολύ πού ή άγκυρά της γαντζώθηκε στά ξάρ­ τια του. Καί οί δυό αντίπαλοι προσπαθούσαν νά απαλ­ λαγούν άπ ’ αύτό τόν απροσδόκητο εναγκαλισμό. Οί "Ελληνες γιατί ένοιωθαν τόν κίνδυνο καί οί Τούρκοι γιατί νόμισαν πώς τό καράβι ήταν μπουρλότο. Δέν έπεσε ούτε μιά κανονιά. Οί πανικόβλητοι Τούρκοι άκουγαν άπό κάτω τούς φωνακλάδες "Ελληνες νά βρί­ ζουν Τούρκο καί Μωχαμέτη (άνθ. 1009). ’Ίσως τονίζει περσότερο άπ’ δ,τι πρέπει ό Γκρήιν, τίς αδυναμίες τοΰ τουρκικού ναυτικοΰ καί τοΰτο μέ σκοπό νά μειώσει τή σημασία στίς επιτυχίες τών Ελλήνων. ’Εν τούτοις ή εικόνα πού δίνει δέν είναι πολύ ζοφερότερη άπό τήν πραγματικότητα. Γι’ αύτό έχομε καί μιάν άλλη μαρτυρία. Τή νυκτερινή ναυμαχία έξω άπό τή Σούδα με­ ταξύ Τουρκοαιγυπτίων καί Ελλήνων, έτυχε νά

παρακολουθήσει άπό μακριά, τόν ’Απρίλιο τοΰ 1825, ό τότε πλοίαρχος Δεριγνύ, πού μόλις πρό έξι μηνών είχε παραλάβει τήν άρχηγία τής γαλλικής μοίρας τής ’Ανατολής. Καί σημείωσε σχετικά. - Περί τή δεκάτη εσπερινή άναψε ένα πυρπολικό καί μετά άπ ’ αύτό δυό άλλα, κατά τή στιγμή δέ εκείνη ό κα­ νονιοβολισμός ήταν φοβερός. Οί Τούρκοι έβαλλαν χωρίς νά σκοπεύουν, είτε βρίσκονταν στόχοι μέσα στήν άκτίνα ένεργείας τών πυροβόλων τους είτε δχι. Έβαλ­ λαν, μέ όλότοιχες συμπυρσοκροτήσεις. Οΰτε στή στεριά τά κατάφερναν καλύτερα οί Τοΰρκοι πυροβολητές. 'Ο ’ίδιος Βρεταννός Φίλιπ Γκρήιν διαπίστωσε τήν άδεξιότητά τους στά δύο κάστρα τοΰ Πατραϊκοΰ, τά Δαρδανέλλια αύτά τοΰ Λεπάντε, δπως άποκαλεϊ τό Ρίο καί τό Άντίρριο. Τά δύο αύτά άντικρυστά φρούρια κρατούσαν ύπό τόν έλεγχό τους τό στενό, καθώς ήταν έξοπλισμένα τό ένα μέ εβδομήντα καί τό άλλο μέ τριάντα πυρο­ βόλα, πού τά πυρά τους διασταυρώνονταν. Καί δμως, λέγει ό φιλότουρκος Γκρήιν, ήταν τόση ή άνικανότητα τών Τούρκων πυροβολητών, πού τά ελληνικά καράβια περνούσαν άφοβα άνάμεσά τους. Είδα ν ’ άρμενίζουν 23 σκάφη μαζί καί νά μή πετύχουν οί κανονιές κανένα. Μόνο σέ μιά περίπτωση κτυπήθηκε κάποιο επτανησιακό καράβι, πού παραβίασε τόν άποκλεισμό, άλλά ήταν νύχτα!

θ. Τό Ναυτικό του Μωχάμετ Άλυ Τόν πόλεμο στή θάλασσα μέ τούς "Ελληνες δέν τόν έκαμε μόνο ό ντονανμάς. Τόν έκαμε καί τό αι­ γυπτιακό ναυτικό — σ’ ορισμένες περιπτώσεις μόνον αύτό. Γι’ αύτό ή κάποια θεώρησή του άποτελεΐ άναγκαΐο συμπλήρωμα, στά δσα έγραψα γιά τό ναυτικό τών Τούρκων. Τό αιγυπτιακό ναυτικό δίκαια μπορεί νά όνομασθεΐ Ναυτικό τοΰ Μωχάμετ 'Άλυ, γιατί ήταν δημιούρ­ γημά του. Είχε γι’ αύτό καταβάλει έντονες προσπά­ θειες, οί όποιες δμως δέν θά τελεσφορούσαν, άν δέν είχε άνοικτή τή βοήθεια άπό τίς δυνάμεις τής Δύσεως. ’Ιδιαίτερα ή Γαλλία μέ τήν παρόρμηση τοΰ πρωθυπουργοΰ της Βιλλέλ, τοΰ χορήγησε τά οικονομικά μέσα γιά τήν κατασκευή τών πλοίων του καί τοΰ έστειλε πλήθος άπό άνδρες τοΰ γαλλι­ κού στρατού καί τοΰ ναυτικοΰ γιά τήν οργάνωση τών δυνάμεων του καί τήν έκπαίδευση. Στρατηγοί, ναύαρχοι, άξιωματικοί καί οπλίτες τής ξηράς καί τής θάλασσας ύπηρετοΰσαν στίς δυνάμεις του. Στόν αιγυπτιακό στόλο ήταν οργανωτής καί έκπαιδευτής ό πλοίαρχος Λετελλιέ, έπικεφαλής μιας ομάδας έννέα Γάλλων έπιτελών. ’Απ’ αύτούς ό άντιπλοίαρχος Βομπάρ πού έγραψε τά άπομνημονεύματά του γιά τήν ύπηρεσία του στό στόλο τοΰ σα­ τράπη, χρημάτισε κυβερνήτης τής φρεγάτας Αίγυ265

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι πτία καί διοικητής μοίρας, ένώ ό Λετελλιέ, κατά τήν έκστρατεία τοΰ Ίμβραήμ στήν 'Ελλάδα, έπέβαινε στή ναυαρχίδα, δπου είχε υψώσει τό σήμα του ό αρχηγός τών Αιγυπτίων ναυτικών Μωχαρέμ βέηςΠέραν άπ’ αύτούς ύπηρετοΰσαν στίς δυνάμεις τοΰ άντιβασιλιά τής Αίγύπτου πολλοί Αύστριακοί καί ’Ιταλοί καθώς καί 'Ισπανοί. Οί Αιγύπτιοι διέθεταν έλαφρά καράβια, φρεγά­ τες, κορβέτες, βρίκια καί άλλα μικρότερα, ναυπηγη­ μένα στή Μασσαλία, τή Βενετία, τό Λιβόρνο, τή Γένοβα καί τήν Τεργέστη. Διέθεταν άκόμη μεγάλες έξοπλισμένες άκάτους, πού ρυμουλκοΰνταν άπό τά πολεμικά καί σκοπό είχαν νά αποκρούουν καί έκδιώκουν τά έπιτιθέμενα πυρπολικά σέ κάθε περί­ πτωση. Δέν ήταν δέ εύκαταφρόνητες οί ναυτικές δυνά­ μεις τής Αίγύπτου. Τό 1825 έπλευσαν στά ελληνι­ κά νερά 8 φρεγάτες, 5 κορβέτες καί 32 βρίκια, στή δέ ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου έλαβαν μέρος 4 δίκροτες φρεγάτες (ράζα-βασέλα), 11 κορβέτες, 21 βρίκια, 5 γολέτες καί 6 πυρπολικά. Σύνολο 47 μο­ νάδες, άρτια έξοπλισμένες μέ 966 πυροβόλα. ’Έτσι τό αιγυπτιακό ναυτικό είχε σαφή υπεροχή άπέναντι στό τούρκικο, τόσο ώς πρός τό ύλικό καί τήν οργάνωση, δσον καί τήν έκπαίδευση τών πλη­

ρωμάτων. Έν τούτοις στήν πλειοψηφία του τό ναυ­ τικό προσωπικό άποτελεϊτο άπό άξεστους καί άγράμματους φελάχους, πού δέν μπορούσαν νά προσαρμοσθοΰν στή ζωή τοΰ θαλασσινοΰ καί νά μά­ θουν τόν πόλεμό του. Φαίνεται δέ πώς καί οί άξιωματικοί τους δέν ήταν καλύτεροι. Σ’ ορισμένες περιπτώσεις έδειξαν οί άξιωματικοί αύτοί άδαημοσύνη, δειλία καί άνικανότητα. ’Έτσι τό Νοέμβριο τοΰ 1824 (1 Νοεμβρίου), έξω άπό τό 'Ηράκλειο, δέν κατόρθωναν νά άντιμετωπίσουν τήν έπίθεση τών έλληνικών πυρπολικών, μέσα στή νύκτα καί μέ τόν άνεμο καταιγίζοντα. Τόσον, πού άναγκάσθηκε ό τραχύς καί περήφανος Ίμβραήμ νά άφήσει στά πλοία του έλευθερία κινήσεων, γιά ν’ άποφύγουν τόν όλεθρο. Τήν άλλη δμως ήμέρα στό Μαρμαρίσιο (άπέναντι άπ’ τή Ρόδο, στή μικρα­ σιατική ακτή), καθαίρεσε ένδεκα κυβερνήτες, μάστίγωσε έναν πού φανερά έδειξε δειλία καί άπαγχόνισε άλλον, πού έγκατέλειψε βιαστικά τό μπρίκι του, τό όποιον καί κάηκε άπό ελληνικό πυρπολικό. ’Εξάλλου άπό άδαημοσύνη άπέφευγαν οί Αιγύ­ πτιοι νά άγκυροβολοΰν κοντά στήν ακτή. ’Από φόβο μήν πέσουν στά ρηχά, έπόντιζαν τίς άγκυρές τους σέ βάθος 150 καί κάποτε 200 οργιών. ’Έτσι τόν Αύγουστο τοΰ 1824, δταν ό μεγάλος αιγυπτια­ κός στόλος άγκυροβόλησε έμπρός στή Ρόδο, οί

Ό σατράπης τής Αίγυπτου, Μωχάμετ Άλυ, συνεργάζεται μέ Γάλλους καί "Αγγλους μηχανικούς, τό 1839. 'Ένα άπό τά μυστικά τής ισχύος του ήταν πώς άνοιξε διάπλατα τίς πύλες τοϋ «βασιλείου» του στά προοδευτικά στοιχεία τής δυτικής τεχνολογίας. Άπό τό παράθυρο του φαίνονται τά καράβια τοΰ στόλου του, πού άπετέλεσε πάντοτε τό άγαπημένο του δημιούργημα.

266

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

περσότερες άπό τίς φρεγάτες έριξαν σίδερο σέ βά­ θος 100 οργιών, ή ναυαρχίδα σέ 70 κι άλλα σκάφη σέ άπατο βυθό. 'Όταν άργότερα έπάκμασε (δυνάμωσε) ό άνεμος, ή ναυαρχίδα καί τά άλλα σκάφη άρχισαν νά σέρνουν τίς άγκυρές του, οπότε διατάχθηκε γενική άπαρση, πού έγινε μέσα σέ ταραχή καί σύγχυση. 'Η ναυαρ­ χίδα δέν κατόρθωσε άπό τό μεγάλο βάθος νά άνασπάσει τίς άγκυρες κι έκοψε τά παλαμάρια, τό ’ίδιο δέ συνέβη καί μέ άλλους πλοιάρχους. "Ολους αυ­ τούς τούς πλοιάρχους ό Ίμβραήμ τούς άλλαξε καί τούς μαστίγωσε, όπως μαστίγωσε τόν κυβερνήτη τής σημαίας του: γιατί καί κείνος είχε άφήσει περισ­ σότερα άπ’ δ,τι έπρεπε κλειδιά (') άλυσίδες στή θά­ λασσα καί δέν μπόρεσε νά άνασπάσει τήν άγκυρά του. Γιά τό αιγυπτιακό ναυτικό ό Μιαούλης, μι­ λώντας μέ τή μέθη τής νίκης τοΰ Γέροντα (29 Αύγούστου 1824), έκφράζεται ελάχιστα έγκωμιαστικά. - Είς ολίγους λόγους ή δύναμις τών εχθρών δέν είναι παρά εις μόνον τό μέγεθος τών πλοίων καί είς τό πολυ­ άριθμον τών κανονιών τό δέ θρυλούμενον τακτικόν αιγυπτιακόν στράτευμα σύγκειται άπό τόσον παιδάρια, άπό τά όποια μόλις χίλια έξαρκοϋν είς ενός μόνον "Ελληνος τήν σπάθην - καί τοΰτο πληροφορούμεθα άπό όσους είς τήν θάλασσαν πεσόντες έλήφθησαν άπό τούς ίδικούς μας. Μάς έφάνη τω δντι παράξενον, όταν τούς είδομεν, πώς ό Μεχμέτ Άλής έφαντάσθη εκστρατείαν κατά τής 'Ελλάδος, έχων τοιοϋτον παιδαριώδες στρα­ τιωτικόν καί δέν συμπεράναμεν παρ ’ ότι, μή δυνάμενος νά βλάψη τήν 'Ελλάδα κατ ’ άλλο, ήθέλησε νά μολύνη τήν γην της μέ τό μιαρόν τών ’Αράβων παιδαρίων αιμα καί μέ τά βδελυρά πτώματά των.

II. Τό Ναυτικό μας καί οί Δυνάμεις 'Η στάση τών ξένων κυβερνήσεων, ωμή συχνά καί κάποτε σιβυλλικά άκαθόριστη, άποτέλεσε τό γενικό πλαίσιο, μέσα στό όποιο κινήθηκε ό ελλη­ νικός ’Αγώνας. Καί, φυσικά, ό αγώνας τοΰ ναυτικοΰ. ’Εχθρότητα καί κατακραυγή συνάντησε ή ’Επα­ νάσταση τόσο στίς ξένες κυβερνήσεις, δσο καί στόν έλεγχόμενο άπ’ αύτές τύπο. Καί οί λαοί άκό­ μη δέν τάχθηκαν άπό τήν άρχή στό πλευρό τών 'Ελ­ λήνων. Τήν πρωτοπορία στήν άντίδραση οδηγούσε ή Αύστρία, μέ έπικεφαλής τόν Μέττερνιχ, άμείλικτο διώκτη τών άλυτρώτων. Δέν έχασε τήν εύκαιρία στά διπλωματικά παρασκήνια ή στό θέατρο τοΰ πολέ­ μου νά κυνηγήσει τούς 'Έλληνες καί νά βοηθήσει τούς Τούρκους. 'Η ’Αγγλία, έχθρική μέχρι τό 1823, βοήθησε τούς Τούρκους, άπό τότε δμως μέχρι τό 1826 κρά­ τησε μιά εύμενή ουδετερότητα. 'Η Γαλλία, φίλη

τών μουσουλμάνων μέχρι τό 1827, συνέδραμε τό σατράπη τής Αίγύπτου μέ προσωπικό καί οργανω­ τικές άποστολές, μέ ναυπηγήσεις πλοίων καί μέ ήθική καί υλική συνδρομή. ’Απέβλεπε στό νά κατα­ λάβει τήν Πελοπόννησο καί τήν Κρήτη. 'Η Ρωσία συμπαθούσε τούς 'Έλληνες, άλλά δέν μπορούσε νά δράσει, γιατί τήν έδέσμευαν οί ύποχρεώσεις της άπέναντι στήν 'Ιερά Συμμαχία, στήν όποια ήταν ιδρυτικό μέλος. 'Η πτώση τοΰ Μεσολογγίου προκάλεσε παγκό­ σμια συγκίνηση καί άφύπνισε τίς συνειδήσεις. Καί πάλι δμως, δπως παρατηρούν οί ιστορικοί συγγραφείς, ή Γαλλία καί ή ’Αγγλία δέν θά μετέ­ βαλλαν πολιτική, άν δέν φοβόνταν έπέμβαση τής Ρωσίας, ή όποια θά έπέτρεπε στή δύναμη αύτή νά κυριαρχήσει στά Βαλκάνια. 'Η έπίσημη ’Αμερική στάθηκε στό πλευρό τών Ελλήνων, μέ λόγια δμως καί δχι έργα — γιατί ή άκολουθούμενη πολιτική τής μή έπεμβάσεως έμπόδιζε τά έργα. ’Έτσι ό Πρόεδρος Μονρόε μέ τό ετήσιο διάγγελμα τοΰ 1823 (4-12-1823) διακήρυξε τή συμπάθειά του γιά τήν ελληνική Επανάσταση, τό ’ίδιο δέ έπραξε καί ό ’Άνταμς, τό 1825. Τότε, τό 1825, έκαμε ό Σίμον Βολίβαρ, ό ’Ελευθερωτής, δημοκρατική Σύνοδο στόν Παναμά, δλων τών χω­ ρών τής Νοτίου ’Αμερικής. ’Έλαβαν σ’ αύτή μέ­ ρος ή Περούία καί οί πολιτείες τής Χιλίας, Κολομ­ βίας, Μεξικού, Γουατεμάλας, Άρκτώας ’Αμερικής... ’Έλαβαν άκόμη ομόφωνα τήν απόφαση νά θεωρή­ σουν τόν ιερόν τών 'Ελλήνων πόλεμον ώς ίδιον 'εαυ­ τών καί άφ ’ ου τά πράγματα αυτών τό συγχωρήσουσι, θέλουσι δώσει ευθύς είς τό ήρωϊκόν αύτό ’έθνος πάσαν βοήθειαν είς όπλα, χρήματα, καί είς πλοία. (Γεν. Έφημερίς 28-11-1825, άπό τόν Constitutionnel, εφη­ μερίδα τοΰ Παρισιοΰ). Προκειμένου τώρα νά ύποτυπώσει κανείς τή στάση τών διαφόρων Δυνάμεων άπέναντι στό ναυ­ τικό μας καί τήν πάλη του στή θάλασσα, καλόν είναι νά προτάξει μιά διαπίστωση, πού έχει κατά τή γνώμη μου, ξεχωριστή σημασία. Καί ή διαπί­ στωση, είναι δτι πολλές χώρες καί σέ πολλές περι­ πτώσεις άντέδρασαν έντονα στή δημιουργία, έστω καί στήν προοπτική δημιουργίας άνεξαρτήτου ελ­ ληνικού κράτους. Ό λόγος ήταν δτι μέ τούς έξαίρετους ναυτικούς πού θά διέθετε τό κράτος αύτό, θά γινόταν άργά ή γρήγορα, μιά έπικίνδυνα άνταγωνιστική ναυτική δύναμη. Ό Φρέντερικ Ντάγκλας (Frederick Ν. S. Douglas) μας άποκαλύπτει μέ ειλικρίνεια τήν αιτία γιά τήν όποια άναγκάσθηκαν οί ’Άγγλοι δχι μόνο νά άντιδράσουν στό ένδεχόμενο τής εθνικής άποκαταστά1) Οί αλυσίδες δέν είναι μονοκόμματες, άλλά χωρίζονται σέ μέρη άπό 30 μέτρα τό καθένα (γιά τίς γαλλικές) καί άπό 12,5 ορ­ γιές (γιά τίς άγγλικές). Τό καθένα άπό τά μέρη αύτά λέγεται κλει­ δί καί στό έπίσημο ονοματολόγιο αμμα.

267

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι σεως τών 'Ελλήνων, άλλά καί άνησυχοΰσαν γιά τά σημάδια πού προμήνυαν τήν ελληνική ’Επανά­ σταση. - 'Π άνεξαρτησία τών 'Ελλήνων, σημειώνει, πρέπει ν ’ αποτελεί πάντοτε άντικείμενο άνησυχίας γιά τήν ’Αγ­ γλία. Γιατί έχουν δώσει ώς τώρα δείγματα τόλμης καί μεγάλης άντοχής. Ή επιτυχία τοΰ ναυτικοΰ τής "Υδρας θά μπορούσε νά μάς διαθέσει δυσμενώς στή δημιουργία μεγάλου κράτους. Ή 'Ελλάδα μόνο μέ τό εμπόριο θά μπορούσε νά γίνει μεγάλη. ’Άν δέ ενωθεί ή Κωνσταντινούπολη μέ τό Αιγαίο, ύπό τή διακυ­ βέρνηση ενός δραστήριου καί εμπορικού λαού, θά δημιουργούσε τούτο εξαιρετικά επικίνδυνη κατάσταση γιά τή ναυτική μας δύναμη (βιβλ. 920). 'Η Γενική Έφημερίς τοΰ Ναυπλίου δημοσιεύει τω Σαββάτω 12 ’Ιουνίου 1826 έπιστολήν άπό τή Σμύρνη μέ χρονολογία 16 Φεβρουάριου 1826, πού γράφει. - Οί Φράγκοι τής Σμύρνης είναι άσπονδοι εχθροί τών Γραικών. Θέλουν νά έξολοθρευθώσι κάμποσαι μυριά­ δες άνθρώπων, διά νά μή έχουν άντιπάλους εις τό έμπόριον. Τά αίσθήματά τους διερμηνεύει αδιάλειπτα τό δημοσιογραφικό όργανό τους Le Spectateur d’ Orient ('Ο ’Ανατολικός Θεατής), τό όποιο δέν χάνει εύκαιρία νά διαβάλλει τόν ελληνικό ’Αγώνα καί τούς 'Έλληνες. Σέ μιά περίπτωση, τή 12 ’Ιανουάριου 1826 (Φύλ­ λο 215) γράφει δηκτικά τοΰτο: βλέπομεν ενταύθα προφανώς ότι ή έν Ναυπλίω ελληνική Διοίκησις είναι συνδεδεμένη σχετικώς μέ δλους τούς έν Αίγαίω ώπλισμένους 'Έλληνες, έννοώντας μέ αύτό τούς πειρατές. Τοΰτο κρίθηκε ώς καθαρή συκοφαντία καί, άπό τήν άντίδραση πού προκάλεσε, σχηματίζομε κά­ ποια γνώμη γιά τό κύρος καί τή φιλαλήθειά του! Σχετικά ή Γεν. Έφημερίς έγραψε τίς μέρες εκείνες. - Τό συμπέρασμα αύτό τού έξ επαγγέλματος ψευδομένου είναι ψευδέστατον. Ή ελληνική διοίκησις δέν είναι διοίκησις πειρατική καί όχι μόνον δέν είναι συν­ δεδεμένη άλλά... πολλάκις άπέστειλε πλοία ’εναντίον αύτών. Καί δέν άγνοεΐ ό Α. Θ. (’Ανατολικός Θεατής) ότι εις τό νά φθάσωσι τά πράγματα τής 'Ελλάδος είς τήν όποια εύρίσκονται δεινήν κατάστασιν δέν συνείργησαν ολίγον φανερώς καί κρυφίως Εύρωπαϊοι δυνατοί χριστιανοί, ώς δέν λανθάνουσι αύτώ καί δσα είς αυτήν τήν Σμύρνην διά πολεμικών πλοίων γίνονται. Καί συνεχίζει ό άρθρογράφος τής Γεν. Έφημερίδος, μέ δικαιολογημένην δπως φαίνεται οργή. »Αί περί 'Ελλάδος ειδήσεις τού ’Ανατολικού Θεα­ τού όσον αί έξ ’Αθηνών άπό 18 Δεκεμβρίου όσον καί έκ Σύρος καί άλλων τόπων είναι άπαρχής έως τέλους ψευδείς καί άλλοίμονον είς τούς μακράν όντας, όσοι μή έχοντες ελληνικός έφημερίδας θέλουν νά μάθουν τά τής 'Ελλάδος πράγματα άπό τοΰ Α. Θ.

268

» ’Ολίγα τινά παραδείγματα θέλουσιν είναι 'ικανά είς άπόδειξιν τής ψευδολογίας τοΰ Α.Θ. Λέγει... ότι ή 'Ελ­ ληνική Διοίκησις κατέφυγε στό Παλαμήδι, ότι ό Κολοκοτρώνης έκαμε άπόφασιν νά μείνη άργός... ότι ή ' Υδραϊκή ναυτική μοίρα είς μάτην έδοκίμασε ν ’ άντισταθή είς τά κινήματα τοΰ ’Οθωμανικού στόλου καί κακοπαθήσασα έπέστρεψε είς "Υδραν στερημένη μιας ώραίας πολάκας, τήν όποιαν έπήραν οί Τούρκοι καί ή πολάκα αύτή είναι ή ναυέτα τοΰ Τομπάζη, ότι οί νησιώται είναι διηρημένοι καί έχασαν τό θάρρος. » Ή άπάντησις είς τόσον προφανείς ψευδολογίας είναι διόλου περιττή. Διότι δέν πιστεύομεν ότι θέλει έννοεϊ ό Α.Θ. τούς πιστεύσοντας άναγνώστας είς τήν Δυτικήν Εύρώπην καί αυτός ό Αύστριακός Παρατηρη­ τής (εννοεί τόν Wienner Beobachter) θέλει διστάσει άν πρέπει νά πιστεύσει ή όχι είς τόν έπί μισθω ψευδόμευον Α. Θ.

'Υπάρχει δμως γιά τό θέμα αύτό τής εύρωπαϊκής έχθρότητας καί άλλη, ρητή διαπίστωση. Μάς τήν προσφέρει ό Τσάρλς Μακφάρλαν (Charles Mac Farlane), γράφοντας: - Οί Αυστριακοί ή μάλλον οί Βενετοί καί άλλοι ’Ιταλοί καί Δαλματοί ύπό αυστριακή διοίκηση, διατηρούν πολ­ λές μικρές έπιχειρήσεις. Τά πλοία τους είχαν ώς τά τελευταία χρόνια σχεδόν τήν άποκλειστικότητα στήν άκτοπλόϊα καί τό διαμετακομιστικό έμπόριο τής ’Ανα­ τολής, άλλά τό μεγαλύτερο μέρος τό άνέλαβαν πιά τά 'ελληνικά καράβια. Καί οί "Ελληνες θά τούς τό πάρουν άπό τά χέρια τους, άν τούς έπιτρέψει ή αναγνώριση τής ανεξαρτησίας τους άπό τό σουλτάνο, νά καταπιασθοΰν πάλι μέ τίς έμπορικές τους έπιδιώξεις. Τό γεγονός αύτό μπορεί νά έξηγήσει έν μέρει τή μεγάλη έχθρα, πού ’υπέ­ δειξαν άπό τήν άρχή οί ιμπεριαλιστές στήν 'ελληνική ύπόθεση καί τή συχνά μεροληπτική έπέμβαση τών πολε­ μικών τους πλοίων, πού ήταν πάντα έτοιμα νά ευνοή­ σουν τούς Τούρκους καί νά προστατέψουν τήν τουρκι­ κή περιουσία, όταν έταξίδευε μέ τή σημαία τους... (βιβλ. 1023, σελ. 33-35). ’Ανάλογη είναι ή διαβεβαίωση τοΰ Γάλλου προ­ ξένου στή Θεσσαλονίκη, ό όποιος γράφει πρός τό ύπουργεΐο τών ’Εξωτερικών δτι στήν ελληνική έξέγερση είδαν (οί ’Άγγλοι) μιά άπειλή γιά τή ναυ­ τική τους ισχύ. ’Άς ίδοΰμε τώρα ποιά ήταν ή στάση κάθε μιας άπό τίς Δυνάμεις άπέναντι στό ναυτικό καί τόν άγώνα του, καθώς καί τή δικαιολογία πού είχε. Δέν έπρεπε νά είναι εύχαριστημένοι οί Γάλλοι άπό τούς "Ελληνες ναυτικούς. Οί 'Υδραίοι, δπως άλλωστε καί οί Σπετσιώτες, τούς είχαν πολεμήσει ύπηρετώντας τούς Τούρκους κατά τήν έκστρατεία τοΰ Ναπολέοντα στήν Αίγυπτο (1798-1801). 'Η Υδρα διέθεσε στόν καπουδάν πασά, τό 1799, δεκα­ πέντε πλοία καί οί Σπέτσες επτά. "Ενα χρόνο άργό­ τερα, τό 1800, ό καπουδάν ζήτησε άπό τήν "Υδρα

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

πλοία 5-7 χιλιάδων κοίλων (δηλαδή 140 ώς 190 τόννων) γιά νά μεταφέρουν άπό τήν Αίγυπτο στήν Τουλόνα, τό γαλλικό στρατό, πού έκκένωνε τήν ’Αλεξάνδρεια. Καί στόν Ίδιο χρόνο ζήτησε ό Τούρ­ κος ναύαρχος άλλα πλοία, γιά στρατιωτικές μετα­ φορές. Δέν ήταν όμως αύτό. ’Εκείνο πού ζημίωνε τούς Γάλλους ήταν ό ανταγωνισμός τών ελληνικών πλοίων. Οί Γάλλοι πού κληρονόμησαν άπό τούς 'Ενε­ τούς τό έμπόριο στήν ’Ανατολική Μεσόγειο αίσθάνθηκαν πρώτοι καί περισσότερο άπό κάθε άλ­ λον τόν άνταγωνισμό τής ναυτιλίας τών 'Ελλή­ νων, πού ολοένα μεγάλωνε. Γι’ αύτό καί έκαναν τό καθετί γιά νά εμποδίσουν τήν άνάπτυξή της. Τήν πολέμησαν μέ δολιότητα, τήν καταπολέμησαν μέ λύσσα. ’Επρόσφεραν στούς 'Έλληνες δικαίωμα, συνιδιοκτησίας μέχρι τό ένα τέταρτο στά γαλλικά πλοία, προκειμένου ν’ άποτρέψουν τό ελληνικό κε­ φάλαιο νά έπενδυθεϊ σέ ελληνικά καράβια καί διο­ γκώσει έτσι τό ύφιστάμενο δυναμικό τους.

Τό 1812 ό Γάλλος πρόξενος στή Θεσσαλονίκη έγραφε στήν κυβέρνησή του. - Μεγάλο μέρος άπό τό γαλλικό έμπόριο, πού καταρ­ ρέει, πέρασε σέ ελληνικά χέρια. Οί "Ελληνες είναι οί πλέον δραστήριοι παράγοντες στό έμπόριο τών αποικια­ κών καί οί μεγαλύτεροι εχθροί μας.

'Ο Κ. Σιμόπουλος άναφέρει καί μιά περικοπή άπό βιβλίο τοϋ Felix Beaujour, προξένου τής Γαλλίας στή Θεσσαλονίκη, πού είναι προγενέστερη. Είναι μιά βαρυσήμαντη δήλωση, στό τέλος κυρίως. - Άπό τήν έποχή του Άγγλογαλλικοϋ πολέμου άντιμετωπίζομε νέους ανταγωνιστές, στό έμπόριο τής Ανα­ τολής, τούς ναυτικούς τοΰ Αιγαίου καί κυρίως τούς 'Υδραίους, πού άξιοποίησαν τίς γνώσεις τίς όποιες απέκτησαν υπηρετώντας στό οθωμανικό ναυτικό. Οί 'Υδραίοι είναι λιτοδίαιτοι καί οικονόμοι καί κυνηγούν τό σίγουρο κέρδος. Άν περιόριζαν τόν αριθμό τών μελών τοΰ πληρώματος, θά συμπιέζονταν οί ναύλοι καί τά καράβια τους θά γίνονταν περιζήτητα στίς μετα­ φορές. 'Ωστόσο καί οί "Ελληνες, μόλον πού δέν έμπνέουν καθόλου έμπιστοσύνη καί είναι τυχοδιώκτες στά ταζίδια τους, θά άποδειχθοΰν χρήσιμοι γιά τόν έφοδιασμό μας σέ περίοδο πολέμου. Πάντως σέ περιπτώσεις πού θά μας γίνουν ένοχλητικοί, μπορούμε νά έξαπολύσουμε έναντίον τους Μαλτέζους πειρατές... (βιβλ. 891, τ. Β', σελ. 257-258). Τό τελευταίο αύτό είναι σημαντικό, γιατί δεί­ χνει καθαρά τίς συνθήκες υπό τίς όποιες άναπτύχθηκε ή έμπορική ναυτιλία καί τά δόλια καί άπάνθρωπα μέσα τά όποια χρησιμοποιούσαν οί δυτικοί γιά τήν έξόντωσή της (Γιά τή δράση Μαλτέζων πειρατών κατά ελληνικών πλοίων λόγος έχει γίνει

στό Κείμενο γιά τήν Κατάσταση στή Μεσόγειο καί τό Αιγαίο 6, Β-ΙΙ). Γιά τήν προστασία τοϋ γαλλικού έμπορίου στήν ’Ανατολική Μεσόγειο, γι’ αύτή ήθελε ή Γαλλία άδιατάρακτη τήν τουρκική κυριαρχία στήν περιοχή. Γιατί ή οθωμανική αύτοκρατορία στεκόταν προ­ πύργιο στίς έπεκτατικές προσπάθεις τών έχθρών τής Γαλλίας καί προστάτευε, μέ μόνη τήν παρουσία της, τό γαλλικό έμπόριο καί τά γαλλικά συμφέροντα. 'Η ιστορία μάς λέγει ότι τήν πολιτική τής φιλίας μέ τήν Τουρκία τήν έγκαινίασε πρώτος ό βασιλιάς τής Γαλλίας Φραγκίσκος Α' καί τήν έφάρμοσαν οί 16ος, 17ος καί 18ος αιώνες, άκόμη ή μετά τήν γαλλική έπανάσταση έποχή. 'Ο Ναπολέων, μέχρι πού εισέβαλε στήν Αίγυπτο, ήταν άφοσιωμένος σύμμαχος καί συμπαραστάτης τής οθωμανικής αύτοκρατορίας. ’Εκείνο πού τόν ένδιαφέρει είναι μιά ισχυρή Τουρκία καί μιά άκατάπαυστη διαμάχη μεταξύ Τουρκίας καί Ρωσίας. Στόν Ρωσοτουρκικό πόλεμο 1806-1812 ό Ναπολέων έγγυάται τήν άκεραιότητα τής Τουρκίας, μέ σκοπό νά άναχαιτίσει τήν κάθοδο τών Ρώσων στή Βαλκανική. Είναι άποφασισμένος νά τήν ύπερασπίσει σέ κάθε περίσταση. Τό ότι τά έλληνικά πλοία εύδοκιμοΰν στίς θά­ λασσες κάτω άπό τήν προστασία τής ρωσικής ση­ μαίας καί άνταγωνίζονται τή γαλλική ναυτιλία, τά τοποθετεί στό έχθρικό πρός τή Γαλλία στρατόπεδο. Γαλλική - δπως άλλωστε καί άγγλική — ναυτι­ κή μοίρα στέλνεται μετά τούς Ναπολεόντειους πολέμους στό Αιγαίο, φαινομενικά μέ τό θεμιτό καί δικαιολογημένο σκοπό νά προστατεύει τά έκεϊ έμπορικά πλοία, στήν ούσία δμως καί κατά κύριον λόγο νά έμποδίσει κάθε όφελος άπό τούς άλλους είς βάρος τής Τουρκίας, ή σέ περίπτωση διαμελισμοΰ της ν’ άποκομίσει τό μεγαλύτερο κέρδος γιά τή Γαλλία. 'Η μοίρα αύτή άποτελεΐται άπό 15-17 πλοία, ένώ άλλες μονάδες περιμένουν έτοιμες στήν Τουλόνα γιά τήν ένίσχυσή της (βλ. καί άνθ. 40). ’Ερχόμαστε στούς ’Άγγλους. Αιώνες τώρα ή διαμάχη μέ τούς χριστιανούς τής Εύρώπης τούς φέρνει στό πλευρό τοΰ σουλτάνου καί κάποτε στήν άγκαλιά του. Τέτοια είναι ή περί­ πτωση τής βασίλισσας τής ’Αγγλίας στό τελευταίο τέταρτο τοΰ 16ου αιώνα, ή όποια βρίσκεται σέ θανά­ σιμη άντιδικία μέ τόν καθολικό βασιλέα τής ' Ισπα­ νίας, Φίλιππο Β'. 'Η βασίλισσα φθάνει στό σημείο νά καλέσει τούς Τούρκους σέ ιερόν πόλεμο κατά τών αιρετικών χριστιανών άντιπάλων της. ’Έτσι τό 1582 ύπογράφει μαζί τους έμπορική συνθήκη καί τό 1587 ζητεί τή βοήθειά τους γιά ν’ άποκρούσει τήν ισπα­ νική άρμάδα. 'Ο σουλτάνος δέν κινείται βέβαια, άλλά ή ντροπή γιά τή βασίλισσα μένει. Τήν έποχή τής γαλλικής ήγεμονίας στήν Εύρώπη ή ’Αγγλία συνεργάζεται μέ τούς Ρώσους. Τήν

269

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ζενοι

έποχή αύτή προστατεύει τά ελληνικά πλοία, πού φέρνουν τή σημαία τής συμμάχου της Ρωσίας. Τό οτι τά ελληνικά πλοία συναγωνίζονταν τά γαλλικά καί έβλαπταν τό γαλλικό έμπόριο, αύτό έξυπηρετοΰσε τά αγγλικά συμφέροντα καί άρμονιζόταν μέ τήν αγγλική πολιτική στή Μεσόγειο. Κατά τόν Ά. Χατζηαναργύρου, πού έγραψε τά Σπετσιώτικα (βιβλ. 371), οί ’Άγγλοι πρέπει νά εύνόησαν τήν ανάπτυξη τής ελληνικής ναυτιλίας, γιατί διαφορετικά θά τήν είχαν συντρίψει. Είχαν γι’ αύτό τή δύναμη. ’Εκτιμούσαν όμως, φαίνεται, τή ναυτοσύνη τών ' Ελλήνων, άπό τούς όποιους έπαιρναν συχνά πολύτιμες πληροφορίες. Χρησιμο­ ποιούσαν τά ελληνικά πλοία γιά πρόσκοπα ή άπόστολα. Συνεργάζονταν μαζί τους στόν πόλεμο μέ τούς πειρατές. Κάποτε τά ένέτασσαν στίς νηο­ πομπές, πού οργάνωναν γιά τήν ασφάλεια τών πλοίων τους άπό τούς ληστές τής θάλασσας. ΤΗταν όμως αμείλικτοι όταν τά έπιαναν στήν προσπάθεια νά διαρρήξουν τόν άποκλεισμό τών ίσπανογαλλικών παραλίων, τόν όποιον οί ’ Αγγλοι συντηρούσαν μέ πολλές θυσίες. Άπ’ αύτόν άλλω­ στε τόν άποκλεισμό έξαρτιόταν ή έκβαση τού πολέ­ μου των μέ τόν μεγάλο έπιδρομέα τής Εύρώπης — τό Ναπολέοντα. Μετά τούς Ναπολεόντειους πολέμους ή Αγγλία ξαναγύρισε στήν πολιτική τής άκεραιότητας τής οθωμανικής αύτοκρατορίας, πού δέν είχε άλλο σκοπό άπό τό νά έμποδίσει τήν κάθοδο τής Ρωσίας στή Μεσόγειο. 'Όπως ή Γαλλία, θά στείλει καί αύ­ τή ναυτική μοίρα στό Αιγαίο, μέ τήν ίδια πρός έκείνη άποστολή: νά προστατέψει τά καράβια της στήν περιοχή αύτή καί τό έμπόριό της καί νά καρπωθεΐ δ,τι μπορεί άπό τυχόν διαμελισμό τής Τουρ­ κίας. Διαθέτει γι’ αύτόν τό σκοπό θαυμάσιες βάσεις στά 'Επτάνησα, τά όποια διατελοΰν ήδη ύπό τήν κατοχή της. Στήν άρχή τής Έπαναστάσεως άκολουθεΐ άνθελληνική πολιτική. 'Η διπλωματία της βλέπει σέ κάθε κίνηση τών 'Ελλήνων ρωσική ένέργεια έπεκτάσεως ή πάντως ένα γεγονός, τό όποιον θά μπο­ ρούσαν νά έκμεταλλευθούν οί Ρώσοι. Τά καράβια τους καί προπάντων ό άρμοστής τους στά 'Επτά­ νησα, Θωμάς Μαίτλανδ, μάχονται στους 'Έλληνες. Στά Επτάνησα έφαρμόζεται μιά περίεργη πολιτι­ κή αυστηρής ουδετερότητας, πού ζημιώνει τόν Αγώνα. Καί ό Πρόξενος τής Αγγλίας στήν Πάτρα Φίλιππος Γκρήιν είναι φανατικός πράκτορας τών Τούρκων (άνθ. 41). Αγγλικά πλοία μετέφεραν 1000 Τουρκαλβανούς άπό τήν Πρέβεζα γιά τήν έπίθεση έναντίον τής Πρά­ γας καί άγγλικά ήταν τά πλοία πού βοήθησαν τήν οθωμανική μοίρα τής Ναυπάκτου νά άνεφοδιασθεΐ στή Ζάκυνθο. Άγγλικά πλοιάρια άνεφοδίαζαν τούς πολιορκημένους Τούρκους στήν Πάτρα. Μιά άγ270

γλική ναυτική μοίρα περιπολούσε στά παράλια τής Στερεάς καί τής ’Ηπείρου, προστατεύοντας τούς Τούρκους καί έκφοβίζοντας τούς "Ελληνες. ’Έφθασαν στό σημείο οί ’Άγγλοι νά κατακρατούν ούδέτερα πλοία, μέ μόνη τήν υποψία δτι μεταφέρουν προμήθειες στούς 'Έλληνες. Τόσον ό Δ. Κόκκινος δσον καί άλλοι συγγρα­ φείς έχουν σταχυολογήσει πολλά περιστατικά, τά όποια άφθονοΰν στό πολυαίμακτο χρονικό τοΰ Λυ­ τρωτικού Πολέμου. Είναι ένα πίνακας μέ ζοφερά χρώματα, πού άξίζει νά τοΰ ρίξομε μιά ματιά. 'Όταν τόν Αύγουστο τοΰ 1821 ό τουρκικός στό­ λος, άπό 19 μεγάλα πλοία, συναντοΰσε στή Ρόδο τόν ’Ισμαήλ Γιβραλτάρ μέ 14 πλοία, έφθασε έκεϊ άγγλική ναβέτα μέ άλλες μονάδες καί χρήσιμες γιά τούς μουσουλμάνους πληροφορίες. Τήν είχε στείλει ό άρμοστής τής Ίονίου Πολιτείας, Μαίτ­ λανδ. Οί πληροφορίες άναφέρονταν στίς άνάγκες τών πολιορκημένων σέ διάφορα φρούρια Τούρκων καί στίς κινήσεις τών Επαναστατών. ΤΗταν μιά πολύτιμη συνδρομή γιά τόν άντίπαλο, ό όποιος δέν διέθετε ύπηρεσία πληροφοριών. Οί άγγλικές άρχές τής Έπτανήσου δέχονταν στά λιμάνια της τά τουρκικά πλοία, σάν πλοία συμμάχου χώρας. Αύτό έγινε τό Σεπτέμβριο τοΰ 1821, δταν ό Τοΰρκος στόλαρχος Καρά Άλής έμπήκε στό λιμάνι τής Ζακύνθου, δπου άνεφοδίασε καί έπισκεύασε τά πλοία του, πληρώνοντας μάλι­ στα καί 13.000 φλουριά. Διοικούσε έκτος άπό τά δικά του καί έξι πλοία τοΰ Αλγεριού. 'Υπογραμμίζουν οί συγγραφείς τήν άσυνέπεια τής πολιτικής τοΰ Μαίτλανδ, πού έπαγγέλλεται τήν αύστηρή ούδετερότητα τών Ίονίων Νήσων. Ένώ άρνεΐται νά χορηγήσει τρόφιμα σέ καράβι τοΰ Αγίου ’Όρους, μέ σημαία τής 'Ιερουσαλήμ, γιά τούς συγκεντρωμένους στό 'Άγιον ’Όρος πρόσφυ­ γες, άντίθετα εύνοεΐ τόν άνεφοδιασμό τών πολιορκημένων στά φρούριο τής Μεθώνης Τούρκων. Στό πολιορκημένο άπό τήν ξηρά καί άπό τή θάλασσα, τό καλοκαίρι τοΰ 1821, Ναύπλιο προσ­ φέρουν καί πάλι βοήθεια οί ’Άγγλοι. Τέλη ’Ιου­ νίου, πλοίο μέ άγγλική σημαία κατορθώνει νά περά­ σει απαρατήρητο μέσα άπό τά σπετσιώτικα πλοία καί νά ξεφορτώσει μεγάλη ποσότητα τροφίμων. Άργότερα, μαλτέζικο βρίκι μέ άγγλική σημαία, φορτωμένο στή Σμύρνη γιά λογαριασμό τής τουρκι­ κής κυβερνήσεως, ξεφορτώνει στό πολιορκημένο Άνάπλι 8 χιλιάδες κιλά σιτάρι καί άλλα τρόφιμα. ’Εξασφαλίζει έτσι έπτά μηνών τροφή στούς πολιορκημένους Τούρκους. Σέ μιάν άλλη περίσταση, Φεβρουάριος τοΰ 1822, δυό μέρες ό έλληνικός στόλος διαδρομοΰσε έξω άπό τό λιμάνι τής Ζακύνθου, δπου είχαν καταφύγει τουρκικά πλοία. Χωρίς όμως άποτέλεσμα. Τά

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

τουρκικά πλοία δέν άφηναν τό καταφύγιό τους καί οί 'Έλληνες έπλευσαν στό Κατάκωλο γιά νερό. Έκεϊ έφθασε (13 Φεβρουάριου 1822) άγγλικό πλοίο, σταλμένο άπό τήν άγγλική διοίκηση γιά νά δηλώ­ σει στούς 'Έλληνες ναυάρχους, δτι έπρεπε νά φύ­ γουν, γιατί δέν θά έπέτρεπε στά πλοία τών έμπολέμων νά ενεργήσουν έχθροπραξίες στά νερά τοΰ Ίονίου. 'Όταν τό Μάρτη τοΰ 1823 ό ναύαρχος Μιαούλης έπλευσε στό Ίόνιο, γιά νά προσβάλει τήν τουρ­ κική μοίρα (άπό μιά φρεγάτα, μιά κορβέτα καί 4 δίστηλα, βρίκια ή γολέτες) πού βρισκόταν στόν Μοΰρτο, καί πάλι προστάτεψε τούς Τούρκους ή άγγλική διοίκηση. ’Αγγλικό βρίκι σταμάτησε τό Μιαούλη, δέκα μίλια έξω άπό τόν Μοΰρτο καί τοΰ γνωστοποίησε δτι απαγορευόταν ό διάπλους τοΰ στενοΰ Κερκύρας — ’Ηπείρου, δπου βρισκόταν ό Μοΰρτος. Ό Μιαούλης έστειλε τότε στήν Κέρκυρα τόν Άντ. Ραφαλιά, μέ τή γολέτα Τερψιχόρη, κομιστή έπιστολής στήν όποια παραπονιόταν πρός τόν Μαίτλανδ γιά τό δτι άπαγόρευε στά ελληνικά πλοία καί τόν άπλό διάπλου τής θαλασσίας έκείνης λε­ κάνης, ένώ έπέτρεπε στά τουρκικά νά έχουν έκεϊ βάση. Κι ό δυνάστης τών νησιών, άντί ίκανοποιήσεως, κατακράτησε τή γολέτα. Δικαιολογητικό βρήκε πώς οί 'Έλληνες ναύτες είχαν άρπάξει μερι­ κά πρόβατα στή Λευκάδα. Χρειάσθηκε ή έπέμβαση τοΰ ’Άγγλου μοιράρχου τής Μεσογείου, γιά ν’ άφεθεΐ έλεύθερη ή Τερψιχόρη καί νά φύγει ό Μιαού­ λης στόν Άργολικό, φυσικά άπρακτος. ’Έπρεπε δμως νά δοθεί ικανοποίηση γιά τά πρό­ βατα. Γι’ αύτό, λίγο άργότερα, 22 Μαρτίου 1823. κατέπλεε στήν "Υδρα μιά φρεγάτα μέ τόν Χάμιλτον, πού ήταν στό διάστημα 1822-1824 άρχηγός τής ναυ­ τικής μοίρας τής Μεσογείου καί μιά κορβέτα, μέ άποστολή νά διαμαρτυρηθεϊ γιά τά πρόβατα καί νά γνωστοποιήσει τούς δρους διάπλου τοΰ Ίονίου. Οί 'Υδραίοι διαμαρτυρήθηκαν μέ τή σειρά τους γιά τήν κράτηση τής γολέτας καί παρέπεμψαν τούς άντιπροσώπους τοΰ ’Άγγλου άρμοστή στήν ελληνι­ κή κυβέρνηση. 'Η κυβέρνηση έστειλε άντιπρόσωπο στήν Κέρκυρα, ό όποιος δμως δέν έγινε δε­ κτός. Ό Μαίτλανδ δήλωσε πώς δέν έγνώριζε καμιά ελληνική κυβέρνηση. Ό Άνταμ (Fred. Adam) πού διαδέχθηκε τόν Μαίτλανδ ήταν λιγότερο άδικος στούς 'Έλληνες καί σ’ ορισμένες περιπτώσεις τούς φέρθηκε μέ προσήνεια. Τοΰτο βέβαια δσον τό έπέτρεπε ή πο­ λιτική τοΰ Κάσλρη, πού πίστευε δτι, κτυπώντας τούς 'Έλληνες, κτυποΰσε τή Ρωσία. Ήταν μιά μυωπική πολιτική, γιατί δπως είναι γνωστό άπό τή γενική ιστορία τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, τά γινόμενα στήν Ελλάδα δέν είχαν καμιά σχέση μέ τή Ρωσία.

Έν τούτοις δέν έλειπαν άπό τήν Αγγλία τά αι­ σθήματα φιλίας πρός τούς "Ελληνες ούτε ή πραγμα­ τική αίσθηση γιά τή σημασία καί τό ρόλο τοΰ ελλη­ νικού παράγοντος. ’Ήδη πρός τό τέλος τοΰ 1821 έγραφε πρός τήν Πετρούπολη, ό Άγγλος ύπουργός τών ’Εξωτερι­ κών, Λόρδος Λονδόδερρυ. - ’Ίσως τό αίσθημα όμιλεϊ υπέρ τών απογόνων εκεί­ νων, τούς οποίους έδιδάχθησαν δλοι άπό της παιδικής των ηλικίας νά σέβονται, άλλά ό νους τόν όποιο κάθε πολιτικός άνδρας οφείλει νά τάσσει πάνω άπό τήν καρδία, επιβάλλει ν ’ άφεθοΰν οί "Ελληνες εις τήν μοίραν των. Άπό τό άλλο μέρος ό Γάλλος πρόξενος στή Θεσσαλονίκη Κουζινερί (Cousinery), έγραφε τό 1822 στό 'Υπουργείο τών ’Εξωτερικών, στή Γαλ­ λία. - Οί ’Άγγλοι, οί όποιοι στηρίζουν τήν πολιτική τους σέ προβλέψεις γιά τό άπώτερο μέλλον, άμφιβάλλουν άν οί Τούρκοι, γερασμένοι πιά ώς στρατιωτική δύνα­ μη καί πρωτόγονοι στό νά διοικούν, θά μπορέσουν νά άντισταθοΰν σ ’ ένα έθνος πού ετοιμάζεται νά συντρί­ ψει τά δεσμά του. Στήν ελληνική εξέγερση είδαν μιά άπειλή γιά τή ναυτική τους ισχύ, Γιά τούς ’Άγγλους οί "Ελληνες επαναστάτες είναι επιδέξιοι ναυτικοί καί στρα­ τιώτες αποφασισμένοι νά νικήσουν ή νά πεθάνουν. (Δη­ μοσιεύεται άπό τή Δημοκρ. Ήλιάδου - βιβλ. 1016, σελ. 175). Μέ τή νομοτέλεια λοιπόν πού άκολουθοΰν στήν έξέλιξή τους τά ιστορικά γεγονότα, έπρεπε νά άναμένεται μεταβολή στήν πολιτική τής Αγγλίας κι αύτή ή μεταβολή, σημαντική μάλιστα, σημειώ­ θηκε τό 1823. Τό μήνα Σεπτέμβριο ή άγγλική κυ­ βέρνηση, μέ ύπουργό τών έξωτερικών τόν Γεώργιο Κάνιγγ, άναγνώρισε τά μέτρα άποκλεισμοΰ πού είχαν λάβει οί 'Έλληνες σέ ορισμένες περιοχές άπό τήν Πρέβεζα μέχρι τό Βώλο, σ ’ οσα φρούρια κατα­ κρατούσε άκόμη ό εχθρός καί σ ’ εκείνα τής Εύ­ βοιας καί τής νήσου Κρήτης. Τοΰτο έσήμαινε δτι έπαυσε νά τούς θεωρεί έπαναστάτες κατά τής νομίμου αύτών άρχής καί άπ’ αύ­ τή τήν ώρα τούς λογάριαζε γιά έμπολέμους. Τό δεύτερο σημαντικό βήμα έγινε τό 1824. Ζή­ τησε ή άγγλική κυβέρνηση άπό τίς εύρωπαϊκές Δυ­ νάμεις τό ελληνικό ζήτημα νά γίνει καθαρά ευρω­ παϊκό. Καί τοΰτο γιά νά άποτραπεϊ καινούριος ρωσοτουρκικός πόλεμος, πού θά κατέληγε σέ πιθα­ νή ήττα τής Τουρκίας. Καί δταν διεπίστωσε πώς ή ρωσική κυβέρνηση ήταν άποφασισμένη έστω καί μόνη, νά προχωρήσει σέ κάποια ρύθμιση τοΰ έλληνικοΰ, έσπευσε νά μετάσχει στίς σχετικές ένέργειες γιά νά μήν άφήσει στούς Ρώσους τήν πρωτοβουλία. Καί τί συνέβαινε μέ τούς Ρώσους; "Οπως σημειώνει ό ιστορικός Γιάννης Κορδάτος μέ τούς Τούρκους δήμιους άπό τή μιά πλευρά καί 271

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι τούς Βενετούς άπό τήν άλλη, φυσικό ήταν οί "Ελληνες νά στραφούν πρός τή Ρωσία. Πότε; "Οταν ή χώρα αύτή άρχισε νά παίζει κάποιο ρόλο στήν ευρωπαϊ­ κή σκηνή. 'Υπήρχαν άνάμεσα στούς "Ελληνες καί τούς Ρώσους μερικοί, σοβαροί δεσμοί. Πρώτα πρώτα ήταν ομόδοξοι. Κι αύτό, γιά τόν μυστικοπαθή καί βαθιά θρησκευόμενο ρωσικό λαό είχε μεγάλη ση­ μασία. "Υστερα ύπήρχε ένας δυναστικός δεσμός — περισσότερο φανταστικός παρά πραγματικός. 'Η θυγατέρα τοΰ Θωμά Παλαιολόγου Σοφία είχε παντρευθεΐ τό 1472 τό Ρώσο ήγεμόνα Ίβάν Γ' καί αύτό πρόσθεσε στό ρωσικό εθνόσημο τό δικέφαλο αετό τοΰ Βυζαντίου. 'Ο Μεγάλος Πέτρος ήθελε νά τόν λογαριάζουν Russograecorum Monarcha, ή δέ Αι­ κατερίνη Α' τής Ρωσίας κατέστρωσε σχέδιο γιά τήν 'ίδρυση μεγάλου έλληνικοΰ κράτους, μέ αρχηγό τόν έγγονό της Κωνσταντίνο. 'Υπηρετώντας, δπως ήταν φυσικό, ή Ρωσία τά συμφέροντά της προκάλεσε στούς "Ελληνες με­ γάλη συμφορά μέ τήν εγκατάλειψή τους, υστέρα άπό τόν πόλεμο τοΰ 1768-1774. Τούς ωφέλησε δμως μέ τίς εύεργετικές διατάξεις γιά τή ναυσιπλοΐα, πού περιέλαβε στή συνθήκη τοΰ Κιουτσούκ Καϊναρτζή, τό 1774. Στήν περίοδο τοΰ 1792-1800 κυριαρ­ χώντας στό Ίόνιο, εύνόησε τούς "Ελληνες. "Οταν τό 1798 ό Ναπολέων έξεστράτευσε στήν Αίγυπτο καί κατέλαβε τά Επτάνησα, ό τσάρος βοήθησε τό σουλτάνο. Ρώσοι καί Τούρκοι σύμμαχοι κατέ­ λαβαν τά 'Επτάνησα. "Υστερα έγινε ό Ναπολέων σύμμαχος τοΰ σουλτάνου καί μέ συμφωνία άπομάκρυνε τούς Ρώσους άπό τό Ίόνιο. Τό 1812, μπρος στόν έπικείμενο κίνδυνο τής Γαλλίας, ύπέγραψαν οί Ρώσοι συνθήκη ειρήνης μέ τούς Τούρκους. "Οταν έξέλιπε ό κίνδυνος τοΰ Βοναπάρτη, ή Ρω­ σία θυμήθηκε πάλι τίς διαφορές, έδαφικές καί άλ­ λες, πού είχε μέ τήν Τουρκία καί έβλεπε σάν μέσο γιά τήν επίλυσή τους τόν πόλεμο. 'Η συμμετοχή της δμως στήν Ιερά Συμμαχία, τής έδενε τά χέρια. Τό δτι ό ρωσικός λαός συμπαθούσε τούς όμοδόξους "Ελληνες, έρχόταν σέ πολύ δεύτερη μοίρα. Έν τούτοις άνδρες, δπως ό κόμης Στρογκάνωφ, πρεσβευ­ τής στήν Πόλη τούς κρίσιμους έκείνους χρόνους, πολύ εύεργέτησε στούς "Ελληνες. Γενικότερα ή Ρωσία, μέ τήν φιλοπόλεμη καί άντιτουρκική πολιτική της, προκάλεσε, ίσως α­ κούσιά της, τό ενδιαφέρον καί τήν ενεργό συμ­ παράσταση τών άλλων Δυνάμεων πρός τούς "Ελ­ ληνες. ’Από τό άλλο μέρος ή σκέπη τής ρωσικής σημαίας, πάνω άπό τά ελληνικά πλοία, τά άπήλλαξε άπό τίς άγγαρεϊες καί έπιτάξεις τών Τούρκων, ενώ τούς έξασφάλισε τό σεβασμό άπό τίς αρχές τών άλλων χωρών. Τό δτι ή έλληνική ναυτιλία μεγά­ λωσε, άνδρώθηκε καί δέσποσε στή Μεσόγειο τό οφείλει καί στήν κάλυψη τής ρωσικής σημαίας.

Γιά τό μισελληνισμό τών Αύστριακών καί τών τήν παραβίαση κάθε έννοιας ούδετερότητος έχομε άπειρες μαρτυρίες. Στήν ’Απολογία Ίω. ’Ορλάνδου καί Άνδρέα Λουριώτη (βιβλ. 303α, τ. Α', σελ. 390) βλέπομε δτι ό ’Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος έγραφε στόν Όρλάνδο, στό Λονδίνο. - Οί Αυστριακοί μάς έχουν σχεδόν κηρυγμένον τόν πόλεμον. ’Όχι μόνον ούδετερότης δέν υπάρχει, άλλ ’ ούτε κρύβονται υπερασπιζόμενοι μέ τήν βίαν τό άνομον έμπόριον τών υπηκόων των, μεταφερόντων τροφάς καί πολεμοφόδια είς τούς εχθρούς. Τί ωφελεί άν καίω_ μεν τά πλοία τών εχθρών, ενώ αυτοί έχουν τά τών λε­ γομένων ουδετέρων δυνάμεων, τά όποια δέν μάς συγχωρεϊται νά βλάψωμεν, διά νά μεταφέρουν τάς τρο­ φάς καί τά πολεμοφόδια άτιμωρητί; 'Η Αύστρία λοιπόν τοΰ Μέττερνιχ πολέμησε μέ λύσσα τόν ελληνικό Άγώνα. 'Η αύστριακή ναυ­ τική μοίρα δροΰσε φανερά ύπέρ τών Τούρκων καί μέ τό πρόσχημα διώξεως τής πειρατείας προέβαινε σέ αύθαίρετες καί έχθρικές ενέργειες έναντίον τών ελληνικών πλοίων. Πολυάριθμα είναι τά περιστα­ τικά παρανομίας καί βίας στή θάλασσα τών Αύστριακών, οί όποιοι μέ τυφλό μίσος ύπηρετοΰσαν πιστά τήν ύπόθεση τών μουσουλμάνων. Τό κείμενο, πού παραθέτομε, άποτελεΐ τό άπόηχο αύτής τής διαγωγής τους. Δημοσιεύθηκε στή Γενική ’Εφημερίδα τοΰ Ναυπλίου τή 15 Σεπτεμ­ βρίου 1826. - "Οσα κακά έπραξαν είς τό ελληνικόν έθνος απαρχής τού ιερού αυτού άγώνος τά Αυστριακά πλοία, πολεμικά καί έμπορικά, είναι τοσαΰτα καί τοιαΰτα ώστε είναι ικανά νά γεμίσωσι ολόκληρα βιβλία καί νά προξενήσωσι φρίκην είς δλον τόν πολιτισμένον κόσμον... Παραπονούνται οί κύριοι Αυστριακοί δτι οί "Ελληνες φέρονται πρός αύτούς σκληρότερον καί τολμηρότερον ληστεύοντες τά έμπορικά των πλοία... άλλά άν τούτο είναι άληθές, αυτοί έδωκαν είς αύτό άφορμήν διά τών πράξεων των καί έκίνησαν τήν δικαίαν τών 'Ελλήνων άγανάκτησιν. Άλλά άν άμαρτάνωσι τινές τών 'Ελλή­ νων είς θάλασσαν έναντίον τής θελήσεως καί τού έθνους ολοκλήρου καί τής Διοικήσεως αυτού, έχουσι τήν άδειαν καί οί Αυστριακοί κυβερνήται νά τιμωρώσι τούς τοιούτους... ... Άφίνοντες τά παλαιότερα άρκούμεθα νά έκθέσωμε τά έπίσημα έγγραφα είς νεωτάτην πράξιν Αυστριακού κυβερνήτου πολεμικού πλοίου καί νά έπικαλεσθώμε κριτήν δλον τόν πολιτισμένον κόσμον. Ή πράξις αύ­ τή έγένετο πρός τούς δυστυχείς καί άδυνάτους κατοί­ κους ενός χωρίου τής νήσου τών Θερμιών. Κανέν άλλο ναυτικόν ούτε έπολιτεύθη ούτε πολιτεύεται πρός τούς "Ελληνας ώς τό Αύστριακόν... είναι λυπηρόν δτι ό κύριος Γρόπιος (πρόξενος τής Αύστρίας στήν Αθήνα) έγένετο αίτιος τοσαύτης δυστυχίας είς τούς άδυνάτους κατοίκους τών Θερμιών! (*) Πειστήρια δη­ μοσιεύονται.

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

Α) Ή επιστολή τοΰ διοικητοΰ τοΰ αύστριακοΰ Βρι­ κίου Ώρίων πρός τούς προύχοντας τής νήσου Θερμιών. Β) Διακήρυξις τοΰ αύτοΰ πρός τούς κατοίκους τοΰ χωρίου Σύλακα. Γ) 'Αναφορά τών κατοίκων αύτών πρός τήν διευθυντι­ κήν τοΰ Αιγαίου Πέλαγους επιτροπήν. Δ) ‘Επιστολή τής επιτροπής πρός τόν Διοικητήν τοΰ Ώρίων. Ε) ‘Αναφορά τής Διευθυντικής τοΰ Αιγαίου Πελάγους. Άπό τά πειστήρια αύτά τά δύο πρώτα, τοΰ κυ­ βερνήτη τοΰ αύστριακοΰ βρικίου «ΩΡΙΩΝ» ’Ιωάν­ νη Άλβέρτη, γράφουν. Πρός τούς κυρίους προύχοντας τής νήσου Θερμιών Διατεταγμένος ών άπό τόν έξοχον Καισαροβασιλικόν διοικητήν τοΰ στόλου τοΰ Αύτοκράτορος τής Αυστρίας, νά έλθω καί νά απαιτήσω άπό τούς κυρίους προύχοντας διά νά πληρώσουν τω Κονσόλω μας κυρίω Γρόπιους δλα τά έξοδα, όποΰ τό Καισαροβασιλικόν Αύστριακόν όφίκιον έκαμε είς τόν καιρόν τοΰ ναυαγίου τοΰ Σουηδικού Βρικίου ή ΑΘΗΝΑ πού έπειράχθη καί έγυμνώθη άπό τούς κατοίκους αύτής τής νήσου... άποστέλλω τήν παρούσαν... διά νά πληρώσουν έντός 24 ωρών... τήν ποσότητα όπου νομίμως θέλει ζητήσει ό ρηθείς Κόνσολος Γρόπιους δστις επί τούτω προσωπι­ κούς έρχεται... ή δ' άλλως θέλει έρθει ό ίδιος ό άρχιναύαρχος... καί θέλει δώσει καί τήν παραδειγματικήν παιδείαν όπου πρέπει... Άπό τό Βρίκι Ώρίων άραγμένον είς Μέριχα 11 Σεπτεμβρίου 1826 ό διοικητής I. Άλβέρτης διοικητής μαγιόρος

Κύριοι κάτοικοι τού χωρίου Συλλάκων τής νήσου Θερμιών, ’Επειδή καί μερικοί άπό τούς τά πρώτα έχοντας κατοίκους τοΰ χωριού τούτου, καί γεγονότες πρωταί­ τιοι είς τήν διαρπαγήν καί τόν έξαφανισμόν τοΰ σουη­ δικού Βρικίου, ή Μινέρβα, τού φορτίου του καί τών παρά τοΰ ίδιου προερχομένων κινητών (εναντίον τών επαναλαμβανομένων διαμαρτυρήσεων) ναυαγήσαντος είς τό λιμένα τοΰ Άγ. Δημητρίου, προσκληθέντες προηγουμένως άπό τόν Καίσαρο Βασιλικόν Κόνσουλον τών Αθηνών κ. Γρόπιους νά τόν αποζημιώσουν διά τά έξοδα, όποΰ έκαμεν είς τήν περίστασιν, θέλων νά ύπερασπισθή τούς ναύτας καί νά κάμη τήν λύτρωσιν, δέν ύπήκουσαν... διά τοΰτο ό μαγιόρος Άλβέρτης είναι άναγκασμένος νά μεταχειρισθή τήν βίαν καί τήν δύναμιν... καί διά τοΰτο άποβιβάζει μίαν δύναμιν εκτελεστι­ κών στρατιωτών όπως συλλάβη τούς είρημένους ένο­ χους .... 12 Σεπτεμβ. 1826 ό διοικητής τοΰ Βρικίου ΩΡΙΩΝ

Τό κακό είχε γίνει πριν άπό πέντε χρόνια καί τό ποσόν τών 427 ταλλήρων (5000 περίπου γρόσια), πού ζητούσε ό θηριώδης βλοσυρός καί ολέθριος κυ­ 3/18

βερνήτης του Ώρίωνος άπό τούς πάμπτωχους κα­ τοίκους ενός χωριού τών Θερμιών, έπρεπε νά πλη­ ρωθεί μέσα σέ λίγες ώρες. Κι έπειδή τοΰτο κατέστη άδύνατο, έστειλε ό κυβερνήτης εκατό αρματωμέ­ νους, οί όποιοι προκάλεσαν τίς σκηνές πού περι­ γράφει τό τρίτο πειστήριον έγγραφο. Δηλαδή ή αναφορά τών κατοίκων τοΰ χωριοΰ Σύλακα. Πρός τήν διευθυντικήν τοΰ Αιγαίου Πελάγους ’Επιτροπήν τής Σεβαστής Διοικήσεως τή τριακοστή Αύγούστου ήλθε ό κύριος Γρόπιους, κόνσουλας Αθηνών, είς τό χωρίον μας Σύλακκα ζη­ τών τά έξοδα διά έν πλοϊον, τό όποιον πρό πέντε χρόνων έναυάγησεν κατά τό άκρωτήριον τοΰ άγ. Δημητρίου μέ σημαίαν Σουηδικήν φέρων καί γράμμα πρός τούς πρού­ χοντας άπό τόν διοικητήν τού Κ.Β.Α. (σημ. Καισαροβασιλικοΰ, Αύστριακοΰ) βρικίου ΩΡΙΩΝ μαγιόρον Άλβέρτην. ’Ημείς συνελθόντες κινήσαμεν πάντα λίθον, διά νά έξοικονομήσωμεν τά έξοδά του - πλήν έστάθη αδύνατον διά τάς καιρικάς περιστάσεις. Έπαρακαλέσαμεν τήν εύγένειάν του νά λάβη υπομονήν διά μερικάς ημέρας.

τή τριακοστή πρώτη είς τάς πέντε τής νυκτός, είδαν ποιμένας πολλούς διαβαίνοντας τόν δρόμον τοΰ χω­ ρίου... καί άνήγγειλαν... δτι ε’ίμεθα χαμένοι. Τότε άρπάσαντες τά δπλα έξήλθομεν είς άπάντησιν τών άγνωρίστων ληστών. Τότε οί ίδικοί μας έρριψαν ένα τουφέκιον είς τόν άέρα καί αυτοί έρριψαν πολλά βόλια κατε­ πάνω μας. Τότε μέγας θόρυβος ήγέρθη. Γυναίκες κλαίουσαι έτρεχον είς τά δρη κρατοΰσαι τ ’ ανήλικα τέκ­ να των. ’Έγκυοι άπεβάλθησαν. Πολλοί έκρημνίσθησαν παιδιά έχάθησαν ψυχή δέν έμεινεν είς τό χωρίον μας έως δτου είσήλθε είς τόχωρίον ό καντζηλιέρης τοΰ Γροπίου, δστις καί μας ίδέασεν, δτε έξήλθον άπό τό Αύστριακόν πλοϊον ένας λόχος άρματωμένων καί μέ τέσ­ σερα καββαλέτα, (πυροβόλα) γιά νά κάμη τά τέλη του. Ή μεϊς δθεν πολλά παθόντες διαμαρτυρόμεθα εναντίον τοΰ εΐρημένου κυβερνήτου Αλβέρτου είς τήν διευθυντι­ κήν μας επιτροπήν είς Σύραν, νά μάς βοηθήση, καί νά παραστήση, τά δίκαια μας δπου πρέπει, άδικημένους καί ονειδισμένους δντας. 1 Σεπτεμβρίου 1826 Οί κάτοικοι τού χωρίου Σύλλακα Θερμιών Η Διευθυντική τοΰ Αιγαίου ’Επιτροπή έγραψε πρός τή Σ. Δ ιοικητική ’Επιτροπή τής Ελλάδος, τά άκόλουθα. ’Εγκλείεται αναφορά τών κατοίκων τοΰ Σύλακα έκ τών όποιων πληροφορείται ή Σ. Δ ιοίκησις τά έκεϊ συμ­ βάντα κατά τήν 30 καί 31 τοΰ παρελθόντος. Ο κ. Γρόπιους έζήτει 2000 γρόσια, τά όποια δέν ύποχρεοΰντο οί Θέρμιοι νά πληρώσωσιν, άλλά έφοβερίζοντο μέ τελείαν καταστροφήν... Διά νά οικονομήσουν τά 427 τάλληρα τά όποια έζήτει ό Γρόπιους άντί τών πρότερον 200 έπαρακαλοΰσαν νά κάμη τήν συγκατά1) Θερμιά (τά) είναι ή νήσος Κύθνος.

273

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι βασιν... ό θηριώδης ούτος άπέβαλε τίς δεήσεις μέ κολ­ λάς ύβρεις... καί αποβίβασε ό υποπρόξενος Τξώρτξης Μάξης 100 αρματωμένους... οί δυστυχείς δημογέροντες άφήσαντες τάς οικογένειας των ήλθαν είς Σάραν φέροντες τήν εσώκλειστον άναφοράν... Τοιοϋτοι είναι έν γένει οί κατά πάσας τάς νήσους πρόξενοι καί άντιπρόξενοι, τών οποίων τόν χαρακτήρα άς γνωρίση ή Διοίκησις. 7 Σεπτεμβρίου 1826 Μ. Δ. Τσαμαδός (Γενική Έφημερίς Ναυπλίου 18-9-1826) Καί γιά μέν τούς Αυστριακούς δέν αρκεί τό έπειδόσιο τών Θερμιών. Θ’ αφιερώσουμε γι’ αύτούς ειδικό κεφάλαιο, γιά νά φανεί, άν μή τι άλλο, ποιόν πολυμέτωπο καί τραχύ άγώνα είχαν νά κάμουν οί ταλαίπωροι έκεΐνοι "Ελληνες τής Παλιγγενεσίας. 'Ως πρός δμως τούς προξένους συντρέχουν καί άλ­ λες μαρτυρίες γιά τή διαφθορά καί αναλγησία τών έκπροσώπων αύτών τής Δύσεως, άπό τούς όποιους θά δικαιοϋτο κανείς νά περιμένει κάποιαν άνθρωπιά. ’Έτσι ό Φράνσις Χερβέ (Francis Herve), στό βιβλίο του “A Residence in Greece and Turkey”, άναφέρει συγκεκριμένα περιστατικά. 'Ομιλεΐ λό­ γου χάρη γιά τήν πρόξενο τής Σαρδηνίας στή Σύρα, πού μπορούσε νά είναι Εβραίος ή "Ελληνας. "Οταν έρχόταν καράβι άπό τή Γένοβα ή όποιο άλλο λιμάνι τής Σαρδηνίας μέ έλαφρά χαλασμένο φορ­ τίο, έβαζε τόν καπετάνιο ή τόν άρχηγό τών εκφορτω­ τών νά συντάξει μιά έκθεση, όπου νά ύπερβάλει τίς ζημίες καί τό πλήγμα τό όποιον είχε ύποστεΐ. Στήν περίπτωση αύτή ό πρόξενος άνέβαινε στό καράβι καί έπιβεβαίωνε τήν άναφορά τοΰ καπετά­ νιου. ’Ακολουθούσε μιά τυπική δημοπρασία, όπου παρουσιάζονταν τά πιό χαλασμένα έμπορεύματα, μέ τήν προϋπόθεση βέβαια ότι όλο τό φορτίο βρισκό­ ταν στήν Ίδια κατάσταση καί τότε κάποιος φίλος τοΰ προξένου, τό έπαιρνε στή δημοπρασία γιά ένα κομ­ μάτι ψωμί. "Οταν γινόταν ναυάγιο, φρόντιζε ό πρόξενος νά μήν πάρει τίποτε ό καραβοκύρης καί είναι γνωστές περιπτώσεις καπεταναίων πού δέν συμφώνησαν στήν καταδολίευση τών άφεντικών τους (πλοιο­ κτητών): πεθάναν ξαφνικά ή εξαφανίσθηκαν κατά τρόπον περίεργο. ’Έκαναν άκόμη οί πρόξενοι έκβιασμό στούς πλοιάρχους πάνω στό θέμα τής άμοιβής τους γιά τή σύνταξη τών διαφόρων ναυτιλιακών έγγράφων.

Τί στάση έτήρησαν οί Τοΰρκοι άπέναντι στήν άνερχόμενη ελληνική ναυτιλία; "Οπως έξήγησα καί σέ άλλη περίπταση, οί Τοΰρκοι είχαν συμ­ φέρον νά ύπάρχει στόλος τών Ελλήνων μέ πολλά έμπορικά πλοία, άπό τόν όποιο νά μποροΰν νά ναυλώνουν ή νά επιτάσσουν γιά τίς άνάγκες τους,

274

στήν ειρήνη καί τόν πόλεμο. Νά ύπάρχουν ναυτι­ κοί καί πληρώματα, τά όποια, άναγκαστικά ή εκού­ σια, νά επανδρώνουν τήν ’Αρμάδα καί τό σουλτανικόν τερσανέ. ' Ο Εύάγγελος Ρόζος, βασιζόμενος καί στά γραπτά ξένων συγγραφέων, σημειώνει τοΰτο. - Τήν εξαιρετική αύτή θέση τους τά νησιά αυτά τήν όφειλαν στήν επιθυμία τών Τούρκων νά δημιουργή­ σουν μιά άνταγωνιστική έμποροναυτική δύναμη άπέναντι στίς όλοέν έντεινόμενες πιέσεις τών εύρωπαϊκών κρατών. 'Αφού δέν ήταν σέ θέση νά γίνουν οί ’ίδιοι ναυτικοί καί νά έκμεταλλευθοϋν τήν αγορά τής χώρας τους, πολύ έξυπνα έσκέφθησαν νά άναθέσουν τήν αποστολή αύτή σέ μιά ειδική κατηγορία υπηκόων τους (βιβλ. 328). Τό πιό σωστό θά ήταν νά είποΰμε όχι δτι άνέθεσαν αύτή τήν άποστολή, άλλά δτι τήν άνέχθηκαν καί σ’ ορισμένες περιπτώσεις τήν ύπέθαλψαν. Τοΰ­ το έγινε καί άπό άντίδραση στήν προσπάθεια τών Ρώσων νά προσελκύουν τίς συμπάθειες τών Ελ­ λήνων. ’Από τό 1803 δμως ή Πύλη άρχισε ν’ άνησυχεΐ κυρίως γιά τά μεγάλα πλοία, τά όποια θά μποροΰ­ σαν, οπλισμένα μέ πυροβόλα, νά γίνουν μιάν ήμέρα έπικίνδυνα. Γι’ αύτό έθεσε ένα φραγμό. "Ορισε τά πλοία τών ραγιάδων νά μή έχουν τρόπιδα μεγαλύ­ τερη άπό 40 πήχεις (κάθε ναυπηγικός πήχυς=0,914 μ., δσον καί ή γιάρδα). Οί 'Υδραίοι δμως κι οί Σπε­ τσιώτες κατάφερναν νά καταστρατηγούν αύτή τήν άπαγόρευση, μέ διάφορα τεχνάσματα καί προπάν­ των μέ δωροδοκίες. ’Έτσι τό σαχίνι τοΰ Δ. Κιοσσέ ή Σαχίνη κατα­ σχέθηκε άπό τούς Τούρκους καί δέν έλευθερώθηκε παρά μόνο δταν ό καραβοκύρης του έστειλε 300 φλουριά στό δραγομάνο τοΰ στόλου. Μέ τήν έκρηξη τοΰ πολέμου άπαγόρευσε ή Πύλη τό διάπλου τών Στενών άπό ελληνικά πλοία ύπό ρωσική σημαία, τά όποια μετέφεραν ρωσικό σιτάρι. Καί τοΰτο παρά τή Συνθήκη τοΰ Κιουτσούκ Καϊναρτζή. ’Έτσι κατακρατοΰσε τά ελληνικά πλοία πού δοκίμαζαν νά περάσουν τόν Βόσπορο, παρά τίς δια­ μαρτυρίες τών διερμηνέων τών πρεσβειών, πού ζητοΰσαν τήν άπελευθέρωσή τους. Τά μέτρα έγιναν αύστηρότερα άπό τή στιγμή (25 Μαρτίου 1823), πού ή ’Αγγλία θεώρησε τούς "Ελληνες έμπολέμους καί παράγγειλε στόν άρχηγό τής ναυτικής της μοίρας στό Αιγαίο νά σέβονται τά άγγλικά πλοία τόν ένεργούμενο άπό τούς 'Έλ­ ληνες άποκλεισμό. Λίγο άργότερα, τό μήνα ’Απρίλιο, έβγαλε ή Πύλη φιρμάνι, μέ τό όποιο εύνοοΰσε τήν τουρκική ναυτιλία εις βάρος τών άλλων καί ιδιαίτερα τής Ρωσίας, στήν όποια δυσχέραινε τήν εξαγωγή τών σιτηρών της. ’Έγιναν έπίπονα καί επίμονα διαβή­ ματα καί άπό τή Βιέννη άκόμη καί μόλις τό μήνα

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

Αύγουστο συγκροτήθηκε μικτή έπιτροπή, πού έρύθμισε τά ζητήματα έμπορίου καί ναυτιλίας καί έπέτρεψε τό διάπλου τών Στενών σ’ δλα τά σκάφη, έκτος άπό τά αμερικανικά.

III. Λόρδος Τόμας Κόχραν — Ό έπιλεγόμενος Κοχράνης — 'O Τζών Γκόουρ (John Gore), γράφοντας στά μέσα τοϋ αιώνα μας, περιγράφει τόν Κόχραν ώς ένα άπό τούς πλέον εξαιρετικούς άξιωματικούς τοΰ ναυτικού, οί όποιοι πάτησαν ποτέ τό κατάστρωμα ενός πλοίου. Καί ό Ντόναλντ Τόμας (Donald Thomas) στό βιβλίο του γιά τόν Κόχραν, πού βγήκε τό 1978 στή Νέα 'Υόρκη (βιβλ. 1043), σημειώνει δτι αύτή ήταν ή γνώμη τών έπιγενομένων του στή βικτωρια­ νή περίοδο. Γενικότερα οί βιογράφοι του λένε δτι μετά τήν έλισαβετιανή έποχή ήταν αναμφισβή­ τητα ό ικανότερος καπετάνιος πλοίου, ό άνθρωπος τόν όποιο ό Ναπολέων ονόμασε θαλασσόλυκο (sea-wolf). ΤΗταν, κατά τή γνώμη τους, ένας θαυμάσιος τα­ κτικός στίς ναυτικές συγκρούσεις, τολμηρός καί θαρραλέος, έτοιμος νά ριχθεΐ σέ ανεπίτρεπτους κινδύνους. ’Εκείνο πού τοϋ έλειπε ήταν ή πειθαρ­ χία, ή αύτοσυγκράτηση καί δχι ή όρμητικότητα. Άπό τό άλλο μέρος ό Ντόρις Λάνγλεϋ Μούρ (Doris Langley Moore) στό “The Late Lord Coch: rane”, τόν θεωρεί μισθοφόρο καί άναβλητικό καθώς καί άρπακτικόν ναύαρχο (βιβλ. 1031). Οί αναρίθμη­ τες μετακινήσεις του στή δράση αποτελούν κάτι τό περίεργο στή ναυτική ιστορία. Συνδύαζε τήν αλαζονεία, τήν αίσθηση τοΰ χιοΰμορ καί τή σκληρότητα ένός πειρατή. 'Ο χαρα­ κτήρας του άποτελοΰσε σύνθεση άπό άντιφατικά στοιχεία καί ή ζωή του παρουσίασε σημαντικές διακυμάνσεις, τόσο πού νά μήν μπορεί νά ταξινο­ μηθεί εύκολα σέ μιά ορισμένη κατηγορία. Οί συμπατριώτες του, καί μάλιστα οί σύγχρο­ νοί του τόν λογάριαζαν ώς ένα λαμπρό παράδειγμα γιά τήν άνώτερη ναυτικότητα τών Βρεταννών. Οί ριζοσπαστικοί τόν έπευφήμησαν ώς πραταγωνιστή τής δημοκρατίας καί οί ρωμαντικοί τόν χαιρέτη­ σαν ώς έλευθερωτή τών λαών, πού καταπίεζε ξένος κατακτητής. Γιά πολλούς, στάθηκε ό ήρωας περιπετειών τής παιδικής φιλολογίας, τίς όποιες ένσάρκωσε στήν πράξη. Δέν είναι τυχαίο τό γεγονός δτι ό Βρεταννός πλοίαρχος Μάρριατ, πού υπηρέτησε ώς δόκιμος ύπό τίς διαταγές του, χρησιμοποίησε τά κατορθώματα τοΰ Κόχραν ώς έπεισόδια στά έργα τής φαντασίας του (βιβλ. 1026). Κι είναι άλλοι πού δέν μπορούν νά ξεχάσουν τή συμμετοχή του στήν άπάτη τοΰ χρηματιστηρίου καί τή στενή του γνω-

'0 ναύαρχος Τόμας Κόχραν. ’Επαναστάτης, ναυτικός, οργα­ νωτής. Ό άνθρωπος τής μεγάλης προσδοκίας καί τών με­ γάλων άπογοητεύσεων. Μιά αμφιλεγόμενη φυσιογνωμία.

ριμία μέ κύκλους, δχι πάντα άψογους τοΰ Λονδί­ νου, πού έργο είχαν νά χορηγοΰν δάνεια στίς άπελευθερούμενες χώρες. 'Όσο γιά τούς 'Έλληνες είδαν στόν Κόχραν τήν άλαζονεία, τήν άγνοια, τήν ύβρη καί τόν όλεθρο, πού ήρθε στήν καθημαγμένη χώρα τους μέ τή λαμπρότητα τών Σεραφείμ καί τήν αίγλη τοΰ Λυτρωτή. Γεννημένος τό 1775 άπό ένα Σκώτο εύπατρίδη, ό Θωμάς Κόχραν, 10ος κόμης τού Dundonald, άρ­ χισε τή ναυτική του σταδιοδρομία ώς δόκιμος στό πολεμικό πλοίο Hind. 'Υπηρέτησε πολλά χρόνια στή θάλασσα καί διακρίθηκε γιά τό έπιθετικό του πνεύμα. Σέ μιά τολμηρή πυρπολική έπίθεση κατά τοΰ γαλλικού στόλου στό Aix-Roads πήρε τήν πρω­ τοβουλία άπό τόν διστακτικό διοικητή του Λόρδο Γκάμπιε (Gambier), γιά τόν όποιο — καταπατών­ τας τήν καθιερωμένη τάξη — ζήτησε τήν παρα­ πομπή στό Ναυτοδικείο! 275

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι Γενικά, λίγο σεβασμό έτρεφε πρός τούς Λόρ­ δους τοϋ Ναυαρχείου καί άπετέλεσε πάντοτε δύ­ σκολο πρόβλημα γιά τούς προϊσταμένους του. 'Όταν άναμίχθηκε σ’ ένα βρωμερό σκάνδαλο τοΰ χρηματιστηρίου καθαιρέθηκε καί μπήκε φυλακή. Τό 1818, ταξιδεύοντας πρός τή Χιλή, ώς μισθο­ φόρος ναύαρχος στόν αγώνα τής ανεξαρτησίας, της, συνέλαβε τό σχέδιο νά ανεβάσει στό θρόνο τής Νοτίου ’Αμερικής τό Ναπολέοντα, έξόριστον τότε στό απόμακρο νησί τής 'Αγίας 'Ελένης. Προ­ σεγγίζοντας στό νησί είχε σκοπό νά προτείνει στόν μεγάλο έξόριστο, νά άναλάβει τήν ήγεσία τής έπαναστάσεως τής Χιλής καί τής Βραζιλίας. Βίαιες όμως καταιγίδες δέν έπέτρεψαν στό πλοίο του νά προσεγγίσει στόν κυματόβρεκτο βράχο κι έτσι ματαίωσαν τό σχέδιο. Τή δράση του στήν έπαναστατημένη Χιλή καί Βραζιλία τήν παρουσιάζουν οί βιογράφοι του στεφα­ νωμένη μέ δόξα. Τόν άποκάλεσαν Λαφαγιέτ τής Νοτ. ’Αμερικής, τόν ύμνησαν ώς ελευθερωτή. ’Άν κρίνουμε άπό τή διαστροφή τών γεγονότων — δια­ στροφή σέ βαθμό απαράδεκτο — κατά τήν παρα­ μονή του στήν 'Ελλάδα, πρέπει νά είμαστε πολύ επιφυλακτικοί γιά δλα αύτά τά γραφόμενά τους. Γεγονός δμως είναι δτι ή μυθοποίηση τής ζωής του κι ή έξαρση τών κατορθωμάτων του στίς νοτιοαμερικανικές χώρες έπέδρασαν αποφασιστικά καί καίρια στήν επιλογή τών χειμαζομένων 'Ελλήνων: νά τόν ίδοΰν ώς Μεσσία καί νά τόν καλέσουν γιά νά σώσει τήν ’Επανάσταση καί τούς χαρίσει τήν έλευθερία! ΤΗταν ήδη τό 1825 στά πενήντα του χρόνια κι είχε τόν ενθουσιασμό καί τήν όρμή μέ τήν οποία συνήθιζε νά μάχεται στίς διάφορες μάχες, σάν νά ήταν δικές του. Οί θαυμαστές του κι οί φίλοι του άπό διάθεση κολακείας ή άπό άφελή πλάνη ήδη τόν άποκαλοΰσαν ελευθερωτή τής Ελλάδος. Είχε πολλές φιλονεικίες μέ τή βραζιλιανή κυ­ βέρνηση, στήν οποία ήταν μέχρι τότε πρώτος ναύ­ αρχος καί ή όποια τόν άπέλυσε, γιατί είχε έγκαταλείψει τή θέση του. Σημείωσε διάφορες μεταπτώ­ σεις σ’ αύτή τήν κατάσταση, διεκδικώντας χρή­ ματα τά όποια δέν έλάμβανε καί διωκόμενος γιά άντικανονική κατάληψη πλοίων, κατά τίς έπιχειρήσεις πού είχε ένεργήσει. 'Όταν άρχισαν νά γράφουν οί έφημερίδες τής Εύρώπης γιά τήν πιθανή κάθοδό του στήν Ελλάδα, ό Βραζιλιάνος έκπρόσωπος στό Λονδίνο τόν ρώτησε άν τοϋτο αληθεύει καί πώς ήταν δυνατό νά δεχτεί πρόσκληση τών Ελλήνων, ένώ άκόμη βρισκόταν στήν ύπηρεσία τής Βραζιλίας. ’Εκείνος άπάντησε δτι δέν τήν είχε δεχτεί καί οΰτε άπορρίψει καί ύπόμνησε δτι καί οί Βραζιλιανοί τόν είχαν καλέσει στό ναυτικό τους, δταν ήταν άκόμη στήν ύπηρεσία τής Χιλής.

276

Φαίνεται δτι έπρόβαλαν τόν Κόχραν καί μέχρις ένός σημείου τόν έπέβαλαν διάφοροι κεφαλαιού­ χοι στό Λονδίνο, οί όποιοι συμφέρον είχαν νά ύποστηριχθεΐ ή ελληνική ύπόθεση μέ ένα τρανταχτό όνομα, δπως τοΰ ναυάρχου Κόχραν, προκειμένου νά έχουν καλήν τύχη οί ομολογίες τών ελληνικών δα­ νείων στό χρηματιστήριο. ’Ανάλογο ένδιαφέρον είχε καί ή βρεταννική κυβέρνηση μέ τολμηρό φορέα τής πολιτικής της τόν Γεώργιο Κάνιγγ, ή όποια ήθελε βοηθώντας τόν ελληνικό ’Αγώνα νά έξασφαλίσει έπιρροή στό μελλούμενο ελληνικό κράτος. Γι’ αύτό εύνόησε καί τήν άνάθεση άπό τούς "Ελ­ ληνες τής άρχηγίας τοΰ στρατοΰ στό στρατηγό Ριχάρδο Τσώρτς, χρησιμοποιώντας γι’ αύτόν τό σκοπό τόν πλοίαρχο Γ. Χάμιλτον, έγνωσμένο φί­ λο τών 'Ελλήνων. Ό Τσώρτς είχε ύπηρετήσει στό βρεταννικό στρατό κατά τούς Ναπολεόντειους πο­ λέμους καί μετά, στό στρατό τής Νεαπόλεως. Αύτοί λοιπόν οί φίλοι τοΰ Κόχραν έλεγαν στούς "Ελληνες. - Σέ λίγες βδομάδες ό Κόχραν θά είναι στήν Κωνστα­ ντινούπολη. Θά κατακάψει τόν τουρκικό στόλο μέ­ σα στόν Κεράτιο Κόλπο. Βάλτε στή διάθεσή του 150 χιλιάδες λίρες καί σέ λίγον χρόνο θά έχει καθαρίσει τήν 'Ελλάδα άπό τούς Τούρκους. Τό τελευταίο αύτό θά έπρεπε νά τούς πονηρέ­ ψει, άλλά τόσον έκεΐνοι δσον καί πολλοί καλο­ προαίρετοι φιλέλληνες έπίστεψαν τό όμορφο ψέμμα. ’Άλλωστε τήν έποχή έκείνη περνούσε δύσκο­ λες ώρες ή ’Επανάσταση κι ή συμπάθεια τής Εύ­ ρώπης άπόμενε ώς τό μόνο στήριγμα γιά τίς έλπίδες τών 'Ελλήνων. ’Έτσι τόν καιρό πού άνταλλάσσονταν άκόμη οί έπιστολές Κόχραν καί Βραζιλιανοΰ άντιπροσώπου, γιά τίς όποιες έμίλησα παραπάνω, ταξίδευε πρός τό Λονδίνο έπίσημη πρόσκληση άπό τόν Άλεξ. Μαυροκορδάτο, γραμματέα στήν ελληνική Διοίκηση, ό όποιος κατ’ έντολή της τόν καλοΰσε ν’ άναλάβει τήν άρχηγία τοΰ ναυτικοΰ στόν πόλε­ μο κατά τών Τούρκων. Έν τώ μεταξύ ή Ελληνι­ κή ’Επιτροπή τοΰ Λονδίνου (Ί. Όρλάνδος καί Α. Λουριώτης) είχε καταλήξει άπό τή 16η Αύγούστου 1825 (ν. ήμ) σέ συμφωνία μέ τόν Κόχραν, μέ άποζημίωση 57 χιλ. λίρες. Άπ’ αύτές ό «δαφνο­ στεφής» ναύαρχος ένθυλάκωσε άμέσεως 37 χιλ. λί­ ρες, τίς δέ ύπολοιπες 20 χιλ. θά έλάμβανε στό τέλος τοΰ πολέμου. ’Έλαβε δηλαδή ό Κόχραν 1.850.000 γρόσια, δταν ό μισθός τοΰ πλοιάρχου στό έμπορικό ναυτικό τών Ελλήνων ήταν γύρω στά 1000 γρό­ σια (μέ τά έξοδα τραπέζης) καί μέ τίς 37.000 λίρες μποροΰσε ν’ άγοράσει κανείς στό Λονδίνο τήν έποχή έκείνη μία καί μισή κορβέτα, σάν τή Καρτερία! Αύτά δμως είναι ύπολογισμοί, άκαιροι ’ίσως γιά μιά έποχή κατά τήν όποια ό θρύλος γύρω άπό

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

τό πρόσωπο τοΰ Βρεταννοΰ ναυάρχου είχε συνθέ­ σει τό ρόδινο νεφέλωμα, τό όποιο καταγοήτεψε τούς "Ελληνες. 'Ο άμοιρος καί κατατρεγμένος λαός, ό προδομένος σέ τόσες περιστάσεις, παραδό­ θηκε σ’ ένα παραλήρημα φαντασίας καί έγκωμίων, πού θά είχε τή φιλοσοφημένη φαιδρότητα τών έργων τοΰ ’Αριστοφάνη, άν οί περιστάσεις γιά τήν 'Ελλάδα τήν έποχή ακριβώς έκείνη δέν ήταν αύτόχρημα τραγικές. Στή Γεν. ’Εφημερίδα τοΰ Ναυπλίου (7 ’Οκτω­ βρίου 1825) δημοσιεύεται έγκωμιαστικά ή παρα­ κάτω ανταπόκριση άπό τό Λονδίνο, μέ χρονολο­ γία 17 Αύγούστου. - Κηρύττομεν μετά βεβαιότητας δτι ό Λόρδος Κόχραν συμφώνησε νά ύπάγη στήν 'Ελλάδα, καί έλαβε ήδη είς τήν εξουσίαν του καί ικανήν ποσότητα χρημάτων τά όποια θέλει έξοδεύσει καθ ’ οίονδήποτε τρόπον στο­ χάζεται, άρμοδιώτερον είς επιτυχίαν τών κατά τών Τούρ­ κων ναυτικών εργασιών του. 'Εκτός δύο φρεγατών ούτος θέλει λάβει μεθ’ εαυτού άτμοκίνητά τινα... Τό όνομα μόνον ΚΟΧΡΑΝ είναι πύργος ισχυρός ώς πρός τήν όποιαν έναγκαλίζεται ύπόθεσιν... ’Απερίγραπτος είναι ή άγαλλίασις καί ή άμιλλα, τήν όποιαν έπροξένησεχθές ή είδησις τής άποφάσεως τοΰΛόρδου Κόχραν είς τό χρηματιστήριον (Stock Exchange). »Πάραυτα τά κεφάλαια τού ελληνικού δανείου άρχι­ σαν νά ζητώνται καί νά υψώνονται, τοιαύτη είναι ή πα­ ρούσα πλήρης άγαθών ελπίδων τών Ελληνικών πραγ­ μάτων κατάστασις (Chronicle of Thames)... Άπό τό Μεσολόγγι φθάνει στό Ναύπλιο, έδρα τής Κυβερνήσεως, είδηση μέ χρονολογία 3 ’Οκτω­ βρίου. Κι ή είδηση έλεγε πώς έφθασαν εδώ ή αγγλική φρεγάτα Σίβυλλα, τής όποιας ό καπιτάνος μάς έκοινοποίησε ότι ό Λόρδ Κόχραν έμελλε εξάπαντος νά μισεύση άπό ’Αγγλίας είς Ελλάδα τήν πρώτην ’Οκτω­ βρίου. Τό ποία έκμετάλλευση γινόταν στό όνομα καί τήν αποστολή τοΰ Κόχραν φαίνεται άπό τό δημο­ σίευμα τών Τάιμς τοΰ Λονδίνου (Αύγουστος 1825), κατά τό όποιον κατορθώθη νά διαδοθή χθές είς τό χρηματιστήριον τού Λονδίνου ότι ή Διοίκησις εναντιώ­ νετ ο είς τήν άναχώρησιν τοΰ Λόρδ Κόχραν ή είδηση αύτή έπλάσθη, διά νά κάμωσι νά έκπέσωσι τά δάνεια τών Ελλήνων, τό όποιον καί συνέβη τώ δντι. Γεγονός είναι ότι ορισμένοι κύκλοι στό Λονδίνο κερδοσκοποΰσαν πάνω στά ελληνικά χρεώγραφα, προκαλώντας μέ διάφορους τρόπους τήν πτώση τής άξίας τους, όταν ήθελαν ν’ άγοράσουν ή τήν άνοδο, όταν έπρόκειτο νά πωλήσουν. "Ενας άπό τούς τρό­ πους αύτούς ήταν ή διάδοση ειδήσεων σχετικά μέ τήν άναχώρηση ή μή τοΰ Κόχραν στήν 'Ελλάδα. 'Η άλήθεια είναι ότι οί Τουρκοαιγύπτιοι καί οί φίλοι τους στό Λονδίνο κατέβαλαν κάθε προσπά­ θεια νά ματαιώσουν αύτό τό ταξίδι. Άγγλοι έμποροι έκ τής Συντροφιάς τοΰ Λεβάντε έδωσαν άναφοράν

είς τόν μινίστρον Κάνιγγ παρακαλοΰντες νά έμποδίσει αύτόν άπό τής εκστρατείας του. ’Αλλά έλαβον τήν άπάντησιν ότι αυτός θεωρεί τόν Λόρδον υπήκοον ξέ­ νης δυνάμεως, δηλαδή τής Βραζιλίας. 'Ο “Courrier” (Ταχυδρόμος) δμως τής Σμύρνης δημοσιεύει άνταπόκριση άπό τή Νέα 'Υόρκη τής 1 Σεπτεμβρίου (1825) άναγγέλλουσαν ότι τό πολίτευ­ μα τοΰ Λόρδ Κόχραν, οστις άνεχώρησεν είς ’Αγγλίαν χωρίς άδειας ήνάγκασε τόν Αύτοκράτορα τής Βραζι­ λίας νά εξάλειψη τό όνομα αύτού έκ τοΰ καταλόγου τών άξιωματικών τοΰ ναυτικού τής αυτοκρατορίας καί νά τόν στερήση τών τίτλων καί τιμών, όσους έδωκεν πρότερον... Ό κύριος Jeover (Jewett) έχειροτονήθη ναύαρχος, είς τόν τόπον τοΰ ενδόξου ναυάρχου. ’Εν τώ μεταξύ οί χαρμόσυνες ειδήσεις δέ σταμά­ τησαν νά καταφθάνουν στήν Ελλάδα. Τή 14η ’Οκτωβρίου 1825 έφθασε στό Ναύπλιο τό πλοίο Li­ verpool Paquet (ταχυδρομικό πλοίο Λίβερπουλ) καί έφερε γράμματα άπό τήν Ελληνική ’Επιτροπή τοΰ Λονδίνου, μέ χρονολογία 25 Αύγούστου. ’ Απ’ αύτά έπιβεβαιοΰται ότι ό ένδοξος Λόρδος Κόχραν, ό προθύμως υπερασπιζόμενος τά δίκαια τών εθνών έρχεται εξάπαντος στήν Ελλάδα- τό μετ ’ αύτού συμφωνητικόν γράμμα ύπεγράφη παρά τής ’Επιτροπής τήν 4 (16) Αύγούστου... Ή περί τής έλεύσεως τοΰ Κόχραν είδησις έφθασε καί είς τάς άκοάς τοΰ Σουλτάνου... Οί βιογράφοι τοΰ Κόχραν, πλαστογραφώντας τήν ιστορία, μάς πληροφοροΰν δτι ό Κόχραν παράγγειλε 6 ατμοκίνητες κορβέτες στήν ’Αγγλία καί δύο φρεγάτες στήν ’Αμερική. Καί τήν πλαστογραφούν δχι μόνο εις βάρος τής άλήθειας, άλλά καί τοΰ συμπατριώτου των Φράνκ Άμπνεϋ "Αστιγξ. 'Ο "Αστιγξ είναι εκείνος πού έπεισε τούς "Ελληνες δτι χρειάζονταν άτμοκίνητά καράβια. Καί οί "Ελ­ ληνες, όταν έξασφάλισαν μέ τή χορηγία τοΰ άγγλικοΰ δανείου τά μέσα, έσπευσαν νά τά παραγγείλοι ν Σχετικά σημειώνει ό Κων. Ράδος στόν 7ο Τόμο τοΰ Δελτίου τής IEEE (σελ. 33). - ...Τό δέ χειρ ιστόν πάντων ή έμφάνισις τοΰ Λόρ­ δου Κόχραν είς τό Άνώτατον έν τω ναυτικώ άξίωμα περιέπλεξε έτι μάλλον τά πράγματα καί ήπείλησε νά καταπόντιση τήν ύπόθεσιν τών άτμοπλοίων... Ό Κόχραν άκούσας περί άτμηλάτων τά όποια όμως εν­ τελώς ήγνόει, έζήτησε έξη τοιαΰτα μετ ’ ελαφρού πυρο­ βολικού, σκάφη δηλαδή άκατάλληλα, τά όποια τά μέ τάς μακράς καί άλλεπαλλήλους πυροβολοστοιχίας πλοία τής γραμμής ήθελαν παρευθύς καταβάλει. Τά φρόνιμα σχέδια τοΰ Άστιγγος σχεδόν κατεποντίσθησαν... "Οταν δηλαδή έμπήκε στήν ελληνική σκηνή ό Κόχραν, ή παραγγελία άτμοκινήτων πλοίων είχε ήδη άρχίσει. ’Εκείνο πού έκανε ό ’Άγγλος ναύαρχος ήταν νά αύξήσει τήν παραγγελία τών νέων πλοίων σέ έξι άτμοκίνητά, αύτά στήν Αγγλία, καί δύο φρε­ γάτες, στήν Αμερική. Είχε σ’ αύτό μιά δικαιολο­

277

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι γία, τήν όποια όέν δικαιούμεθα νά αγνοήσουμε: ήθελε νά κατέβει στήν 'Ελλάδα έπικεφαλής μιας ναυτικής μοίρας, ή όποια θά είχε τήν ισχύ καί τήν πιθανότητα νά νικήσει τούς Τούρκους. Πότε δμως θά ήταν έτοιμα αύτά τά καράβια καί ώς τότε τί θά έκανε γιά τόν ελληνικό άγώνα ό Κό­ χραν; Θά είχαν περιθώρια οί 'Έλληνες νά τόν περι­ μένουν; Άλλά μήπως έλαβε τά άπαραίτητα, νομικά ή άλλα μέτρα, γιά τήν έπίσπευση τής κατασκευής τους; Τό αντίθετο. 'Ορισμένοι κακοί φιλέλληνες καί αμφίβολοι τύποι τοΰ Λονδίνου — μέ ή χωρίς τή συμμετοχή του, αύτό δέν τό γνωρίζομε — ανέθεσαν τήν κατασκευή τών κορβετών σέ πρόσωπα αφερέγ­ γυα, στή δέ ’Αμερική μέ τίς φρεγάτες έγινε κάτι χειρότερο. Δέν συμφωνήθηκε κάν γι’ αύτές τιμή, άπλώς είχε έκτιμηθεϊ στό ποσό τών 150 χιλ. λιρών γιά τίς δυό, κι δταν προχώρησε ή ναυπήγησή τους, οί κατασκευαστές ζήτησαν (καί τίς πήραν) 200 χι­ λιάδες μόνο γιά τή μία. ’Αντιμετώπιζε δμως ό «έλευθερωτής τής Ελλά­ δος» τό θέμα τών πληρωμάτων αύτών τών πλοίων, γιατί τά ελληνικά ήταν τελείως άπείθαρχα στή μάχη. Κι ούτε μποροΰσε νά περιμένει σοβαρή υποστήριξη άπό τή βάση. Στό σημείο αύτό συμμεριζόταν τίς απόψεις τοΰ στρατηγοΰ Posonby, ό όποιος σέ σχε­ τική εισήγησή του πρός τόν Γουέλλιγκτον περιέ­ γραφε τόν ελληνικό στρατό ώς ένα συρφετό. Καί ένας άρχηγός μπορεί τότε μόνο νά τόν κρατήσει σέ τάξη, όσον έχει τά μέσα νά τόν διατρέφει ή τήν προο­ πτική τής διαρπαγής, χωρίς κίνδυνο. Γενικά ό Po­ sonby δέν είχε αμφιβολίες γιά τό θάρρος τους, άλλά δέν έβλεπε πιθανότητα νίκης, έφ’ δσον δέν είχε τίποτε άλλο νά άντιτάξει στόν αιγυπτιακό στρατό άπό ένα μπουλούκι. Θά μποροΰσε νά έπιλύσει βέβαια τό πρόβλημα αύτό, ό Κόχραν, προσλαμβάνοντας αγγλικά πλη­ ρώματα, άλλά τοΰτο απαγορευόταν άπό τόν ίσχύοντα στή Βρεταννία Foreign Enlistment Act (τό Νόμο τής Στρατολογίας). ’Άλλωστε ό νόμος αυ­ τός στρεφόταν ήδη έναντίον του. Φίλοι του τόν ειδοποίησαν δτι κινδύνευε νά διωχθεΐ καί μάλιστα νά συλληφθεΐ γιά τήν ύπηρεσία του στή Χιλή καί τή Βραζιλία. ’Ίσως τοΰτο νά ήταν τρόπος γιά νά παρεμποδίσουν τή άνάληψη άπ’ αύτόν τής και­ νούριας διοικήσεώς του. Συγκέντρωσε λοιπόν τά πράγματα του καί, μέ τή σύζυγό του Κίττυ καί τά δυό παιδιά τους, πέρασε τή Μάγχη καί εγκαταστάθηκε στή Βουλώνη. Τό άνέγραψε ή έφημερίδα Constitutionnel στίς 25 Νοεμβρίου 1825 καί τό άναδημοσίευσε ή Γενική Εφημερίς τής 2ας ’Ιανουάριου· 1826 στήν Ελλά­ δα: - Ό Λόρδος Κόχραν έφθασεν είς Βουλωνίαν (Bou­ logne). Καί έκεϊ δμως δέν μποροΰσε νά είναι ήσυχος. Θά

278

τόν έπιαναν τή φορά αύτή οί Γάλλοι, γιατί είχε παράνομα κατακρατήσει ένα γαλλικό βρίκι, τή Gazelle, κατά τόν άποκλεισμό πού είχε ένεργήσει στά ισπανικά λιμάνια τής χιλιανής άκτής. Μάλι­ στα στήν περίπτωση αύτή, τών Γάλλων, φαίνεται πώς ύπήρχε συνεννόηση μέ τόν Μωχάμετ Άλυ τής Αΐγύπτου — τό δέχονται καί οί βιογράφοι του. 'Λπό τό Λονδίνο έφθαναν οί πληροφορίες ότι οί Τούρκοι άντιπρόσωποι στό Λονδίνο είχαν δωροδοκήσει τόν κατασκευαστή τών άτμοκινήτων, γιά νά ματαιώσει τά σχέδια τοΰ Κόχραν γιά ναυτική νίκη πάνω στούς Τούρκους. ’Έτσι άναγκάσθηκε ό Κόχραν νά μαζέψει πάλι τά πράγματά του καί νά μετακομίσει στίς Βρυξέλλες. Τήν έποχή αύτή — άρχή τοΰ 1826 — ό Γουέλλιγκτον περνώντας άπό τίς Βρυξέλλες πήγε στήν Πετρούπολη, μέ τυπική άποστολή νά συγχαρεί τόν καινούριο τσάρο Νικόλαο Α', ούσιαστικά δμως νά διαπραγματευθεΐ τή λύση τοΰ έλληνικοΰ προβλήματος καί τή ματαίωση τοΰ πολέμου μεταξύ Τούρκων καί Ρώσων. Καί ή πράξη τής μεσολαβήσεως δέν θά ήταν άξιόπιστη, άν ένας ισχυρός στό­ λος, διοικούμενος άπό μισθοφόρον ’Άγγλο ναύαρ­ χο, έπρόκειτο νά είσπλεύσει στά ελληνικά νερά παρά τό πλευρό τών έπαναστατών. Θά ήθελε λοι­ πόν ό στρατάρχης νά ζητήσει άποχή άπό τόν Κό­ χραν, άλλά γιά διπλωματικούς λόγους δέν μποροΰ­ σε νά τόν άναζητήσει. ’Έδωσε μόνον έντολή στόν ξενοδόχο του, δτι δέν έπρόκειτο νά δεχτεί κανένα εκτός άπό τό Λόρδο Κόχραν. 'Ο ξενοδόχος, πού δέν κατάλαβε τό νόημα αύτής τής έξαιρέσεως, δέν έκαμε καμιά ένέργεια καί ό Γουέλλιγκτον έφυγε στήν Άγ. Πετρούπολη, χωρίς νά ίδεΐ τόν Κόχραν. Τά άτμοκίνητα άργοΰσαν περσότερο άπ’ δ,τι θά περίμενε κανείς κι ή κατάσταση στήν Ελλάδα χειροτέρευε. 'Η παρουσία του θά ήταν εύπρόσδεκτη, έστω καί μέ ένα πλοίο, έστω καί χωρίς κανένα πλοίο. ’Ήδη στίς 13 Απριλίου 1826 (ν.ήμ) οί 'Έλ­ ληνες άντιπρόσωποι στό Λονδίνο τόν βεβαίωναν: - Μπορούμε είλικρινά νά διαβεβαιώσουμε τήν Εύγενεία σας, ότι θεωρείται άπ ’ όλες τίς τάξεις τών συμ­ πατριωτών μας ώς Μεσσίας, πού έρχεται νά τούς έλευθερώσει. Καί αύτό ήταν αλήθεια. Οί φήμες γιά τήν άξια καί τή δύναμη τοΰ άνδρός ήταν τέτοιες, ώστε κι αυ­ τός ό τετράγωνος στό μυαλό Γέρος τοΰ Μόριά νά παρασυρθεΐ καί νά γράψει στήν Γ' ’Εθνική Συνέ­ λευση τής Τροιζήνος. - Νά! ό Θεός, κηδόμένος έτι τής Ελλάδος μάς έπεμψεν άνδρα περιβόητον διά τάς ρεγάλας του άρετάς, τόν Λόρδαν Κόχραν, ξηλωτήν τής δόξης τής πατρίδος μας όμοθύμως σπεύδοντα νά συναγωνισθή μεθ ’ ήμών. Καθώς ή προοπτική γιά τήν παράδοση τών πλοίων άπό τό άγγλικό ναυπηγείο μάκραινε καί έσβηνε σ’ ένα άβέβαιο μέλλον, άναγκάσθηκε ό

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι ναύαρχος νά φύγει γιά τήν 'Ελλάδα. Πότε; 'Η Γε­ νική Έφημερίς τού Ναυπλίου στό φύλλο τής 28 ’Ιουλίου 1826, αναδημοσίευσε άπό τόν Constitutionnel τού Παρισιού τήν παρακάτων ανταπόκριση. - Ή κυρία σύζυγος τοΰ Λόρδου Κοχράνου έφθασε πανοικεί κατά τήν 25η ’Ιουνίου είς ’Λκυϊσγράνον (Aixla-Chapelle) καί άνεχώρησε αύτόθεν τήν 26, διά νά ύπάγη είς Γενεύαν οπού θέλει διατρίψει κατά τήν άπουσίαν τοΰ συζύγου της, οστις άνεχώρησε πρό τίνος και­ ρού είς τήν Ελλάδα, έχων ύφ ’ αύτόν ένα μικρόν στό­ λον έξ άτμοκινήτων πλοίων καί άν κατά τόν πλοΰν δέν άπήντησεν κανέν έμπόδιον, εύρίσκεται ήδη έμ­ προσθεν τής Κων/πόλεως, λέγει έφημερίς τις τοΰ ’ Ακυϊσγράνου. Τά περί άτμοκινήτων πλοίων καί περί Κων­ σταντινουπόλεως ήταν βέβαια φαντασίες. Τό γεγο­ νός ήταν ότι ό Κόχραν είχε ξεκινήσει κατά τόν ’Ιούνιο άπό τό Flushing, έπιβαίνοντας σέ μιά μικρή γολέτα, τόν Μονόκερω (Unicorn), άγορασμένη μέ ελληνικά χρήματα. Διασχίζοντας τή Μάγχη έπιασε στό Weymouth (’Αγγλία) καί κατόπιν κατέβηκε στό Γιβραλτάρ καί μπήκε στή Μεσόγειο. Στίς 12 ’ Ιουλίου 1826 άγκυροβόλησε στή Μεσσήνη. Τό γράμ­ μα πού έλαβε άπό τούς μεσίτες τών ελληνικών δανείων δέν τόν γοήτευσε. Μιλούσε γιά τόν κατασκευστή τών πολεμικών ώς τόν κακό δαίμονα πού μάς καταδιώκει παντού καί πού ή αλαζονεία του ΐσομετροΰσε μέ τήν άναρμοδιότητά του. Πώς θά νικούσε έτσι σ’ έξι μήνες τούς Τούρ­ κους; Δέν διέθετε παρά μόνο τή σκούνα του (τό Μονόκερω), μέ τήν όποια περιφερόταν στίς θάλασ­ σες καί είχε γίνει άντικείμενο χλευασμού άπό τούς ’Άγγλους πολεμικούς χρονογράφους. 'Ένας άπ’ αύ­ τούς, ό γνωστός ιστορικός Γεώργιος Φίνλαιϋ, έγραψε δτι, - Περιφερόταν στή Μεσόγειο μ ’ ένα λαμπρό άγγλικό κότερο, αγορασμένο γι ’ αύτόν άπό τό προϊόν τού δα­ νείου, μέ σκοπό νά επισπεύσει τή μετάβαση του στήν 'Ελλάδα, ήδη άπό τόν ’Ιούνιο τοΰ 1826 (βιβλ. 360, τ.Β ', σελ. 137). Καί οί "Ελληνες μέ άνυπομονησία περίμεναν τήν άφιξή του, μέ τήν έλπίδα μάλιστα δτι θά έξεύρισκε τά μέσα γιά τήν συντήρηση τοΰ Στόλου. - Άλλ ’ αυτός, σημειώνει ό Λιγνός, διέτριβεν έπί μήνες είς τήν Μεσόγειον καί δέν ένεφανίζετο είς τά ελληνικά ϋδατα ώς πάντες έπόθουν. Καί στήν άνυπομονησία τους οί πρόκριτοι τής "Υδρας καί τών Σπετσών, έγραψαν άπό κοινού στήν ’Εθνοσυνέλευση τής Έρμιόνης νά στείλει ιδιαίτερο πλοίο γιά τήν άναζήτησή του. Δέν γνωρίζομε τίς περιπλανήσεις του σ’ αύτό τό διάστημα. Πάντως παρουσιάσθηκε κάποτε στή Μασ­ σαλία, άπό δπου πήρε μαζί του ένα βρίκι (οί ’Άγ­ γλοι τό άποκαλοΰσαν κορβέτα), άγορασμένο άπό τό γαλλικό κομιτάτο τών φιλελλήνων, τό Σωτήρα.

'Ο Σωτήρ έγινε τό πρώτο καί μοναδικό του πλοίο. Μέ τό Σωτήρα καί τή σκούνα έφθασε στό Πόρο τή 19 Μαρτίου 1827, σέ μιά έποχή πού διχασμένοι συνεδρίαζαν οί άντιπρόσωποι τών Ελλήνων στήν Έρμιόνη καί τήν Αίγινα. Μόλις έμαθαν δτι έρχεται ό άναμενόμενος λυ­ τρωτής συνέταξαν ένα μεγαλόστομο έγγραφο, σέ λογιότατη γλώσσα, τό όποιον ύπέγραψε ό Πρόεδρος τής Γ' Έθνοσυνελεύσεως, Γεωργ. Σισίνης. - Ού'τω κήδεται Θεός τής 'Ελλάδος καί άποστέλλει είς βοήθειαν τόν μεγαλεπήβολον λόρδαν, άπό τήν βραχίονα τοΰ οποίου έλπίζονται σωτηριώδη κατορθώαατα. »Τό δνομά Σου, Κύριε, έσύγχισε τόν τύραννον. Καί ό "Ελλην... έχει άφευκτον ανάγκην άπό τά μεγάλα σου προτερήματα, διά νά καταβάλη τό φοβερώτατον τοΰτο θηρίον. Οί πολυπαθεϊς 'Έλληνες προσήλωσαν τούς οφθαλμούς των πρός τήν Μεσόγειον καί Σέ περι­ μένουν άνυπομόνως άπό ώρας είς ώραν είς τήν 'Ελ­ ληνική θάλασσαν διά νά στήσης τρόπαια τού Θεμι­ στοκλέους επάξια... 'Ήδη ό Έλλην επικαλείται τόν Κόχραν, διά νά προσβάλλη θαρραλέως τόν υπερμεγέ­ θη κολοσσόν, άπό τόν όποιον άπειλεϊται νά κατασυντριβή. Τοΰ έστειλαν τή γολέτα ’Αμφιτρίτη καί τόν παρακαλοΰσαν νά βιασθεϊ. - Τάχυνε λοιπόν, κύριε, τάχυνε νά έλθης είς τήν 'Ελ­ λάδα, διά νά ύπερασπισθής τά δίκαια τοΰ ανθρώπου, νά στολίσης μέ τάς πράξεις σου καί τήν 'ελληνικήν ιστορίαν, νά θερίσης τήν όφειλομένην είς τήν αρετήν σου δόξαν, νά τιμήσης τό ανθρώπινον είδος καί νά συντελέσης είς τό νά καταισχυνθή ό άσεβής, οστις είναι ό άσπονδος εχθρός τοΰ Χριστιανικού ’Ονόματος καί τής άνθρωπότητος. Καί τελείωνε: ... Ή έλληνική θάλασσα ήδη προσμειδιώσα συγχαίρει τόν χαίροντα διά τάς έκ τών μεγάλων αρετών του άγαθάς ελπίδας... Λόρδαν Κοχράνην τόν φίλον τής Δικαιο­ σύνης καί τής Άνθρωπότητος οστις, έδιωρίσθη Λ ' στόλαρχος άπασών τών ναυτικών δυνάμεων έν Έλλαδι, έναβρυνόμενη διότι ήξιώθη τοιούτου μεγαλο­ φυούς στολάρχου, δι ’ ου έλπίζεται νά μή ταραχθή πλέον άπό τούς τρομακτικούς στόλους τής τυραννίας... 'Ο Πρόεδρος τής Γ' ’Εθνικής Συνελεύσεως Γ. Σισίνης ό Γραμματεύς Ν. Σπηλιάδης Έν τώ μεταξύ ή Γεν. Έφημερίς στήν Αίγινα έγραψε τήν επομένη τής άφίξεώς του, σέ θριαμβι­ κόν τόνο. - Ή ευχή τής 'Ελλάδος έπληρώθη! '0 ΛΟΡΔΟΣ ΚΟΧΡΑΝΗΣ ήλθε. 'Ο Λόρδος Κοχράνης δέχθηκε τίς εκδηλώσεις αύτές τής λατρείας ώς κάτι τό όφειλόμενο. Αινιγ­ ματικός δπως οί θεοί δέν άνακοίνωσε τά σχέδια του στούς ήγέτες τών Ελλήνων, πού τόν έπεσκέφθησαν στόν Πόρο, πάνω στή σκούνα του. ’Έκανε

279

Λυτρωτικός Πόλεμος: οϊ ξένοι

όμως μιά βαρυσήμαντη ανακοίνωση: πώς έχει όρκισθεΐ νά μήν πατήσει στεριά στήν 'Ελλάδα, άν δέν πάρει πρώτα τουρκικά καράβια. Καί, υστέρα άπό εισήγηση τοΰ Χάμιλτον, κάλεσε τούς άντιμαχομένους "Ελληνες νά μονιάσουν. Στή σχετική διακήρυξη πού έξέδωκε άπό τήν 'Ύ­ δρα, στίς 21 Μαρτίου 1827, χρησιμοποίησε τά λό­ για τοΰ Δημοσθένη. Θά ήταν, τούς είπε, άσυγχώρητη άλαζονεία νά χρησιμοποιήσει άλλα λόγια άπό τά λόγια τοΰ συμπατριώτου των. Δήλωσε άκόμη πώς δέν θ’ άναλάμβανε τή διοίκηση τοΰ ελληνικού στόλου, άν οί παρατάξεις μάχονταν ή μιά τήν άλλη αντί νά πολεμούν στόν Ίμβραήμ. - Έάν ή σκιά τοϋ Δημοσθένους εμψύχωνε καί πάλι τήν άποκειμένη εδώ τέφρα του, ό μεγάλος εκείνος άνδρας, άλλάσσων τό όνομα προσώπων καί τόπων, πρός υμάς, ναί πρός υμάς θά άπηύθυνε τόν πρώτον αύτοΰ Φιλιππικόν. Θά έμανθάνετε άπό τό στόμα ενός συμπολίτου, πού ένδιέτριψε κατά βάθος στήν ιστορία καί τή γνώση τών προσώπων, τί πρέπει νά πράξετε. Σάς συνιστώ νά άναγνώσετε τόν λόγον τούτον έν πλήρει συνελεύσει.

Καί γιά νά μή τούς βάλει στόν κόπο νά τό άναζητήσουν παρέθεσε στό άρχαΐο πρωτότυπο, τό σχετικό χωρίο. - ’Άν τοίνυν, ώ άνδρες 'Αθηναίοι, καί ύμεΐς έπί τής τοιαύτης έθελήσητε γενέσθαι γνώμης νΰν, έπειδήπερ ου πρότερον, καί έκαστος υμών, ου δει καί δύναιτ ’ άν χρήσιμον τή πόλει παρασχεϊν αύτόν, πάσαν άφείς τήν ειρωνείαν, έτοιμος πράττειν ύπάρξη, ό μέν χρήματ ’ έχων είσφέρειν, ό δ’ έν ήλικία στρατεύεσθαι. συνελόντι δ’ απλώς είπεϊν, άν υμών αυτών έθελήσητε γενέσθαι, καί παύσησθ ’ αύτός μέν ούδέν έκαστος ποιήσειν έλπίξων, τόν δέ πλησίον πάνθ ’ ύπέρ αύτοΰ πράξειν, καί τά ύμέτερ ' αυτών κομιεϊσθε, άν θεός έθέλη, καί τά κατερραθυμημένα πάλιν άναλήψεσθε, κάκεϊνον τιμωρήσεσθε. (Δημοσθένους Α' Φιλιππικός, 42). 'Ο Κόχραν έγραψε τήν αύτοβιογραφία του στήν εσχατιά του βίου του καί θά μπορούσαμε άπ’ αύτή νά κρίνουμε άν ή εύαισθησία καί ή πέννα του μπο­ ρούσαν νά φθάσουν στό άριστουργηματικό αύτό ύφος καί τό άνώτερο πνεύμα πού παρουσιάζει ή ένέργειά του γιά τή σύμπνοια τών 'Ελλήνων. Στή βιογραφία του όμως χρησιμοποίησε άλλον (τόν G.P. Earp), ώστε νά μή γνωρίζουμε, τουλάχιστον έμεΐς οί ξένοι, τί άπό τό ύφος της ανήκει στόν Κό­ χραν καί τί όχι. "Οπως καί άν έχει όμως τό πράγμα ή σύμ­ πνοια έπιτεύχθηκε, οί "Ελληνες έσμιξαν στήνΤροιζήνα, δηλαδή στόν άπέναντι τοΰ Πόρου Δαλαμάν, άντί τής Αίγινας καί τής Έρμιόνης, όπου διχα­ σμένοι συνεδρίαζαν πρίν. Καί αύτό άπετέλεσε τήν ύπέρτατη καί άτυχώς μοναδική ύπηρεσία τήν όποια πρόσφερε στούς "Ελληνες ό Τόμας Κόχραν.

280

Τό έπίτευγμα αύτό έκτιμήθηκε κατά τήν άξια του, άπό μικρούς καί μεγάλους. Έξύπνησε άκόμη τή λαϊκή μούσα, ή όποια σέ λυρικότατους τόνους έδωσε έκφραση στόν κοινό πόθο καί τήν κοινή γιά τό λυτρωμό έλπίδα, μαζί μέ τή εύφροσύνη γιά τήν ομόνοια. Πρόκειται γιά "Ασμα, μελοποιηθέν έν μέ­ τρω ήρώω (σέ δακτυλικόν εξάμετρο) είς τήν έλευσιν τοΰ ενδόξου Λόρδου Κοχράνου, καί τήν παρομαρτήσασαν αύτή ελληνικήν σύμπνοιαν, παρά Φιλίππου I, τοΰ Μάγνητος. Στό ’Άσμα αύτό, τό όποιο τόσον στό 'Ομηρικό του πρωτότυπο όσον καί στήν νεοελληνική παρά­ φρασή του παρατίθεται στό τέλος τοΰ κειμένου τού­ του, συγκρίνει άνάμεσα στά άλλα τόν Κόχραν μέ τόν σωτήρα 'Ηρακλέα τών άρχαίων 'Ελλήνων. »Καθώς δέ τότε τών κακοπαθούντων άνθρώπων έχαιρον αί φυλαί, παραγινομένου πρός αύτούς τοΰ Σωτήρος Ήρακλέους, οϋτω καί νυν ό πολυπαθής Έλλην ευχηθείς πολλάκις τήν έλευσιν Σου, καί ίδών Σέ τέλος πάντων, ύψώνει τάς χεϊρας του πρός τόν ουρανόν καί άναπέμπει πρός αύτόν εύλογίας. Δέν ψάλλει πλέον ό μελωδός μέ τήν εΰηχον λύραν του τής δυστυχούς πατρί­ δος τά πάθη, άλλά κλέϊξει τήν πολυπόθητον έλευσιν Σου καί έπιχειρίξεται νά ύμνήση έχομένως τούς άθλους Σου- διότι τό Αίγαϊον τοΰτο Πέλαγος μέλλει βέ­ βαια νά ίδη κατορθωμένους πάλι τούς περίφημους τών προγόνων μας άθλους- οί δέ γενναίοι ναυτοπολεμισταί νέοι, ύπό τοιοΰτον μεγαλόψυχον μαχόμενοι άρχηγόν, θέλουν στήσει λαμπρά κατά θάλασσαν τρόπαια καί τό όνομα τών Ελλήνων θέλει είναι πάλιν φοβερόν εις τόν βάρβαρον... Ταλαίπωροι "Ελληνες! ’Εκδηλώσεις καί λόγια σάν αύτά δείχνουν μιά πλευρά τής ελληνικής ψυχολογίας, τήν όποια δέν μπορεί, δέν θά πρέπει νά αγνοήσει όποιος μελετά ή νιάζεται γιά τή μοίρα τής φυλής μας. "Ομως... οί άνθρωποι έκεΐνοι τοΰ ’Αγώνα άγνοοΰσαν ότι ό σύγχρονος 'Ηρακλής είχε πάρει ήράκλειο μερίδιο άπό τό ελληνικό δά­ νειο, δαπάνησε ελληνικά χρήματα γιά τήν αγορά τοΰ Μονόκερου, σέ τίποτα δέν κατοχύρωσε τούς "Ελληνες στό θέμα τής κατασκευής τών πλοίων καί όπου έβαλε τό χέρι του, όπως στά σχέδια τοΰ άτμοκινήτου Έπιχείρησις, ήταν γιά νά τό καταστήσει άχρηστο. Οί άνθρωποι άκόμα έκεΐνοι, πού δέν κατάφεραν νά συνεννοηθοΰν μεταξύ τους καί τώρα τούς έσφιγγε ό έφιάλτης τοΰ ολοκληρωτικού άφανισμοΰ, άποζητοΰσαν στήριγμα καί έλπίδα. Καί τήν έλπίδα τούς τήν πρόσφερε πραγματικά τό βαρύ­ γδουπο όνομα τοΰ ένδοξου ναυάρχου. Σ’ αύτούς, τήν έλπίδα καί στόν έχθρό, τό φόβο. Οί συχνά άλλοπρόσαλλες κινήσεις καί τά στομφώδη λόγια του έφθασε νά προκαλοΰν άνησυχία καί στίς πρωτεύου­ σες τής Εύρώπης! Γι’ αύτούς λοιπόν τούς λόγους δέν πρέπει νά έπικρίνουμε άνεπιφύλακτα τήν κυβέρνηση Ζαΐμη,

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

ή όποια μέ απόφασή τιης (άπό 16 Μαρτίου 1827) διό­ ρισε τόν Κόχραν Πρώτον Στόλαρχον πασών τών 'Ελ­ ληνικών Ναυτικών Δυνάμεων, άναγνωρίζοντας τήν άνδρείαν, άξιότητα, δραστηριότητα καί δλας τάς πολε­ μικός άρετάς, αϊτινες είναι ήνωμέναι εις τό άξιότιμον υποκείμενον τοΰ Λόρδου Κόχραν. Τήν απόφαση υπέ­ γραψε ό Γενικός Γραμματεύς τής Διοικητικής Επιτροπής Γ. Γλαράκης. "Οπως δέν πρέπει νά έπικρίνουμε τήν Γ' ’Εθνι­ κή Συνέλευση τής Τροιζήνος, ή όποια μέ ψήφισμά της όρισε τοΰτο:

Β' ’Επιτρέπεται είς τόν Λόρδον Κόγχραν απεριόρι­ στος δύναμις καί πληρεξουσιότης νά κινή τάς κατά θάλασσαν δυνάμεις τής 'Ελλάδος έναντίον τών εχ­ θρών, δταν, όπου καί δπως κρίνη συμφερώτερον είς τό 'Ελληνικό ’Έθνος. Γ' Δέν είναι ύπόχρεως νά κοινοποιή τά κατά τών εχθρών πολεμικά σχέδιά του, εί μή μετά τήν έκτέλεσιν αυτών, δίδων λόγον τών πρακτικών του είς τήν Διοίκησιν.

Χρονολογία 27 Μαρτίου 1827 Έν Τροιξήνι 'Ως πρώτος στόλαρχος ό Κόχραν δικαιοΰτο νά απολαμβάνει όλες τίς τιμές, χάριτες, πρωτεία καί δικαιώματα, τά όποια κατευθείαν είς αύτόν ανήκαν. "Ολοι δέ οί στόλαρχοι καί όλοι οί ναυτικοί αξιωμα­ τικοί καί στρατιώτες διατάσσονταν μέ τόν παρα­ πάνω διορισμό νά ύπακούουν στίς διαταγές του, καθ’ δ,τι βέβαια αφορούσε τή ναυτική ύπηρεσία. Τό διορισμό ακολούθησε ή όρκομωσία τοΰ Κόχραν, πού έγινε στό λεμονοδάσος τοΰ Δαμαλά, έκεΐ όπου συνεδρίαζε ή Γ' Έθνοσυνέλευσις. 'Ο Πρώτος Στόλαρχος παρουσιάσθηκε μέ χρυσοστό­ λιστη στολή καί έδωσε έναν παράξενο όρκο {δρκον ύπό αίρεση, τόν χαρακτηρίζει ορθά ό Κόκκινος). 'Ορκίσθηκε νά υπηρετήσει πιστά τήν Ελλάδα καί νά χύσει γι ’ αυτήν τό αιμα του, έφ ’ δσον καί ή Ελλάς φανεί πιστή στόν 'εαυτό της (28 Μαρτίου 1827). Τήν άλλη μέρα ύψώθηκε τό σήμα του στή φρε­ γάτα 'Ελλάς καί ειδοποιήθηκε ό Μιαούλης, πού βρισκόταν στόν Κόλπο τής ’Ερέτριας νά επιστρέ­ φει στήν Α’ίγινα. 'Η Γεν. Έφημερίς έγραψε τό εξής: - Επειδή ό Διοίκησις έδιώρισε αλλα πλοία είς άποκλεισμόν τοΰ Έρετριακοΰ Κόλπου διέταξε τόν ναύαρχο κ. Άνδρέαν Μιαούλην, κυβερνώντα τήν ΕΛΛΑΔΑ νά περάση είς τήν Αίγιναν. Ό ναύαρχος ευπειθής έπέρασε είς Αίγιναν καί έκεϊσε εις τόν Πόρον, δπου έκαμε πρός τήν Διοίκησιν τήν άκόλουθον αναφοράν. Έπί τής ΕΛΛΑΔΟΣ, έν τω λιμένι τοΰ Πόρου 20 Μαρτίου 1827

Σεβαστή Διοίκησις Λαβών τήν διαταγήν... διευθύνθην άμέσως είς Αί­ γιναν... περιμένων νέας διαταγάς. ’Αλλά καί πρίν λάβω ταύτας θεωρώ χρέος μου νά έκθέσω πρός τήν Σεβαστήν διοίκησιν... δ,τι φρονώ... δ,τι αισθάνομαι... καί δ,τι έπιθυμώ νά γνωρίξη καί ή διοίκησις καί δλον τό έθνος περί έμοΰ καί περί τών φρονημάτων μου. Έβδομον ήδη έτος δέν έπαυσα τοΰ νά συναγωνί­ ζομαι.. Πρώτον χρέος τοΰ πολίτου... νομίζων τό νά πράττη δ,τι δύναται υπέρ τής σωτηρίας τής πατρίδος, έφρόντισα νά τό έκπληρώσω. Έάν πάντοτε δέν τό έπέτυχα, τό σφάλμα δέν είναι τής προαιρέσεως μου. Πρό πολλοΰ ήδη αί έλπίδες μου, σύμφωνοι μέ τάς έλπίδας δλου τοΰ έθνους, έπεστηρίχθησαν είς τήν αφιξιν τοΰ μεγαλοφυούς άνδρός, τοΰ οποίου τά μέχρι τοΰδε λαμπρά κατορθώματα προύπόσχονται είς τήν πατρίδα μας τήν εύόδωσιν τοΰ δεινού άγώνος της. '0 άνήρ ούτος ήλθε, καί συγχαίρω τήν Διοίκησιν διά τήν αφιξιν του. Τό ελληνικόν ναυτικόν δικαίως πρέπει νά έλπίζη τό παν ύπό τήν οδηγίαν τοιούτου άρχηγού, καί πρώτος έγώ είμαι έτοιμος, καθόσον δύναμαι, νά τρέξω ύπ ’ αύτόν είς νέους άγώνας, δύσκολους βέβαια διά τήν ηλι­ κίαν μου, ευχάριστους δμως διά τήν καρδίαν μου, ή οποία τίποτε άλλο δέν έπεθύμησε παρά τήν ευτυχίαν τής πατρίδος... ' Ο ευπειθής πατριώτης Α. Μιαούλης Πρέπει νά πικράθηκε ό δοξασμένος ναύαρχος. Συντόνισε δμως τήν καρδιά μέ τό μυαλό καί υπο­ τάχθηκε στή φωνή τής πατρίδος. 'Ο Κόχραν ευχαριστημένος άπό τήν έπιτυχία του στήν συνδιαλλαγή τών Ελλήνων, έξέδωκε τήν πρώτη του διακήρυξη ώς άρχηγός τοΰ ελληνικού στόλου. - Έλληνες ό έπικινδυνωδέστερος έχθρός σας ή διχόνοια ένικήθη... Άς συναμιλλώνται οί θαλασσινοί νέοι διά τήν δόξαν μέ τούς ήρωας τής ξηράς. Άς σπεύσουν νά έμβουν είς τά έθνικά πλοία... Άλλά μή νομίσητε, Έλ­ ληνες, δτι ή πατρίς σας ήμπορεϊ νά είναι άσφαλής, έάν έκαστος έξ ύμών δέν δράμη προθύμως είς ύπεράσπισίν της. Έκ τοΰ Ελληνικού Πλοίου ΕΛΛΑΣ Τήν 12 Απριλίου Ε.Ν. (έτος νέον) ΚΟΧΡΑΝ

Καί λίγο άργότερα έστελνε ένθαρρυντική έπιστολή πρός τούς Σαμίους. Πρός τόν γενναιότατον άρχηγόν τής Σάμου Λο­ γοθέτην. '0 Νΰν είς τήν Ελλάδα έπικρατών ένθουσιασμός βεβαιώνει τήν άνεξαρτησίαν της... Ή Στερεά Ελλάς καί ή Πελοπόννησος δέν φοβούνται τίποτε, μόνον αί νήσοι χρειάζονται ύπεράσπισιν ευθύς άφ ’ ου έκπλεύση ό Βυζαντινός στόλος άπό τόν Ελλήσποντο ό 'ελληνικός

281

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι υπό τήν οδηγίαν μου, προφθάνει είς βοήθειαν σας· έτοιμασθήτε άνδρεϊοι Σάμιόι! όχι μόνον νά ύπερασπισθεΐτε τήν νήσον σας, άλλά εάν ό εχθρός έπιμείνει είς τάς κατά τής 'Ελλάδος επιχειρήσεις του νά φέρητε μετ ’ εμού τόν πόλεμον είς τήν έπικράτειάν του. Ή έλευθέρωσις τών αίχμαλωτισθέντων χριστιανών, ή τιμωρία τών έρημωτών τών Κυδωνιών, τής Χίου καί τών Ψαρών καί τά πλούτη τών Μουσουλμάνων τής Σμύρνης θέλουν εϊσθαι ή άνταμοιβή τών άγώνων σας. Έκ τοΰ 'Ελληνικού πλοίου ΕΛΛΑΣ 17 Απριλίου 1827 (Τ.Σ.) Κόχραν άρχιναύαρχος Πέρα άπό τά λόγια έκανε καί έργα. Έπιδόθηκε μέ ιδιαίτερο ζήλο στήν κατασκευή καινούριου τύ­ που πυρπολικού, συγκεντρώνοντας πολλά καί ετε­ ρόκλητα ύλικά, δπως ξύλα καλάμια, κεραμίδια καί πέτρες, μπαρούτι κ. ά. Τό ονόμαζε μυριόφουρνον. Καί μάς τό περιγράφει ό Κωνστ. Νικόδημος στό 'Υπόμνημα περί κατασκευής πυρπολικού βιβλ. 395, σελ. 111-113). Καί τό μέν πείραμα κατέληξε σέ φιά­ σκο, δλα δμως αύτά τά έκάλυπτε άκρα μυστικότητα, πού έξέτρεφε τίς παραδοξότερες διαδόσεις. 'Ετοί­ μαζε, έλεγαν, ό Κόχραν τά δπλα, μέ τά όποια μόλις θά ’βγαίνε ή 'Αρμάδα άπό τά Στενά θά τήν κατάκαιγε καί μετά, παίρνοντας μαζί του τούς Σάμιους, θά έπρόσβαλε τή Σμύρνη. Τό επόμενο βήμα θά ήταν νά άποκλείσει τά Στενά καί προκαλώντας έπανάσταση στήν Κωνσταντινούπολη, θά κατέλυε τό σουλτάνο καί μαζί του τήν οθωμανική αύτοκρατορία. 'Όσον εύφάνταστος κι άν ήταν ό Κόχραν δέν πρέπει νά έφθανε σέ τέτοιες ύπερβολές, τώρα πού δέν είχε τό στόλο άπό φρεγάτες καί κορβέτες τίς όποιες ήθελε. ’Εν τούτοις δέν έπαυε νά βεβαιώνει δτι μέσα σέ λίγες 'εβδομάδες θά έδιωχνε τούς Τούρ­ κους καί Αιγυπτίους άπό τήν Πελοπόννησο. Δέν έγινε δμως έτσι. Τό άντίθετο οί Αιγύπτιοι άγόραζαν άτμοκίνητα καί νοίκιαζαν γιά τίς μεταφορές τους άφθονία άπό φορτηγά πλοία, μέ ούδέτερες ση­ μαίες. Τά πλοία μετέφεραν προμήθειες στόν Ίμβραήμ άπό τήν Αίγυπτο καί γύριζαν στήν ’Αλε­ ξάνδρεια φορτωμένα γυναίκες καί παιδιά, πού οδη­ γούνταν στή σκλαβιά. Ό ’Απρίλιος τοΰ 1827 ήταν μιά κρίσιμη έποχή γιά τήν ’Επανάσταση, μέ τόν Ρεσήτ Πασά Κιουταχή νά πολιορκεί τήν ’Ακρόπολη τών ’Αθηνών, κατακλύζοντας μέ στρατεύματα τόν κάμπο πρός τό Φάληρο. Ό Γ. Καραϊσκάκης είχε ένα μελετη­ μένο σχέδιο νά έξαντλήσει τόν Κιουταχή, έξεγείροντας τά Μεσόγεια καί κόβοντας τόν άνεφοδιασμό του. Ό Κόχραν δμως πού ήθελε νά πρωτοστατεί καί στίς στεριανές έπιχειρήσεις — παραμερίζοντας τόν ήπιο Τσώρτς — έπέμεινε νά γίνει άπευθείας

282

έπίθεση. Καί νά μήν περιμένουν. Ό Καραϊσκάκης ύποχώρησε μέ τό πικρό σχόλιο δτι δέν θά μάς βγά­ λουν σέ καλό αυτοί οί Ευρωπαίοι. Πικρό, άλλά καί προφητικό. Γιατί έγινε ή σύγκρουση στίς 24 ’Απρι­ λίου, ύπό συνθήκες δυσμενείς καί μάλιστα μετά τό θάνατο τοΰ Καραϊσκάκη: είχε πληγωθεί θανάσιμα τήν προτεραία, σέ μιά άκαιρη άψιμαχία. 'Η ιστορία μας τήν ξέρει ώς μάχη τοΰ ’Ανάλατου ή κατα­ στροφή τοΰ ’Ανάλατου (τής περιοχής άνάμεσα στήν ’Αθήνα καί τό Φάληρο). Ό Κόχραν έμεινε μέ τή συναίσθηση δτι είχε πράξει τό καθήκον του, άπευθύνοντας στούς ύπερασπιστές τής Άκροπόλεως πομπώδη λόγια. - Τά βλέμματα τής Ευρώπης είναι στραμμένα πρός τήν 'Ελλάδα. Άπό τήν επιτυχία ή τήν άποτυχία τών μέτρων πού θά ληφθοΰν έξαρτάται ή υποστήριξη τής ενδό­ ξου ύποθέσεώς σας ή ή εγκατάλειψή της στήν άπόγνωση. Τό δτι ό ’ίδιος ήταν ύπεύθυνος γιά τήν καταστρο­ φή τοΰ ’Ανάλατου δέν φαίνεται νά τό συναισθάνθηκε — τουλάχιστον δέν τό ’δείξε. Τά μεγάλα σχέδια γιά τήν καταστροφή τής οθωμανικής αύτοκρατορίας ξέπεσαν σέ περιπολικές έπιχειρήσεις, δπως τή δίωξη μεμονωμένων πλοίων. Συνέβη έτσι νά συναντήσει στά νερά τής Ζακύν­ θου δύο τούρκικα πλοία, τά όποια κυνήγησε μέ τήν Ελλάδα, βάλλοντας. Παρατήρησε τότε πώς ή βολή ήταν άστοχη καί οί περισσότεροι άπό τό πλήρωμα άγνοοΰσαν τίς διαταγές του. 'Ο θόρυβος καί ή σύγ­ χυση πάνω στό πλοίο ήταν υπερβολικά. ’Αναγκάσθη­ κε νά σταματήσει τή δίωξη. Είχε δμως πρόβλημα καί μέ τούς "Ελληνες διοικητές, μέ τούς όποιους άναγκαζόταν νά μιλάει γαλλικά ή ισπανικά — μέ τόν Μιαούλη, κυβερνήτη τής σημαίας του συνεννοείτο στά ισπανικά. Σ’ ορισμένες περιστάσεις ό διερμη­ νέας γινόταν άπαραίτητος. Τά έπόμενα κατορθώματα τοΰ ναυάρχου ήταν ή σύλληψη δύο έμπορικών, ένός ίονικοΰ μέ άγγλική σημαία καί ένός τουρκικοΰ. Τό πρώτο μετέφερε στή σκλαβιά έλληνόπουλα, τό άλλο χανούμισες — τό χαρέμι τοΰ Ρεσήτ πασά. Τό πλήρωμα τοΰ πρώτου τό έστειλε στά σίδερα (στήν Κέρκυρα), στίς ladies δμως τοΰ δεύτερου φέρθηκε ίπποτικά. Τίς άποβίβασε μέ τίς άποσκευές τους, σέ μιά άκρογιαλιά κοντά στό Μεσολόγγι. ’Άθικτες! Έν τώ μεταξύ συνέχιζε τά παράπονά του γιά τή διαγωγή τών ελληνικών πληρωμάτων, χωρίς δμως νά φροντίσει γιά τήν προσαρμογή τους στήν καινού­ ρια κατάσταση ή γιά τή βελτίωσή τους. Συνήθιζε νά λέει δτι ή άντίληψή τους καί ό βαθμός έκπαιδεύσεως ήταν πολύ χαμηλότερα άπό τά χειρότερα πληρώματα τοΰ Royal Navy, πού έτυχε νά γνωρίσει. Ό βιογράφος τοΰ Ντόναλντ Τόμας στή σελίδα 308 (βιβλ. 1043) άναφέρει κάτι, πού μάς φαίνεται περίεργο. Συγκέντρωσε μιά μέρα τό πλήρωμα τής

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

φρεγάτας καί τοποθέτησε έμπρός τους ένα προ­ βολέα φωτεινών εικόνων. Στήν αρχή πού οί εικόνες ήταν εύχάριστες, οί άνδρες δοκίμασαν μιά παιδιά­ στικη χαρά, τήν όποια έκδήλωναν μέ θόρυβο. "Υ­ στερα ό Κόχραν έβαλε μιά διαφάνεια δπου ένας Τούρκος κυνηγούσε κάποιον "Ελληνα καί σέ λίγο φάνηκε ό Τούρκος νά κόβει τό κεφάλι τοΰ "Ελ­ ληνα. Μέ άγριο πανικό σκορπίσθηκαν οί άνδρες, άλλοι πηδούσαν στό νερό άπό τήν κουπαστή καί μερικοί κρύφθηκαν στό αμπάρι, άπό δπου δύσκολα τούς έβγαλε. Δύσκολο καί σέ μάς είναι νά τό πιστέψουμε. Άντιθέτως, άν μάς έλεγε ό βιογράφος δτι οί "Ελλη­ νες πέταξαν τό σωτήρα τους στή θάλασσα, θά τό βρίσκαμε πιό φυσικό. Πάντως ό Κόχραν δέν πρέπει νά αισθανόταν ασφαλής κι αύτό τό ύποθέτουμε άπό μιά πληροφορία πού μάς διέσωσε ό στενός συνερ­ γάτης του Δρ. Γκός. Τού έδειξε μιά μέρα ό ναύαρ­ χος τό γεμισμένο πιστόλι του, πού είχε κάτω άπό τή ζακέτα καί τοΰ είπε. - Κοίταζε, φίλε μου. Κοίταξε τί σημαίνει νά είσαι "Ελ­ ληνας ναύαρχος. 'Η πληγωμένη περηφάνεια του άπό τή διάψευση τών προσδοκιών του έφερνε σάν άντίδοτο καί σάν ψυχολογική συνέπεια τή μετακίνηση στή θέση τοΰ άδικημένου καί τοΰ κατηγόρου. "Οσο πληγωνόταν, τόσο γινόταν έπιθετικός. 'Η έκστρατεία τοΰ Κόχραν στήν ’Αλεξάνδρεια τόν ’Ιούνιο τοΰ 1827 μέ σκοπό νά κάψει τόν αιγυ­ πτιακό στόλο στό ορμητήριό του θέτει ύπό δοκι­ μασία πολλές άπό τίς ιδιότητες, τίς όποιες τόσον έμφαντικά τοΰ άπέδωσαν οί θαυμαστές του. Δέν φάνηκε σ’ αύτή τόσον καλός τακτικός, δσο μάς τόν παρέστησαν, ούτε έπιτελικός νοΰς. Κι ή ιδέα δέν ήταν δική του, μόλον πού κατ’ έπανάληψη είχε διαλαλήσει πώς θά μετέφερε τόν πόλεμο στή χώρα τοΰ έχθροΰ. Οί "Ελληνες συγγραφείς τεκμηριώνουν τήν πληροφορία δτι είχε έρθει στήν 'Ελλάδα ένα γράμμα, ιταλικά γραμμένο, μέ χρονολογία 25 Μαΐου 1827, τό όποιο καλοΰσε τούς "Ελληνες νά έπιχειρήσουν αύτή τήν έκστρατεία καί ύποστήριξε πώς θά ήταν ένα εύκολο έγχείρημα γιά τολμηρούς άνθρώπους. Κι αύτή τήν ιδέα άρπαξε ό Βρεταννός ναύαρχος, μέ τήν πρόσθετη ’ίσως έλπίδα δτι μιά λαμπρή έπιτυχία θά άπόπλυνε τήν άνομολόγητη ντροπή του γιά τήν καταστροφή τοΰ ’Ανάλατου. Μέ τόν αύθορμητισμό πού τόν διέκρινε άλλά καί τή ροπή του στά πομπώδη καί εντυπωσιακά έργα συγκρότησε έναν ισχυρό μέ τά ελληνικά δεδομένα στόλο, άπό 18 καράβια (ή 23, κατά μερι­ κούς συγγραφείς) καί 8 πυρπολικά. Τά καράβια ήταν ύδραίικα καί σπετσιώτικα, μαζί μέ τήν 'Ελ­ λάδα, τήν Καρτερία καί τό Σωτήρα. 'Ο Τομπάζης μέ τόν Κανάρη είχε κάνει τήν ’ίδια δουλειά μέ δυό μόνο, συνοδά τών πυρπολικών. Τό δτι παίρνοντας

τόση δύναμη μαζί του άφηνε έκθετα τά ναυτικά νησιά σέ πιθανή έπίθεση, δέν τό σκέφθηκε ή τό διεκινδύνευσε. ’Ίσως νά σκόπευε αναμέτρηση μέ τόν αιγυπτιακό στόλο, άν τόν συναντούσε στό δρόμο. ’Αλλά τότε ποιες πιθανότητες είχε ν’ άποφύγει τήν καταστροφή; Νικούσαν οί "Ελληνες, οί "Ελληνες τοΰ Μιαούλη καί τοΰ Άνδρούτσου, ύπέρτερες δυνάμεις δχι δμως στό άνοικτό πέλαγος, άλλά σέ στενές θαλάσσιες ζώνες. 'Η έπιχείρηση πάντως, πού δέν φαίνεται νά ξεκί­ νησε καλά, δέν πήγε στήν εκτέλεσή της καλύτερα. Άπό τά οκτώ πυρπολικά δυό μόνον έδρασαν καί μάλιστα έξω άπό τό λιμάνι τής Αλεξάνδρειας, πυρπολώντας καί τά δύο ένα βρίκι. Τά άλλα έξι δέν κινήθηκαν καί δέν μπήκαν στό λιμάνι. Αιτία ήταν ή άπνοια πού έπικράτησε τήν κρίσιμη ώρα τής έπιθέσεως (βράδυ τής 16ης ’Ιουνίου). 'Η σχετική άναφορά τοΰ Κόχραν, άπό 19 ’Ιου­ νίου, έλεγε περίπου τά εξής. ... Άνεχώρησα άπό τά Βάτικα μέ τήν μοίραν συνισταμένην άπό 18 πολεμικά βρίκια καί όσα πολεμικά ήσαν έτοιμα καί έφθασα τό εσπέρας τής 16 πλησίον τής ’Αλεξάνδρειάς μέ σκοπόν νά παρατηρήσω αΰτοψεί. Ένω ή προσοχή μου έδιευθύνετο εις τήν έξέτασιν ταύ­ την, δύο άπό τά πυρπολικά έκυνήγησαν εχθρικόν βρίκιον καί ηύτύχησαν νά τό καύσουν. Ή σιωπή ή'τις έπικρατοΰσε είς τήν πόλιν έφανέρωνε τήν έντύπωσιν τήν μεγάλην τήν όποιαν έπροξένησε καί τούτο τό μικρό κατόρθωμα. Τήν αυγήν έπαρατηρήσαμε σπουδαίας ετοιμασίας είς τά ναυτικά, έστάλθησαν διάφορα είδη πλοιαρίων διά νά φυλάξουν τό στόμιο τού λιμένος καί έξ φρεγάτες καί πολλά μικρότερα πλοία έσηκώθησαν είς τά πανιά καί έπάσχιξαν νά έκβούν έκ τοΰ λιμένος, ενώ ήμεϊς εύρισκόμεθα πλησίον. Δέν έκρινα όμως τήν ευκαιρίαν άρμοδίαν νά ναυμαχήσωμε. Ό στόλος είχε μεγάλην έλλειψιν τροφών καί νερού καί ή άπό τήν ένδεχομένην άπό τά άδύνατα πλοία μας βλάβην προερχομένη άργοπορία ήμποροΰσε νά μάς προξενήση μεγάλην άνησυχία, έπειδή είχαμε νά πλεύσωμεν μέ ενάντιον άνεμο πεντακόσια μίλλια, πριν νά φθάσωμεν είς κανένα φιλικόν λιμένα. »’Απεφάσισα λοιπόν νά απομακρυνθώ άπό τήν ’Αλεξάνδρεια... ’Έστειλα είς τήν Ελλάδα τά πολεμικά πλοία, τά όποια είχαν τήν μεγαλυτέραν χρείαν τροφών. (Γεν. Έφημερίς 25 ’Ιουνίου 1827) Στήν άναφορά αύτή δέν λέγει τίποτα γιά τήν άκινησία τών έξι πυρπολικών. 'Ο Κόχραν δμως άργότερα έριξε στούς "Ελληνες τή μορφή δτι έδείλιασαν καί γι’ αύτό δέν μπήκαν στό λιμάνι. 'Η έπι­ χείρηση άπέτυχε άπό δικό τους πταίσμα. 'Η ιστο­ ρία τών πυρπολητών στά μέχρι τότε έξι χρόνια τοΰ Αγώνα δέν μάς έχει δώσει δείγματα δειλίας. Απει­ θαρχίας ναί, δειλίας δμως δχι. ’Άν ό Κόχραν δέν τούς είχε έμπνεύσει έμπιστοσύνη στή διοίκησή του, άν δέν ήξερε νά δώσει στήν κατάλληλη ώρα καί

283

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

στόν κατάλληλο τόνο τό παράγγελμα, μέ τή βοήθεια τοϋ Σταυροϋ έπιτεθήτε, δέν ήταν δικό τους σφάλμα. Κι άν δέν παρουσιάσθηκε δειλία, άλλά άπνοια, τότε έχομε τήν περίεργη περίπτωση αρχηγού πού γίνε­ ται υβριστής. 'Υβριστής τών ανθρώπων, τούς όποιους άνέλαβε νά οδηγήσει στή νίκη. 'H έπιχείρηση τής ’Αλεξάνδρειας είχε έξοδα καί γιά τήν αντιμετώπισή τους ό Κόχραν όχι άπλώς έζήτησε άλλά άπαίτησε άπό τήν Άντικυβερνητική ’Επιτροπή (δηλαδή τήν κυβέρνηση) τό δικαίωμα νά εισπράττει τούς δασμούς άπό τά νησιά τοΰ Αι­ γαίου. Καί μάλιστα μέ δικούς του είσπράκτορες (Θά χρησιμοποιούσε τόν Λ. Α. Γκός). ’Ακόμη δέ νά έπιβάλει έκτακτη εισφορά, δηλαδή έρανο. ‘Η κυβέρνηση τό δέχθηκε καί τοΰ παραχωρήθηκαν τά 2/3 τών προσόδων άπό τά τελωνειακό τέλη καί τούς δασμούς πάνω στά δημητριακά καί τό άλάτι, ώς καί τόν φόρο τών ελληνικών πλοίων. Κι ό Κόχραν τά είσέπραττε σάν άλλος Καπουδάν πα­ σάς, μόλον πού έκδήλωσε τήν άντίθεση της ή Βου­ λή, έπειδή τοΰτο ήταν άντίθετο σέ διάταξη ψηφί­ σματος τής Γεν. Συνελεύσεως. (’Έχομε τή σχετική πληροφορία άπό τή Γεν. ’Εφημερίδα τής 29-6-1827 δπου δημοσιεύονταν συνήθως οί Πράξεις τής Βου­ λής). ’Έτσι τόν ’Ιούλιο τοΰ 1827, στίς άρχές, γύ­ ρισε ό ’ίδιος ό Κόχραν τά νησιά μέ τή φρεγάτα 'Ελλάς καί είσέπραξε τίς προσόδους μέ όργανά του, έπέβαλε δέ στούς εμπόρους τής Σύρου εισφορά 20 χιλ. τάλιρα. Τό γράφει ό Κόκκινος. Φυσικό ήταν ό Κόχραν ώς άρχηγός τών ελλη­ νικών ναυτικών δυνάμεων νά ενεργεί διάφορες ναυ­ τικές έπιχειρήσεις, στέλνοντας στά κατάλληλα μέρη τά άπαιτούμενα πλοία. ’Έτσι βρίσκομε στά άρχεΐα μιά έπιχείρηση άποκλεισμοΰ πού έγινε τόν ’Απρίλιο τοΰ 1827 (π.ήμ). - Πρό τίνος, σημειώνει τό σχετικό κείμενο, έστάλησαν πρός αποκλεισμόν τών Κόλπων τοΰ Βώλου καί τοϋ Ζητονίου (Λαμίας) τά πλοία ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ, τρικάταρτον τοϋ κ. Τομπάξη, διοικούμενον παρά τοϋ κ. Άντ. Ραφαήλ, ό ΑΡΗΣ δικάταρτον τοΰ ναυάρχου Μιαούλη, κυβερνώμενον ύπό τοΰ Άντ. Κριεζή, ή ΑΣΠΑΣΙΑ κυβερνωμένη ύπό τοϋ κ. Άνδριανοΰ καί ή ΠΑΝΑΓΙΑ τοϋ κ. Λαζάρου Νέγγα. Λιετάχθη προσέτι παρά τοΰ πρώτου Στολάρχου νά περάση εκεί καί τό ΚΑΡΤΕΡΙΑ. Ό σκοπός τής απο­ στολής έπληρώθη άριστα. Γιά τήν έπιχείρηση αύτή έχομε τήν παρακάτω αναφορά τοΰ Άστιγγος. Έκ · τής ΚΑΡΤΕΡΙΑΣ έξωθι τών Τρικκέρων 23 Απριλίου 1827 Μιλόρδε, 'Έχω τήν τιμήν νά σάς ειδοποιήσω δτι διέβην τόν Βώ­ λον κατά τάς οδηγίας σας. Έδιώρισα τόν ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΝ καί τόν ΑΡΗΝ νά έλλιμενισθώσι έξωθι ενός κανονιοστασίου εις τό άκρον τοΰ λιμένος τοϋ Βώλου 284

καί νά τό κανονιοβολήσωσι... Έγώ έμβήκα είς τόν λι­ μένα μέ τάς βάρκας καί εύρον 8 τουρκικά δικάταρτα δλα άποσυρμένα χωρίς πανίων... ώστε ήτο δύσκολον νά τά έμβάλη τις έξω... τέσσερας ώρας π.μ. κατωρθώσαμεν καί έβγάλαμεν 5 βρίκια καί έκαύσαμεν 2. Δέν ήμπορώ νά τελειώσω τήν παροΰσαν μου χωρίς νά ομο­ λογήσω τήν άκραν εύχαρίστησιν μου διά τό φέρσιμον δλων τών άξιωματικών καί ναυτών. Κατά τήν νύκτα τής 22 έπήρα τά πλοιάρια τής Μοίρας καί έμβήκα είς Τρίκερι διά νά σηκώσω έκεϊθεν ένα τουρκικόν βρίκιον 16 κανονιών καί δύο άλλων. Τό έπλησιάσαμεν καί άντεπυροβολήθημεν... ένομίσαμεν πρέπον νά άποχωρήσωμεν. Έξαπέστειλα τήν ΑΣΠΑΣΙΑ μετά τών λειών καί έγώ μένω έδώ προσπαθών νά χαλάσω τό έχθρικόν βρίκιον.

Φ.Α. ΑΣΤΙΓΞ

Τό φθινόπωρο τοΰ 1827 οί σύμμαχοι ναύαρχοι, έφαρμόζοντας τή Συνθήκη τοΰ Λονδίνου, προέβαιναν σέ διάφορες ένέργειες, μέ σκοπό νά έπιτύχουν μιά πραγματική άνακωχή μεταξύ Ελλή­ νων καί Τούρκων. 'Η άνακωχή αύτή, τήν οποία οί 'Έλληνες δέχθηκαν άμέσως, ό δέ Ίμβραήμ ύπό πίεση καί προθεσμία (μέχρις δτου λάβει οδηγίες άπό τήν Πόλη) προϋπέθετε ότι οί άντιμαχόμενοι θά άνέστελλαν τίς έχθροπραξίες μέχρι λήξεως τής άνακωχής. 'Ο Κόχραν δμως μέ τόν "Αστιγγα έ­ πλευσε στόν Πατραϊκό καί είχε σκοπό νά έπεκτείνει τίς έπιχειρήσεις του καί στήν ’Ήπειρο. ΤΗταν, στό σημείο αύτό συνεπής μέ τήν πολιτική τής ελ­ ληνικής κυβερνήσεως, ή όποια ήθελε νά έχει όσον τό δυνατό περσότερες έπαναστατημένες περιοχές, γιατί μόνον αύτές θά περιλαμβάνονταν στό ελληνι­ κό κράτος. Άλλά άναγκάστηκε νά σταματήσει, ύστερα άπό αύστηρά προειδοποίηση τοΰ Κόδριγκτον καί νά άποχωρήσει, αφήνοντας στόν Πατραϊ­ κό μικρή ναυτική μοίρα, μέ τόν "Αστιγγα. Μετά τή ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου, μέ άδικαιολόγητη σπουδή καί ξένος πρός τά συμβαίνοντα στήν Ελλάδα καί πρός τίς κινήσεις τών Συμμά­ χων, έτοιμάστηκε ό «Πρώτος Στόλαρχος» τών Ελλήνων νά πλεύσει στόν δρμο, δπου έγινε ή σύγ­ κρουση καί νά καταστρέψει μέ πυρπολικά τά λίγα τουρκοαιγυπτιακά πλοία, πού είχαν άκόμη άπομείνει. ’Έκανε γι’ αύτό έγγραφο στούς εύγενέστάτους άδελφούς Κυρίους Λάζαρον καί Γεώργιον Κουντουριώτην νά τοΰ έτοιμάσουν τό ταχύτερον τρία πυρπολικά καί μάλιστα άπαλάμιστα, μέ τούς πιό γενναίους ναΰτες. Κι δσο γιά χρήματα, έστειλε τόν Γκός στήν Κέρκυρα, νά τοΰ φέρει. Ή παρουσία συμμαχικών πλοίων στήν περιοχή — ’ίσως καί πιό νηφάλιες σκέψεις — ματαίωσαν τήν πραγματοποίηση αύτοΰ τοΰ σχεδίου. ('Ο Κόδριγκτον είχε ένωρίς άντιληφθεΐ τήν άξια καί τόν πραγματικό ρόλο τοΰ Κόχραν. 'Όταν, έπιβαίνον-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι τας στό Asia, συνάντησε στόν Πόρο καί αργότερα στό Ναύπλιο τή φρεγάτα 'Ελλάς, μέ τό διακριτικό σήμα τοΰ Κόχραν ώς Πρώτου Στολάρχου (Lord High Admiral), δέν τόν χαιρέτησε καί άπέφυγε κά­ θε συνάντηση μαζί του, έπιμένων νά συνεννοείται μό­ το μέσω τής Κυβερνήσεώς του (βιβλ. 883). Ή τελευταία πράξη στήν 'Ελλάδα τοΰ αλλό­ κοτου εκείνου ναυάρχου ήταν τόν ’Οκτώβριο τοΰ 1827 στή Χίο, δπου έκανε έπιχειρήσεις ό συνταγ­ ματάρχης Φαβιέρος. Τή 18η τοΰ μηνός μπήκε ό Κόχραν στόν πορθμό, μέ τό 'Ελλάς, τό όποιον κυβερνούσε ό Άνδρέας Μιαούλης καί παρέδωκε στίς έκεϊ στρατιωτικές δυνάμεις μερικά δπλα. Μπαί­ νοντας δμως στό λιμάνι ύψωσε τίς συμμαχικές ση­ μαίες μαζί μέ τήν έλληνική καί άπό κάτω τήν τουρ­ κική. Καί τίς χαιρέτησε μέ βολές πυροβόλου. Μετά τή Χίο, δπου πέρασε τέσσαρες μέρες, γύ­ ρισε στήν Αίγινα, δπου έμεινε άπρακτος. Καί μιά μέρα, τήν 29 Δεκεμβρίου 1829, παρέδωκε τήν 'Ελ­ λάδα στό Μιαούλη καί έφυγε μέ τό Μονόκερως στήν ’Αγγλία. Δέν είπε τίποτε στήν Άντικυβερνητική ’Επιτροπή ούτε σέ κανέναν άλλο. Γιά λίγον καιρό δέν έγνώριζαν ποΰ βρίσκεται. Σιγή! Τή 16 Φεβρουάριου 1828 έδωκε στίς έφημερίδες τοΰ Λονδίνου τήν παρακάτω ανακοίνωση. - Παρατηρήσας δτι οί εφημερίδες έδημοσίευσαν πολ­ λές παράλογες εικασίες γιά τά αίτια τής επιστροφής μου στήν ’Αγγλία, κηρύσσω δτι ό διακαής πόθος μου γιά νά έξεύρω τρόπους εναντίον τής πειρατείας μέ τήν οποία μολύνουν τό Αιγαίο αναρίθμητα πλοία, μέ παρα­ κίνησαν νά έλθω καί νά φροντίσω γιά τό πρώτιστο αύτό έργο τής 'Ελλάδος, ώς αμοιβή ιδίως γιά τήν ευεργεσία πού έγινε σ ’ αύτήν άπό τίς ουδέτερες δυνά­ μεις. ’Επειδή δμως αύτό δέν μπορεί νά γίνει κατά απο­ τελεσματικό τρόπο άπό ιστιοφόρα πλοία, ούτε μπορεί νά γίνει άπό τήν 'Ελλάδα άλλο ναυτικό επιχείρημα ύπό τίς παρούσες περιστάσεις, ανάγκη ν ’ άναλάβουν τό έργο οί έγγυήτριες αύλές γιά νά μή ματαιωθεί ό έν­ δοξος άγών... ΤΗταν μιά άσυναρτησία, επιζήμια στήν 'Ελ­ λάδα, γιατί τόνιζε τήν ύπαρξη τής πειρατείας καί καλοΰσε τίς έγγυήτριες Δυνάμεις νά άναλάβουν τό έργο τοΰ καθαρμού. ’Αργότερα ό ’ίδιος ή οί βιο­ γράφοι του επινόησαν άλλη αιτία, γιά νά δικαιο­ λογήσουν τήν έπαίσχυντη φυγή του. Είπαν πώς έπήγε στό Λονδίνο γιά νά ζητήσει άπό τή βρεταννική κυβέρνηση τήν τροποποίηση τοΰ Foreign Enlistment Act, ώστε νά μπορέσει νά επανδρώσει τήν 'Ελλάδα μέ Βρεταννούς ναΰτες. Φυσικά δέν έγινε καμιά τροποποίηση τοΰ Νόμου. Φαίνεται δμως πώς κάτι έφρόντισε γιά τή χορη­ γία άλλου δανείου στήν 'Ελλάδα, δχι μόνο στό Λονδίνο άλλά καί στό Παρίσι. ’Αλλά βρήκε άπροθυμία κι αύτό τό έγραψε στόν Καποδίστρια, πού έτοιμαζόταν τότε νά κατέβει στήν 'Ελλάδα. Στό

διάστημα αύτό πήρε μιά αίτηση άπό τούς "Ελληνες άντιπροσώπους στό Λονδίνο νά έπιστρέψει δλα τά χρήματα πού είχε πάρει (37.000 λίρες) γιά τό λόγο δτι, φεύγοντας άπό τήν 'Ελλάδα καί πηγαίνον­ τας στήν ’Αγγλία καί τή Γαλλία, είχε έγκαταλείψει τή θέση του. Μέ διάφορες δικαιολογίες δέν έπέστρεψε τίποτε. Τό καλοκαίρι τοΰ 1828 τελείωσε τό τρίτο άτμοκίνητο 'Ερμής καί δ Κόχραν άποφάσισε νά έπι­ στρέψει καί μ’ αύτό στήν 'Ελλάδα γιά νά ίδεΐ πώς μποροΰσε νά τό χρησιμοποιήσει. Στόν Πόρο έφθασε τέλη Σεπτεμβρίου τοΰ 1828. - Τήν παρελθοΰσα Τρίτην επανήλθε είς Πόρον μετά οκτάμηνον αποδημίαν ό Πρώτος Στόλαρχος τής 'Ελ­ λάδος Αόρδος Κοχράνης, κατέπλευσε δέ επί τού νέου άτμοκινήτου Έρμου, περί τού οποίου άναφέρομεν είς τά 68 φύλλον τής έφημερίδος. (Γενική ’Εφημερίς 22 Σεπτεμβρίου, Σάββατω) Τώρα ή κατάσταση είχε άλλάξει: 'Υπήρχε ισχυ­ ρή κυβέρνηση στόν τόπο καί γαλλικός στρατός ύπό τόν Μαιζόν άπομάκρυνε τούς Τούρκους άπό τά φρούρια. 'Όταν πήγε στήν Αίγινα γιά νά ίδεΐ τόν Καποδίστρια, έκεϊνος άρνήθηκε νά τόν δεχθεί καί τοΰ παρήγγειλε μέ τόν Νικ. Δραγούμη νά βγάλει άπό τή στολή του τά διακριτικά τοΰ "Ελληνος ναυάρ­ χου καί νά άποχωρήσει άπό τή χώρα. Στίς 20 Δεκεμβρίου 1828 έφυγε άπό τήν 'Ελ­ λάδα. Ό Α. Λ. Γκός μάς διασώζει τήν ψυχρότητα καί άδιαφορία πού έδειξε ή 'ελληνική κυβέρνηση μετά τήν επιστροφή του άπ ’ τό εξωτερικό καί τήν παρά­ λειψή της νά τού χορηγήση κατάλυμα, τροφή καί εργα­ σία, καθώς καί γιά τήν αυθάδεια τών κυβερνητικών υπαλλήλων πού είχε συναντήσει. 'Ωσάν νά άρμοζε καί καλύτερη μεταχείριση στόν έπίορκο ναύαρχο. Ό Νικ. Δραγούμης στίς 'Ιστορικές ’Αναμνή­ σεις του (βιβλ. 217) σημειώνει δτι μέ άηδία συνάντη­ σε τόν άνθρωπο αύτόν τόν όποιο άποκαλεΐ άργυρώνητο λιποτάκτη. Προσθέτει δέ δτι περνώντας ό Κό­ χραν άπό τό Παρίσι είπε σέ μέλος τοΰ Φιλελληνικοΰ Κομιτάτου πώς οί Έλληνες ομαδικά είναι οί μεγα­ λύτεροι δειλοί πού συνάντησα ποτέ, μεγαλύτεροι κι άπό τούς Βραζιλιανούς άκόμη. Φαίνεται δτι φθάνοντας ό Κόχραν στήν ’Αγ­ γλία άρχισε μιά συστηματική έκστρατεία δυσφημίσεως τών ' Ελλήνων, τήν όποια συγκάλυπτε κάποτε μέ τό μανδύα προστατευτικού ενδιαφέροντος. ’Έτσι έστειλε ένα γράμμα στό Φιλελληνικό Κομιτάτο στό Παρίσι, δπου έγραφε δτι ή έλληνική κυβέρ­ νηση έξαρτιόταν άπό συμμορίες άπειθαρχήτων, άγραμμάτων καί παρανόμων άγροίκων. Σέ άλλο δέ πρός τόν Έυνάρδο στή Γενεύη έκανε τήν εισή­ γηση, πώς θά ’πρεπε νά σταθμεύσουν στήν Ελ­ λάδα έξι συντάγματα άπό φιλικές χώρες, μέχρις δτου έπιστρέψουν καινούριοι άρχηγοί, πού θά έκπαιδεύονταν στήν Εύρώπη ή μέχρις δτου μεγαλώ-

285

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

Ναύαρχος Τόμας Κόχραν. Τόν χαρακτήρισαν «αργυρώνητο λιποτάκτη». Κι ή ιστορία μας έρευνα άν είναι αυστηρός ό χαρακτηρισμός.

σει μιά καινούρια γενιά, ή όποια θά έκανε τή χώρα ώριμη γιά δημοκρατία. Αύτά γράφουν οί βιογράφοι του. Ό άνθρωπος όμως πού πρόδωσε τήν τιμή του τζέντλεμαν καί τό καθήκον τοΰ στρατιώτη, ήταν γενικότερα καταπελτικός στίς κρίσεις του. - Οί "Ελληνες, εκφυλισμένοι ώς φυλή, είχαν αρχηγούς οί όποιοι στηρίζονταν κατά ένα μέρος σέ ξένες κυβερ­ νήσεις, πού είχαν συμφέροντα στήν 'Ελλάδα. Καί σ ’ αύτό δέν ήταν καλύτεροι άπό τό λαό. Οί θαλασσινοί τους, χωρίς παράδοση στή ναυτική υπηρεσία (σημ. εννοεί στήν ύπηρεσία έπί τών πολεμικών πλοίων), εκτιμούσαν διαφορετικά τήν κατάληψη τών λειών καί τήν πειρατεία (άπό τόν Κόχραν). Ή άποδιοργάνωση τήν οποία ένέτεινε ή ποικιλία τών γλωσσών, άποτελούσε πρόβλημα μεγαλύτερο άπό τή δειλία. Κι άν φαίνονται περσότερο τρομαγμένοι άπό τούς παραδοσια­ κούς κατακτητές τους είναι σωστό νά θυμόμαστε πό­ σο ευκολότερα καί αποτελεσματικά οί Τούρκοι κρα­ τούσαν τήν 'Ελλάδα άπ ’ οτι οί 'Ισπανοί καί οί Πορτο­ γάλοι μπορούσαν νά άστυνομεύσουν τήν εκτεταμένη ένδοχώρα τής Νοτίου Αμερικής. "Ας ίδοΰμε δμως τώρα άπ’ τήν άλλη πλευρά τό

286

νόμισμα. Γιά τούς "Ελληνες ό Κόχραν ήταν πραγ­ ματικά ό αργυρώνητος λιποτάκτης, πού έκάθησαν στόν τράχηλο τοΰ άγωνιζομένου έθνους οί τραπεζί­ τες τοΰ Λονδίνου, καί πού έκμεταλλεύθηκε χρημα­ τικά τό καθημαγμένο έθνος, έστοίχισε δέ στόν ελ­ ληνικόν άγώνα εκτός άπό πολλά άλλα, τή συμφορά τοΰ ’Ανάλατου καί παρακώλυσε σέ κρίσιμες ήμέρες τή χρησιμοποίηση άπό τό έθνος άνδρών, δπως ό Καραϊσκάκης καί ό Μιαούλης. Τή διάχυτη γιά έλλειψη έντιμότητας μομφή κατά τοΰ Κόχραν δέν μπόρεσαν νά άποφύγουν οί βιο­ γράφοι του. - Εύρύτατα, λέγει ό Ντόναλντ Τόμας, έχει λεχθεί δτι ό Κόχραν πλούτισε κερδοσκοπώντας πάνω στό ελληνικό δάνειο. ’Έφθασε μάλιστα ό Χόμπχάουζ (σημ. γνωστός φίλος τοΰ Βύρωνος) νά εΐπεΐ δτι ό Κόχραν σκόπευε νά γίνει ήγεμόνας τής 'Ελλάδος. Είχε είσπράξει 37.000 λίρες γιά ύπηρεσία τεσσάρων ετών (;) ώς άμοιβή του καί γιά τά έξοδα τής αποστολής του (στήν 'Ελλάδα). Επένδυσε τά λεπτά αύτά, δταν τά 'ελληνι­ κά χρεώγραφα ήταν πεσμένα, τόν καιρό πού ή πιθανό­ τητα γιά έλληνική νίκη ήταν μικρή. Τούτο δμως ήταν μιά πράξη ύποστηρίξεως καί δχι κερδοσκοπίας. Γιά τήν άποστολή του χρησιμοποίησε δικά του χρήματα. Τό αποτέλεσμα ήταν πώς αυξήθηκαν οί ελπίδες γιά τήν ελευθερία τής 'Ελλάδος καί μαζί τους ή άξια τών χρεωγράφων. Άπ ’ αύτό βέβαια ώφελήθηκε. Καί τελειώνει τό άπολογητικό αύτό χωρίο ό συγ­ γραφέας μέ τήν ύπόμνηση δτι χάρισε ό Κόχραν στήν έλληνική κυβέρνηση τό ύπόλοιπο τής άμοιβής του, δηλαδή 20 χιλ. λίρες. Πραγματικά οί βιο­ γράφοι τοΰ ναυάρχου, στήν προσπάθεια νά έξαγνίσουν τόν άμαρτωλό ήρωά τους, μάς καλοΰν νά πιστέψουμε πώς έδωσε έξ ιδίων 2000 γιά τήν κατα­ σκευή τών άτμοκινήτων (αύτό δηλαδή πού έκανε τωόντι ό "Αστιγξ), καί χάρισε στήν έλληνική κυβέρ­ νηση τίς 20 χιλ. λίρες σύν τό μερίδιό του άπό τίς λείες καί τά κυριευθέντα πλοία. Αύτά δμως δέν έπιβεβαιώνονται άπό τίς ελληνικές πηγές. Τό άντίθετο στήν Περίληψη τοΰ Λογαριασμού τών έσόδων καί τών έξόδων τής Έπικρατείας με­ τά τόν ’Ιανουάριο 1828 έως 30 ’Απριλίου 1829, τόν πρώτο κρατικό προϋπολογισμό τοΰ νεωτέρου έλληνισμοΰ, τόν όποιο παρουσίασε ό Κυβερνήτης (Καποδίστριας) στήν Δ' ’Εθνική Συνέλευση τοΰ "Αργους τό 1829, σημειώνεται στά έξοδα τό κονδύλι 159.510 γρόσια μέ τό αίτιολογικό πληρωθέντα είς Λόρδαν Κοχράνον. Θ’ άποκαλοΰσε ό Ν. Δραγούμης άργυρώνητο λιποτάκτη έναν πραγματικό δωρητή; Συμπερασματικά γιά τόν Κόχραν καί τήν έμπλοκή του στόν έλληνικόν άγώνα σημειώνει βιο­ γράφος του δτι γιά πρώτη φορά στή σταδιοδρομία του πραγματοποίησε λιγότερα άπ ’ δ, τι ό κόσμος περίμενε άπ ’ αύτόν. "Οσο γιά τούς "Ελληνες μπορούμε έμεΐς νά σημειώσουμε δτι πολλές άπογοητεύσεις

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

δοκίμασαν στή μακρά τους Ιστορία. Άλλά ή fru­ stration — γιά νά χρησιμοποιήσω τόν όρο πού ταιριάζει στήν περίπτωση — σχετικά μέ τό πρόσωπο καί τό ρόλο τοΰ ’Άγγλου ναυάρχου πρέπει νά ήταν άπό τίς μεγαλύτερες. Προσθήκη στό κείμενο Λόρδος Κόχραν "Ασμα μελοηοιηθέν έν μέτρω ήρώω είς τήν έλευσιν τοΰ ένδοξου Λόρδου Κοχράνου: καί τήν παρομαρτήσασαν αύτή Ελληνικήν σύμποιαν, παρά Φιλίπου, I. τοΰ Μάγνητος Τοΰ είς τήν έλευσιν τοΰ ενδόξου λόρδου Κοχράνου καί τήν Ελληνικήν σύμπνοιαν ήρώου άσματος παράφρασις είς τήν κοινοτέραν πεξήν διάλεκτον. Χαρμόσυνος φωνή, καθ ’ ολην τήν ύπό τοΰ πολέμου κλονιξομένην Ελλάδα έγειρομένη, προσέβαλεν αίφνηδίως τά ώτά μου. Ήφανίσθη άμέσως τής λύπης τό πυκνότατον νέφος· ήφανίσθη ή φοβερά καί θανατη­ φόρος έρις, τό δυσειδές καί άγριον τέκνον τοΰ άρχαίου ’Ερέβους. Τίς άρα αϋτη ή μεταβολή; Τίς ούτος, όστις έφερεν είς ημάς τήν εύκταίαν σύμπνοιαν, καί τήν χρηστοτέραν ελπίδα; Συ βέβαια, Κόχρανε ήρως, πρόθυμε τής ελευθερίας των εθνών πρόμαχε! Συ, λέγω, έλθών είς τό πολυδάκρυτον έδαφος τής ’Ελλάδος, συνωδευμένος ύπό τής έμβριθοΰς ’Αθήνας, καί τοΰ οπλοφόρου Άρεως, διέλυσας μέν τάς έριδας, ένέπνευσας δέ θάρρος είς τούς 'Έλληνας. Λιά τοΰτο τής πολεμίου τυραννί­ δας τό αίματοπρόσωπον τέρας, τό όποιον, οπού άν ύπάγη, έκπνέον φθοράν άπό τοΰ τρομερού στόματός του, έξαφανίξει τό παν συρόμενον μέ τόν υπερμεγέθη όγκον τοΰ σώματός του, έτρόμαξε βλέπον Σε πλησίον του- φρυάττεται δέ περισσότερον καί έξαγριοΰται, ότι ξέφυγεν ή άγρα τούς όνυχάς του· ούτω ποτέ έφρυάττοντο τά τέρατα τής γής είς τήν θεωρίαν τοΰ άνικήτου Άλκείδου. Καθώς δέ τότε τών κακοπαθούντων ανθρώπων έχαιρον αί φυλαί, παραγινομένου πρός αύτούς τοΰ σωτήρος Ήρακλέους, ού'τω καί νΰν ό πολυπαθής Έλλην, εύχηθείς πολλάκις τήν έλευσιν Σου, καί ίδών Σε τέλος πάντων, υψώνεις τάς χεϊρας του πρός τόν ούρανόν, καί άναπέμπει πρός αύτόν εύλογίας. Δέν ψάλλει πλέον ό μελωδός μέ τήν εύηχον λύραν του τής δυστυχούς πατρίδος τά πάθη, άλλά κλέϊζει τήν πολυπόθητον έλευσιν Σου, καί έπιχειρίξεται νά ύμνήση έχομένως τούς άθλους Σου· διότι τό Αίγαΐον τοΰτο πέλαγος μέλ­ λει βέβαια νά Ίδη κατορθουμένους πάλιν τούς περιφήμους τών προγόνων μας άθλους- οί δέ γενναίοι ναυτοπολεμισταί νέοι, ύπό τοιοΰτον μεγαλόψυχον μαχόμενοι αρχηγόν, θέλουν στήσει λαμπρά κατά θάλασσαν τρόπαια, καί τό όνομα τών ’Ελλήνων θέλει είναι πάλιν φοβερόν είς τόν βάρβαρον. Ώς, ή περίφοβος έλαφος, βλέπουσα τόν λέοντα είς τό συνηρεφές όρος προθυμούμενον νά φονεύη θηρία, εισέρχεται νά κρυβή είς τάς πυκνάς καί συνδέδρους τών όρέων κοιλάδας, φοβουμένη τήν οξύτητα τών ονύχων του, καί μέμφεται τό μέγεθος τών κεράτων της, ότι τής δυσκολύνουν τήν είσδυσιν οϋτω καί ό βάρβαρος εχθρός, βλέπων Σε

διοικοΰντα κατά θάλασσαν τών ’Ελληνικών πλοίων τάς τάξεις, έμφοβος θέλει ξητήσει μακράν τήν σωτη­ ρίαν του, καί είς τήν αίσχράν του φυγήν θέλει μέμφεσθαι τών πλοίων του τόν πελώριον όγκον, τών οποίων τό βάρος θέλει είναι είς αύτόν επικίνδυνον. Δέν θέλει τολμήσει πλέον, καί τοι έπιθυμών τοΰτο, νά έπιπλεύση τό 'Ελληνικόν πέλαγος· άλλά προσορμισθείς είς τό βάθος τών λιμένων του θέλει άποφεύγει τής θαλάσ­ σης τό κύμα. Τότε δή ή 'Ελλάς όλη πανηγυρίξουσα τά σωτήρια, εύγνώμων θέλει άνταμείψει μέ εύφημίας τούς άγώνάς Σου, καί θέλει ύμνεϊ είς τούς παιάνας της τό ένδοξον όνομα Σου. Τότε δή ή Κλειώ θέλει στεφανώ­ σει μέ αθάνατα στέφανα τήν πολυέπαινον κορυφήν Σου.

IV. Φράνκ "Αμπνεϋ "Αστιγξ ό χρησιμότατος τών Φιλελλήνων Άντίπους τοΰ Τόμας Κόχραν, ό Φράνκ Άμπνεϋ 'Άστιγξ, άνθρωπος δονημένος άπό τίς άρχές τής ελευθερίας, πρόσφερε τίς δυνάμεις του καί στό τέλος τή ζωή του γιά τό λυτρωμό άπό τή σκλαβιά τής 'Ελλάδος. Πόθον του όρισε νά ύπηρετήσει τόν ελληνικόν Αγώνα κι ήταν μεγάλος ό καημός του μή δέν περιληφθεΐ τό όνομά του πλάι στούς έλεύθερωτές αύτοΰ τοΰ τόπου. 'Υπηρέτησε μέ τό πνεΰμα, μέ τό σώμα, καί μέ τήν ψυχή αύτό τό μεγάλο ιδανικό, τοΰ νά θυσιάζεσαι ύπέρ τών άλλων. Πάντα άνικανοποίητος άπό τόν εαυτό του περισσότερο καί λιγότερο άπό τούς άλλους, ζη­ τούσε τό καλύτερο καί τό πετύχαινε μέ τήν πειθώ, τήν οργανωμένη προσπάθεια καί τήν κατανόηση. Δύστροπος καί οξύθυμος, όταν έκδηλωνόταν, ήταν γιά γενικά καί όχι άτομικά συμφέροντα. 'Η περι­ φρόνηση τοΰ κινδύνου, άποτελοΰσε ένα άπό τά χαρακτηριστικά του. 'Η μετριοφροσύνη του τό άλλο. ΤΗταν ξένος, ’Άγγλος αυτός καί πολέμησε σάν 'Έλληνας. Ανήκε σ’ ένα άπό τά ένδοξότερα ναυτι­ κά — πού όμως τόν πίκρανε — καί τό ’χε τιμή του νά παρουσιάζεται ώς 'Έλληνας άξιωματικός. Δια­ κινδύνεψε τόσες φορές γιά νά έλευθερώσει γή ελλη­ νική, ώσάν νά ήταν γή τών πατέρων του. Κι όταν μέ τό σοβαρόν τραυματισμό του στό Αίτωλικό, τήν 11η Μαΐου 1828 (π.ή.) τοΰ κτύπησε τήν πόρτα ό θάνατος, τόν δέχθηκε μέ τή ξεγνοιασιά τοΰ ηρώα καί καρτερία. Εξάλλου στήν ψύχωση τών Άγγλογάλλων νά διατηρήσουν άλώβητη τήν Τουρκία ώς προπύρ­ γιο κατά τής ρωσικής έπεκτάσεως, ό Φράνκ 'Άστιγξ ήταν άνάμεσα στά φωτεινά πνεύματα πού πίστευαν καί ύπέδειξαν τήν άνάγκη τής δημιουργίας μεγά­ λου ελληνικού κράτους, δυτικού τύπου. Τοΰ ταιριάζει λοιπόν ό χαρακτηρισμός, χρησι­

287

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι μότατος τών φιλελλήνων πού τοΰ έδωκε ό ιστορικός Χέρτσμπεργκ, τοΰ ταίριαζε κατά τή γνώμη μου ό χαρακτηρισμός τοΰ "Ελληνα. Είναι ή υπέρτατη τιμή πού μπορεί νά προσφέρει ό προαιώνιος αύτός τόπος σ’ έναν ξένο.

'Ο "Αστιγξ γεννήθηκε τό 1794 καί ήτανγιός ενός πλούσιου άνθρώπου, στρατηγοΰ καί βαρωνέτου. "Ενδεκα μόλις χρόνων μπήκε στό βρεταννικό ναυ­ τικό καί έλαβε μέρος στή ναυμαχία τοΰ Trafal­ gar (τό 1805), ύπηρετώντας στό δίκροτο Ποσειδών, πού ή πρύμη του τινάχθηκε στόν αέρα. Δέν ύπηρέτησε πολύ στό Royal Navy. Μετά άπό δεκαπέντε χρόνων εύδόκιμη ύπηρεσία, κατά τήν όποια έφθασε στό βαθμό τοΰ πλοιάρχου, ανα­ γκάσθηκε νά φύγει. ΤΗταν ένα πραγματικά άτυχο περιστατικό. Κυβερνώντας τόν χρόνο έκεΐνο — 1819 — ένα ύδρογραφικό πλοίο, ό "Αστιγξ, έφθασε μιά μέρα στό μεγάλο λιμάνι τής Ίαμαϊκής, τό Πόρτ Ρουαγιάλ. ’Εκεί βρήκε αγκυροβολημένο τόν αγ­ γλικό στόλο καί άπό απροσεξία έριξε σίδερο στή ζώνη άγκυροβολίας τοΰ ’Άγγλου ναυάρχου. Τό σφάλμα σήκωνε μιά αύστηρή ’ίσως παρα­ τήρηση. 'Ο κυβερνήτης δμως σημαίας τής άρχηγίδας, άξιωματικός τής παλιάς σχολής, άρπαξε παρευθύς τήν τρόμπο-μαρίνα καί άρχισε νά περιλούει τόν άτυχο πλοίαρχο μέ τίς πιό βαριές φράσεις. Καί σέ τόνο βάναυσο. Τόν είπε τιποτένιο, άδέξιο, άπρόσεκτο, βαρέθηκε νά πάει δυό οργιές παρακάτω; Στό άπέραντο έκεΐνο λιμάνι τής Τζαμάικα δέν ήταν κανείς πού δέν άκουσε τό ύβρεολόγιο, τό όποιο ξέρασε πάνω του ό άλλος μέ τήν τρομερή φωνή τοΰ τηλεβόα. Τό κακό είναι πώς ό ναύαρχος τοΰ άγγλικοΰ στόλου πήρε τό μέρος τοΰ κυβερνήτη του καί καταδίωξε τόν "Αστιγγα. Τόν πέρασαν άπό δίκη καί τόν έδιωξαν άπό τό Royal Navy. 'Ο ίδιος σέ γράμμα του πρός τόν ’Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τόν ’Απρίλιο τοΰ 1822, σημειώνει δτι ή κυβέρνηση τής χώρας του τόν μεταχειρίσθηκε κατά τρόπον αυθαίρετο καί άδικο. - ... Άποπέμπουσά με έκ τοΰ ναυτικοϋ μετά δεκαπενταετή υπηρεσίαν, διά ξήτημα εθιμοτυπικόν, ενώ ήμουν εις διαθεσιμότητα καί τό ναυαρχεΐον ούδέν είχε δικαίωμα νά προβή είς τοιοΰτον μέτρον. Λ υνάμει δμως βασιλικής προνομίας άπελύθην άνευ λόγου, άφοΰ ή υπό­ δεσις κακώς παρεστήθη ύπό ναυάρχου, ό όποιος είχε προσωπικά μέ τόν (θείο του) Μαρκήσιον "Αστιγγα, διότι τόν είχε μεταθέσει άπό τήν 'Ινδικήν καί (ήδη) έξεδικεϊτο έπ ’ εμού. Πρώτος Λόρδος τοΰ Ναυαρχείου ήταν ό Μέλβιλ καί ό Μέλβιλ έμεινε άσυγκίνητος στά έπίμονα διαβήματα τοΰ πατέρα τοΰ "Αστιγγος γιά τήν άναθεώρηση τής δίκης. 'Η άπόταξη έκείνη πλήγωσε βαθιά τόν "Αστιγγα. Έφυγε άπό τή χώρα του καί πήγε στή Γαλλία, όπου 288

Πλοίαρχος Φράνκ "Αστιγξ. Ανήκε σ’ ένα άπό τά ενδοξό­ τερα ναυτικά καί όμως τδχε τιμή του νά παρουσιάζεται ώς "Ελληνας άξιωματικός. Μεγάλος καημός του ήταν μη δέν περιληφθεϊ τό όνομά του στούς ελευθερωτές αύτοΰ τοΰ τόπου. Πολέμησε γενναία, χωρίς ιδιοτέλεια καί πέθανε γι ’ αυτήν τή γη, πού δέν ήταν δική του. Τόν άποκάλεσαν «χρησιμότατο» τών Φιλελλήνων». Τοΰ ταιριάζει κάτι περσότερο: ό χαρακτη­ ρισμός τοΰ "Ελληνα.

έμαθε γαλλικά καί μελέτησε ιδιαίτερα τήν έξέλιξη τοΰ πυροβολικοΰ τής έποχής έκείνης. Έκεΐ, στή Γαλλία, τόν βρήκε τό συγκλονιστικό γιά φιλελεύθερους άνδρες άπόηχο τοΰ έλληνικοΰ ξεσηκωμού καί τόν ήλέκτρισε. Στή μακρινή γωνιά τής Βαλκανικής ένας λαός μέ βαριά κληρονομιά, πάλευε νά κάνει τίς φιλελεύθερες ιδέες πράξη. Φεύγοντας άπό τή Μασσαλία τήν 1η Μαρτίου 1822, έφθασε στήν "Υδρα στίς 3 ’Απριλίου. Έκεΐ γνωρίστηκε μέ τούς άδελφούς Τομπάζη (Γιακουμάκη καί Μανώλη), οί όποιοι τόν φιλοξένησαν μέ πολλές περιποιήσεις. Σ’ ανταπόδοση φρόντισε καί δέχθηκαν στήν ’Αγγλία υπότροφο τόν γιό τοΰ Γαικουμάκη, Γεώργιο πού έγινε κατόπιν ναύαρχος καί ύπουργός. 'Η σκιά τής άνθελληνικής πολιτικής τής άγγλικής κυβερνήσεως βάρυνε πολύ στόν "Αστιγγα, τόν όποιο μερικοί θεωροΰσαν τότε στήν ' Ελλάδα κατά­ σκοπο. Κι Ίσως γι’ αύτό δέν τόν δέχθηκαν στό ελληνικό ναυτικό. ’Έγραψε δμως ένα έμπνευσμένο γράμμα στόν πρόεδρο τοΰ ’Εκτελεστικού, Αλέ­ ξανδρο Μαυροκορδάτο, στό όποιον έξέφραζε τή λύπη του γιατί δέν θά μπορούσε έτσι νά προσθέσει τό όνομά του στούς ελευθερωτές τής ' Ελλάδος, άλ-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

λά δέν θά έπαυε νά εύχεται τόν θρίαμβο της ελευθερίας καί τοΰ πολιτισμού κατά της τυραννίας καί της βαρ­ βαρότητας. Καί τόν δέχθηκαν στό ναυτικό. ’Αρχικά (30 ’Απριλίου 1822) τοποθετήθηκε στήν κορβέτα Θεμιστοκλής τών Τομπάζηδων, δπου δχι μόνο έδειξε ναυτική εμπειρία καί θέληση, άλλά — σέ μιά περίπτωση — έσωσε τό πλοίο άπό βεβαία καταστροφή ή τήν αιχμαλωσία. Τοϋτο συνέβη δταν ή κορβέτα καταδίωκε μεγάλη τούρκικη σακκολέβα κοντά στά μικρασιατικά παράλια. 'Η σακκολέβα στράφηκε πρός τήν ακτή, δπου ήταν συγκεντρωμένοι πολλοί Τούρκοι στρατιώτες, οί όποιοι άρχισαν ένα πυκνό τουφεκίδι. Καθώς έπεσε ό άνεμος, τό ελληνικό πλοίο άκινήτησε κοντά στή βραχωμένη άκτή, τόσον κοντά πού νά μή μπορεί νά χρησιμοποιήσει τά πυροβόλα του. Τό κατάστρωμά του σαρώνεται άπό τό τουφεκίδι, ώστε κανείς δέν μπορεί νά σταθεί γιά νά έκτελέσει τά παραγγέλματα τού πλοιάρχου. Μόνος στή θέση του ό "Αστιγξ, καραδοκεί τή στιγμή πού κάποια ριπή τού άνέμου θά τού επι­ τρέψει νά άπομακρύνει τό σκάφος άπό τήν άκτή, στήν οποία δλο καί ξεπέφτει. Κι ή ριπή αύτή, ριπές τώρα άνέμου, έρχονται. ’Αψηφώντας τότε τό χαλάζι άπό τίς σφαίρες πηδά στόν πρόβολο, λύνει τούς φλόκους καί μέ τή βοήθεια τού τιμονιού στρίβει τό καράβι, πρός Νότο. ’Απομακρύνεται. Λίγο άκόμη κι είναι σέ θέση ό Τομπάζης ν’ άμολήσει μιά μπαταριά πού σκορπίζει τούς τουφεκιοφόρους τής άκτής. Μέ άλλη, καταποντίζει τή σακκολέβα. Ξαναβρίσκει τό πλήρωμα τήν ψυχραιμία του καί τρέχει τώρα πρόθυμα στούς χειρισμούς. 'Ο "Αστιγξ, ήρωας τής ήμέρας, άποθεώνεται. Παρά δμως τή γενική άναγνώριση ό "Αστιγξ δέν είναι ικανοποιημένος άπό τήν κατάσταση τοΰ ναυτικού, τόσο στό θέμα τής πειθαρχίας δσον καί στή γνώση τής πυροβολικής. ’Επιχείρησε νά είσηγηθεΐ ορισμένες μεταβολές, δέν τόν άκουσαν καί γι’ αύτό ζήτησε καί τόν μετέθεσαν στήν ξηρά, δπου κατάρτισε μέ έξοδά του σώμα πυροβολιστών. Χαρακτηριστική είναι ή άπόφαση τής Πελοποννησιακής Γερουσίας, ή όποια τόν δέχεται μέ δλες τίς τιμές. Άριθ. 445

Η ΠΕΑ ΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΗ ΓΕΡΟ ΥΣΙΑ Πρός τόν γενναΐον καί φιλέλληνα Κον Φρανσοά Χαστίγξ Ή Κεντρική Διοίκησις τής Πελοποννήσου, άποδεχομένη μετά χάρος τάς προσφοράς τής φιλελευθέρου γνώμης καί φιλοκάλου διαθέσεώς σας, σάς δίδει τήν άδειαν νά άναλάβητε τήν οδηγίαν των δσοι επιθυμούν νά σάς άκολουθήσουν καί νά συστήσητε τό όποιον έπροβάλετε Στρατιωτικόν Σώμα, τοΰ οποίου καί σάς 3/19

διωρίζει άρχηγόν, άναλαμβάνοντες τήν εΰγενή φροντί­ δα νά τό διδάξητε εύρωπαϊκώς, καθ ’ οποίον τρόπον συμφέρει μάλλον εις τήν 'Ελλάδα καί νά άπέλθητε μετ ’ αύτοΰ είς τά πεδία τοΰ ’Άρεως διά νά άποδείξητε καί πραγματικώς τόν ζήλον σας, δι ’ δν καί ή 'Ελλάς εΰγνωμονοΰσα θά άποδίδη καί πρός τήν γενναιότητά σας μέρος ευχαριστίας διά τήν ελευθερίαν της. Έρρωσθε άνδρών άριστε Έν Τριπόλει τήν 2 Νοεμβρίου 1822 Ό Άρχιμανδρήτης Γρηγόριος Δίκαιος 'Αντιπρόεδρος Ό Πρωτοσύγγελος ’Αμβρόσιος Λίγα άπό τά έγγραφα καί γενικά τήν άλληλογραφία τοΰ ’Αγώνα άπέφυγαν τήν άφθονη ώραιολογία καί τό λογιοτατισμό. Κατόπιν άπό τήν έντολή αύτή ό "Αστιγξ έκπαιδευσε συστηματικά ένα σώμα πυροβολιστών, άπό Κρανιδιώτες κυρίως, μέ τό όποιο βομβάρδσε, άπό τό Μπούρτζι, τό πολιορκημένο άπό τούς "Ελ­ ληνες Ναύπλιο. ’Έλαβε έπίσης μέρος ώς αρχηγός τής πυροβολικής όπλοφορίας στήν έκστρατεία τής Κρήτης, στήν όποια παρέμεινε μαζί μέ τόν τότε ά άρμοστή της Έμ. Τομπάζη, ώς τήν άποχώρησή του άπό κεϊ. Δηλαδή κατά τό διάστημα, 21 Μάίου μέ­ χρι τέλους Σεπτεμβρίου 1823. ’Ανήσυχο πνεΰμα ό Βρεταννός πλοίαρχος, άποστρέφεται τή ραστώνη. ’Έτσι τόν καιρό πού δέν μετέχει σέ πολεμική δράση άσχολεϊται μέ τά προ­ βλήματα τοΰ Ναυτικοΰ καί κυρίως σ’ δ,τι άναφέρεται στόν όπλισμό καί τήν οργάνωση. ’Αφιε­ ρώνει ειδικά τή σκέψη του στή σύνθεση τοΰ ελλη­ νικού στόλου. Καθώς μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου τά πυρπολικά έχουν χάσει τή δραστηριότητά τους, γιατί έμαθαν κάπως οί άντίπαλοι νά προφυλάγονται άπ’ αύτά, τά πολεμικά σιτοκάραβα δέν μποροΰν νά δράσουν άποτελεσματικά κατά τών τουρκικών πλοίων, γιά τούς γνωστούς λόγους. Είναι λοιπόν έπιτακτική άνάγκη γιά τούς "Ελληνες ν’ άποκτήσουν έθνικό στόλο καί μάλιστα άπό άτμοκίνητα καράβια. Στήν άρχή δέν εύρισκε κατανόηση, άργότερα δμως βρέθηκε στήν εύχάριστη θέση νά γράψει στό φίλο του Γιακουμάκη Τομπάζη χαίρων, δτι ή Κυβέρνησις φαίνεται ευδιάθετος νά θέση είς εφαρμογήν τό περί άτμοκινήτου σχέδιον μου. Πραγματικά είχε πείσει τούς άρμοδίους γιά τήν άνάγκη τών άτμοκινήτων. 'Ο "Αστιγξ είχε συγκεκριμένες ιδέες γιά τά πλοία πού χρειάζονταν, καί μάλιστα άμεσα, προκειμένου αύτά νά έκπληρώσουν τόν προορισμό τους. Τά πρώτα άπ’ αύτά, τύπου κορβέτας, έπρεπε νά ναυπηγηθούν στήν ’Αγγλία καί νά καταπλεύσουν στίς ελληνικές θάλασσες, καθ’ δλα έτοιμα. Νά μή είναι βαρύτερα άπό 200 τόννους (άργότερα δέχθηκε αύξηση τοΰ βάρους), μέ ισχυρή κατα­

289

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

σκευή, γιά νά φέρουν άκοπα τηλεβόλα τών 32 ή καί 68 λίτρων καί διαμέτρου 7 δακτύλων. Τό βάρος τοΰ βλήματος άποτελοΰσε, κατά τόν "Αστιγγα, σπου­ δαιότατο παράγοντα: έξι τέτοια βλήματα άρκοΰσαν νά καταστρέψουν όποιοδήποτε έχθρικό σκάφος. Γιά νά παρουσιάζουν τά πλοία μικρή αντίσταση στόν άνεμο ζήτησε νά γίνουν στενότερα καί χα­ μηλά, ώστε νά έχουν μικρότερα έξαλα. Τά πυρο­ βόλα θά τοποθετοΰντο στό κατάστρωμα καί θά γεμί­ ζονταν ύπέρτοιχα. Πρότεινε γιά τά πυροβόλα τών 32 νά χρησιμοποιοΰνται βλήματα πυρακτωμένα σέ άναστρεψίφλογα καμίνια, κάτι πού μποροΰσε νά γίνει μέ οικονομία, χάρη στίς φωτιές πού ύπάρχουν σ’ ένα ατμήλατο πλοίο γιά τή κίνηση τής μηχανής. Τά έρυθρόπυρα βλήματα δέν είναι καταστρεπτικό­ τερα άπό τά κοίλα τών 68, άλλά φθάνουν μακρύτερα. Δίνει άκόμη ό "Αστιγξ οδηγίες γιά τόν τρό­ πο χειρισμού τών πυρακτωμένων βλημάτων καί στή συνέχεια όμιλεϊ γιά τά οβιδοβόλα καί ιδιαίτερα εκείνα, πού χρησιμοποιούν αναφλεγόμενες οβίδες. Μεταβαίνοντας δμως στήν ’Αγγλία γιά νά βοη­ θήσει στή ναυπήγηση ενός τουλάχιστον άτμοκινήτου, βρήκε αντίδραση άπό ορισμένους τραπεζι­ κούς καί ναυπηγικούς κύκλους, άκόμη δέ καί άπό τόν Κόχραν ό όποιος έπέκρινε τά σχέδια τοΰ συμπατριώτη του γιά νά προτείνει δικά του έπιβλαβή καί ακατάλληλα. Καί τοΰτο γιατί δέν είχε γνώση σ’ αύτά τά θέματα. Τόση άντίδραση βρήκε ό "Αστιγξ, ώστε άναγκάστηκε νά άποσυρθεΐ στά κτή­ ματά του καί νά παύσει άσχολούμενος μέ τά άτμήλατα πλοία τών 'Ελλήνων! ’Αργότερα ό ’Ιταλός φιλέλληνας Γκάμπα, τέως γραμματικός έξ άπορρήτων τοΰ Βύρωνα, τόν μετέπεισε ν’ άνακαλέσει τήν παραίτησή του καί πέτυχε νά σταματήσει — προσωρινά έστω — τίς άντιδράσεις τών δανειστών καί τών διευθυντών τοΰ ναυπη­ γείου τοΰ Bedford. ’Άρχισε ή κατασκευή ενός πλοίου (άνοιξη τοΰ 1825), άργοποροΰσε δμως καί άναγκάστηκε ό "Αστιγξ νά διαθέσει δικά του χρήματα, γιά νά αύξήσει κατά έξι τόν άριθμόν τών έργατών. "Οταν κά­ ποτε — ’Ιούλιο 1826 — τοΰτο τελείωσε, κατέβηκε τόν Τάμεση μέ άγγλική σημαία καί τό όνομα Perse­ verance (Καρτερία), ύπό τήν κυβέρνηση τοΰ "Αστιγγος, ό όποιος φερόταν καί ώς πλοιοκτήτης. Στήν άρχή τό ταξίδι ήταν ομαλό, καθ’ οδόν δμως έπαθε βλάβη ένας λέβης καί τό σκάφος άναγκάσθηκε νά προσεγγίσει στό Καλιάρι τής Σαρδηνίας, όπου έγι­ νε ειδική έπισκευή. Τήν 3η Σεπτεμβρίου (15 ν.ήμ) ή χαμηλή κορβέ­ τα μέ τά βαριά τηλεβόλα, έφθανε καπνίζοντας καί άφροκοπώντας στό Ναύπλιο, δπου άγκυροβόλησε κάτω άπό τά έκπληκτα βλέμματα ενός πλήθους, πού

290

Σπυρίδων Τρικούπης, πολύπλευρη φυσιογνωμία: πολιτικός, διπλωμάτης, ρήτορας, λόγιος καί ιστορικός συγγραφέας. Πολύτιμες υπήρξαν οί υπηρεσίες του πρός τό μαχόμενο έθνος.

κυριαρχείτο άπό τόν ένθουσιασμό καί τήν κατά­ πληξη. Τή σκηνή περιγράφει ό Σπυρίδων Τρικούπης στήν 'Ιστορία του (βιβλ. 349, τ. Δ', σελ. 33). - Τήν 3η Σεπτεμβρίου λίαν πρωί ήκούσθη έν τή πόλει τοΰ Ναυπλίου ασυνήθης ήχος τροχηλασίας επί τής θαλάσσης καί μετ ’ ολίγον ήγκυροβόλησεν ύπό άγγλικήν σημαίαν τό πρώτον αυτόθι φανέν άτμόπλοιον, ή Καρ­ τερία, 233 τόννων καί τήν επιούσαν ύψωσε τήν ελλη­ νικήν σημαίαν ύπό τόν κρότον τών κανονιών του καί έδόθη τώ κυβερνήτη αυτού Χάστιγγ, ό βαθμός τού πλοιάρχου φρεγάτας. 'Η δέ Γενική Έφημερίς τοΰ Σαββάτου 4 Σεπτεμ­ βρίου έγραψε τοΰτο: »Κατά τήν όγδόην ώραν τής νυκτός τής δευτέρας πρός τήν τρίτην τού μηνός έφάνη καί είς τόν Άργολικόν Κόλπον πρώτην ήδη φοράν άτμοκίνητον πλοϊον. "Αμα έφάνη τό πλοϊον τούτο έγνώσθη είς δλην τοΰ Ναυ­ πλίου τήν πόλιν... Πλοιάρια γέροντα πολιτών τό περιεκύκλωσαν άμέσως.Αί άκτϊνες τής σελήνης έφώτιξαν τήν θάλασσαν καί έκαμναν ώραιοτέραν τήν θέαν τού άτμοκινήτου. »' Ο κτήτωρ καί κυβερνήτης κ. Φραγκίσκος Άβνέης "Αστιγξ έπρόβαλε είς τήν ελληνικήν διοίκησιν δτι είναι έτοιμος νά παραιτήση είς αύτήν τήν επί τοΰ πλοίου κυριότητα, άν αύτή θέλη νά τό άγοράση

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

καί ή ελληνική διοίκησις δέν άμέλησαν οϋτε στιγμήν. Τό άτμοκίνητον έπωλήθη παρά τοΰ κτήτορος αύτοΰ καί ήγοράσθη παρά τής 'Ελληνικής Διοικήσεως διά 1500 λιρών στερλινών ’Αγγλικών. "Οθεν έλαβε καί τό δνομα Καρτερίας. Είναι χωρητικόν 233 τόννων, κατά τό μέτρημα τής ’Αγγλικής Διοικήσεως. Τήν ένταξη τοϋ πλοίου — τοϋ πρώτου έθνικοΰ πλοίου — στή δύναμη τοΰ ελληνικοϋ στόλου έπραγματοποίησε ή Διοικητική ’Επιτροπή τής Ελλάδος μέ τό παρακάτω δηλωτικό, άριθ. 3643. Ή Διοικητική ’Επιτροπή τής Ελλάδος Δηλοποιεΐ "Οτι τό άτμοκίνητον πλοϊον, όνομαξόμενον Καρ­ τερία, ώπλισμένον μέ κανόνια οκτώ καί έτερα ψιλά όπλα καί εφόδια πολεμικά άναγκαϊα εις μάχην καί μέ τούς άναλόγους ναύτας καί τούς άναγκαίους αξιωματι­ κούς, κυβερνώμενον παρά τοΰ Κυρίου Φραγκίσκου "Αβνεϋ "Αστιγξ, πέμπεται παρά τής Διοικήσεως διά νά άποτελή μέρος τοΰ 'Ελληνικού Στόλου, υπό τάς οδηγίας τοΰ στολάρχου Α. Μιαούλη. Διό παρακαλοΰνται οί έντυγχάνοντες αύτό Διοικηταί καί Κυβερνήται τών πλοίων τών Σεβαστών Εύρωπαϊκών Δυνάμεων, ούχί μόνον νά μή ένοχλήσωσι τήν διέλευσιν αύτοΰ, άλλά χρείας τυχούσης νά χορηγήσωσι αύτώ τήν άπαιτουμένην άντίληψιν, ώς καίήμεϊς... θημεν νά πράττωμεν ωσαύτως εις φιλικός δυνάμεις. Έδόθη έκ τής Διοικητικής ’Επιτροπής, κυρωμένον τή Σφραγίδι καί ταϊς ίδίαις ύπογραφαϊς. ’Εν Ναυπλίω τή 11 ’Οκτωβρίου 1826 καί οκτώ τής ’Ανεξαρτησίας Ό Πρόεδρος Άνδρέας Ζαήμης

Φυσικά τό γεγονός γνωστοποιείται στό Πανελ­ λήνιο, μέ δημοσίευμα τής Γεν. ’Εφημερίδας (χρο­ νολογία 8 Σεπτεμβρίου 1826) - Εις τόν προηγούμενον άριθμόν τής ήμετέρας εφη­ μερίδας άνηγγείλαμεν δτι ή 'Ελληνική Διοίκησις ήγόρασε τό άτμοκίνητον πλοϊον τοΰ κ. Φ.Α. Άστιγγος. Ήδη άναγγέλλομεν δτι τό 'ελληνικόν τοΰτο άτμοκίνητον τήν 4η τοΰ μηνάς τούτου περί τήν ένδεκάτην ώραν ϋψωσε τήν 'ελληνικήν σημαίαν υπό τόν κρότον τών κανονιών. »'Η 'Ελληνική Διοίκησις τιμώσα τάς άρετάς τοΰ Κ. "Αστιγξ τόν έχειροτόνησε πλοίαρχον φρεγάτας καί τοΰ ένεπιστεύθη τήν Καρτερίαν (Perseverance). [Τυπι­ κά θά πρέπει νά τόν ονόμασε άντιπλοίαρχο, έφ’ όσον πλοιάρχος φρεγάτας κατά τή γαλλική ορο­ λογία (Capitaine de fregate) ήταν ένα βαθμός κάτω άπό τόν πλοίαρχο τοΰ πλοίου τής γραμμής, τοΰ Ca­ pitaine de Vaisseau]. Άπό τήν ήμέρα έκείνη συμμετέχει σταθερά ή Καρτερία σ’ όλες τίς επιχειρήσεις μέ κυβερνήτη τόν Φρ. "Αστιγγα καί υπό τήν αρχηγία πρώτα τοΰ

Στρατηγός Θωμάς Γόρδων. Θερμός φιλέλληνας, μετέσχε ενεργά στόν ’Αγώνα, καί άπεϊχε όταν οί 'Έλληνες δέν άνταποκρίνονταν στίς προσδοκίες του γιά τήν ηπιότερη διεξαγωγή του.

Μιαούλη καί μετά τοΰ Κόχραν. Οί έπιχειρήσεις αύτές ήταν βασικά τοΰ Πειραιώς — Φαλήρου, τοϋ Ώρωποΰ καί τοΰ Παγασητικοΰ. Παίρνει άκόμη μέρος στήν έπιχείρηση τής ’Αλεξάνδρειάς, μέ τόν Κόχραν. Σχετικά μέ τόν Πειραιά έχομε τήν εξής περι­ γραφή τής έποχής εκείνης. ’Εγχώριοι ειδήσεις ’Εξ Αίγίνης '0 Πειραιεύς κατέχεται παρά τών 'Ελλήνων. Τό άναγγείλαμεν εις τόν προηγούμενον άριθμόν, καί τό άναγγέλλομεν ήδη πλατύτερον. Τήν κδ ' μετά τήν δύσιν τοΰ ήλιου ή θαλασσινή καί ή τής ξηράς δύναμις, άποφασισμένη είς κυρίευσιν τοΰ Πειραιώς, έκίνησεν. Ή θαλασσινή δύναμις συνίστατο άπό τοΰ 'Ελληνικού άτμοκινήτου, τής Καρτερίας, διοικουμένου παρά τοΰ άκαμάτου Κ. "Αστιγγος, άπό δύο πολεμικών βρικιών Ψαριανών, διοικουμένων τοΰ μέν παρά τού Κ. Δημητριού Παπά Νικολή, τοΰ δέ παρά τοΰ Κ. Γιαννίτξη, άφ ’ 'ενός ετέρου βρικίου τοϋ συνταγμα­ τάρχου Κ. Γόρδωνος, καί άπό άλλων μικρών πλοια­

291

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι ρίων χρησίμων είς μετακόμισιν (*)· "Ολα ήσαν υπό τήν κυβέρνησιν τοϋ κυβερνήτου τής Καρτερίας. ’Εκτός τούτων (τών στρατιωτικών δυνάμεων, τίς όποιες κατονομάζει) συνεκστράτευσαν καί πεντήκοντα άνδρεΐοι Ψαριανοί υπό τόν άριστον Θεοδωρήν Ματιάν, κατατεταγμένοι θεληματικούς είς τά πυροβολικά. "Ολα τά σώματα ταΰτα είναι υπό τήν άμεσον οδηγίαν τοϋ φιλέλληνας συνταγματάρχου Κ. Ο. Γόρδωνος. » Ή έμβασις τών στρατευμάτων άρχισε κατά τήν έννάτην ώραν τής ήμέρας, καί έτελείωσε κατά τήν πρώτην τής νυκτός, καί κατά τήν τετάρτην ώραν άπήραν τά πολεμικά πλοία, προηγουμένου τοϋ άτμοκινήτου, καί παρακολουθούντων τών άλλων πλοιαρίων, καί μετά τεσσάρων ώρών πλοϋν έφθασαν είς τό Πασσά Λιμάνι (Φαληρέα), τόπου έμελλε νά γενή ή άπόβασις. Ή άπόβασις άρχισε κατά τήν όγδόην ώραν τής νυκτός, καί διήρκεσε μίαν ώραν είς τό λεγόμενον Γωνίαν τόπον. » Άφ ’ ου δέ έγένετο ήμέρα έμβήκε τό άτμοκίνητον είς τόν Πειραιά, καί άμέσως άρχισε νά κανονοβολή τό μοναστήριον, καί τό έφερεν είς τοιάύτην κατάστασιν, ώστε έδύναντο οί ήμέτεροι καί έξ εφόδου νά τό κυριεύσωσιν. Έπίασαν καί τήν πλησίον τοϋ μοναστηριού κειμένην μελισσόμανδραν, καί όγλήγορα μανθάνομεν τήν κυρίευσιν αύτοΰ. Γεν. Έφημερίς 29 Ίαν. 1827 Γιά τή μάχη όμως τοΰ Πειραιώς παραστατικό­ τερος είναι ό Κ. Ράδος, στήν περιγραφή τοϋ όποιου διαφαίνεται καί έξαίρεται ή αποφασιστική συμ­ βολή τής Καρτερίας στήν έκβαση τοΰ αγώνα. Σχετικά ό Ράδος γράφει (βιβλ. 325. σελ. 35)

- Τήν έπαύριον (- 17 Ίανουαρίου 1827) τοΰ ήλιου άνατέλλοντος, ή ναυαρχίς τοΰ στολίσκου Καρτερία έπαίρουσα τήν ελληνικήν σημαίαν έχαιρέτισε τούς έν τή ’Λκροπόλει διά τριών βολών... αυθημερόν δέ ή Καρτε­ ρία είσπλεύσασα είς τήν αύλακα (δπως ήταν τότε τό λιμάνι) τοΰ Πειραιώς, ήρξατο βάλλουσα κατά τής μο­ νής τοΰ 'Αγίου Σπυρίδωνος, τοΰ μόνου άξιου λόγου οχυρού τοΰ Πειραιώς καί άνέτρεψε ή κατεκρήμνισε τά τείχη αύτοΰ... '0 "Αστιγξ έστειλε τότε τόν πάρωνα Ήρακλήν υπό τόν Γιαννίτσην, οστις πλησιάσας εγγύς τής άκτής τοΰ Φαλήρου έθεσε, μετά τών έν τοΐς όχυροϊς 'Ελλήνων, τούς Τούρκους μεταξύ δύο πυρών καί τούς ήνάγκασεν είς ύποχώρησιν, αύτός δ ’ ούτος μετά τής Καρτερίας καί πάλιν είσπλεύσας είς Πειραιά έβαλλε κατά τών Τούρκων έκ τοΰ λιμένας. Άλλ ’ ένεκα τής στενότητος καί τοΰ άβαθοΰς ή Καρτερία έκάθισεν, ένώ οί Τούρκοι κατορθώσαντες νά στήσουν τρία τηλεβόλα έπί τή.ς άκτής, ήνώχλουν σοβαρώς αυτήν. Μ ’ όλα ταΰτα κατορθώσασα νά άποπλεύση έπανήλθεν εις Φάληρον. Αί τιμαί τής ήμέρας, δικαίως λέγει ό Ζουριέν ντέ λά Γκραβιέρ, άνήκουν άναμφισβητήτως είς τόν κυ­ βερνήτην τής Καρτερίας. Καί όταν δμως ό Ρεσήτ πασάς, έβάδισε κατά τοΰ Πειραιώς μέ 4000 άνδρες, ό πλοίαρχος "Αστιγξ 292

είσπλέων έν τώ μέσω τής συμπλοκής είς Πειραιά, προσέβαλλε τούς Τούρκους κατά πλευράν καί τούς αναγκάζει νά υποχωρήσουν. ’Ανάλογο άλλά σέ μικρότερη δμως κλίμακα δρά­ ση, είχε ό "Αστιγξ μέ τήν Καρτερία στόν Παγασητικό. Γι’ αύτήν, δπως παρουσιάζεται άπό δημοσίευ­ μα τής Γεν. ’Εφημερίδας καί άπό άναφοράν τοΰ "Αστιγγος, γίνεται λόγος στή βιογραφία τοΰ Κόχραν. Λαμπρότερη δμως άπό κάθε άλλη ήταν ή δράση τοΰ "Αστιγγος στόν Κορινθιακό Κόλπο καί συ­ γκεκριμένα στή Σκάλα τών Σαλώνων (τήν ’Ιτέα). Διοικοΰσε τή φορά αύτή μιά μικρή ναυτική μοίρα; έκτος άπό τήν Καρτερία, είχε τό Σωτήρα μέ κυ­ βερνήτη τόν Τόμας, δυό μικρές γολέτες, ένα μίστικο καί δύο κανονιοφόρους. Τό ίστιορικό τής έπιχειρήσεως μάς τό δίνει παραστατικά ό γιατρός Έρ. Τράιμπερ, πού έπέβαινε ώς έπιτελής στό Καρτερία (βιβλ. 347). ’Αντι­ γράφουμε λοιπόν άπό τό ήμερολόγιό του. 6/18 Σεπτεμβρίου 1827. Τό βράδυ, κατά τή δύση τοϋ ήλιου πήραμε διαταγή νά πάμε μαζί μέ τό βρίκι Σωτήρ, κυβερνώμενον άπό τόν πλοίαρχο Τόμας, στόν κόλπο τής Ναυπάκτου, γιά νά αιχμαλωτίσουμε μερικά πλοία, πού ήταν άγκυροβολημένα έκεϊ. Πολύ επι­ κίνδυνη αποστολή, γιατί ή είσοδος τοΰ κόλπου είναι πολύ στενή καί προστατεύεται άπό φρούρια. Μέσα στόν Κόλπο (τόν Κορινθιακό) θά μπορέσουμε νά μπούμε, άλλά θεός ξέρει πώς θά βγούμε. Άν έλθουν δέ καί εχθρικά πλοία, τότε ή έξοδός μας θά είναι σχεδόν άδύνατη. Παρακάτω λέγει δτι στήν άρχή τούς άπείλησε μιά καταιγίδα, ύστερα κόλλησαν στήν άμμο ή πιό σωστά στή λάσπη. Μιά περίπου μέρα κράτησε ή προσπάθεια γιά τό ξεκόλλημα τής Καρτερίας κι δταν έγινε τοϋτο, στίς 20 τοΰ μηνός, δυό ώρες προτοΰ φέξει, ξέσπασε τρομερή πυρκαϊά σέ μιά καρ­ βουναποθήκη τοΰ πλοίου, πού τούς άπείλησε μέ ολοκληρωτική καταστροφή. Τό πλοίο φαινόταν άνεπανόρθωτα χαμένο. Δόθηκε τό σήμα κινδύνου (εγκατάλειψη πλοίου;) καί πολλοί ναΰτες έπεσαν στή θάλασσα, γιά νά κολυμπήσουν πρός τ’ άλλα πλοία. ’Έφθασε σέ λίγο βοήθεια άπό τά πλοία καί τελικά έσβησε ή φωτιά, ύστερα άπό μεγάλη προ­ σπάθεια. Άν βρισκόμαστε μακριά άπό τ ’ άλλα πλοία είμαστε οριστικά χαμένοι. Ξημέρωσε ή 22α καί τότε φάνηκε πώς δέν ήταν νά τούς άφήσει ή κακοτυχία. ’Επισκεύασαν τίς ζη­ μιές, οί άνδρες ήταν πολύ κουρασμένοι κι ένώ τήν προτεραία ολόκληρος ό λοιπός στόλος έκανε πανιά γιά τήν Κεφαλλονιά, ή Καρτερία έμεινε μέ τό Σω­ τήρα, τή γολέτα καί τίς μικρές κανονιοφόρους, γιά νά μποΰν στόν Κόλπο. Καί τό μέν βρίκι πέρασε στίς 3 τή νύκτα μέ τουρκική σημαία, χωρίς νά άποφύγει 1) Τό Κ πριν άπό επώνυμο σημαίνει κύριος.

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένο

τίς κανονιές. Μαζί του ήταν ή μικρή γολέτα καί μιά κανονιοφόρος. Κι ό Τράιμπερ συνεχίζει: — Τά μεσάνυκτα, φθάσαμε κι εμείς κοντά στά φρού­ ρια, ή μηχανή μας όμως ξαφνικά σταμάτησε, ό άνεμος δέν ήταν ευνοϊκός καί άναγκαστήκαμε νά γυρίσουμε πίσω. Τό βρίκιο πέρασε άπ ’ τά φρούρια μέ τουρκική σημαία, άλλ ’ άκοΰμε νά πέφτουν κανονιές. Μαζί μας έχομε μιά κανονιοφόρο άκατο. '0 καιρός είναι άστατος καί σέ λίγο έπιασε βροχή. Τό πρωί είχαμε δυνατό άέρα. Ό καπετάνιος μας θέλει νά επιχειρήσει νά περά­ σει τά φρούρια μέ τά πανιά (ή μηχανή μας εξακολουθεί νά μή δουλεύη, γιατί τό ένα καζάνι της έσπασε)... άλλά ό άνεμος πέφτει, γίνεται νηνεμία. ’Αναγκάζονται λοιπόν καί πάλι νά γυρίσουν πί­ σω, μόλον πού είχαν υψώσει στήν Καρτερία άγγλική σημαία. 'Ο άστατος καιρός συνεχίζεται καί τελικά περνούν τά στενά στίς 9 τό βράδυ τής 23ης Σεπτεμβρίου (ν.ήμ). Τά φρούρια ρίχνουν άσταμάτητα, ρίχνουν άκόμη καί δύο τουρκικά πλοία ( ένα βρίκι καί μιά γολέτα), πού είναι κάτω άπό τό φρού­ ριο τού Μόριά. Παρ’ δλα αύτά δέν παθαίνουν ζη­ μιές, μόνο μερικές μπάλες τρυποΰνε τά πανιά. Στόν κόλπο τής ’Ιτέας (Σάλωνα) έστάθμευε μιά τουρκική μοίρα άπό έννέα πλοία. ΤΗταν τέσσαρες γολέτες, άπό τίς όποιες ή μιά τών 14 πυροβόλων, ένα βρίκι τών 16, δύο εξοπλισμένα φορτηγά καί δύο κανονιοφόρα. Μ’ αύτήν είχε τήν προηγούμενη μέρα μιά άδικαιολόγητη άψιμαχία ό Τόμας καί κατό­ πιν οδήγησε τά πλοία του, στό βάθος τοΰ Κορινθια­ κού, στό Λουτράκι. Τή μοίρα αύτή έχει αποστολή ό "Αστιγξ νά καταστρέφει. Καί τό έπιχειρεϊ γιά πρώτη φορά τή 13/25 Σεπτεμβρίου. Μπαίνει στόν όρμο τής ’Ιτέας, χωρίς νά τοΰ δώσουν καί πολλή σημασία οί Τούρκοι. 'Η μάχη άρχίζει τό μεσημέρι. 'Η Καρτερία, πού είναι μόνη — ό Σωτήρ δέν έχει γυρίσει άκόμη άπ’ τό Λουτράκι — ρίχνει πυρακτωμένες μπάλες, χωρίς νά κατορθώνει τίποτε. 'Η μηχανή της δουλεύει πολύ άσχημα, γιατί τά καζάνια δέν κρατούν τό νερό. Οί Τούρκοι άμύνονται καλά κι ή μάχη μέχρι τό άπόγευμα δέν φέρνει κανένα άποτέλεσμα. Στίς 17/29 μπαίνει πάλι ή Καρτερία στόν όρμο. Τώρα είναι μαζί της καί ό Σωτήρ, δυό μικρές γολέ­ τες, ένα μίστικο καί δυό κανονιοφόροι. Κατά τό μεσημέρι άγκυροβολοΰν οί "Ελληνες πολύ κοντά στά τουρκικά πλοία. Καί τά πλοία αύτά τούς στέλ­ νουν ένα πυκνό, φοβερό πΰρ. Καί δμως, πριν περάσει ένα τέταρτο τής ώρας τρία άπό τά καράβια τοΰ έχθροΰ καίγονται. Τά πληρώματά του ζητοΰν τώρα τή σωτηρία τους στήν ξηρά. Άπό τήν ξηρά δμως έξακολουθοΰν νά βάλ­ λουν. Αιχμαλωτίζουν οί "Ελληνες μιά γολέτα τών 18 κανονιών καί πυρπολούν άλλα δυό πλοία πού ήταν

άγκυροβολημένα κοντά στήν άκτή. 'Η γολέτα έχει καθίσει στήν άμμο καί δέν μπορούν νά τήν ξεκολ­ λήσουν γι’ αύτό παίρνουν τά κανόνια καί τήν καίνε. Συνολικά καταστρέφουν 3 βρίκια, 4 γολέτες καί ένα μπόβον. "Ολη τή νύχτα τά έχθρικά καράβια καί­ γονται. Πιάνουν άκόμη καί τρία αύστριακά καρά­ βια, φορτωμένα, πού θά γίνουν λεία πολέμου. ’Απώλειες έχουν ένα νεκρό καί μερικούς τραυμα­ τίες. 'Η άφήγηση αύτή βασίσθηκε στήν άμεση, τή ζωντανή μαρτυρία τοΰ Έρ. Τράιμπερ, γιατροΰ στήν Καρτερία. Κάπως διαφορετική εικόνα μάς δίνει ό Κ. Ράδος, στήν όποια ή γόνιμη φαντασία τοΰ διαπρεποΰς συγγραφέως συναγωνίζεται τήν άπαράμιλλη γραφίδα του. Μαθητής καί φίλος τοΰ θερμού φιλέλληνα Ζουριέν ντέ λά Γκαβιέρ δέν άποφεύγει τίς ύπερ βολές έκείνου (βιβλ. 325).. ’Ιδού δμως καί ή άναφορά τοΰ Καπετάν Φ.Α. "Αστιγγος, τήν 15 τοΰ ένεστώτος, πρός τόν Α' στό­ λαρχον. ... ό Καπετάν Θωμάς μ ’ ένα βρίκιον, τόν ΣΩΤΗΡΑ, μέ ήντάμωσε τήν 9 τού μηνάς καί έπρότεινε νά εΐσπλεύσει μέρα είς τόν Κορινθιακόν διότι οί άνεμοι τής νυκτός πνέουν ώς έπί τό πλεϊστον πρός τά έξω, εγώ δέ συγκατένευσα μέν όχι δέ χωρίς δισταγμόν... » '0 ΣΩΤΗΡ ρυμουλκών τό κανονιοφόρον τήν ΒΑΒΑΡΙΑ διέπλευσε τό στόμιο τοΰ κόλπου τήν 9. ' Ο Κα­ πετάν Θωμάς έξετέλεσε τήν διάβασιν του ύπό κανονιο­ βολισμόν τών έν τω στομίω φρουρίων τοΰ έχθροΰ... Εύρίσκοντο δέ προσέτι ένα πολεμικό βρίκιον καί 2 γολέτται είς τό έπί τής Πελοποννήσου φρούριον καί τινα πλοία είς Ναύπακτον. Τοΰτο είναι ανδραγάθημα λαμπρότατον... »Τήν επαύριον πνέοντας σφοδροΰ ανέμου είς τόν κόλπον έδοκίμασα νά είσπλεύσω διά πανίων άλλά φθάσας μέχρι βολής κανονιού είς τά φρούρια,, εύρον γαλήνην, τήν 11 τό εσπέρας ρυμουλκούμενος ύπό κανο­ νιοφόρου είσέπλευσα χωρίς βλάβην καί έγγίσας τήν πλευράν τής Πελοποννήσου έμαθα ότι εύρίσκοντο 9 τουρκικά πλοία, 3 Αυστριακά είς Σάλωνα καί ότι ό Κα­ πετάν Θωμάς τά έπολέμησε τήν 11ην, αΛΑά βίαιος καί άντίθετος άνεμος έματαίωσε τούς άγώνας του καί ότι ύπήγε είς τό Λουτράκι. »’Έστειλα ευθύς ένα μύστικο διά νά μετακαλέση τόν Θωμά καί έμεινα μέ τό κανονιοφόρο, τόν ΦΙΛΕΛ­ ΛΗΝΑ (σημ. Φιλελληνίς) νά φυλάττω τόν άποκλεισμόν Σαλώνων τήν 14 μή βλέπων τόν ΣΩΤΗΡΑ είσέ­ πλευσα είς τά Σάλωνα, άλλά έμποδίσθην άπό εναντίον άέρα. Οί Τούρκοι είχαν είς τά Σάλωνα μίαν ώραίαν γολέττα 14 κανονιών, έν βρίκιον 16 κανονιών φέρον ναυαρχικήν σημαίαν, 3 γολέτας, 2 ένοπλα φορτηγά, 2 κανονιοφόρα. Παρασκευάζω τήν μηχανήν καί προσ­ δένω καί άλλα πλοία διά γενικήν δοκιμήν (βιβλ. 325). Μεταγενέστερη δέ άναφορά συμπληρώνει.

293

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

Άναφορά τοΰ Άστιγξ εις τήν Κυβέρνησιν, έκ Λου­ τρακιού ... τήν 17 Σεπτεμβρίου εΐσέπλευσα μετά τής ύπό τήν οδηγίαν μου μοίρας είς τά Σάλωνα οπού κατεστρέψαμε 7 Τουρκικά πλοία έκ τών ευρισκομένων έννέα... δη­ λαδή ένα βρίκιον φέρον ναυαρχικήν σημαίαν μίαν μεγάλην γολέτταν δύο μικροτέρας δύο φορτηγά βρίκια καί ένα μπόβον. Κατέσχομεν δέ καί 3 Αυστριακά πλοία τά όποια είχον μεταφέρει τροφάς καί πολεμοφόδια είς τούς Τούρκους. 'Η έπιτυχία τοΰ Άστιγγος ήταν ανεπανάληπτη. Καί απροσδόκητη γιά τούς Τούρκους ή συμφορά. "Υστερα άπ’ αύτήν έλευθερώθηκε ή έπικοινωνία τής Στερεάς καί τοΰ απέναντι Μόριά καί έγινε δυ­ νατή ή ανεμπόδιστη μεταφορά τών στρατευμάτων τοΰ Τσώρτς. Τό έπιβεβαιώνει ό ’ίδιος ό Τσώρτς Άναφορά τοΰ Τσώρτς — "Ενα σώμα τών ύπό τήν οδηγίαν μου στρατευμά­ των έπί τά πλοία τά όποια μέ είχε ετοιμάσει έπί τοΰτο ό καπετάν Άστιγξ άνεχωρήσαμεν τή 16η τούτου, έφθάσαμεν μετά 36 ωρών διάπλουν είς τόν λιμένα τοΰ Λραγαμέστου, τά στρατεύματα κατέβησαν είς τήν Στε­ ρεόν, χωρίς νά άπαντήσωμεν καμμίαν άντίστασιν, κατέ­ λαβαν ευθύς τήν πόλιν τοΰ Λραγαμέστου... Οί κατά τό Δραγάμεστον Τούρκοι έφυγον ευθύς ώς έμαθον τήν κατάβασιν μας, ευθύς μάλιστα ώς άρχίσαμεν νά έβγαίνωμεν είς τήν στεριάν. » Έν τοσούτω ή δευτέρα μοίρα τών στρατευμάτων έμενε κατά τό άκρωτήριον Πάπα, ύπό τόν στρατηγόν Μπότσαρη, διά νά μήν είναι αρκετά πλοία είς μετακόμισιν ολου τοΰ στρατού... τά πλοία έστάλησαν ευθύς διά τό άκρωτήριον Πάπα καθότι ό καπετάν Άστιγξ μάς προσφέρει δλην τήν δυνατήν εις αύτόν ευκολίαν είς τήν ταχίστην έκπεραίωσιν τοϋ έργου. » 'Ο Καπετάν Άστιγξ μέ τήν Καρτερία συνήργησε κατά πολλά είς τήν εύκόλυνσιν καί ταχεία έκπεραίωσιν τών στρατιωτικών κινημάτων τού αρχιστρατήγου. Μετά τή ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου ό ’Άστιγξ πέρασε μέ τή μικρή του μοίρα τά Μικρά Δαρδανέλλια, μέρα μεσημέρι. Χρονολογία 18 Νοεμβρίου (ν.ή.). Καί τά δύο φρούρια έβαλλαν μέ λύσσα καί προξένησαν στά ελληνικά πλοία πολλές ζημιές. Βγαίνοντας στόν Πατραϊκό καί μάλιστα μέ τά τρία αύστριακά φορτηγά τής Σκάλας τών Σαλώνων, συνάντησε έξω άπό τήν Πάτρα ένα αύστριακό φορ­ τηγό, τό όποιον άπείθησε στήν πρόσκληση νά προσκομίσει τά ναυτιλιακά του έγγραφα καί κατέ­ φυγε κάτω άπό τήν προστασία τοΰ τουρκικού φρου­ ρίου. 'Ο "Αστιγξ, τό καταβύθισε μέ τό πυροβολικό του καί τοΰτο παρά τήν αυθάδη έπέμβαση τοΰ προ­ ξένου τής Αύτοΰ Καισαροβασιλικής Μεγαλειότητος. Σχετικά ή Γεν. Έφημερίς τής 24 Δεκεμ­ βρίου 1827 καταχώρησε τό παρακάτω κείμενο. - Δημοσιεύομεν τάς ακολούθους πληροφορίας περί τοΰ πυρποληθέντος κατά τάς άρχάς τοϋ Νοεμβρίου 294

είς Πάτρας Αύστριακοΰ πλοίου παρά τοΰ Καπετάν Άστιγξ. Τάς πληροφορίας χρεωστοΰμεν είς τόν φιλέλ­ ληνα συναγωνιστήν μας Άγγλον κύριον Γεώργιον Φίνλεη, αύτόπτην τοΰ συμβάντος. Κατά τήν 7 Νοεμ­ βρίου (π.ή.) έξελθών ό Άστιγξ άπό τόν Κορινθιακόν Κόλπον είδε άραγμένην είς τόν λιμένα τών Πατρών γολέτταν μή φέρουσαν καμμίαν σημαίαν καθ’ ήν στιγ­ μήν ήτοιμάξετο νά τήν πυροβολήση διότι τήν ύπέθεσε έχθρικήν, ήλθε έπί τής ΚΑΡΤΕΡΙΑΣ ό Αυστριακός πρόξενος έπί όλκάδος φερούσης αύστριακήν σημαίαν, συγχρόνως ϋψωσε καί ή γολέττα Αύστριακήν σημαίαν. »Ό πρόξενος άπαίτησεν τήν άπόλυσιν τών είς Σάλωνα κατασχεθέντων Αυστριακών πλοίων, άλλά ό καπετάν Άστιγξ τόν παρέπεμψε είς τήν ελληνικήν κυβέρνησιν... είπε δέ οτι έπειδή ή ύπό Αυστριακήν ση­ μαίαν γολέτα έλλιμενίσθη είς Πάτρας, μετά τήν περί τοϋ αποκλεισμού έκείνην τών μερών προκήρυξιν, οφείλει άμέσως νά σηκώση έκεΐθεν άγκυρα νά προσορμισθή ύπό τήν προστασίαν τής ΚΑΡΤΕΡΙΑΣ, είδάλλως θά τήν κανονοβολήσει. Ό Πρόξενος ύπεσχέθη οτι θά στείλη τόν κυβερνήτην μέ τά έγγραφά του: » Άλλά τό πλοϊον έπλησίασε άκόμη περισσότερο ύπό τά έχθρικά κανονιοστάσια. Τούτο βλέπων ό καπετάν Άστιγξ έκανονοβόλησε έπί σκοπώ νά σύρη τό Αύστριακόν σκάφος, άλλ ’ έπειδή ό κυβερνήτης ούδεμίαν προσοχήν έδωσε καί οί Τούρκοι ύπό τήν προστα­ σίαν τών οποίων τό πλοϊον κατέφυγε άντεκανονοβόλησαν κατά τής ΚΑΡΤΕΡΙΑΣ καί άπό τήν άκρόπολιν καί άπό τό παραθαλάσσιον, έβιάσθη ό καπετάν Άστιγξ νά βυθίση τό Αυστριακόν. 'Η έφημερίδα τοΰ ’Εδιμβούργου Blackwoods’ Edinburgh Magazine μάς διέσωσε τή στιχομυθία, ή όποια διαμείφθηκε άνάμεσα στόν κυβερνήτη τής Καρτερίας καί τόν Αύστριακό πρόξενο. — Άστιγξ: Ώς πρόξενος τής Αύστρίας βεβαίως γνωρίζετε οτι ή Ελληνική Κυβέρνησις έχει κηρύξει εις αποκλεισμόν τής Πάτρας καί οτι ύπάρχει ελληνική κανονιοφόρος (ή ' Ελβετία), ή οποία περιπολεϊ. — Αύστρ. Πρόξενος: Ή Κυβέρνησις μου δέν άναγνωρίζει ελληνικήν κυβέρνησιν καί κατ ’ ακολουθίαν δέν αποδέχεται τήν ίσχύν τών πράξεών της. — Άστιγξ: Αί διαταγαί μου έν τούτοις είναι νά κυρώ­ σω τάς πράξεις αύτάς καί οφείλω νά σάς παρακαλέσω νά μεταβήτε άμέσως είς τό αύστριακόν βρίκιον, τό όποιον όρμεϊ είς τό λιμάνι καί διατάξετε τόν πλοίαρχο νά έλθη έδώ είς τό κατάστρωμα μέ τά δίκαιολογητικά του. — Αύστρ. Πρόξενος: Νομίζω οτι ομιλώ πρός Άγγλον καί έπειδή ούτε ή Αυστρία, ούτε ή Τουρκία εύρίσκεται είς έμπόλεμον κατάστασιν μέ τήν Αγγλία, είσθε ύποχρεωμένος νά σεβασθήτε τήν αυστριακή σημαία — Άστιγξ: Όμιλεϊτε, κύριε, πρός άξιωματικόν τοΰ ελληνικού ναυτικού, διοικοΰντα τή μοίρα τού άποκλεισμοΰ τών Πατρών καί άν τό αυστριακόν βρίκιον δέν συμμορφωθή στάς διαταγάς μου έντός πέντε λεπτών,

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

θά καταπυροβολήσω καί τουρκικό στρατόπεδο καί βρίκιο διά νά τά καταστρέψω... Τά πέντε λεπτά πέρασαν καί ό πλοίαρχος Αστιγξ πραγματοποίησε τήν απειλή του καί τό καταβύθισε. 'Επόμενος στόχος τού "Αστιγγος ήταν τό Βασιλάδι, τό μικρό άλλ’ αξιόλογο νησί, τό όποιο βρί­ σκεται στήν είσοδο τής λιμνοθάλασσας τοΰ Μεσο­ λογγίου. 'Η κατάληψη τοΰ νησιού αύτοΰ, όπως καί τοΰ ’Ανατολικού (σημερ. Αιτωλικοΰ) θά βοηθούσε σημαντικά στήν απελευθέρωση τής Δυτικής 'Ελ­ λάδος. 'Η κακοκαιρία τοΰ Δεκεμβρίου τοΰ 1827 καί τά ρηχά τής λιμνοθάλασσας δέν έπιτρέπουν στήν Καρ­ τερία νά πλησιάσει καί νά δράσει κατάλληλα. Γι’ αύτό στέλνει ό κυβερνήτης της δεκαπέντε κανονιοφόρα πλοιάρια καί δύο έφόλκια τοΰ πλοίου μέσα στή λιμνοθάλασσα, άποκόπτοντας έτσι τήν έπικοινωνία τοΰ νησιού (τοΰ Βασιλαδιοΰ) μέ τίς δυό λιμναίες πόλεις, τό Αίτωλικό καί τό Μεσολόγγι. Στίς 19 Δεκεμβρίου έκτελεΐ βομβαρδισμό τοΰ νησιοΰ, χωρίς δμως αποτέλεσμα: αιτία ή μεγάλη απόσταση καί ή θαλασσοταραχή. Μέ τή βελτίωση τοΰ καιρού πλησιάζει ή Καρτερία καί τήν 29ην αρχίζει έπανωτές βολές. Μιά άπ’ αύτές πέτυχε τήν πυριταποθήκη καί τήν τίναξε στόν αέρα. Πλη­ σιάζουν τότε τά πλοιάρια μέ τούς 'Έλληνες κι οί Τοΰρκοι φρουροί τρομαγμένοι ρίχνονται στή θά­ λασσα. Τό Βασιλάδι περνά στά χέρια τών Ελλή­ νων. 'Ο "Αστιγξ στήν αναφορά του πρός τόν Κόχραν, πού αντίγραφο της έδημοσίευσε ή Γεν. Έφημερίς τής 31 Δεκεμβρίου 1827, άνιστορεΐ καταλε­ πτώς τό περιστατικό. Έπί τής Καρτερίας έξωθεν τοΰ Βασιλαδίου, τή 27 Δεκεμβρίου 1827 Μιλόρδε. Λαμβάνω τήν τιμήν νά σάς ειδοποιήσω δτι, άφ ’ οΰ μετεβίβασα άπό τό άκρωτήριον τοΰ Πάπα είς τό Δραγαμέστον τά ύπό τήν άμεσον οδηγίαν τοΰ ‘Αρχι­ στρατήγου στρατιωτικά σώματα, έπεχειρίσθην τήν πολιορκίαν τοΰ Βασιλαδίου. Τά εις διατήρησιν τής πολιορκίας τοΰ Μεσολογγίου καί ’Ανατολικού μικρά πλοιάρια 'έθεσα ύπό τήν επιστασίαν τοΰ άξιωματικοΰ Φαλάγκου. Τήν νύκτα τής 6 Δεκεμβρίου ήρχισεν ή πολιορκία, ή οποία τόσον αύστηρώς έως σήμερον διετηρήθη, ώστε τίποτε δέν έστάθη δυνατόν νά είσέλθη, έξ εναντίας έπιάσθη άπό τόν στολίσκον μας καί ένα πλοϊον φέρον γράμματα καί έγκαιρα προσφάγια είς τούς πολιορκουμένους- ή δέ Καρτερία καί τό μονοκάνονον πλοιάριον ή 'Ελβετία άρραξαν έξωθεν τοΰ Βασιλαδίου- τό πλοιάριον τοΰτο, καθώς έξεύρετε, έφερε κανόνι 32 λίτρων, τό όποιον κατά τήν ιδέαν μου είναι καθ ’ δλα κατώτερον τών 68 λίτρων, άλλά πολύ περισ­ σότερον, δταν πρόκειται νά βομβαρδισθή οχύρωμα,

τό όποιον άλλως πως δέν είναι δυνατόν νά πέση- δι’ αύτόν τόν λόγον καί διότι είχε καί πολλά όλίγας σφαίρας τών 32 λιτρών, τό ώπλισα μέ κανόνι τών 68 λιτρών τήν 10 έβομβαρδοβόλισα τό Βασιλάδι, άλλ ’ άνωφελώς, καί σήμερον έπανέλαβα τό έργον, επειδή ό καιρός εις τό μεταξύ τοΰτο ήταν άδέξιος. Εύστοχωτάτη άπέβη ή βολή μας ώς πρός τήν άπόστασίν μας άπό τό Βασιλάδι (ενός μιλίου καί τριών τετάρτων) καί ώς πρός τήν σμικρότητα τοΰ νησιδίου εκείνου. Έκ τών επτά, βομ­ βών, αί όποϊαι έρρίφθησαν άπό τε τήν Καρτερία καί τήν Ελβετίαν, αί τέσσαρες επέτυχαν, καί ή πυριταποθήκη τοΰ Βασιλαδίου άναψε- διέταξα αμέσως δλα τά πλοιάρια είς έφοδον τρομασμένοι οί Τούρκοι διά τε τήν έκρηξιν καί διά τό κίνημά μας έξήτησαν νά παραδοθώσι, καί μολονότι καθυπεβλήθησαν οί 'ίδιοι προηγουμένως είς αυστηρόν ποινήν, διότι έτουφέκισαν ένα μας πλοιά­ ριον σταλέν πρός αυτούς μέ προβλήματα συνθήκης ύπό σημαίαν λευκήν, έδέχθη ή άίτησίς των παρέλαβα τούς αιχμαλώτους έπί τής Καρτερίας καί τούς άπεβίβασα πλησίον τοΰ Μεσολογγίου, 31 τόν άριθμό. Ή φρουρά συνίστατο είς 40 ή 50, ώστε οί έλλείποντες έφθάρησαν άπό τόν προηγηθέντα καν ον οβολισμόν μας καί άπό τήν έκρηξιν. »Μέ μεγάλην μου εύχαρίστησιν παρετήρησα καθ' δλην αυτήν τήν πράξιν, τήν άξιομίμητον διαγωγήν τών Ελλήνων, οί όποιοι μ ’ άκραν καρτερίαν ύπέφεραν χαίροντες τάς ελλείψεις καί δλα τά δεινά τής έν καιρώ χειμώνας πολιορκίας- ή πρός τούς παραδοθέντας Τούρ­ κους συγκατάβασίς των ήταν τόση, ώστε δέν έχρειάσθην κατά τούτο έγώ ποσώς νά μεσολαβήσω. Περί τών αξιωματικών μου Φαλάγκου καί τοΰ λοχαγού τοΰ πυρο­ βολικού Χαίη έπαναλαμβάνω δσα καί πρότερον είπα περί αξιέπαινου ζήλου των. Είμαι πολλά ευγνώμων καί είς τόν κύριον Φαβρίκιον κυβερνήτην τής Ελβετίας διά τήν προθυμίαν καί δραστηριότητά του, καί ευτυχής λογίζομαι έχων ύπό τήν οδηγίαν μου τοιοΰτον άξιόλογον άξιωματικόν. Τό οχύρωμα τοΰ Βασιλαδίου ήταν έξωπλισμένον μέ 12 κανόνια, μεταξύ τών όποιων τά τρία είναι άξιολογώτατα. Λαμβάνω τήν τιμήν κλπ Φραγκίσκος "Αστιγξ Μετά τό Βασιλάδι ή σειρά τοΰ Αιτωλικοΰ. Πρίν άπ’ αύτό ήταν τό νησί Πόρος — κι αύτό στά χέρια τών Τούρκων. ' Ο Πόρος βρίσκεται στό αύλάκι πού ενώνει τή λιμνοθάλασσα τοΰ Μεσολογγιοΰ μέ τή λίμνη τοΰ Αιτωλικοΰ. Πέρα δμως, τό Αίτωλικό ήταν καλά οχυρωμένο, οί φρουροί άγρυπνοι καί τό αύλάκι κλεισμένο μέ πέτρες. 'Υπήρχε υστέρα ένα πλοιάριο μέ οπλισμένους άνδρες, πού πυροβολοΰσαν τούς δικούς μας, δσο πλησίαζαν στόν Πόρο. 'Ο "Αστιγξ κατάλαβε πώς δέν είχε αρκετές δυ­ νάμεις καί γι’ αύτό άποχώρησε. ’Άφησε δμως φρου­ ρά στό Βασιλάδι, τόν Γεωργάκη Θωμόπουλο, άπό τό ’Ανατολικό μέ 70 περίπου άνδρες. 295

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι Καί περιορίσθηκε σέ περιπολίες στόν Πατραϊκό, γιά τήν εφαρμογή τοΰ άποκλεισμοΰ. Τόν ’Ιανουάριο τοΰ 1828, πού φθάνει ό Καποδίστριας στήν 'Ελλάδα, ό "Αστιγξ ανυπόμονος καί ενεργητικός, τοΰ στέλνει μιά αναφορά, μέ προτάσεις πάνω σέ οργανωτικά θέματα. Καί ζητά διαταγές γιά τίς περαιτέρω κινήσεις τής μοίρας του. ΤΗταν ή έποχή πού ό Κόχραν τό είχε σκάσει. Διαταγές παίρνει γιά τίς κινήσεις του, δέν παίρ­ νει όμως άπάντηση στίς προτάσεις. Στενοχωριέται καί έξοργίζεται. Γι’ αύτό μπαίνει στόν Κορινθια­ κό — μόλον πού οί διαταγές του είναι νά μείνει στόν Πατραϊκό — φθάνει στό Λουτράκι καί άπό κεϊ στέλνει στή σεβαστή κυβέρνηση τήν παραίτησή του. Είναι άρχές Μαρτίου, γίνεται ή πληρωμή τών ναυτών κι όλοι τους — έκτος άπό λίγους — φεύγουν άπ’ τά καράβια. 'Ο Καποδίστριας όμως άπαντά αύθημερόν στήν παραίτησή του — μόνο πώς ή άπάντηση κάνει λίγες μέρες νά φθάσει. Είναι τιμητικό, καλύτερο άπό τίς προσδοκίες του. Μέ χρονολογία 28 Φεβρουάριου 1828, τοΰ γράφει ό Κυβερνήτης. — ...Καί δυσφορώ μέν λίαν τό κατ ’ εμέ (σημ. γιά τήν παραίτηση) άλλ ’ όμως εάν ή άπόφασίς σας δέν επιδέ­ χεται μεταβολήν, ελεύθερος είσθε νά τήν έκπληρώσητε. Πλήν διά νά προβλέψω περί τής διευθύνσεως τής Καρ­ τερίας, κατά τό προβαλλόμενον παρ ’ ήμών σχέδιον, απαραίτητον είναι νά έλθη τό πλοϊον είς τόν Πόρον, δπου εΰρίσκομαι. ’Έλθετε δέ καί υμείς, ίνα καί τής προσωπικής γνωριμίας σας απολαύσω καί τών υπο­ θηκών τής επιστήμης καί τής πείρας σας περί τής διακοσμήσεως τού εθνικού ναυτικού τής Ελλάδος. Αύτό ήταν. 'Ο Κυβερνήτης τής 'Ελλάδος ζητοΰσε νά άπολαύσει όχι μόνο τήν γνωριμία τοΰ προσώπου του άλλά καί τά φώτα του γιά τή διακόσμηση δηλαδή τήν τακτοποίηση καί οργάνωση τοΰ έθνικοΰ ναυτικοΰ. 'Ο "Αστιγξ έσπευσε στόν Πόρο, χωρίς τήν Καρτερία καί συνάντησε τόν Κυβερνήτη. Μετά τή συνάντηση δχι μόνο άπέσυρε τήν παραίτηση του καί παρέμεινε στήν Καρτερία, άλλά καί επιφορτί­ σθηκε μέ τήν ’Επιτροπή Προσωρινών Διευθυντών τών Ναυτικών, δπου είχε γνωμοδοτική καί οργανω­ τική άρμοδιότητα. 'Η σχετική διαταγή άριθμ. 664 τοΰ Κυβερνήτη, πού παραθέτομε εύθύς άμέσως, μάς δίνει μιά γεύση τών προβλημάτων τής έποχής καί τής προσπάθειας γιά τήν άντιμετώπισή τους.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Ό Κυβερνήτης τής Ελλάδος Πρός τόν Καπιτάν "Αστιγγα Ή Κυβέρνησις ευχάριστος διά τήν όποια έχετε διάθεσιν καί νά φανήτε πρός τό παρόν χρήσιμος είς τούς σκοπούς της σάς επιφορτίζει μέ τήν διεύθυνσιν τών ναυτικών υποθέσεων. Ή διεύθυνσις αύτή ήτο 296

έμπεπιστευμένη προσωρινώς είς μίαν επιτροπήν, συγκειμένην παρά τών (κ.κ.) Έμμ. Τομπάζη, τού καπε­ τάν Θωμά (σημ. Τόμας) καί τοΰ Γκός. Ό Κύριος Τομπάζης έτάχθη νά ένωθή μαξύ σου καί νά σου παρουσιάση δλας τάς υποθέσεις τής ρηθείσης επιτροπής, δσας ήταν επιφορτισμένη. Θέλετε μεταχειρισθή ώς προσω­ ρινόν γραμματέα τόν κύριον Γεώργιον Οίκονομίδην καί θέλετε ένασχοληθή προηγουμένως καί έξαιρέτως είς τάς άκολούθους υποθέσεις. Ιον) Είς τόν λιμένα τής νήσου Πόρου εύρίσκονται δυό βάρκαι κανονιέραι (σημ. ή Φιλελληνίς, ή Βαυαρία) άνάγκη τοΰ νά γνωρίσης τήν κατάστασιν είς τήν οποίαν εύρίσκονται καί ταυτοχρόνως (νά) κανονίσης τόν άριθμόν (τοΰ πληρώματος) καί τόν οργανισμόν του ( καί τούς λογαριασμούς) (καί κατά) τήν οποία ήθελες κάμει περιγραφήν τών διαληφθέντων πλοιαρίων θέλουν ληφθή παρά τής κυβερνήσεως τά αναγκαία μέτρα ώστε νά έμβουν εις τακτικήν ενέργειαν. 2ον) Εύρίσκεται ωσαύτως είς τούτον τόν λιμένα τό άτμοκίνητον ή Έπιχείρησις. Τό πλοϊον τούτο δέν είναι ούδεμιάς χρήσεως, καί φαίνεται δτι δέν είναι είς κατάστασιν νά κάμη τήν παραμικρόν υπηρεσίαν μόλα ταΰτα ή κυβέρνησις ύποχρεοΰται νά κάμνη άνωφελώς μεγάλα έξοδα διά τό πλήρωμα του, τόν διοικητήν καί τούς κανονιέρηδες. Θέλετε κάμει δούλευσιν, εάν έπιθεωρήσητε προσεκτικά τό πλοϊον τούτο καί δώσητε τήν γνώμην σας κατά τί ήμπορεί νά χρησιμεύση ή τουλά­ χιστον διά τήν οικονομίαν τών εξόδων. 3ον) Θέλουν παραδοθή όμοΰ μέ τήν παρούσαν οί λογα­ ριασμοί τούτων τών πλοίων, καθώς προσέτι καί αί άπαιτήσεις τοΰ πληρώματος τών δύο ναυαγησάντων πλοίων, τής κανονιέρας ή Γένοβα καί τοΰ βρικίου ό Σωτήρ. Ή έκκαθάρισις τών λογαριασμών τούτων έγινε διά τού Κ (Κάριγγ) ύπό τήν επιστασίαν τοΰ συνταγματάρχου Κ. Έυδέκ. Ό κ.Έύδέκ μ ’ (έκθέτει) ωσαύτως τήν γνώμην του διά νά γίνη μία προσωρινή συνθήκη ώς πρός τούς δεδουλευμένους μισθούς. Ή κυβέρνησις επιθυμεί νά μάθη τήν γνώμην σας ώς (πρός τήν πρότασιν) ή οποία τής έγινε καί τοιουτοτρόπως νά δώση τέλος είς τήν δυσάρεστον ταύτην ύπόθεσιν. Τέλος θέλετε δώσει τήν γνώμην σας καί περί τού τρόπου τής υπηρεσίας τής Καρτερίας είς τόν Κόλπον (τής Ναυπάκτου). Πρός τήν 6 Μαρτίου 1828 '0 Κυβερνήτης Ι.Α. Καποδίστριας '0 Γραμματεύς τής ’Επικράτειας Σ. Τρικούπης

"Υστερα άπ’ αύτόν τό διορισμό καί όσον καιρό έμεινε ό "Αστιγξ στόν Πόρο, συνέταξε τά σχέδια γιά τήν ίδρυση ναυστάθμου καί τούς πρώτους κανο­ νισμούς τοΰ ναυτικοΰ. Τά σχέδια αύτά, γραμμένα σέ δυό τετράδια καί μάλιστα σέ γαλλική γλώσσα, θ’ άρχίσει νά τά μεταφράζει άργότερα ό Μαυρο-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

κορδάτος ώς προϊστάμενος τοΰ ναυτικοΰ τμήματος τοΰ Γεν. Φροντιστηρίου δηλαδή ώς 'Υπουργός τών Ναυτικών καί νά τά θέτει βαθμιαία σ ’ έφαρμογή. (Τό Γεν. Φροντιστήριον συστήθηκε τέλη Μαρτίου 1828). ’Ανάμεσα σ’ αύτά ήταν Γενικοί 'Οδηγίαι, 'Οδηγίαι παντός πλοιάρχου ή διοικητοΰ πολεμικού πλοίου, χρέη τοΰ άμέσως μετά τόν πλοίαρχον αξιω­ ματικού ήτοι τοΰ πλοιάρχου 2ας τάξεως ή ύποπλοιάρχου, χρέη τοΰ αξιωματικού τοΰ πυροβολικοΰ έπί πολεμικοΰ πλοίου κλπ. Ειδικότερα είχε συντάξει ό Βρεταννός πλοίαρχος πίνακες γιά τήν ορ­ γανική δύναμη τών έθνικών πλοίων, πίνακες βαθμο­ λογίας τών αξιωματικών καί προτάσεις γιά τόν τρόπο βαθμολογίας τών πληρωμάτων. Γιά τό θέμα τής μισθοδοσίας είχε δικές του, αγ­ γλικές κατά βάση, ιδέες. Ένόμιζε ό "Αστιγξ δτι ή κατά μήνα μισθοδοσία τών πληρωμάτων δέν προήγαγε τήν ύπηρεσία καί τήν πειθαρχία καί πρότεινε ή θητεία νά είναι ένιαύσια ή τουλάχιστον τρεις μήνες. ’Από τό μισθό θά καταβάλλονταν στούς ναΰτες τά δύο τρίτα καί τό άλλο τρίτο στό τέλος τοΰ ένιαυτοΰ ή τοΰ τριμήνου. Ειδικά γιά τά προσόντα τοΰ άξιωματικοΰ διατύωσε ορισμένες βασικές αρχές, οί όποιες αποτελούν καί σήμερα τό έπιζητούμενο γι’ αύτή τήν κατηγορία επίπεδο. Τό κείμενο τοΰ Άστιγγος, σέ μετάφραση βέβαια, είχε ώς έξης. - "Ο,τι πρέπει νά χαρακτηρίζει τόν αξιωματικόν, δέν είναι τόσον ή στολή τήν οποία φέρει ή τό δίπλωμα τό όποιον κατέχει, οσον ή αύστηροτέρα προσοχή είς δ,τι άφορά τήν τιμήν του, Ιδίως δ,τι έχει σχέσιν μέ τά χρη­ ματικά ζητήματα. ' Ο άξιωματικός ό όποιος έκπληροΐ έντίμως τά καθήκοντα του πρέπει νά έξασφαλισθεΐ άπό τό κράτος μέ επαρκή μισθό κατά τήν ενεργό ύπηρεσία του καί μέ άξιοπρεπή σύνταξη κατά τά γηρατιά του. Άφ ’ ετέρου δμως ό άξιωματικός οφείλει καί άπό άπόψεως τρόπου ζωής νά τηρεί τήν λάμψη τοΰ βαθμού του δσον τά μέσα του τό επιτρέπουν καί νά άποφεύγει άπολύτως όποιανδήποτε έμπορική επιχείρηση. "Οποιος αποβλέπει είς τό στρατιωτικόν επάγγελμα ώς επάγ­ γελμα άπό τό όποιον μπορεί νά πλουτίσει είναι άνάξιος νά γίνεται άξιωματικός. Θά είναι άνθρωπος πρός τόν όποιο ποτέ ή Κυβέρνησις δέν μπορεί νά άποβλέψει μέ εμπιστοσύνη... »Ή άμοιβή τοΰ άξιωματικοΰ διά τάς ύπηρεσίας του πρέπει νά συνίσταται σέ τιμές, βαθμούς, εξαιρετι­ κές διακρίσεις, στίς όποιες δέν μπορούν νά προσβλέ­ πουν οί μή στρατιωτικοί. '0 άξιωματικός δέν πρέπει ποτέ νά άναμιγμύεται σέ κρατικές προμήθειες ούτε σέ όποιαδήποτε κερδοσκοπική επιχείρηση. ’Ιδιαίτερα άπαγορεύεται νά προεξοφλεί άπό τούς ναΰτες τό μερί­ διο τής λείας ή τόν μισθόν ή νά έχει όποιανδήποτε χρηματική σχέση μέ τό πλήρωμα. 'Ο ναύαρχος Δ. Φωκάς, πού κάνει εύρύ λόγο γι’ αύτά στό μελέτημά του Ό "Αστιγξ έπί Καποδίστρια,

(βιβλ. 365) προβάλλει καί δικαίως τό έργο τοΰ χρησί­ μου έκείνου ανθρώπου καί σ’ ένα σημείο γράφει. — Τελευταίαν δέ πρόσθετον άπόδειξιν τοΰ οργανωτι­ κού έργου τοΰ "Αστιγγος εύρίσκομεν είς άνέκδοτον άναφοράν άπό 10 Νοεμβρίου 1828 τοΰ Διοικητοΰ τής Καρτερίας, ’Ιωσήφ Φαλάγγα, ό όποιος είχε χρηματίσει έπί μακρόν ύπαρχος τοΰ "Αστιγγος καί είχε διαδεχθή αύτόν, μετά τόν θάνατόν του εις τήν κυβέρνησιν τής Καρτερίας. ' Υποβάλλει διά τής αναφοράς ταύτης ό Φαλάγκας σκέψεις καί προτάσεις του περί όργανισμοΰ καί κανονισμού τοΰ Ναυτικοΰ καί σημειώνει έν προλόγω: Ή Κυβέρνησις προϊδούσα τήν ένέργειαν τοΰ σκοπού εΐχεν έμπιστευθή πρώτον είς τόν άείμνηστον πλοίαρχον Χάστιγγα, άνδρα άξιότιμον, ή έπιμέλεια τοΰ όποιου καί αί γνώσεις έδιδαν τώ δντι χρηστός έλπίδας διά τήν τελειοποίησιν. '0 θάνατος άνέβαλε τήν ένέργειαν ταύτην, μικρά δέ ’ίχνη διαμείναντα έπί τής Καρ­ τερίας δεικνύουν τά έξ αύτής οφέλη. Σ’ αύτό τό γράμμα άπαντώντας ό Μαυροκορδάτος έβεβαίωσε, έκεΐνο πού σημείωσα παραπάνω. 'Ότι δηλαδή έλπίζει πολύ συντόμως νά θέση είς ένέργειαν καί δσα ό μακαρίτης "Αστιγξ είχεν ύποδείξει καί δσα νομίζει πρόσφορα διά τήν πρόοδον καί ίκανοποίησιν τοΰ Ναυτικοΰ. Τά οργανωτικά δμως γιά τόν Άστιγγα έρχονται σέ δεύτερη μοίρα. 'Η σκέψη του καί ή ψυχή του είναι στραμμένα στό θέατρο τών έπιχειρήσεων, στή έκπόρθηση τοΰ Αίτωλικοΰ, τής Ναυπάκτου, καί τών Μικρών Δαρδανελλίων, πού θά προετοιμάσει τήν απελευθέρωση τής Δυτικής 'Ελλάδος. Γυρίζει γι’ αύτό στό Λουτράκι, δπου τόν περι­ μένει ή Καρτερία μέ τόν ύπαρχο Φαλάγκα καί άπό κει ταξιδεύει στόν Κορινθιακό γιά νά συναντήσει τόν Τσώρτς. Στό διάστημα πού λείπει, ό αρχηγός τών στρατευμάτων ξηράς έχει καταλάβει ορισμένα νησιά μπρος στόν Πόρο κι αύτό τό νησί τοΰ Πόρου, ώστε τώρα μποροΰν νά προχωρήσουν μέσα στή λί­ μνη τοΰ Αίτωλικοΰ. ’Αποφασίζουν λοιπόν μέ τόν Τσώρτς νά κάνουν τήν έπίθεση μέ ροκέτες, πού μόλις τούς είχαν έλθει άπό τήν ’Αγγλία. Ό βομβαρδισμός αύτός έγινε στίς 3 Μαΐου καί προξένησε σοβαρή βλάβη τοΰ έχθροΰ. Τό Αίτωλικό δμως δέν έπεσε. Γι’ αύτό άποφάσισαν νά τό καταλάβουν μέ έφοδο. ’Αποβίβασε ό "Αστιγξ ένα πυροβόλο τών 68, στό όποιο διηύθυνε ό ’ίδιος τή βο­ λή καί έστειλε δεκατρία μονοκάνονα πλοιάρια, λί­ γα έφόλκια τής Καρτερίας καί άλλες βάρκες. ’Αρχη­ γό στά πλοιάρια τοποθέτησε τόν Άνδρέα Παπαπάνου, 'Υδραίο ύποπλοίαρχο. 'Η έπίθεση έγινε ένωρίτερα, άπ’ δ,τι προβλέπόταν, άπό μερικούς άτάκτους, πού είχαν βρεθεί στήν παραλία καί πήδησαν στίς βάρκες μέ σκοπό τή λαφυραγωγία. ’Εκείνοι παρέσυραν καί τούς άλ­ λους. Ό "Αστιγξ, πού βρισκόταν στό οχυρό καί

297

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

διηύθυνε τό κανόνι τών 68, σάν εϊδε ξαφνικά τό στολίσκο τών έφολκίων νά προχωρεί έκρινε πώς έπρεπε νά διευθύνει τόν αγώνα ή κατά τήν έκ­ φραση τοϋ ’ίδιου σ’ αναφορά του πρός τόν Μαυροκορδάτο δέν ’έμενε ηλέον παρά νά έμβω είς τό άκάτιόν μου διά νά λάβω τή μερίδα τοΰ κινδύνου μετά τών άλλων. Οί Τούρκοι τούς δέχθηκαν ψύχραιμα, μέ εύ­ στοχο πΰρ. Μιά βάρκα γεμάτη μέ μοκέτες κτυπιέται άπό βλημ^χ καί τινάζεται στόν αέρα. Τά περσότερα πλοιάρια σταμάτησαν, όταν έφθασαν κάτω άπό τό καταιγιστικό πϋρ τών άμυνομένων. Τό άποτέλεσμα γιά τούς "Ελληνες είναι ολίγοι νεκροί, άνάμεσα στούς όποιους ό ύποπλοίαρχος Ά. Παπαπάνου καί άρκετοί τραυματίες. Στούς τραυματίες περιλαμβά­ νεται καί ό "Αστιγξ, μέ σοβαρό τραύμα στό άριστερό χέρι. Μετά τόν τραυμαστισμό τοΰ "Αστιγγος καί τήν άποχώρηση τής έπιτελίδος άποχωροΰν καί οί άλλες βάρκες. ' Η κρίσιμη αύτή συμπλοκή έγινε τήν 11 Μαίου 1828 (π.ήμ). Λίγες μέρες άργότερα (17 Μαίου) δη­ μοσίευσε ή Γεν. Έφημερίς τόν παρακάτω άπολογισμό: «Τήν 28 τοΰ ’Απριλίου ό Καπετάν "Αστιγξ έξέπλευσε μέ τό άτμοκίνητον τήν ΚΑΡΤΕΡΙΑΝ έκ τοΰ Κορινθιακού Κόλπου καί τήν επαύριον ευθύς υπήγε είς τό στρατόπεδον τοΰ ’Αρχιστρατήγου μετά τών περί αύτόν άξιωματικών καί τών πλοιαρίων, τής ΚΑΡΤΕ­ ΡΙΑΣ άραγμένης έμπροσθεν τοΰ Βασιλαδίου, διά νά συμμεθέξη είς νέους αγώνας. »Τήν 3 Μαίου ό Καπετάν "Αστιγξ έξετέλεσε ένα σφοδρόν πυροβολισμόν διά ρουκετών κατά τοΰ ’Ανα­ τολικού καί έπροξένησε όχι μικρόν βλάβην εις τούς εχθρούς. »Τήν 11η ό ’Αρχιστράτηγος έκ συμφώνου μετά τοΰ καπετάν "Αστιγξ άπεφάσισαν νά προσβάλωσι δι ’ εφόδου τό ’Ανατολικόν. "Οθεν άποβιβασθέντος ενός μεγάλου κανονιού τής Καρτερίας επί τίνος νήσου κειμένης πρός τά δεξιά τοΰ ’Ανατολικού, μίαν ώραν μετά τήν μεσημβρίαν, ήρχισεν ό οριζόντιος κανο­ νιοβολισμός κατά τοΰ δυνατωτέρου έν τή πόλει οχυρώ­ ματος τών έχθρών, δπου έμελλε νά γίνη τήν νύκτα ή έφοδος... »Δεκατρία μονοκάνονα, οί τοΰ άτμοκινήτου λέμβοι καί τινα πλοιάρια έστέκοντο είς τάς θέσεις των, προετοιμασμένα διά τήν έφοδον. Μετά τινων ωρών κανονιοβολισμόν τά πλοία έπροχώρουν κατά τής πόλεως- οί δέ έπ ’ αυτών "Ελληνες πλήρεις ένθουσιασμοΰ έμψυχωμένοι άπό τήν οδηγίαν τοΰ άπτοήτου "Αστιγγος, έσπευδον νά στήσουν τρόπαια νίκης είς τό ’Ανατολικόν καίέναντίον τοϋ σφοδρού τών έχθρών πυρο­ βολισμού έφθασαν είς τό προσδιωρισμένον μέρος. ’Εν τω μέσω τού άδιακόπου άντιπυροβολισμού τό πλοιάριον τό φέρον τά πολεμοφόδια καί τάς καυστικός ύ'λας έξαφθέν έχάθη. ’Ενώ δέ αί προπορευόμεναι τοϋ 298

άτμοκινήτου λέμβοι καί τό τοϋ Γερασίμου Κολοκυνθοΰ μύστικον ήσαν εις τήν άκμήν τής άποβάσεως, κανόνιον πλήρες σφαιριδίων ρίπτεται κατά τής μεγάλης τοΰ άτμοκινήτου λέμβου καί πληγώνει έκτος δύο τών τοΰ πληρώ­ ματος καί, τόν γεναϊον "Αστιγγα, τόν άρχηγόν τής έφόδου, βαρέως είς τήν άριστεράν χεϊρα, όστις άν καί πλη­ γωμένος προσεκαρτέρει, δέν ήδύνατο πλέον νά όδηγή τούς πολεμιστάς. Τό δέ έπιχείρημα ήθελε λάβει εύτυχή έκβασιν έάν άλλος αρχηγός άνελάμβανεν άμέσως τήν οδηγίαν. »Είς ταύτην τήν μάχην άγνοεϊται ή ζημία τοΰ έχθροϋ έκ δέ τών ήμετέρων εις μόνον έφονεύθη, ό αρχη­ γός τών έθνικών μονοκανόνων Άνδρέας Παπαπάνου, 'Υδραίος καί είκοσι έπληγώθησαν. ' Ο Γενναίος "Αστιγξ είς τάς άπό 16 τοϋ λήγοντος άναφοράς του έγραφε αυτός ούτος πρός τήν Κυβέρνησιν ότι ή πληγή του ήταν, έλαφρά καί ότι ήλπιζεν έντός ολίγων ήμερών νά δυνηθή νά έπαναλάβη τήν τάξιν του κατά τόν κόλπον τοϋ Άνατολικοΰ, ώστε νά διευθύνη τάς έργασίας τοϋ στολίσκου. Μετά τήν έπιχείρηση τοϋ Αίτωλικοΰ ό "Αστιγξ έστειλε δυό άναφορές στό Γεν. Φροντιστήριο, τήν 13 καί 16 τοΰ Μάίου. Στήν πρώτη καμμιά ιδιαίτερη μνεία δέν έκανε γιά τόν τραυματισμό του, μόνο έ­ γραψε τό όνομά του τρίτο κατά σειρά στόν πίνακα τών πληγωμένων. Στή δεύτερη διατύπωνε τήν έλπίδα ότι έντός 3-4 ήμερών ή πληγή θά τοΰ έπιτρέψει νά ξαναπάρει τή θέση του στή λίμνη τοϋ Αίτωλικοΰ καί νά έποπτεύσει στίς ναυτικές έπιχειρήσεις. 'Η Κυβέρνησις μόλις έλαβε γνώση έστειλε άμέσως συγχαρητήριο έγγραφο στόν "Αστιγγα, εκ­ φράζοντας τήν εύγνωμοσύνη της πρός αύτόν καί τούς συνεργάτες του.

Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Πρός τόν κύριον "Αστιγγα. Άριθμ. 2.657 Ή Κυβέρνησις έγκλείουσα τήν ευχαριστήριόν της έπιστολήν διά τούς κατά τήν μάχην τής 11 Μαίου άριστεύσαντας σπεύδει κατ ’ έξοχήν νά προσφέρη είς σέ ιδιαιτέρως τήν εύγνωμοσύνην της τής οποίας καί αύτήν είς τήν έσχάτην ώραν έφάνης άξιος έκθέσας είς κίνδυ­ νον τήν ζωήν σου υπέρ τής 'Ελλάδος... ... Αυτής σου τής πρός 'Ελλάδα άφοσιώσεως φέρεις τά έντιμα δείγματα είς τό σώμα σου καί άνακαλείς είς τήν μνήμην τών άνθρώπων τήν δόξαν ή οποία πρό δύο έτών περιεχύθη είς τά μέρη δπου ήδη άγωνίζεσαι. 26 Μάίου, Πόρος

'O Μαυροκορδάτος άπάντησε, πώς τοΰ στέλνει γιατρό καί τά έφόδια πού ζήτησε. Γιατρός δέν ύπήρχε στό καράβι καί ό άλλος δέν είχε φθάσει. Έν τω μεταξύ τό τραΰμα χειροτέρευσε, δυνατοί πόνοι έπιασαν τόν πληγωμένο ηρώα τό άπόγευμα τής 18ης Μάίου, τόν μετέφεραν στή Ζάκυνθο άμέσως καί έκεϊ, στό λοιμοκαθαρτήριο, πέθανε τό βράδυ τής 20ης, ώρα 8.

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ζένοι

- Έθεραπεύετο δέ άπό τόν ιατρόν κύριον Γουέττον 'Αμερικανόν. Τήν 18 ό "Αστιγζ έδοκίμασε δυνατωτάτους τών νεφρών σπασμούς. Τότε διέταζε τόν πλοίαρ­ χον τής Καρτερίας νά πλεύση είς Ζάκυνθον γιά νά συμβουλευθή καί άλλους χειρούργους. » Έφθασεν εκεί, άπέβη είς τό καθαρτήριον καί ενώ οί Ιατροί διεφιλονείκον πρός άλλήλους περί τής άσθενείας ό καπετάν "Αστιγζ έζέπνευσε τήν 20ήν Μαΐου, ώραν 8 τό εσπέρας. Μέ συντριβή ό ύπαρχος τής Καρτερίας ’Ιωσήφ Φαλάγκας άνέφερε τό γεγονός στόν Μαυροκορδάτο, μέ τήν ακόλουθη αναφορά.

’Εκλαμπρότατε Δέν έπεθύμουν βέβαια νά εύρεθώ είς περίστασιν τοιαύτην, ώστε νά σάς γίνω άποφράδος άγγελίας μηνυτής! Κατά χρέος όμως καί μέ μεγάλην μου λύπην σάς άναγγέλλω τόν θάνατον τοΰ γεναιοτάτου ηρωος Πλοιάρχου "Αστιγγος. Ή πληγή τήν οποίαν είχε λάβει κατά τήν άριστεράν χεϊρα είς τήν κατά τοϋ ’Ανατολικού προσ­ βολήν περί τού οποίου ’ίσως σάς άνέφερεν δ ’ίδιος, τόν έπέφεραν προσβολάς τών νεφρών σπασμώδεις. Έπισκέπτετο παρά τοΰ είς τό στρατόπεδον ύπηρετοΰντος χειρούργου Γουέτου καί πρός επιτυχίαν χειρούργου έπιστήμονος ήλθομεν έκ διαταγής τοΰ ίδιου είς Ζά­ κυνθον μέ τό άτμοκίνητον καί άπεβιβάσθη είς τό καθαρτήριον. ’Ενώ δέ οί ιατροί έσυμβουλεύοντο περί τοΰ πρακτέου ισχυροί τών νεφρών προσβολαί άλληλοδιαδόχως έπελθοΰσαι έστέρησαν τής ζωής τόν ώφελιμώτατον τούτον άζιότιμον φιλέλληνα κατά τήν 20ήν τοΰ ένεστώτος ήμέραν Κυριακήν είς τάς 8 ώρας μετά τό γεύμα μετά δεκαήμερον βάσανον. »Θέλω διατηρήσει τό σώμα του έπί τοΰ πλοίου είς πνεύμα οίνου διά νά τό φέρω είς τήν Σ. Διοίκησιν καί επειδή δέν συγχωρεϊται τό νά μείνη τό πλοΐον εδώ, θέλω άναχωρήσει διά Γλαρέντζαν πρός έφόδιον νερού καίέκεΐθεν διά Βασιλάδι δσον θέλω διαμείνει μέ τό πλοΐον έως δτου αί διαταγαί τής Σ. Δ ιοικήσεως ήθελαν μ ’ έγνωσθή. Περί τούτου άνεφέρθην καί πρός τήν Αύτοΰ έζοχότητα τόν Κυβερνήτην, παρακαλώ δμως τήν έκλαμπρότητά σας, δσον τό συντομώτερον νά μ ’ έφοδιάσητε μέ διαταγάς τοΰ πρακτέου πρός οδηγίαν μου. »Διότι εκτός δτι τό πλοΐον έστερήθη τοΰ πλοιάρ­ χου, στερείται έτι τροφών, πολεμοφοδίων, άνθράκων καί λοιπών άλλων ειδών, δσα ’ίσως ή παρουσία τοΰ λήζαντος πλοιάρχου ώς πρότερον μέ εύκόλυνεν εντεύ­ θεν δι ’ ιδιαιτέρων μέσων. »Ζητών συγγνώμην άν κατ ’ αυτήν τήν στιγμήν ου­ σιώδες τι παρατρέχεται ελπίζω άκολούθως νά σάς ι­ διάσω έκτεταμένως.

Έχω δέ τήν τιμήν νά είμαι Μέ σέβας βαθύ Δούλος σας ευπειθής ό υποπλοίαρχος τοΰ Έλ. Έθν. Πλοίου ή Καρτερία (υπογραφή) ’Ιωσήφ Φαλάγκας Τή 21 Μαΐου πρωί 1828 Έπί τής Καρτερίας έκ Ζακύνθου Τήν περαιτέρω τύχη τοΰ σκηνώματος τοΰ πλοι­ άρχου, τή μαθαίνομε άπό δημοσίευμα τής Γεν. ’Εφη­ μερίδας, στό φύλλο τής 27 ’Ιουνίου 1828. »Τήν 5 τοΰ ένεστώτος ό καπετάν Χρήστος Φαβρίκιος διοικητής τοΰ μονοκανόνου τής ΕΛΒΕΤΙΑΣ καί άρχηγός τής έν τω Κορινθιακά) κόλπω Ελληνικής Μοίρας εύρίσκετο είς Κρυονέρι διά νά είσπλεύση είς Κορινθιακόν, έλαβε διαταγήν θά παραλάβη τό σώμα τοΰ άειμνήστου "Αστιγγος καί νά τό φέρη είς Α’ίγινα. Τήν 6η λοιπόν υπήγε είς τόν Άγ. Σώστην δπου εύρί­ σκετο τό άτμοκίνητο ή ΚΑΡΤΕΡΙΑ καί τήν αυτήν ήμέραν παρεδόθη τό λείψανον παρά τού υποπλοιάρ­ χου κυρίου ’Ιωσήφ Φαλάγκα. Ά ναχωρήσας έφθασε είς τό Λουτράκιον καί τήν έπαύριον κατά τήν 8 π.μ. άπεβιβάσθη είς γήν τό λείψανον, κανονοβολισάντων δλων τών πλοίων καί τού φρουρίου τής Κορίνθου. Έκ δέ τής ζηράς έν τάγμα στρατιωτών υπό τήν οδηγίαν τοΰ έκεϊ πολιτάρχου συνώδευσε τό λείψανον κατά τήν διάβασιν τοΰ ’Ισθμού έως είς Καλαμάκιον, έκεϊ δέ ένεβιβάσθη είς τόμύστικον ΑΘΗΝΑ καίτό συνώδευσε ό ύποφροντιστής τής ΕΛΒΕΤΙΑΣ κ. Χρ. Παπασΐμος είς Α’ίγιναν δπου τήν 16 παρέδωκεν αύτό είς τόν Διοικητήν τής Νήσου. Έκεϊ τοποθετήθηκε στή κρύπτη τοΰ ’Ορφανο­ τροφείου. Στήν πρώτη έπέτειο τοΰ θανάτου του, δηλαδή τήν 20 Μαΐου 1829 καί υστέρα άπό μακρά καί λεπτομερειακή προετοιμασία, έγινε ή μετα­ φορά καί κηδεία του στόν Πόρο μέ τήν μεγαλύτερη δυνατή μεγαλοπρέπεια καί τήν παρουσία τοΰ Κυ­ βερνήτη καί τών έπισήμων. Τή γενική κατάθλιψη, τό βαθύ σεβασμό στή μνήμη του, τήν εκτίμηση καί τήν εύγνωμοσύνη τοΰ έθνους διερμήνευσε ό Σπυρ. Τρικούπης στόν έπικήδειο λόγο του. - Θύμα έλευθερίας, θύμα φιλανθρωπισμοΰ, θύμα άληθοΰς δόζης παρουσιάζει σήμερον ένώπιον τών έπι­ σήμων φιλελλήνων, ένώπιον τοΰ πολυαρίθμου τών πολιτών πλήθους ή έπικήδειος αϋτη καί κατανυκτική τελετή- τής θυσίας ταύτης ή σημερινή ένιαύσιος μνή­ μη καλεΐ τήν Ελλάδα είς κλαυθμούς καί τήν ένδύει τά πένθιμα. '0 "Αρχών, ό πολίτης, ό φιλέλλην, δλοι προσφέρουν άμιλλώμενοι καρδιοστάλακτα δάκρυα είς τήν πάνδημον ταύτην ώραν, ώς έπάζιον στέφανον είς τόν υπέρ έλευθερίας, υπέρ φιλανθρωπισμοΰ, υπέρ άληθοΰς δόζης πρό ενός ήδη χρόνου σφαγιασθέντα. '0 ’ίδιος Κυβερνήτης τής Ελλάδος τιμών υπέρ πάντα άλ­ λον τάς άρετάς καί τάς πρός τήν πατρίδα υπηρεσίας του, συνεκάλεσε τό έθνος είς έπιτάφιον θρήνον, καί μέ

299

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

τά πασιφανέστερα σημεία τής λύπης λέγει σήμερον ό ’ίδιος εις τόν κόσμον δλον καί είς τήν ιστορίαν δ,τι αι­ σθάνεται καί δ,τι οφείλει ή Ελλάς είς τόν ύπέρ αυτής έκουσίως θυσιασθέντα. Καί ποια τά αίτια τής θυσίας ταύτης; ποία ή μαγική δύναμις ή οποία λύουσα τόν θνη­ τόν άπό τάς έξ αίματος καί συμβιώσεως σχέσεις, τόν αρπάζει άπό τούς θελκτικούς κόλπους τής ήδονής, καί άποξενώνουσα αύτόν άπό είς δ, τι τόν προσήλωσεν ή επί­ γειος ϋπαρζίς του, τόν άναιβάζει δπου ό θνητός παύει πλέον τού νά φαίνεται θνητός, καί δπου ή παλαιωθεϊσα φύσις του δλη διά μιας άνακαινίζεται; Αί, άκροαταί! ή δύναμις αύτή δέν είναι, δχι, άπό τήν γήν γεννή­ τορα έχει τόν ουρανόν φως, άλήθεια καί άθανασία περιχύνεται κύκλω της· ή δύναμις αύτή είναι εκείνη τήν όποιαν, δταν ό δημιουργός τοΰ παντός εμψύχωσε τό χώμα, τήν άνεφύσησεν είς τό πλάσμα τών χειρών του, έμφυτεύσας είς τήν καρδίαν του τήν άγάπην πρός τόν πλησίον, καί μάλιστα τόν πάσχοντα πλησίον. Τό θειον τοΰτο αίσθημα τό όποιον ενδύει τήν θνητήν φύσιν μέ άθανασίαν καί φέρει είς τήν άληθή δόξαν, αν καί κοι­ νόν είς δλους, δέν βασιλεύει παρά είς έκείνας τάς εύγενεΐς ψυχάς δσας ένάρετος καί ελευθέριος άγωγή, υπό τήν αιγίδα άνθρωποπρεπών νόμων, ευτύχησε νά άποκαταστήση αξίας τής πλαστουργικής χειρός άπό τήν όποιαν έλαβαν τό είναι. Τοιαύτης φύσεως είναι ή παρούσα θυσία, τοιοΰτος είναι ό προκειμένος είς κλαυθ­ μόν νεκρός. Αύτοΰ τοΰ θείου αισθήματος τής πρός τόν πλησίον άγάπης πανηγυριστής, αύτοΰ τού εθνικού κλαυθμού συμμέτοχος έρχομαι καί εγώ νά γενώ σήμερον μέ μικράς άναμνήσεις τών ύπέρ τής Ελλάδος άγώνων καί έπιθυμιών του. Μακρότατος ό λόγος, γεμάτος άπό χειμαρρώδη ώραιολογία, πού μείωνε τίς υψηλές έννοιες τίς όποιες πράγματι περιείχε, τελείωνε έτσι: Φραγκίσκου Χάστιγγος τοΰ δι ’ άγάπην τοΰ πολλά παθόντος πλησίον σφαγιασθέντος, μνησθείη Κύριος ό Θεός έν τή βασιλεία αύτοΰ. ’Εκφραστικότερος ήταν ϊσως ό Γ. Τερτσέτης, ό όποιος σέ λόγον του, πού δέν έκφωνήθηκε, έλεγε άνάμεσα στ’ άλλα τά έξης. — '0 "Αστιγξ... θέλοντας ν ’ άποχτήσει χώρα έλληνι­ κή άπό τά χέρια τοΰ εχθρού φονεύθηκε. ' Ο ερχομός του μάς είχε μηνύσει τήν άρετή του, ό θάνατος άπένειμε τήν έπικύρωση. »Πόση εμπιστοσύνη ό ένάρετος είχε τάξει είς τά λαμπρά του φρονήματα θά φανερώνεται άπό τήν άφοβία του είς τούς πολέμους. Οί κίνδυνοι δέν τόν ηύραν ποτέ νά συλλογιέται διά τήν ζωή του, άλλά διά τήν ύπόληψη τής άνδρείας του. Πολύτιμος άνθρωπος ώς έλληνας, έτίμησε μέ τό αιμα του τήν πατρίδα μας. Ή καλή του καρδιά τόν είχε κάμει φιλάνθρωπον, τό ορθό του λο­ γικό είδε τό άθάνατο κάλλος τής δικαιοσύνης, ή με­ γάλη ευψυχία του όρέχθηκε θαυμάσιο έργο, τήν ελευ­ θερία ένός έθνους καί ή. άνδρεία του συνεπήγετο τό

300

πράγμα είς τά δρια τής ζωής, έκεϊ δπου τό κορμί άγκαλιάζει τό χάρο.

Ν. Λαθρεμπόριο πολέμου καί ’Αποκλεισμός α. Λαθρεμπόριο πολέμου Άπό τήν πρώτη κιόλας ήμέρα τής διοικήσεως τοΰ Άντώνη Οικονόμου εφόδιαζε ή "Υδρα κάθε καράβι πού ξεκινούσε γιά περιπολία ή άλλην έπιχείρηση μέ μιά πατέντα (δίπλωμα), πού ήταν μαζί καί διακήρυξη. Κι αύτήν, οΓ Υδραίοι τήν έστειλαν καί στ’ άλλα δυό νησιά, τά Ψαρά καί τίς Σπέτσες, δπου οί πρόκριτοι ακολούθησαν τό παράδειγμά τους. 'Η παλαιότερη πού γνωρίζομε έχει χρονο­ λογία 16 ’Απριλίου 1821 καί δημοσιεύεται στό Άρχεΐον τής νήσου "Υδρας. Άφοΰ έξηγεΐ τό λόγο, γιά τόν όποιο πήραν οί "Ελληνες τά όπλα, παρακαλεΐ τούς άρχοντες τών θαλασσίων καί ήπειρωτικών δυ­ νάμεων όλων τών ευρωπαϊκών κυβερνήσεων νά μή εμποδίσουν τό ελληνικό πλοίο πού φέρει τό δί­ πλωμα στήν έκπλήρωση τής αποστολής του, άλλά καί νά τό συνδράμουν. ’Αξίζει νά τό διαβάσουμε: Έν όνόματι Θεού τοΰ Παντοκράτορας, »Τό έλληνικόν έθνος βεβαρυμένον πλέον νά στενάζη ύπό τόν σκληρόν ζυγόν, ύπό τόν όποιον τέσσαρας περίπου αιώνας καταθλίβεται έπονειδίστως, τρέχει μέ γενικήν καί ομόφωνον ορμήν είς τά δπλα, διά νά κατασυντρίψη τάς βαρείας άλύσους τάς ύπό τών βαρβάρων Μωαμετάνων περιτεθείσας είς αύτό. Τό ιερόν δνομα τής ελευθερίας άντηχεϊ είς δλα τά μέρη τής Ελλάδος καί πάσα έλληνική καρδιά άναφλέγεται άπό τήν επι­ θυμίαν του νά έπαναλάβη τό πολύτιμον τοΰτο δώρον τοΰ Θεοΰ ή νά άπωλεσθή είς τόν ύπέρ τούτου άγώνα. » 'Ημείς οί προύχοντες, οί συγκροτοΰντες τήν διοίκησιν τής νήσου ταύτης, έπιτρέπομεν είς τόν καπιτάν Φραγκίσκον Δοντάν τοΰ πλοίου ό Θεμιστοκλής, τό όποιον έχει κανόνια 12 καί άλλα πολεμικά δπλα ύπό τήν έλληνική σημαίαν νά ύπάγη μετά τοΰ πλοίου τούτου, δπου ήθελε κρίνει ωφέλιμον καί άναγκαϊον εις τόν κοι­ νόν άγώνα καί νά ενεργή κατά τών οθωμανικών δυνά­ μεων ξηράς τε καί θαλάσσης, πράττων πάν δ, τι συγχωρεϊται είς νόμιμον πόλεμον, έως ου ή ελευθερία καί ανεξαρτησία τοΰ έλληνικοΰ έθνους νά άποκατασταθή μέ στερέωσιν. »Παρακαλοΰμεν δλους τούς άρχοντας τών θαλασ­ σίων καί ήπειρωτικών δυνάμεων πασών τών ευρωπαϊ­ κών εξουσιών δχι μόνον νά μήν έπιφέρωσι κανέν έμπόδιον είς τό πλοϊον τοΰτο καί είς τάς ένεργείας τής άποστολής αύτοΰ άλλά καί νά προσφέρουν είς αύτό πάσαν βοήθειαν καί ύπεράσπισιν, συγχωρουμένην άπό τήν ουδετερότητα αύτών. Έξεδόθη είς τήν Καγκελλαρίαν τής νήσου "Υδρας τή 16 ’Απριλίου 1821 έ.π.

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

Τό κείμενο ήταν γραμμένο στά ελληνικά αρι­ στερά καί στά ιταλικά ή γαλλικά δεξιά, μποροΰσε δέ νά είναι χειρόγραφο ή έντυπο. Τό παλαιότερο πού γνωρίζομε είναι τό παραπάνω τής 16 ’Απριλίου 1821 καί είναι έντυπο, τυπωμένο άπό τόν Νικόλαο Μπαρόντζη, τό Σαλωνίτη, στή Σύρα. ’Οργανωτικό όμως πνεύμα ό Οικονόμου έδωσε ταυτόχρονα οδηγίες στούς έντιμοτάτους κυρίους καπεταναίους τοΰ ελληνικού στόλου, γιά τό σεβασμό πού οφείλουν στούς κανόνες τοϋ διεθνούς δικαίου. 'Ο αγώνας, τούς έλεγε, άπέβλεπε στό νά έκδιώξει τόν τύραννο καί μόνον αύτόν είχαν αποστολή νά βλάψουν. ’Όφειλαν επομένως νά σεβασθοΰν τά δικαιώματα τών πολιτισμένων έθνών τής Εύρώπης. Είναι χαρακτηριστική ή προσφώνησή του: τιμιώτατοι καί άνδρειότατοι καπεταναϊοι τοΰ ελληνικού στόλου καί σείς γενναίοι ναΰται καί πολεμισταί, καί αξιόλογα τά γραφόμενα του: — ... Πρέπει λοιπόν, άνδρεΐοι άδελφοί, νά φερώμεθα είς όλα μας τά κινήματα μέ τάξιν, μέ γνώσιν καί μέ μεγαλοψυχίαν. Άπό σάς, άδελφοί, προσμένει τό γένος τήν ελευθερίαν του- άπό σάς έχει νά δοξασθεϊ ή 'Ελ­ λάς. ’Έχετε λοιπόν τήν ανδρείαν ένωμένην μέ τήν τιμήν. ’Άς μή πειράξη κανείς τούς όμοπίστους καί ομογενείς, άλλ ’ έξ εναντίας νά τούς βοηθήτε καί νά τούς εγκαρδιώ­ νετε. 'Ομοίως, άδελφοί, νά μή πειράζετε καράβια ευρωπαϊκά, άλλά νά φέρεσθε είς αυτά φιλικώς. "Οταν άπαντήσετε κανέν καράβι μέ σημαίαν εύρωπαϊκήν, τό όποιον νά έχη τούρκικα άρματα καί άλλας πολεμι­ κός μουνιτξιόνας (πολεμοφόδια) νά παίρνετε τάς εχθρικός μουνιτξιόνας, δίδοντες τόν συμφωνημένον ναύλον τοΰ καραβιού. Άν έχη τό ευρωπαϊκόν καράβι στράτευμα τουρκικόν, νά τό υποχρεώνετε νά γυρίξη όπίσω καί νά άφήνη τούς Τούρκους έκεϊ άπό όπου τούς έπήρε ή νά τούς ρίπτη είς κανέν ερημονήσι. Δέν συμ­ φέρει είς άλλην καμμιάν περίστασιν νά κάμνετε τήν παραμικρόν ένόχλησιν είς Ευρωπαίους, διά νά μή προξενήσωμεν παράπονα καί άκολουθήση καμμιά έχθρα. "Υδρα 16 ’Απριλίου 1821 Οί κάτοικοι τής νήσου "Υδρας Γ. Τρίπος, Καγκελλάριος

Κανόνες τοΰ διεθνούς δικαίου ήταν οί αρχές τίς όποιες είχαν αποδεχθεί τά διάφορα κράτη καί πιεζόμενη, ή ’Αγγλία, όταν ή τσαρίνα Αικατερίνη Β' συγκάλεσε τή Σουηδία, Δανία, Πρωσία, Νεάπολη καί Πορτογαλία σέ Ένωση Ενόπλου Ουδετερό­ τητας. Οί αρχές αύτές ήταν: α. ή σημαία καλύπτει τό εμπόρευμα έκτος άπό τά είδη, πού είναι διεθνώς άνεγνωρισμένα ώς λαθρεμπόριο πολέμου. β. οί ούδέτεροι έχουν ελεύθερη προσπέλαση στούς λιμένες τών εμπολέμων. γ. ό ναυτικός αποκλεισμός τών παραλίων άναγνωρίξεται μόνο, άν είναι καί διατηρείται πραγματικός.

Δυό ή τρεις μέρες άργότερα θύμιζε ό Οικονόμου στούς καπεταναίους ότι ή ούδέτερη σημαία καλύ­ πτει καί προστατεύει τίς έχθρικές πραγματείες καί γι’ αύτό πρέπει νά έξακριβώνουν άν τά ούδέτερα καράβια μετακομίζουν πολεμικά εφόδια ή στρατεύματα έχθρικά. Καί σ’ αύτή μόνο τήν περί­ πτωση νά τά έμποδίζουν άπό τό ταξίδι τους δηλαδή νά παραλαμβάνουν τά πολεμικά έφόδια, πληρώνον­ τας τό ναΰλο ή, άν μεταφέρουν στρατεύματα, νά τά γυρίζουν πίσω, στόν τόπο άπό τόν όποιο τά παρέλαβαν. — Νά μή συγχωρήσετε, έλεγε ή διαταγή, νά τούς γίνεται βίξιτα βιαστικώς, ώστε νά τούς ξητάτε τά χαρ­ τιά των διά νά τά έξετάξετε. ’ Η άποστολή τους επομένως στό θέμα αύτό έγκειτο στό νά έλέγχουν προσεκτικά άν τά καράβια μεταφέρουν πολεμοφόδια ή στρατιώτες καί τότε μόνο νά ένεργοΰν μέ τόν τρόπο πού είπαμε (άνθ. 43). Οί καπεταναϊοι όμως κι οί συντροφοναΰτες έκμεταλλευόνταν αύτή τή διαταγή καί μέ τό πρόσχη­ μα διώξεως τοΰ λαθρεμπορίου λεηλατοΰσαν τά ευ­ ρωπαϊκά καράβια καί άρπαζαν τά ξένα εμπορεύ­ ματα. 'Όταν ό Δημήτριος ' Υψηλάντης έφθασε άπό τήν Τεργέστη στήν 'Ύδρα τήν 8η ’Ιουνίου 1821 καί διοργάνωσε τή διεύθυνση τοΰ ’Αγώνα, έθέσπισε τόν τρόπο, κατά τόν όποιο μποροΰσε νά γίνεται ή καταδρομή άπό τά ελληνικά πλοία. 3) "Οποιος θέλει νά άρματώση καράβι καί νά έκβή είς κούρσος, πρέπει νά παίρνη άπό τούς εφόρους τοϋ τόπου του αποδεικτικόν τής τιμιότητος καί άξιότητός του, καί μέ τό άποδεικτικόν τοΰτο νά έρχεται είς μίαν τών τριών άνώτέρω νήσων διά νά λαμβάνη τήν άδειαν. 4) "Οποιος έξ εναντίας ήθελε πιασθή χωρίς νά έχη τήν προειρημένην άδειαν, ό τοιοΰτος νά κρίνεται καί νά παιδεύεται κατά τούς νόμους άπό τήν έθνικήν Βουλήν. 5) "Οποιος δέ, άφ ’ ου λάβη τήν άδειαν καί έκβή είς τό κοϋρσος, ήθελε παραβή τάς διαταγάς καί νόμους όποϋ τοΰ δίδονται άπό τήν γενικήν εφορείαν, ό τοιοΰτος θέλει κρίνεται καί παιδεύεται άπό τήν αυτήν έθνικήν Βουλήν κατά τούς νόμους (βλ. καί άνθ. 44). Φαίνεται πώς τό θέμα άποτελοΰσε μόνιμη καί βασική φροντίδα τών νησιωτών προκρίτων, άν κρί­ νουμε άπό τίς ειδικές οδηγίες, πού δόθηκαν στά καράβια, τά όποια κατά τήν εκστρατεία τοΰ Άλ. Μαυροκορδάτου στή Δυτική 'Ελλάδα διωρίσθηκαν νά δράσουν στά νερά έκεΐνα. Εύγλωττο είναι τό σχετικό κείμενο. Ερμηνεία διά τούς πέντε καπεταναίους 'Υδραίους τούς διοριξομένους διά τά παράλια τής Δυτικής Ελ­ λάδος. Αον. Μέλλοντες νά άπεράσετε άπό τήν Ίονικήν

301

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι θάλασσαν καί είς αυτήν σχεδόν νά κάμετε τάς πράξεις σας, πρέπει νά παρατηρήσετε καλά νά μήν αφήνετε καμμίαν βάρκαν νά πλησιάση είς καμμίαν Ίονικήν νή­ σον κατοικουμένην ή έρημον, οϋτε διά ψάρευμα, οϋτε διά όποιανδήποτε άλλην αιτίαν. Μόνον είς καμμίαν μεγαλωτάτην άνάγκην, ή άκρον κίνδυνον, σάς είναι συγχωρημένον νά πιάσετε είς κανένα Ίονικόν τόπον. Τότε όμως πρέπει νά έχετε τήν μεγαλυτέραν προσο­ χήν, διά νά μήν λείψη τινάς άπό τοΰ νά φυλάττη δλην τήν ευταξίαν καί σέβας πρός τάς τοπικός εξουσίας. Βον. Είς ολον τόν καιρόν τής εκστρατείας σας ταύτης υπακούσατε είς τάς διαταγάς, τάς οποίας ήθελε σάς δώσει ό εκλαμπρότατος πρόεδρος τοΰ ’Εκτελεστικού Σώματος κύριος Α. Μαυροκορδάτος, διά τάς οσας πράξεις μέλλει νά κάμετε. Γον. "Εχετε δλην τήν προσοχήν νά φυλάττετε άκριβώς τούς νόμους μας περί τών ευρωπαϊκών σημαιών, σεβόμενοι αύτάς καί μή πειράζοντες καμμίαν αυτών είς τό παραμικρόν. Μάλιστα δέ είς τήν παρούσαν εκστρα­ τείαν, ήτις γίνεται είς τήν Ίονικήν θάλασσαν, χρειάζε­ ται ή μεγαλυτέρα έπαγρύπνησις, διά νά μή δώσετε παραμικράν αιτίαν δυσαρεστήσεως είς τήν ’Αγγλικήν ή τήν Ίονικήν Διοίκησιν. Δον. ’Εάν έχετε νά βιξιτάρετε κανένα ευρωπαϊκόν πλοϊον, άς ύπάγη ό ’ίδιος ό καπιτάνος πέρνονας μαζί του ολίγους καί τούς τακτικωτέρους ανθρώπους, καί άν άναβή μέσα είς τό ουδέτερον, άφ ’ ου έκαμε τήν βίξιταν μέ δλην τήν ευγένειαν καί τάξιν, άς λάβη γράμμα άπό τόν Εύρωπαϊον καπιτάνον άποδεικτικόν δτι δέν τόν έπείραξεν εις τό παραμικρόν, οϋτε αυτός, οϋτε οί λοι­ ποί ναΰται του. Εον. ’Έχετε πρό οφθαλμών, δτι Τούρκους καί πράγμα τουρκικόν δέν ήμπορεϊτε νά έγγίζετε, δταν εύρίσκεται υποκάτω είς οίανδήποτε ευρωπαϊκήν ση­ μαίαν. Οί πρόκριτοι τής νήσου "Υδρας "Υδρα τή 9 Μάϊου 1822 (βλ. καί άνθ. 45, 46, 47, 48) ’Αρχές ’Ιανουάριου τοΰ 1823 έγιναν ταραχές στήν "Υδρα, γιατί τά άνεργα πληρώματα ζητούσαν πόρους νά ζήσουν. ’Ήθελαν νά καθορισθεΐ ή δια­ νομή άπό τίς λείες κατά τρόπον εύνοϊκότερο γι’ αυτούς. Γι’ αύτό έκδόθηκε σχετική απόφαση τών προκρίτων τής "Υδρας, ή όποια ικανοποιούσε τίς επιθυμίες τών πληρωμάτων. (Περιλαμβάνεται αυ­ τούσια στόν τίτλο Λάφυρα τοΰ κειμένου Πώς Συν­ τηρήθηκε ό ’Αγώνας 7, Γ-Ιδ). Ή απόφαση όμως αύτή έπανήλθε στό θέμα τής καταδρομής, μέ τήν παρακάτω διάταξη, πράγμα πού σημαίνει δτι κάτι δέν πήγαινε καλά στήν δλη υπό­ θεση. "Οτι δηλαδή οί "Ελληνες ναυτικοί δέν έφάρμοζαν τίς ύφιστάμενες διαταγές γιά τό σεβασμό τής σημαίας τών ούδετέρων - Οί καπιτάνοι καί οί συντροφοναΰται τών καραβιών τά όποια μέλλει νά έκβοΰν είς τό κούρσας κατά τών

302

’Οθωμανών, έπιτάττονται νά άκολουθήσουν ώς κά­ τωθεν. α) Παραγγέλλονται θερμώς ο'ίτε καπιτάνοι καί συντροφοναΰται νά σέβωνται είς άκρον καί νά μή πει­ ράζουν είς τό παραμικρόν τάς φράγκικας σημαίας κατά τούς πρώην έκδοθέντας νόμους, γνωστούς είς άπαντας. β) (όμιλεΐ γιά τίς πρέζες). (Σ) Ύδρα τή 31 Ίανουαρίου 1823 Οί πρόκριτοι τής νήσου "Υδρας

Σέ άλλη δέ περίσταση άργότερα, 28 ’Ιουνίου 1823, οί πρόκριτοι τής "Υδρας, άπηύθυναν πρός τούς καπεταναίους καί τά πληρώματα έντολή μέ τό ’ίδιο περίπου περιεχόμενο γιά τίς λείες μέ τήν εξής προσθήκη. - Παραγγέλονται διά τήν άγάπην καί τήν τιμήν τής Πατρίδος, δλοι οί καπεταναϊοι καί συντροφοναΰται νά μήν πλησιάσουν είς ευρωπαϊκά πλοία, διά νά ήμπορέσωμεν πάντοτε έλευθέρως καί έντίμως νά καταπολεμήσωμεν τούς εχθρούς ήμών Τούρκους καί οϋτως νά έχη πάντοτε οικονομίαν ό λαός μας καί δόξαν ή Πατρίς μας.

β. ’Αποκλεισμός ’Ενώ όμως οί πρόκριτοι έβγαζαν άλλεπάλληλες διαταγές καί παραινέσεις γιά τό σεβασμό τών ούδε­ τέρων στή θάλασσα, έκεΐνοι, οί ούδέτεροι, κυρίως άπό συμφέρον κινούμενοι, έκτελοΰσαν στρατιωτι­ κές μεταφορές πρός όφελος τοΰ έχθροΰ, καθ’ δλη τήν έκταση τοΰ Αιγαίου καί τής ’ Ανατ. Μεσογείου. Κι αύτό σέ μεγάλη κλίμακα. Γράμμα άπό τή Σύμη, τόν Αύγουστο τοΰ 1821, έλεγε δτι κάθε μέρα περ­ νούσαν άπό τό Καστελλόριζο ευρωπαϊκά καράβια μέ φράγκικη σημαία πού μετέφεραν έφόδια τοΰ Μεχμέτ Άλή, γιά τουρκικούς τόπους. Τό αναφέρει ό Κόκκινος. Ήταν φυσικά άδύνατο στό ναυτικό τών 'Ελλή­ νων νά άστυνομεύσει τίς άπέραντες έκτάσεις τής θάλασσας. ’Από τό άλλο μέρος πολλά άπό τά «ούδέτερα» αύτά πλοία πραγματοποιοΰσαν τό λαθρε­ μπόριο τοΰ πολέμου μέ προορισμό τίς έπαναστατημένες περιοχές καί κυρίως τά φρούρια, τά όποια πολιορκοΰντο άπό τούς "Ελληνες. Είδαν τότε οί 'Έλληνες δτι ματαιοπονούσαν πολιορκώντας τά φρούρια καί τίς οχυρές θέσεις άπό τήν ξηρά, έφ’ όσον έκεΐνα μπορούσαν νά παίρνουν ένίσχυση άπό τή θάλασσα. Καί μάλιστα άνεμπόδιστα... Γι’ αύτό άποφάσισαν νά έφαρμόσουν τόν άποκλεισμό τών έχθρικών παραλίων (άνθ. 49-53).. Βαρυσήμαντη πράξη, στό σοβαρό αύτό θέμα τοΰ ναυτικοΰ άγώνα, άπετέλεσε ή διακήρυξη τοΰ Άλ. Μαυροκορδάτου, πού έγινε στήν Κόρινθο τήν 23 Μαρτίου 1822. Δηλοποιοΰσε μ’ αύτήν, πρός πάντα ενδιαφερόμενον ό Πρόεδρος τοΰ ’Εκτελε­ στικού, τόν άποκλεισμό τών παραλίων μερών στήν

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

’Ήπειρο, τήν Εύβοια, τή Θεσσαλία καί τή Μακε­ δονία, άπό τήν Έπίδαμνο ώς τή Θεσσαλονίκη, τά όποια βρίσκονταν άκόμη στήν κατοχή τοΰ έχθροΰ, καθώς καί τόν άποκλεισμό τών λιμανιών στά νησιά τοΰ Αιγαίου, τίς Σποράδες καί τήν Κρή­ τη. Ή Διακήρυξη κοινοποιήθηκε στούς προξένους όλων τών χωρών, οί όποιοι ένδιέτριβαν μέσα στήν έλληνική επικράτεια. Οί "Αγγλοι δμως καθώς καί άλλοι Ευρωπαίοι, πού δέν άναγνώριζαν τούς "Ελ­ ληνες ώς έμπολέμους, δέν θεώρησαν νόμιμο τόν άποκλεισμό καί γι’ αύτό ισχυρίζονταν δτι, άνεφοδιάζοντας τίς τουρκικές θέσεις, δέν παρεβίαζαν τούς διεθνείς κανόνες. "Οπως έγινε τόν ’Ιούνιο τοΰ 1821, δταν οί ’Άγγλοι άνεφοδίασαν τό πολιορκούμενο άπό τούς "Ελληνες Ναύπλιο. "Οπως έγινε έπίσης μέ τούς Αύστριακούς, οί όποιοι κατ’ έπανάληψη παραβίασαν τόν άποκλεισμό άπό τούς "Ελληνες τών έχθρικών παραλίων. Πραγματικά. Κατά τόν ’Ιούνιο τοΰ 1822 ό κ. Βουράτοβικ κυβερνήτης αυστριακού πολεμικού βρικίου επί τοΰ όποιου έπέβαινε καί ό κ Τσέν αυστριακός πρόξενος, έσυνόδευσε είς τόν Κορινθιακόν, πολιορκούμενον άπό ελληνικά πλοία (8 βρίκια), Αυστριακά πλοία μέ ζωοτροφίας. Οί κυβερνήται τών ελληνικών δέν είχον τήν άδειαν νά τό εμποδίσουν. Περί τά τέλη τοΰ αύτοΰ έτους ό κ. Άρμένης Κυβερνήτης Αυστριακής φρεγάτας, εναντίον τής δοθείσης ύποσχέσεώς του πρός τόν Α. Μιαούλη πολιορκοΰντα τόν Κορινθιακόν, είσήγαγε μία πολλάκα μέ γούμενας καί άλλα χρήσιμα σχοι­ νιά διά τά έντός τοΰ κόλπου τουρκικά πλοία. Ή άποκλείουσα έλληνική δύναμις είχε έμποδίσει τήν πολάκα καί ό κ. Άρμένης τήν ελευθέρωσε δίς μέ ύπόσχεσιν νά τήν συνοδεύση είς τήν Ζάκυνθον καί αντί τής Ζακύν­ θου τήν συνώδευσε έντός τοΰ κόλπου. '0 αύτός κ. Άρμένης έλυσε μέ βία τόν αποκλεισμόν τοΰ Εύρίπου (1822) καί είσήγαγε τροφός είς τό φρούριον. (άπό τή Γεν. ’Εφημερίδα τοΰ Ναυπλίου 27 Νοεμβρίου 1827)

Τό Νοέμβριο τοΰ 1822 έξέδωκε ή Προσωρινή Διοίκησις τής 'Ελλάδος έπεξηγηματική έγκύκλιο, μέ τήν όποια προσδιόριζε τρία πράγματα: τό σκοπό τοΰ άποκλεισμοΰ, τά άκριβή όρια καί τήν έπιβαλλόμενη στά ελληνικά πολεμικά διαγωγή, άπέναντι στούς ούδετέρους. 'Ως πρός τά δρια περιόριζε τόν άποκλεισμό άπό τήν Πρέβεζα μέχρι τό Βώλο, σ’ δσα φρούρια κατακρατούσε άκόμη ό έχθρός, κα­ θώς καί στά φρούρια τής Κρήτης καί τής Εύβοιας. "Ολα τά άλλα παράλια, τά έκτεινόμενα άνάμεσα στά άποκλεισμένα φρούρια ήταν άνοικτά καί έλεύθερα στό έμπόριο τών χωρών τής Εύρώπης (άνθ. 54). Τίς ήμέρες δμως έκεϊνες έγινε κάτι σημαντικό, στό θέμα τοΰ άποκλεισμοΰ, μέ γενικότερες επιπτώ­ σεις στόν δλο τών 'Ελλήνων ναυτικόν άγώνα. 'Ο

πλοίαρχος Χάμιλτον, διοικητής τής βρεταννικής μοίρας στήν ’Ανατολή, άναγνώρισε στά ελληνικά πολεμικά, τό δικαίωμα νηοψίας στά έμπορικά πλοία τών ’Άγγλων. Τοΰτο έγινε μέ διακήρυξή του τήν όποια έβγαλε στό λιμάνι τής Μήλου, τέλη ’Οκτω­ βρίου 1822 (π. ήμ) καί άπηύθυνε στούς ’Άγγλους προξένους τοΰ Λεβάντε. Τό κείμενο, σέ έλληνική απόδοση κείνης τής έποχής, έχει ώς εξής: — Άπό τοΰ νυν καί είς τό έξής δέν θέλει άνεχωμαι πλέον είς κανένα καράβι, όπου θέλει έπιχειρισθή νά μετακόμιση τροφός ή πολεμικά εφόδια είς λιμένας ήδη πολιορκημένους κατά γήν καί θάλασσαν ένεκεν τούτου θεωρώ ώς χρέος μου νά παύση αύτή ή μεσολάβησις εύθύς όπου έκδώσω τήν παρούσαν έίδησιν, διότι ή τοιαύτη μεσολάβησις άναιρεϊ τήν ύπάρχουσαν ούδετερότητα... Ή εύμένεια του πρός τούς "Ελληνες, πού τήν έδειξε τότε καί άργότερα σ’ δλο τόν Άγώνα, τόν οδηγεί στή δικαία κρίση. Γιατί πραγματικά παρα­ βιάζει μέ σκαιότητα τήν ούδετερότητα όποιος ένισχύει έναν άπό τούς άντιπάλους, πηγαίνοντάς του έφόδια καί ένισχύσεις. Καί προειδοποιεί ό Χάμιλ­ τον μέ ρεαλισμό τούς ένδιαφερομένους γιά τόν κίν­ δυνο, πού διατρέχουν. Γιά όσους, λέγει, ταξιδεύουν σέ τέτοιους άποκλεισμένους λιμένες ό κίνδυνος βαρύνει καθ’ ολοκληρίαν τούς πραγματευτές καί τούς καραβοκυραίους. Τό αντίθετο δέ, προστατεύ­ ονται οί Τοΰρκοι καί ή ιδιοκτησία τους, έφ’ δσον δέν είναι στρατιώτες καί κατευθύνονται σέ μή άποκλεισμένους λιμένες. Συνετή ή έλληνική κυβέρνηση δέν έκμεταλλεύθηκε τήν εύνοϊκή διακήρυξη, άλλά γιά λόγους γενι­ κότερης πολιτικής έτήρησε συγκρατημένη στάση. Στίς οδηγίες πού στέλνει ορίζει δτι τά άγγλικά πλοία καί οί πραγμάτιες πού μεταφέρουν, έφ’ δσον δέν άποτελοΰν έχθρική ιδιοκτησία, θά άπομακρύνονται άλλά δέν θά κονφισκάρονται (κατάσχονται). Στά πλοία τών άλλων χωρών νά έξακολουθήσουν νά φέρονται δπως μέχρι τότε. Δηλαδή νά τά άπομακρύνουν καταλλήλως άπό τά πολιορκούμενα μέρη, χωρίς δμως νά βάζουν χέρι σέ δσα σκεπάζει ή ση­ μαία. Προανάκρουσμα τής κατόπιν άγγλικής πολιτι­ κής θά μποροΰσε νά χαρακτηρισθεΐ ή τίμια αύτή φωνή τοΰ ’Άγγλου πλοιάρχου. Γιατί τό Σεπτέμ­ βριο τοΰ 1823 ή άγγλική κυβέρνηση, μέ υπουργό τών έξωτερικών τόν Γεώργιο Κάνιγγ, άνεγνώρισε τόν άποκλεισμό πού είχαν έπιβάλει οί 'Έλληνες σ’ ορισμένες περιοχές άπό τήν Πρέβεζα στό Βώλο καί στά παράλια τής Κρήτης καί τής Εύβοιας. 'Όταν τό 1824 ή έλληνική κυβέρνηση έμαθε άπό πράκτορές της στήν Αίγυπτο δτι ό Μωχάμετ Άλυ είχε ναυλώσει άμέτρητο πλήθος ξένα καράβια (γύρω στά 120) γιά νά μεταφέρει στήν Πελοπόν­ νησο στρατό καί έφόδια, έδήλωσε πώς δέν άναγνω-

303

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

ρίζει πλέον τό άξίωμα δτι ή ούδετέρα σημαία καλύπτει τό έμπόρευμα (βλ. καί άνθ. 55). Καί τήν 27 Μαΐου 1824 έξέδωκε τήν παρακάτω διακήρυξη: - Τά τοιαΰτα πλοία καί οί έν αΰτοϊς ναΰται όποιαν ση­ μαίαν καί άν έπιφέρωσι, δέν θέλουν θεωρηθή πλέον ώς άνήκοντα είς ουδέτερον έθνος, άλλ ’ ώς εχθρικάώς τοιαΰτα δέ θέλουν καταπολεμηθή, πυρποληθή, βουλιασθή καί καή συν τοϊς ναύταις των άπό τά πλοία τοΰ ελληνικού στόλου καί άπό κάθε ελληνικήν δύναμιν εις τήν οποίαν θέλουν ύποπέσουν. Τοΰτο φυσικό ήταν νά έξοργίσει τίς διάφορες χώρες καί προπάντων τήν ’Αγγλία, γιά τήν όποια ήταν θρασυτάτη πρόκλησις μιας άνυπάρκτου διοικήσεως. Γι’ αύτό διέταξε τόν Φρέντερικ ’Άνταμ, ’Αρμοστήν τότε στά 'Επτάνησα, νά άπαιτήσει τήν άμεσο ανάκλησή της. Καί φυσικά ό ’Άνταμ δέν ολιγώρησε: Στήν άρχή έστειλε γράμμα στήν Προ­ σωρινή Διοίκηση τής Ελλάδος, ζητώντας τήν ανά­ κληση τής άποφάσεως. Κατόπιν έστειλε στό Ναύ­ πλιο ναυτική μοίρα άπό μιά φρεγάτα καί δυό βρίκια, μέ τό ναύαρχο Neale. Μόλις ή ναυτική μοίρα άγκυροβόλησε στό Ναύπλιο, τή 2α Σεπτεμβρίου 1824, βγήκαν άπό τά άγγλικά πλοία τρεις άξιωματικοί, οί όποιοι παρου­ σίασαν στόν Πρόεδρο τοΰ Έκτελεστικοΰ, Γεωργ. Κουντουριώτη, τελεσίγραφο δύο ώρών, μέ τούς εξής όρους. α. Νά δηλώσει άν δέχεται ή όχι ν’ άνακαλέσει τή διακήρυξη β. ’Άν ναί, νά δημοσιεύσει σέ 24 ώρες τήν ανάκλησή της Σέ εναντία περίπτωση οί ’Άγγλοι θά βούλιαζαν τόν ελληνικό στόλο. Μπρος στόν κίνδυνο νά δημιουργήσει ένα πανίσχυρο εχθρό τής Έπαναστάσεως ό Κουντουριώτης ύπέκυψε. Καί δημοσίευσε τήν ’ίδια μέρα καινούρια διακήρυξη, μέ τήν όποια άκύρωνε τήν προγενέστερη. ’Έβαλε μόνο τόν αντιπρόεδρο Μπόταση, νά τήν ύπογράψει. Έν τούτοις τό Δεκέμβριο τοΰ 1824 σημειώθηκε σοβαρό έπεισόδιο. Τά ύδραίικα καί σπετσιώτικα πλοία πού στάλθηκαν γιά νά λύσουν τήν πολιορκία τοΰ Αίτωλικοΰ, καταδιώκοντας μία τουρκική ναυ­ τική μοίρα άνάγκασαν τά σκάφη της νά έξοκείλουν στίς άκτές τής Λευκάδος καί τής ’Ιθάκης. ’Εκεί βγήκαν τά ελληνικά πληρώματα καί κατέσφαξαν τούς Τούρκους. Καθώς τό έδαφος ήταν ούδέτερο, δίκαια οί άγγλικές άρχές έζήτησαν αύστηρές κυρώ­ σεις γιά τούς ύπεύθυνους. Μέ πολύ δυσκολία τακτο­ ποιήθηκε τό ζήτημα. Τό έτος δμως 1825 υπήρξε εύτυχέστερο τοΰ 1824, στό θέμα τοΰ άποκλεισμοΰ. Τό μήνα Σεπτέμ­ βριο (30-9-1825) ή βρεταννική κυβέρνηση κοινο­ ποίησε τήν εξής βασιλική διακήρυξη. - Ή A. Β. Μεγαλειότης διατάσσει: όλοι οί υπήκοοι τής Α.Μ. νά τηρούν αύστηρώς τά χρέη τής ουδετερό­ 304

τητας τόσον πρός τήν ’Οθωμανική Πύλην δσον καί πρός τούς "Ελληνας, καθώς καί πρός άλλους λαούς έν ειρήνη διάγοντας πρός τήν Α.Μ., νά σέβωνται προσέτι όλων έν γένει καί έκάστου κατά μέρος πολεμικά δικαιώ­ ματα, τήν ένέργειαν τών όποιων άπήτησε πάντοτε δι­ καιωματικά ή Α.Μ., οσάκις εύρέθη έμπεπλεγμένη είς πόλεμον. Λίγους μήνες άργότερα, όταν ό Χάμιλτον πέρα­ σε άπό τήν "Υδρα, συνάντησε πάνω στό Κάμπριαν, τούς 'Υδραίους, Ά. Μιαούλη, Μιχ. Οικονόμου καί Έμ. Τομπάζη. Χρονολογία: 7Δεκεμβρίου 1825. Έκεϊ τούς έδειξε τίς οδηγίες όπου είχε γιά τήν έπίσκεψη (νηοψία) τών ξένων πλοίων άπό τά ελληνικά κατα­ δρομικά. Σύμφωνα μέ επιστολή, άπό 9-12-1825, πού έστειλαν οί 'Υδραίοι πρόκριτοι στούς έκπροσώπους των στό Ναύπλιο, οί οδηγίες όριζαν. - Νά έχουν οί "Ελληνες τό δικαίωμα όχι μόνο νά έπισκέπτωνται τά ξένα πλοία ύπό οίανδήποτε σημαίαν καί άν είναι καί νά κάμωσι νομίμους λείας δλα τά πρός ξωάρκειαν πολεμοφόδια, άνήκοντα είς τόν έχθρόν, άλ­ λά καί δ,τι ιδιοκτησία έχθρική όποιας φύσεως καί άν είναι, εύρίσκεται είς πλοϊον άλλης δυνάμεως. 'Ο σεβασμός τοΰ ελληνικού άποκλεισμοΰ καί ή έννοια τοΰ ούδετερότητος στή θάλασσα γίνεται συνείδηση στούς ’Άγγλους. Τοΰτο βρίσκει απήχηση καί στόν τύπο, όπως βλέπομε στό δημοσίευμα τών Times τοΰ Λονδίνου, (χρονολογία 1-12-1826), τό όποιο αναδημοσιεύεται στή Γενική ’Εφημερίδα τοΰ Ναυπλίου (19 ’Ιανουά­ ριου 1827), μέ τό παρακάτω κείμενο. - '0 έν ’Αλεξάνδρειά γενικός τής ’Αγγλίας πρόξενος Henry Salt έξέδωσε είδοποίησιν πρός τούς κατά τήν Αίγυπτον έμπορους ’Άγγλους: ή Α.Μ. μάς διατάττει νά παύσωμεν έντελώς δχι μόνον άπό τοΰ νά συμβοηθώμεν άλλά καί άπό τοΰ νά συγχωρώμεν ή νά άνεχώμεθα καθ ’ οίονδήποτε τρόπον τήν διά τών άγγλικών πλοίων μετακόμισιν τουρκικής ιδιοκτησίας καί άπό τό νά γινώμεθα συναίτιοι, έφοδιάζοντες τά πλοία δι ’ οικονομικών (σημ. εικονικών) έγγράφων, είς τό νά προφυλάττηται ή ιδιο­ κτησία τών 'Ελλήνων καταδρομέων... Άκόμη καί οί Αύστριακοί, άντιμετωπίζοντας ίσως μιά πραγματική κατάσταση, τήν όποια δέν μποροΰσαν νά άγνοήσουν, παρήγγειλαν στόν ναυάρχο τους Δάνδολο νά σεβασθεΐ τόν έκτελούμενο άπό τούς "Ελληνες άποκλεισμό, φθάνει νά είναι πραγ­ ματικός. Άνεγνώριζαν έτσι καί έκεΐνοι στούς "Ελ­ ληνες τήν ιδιότητα τοΰ έμπολέμου. Τοΰτο δμως έγινε τό 1826. Έν τώ μεταξύ ή ελληνική κυβέρνηση μετατοπίζει τά όρια τοΰ άποκλεισμοΰ ή τόν συμπληρώνει άνάλογα μέ τίς άνάγκες τών περιστάσεων. ’Έτσι έχομε τό μήνα Φεβρουάριο 1827 δύο δια­ κηρύξεις, τίς όποιες παραθέτομε γιά τή' σχετική πληρότητα τοΰ θέματος.

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

Ή Διοικητική ’Επιτροπή τής ’Ελλάδος Διακηρύτ­ τει. ’Επειδή ή πολεμική θέσις των πραγμάτων κατά τήν ’Αττικήν άπαιτεΐ τόν διά θαλάσσης άποκλεισμόν όλων τών παραλίων τών κόλπων Έρετριακοΰ καί Μαλιακοΰ καί όλης τής περιφερείας τής νήσου Εύβοιας διά τούτο ή διοίκησις κηρύττει τόν άποκλεισμόν τών μερών τούτων, οπού ήδη καί έξαπέστειλε τήν άπαιτουμένην ναυτικήν δύναμιν, έχουσα, κατά τήν τάξιν όλα τά κατά τής λαθρεμπορίας τοΰ πολέμου δίκαια. ’Εν Αίγίνη τή 18 Φεβρουάριου 1827 Α. Ζαήμης Δ. Τσαμαδός Α.Χ"’Αναργύρου, Γ. Γλαράκης Γεν. Έφημερίς, 19 Φεβρουάριου 1827). Στή δεύτερη διακήρυξη ορίζεται καί ή δράση τών πλοίων τής δυνάμεως αποκλεισμού: Είς άποκλεισμόν τοΰ Έρετριακοΰ κόλπου καί τών μεσημβρινών παραλίων τής Εύβοιας έδιορίσθησαν ή φρεγάτα ΕΛΛΑΣ κυβερνωμένη υπό τοΰ ένδοξου ναυάρ­ χου Μιαούλη, τό άτμοκίνητον ΚΑΡΤΕΡΙΑ, τό βρίκιον ΝΕΑΣΩΝ τοΰ κ. Δημητρίου Παπά Νικολή Ψαριανούτά πλοία ταΰτα δέν θέλουσι περιορισθή μόνον είς άποκλεισμόν άλλά θέλουσι κάμει άπόβασιν είς τήν ξηράν καί διά τούτο έπέβη ικανόν στράτευμα. Ή άπόβασις θέλει γίνει μάλιστα είς τόν Όρωπόν όπου ό εχθρός έχει τάς άποθήκας. Τήν διεύθυνσιν τής εκ­ στρατείας άνέλαβε ό Βαυαρός συνταγματάρχης κ. Κά­ ρολος έξ Είδέκου (Χέϊδεκ).

(Γεν. Έφημερίς 23 Φεβ. 1827) ’Εξάλλου τήν 22α ’Ιουνίου 1827 κοινοποιείται ή ακόλουθη δήλωση. Ελληνική Πολιτεία. Ή Άντικυβερνητική επιτρο­ πή Δ ιακηρύττει. Κατά τήν 18 τοΰ παρελθόντος Φεβρουάριου ή παύσασα Δ ιοικητική επιτροπή έκήρυξε διά τοΰ ύπ ’ άριθ. 5745 προκηρύγματος τόν πραγματικόν αποκλεισμόν όλων τών παραλίων τών κόλπων Έρετριακοΰ καί Μαλλιακοΰ καί όλης τής περιφερείας τή νήσου Εύ­ βοιας, ώς ή τότε τών πολεμικών πραγμάτων θέσις άποκατέστησαν άναγκαϊον. Άλλ ’ επειδή κατά δυστυ­ χίαν ή τύχη τοΰ πολέμου παρέδωκεν εις τάς χεϊρας τοΰ έχθροΰ τήν κλεινήν άκρόπολιν τών ’Αθηνών καί επειδή επομένως τά ελληνικά στρατεύματα άπαιτεϊτο νά καταλάβωσιν ώς καί ήδη κατέλαβαν όλας τάς άναγκαίας είς τήν ’Ανατολικήν Ελλάδα θέσεις, διά τήν άσφάλειαν τής Επικράτειας, δι’ αύτό τούτο ή Άντικυβερνητική Επιτροπή βλέπουσα τήν άνάγκη νά έκτείνη άναλόγως τά όρια τοΰ άποκλεισμοΰ, κηρύττει διά τής παρούσης άποκλεισμένα όλους τούς λιμένας καί όλην τήν περιφέρειαν τής νήσου Εύβοιας, όμού μέ τά περί αύτήν νησίδια καί όλους τούς λιμένας καί τά παράλια τοΰ Μαλλιακοΰ κόλπου. Ειδοποιούνται λοιπόν οί άξιωματικοί τών Σεβα­ στών Ουδετέρων Δυνάμεων διά νά διατάξουν τούς υπό 3/20

τήν ούδετέραν σημαίαν πλοιάρχους νά εύλαβηθοΰν τά δίκαια τοΰ ελληνικού έθνους, φυλάττοντες άπαραβάτως τούς όρους τής ουδετερότητας, καθ ’ όλην τήν έκτασιν. Έν Πόρω τή 9 ’Ιουνίου 1827 Ό προσωρινώς έπί τών Ναυτικών Γραμματεύς τής Επικράτειας Γ. Γλαράκης

"Ενα μήνα άργότερα, τή 19η ’Ιουλίου 1827, στό Ναύπλιο καί έκ τοΰ έπιθαλασσίου φρουρίου ή Άντικυβερνητική ’Επιτροπή ψηφίζει. Επειδή ή πολεμική θέσις τών πραγμάτων τής πα­ τρίδος άπαιτεΐ τόν διά θαλάσσης άποκλεισμόν τής νήσου Κρήτης, ή Κυβέρνησις κηρύττει τόν άποκλεισμόν όλης τής περιφερείας τής νήσου ταύτης καί όλων τών λιμένων καί φρουρίων τών κατακρατουμένων παρά τοΰ έχθροΰ. Έξαπέστειλε δέ ήδη καί έξαποστέλλει εκεί τήν άπαιτουμένην ναυτικήν δύναμιν. 'Η φροντίδα τοϋ αποκλεισμού δέν έλειψε ούτε άπό τόν Κυβερνήτη. Κάθε άπόπειρα άνεφοδιασμοΰ τών πολιορκημένων τουρκικών φρουρίων διήγειρε τήν έπαγρύπνηση καί έπέβαλλε τήν πραγματο­ ποίηση πραγματικού άποκλεισμοΰ στά άπαγορευμένα παράλια: ’Έτσι έχομε τήν άκόλουθη, ύπ’ άριθ. 677, απόφαση — τόν ’Απρίλιο τοΰ 1828.

Ό κυβερνήτης Επειδή μία μοίρα τοΰ Σατράπου τής Αίγύπτου συγκειμένη άπό πολλά πολεμικά καί τά φορτηγά πλοία, έξέπλευσεν άπό ’Αλεξάνδρειαν είς τάς 31 Ίαν. (12 Φεβ.) διά τάς ελληνικός θαλάσσας τήν δέ μοίραν ταύτην φθάσασαν ήδη είς Σούδα τής Κρήτης έμελλε ν ’ άκολουθήσουν κατόπιν καί άλλα τοιαΰτα πλοία. Επειδή αί έκστρατεϊαι αύται άποβλέπουν είς δύο σκοπούς δηλαδή είς τό νά εφοδιάσουν κατ ’ευθείαν τά φρούρια τής Κρήτης καί είς τό νά στείλωσιν έκεΐθεν εμ­ μέσως διαφόρων ειδών βοήθειας είς τό στράτευμα τοΰ Ίμπραήμ Πασά, καθώς καί είς τά παρ ’ αύτοΰ έξουσιαξόμενα φρούρια είς τήν Πελοπόννησον. Επειδή τέλος είναι χρέος τής ελληνικής κυβερνήσεως νά έμποδίση, όσον τό δυνατόν, τό φθάσιμον τών τροφών, πολεμοφοδίων καί διαφόρων άλλων βοηθειών είς τά είρημένα φρούρια. Διατάττει ώς εφεξής 1) Μία Ναυτική μοίρα, συγκειμένη άπό 8 πολεμικός γολέττας καί βρίκια, καί έκ τίνος άριθμοΰ βαρκών κανονοφόρων καί άλλων πλοιαρίων, διορίξεται νά έμπο­ δίση τό φθάσιμον τών τροφών τών πολεμοφοδίων καί παντός άλλου είδους πολεμικής λαθρεμπορίας, είς τά παρά τών Τούρκων εξουσιαζόμενα μέρη τής Κρήτης, νά βαστάξη στενώτατον άποκλεισμόν τών φρουρίων Μεθώνης Κορώνης καί Νεοκάστρου καί νά ένδυναμώση τόν ήδη υπάρχοντα άποκλεισμόν τοΰ κόλπου Πατρών καί Ναυπάκτου.

305

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

2) Διορίζεται αρχηγός τής Μοίρας ό ’Αντιναύαρχος Γ. Σαχτούρης 3) Θέλει κινήσει ό ίδιος παν πολεμικόν φορτηγόν φέρον εχθρικήν σημαίαν, τό όποιον ήθελε βιάσει τόν απο­ κλεισμόν. 5) Θέλει συλλάβει... τά ουδέτερα πλοία τά κατευθυνόμενα είς τούς εϊρημένους λιμένας καί τά άποστέλλει είς τούς κόλπους τής κυβερνήσεως διά νά δικασθώσι παρά τοΰ επί τούτω συσταθέντος δικαστηρίου. 6) ’Εξαιρούνται τά εμπορικά ουδέτερα πλοία, δσα διευθύνονται είς τά φρούρια τής Κρήτης. Τά τοιαΰτα θέλουσι μόνον άπάγονται καί έπιστρέφονται άπό τόν δρόμον των, εάν έρχονται άπό τάς Ίονίους νήσους ή άπό τά παράλια τοΰ Βασιλείου τής Νεαπόλεως καί μετ ’ έξ εβδομάδας τής διακηρύξεως τής παρούσης εάν έρχωνται άπό τά παράλια τής Γαλλίας ή τοΰ Άδριατικοΰ κόλπου. 7) ’Απαγορεύεται αύστηρως εις παν πλοϊον τών συνιστώντων τήν παρούσαν ναυτικήν μοίραν νά άπομακρυνθή άπό τόν προσδιωρισμένον περίπλουν του. 9) Έπιτάττονται δλοι οί πλοίαρχοι νά καταδιώκουν τούς πειρατάς. ’Εν Πόρω 18 Μαρτίου 1828 Ό Κυβερνήτης τής 'Ελλάδος. Άρθρ. 678 ’Επειδή κατά τάς ’Αναφοράς τοΰ ’Αρχιστρατήγου Τσούρτζ ζητείται σύμπραξις ναυτικής δυνάμεως πρός άποκλεισμόν τής Πρεβέζης καί έκ τούτου νά επιτύχουν αί έν Μεσολογγίω επιχειρήσεις. Διατάσσει τά ακόλουθα 1) Ό ’Αντιναύαρχος Γ. Σαχτούρης θέλει χωρίσει άπό τήν Μοίραν του Ικανόν άριθμόν κανονοφόρων βαρκών νά συνθέση στολίσκον καί νά τόν κατευθύνει είς Δραγάμεστον υπό τάς διαταγάς τοΰ Κ. Τσούρτζ. 2) ................................................................................... 3) Προκηρύττει αποκλεισμόν τοΰ Άμβρακικοΰ 4) Τά πλοία τά έχοντα πολεμικήν λαθρεμπορίαν θέλουν διευθύνεσθαι άπό Δραγάμεστον είς τήν έδρα τής κυβερ­ νήσεως. 6 Μαρτίου Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ 'Όπως ήταν επόμενο καί όπως έγινε σ’ όλους τούς αποκλεισμούς πολλοί ήταν οί ρήκτες τοΰ Απο­ κλεισμού άλλά καί πολλοί αντίστοιχα έκεΐνοι οί όποιοι έπεφταν στά χέρια τών καταδρομέων, γιά νά ύποστοΰν τίς σχετικές συνέπειες. ’Αρκετοί επίσης ήταν έκεΐνοι πού συλλαμβάνονταν κάνοντας λα­ θρεμπόριο πολέμου, κάτω άπό τήν κάλυψη μιας ούδέτερης σημαίας. Ποιος δμως θά έκρινε τίς συνέ­ πειες; ’Από τήν άρχή τής Έπαναστάσεως καί μέχρις δτου έρθει ό Κυβερνήτης άρμόδιο ήταν ένα Δικα­ στήριο Λειών, τό όποιον έδρευε στό Ναύπλιο καί γιά τό όποιο πολλές έχουν γραφεί έπικρίσεις. Έργαστήριον άνομίας καί άδικίας τό έχει άποκαλέσει ό Σπυρ. Τρικούπης, γιατί μέ τίς δικαστικές άποφάσεις

306

του νομιμοποιούσε πειρατικές καί αύθαίρετες ενέρ­ γειες. Σέ μιά περίπτωση μεταβαίνει στό Ναύπλιο ό Γάλλος ναύαρχος Δεριγνύ μέ τήν ελπίδα δτι θά βρει δικαιοσύνη. ’Αντί δμως δικαιοσύνης βρίσκει πολλούς κουρσάρους καί 28 ουδέτερα πλοία, λεηλατημένα καί φρουρούμενα, τά οποία περιμένουν νά δικασθοΰν. — Οί κουρσάροι, αναφέρει ό Δεριγνύ, παρουσιάσθηκαν στό δικαστήριο, μέ τό πιστόλι στό χέρι καί απειλού­ σαν νά κάψουν τά σπίτια τών δικαστών εκείνων, πού δέν θά ’εξέδιδαν καταδικαστική απόφαση. Στό θέαμα αύτό ό Γάλλος ναύαρχος αποχώρησε, γιατί δέν ήθελε νά γίνει συνεργός μέ τήν παρουσία του (25 ’Απριλίου 1826). Αύτή είναι βέβαια ή μιά όψη του τοΰ νομίσματος, γιατί στήν άλλη άπόλυτο έρεβος κρατεί, άπό τή στυγνή παραβίαση τών θείων δικαίων τοΰ μαχομένου έθνους. Φυσικό ήταν τό πράγματα νά βελτιωθούν στήν έποχή τοΰ Κυβερνήτη, ό όποιος συγκροτεί τήν ’Αντί τοΰ Θαλασσίου Δικαστηρίου ’Επιτροπή. Αύτή άποτελεΐται άπό πέντε μέλη καί ένα γραμματέα. Έργον της έχει νά έξετάζη καί κρίνη μετ ’ άκριβείας τά συλλαμβανόμενα παρά τών πολεμικών καί κατα­ δρομικών πλοίων καί διευθυνόμενα ενταύθα έμπορικά ξένης ύπερασπίσεως, ώς φέροντα λαθρεμπορίαν τού πολέμου ιδιοκτησίας εχθρικής, νά κάμνη περί τούτων τήν κατά νόμον άπόφασιν καί νά διευθύνη (υποβάλει) τάς αποφάσεις των πρός τήν Κυβέρνησιν. (Γεν. Έφημερίς 25 ’Ιουνίου 1827) ’Ιδού μερικά δείγματα άποφάσεων τοΰ ναυτικοΰ αύτοΰ δικαστηρίου. 'Η ’Αντί Θαλασσίου Δικαστηρίου ’Επιτροπή άναγνοΰσα τά έγγραφα, τά άφορώντα τό κατασχεθέν σαπούνιον είς 270 κιβώτια έκ τού αυστριακού βρικίου ΣΑΡΜΑΤΟ υπό τοΰ Πλοίαρχου Ματθαίου Ίβάνοβικ περί τά μέσα Μαρτίου είς τόν Κόλπον Άβραμίτων παρά τής διορισθείσης είς αποκλεισμόν τοΰ έρετριακοΰ πολεμικής γολέτας ό Λεωνίδας τοΰ κ. Δημητρίου, διαπιστώνει δτι έχρεώστει ό πλοίαρχος Ίβάνοβικ νά μεταβή είς Λέσβον καί ούχί άλλαχοΰ νά φορτώση έλαιον. ’Αποφασίζει όριστικώς τήν δήμευσιν τοΰ καταληφθέντος φορτίου. Καλείται ό άπών πλοίαρχος νά παρουσιασθή εντός έξ μηνών. Έν Πόρω τή 7 Μαίου 1827 Ό Γ. Γραμματεύς Γ. ΓΛΑΡΑΚΗΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Άριθμ. 156. Τό θαλάσσιον Δικαστήριον Άναγνοϋν κατά πρόσκλησιν τής επί τών Ναυτικών Γραμματείας τής Επικράτειας ύπ ’ άριθμ. 388 τήν ύπό 13/25 Σεπτεμβρίου άναφοράν τών Κ. Νικολάου Δ. Σίρμα καί Κυριάκου Λιάπη, κυβερνητών τών Ελ­ ληνικών καταγωγικών πλοίων Φωκίωνος καί Άμφι-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

τρίτης δι ’ ής άναφέρουν, δτι εις τόν καταγωγικόν περίπλουν αύτών έπεσκέφθησαν τό Αυστριακόν Βρίκιον Οί τρεις φίλοι υπό τήν Κυβέρνησιν τοΰ κ. Μιχαήλ Τξίτξοβικ, διευθυνόμενον έξ ’Αλεξάνδρειάς είς Κων/πολιν μέ φορτίον διαφόρων ειδών, καί εύρόντες, δτι τά έγγραφα αύτοϋ ήσαν είς αταξίαν καί δίδοντα υπόνοιαν δολιότητος, τό κατέσχον, καί επειδή έκαμνε νερά, τό έκόμισαν είς Καστελόριξον, δπου τό έξεφόρτωσαν καί τό έπεσκεύασαν μετά δέ τήν επισκευήν ένασχολοΰντο είς τήν φόρτωσιν του, άλλ ’ ή έμφάνισις δύο Αύστριακών πολεμικών πλοίων, ζητούντων τό κατασχεθέν πλοϊον καί αύτούς τούς ίδιους, τούς ήνάγκασε νά άφήνωσι τήν λείαν είς τήν διάκρισιν τών αύτών πολεμικών Αύστριακών πλοίων καί νά κομίσωσι ενταύθα δσας πραγματείας τού φορτίου τής λείας εύρέθησαν είς τά μεταγωγικά συνιστάμενα άπό 514 ξεμπήλια... ’Αποφασίζει Α ' προσδιορίζει προθεσμίαν εκατόν καί μιας ήμερών άπό τής σήμερον έντός τής οποίας ό πλοίαρχος Τζίτζοβικ χρεωστεϊ νά παρουσιασθή είς τό δικαστήριον. Β ' τά κατασχεθέντα νά έκτεθώσι είς δημοπρασίαν. Γ' Ή έκκαθάρισις αύτών νά διενεργηθή κατά τόν περί διανομής τών λειών νόμον Δ ' Πάσα άπαίτησις τού πλοιάρχου Τζίτζοβικ... είναι άπαράδεκτος 23 ΣΕΠΤ. 1827

Θαλάσσιον Δικαστήριον. Γαλλικόν βρίκιον όνόματι ’Αγαπητός Πατήρ κυβερνώμενον υπό Πέτρου Πελικάρδου κατεσχέθη υπό τής 'Ελληνικής καταγωγικής γολέτας ΑΣΠΑΣΙΑ τοΰ Άδριανοϋ Σωτηρίου. Τό φορ­ τίον (χαλκός) έδημεύθη ώς έχθρική ιδιοκτησία. ’Ακόμη εύρέθησαν καί όθωμανικαί έπιστολαί. 19 Νοεμβρίου 1827. Θαλάσσιον Δικαστήριον. Έξεδόθη άπόφασις διά τό ’Αγγλικόν Βρίκιον Στρατηγός Βρόκ κυβερνώμενον άπό τόν Ίω. Σερβίς, τό όποιο κατεσχέθη άπό τήν γο­ λέτα ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΣ τοΰ Γεωργίου Μωριαλή. Τό φορ­ τίον έδημεύθη. Άπόφασις γιά τό Αγγλικό Βρίκιο ΑΝΝΑ κυβερνώ­ μενον υπό Γεωργίου Λόγκριν κατασχεθέν υπό τής Γολέττας ΠΕΛΕΚΑΝΑ ύπό τοΰ κ. Νικολάου Αναστασίου Ίωάννου. Τό φορτίον του δέν έδημεύθη, διότι άπεδείχθη ιδιοκτησίας άγγλικής. Έξεδόθη άπόφασις περί τής Σβεκικής (σημ. σουη­ δικής) νηός ΠΑΧΛΗΝΑ κυβερνωμένης ύπό Παύλου Βιάστρουμ. Κατεσχέθη τήν 11 Αύγούστου 80 μίλια, άπό τό άκρωτήριον τής Δέρνης παρά τής 'Ελληνικής καταγωγικής Γολέτας ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΣ ύπό τοΰ Κ. Νι­ κολάου Κούτζη. Τό φορτίον έδημεύθη. - Άπελύθη έλευθέρα ή Αύστριακή πολάκα ΦΑΩΡΙΣ κυβερνωμένη ύπό τοΰ 'Ιερωνύμου Βαβόρικ καίκατασχεθεϊσα ύπό Πέτρου Γουδή. - Κατεσχέθη ή οθωμανική κορβέττα Μελβιούτ Κιουσέρτ, κυβερνωμένη ύπό τοΰ Χασάν Καπετάν Μακρο-

θαλασέστου, μέ 28 κανόνια όρειχάλκινα καί συλληφθεϊσα ύπό ΕΛΛΑΔΟΣ (τής φρεγάτας), πλησίον τής Γλαρέντζης. - Άπελύθη ή αύστριακή γολέτα ΣΑΠΦΩ (Α.Μ. Λέβα), συλληφθεϊσα ύπό τοΰ Α. Όρλάνδου, κυβερνήτου τής γολέττας ΝΕΜΕΣΙΣ. - Άπελύθη ή Ίονική γολέτα Άγ. Σπυρίδων τοΰ Παναγή Γαλάνη, κατασχεθεϊσα ύπό τοΰ Αντωνίου Κουλούρη ('Αγ. ’Αντώνιος). 'Ομοίως ή Ίονική βομβάρδα 'Αγ. Γεράσιμος τοΰ πλοιάρχου Βαλιάνου Φαλα­ κρή, κατασχεθεϊσα ύπό τού Α. Κουλούρη. 'Ομοίως ή Ίονική βομβάρδα Άγ. ’Ιωάννης τοΰ Άγγελή Νόρτζα. Τό θαλάσσιον Δικαστήριον καί συγκεκριμένα ή ’Αντί Θαλασσίου Δικαστηρίου ’Επιτροπή δέν άρνεϊται σέ ορισμένες περιπτώσεις νά έξετάσει έκ νέου μιά υπόθεση, όταν τοΰτο ζητηθεί ή προσκομισθοΰν καινούρια στοιχεία. ’Ενδεικτική είναι ή απόφαση πού παραθέτουμε. ’Επειδή διά τής άποφάσεως τής 3 Όκτωβρ. 1827 έτέθησαν είς παρακαταθήκην, πραγματεϊαι τάς οποίας ό καταγωγός Αντώνιος Δρίτσας Σπετσιώτης έλαβε τήν 1 Σεπτεμβρίου 1827 έκτου ΖαΛΛζκοΰΕΔΟΥΑΡΔΟΣ τού πλοιάρχου Ιω. Β. Βάλλεν. ’Επειδή πληροφορηθέντες περί αύτών οί Γάλλοι έμ­ ποροι Ροστάν καί Βενσάν καί συντροφιά έζήτησαν τό άνήκον είς αύτούς μέρος. Κι έπειδή κατά συνέπειαν τής αίτήσεως αύτών, ή Άντιθαλασσίου Δικαστηρίου ’Επιτροπή κρίνασα έξέδωκε τήν ύπ. Άρ. 44 άπόφασιν τής 18 Δεκεμβρίου 1828, περιέχουσαν τά εξής δύο άρθρα.

Άρθρ. 6 παραχωρεϊται προθεσμία έξ μηνών άπό τής σήμερον είς τούς κτήτορες τών εξής πραγματειών. Πέντε κιβωτίων φεσίων Δεκαέξ δεσμίδων ταμβάκου, καί 'Ενός βαρελιού ίστουρά πρός ύπεράσπισιν τής κτήσεως αύτών, έννοουμένου δτι, έάν έντός τής προθεσμίας δέν ζητήσουν τάς ρηθείσας πραγματείας, θέλουν έκληφθή ώς έχθρική Ιδιο­ κτησία, καί 'επομένως τό Δικαστήριον τάς δημεύει τώ­ ρα διά τότε. Άριθμ. 8. Είς έκτέλεσιν τοΰ 6 άρθρου θέλει έκτεθή πρόγραμμα, τό όποιον θέλει καταχωρηθή είς τήν Γενι­ κήν ’Εφημερίδα.

Δημοσιεύεται άντίγραφον τοΰ παρόντος διά τής Γε­ νικής ’Εφημερίδας Έν Αίγίνη τήν 31 Δεκεμβρίου 1828 Ή Άντί Θαλασσίου Δικαστηρίου Επιτροπή Έδουάρδος Μάσσων ΓεώργιοςΆθανασίου ' Ο Γραμματεύς Ν.Γ Παγκαλάκης (Γεν. Έφημερίς, Σαββάτω 12 ’Ιανουάριου 1829 έν Αίγίνη) 307

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι Σέ άλλη πάλι περίπτωση δημιουργεΐται προσω­ ρινά ή κάπως μόνιμα κι άλλο όργανο, γιά τήν κρίση αύτών τών υποθέσεων σέ δεύτερο βαθμό. ’Έτσι τήν Τετάρτη, 7 Νοεμβρίου 1828, ό Κυβερνήτης διατάττει τά ακόλουθα. Α) Συσταίνεται ειδική ’Επιτροπή συγκείμενη άπό τρία μέλη τοΰ Πανελληνίου. Ή ’Επιτροπή θέλει νά δώση οριστικήν ψήφον (σημ. νά έπικυρώσει) εις τάς περίών ό λόγος επτά άποφάσεις τής προσωρινής άντιθαλασσίου * έπιτροπής. Β) Μέλη τής ’Επιτροπής ταύτης διορίζονται οί κύριοι Άνδρέας Μεταξάς, Ν. Σπηλιάδης καί Χριστόδουλος Αίνιάν. Γ) '0 Γραμματεύς τής ’Επικράτειας θέλει παραδώσει είς τήν ’Επιτροπήν ταύτην όλα τά έγγραφα άφορώντα τάς υποθέσεις ταύτας καί τάς άναφοράς τών ’Επιτρό­ πων άναθεωρητών. Καί ύπάρχουν περιστάσεις κατά τίς όποιες δί­ νεται άπό τόν Κυβερνήτη χάρις. 'Όπως στήν περί­ πτωση πού ακολουθεί. Ό Κυβερνήτης τής Ελλάδος λαβών γνώσιν τής δυ­ στυχούς καταστάσεως τοΰ πλοιάρχου Κοπέλλου, διοικητοΰ καταδικασθέντος Σαρδινικοΰ πλοίου ή Αιμιλία καί κινούμενος άπό οίκτον διατάττει: Τό είς δήμευσιν καταδικασθέν πλοϊον απολύεται επί λόγω χάριτος ελεύθερον καί άποδίδεται είς τόν πλοίαρ­ χον Κόπελλον. Χρονολογία: 4 Νοεμβρίου 1828 Πολλά, όπως είπα, πλοία επιδίδονται στό λαθρε­ μπόριο τοΰ πολέμου καί αρκετά άπ’ αύτά συλλαμβάνονται. Μάς διαφωτίζει γι’ αύτό ή κατάσταση πού δημοσιεύεται τώ Σαββάτω 1 Δεκεμβρίου 1828 στή Γενική Έφηρίδα - Κατάλογος πλοίων συλληφθέντων είς διαφόρους απο­ κλεισμούς παρά τοΰ ελληνικού ναυτικού καί κριθέντων παρά τοΰ Θαλασσίου Δικαστηρίου. Γολέτα Γ. Ζαφείρη Στυλιδιώτου, συνελήφθη εις Σκιάθον, άπελύθη τήν 6 ’Οκτωβρίου. Πλοιάριον οθωμανικόν μέ άλας, συνελήφθη έξω τής Τενέδου. Έδημεύθη 1 Νοεμβρίου. Μαΐστρα, μέ άλεΰρι, συνελήφθη είς τόν κόλπον τοΰ Βώλου. Έδημεύθη τήν 16 Νοεμβρίου. Διάφοροι πραγματεϊαι Γ. Σμυρναίου, συνελήφθησαν είς Σκΰρον. Άπελύθησαν δέ κατ ’ επιείκειαν τής κυβερνήσεως τήν 22 Νοεμβρίου. Βρατσέρα ΑΓΙΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Δημητρίου ’Αρ­ γυρού, συνελήφθη μεταξύ Πεταλιών καί Εύβοιας. Έδημεύθη 22 Νοεμβρίου. Συμβαίνει άκόμη κάθε μοίρα ναυτική νά δίνει άναφορά γιά τά πλοία, τά όποια έκείνη συνέλαβε. Έτσι βρίσκομε στά άρχεΐα τό έξης έγγραφο. - Κατάλογος τών παρά τής ναυτικής μοίρας τοΰ Σακτούρη νεωστί συλληφθέτων καί άποσταλέντων πλοίων, διά νά κριθώσι ώς παραβάντα τόν αποκλεισμόν τών Μεσσηνιακών φρουρίων.

308

Γολέτα Νεαπολιτάνικη ΑΡΕΘΟΥΣΑ μέ ρύζι, Τραμπάκουλο Νεαπολίτικο ό ΣΩΤΗΡ μέ σίτον. Γολέτα Ίόνιος ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΙΑ μέ σίτον. Τραμπάκουλο Ίόνιον ό ΦΙΛΟΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ μέ σίτον. Γολέττα Ίό­ νιος ή ΠΑΝΑΓΙΑ μέ σίτον καί άλεύρι. Βρικοσκοΰνερ Ιόνιον ΑΙΜΙΛΙΑ, μέ άραβόσιτον. Γολέτα Ίόνιος ΠΑΝΑΓΙΑ ΜΥΡΤΙΔΙΩΤΙΣΣΑ. Καί προστίθεται στό έγγραφο ή πληροφορία ότι ό Μιαούλης συνέλαβε επίσης 3 τουρκικά πολεμικά μεταξύ Τενέδου καί Λέσβου. Τά δημευόμενα πλοία καί φορτία έκποιοΰνται πρός όφελος τοΰ έθνικοΰ ταμείου. Καί έκποιοΰνται μέ δημοπρασία. Παραθέτομε μερικές διακηρύ­ ξεις.

Ελληνική Πολιτεία Ή ’Επιτροπή Ναυτικών διακηρύττει: οτι τρία πλοία δηλαδή 1) τό τουρκικόν βριγαντϊνον ό ΘΑΛΑΣΣΟΜΑΧΟΣ συλληφθέν παρά τού ναυάρχου Α. Μιαούλη. 2) ή ισπανική γολέττα ΕΛΕΝΗ συλληφθεΐσα παρά τοΰ πλοιάρχου Δ. Παπανικολή. 3) '0 Ίόνιος βόγος ΠΑΝΑΓΙΑ ΜΟΘΩΝΑΙΤ ΣΙΑ, συλληφθείς παρά τής μοίρας τοΰ ’Αντιναυάρχου Γ. Σαχτούρη. κριθέντα παρά τής ’Αντί Θαλασσίου Δικαστηρίου ’Επιτροπής καί άποφασισθέντα νόμιμοι λεϊαι εκτίθενται είς Δημοπρασίαν άπό τήν σήμερον μέχρι τής 20 τοΰ ενεστώτας. "Οσοι δέ τών άγοραστών θελήσουν, άς παρευρεθοΰν είς τήν νήσον ταύτην, όπου πρό τριών ημερών τής ρηθείσης προθεσμίας θέλουν κηρυχθή είς τήν συνήθη πλα­ τείαν τού κήρυκος. Τή 8 Αύγούστου 1828 έν Πόρω Ή επιτροπή τών Ναυτικών ΜΑΝΩΛΗΣ ΤΟΜΠΑΖΗΣ (Γεν. Έφημερίς 11 Αύγούστου 1828)

Ή επιτροπή τών Ναυτικών διακηρύττει: οτι κατά τήν ύπ ’ άριθ. 3095 διαταγήν τής ΑΕ τοΰ κυβερνήτου τής Ελλάδος εκτίθενται είς δημοπρασίαν έν εθνικόν πλοϊον βρίκιον, κείμενον έν τω λιμένι τοΰ Πόρου, χωρη­ τικότητας κοιλών 9 χιλιάδων Μανώλης Τομπάζης (Γεν. Έφημερίς 23 ’Ιουνίου 1828) Ή ’Επιτροπή τών Ναυτικών διακηρύττει: οτι έν τραμπάκουλον, ένα κόττερον, μία βρατσέρα, δυό γολέτται καί μιά αλαμάνα, δλα τόν άριθμόν 6, πλοία άποφασισθέντα παρά τής Άντιθαλασσίου ’Επιτροπής νόμιμοι λείοι εκτίθενται είς δημοπρασίαν μέ τήν άποσκευήν των άπό τήν σήμερον μέχρι τής 30 τοΰ ’Ενε­ στώτας. "Οσοι τών άγοραστών θελήσουν, άς παρευρε-

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

θώσιν εις τήν νήσον Πόρον δπου δημοσίως θέλουν κηρυχθώσιν είς τήν διωρισμένην πλατείαν. Τή 4 ’Ιουλίου 1828 έν Πάρω Μανώλης Τομπάξης '0 Γραμματέας Ν. Γέρωντας (Γεν. Έφημερίς Σαββάτω 7 Ιουλίου 1828)

Οί δημοπρασίες γίνονται δχι μόνο στόν Πόρο, τήν Α’ίγινα ή τό Ναύπλιο, άλλα καί τή Σύρα. ’Έτσι διαβάζομε: ’Εκτίθεται είς Σάραν είς δημοπρασίαν τό ελληνικόν Βριγαντίνον όνομαξόμενον Άχιλλεύς, χωρητικόν τόννων 296, διοικούμενον μέχρι τοϋδε παρά τοΰ Καπετάν Δημητρίου Μεσσεγιάννη Ψαρριανοΰ, δστις χρεωστών είς διαφόρους ικανά θαλασσοδάνεια παρεχώρησε τό πλοϊον. (Αύγουστος τού 1828) Τά συναγόμενα άπό τίς ποικίλες περιπτώσεις συλλήψεως ουδετέρων πλοίων καί παραπομπής τους στό Θαλάσσιον Δικαστή ριον είναι ότι α. Στό λαθρεμπόριον καί τήν παραβίαση τοΰ άποκλεισμοΰ μετείχαν καί 'Έλληνες μέ Ίονική σημαία. β. Οί άποφάσεις δέν είναι πάντοτε καταδικαστικές, άλλά απολύονται ελεύθερα δσα πλοία δέν κριθοΰν ένοχα. γ. Τά πλοία καί τά φορτία δημεύονται καί άκολουθεΐ δημοπρασία κατά όρισμένον τρόπο, τοΰ όποιου δείγμα έδωσα μέ τά σχετικά κείμενα. δ. Προσεκτική ή κυβέρνηση νά μή προκαλεΐ εχ­ θρότητες συγκροτεί σέ ορισμένη περίπτωση καί δευτεροβάθμιο δικαστήριο. ε. 'Η άπονομή χάρητος άπό τόν Κυβερνήτη είναι μέσα στήν άκολουθούμενη πολιτική. στ. Μεγάλη παρανομία έπικρατοΰσε στίς ελ­ ληνικές θάλασσες καί πολύ πρέπει νά άπασχολοΰσε τίς ελληνικές δυνάμεις τής καταδρομής γιά τή δίω­ ξη της. 'Η δλη αύτή κατάσταση πού συγγένευε πολύ μέ τήν πειρατεία καί ήταν ούσιαστικά δπλο στά χέρια τοΰ έχθροΰ, θά άρχίσει σιγά σιγά νά ξεκαθαρίζει μέ τήν άποκατάσταση τής ελληνικής κυριαρχίας στίς διάφορες περιοχές. Τότε σταματούσε καί ό σχετι­ κός αποκλεισμός. ’Έχομε γι’ αύτό ένα παράδειγμα 21 Νοεμβρίου 1828 Οί Ναύαρχοι τών τριών συμμαχικών στόλων έστει­ λαν τό εξής έγγραφον πρός τόν έν Σμύρνη Γενικόν Πρόξενον τής 'Ολλανδίας περί τής λύσεως τής πολιορ­ κίας τών Μεσσηνιακών φρουρίων. Έκ τοΰ Κογκεράντου, ένΝεοκάστρω8 ’Οκτωβρίου 1828 Κύριε Γενικέ πρόξενε, 'Ολοταχώς κενωθέντων τών φρουρίων Κορώνης, Μοθώνης, Νεοκάστρου άπό τών Τούρκων καί τών Αιγυπτίων, σας παρακαλοΰμεν, Κύριε, νά εύδοκήσετε νά γνωστοποιήσετε τοΰτο είς τούς έν Σμύρνη καί λοι-

ποϊς έμπορείοις τοΰ ’Οθωμανικού κράτους ευρισκο­ μένους Προξένους τών διαφόρων Δυνάμεων. Καθώς καί είς τούς πλοιάρχους τών Ευρωπαϊκών στόλων, καί δτι ό άποκλεισμός επομένως τών φρουρίων τούτων έπαυσε, καί τό έν αύτοϊς έμπόριον άνοίγεται είς δλα τά έθνη. Έχομεν τήν τιμήν Κόμης ΕΥΔΗΝΟΣ, ΠΥΛΤΝΕΗ ΜΑΛΚΟΛΜ ΔΕΡΙΓΝΗΣ (Τό παραθέτομε μέ τήν ορθογραφία του, Κογκεράντος είναι τό γαλλικό πλοίο τής γραμμής Conquerant, κόμης ΕΥΔΗΝΟΣ δέν είναι άλλος άπό τόν Χέϋδεν καί ΠΥΛΤΝΕΥ ΜΑΛΚΟΛΜ ό άγγλος Ναύαρχος).

νΐ.Ή Πειρατεία στόν 9Αγώνα Στήν πολύχρονη πάλη τών Ελλήνων γιά τό λυτρωμό τους, ή πειρατεία άπετέλεσε ένα άπό τά ίδιάζοντα χαρακτηριστικά της. Ξεκίνησε άπό διάφο­ ρες αιτίες, τήν ένδεια καί άνάγκη έπιβιώσεως, τή δίψα τοΰ εύκολου καί άμαρτωλοΰ κέρδους καί άπό παλιά συνήθεια. Άπό τίς πρώτες μέρες του ’Αγώνα οί πρόκριτοι τών νησιών ή ή ελληνική διοίκηση χορηγούσε στά πολεμικά πλοία, διπλώματα καταδρομής. Τά δι­ πλώματα προδιέγραφαν μέ σαφήνεια τήν άποστολή τους, άλλεπάλληλες δέ έβγαιναν οί οδηγίες άπό τίς διοικήσεις τών νησιών γιά τό σεβασμό τών ξέ­ νων, τών ούδετέρων σημαιών. Τά πλοία όμως τής καταδρομής πολύ συχνά παρεκτρέπονταν σέ υπερ­ βολές, καταλήγοντας σέ πραγματική πειρατεία. ’Έφθανε νά γυρίσουν στίς βάσεις τους οί ναυτικές μοίρες, γιά νά έπιδοθοΰν άνενόχλητα τά καταδρο­ μικά σ’ αύτή. ’Έτσι συνέβη ν’ άνθίσει ή πειρατεία τόν Αύγουστο τοΰ 1821, όταν γιά διαφόρους λό­ γους είχε διαλυθεί ό ελληνικός στόλος καί οί θάλασ­ σες ήταν άφρούρητες. Τούς τελευταίους μήνες τοΰ 1822 πολλά πλοία έμεναν άνεργα στά νησιά καί έπικρατοΰσε πτώχια στά πληρώματα. Έδωκαν τότε άδειες (διπλώματα καταδρομής) γιά τό κούρσεμα τών τουρκικών πλοίων καί μέ τήν υποχρέωση νά σέβονται τά ξένα πλοία. 'Η λογική όμως αύτή καί επιβαλλόμενη κί­ νηση κατέληξε σέ μιά άδίστακτη πειρατεία — καί δχι μόνο ξένων άλλά καί ελληνικών πλοίων. Νέα έξαρση τής πειρατείας συναντούμε στήν περίοδο 1925-1926. Ταυτόσημοι είναι οί λόγοι: άνεργία καί πτώχια τών πληρωμάτων, εύρύ λαθρε­ μπόριο πολέμου άπό τούς ουδετέρους, άνάγκη νά κτυπηθεΐ μέ κάθε μέσον ό Τούρκος. Καί στήν περί­ πτωση αύτή ή ελληνική κυβέρνηση είχε δώσει σέ πολλά πλοία άδεια καταδρομής. Κι οί καταδρομείς, όταν δέν ήταν κακόπιστοι, είχαν κάποια δικαιο­ λογία νά βάζουν χέρι στά ξένα πλοία. Γιατί πολλά

309

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

απ’ αύτά ταξίδευαν πράγματι ειρηνικά καί μετέ­ φεραν εμπορεύματα καί τρόφιμα πού δέν προορί­ ζονταν — τυπικά τουλάχιστον — γιά τούς Τούρ­ κους, άλλά σέ πρώτη εύκαιρία τά πωλοΰσαν σ’ αύτούς. Φυσικό ήταν οί πειρατικές ένέργειες τών κατα­ δρομέων ή τών πραγματικών πειρατών νά προκαλέσουν αντιδράσεις τόσο στούς 'Έλληνες, άλλά καί στούς ξένους (άνθ. 56, 57). Οί ξένοι πλοίαρχοι ή οί διοικητές τών ναυτικών μοιρών πού ναυλοχοΰσαν στό Αιγαίο καί τή Μεσόγειο άποζητοϋσαν τήν απόδοση τού πλοίου καί τού φορτίου. Καί άποζημίωση. Μερικές φορές έλάμβαναν σκληρά καί βίαια μέτρα. ’Έτσι ή έλληνική διοίκηση ύποχρεωνόταν νά καταβάλει αποζημιώσεις γιά ένέργειες πού δέν μποροΰσε νά πειθαρχήσει καί μέ χρήματα πού δέν είχε. Γράφοντας ό Κυβερνήτης τή 12η Φεβρουάριου 1828 στούς προκρίτους τής "Υδρας καί διεκτραγω­ δώντας τήν ένδεια τοΰ έθνικοΰ Ταμείου σημειώνει. - Τό ηύρα επίσης κατάχρεων καί άπό άλλα υπέρογκα χρέη, μέ τά όποια έπεβαρύνθη άπό τάς καταχρήσεις των καταδρομικών έγγράφων καί άπό τάς έκ τούτων ύπερμεγέθεις άπαιτήσεις τοΰ εμπορίου καί τών θαλασ­ σινών τής Ευρώπης. "Υστερα, ή κατάσταση αύτή δυσφημούσε τήν Επανάσταση στήν Εύρώπη, άπό τήν όποια τό άγωνιζόμενο έθνος περίμενε ήθική καί ύλική συνδρομή. Καί έδινε πρόφαση στούς έχθρούς τής ’ Επαναστάσεως, οί όποιοι κινητοποιοΰσαν τίς ναυτικές τους δυνάμεις μέ σκοπό νά συντρίψουν τήν ’Επανά­ σταση. Μέ τό πρόσχημα διώξεως τής πειρατείας κατασκόπευαν, περιόριζαν ή κατέστρεφαν τόν έλληνικό στόλο. Ή ζημία ήταν μεγάλη, ανυπολόγι­ στη. Τά μέτρα δμως τών ξένων ναυτικών δυνάμεων προκαλοΰσαν βίαιες άντιδράσεις. Οί καταδρομείς καί πειρατές ένέτειναν τή δράση τους. ’Ασκούσαν τήν πειρατεία μέ λύσσα, λέγει ό Χέρτσμπεργκ στήν ιστορία του. Δέν κινδύνευαν άπ’ αύτούς μόνο οί ξένοι, άλλά καί οί 'Έλληνες. Κι αύτή ή έπικοινωνία άνάμεσα στά νησιά δέν ήταν σίγουρη. - Μοναχικό πλοίο, σημειώνει χρονογράφος τής επο­ χής, δέν μπορεί νά ταξιδέψει δέκα λεύγες, χωρίς νά ύποστεϊ επίθεση... ’Ενεδρεύοντας στούς βράχους των οί πειρατές, καραδοκούν άπό τήν κορυφή τών νησιών τά έμπορικά πλοία... "Αμα τά ίδοϋν σέ άπνοια καί χωρίς συνοδεία όρμοΰν στή λεηλασία, χρησιμοποιώντας άκόμη καί άπλές ψαρόβαρκες. ’Ενεργώντας έκ τοΰ άσφαλοϋς οί πειρατές αυτοί είναι άσύλληπτοι. Διαμαρτυρίες καί αιτήσεις γιά βοήθεια καί προ­ στασία άπό τήν πειρατεία έφθαναν άκατάπαυστα στό νησί τής ’Ύδρας, πού άποτελοΰσε τό άρχηγεΐο τοΰ Ναυτικού ’Αγώνα. Οί Υδραίοι δμως δέν έχουν τόσα πολλά καράβια, δσα χρειάζονταν καί γιά τή 310

δίωξη τών πειρατών. Τό γράφουν πρός τόν Όδυσσέα Άνδροΰτσο καί τούς έφορους τών Θηβών τόν ’Οκτώβριο τοΰ 1822 (27 ’Οκτωβρίου 1822). ’Εκ τών άδελφικών επιστολών σας τής 22, 24 καί 25 τοΰ παρό­ ντος (οί έκκλήσεις, δπως φαίνεται, ήσαν άλεπάλληλες) βλέπομεν τά δσα μάς παρασταίνετε. Καί προ­ σθέτουν. -"Οσον διά τά πειρατικά κλέφτικα καΐκια καί διά τάς άνωμαλίας τοΰ Εύρίπου καί τής ’Ανατολικής 'Ελλάδος, κατά τό παρόν δέν είναι εις χεϊρας μας νά πράξωμέν τι. Διά μέν τά κλέφτικα καΐκια, βλέπετε πολλά καλά (sic) δτι εμείς μόλις προφθάνομεν νά άνθέξωμεν τοΰ έχθροΰ, οθεν δέν ήμποροΰμεν καί τούς ομογενείς νά κρατήσωμεν είς τούς ορούς των, χωρίς πρότερον νά ύπάρξη έθνική τάξις, ή οποία μέ δλους τούς ύπέρ τούτου άγώνας μας δέν έδυνήθη άκόμη νά συστηθή... ’Έχουν δίκαιο οί Υδραίοι. Στό Ιστορικό ’Αρχείο τής Ελληνικής ’Εθνο­ λογικής Εταιρείας (IEEE) ύπάρχει πλήθος έγγρά­ φων, στά όποια διαμαρτύρονται οί Υδραίοι καί άλλοι γιά τίς ληστρικές ένέργειες τών Σπετσιωτών είς βάρος άλλων. Χαρακτηριστικές είναι οί φράσεις συναπαντήσας (ό Δημήτριος Μυλωνάς Ψαλλίκη Πετσιώτης) τό καΐκιον εκείνο τό κατέγδυσε (φακ. 11413 IEEE). Τούς έπάτησε εν καΐκιον έδικόν σας μέ οκτώ άνθρώπους αρματωμένους (φακ. 11608 IEEE) (άνθ. 58, 59, 60). Σπετσιώτες καπεταναϊοι ζητοΰν τήν τιμωρία τών συμπατριωτών τους καί δίκαια παραπονοΰνται δτι μέ τή ληστρική τους δράση ήμεϊς χάνομεν δλα τά δίκαια καί δλας τάς εκδουλεύσεις, δπου έκάμαμεν είς τό Γένος (φακ. 11074 IEEE) (άνθ. 61). Περίπτωση άμοιβαίας πειρατείας (μεταξύ Σπε­ τσιωτών καί Υδραίων) συναντούμε σέ άλλη περί­ σταση, δπως έκείνη πού άναφέρει έγγραφο τών Υ­ δραίων, κατά τό όποιον δ μέν Υδραίος κπ. Ζάκας έπήρε άπό ένα σπετσιώτικο πλοίο τά άρματα αύτοΰ, οί δέ Σπετσιώτες είχαν αρπάξει καΐκιον ύδραίϊκον μέ δλα τά έν αύτω ευρισκόμενα, (φακ. 11575 IEEE) (άνθ. 62, 63). Φθάνουν άκόμη νά γυμνώσουν, άπό τά δσα τούς άπόμειναν, κι αύτούς τούς δυστυχείς καί άπελπισμένους πρόσφυγες άπό τά Ψαρά, δπως τής Νάκαινας Γερακίνας, άπό τήν όποια άρπαξαν είδη τρεις στρατιώτες, έξω άπό τήν ’Άνδρο (φακ. 11968). Άφθονοΰν εξάλλου στά ’Αρχεία οί διαμαρτυ­ ρίες κατά Υδραίων καί Σπετσιωτών καί οί έπιτιμητικοί κόλαφοι τής Διοικήσεως γιά πειρατική δρά­ ση, είς βάρος ούδετέρων καθώς καί προντέτων, δη­ λαδή Ελλήνων πού τελούσαν ύπό ξένην προστα­ σία (φακ. 11613, 11604 IEEE) (άνθ. 64, 65). Στήν άδυναμία τους — φυσική άλλωστε — τό ’Εκτελεστικό καί οί πρόκριτοι νά καταστείλουν τήν πειρατεία μέ τήν ισχύ, περιορίζονται σέ έξορκισμούς (άνθ. 66). Αύστηρές διαταγές στέλνονται τό 1822 άλλά καί τό 1824 άπό τό ’Εκτελεστικό (μέ Πρόεδρο τόν Γ. Κουντουριώτη καί Γεν. Γραμματέα

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

τόν Άλ. Μαυροκορδάτο) πρός δλα τά πλοία, στίς όποιες ορίζεται οτι καταδρομικά θ’ αναγνωρίζον­ ται μόνο τά έφοδιασμένα μέ δίπλωμα καταδρομής, καί έφ’ όσον τηρούν τούς διεθνείς κανόνες. Κάθε άλλο έξοπλισμένο πλοίο θά λογίζεται ώς πειρατικό καί θά τιμωρείται (άνθ. 67). ’Αργότερα εξοπλίζει ή Κυβέρνηση γολέττα μέ ειδική άποστολή, τή δίωξη τής πειρατείας. Καί άπευθύνει τήν εξής διαταγή, πρός τούς έπάρχους, άστυνόμους καί λιμενάρχας όλων τών παραθαλασσίων επαρχιών της ελληνικής επικράτειας. - '0 κύριος Δεκρόζ, διοικητής τής Γολέττας τής 'Ελληνικής Διοικήσεως, ονομαζόμενης Ευφροσύνη, έχει ρητήν διαταγήν νά κατατρέχη τούς πειρατές - όπου ήθελαν εύρεθή καί νά καθαρίξη τό ελληνικόν πέλαγος, υπερασπιζόμενος τό ελληνικόν καί τό τών υπηκόων ξένων δυνάμεων εμπόρων. »Διατάσσεσθε λοιπόν όχι μόνον νά ύποδέχεσθε αύτόν φιλοφρόνως καί νά τόν συντρέχετε είς πάσαν περίστασιν καί νά προμηθεύεται fsic) πάσαν βοήθειαν είς αύτόν καί είς τό υπό τήν διοίκησιν του πλοϊον τής ελ­ ληνικής Διοικήσεως, άλλά καί νά δίδεται έπί τούτοις πάσιν εις αύτόν πάσαν πληροφορίαν τών όσων έχετε ειδήσεων καί μάλιστα τών πειρατών καί τών πράξεων αύτών, διά νά δυνηθή νά φέρη είς έκβασιν τάς περί αυτών διαταγάς τής Διοικήσεως. 'Εν Ναυπλίω 8 Δεκεμβρίου 1825 Τό έργο δμως τής διώξεως τής πειρατείας δέν είχε τίς προϋποθέσεις νά ευδοκιμήσει. ’Αργότερα έταξαν δύο πλοία σ’ αύτόν τό σκοπό, δέν έβρισκαν δμως πληρώματα καί κυβερνήτες. Δέν ύπήρχε σ’ αύτούς καί τόση προθυμία ν’ άναλάβουν τό άχαρο καί ένοχλητικό γιά τούς συμπατριώτες τους έργο. - Θέλον - τό Εκτελεστικόν - νά έμπιστευθή τήν έκτέλεσιν τοιούτου έργου είς άξιον καί ύποληπτικόν υποκείμενον έπροσκάλεσε πρότερον τόν κύριον Φραντζέσκον, μέλος τής επιτροπής ναυτικών καί μετά ταΰτα τόν κύριον Κωνσταντίνον Μεταξάν, άλλά δέν ήδυνήθη νά τούς καταπείση νά άναλάβουν αύτό τό χρέος. Γι’ αύτό καλεΐ τό Βουλευτικό νά σκεφθεΐ γιά τό διορισμό επιτροπής άπό άξια καί εύυπόληπτα πρό­ σωπα... διότι τό Εκτελεστικόν δέν ήξεύρει εις ποών νά έμπιστευθή τήν έκτέλεσιν τοιούτου ουσιώδους σκο­ πού. 'Η ανεργία δμως καί ή ένδεια πλεόναζαν στό Αιγαίο. Τά περσότερα άπό τά νησιά καί μάλιστα τά πιό ειρηνικά έγιναν καταφύγια πειρατικά ή δημιούρ­ γησαν πειρατές. Οί πειρατές αύτοί δέν δίσταζαν νά κτυποΰν άκόμη καί τά ύδραίικα καί σπετσιώτικα πλοία. Κάσιοι πειρατές κυρίεψαν ύδραίικο πλοίο στά νερά τής Νάξου. 'Η σχετική έπιστολή τών Ναξίων, πού άναφέρει σύγχρονος συγγραφέας, είναι χαρακτηριστική. —’ Αφού, γράφουν, έφθασαν οί Κάσιοι είς τόσην τόλ­ μην καί αυθάδειαν, ώστε νά γυμνώσουν καί αύτούς τούς

'Υδραίους, υποθέσατε πλέον πόσα κακά δέν έπέφεραν είς ήμάς τούς πτωχούς αίγαιοπελαγίτες. Φαίνεται δμως πώς οί Κάσσιοι δέν ήταν μόνο θύτες άλλά καί θύματα. Καί υπέβαλαν σχετικά παρά­ πονα στούς προκρίτους τής "Υδρας. Γι’ αύτό, στά πεπραγμένα τής Διοικήσεως, πού δημοσιεύονται τω Σαββάτω, 29 Μαίου 1826 στή Γενική ’Εφημερίδα τοΰ Ναυπλίου, σημειώνεται δτι άνεγνώσθη άναφορά τών κατοίκων τής Κάσου, δι ’ ής άναφέρουσι τά δσα δεινά ύπέφεραν. Καί έγκρίθηκε μέν νά γίνει άπάντησις παρηγορητική, στήν όποια δμως νά προστεθεί καί δτι νά περιμαζόξωσι τά πλοία των, περιπλέοντα είς τό Αίγαϊον καί κάμνοντα διαφόρους πειρατείας, καθότι ή Διοίκησις δέν άνέχεται τά τοιαύτα. Έπειδή καί διά­ φορα πλοία καί μύστικα ψαριανά μετέρχονται μύρια άτοπήματα καί καταχρήσεις, ένεκρίθη νά διορισθή (διαταχθεΐ) ή Επιτροπή τών Ψαρών νά τά περιμαζόξη. Είδέ μή θά λάβη ή Διοίκησις ίδια μέτρα. Οί ξένοι δμως πιστεύουν ή πάντως ύποστηρίζουν δτι ή μεγάλη πειρατεία γίνεται άπό τούς εφο­ πλιστές τών Σπετσών καί τής "Υδρας. Στά νησιά αύτά πραγματοποιείται άπό χιλιάδες ναυτικούς πού χρησιμοποιούν διακόσια πλοία. Μέ τή θέληση ή παρά τή θέληση τών προεστών, άρπάζουν οί ναύτες τά καράβια, άνοίγονται στή θάλασσα, πλανώνται γύρω άπό τίς συνοδείες, προσβάλλουν άκό­ μη καί τά συνοδευόμενα πλοία καί δέν διστάζουν δταν συναντούν κανένα μεμονωμένο πλοίο νά εξα­ φανίσουν τό πλήρωμά του. 'Ο ναύαρχος Δεριγνύ, άρχηγός τής Γαλλικής Μοίρας (Station du Levant), γράφοντας στόν 'Υ­ πουργό του, διατυπώνει τή γνώμη δτι ή πειρατεία γίνεται μέ γνώση τών ελληνικών άρχών. "Ενας κουρσάρος, όνόματι ’Επαμεινώνδας, πού πιάστη­ κε γιά πειρατεία, άποδεικνύεται πώς άνήκει στόν Γεώργιο Κουντουριώτη, Πρόεδρο τής Κυβερνή­ σεως. — Είναι προφανές, προσθέτει ό ναύαρχος, οτι οί κουρσάροι αύτοί, οί όποιοι διαθέτουν καράβια τών ΙΟ­ Ι 6 πυροβόλων, δέν μπορούν νά άρματώνονται, χωρίς τή συμμετοχή τών τοπικών άρχών. "Ολος ό κόσμος γνωρίζει δτι κατά τήν επιστροφή ό καθείς θά λάβει τό μερίδιό του άπό τά λάφυρα... "Ολοι δσοι επιδίδονται σ ’ αυτή (τήν πειρατεία) γνωρίζουν, δτι θά βρούν στήν ίδια τους χώρα δχι μόνο άτιμωρησία άλλά καί προστα­ σία άκόμη (έπιστολή άπό 23-9-1826). Δέν χρειάζεται νά σημειώσουμε δτι ή κατάστα­ ση αύτή φέρνει σέ δύσκολη θέση τούς φίλους τών Ελλήνων. Στίς 9 ’Ιουνίου 1826 ήμέρα Τετάρτη, δημοσιεύει ή Γενική Έφημερίς τοΰ Ναυπλίου τό άκόλουθο γράμμα άπό τό Λονδίνο, μέ χρονολογία 30 Μαρτίου 1826. - Οί θαλασσινοί άξιωματικοί είτε Γάλλοι είτε ’Άγγλοι εΰρίσκονται είς δεινήν θέσιν διά τήν άθλίαν κατάστασιν τής 'ελληνικής διοικήσεως. Καί εάν ύποθέσωμεν δτι θέ­ 311

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

λει καί δέν ήμπορεϊ ή διοίκησις εκείνη νά χαλιναγωγήση τήν πειρατείαν, πάντοτε όμως οί πειραταί ενεργούν τάς παρανομίας των ύπό ελληνικήν σημαίαν. Κατά συνέπειαν οί ’Άγγλοι ή Γάλλοι άξιωματικοί δέν ήμπορούν νά τους χαλιναγωγήσουν, χωρίς κίνδυνον νά κατηγορηθοΰν ώς ένεργοΰντες κατά τών 'Ελλήνων. "Οταν οί Δυνάμεις, αλλάζοντας πολιτική, απο­ φάσισαν νά προστατέψουν τούς "Ελληνες, ό ναύαρ­ χος Δεριγνύ, παρά τή δυσαρέσκεια πού είχε άπό τή δράση τών πειρατών, έγραψε άπό τίς Σπέτσες, τήν 22α ’Οκτωβρίου 1826, πρός τήν Κυβέρνησιν τής 'Ελλάδος. «Κύριοι, επειδή τά διαβήματα, τά όποια θά γίνουν έν Κωνσταντινουπόλει πρός συμβιβασμό, ίνα τεθή τέρμα εις τόν μεταξύ 'Ελλήνων καί Τούρκων πόλεμον, θά ύποστηριχθοΰν έκθύμως ύπό τού πρέσβεως τής Αυτού Χριστιανικωτάτης Μεγαλειότητας, δέν χάνω ούτε στιγμήν νά σάς δηλώσω δτι ή Κυβέρνησις μου θά θεωρήση ώς έμπόδιον είς τήν είρήνευσιν, 1) τήν έξακολούθησιν τών βιαιοπραγιών καί πει­ ρατειών, αί όποϊαι προέρχονται έκ τής άκαταστασίας τού στόλου. 2) τάς διχονοίας, αί όποϊαι δυστυχώς ύφίστανται παρ ’ ήμϊν, ώς επίσης καί τάς σκευωρίας, αί όποϊαι τεί­ νουν νά άπατήσουν εκείνους έξ υμών οί όποιοι δυνατόν νά πιστεύσουν δτι υπάρχει τρόπος σωτηρίας άλλος έκτος τής μεσολαβήσεως τών Δυνάμεων. Χωρίς λοιπόν νά παραιτηθήτε τής νομίμου άμύνης, σάς προτρέπω νά λάβετε ύπό σοβαρόν έποψιν τά δύο αυτά ζητήματα καί νά καταργήσετε τάς φατρίας. Τήν εποχή αύτή ή Διοίκησις τής 'Ελλάδος μετα­ κινείται στήν Αίγινα, άπό όπου εκδίδει τήν παρα­ κάτω διακήρυξη. - Θεωρούσα πάντοτε ή Διοίκησις μέ άκραν δυσαρέ­ σκειαν καί μεγάλην άγανάκτησιν τάς κατά θάλατταν πραττομένας καταχρήσεις καί πειρατείας. Θεωρούσα έτι πλέον δτι αί κακουργίαι αύται καί μολονότι πράττονται άπό κακοτρόπους μόνον καί αναξίους τινάς τού ελληνικού ονόματος καί μολονότι δέν βλάπτουσι μόνον τό έμπόριον τών ουδετέρων άλλά έξολοθρεύουσι κατά κράτος καί αύτό τών 'Ελλήνων, μόλον τούτο έσυραν καί σύρουν τήν γενικήν κατακραυγήν καί άγανάκτησιν έναντίον τού άθώου ελληνικού λαού άποδιδόμεναι άναξίως είς δλον τό ελληνικόν έθνος... μετεχειρίσθη δλα τά μέσα πρός συστολήν τών άσυγχωρήτων τούτων ένεργειών... πρός τοϊς άλλοις έπεκαλέσθη τήν σύμπραξιν δλων τών κατά τάς ελληνικός θαλάσσας διοικητών τών ουδετέρων έξουσιών καί τέλος έδωκε τήν 27 Μαΐου τοΰ παρόντος έτους ύπό Άριθμ. 854 διακήρυξιν διά νά περιστείλη τάς κακουργίας... έπικαλουμένη τήν συνδρομήν τών στολάρχων... Θεω­ ρούσα ήδη δτι μετά τήν δημοσίευσιν τής διακηρύξεως, άν καί όμολογουμένως έμετριάσθησαν αί καταχρήσεις καί αί πειρατεϊαι, δέν έπαυσαν δμως διόλου. Μανθά312

νουσα μάλιστα μέ άκραν δυσαρέσκειαν δτι έσχάτως τινές ήρπασαν άπό τούς λιμένας πλοία, χωρίς τήν άδειαν καί τήν συγκατάθεσιν τών κυρίων αυτών τών πλοίων καί έξήλθον εις πειρατείαν... έπικυροϊ τήν άνω διακήρυξιν καί έπικαλεϊται τήν ήδη δραστήριον συμπαράστασιν τών στολάρχων καί διοικητών έναντίον τών τοιαΰτα συνεργούντων, ο'ίτινες είναι άξιοι πάσης ποινής.

Έξ Αίγίνης 17 Νοεμβρ. 1826 'Ο Πρόεδρος Α. Ζαήμης, Σ. Τρικούπης, Δ. Τξαμαδός 'Ο Γ. Γραμματεύς Γ. Γλαράκης (Γεν. Έφημερίς 24 Νοεμβ. 1826) Τό κακό δμως τής άναρχίας είχε εισχωρήσει καί στήν έδρα τής ναυτικής ήγεσίας. Ταραχές ξέσπα­ σαν στήν "Υδρα, στό τέλος του 1826. Καί πάλι αιτία ήταν ή άνεργία καί τά πληρώματα πού ζητούσαν πλοία γιά καταδρομές. Καί καθώς δέν τούς έδιναν, τά άρπαζαν καί έβγαιναν στό Αιγαίο γιά πειρατεία. Οί άνεργοι ζητούσαν νά μοιρασθούν τά χρήματα, πού προέρχονταν άπό παλαιότερες λείες. Πολλοί καραβοκύρηδες ξεσηκώθηκαν τότε κι έφυγαν μέ τά πλοία τους. Θέλησαν νά φύγουν κι οί Κουντουριωταΐοι — έτσι υποστηρίζουν μερικοί — άλλά τούς σταμάτησε ό λαός. ’Έγινε άναγκαστικός έρανος, στόν όποιο οί Κουντουριωταΐοι έδωκαν τό παρά­ δειγμα τής γενναιοδωρίας. Συγκεντρώθηκαν έτσι καί μοιράσθηκαν 175 χιλιάδες γρόσια καί ξαναγύρισε στό νησί ή γαλήνη. ’Αλλά ή πειρατεία ήταν ένα πρόβλημα μέ πολλές όψεις. Δέν έπρόκειτο ούτε μπορούσε νά τό λύσει ή άνίσχυρη κυβέρνηση τοΰ Ναυπλίου ή ή βάρβαρη βία τού Άκούρτη καί τοΰ Παυλούκη. Δηλαδή τών Αυστριακών ναυάρχων στό Αιγαίο. "Υστερα άπό τόσα χρόνια άνελέητου καί ολοκληρωτικού γιά τήν εποχή άγώνα είχαν στερέψει δλα τά αποθέματα τών δυνάμεων καί τών μέσων. ’Άν είχε διατηρηθεί κάτι, — ήταν τό θάρρος καί ή ελπίδα. 'Ο λαός στά νησιά πεινούσε. 'Η πειρατεία δέν άντιπροσώπευε μόνο τή βία καί τό άδικο, άλλά καί τήν άγρια θέληση ενός λαού γιά έπιβίωση. Περίμεναν τή λευτεριά κι ήταν κρίμα νά μή ζήσουν νά τή χαροΰν. 'Υπήρχε μιά μερίδα Ελλήνων πού πίστευαν ή πάντως ύποστήριζαν τήν έποχή έκείνη, πώς δσον περισσότερο ένέτειναν τήν πειρατεία, τόσον γρηγορότερα ή ’Αγγλία θά τούς έδινε τή λευτεριά τους. Μπορεί νά έσφαλλαν, όχι δμως άπόλυτα. 'Η έκρυθμη άπό τήν πειρατεία κατάσταση στίς ελληνικές θάλασσες καί ή δια­ ταραχή τοΰ εύρωπαϊκοΰ εμπορίου ήταν ένας άπό τούς λόγους πού οδήγησαν τίς τρεις Δυνάμεις σέ έπέμβαση καί προκάλεσαν τή σωστική ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου. Τό δτι μέ τό άνομο μέσο τής πειρα­ τείας, μπόρεσαν νά συντηρηθούν οί "Ελληνες καί συνεχίσουν τόν άγώνα, μάς έπιτρέπει τήν τολμηρή

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

παρατήρηση δτι γιά ορισμένη περίοδο άπετέλεσε ή πειρατεία τήν τροφό τής Έπαναστάσεως. Έν τώ μεταξύ πενήντα πολεμικά πλοία τών Εύρωπαίων έχουν ριχθεϊ στή δίωξη τών πειρατών, χωρίς δμως αποτέλεσμα. Μόνο στά καταφύγιά τους μπορούν νά τούς βρουν, ξέρουν δμως έκεΐνοι νά τά διαλέγουν σέ άπόκρυφα μέρη. Γιά νά τούς τιμωρή­ σουν θά έπρεπε νά τούς κυνηγήσουν στά κρησφύ­ γετά τους. Καί κάποτε τό κάνουν. ’Έτσι τόν ’Ιούνιο τοϋ 1826 ό Δεριγνύ αποβιβά­ ζει αιφνιδιαστικά στήν Α’ίγινα πεζοναύτες καί καθαρίζει μιά φωλιά πειρατών. Τό ίδιο κάνει άργό­ τερα στήν ’Άνδρο. Παρόμοια κίνηση κάνει ό Χάμιλτον, δοκιμασμέ­ νος φίλος τών Ελλήνων. 'Ο 'Υδραίος πλοίαρχος Ζάκας ένεργοΰσε πειρατεία στό Αιγαίο μέ μιά νάβα τών Κουντουριωταίων, πού είχε άρπάξει. 'Όταν δμως έπιασε δυό καράβια μέ ίονική σημαία, έφθασε στήν "Υδρα ό πλοίαρχος Χάμιλτον, ζητώντας τά πλοία καί τά φορτία. Διαφορετικά θά βομβάρδιζε τήν πόλη καί θά άπήγαγε τά ύδραίικα πλοία άπό τό λιμάνι. ' 0 Χάμιλτον άντιμετωπίζει ένα πρόβλημα συνειδήσεως. Γράφοντας στόν ’Αρχηγό τοΰ αγγλικού στόλου τής Μεσογείου, σέρ Harry Neale, τή 18 Νοεμβρίου 1826, σημειώνει: - Γιά νά επιτύχω ικανοποίηση θά επρεπε νά χρησιμο­ ποιήσω βία, γεγονός τό όποιο θά προκαλούσε διάλυση ολοκλήρου τοϋ ελληνικού στόλου. Κι δταν λίγες μέρες άργότερα ξεσποΰν οί ταραχές στή νησί, γιά τίς όποιες είπαμε παραπάνω, ό ’Άγγλος φιλέλληνας διαπιστώνει· - "Αν διαμελιζόταν ό ελληνικός στόλος και περνούσε στά χέρια τών κατοίκων, θά επακολουθούσε άναγκαστικά φοβερή έζάπλωση τής πειρατείας. "Αν προέβαινα στήν κατάσχεση τών πλοίων τής 'Ύδρας καί τών Σπετσών, τά όποια αντιπροσωπεύουν τήν κυρία δύναμη τής 'Ελλάδος, μέ σκοπό νά πετύχω αποζημίωση γιά τά κλεμμένα αντικείμενα καί άν συνέτριβα τίς πυροβο­ λαρχίες τους, θ ’ άνατρεπόταν ή τοπική κυβέρνηση άπό τόν πληθυσμό καί θά σφαγιάζονταν οί προεστοί άπό τούς ναύτες, πού πεθαίνουν ήδη οί μισοί άπό τήν πείνα. (Επιστολή του πρός ναύαρχον Νήλ άπό 7-12-1826) Ό Τζώρτζ Χάμιλτον δέν ήταν μόνο φιλάνθρω­ πος άλλά καί κοινωνικός άνατόμος, μέ καθαρή σκέ­ ψη. Έν τούτοις τή σύγκρουση μέ τούς 'Υδραίους δέν θά τήν άποφύγει. ’Ανταλλάχθηκαν πυροβολι­ σμοί καί τραυματίσθηκαν περί τούς δέκα 'Υδραίους στό μουράγιο (προκυμαία). Οί ’Άγγλοι πήραν μερι­ κά πλοία ύδραίικα, άλλά μετά τά γύρισαν. Κι ή άρπαγμένη άπό τό Ζάκα νάβα οδηγήθηκε στή Μάλτα, δπου άπό τήν πώλησή της άποζημιώθηκαν οί ' Επτανήσιοι. Τό τέλος τοΰ 1827 ή πειρατεία τών Ελλήνων έφθασε στό φρικώδη κολοφώνα της. Τό τέταρτο τοΰ άρρενος πληθυσμού άσχολεϊται μέ τήν πειρατεία. Είναι

ή έποχή κατά τήν όποια οί συμμαχικοί στόλοι έχουν συντρίψει τούς Τουρκοαιγυπτίους στόν δρμο τοΰ Ναβαρίνου καί φεγγίζει καθαρά πλέον ή αυγή τής ελληνικής άνεξαρτησίας. Οί νικηταί ναύαρχοι διαμαρτύρονται. - ' Ο πλοίαρχος Davis, τοΰ βρικίου Rose, θά σάς άνακοινώσει, μέ συγκεκριμένα περιστατικά, τό πώς φέ­ ρονται οί 'Έλληνες πρός τούς συμπατριώτας μας, καθ ’ δν χρόνον τά πολεμικά πλοία τών Συμμαχικών δυνά­ μεων άπασχολοΰνται εις τό νά προστατεύσουν τήν 'Ελ­ λάδα Έπληροφορήθην δτι δέν υπάρχει οΰτε ένα ύδραίικον πλοΐον στόν 'ελληνικόν στόλον διά τήν υπηρεσίαν τής χώρας, ενώ έχουν αυξηθεί στόν ύπέρτατον βαθμόν αί πράξεις πειρατείας, πού διαπράττονται άπό τούς κα­ τοίκους αυτής καί τών άλλων νήσων... (Επιστολή τοΰ Ε. Κόδριγκτον, πρός τήν Ελλη­ νικήν Κυβέρνησιν άπό 30-9-1827). - Κύριοι, ενώ οί στόλοι τής Αύτοΰ Χριστιανικής Με­ γαλειότητας (τής Γαλλίας) καί τής Βρεταννικής Μεγαλειότητος άπασχολοΰνται είς τό νά παρεμποδίσουν τούς στόλους καί τόν στρατόν τών ’Οθωμανών άπό τού νά πλησιάσουν τήν 'Ύδρα τό Ναύπλιο καί τούς άλλους λι­ μένας τής Πελοποννήσου, οί όποιοι βρίσκονται στήν εξουσία τών 'Ελλήνων, βλέπω μέ κατάπληξιν κάθε μέρα καί περισσότερο δτι τά ελληνικά πλοία άντί νά σπεύδουν νά υποστηρίξουν τά σημεία εκείνα πού απει­ λούνται, διασκορπίζονται στό εξωτερικό ώς κανονικοί πειραταί, σέ μέρη πού απέχουν πολύ άπό αύτούς τούς λιμένας καί συνεχίζουν τή λεηλασία τών εμπορικών καί τών ουδετέρων πλοίων... (Επιστολή Ε. Δεριγνύ πρός τά Μέλη τής Κυβερνητικής ’Επιτροπής, άπό 7 ’Οκτωβρίου 1827). — Κύριοι, έπληροφορήθημεν μέ μεγάλην άγανάκτησιν δτι, καθ ’ δν χρόνον αί Μοϊραι τών Συμμαχικών Λυνάμεων κατέστρεφαν τόν μουσουλμανικόν στόλον... οί 'Έλληνες κουρσάροι δέν έπαυσαν νά λυμαίνονται τάς θαλάσσας καί δτι τό Δικαστήριον Λειών, τό μόνο δικα­ στήριο τό όποιο άναγνωρίζεται άπό τόν ελληνικόν νόμον, έπεζήτησε προσχήματα διά νά δικαιολογήση τάς ύπερβολάς αύτάς, κάτω άπό νομικόν ένδυμα... (Επι­ στολή κοινή, τών τριών ναυάρχων, άπό 24 'Οκτω­ βρίου 1827, πρός τήν Ελληνικήν Κυβέρνησιν) (άνθ. 68). Τό θέμα τής πειρατείας τών Ελλήνων άπασχολεΐ πλέον ζωηρά τά άνακτοβούλια τής Ευρώπης. Στήν Εφημερίδα τοΰ Φραγκοφόρτου, δπως άποκαλοΰσαν οί πρόγονοί μας τήν Frankfurter Zeitung (Εφημερίδα τής Φραγκφούρτης) δημοσιεύεται ή παρακάτω διακήρυξη τοΰ Βασιλιά τής ’Αγγλίας. Έκ τής Αυλής τοΰ 'Αγίου ’Ιακώβου τήν 16 Νοεμ­ βρίου 1827 παρόντος έν συμβουλίω τοΰ Μεγαλειοτάτου Βασιλέως. Επειδή αί άπό τίνος καιρού πραττόμεναι κατά τήν Μεσόγειον διαρπαγαί εις τό έμπόριον τών υπηκόων τής Α.Μ. άπό ένοπλα πειρατικά πλοία, φέροντα ση­

313

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

μαίαν ελληνικήν, ύπερηυξήθησαν νεωστί, καί συνωδεύθησαν άπό σκληρός καί βαρβάρους πράξεις, αίτινες άποκατέστησαν τό είς εκείνα τά μέρη έμπόριον πολλά επικίνδυνον επειδή ή Α.Μ. είς μάτην έξήτησε τήν καταστολήν τούτων τών ύβρεων άπό τούς έν Έλλάδι κρατούντας, οίτινες, άν καί έχουν τήν διάθεσιν τοΰ νά καταπαύσουν τάς τοιαύτας καταχρήσεις, δέν είναι ικα­ νοί νά τό κάμουν έξ αιτίας τής ταραχής τοΰ τόπου καί τών άταξιών τών έπικρατουσών είς τινας νήσους τοΰ Αιγαίου Πελάγους καί έπειδή ή Α.Μ. είναι αναγκασμένη νά λάβη πρόνοιαν περί τοΰ πράγματος: » Έφάνη είς τήν Α.Μ. δτι τά δραστηριώτερα μέτρα πρός άρμοδίαν ύπεράσπισιν τών υπηκόων τής Α.Μ. καί τοΰ έμπορίου αύτών κατά τάς θαλάσσας τής Μεσο­ γείου μέχρις δτου συσταθή κυβέρνησις ικανή νά καταπαύση τάς τοιαύτας ανωμαλίας, περί τών όποιων παραπονοΰνται, ήθελον είναι τό νά έμποδίξεται δσον τό δυ­ νατόν, παν ένοπλον πλοϊον φέρον ελληνικήν σημαίαν τοΰ νά πλέη είς τήν θάλασσαν, έξαιρουμένων μόνον τών ελληνικών πλοίων τών άνηκόντων είς τήν ελληνικήν Κυβέρνησιν. »Έδοξε λοιπόν τή Α.Μ. νά άποστείλη ευθύς οδη­ γίας είς τάς έν Μεσογείω ναυτικός της δυνάμεις κατά τάς οποίας θέλουν έχει τήν έξουσίαν καί είναι δια­ τεταγμένοι νά συλλαμβάνουν παν πλοϊον ένοπλον... υπό σημαίαν ελληνικήν ή ώπλισμένον είς όποιονδήποτε ελληνικόν λιμένα. » 'Ο έντιμώτατος λόρδος Θησαυροφύλαξ τής Α.Μ. οί Γενικοί Γραμματείς τής Έπικρατείας καί ό 'Υψηλό­ τατος Λόρδος Μέγας Ναύαρχος θέλουν δώσει τάς άναγκαίας διαταγάς. Έξαλλου ό Γάλλος υπουργός τών Ναυτικών διηύθυνε τήν έξης έπιστολήν πρός τόν κ. 'Υποναύαρ­ χον, Διοικητήν τών έν τή ’Ανατολή ναυτικών δυνά­ μεων τής Α.Μ. ('Η είδηση είναι άπό τό Παρίσι μέ χρονολογία 14 Δεκ. 1828. Δημοσιεύθηκε στή Γεν. Εφημερίδα τή 28 Ίανουαρ. 1829). - Κύριε υποναύαρχε, πολλάκις μέ έφανερώσατε δτι μ ’ δλην τήν μεγίστην δραστικότητα τών υπό τάς διαταγάς σας πλοίων ήτο δυσκολώτερον νά έμποδίσετε την πειρατείαν είς τήν ’Ανατολήν, διότι οί έν τή Έλλάδι κρατούντες δέν είχον ούτε άρκετήν ένέργειαν, ούτε άρκετά μέσα διά νά έμποδίξουν τάς παρανόμους έπιχειρήσεις τών υπό τήν Ελληνικήν σημαίαν σκεπαξομένων καταδρομέων. »Ή έν Νεοκάστρω καταστροφή τοΰ Τουρκικού στόλου άφαιρεϊ σήμερον πάσαν πρόφασιν καθοπλίσεως τών πλειοτέρων Ελληνικών πλοίων, έκείνων μάλιστα, δσα δέν-έχουν μόνον σκοπόν τήν άπό τούς μουσουλ­ μάνους ύπεράσπισιν τών νήσων καί τής Πελοποννήσου. »Τούτων ούτως έχόντων, θέλων ό Βασιλεύς νά συντελέση μετά τών συμμάχων του είς τό νά φυλαχθή είς τό εξής τό έμπόριον τών ουδετέρων άπό παντός είδους έπηρείας, είς τάς οποίας συχνάκις έκτίθεται είς τό Αίγαϊον πέλαγος, μέ διέταξε νά σάς διορίσω, ώστε 314

τά πλοία τής μοίρας σας νά συλλαμβάνουν καί στέλλουν είς Γουλών παν ένοπλον πλοϊον τό όποιον θέλουν άπαντήσει είς τήν θάλασσαν υπό σημαίαν Ελληνικήν, ή τό όποιον ήθελε ναυτολογήσει καί όπλισθή είς Ελληνικόν λιμένα, έξαιρουμένων μόνον τών κυρίως λεγομένων πολεμικών πλοίων, τά όποια ήθελον είναι τής προσωρι­ νής κυβερνήσεως τοΰ τόπου, ή δσα ένεργούν υπό τάς διαταγάς της. »Πρέπει δέ κατ ’ άρχάς νά κοινοποιήσετε τήν γνώ­ μην τής Α.Μ. είς τήν κυβέρνησιν ταύτην, συγχωροΰντες δεκαπέντε μόνον ημερών προθεσμίαν είς τά καταγωγικά Ελληνικά πλοία τοΰ νά έπιστρέψωσιν είς τούς λιμένας των καί έπί τών δεκαπέντε τούτων ήμερών δέν θέλετε συλλαμβάνει καί στέλλει είς Γουλών είμή έκεΐνα, τά όποια ήθελον έξακολουθήσει τάς έργασίας των, μολονότι άδιστάκτως έπρεπε νά γνωρίξωσι τήν προηγουμένην άπόφασιν ή έκεΐνα, τά όποια ήθελον έξετάσει καί σκυλεύσει πλοία υπό τήν σκέπην τής Γαλ­ λικής σημαίας. Σποραδικές καί μεμονωμένες ένέργειες κατα­ βάλλονταν άπό τίς έλληνικές αρχές γιά τήν ανά­ σχεση τοΰ κύματος τής πειρατείας. ’Έτσι τήν άνοι­ ξη τοΰ 1827 ό ναύαρχος Κόχραν έστειλε τό βρίκι Σωτήρ, μέ κυβερνήτη τό Σκώτο αξιωματικό Τζώρτζ Γόμας, ό όποιος έκαψε μερικά πλοιάρια στήν Κύ­ μη, Σκόπελο, Σκιάθο καί άνάγκασε άλλα νά έξοκείλουν στήν παραλία τής Λακωνικής. Εξάλλου μιά άπό τίς ένέργειες αύτές μάς διασώ­ ζει ή παρακάτω διαταγή τοΰ Φαβιέρου, πού διεξήγαγε τήν έποχή εκείνη έπιχειρήσεις στή Χίο. Είναι οδηγίες πρός τή γολέτα, τή διορισμένη γιά τή δίωξη τών πειρατών. Διάταγμα πρός τόν κύριον πλοίαρχον τής πολεμικής Ελληνικής Γολέτας. Κύριε, θέλει άναχωρήσεις μέ τήν γολέτταν σου πρός καταδίωξιν τών πειρατών, δπου ένδέχεται νά άπαντήσης είς τά πέριξ τής νήσου καί τάς πλησίον Εύνούσας τό Μελανόν άκρωτήριον (Καραμπουρνά), Μυτιλήνην κλπ. Μεταχειρίσου μέ δλην τήν αυστηρότητα δλους έκείνους όποΰ περιφέρονται χωρίς τακτικά έγγραφα ή έν εϊδει ένοπλισμοϋ καί τούς τοιούτους όμοΰ μέ τά πλοιάρια θέλεις με τούς φέρεις ένταύθα. "Αν άντισταθοΰν θέλεις τούς καταποντίσει ανηλεώς. »Είς τήν παρούσαν στιγμήν, καθ ’ ήν πολλαί εύρωπαϊκαί οίκογένειαι φεύγουν άπό τήν Κωνσταντινούπολιν καί Σμύρνην χρεωστοΰμεν κατά φιλανθρωπίαν καί ευγνωμοσύνην νά τάς ύπερασπισθώμεν κατά τών ληστών οϊτινες άμαυρώνουν καί ένοχοποιοΰν τήν ίεράν ύπόθεσιν τών Ελλήνων. Θέλεις έπαγρυπνεϊ καί διά τήν λαθρεμπορίαν. Έν Χίω, τή 13/1827 Λεκεμβρ. ΦΑΒΙΕΡΟΣ

Περνώντας ό Καποδίστριας άπό τή Μάλτα, κατά τόν ερχομό του στήν Ελλάδα συνάντησε τόν Κόδριγκτον, ό όποιος πρέπει νά τοΰ έτόνισε τή δυσα­

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

ρέσκεια τών Συμμάχων γιά τήν άνυπόφορη κατά­ σταση στό Αιγαίο,έξαιτίαςτώνπειρατών. ’Απ’ αύτή τήν έπαφή όπως καί άλλες θά κατάλαβε ό καινού­ ριος κυβερνήτης, ότι ή πάταξη τής πειρατείας ήταν ένα άπό τά πικρά καί δύσκολα προβλήματα, πού τόν περίμεναν. Καί τά πιό έπείγοντα. Τήν έποχή εκείνη περσότερα άπό χίλια πλοία, μικρά φυσικά καί μεγαλύτερα, λυμαίνονταν τό Αιγαίο. Είχαν χο­ ρηγηθεί διπλώματα καταδρομής σέ άμφίβολα πρό­ σωπα καί τοΰτο μέ συνενοχή τών μελών τής Κυβερνήσεως. Σχετικό ήταν ένα αύστηρό έγγραφο τοΰ Κόδριγκτον άπό τή Μάλτα, πρός τόν Πρόεδρον καί τά μέλη τοΰ Νομοθετικού Σώματος (δέν έγνώριζε ό ’Άγγλος ναύαρχος τή οργανωτική μεταβολή τής 'Ελληνι­ κής Πολιτείας). Σ’ αύτό άναφερόταν δτι: ... "Ελληνες καταγωγεϊς (καταδρομείς), εχοντες τήν υπογραφήν τοϋ κ. Γλαράκη, γραμματέως τής Άντικυβερνήσεως, άντί νά κινούνται κατά τών ’Οθωμανών, εμπόδισαν τόν πλοΰν καί έγδυσαν τά καράβια μας, μετερχόμενα τακτικόν καί νόμιμον έμπόριον έως είς τά παράλια τής Μάλτας καί τής Σικελίας. »Κατ ’ αυτόν τόν τρόπον κρατημένα καί γυμνωμέ­ να τά καράβια μας, κατεδικάσθησαν ώς νόμιμος λεία άπό ένα κριτήριον, τό όποιον δέν είχε οδηγόν ούτε τόν νόμον ούτε τήν ευθύτητα, διωρισμένον άπό τήν Ιδίαν Άντικυβέρνησιν, τά μέλη τοϋ οποίου λαμβάνουν μερίδων τό εικοστόν μέρος τών λαφύρων, καί ένώ πειραταί καί κύριοι πειρατικών πλοίων συγχωροΰνται νά εξακολουθήσουν τάς ληστείας των άτιμωρήτως... Οί άναφορές γιά τά δεινά τών κατοίκων άπό τήν πειρατεία τήν έποχή εκείνη έπερίσσευαν. Στή Γενι­ κή ’Εφημερίδα τής 4 ’Ιανουάριου 1828 διαβάζομε τά άκόλουθα. Κατά συνέπειαν τής προχθές άναγνωσθείσης άναφοράς τών κατοίκων τής νήσου Σκοπέλου πρός τήν Κυβέρνησιν, διά τής οποίας άναφέρουν τά δεινά καί τάς ζημίας, τάς οποίας υποφέρουν άπό τά έκεϊ παρεπιδη­ μούντο στρατεύματα, έπ ανέλαβε ό αντιπρόσωπος τής αύτής νήσου κ. Ζαχαρίας Παναγιωτίδης οτι είναι δυνα­ τόν νά γίνη είς αυτούς μία χρηματική περίθαλψις καί άκολούθως έπρόβαλε νά χαρισθώσι είς τούς κατοίκους τής ρηθείσης νήσου οί πρόσοδοι τών τελωνείων Σκο­ πέλου, Σκιάθου, 'Ηλιοδρομίων καί Σκίρρου· διότι εκτός τών όσων ύπέφεραν ζημιών καθημερινώς μετα­ κομίζουν έκεϊσε, άπό τό στρατόπεδον τών Τρικκέρων, τούς πληγωμένους τούς οποίους βιάζονται (άναγκάζονται) νά περιποιούνται. Καί άλλες άναφορές. ’Ανεγνώσθη άναφορά τοϋ Κων/νου Γ. Λημνίου διά τής οποίας λέγει οτι μερικοί στρατηγοί άπό τούς ύπό τήν οδηγίαν τοϋ Καρατάσσου έπήγαν είς τήν νήσον τήν όνομαζομένην "Αγιος Εύστράτιος καί έγύμνωσαν τούς κατοίκους άπό δλα των σχεδόν τά πράγματα, τών οποίων ή ζημία άναβαίνει περίπου τόν άριθμόν γροσ. 200.000.

Παρακαλεϊ δέ νά διαταχθή τό ύπουργεϊον τών πολε­ μικών νά βάλη είς μεσέγγυον τούς δεδουλευμένους μι­ σθούς τών ειρημένων στρατηγών άκόμη δέ νά διαταχθώσι καί οί κάτοικοι τής νήσου Σκύρου ν ’ άποδώσουν δσα πράγματα τών Άγιοευστρατιτών εύρίσκονται εις χεΐρας των. » Ανεγνώσθη καί ή άναφορά τών κατοίκων τής νήσου τοΰ Άγ. Εύστρατίου, διά τής οποίας έλεεινολογοΰσι τήν άθλίαν κατάστασιν των, είς τήν οποίαν τούς έφερον οί καπετάνιοι Άγγελος, ’Αναγνώστης άδελφός τοΰ Λάμπρου καί Άγγελής έφορμήσαντες είς αύτούς μ ’ ένα μαρτίγον έν μύστικον καί μέ δύο πρατζέρας έχοντα μέσα άρκετούς λιάπιδες έκ νήσου Σκύ­ ρου. >>Απεφασίσθη νά βάλη ύπό μεσέγγυον τό Ύπουρ­ γεϊον πολέμου τούς δεδουλευμένους μισθούς τών προ­ ειρημένων οπλαρχηγών, νά έκπέση αύτούς άπό τούς βαθμούς των καί νά διαλύση τήν στρατολογίαν των. Ακόμη νά διαταχθή ό έπαρχος τής Σκύρου μετά τών κατοίκων αύτής νά άποδώσουν εις τούς Άγιοευστρατίτας τά οσα έκ τών άρπαγέντων πραγμάτων εύρίσκον­ ται είσέτι είς Σκΰρον καί άφοΰ συλλάβη ό έπαρχος τούς ναύτας, δσοι μετεκόμισαν τούς αρπαγας είς τόν Άγιον Ευστράτιον νά τούς άποστείλη έδώ διά νάκριθώσι. Πρός τούτοις διά νά φυλαχθή ή ευταξία καί είς τάς νήσους τοΰ Αιγαίου πελάγους, νά διαταχθή τό ύπουργεϊον τών Ναυτικών νά διορίση δύο γολέτες μέ τίμιους πλοιάρχους καί ναύτας νά παραπλέωσιν είς τάς νήσους τοΰ Αιγαίου πελάγους καί νά έπαγρυπνώσι διά τήν κοινήν ησυχίαν τών κατοίκων. »Περί δέ τών μηνιαίων μισθών αυτών τών γολετών άκολούθως τό Βουλευτικόν θέλει προβάλει (προτείνει) άνάλογον πόρον πρός τό ’Εκτελεστικόν. (Γεν. Έφημερίς 23-1-1826) Δέν άργεϊ ό Κυβερνήτης ν’ άποκτήσει καί άμε­ ση άντίληψη γιά τή κατάσταση. Στήν άναφορά πού τοΰ δίνουν οί ύπουργοί τής Άντικυβερνητικής ’Επιτροπής κατά τήν παραλαβή τών καθηκόντων του, ό ύπουργός τών ’Εσωτερικών Άναστ. Λόντος τοΰ λέγει· - Έξοχώτατε, τό κράτος δέν είναι άλλο παρά ή Αίγινα, ό Πόρος, ή Σαλαμίς, ή Έλευσίς καί τά Μέγαρα. ’Έχο­ μεν έπίσης καί τινας νήσους είς τό ’Αρχιπέλαγος, άλ­ λά οί νομάρχαι εύρίσκονται είς μικράς σχέσεις μεθ’ ήμών. Λιότι οί έκ τοΰ Όλύμπου ένοπλοι καί πειραταί έγιναν πραγματικοί δεσπόται αυτών τών νήσων. Χρειάζεται λοιπόν νά δράσει καί μάλιστα γρή­ γορα. ’Όχι μόνο γιά νά εύχαριστήσει τήν Εύρώπη, γιά τό καλό τοΰ Αγώνα άλλά καί γιά νά στε­ ρεώσει τήν εξουσία τοΰ κράτους. Τά μέτρα πού έλαβε ό Κυβερνήτης γιά τήν πάτα­ ξη τής πειρατείας ήσαν τόσο διοικητικά όσον καί μέτρα δυναμικά. ’Έτσι τήν 3η Φεβρουάριου 1828 έξέδιδε, μέ σύμφωνο γνώμη τοΰ Πανελληνίου ψήφι­ σμα (άπό 35 άρθρα σύν τή διάταξη άπό 8 άρθρα,

315

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

Α-Η) γιά τά έμπορικά πλοία, τό όποιο καθόριζε τίς προϋποθέσεις, ύπό τίς όποιες μπορούσαν αύτά νά ναυσιπλοοΰν νομίμως. Χωριζόμενα σέ δυό κλάσεις (α' κλάση, τά άνω τών 15 τόννων, 1 τόννος = 40 κοιλά καί β' κλάση τά κάτω τών 15 τόν.) όφειλαν νά έχουν εκτός από τήν καθιερωθεϊσα ελληνική σημαία τέσσερα βασικά έγγραφα: α) τό έγγραφο ιδιοκτησίας β) τό δί­ πλωμα τής κυβερνήσεως γ) τό ναυτολόγιο καί δ) τό δια­ βατήριο. Τό έγγραφο τής ιδιοκτησίας όριζε νά χορηγείται άπο τούς δημογέροντες τοϋ νησιού ή τοΰ παραλίου μέρους καί σφραγίζεται μέ τή σφραγίδα τής κοινό­ τητας. Τό δίπλωμα τής κυβερνήσεως δηλαδή ή άδεια χρησιμοποιήσεως τοΰ πλοίου νά ύπογράφεται άπό τόν Κυβερνήτη τής ' Ελλάδος καί τόν Γραμματέα τής ’Επικράτειας (τών ’Εσωτερικών), νά σφραγί­ ζεται δέ μέ τή σφραγίδα τής κυβερνήσεως. Τό ναυτολόγιο καί τό διαβατήριο δίνονται άπό τόν ύγειονόμο τοΰ νησιοΰ ή τοΰ παραλίου μέρους. Σφρα­ γίζονται μέ τή σφραγίδα τοΰ ύγειονομείου. "Οσα πλοία κινηθοΰν χωρίς αύτά τά έγγραφα, λογίζονται πειρατικά καί τιμωρούνται. - Θεωρούνται ώς πειρατικά, έγραφε τό άρθρο 29 τοΰ ψηφίσματος, καί ώς τοιαΰτα καταδιώκονται καί συλλαμβανόμενα κρίνονται καί καταδικάζονται μέ τήν ποινήν τής δημεύσεως τοΰ πλοίου καί τής ζημίας τής έξασφαλίσεως... όσα πλοία τής α ' καί β ' κλάσεως εύρεθώσι μή έχοντα τά δύο χαρακτηριστικά καί τά άλλα δύο άσφαλιστικά έγγραφα. Χαρακτηριστικά ήταν τό έγγραφο ιδιοκτησίας καί τό δίπλωμα τής κυβερνήσεως καί άσφαλιστικά, τά ναυτολόγιο καί διαβατήριο. Ταυτόχρονα μέ τό ψήφισμα ό Καποδίστριας έδινε έντολή στό Μιαούλη νά πλεύσει στό Αιγαίο καί νά καθαρίσει τίς Β. Σποράδες άπό τούς πειρατές, ενώ υστέρα άπό συνεννόηση του μέ τούς συμμάχους ναυτικούς διοικητές, μικτή μοίρα άπό άγγλικά καί γαλλικά πλοία είχε ήδη άναλάβει τή βίαιη επι­ χείρηση κατά τής Γραμβούσας, δπου έδρευε ή πιό πρωτότυπη πολιτεία: ή πολιτεία τών πειρατών. Στίς 24 ’Ιανουάριου 1828 ό ’Άγγλος πλοίαρ­ χος Stynes, οδηγώντας μιά μοίρα άπό τίς φρεγάτες Κάμπριαν καί Ίσις, τό άγγλικό Pomone καί τρία μικρότερα πλοία εμφανίσθηκε εμπρός στό κάστρο τής Γραμβούσας καί άνοιξε σφοδρότατο πΰρ έναντίον τών πειρατικών πλοίων, πού ήταν άγκυροβολημένα κάτω άπ’ αύτό. Πολλά καταστράφηκαν καί άλλα κυριεύθηκαν. Τό φρούριο παραδόθηκε στόν Stynes καί τρεις βδομάδες άργότερα στήν ελληνι­ κή κυβέρνηση. Τήν πλήρωσαν όμως οί Σύμμαχοι τήν κατάλυση τής πειρατικής πολιτείας μέ σοβαρές ζημίες: Τό Cambrian έξόκειλε καί βούλιαξε, τό δέ ’Ίσις έτέθη έκτος μάχης. Τά συμμαχικά πλοία κυνή­ γησαν τούς πειρατές στήν Κάσο καί στό Καστελλόριζο. Στό τελευταίο βύθισαν περί τά 30 πειρατικά. 316

Πειρατική σημαία. Λέγεται πώς άνήκε σ ’ ένα πειρατικό πλοίο τής Μπαρμπαριας. Κομίσθηκε άπό τή βόρεια Αφρικανική ακτή στό Πόρτσμουθ τής ’Αγγλίας, δπου εκτίθεται στό Victo­

ry Museum.

Δέν ήταν τόσο δύσκολη καί έγινε χωρίς ζημίες ή έξόντωση τών πειρατών στό Β. Αιγαίο. Λακωνική μιά ανταπόκριση άπό τόν Πόρο τής 1ης Μαρτίου έβλεπε τό φώς, δυό μέρες άργότερα στή Γεν. ’Εφη­ μερίδα (στήν Αίγινα): - '0 ναύαρχος κ. Άνδρέας Μιαούλης δι ’ αναφοράς του πρός τήν κυβέρνησιν έκ τοΰ λιμένος Σκιάθου αναγγέλ­ λει δτι, εις έκπλήρωσιν διαταγών, φθάσας μέ ναυτικήν δύναμιν τήν 19 τοΰ Φεβρουάριου εις Σκόπελον, συνέ­ λαβε ή ήφάνισε τά πλοία τά ευρισκόμενα περί τήν νή­ σον, άνήκοντα εις τούς έκεΐ διατρίβοντας άπό καιρού στρατιωτικούς. Έκ τών συλληφθέντων πλοίων ό ναύ­ αρχος έκράτησε τινά άναγκαιοΰντα εις αυτόν, τά δέ άλ­ λα 25 τόν άριθμό διεύθυνε εις Πόρον ύπό τήν οδηγίαν τοΰ πλοιάρχου Μανόλη Μπούτη. Τό πλεϊστον μέρος τούτων γολέτται, τράται, μύστικα, σκαμπαβίαι έφθασαν ήδη ένταΰθα. Λεπτομερέστερη καί πλέον κατατοπιστική είναι ή περιγραφή πού άκολουθεΐ, μέ τήν’ίδια δπως ή παρα­ πάνω προέλευση. - Έκ Πόρου: τήν 18 τοΰ λήξαντος άπέπλευσε έκ τοΰ λιμένος ό ναύαρχος Α. Μιαούλης έπί τοΰ Δικρότου ΕΛΛΑΣ μέ τήν κανονιοφόρον ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣ καί μέ μίαν ένοπλον τράταν τήν δέ 19 έφθασε είς Σκόπελον δπου άμέσως έβαλεν είς πράζιν τάς διατάξεις τής κυ­ βερνήσεως συνάξας δλα τά περάματα· μύστικα, γολέττας καί άλλα διαφόρων ειδών πλοία, δσα εύρεν είς τόν λιμένα καί είς τούς διαφόρους δρμους τής αυτής νήσου. Μετά ταΰτα μεταβάς είς Σκιάθον, έπίασεν δσα έκ τών τοιούτων πλοίων έδυνήθη νά είναι καί έκεΐ. Έν καί

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

τεσσαράκοντα πλοία, τά όποια έπήρεν εις Σκόπελον καί 38 οσα έπήρε εις Σκιάθον άποτελοΰσι τό μέγιστον μέρος τών εις ταύτας τάς νήσους καί έτι εις Σκόρον καί Θάσον ευρισκομένων τοιούτων πλοίων τά όποια έχρημάτισαν έως τώρα κατ ’ εκείνα τά μέρη δργανον τών πειρατών καί μυρίων άλλων καταχρήσεων. »’Όθεν 41 έξ αυτών έκαυσε ή έβύθισε, 29 έπεμψε ενταύθα οπού άμέσως καθυπεβλήθησαν είς τακτικήν έξέτασιν, έξ έλαβε μεθ ’ αυτού, τά μέν τρία επί τοΰ δικρότου, ώς χρήζοντα προχείρου κατασκευής, τά δέ άλλα τρία διά νά τά μεταχειρισθή εις τόν αποκλεισμόν τής Χίου. » "Ετερα δέ τρία άπεπλανήθησαν υπό τής βίας τών ανέμων. Τό σωτήριον τοΰτο μέτρον τής κυβερνήσεως καί ή δραστήριος καί ακριβής ενέργεια τοΰ ναυάρχου δίδουν είς ολον τό Αίγαϊον Πέλαγος καί τάς λοιπάς ελληνικός θαλάσσας τήν έγγύησιν οτι εξολοθρεύεται δι ’ ολον ή πειρατεία. »'0 Ναύαρχος δέν έδυνήθη νά συνάξη καί τό μι­ κρόν μέρος τών κατ ’ έκείνας τάς νήσους πλοιαρίων, τά όποια μένουν άκόμη επειδή σπεύδων νά φθάση όσον τάχος είς τήν Χίον άπέπλευσεν έκ τής Σκιάθου, τήν 28 τοΰ λήξαντος, διά νά ύπερασπισθή καί τήν νήσον έκεί­ νη άπό τήν έπαπειλουμένην θαλασσίαν δύναμιν τοΰ έχ­ θροΰ. Πραγματικά τήν εποχή αύτή ή επιχείρηση τοΰ Φαβιέρου στή Χίο βρισκόταν έν έξελίξει καί ή έκεϊ παρουσία τοΰ Μιαούλη ήταν απαραίτητη. Τί έκανε ή 'Ελληνική Πολιτεία τούς πειρατές, πού έπεφταν στά χέρια της; Σέ μιά περίπτωση, όπως στή συγκομιδή τών Β. Σποράδων, κρίθηκαν ώς παραστρατημένοι καί κατατάχθηκαν, μέ τή θέλησή τους βέβαια, στό στρατόπεδο τής ’Ελευσίνας, όπου συγκροτείτο στρατιωτικό σώμα γιά έπιχειρήσεις στή Στερεά 'Ελλάδα. Στίς άλλες περιπτώσεις, θά πρέπει νά παραπέμπονταν στή δικαιοσύνη. ’Έτσι γνωρίζομε, άπό τά πρακτικά τής κυβερ­ νητικής δραστηριότητας τήν έποχή έκείνη, τή σύ­ σταση στρατιωτικοΰ δικαστηρίου γι’ αύτόν τό σκοπό. - Συστήνεται, έλεγε ή σχετική απόφαση, προσωρινόν Πολεμικόν Δικαστήριον (Corte Martiale), συγκεί­ μενον άπό τούς κυρίους Π. Μαυρομιχάλην, ‘Αν. Δεληγιάννην, Ίωάννην Γιαννετάν καί ’Αποστόλη Νικό­ λαον. »Τό πολεμικόν τοΰτο δικαστήριον θέλει κρίνει τούς έπί πειρατεία συλληφθέντας έσχάτως είς Σύραν, σταλέντας είς τήν φυλακήν τής νήσου Αίγίνης, ήγουν τόν Στρατή Μαρούλη Ά ϊβαλιώτη καί 13 άκόμη. ’Ιδού καί τό αίτιολογικό. Αίσθανομένη ή ένεστώσα κυβέρνησις τήν προκύπτουσαν βλάβην είς τά προσφιλέστερα τοΰ έθνους συμ­ φέροντα... κατέβαλε ολην της τή φροντίδα είς τήν παύσιν αύτοΰ τοΰ τρομερού κακού καί διά τής θείας βοήθειας καί τής συμπράξεως έναρέτων θαλασσινών ηύτύχησεν

ώστε τό έμπόριον κατά τάς ελληνικός θάλασσας νά μή τρέχη πλέον κίνδυνον... 'Ο οφθαλμός τοΰ προσωρι­ νού Διοικητοΰ τής Σύρας (Μπενιξέλου Ρούφου) παρετήρησε οτι είς τούς κόλπους τής πόλεως έκείνης διά­ φοροι κακούργοι έμελέτησαν πειρατείαν. Τό πλοϊον κατέκαυσε, αυτούς δέ τούς έστειλε είς τήν Κυβέρνησιν διά νά λάβουν τά έπίχειρα τής κακίας των. Παρά τή συντριβή τών πειρατών στή Γραμβούσα καί τίς Β. Σποράδες φαίνεται ότι ή πειρατεία δέν έξέλιπε τελείως. Κι έξακολουθοΰσε ή δίωξή της ν’ αποτελεί αποστολή, γιά τά μικρά τουλάχιστον πολεμικά καί φροντίδα γιά τήν Κυβέρνηση. Τοΰτο πρέπει νά συμπεράνουμε άπό είδηση δημοσιευμένη τόν ’Οκτώβριο τοΰ 1828 στήν Αίγινα (Γεν. Έφημερίς 17-10-1828). - Τά πολεμικά πλοιάρια τά παραπλέοντα ώς φυλακίδες είς τά παράλια τής ’Αττικής συνέλαβον πρό ημερών πέντε τών ευρισκομένων πειρατικών πλοιαρίων μέ τινας τών έν αύτοϊς πειρατών καί τούς έφεραν είς Σαλα­ μίνα, όπου φυλάττονται διά νά λάβωσι τήν πρέπουσαν ποινήν. Οί πειραταί ούτοι ευρίσκουν καταφύγια είς τούς Τούρκους καί έχουν άρχηγόν τους κάποιον Σάββαν, ό'στις πρό καιρού σηλληφθείς έδραπέτευσε καί άπ ’ ολί­ γον ήθελε πιασθή καί τώρα, διωχθείς εις ικανόν διάστη­ μα μέχρι Πειραιώς άπό τόν πολιτάρχην, τόν όποιον ό στρατάρχης έχει διωρισμένον είς φύλαξιν τών παρα­ λίων.. . ’Εξάλλου στίς έπιχειρησιακές διαταγές πού έβγαζε ό Κυβερνήτης γιά τίς έκάστοτε συγκροτού­ μενες ναυτικές μοίρες, δέν παρέλειπε νά ύπενθυμίζει στούς πλοιάρχους τό καθήκον τους γιά τή δίωξη τής πειρατείας. Έπιτάττονται δλοι οί πλοίαρχοι νά καταδιώκουν τούς πειρατάς. Τό φθινόπωρο τοΰ 1828 έλαβε χώρα ένα περι­ στατικό, τό όποιο προκάλεσε τή ζηλόφθονη καί έχθρική αντίδραση τοΰ αντιναυάρχου Δάνδολου καί έδωκε τήν έντύπωση ότι ή πειρατεία στό Αιγαίο άναζωπυρώθηκε. ’Ήδη άπό τό καλοκαίρι τοΰ έτους έκείνου είχαν έξαντληθεΐ στήν 'Ελλάδα τά πενιχρά άποθέματα σίτου, ή παραγωγή λόγω τοΰ πολέμου δέν απέδωσε καί μ’ ολον πού έγιναν έγκαίρως παραγγελίες στήν Ιταλία καί άλλοΰ, καμιά δέν ύπήρχε βεβαιότητα ότι θά έφθαναν τά άπαιτούμενα φορτία γιά νά προλά­ βουν ένα φοβερό λιμό. - "Ολαι σχεδόν αί άναφοραί τών κατά τήν Πελοπόννη­ σον ’Εκτάκτων ’Επιτρόπων διεμήνυον τόν κίνδυνον τούτον. Καί άπειροι άπό μέρους τών διαφόρων Κοινο­ τήτων άναφοραί έξωγράφιξον αύτόν τόσον τρομερόν, ώστε ή Κυβέρνησις δέν ήδύνατο πλέον νά παραμελήση κανέν άπό τά μέσα, διά τών όποιων έδύνατο νά τόν άπαντήση. Τότε πληροφορήθηκε ή κυβέρνησις ότι ή ’Ο­ θωμανική Πόρτα έναύλωσε διάφορα πλοία είς μετακόμισιν τροφών είς Κωνσταντινούπολιν άπό τά παρά­ 317

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι λια τής Μικράς ’Ασίας, τής ’Αλεξάνδρειάς καί τής Θεσσαλονίκης. Καί δέν αμέλησε τό νά διατάξη τόν αρχηγόν τής κατά τόν Βώλον μοίρας νά άπέλθη μετά τής κορβέττας 'Ύδρας, τών βρικίων Λεωνίδα καί Κάμπριας καί τοΰ γολετομυστίκου Ευπλου είς άπάντησιν τών πλοίων τούτων. Σκοπός; Νά καταλάβει καί οδη­ γήσει στήν'Ελλάδα μέρος άπό τά σιτηρά πού άνήκαν στήν Πόρτα καί προορίζονταν γιά τόν άνεφοδιασμό τής Κωνσταντινουπόλεως. Τό ότι τά σιτάρια αύτά ανήκαν στήν οθωμανική κυβέρνηση άποδεικνυόταν άπό τό γεγονός δτι αύτή πλήρωνε 4,5 τάλιρα τό άρτέπι (μονάδα μετρήσεως Ίση πρός 25 κιλά) ενώ ό πασάς τής Αίγυπτου έπέτρεψε τήν έξαγωγή μέ τήν τιμή 9 ταλ. τό άρτέπι. Δη­ λαδή θά έπρεπε ό έμπορος καί έκναυλωτής νά ζη­ μιωνόταν 4,5 ταλ. τό άρτέπι, σύν τά μεταφορικά καί λοιπά έξοδα. Άπό τό περιστατικό αύτό έλαβε άφορμή ό «με­ γάλος φίλος» τών 'Ελλήνων ’Αντιναύαρχος Κό­ μης Δάνδολος, διοικητής τής κατά τήν ’Ανατολήν ναυτικής μοίρας τής Α.Μ. καί έσήμανε συναγερμόν δτι ή πειρατεία τών 'Ελλήνων άναξωπυρώθηκε στίς θάλασσες τής ’Ανατολής. Συγκεκριμένα στό φύλλο τής 22 Νοεμβρίου τοΰ Ταχυδρόμου (Courrier) τής Σμύρνης καταχωρήθηκε επίσημη διακοίνωσή του τής 19 τοΰ ίδιου μηνός πρός τό Κονσολάτον τής Α.Κ.Β. Αύστριακής Μεγαλειότητος, μέ τήν όποια ό Κύριος άντιναύαρχος, άφ ’ ου έφανέρωσεν δτι είδοποιήθη έπισήμως, δτι διάφοροι πειραταί "Ελληνες καί κατ ’ έξαίρετον ή κορβέττα 'Ύδρα, άρχισαν νά κάμωσι λείας, έσπευσε νά γνωστοποίηση τό γενικόν Κονσολά­ τον καί δι ’ αύτοΰ δλας τάς κατά τήν ’Ανατολήν φιλικάς άρχάς, δτι ή πειρατεία ήδη άνενεώθη. Άντιδρώντας ό Κυβερνήτης στήν επιπόλαια, άν μή καί σκόπιμη, δυσφήμιση τής Ελλάδος, έξέδωκε τήν 9η Δεκεμβρίου 1828 μακροτάτη άνακοίνωση, στήν όποια έξιστοροΰσε τήν κατάσταση τής χώρας καί τά αίτια, πού τόν οδήγησαν είς τό νά λάβει τό μέτρον τοΰτο. Καί πρόσθετε: - Δ ιά τής κατασχέσεως σίτων ενός φανερού εχθρού, ή 'Ελληνική Κυβέρνησις πράττουσα κατά τό καθολικώς άναγνωρισμένον δίκαιον, άπέβλεπεν είς τό νά καθυποβάλλη τά συλλαμβανόμενα πλοία είς τό έν Αΐγίνη Δικαστήριον τών Λειών, νά δημεύη τά εις τήν Πόρταν άνήκοντα γεννήματα, καί νά πληρώνη τά δσα ήθελον άποδειχθή ιδιοκτησία ουδετέρων, λαμβάνουσα ώς βάσιν τήν είς Κωνσταντινούπολιν τρέχουσαν τιμήν τών σίτων, καθ ’ δν καιρόν έγεινεν ή κατάσχεσις. »'Ο ‘Αντιναύαρχος Κύριος Δάνδολος κρίνας άνήκον είς εαυτόν νά συλλάβη τό πολεμικόν 'Ελληνικόν πλοϊον ή Κάμβρια (;), ώφειλεν έκ τής έπιθεωρήσεως τών έγγράφων του νά παρατηρήση τούς κανόνας, έξ ών ή 'Ελληνική Κυβέρνησις ώδηγεϊτο εις αύτήν τήν περίστασιν, καθώς καί τό πόσον έσέβετο τό έμπόριον τών ούδετέρων. »Μέ λύπην της θεωρούσα ή 'Ελληνική Κυβέρνησις,

318

δτι ό αντιναύαρχος Κύριος Δάνδαλος παρεξήγησε τούς σκοπούς καί τάς πράξεις της, τρέφει μ ’ δλα ταύτα έλπίδας, δτι ή παρούσα 'ερμηνεία θέλει ένθαρρύνει τό έμπό­ ριον τών ούδετέρων, καί θέλει παραστήσει σαφέστατα τήν νομιμότητα τής διαγωγής της. Τελειώνοντας αύτό τό κεφάλαιο γιά τήν πειρα­ τεία στήν ’Επανάσταση οφείλομε νά έπισημάνουμε τήν παρουσία μεγάλου αριθμού πολεμικών πλοίων στά νερά τής ’Ανατολής. Είτε γιά τή δίωξη τής πειρατείας καί τήν προστασία τοΰ έμπορίου τους, είτε μέ τήν προσδοκία άρπαγής μεριδίου άπό τή διαλυομένη οθωμανική αύτοκρατορία, όλες σχε­ δόν οί Δυνάμεις διατηρούσαν ναυτικές μοίρες — καί κάποτε ισχυρούς στόλους, τούς χρόνους έκείνους. ’Έτσι βρίσκει ό ερευνητής στόν Ταχυδρόμο τής

Σμύρνης τό καλοκαίρι τοΰ 1828 τήν 'εξής καταγραφή τών έν τή ’Ανατολή ευρισκομένων κατά τό παρόν δια­ φόρων ναυτικών δυνάμεων τής ’Αγγλίας 4 δίκροτα, 6 φρεγάται, 3 κορβέτται, 10 βρίκια (έν οίς εν κατασκοπικόν) καί 2 κόττερα πλοία 25, πυροβ. 818 τής Γαλλίας 4 δίκροτα, 5 φρεγάται, 4 κορβέτται, 7 βρίκια, 3 γολέτται 4 γαβάραι χρησιμεύουσαι είς μετα­ κομιδήν ζωοτροφιών πλοία 27, πυροβ. 808 τής Ρωσίας 4 δίκροτα, 4 φρεγάται, 2 κορβέτται (έξ ών ή συλληφθεϊσα άπό τούς Τούρκους καί φέρουσα σημαίαν ρωσσικήν) 4 βρίκια, 2 φορτηγά πλοία 16, πυροβ. 600

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι

τής Αυστρίας 1 δίκροτον, 1 φρεγάτα, 4 κορβέτται, 4 βρίκια, 7 γολέτται, 2 κόττερα, 1 βρίκιο χρησιμεΰον ώς νοσοκομεϊον πλοία 20, πυροβ. 310 Μιά μοίρα Σουηδική καί έτέρα Νεαπολϊτις περιμένονται δσον οϋπω είς τό Αίγαϊον Πέλαγος... Έδώ προστίθεται ή χαρακτηριστική γιά τό γαλ­ λικό ένδιαφέρον, πληροφορία δτι τά έν τώ Αίγαίω Πελάγει καί Μεσογείω Γαλλικά πολεμικά πλοία συμποσοϋνται εις 93, έν οίς 6 δίκροτα, 19 φρεγάται, 9 κορ­ βέτται, 34 βρίκια, 15 γαβάραι, 9 γολέτται, 1 άτμοκίνητον, φέροντα όμοΰ 2514 πυροβόλα.

VII. Ό καπουδάν πασάς τής ΑΚΒ. Α. Μεγαλειότητας Τό κείμενο αύτό πρέπει νά θεωρηθεί συνέχεια στό προηγούμενο γιά τό λαθρεμπόριο πολέμου καί τόν άποκλεισμό. Στή δολιότητα τοϋ ανορθόδοξου έκείνου πολέμου, πού ξεκινούσε βασικά άπό τή δίψα τοϋ κέρδους, οί Αύστριακοί έδωκαν πολιτικό περιε­ χόμενο. ’Ανέκαθεν ήταν οί πατριώτες τοϋ Μέττερνιχ έχθρικοί πρός τούς 'Έλληνες έπαναστάτες. "Οταν δμως άρχισαν οί Δυνάμεις τίς διαβουλεύσεις γιά τήν έπίλυση τοΰ έλληνικοΰ ζητήματος, έκριναν δτι ό καλύτερος τρόπος γιά ν’ άποτρέψουν αύτό τό ενδε­ χόμενο ήταν νά συντρίψουν τό ταχύτερο δυνατό τίς δυνάμεις τής Έπαναστάσεως. — Γι ’ αυτό, λέγει ό Δ. Φωτιάδης, έστειλαν (οί Αύστριακοί) ισχυρό στόλο στό Αιγαίο, ό όποιος μέ τό πρόσχημα τοΰ διωγμού τής πειρατείας άπέβλεπε στήν τρομοκράτηση τών νησιών μας. Είναι έξω άπό τήν ατμόσφαιρα καί τό ύφος αύτοΰ τοϋ βιβλίου ό ύπερθετικός βαθμός καί οί κτυπητές λέξεις. Ειδικά δμως στή συμπεριφορά τών Αύστριακών απέναντι στούς "Ελληνες στά χρόνια 1825-1828, προσήκει ό χαρακτηρισμός τοΰ στυγνοΰ έγκλήματος καί τοΰ άπανθρώπου κυνισμοΰ. Είναι αλήθεια δτι οί Αύστριακοί δπως καί οί άλ­ λοι Εύρωπαΐοι ύπέφεραν τούς χρόνους έκείνους άπό τίς υπερβολές τών καταδρομέων καί άπό τή δρά­ ση τών 'Ελλήνων πειρατών. Σέ μιά περίοδο οί "Ελ­ ληνες καταδρομεΐς-πειρατές συνέλαβαν, κατά τόν ιστορικό Χέρτσμπεργκ, 102 αύστριακά έμπορικά. Άν αύτό άληθεύει, θά πρέπει νά κατανοήσουμε μιά βίαιη άντίδραση ενός ίσχυροΰ Εύρωπαίου, πού θί­ γεται άπό τόν ταπεινό ραγιά τοΰ συμμάχου του. Άλλά οί ύποτακτικοί τοΰ Μεττερνίχου έβγαιναν έξω άπό τά δρια κάθε λογικής καί καταπατούσαν κάθε έννοια τοΰ δικαίου. Δέν έπαιρναν μόνο εκδίκηση, ύπηρετοΰσαν έπιπλέον μιά πολιτική σκοπιμότητα, άνήθικη — αύτή, πού είπαμε. Τό έπεισόδιο τών Θερμιών, τοΰ Αύγουστου 1825, δπως τό είδαμε στό κείμενο Τό Ναυτικό μας καί οί Δυνάμεις (7,.Β-ΙΙ),

άποτελεΐ άπλώς δείγμα διαγωγής. Τά δσα θά άκολουθήσουν τώρα άμέσως, τό είπα γιατί γράφονται: γιά νά φανεί ποιόν πολυμέτωπο καί σκληρόν άγώνα είχαν ν’ άντιμετωπίσουν οί 'Έλληνες τοϋ λυτρωτι­ κού ’Αγώνα. Οί γαλλικές εφημερίδες τής 26ης ’Οκτωβρίου 1825 δημοσιεύουν στό Παρίσι μιά είδηση, πού άφοΰ ταξιδέψει μέ τήν άργοπορία κείνης τής εποχής, βρίσκει φιλοξενία στή Γενική ’Εφημερίδα τοΰ Ναυπλίου, στό φύλλο τής 16ης Δεκεμβρίου. - Απόσπασμα γράμματος άπό 18 τοΰ ενεστώτας άπό Σμύρνης άναφέρει δτι «ό κύριος ’Ακκούρτης, διοικη­ τής τής εις τό Αίγαϊον Πέλαγος ναυτικής δυνάμεως τής Αυστρίας, έφθασε είς τόν αίγιαλόν τής Σμύρνης, δπου έφερε πέντε μύστικα καί μίαν πειρατικήν βάρκαν, πιασθέντα παρ ’ αύτοΰ είς Μύκωνον, δπου κατεβύθισε καί ένα άλλο. Οί κυβερνήται τών μύστικων ήταν αλυσο­ δεμένοι είς τό πλοΐον τοΰ κυρίου Άκκούρτη. Τό αύστριακό εμπορικόν πλοίο Κριός τοΰ καπε­ τάν Στεφάνου ’ Ανδρίτσεβιτζ, συνελήφθη γιά λαθρε­ μπόριο τόν ’Απρίλιο τοΰ 1825 καί κρατείτο στό λιμάνι τών Σπετσών. ’Έσπευσε δμως εκεί ό «δικαιό­ τατος αύστριακός ναύαρχος» λίγες μέρες μετά καί τό πήρε μέ άπειλές καί βία, άπό τά χέρια τής τοπικής διοικήσεως, «γιατί δήθεν είχε άδικα κρατηθή». Μέσα δμως στό καράβι, πριν τό άρπάξει ληστρικώς ό ναύαρχος, είχε βρεθεί δηλοποιητικόν γράμμα τών ναυλωτών κυρίων Κ. Δάντζ καί Συντροφιάς, γραμ­ μένο στά ιταλικά. Καί τό δηλωτικό αύτό έγραφε δτι τά φορτωτικά έγγραφα είναι πλαστά καί έγιναν μόνο γιά ν’ άντιμετωπίσουν τά εναντία τής διαπλεύσεως. ’Ιδού τό κείμενο. Διά τοΰ παρόντος δηλοποιεϊται δτι τά συμφωνητικά ναυλώματος, αί έρμηνεϊαι, τά φορτωτικά γράμματα καί όποιονδήποτε άλλο έγγραφον, γενόμενον μεταξύ τών κυρίων Κ. Δάντζ καί Συντροφιάς καί τοΰ κυρίου κα­ πετάν Στεφάνου Άνδρίτζεβιτζ τοΰ Αύστριακοΰ Βριγαντίνου λεγομένου Κριοΰ, άναφερόμενα είς τά δύο φορτία, τά όποια τό ρηθέν Βριγαντϊνον μέλλει νά μετακόμιση είς Πρέβεζαν, τό μέν εντεύθεν, τό δέ άπό Σάρον, χρησιμεύοντά δε είς τό ν ’ άποδείξουν ώς ιδιοκτησίαν των τά είρημένα δύο φορτία, είναι επίπλαστα, άληθής δέ καί πραγματικός αυτών ιδιοκτήτης είναι ή ενταύθα Διοίκησις, τά δέ είρημένα γράμματα έγιναν έπί μόνω τώ σκοπώ τοΰ ν ’ άσφαλισθώσιν, ώς Τουρκικόν κτήμα, τά δυό αύτά φορτία, καί ν ’ άπαντηθώσιν άπό τά ενδεχό­ μενα εναντία τής διαπλεύσεως. Διό είς όποιονδήποτε συμβεβηκός καί περίστασιν, δ,που δύναταί ποτέ νά συμβή, τά μέρη, διά τά είρημένα γράμματα, δέν θέλουσιν έχει άναμεσόν των κανέν χρέος. Δηλοποιεϊ πρός τούτοις ό καπετάνος Στέφανος Άνδρίτζεβιτζ δτι έλαβε διά τών κυρίων Κ. Δάντζ καί Συντροφιάς παρά τής εν­ ταύθα Δ ιοικήσεως, ήτις είναι ό καθ ’ αύτό ναυλωτής 1) Της ΑΚΒΑ = τής Αύτοΰ Καισαροβασιλικής Αυστριακής (Μεγα­ λειότητας).

319

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι του, τό ήμισυ τοΰ ναύλου τοΰ πρώτου εντεύθεν διά Πρέβεζαν, ταξειδίου είς κοιλά επτά χιλιάδας τεσσαρά­ κοντα πρός παράδες εξήκοντα τό κοιλόν ύποχρεούται δέ, όψέποτε, ληφθέντος τοΰ φορτίου του, ήθελε τοΰ πληρωθή ολόκληρος ό ναύλος αυτού, νά έπιστρέψη είς τούς είρημένος κυρίους, ή είς τήν επιταγήν των, τό όποιον έλαβεν ήμισυ, άνευ παραμικρός άντιλογίας. Άπό μέρους των δέ οί κύριοι Δάντξ καί Συντροφιά δηλοποιούσιν δτι καί αύτοί ελαβον έκ τοΰ νΰν παρά τής είρημένης Διοικήσεως τό ήμισυ τοΰ ναύλου τού δευ­ τέρου άπό Σάρον διά Πρέβεζαν ταξειδίου, είς τήν είρημένην χωρητικότητα τοΰ πλοίου καί πρός παράδες πεν­ τήκοντα· υπόσχονται δέ νά κρατήσουν τό ήμισυ αύτό είς τήν εξουσίαν τοΰ Καπετάνου, άφ ’ ής στιγμής αυτός παραλάβη είς τόν είρημένον τόπον Σάρον τό πλήρες φορτίον του· τοΰτο δέ, έπί συμφωνία δτι, εί μέν διατάξη περί τοΰ αύτοΰ ήμίσεως, χρεωστεΐ νά κάμη τήν άπόδοσίν του, δταν, συλληφθέντος είς τήν διάπλευσιν τοΰ φορτίου του, αυτός πληρωθή ολόκληρον τόν ναύλον. 'Υπόσχεται πρός τούτοις ό ρηθείς καπετάνος, έάν είς τήν προμελετημένην περίστασιν συλλήψεως είς τό πρώτον, ή είς τό δεύτερον ταξειδιόν του, αυτός πληρω­ θή τά κολωνάτα χίλια, τά όποια είς τά ναυλωτικά, καί φορτωτικά γράμματα έγράφησαν ώς παρ' αύτοΰ δανεισθέντα έπάνω είς έκαστον τών αυτών φορτίων, νά έπιστρέψη καί αυτά. Είς ένδειξιν δέ έδωκαν άλλήλοις τά μέρη τό παρόν έγγραφον διά τήν άνάλογον χρήσιν. «Γαλατά Κωνσταντινουπόλεως, τή 23 Απριλίου 1825 'Υπογεγραμμένος είς τό καθολικόν, Κ. Δάντζ, καί Συντροφιά». Τά 'Ελληνικά Χρονικά τοΰ Μεσολογγίου τά όποια αναδημοσίευσαν τό κείμενο τοΰ δηλοποιητικοϋ (Φύλλο 24-6-1825) άπό τόν Φίλο τοΰ Νόμου τής 'Ύδρας σημειώνουν τό έξης σχόλιο. - Άπό τό γράμμα τοΰτο άνακαλύπτονται πρός τούτοις αί δολιότητες τάς όποιας πολλοί Ευρωπαίοι έμποροι καπιτάνοι μεταχειρίζονται άναξίως τών ένδοξων ση­ μαιών των καί τής όποιας έπαγγέλονται ουδετερότητας, διά νά ματαιώσουν δλα τά μέσα, δσα τά πάγκοινα καί άναρρίθμητα δίκαια τών έθνών μάς δίνουν καί ή δι­ καιοσύνη τών Σ. 'Ηγεμόνων τής Ευρώπης μάς συγχωρεϊ νά μεταχειριζώμεθα πρός ύπεράσπισιν τής φυ­ σικής καί πολιτικής ύπάρξεώς μας. Τά αύστριακά όμως έμπορικά πού ενεργούν λαθρεμπόριο πολέμου, ταξιδεύουν γιά ασφάλεια μέ τή συνοδεία πολεμικών. Τό Νοέμβριο τοΰ 1826, ό κ. Άκκούρτης, αρχηγός τών κατά τήν Μεσόγειον αύστριακών ναυτικών δυνάμεων, συνοδέυσε 12 φορ­ τηγά είς τά Μοθοκόρωνα, τρία έλληνικά καταδρο­ μικά τοΰ άφαίρεσαν τά εννέα, τά λοιπά τρία διέ­ σωσε καί τά οδήγησε είς Μοθώνην. "Ολα τά πλοία ώς άποδείχθη κατά τή διαδικασία, φορτώθηκαν στήν Κωνσταντινούπολη τροφές καί πολεμοφόδια διά τά ρηθέντα φρούρια. 'Ο ’ίδιος ό κ. Άκκούρτης, συνεχίζει ή Γενική

320

Έφημερίς, καί μιά κορβέτα αύστριακή έφόρτωσαν είς Σμύρνην διάφορα είδη αναγκαία είς τούς έχθρούς τών Ελλήνων. Δηλαδή καί πολεμικά πλοία τής Αύστρίας έκαναν καί αυτά φανερά λαθρεμπόριο πολέμου. Πρέπει νά σημειώσουμε ότι ό Άκκούρτης διεκδικοΰσε ή άρπαζε αύστριακά έμπορικά πού συλλαμβάνονταν σ’ αύτό τό θέατρο τών επιχειρήσεων. ’Έτσι συνέβη λόγου χάρη μέ τά πέντε αυστριακά φορ­ τηγά, τά όποια έπιασαν οί "Ελληνες κατά τή ναυ­ μαχία τοΰ Καφηρέως (20 Μαΐου 1825), στόν Κόρφο τής ’Ερέτριας. 'Ότι άκόμη έπλεε στόν Άργολικό, όπου παρέ­ μενε άρκετές ήμέρες, μέ σκοπό νά παρεμποδίζει τήν κρίση τών πλοίων, τά όποια έφεραν έκεΐ οί "Ελληνες καταδρομείς γιά νά δικασθοΰν. Καί τοΰ διαδόχου του ναυάρχου Παυλούκη (ή Παυλούτζη) ή διαγωγή δέν είναι καλύτερη. Γι’ αυτόν σημειώνουν οί 'Έλληνες (Γενική Έφημερίς, Τετάρτη 28 ’Ιουλίου 1826). - Ό Μαρκέζος Παλούτζης άρχιναύαρχος τής κατά τό Αΐγαϊον Πέλαγος Αύστριακής Μοίρας φαίνεται ήδη δεύτερον κατ ’ αύτάς τάς θαλάσσας, αφού καί κατά τό 1822 περί τόν 'Οκτώβριον, περιπλεύσας αύτάς δι ’ όλίγας ήμέρας, έπέστρεψεν είς Άδρίαν. « Ή αύστηρότης διά τής όποιας προοιμιάσθη είς τό Αίγαΐον Πέλαγος είσοδός του ολίγον απέχει τής σκληρότητας, τόσον πού ούτε οί δεινές περιστάσεις τών 'Ελλήνων ούτε ή πειθώ άρκοΰν γιά νά μαλάξουν τήν ψυχή του καί νά τόν κάνουν συγκαταβατικό στάς περί άποζημιώσεων άπαιτήσεις του. »Συνηθίζει πολύ συχνά νά λέγη μέ αλαζονεία στούς "Ελληνες, μέ τούς όποιους συνομιλεί δτι είναι ό καπου­ δάν πασάς τής Άποστολικής Μεγαλειότητας! Sono io capitain bassa di sua majesta apostolica. Πραγματικά τά έργα τοΰ Παυλούκη δέν διαφέρουν άπό τά έργα τού καπουδάν πασά τής Αύτοΰ Μουσουλμανικής Με­ γαλειότητας! Βρίζει, δέρνει, ζημιώνει, καίει, θύει καί άπολύει. » 'Ο Παυλούκη είναι Λομβαρδοβενετός καί ή Λομ­ βαρδόβενετία δουλεύει υπό τήν Αυστρία. Γνωστόν δέ είναι στούς πάντες δτι ό δούλος πολλές φορές κάνει περσότερο άπ ’ δ, τι πρέπει γιά νά βρή χάρη. Τό έλληνικό πολεμικό Ναπολέων διοικούμενο άπό τόν κύριο Νικόλαο Ράπτη, Σπετσιώτη, συνέ­ λαβε στή θάλασσα αύστριακό έμπορικό μέ τό όνομα ΜΑΓΔΟΝΑΛ καί πλοίαρχο τόν Αντώνιο Σπλέτικ καί τό έφερε στό Ναύπλιο. Περιείχε πυρομαχικά, τουρκικό ταχυδρομείο καί διάφορα κόλα. Τό έλ­ ληνικό πλοίο είχε τακτικά έγγραφα καταδρομής άπό τήν έλληνική Διοίκηση. 'Η λεία έπρόκειτο νά κριθεΐ σύμφωνα μέ τούς νόμους καί τότε θά κατα­ δικαζόταν, άν τά άποδεικτικά στοιχεία τήν άποδείκνυαν νόμιμη. ’Άν δέ τό πλοίο ήταν άθώο, θά τό άπέλυαν, όπως άπέλυσαν καί άλλα. Δέν πρόλαβε

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι. όμως νά δικασθεΐ. Γιατί, φθάνοντας ό καπουδάν πασάς τής Αύστρίας, τό άρπαξε. Ένώ δέ έστελνε βάρκες γιά νά τό σηκώσουν, παρασκευαζόταν κωμικά γιά πόλεμο καί απειλούσε οτι θά κάψει τό Ναύπλιο! 'Ο Γ. Γλαράκης, Γραμματεύς τής ’Επικράτειας έστειλε στίς 30-9-1826 γράμμα πρός τόν Παυλούκη, ^διαμαρτυρόμενος γιά τή βίαιη άρπαγή τοϋ υπόπτου αύστριακοΰ πλοίου ΜΑΓΔΟΝΑΛ. 'Η Διοίκησις, τοΰ έλεγε, συλλογιζόταν ότι ή άρπαγή έγινε κατά λάθος, ότι ή έξοχότητα του λατρεύει τή νομιμότητα καί πιστεύει ότι δέν θά άργοπορήσει νά τό έπιστρέψει, προκειμένου νά κριθεΐ κατά τούς νόμους. Έάν, παρά πάσαν ελπίδα έπιμείνετε είς τήν παράνομον κατακράτησιν, ή Διοίκησις μου θέλει διαμαρτυρηθή δημο­ σίως. Τό περιστατικό όμως τοΰ Μαγδόναλ ώχριά, εμπρός στήν επιχείρηση τής Τήνου. Στίς 9 ’Ιου­ λίου 1826 καταπλέει ό Παυλούκη στό λιμάνι τής Τήνου οδηγώντας μιά μοίρα άπό πέντε πλοία: ένα δίκροτο, μιά μονόκροτη φρεγάτα, μιά κορβέτα καί 2 γολέτες. Βρίσκονταν εκεί δύο ελληνικά βρίκια, τό ύδραίικο Μιλτιάδης τοΰ Λαλεχοΰ καί τό σπετσιώ­ τικο Λεωνίδας τοΰ Ί. Κυριακοΰ, σταλμένα γιά τήν είσπραξη τών φόρων. 'Ο Παυλούκης τά άρρεστάρει (συλλαμβάνει) γιά τήν πληρωμή τών ζημιών πού είχαν ύποστεΐ πλοία μέ αύστριακή σημαία άπό "Ελ­ ληνες πειρατές. Τοΰτο όμως ήταν άόριστο καί ασύ­ στατο. Οί 'Έλληνες καπεταναΐοι παρουσιάσθηκαν στόν αύτοκρατορικό πειρατή καί ζήτησαν τήν άπελευθέρωση τών πλοίων τους. Καί τόν ρώτησαν τί ήθελε γι’ αύτό. ’Εκείνος άπάντησε μέ παράφρονα ύπεροψία. - Δέν ζητώ χρήματα ούτε αποζημιώσεις... θέλω μόνο ικανοποίηση γιά τήν περιφρόνηση, πού δοκίμασε ή σημαία τοΰ αΰτοκράτορος μου μέχρι τοΰδε. Συλλαμ­ βάνω λοιπόν τά καράβια, μόνον καί μόνον γιά νά δείξω τή δύναμη μου.

Καταβάλλοντας ό Κυριάκός 2500 τάλιρα πήρε όπίσω τό Λεωνίδας τό άλλο όμως, τό Μιλτιάδης, τό παρέλαβε ό Παυλούκης μαζί του. Λίγο άργότερα ό ναύαρχος τοΰ αύτοκράτορος τής Αύστρίας κανονιοβόλησε απρόκλητα καί αναίτια τό πολεμικό Θεμιστοκλής, τό όποιο έπλεε πρός τή Σάμο, όπου διεξήγε επιχειρήσεις ό ελληνικός στό­ λος. Στή Σύρα επέτυχε μέ άπάτη νά ερευνήσει μιά ελληνική γολέτα, μέ τήν προσδοκία νά βρει έγ­ γραφα, ένοχοποιοΰντα τή Γαλλία. Κατόπιν έπήγε στή Μύκονο, όπου κατά τόν ’ίδιο ληστρικό τρόπο έπήρε άπό τούς κατοίκους 1000 τάλιρα, βομβαρδί­ ζοντας πρός έκφοβισμό τήν πόλη καί άποβιβάζοντας 500 πεζοναΰτες. Δικαιολογία; Γιά ζημίες σέ αυστριακά πλοία. Σχετικά ό πληρεξούσιος Μυκόνου κύριος Πέ­ 3/2/

τρος Μαυρογένης άνέφερε τά εξής στήν ’Εθνική Συνέλευση. — Ό Άκκούρης ναύαρχος τής αυστριακής ναυτικής μοίρας, ύπήγεν εις Μύκωνον καί έζήτησεν νά υπάγουν επάνω είς τήν φρεγάταν οί δημογέροντες, τούς οποίους έβάσταζεν είς φυλακήν καί ζητεί 1000 τάλληρα δι ’ άσήμαντον καί μικράν ζημίαν, συμβάσαν είς εν πλοϊον Αυστριακόν, τό όποιον έγινεν λεία άπό κάποιον Βοΰρλον, πλήν έλευθερώθη άπό τούς Μυκωνίους. ’Ιδιαιτέρως όμως μεγάλα δεινά ύπέστησαν οί κάτοικοι τής Νάξου άπό τούς Αύστριακούς καί τόν ναυτικό τους άρχοντα, Παυλούκη. Τό περιστατικό εκτίθεται σέ άναφορά τών Ναξίων τήν όποια παραθέτω, στό ’Ανθολόγιο τής Ελληνικής ’Επαναστάσεως (άνθ. 69). 'Η υπόθεση έχει ώς εξής. Τόν ’Απρίλιο τοΰ 1826 έφθασε στή Νάξο μέ ένα βασέλο ό πρώην Αύστριακός ναύαρχος κύριος Άκκούρτης, ό όποιος ζήτησε νά τόν πλη­ ρώσουν γιά αύστριακά εμπορεύματα, τά όποια πουλήθηκαν στή Νάξο άπό πειρατές. Καί χωρίς λόγο άρχισε νά βομβαρδίζει τή χώρα, δηλαδή τή πρωτεύουσα τοΰ νησιοΰ. Έσταμάτησε τό βομβαρ­ δισμό μόνο, όταν μερικοί άπό τούς έκεϊ Κρητι­ κούς μπήκαν στήν άκρόπολη καί άπείλησαν τή ζωή τών μελών τής οικογένειας τοΰ Αύστριακοΰ άντιπροξένου καί τών Ελλήνων καθολικών, πού κατοικοΰσαν στό κάστρο. Πέντε περίπου μήνες άργότερα, πρός τό ξημέ­ ρωμα τής ια' τοϋ ένεστώτος (μηνός Αύγούστου) παρουσιάσθηκε μπρος στή χώρα τής Νάξου ό έξοχώτατος γενικός άρχιστράτηγος τοΰ καισαροβασιλικού ναυτικού κτλ κύριος Παυλούκης μέ ένα βασέλο, μιά φρεγάτα, ένα κορβέτο, δυό βρίκια καί τρεις γολέτες. Άφοΰ άπέκλεισε τό νησί άπό τή θάλασσα, ζήτησε νά πληρώσουν οί κάτοικοι 8500 τάλιρα, ένώ τά είδη πού πωλήθηκαν στό νησί δέν άξιζαν πάνω άπό 1000. Οί κάτοικοι πρότειναν όπως κληθοΰν νά πληρώ­ σουν όσοι άγόρασαν άπ’ αύτά τά εϊδη. 'Ο Παυλού­ κης όμως έπέμεινε. ’Ή τούτο πρέπει νά γίνη, τό όποιον εγώ έπιτάττω, ή ή πόλις τής Νάξου καί άπαξάπαντες οί άθώοι κάτοικοι άπόλυνται. ’Έλαβαν χώρα βάρβαρες σκηνές καί έγινε ταπείνωση τών προ­ κρίτων. Καί καθώς τό ποσόν δέν ήταν δυνατό — ούτε υπήρχε διάθεση — νά συγκεντρωθεί σέ μιά μέρα, άρχισαν οί Αυστριακοί νά κανονοβολοΰν καί νά ρίχνουν κατά τής πόλεως τής Νάξου άπό τήν ξηρά καί τή θάλασσα ρουκέτες γεμισμένες μέ σφαίρες ώς 30 δραμίων ή κάθε μία- άπ ’ αύτάς έρρίφθησαν πλήθος καί κανόνια ύπέρ τά εκατόν. Σημαντική βέβαια ήταν ή ζημία στά κτίρια, άλ­ λά αύτή δέν ήταν τίποτε ώς πρός τά άλλα τραγικό­ τατα άποτελέσματα. 'Ηλικιωμένοι καί άσθενεΐς έτρεχαν νά σωθοΰν, οί στρατιώτες όμως τοΰ Παυ­ λούκη τούς άνάγκαζαν νά ξαναμποΰν στά σπίτια πού γίνονταν τώρα οί τάφοι τους, άνθρωποι άποψύ321

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι χησαν (άπέθαναν), γυναίκες άπέβαλαν καί σκηνές άλλες φρίκης έλαβαν χώραν. Τήν επομένη μέ τή μεσολάβηση τοΰ Γάλλου προξένου δέχθηκε ό Αύστριακός νά πληρωθεί άπό τούς αγοραστές τών έμπορευμάτων καί μόνο τήν άξία τους. Πρίν δμως δώση γενική άμνηστεία καί αποχω­ ρήσει, άφόπλισε τούς κατοίκους καί κατεδάφισε τήν οικία τοΰ Δημ. Λάσκαρη. Άπό τά κινητά, πού βρέθηκαν σ’ αυτή, έπήραν οί στρατιώτες τοΰ Παυλούκη καί έριξαν στή θάλασσα ώς καί τάς ίεράς ει­ κόνας... Τό σενάριο δμως τής αυστριακής βαρβαρότητος έχει καί άλλα συγκλονιστικά επεισόδια. Σ’ ένα άπ’ αύτά φάνηκε ολοκάθαρη ή πρόθεση τής Αύστρίας νά καταστρέψει τόν ελληνικό στόλο. Δυό σπετσιώτικες γολέτες, τοΰ ’Αναργύρου Λεμπέση καί τοΰ Γιάννη Κούτση έπιασαν τέσσερα αυστριακά φορτηγά, πού άποδείχθηκε άπό τά ναυ­ τιλιακά τους έγγραφα δτι έκτελοΰσαν μεταφορές τοΰ έχθροΰ. Τά πλοία μεταφέρθηκαν στίς Σπέτσες καί τά έγγραφα έστάλησαν στό Ναύπλιο γιά νά κριθοΰν. 'Ο άναπληρωτής τοΰ Αύστριακοΰ ναυάρχου πλοίαρχος Δάνδολος, πού έτυχε νά βρίσκεται στό λιμάνι τοΰ Ναυπλίου ζήτησε νά ίδεΐ τά έγγραφα τών συλληφθέντων πλοίων άλλά δέν τά έπέστρεψε. Τήν επομένη έπλευσε στίς Σπέτσες, μέ μιά φρε­ γάτα καί ένα βρίκι, δπου ζήτησε νά τοΰ παραδώ­ σουν τά πλοία καί τά φορτία, τά όποια καί έπήρε μέ τή βία, βρίζοντας καί άπειλώντας. "Υστερα βομ­ βάρδισε τήν πόλη καί τό συγκεντρωμένο στό λιμάνι στόλο, στόν όποιο προκάλεσε μεγάλες ζημίες. Προκάλεσε επίσης τό θάνατο πολλών άτόμων, άνάμεσα στούς ναυτικούς καί τόν άμαχο πληθυσμό. ’Επι­ πλέον ζήτησε 6000 τάλιρα γιά άποζημίωση αύστριακοΰ βρικίου, πού είχε κηρυχθεί καλή λεία πολέμου καί θά τά έπαιρνε άν δέν άναγκαζόταν νά άπάρει βιαστικά άπό τήν ξαφνική καταιγίδα, πού ξεσπασε. Άλλ’ άς ίδοϋμε τή σχετική άναφορά τών Σπε­ τσιωτών καθώς καί τή διαμαρτυρία τής 'Ελληνι­ κής Πολιτείας στίς Αύλές τής Ευρώπης. Άναφορά τών Προκρίτων τών Σπετσών πρός τήν Άντικυβερνητικήν ’Επιτροπήν 21 Ιουλίου (1827) ΠΕΤΣΑΙ Άνεφέρθησαν περί όσων ό Αυστριακός ναύαρχος Δάνδολος έπραξε καθ ’ ημών καί έπαπειλοΰσε άκόμη νά κάμη άλλά τό βίαιον τοΰ καιρού τόν ήμπόδισε. Είς τάς. 18 'Ιουλίου έμφανίσθη είς τόν λιμένα μας ό κ. Δάνδολος μέ τό δίκροτόν του καί έν αυστριακόν βρίκιον ζητών τά 4 κατασχεθέντα Αυστριακά έμπορικά βρίκια παρά τών είς αποκλεισμόν τών Παλ. Πατρών καί Μοθωκορώνην διωρισμένων δύο ήμετέρων γολε­ τών, διοικουμένων παρά τών καπετάν Ίω. Γ. Κούτση καί ’Αναργύρου Αεμπέση.

322

»Τοΰ έπροτάνθη καί παρά τοΰ κοινοΰ μας, δτι είναι έτοιμα τά πλοία αύτά νά διευθυνθώσι πρός τήν κυβέρνησίν μας καί νά καθυποβληθώσι νομίμως είς τό θαλασ­ σινόν δικαστήριον, διορίζων συγχρόνως καί ή έξοχότης του, οποίον θέλει έκ μέρους του καί έκ μέρους τών κατασχεθέντων, συνήγορον διά νά κριθώσι... κατά τό δι­ καίωμα τοΰ πολέμου. Ή έξοχότης του χωρίς νά προσέξη διόλου είς τήν δικαίαν αυτήν πρότασιν έζήτει έπιμόνως τά πλοία αύτά λέγων οτι οΰτε διοίκησιν ελ­ ληνικήν γνώριζεν άλλ ’ οΰτε καί δικαστήριον είς τό Θαλασσινόν συγχωρεϊ... καίοΰτω βρίζων καίάπειλών... τά παρέλαβε έν βία μέ τά φορτία των. »Τήν 13η περί τήν μεσημβρίαν, χωρίς νά μάς είδοποιήση διόλου, πλησιάζει πρώτος είς τό στόμιον τοΰ λιμένος μας, οπού ήσαν πεπυκνωμένως προσωρμισμένα δλα τά πλοία μας, άρχίζει νά κανονιοβολή καί νά ρίχνη έπ ’ αύτά καυστικός μηχανάς, οίον ρακέτας τοΰ Κόγγρευ (Κόγκρεβ)... άκολούθως πλησιάζει τό βρίκιον του πράττον καί αύτό τά 'ίδια... καί ό σκοπός του ήταν νά κατακαύση καί νά έξοντώση ολόκληρον τόν στόλον μας καί τήν πόλιν μας. »Σ. Κυβέρνησις, ή βλάβη πού έπροξενήθη είς τόν στόλον μας είναι μεγίστη. "Ολα τά πλοία έβλάφθησαν είς τόν έξοπλισμόν των καί ένα έξ αύτών άναψε. Μ ’ ολον τοΰτο τά κατέστησε άνεπιθύμητα πρός ύπεράσπισιν τής ύπάρξεως μας καί διά τήν διόρθωσιν των δέν θά έξαρκέσωσι 32.000 τάλλαρα ισπανικά. "Ενδεκα άν­ θρωποι, υποπλοίαρχοι καί ναΰται έθανατώθησαν έντός τών πλοίων των, 2 κοράσια έσκοτώθησαν καί 12 βρέφη. »’Αφ’ ου δέ έπραξεν δλα αύτά έμεϊς έπροσπαθούσαμεν διά παρακλήσεων νά τόν καταπαύσωμεν άνανεώνει τάς άπαιτήσεις του ζητών νά πληρώσωμεν 6000 τάλλαρα διά τήν άποζημίωσιν ενός Αύστριακοΰ Βρι­ κίου τό όποιο τόν ’Ιανουάριον κατεσχέθη παρά τοΰ συμπολίτου μας κατεπάν Γεωργίου Λεμπέση μέ φορτίον ξυλικής πρός ναυπηγίαν καί άπεφασίσθη παρά τοΰ Ε. Θαλασσινού δικαστηρίου ώς νόμιμη λεία, έπαπειλών δτι έντός 2 ωρών θέλει άρχίσει έκ νέου τό πΰρ. πρός άπόδειξιν τών λεγομένων άποστέλλομεν καί τινας έξ έκείνων τών μηχανών τάς οποίας έρριπτε είς τά πλοία μας. Πράξεις τής Κυβερνήσεως (’) ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Ή έπί τών έξωτερικών Γραμματεία τής Έπικρατείας Ό έξοχώτατος I. Δάνδολος ’Αντιστόλαρχος τής Α.Κ.Β.Μ. έλλιμενισμένος ένταΰθα μαθών τήν άγγελίαν δτι δύο ελληνικοί γολέται διωρισμέναι είς τόν άποκλεισμόν τοΰ κόλπου τών Πατρών... κατέσχον 4 πλοία φέροντα σημαίαν τής Α.Κ.Β.Μ. τήν Κυριακήν (17 παρόν­ τος)... έστειλε νά έπάρη χωρίς νά θελήση νά δώση οΰτε στιγμιαίαν διορίαν τά έγγραφα ενός τών κατασχεθέντων πλοίων... Ή κυβέρνησις μου ήτο ήδη πληροφορη1) ’Από τή Γενική ’Εφημερίδα τής 10ης Αύγούστου 1827.

Λυτρωτικός Πόλεμος: οί ξένοι μένη οτι τό φορτίον τοΰ προκειμένου πλοίου ήτο τουρ­ κική ιδιοκτησία καί τά έγγραφα δλως οικονομικά (sicj, βλέπουσα δέ τό μέγα άδικον τό όποιον ό κ. Δάνδολος έπεχείρει νά πράξη κατά τοΰ ελληνικοϋ έθνους... έστειλε δύο απεσταλμένους της διά νά καθυποβάλουν τά είρημένα έγγραφα ύπ' δψιν τοΰ... ό κ. Δάνδολος μολονότι έπληροφορήθη... έπέμεινε είς τήν Δεσποτικήν θέλησιν... έπήρε δυναστικώς τά έγγραφα... μή θελήσας νά δώση καν άντίγραφα τούτων... τήν δέ νύκτα τής Κυριακής άναχωρήσας έντεΰθεν έφθασε είς Πέτσας καίέκεϊακόντι­ σε δλα τά είδη τών βελών κατά τοΰ στόλου προσωρμισμένου τών Πετσών, έβλαψε πλοία, έκρήμνισε οι­ κίας, έφόνευσε, έν συντόμω έπραξε δσα ’ίσως Τούρκος αιμοχαρής ήθελε νά τολμήση... 'Εξουθένωσε τά δίκαια τοΰ 'Ελληνικού ’Έθνους... κατεπάτησε τούς δρους τής φιλανθρωπίας έναντίον τών νόμων καί τού δικαίου τών εθνών. ...Δι' δλα αύτά εξ ονόματος τής Κυβερνήσεως δια­ μαρτύρομαι ενώπιον τοΰ Χερουβικοΰ Θρόνου τού Ύψίστου καί ενώπιον τών Σεβαστών Θρόνων τών Χρι­ στιανικών εξουσιών, έναντίον τών δυναστικών καί άπανθρώπων πράξεων τοΰ Ε.Κ.Δ. (Έξοχωτάτου Κυ­ ρίου Δανδόλου) καί έπικαλοΰμαι τήν φιλανθρωπία τών σεβαστών έξουσιών καί τής Α.Κ.Β.Μ. (Αύτοΰ Καισαροβασιλικής Μεγαλειότητας) τοΰ Αύτοκράτορος δστις έπαξίως σεμνήνεται μέ τό δνομα τοΰ άποστολικοΰ θρόνου πρός ίκανοποίησιν καί διατήρησιν τών έξουθενηθέντων δικαίων τοΰ ελληνικοϋ 'Έθνους.

22 'Ιουλίου 1827 '0 επί τών έξωτερικών Γ. Γλαράκης

’Έπρεπε νά περιμένουμε οτι μετά τή διαμαρτυρία τής Ελληνικής Πολιτείας θά άλλαζε ή διαγωγή τών Αύστριακών; Θά ήταν αφέλεια. 'Η άναλγησία άποτελεΐ βασικό χαρακτηριστικό τής Κυβερνήσεως τών «ισχυρών» κρατών, τήν οποία τίποτε δέν σταματά στήν έφαρμογή τής πολι­ τικής της, προπάντων όταν ή πολιτική αύτή είναι απάνθρωπη! ’Έτσι στή Γενική ’Εφημερίδα τής 8ης καί 12ης ’Οκτωβρίου 1827 διαβάζομε δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις εχθρικής ένεργείας. Είναι πρώτη, ή ’Απόφαση Θαλασσίου Δικαστηρίου γιά τό αύστριακό βρίκι Κρίνος, κυβερνώμενο άπό τόν Βικέντιο Τρισκόλη καί κατασχεμένο άπό τόν άποκλειστήν (sic) ’Ανάργυρο Λεμπέση. - Ό Πλοίαρχος Τρισκόλης διαφυγών τό δικαστήριον καί προσφυγών είς τόν ύποστόλαρχον Δάνδολον έγένετο φυγόδικος. ’Αποφασίζει τό κατασχεθέν πλοϊον καί τό φορτίον του νά είναι νόμιμος λεία 'Η δεύτερη άπόφαση τοϋ Θαλασσίου Δικαστη­ ρίου μάς τά λέγει ώς εξής: - Άναγνοΰν αναφοράν τού κ. 'Ιωάννη Τξούπα, κυβερ­ νήτου τοϋ ελληνικού καταγωγικοΰ πλοίου ό Κόμης Μπενιξέν, κατά τοϋ αύστριακοΰ τραμπάκουλου ή ΚΑΑΗ ΑΡΧΗ τοΰ πλοιάρχου Βεκεντίου Δαμάλλα τουρκικής ιδιοκτησίας, καλυπτομένης ύπό τό δνομα Λ.Α. Σαπελλιέ, αποφασίζει κλπ... Έν συντόμω, γράφει χρονογράφος τών πικρών εκείνων χρόνων, δλον τό πολίτευμα τοΰ Αύστριακοϋ ναυτικού είναι προφανέστατα έχθρικώτατον πρός τούς άδυνάτους 'Έλληνας καί ή λεγομένη ούδετερότης είναι πράγμα δχι φανταστικόν άλλά άνύπαρκτον. Τά δέ πολεμικά τουρκικά πλοία γέμουσι Αύστριακών υπηκόων.

323

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Διάφορα L Πώς συντηρήθηκε ό "Αγώνας α. Τί κόστιζε ό πόλεμος στή θάλασσα Πώς συντηρήθηκε λοιπόν οικονομικά ό ’Αγώ­ νας καί τί κόστιζε ό πόλεμος στή θάλασσα; (άνθ. 70) "Οπως έγραψα καί σέ προηγούμενες σελίδες, τό πρόβλημα γιά τούς "Ελληνες δέν ήταν πώς νά βρουν τό κουράγιο, αλλά πώς νά βρουν τά χρήματα, γιά νά κάνουν τόν πόλεμο στή θάλασσα. Μάς λένε βέβαια διάφοροι ξένοι, δπως ό Α. Βελλεμαίν, δτι ή ναυτιλία τών 'Ελλήνων ήταν λιγοδάπανη κι ύπήρχαν περιπτώσεις, δπως στούς Γαλαξειδιώτες, δπου έπικρατοΰσε λιτότης καί έγκράτεια — ψωμί καί κρασί τό βασικό έφόδιο. Στόν πόλεμο δμως τά έξοδα ήταν οπωσδήποτε αύξημένα. Γιατί δέν είναι μόνον ή τροφή καί ό μι­ σθός τών ανθρώπων πού μπαίνουν μέσα γιά νά ταξι­ δέψουν τό καράβι, είναι τά έφόδια τοΰ πολέμου καί διάφορα ύλικά, τό σαβούρωμα καί ξεσαβούρωμα δη­ λαδή ή τοποθέτηση καί αφαίρεση τής σαβούρας (τοΰ έρματος) καί τό παλάμισμα. Δέν θά ’πρεπε δέ νά ξεχάσουμε τή δαπάνη γιά έκτακτες χρείες, ένα μπαστούνι ή άντένα, πού έσπασαν, ή γούμενα (τό παλαμάρι) πού κόπηκε καί τό πανί, τό όποιο σκίσθηκε στόν καταιγίζοντα άνεμο. Καί δέν λογαριά­ ζομε τίς μεγάλες ζημιές άπό πολεμική ενέργεια του έχθροΰ ή άπό άσχημες αναποδιές τοΰ καιροΰ καί τής θάλασσας. Σχετικά έχομε ένα αποκαλυπτικό δοκουμέντο, δημοσιευμένο στή Συλλογή Νόμων Κανονισμών καί Διαταγμάτων υπό Κ. Μπρούσκου, Άθήνησιν 1853, τό όποιον καί παραθέτομε. "Εξοδα ενός καραβιού 16 κανονιών δι ’ ένα μήνα Κανονιέριδες διά 16κανόνια............................ άνθρωποι64 Διά άρματα ψιλά............................................ άνθρωποι15 Διά μανουβράρισμα τώνπανίων.............. άνθρωποι 20 Διά τιμονιέριδες.............................................. άνθρωποι4 Διά τόν τσεπχανέ καί λοιπήν υπηρεσίαν . άνθρωποι 5

108 πρός γρ. 50..... γρ. 5400 Ψωμί διά ναύτας 108 άνά δράμια 300 τού καθενός τήν ημέραν, κάμνουν καντάρια 55 πρός γρόσια 40 τό καντάρι.................................................... γρ. 2200

Είς κρασί 300 δρ. τού καθενός τήν ημέραν, κάμνουν τόν μήνα βαρ. 50 πρός γρ. 16 τήν βαρέλαν....................... ,............................ γρ 8Q() Είς ρακί όκάδ. 120 πρός γρόσ. 2 τήν οκά .... γρ 24Q Είς λάδι όκάδ. 80 πρός γρόσ. 2 τήν οκά .... γρ Είς κρέας όκάδ. 800 πρός γρόσ. 1 τήν οκά ... γρ 8ρρ Είς ρύζι όκάδ. 200 πρός παράδ. 30 τήν οκά .. γρ Είς τυρί όκάδ. 390 παράδ. 60 τήν οκά............ γρ Είς ελαίας όκάδ. 300 παράδ. 24 τήν οκά........ γρ j8q Εις όσπρια όκάδ. 240 παράδ. 20 τήν οκά .... γρ Είς κρομμύδια όκάδ. 500 παράδ. 10 τήν όκά . γρ ^5 Είς ξύδι όκάδ. 200 παράδ. 12 τήν όκά .......... γρ Εις ξύλα τής φωτιάς.......................................... γρ Έξοδα παλαμίσματος ενός καραβιού σαβούρω­ μα καί ξεσαβούρωμα 2 ήμεροδούλια ανθρώπων 40, διά ξεσαβούρω­ μα καραβιού ήμεροδούλια............................... 8ρ 2 ήμεροδούλια άπό 30 άνθρώπους τήν ημέραν, ήμεροδούλια..................................................... Διά παλάμισιν τού καραβιού 2 ήμεροδούλια, 30 άνθρώπων, ήμεροδούλια ........................... 200 πρός γρ. 3 ............... ,.................... γρ. 600 150 όκάδ. άλειμμα πρός γρ. 3 ........................ γρ. 450 50 καΐκια σαβούρα πρός γρ. 10 τό καΐκι........ γρ. §00 Είς τροφήν τών 200 δουλευτών είς παλάμισιν σαβούρωμα καί ξεσαβούρωμα ....................... γρ. 200 Είς λιανικά έξοδα................................................ γρ. 400

yp. 13.130

Ταύτα είς εκστρατείαν ενός μηνός, εκτός τών γουμέ­ νων, πανίων, λιανικών άρινίων (διπλόκων σχοινιών), καί πολλών άλλων άναγκαίων πραγμάτων. Θά μπορούσαμε ίσως ν’ άρκεσθοΰμε σ’ αύτό, άλλά νομίζω δτι τό θέμα χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση καί άνάλυση. Καί τοΰτο διότι τό οικονο­ μικό έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο καί προσδιοριστικόν παράγοντα στόν ’Αγώνα. "Αν βγάλουμε λοιπόν έξω τά έκτακτα περιστα­ τικά, δέν μάς είναι καί πολύ δύσκολο νά προσ­ διορίσουμε μέ σχετική ακρίβεια τή δαπάνη γιά ένα πολεμικό σιτοκάραβο τοΰ ’21, πού είναι σ’ ενέρ­ γεια. 325

Τά οικονομικά τοΰ Αγώνα

Τό βρίκι ήταν ή κύρια μονάδα στόν ’Αγώνα τοΰ Λυτρωμοΰ, κι αύτό, τό βρίκι, χρειαζόταν 100 περί­ που ναύτες, μέ 50 γρόσια τόν κάθε ναύτη τό μήνα, δηλαδή συνολικά 5000 γρόσια γιά μισθούς. Στά 100 άτομα τά 64 ήταν κανονιέρηδες, τά 15 γιά τά ψιλά άρματα (τουφέκια, πιστόλες καί τρομπόνια), 4 τιμονιέρηδες, 5 γιά τό πυριτοδοχεϊο (τήν πυροταποθήκη) καί τά άλλα γιά τίς λοιπές έργασίες. Μόλον πού συναντούμε καί μισθό 30 γρόσια τό μήνα, τά 50 πού σημείωσα πρέπει νά θεωρηθεί λο­ γική έκτίμηση, άν σκεφθοΰμε δτι στόν πίνακα τοΰ πληρώματος τοΰ μπρικιοΰ ’Άρης βρίσκομε τά παρα­ κάτω ποσά: ναύκληρος 160-180 γρόσια τό μήνα, βαθ­ μοφόροι 800-100 καί οί ναΰτες, ανάλογα μέ τήν ειδι­ κότητά τους, 70 έως 40. Στό σύνολο υπηρετούσαν, τό 1824, στόν Άρη 82 άνδρες μέ συνολική δαπάνη γιά μισθούς 4815 γρ. τό μήνα. Γιά τό μισθό τοΰ ναύτη έχομε άλλωστε πολλές συγκεκριμένες μαρτυρίες. Δάσκαλος άπό τίς Κυδωνιές τής Μ. ’Ασίας, ό Βενιαμίν Λέσβιος, πρόσφυγας στά Ψαρά, κατεπλάγη άπό τήν άπροθυμία τών ναυτών νά μποΰν στά καρά­ βια. Κι αύτοί, όπως οί άλλοι νησιώτες, άπαιτοΰσαν τά χρήματα καί δέν ήθελαν χωρίς αύτά νά έκστρατεύσουν ή νά συνεχίσουν μιά εκστρατεία. ’Εντυπω­ σιασμένος λοιπόν άπό τή στάση τους ό Λέσβιος, άνέβηκε μιά Κυριακή στόν άμβωνα τής έκκλησίας καί είπε άνάμεσα στά άλλα. — Ποΰ είσαι Επαμεινώνδα νά Ιδης τούς άπογόνους σου, δπου ζητούν 50 γρόσια τό μήνα γιά νά πάνε στόν πόλεμο! (Ντράπηκαν τότε οί Ψαριανοί κι έσπευσαν νά γεμίσουν τά καράβια, πού ξεκίνησαν). Πέρα άπό τόν κανονικό μισθό οί πυρπολητές έπαιρναν χρηματικές άμοιβές (800-200 γρόσια ό καθένας, άνάλογα μέ τό πλοίο πού έκαιγαν), άκόμη δέ καί γαΐες — 15 στρέμματα, ό ναύτης καί 30, ό ναύ­ κληρος. (Τό τελευταίο, άβέβαιο). Τό δτι ό μισθός πληρωνόταν συνήθως γιά ένα μήνα έχομε διάφορες μαρτυρίες, δπως αύτή πού άκολουθεΐ. - Έφθάσαμεν εις Φαληρέα χθες τό εσπέρας... γνωρί­ ζετε καλά δτι οί ίδικοί μας δέν είναι απλοί στρατιώταί λιάππηδες, άλλ' αΐναι 'Υδραίοι καί επομένως δυσοικονόμητοι εις τό άκρον, θέλουν νά έχουν τόν ζαερέν (τήν τροφή) τους δι ’ δλον τόν μήνα έν αφθονία... (έπιστολή άπό 8 ’Απριλίου 1827 τών λοχαγών τού ύδραϊκοΰ σώματος στίς έπιχειρήσεις τής ’Αττικής, πρός τούς προκρίτους τής "Υδρας). Γράφοντας οί προεστοί τής "Υδρας στούς άν­ δρες τών πληρωμάτων, τόν ’Ιούλιο τοΰ 1821 τούς βεβαιώνουν δτι θά τούς πληρώσουν μέχρις όβολοΰ δσος καιρός άπεράση πλέον τοΰ πεπληρωμένου μηνάς. ’Από άλλη πηγή μαθαίνομε δτι συνήθως τά πλη­ ρώματα ζητούσαν τό μηνιάτικο έστω καί γιά πολύ 326

λιγότερον χρόνο έκστρατείας (ό Σπυρομήλιος λέγει καί γιά μιά μόνο ήμέρα) κι ήταν εύπρόσδεκτη ύποχώρηση, άν δέχονταν νά πληρωθούν ένα είκοσαήμερο. Παρενθετικά σημειώνομε δτι έπίσημα ή μισθο­ δοσία τών πληρωμάτων άπό τήν κυβέρνηση (καί δχι άπό τούς πλοιοκτήτες) καθιερώθηκε μέ ψήφι­ σμα τής Γ' ’Εθνικής Συνελεύσεως τήν 5η ’Απρι­ λίου 1827, μετά άπό πρόταση τοΰ ναυάρχου Κόχραν. Καί τοΰτο ήταν φυσικό, έφ’ δσον δημιουργεΐτο τήν εποχή έκείνη έθνικός στόλος. Τό επίπεδο τών μισθών, στό τέλος τοΰ ’Αγώνα, τό γνωρίζομε άπό ένα λογαριασμό τής γολέτας Λαίδη Κόδριγκτον μέ χρονολογία 20 Σεπτεμβρίου 1831, καθώς καί άπό λογαριασμούς άλλων πλοίων. Σχετικά στοιχεία παραθέτομε στό τέλος τοΰ τίτλου τούτου (Γ-Ι), ώς παράρτημα Α'. Γιά τήν τροφή χρειάζονταν 1,2 γρόσια τήν ήμέρα ή 3.600 (100 άνδρες χ 30 ήμ. χ 1,2) γρόσια τό μήνα, γιά ολόκληρο τό πλήρωμα ενός βρικίου. 'Ο άριθμός αύτός είναι ένδεικτικός καί πρέπει νά σημείωσε διακυμάνσεις, έφ’ δσον τό τουρκικό νόμισμα δέν έμεινε σταθερό κατά τούς χρόνους τής Έπαναστάσεως, άλλά είχε τήν εξής ισοτιμία πρός τό σταθερό νόμισμα τής έποχής, τό ισπανικό τάλιρο, τό λεγό­ μενο καί δίστηλο (άπό τίς δυό στήλες πού άπεικόνιζε στή μιά πλευρά): 7,25 γρόσια τό 1821, 8,5 τό 1823 καί 15 τό 1828. Τό ποσόν τοΰ 1,2 γρ. τήν ήμέρα, γιά κάθε ναύτη μπορεί νά τό βγάλει κανείς άπό διάφορα κείμενα, άνάμεσα στά όποια διαφωτιστική είναι ή 'Εβδομα­ διαία Σημείωσις Τροφοδοσίας τοΰ ’ίδιου πλοίου (κάτι άνάλογο πρός τή συνοπτική κατάσταση διανομής τροφίμων τών νεωτέρων χρόνων). Παρατίθεται ώς παράρτημα Β' στό τέλος τοΰ τίτλου τούτου. Σύμφωνα μ’ αύτή, ή τροφή τοΰ ναύτη τής Έπαναστάσεως άποτελεΐτο άπό ψωμί, κρασί, ρύζι, όσ­ πρια, ελιές, κρέας νωπό καί παστωμένο, καθώς καί παστά ψάρια. ’Από τά τρόφιμα αύτά, τό κρασί (καί τό ψωμί φυσικά) δινόταν κάθε μέρα, τό νωπό κρέας τήν Κυριακή, τό παστό Τρίτη καί Πέμπτη μέ ρύζι καί χωρίς κρομμύδια, τά όσπρια μέ τίς ελιές Τετάρτη καί Παρασκευή, ό βακαλάος καί τά παστά ψάρια, Δευτέρα καί Σάββατο καί τό τυρί, Κυριακή, Τρίτη καί Πέμπτη. Οί τιμές τών ειδών, πού σημειώνονται στόν πί­ νακα (Παράρτημα Β') δίνονται σέ λεπτά φοίνικος. ΤΗταν τό νόμισμα πού καθιερώθηκε τό 1828 άπό τήν Δ' ’Εθνική Συνέλευση τοΰ ’Άργους (οί πρώτοι φοί­ νικες κόπηκαν στό νομισματοκοπείο τής Αίγινας τόν ’Ιούλιο τοΰ 1829) καί ίσοδυναμοΰσε μέ τό 1/6 τοΰ ισπανικού ταλίρου (άνθ. 28, 71, 72). Άντικαταστάθηκε τό 1833, επί ’Όθωνος, άπό τή δραχμή. (Τά πρώτα νομίσματα τοΰ φοίνικος ήταν τοΰ μισοΰ λεπτοΰ, τοΰ λεπτού, τοΰ διλέπτου καί τοΰ πεντα-

Τά οικονομικά τοϋ ’Αγώνα

λέπτου, άπό μείγμα χαλκού καί αργύρου. Τά κέρ­ ματα τών δέκα λεπτών καί άνω ήταν χάλκινα, άπό χαλκό τών παλιών κανονιών). 'Η ισοτιμία τής δραχμής πρός τά γρόσια καί τό ισπανικό τάλιρο ήταν, τό 1824, 0,64 δρχ. = 1 γροσ., 10 γρόσια = 1 δίστηλο ή 1 δίστηλο = 6,4 δρχ. Τούτο βγαίνει άπό μιά συμβατική ρύθμιση, δηλαδή άπό Διάταγμα τοϋ 1835 γιά τήν έκτίμηση τών άπαιτήσεων έναντι τοϋ δημοσίου, γιά προσφερθεΐσες πρός αύτό κατά τόν πόλεμο ύπηρεσίες. (ΒΔ 7-3-1835 ΦΕΚ άριθ. 7). Στοιχεία παρέχονται στό Παράρτημα Γ'. Τό 1831, στό όποιο ανάγονται καί οί τιμές τών τροφίμων τοΰ πίνακος τής γολέτας, ή άναλογία ήταν 2,5 γρ. = 1 δραχμή, ή δέ δραχμή είχε ίση περίπου άξια μέ τόν φοίνικα (1 φοίνικας = 95-97 λεπτά τής δραχμής). Μέ τά δεδομένα αύτά τό ποσόν τοΰ 1,2 γρ. γιά τήν ήμερησία τροφή τοΰ ναύτη, δέν παύει νά είναι ένδεικτικό, μπορεί δμως νά θεωρηθεί δτι πλησιάζει πολύ πρός τήν πραγματικότητα. ’Εκτός άπό τίς 5000 γρόσια γιά μισθούς καί τίς 3600 γιά τροφοδοσία άπαιτοΰντο 7 μέ 8 χιλ. γρόσια., γιά παλάμισμα, σαβούρωμα καί ξεσαβούρωμα, μπαρούτια, ύλικά διάφορα, μολύβι καί άλλες χρείες. Δηλαδή γύρω στίς 15.000 γρόσια τό μήνα, γιά κά­ θε καράβι. Σχετικά γνωρίζομε έναν προϋπολογισμό τοΰ 1823 κατά τόν όποιο γιά 60 πλοία, έπί ένα μήνα προβλεπόταν δαπάνη 780.000 γρόσια (13.000 γρόσια τό πλοίο), σύν 400.000 γρ. γιά έφόδια πολέμου καί ύλικά συντηρήσεως (βλέπε Α. Άνδρεάδη - Κεφ. ’Έξοδα Ναυτικά. Βιβλ. 189). ’Άλλος προϋπολογι­ σμός μισθοτροφοδοσίας τοϋ 1828 ορίζει 144.970 γρόσια γιά τό σύνολο σχεδόν τών πλοίων τοΰ έθνικοΰ στόλου, δηλαδή τή φρεγάτα 'Ελλάς (600 άτο­ μα), τήν κορβέτα 'Ύδρα (100 άτομα), τά δυό άτμοκίνητα Καρτερία καί Έπιχείρησις (άτομα δέν άναφέρονται), τίς τέσσαρες κανονιοφόρους, Φιλελληνίς, Βαυαρία, ’Ελβετία καί Γενεύη, μιά μισθω­ μένη κορβέτα καί 5 μισθωμένα βρίκια. Σέ μιά περίπτωση, στίς έπιχειρήσεις τής Εύ­ βοιας τοΰ 1823, κατά τίς όποιες οί 'Υδραίοι έστει­ λαν 9 καράβια στά νερά τών Σποράδων, οί καπετά­ νιοι τους ζήτησαν άπό τούς κατοίκους τοϋ Τρίκκερι 37.000 γρόσια, γιά τή μισθοδοσία τών πληρω­ μάτων. (Γιά τήν περίπτωση αύτή θά γίνει λόγος καί παρακάτω). 'Ο στρατηγός Σπυρομήλιος σημειώνει στ’ Άπομημονεύματα του δτι Δέκα χιλιάδες γρόσια έχρειάξοντο τόν κάθε μήνα δι ’ έν πλοΐον καί ταΰτα διά τροφός μισθούς τών ναυτών καί ύπαξιωματικών, παλάμισμα πλοίου καί έξ αυτών χίλια γρόσια έδίδοντο εις τόν πλοίαρχον διά τά έξοδα της τραπέξης του. Τό ’ίδιο πο­ σόν, δέκα χιλιάδες γρόσια, υπολογίζει καί ό Ά.

Λιγνός στήν 'Ιστορία του (τής Νήσου "Υδρας), τή μηνιαία δαπάνη γιά τή συντήρηση ενός πλοίου. Κατά τόν Ά. Ά. Μιαούλην ό μηνιαίος μισθός, έπί τουρκοκρατίας ήταν 1000 γρόσια ό πλοίαρχος, 500 οί άξιωματικοί, 400 οί ύπαξιωματικοί καί 60-150 οί ναΰτες, άνάλογα μέ τήν ικανότητα τοΰ καθενός. Πολύ πιθανόν τά ποσά αύτά, γιά τούς άξιωματικούς καί ύπαξιωματικούς, νά μήν είχαν γενική έφαρμογή. ’Εξάλλου ή ’Εξεταστική τών Ναυτικών ’Επι­ τροπή τήν όποια σύστησε ό Καποδίστριας, είναι πιό συγκεκριμένη στό θέμα, άφοΰ δέχεται ώς μέσον δρο μηνιαίων έξόδων κάθε πλοίου, γιά τήν "Υδρα 1140 δίστηλα, γιά τίς Σπέτσες 1200 καί τά Ψαρά 1176,5. ’Άν λάβομε τό δίστηλο Ίσο πρός 11-12 γρό­ σια, οί άριθμοί αύτοί μεταφράζονται σέ 13.680, 14.400, 14.124 γρόσια. Άπ’ δλη αύτή τήν κάπως κουραστική παρά­ θεση στοιχείων μπορούμε, νομίζω, νά δεχθούμε ώς λογικό δριο τό ποσό τών 15.000 γροσίων τό μήνα. Καί γιά δλες τίς χρείες: μισθόν, τροφή, ύλικά, συν­ τήρηση καί βοηθητικές ύπηρεσίες.

β. Ή ένδεια του έθνικοϋ Ταμείου Πού θά ’ βρισκαν δμως οί μαχόμενοι στή θάλασ­ σα "Ελληνες τά χρήματα, γιά τήν κινητοποίηση καί τό ξεκίνημα τών πλοίων; Τό έθνικό ταμείο ήταν κενό (άνθ. 73, 74). Στίς άρχές τοΰ πολέμου σ’ αύτούς πού ζητοΰσαν άπό τήν ’Αρχή τής Έπαναστάσεως οι­ κονομική βοήθεια, έδινε ό Δημ. 'Υψηλάντης έγ­ γραφα μέ παραγγελίες στά νησιά, τά τρία ναυτικά νησιά, καί άδειες γιά στρατολογία. Είχαν δμως τά νησιά χρήματα κι άν είχαν, μπο­ ρούσαν νά τά διαθέσουν; Αναφέρουν οί ιστορικοί τήν περίπτωση τοΰ έπισκόπου Καρύστου Νεοφύ­ του, ό όποιος οργάνωσε τή δεύτερη έκστρατεία έναντίον τής Καρύστου. 'Ο Νεόφυτος έναύλωσε μέ δικά του έξοδα πλοία άπό τήν "Υδρα καί άντί γιά βοήθεια, πήρε άπό τούς 'Υδραίους προκρίτους τήν άδεια νά στρατολογήσει άνδρες, στήν ’Άνδρο καί σέ άλλα νησιά. Τό 1822 έψήφισε τό Βουλευτικό νόμο, πού δριζε δτι ή άμοιβή τών έθελοντών, έφ’ δσον δέν ύπήρχαν χρήματα θά γινόταν μέ έκχώρηση γαιών, ένα στρέμ­ μα γιά κάθε μήνα ύπηρεσίας, άλλά μετά τή λήξη τής θητείας, πού έπρεπε άπαραίτητα νά είναι δεκά­ μηνη. Τούτο, άπ’ δ,τι γνωρίζομε στό ναυτικό δέν έφαβμόσθηκε — μόνο στούς πυρπολητές δινόταν δώρο, πέραν τού μισθού, 15 στρέμματα γής, στό ναύτη καί 30 στό ναύκληρο. Κι αύτό τίς περσότερες φορές θεωρητικά. ’Ίσως ό λόγος είναι δτι στή στεριά οί οικογένειες τών μαχομένων μπορούσαν νά ζήσουν, έστω δύ­ σκολα, καλλιεργώντας ένα κομμάτι γής ή άπό τή βοήθεια κάποιας γειτονικής περιοχής. Στά νησιά δμως οί οικογένειες τών ναυτικών δέν είχαν τέτοιον

327

Τά οικονομικά του 'Αγώνα τρόπο. Περίμεναν πρίν φύγει ό προστάτης τους γιά τόν πόλεμο νά τούς αφήσει μερικά χρήματα, γιά νά ζήσουν μέχρι τό γυρισμό του. 'Η γης ήταν λίγη καί άγονη καί δέν υπήρχε εύπορος γείτονας νά τούς βοηθήσει. Σχετικό είναι τό δημοσίευμα τής Γενικής ’Εφη­ μερίδας τοΰ Ναυπλίου, χρονολογία 23 Ίανουαρίου 1826. - ... Ό Κουντονριώτης πρέπει νά είναι πάντα μέσα εις τά πράγματα, γιατί οί θαλασσινοί θέλουν τακτικώς τούς μισθούς των καί δέν υπομένουν όπως υπομένουν οί στρατιώται της ξηράς. (Άλλά γι’ αύτό ας έχουν οί κριτές ύπ ’ όψη τους οτι) ουδέ λάχανα φυτρώνουν είς τήν "Υδραν, διά νά τραφώσι μέ αυτά οί γυναίκες καί τά τέκνα εκείνων τών πτωχών ναυτών. Γιά τήν άθεράπευτη ένδεια τοΰ έθνικοΰ ταμείου μπορούμε νά σημειώσουμε κι άλλο παράδειγμα άπό τίς έπιχειρήσεις στήν Εύβοια, τό καλοκαίρι τοΰ 1823 καί τήν πολιορκία τής Χαλκίδας άπό τούς "Ελ­ ληνες. "Εστειλε μιά μέρα τό Μινιστέριο τών Ναυ­ τικών παραγγελία στά πλοία πού βρίσκονταν στό Θερμαϊκό καί τίς Βόρειες Σποράδες νά όπλισθοΰν καί νά κυνηγήσουν τό Λουμπούτ πασά, πού μέ μιά τουρκική μοίρα κινιόταν στήν περιοχή έκείνη. Τά πλοία αυτά ήταν λημνιώτικα, ζαγοριανά, άπό τά Ψαρά καί ύδραίικα. Κι όσο γιά τήν πληρωμή, κάθε μήνα νά παίρνουν τό μισθό τους τά πληρώματα άπό τά μέρη πού θά προστατεύουν. Δηλαδή τό Τρίκκερι, τή Ζαγορά, τή Σκόπελο καί τήν Εύβοια. Καί πήγαν τά καράβια, τά ντόπια άλλά καί τά μακρινά — 2 άπό τά Ψαρά καί 9 άπό τήν "Υδρα. "Οταν όμως τά ύδραίικα, ζήτησαν άπό τούς κατοίκους τοΰ Τρίκκερι 37 χιλιάδες γρόσια, συνάντησαν αδυ­ ναμία καί άρνηση. Οί προστατευόμενοι άπό τά καράβια κάτοικοι τής Μαγνησίας συντηροΰσαν τά έπαναστατικά σώματα τοΰ Όλύμπου καί δέν τούς περίσσευαν χρήματα γιά τά πληρώσουν τούς 'Υ­ δραίους. Τήν άνοιξη τοΰ 1822 άντιμετώπιζε τό ’Εκτελε­ στικό τήν άνάγκη νά άρματωθεΐ καί σηκώσει άγκυ­ ρα ό νησιώτικος στόλος, άλλά χρήματα δέν ύπήρχαν. ’Αναγκάσθηκε λοιπόν τότε (5 ’Απριλίου 1822) νά έκδώσει νόμο, μέ τόν όποιο όριζε νά δοθοΰν τά ιερά σκεύη άπό τίς έκκλησίες, χρυσά καί ασημέ­ νια, έκτος άπό τά σκεύη τής Θείας Κοινωνίας.

γ. 'Η στάση τών πληρωμάτων Καί ένώ τέτοια ήταν ή κατάσταση, δηλαδή ένδεια καί κατεπείγουσες πολεμικές άνάγκες, γνωρίζομε ποιά ήταν ή στάση τών πληρωμάτων. Είναι κατη­ γορηματικοί σ’ αύτό όλοι οί συγγραφείς καί όλες οί γραπτές πού έχομε μαρτυρίες: Δέν ξεκινούσαν τά πλοία, άν οί άνδρες δέν έπαιρναν μισθό ή έστω προ­ καταβολή γιά ν’ άφήσουν στούς δικούς τους (Ιστο­ ρία τής Ελληνικής Παλιγγενεσίας κλπ. ύπό Μ. Οι­ 328

κονόμου τοΰ έκ Δημητσάνης, βιβλ. 30). Κι όταν τε­ λείωνε ή πληρωμένη περίοδος άρχιζαν νά γογγύ­ ζουν άδιαφορώντας γιά τόν άμεσο κίνδυνο τής πα­ τρίδας τους καί άνάγκαζαν τούς πλοιάρχους καί ναυάρχους, άμα δέν είχαν χρήματα, νά διακόπτουν τήν έκστρατεία καί νά γυρίζουν στά λιμάνια τους. ”Η νά έκτρέπονται σέ πράξεις πειρατείας. ’Αγαπού­ σαν, λέγει άλλος συγγραφέας, ό Έ Λαζαρόπουλος (βιβλ. 260, σελ. 48) ελευθερία καί πατρίδα, άλλά δέν μπορούσαν ν ’ άγνοήσουν τίς βιοτικές τους άνάγκες. Καί έβίαζαν (οί ναύτες) τούς προκρίτους, αίτινες διά ν ’ άποφύγουν τήν μάχαιράν τους, τούς έπλήρωναν (Στρα­ τηγός Σπυρομήλιος, βιβλ. 341). Στήν τραγωδία τής Χίου (Μάιος 1822) ή Κυβέρ­ νηση είχε διαγνώσει τόν κίνδυνο καί προσπαθούσε νά έξοικονομήσει χρήματα γιά νά νικήσει τό στόλο: οί πρόκριτοι όμως τών Σπετσών καί τής "Υδρας είχαν κατηγορηματικά δηλώσει, ότι δέν θά κινούσαν ούτε ένα καράβι άν δέν τούς πλήρωναν τίς δαπάνες. Κι όταν τελικά μπόρεσε ή Κυβέρνηση νά έξοικονομήσει καί τούς στείλει μερικά χρήματα (57.550 γρόσια), οί 'Υδραίοι φάνηκαν διατεθειμένοι νά άποπλεύσουν, οί Σπετσιώτες όμως δέν τά βρήκαν άρκετά. Διαμείφθηκε μιά δραματική άλληλογραφία, μέ συναγόμενο τή στυγνή άρνηση τών νησιωτών: ούτε ένα πλοίο, άν δέν φθάσουν τά χρήματα. Στά ’Αρχεία τών Κουντουριωτών (Ε, σελ. 105) βλέπομε τό Μιαούλη νά άναφέρει μέ άπόγνωση, τόν Αύγουστο τοΰ 1825 (4-8-1825). - Οί ναύται ολοι γογγύζουν, διότι κάμποσα πλοία μας σταλμένα είς τόν πόλεμον όπως ημείς, άντί νά έλθουν είς τήν άνάγκην, έγύρισαν πρίν τελειώση τό μηνιαϊον ή έκαμαν πρέζας μόνο διά τόν εαυτόν των. "Ωστε τινές αισχροκερδείς ευρίσκουν τήν ευκαιρίαν νά αρπάζουν διπλά καί τριπλά μηνιαία, μόνον διά νά περιφέρωνται καί είς άλλας άρπαγάς. Είναι λοιπόν κοινή φωνή νά γυρίσωμεν καί ημείς όπίσω καί άς χαθή τό παν καί ημείς πρώτοι. Πολλοί, συνωμοτούν μέ άπόφασιν νά χαλάσουν αυτά τά πλοία, νά τά καύσουν κλπ. Δέν ήξεύρω τί μάς εμποδίζει έως τώρα, προβλέποντες τό κα­ κόν, νά τό προλάβωμεν. Άν οί καπεταναΐοι διαφόρων πλοίων δέν γνωρίζουν ή δέν θέλουν νά κάμουν τό χρέος των άντί ν ’ άγωνισθούν ή νά συστήσουν τόν στόλον προσπαθούν ώς φαίνεται νά τόν διαλύσουν μέ τό παρά­ δειγμα τής άταζίας καί τής αίσχροκερδίας τής αρπαγής των. Διά τόν Θεόν πώς ύποφέρομεν άδιόρθωτον τό κακόν άφού αύτό καθ ’ ήμέραν βλέπομεν φέρει τόν άφανισμό μας; Διατί οί νοικοκυραϊοι δέν άποφασίζουν νά τούς άλλάζουν; Τήν ψυχολογία καί τό χαρακτήρα τών ναυτών παρουσιάζει άνάγλυφη ό έπίσκοπος Ρωγών ’Ιωσήφ μέ χρονολογία 28 Σεπτεμβρίου 1825, σ’ ένα γράμ­ μα του άπό τό Μεσολόγγι στόν "Αγιο "Αρτης Πορφύριο, βρισκόμενον στό Ναύπλιο. ’Επειδή είχε τελειώσει ό πληρωμένος χρόνος, οί ναύτες τής

Τά οικονομικά τοΰ ’Αγώνα μοίρας πού παράστεκε τό πολιορκημένο Μεσολόγ­ γι ήθελαν νά φύγουν καί χρειάσθηκαν δάκρυα καί ικεσίες γιά νά μείνουν. - Νά κάνη, έλεγε ό σεβάσμιος κληρικός, ή σεβαστή κυβέρνησις καί τήν νύκτα ημέραν διά νά καταφθάσουν άλλα καράβια, οτι ταΰτα δέν στέκονται περισσότερον άν καί λάβωσι χιλίας διαταγάς καί άν δέν έπηγαίναμεν χθές είς αυτά μέ τόν κύριον Παπαδιαμαντόπουλον καί τέσσαρες στρατηγούς νά τούς παρακαλέσωμεν ώς τόν Θεόν μετά δακρύων θερμών, σήμερον έφευγον καί τήν έπαθαίναμεν... »Εϊναι όμως ενδεχόμενον ν ’ άλλάξωσι γνώμην οί ναΰται καί νά χάσωμεν τούς κόπους μας καί νά πηγαί­ νουν είς μάτην τά τόσα χυθέντα α'ίματα. Μή γένοιτο, Χριστέ Βασιλεύ! Σέ μιά περίπτωση (Αύγουστος - Σεπτέμβριος τοΰ 1826) ό Μιαούλης ζητούσε τήν έπείγουσα συγ­ κρότηση τοΰ στόλου, γιατί οί Τοΰρκοι, παρά τήν αποτυχία τους, δέν είχαν έγκαταλείψει τήν έπιχείρηση τής Σάμου. Καί ήθελε πολεμικά, πυρπολικά, ψωμί, μπάλες καί μπαρούτι. Οί άνδρες λιποτακτοΰσαν καί τά καράβια κενά. Οί πρόκριτοι τών δύο νησιών έγραψαν χωρίς αργοπορία στή Διευθυντική τοΰ Αιγαίου Πέλαγους ’Επιτροπή νά συγκεντρώσει τό γρηγορότερο τίς εισφορές άπό τά νησιά καί ση­ μείωναν τοΰτο τό αξιομνημόνευτο. - Χωρίς χρήματα στόλος δέν μπορεί νά υπάρξει καί χωρίς στόλον ούτε ή 'Ελλάδα υπάρχει. Άπό τή συγ­ κέντρωση χρημάτων κρέμεται ή σωτηρία τοΰ ’Εθνους. Κάθε φορά, λέγει ό Σπυρομήλιος στά ’Απο­ μνημονεύματά του, ή Διοίκησις όριζε τόν άριθμό τών πλοίων διά κάθε έπιχείρησιν ανάλογα μέ τά χρή­ ματα πού μποροΰσε νά διαθέσει· καί όχι μόνο τόν άριθμό τών πλοίων, άλλά καί τόν χρόνο τής έκπλεύσεως. Τά σχετικά μέ τήν ’Επανάσταση κείμενα, βρί­ θουν άπό έκκλήσεις τών προκρίτων πρός τά πληρώ­ ματα γιά τή συνέχιση τοΰ άγώνος ή τήν άνάληψη μιας έκστρατείας. Δέν είχε καλά καλά άρχίσει ή Επανάσταση καί οί ναΰτες έφερναν εμπόδια. Στίς 20 ’Ιουλίου 1821 οί κάτοικοι καί προεστοί τής "Υδρας στέλνουν γράμμα μέ τόν Ά. Μιαούλη καί τόν Γ. Τομπάζη πρός τό στόλο, θερμά παραινετικό. Προτρέπονται μ’ αύτό οί συντροφοναύται ή καί σύντρο­ φοι νά μήν έπιμείνουν στήν άπόφασή τους νά γυρί­ σουν πίσω καί τούς δια βεβαιώνουν πώς οσος καιρός άπεράση πλέον τοΰ πεπληρωμένου μηνός, σάς ύποσχόμεθα γενναίοι σύντροφοι νά σάς πληρώσωμεν μέχρις όβολοΰ. "Οταν ή Κάσος, ζητοΰσε άπεγνωσμένα άπό τά νησιά καί τήν κυβέρνηση βοήθεια, ή βοήθεια δέν έφθανε, γιατί άρνοΰντο οί ' Υδραιοσπετσιώτες ναΰ­ τες νά σαλπάρουν, πριν πάρουν στό χέρι τούς μι­ σθούς. Κι ή κυβέρνηση έγραφε πρός τό νησί, πού γι’ αύτόν τό λόγο έπρόκειτο σέ λίγο νά καταστραφεΐ:

- Τά πολεμικά πλοία έξ "Υδρας καί Σπετσών, δέν έκπλέουσιν άκόμη, ώς μή υπαρχόντων είς τό ταμεϊον χρημάτων πρός πληρωμήν τών ναυτών, άμα όμως φθάσουν τά χρήματα (έννοοΰσε τοΰ άγγλικοΰ δανείου) καί πληρωθούν οί ναΰται θέλουν έκβή ευθύς, επειδή είναι έτοιμα. Τό παρακάτω κείμενο παρουσιάζει κατά κάποιον τρόπο τίς συνέπειες τής συμπεριφοράς αυτών τών πληρωμάτων, τήν όποια δέν μπορεί κανείς νά συγ­ χωρήσει άλλ’ ούτε καί άνεξέλεγκτα νά καταδικάσει. - ’Απρόθυμοι τίς περσότερες φορές στήν επάνδρωση τών πλοίων, άνυπόμονοι στήν εκτέλεση τής υπηρεσίας τους, όταν έληγε ή μισθοφορία τους, ανυπότακτοι καί φιλόνεικοι πρός τούς πλοιάρχους κατά τή διανομή τών λειών, έμείωσαν μέ τή διαγωγή τους αύτή τό έργο τοΰ ναυτικού άγώνος, τό όποιο θά άπέβαινε λαμπρότερο καί ενδοξότερο. Ούτε τίς νίκες έμεταλλεύονταν ούτε τίς μάχες αποτελείωναν. Έγνώριζαν άραγε τά πληρώματα ότι ύπήρχαν κεφάλαια καί οί πρόκριτοι τά φειδωλεύονταν; Μή­ πως μέ τόν τρόπο αύτό — ήταν τό μόνο μέσο πού διέθεταν — ήθελαν κάθε φορά νά τούς εκβιάσουν γιά ν’ άνοίξουν τό πουγγί τους; - Κανένας ναύτης δέν μποροΰσε νά έχει εμπιστοσύνη στή χώρα του γιά τίς άποδοχές ενός δεκαπενθημέρου, έγραφε ειρωνικά ό φιλέλληνας Γεώργιος Φίνλεϋ.

δ. Οί Πόροι 'Ελλάδα, λοιπόν, χωρίς στόλο καί στόλος χωρίς χρήματα δέν γίνεται. Ούτε ένα καράβι δέν κινιέται, άν δέν φθάσουν τά χρήματα. Αύτές οί δυό φράσεις άπεικόνιζαν τήν πραγματικότητα. Μιά πραγματικότητα σκληρή, στυγνή, πού δέν σηκώνει πλαστογράφηση άπό τούς νεωτέρους. ’Έπρεπε λοιπόν μέ κάθε θυσία καί μέ κάθε τρόπο νά βρεθοΰν ή νά δημιουργηθοΰν πόροι. Τέτοιοι πόροι βασικά ήταν τά χρήματα τών πλουσίων νησιωτών ή πιό κυριολεκτικά τό έφοπλιστικό κεφάλαιο, οί άναγκαστικές εισφορές, τά λάφυρα καί λύτρα, οί προσφορές τών Ελλήνων καί φιλελλήνων, τά δάνεια, ή έκποίηση τής έθνικής γής. Θά έπρεπε νά προσθέσουμε σ’ αύτούς καί τίς εισπράξεις άπό τά τελωνεία ή τή μίσθωση κτημά­ των, καθώς όμως οί πρόσοδοι αύτές μισθώνονταν σέ ιδιώτες καί μάλιστα κατά τρόπον όχι άψογο, ή συμβολή τους στή χρηματοδότηση τοΰ ’Αγώνα πρέπει νά θεωρηθεί πολύ δευτερεύουσα.

(1) Τό εφοπλιστικό κεφάλαιο "Οταν ό άγνός πατριώτης καί πλοίαρχος β' τά­ ξεως Άντώνης Οικονόμου ξεσήκωσε τό λαό τής "Υδρας γιά νά συμμετάσχει στήν Ελληνική ’Επα­ νάσταση, έστειλε τέσσερες ένοπλους στά άρχοντικά τοΰ Κουντουριώτη καί τών άλλων καραβοκυραίων καί ζήτησε χρήματα γιά τά καράβια καί

329

Τά οίκονομικά τοΰ ’Αγώνα τούς άνθρώπους, πού θά έβγαιναν στό πέλαγος. Καί μάς λένε οί πηγές ότι μέχρι νά τελειώσει ό ’Απρί­ λης είχε συγκεντρώσει 130 χιλ. δίστηλα, μέ τήν ισοτιμία τών ήμερων έκείνων, ένα περίπου εκατομ­ μύριο γρόσια (1 δίστηλο - 7 γρόσια καί 30 παράδες). Αύτά, έκτος άπό τίς 32.753 δίστηλα, πού συγ­ κεντρώθηκαν μέ εκούσια εισφορά. Μέ τήν πράξη του αύτή ό ζωηρός έκεΐνος προ­ φήτης καί κατόπιν μάρτυρας τής Έπαναστάσεως θεμελίωσε, χωρίς Ίσως νά τό θέλει, έναν άπό τούς σημαντικότερους πόρους της. Οί 'Υδραίοι κεφα­ λαιούχοι ένεργώντας κάτω άπό τό κράτος τής βίας καί τής άνάγκης, άρπαξαν τήν εύκαιρία νά κάμουν παραγωγικό τό άποθησαυρισμένο κεφάλαιό τους καί, εξουδετερώνοντας λίγο άργότερα τόν Οικονό­ μου — μέ δολοφονία — νά ήγηθοΰν στόν ’Αγώνα. Ήταν δηλαδή μιά εύφυεστάτη πράξη όχι μόνο οικο­ νομική άλλά καί πολιτική, γιατί μόνον έτσι θά μπο­ ρούσαν νά κρατήσουν τό καθεστώς τής δημο­ γεροντίας, στό όποιο έκεΐνοι πρωτοστατούσαν. ’Εξάλλου τό ’ίδιο είχαν κάνει καί οί προεστοί (οί κοτζαμπάσηδες) στήν ήπειρωτική Ελλάδα. Δέν έχομε τό δικαίωμα νά άρνηθοΰμε στούς άνθρώπους αυτούς ιδεαλισμό καί φιλοπατρία. Θά ήταν ’ίσως βέβηλο. ’Αλλά ή διστακτική στάση τών 'Υδραίων προκρίτων μπρος σέ κάθε εξέγερση κατά τοΰ δυνάστη — δικαιολογημένη άλλωστε άπό τήν μέχρι τότε πικρή πείρα τών άλλων — θά βρει τή συ­ νέχεια της στίς εκδηλώσεις τους κατά τόν μετέπειτα χρόνο, καθ’ όλη τή διάρκεια τοΰ Άγώνος. Δέν θά λείψει ό ύπολογισμός, ή φιλοπρωτία, τό συμφέρον. Μέ τά δυό άλλα νησιά, τίς Σπέτσες καί τά Ψαρά τά πράγματα έγιναν πιό άπλά. Οί Σπετσιώτες καί οί Ψαριανοί πρόκριτοι, δέν πρέπει νά ξέχασαν τό συμφέρον τους, ώς έφοπλιστών, άλλά πρόθυμα τό παραμέρισαν γιά τή λευτεριά καί τήν πατρίδα. Ήταν περισσότερο αύθόρμητοι καί λιγότερο ύπολογιστές. Κάτι πού δέν συνέβαινε πάντοτε, άπό τήν ώρα πού προσδέθηκαν στό ύδραίικο άρμα. Ήταν δμως τόσο τό εφοπλιστικό κεφάλαιο, ώστε μαζί μέ τή ναυτική τους δύναμη νά φέρει τούς προ­ κρίτους στήν κορυφή τοΰ ναυτικού αγώνα καί νά τούς κάμει άδιαφιλονίκητους ρυθμιστές στήν κατά­ σταση; Σύμφωνα μέ ορισμένες πηγές (βιβλ. 226, 247, 309), όταν άρχισε ό Αγώνας ύπήρχαν στήν "Υδρα περσότεροι άπό 60 κεφαλαιούχοι, άπό τούς όποιους μερικοί είχαν πάνω άπό ένα εκατομμύριο δίστηλα, περσότεροι άπό είκοσι άνω τών 100 χιλ. καί οί υπό­ λοιποι πάνω άπό 50 χιλιάδες δίστηλα, ό καθένας. Στίς Σπέτσες, σέ πληθυσμό 8000 ψυχών, ύπήρχαν περσότεροι άπό 30 κεφαλαιούχοι, άπό τού οποίους δέκα καί πλέον είχαν τουλάχιστον 100 χιλ. δίστηλα καί οί 20 υπέρ τίς 50 χιλ. Ανάλογα ήταν καί τά κεφάλαια τών Ψαριανών. (Μή ξεχνούμε οτι τό 1821 ένα ισπανικό τάλιρο ή δίστηλο ήταν ισοδύναμο μέ

330

7 γρόσια καί 30 παράδες, 1 γρ. = 40 παράδες. 1 γρόσι τοΰ 1822 Ίσον, συμβατικά, μέ 80 λεπτά τής δραχμής). Ή έρευνα μας δέν πέτυχε νά διακριβώσει τά κε­ φάλαια τών άλλων νησιών, μερικά άπό τά όποια, όπως ή Αίγινα, ή Μύκονος, ή Σύμη, ή Σκόπελος, ή Λήμνος καί ή ’Άνδρος πρέπει νά είχαν γερά κεφάλαια. Άπ’ αύτά, εξ όσων γνωρίζομε, δέν δια­ τέθηκε — πέραν τής άναγκαστικής εισφοράς — οΰτε ένα δίστηλο γιά τή συντήρηση τοΰ κοινοΰ, τοΰ τρινησίου, όπως τόν έλεγαν στόλου. Είναι κι αυτό ένα άπό τά αρνητικά στοιχεία, πού έπέφερε ή παρά­ λειψη, σκόπιμη ή άναγκαστική, τών 'Υδραίων νά χρησιμοποιήσουν τά καράβια τών άλλων νησιω­ τών. Τώρα πώς δημιουργήθηκε αύτό τό κεφάλαιο άξίζει νά παραθέσουμε δυό άπόψεις, σχεδόν ταυτό­ σημες, πού άν δέν δίνουν ολόκληρη τήν άλήθεια, έχουν πάντως πολλήν άλήθεια μέσα τους. 'Ο Σπύρος Μελάς, στό βιβλίο του ό Ναύαρχος Μιαούλης ση­ μειώνει χαρακτηριστικά ότι ό κουρσάρος είναι σεβαστός πρόγονος τοΰ πολε­ μιστή, πρώτη συλλαβή στό αλφαβητάριο τοΰ ναυτικοΰ μεγαλείου, ακόμη καί τοΰ εγγλέζικου. Κι ό Γιάννης Κορδάτος στήν 'Ιστορία τής Νεωτερης Ελλάδας (βιβλ. 237) γράφει ότι: - Πρέπει νά έχωμε ύπ ’ όψη πώς στήν άρχή άρχή οί ναυτικοί τών νησιών τοΰ Αιγαίου, τοΰ Τρίκκερι καί τών άλλων μερών ήσαν κουρσάροι. Ή ελληνική ναυτιλία έχει τήν καταγωγή της στήν πειρατεία. Μερικοί άπό τούς ναυτικούς ηρωες τοΰ 1821 ήταν πρώτα όνομαστοί κουρσάροι. Τό προζύμι τοΰ εφοπλιστικού κεφαλαίου ήταν τό χρήμα πού μαζεύτηκε άπό τίς πειρατικές επιδρομές. Δέν θά ’πρεπε άλλωστε νά ξεχάσουμε τούς παρακάτω στίχους τοΰ Γκαΐτε: Δέν θάμουν άξιος ναυτικός άν δέν έγνώριζα ό πτωχός πώς μάχη, έμπόριο, πειρατεία άχώριστα είναι καί τά τρία. (Βιβλ. 458, σελ. 877 κ.έ.) 'Όταν λοιπόν άρχισε ό Αγώνας καί πουθενά άλλοΰ δέν μπορούσαν νά ζητηθούν πόροι, οί καραβοκυραΐοι τής "Υδρας, τών Σπετσών καί τών Ψαρών, άρμάτωναν τά καράβια καί τά έβγαζαν στόν πόλεμο μέ δικά τους έξοδα. Αύτοί πλήρωναν τό πλήρωμα, τό όποιο άλλωστε καί διάλεγαν, τίς τροφές, τά ύλικά καί έφόδια (μπάλες, μπαρούτι κλπ.). Καί χωρίς καμιά άμοιβή μίσθωναν, γιά τήν άλφα ή βήτα επι­ χείρηση, τόν εαυτό τους καί τό καράβι τους. ’ Ενέ­ γραφαν μόνο ύποθήκη στήν εύγνωμοσύνη τοΰ έθνους καί έπιφύλαγαν τίς άπαιτήσεις τους γιά τό μέλλον, όταν μιά μέρα θά γινόταν ελληνικό κράτος. Σχετικά μέ τίς δαπάνες τών προκρίτων τών τριών νησιών γράφεται άπό τόν Κ. Παπαρρηγόπουλο ή πληροφορία ότι μέχρι τό 1824 είχαν ξοδευθεΐ γιά

Τά οικονομικά τού ’Αγώνα τό στόλο 20 εκατομμύρια δραχμών, άπό τά όποια τό δημόσιο ταμείο κατέβαλε μόνο 1,4 έκατομ. Τά ύπόλοιπα, οί Ύδραιοσπετσιώτες καί Ψαριανοί κεφαλαιούχοι καί πολύ λίγα βγήκαν άπό τήν ει­ σφορά πού είχε έπιβληθεΐ στά νησιά. ’Εάν, πράγμα πολύ πιθανόν, ό Παπαρρηγόπουλος (ή ή πηγή στήν όποια βασίσθηκε) έκανε τούς υπο­ λογισμούς του μέ βάση τό Διάταγμα τού 1835, τό όποιον έμνημόνευσα παραπάνω, θά πρέπει νά έλαβε υπόψη τή μέση ισοτιμία 1821-1824, 1 γρόσι = 0,68 δραχ. ή 1 δραχμή = 1,47 γρόσια ή 1 γρόσι καί 19 παράδες. ' Επομένως ή δαπάνη τών νησιών, κατά τόν Παπαρρηγόπουλο πάντοτε, πρέπει νά ήταν 29,4 έκατομ. γρόσια (2ΟΧ 1,47) καί μέ στρογγυλοποίηση 30 έκατομ. Άπ’ αύτά ή Διοίκηση κατέβαλε μόνον 2 έκατομμύρια γρόσια (1,4* 1,47). Άπό τή μελέτη τών κινήσεων τού έλληνικοΰ στόλου, στά χρόνια 1821 μέχρι καί 1824, διεπίστωσα ότι ή σχετική δαπάνη άνέρχεται σέ 10,34 έκατ. γρόσια, κατανεμόμενα σέ 3 έκατομμύρια τό 1821, 3 έκατ. τό 1822, 1,04 τό 1823 καί 3,3 έκατομμύρια τό 1824. Οί παράγοντες τούς όποιους έλαβα γι’ αύτό υπόψη είναι: ό άριθμός τών καραβιών πού κινήθη­ καν σέ κάθε περίπτωση καί ή διάρκεια τής πολεμι­ κής έπιχειρήσεως, μέ τήν άποδοχή δτι ό ναύτης έπαιρνε ολόκληρο μηνιάτικο, έστω καί άν τό καράβι έμενε στό πέλαγος λίγες ήμέρες καί άλλο — δεύ­ τερο — μηνιάτικο, άν παρέτεινε τήν παραμονή του μακριά άπό τή βάση, λίγες έστω μέρες. (Διαφορε­ τικά, τό είπαμε, δέν ξεκίναγε, ή άν είχε ξεκινήσει κι έληγε ό πληρωμένος χρόνος, γύριζε σπίτι του). Κι όσο γιά τήν τιμή μονάδος, ό ύπολογισμός έγινε μέ βάση δτι κάθε καράβι στή θάλασσα στοίχιζε 500 γρόσια τήν ήμέρα. Τό ποσόν όμως αύτό θά πρέπει νά αύξηθεϊ μέ τήν ειδική δαπάνη γιά τά πυρπολικά: κάθε παλιό μικροκάραβο πού άγοραζόταν γιά νά μετατραπεϊ σέ πυρπολικό στοίχιζε 30-40 χιλιάδες γρόσια καί 6000 περίπου γρόσια γιά τά έμπρηστικά υλικά (ρετσίνι, κατράμι, θειάφι, δαδί καί νέφτι). 'Εξήντα κατ’ έκτίμηση πυρπολικά πού έτοιμάσθηκαν καί κάη­ καν κατά τό διάστημα αύτό, έπί 45 χιλ. γρόσια μάς δίνουν τή δαπάνη 2,7 έκατομμύρια γρόσια, στά όποια θά προσθέσουμε 300 χιλ. γρόσια (0,3 έκατ.), γιά τήν άμοιβή τών πυρπολιστών (μέ βάση σαράντα έπιτυχεΐς πυρπολικές επιθέσεις, 20 άνδρες σέ κάθε πυρπολικό καί 300-400 περίπου γρόσια σέ κάθε πυρπολητή, καπετάνιο ή ναύτη). Γι’ αυτούς έχομε τήν πληροφορία άπό τήν ’Εξεταστική έπί τών Ναυτικών ’Επιτροπή τοΰ 1827 δτι είχαν καταβά­ λει, σέ μιά περίοδο, 29.233 δίστηλα ή "Υδρα, 1500 οί Σπέτσες καί άνάλογο πρός τούς 'Υδραίους πο­ σόν οί Ψαριανοί. Μέ τούς δικούς μας ύπολογισμούς καί τήν έκτίμηση τοΰ Ί. Μελετοπούλου γιά τίς πυρπολικές επιθέσεις τοΰ Αγώνα, τό ποσόν τών

'Υδραίων είναι κάπως δυσεξήγητο, έφ’ όσον κατα­ βαλλόταν ή άμοιβή ή ορισμένη άπό τούς προκρί­ τους της, τόν ’Ιούνιο τοΰ 1824. (Βλ. Τά Πυρπολικά τού ’Αγώνα 7, A-V). ’Έχομε έτσι σύνολο ήλεγμένης δαπάνης 13,34 έκατ. γρόσια, τό όποιο προσαυξάνομε μέ ένα (ύ­ ψη λό) ποσοστό 50% περίπου, γιά έκτακτες ή άγνω­ στες σέ μάς δαπάνες, δπως μίσθωση ταχυδρομικών καί άνιχνευτικών πλοίων, έξοδα διοικήσεως κλπ. Δηλαδή, γενικό σύνολο 20 έκατ. γρόσια ή 2 έκατ. ισπανικά τάλιρα (δίστηλα). ’Άν θέλουμε νά τά άναγάγουμε σέ δραχμές, ώστε νά τ’ άντιπαραβάλουμε στό ποσόν τοΰ Παπαρρηγόπουλου, έχομε 14 έκατ. δραχμές (20 έκατ. γρόσια, μέ μέση τιμή τοΰ γροσιοΰ στά χρόνια 1821-1824 τά 70 λεπτά). Τό ποσόν τούτο τών 2 έκατ. ταλίρων (ή 14 έκατ. δραχμών) ή έστω τών 20 έκατομ. τοΰ έθνικοΰ ίστορικοΰ θά μποροΰσαν νομίζω νά τό άντιμετωπίσουν άνετα οί κεφαλαιοΰχοι τής "Υδρας μαζί μέ τούς έφοπλιστές τών δύο άλλων νησιών, χωρίς νά γί­ νουν πένητες καί χωρίς νά βρεθοΰν στήν άνάγκη νά δηλώσουν άδυναμία γιά τόν έξοπλισμό καί τήν άποστολή μερικών πλοίων, έστω καί ολίγων. ’Άν τά στοιχεία πού σημείωσα παραπάνω γιά τούς 60 κεφαλαιούχους τής "Υδρας καί τούς 30 τών Σπε­ τσών καί τών Ψαρών τούς άλλους τόσους, είναι έστω καί κατ’ έλάχιστο σωστά καί έφ’ δσον οί δικοί μου ύπολογισμοί δέν είναι, δπως πιστεύω, βασικά λαν­ θασμένοι, γεννιούνται πολλά ερωτήματα γιά τή στάση τών νησιωτών, ορισμένων τουλάχιστον, οί όποιοι δέν δέχονται νά κινήσουν ούτε ένα πλοίο, άν δέν έφθαναν χρήματα άπό τή Διοίκηση. Κι άς καταστρέφονταν ολόκληρα νησιά, κι άς γονάτιζε ή ’Επανάσταση. Καί πρέπει νά είμαστε πολύ έπιφυλακτικοί στό θρύλο τόν όποιο μάς κληροδότησαν οί προγενέστεροι, δτι μέ τόν Αγώνα τοΰ Λυτρωμοΰ άδειασαν οί νησιώτικες στέρνες άπό τά άμύθητα πλούτη, πού περιέκλειαν στό σκιερό καί άνεξερεύνητο βάθος τους. Είναι πολλά σημεία τά όποια χρειάζεται νά διευκρινίσει ή έρευνα, προκειμένου νά εξηγήσει τή σκληρότητα τήν όποια έπέδειξαν σέ πάρα πολές περιπτώσεις οί νησιώτες καί κυρίως οί 'Υδραίοι — σκληρότητα, περσότερη άπ’ δση θά μπορούσε ν’ ανεχθεί ή δραματική ιερότητα τοΰ Αγώνα. Καί φυσικά ή έρευνα δέν μπορεί νά περιορι­ στεί μόνο στήν περίοδο 1821-1824, άλλά θά έκταθεΐ σ’ ολόκληρη τήν ’Επανάσταση. 'Υπήρχαν πρώτα πρώτα πραγματικά αύτά τά πλούτη κι άν ύπήρχαν, ξοδεύθηκαν τόσα πολλά άπό τούς νησιώτες γιά τόν Αγώνα; Φαίνεται πώς πραγματικά ύπήρχαν. Σχετικά ό πολυμήχανος ήγεμόνας τής "Υδρας Λάζαρος Κουντουριώτης έλεγε. - Τριάκοντα ήδη έτη συνάζω μετά κόπου τούς θη­ σαυρούς καί θά νομισθώ ευτυχής, δυνάμενος νά προσ­ 331

Τά οικονομικά τοΰ ’Αγώνα φέρω αυτούς σήμερον είς τήν άπελευθέρωσιν τής πατρίδος. Είμαι πεπεισμένος δτι πάντες οί 'Υδραίοι συμμερίζονται τά αίσθήματά μου· άν όμως διστάσωσι νά θυσιάσωσι χρήματα, μήν άνησυχεϊτε- καί μόνος εγώ είμαι είς θέσιν νά έπαρκέσω είς δλην τήν ναυτικήν έπανάστασιν. Στό λόγο τόν όποιο έξεφώνησε ό Ε.Α. Σίμου κατά τό μνημόσυνο του Λ. Κουντουριώτη στήν εκ­ κλησία τής ' Αγ. Ειρήνης τήν 21 Σ/βρίου 1854 είπε μεταξύ άλλων τά έξης: θεωρείται ώς βέβαιον δτι ή πε­ ριουσία τής φιλοπάτριδος αύτής οικογένειας (τών Κουντουριωταίων) έφθασε κατά τούς μετριωτέρους υπο­ λογισμούς, είς τάς όκτακοσίας περίπου χιλιάδας ταλλήρων: δτι δέ έδαπανήθη κατά τά τρία τέταρτα αύτής σχεδόν εις τήν έπανάστασιν άπόδειξις είναι ή μετά τόν θάνατον τοΰ άειμνήστου Λαζάρου εύρεθεϊσα εύτελής χρηματική ποσότης. Κατά τόν Μαξίμ Ρεϋμπώ (Maxime Raybaud βιβλ. 1038) οί Κουντουριωταΐοι είχαν περιουσία 24 έκατ. τάλιρα καί έξι καράβια (γολέτες, βρίκια, τρικά­ ταρτα). Τό ποσόν δμως, γύρω στά 200 — καί πλέον — έκατ. γρόσια, πρέπει νά θεωρηθεί παράλογο. Γιατί δμως άφησε νά καταστραφεΐ αβοήθητη ή Χίος τό 1822 καί τό ’ίδιο έγινε αργότερα τό 1824, μέ τά Ψαρά καί τήν Κάσο; Πιθανόν ή άπάντηση νά βρίσκεται στό παρακάτω γράμμα: Φιλογενέστεροι Πρόκριτοι Θηβών 'Ύδρα 7 ’Ιουνίου 1821 Είναι μεγαλυτέρα ή ίδική μας άπορία άπό τήν ίδικήν σας άμηχανίαν είς τήν οποίαν τρόπον τινά εύρίσκεσθε, άπορία λέγομεν νά ζητήτε καράβια, ώσάν τά τοιαΰτα νά καθοπλίζωνται δωρεάν ή άπό θησαυρούς καί άποθήκας δημοσίας. Ήμεϊς συντρέχομεν είς τόν ιερόν τού­ τον άγώνα μέ 50 καί επέκεινα πλοία πολεμικά. 'Ένας τοιοΰτος στόλος άδιακόπως κατά πόδας, ήξεύρετε πό­ σον θέλει τό έξοδον. Ήμεϊς, αγαπητοί, σας έγράψαμεν καί προλαβόντως, δτι δσα καράβια χρειάζεσθε, ήμεϊς στέλλομεν αύτά δωρεάν είς τήν δούλευσίν σας ύποφέροντες καί τούς κινδύνους αύτών. Φθάνει μόνον ύμεϊς νά πληρώνετε τόν μισθόν τών ναυτών μας. Έχετε προϊόντα καί κτήματα τών εχθρών είς χεϊρας σας άπειρα· εάν άπό τά ίδια δέν έξοδεύετε, όποΰ σάς προ­ στάζει ό νόμος καί αυτή ή φύσις είς παρομοίαν τρομερόν περίστασιν νά τό άκολουθήσετε, έξοδεύσατε κάν έκ τών έκ τοΰ έχθροΰ, ή πέμψατε αύτά ώδε ή άλλαχοΰ διά νά κάμετε τήν έξοικονόμησιν. » Ήμεϊς μ ’ δλον πού ε’ίμεθα ελεύθεροι τών εχθρών άγωνιζόμεθα υπέρ τοΰ γένους μέ δυνάμεις άναρμόστους είς τό κατάξηρον τοΰτο νησίον, διά τήν υπερ­ βολήν των καί θυσιάζομεν μέ εύχαρίστησιν τήν κατάστασίν μας υπέρ τής ελευθερίας τοΰ γένους. Οί πρόκριτοι τής Νήσου "Υδρας Δέν είχαν άδικο οί Πρόκριτοι τής νήσου "Υδρας. Οί κάτοικοι πολλών περιοχών — καί δχι μόνο τής Θήβας — δπως τής Κρήτης, τοΰ Μόριά, ζητούσαν

332

βοήθεια σέ πλοία καί μάλιστα δυσανασχετούσαν πού δέν τούς τά ’στελναν, άρνοΰντο δμως νά πλη­ ρώσουν τά έξοδα γιά τή συντήρηση τών πληρω­ μάτων τους. ’Αλλά ύπάρχει στό νόμισμα καί ή άλλη πλευρά. Παρουσιάσθηκε μιάν ήμέρα στήν Δημογεροντία τής 'Ύδρας αντιπροσωπεία άπό τό "Αγιον "Ορος, δπου 3000 χριστιανοί τής ' Αγίας Κοινότητος καί τής Κασ­ σάνδρας κατατρύχονταν άπό τό φάσμα τής πείνας. Καί ζήτησαν σιτάρι, βεβαιώνοντας δτι θά τό πλή­ ρωναν μέ τήν άποστολή του. Οί Υδραίοι δμως δέν έστειλαν ούτε ένα φορτίο σιτάρι γιά τήν άνακούφιση τών πεινώντων, μέχρις δτου έλαβαν τά χρή­ ματα προκαταβολή. Είχαν, λέγει νεώτερος συγ­ γραφέας (ό Ά. Λιγνός), δικαιολογημένη δυσπιστία οί Υδραίοι πρόκριτοι, γιατί οί καλόγηροι, ενώ πο­ θούσαν τήν ελευθερία τοΰ Έθνους, κατ ’ ούδένα τρόπον έπείθοντο νά ξοδέψουν ούτε οβολόν ή νά θυσιάσουν μέρος άπό τούς είς τά μοναστήρια άποκειμένους θη­ σαυρούς. Δέν πρέπει βέβαια νά λησμονούμε οΰτε στιγμή δτι ή "Υδρα είχε τήν τρομακτική εύθύνη νά σταθεί όρθια μέ κάθε τρόπον, γιά νά μπορέσει νά στηρίξει καί τούς άλλους "Ελληνες. ’Όφειλε έπομένως καί δικαιοΰτο νά έπιδείξει αυστηρότητα καί σύνεση. Νά διαφυλάξει τά μέσα — τά οικονομικά, στήν προ­ κειμένη περίπτωση — μέ τά όποια θά συνέχιζε τόν Άγώνα. Περιοριζόταν δμως μόνο σ’ αύτό; 'Ο Άνδρέας Άνδρεάδης στήν 'Ιστορία τών ’Εθνικών Δανείων (βιβλ. 187) άνεβάζει τό μέγεθος τών θυσιών τών τριών νησιών σέ 18 έκατ. (νέων) δραχμών καί θεωρεί τό ποσόν τοΰτο ύπέρογκο γιά τόν έξής λόγο. Τό δημόσιο ταμείο τής έπαναστατημένης 'Ελλάδος είσέπραξε καθ’ όλη τήν ’Επανά­ σταση 37,8 έκατ. δραχμές, άπό τίς όποιες μόνον τά 22,5 έκατ. άπό "Ελληνες. Τά ύπόλοιπα 15,3 προ­ ήλθαν άπό έξωτερικά δάνεια. 'Επομένως οί εισφο­ ρές καί θυσίες, πού έκαναν όλοι οί άλλοι "Ελλη­ νες, μόλις ύπερβαίνουν τίς εισφορές τών τριών νη­ σιών (22,5 έκατ. έναντι 18 έκατ.).Ειδικά οί Κουντουριωταΐοι έδαπάνησαν 2.146.806 παλιές δραχμές, οί Βουδούρηδες 764.114 καί οί Τομπάζηδες 559.170. (άπό τήν ’Εφημερίδα τής Κυβερνήσεως, μέ χρονο­ λογία 30-7-1856). 'Η διαπίστωση τοΰ Ά. Άνδρεάδη είναι αξιό­ λογη καί στή βάση της άναμφίλεκτη. Στηρίχθηκε δμως, δπως άλλωστε καί ή 'Ελληνική Κυβέρνηση τοΰ 1856, σέ «έπίσημα» στοιχεία, γιά τά όποια έχομε άπό πολλές πλευρές αμφισβήτηση. 'Η έπί τών εθνικών Λογαριασμών ’Επιτροπή πληροφόρησε στίς 11 Απριλίου τοΰ 1827 τήν Γ' ’Εθνοσυνέλευση δτι τά εθνικά κατάστιχα ήσαν νοθευ­ μένα καί πλήρη άπό καταχρήσεις, πλαστοπαρτίδας, έλλείψεις, λάθη καί άνωμαλίας. 'Ο ’ίδιος συγγραφέας (Ά. Άνδρεάδης) σημειώνει

Τά οικονομικά τού ’Αγώνα

στό αύτό βιβλίο ότι υπήρχαν καί αί ναυτικοί λεΐαι, αίτινες συνετέλεσαν υπέρ παν άλλο είς τήν συντήρησιν τοΰ στόλου. Οί λείες δμως αύτές ή δέν έφθαναν στό κοινό ταμείο τών τριών νησιών ή, άν έφθασαν, δέν καταγράφηκαν γιά νά έκπεσθοϋν άπό τίς γενόμενες δαπάνες καί θυσίες. Κάτι ανάλογο πρέπει νά έγινε καί μέ τίς εισφορές τών άλλων νησιών, τίς όποιες παρά τήν γενικήν άγανάκτησιν διαχειρί­ ζονταν αύθαίρετα καί ανεξέλεγκτα οί 'Υδραίοι. Σχετικά μέ τήν αξιοπιστία τών στοιχείων, τά όποια διασώθηκαν, γιά τή χρηματική συμβολή τών νησιωτών στό ναυτικόν αγώνα ό Μέντελσον Μπαρτόλντυ σημειώνει στόν Α' τόμο τής 'Ιστο­ ρίας του (βιβλ. 278, σελ. 279). — Αί μεγάλαι θυσίαι των Κουντουριωτών έξογκώθησαν ενίοτε είς βαθμόν, ώστε νά άποδοθή μόνον είς αυ­ τός ή επιτυχία τοΰ Άγώνος. 'Ο δέ Θ.Α. Κριεζής, μαθητής τοΰ Ά. Άνδρεάδη καί πιθανόν μέ τήν επίνευσή του, γράφει τούτο: - Στούς άριθμούς υπάρχουν στοιχεία υπερβολής. Οί Κουντουριωτάϊοι, οί βαρύτερα αίμορροήσαντες, έπωφελήθηκαν έξ ίσου πρός τίς θυσίες τους. Άν, παράλ­ ληλα πρός τίς δαπάνες γιά τό Ναυτικό, διακινούσαν τά κεφάλαιά τους μέ άλλους εμπορικούς στόλους, θά πρέπει νά τούς βρήκε ή άπελευθέρωση μέ ικανές περιουσίες (βιβλ. 247). Σχετικά ύπάρχει καί μιά μαρτυρία, άπό ένα ταξι­ διώτη τής έποχής έκείνης, τόν Τζώρτζ Γουώντινκτον (George Waddington), ό όποιος σημειώνει. - Μερικοί άπό τούς εμπόρους παρά τίς θυσίες στίς όποιες τούς υποχρέωσε ή ’Επανάσταση, πιστεύεται άτι κατέχουν άκόμη μεγάλα κεφάλαια, γιά τά όποια όμως δέν μπορώ νά μάθω μέ βεβαιότητα ποιό είναι τό ϋψος τους, ποΰ είναι τοποθετημένα ή πώς τά χρησιμο­ ποιούν. 'Ίσως πολλά κεφάλαια ν ’ άρμενίξουν μέ φράγκικα καράβια καί νά έχουν δεσμευθεΐ στό σιτεμπόριο μέ τήν ’Αλεξάνδρεια καί τή Μαύρη Θάλασσα (βιβλ. 1047, σελ. 11). Στή μαρτυρία αύτή καθώς καί στήν υπόθεση τοΰ Θ.Α. Κριεζή, πού σημειώσαμε πιό πάνω, θά μποροΰσε νά βρει κανείς τή δικαιολογία ή τήν έξήγηση γιά τήν άρνηση τών νησιωτών νά κινήσουν τά καράβια τους, πριν λάβουν χρήματα άπό τή Διοί­ κηση. 'Η θέση δμως αύτή, χωρίς νά άπορρίπτεται, είναι πολύ τολμηρή καί γιά νά τή δεχθοΰμε χρειά­ ζεται ισχυρή τεκμηρίωση. ’Από τίς διάφορες πάλι άντιδράσεις τών νησιω­ τών — τών 'Υδραίων κατά κύριον λόγο — πού σημειώνομε παρακάτω μπορεί νά διαπιστώσει ό άναγνώστης δτι ύπήρχαν καί άλλοι λόγοι. Καθώς προχωρούσε καί έκτεινόταν ό πόλεμος καί άρχισαν νά βαραίνουν πολύ στούς ώμους τών νησιωτών οί οικονομικές θυσίες, άπηύθυναν οί 'Υ­ δραίοι έκκληση στούς Πελοποννησίους οπλαρχη­ γούς καί κοτζαμπάσηδες νά δημιουργήσουν τό

συντομότερο ένα κεντρικό όργανο, τό όποιο νά συντονίσει τόν αγώνα καί άντιμετωπίσει τό οικονο­ μικό πρόβλημα. 'Η διοίκηση έγινε άργότερα, άλ­ λά τό οικονομικό πρόβλημα δέν λύθηκε (βλ. καί άνθ. 23, 75, 76, 77). Δέν είχαν στήν έκκλησή τους άδικο οί 'Υδραίοι. 'Η κακή διαχείριση καί άκόμη ή διαρπαγή τών λα­ φύρων μετά τήν άλωση τής Τριπολιτσάς ήταν γι’ αύτούς ένοχλητική πρόκληση, σέ μιά έποχή πού έφεραν άποκλειστικά τό βάρος τοΰ πολέμου στή θάλασσα. Γενικά, άσίγαστο ήταν τό παράπονο τών ' Υδραίων δτι οί Στερεολλαδίτες καί Πελοποννήσιοι δέν άνοιγαν τό βαλλάντιο τους γιά τόν ’Αγώνα. ’Αρχές τοΰ 1822 ζήτησαν οί νησιώτες άπό τή Διοίκηση νά παραχωρήσει στά ναυτικά νησιά τίς προσόδους άπό τούς φόρους τοΰ Αιγαίου καί μάλι­ στα νά θεσπίσει ειδικό φόρο, ανάλογο μέ τίς προ­ σόδους, γιά τά έξοδα τοΰ στόλου. Τό αίτημά τους ικανοποιήθηκε άπό τήν ’Εθνική Συνέλευση τοΰ Άστρους, τό 1823 καί έτσι τά τρία νησιά έστελναν κάθε χρόνο πλοία στό Αιγαίο, γιά τήν είσπραξη τών προσόδων. ’Επίσης γιά τίς δαπάνες τών νησιών μέχρι τήν 28η Δεκεμβρίου 1821 άπεφάσισε ή Συνέ­ λευση, νά τίς πληρώσει ή Πελοπόννησος σέ τέσ­ σερα χρόνια. Καί σ’ αύτήν νά καταβάλλουν τά άλ­ λα μέρη τής ' Ελλάδος άνάλογο μερίδιο, ώστε δλοι νά συμμετάσχουν συμμετρικά στά βάρη τών νη­ σιών. Οΰτε δμως τότε οΰτε άργότερα καταβλήθηκε τίποτε. Άκόμη οφείλονται. Τό Νοέμβριο τοΰ 1823 (25 τοΰ μηνός) έβγαλαν διακήρυξη οί 'Υδραίοι, Ψαριανοί καί Σπετσιώτες πρός όλους τούς "Ελληνες στήν όποια ύπενθύμιζαν τίς θυσίες τους γιά τόν κοινόν άγώνα καί, χωρίς νά τό λένε καθαρά, διατύπωναν τή μομφή στούς τσι­ φλικάδες τής ήπειρωτικής Ελλάδος καί προπάν­ των τής Πελοποννήσου, γιατί δέν έκαναν καί κείνοι άνάλογες θυσίες. ’Έτσι τούς έριχναν μέρος τής εύθύνης, άν ό στόλος άκινητοΰσε σ’ ορισμένες πε­ ριστάσεις άπό έλλειψη χρημάτων. "Οπως δμως παρατηρεί σύγχρονος συγγραφεύς καί δέχεται ό Ά. Άνδρεάδης, δέν είχαν σ’ αύτό δίκιο οί νησιώτες. Καί οί γαιοκτήμονες τοΰ Μόριά ή τής Στερεάς είχαν καταβάλει μεγάλα ποσά καί τό σπουδαιότερο είδαν τά χωράφια τους νά έρημώνονται άπό τόν πόλεμο ή νά μένουν άκαλλιέργητα, γιατί έλειπαν τά έργατικά χέρια, τά όποια πολεμοΰσαν τόν Τοΰρκο. 'Ο Σπυρομήλιος στ’ ’Απομνημονεύματα τής Β' Πολιορκίας τοΰ Μεσολογγίου (1825-1826) (βιβλ. 341, σελ. 71, 72) γράφει. -Ό "Ελλην δέν είχε παρά μιάν μερίδα άρτου τήν κάθε ήμέραν έκ διακοσίων δραμίων άλεύρου, άλλο προσφάγι όχι: ό μισθός έλειπεν, τίνος έναν χρόνον καί τίνος οκτώ μήνας. Αυτοί οί άνθρωποι είχον σχεδόν όλοι οικογέ­ νειας· όλη αύτή ή οικογένεια έπερίμενε νά θρεφθή άπό

333

Τά οικονομικά τοΰ Αγώνα

αυτόν, δστις μετήρχετο τόν στρατιώτην. »Είναι φανερόν δ,τι άφ ’ ου εν έθνος εύρίσκεται πέν­ τε χρόνους εις έπανάστασιν, δπου άναρίθμητοι εχθροί είσέβάλον εις τόν τόπον του τόσαις φορές καί έλεηλάτησαν τά πάντα, δπου οί άγροί δέν καλλιεργούνται, καί άν καλλιεργούνται, θερίζονται άπό τούς εχθρούς, δέν έχει άμφιβολίαν δτι αύτό τό έθνος είναι πτωχόν... "Ολη ή περιουσία τους (αύτών τών Ελλήνων) έπεριορίζετο είς έν τουφέκι, μιάν πιστόλα καί έν μαχαίρι. Πουκάμισα δέν είχον διπλά, άλλά μονά, διά τοΰτο καί δέν τά έβγα­ ζαν άπό τό σώμα τους παρά δταν πλέον έπειτα άπό τάς δυνατάς έπισκευάς έκαταντοΰσαν άχρηστα... Άλλά καί αργότερα, τό φθινόπωρο τοΰ 1826, τότε πού είχε έκδιωχθεΐ άπό τήν προεδρία τοΰ Έκτελεστικοΰ ό Γεώργιος Κουντουριώτης καί τή θέση αύτή κατείχε ό Άνδρέας Ζαΐμης, υπέβαλαν τά νησιά άναφορά στήν ’Εθνική Συνέλευση (πού τελι­ κά διασπάσθηκε) καί ζητούσαν νά τούς πληρώσει ή Πελοπόννησος τίς μέχρι τό 1823 δαπάνες. ΤΗταν μιά άκαιρη καί στυγνά αντιπολιτευτική κίνηση, γιατί γνώριζαν καλά οί νησιώτες δτι ό πόλεμος είχε έρημώσει τά πάντα στήν Πελοπόννησο. Οί κάτοι­ κοί της, ρακένδυτοι καί πεινασμένοι, άποζητοΰσαν καταφύγια στίς σπηλιές καί σέ απάτητα βουνοράχια, τό έθνικό ταμείο ήταν κενό κι οί απαιτήσεις — βροχή — κατέκλυζαν άπό παντοΰ τήν κυβέρνηση. Έν τούτοις — τυπικά βέβαια — τό αίτημα ικανοποιήθηκε. Άπό τόν κώδικα ψηφισμάτων, άριθ. ΙΑ' (Γεν. Έφημερίς 3 ’Ιουνίου 1826) άντιγράφομε τοΰτο: Ή ’Εθνική Γ' τών Ελλήνων Συνέλευσις θεωρήσασα τό ύπ ’ άριθ. ΜΑ ' ψήφισμα τής έν "Αστρει ’Ε­ θνικής Συνελεύσεως, έκδοθέν τήν 16ην ’Απριλίου τοΰ 1823, ψηφίζει: »Τά άπό 17 ’Απριλίου τοΰ 1823, άπό τής εποχής δηλονότι τοΰ ψηφίσματος έως τής σήμερον αποδεδειγ­ μένα πραγματικά έξοδα καί αποζημιώσεις τών τριών θαλασσινών νήσων θεωρηθέντα καί έπεζεργασθένα παρά τής Διοικήσεως νά άναγνωρίζονται ώς χρέος κοινόν τοΰ έθνους. Τό ’ίδιο ψήφισμα έπρόσθεσε, δτι χρεωστεϊ ή έλληνική διοίκησις νά βραβεύση τούς φανερώς άριστεύσαντας ύπέρ πατρίδος ναυάρχους καί καπιτανέους μέ άνταξίας άμοιβάς. Στό αίτημα τής άποζημιώσεως γιά τίς προσφερθεΐσες στόν ’Αγώνα ύπηρεσίες θά έπανέλθουν οί 'Υδραίοι τόν καιρό τοΰ Καποδίστρια καί μάλιστα κατά τρόπον άσφυκτικά έπίμονο. Βασικά είχαν δίκιο. 'Ό πόλεμος δέν εξαντλούσε μόνο τά άποθησαυρισμένα κεφάλαια, άλλά — μέ τόν καιρό — κατέστρεφε τά πλοία, τά όποια άποτελοΰσαν γι’ αυ­ τούς καί τούς συγγενείς τους, τό μοναδικό μέσο έπιβιώσεως. ΤΗταν δμως οί θυσίες τόσες δπως τίς παρίσταναν; Καί δέν καταλάβαιναν οί εύφυεΐς αύτοί άνθρω-

334

Ίωάννης Καποδίστριας, ό Κυβερνήτης. Ένίκησε τόν τρομερό Μέττερνιχ, δέν μπόρεσε δμως νά δαμάσει τόν εκρηκτικό χαρακτήρα τών συμπατριωτών του. Τό έργο πού άνέλαβε, πραγματικά συντριπτικό, δέν ήταν ’ίσως άνώτερο άπό τίς δυ­ νάμεις του. ’Απαιτούσε δμως σκληρότητα μαζί καί επιείκεια καί στό συνδυασμό τών δύο αύτών άντιθέσεων δέν είχε συνηθίσει ό άλλοτε υπουργός τοΰ Τσάρου.

ποι τό άντικειμενικά άδύνατο τής ίκανοποιήσεώς τους, μέ τίς τότε συνθήκες; ’Άλλα ήταν τά αίτια. Στίς βασικά δίκαιες οικονομικές διεκδικήσεις προστίθεντο ό τοπικισμός καί ό εγωιστικός τοΰ "Ελ­ ληνα χαρακτήρας, μαζί μέ ένα πολιτικό πάθος άθεράπευτο καί μιά άσίγαστη φιλοπρωτία. 'Ο Κυβερνήτης παρά ταΰτα αναγνώρισετίς προη­ γούμενες άποφάσεις τών δύο Συνελεύσεων καί συγκρότησε έπταμελή επιτροπή γιά τήν έξέταση τών άπαιτήσεων πού είχαν οί νησιώτες. ' Η σχετική άπόφαση τοΰ Καποδίστρια, δημοσιευμένη στή Γε­ νική ’Εφημερίδα (Τετάρτη 16 ’Ιανουάριου 1829), έχει ώς εξής: ’Επειδή αί κοινότητες τής "Υδρας, Πετσών καί Ψαρών μάς έζέφρασαν τήν επιθυμίαν των τοΰ νά ληφθώσιν εις σκέψιν τά πρός δικαίων τινά άποζημίωσιν έκ μέρους τής ’Επικράτειας δίκαια τών ιδιοκτητών τών πλοίων, άπό τά όποια έσυνίστατο τό εθνικόν ναυτικόν κατά τόν παρόντα άγώνα. »Θεωροΰντες τάς πράξεις τών έν ’Άστρει καί έν

Τά οικονομικά τοΰ 'Αγώνα Έπιδαύρω Συνελεύσεων τοΰ 1823 καί 1826, αίτινες καθιερώνουν ώς αρχήν τά πρός άποξημίωσιν διαληφθέντα δίκαια, Άκούσαντες τήν γνώμην τοΰ Πανελ­ ληνίου ψηφίξομεν: Α ' Καθίσταται επιτροπή έπταμελής διά νά έξετάση τά δίκαια τών ώς άνω Ιδιοκτητών. Β' Ή επιτροπή συνίσταται άπό Α. Μαυροκορδάτον. Τάτση Μαγγίνα, Ζαχαρία Ζαχάρωφ, Ίω. Βλάχου, Ίω. Κριεξή, ’Αναγνώστου X. ’Αναγνώστου καί Νικο­ λάου Κοτζιά. Γ' Ή επιτροπή θέλει συνελθεί είς τήν καθέδραν τής κυβερνήσεως καί θέλει αρχίσει τάς εργασίας της δσον τό δυνατόν ταχύτερον. ' Ο Γραμματέας τής ’Επικράτειας ’Επιφορτίζεται τήν ενέργειαν τοΰ παρόντος Ψηφίσματος ’Εν Αίγίνη τή 22 Δεκεμβρίου 1828 ’Τω. Καποδίστριας ΉΔ' Συνέλευση τοΰ ’Άργους, μέ ψήφισμα τής 29 ’Ιουλίου 1829, αναγνωρίζοντας τά δικαιώματα τών τριών νησιών, έξουσιοδότησε τόν Κυβερνήτη νά ρυθμίσει, μετά έλεγχο τών άπαιτήσεων τό θέμα, είτε καταβάλλοντας μετρητά είτε παραχωρώντας έθνική γη. Προχώρησε δέ άκόμη περισσότερον, μέ σκοπό νά όργανισθή τό έθνικόν ναυτικόν καί χορη­ γηθεί συγχρόνως στά τρία νησιά τό μέσον νά περι­ σώσουν τά πλοία, πού έχρησίμευσαν στό έθνος: έδωκε δηλαδή στήν κυβέρνηση πληρεξουσιότητα ν’ αγοράσει αυτά τά πλοία, όσα θά ήταν χρήσιμα στήν ύπηρεσία τοΰ Κράτους. 'Ως πρός τήν τιμή, αύτή θά οριζόταν μέ δικαιοσύνη καί άφηνόταν στήν Κυ­ βέρνηση νά ορίσει τόν τρόπο καί χρόνο πληρωμής. 'Ύστερα άπ’ αύτό έδωσε ό Κυβερνήτης στήν ’Επιτροπή τοΰ Μαυροκορδάτου έντολή νά έπισπεύσει τό πόρισμα, πράγμα πού έγινε τή 2α Νοεμβρίου τοΰ ’ίδιου χρόνου (1829). Τό πόρισμα τής ’Επιτρο­ πής περιλάμβανε βασικά δύο κατάστιχα (πίνακες): Τό κατάστιχο α', γιά τόν αριθμό τών πλοίων στήν αρχή καί τό τέλος τοΰ ’Αγώνα καί τό κατάστιχο β', γιά τίς δαπάνες καί τήν αξία τών πλοίων, τά όποια έλαβαν μέρος. Συγκεχυμένο ήταν τό πόρισμα, γιατί έλειπαν τά άποδεικτικά στοιχεία, γιά τά όσα είχαν εισπράξει κατά καιρούς οί νησιώτες. "Οπως λογικά παρατηρεί ό Δ. Κόκκινος, τό μόνο θετικό στοιχείο ήταν οί απαιτήσεις τους. ’Έτσι τό θέμα έπεφτε στούς ώμους τής κυβερνήσεως, πού μπορούσε νά λάβει μιά έσφαλμένη απόφαση, προκαλώντας έναν άκόμη λόγο έχθρότητος μέ τούς νησιώτες. ’Εμπρός σ’ αύτό τό αδιέξοδο καί προκειμένου νά ένισχύσει άμεσα τούς νησιώτες γιά τήν έπισκευή τών πλοίων, χορήγησε ό Κυβερνήτης (άρχές τοΰ 1830) 50 χιλ. δίστηλα, άπό τά όποια έλαβαν 24,5 χιλ. ή 'Ύδρα, 15 χιλ. οί Σπέτσες καί 10,5 χιλ. τά Ψαρά. 'Η διανομή έγινε μέ τρόπον πού νά εύνοηθοΰν όχι όσοι είχαν κάμει μεγαλύτερες θυσίες, άλλά οί τήν εποχή αύτή πτωχότεροι.

Τό Νοέμβριο τοΰ 1830 ζήτησε ό Κυβερνήτης άπό τά νησιά νά ορίσουν άντιπροσώπους, οί όποιοι νά μελετήσουν τίς προτάσεις τής κυβερνήσεως μαζί μέ τήν ’Επιτροπή τοΰ Μαυροκορδάτου. Οί Υδραίοι όμως έθεσαν όρους, όπως δτι δέν δέχονταν τήν παραμικρή μείωση τών άπαιτήσεών τους καί έτσι ματαίωσαν τό διάλογο μέ τήν κυβέρνηση. ’Επι­ πλέον έβαλαν έπιτροπή πλοιάρχων, ή όποια ζήτη­ σε τούς δουλευμένους μισθούς των, μέ βάση τή βαθμολόγησή τους, γιά όλο τό διάστημα τοΰ ’Αγώ­ να — άκόμη καί γιά τό χρόνο πού δέν μετείχαν σέ έκστρατεΐες. 'Ο Κυβερνήτης άπέριψε στίς εξω­ φρενικές αύτές άπαιτήσεις, έπρότεινε όμως νά τούς δώσει προκαταβολή μέχρις ότου γίνει ή έκκαθάριση τών λογαριασμών τους. Τίποτε άπ’ αύτά δέν δέχθηκαν οί Υδραίοι καί ύπέμνησαν τίς θυ­ σίες τους σέ μιά άναφορά (24-2-1831), τωόντι συγ­ κινητική. ’Ιδού ένα άπόσπασμα άπ’ αύτή: - Ποιος έξ ήμών ήμποροΰσε νά φαντασθή, δτι λαμβάνοντες τά δάκρυβρεκτα γράμματα τών άδελφών μας ή τάς ενθουσιαστικός προτροπάς τών δημοσίων άρχών, κατεβάλλομεν σωρηδόν τά διά τών ιδρώτων μας καταβληθέντα χρήματα, άποχαιρετοΰμεν τάς τεθλημένας γυναίκας, τούς φίλους, τούς συγγενείς μας χωρίς νά ήξεύρωμεν άν θέλομεν τούς ίδή πάλιν, έξεθέτομεν τά πλοία μας είς τό πΰρ καί είς τόν βυθισμόν καί έκινδυνεύσαμεν μέ σκάφη έμπορικά έναντίον τών εχθρικών κολοσσών, δτε διασωξόμενοι μόλις καί μετά μεγάλας θυσίας, άλλά συντελοΰντες είς τήν σωτηρίαν τής πατρί­ δος έδεχόμεθα τάς εκφράσεις τής εύγνωμοσύνης τάς εύχάς τούς έπαίνους τών πολιτών καί τής κυβερνή­ σεως τής Ελλάδος δτε τέλος παρουσιαξόμενοι είς τάς συνελεύσεις έλαμβάνομεν τάς αύτάς διαμαρτυρήσεις καί τάς διαλόγου καί εγγράφους υποσχέσεις δχι μόνον εύτελοΰς άποξημιώσεως άλλά καί βραβείων καί άμοιβών, ποιος λέγομεν ήμποροΰσε νά φαντασθή τότε δτι βραβεϊον ήθέλομεν λάβει ήδη τήν πρότασιν τής παραιτήσεως τών δύο τρίτων τών εξόδων μας καί άμοιβήν τών θυσιών μας καί άγώνων μας τήν παράτασιν τής έν­ δειας καί άμηχανίας ήτις προμηνύει τόν όλεθρόν μας. ’Αδιέξοδο λοιπόν, έφ ’ δσον οί νησιώτες άρνοΰντο μείωση στίς άπαιτήσεις, δέν υπέβαλλαν τούς λογαρια­ σμούς των πρός έλεγχο καί δέν υπήρχαν χρήματα. Καί τότε ό Καποδίστριας προχώρησε στή μερι­ κή έστω τακτοποίηση τών πλοιάρχων, συνιστώντας ταξιαρχικό σώμα γιά τήν ύπηρεσία τών ναυτι­ κών. Στό σώμα αύτό θά κατατάσσονταν οί διευθυνταί (πλοίαρχοι) τών πλοίων, όσοι είχαν ύπηρετήσει κατά τόν πόλεμο χωρίς άντιμισθία καί δέν κατείχαν τώρα δημόσια θέση. Στήν έπιτροπή, γιά τή κρίση τών πλοιάρχων, περιέλαβε τούς ναυάρχους Μιαούλη, Γ. Άνδροΰτσο καί Κανάρη. Άλλά καί μέ τό μέτρον τοΰτο δέν ικανοποιή­ θηκαν οί Υδραίοι. Συνεχίζοντας δέ τήν άντιπολι335

Τά οικονομικά τοΰ ’Αγώνα τευτική τους τακτική μετέφεραν τή δράση τους άπό τόν οικονομικό στόν πολιτικό τομέα καί τόν τομέα τών ιδεών, έκδήλωσαν ανοικτή άνταρσία κατά τής κυβερνήσεως τοΰ έθνους καί συνέβαλαν στή δολο­ φονία τοΰ άρχηγοΰ της.

(2) Οί πρόσοδοι τοΰ Αιγαίου "Οπως σημείωσα καί σέ προηγούμενες σελίδες, πρώτος ό Δημ. Ύψηλάντης τόν ’Ιούνιο τοΰ 1821, πηγαίνοντας στήν Ύδρα καί κατόπιν ή Εθνική Συνέλευση τοΰ ’Άστρους (1823) παρεχώρησαν στήν "Υδρα, τίς Σπέτσες καί τά Ψαρά τό δικαίωμα νά εισπράττουν τίς προσόδους άπό τά νησιά τοΰ Αιγαίου, καθώς καί έκτακτες εισφορές γιά τή συν­ τήρηση τοΰ στόλου. 'Η είσπραξη τών προσόδων θά γινόταν άπό τρεις άντιπροσώπους "Υδρας, Σπε­ τσών καί Ψαρών καί θά παραδινόταν στήν κάσσα τής "Υδρας. 'Η κάσσα όμως τής "Υδρας δέν είδε ούτε οβολόν άπ’ αύτή τήν πηγή. Γι’ αύτό χρειάστηκε νά στείλει ή διοίκηση έγγραφο, μέ υπογραφή Άλεξ. Μαυροκορδάτος καί χρονολογία 1 Μάίου 1822, στό όποιο υπενθύμιζε στά νησιά τίς υποχρεώσεις τους. ’Από τότε άρχισαν νά συγκεντρώνονται μερικά ποσά, όχι όμως όσα περίμεναν (άνθ. 73, 74). Πρόσοδοι ήταν ούσιαστικά ό φόρος τής δεκάτης τών Τούρκων, τό ποσόν δηλαδή πού κατέβαλλαν στόν καπουδάν πασά — κι αύτόν δέν τόν έπλήρωναν πολλά άπό τά νησιά ή δυστροποΰσαν. Φωτει­ νή έξαίρεση άποτέλεσαν ή ’Άνδρος καί ή Μύκονος, οί όποιες έστειλαν έπιπλέον άνδρες καί έφόδια, σέ ικανή ποσότητα ’Εκεί όμως πού είχαν πραγματικό πρόβλημα οί Υδραίοι ήταν οί άφιλοπάτριδες καθολικοί "Ελ­ ληνες τοΰ Αιγαίου, γιά τούς όποιους άναγκάζονταν νά χρησιμοποιούν τή βία. Τούς θλιβερούς αυτούς "Ελληνες σημειώνει στήν ιστορία του ό ιστορικός Χέρτσμπεργκ, τούς υποστήριζαν τά γαλλικά πλοία καί πολύ έκτιμοΰσε τή νομιμοφροσύνη τους ή Πύ­ λη. Ήταν κυρίως οί κάτοικοι τής Νάξου, τής Σύρας, τής Θήρας καί τής Τήνου, πού μέ πολύν γογ­ γυσμό κατέβαλλαν τόν ύποχρεωτικό φόρο στήν ελ­ ληνική κυβέρνηση, ή όποια σ’ ορισμένη περί­ σταση (Απρίλιο τοΰ 1823) έστειλε γι’ αύτόν τό σκοπό 14 ύδραίικα πλοία. Άπό τότε οί πρόκριτοι τής "Υδρας εξουσιοδό­ τησαν μέ έγγραφο τό ναυάρχο Μιαούλη νά γυρίζει τά νησιά μέ μικρή μοίρα άπό πλοία τής έκλογής του, στά όποια νά μετέχουν Ψαριανοί καί Σπετσιώ­ τες γιά νά είσπράξει τή δεκάτη, τρέχουσα καί καθυστερούμενη άπό τόν προηγούμενο χρόνο, καθώς καί τόν έρανο, όπως ονόμαζαν τήν έκτακτη εισ­ φορά, πού είχεν ορίσει ή Διοίκηση. ’Εδώ όμως άρχιζαν οί παρεξηγήσεις καί τά άδι­ κα. Τυπικά ό ναύαρχος είσέπραττε ώς άντιπρό-

336

σωπος τών τριών νησιών, τό πληρεξούσιό του όμως είχε ύπογραφή μόνο άπό τήν "Υδρα καί οί Υ­ δραίοι όριζαν προκαταβολικά τά ποσά πού έπρεπε νά πληρωθοΰν. Άπό τήν είσπραξη τών εισφορών ξεκινούν όσοι κατηγοροΰν τούς Υδραίους, ότι έπεδίωκαν νά συγκεντρώσουν άνεξέλεγκτα στά χέρια τους τή διαχείριση τών πόρων, άλλά καί τήν έξουσία πάνω στά νησιά τοΰ Αιγαίου. ’Ιδιαίτερα ρί­ χνουν τή μομφή στό Λάζαρο Κουντουριώτη. Τοΰτο όμως προκαλοΰσε τή δυσπιστία καί τά δίκαια παράπονα τών άλλων νησιωτών, άπό τά Ψαρά καί τίς Σπέτσες, ότι οί Υδραίοι φρόντιζαν κατά κύριον λόγο γιά τόν εαυτό τους καί παρα­ γνώριζαν τά δικαιώματα τών άλλων. ' Η κατάσταση αύτή κέντριζε τίς άντιζηλίες καί μεγάλωνε τό άντιυδραϊκό πνεύμα — ιδίως στά Ψαρά. Οί ναύτες στά κοινά ταξίδια φιλονεικοΰσαν στ’ ανοικτά καί γενι­ κή ήταν ή δυσαρέσκεια. Κανονικά όφειλαν οί Υδραίοι μέ τά χρήματα, πού συγκέντρωναν, νά καταβάλουν στά δυό άλλα νησιά, ποσά ανάλογα μέ τά πλοία, τά όποια τό κάθε νησί είχε διαθέσει στή μιά ή τήν άλλη επιχεί­ ρηση. Αύτό όμως δέν τό έκαναν μέ, δίκαιη κρίση. Σέ κανένα δέν λογοδοτούσαν καί άπό κανένα δέν δέχονταν διαταγές. Ή κυβέρνηση δέν έπενέβαινε παρά μόνο στίς περιπτώσεις, πού έκείνη έστελνε τά χρήματα, άλλά κι όταν έπενέβη — επί διοικήσεως Γ. Κουντουριώτη — δέν στάθηκε δίκαιος κριτής. Δέν είχε μόνο ήθικές επιπτώσεις αύτή ή άνωμαλία. Είχε καί οδυνηρά πρακτικά άποτελέσματα. Μπο­ ρούσε νά ματαιώσει τή συμμετοχή σπετσιώτικων καί ψαριανών πλοίων σέ μιά κρίσιμη επιχείρηση καί άκόμη ύπέθαλπε τήν αδιαλλαξία τών πληρωμά­ των, τά όποια, γνωρίζοντας ότι άδικοΰνται, δέν άνέχονταν τήν παραμικρή καθυστέρηση στήν πληρωμή τους. "Οταν ήλθε ό ναύαρχος Κόχραν στήν Ελλάδα, ένα άπό τά άστοχα μέτρα πού έλαβε ήταν νά άναλάβει αύτός, σάν καινούριος καπουδάν πασάς, τήν είσπραξη τών προσόδων, χρησιμοποιώντας τόν ΛΆ. Γκός. Καί μάλιστα νά έπιβάλει έκτακτη εισ­ φορά (έρανο). Τοΰτο βγαίνει άπό δημοσίευμα τής Γενικής ’Εφημερίδας (χρονολ. 29 ’Ιουνίου 1827), ή όποια άνέγραφε συνήθως τίς Πράξεις τής Βου­ λής. Σ’ αύτό έκδηλώνεται ή άντίθεση τής Βουλής στόν έρανο τοΰ Γκός, γιατί άντιβαίνει σέ διάταξη ψηφίσματος τής Γ' ’Εθνικής Συνελεύσεως, μέ τήν παρατήρηση ότι θέλει εΐσθαι πάντη άπαίσιον καί άτοκον, άμα συσταθεϊσα ή Βουλή, είς αυτά τά πρώτα βήματά της, νά φανή παρεκτρεπομένη τών καθηκόν­ των της. Καί προτείνει τά εξής στό ’Εκτελεστικό. - Περί δέ τοΰ χρηματικού πρός έξοικονόμησιν τοΰ στόλου προβάλλει τό έξης σχέδιον: Οί δασμοί τοΰ Αιγαίου πελάγους μήτε νά συνάγωνται είς τό έξης δι ’

Τά οικονομικά τοΰ 'Αγώνα επιστατών μήτε νά πωλώνται επί δημοπρασίας, διότι καί οί δύο ούτοι τρόποι είναι άπεδεδειγμένοι επίσης επιζήμιοι είς τό εθνικόν Ταμεΐον άλλ ’ ή διωρισμένη αυτή επιτροπή μετά τοΰ επί τής Οικονομίας Γραμματέως τής 'Επικράτειας νά καταστρώση ένα κατάλογον γενικόν τών δασμών όλων τών νήσων μέ εύλογοφανή προσθήκην άναλόγως μέ τά έζερχόμενα προϊόντα καί εισερχόμενα έκάστης νήσον νά ύποχρεωθώσι δέ τής μέν Σύρος τό σύστημα τών εμπόρων καί τεχνιτών, τών δέ άλλων νήσων αί κοινότητες νά πληρώσουν ευθύς είς τό έθνικόν Ταμεΐον τήν έπιβληθησομένην τιμήν τών δασμών. 'Η υποχρεωτική συγκέντρωση καί διάθεση τών χρυσών καί αργυρών σκευών άπό τίς έκκλησίες καί τά μοναστήρια άπετέλεσε άλλο είδος1 αναγκαστι­ κής εισφοράς. ’Αποφασίσθηκε άπό τό ’Εκτελε­ στικό τόν ’Απρίλιο του 1822 (5-4-1822), όταν παρουσιάσθηκε έπιτακτική άνάγκη νά βγει ό στόλος σέ επιχειρήσεις. Τότε έγινε γιά πρώτη φορά σκέψη πρός συγκρότηση έθνικοΰ στόλου, μέ τήν άγορά 60 ιδιο­ κτήτων δηλαδή ιδιωτικών πλοίων. Καί συγκεντρώθηκαν μέν στό ’Άργος πολλά σκεύη, ιδίως άπό τό "Αγιον ’Όρος, άλλά ή συμ­ βολή τους στή χρηματοδότηση τοΰ ’Αγώνα ήταν πενιχρή. Γιατί έγκατελείφθηκαν έκεΐ μέ τόν πανι­ κό, πού προκάλεσε ή κάθοδος τοΰ Δράμαλη. Δια­ λύθηκε τότε ούσιαστικά ή κυβέρνηση Μαυροκορδάτου, άφοΰ αύτός άπουσίαζε στή Στερεά, τά άλλα δέ δύο μέλη τοΰ Έκτελεστικοΰ καί οί τέσσαρες υπουργοί κατέφυγαν έντρομοι στή γολέτα Τερψιχόρη τών άδελφών Κουντουριώτη, τή γολέτα Πελεκάνος τοΰ Νικ. ’ Αναστ. Κυριακοΰ καί, κατ’ άλ­ λους, στό πλοίο τοΰ Νικ. Μπόταση. Καί θά τά διάρπαζαν τά σκεύη οί άτακτοι, άν δέν προλάβαιναν νά τά πάρουν μέσα στά πλοία οί Σπετσιώτες ναΰτες. Έκεΐ όμως κρατήθηκαν πολλά άπό τούς πλοιάρ­ χους γιά τά όφειλόμενα γιά τίς δαπάνες τοΰ στόλου. ’Έτσι πολύ λίγο ωφελήθηκε τό έθνικό ταμείο άπό τή νόμιμη αύτή λεηλασία τών έθνικών θησαυρών. Περισσότερο ίσως άποδοτικοί ήταν οί έπιβαλλόμενοι κατά περιστάσεις έρανοι, πού άπέδιδαν άνάλογα μέ τό οικονομικό δυναμικό καί τό ζήλο τών ύποχρέων. Τοΰτο γινόταν συνήθως σέ δύσκολες περιστάσεις γιά ν’ άντιμετωπισθεΐ ό αναπότρεπτος άπόπλους πολεμικών μοιρών. Γιά τήν είσπραξη τών εράνων κινιόταν φαίνεται ειδική διαδικασία, ξέ­ χωρη άπό τήν είσπραξη τών προσόδων. Αύτό μάλλον πρέπει νά συναγάγουμε άπό έγ­ γραφο τών προκρίτων τής νήσου Σπέτσαι, μέ χρονο­ λογία 3 Σεπτεμβρίου 1823, πρός τούς κατοίκους τών νήσων τοΰ Αιγαίου. 'Υπογραφόμενο άπό τόν ’Αστυ­ νόμο Σταμάτιο Δάρα καί δεόντως σφραγισμένο, άναγγέλλει τό διορισμό ώς ναυάρχου τοΰ Νικο­ λάου Λαζάρου Δημητρίου καί συνιστά τήν πληρω3/22

μήν τών διά τήν έπανάστασιν έράνων (Άρχεΐον Ι.Ε.Ε.Ε. Φακ. 2478). Πολύ άργότερα, έπί Καποδίστρια, μέ συμμε­ τοχή τών πολιτών υλοποιείται ή άπόφασή του νά συστήσει Χρηματιστικήν Τράπεζαν (Banque). Εν­ διαφέρουσα είναι ή έκκληση πού δημοσιεύεται στή Γενική ’Εφημερίδα, τήν 8η Φεβρουάριου 1828. 'Εγκύκλιος ιδιαίτερα: πρός τούς εύκαταστάτους πολίτας τούς κατά τό Αίγαΐον Πέλαγος καί τάς επαρ­ χίας τής Πελοποννήσου καί Στερεός Ελλάδος, άπό τόν Ίω. Α. Καποδίστριαν. ... "Αμα δυνηθώμεν μέ τά ίδια μας μέσα νά δώσωμεν μίαν άρχήν εύταξίας είς τούς διαφόρους κλάδους τών πολεμικών, άμα περιορίσωμεν στενά τόν εχθρόν κατά τήν παρούσαν του ελεεινήν κατάστασιν καί άσφαλίσωμεν άπό τήν πειρατείαν τό Αίγαΐον Πέλαγος, αί Αυνάμεις αί όποΐαι ήθέλησαν νά μάς δώσουν ελπίδας χρημα­ τικής βοήθειας, θέλουν νά μάς τήν χορηγήσει. ... Νά συνδράμουν δλοι, πέμποντες είς τήν Χρηματιστικήν Τράπεζαν. (3) Τά λάφυρα Θά έπρεπε τά λάφυρα ν’ άποτελέσουν σ’ ορι­ σμένες περιπτώσεις σημαντικό μέσο καί σωτήριο γιά τή συντήρηση τοΰ ’Αγώνα (άνθ. 80, 81). ’Αλλά δέν έγιναν. 'Υπήρχε βέβαια μιά ιδιορρυθμία στό θέμα τών λαφύρων, πού δέν μπορούμε νά άγνοήσουμε. Τά λάφυρα άνήκαν κατ’ άρχήν στόν πολεμιστή, Ό Δ. Κόκκινος μάς ύπενθυμίζει δτι τό δικαίωμα τής συμμετοχής τοΰ στρατιώτη στά λάφυρα ήταν άναγνωρισμένο καί δέν μποροΰσε νάκαταργηθεΐ. "Ισχυε στούς ξένους, τούς τακτικούς στρατούς. Στόν ελ­ ληνικό χώρο είχε κληρονομηθεί άπό τούς άγώνες τών κλεφτών — αύτό στή στεριά. ’Αλλά καί στή θάλασσα, συνεχίζοντας τόν πειρατικό νόμο, τό καράβι καί τό φορτίο του άνήκαν σ’ έκείνους πού τό έπιασαν. Τό έθιμικό αύτό καθεστώς είχε κατά κάποιον τρόπο έπικυρώσει ό Δημήτριος 'Υψηλάντης, μέ μιά διαταγή του (χρονολογία 6 Αύγούστου 1821), πού έξέδωκε στά Τρίκορφα — τό άρχηγεΐο του. Μ’ αύτήν έλεγε στούς άρχηγούς καί καπεταναίους νά προκηρύξουν στούς στρατιώτες τους, όσους στέλ­ νουν στά δερβένια (τά περάσματα) οτι θέλει έχουν έκ τών λαφύρων τής Τριπολιτσάς τό άνάλογον πρώτοι άπ ' ολους καί καπεταναΐοι καί στρατιώται καί περισσοτέραν τιμήν παρ ’ ήμών καί παρά τής πατρίδος. "Οταν δέ φάνηκε επικείμενη ή πτώση τής Τριπολιτσάς καί συγκεκριμένα στίς 21 Σεπτεμβρίου 1821, έγινε ειδική συμφωνία άνάμεσα στά διάφορα σώμα­ τα πού τήν πολιορκούσαν γιά τό θέμα τών λαφύρων: τί μερίδιο θ’ άνήκε στούς πολεμιστές καί τί θά έπαιρνε τό έθνικό ταμείο. Οί πολεμιστές όμως πήραν ύπέρμετρη μερίδα

337

Τά οικονομικά τοϋ ’Αγώνα άπό τά λάφυρα. ’Έγινε διαρπαγή, όχι διανομή. Κι έπεσαν πολύτιμα αντικείμενα σέ χέρια ανθρώ­ πων, πού δέν ύποψιάζονταν κάν τήν αξία τους. ’Ωφελήθηκαν δέ ιδιαίτερα οί μεταπράτες, γιατί που­ λήθηκαν μέ τήν όκά μαργαριτάρια σάν φασόλια. Θά μπορούσαν νά πλουτίσουν τό εθνικό ταμείο καί συντηρήσουν οικονομικά τόν ’Αγώνα, γιά ορι­ σμένο διάστημα, τά λάφυρα τής Τριπολιτσάς μέ τούς θησαυρούς τών χαρεμιών τοΰ Χουρσίτ πασά, τά λάφυρα τοΰ ’ Ακροκορίνθου, καθώς καί τά πολύ­ τιμα αντικείμενα πού κυρίευαν οί 'Έλληνες στά φρούρια, τά όποια καταλάμβαναν. Λίγο δμως, πολύ λίγο ωφέλησαν. Ειδικά γιά τά λάφυρα τοΰ φρουρίου τής Κόριν­ θου — χρυσά, αργυρά αντικείμενα καί πολύτιμοι λίθοι — τά όποια ορισμένοι ιστορικοί ανεβάζουν σέ 800 χιλ. γρόσια, έστάλησαν στήν "Υδρα άπό τήν Κυβέρνηση, αντί χρηματικού ποσού 213.140 γροσιών. 'Η "ΥδραδμωςτάέπέστρεψεστήνΚυβέρνηση νά κάνει έκείνη τή διανομή στά τρία νησιά, γιά νά μή δημιουργηθοΰν παρεξηγήσεις καί γιατί τά νησιά είχαν άνάγκη χρημάτων καί όχι κοσμημάτων. Στή θάλασσα τά πράγματα δέν έγιναν καλύτερα, μόλον πού καί τά τρία νησιά είχαν θεσπίσει καί μάλιστα μέ τήν έναρξη τής Έπαναστάσεως ειδικές διατάξεις γιά τή διανομή τής λείας. Καί πρώτη ή "Υδρα. Στό σχετικό ψήφισμα τής 16ης Μαίου 1821, γιά τό όποιο γίνεται λόγος καί στό κείμενο Περίθαλψη τών Παθόντων (Ί, Γ-ΙΠ), ύπήρχε ή άκόλουθη διά­ ταξη. - Γίνεται γνωστόν είς όλους τούς τιμιωτάτους καπεταναίους καί ναυτικούς στρατιώτας τής πατρίδος. Αον) "Οτι άπό όσας πρέξας ήθελαν κάμει κατά τών τυράννων μας 'Αγαρηνών, τό έν τρίτον θέλει διαμοιρά­ ζεται μεταξύ είς τούς λαβόντας τήν πρέζαν, τά δέ λοιπά δύο τρίτα θέλουν είναι άλλων πατριωτών, όσοι εύρίσκονται είς δούλευσιν τοϋ στόλου μας. Οί Σπέτσες όρισαν μέ θέσπισμα τής 22ας ’Απρι­ λίου 1821 τά ακόλουθα γιά τίς θαλάσσιες λείες. Τό ένα τρίτο θά δίνεται στά διαμαχόμενα πλοία δη­ λαδή στούς κύρηδες τών καραβιών, πού έλαβαν μέρος στήν επιχείρηση, τό άλλο τρίτο στούς ναύτες καί τό άπομένον θ’ αποταμιεύεται στό Κοινό τής πολιτείας. Είδικώς τά λάφυρα πού θά προσπορισθοΰν οί Σπετσιώτες ναύτες στήν πρώτη προσβολή κατά τοΰ έχθροΰ, όπως άρματα, ροΰχα καί άλλα τέτοια μικρής άξίας πράγματα, πού δέν ύπερβαίνει ή άξια τους τά 100 γρόσια, αύτά είδικώς θά περιέρ­ χονται μόνον στά καράβια πού έλαβαν μέρος στήν σχετική έπιχείρηση. Τά πλοία τοΰ έχθροΰ πού παραδίνονται χωρίς άντίσταση, αύτά άνήκουν έξ ολοκλήρου στό Κοι­ νό Ταμείο καί οί ναΰτες πού τά συνέλαβαν δέν έχουν νά λάβουν τό παραμικρόν άπ’ αύτά.

338

’Αποκλίνοντας άπό τήν παραπάνω αρχή γιά τά διαμαχόμενα πλοία καί μέ κάποια αντίφαση όριζαν οί Σπετσιώτες στήν ’ίδια έκείνη απόφαση, ώς δί­ καιον καί νόμιμον ότι διά νά ύπάρχη ευταξία καί σύμ­ πνοια εις όλα τά καράβια μας, όπου δουλεύουν τήν πα­ τρίδα οί λείες πού θά γίνονται στό μέλλον θά είναι κοινές καί θά μοιράζονται στά πλοία πού είναι στην ένέργεια, γιά τή μάχη, τήν πολιορκία καί τίς καταδρομές, όχι δμως σ’ έκεΐνα πού μένουν άκίνητα στό λιμάνι ή σέ άλλο μέρος. Τελευταία διάταξη όριζε ότι ή διανομή τής κάθε λείας θά γινόταν μετά τήν έπιστροφή τών καρα­ βιών στή βάση τους. Κατά τή μαρτυρία τοΰ Κ. Νικοδήμου καί οί Ψαριανοί δέν άμέλησαν νά ρυθμίσουντό θέμα τών λειών: - Άναλογιζόμενοι οί Ψαριανοί τό μέγα έργον τής έπαναστάσεως καί τά έξοδα τοϋ πολέμου... έψήφισαν νόμους διά τή διανομή τών λειών, ήτοι τό έν τρίτον νά λαμβάνη ή κοινότης, έν έτερον τά πλοία καί τό τελευταΐον τά πληρώματα. Έν τούτοις οί 'Υδραίοι άναγκάστηκαν άργότερα, άρχές ’Ιανουάριου τοΰ 1823 νά τροποποιή­ σουν τίς σχετικές μέ τίς λείες διατάξεις. Τοΰτο έγινε ύστερα άπό ταραχές στίς όποιες ζητοΰσαν τά πληρώματα νά παίρνουν περσότερο μερίδιο άπό τίς λείες. 'Η σχετική άπόφαση τών προκρίτων, άπό 31 ’Ιανουάριου 1823, όριζε έπί λέξει τά εξής. β. Άπό τάς νομίμους πρέξας τάς οποίας ευδοκιμήσει όποιονδήποτε καράβι νά κάμη, θέλουν άφαιρεθή πρότερον τά έξοδα όλης τής κουμπάνιας καί ότι άλλο κατά τό συνηθισμένον άπό δέ τά όσα μείνουν μετά τήν άφαίρεσιν ταύτην, θέλουν άφαιρεθή άκόμη γρό­ σια δέκα είς τά εκατόν, τά όποια θέλει λαμβάνει ή κάσσα τοϋ κοινού, καί τά επίλοιπα θέλουν μοιρασθή μετα­ ξύ τών καραβιών καί συντροφοναυτών, καθώς έμοίραξαν, όταν έταξίδευον είς πραγματείαν.

Μάταια δμως τά θέσμια τών προκρίτων. Συνέβη νά κυριέψουν οί "Ελληνες πολλά έμπορικά πλοία μέ τήν 'Ημισέληνο ή καί ούδέτερα καί θά ’πρεπε άν όχι τό φορτίο, τουλάχιστον τό πλοίο νά περιέλθει στά Κοινά τών νήσων Ταμεία καί νά χρησιμο­ ποιηθεί γιά τόν άγώνα στή θάλασσα, άνάλογα μέ τό είδος του καί τήν κατάστασή του. Ούτε δμως αυτό έγινε, γιατί φιλονεικοΰσαν τά πληρώματα στή διανομή τών λαφύρων καί δέν συμφωνούσαν στήν παραχώρηση τοΰ κυριευμένου πλοίου. Τό αποτέλε­ σμα ήταν νά καταστρέφουν οί πρόκριτοι τά κυριευό­ μενα πλοία γιά ν’ άποφύγουν οδυνηρά έπεισόδια. Καί δέν ύπήρχε κεντρική διοίκηση, μέ ισχύ καί κύρος, ν ’ άποτρέψει κάτι πού ήταν στήν πράξη, έθνικά έπιζήμιο (άνθ. 82). Τό πόσο χρήσιμα μποροΰσαν νά είναι τά λάφυρα

Τά οικονομικά τοΰ ’Αγώνα γιά τόν άγωνιζόμενο λαό φαίνεται άπό τά συμβάντα στή ναυμαχία τοΰ Καφηρέα, τό Μάιο τοΰ 1825 (20-5-1825). "Αρπαξαν μετά άπ’ αύτήν οί 'Έλληνες ναυτικοί στόν όρμο-τής ’Ερέτριας πλοία μέ πυρομαχικά καί τρόφιμα άπό τούς Τούρκους, μέ τά όποια έφοδιάστηκαν οί υπερασπιστές τοΰ Μεσολογγίου όσον καί οί πολεμιστές στό Μόριά. Κι είναι χαρα­ κτηριστικό τί γράφει σχετικά ό στρατηλάτης. (’Επι­ στολή τοΰ Κολοκοτρώνη, στό ’Εκτελεστικό, μέ χρονολογία 27 Μαΐου 1825). - ... Λόξα τώ Θεώ καί χάρι είς τούς γενναίους θαλασ­ σινούς μας οπού συνεχώς καί με αφθονίαν μάς στέλλουν όλα τ ’ αναγκαία, χάρις εις τόν φίλον μας σουλτάνον, όπου εφρόντισε έν καιρώ νά μάς τά έτοιμάση. Ή καταστροφή τοΰ έχθροΰ κατά θάλασσαν ένεψύχωσε καί τούς κατά ξηράν "Ελληνες.

(4) Προσφορές 'Ελλήνων καί Φιλελλήνων

Αυθόρμητες καί εκούσιες προσφορές άπ’ όλες τίς τάξεις τοΰ σκλαβωμένου Γένους, τροφοδότησαν τήν πυρά τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, στό πρώτο της φούντωμα. Περσότερα βέβαια άπ’ όλους έπρόσφεραν οί προύχοντες καί οί πλούσιοι στό Μόριά καί όλιγότερα οί πτωχότεροι τής Στερεάς Ελλάδος. Έκεϊ δμως πού ξεκίνησε ή μεγαλύτερη βοήθεια γιά τόν ξεσηκωμό ήταν οί ελληνικές πα­ ροικίες τοΰ έξωτερικοΰ. Χρήματα, τρόφιμα, υλικά καί έφόδια τοΰ πολέμου, καραβιές, κάποτε ολό­ κληρες, έφθαναν στούς μαχομένους γιά τή λευ­ τεριά τους. ’Ανάμεσα στούς δωρητές ξεχωρίζουν άνδρες όπως ό Παναγιώτης Σέκερης, ό όποιος μόνος αύτός έπρόσφερε τό μυθώδες γιά τήν έποχή έκείνη καί σωτήριο γιά τήν περίσταση ποσό τών 10.000 γροσίων. 'Ομοίως ό 'Έλληνας Καλλέργης, έγκατεστημένος στήν Πίζα, ό όποιος έστειλε τόν ’Ιανουάριο τοΰ 1822 μιά καραβιά πολεμοφόδια άξίας 100 χι­ λιάδων ρουβλίων. Δέν ύστέρησε ό Ίωαν. Βαρβάκης, πλούσιος Ψαριανός εγκατεστημένος στή Ρωσία. Χρήματα καί όπλα ήταν οί δωρεές του. Σ’ αύτές πρόσθεσε καί τή θεμελίωση σχολείων, πού τά έκρινε άπαραίτητα γιά τήν παιδεία τοΰ ’Έθνους. Οί προσφορές δμως τών φιλελλήνων έστήριξαν πραγματικά τόν άγώνα καί μάλιστα σέ πολλές άπό τίς κρίσιμες στιγμές του. Μέ τίς 4000 λίρες ’Αγγλίας πού δώρησε ό Λόρ­ δος Βύρων μπόρεσαν οί 'Έλληνες στό τέλος του 1823 νά εξοπλίσουν 15 ύδραίικα πλοία καί σπετσιώ­ τικα, καί νά τά στείλουν στά νερά τής δυτικής Ρού­ μελης. 'Η φιλελληνική κίνηση στήν Εύρώπη άρχισε ήδη άπό τά μέσα τοΰ 1821. Τά πρώτα φιλελληνικά κομιτάτα, όπως λέγονταν οί σχετικές οργανώσεις, ιδρύθηκαν πρώτα στή Ζυρίχη καί άργότερα στή Γενεύη. Σκοπόν τους όρισαν νά στείλουν στή

μαχομένη Ελλάδα τροφές, πολεμοφόδια, φάρμα­ κα καί υλικά διάφορα. Καί χρήματα. ’Ανάλογη κί­ νηση έγινε στή Στουτγάρδη καί στή Βέρνη, όπως καί σ’ άλλες πόλεις τής Γερμανίας. Τό Μάρτιο τοΰ 1823 τό φιλελληνικά πνεύμα μεταπήδησε στήν ’Αγγλία καί τήν ’Αμερική, άρχές δέ τοΰ 1825 ρίζωσε στό Παρίσι (βλ. καί άνθ. 83, 84, 85). Στίς άμερικανικές έφημερίδες τής έποχής τό ενδιαφέρον γιά τήν Ελλάδα άναφέρεται σάν ελ­ ληνικός πυρετός — ένας πυρετός μεταδοτικός, πού άρχισε άπό τή Βοστώνη καί λίγο — λίγο άπλώθηκε σ’ όλη τήν ’Αμερική. ’Ακόμη καί στή μικρότερη κωμόπολη υπήρχε μιά έλληνική, όπως λεγόταν, έπιτροπή, σκοπός τής όποιας ήταν νά ένεργεΐ γιά τά έλληνικά θέματα. Οί έπιτροπές αύτές ήταν κατά κάποιον τρόπο δμάδες πιέσεως γιά τήν έλληνική ύπόθεση καί τό σημαντικότερο άποτελοΰντο άπό ’Αμερικανούς, όχι άπό 'Έλληνες. Στή Γαλλία συγκλόνισε ό ’Αγώνας τών Ελλή­ νων όλες τίς τάξεις, άπό τούς εύγενεΐς καί βασιλόφρονες μέχρι τούς έργάτες, άγρότες, κι αύτούς άκόμη τούς ύπηρέτες. Κι άπλώθηκε σ’ όλες τίς περιοχές καί σ’ όλες τίς πόλεις. Μέ τό συντονισμό καί τήν άνώτερη διεύθυνση τοΰ Έλβετοΰ Ίωάννου Έϋνάρδου, οί διάφορες φιλελληνικές οργανώσεις τής Εύρώπης πρόσφεραν πέρα άπό τή στρατολογία έθελοντών καί τήν πολύ­ τιμη ήθική συμπαράσταση, μεγάλη βοήθεια σέύλικά μέσα. Μόνο τό 1826 κατέβαλε ή Εύρώπη γιά τόν ελλη­ νικό ’Αγώνα 2,5 εκατομμύρια φράγκα. 'Ο νεαρός βασιλιάς τής Βαυαρίας Λουδοβίκος Α' έστειλε 126.000 φράγκα μετά τό Μεσολόγγι, γιά τήν άνακούφιση τών δυστυχούντων καί τήν άπελευθέρωση τών αιχμαλώτων. Μισό εκατομμύριο φράγκα έστελ­ νε κάθε χρόνο ό Κάρολος Γ, βασιλιάς τής Γαλ­ λίας. [Πιθανόν τό ποσόν τών 2,5 έκατ. φράγκων νά είναι υπερβολικό. Γιατί διαβάζομε στή Γενική ’Εφημερίδα (7 Μαΐου 1826, Πόρος), τόν απολογι­ σμό: Τά φιλελληνικά κομιτάτα δηλώνουν δτι τά 1825 καί 1826 είχαν έσοδα 1.472.544,72 έξοδα 1.217.955,54

υπόλοιπον μέ ανοικτάς πιστώσεις

254.589,18}

ΤΗταν μιά κίνηση άρχοντιάς καί εύγένειας. Μέ τά πλατιά στρώματα Τοΰ λαοΰ, πού άγκάλιασε σέ πολλές χώρες, έδωσε τήν ευκαιρία στήν Εύρώπη νά παρουσιάσει τόν καλύτερο εαυτό της. Καί τοΰτο σέ μιά έποχή πού οί κυβερνήσεις τών λαών — οί περισ­ σότερες άπ’ αύτές — άντιμάχονταν τό φώς τής λευτεριάς γιά τούς σκλαβωμένους. 'Ο ’Ιωάννης Έϋνάρδος έργάστηκε μέ ένθουσιασμό, τιμιότητα, εύφυΐα καί σύστημα. Καί μέ 339

Τά οικονομικά τοΰ ’Αγώνα

'0 Γάλλος 'Ιππότης ’Ιωάννης - Γαβριήλ Έύνάρδος, θερμός Φιλέλληνας. Έργάσθηκε γιά τά συμφέροντα τοϋ ελληνικού ’Αγώνα, μέ ενθουσιασμό, εντιμότητα, ευφυΐα καί σύστημα.

πολλή αγάπη. Έγνώριζε τίς ανάγκες τών μαχομένων καί ήξερε νά τίς ιεραρχεί. Έκτελοϋσε τίς προ­ μήθειες μέ έπιτυχία, χάρη σ’ ένα δίκτυο ανταποκρι­ τών στό έξωτερικό, άλλά καί τό εσωτερικό ("Υδρα, Ναύπλιο, Κύθηρα, Ζάκυνθο, Κέρκυρα κλπ.). 'Η διάθεση τών ύλικών καί έφοδίων γινόταν άπό μι­ κτές έπιτροπές — "Ελληνες καί ξένους —, όπως ό συνταγματάρχης Χέιντεκ, ό Γκός, ό Κέρινγκ, ό κό­ μης Πόρρο, ό Home κ.ά. Ή βοήθεια σέ ύλικά μέσα, άπετέλεσε έτσι έναν άπό τούς σημαντικούς καί, σέ περιστάσεις μεγά­ λης ένδειας, σωστικούς πόρους τοΰ ’Αγώνα. Τά φορτία μέ τή βοήθεια έφθαναν άπό τή θάλασσα καί στήν άσφάλειά τους είχαν πάντοτε νά παίξουν σημαντικό ρόλο οί "Ελληνες ναυτικοί.

(5) Τά δάνεια Ή άνάγκη γιά τή συντήρηση τής Έπαναστάσεως ώθησε τούς "Ελληνες νά καταφύγουν, εκτός άπό τά άλλα, στό δανεισμό. ΤΗταν τοϋτο μιά κίνηση άμηχανίας άλλά καί έλπίδας, άπαραίτητη δμως καί επιβαλλόμενη στούς δύσκολους καιρούς, πού φυσικό ήταν νά συναντήσει ό ’Αγώνας. Τά βοηθήματα τών 'Ελλήνων τοΰ έξωτερικοΰ, τά εισο­ δήματα άπό τούρκικες ιδιοκτησίες, οί άποστολές 340

έφοδίων άπό τίς φιλελληνικές οργανώσεις, όταν καί άν γίνονταν, δέν μποροΰσαν βέβαια νά καλύψουν τίς μεγάλες άνάγκες. Γι’ αύτό, τό πρώτο ’Εκ­ τελεστικό τοΰ Άλ. Μαυροκορδάτου, μόλις συστήθηκε, έξέδωκε τή 18η ’Ιανουάριου 1822 νόμο, μέ τόν όποιο έθέσπιζε τή σύναψη έσωτερικοΰ δανείου, γιά 5 εκατομμύρια γρόσια, μέ ομολογίες πού θά ήταν πληρωτέες μετά τριετία καί μέ τόκο 8%. Μέ άλλο νόμο, δυό μέρες άργότερα, όρισε έσωτερικό δάνειο 2 άκόμη έκατ. γρόσια. Δέν άπέδωκαν δμως τίποτε τά μέτρα αύτά τοΰ Έκτελεστικοΰ, έμειναν άπλές προθέσεις. "Υστερα άπ’ αύτό προχώρησαν στή σύναψη άναγκαστικοΰ δανείου (χρονολογία 4 Μαρτίου 1822), χωρίς δμως κι αύτό ν’ άποδώσει. ’Έτσι, στίς 9 Μαρτίου, έβγαλε τό ’Εκτελεστικό νόμο γιά τή σύναψη έξωτερικοΰ δανείου, γιά ένα εκατομμύριο δίστηλα. Παρουσιάσθηκε κάποιο ένδιαφέρον στήν άρχή άπό τούς Γερμανούς, χωρίς δμως συνέχεια. Τότε ή ελληνική κυβέρνηση στρά­ φηκε στήν ’Αγγλία. "Ηταν ή έποχή πού μιά εύνοϊκή συγκυρία έφερνε τή χώρα αύτή νά έγκαταλείπει τήν ανθελληνική πολιτική της καί ιδρυόταν στό Λονδίνο τό πρώτο φιλελληνικό κομιτάτο. Πραγματικά τήν έποχή έκείνη άρχισε νά έκδηλώνει ή Ρωσία διαθέσεις έπεμβάσεως στόν ελ­ ληνικό χώρο, οπότε ύπήρχε κίνδυνος νά άνατραπεΐ ή ύφισταμένη ισορροπία δυνάμεων. Γιά ν’ άποφύγει ένα τέτοιο ένδεχόμενο ή ’Αγγλία, άρχισε ν’ άναθεωρεΐ τήν πολιτική της καί έπέτρεψε νά χορη­ γηθεί τό δάνειο. Μέ τόν όρο δμως νά δοθεί τοϋτο σέ Εκτελεστικό, φιλικό πρός τήν ’Αγγλία καί όχι ρωσόφιλο. 'Η άνατομία τής πολιτικής της φαίνεται νά άποκαλύπτει, κατά τούς ειδήμονες, δτι τό δάνειο έκρυ­ βε μέσα του μιά υστεροβουλία. Θά μπορούσε νά προκαλέσει διχόνοιες στούς "Ελληνες καί έτσι θά έξασθένιζε τόν ’Αγώνα, οπότε δέν θά ένθαρρυνόταν ή Ρωσία νά έπέμβει. Κι αύτό νά μή συνέβαινε, θά άποκτοΰσε μέ τή χορήγηση τοΰ δανείου ή ’Αγ­ γλία δικαίωμα ή καί πρόφαση νά έπεμβαίνει στά έσωτερικά τής Ελλάδος. "Υστερα άπ’ αύτά, στίς 9 Φεβρουάριου 1824, συνάφθηκε τό πρώτο άγγλικό δάνειο, μέ υποθήκη γαΐες στήν Πελοπόννησο, γιά ποσόν 800 χιλ. λιρών. Μόλις άγγέλθηκε ή σύναψη τοΰ δανείου, έσπευσε ή ελληνική κυβέρνηση νά φροντίσει γιά τήν παραγγελία πλοίων, τά όποια θά συγκροτοΰσαν τόν έθνικό στόλο. Σάν έφθασαν στήν 'Ελλάδα τά πρώτα χρήματα άπό τό άγγλικό δάνειο, άλλαξε άμέσως ή κατά­ σταση στίς σχέσεις τής κεντρικής διοικήσεως μέ τούς νησιώτες. "Οπως σημείωσα καί άλλοΰ, μπο­ ρούσε τώρα αύτή νά διατάζει κι έκεΐνοι πάλι, άντί νά κωλυσιεργούν στό άρμάτωμα καί τό ξεκίνημα τών πλοίων, έσπευδαν ποιό άπ’ τά νησιά θά κινή­

Τά οικονομικά τοΰ ’Αγώνα σει περισσότερα πλοία, γιά νά δώσει δουλειά στά άνεργα πληρώματά του. Καί είναι γνωστό δτι, γιά νά λείψουν οί διχογνωμίες καί δυσαρέσκειες, όρισε ή κυβέρνηση νά στέλνουν στίς έπιχειρήσεις πλοία μέ τήν έξης αναλογία: 20-21 "Υδρα, 15-16 οί Σπέ­ τσες καί 12-14 τά Ψαρά. ('Ο Ά. Λιγνός θεωρεί λαν­ θασμένο τό γραφόμενο ότι μετά τό αγγλικό δάνειο τά νησιά έπεδίωκαν ν’ αρματώνουν περσότερα πλοία, γιά νά δώσουν έργασία στά πληρώματά τους. Καί προβάλλει τήν εύλογη παρατήρηση ότι καί στήν περίπτωση αύτή μέρος μόνο άπό τίς δαπάνες κατέβαλλε ή κυβέρνηση, τό δέ ύπόλοιπο συμπληρω­ νόταν αναγκαστικά άπό τό κοινό ταμεΐον. 'Επο­ μένως, συμπεραίνει ό Λιγνός, ό έξοπλισμός περισ­ σότερων πλοίων έξακολουθοΰσε νά προκαλεϊ πρόσθετες γιά τά νησιά δαπάνες). Τό δεύτερο άγγλικό δάνειο συνομολήθηκε καί κείνο στό Λονδίνο, γιά ποσόν 2 έκατ. λίρες, ονομα­ στική άξια. Άπό τό ποσό αύτό άφαιρέθηκε τό 45% καί άπόμειναν 1.100.000 λίρες. Άπό τό σημείο τού­ το άρχίζει ή φαλκίδευση του σέ έκταση αφάντα­ στη. Κρατήθηκαν 5%, τόκος γιά δυό χρόνια τών 2 έκατ. ή 200.000 καί άπόμειναν 900.000. Άπ’ αύτά πολύ ολίγα (232.558 λίρες) έπρόκειτο νά φθάσουν στήν έλληνική κυβέρνηση. Στή Γενική ’Εφημερίδα, Τετάρτη 16 ’Ιουνίου 1826 γράφεται σχετικά. - Πολλές ευρωπαϊκές εφημερίδες μέμφονται τήν κατα­ σπατάληση τών αγγλικών δανείων. Ή αλήθεια είναι δτι, έκ τών δύο μιλλιουνίων λιρών στερλινών τοΰ νέου δανείου, ή έκκαθάρισις έφερε ποσότητα 1.100.000 καί μόνον 216.114 λίρας στερλίνας καί 19 σελίνια έμβήκαν μετρητά είς χεϊρας τής ελληνικής Διοικήσεως. Τά δέ λοιπά δλα έξωδεύθηκαν εις αυτήν τήν ’Αγγλίαν καί εις διάφορα πράγματα. (Καί παραθέτει ή έφημερίδα λεπτομερειακό δχι δμως καί ακριβή άπολογισμό, σέ λίρες Αγγλίας) Πολεμοφόδια σταλέντα έκ Λονδίνου 16.500 ομοίως κανονιών 25.000 Εις παρακαταθήκην, διά 6 ατμοκίνητα 160.000 έστάλθηκαν είς ’Αμερικήν διά δύο φρεγάτας 156.600 έζαγορά κεφαλαίου τών δανείων A'. Β' 218.070 2 ετών τόκοι 200.000 έζόφλησις κεφαλαίου (amortissement) 20.000 προμήθεια τραπεζιτών 64.000 διάφορα έξοδα 18.365

878.535

Τό δλον θέμα πήρε τή μορφή σκανδάλου γιά τό όποιο ύψώθηκαν τίμιες φωνές διαμαρτυρίας στό Λονδίνο καί στήν Αμερική, ένώ στήν Ελλάδα Επιτροπή τής Συνελεύσεως τής ’Επίδαυρου άπό ένδεκα μέλη, διεπίστωσεν δτι μιά γενική κατακραυ­

γή επικρατεί είς τήν Ευρώπην, εναντίον τόσων κατα­ χρήσεων, διά τών όποιων ή προλαβοΰσα Διοίκησις Κουντουριώτη, κατεσκόρπισε κακήν κακώς δσας ποσότητας έφεραν τά δάνεια τής 'Ελλάδος. Καλόν είναι νά σημειωθεί δτι καί τά δυό δάνεια συνήψε στό Λονδίνο έλληνική άντιπροσωπεία, τήν όποιαν άποτελοϋσαν ό ’Ιωάννης Όρλάνδος, γαμβρός τών Κουντουριωταίων, ό Νικόλαος Λουριώτης καί ό ’Ιωάννης Ζαΐμης. [Τεκμηριωμένες πληροφορίες γιά τό Σκάνδαλον τοΰ Λονδίνου μπορεί νά βρει ό άναγνώστης στά τεύχη 221, 222 τής Ναυτικής Έπιθεωρήσεως — καί σέ αύτοτελή έκδοση, μέ τόν’ίδιο τίτλο, Άθήναι 1951 — καθώς καί στό βιβλίον Καράβια, Καπετάνιοι καί Συντροφοναΰτες, τού Τρυφ. Κωνσταντινίδη (βιβλ. 225, σελ. 109]. ’Εκείνο πού ενδιαφέρει τήν ιστορία μας άπό τή θλιβερή αύτή ύπόθεση είναι ή άγορά μέ χρήματα τοΰ δανείου πολεμικών πλοίων, τά όποια ήταν τόσο άπαραίτητα στούς δύσκολους έκείνους, γιά τό ναυ­ τικό πόλεμο καί τήν ’Επανάσταση, καιρούς. ΓΓ αύτά δμως προτιμότερο είναι νά μεταφέρομε αύτούσια τή σχετική περικοπή άπό τό βιβλίο τοΰ πλοιάρχου Τρ. Κωνσταντίδη τό όποιο, παρενθετι­ κά, μόλις άνέφερα (σελ. 211). - ’Εκ τών κονδυλίων λιρών 315.500 τών 6 άτμοκινήτων καί 2 φρεγατών (ι) κατορθώθη νά σταλή είς τήν μαχομένην 'Ελλάδα μία μόνον πράγματι άξιόλογος φρεγάτα ή 'Ελλάς, τό άτμοκίνητον Καρτερία καί τά κυριολεκτικά άχρηστα Έπιχείρησις καί Ερμής. Λαμβανομένων ύπ ’ δψει τών έν Λονδίνω προσφορών τά σκάφη ταΰτα δέν έπρεπε νά είχαν στοιχίσει πλέον τών 90.000 λιρών, τών υπολοίπων 225.000 κατασπαταληθεισών καί ληστευθεισών κυριολεκτικούς άπό τούς μεσάζοντος καί τούς κατασκευαστάς... Καταπελτικός έπίσης στίς κρίσεις του ό Γερ­ μανός ιστορικός Χέρτσμπεργκ έξηγεΐ τό σκοτεινό ρόλο πού έπαιξαν στή ναυπήγηση τών πλοίων καί τή διαχείριση τοΰ δανείου διάφοροι «φιλέλληνες», ό Οίκος Ricardo καί ό ύποπτος μηχανικός Galloway. Τό δτι δέν είχε συμφωνηθεϊ ποινική ρήτρα γιά τήν μή έκτέλεση τών ύποχρεώσεών τους, οδήγησε στή μακρά καθυστέρηση καί κακή κατασκευή τών κορβετών, στήν Αγγλία. Άλλά καί στήν Αμερική τά πράγματα δέν πήγαν καλύτερα. ’Εκεί ό Γάλλος στρατηγός τοΰ ιπ­ πικού, πού στάλθηκε γιά τήν παραγγελία τών φρε­ γατών, δέν θεώρησε άναγκαϊο νά συνάψει σύμβαση προκαταρκτική γιά τίς δαπάνες. Δέν συμφωνήθηκε δηλαδή ορισμένο κόστος, άλλά μέ άπόδοση λο­ γαριασμού βάσει ήμερησίας έργασίας. Καί τά δυό πλοία θά έβγαιναν στόν πλειστηριασμό, άπό έλ1) 155.000 λίρες γιά τίς φρεγάτες καί 160.000 γιά τά άτμοκίνητα.

341

Τά οικονομικά τοΰ ’Αγώνα

λειψή χρημάτων στους 'Έλληνες. Άπό τήν ασελγή αύτή κερδοσκοπία τούς άπήλλαξε ή αμερικανική κυβέρνηση ή όποια αγόρασε τή μιά φρεγάτα. Καί έτσι έλευθερώθηκε ή άλλη γιά νά παραδοθεΐ στήν ' Ελλάδα. (6) ’Εθνική γή Ή εκποίηση τής εθνικής γής γιά τίς ανάγκες τοΰ πολέμου μπορούσε νά είναι μιά ρωμαλέα πηγή προσόδων (άνθ. 86). Είναι όμως χαρακτηριστικός καί προκαλεϊ οργή ό τρόπος κατά τόν όποιον γινό­ ταν κάποτε αύτή ή έκποίηση. ’Αρχές τοΰ 1826 φθάνουν άπό τό Μεσολόγγι, πού ψυχορραγεί, άπεσταλμένοι στό Ναύπλιο, γιά νά ζητήσουν βοήθεια. Μέ επικεφαλής τό στρατηγό Σπυρομήλιο, παρουσιάζονται σέ κοινή συνεδρίαση τών μελών τοΰ Βουλευτικού καί Έκτελεστικοΰ καί έκθέτουν τήν κατάσταση. Τά δυό αύτά Σώματα, μόλον πού δέν είναι δικαιοδοσία τους, — ήταν απαγορευμένο άπό τήν ’Εθνοσυνέλευση τοΰ Αρστρους, καί έπιπλέον τά εθνικά κτήματα ήταν ύποθηκευμένα γιά τή χορήγηση τοΰ έθνικοΰ δανείου, — παίρνουν μιά φαινομενικά άξιέπαινη άπόφαση: νά πωλήσουν εθνική γή, άξίας 4 έκατ. γροσιών καί μά­ λιστα ύπό εύνοϊκούς, γιά τούς άγοραστές, όρους. 'Η άξία τής γής θά καταβάλλεται ή μισή σέ μετρητά καί ή μισή σέ εθνικές ομολογίες. ’Εθνικές ομολο­ γίες ήταν έγγραφα (ομόλογα), τά όποια είχε χορη­ γήσει κατά καιρούς τό εθνικό ταμείο σέ διάφορα πρόσωπα, προκειμένου νά εξοφλήσει κάποιαν ύποχρέωσή του. Τίς ομολογίες μποροΰσαν νά τίς προμηθευθοΰν οί άγοραστές στό 20-25% τής άξίας τους καί μέ τήν ονομαστική τους τιμή νά εξοφλήσουν τό 50% τής άξίας τής γής, πού άγόραζαν. ΤΗταν σημαντική καί δελεαστική διευκόλυνση γιά τούς έπιθυμοΰντες.

Τό αίτιολογικό, στό σχετικό θέσπισμα, έτόνιζε τήν ιερότητα τοΰ σκοπού καί τά χρήματα άπέβλεπαν νά θεραπεύσουν άμεσες άνάγκες τής πατρίδας καί κατ’ εξοχήν τοΰ Μεσολογγίου, καί γιά τή ναυτική δύναμη, πού θά χρησίμευε στόν άνεφοδιασμό του. Διορίσθηκε γιά τήν πώληση τής εθνικής γής επι­ τροπή άπό επτά μέλη, πού ένέκριναν ομόφωνα τά δυό Σώματα. 'Ο στόλος τήν ώρα εκείνη είχε φύγει άπό τό Μεσολόγγι, γιατί τελείωσε τό είκοσαήμερο τής πληρωμής του. 'Η γή, ή εθνική γή, πωλήθηκε, άλλά πολύ λίγα χρήματα συγκεντρώθηκαν. Γιατί οί ύπάλληλοι άντί νά μαζέψουν τά μισά σέ μετρη­ τά καί τά μισά σέ ομολογίες, έχαρίσθησαν στούς οπαδούς τοΰ κόμματός τους καί δέχθηκαν μόνο ομολογίες. Τίς ομολογίες οί άγοραστές τής γής τίς άγόρασαν άπό τούς ’ίδιους τούς κυβερνώντες. ’Έτσι πολλοί φίλοι τών κρατούντων έγιναν μεγαλοκτημα­ τιές μέ άσήμαντα κεφάλαια, εκμεταλλευόμενοι κα­ τά βέβηλον τρόπο τήν άνάγκη τοΰ Μεσολογγίου. Σχετική πρός αύτή τή λίγο έντιμη συναλλαγή είναι ή ’Έκθεση πού ύποβάλλει ό Χριστόφορος Ζαχαριάδης πρός τήν ’Επιτροπή Άγώνος Ζακύν­ θου, γιά τή χρονική περίοδο 28 Φεβρουάριου μέχρι 20 Μαρτίου τοΰ 1826. Όμιλεΐ στήν ’Έκθεση γιά τήν έκποίηση τής εθνικής γής είς τούς ωραιότερους καί ήδονικωτέρους τόπους γής Πελοποννήσου, γιά τόν φατριασμό πού οργίαζε καί γιά τό φέρσιμόν τους (Κουντουριώτη, Κωλέτη, Μαυροκορδάτου) πού ήταν αχρείο. Καί προσθέτει: - Οί 'ίδιοι τήν έπώλησαν, οί ίδιοι τήν άγόρασαν. Τό επραξαν χωρίς προκήρυζιν, προφασιζόμενοι οτι ή άνάγκη τής πατρίδος είναι τοιαύτη ώστε δέν δίνει και­ ρόν ούτε στιγμήν αργοπορίας. Ούτε είς τό ’Άργος, τήν "Υδραν, τάς Σπέτσας, τήν ’Επίδαυρο δέν έγνώριζαν τήν έκποίησιν.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α ’Ανήκει στόν τίτλο 7, Γ-Ι (Πώς συντηρήθηκε ό ’Αγώνας)

Στοιχεία Μισθοδοσίας

Άπό λογαριασμόν γολέττας Λαίδη Κόδριγκτον τής 21ης Σεπτεμβρίου 1831 ύποβαλλόμενον πρός τήν επί τών Ναυτικών Γραμματείαν. Απ’ αύτόν βγαίνει ότι ή γολέττα είχε 52 προσω­ πικό, 1 ύποπλοίαρχο β' τάξεως (κατά τή βαθμο­ λογία τή γενομένη άπό τόν Καποδίστρια), πού ήταν καί διευθυντής τοΰ πλοίου (μισθός 100 φοίνικες τό μήνα), 1 γραμματέα β' τάξεως (80 φοίνικες), 2 ση­ μαιοφόρους (άπό 60 φοίνικες), 2 ύποναυκλήρους (άπό 48 φοίνικες), 1 δόκιμο (28 φοίνικες), 14 ναΰτε α' τάξεως (άπό 32 φοίνικες ό καθένας), 17 ναύτες β' τάξεως (άπό 28 φοίνικες), 11 ναύτες γ' τάξεως 342

(άπό 24 φοίνικες), 1 παίδα (ναυτόπαιδα) β' τάξεως (8 φοίνικες), 1 αύλητή (σαλπιγκτή, 18 φοίνικες) καί 1 τυμπανιστή (18 φοίνικες). Πληροφοριακά σημειώνεται ή ήλικία: τυμπανι­ στής καί αύλητής 17 ετών, ναυτόπαις 15, ναύτες 1821, γραμματεύς 25, σημαιοφόρος 22. Άπό μισθοδοτική κατάσταση άλλων πλοίων (όπως τής κορβέτας 'Ύδρα) βλέπομε ότι έπαιρναν τό μήνα, ό μοίραρχος 210 φοίνικες, φροντιστής 120 φ., γραμματεύς α' τάξεως 120 φ., ναύκληρος 90 φ., άρχιπυροβολιστής 80 φ., άποθηκοφύλαξ 48 φ., πηδαλιούχος 40 φ., πρωρεύς 40 φ., πρυμνεύς 40 φ., γκαμπιέρος (ή γαβιέρος) 40 φ., καί μάγειρος 32 φ.

Τά οικονομικά τοΰ 'Αγώνα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β 'Ανήκει στόν τίτλο 7, Γ-Ι. (Πώς συντηρήθηκε ό ’Αγώνας)

Εϊδη πρώτης ανάγκης κατά τό 1825-1826 (Διατιμήσεις)

'Εβδομαδιαία Σημείωσις Τροφοδοσίας

Ήμερούσιαι μερίδες μιας έβδομάδος ψωμί-όκάδες κρασί-όκ. κρέας νωπόν-όκ. κρέας παστόν-όκ. όρύζιον-όκ. κρόμμυα-όκ. δσπρια-όκ.

185 3/8βακαλάος-όκάδες 16 1/2 173 παστά-όκ. 6 1/4 17 3/8 τυρός-όκ. 18 1/4 19 έλαΐαι-όκ. 12 3/8 16 1/2 έλαιον-δράμια 3020 8 1/4 δξος-όκ. 1 1/4 16 1/2

Οί τιμές τών τροφίμων — Κρασί ή όκά 20-30 λεπτά, όρύζιον 60-70 λ., βακαλάος 60-62 λ.,κρόμμυα 8-12 λ., σάρδες 120-130 λ., έλαιον 130-135 λ.,· δσπρια 22-26 λ., ελαίες 34-36 λ., τυρός 54-85 λ., άλας 7 λ., ψωμί τό καντάρι-φοίνικες 16,40, παξιμάδι τό καντάρι - φοίνικες 16,80, κρέας παστό ή όκά 35-70 λ., κρέας νωπό 52-70 λ. (στήν Κορώνη 52 λ., Πόρο 60 λ., Σπέτσες 64 λ., Ναύπλιο 68-70 λ.). Τά λεπτά είναι λεπτά φοίνικος καί έχουν τήν Ίδια περίπου άξία μέ τά λεπτά τής δραχμής.

πυρΐτις Μόλυβδος ’Άλειμμα Λινέλαιον Νάφθα Καραβόπανον Κόφινοι Σκηνή (τό τσαντήρι) Σχοινίον (πρυμνήσιον) Ξυλική Κριθή Σίτος Άλευρον Διπυρίτις Λεπτοκάρυα Βούτυρον Καφές ’Όρυζα

ή όκά ή όκά ή όκά ή όκά ή όκά ό πήχυς ή δωδεκάς τό τεμάχιον ό στατήρ ό πήχυς ό στατήρ ό στατήρ δ στατήρ ό στατήρ ό στατήρ ή όκά ή όκά ή όκά

6 γρ. 1 ΥΡ· 3 γρ. 2 γρ. — — 6 γρ. 150 γρ. 90 γρ. — 2 γρ. 60 γρ. 10 γρ. 25 γρ. 30 γρ. 2 γρ. 5 γρ. —

— 24 παρ. 20 63 50 40

παρ. παρ. παρ. παρ. —

15 παρ. 10 παρ. — — — 10 παρ. — 30 παρ.

Σημείωση: ’Ενδιαφέρουσες πληροφορίες γιά τίς τιμές τών τροφίμων, υλικών καί τήν παροχή υπηρεσιών μάς δίνουν οί περιηγητές Edward Dodwell καί George Brown (βιβλ. 919, 897). Σχετικό είναι: Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι Ταξιδιώτες στήν Ελλάδα τόμος Γ 1, σελ. 115, σημ. 3.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ' 'Ανήκει στόν Τίτλο 7, Γ-Ι (Πώς συντηρήθηκε ό ’Αγώνας)

’Ισοτιμία Νομισμάτων βάσει Β.Δ/τος 7-3-1835. Παραλληλισμός συναλλακτικής τιμής διστήλων ώς πρός γρόσια, παράδες ή παλαιό λεπτά, φοίνικος άπό 1 'Ιανουάριου 1822 (ΦΕΚ άριθ. 7) (Έπί τών Οικονομικών Γραμματεύς τής 'Επικράτειας Ν. Γ. Θεοχάρης)

1822 1823 1824 1825 1826 1827 1828 1829 1830 1831 1832 1833

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

δίστηλο= δίστηλο= δίστηλο= δίστηλο= δίστηλο= δίστηλο= δίστηλο= δίστηλο= δίστηλο= δίστηλο= δίστηλο= δίστηλο=

7 γρ. 9 γρ. 10 γρ. 11 γρ. 12 γρ. 14 γρ. 15 γρ. 15 γρ. 15 γρ. 15 γρ. 17 γρ. 19 γρ.

30 παρ. 1 20 παρ. 1 1 1 20 παρ. 1 10 παρ. 1 1 1 15 παρ. 1 30 παρ. 1 15 παρ. 1 1

γρ.= γρ .= γρ.= γρ.= γρ .= γρ = γρ = γρ.= γρ.= γρ .= γρ.= γρ.=

0,775 0,635 0,640 0,545 0,545 0,423 0,40 0,40 0,40 0,40 0,40 0,40

δρχδρχ· δρχ· δρχ· δρχ· δρχ· δρχ δρχ· δρχ· δρχ· δρχ· δρχ·

Κατά τή διάρκεια τοΰ ’Αγώνα κυκλοφορούσαν στόν ελληνικό χώρο βασικώς τά εξής νομίσματα 1 = 12 γρ. Τάλληρα κολονάτα » 1 = 113/4 γρ. ρεγγίνας » 1 = 111/2 γρ. σπαθάτα » 1 = 12 1/2 γρ. μισίρια (*) » 1 = 34 γρ. μαχμουτιέδες (2) » δόπιες 'Ισπανίας 1 = 190-192 γρ. Γκινέες (’Αγγλίας) = 52 1/2 γρ.

1) της Αίγύπτου 2) τουρκικές χρυσές λίρες

343

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα

II. Εκκλήσεις, έκκλήσεις γιά βοήθεια 'Ο Άντώνης Λιγνός στόν Β' τόμο τής 'Ιστο­ ρίας τής "Υδρας σημειώνει δτι μόνο στό διάστημα άπό 19 Μαρτίου μέχρι 5 ’Οκτωβρίου 1821 στάλησαν στίς Σπέτσες καί στήν "Υδρα 97 έκκλήσεις άπό διάφορα σημεία τής 'Ελλάδος, γιά τήν άποστολή πλοίων, όπλων, πυρομαχικών καί τροφίμων. Προπάντων πλοίων. Βαθιά συγκινητικό καί συγκλονιστικά άνθρώπινο είναι τό κεφάλαιο τών έκκλήσεων γιά βοήθεια στήν όλη διάρκεια τοΰ ’Αγώνα. Αιγόλογο μερικές φορές καί δωρικό, εκφράζει συμπυκνωμένη τήν άγωνία καί τό φόβο, τά όποια άνεβαίνουν τίς πιό ψηλές βαθμίδες τοΰ τραγικοΰ. Ρητορικό, μέ καλ­ λιέπειες καί έπιτηδευμένες έκφράσεις κατά τό πλεΐστο, δέν παύει μ’ αύτό νά έξωτερικεύει τήν άδήριτη άνάγκη τών άνθρώπων πού άπειλοΰνται μέ άφανισμό καί άποζητοΰν καταφυγή καί στήριγμα. Είναι μιά θερμή καί άσίγαστη ικεσία σέ διάφορους τό­ νους. Παντοΰ όμως επικρατεί ό βαθμός τοΰ έπείγοντος. Σπεύσατε, άδελφοί! Προφθάσετε, προλάβετε... Πεινώμεν, 'Εκλαμπρότατε! Οί εκκλήσεις γιά βοήθεια ήταν κάτι τό φυσικό, τό άναπόφευκτο, συνέπεια τής άνυπαρξίας κεν­ τρικής άρχής. Έφ’ όσον δέν ύπήρχε μιά τέτοια άρχή, πού νά διαθέτει τά μέσα καί τήν οργάνωση γιά νά θεραπεύει τίς διάφορες άνάγκες τών άγωνιζομένων, φυσικό ήταν οί άγωνιζόμενοι νά καταφεύ­ γουν στήν ικεσία καί τίς εκκλήσεις (άνθ. 87). ΤΗταν δηλαδή οί έκκλήσεις μιά άπό τίς ιδιορρυθμίες τοΰ έλληνικοΰ ’Αγώνα τής ’Ανεξαρτησίας. ’Έκκληση γιά καράβια έπήραν τά δυό νησιά ("Υδρα καί Σπέτσαι) τόν ’Ιούνιο τοΰ 1821 καί άπό τήν ’Ήπειρο, άπό τόν Χριστόφορο Περραιβό ειδι­ κότερα πρός τούς καπεταναίους τοΰ Κορινθιακοΰ. Η έκκληση, μέ χρονολογία 15 ’Ιουνίου 1821, γρά­ φει. - Πρό πάντων δέ σάς λέγω τό μόνον ούσιωδέστερον ότι ή μόνη ασφαλής καί όγλήγορος τής 'Ελλάδος σωτη­ ρία είναι τό νά δράμετε εδώ τάχιστα, τό έλάχιστον οκτώ ή δέκα καράβια, είς παραθαλάσσια τής 'Ηπείρου, νά κατακαύσετε τά είς Σύβοτα ευρισκόμενα οθωμανικά καράβια, τά όποια τρέμουν καί καθ ’ ημέραν προσμένουν ώς ό κατάδικος τό τέλος τής ζωής των. Εις αύτό δέ τό αναμεταξύ εγώ μετά τών Σουλιωτών καί λοιπών Ήπειρωτών θέλει πολιορκήσωμεν τήν Πάργαν καί Πρέβε­ ζαν, θέλει καθυποτάξωμε τήν Ήπειρον καί άκολούθως θέλει έμψυχωθή όλη ή Ελλάς. Ή έλλειψις τών κα­ ραβιών καί άλλων αναγκαίων μέ έκατέστησεν άδύνατον νά έκτελέσω μέχρι τής σήμερον τά οσα ή περίστασις απαιτούσε διά τό κοινόν συμφέρον. (Φακ. 348/Β IEEE) 344

’Αρχές Σεπτεμβρίου 1821 όταν ό Καρά Πεπέ Άλής, ναύαρχος τής αύτοκρατορίας καί καπουδάν πα­ σάς τής ’Αρμάδας, τριγύριζε τίς νοτιοδυτικές άκτές τοΰ Μόριά, άπειλώντας άπόβαση καί ό ελληνικός στόλος ήταν άφαντος, έγραφε ό Κολοκοτρώνης στήν "Υδρα, νά στείλη μιάν ώρα άρχήτερα τά θεοφρούρητα καράβια της, γιατί τυχόν ντισμπάρκο τών όθωμανών θά ματαίωνε τήν κατάληψη τής Τριπολιτσάς άπό τούς Έλληνες καί θά σκόρπιζε τήν απόγνω­ ση στούς έπαναστστημένους (άνθ. 88). Λίγο νωρίτερα, τόν ’Ιούνιο τοΰ ίδιου χρόνου, καθώς πλησίαζε ό τουρκοαιγυπτιακός στόλος στόν Πατραϊκό καί ελληνικά πλοία στήν περιοχή δέν υ­ πήρχαν, οί Γαλαξειδιώτες, πού μόνοι αύτοί διέθε­ ταν μικρή ναυτική δύναμη, έγραφαν στούς άνδρείους, φιλογενεστάτους ' Υδραίους καί Σπετσιώτας. — Γλυτώσατέ μας, γλυτώσατέ μας, προφθάσατέ μας έν τάχει, διά νά έχωμεν καί άλλες φορές νά σάς γράφωμεν. Έλεος, έλεος, έλεος, άνδρες Υδραίοι καί Σπετσιώται. Δυστυχώς τό έλεος δέν ήρθε άπ’ τά νησιά καί τό Γαλαξείδι, άβοήθητο, έγινε βορά τών Αιγυπτίων. Ή ναυτική του δύναμη έξοντώθηκε. ’Αξιομνημόνευτο, έκτος τών άλλων γιά τό ύφος του, είναι τό γράμμα τών μοναχών τοΰ 'Αγίου ’Ό­ ρους πρός τόν Πανυπέρτιμον άλμιράντεν τού Θετταλικού καί Μακεδονικού κόλπου καί λοιπούς έντιμοτάτους καπεταναίους καί άρχηγούς τών Θεοφυλάκτων καραβιών τού Χριστιανικού Γένους τής 'Ορθοδόξου Εταιρείας, όπως προστατεύσουν τό "Αγιος ’Όρος άπό τήν τουρκική άπειλή. (Χρονολογία, 1 ’Ιουνίου 1821, πηγή: Φακ. 10.939 IEEE). Κάποτε έκκλήσεις έκαναν καί οί νησιώτες με­ ταξύ τους (άνθ. 89-92). 'Όταν, τό Γενάρη τοΰ 1822, βγήκε ό τουρκικός στόλος στό Αιγαίο καί ό κίνδυ­ νος φάνηκε άμεσος, έγραψαν οί 'Υδραίοι δυό γράμ­ ματα τήν ’ίδια μέρα στούς Ψαριανούς. Τό δεύτερο, άπ’ αύτά έλεγε. - Ήμεϊς λοιπόν καταγινόμεθα σήμερον καί αέριον, ημέραν καί νύκτα, έτοιμάζοντες τουλάχιστον καράβια τριάκοντα έκ τών καλυτέρων, τά όποια έως μεθαύριον 29 τού λήγοντας θέλει είναι σύν Θεώ δλα είς τά πανιά διά νά έλθουν νά άνταμώσουν τά ΐδικά σας καί νά ύπάγωμεν κυνηγούντες τόν εχθρόν, διά νά μή έκτελέση τούς σκοπούς του. Οί καπετάνιοι μας καί οί ναΰται μας είναι πλήρεις ένθουσιασμοΰ καί, μήν άμφιβάλλοντες, τό αύτό νά άκολουθήση καί τούς ίδικούς σας, έλπίζομεν νά άφανίσωμεν κατά κράτος τόν εχθρόν, ώστε νά μή τολμήση πλέον νά καταπλεύση εις τά νερά μας καί ή Ευρώπη ολη νά όμολογήση δτι έίμεθα άξιοι τής ελευθερίας εκείνης, υπέρ τής όποιας έζώσαμε τά δπλα. Μήν άναβάλετε λοιπόν καί αυτού τάς ετοιμασίας. 'Άς μή κοιμηθώμεν δύο νύκτας διά νά άσφαλίσωμεν τήν δό­ ξαν μας, τήν έλευθερίαν καί σωτηρίαν τοΰ πανελλη­ νίου. Μιά άλλη περίπτωση ήταν όταν οί Σπετσιώτες

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα είχαν έγκαταλείψει τούς συμπολεμιστές τους 'Υ­ δραίους καί Ψαριανούς στά νερά τών Ψαρών καί έφυγαν, χωρίς νά δώσουν λόγο σέ κανένα. Οί 'Υ­ δραίοι παραπονέθηκαν στούς συναδέλφους των προ­ κρίτους τών Σπετσών, γράφοντας ανάμεσα στά άλλα. -Διά τούς οίκτιρμούς τοΰ Θεοΰ, άδελφοί, μήν παρατήσωμε ένα ολόκληρο γένος, τό όποιον κρέμεται στό λαιμό μας. Στοχασθήτε ότι όχι μόνο μεταξύ τών αν­ θρώπων άλλ ’ ούτε μεταξύ τών θηρίων θά βροΰμε άσυλο, άν μάς σκεπάση μιά τέτοια καταισχύνη καί μέχρι βαθιά τή γή θά μάς κατατρέξη ή θεϊκή οργή καί άγανάκτηση... "Υδρα 2 ‘Ιουνίου 1822 ' Υμέτεροι άδελφοί, οί Πρόκριτοι τής νήσου "Υδρας

Τό Μάρτιο τοΰ 1822, πλοία μέ τόν Άνδρέα Μιαούλη, πού δροΰσαν στόν Κορινθιακό, προχώ­ ρησαν στό Τόνιο μέχρι τίς βόρειες ακτές τής Δυ­ τικής Ελλάδος, γιά νά ένισχύσουν τήν εκεί επανά­ σταση καί νά μεταφέρουν πυρομαχικά. Εισακούουν εκκλήσεις, άλλεπάλληλες καί άσίγαστες, δπου έπαναλαμβάνονται στερεότυπα πρός τούς 'Υδραίους καί Σπετσιώτες φράσεις, όπως αύτές. - Προφθάσετε, άδελφοί, άν θέλετε νά ύπάρχη ‘Ελλάς. - Χωρίς καράβια στή Δυτική 'Ελλάδα, κινδυνεύει ό ‘Αγών. - Σκεφθήτε, άδελφοί, ποιαν άπολογίαν θά δώσετε, άν άφήσετε άβοήθητον τό έθνος... - Γνωρίζετε, έγραφε στούς 'Υδραίους ό Μαυροκορδάτος, τόν ’Απρίλιο τοΰ 1822, πόσον άναγκαΐα είναι μερικά καράβια, δέκα ή οκτώ τουλάχιστον, στή Δυτική 'Ελλάδα καί είς τόν Κόλπον τών Πατρών. Ή Δυτική 'Ελλάς κινδυνεύει άνευ αυτών καί, όταν κινδυνεύη αυτή, κινδυνεύει καί ή Πελοπόννησος καί τό παν, διότι τούς σκοπούς τοϋ εχθρού κάλλιστα γνωρίζομεν έκ τών ιδίων γραμμάτων του. Δέν χρειάζεται ’ίσως νά σημειώσουμε οτι τών Σπετσών καί τής "Υδρας οί άρχοντες έστελναν κα­ ράβια δχι τόσο κατά τίς δυνατότητές τους, άλλά κατά τήν κρίση τους. Τόν καιρό πού ό Δράμαλης κατέκλυζε τά ελλη­ νικά χώματα καί απειλούσε μέ άφανισμό τό Μόριά, έστειλε ένα γράμμα ό Γέρος στούς Ψαριανούς καί ' Υδραιοσπετσιώτες (χρονολογία 16-8-1922), στό όποιο τονίζει δτι τά μόνα σωτήρια σχέδια γιά τήν ασφάλεια τής Πατρίδας είναι ή κατάληψη τών ντερβενιών (τών διαβάσεων), στήν ξηρά καί τοΰ Κοριν­ θιακού άπό τά ελληνικά πλοία, στή θάλασσα. - Έδωσεν ό Θεός καί τά ντερβένια έπιάσθησαν άπό τούς "Ελληνάς μας. Μόνον ό Κορινθιακός είναι άκόμη, όπου μάς φοβερίζει μέ τάς υποψίας. "Αν ήτο καί τοΰτο είς τόχέρι τών ίδικών μας 'Ελλήνων καί άν ήτο τρόπος, μέ τά πόδια ήθελαν πέσει οί "Ελληνες είς τήν θάλασσαν. Ή φύσις όμως καί ή τύχη, τοΰτο τό ένδοζότερον τό έφύλαζε διά τούς θαλασσινούς άδελφούς μας καί έμοί-

ρασε τόν αγώνα... Πατριώται! Άποστείλατε όσα καί όπου άνήκει πλοία σας. Μέ τήν κατάληψη τοΰ Κορινθιακοΰ άπέβλεπε ό Κολοκοτρώνης νά εμποδίσει διαπεραίωση ενι­ σχύσεων άπό τή Στερεά στήν Πελοπόννησο, γιά τό Δράμαλη. Γιατί στή Λάρισα είχε συσταθεΐ τό αρχηγείο τής ’Επιμελητείας τής στρατιάς, μέ άρχηγό τόν Χουρσίτ, νικητή τοΰ Άλή πασά. Κραυγές γιά τήν άποστολή βοήθειας έξέπεμψαν οί Κάσιοι πρός τήν "Υδρα καί τήν κυβέρνηση τοΰ Ναυπλίου. Τό ϊδιο καί οί έπαρχοι τών άλλων νησιών τοΰ Αιγαίου, γιατί είχε έμφανισθεΐ ό ενω­ μένος τουρκοαιγυπτιακός στόλος καί μεγάλα προμηνύονταν δεινά. "Ολοι έλάμβαναν μέτρα γιά τήν άσφάλειά τους καί ζητούσαν βοήθεια μέ καράβια, γιά τά όποια καί πλήρωναν κάθε χρόνο τήν εισφορά. Είναι χαρακτηριστικές οί έπιστολές τών Κασίων, πρός τήν κυβέρνηση καί τήν "Υδρα, γραμ­ μένες τήν ώρα πού άκούγονταν ήδη απειλητικοί οί μηκυθμοί τής έπερχομένης θύελλας. Στήν ' Υπερτάτην Διοίκησιν γράφουν στίς 12 Μαίου 1824, σέ τόνο θερμής ικεσίας καί τήν εκλιπαρούν νά έφεύρη τρόπον καί μέσον διά νά εύεργετήση καί ημάς τούς δυ­ στυχείς θαλασσινούς, τούς κατοίκους τής νήσου Κάσου. Ύποσημειοΰνται είς τάς προσταγάς τής θεοπροβλήτου υμών Βουλής οί Πρόκριτοι καί κάτοικοι τής νήσου Κάσου, άλλά άπάντηση δέν παίρνουν. Στίς 17 Μαίου γράφουν στούς Προύχοντες ομο­ γενείς τής νήσου "Υδρας. - Μετά δακρύων προσπίπτοντες παρακαλοΰμεν τήν ύμετέραν φιλογένειαν ώς άρχηγούς τών θαλασσινών νά μάς προφθάσετε θαλάσσιον δύναμιν, επειδή έφθασεν ό Αιγυπτιακός στόλος καί έχει μας ήδη τρεις ημέρας καθ ’ όλα τά μέρη πλόκον. Μάλιστα τήν ήμέραν τής Άναλήψεως μάς έκανε καί ένα φοβερόν πόλεμον, πλήν χάριτι θεία δέν έβλάφθη ούδείς τών χριστιανών ομο­ γενών. "Ομως επειδή ήμεϊς δέν ε’ίμεθα τόσον δυνατοί κατά τήν θαλάσσιον δύναμιν παρακαλοΰμεν τήν ήμετέραν φιλογένειαν νά μάς βοηθήσετε κατά τήν θαλάσ­ σιον δύναμιν είς αυτήν τήν ώραν, διότι ό Αιγυπτιακός στόλος συνίσταται άπό φρεγάτας τέσσαρας (άπαριθμεΐ τούς τύπους τών πλοίων). Ταΰτα ίδεάζοντες τούς ομογενείς φιλογενεΐς προύχοντας τής νήσου "Υδρας, διά έλεος τοΰ Θεοΰ νά μάς προφθάσετε θαλάσσιον δύναμιν, όσον τάχιστα... Τήν ’ίδια μέρα άπευθύνονται στή Σεβαστή Διοίκησιν γιά νά ζητήσουν βοήθειαν: ΔΓ όνομα καί δι άγάπην Θεοΰ κάμετε έλεος διά ήμάς τούς κατοίκους τής νήσου Κάσου, επειδή καί ή γεναιότης καί μεγαλοψυχία ήμών είναι μέν πρόθυμος, όμως κατά τήν θαλάσσιον δύναμιν παρακαλοΰμεν υμάς νά μάς προφθάσετε. 'Η κυβέρνηση δμως τίποτε! Μόνον έγραφε στήν "Υδρα καί τίς Σπέτσες ν ’ άρματώσουν πλοία καί νά τά στείλουν τό ταχύ, εκείνες δμως, "Υδρα καί Σπέτσες, περίμεναν χρήματα άπό τό δάνειο. 'Η "Υδρα είχε, 345

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα

έπρεπε νά έχει χρήματα άπό τίς εισφορές τών νη­ σιών, άλλά δέν εξόπλισε καί δέν άπέστειλε τίποτα. Μιά δύναμη μέ λίγα πυρπολικά θά μπορούσε ν’ άναχαιτίσει τόν έχθρικό στόλο. 'Η δύναμη δμως αύτή, δέν έγινε δυνατό νά συγκροτηθεί. ’Έτσι οί έκκλήσεις τής Κάσου γιά βοήθεια, γοερές, άπελπισμένες δέν βρήκαν άνταπόκριση. Καί τό νησί, προ­ μαχώνας τοΰ Αιγαίου, έμεινε χωρίς καμιά βοήθεια, στήν τραγική του μοίρα. ’Απρίλιο καί Μάιο τοΰ 1824 συνεχίσθηκαν πυ­ κνά καί πιό συγκεκριμένα τά μηνύματα γιά τόν κίν­ δυνο πού διέτρεχαν τά Ψαρά. ' Ο τουρκικός στόλος έπλεε στό Αιγαίο μεταφέροντας μεγάλη άποβατική δύναμη, ενώ άλλες στρατιωτικές συγκεντρώσεις γίνονταν στή Μικρά ’Ασία. Οί Ψαριανοί οχυρώνουν τό νησί τους καί προσ­ λαμβάνουν ισχυρή φρουρά γιά νά ένισχύσει τήν άμυνά του. Ταυτόχρονα δμως στέλνουν άπανωτές έκκλήσεις, στά νησιά καί τήν κυβέρνηση. Μάταια. Ούτε ή κυβέρνηση ούτε ή "Υδρα θέ­ λησαν νά άντιληφθοΰν τό μέγεθος τοΰ κινδύνου. Περιορίζονταν σέ θερμά παραινετικά γράμματα, όμορφα στή γραφή καί κενά σέ περιεχόμενο, δπου τούς έξόρκιζαν νά μή φανούν κατώτεροι άπό τή φή­ μη τους. 'Η "Υδρα δμως έκανε καί κάτι: υπενθύμισε στά νησιά τήν υποχρέωσή τους γιά τήν πληρωμή τής εισφοράς, πρός άντιμετώπιση τοΰ μεγάλου κιν­ δύνου!

Στήν πρώτη πολιορκία τοΰ Μεσολογγίου τό 1824 ό Μαυροκορδάτος στέλνει απεγνωσμένη έκκλη­ ση βοήθειας στούς 'Υδραίους. "Υστερα στέλνουν παρόμοια έκκληση καί οί Πελοποννήσιοι στήν "Υ­ δρα, ξεσηκωμένοι άπό τόν Μαυροκορδάτο. ’Αλλά καί ό Κολοκοτρώνης έγραψε στίς Σπέτσες. ΈΠελοποννησιακή Γερουσία συγκέντρωσε, μέ πολλή δυσκολία, μερικά χρήματα καί τά έστειλε στήν "Υ­ δρα. Καί τά νησιά κινήθηκαν. 'Ο στόλος τους βοή­ θησε, άνεφοδίασε καί προστάτεψε τό Μεσολόγγι.

Δύσκολα, πολύ πιό δύσκολα τά πράγματα στή δεύτερη πολιορκία τής μαρτυρικής πόλεως, τό 1825. Κραυγή άπογνώσεως φθάνει άπ’ αύτό, πολλές κραυ­ γές. Μιά άπ’ αύτές είναι τοΰ ’Ιακώβου Μάγερ, πού γράφει στήν κυβέρνηση τήν 11η Νοεμβρίου 1825. - Ήμεϊς δέ λιμοκτονοΰμεν άπό ψωμί. Άλλ ’ ώ Θεέ μου! Είναι ποτέ τοΰτο δυνατόν! Θέλει τό πιστεύσει κα­ νείς άρα γε! 'Άν ή Διοίκηση συντίθεται άπό άνθρώπους έχοντας καρδίαν καί σπλάγχνα είς τά στήθη των, άν αυτοί οί άνθρωποι δέν είναι τίγρεις, άς μήν άφήσουν τό Μεσολόγγι νά χαθή. Ή ϋπαρζις τών Χριστιανών ομογενών μας έζαρτάται άπό τήν ϋπαρξιν αύτής τής πόλεως. Δ ι ’ άγάπην τοΰ Θεοΰ λοιπόν καί άμποτε νά άποκτήσετε ό, τι επιθυμείτε, μή λησμονήσετε τό Μεσο­ λόγγι. Δέν είναι καιρός πλέον νά εύχαριστήτε τά πάθη 346

καί νά εξετάζετε ποιος είναι ό Φρανζιζολάτρης καί ποιος ό άγγλεζολάτρης. Άλλ ’ είναι ώρα νά σώσωμεν τήν πατρίδα μας ήμεϊς οί ’ίδιοι δι ’ ημάς αυτούς. ... Έξέπληζε τήν Εύρώπη διά τών κατορθωμάτων του (τό έθνος) άλλ ’ έλύπησαν καί κατεπίκραναν τούς φί­ λους των τά καταραμένα πάθη, τά πάθη λέγομεν τά όποια μάς έφεραν είς τά χείλη τής άβύσσου. ’Άβυσσος τήν οποίαν ήμπορούσαμεν νά άποφύγωμεν άν έλησμονούσαμεν τάς φατρίας, άν έλησμονούσαμεν τό έγώ θέλω καί πρέπει νά γίνω ό καλλίτερος άπό τόν άλ­ λον, άξιώματα τά όποια, διότι είναι ψευδή, μάς έφεραν ολας τάς δυστυχίας. Στίς 2 Δεκεμβρίου (1825), ήμέρα Τετάρτη, γρά­ φει ύποκριτικά ή Γενική Έφημερίς όργανο τής κυβερνήσεως. - Γεναιότατοι θαλασσινοί... ’Ανδρείοι Σπετσιώται, τρέξατε οσον τάχιστα καί ένωθήτε μετά τών άδελφών καί συναγωνιστών σας Υδραίων καί Ψαριανών. »Μήν υπομένετε τά περιπλέη ό εχθρός άτιμώρητος τήν θάλασσαν, άπό τήν όποιαν πολλάκις τόν εκδιώξατε κατησχυμένον... 'Η κατάσταση στήν ήρωική πόλη γίνεται μέρα μέ τή μέρα πιό κρίσιμη, κυρίως άπό τήν έλλειψη εφοδίων. 'Ο Μάγερ γράφει στίς 18 Δεκεμβρίου στόν πρόεδρο τοΰ Έκτελεστικοΰ: πεινώμεν ’Εκλαμπρό­ τατε, στείλτε καράβια. "Ομως ή έκλαμπρότης του, ό πρόεδρος, δέν είχε λεπτά. Στήν "Υδρα γίνεται προσπάθεια γιά συγ­ κέντρωση χρημάτων μέ έρανο, άλλά ό έρανος δέν άποδίδει. ’Αμηχανία καί λύπη στά δυό νησιά καί προ­ πάντων τήν "Υδρα, πού ήθελαν νά συγκροτήσουν τόν άπαιτούμενο γιά τήν περίσταση στόλο, άλλά δέν είχαν τά μέσα. Στό τέλος ναυτική δύναμη έπλευσε στό Μεσολόγγι, άλλά ήταν πολύ μικρή εμπρός στόν ενωμένο τουρκοαιγυπτιακό στόλο, πού είχε περι­ ζώσει άσφυκτικά τήν πόλη. 'Ο Μιαούλης έπεχείρησε τό κατά δύναμη, άλλά δέν μπόρεσε νά άνεφοδιάσει τούς πολιορκημένους. Σέ λίγο οί άφθαστοι αύτοί ήρωες δέν θά ήταν σέ θέση ούτε εκκλήσεις ν’ άπευθύνουν...

III. Περίθαλψη τών παθόντων Φαίνεται πώς ό Άντώνης Οικονόμου πού ξεσή­ κωσε τήν "Υδρα στήν ’Επανάσταση δέν ήταν μόνο άγνός καί θερμός πατριώτης άλλά καί οργανωτικό πνεΰμα. 'Ένα άπό τά μέτρα τά όποια έλαβε ήταν νά ρυθμίσει τίς λείες καί νά έκδώσει προκήρυξη γιά τήν περίθαλψη τών πληγωμένων καί τήν προστα­ σία τών οικογενειών τών παθόντων. ’Ιδού τί έγραφε τό σχετικό ψήφισμα τών κατοί­ κων τής νήσου "Υδρας, τοΰ δημοκρατικοΰ δηλαδή οργάνου διοικήσεως τοΰ νησιού, τό όποιον είχε άντικαταστήσει — προσωρινά, όπως έδειξαν τά

Αυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα μετέπειτα γεγονότα — τό ολιγαρχικό καθεστώς τών Προκρίτων τής "Υδρας. Γίνεται γνωστόν είς όλους τούς τιμιωτάτους καπεταναίους καί ναυτικούς στρατιώτας τής πατρίδος. Αον)........................................................................... Βον) Ή πατρίς θέλει τρέφει τήν φαμίλιαν εκείνου τοΰ στρατιώτου, όποιος πολέμων διά τήν ελευθερίαν τοΰ γένους ήθελεν (ό μή γένοιτο) άποθάνη ή πληγωθή τόσον ώστε νά μήν ήμπορή πλέον νά δουλεύη. Θέλει ομοίως κάμνει ή πατρίς τά έξοδα τής ίατρείας. Ειδικότερα οί νόμοι γι’ αύτό τό ζήτημα, μέ χρονολογία 16 Μαΐου 1821, έγραφαν. - "Οποιος πολεμά διά τήν πίστιν καί ελευθερίαν τής πα­ τρίδος καί τοΰ γένους, θέλει λάβει άπό τόν Θεόν αιώνιον δόξαν καί άμαράντινον στέφανον όμως είναι δίκαιον καί εδώ εις τόν κόσμον νά τιμάται καί ν ’ άντιπληρώνεταν διά τοϋτο άποφασίξομεν μέ τήν βούλλαν τοΰ κοινοΰ τούς άκολούθους νόμους. Αον) Άπό τήν σήμερον καί είς τό εξής όποιος συμ­ πατριώτης ήθελεν (δ μή γένοιτο) θανατωθή είς τόν πό­ λεμον όποΰ κάνομεν έναντίον είς τούς Αγαρηνούς, ή φαμίλια του έχει νά τρέφεται άπό τήν κάσαν τής πατρί­ δος, έν όσω ή χηρευμένη αύτοΰ γυνή μένει άνύπανδρος, καί τό όνομά του έχει νά μνημονευθή παρρησία είς όλας τάς εκκλησίας. Άν πληγωθή είς τόν πόλεμον, έχει νά ιατρεύεται μέ έξοδα τής κοινής κάσας τής πατρίδος- καί άν (ό μή γένοιτο) σακατευθή καί δέν είναι πλέον είς κατάστασιν νά δουλεύη, ή φαμίλια του έχει ομοίως νά τρέ­ φεται μέ έξοδα τής κοινής κάσας. Ή πατρίς θέλει δώ­ σει καί είς τά άρσενικά του παιδιά έν γράμμα άποδεικτικόν τής πατρικής άνδραγαθίας. Βον) Άν εκείνος, όπου ήθελε θανατωθή είς τόν πόλεμον, έχει πατέρα καί μητέρα, οί γονείς αύτοΰ έχουν νά τρέφωνται μέ έξοδα τής κοινής κάσας. Γον) Κάθε χρόνον θέλει γίνεται τήν τρίτην Κυριακήν τής Μεγάλης Τεσσαρακοστής μνημόσυνον είς τήν εκ­ κλησίαν τοΰ μοναστηριού μέ τόν άρχιερέα καί όλους τούς ιερείς διά τούς άποθανόντας εις τόν πόλεμον. Δον) "Οποιος πιασθή καί φανερωθή προδότης καί επίβουλος τής πατρίδος, ν ’ άναθεματίξεται έκκλησιαστικώς καί νά κατατρέχεται ώς άσεβής καί εχθρός τής πατρίδος. Εον) Κάθε καπετάνιος νά γράφη τό όνομα εκείνου τοΰ ναύτου, ό όποιος ήθελε κάμει κανένα ήρωϊκόν έργον ή είς τήν ξηράν ή είς τήν θάλασσαν, καί ή πατρίς νά δίδη είς εκείνον τόν ναύτην αποδεικτικόν τοΰ ήρωϊσμοΰ του, ύπογεγραμμένον άπό τόν καπιτάνον καί βουλλωμένον μέ τήν βούλαν τοΰ κοινοΰ, διά νά παρρησιασθή μίαν ημέρα εις τόν ορθόδοξον βασιλέα μας καί νά λάβη τήν πρέπουσαν τιμήν καί δόξαν. Οί άνωτέρω νόμοι έχουν νά άπεράσουν είς τόν κώ­ δικα τής πατρίδος. "Υδρα 16 Μαΐου 1821 (Σ) Οί κάτοικοι τής νήσου "Υδρας Γ. Τρίπος καγκελάριος

Οί Σπετσιώτες είχαν θεσμοθετήσει σχετική διά­ ταξη πριν άπό τούς ' Υδραίους. Στό νόμο περί λειών, τής 22ας ’Απριλίου 1821, τό πέμπτο άρθρο (Εον) όριζε έπί λέξει τά έξης. Εον) Όφείλουσα ή Πατρίς ν’ άντιβραβεύη τόν συμπολίτην, οστις ήθελε πάθει μαχόμενος είς τό ιερόν τοϋτο στάδιον, κρίνομεν δίκαιον νά ξωοτρέφεται διά βίου άπό τό κοινόν ταμεϊον καί άν θανατωθή, νά τρέ­ φεται διά κοινών εξόδων ή ορφανή οικογένεια του, καταγράφεται είς τόν κώδικα τής πολιτείας τό όνομα ενός έκάστου, διά νά μακαρίζεται άπό τάς έπερχόμενας γενεάς καί νά τιμώνται οί τούτων άπόγονοι. ’Αλλά καί οί Ψαριανοί δέν παραμέλησαν τό ζή­ τημα. Παρόμοιον κανονισμόν, σημειώνει ό Κ. Νι­ κόδημος, έψήφισαν καί οί Ψαριανοί. - Άναλογιζόμενοι οί Ψαριανοί, τό μέγα έργον τής έπαναστάσεως καί τά έξοδα τοΰ πολέμου... έψήφισαν νό­ μους διά τήν διανομήν τών λειών, ήτοι τό έν τρίτον νά λαμβάνη ή κοινότης, έν έτερον τά πλοία καί τό τελευταϊον τά πληρώματα. Έκανόνισαν καί άλλα ινα έχωσι πόρους διά τά έξοδα τοΰ πολέμου καί έσύστησαν τα­ μεϊον τακτικόν τής κοινότητας. Έψήφισαν συγχρό­ νως καί ετέρους νόμους άμειβών καί συντάξεων διά τούς άνδραγαθήσαντας, άκρωτηριασθησομένους καί άποκατασταθέντας άνικάνους καί διά τάς χήρας καί ορ­ φανά τών πεσόντων, ών τά ονόματα θά μνημονεύωνται είς τάς εκκλησίας. Οί νόμοι ουτοι καί αί προκηρύξεις άπωλέσθησαν έπί τής καταστροφής τών Ψαρών. ('Υπό­ μνημα περί τής νήσου Ψαρών, βιβλ. 297). Μέριμνα έπίσης έπαιρναν οί "Ελληνες γιά τούς άνδρες, οί όποιοι έπρόκειτο νά άποτελέσουν τό πλήρωμα ενός πυρπολικού πλοίου. ’Έτσι πριν άπό τήν έπιχείρηση έδιναν συνήθως μιά γραπτή καί επί­ σημη ύπόσχεση γιά τή μεταθανάτια φροντίδα τοϋ έθνους. "Ενα τέτοιο κείμενο καταχωρεί ό Κόκκινος στήν ιστορία του (βιβλ. 233, τ Δ', σελ. 424). Πιστοποιοΰμεν ήμεϊς οί κάτωθι υπογεγραμμένοι Ναύαρχοι τών τριών νήσων "Υδρας, Σπετσών καί Ψα­ ρών ότι επειδή ό Γεώργης Άγιοπετρίτης Μωράϊτης άπό καλήν του προαίρεσιν είσέβη είς έν μπουρλότον, οστις υπόσχεται καί δίδει λόγον τής τιμής νά θυσιασθή είς τούτον τόν ιερόν άγώνα καί εάν ό Θεός εύδοκήση καί λάβη έργον τό πράγμα καί καή κανένα άπό τά εχθρι­ κά πλοία, θέλει λάβει βραβεϊον άπό τό έθνος εάν καί γλυτώση τήν ζωήν του είς δέ έξαιναντίας καί θυσιασθή νά είναι ή φαμελία του, τόσον ή γυνή του δύο του άρσενι­ κά καί δύο θηλυκά, όπου εύρίσκωνται είς "Υδραν, νά είναι είς έπίσκεψιν τοΰ έθνους όσο ζοΰν. Καί εις ένδειξιν έδώσαμεν τήν παρούσαν μας είς χεϊρας του ύπογράφοντες την ίδιοχείρως. 8 Μαΐου 1822 έκ τοΰ 'Ελληνικού στόλου κατά τά Ψαρά. Άνδρέας Βώκου Νικολής ’Αποστολής ’Ιωάννης Βούλγαρης Λάζαρος Λαλεχός

347

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα

'Η παραλαβή τοΰ καινούριου ατμήλατου πλοίου Καρτερία μέ τό ανάμεικτο πλήρωμα, τό όποιον είχε καί ξένους υπηκόους δημιουργεί καινούριες υπο­ χρεώσεις, μιά άπό τίς όποιες είναι ή πρόνοια τών Εύρωπαίων ναυτών. Σχετικά λοιπόν διαβάζομεν στή Γενική ’Εφημερίδα (τοΰ Ναυπλίου) τής 11ης Σεπτεμβρίου 1826, ήμέρα Σάββατο. Ή Διοκητική ’Επιτροπή τής 'Ελλάδος (σημ. πρό­ κειται ούσιαστικά περί τής κυβερνήσεως), επειδή διά τήν άδηλον τύχην τοΰ πολέμου είναι επόμενον εις τάς κατά τοΰ έχθροΰ ναυμαχίας νά δυστυχώσι καί τινες τών έν τώ άτμοκινήτω Η ΚΑΡΤΕΡΙΑ ναυτών Εύρω­ παίων, γινόμενοι άνίκανοι καί επειδή ή Διοίκησιςχρεωστεΐ δι ’ ευγνωμοσύνην ν ’ άνταμείψη τούς άνικάνους, θεσπίζει. Λ ' Προσδιορίζεται ετήσιος ανταμοιβή διά βίου τάλληρα εκατόν είς έκαστον τών έν τή Καρτερία ναυ­ τών Εύρωπαίων, δστις ήθελε δυστυχήσει γινόμενος ανίκανος. Β ' Τό παρόν θέσπισμα νά δημοσιευθή διά τοΰ τύπου. ’Εν Ναυπλίω 6 Σεπτεμβρίου 1826 ' Ο Πρόεδρος Τά Μέλη Α. Ζαήμης Α.Χ.Χ. ’Αναργύρου, Δ. Τσαμαδός Π. Μαυρομιχάλης, Γ. Σισίνης 'Η Τρίτη ’Εθνική Συνέλευσις τών 'Ελλήνωνέξέδωσε τό ψήφισμα Η (χρονολογία 5 ’Απριλίου 1827), τό όποιον έπρόβλεπε τήν παροχή συντάξεως στίς χήρες καί τά ορφανά, τήν περίθαλψη καί συνταξιοδότηση τών αναπήρων, καθώς καί τήν άνταμοιβή έκείνων, πού αρίστευαν. Τήν πολιτική τής προνοίας γιά τά θύματα τοΰ πολέμου συνεχίζει, όπως είναι επόμενο καί ό Καποδίστριας. ’Έχομε γι’ αύτό συγκεκριμένες μαρτυρίες άπό δημοσιεύματα τής Γενικής ’Εφημερίδας, ή όποια έπεΐχε περίπου τή θέση τής σημερινής ’Εφη­ μερίδας τής Κυβερνήσεως. Γράφει λοιπόν ή Γεν. Εφημερίς.

24 ’Οκτωβρίου 1828 Έχων ύπ ’ διμιν τήν ύπ ’ άριθ. 1885 άναφοράν τοΰ επί τών Ναυτικών μέλους τοΰ Γενικού Φροντιστηρίου, δι ’ ής γίνεται λόγος περί τοΰ ύπέρ πατρίδος ένδόζως πεσόντος κατά τήν είς τόν Άμβρακικόν έίσπλευσιν Ανδρέα Κωφού, διοικητοΰ τής Κανονιοφόρου BA ΥΑΡΙΑ διατάττει Έκ τοΰ μηνιαίου μισθού τοΰ Μακαρίτου εις 10 δί­ στηλα τά δύο τρίτα ήτοι γρόσια εκατόν θέλουν δίδεσθαι μηνιαίως είς τήν μητέρα καί τήν σύζυγόν του. Πόρος 20 ’Οκτωβρίου 1828 30 Μαΐου 1828 'Ο υποπλοίαρχος Άνδρέας Παπά Πάνου έπεσε μαχόμενος καρτεροψύχως ύπέρ πίστεως καί πατρίδος τήν 11 Μαΐου. ' Ο ’Αρχηγός τής ναυτικής Μοίρας κ. "Αστιγζ άποδίδει είς τήν μνήμην τού πατριώτου τούτου 348

άνηκούστους έπαίνους. Άφησεν γονείς προβεβηκότες καί δύο άδελφάς άνυπάνδρους. Τούτων χάριν ή κυβέρνησις προθυμουμένη παραγγέλλει: Τό ήμισυ τού μισθού συμποσούμενου είς 14 τάλ­ ληρα νά έζακολουθή νά πληρώνεται άπό τό φροντιστήριον είς τούς γονείς του κατά μήνα. Αί άδελφαί του τόν καιρό τής υπανδρείας των θέλουν λάβει δείγμα τι τής εύνοιας τής κυβερνήσεως πρός αύτάς. (Σημ. έφονεύθη στήν έπιχείρηση τοΰ Αίτωλικοΰ, όπου τραυματί­ στηκε καί ό "Αστιγξ). 17 Νοεμβρίου 1828 Ό Κυβερνήτης λαβών ύπ ’ δψιν τήν ύπ ’ άριθ. 2125 άναφοράν τής Ναυτικής ' Υπηρεσίας, δι ’ ής εκθέτει τά περί τού Μιχάλη Άνδρέα Μελέτη Ψαριανού, φονευθέντος είς τήν περί τήν Χίον μάχην διατάττει. Τό έν τρίτον τοΰ μισθού τοΰ μακαρίτου, συμποσούμενον είς γρόσια είκοσι πέντε, Άρ. 25 θέλει δίδε­ ται μηνιαίως είς τήν χήραν αδελφήν καί άνεψιάν του... (βλ. καί άνθ. 93). "Ολα αυτά βέβαια ήταν, γιά τούς παθόντες, μετα­ θανάτια μέριμνα, τήν όποια ορθά θεσμοθέτησαν καί τά τρία νησιά γιά λόγους κοινωνικούς άλλά καί στρατιωτικούς. ’Έπρεπε ό άνδρας, πού πάλευε μέ τόν εχθρό καί τό θάνατο, νά ξέρει ότι σάν έφευγε κείνος άπό τή ζωή κάποιος θά φρόντιζε τούς δι­ κούς του. "Οσο γιά τόν ’ίδιο, όσο ζοΰσε, λίγη έπρεπε νά περιμένει βοήθεια. 'Υγειονομική υπηρεσία καί νοσοκομειακή περίθαλψη δένύπήρχαν. Οί 'Έλληνες τούς έλαφρά τραυματισμένους τούς έπέδεναν έπί τόπου πρόχειρα καί μετά τούς μετέφεραν στούς κοντινούς προμαχώνες γιά τήν άσφάλεια τής ζωής τους καί τήν καλυτέρα περίθαλψη. Τούς βαριά όμως τραυματισμένους, τούς όποιους δέν μποροΰσαν νά μετακινήσουν, πρώτα τούς άσπάζονταν καί μετά τούς έκοβαν τό κεφάλι γιά νά μήν πέσουν στά χέρια τών Τούρκων, όπου θά γνώριζαν τόν έξευτελισμό καί τήν ταπείνωση. Προπάντων, δταν έπρόκειτο γιά καπεταναίους, πού τίς κεφαλές τους τίς έστελναν στό σουλτάνο, σάν γέρας τής νίκης τους. Αύτό γιά τήν ξηρά. Κάτι παρόμοιο πρέπει νά γινόταν στά καράβια, όπου άνάλογα μέ τήν περί­ σταση παρουσιαζόταν ή κατάσταση κάποτε καλύ­ τερη. Καλύτερη, γιατί ύπήρχε πάντα ένα μέσο — τό πλοίο — μέ τό όποιο, άν τό έπέτρεπαν οί ναυτικές έπιχειρήσεις, μποροΰσε νά διακομισθεΐ ό πληγω­ μένος ή άρρωστος στό νησί του ή στό πιό κοντινό νησί. Έκεϊ θά μποροΰσε νά βρει περίθαλψη. Τοΰτο όμως δημιουργοΰσε προβλήματα στούς διοικητές τών μοιρών, οί όποιοι άναγκάζονταν νά έγκαταλείπουν μέ ένα ή περισσότερα πλοία τόν πόλεμο, γιά νά μεταφέρουν τόν άσθενή ή τούς άσθενεΐς στό νησί τους. Γιά τό σημείο αύτό έχομε συγκεκριμένη μαρτυ­

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα

ρία άπό τό 'Ημερολόγιο τοϋ Γεωργ. Σαχτούρη, μέ χρονολογία 8 ’Ιουλίου 1824, ήμέρα Τρίτη. - Έπικρατούσης της γαλήνης έζημερώθημεν εις τό αυτό μέρος. Βλέπομεν νά πλησιάζη ό κπ. Λάζαρος Παναγιότας (ούτος έλαβόθη καιρίως έζω εις τά Ψαρά άπό τούς έν τοϊς όσπητίοις Τούρκους καί μάς είπαν οτι πηγαίνει είς τήν "Υδραν διά νά εύγάλουν τόν κπ. νά ίατρευθή). Δυστυχία! Είναι τώ δντι άξιον λύπης νά βλέπη τινάς ένα ολόκληρον στόλον άπό 50 πλοία χωρίς νά έχη ένα ιατρόν καθώς πρέπει. Διά τήν αυτήν αιτίαν ήναγκάσθημεν πρό τινων ήμερών νά έγκαταλείψωμεν στανικώς τόν στόλον καί νά ύπάγωμεν εις Τήνον. Σή­ μερον άλλο πλοϊον έκαμε τό ίδιον καί αύριον άλλο. Οϋτω ό στόλος μένει άδύνατος καί ανίκανος νά τρέζη κατά τοΰ εχθρού εις τήν περίστασιν. 'Η άγρια σκληρότητα μέ τήν οποία διεξαγόταν ό ’Αγώνας του ’21 καί οί άναπότρεπτες μεταβολές στήν τύχη τοϋ πολέμου δημιουργούσαν συχνά μι­ κρό ή μεγάλο πλήθος ανθρώπων — άνδρών, γυναι­ κών καί παιδιών — πού σέρνονταν στήν αιχμαλω­ σία. Τούς άνδρες έπερίμενε τό μαχαίρι τοΰ έχθροΰ, τίς γυναίκες καί τά παιδιά τά σκλαβοπάζαρα τής ’Αφρικής καί τής ’Ασίας. Κρατούσαν συνήθως καί οί δυό άντίπαλοι τούς ριζάληδες δηλαδή τούς άξιωματούχους καί γενικά έκείνους γιά τούς όποιους προσδοκούσαν νά είσπράξουν λύτρα ή νά τούς ανταλλάξουν μέ δικούς τους πού είχαν πέσει στήν αιχμαλωσία. 'Η άπελευθέρωση όμως τών 'Ελλήνων αιχμα­ λώτων μέ πληρωμή λύτρων ήταν κάτι δύσκολο καί συχνά άνέφικτο, γιατί έλειπαν τά χρηματικά μέσα. Καί δέν υπήρχε σ’ αύτό τό θέμα καμιά οργάνωση. "Ο,τι γινόταν, γινόταν κατά τή κρίση καί τή θέληση τοΰ τοπικού άγωνιστή καί άνάλογα μέ τίς περιστά­ σεις. ’Άν έρχονταν άπό τίς φιλελληνικές οργανώ­ σεις τοΰ έξωτερικοΰ χρήματα γι’ αύτόν τό σκοπό, όπως έγινε μετά τό Μεσολόγγι, τά χρησιμοποιού­ σαν όπως καί όταν μπορούσαν. ’Ιδιαίτερη έμφαση πήρε τό θέμα τών αιχμαλώτων κατά τήν άποχώρηση τοΰ Ίμβραήμ άπό τήν Πελο­ πόννησο καί μέ τίς συμφωνίες πού έγιναν γι’ αύτόν τό σκοπό. Γιά τό θέμα όμως αύτό γίνεται λόγος στό κείμενο μέ τόν τίτλο Άποχώρηση τοΰ Ίμβραήμ. (8, Η). Κλείνοντας τή στοιχειώδη αύτή επισκόπηση γιά τήν περίθαλψη τών παθόντων σημειώνομε, μέ έπιφύλαξη, ότι σύμφωνα μέ διάφορες έκτιμήσεις (Βλ. καί Ε. Ρόζου: Οί Νησιώτες τοΰ Αιγαίου στόν ’Αγώνα Βιβλ. 328) στόν πόλεμο τής άνεξαρτησίας οί ναυτικές άπώλειες ήταν: 41.250 νεκροί, 17.600 άσθενεΐς καί τραυματίες καί 21.250 άπαχθέντες καί έξαφανισθέντες. Ειδικότερα είχαν: 'Η 'Ύδρα: άσθενεΐς 150 άπαχθέντες 50 νεκρούς 650 Σπέτσες: άσθενεΐς 100 άπαχθέντες 50 νεκρούς 500

Ψαρά: άσθενεΐς 100 άπαχθέντες 3000 νεκρούς 5000 Κάσος: άσθενεΐς 100 άπαχθέντες 2000 νεκρούς 500 Διακόσιες έξάλλου χιλιάδες άτομα έγιναν πρόσ­ φυγες.

IV. Πληροφορίες Πολύτιμες στό θέμα αύτό λεπτομέρειες μάς προ­ σφέρουν τά διάφορα άρχεΐα του ’Αγώνα καί συγ­ γραφές όπως τοΰ Ά.Χ" ’Αναργύρου (τά Σπετσιώ­ τικα), τών Ίω. Όρλάνδου καί Ά. Λουριώτη (’Α­ πολογία), ’Αν. Όρλάνδου (τά Ναυτικά), ή 'Ιστο­ ρία τής νήσου 'Ύδρας τοΰ Ά. Λιγνοΰ καί, άπό τούς νεωτέρους, τά έργα τοΰ Τρύφ. Κωνσταντινίδη καί τοΰ Κυρ. Σιμοπούλου. (Βιβλ. 371, 303α, 302, 262, 255, 164, 334). ' Ο Κ. Σιμόπουλος σημειώνει ότι οί νησιώτες καί οί κάτοικοι τών παραλίων, ήδη άπό τό 17ον αιώνα είχαν ιδρύσει στίς άκτές παρατηρητήρια, πού λέ­ γονταν βίγλες, μεροβίγλια καί νυχτοβίγλια. Καί τοΰτο γιά τήν έπαγρύπνηση άπό τόν κίνδυνο τών πειρατών. Παραθέτει δέ άπόσπασμα άπό τό βιβλίο τοΰ Γκυγιέ ντέ λά Γκυγιετιέρ, Athenes ancienne et nouvelle (βιβλ. 1228). - Πάνω σ ’ έναν απόκρημνο βράχο τής πειράίκής άκτής, σημειώνει ό Γάλλος συγγραφέας, υπάρχει παλαιός πύργος ή φανός. Οί Αθηναίοι τόν ονομάζουν Πύργο καί οί Ιταλοί Torre di Fuoco. Οί μόνοι κάτοικοι τοΰ Πειραιά είναι δυό φτωχοί "Ελληνες φύλακες τοΰ πύρ­ γου, πού έχουν τοποθετηθεί έκεϊ γιά νά έπισημαίνουν τήν έμφάνιση πειρατών. Τήν ήμέρα υψώνουν μικρή σημαία, όταν διακρίνουν πλοίο καί τό βράδυ ανάβουν φωτιά. Αύτή ή φωτιά καίει δλη τή νύχτα Στήν άκτή άνά λεύγα υπάρχει παρόμοιος πύργος, μέ δυό φύλακες. » "Οποιος άνακαλύψει πειρατικό πλοίο ρίχνει άναμμένα δαυλιά άπό τόν πύργο γιά νά ειδοποιήσει τούς γειτονικούς βιγλάτορες κι αύτοί μέ τή σειρά τους κά­ νουν τό ίδιο. Μόλις δοθεί αύτό τό σύνθημα, ολοι οί κά­ τοικοι τής περιοχής τρέχουν στά όπλα καί ή είδηση μεταδίδεται άπό στόμα σέ στόμα, ώσπου νά μάθουν ποιος πύργος έδωσε πρώτος τό μήνυμα, γιά νά σπεύσουν σ’ αύτό τό σημείο. Άν δέν έμφανισθεϊ πειρατικό πλοίο, ή φωτιά καίει κανονικά, γιά νά βλέπουν οί κουρ­ σάροι πώς ή άκτή φρουρεϊται καλά Τέτοια παρατηρητήρια λειτουργοΰσαν πριν άπ’ τόν ’Αγώνα σέ πολλά νησιά, όπως στήν 'Ύδρα, τά Ψαρά καί τίς Σπέτσες καί εξακολουθούσαν νά λέγονται βίγλες καί οί φύλακες βιγλάτορες ή βιγλάρηδες. Κατά τόν πόλεμο τής ’Ανεξαρτησίας συστήθηκαν καί σ’ άλλα μέρη, στόν Καφηρέα, τό Μαλέα, τήν Παραπόλα καί αλλού. Πρέπει μάλιστα νά σημειώσουμε ότι ή Προσωρινή Διοίκηση τής Ελλάδος απαρχής καί συγκεκριμένα τόν ’Ιανουά­ ριο τοΰ 1822 άπηύθυνε πρός όλα τά νησιά καί παρά­ λια εγκύκλιο πού τόνιζε τήν άνάγκη όπως άπό ώρας είς ώραν πληροφορείται τά κινήματα τών έχθρών. Καί

349

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα ζητούσε όλων τή συνδρομή καί ιδιαίτερα τών νη­ σιών. Κάθε ακτή ή παραλία ήταν ένα μάτι άνοικτό στό πέλαγος, όπου παρακολουθούσε κάθε κίνηση καί τή μεταβίβαζε είτε στήν 'Ύδρα, πού άποτελοΰσε τό ναυτικό άρχηγεΐο τοΰ ’Αγώνα είτε στήν Κεντρι­ κή Διοίκηση. 'Η μεταβίβαση γινόταν μέ κάθε δυ­ νατό μέσο, μέ πλοιάρια ή πεζούς, μέ ταξιδιώτες στό πλησιέστερο κέντρο ή μέ περαστικά καράβια. Πλη­ ροφορίες συγκέντρωναν οί νησιώτες καί έπιθαλάσσιοι άπό τά ξένα κυρίως καράβια πού κατέπλεαν στό λιμάνι τους καί άπό τούς έπιβάτες τους (άνθ. 94). Σέ πολλά λιμάνια ή περάσματα χρειάζονταν οί ξέ­ νοι πλοηγούς κι αύτοί — πού ήταν κατά κανόνα "Ελληνες — έπιβαίνοντας στό ύπό πλοήγηση πλοίο καί συναντώντας τόν πλοίαρχο ή κυβερνήτη τοΰ πλοίου, κατέβαλλαν κάθε προσπάθεια νά συγκο­ μίσουν στοιχεία καί ειδήσεις, προβλέψεις έστω καί υποθέσεις γιά τίς κινήσεις τοΰ έχθροΰ καί τά σχέ­ διά του, γιά τή δύναμή του καί τήν κατάσταση τών πληρωμάτων του. Σχετικά σημειώνει ό Ά. Λιγνός στήν 'Ιστορία τής Νήσου Ύδρας (βιβλ.263, τ. Β', σελ. 167, σημ. 1) δτι τά δυό νησιά "Υδρα καί Σπέτσες πρώτα αυτά έμάθαιναν τήν έξοδο τοΰ τουρκικού στόλου, γιατί είχαν πράκτορες σ’ δλα τά νησιά τοΰ Αιγαίου, τούς έφορους πού έγκατέστησε ό Ύψηλάντης. Οί πρά­ κτορες αύτοί δέν έγνώριζαν παρά δ,τι έβλεπαν καί αύτό άνήγγελλαν. Σημαντικό όργανο γιά τή συγκέντρωση πληρο­ φοριών ήταν ή ακοίμητη καί πανταχοΰ παρούσα θαλασσινή δύναμη τοΰ ραγιά (άνθ. 95), πολεμική καί μή, δηλαδή τά πολεμικά, τά καταδρομικά, κυ­ ρίως όμως τ’ άνιχνευτικά μπριγκαντίνια, τά λεγά­ μενα βαρδακόστες ή βάρδιες (άνθ. 96, 97). Τ’ άνιχνευ­ τικά αύτά στέλνονταν γιά περιπολία καί άνίχνευση στά πιό νευραλγικά σημεία τών γύρω θαλασσών, όπως στίς προσβάσεις τών Δαρδανελλίων καί τής 'Αλικαρνασσού, στά στενά τοΰ Καφηρέα καί τής Κάσου καί στό πέρασμα τοΰ Μαλέα. Ένεργοΰσαν συνήθως κατά ζεύγη (de conserve, γι’ αύτό λέγον­ ταν καί κονσέρβες ή κονσέρβες). ΤΗταν συνήθως δυό, γιά νά παραμένει πάντοτε τό ένα στή θέση του, στόν τομέα τής περιπολίας του, όταν τό άλλο μετέ­ φερε τίς συγκεντρωθεΐσες πληροφορίες στό κέντρο ή παρακολουθούσε καί καταδίωκε τό έχθρικό ή τό ύποπτο ούδέτερο πλοίο. Πιό άποτελεσματικά όμως άπό τ’ άνιχνευτικά άσκοΰσαν τήν έπαγρύπνηση τά πολεμικά καί τά καταδρομικά, τά όποια έκιάμαραν γιά νά βιζιτάρουν, καλοΰσαν δηλαδή γιά νηοψία ή έπίσκεψη κάθε πλοίο πού συναντούσαν. Κατά τήν έπίσκεψη έξέταζαν τά ναυτιλιακά έγγραφα τοΰ πλοίου, τά όποια κατά κανόνα ήταν πλαστά στά πλοία πού παραβίαζαν τήν ουδετερό­ 350

τητα καί μίσθωναν τίς υπηρεσίες τους στόν Τοΰρκο ή τό σατράπη τής Αίγύπτου. "Ολα τά τρανσπόρτα πού συνόδεψαν τήν έκστρατευτική δύναμη τοΰ Ίμβραήμ στό Μόριά καί άνήκαν στούς Ευρω­ παίους, είχαν πλαστά έγγραφα (άνθ. 98). Γι’ αύτό οί "Ελληνες προχωροΰσαν στήν έξέταση τοΰ φορτίου καί στόν έλεγχο τών προσώπων πού έπέβαιναν. ’Εξέταζαν προπάντων τούς ταχυδρομικούς σάκους (πού τούς έλεγαν πακέτα) καί μποροΰσαν άπ’ αυ­ τούς ν’ άποκομίσουν πολύτιμες γιά τόν ’Αγώνα πληροφορίες. Φυσικά τό έργο τοΰτο ήταν δύσκολο καί δέν μποροΰσε νά έφαρμοσθεϊ σ’ όλους κατά τόν ’ίδιο τρόπο. Τά έμπορικά πλοία τών Δυνάμεων ταξίδευαν συνήθως μέ τή συνοδεία πολεμικού καί γινόταν προβληματική ή έπίσκεψή τους. ’Από τό άλλο μέ­ ρος πολλά καταδρομικά, παρερμηνεύοντας άπό συμφέρον τό ρόλο τους, ένδιαφέρονταν περσότερο γιά τή λεία πού μποροΰσαν νά άποκομίσουν καί λι­ γότερο γιά τή νηοψία καί τή συγκέντρωση πληρο­ φοριών. "Ελληνες έγκατεστημένοι σέ ζωτικά κέντρα τοΰ έξωτερικοΰ, όπως στό Παρίσι, τή Μασσαλία, Τερ­ γέστη, Βιέννη, Κέρκυρα, Θεσσαλονίκη, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη καί ’Αλεξάνδρεια, άλλά καί σημαντικοί φιλέλληνες έγραφαν άπό κεΐ συχνά στούς Υδραίους ή τά μέλη τής κυβερνήσεως, στέλ­ νοντας πληροφορίες, σχόλια καί συμβουλές, πού καθοδηγοΰσαν τούς "Ελληνες στόν ’Αγώνα τους. Τέτοιοι πληροφοριοδότες άναφέρονται ό μητρο­ πολίτης Πεισών ’Ιγνάτιος, ό Κοραής, ό Έυνάρδος, οί Όρλάνδος καί Λουριώτης πού πήγαν καί έμει­ ναν στό Λονδίνο γιά τή σύναψη δανείου καί τήν παραγγελία τών άτμοκινήτων. ’Έμποροι έπίσης ξένοι ή 'Έλληνες μέ ξένην υπηκοότητα πού βρίσκονταν στά μεγάλα κέντρα ’Αλεξάνδρεια, Σμύρνη, Θεσσαλονίκη, Κωνσταντι­ νούπολη ή άκόμη διορισμένοι έπί τοΰτο πράκτο­ ρες συγκέντρωναν κάθε πληροφορία, διάβαζαν τόν ξένο τύπο, έπαιρναν λόγια άπό πρόσωπα πού μπο­ ροΰσαν νά γνωρίζουν ή νά έχουν κάποια γνώμη καί τό προϊόν άπό τή συγκομιδή αύτή τό μεταβίβαζαν στό άρχηγεΐο τοΰ ’Αγώνα, συνήθως άνώνυμα. 'H μεταβίβαση γινόταν, άνάλογα μέ τίς περι­ στάσεις, προφορικά καί συνηθέστερα γραπτά μέ έμπορικά πλοία, πού έφεραν ξένη σημαία ή μέ φί­ λους των πού ταξίδευαν μέ ξένα πλοία. ’Έτσι έφθα­ ναν στήν "Υδρα ή τήν κυβέρνηση δελτία πληρο­ φοριών, μέ χαρακτηριστικό σύμβολο τή χρονολο­ γία μόνο. Τέτοια δελτία μέ πολύτιμα στοιχεία βρί­ σκονται πολλά στά άρχεϊα τοΰ ’Αγώνα. ’Ενδεικτικά σημειώνομε άπό τό ’Αρχείο "Υδρας (βιβλ. 524, τ. Α', σελ. 281) απόσπασμα Δελτίου Πλη­ ροφοριών, μέ χρονολογία 8 ’Ιουλίου 1824 καί έπικεφαλίδα Είδησις πρός τά 'Ελληνικά ένδοξα πλοία.

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα

- Πρός έίδησίν σας οτι τά πολεμικά εχθρικά καράβια, οπού τήν προχθές άνεχώρησαν άπό τόν λιμένα μας είναι 53, τά δέ ευρωπαϊκά (ήγουν τρανσπόρτα) τά όποια είναι νουμεράτα είς τό μέρος τής πρύμνης είναι άπό 1 έως 92 καί είναι ομοίως 61 καράβια τρανσπόρτα τούρ­ κικα. Ό κύριος σκοπός των είναι νά άπεράσουν άπό τήν Κρήτην διά νά άσηκώσουν 5 ή 6 χιλιάδας στρά­ τευμα άπ ’ έκεϊ άρβανίτικον εις άλλα καράβια έχθρικά όπου εύρίσκονται έκεϊ έτοιμα, τό όποιον στράτευμα θέλει χρησιμεύσει άποτελεσματικά διά νά κάμη ντισμπάρκον είς τήν 'Ύδραν άπό τό μέρος τοϋ πονέντε... (Σ’ αυτό τό ΰφος συνεχίζεται τό δελτίο, σέ 600 ακόμη λέξεις, περίπου). Γενικά τό δίκτυο άπό πληροφοριοδότες στάθη­ κε πολύτιμος συναρωγός στήν ελληνική προσπά­ θεια. Φαίνεται δέ ότι κορυφαίος πληροφοριοδότης τών Ελλήνων ήταν ό φιλέλληνας A. Giusti, στήν ’Αλεξάνδρεια — πιθανόν "Ελληνας, μέ ιταλικό όνομα — πού στέλνει τά μηνύματα ή τίς εκθέσεις του, άλλοτε ανώνυμα καί άλλοτε μέ τό όνομά του (άνθ. 99). Βλέπει κανείς στίς έκθέσεις αυτές θερμό ένδιαφέρον γιά τήν ελληνική ύπόθεση, παρατηρη­ τικότητα στά όσα συμβαίνουν γύρω του στήν ’Αλε­ ξάνδρεια καί σώφρονα κρίση. Χάρη στίς εκθέσεις Giusti, όπως φαίνεται καί άπό τό παραπάνω άπόσπασμά του, γνώριζαν οί "Ελληνες τίς κινήσεις τών ναυτικών μοιρών τοΰ Μωχάμετ Άλυ, πριν εκείνες ξεκινήσουν ή έστω πριν φθάσουν στό μέτωπο τοΰ Αιγαίου. ’Από τό άλλο μέρος είναι άξιοσημείωτο ότι άπό εύχαρίστηση ή ύπερβολικό ζήλο δημοσίευαν πολ­ λές φορές τίς πληροφορίες αυτές τά 'ΕλληνικάΧρο­ νικά τοΰ Μεσολογγίου ή ό Φίλος τοΰ Νόμου στήν "Υδρα καί τοΰτο ζήμιωνε τήν κατασκοπευτική προ­ σπάθεια τών 'Ελλήνων, γιατί μάθαινε ό Τοΰρκος ότι υπήρχαν πράκτορες στό έδαφος του καί φυσικό ήταν νά φυλάγεται. Τί χρήση γινόταν όλης αύτής τής συγκομιδής; Καί τί άξιολόγηση; Δέν πρέπει βέβαια νά περιμέ­ νουμε οργανωμένη ύπηρεσία πληροφοριών στό κέντρον δηλαδή τήν κυβέρνηση ή στό άρχηγεΐον τοΰ ναυτικοΰ άγώνος, τήν "Υδρα. Τό πρώτο πού έ­ καναν ήταν νά τίς μεταδίδουν τό συντομότερο στά άλλα ναυτικά νησιά (βλ. καί άνθ. 100,101,102) καί λοι­ πούς ένδιαφερομένους, προπάντων δέ στούς ναυ­ τικούς μοιράρχους καί διοικητές, πού βρίσκονταν στά διάφορα θέατρα τών έπιχειρήσεων. 'Ο έλεγ­ χος καί ή άξιολόγηση γινόταν έκ τών ένόντων, μέ βάση τήν κοινή λογική καί τή ναυτική έμπειρία. Σ’ ορισμένες περιπτώσεις έστελναν περιπολικά γιά τήν επαλήθευση ή τή συμπλήρωσή της. Καί φυσι­ κά διατάσσονταν οί διάφορες κινήσεις, πού έπέβαλλε ή διαμορφούμενη κάθε φορά, σύμφωνα μέ τίς πληροροφίες, κατάσταση. ’Έτσι τό Μινιστέριον τών Ναυτικών διαβιβάζει

(14 ’Απριλίου 1822) στούς προκρίτους τών Σπετσών πληροφορία γιά τίς κινήσεις αύστριακοΰ φορτηγού καί ειδοποιεί ότι άν δέν προσέξουν καί έμβή είς Ναύπλιον, θέλει είναι υπεύθυνοι μεγάλης πινής (sic) (φακ. 11.150 IEEE). Τό ’ίδιο Μινιστέριο γράφει στούς φιλογενεστάτους προύχοντες τών Σπετσών καί τής "Υδρας, μόλις παίρνει είδηση άπό τήν Τήνο γιά κινήσεις ΰποπτου πλοίου καί παραγγέλνει 'ίνα λάβωσι τά ένήκοντα μέτρα περί ταύτης τής είδήσεως (φακ. 11.295 IEEE). 'Ο φρούραρχος Μονεμβασίας καί ύπασπιστής τοΰ 'Υψηλάντη Παναγής ’Ορφανός γράφει άπό τή Μονεμβασία στούς κυρίους έφορους τής νήσου Σπέτσαι, γιά τήν κατάσταση τών πληρωμάτων τοΰ παρά τά Μοθοκόρωνα τουρκικοΰ στόλου. - Εχθές περί τό εσπέρας έλαβα γράμμα άπό τό Μαραθωνήσι σιμιομένον υπό τάς 29. Τοΰτο «είς τό όποιον μέ λέγουσι» οτοι εχθρική αρμάδα έίδασι είς τά Μοθο­ κόρωνα καθώς καί οί ίδιοι σάς ειδοποίησαν γράφουσι ρητώς οτοι έβολιταρίσθη (έπεκοινώνησε) άπό τήν αρ­ μάδα ένα καράβι μέ σημαία φμάγκικη, τό όποιον ίδοποίησεν τούς κατοίκους οτι οί ευρισκόμενοι εντός αρ­ μάδας είναι σχεδόν οί περισσότεροι άσθενεϊς καί οί λοι­ ποί είναι άνθρωποι χωρίς καμμίαν γνώρησιν τής θα­ λάσσης διό δέ λέγουν κατά χρέος νά σάς ίδοποιήσουν νά λάβετε τά αναγκαία μέτρα δίδοντας οί τοιοΰτοι τήν είδησιν άμέσως ώς καί είς τούς έν "Υδρα κυρίους εφό­ ρους διά νά ρεγολαρισθοϋν (φερθοΰν άνάλογα) καί αυ­ τοί (φακ. 11029 IEEE). ’Ακόμη καί οί στεριανοί άλλά παράλιοι εΐδοποιοΰν τούς νησιώτες γιά νά λάβουν φροντίδα. Φιλογενέστατοι έφοροι Σπετζών χαίρετε Έν Λεωνίδι τή 29 Μαρτίου 1822 Διά τής έν βία σάς γνωστοποιούμε οτι εχθές ήλθε μία μαρτιγάνα ήτοι Μπρατζιέρα ή όποια βολτατζάρη, ένθεν κάκεϊθεν, χωρίς νά άράξη είς κανένα μέρος, είς τόν "Αγιον Γεώργιον ήλθε επίσης δύο φοραϊς διά νά άράξη καί δέν άραξεν, σήμερον ομοίως τήν βλέπωμεν είς τά άντίκρυ μας νά στέκη ορτζα άλά μπάντα εις τό Τουρκίλακο εί τοσοΰτο καί λάβετε άκρηβήν φροντίδα. Οί έφοροι Πραστοΰ (Φακ. 11.126 IEEE).

’Ανεκτίμητες είναι οί πληροφορίες πού έρχονται μέ τά καράβια (φακ. 10.904 IEEE) ή μέ τό ταχυδρο­ μείο (φακ. 11.115 IEEE). Γράφει ή Βουλή τών Ψαρών στίς 15 Μαίου 1821 πρός τούς τιμιωτάτους ομογενείς έγκατοίκους τής νή­ σου Πέτζης. -Δέν λύπομεν μέ τήν παρούσαν μας, τό νά σάς είδοποιήσωμεν οτι σήμερον έφθασεν ένα καΐκι άπό τά μπου­ γάζια (τά Στενά) Ρομέϊκον, τό όποιον μάς βέβαιοί οτι τήν άπερασμένην κυριακήν σήμερον ημέρες επτά άραξαν είς Καλλίπολιν ώρισμένα βασιλικά καράβια οκτώ, τά μέν τέσσερα είναι βατζέλα, τά τέσσερα 351

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα

μικρά δηλαδή φεργάδες καί έμπρήκια. »Λοιπόν καί μπατάλια ε’ίμεθα πληροφορημένοι δτι θέλει δοθή πρός τά μέρη μας, εμείς έίμεθα έτοιμοι μό­ νον προφθάσετε καί τοΰ λόγου σας όσων τάχυστα μέ οσας ίκανάς δυνάμεις έμπορέσετε χωρίς νά χάσετε στιγμήν... Ειδοποιούν οί 'Υδραίοι τούς Σπετσιώτες, μόλις λάβουν τό ταχυδρομείο καί μάλιστα τούς καλούν νά έλθωσιν δυό εξ υμών διά νά συνομιλήσωμεν καί συσκεφθώμεν τά άναγκαϊα συμφέροντα. - Χθές έφθασεν έδώ τό πακέττον (ταχυδρομικός σάκος) τής Μάλτας, έλλεϊπον ήμέρας τρεις άπό τήν Σμύρνην, δηλαδή τήν άπελθοϋσαν παρασκευήν εις τήν Σμύρνην είχον γράμματα άπό Κωνσταντινούπολιν δτι ό χοντρός οθωμανικός στόλος συνειστάμενος άπό έξ Ντελίνια, δύο τριπόντια [δίκροτα, φρεγάτες (sic)] καί άλλα πολεμικά καράβια ήταν έτοιμος καί τόν είχαν άλαργάρει άπό τόν Νταρσανά (άπομακρύνει άπό τό Ναύσταθμο)· τόν δέ πόλεμον τής Ρωσίας τόν θέλουσιν έξ άποφάσεως άφευκτον. Αύται είναι αί ειδήσεις δλαι δπου έχομεν τάς οποίας γνωστοποιοΰμεν καί είς υμάς καί είς τήν έν Κορίνθω Διοίκησιν, εάν δέ άλλας λάβωμεν μετά ταΰτα θέλομεν σάς ειδοποιήσει προθύμως, έλπίζοντες τό αύτό νά κάμετε καί ή φιλογένειά σας πρός υμάς. Πολλές φορές οί πληροφορίες διασταυρώνονται ή επαληθεύονται. Αύτό γίνεται μέ τό παρακάτω γράμμα άπό τούς έφορους Μυκόνου πρός τήν Ευγε­ νία σας, Προεστώτες καί Καπετανέοι Σπετσών, πού φέρνει χρονολογία 16 Μαΐου 1821 - Ταύτην τήν στιγμήν ήλθον άνθρωποι άπό Ψαρρά, οί όποιοι μάς έφανέρωσαν δτι είς Ψαρρά έπήγεν Μαξούς έκσπρέσσο (επί τούτο είδηση) δτι είναι είς Καλλίπολιν οκτώ καράβια τούρκικα τής αρμάδας, ντελήνια καί φεργάδες καί άγκαλά ίσως νά έφθασε καί είς τά αυτόθι ή αυτή εΐδησις, πλήν καί ήμεϊς είς χρέος έστί σάς είδοποιοΰμεν μέ τόν έπιφέροντα άπεσταλμένον μας Κύριον Πετράκην Πέτρον Μαυρογένην. τέσσαρα άρμαμέντα (εξοπλισμένα) καράβια ΐδικά σας εύρίσκονται έδώ, τά όποια σήμερον ξεκινούν καί αυτά διά τά επάνω μέρη, περιμένοντας καί άλλα σας καράβια νά ύπάγωσιν επάνω. (φακ. 10.906 IEEE). Προκειμένου οί νησιώτες νά διακριβώσουν μιά είδηση, δέν διστάζουν νά στείλουν έπί τοΰτο καρά­ βι καί μάλιστα χωρίς αργοπορία. -Διά τήν Άδριανούπολιν πανταχώθεν μανθάνωμεν καθώς καί, εις τήν Σμύρνην διακηρίτετε δτι ό Ύψηλάντης έμβήκεν μέσα είς τόν έντρενών (Άδριανούπολη). . » Ήμεϊς δμως τό άπερασμένον Σάβατον, σήμερης οκτώ, έστείλαμεν έπείτηδες καράβι τοΰ X. άνδωνίου Βηλβαλεινίτη, διά νά ύπάγη είς τήν "Ενον (Θράκην) νά μάς φέρη ειδήσεις στερεάς, επειδή καί αύτό εύρήσκεται είς τήν υποταγήν μας καί σήμερον έως αϋρηον θέλομεν πληροφορηθεϊ τά βέβαια. (Οί 'Υδραίοι πρός Σπετσιώ­ 352

τες 12 Μαΐου 1821, φακ. 10.896 IEEE). Οί έφοροι τών νησιών όχι μόνο στέλνουν ειδή­ σεις άλλά πρέπει καί κείνοι νά ένημερώνονται άπό καιρού είς καιρόν, γιά τά σοβαρότερα γεγονότα. Μπορούν έτσι νά κάνουν καλύτερα τή δουλειά τους. Γράφουν λόγου χάρη οί κάτοικοι τής Πάτμου στούς προκρίτους τών Σπετσών, τήν 6η ’Ιουνίου 1821. - Ήξιώθημεν μετά χαράς τήν αγαπητήν μας επιστο­ λήν σας σημειωμένην 17 τοΰ παύσαντος Μάϊου. Εύχαριστοΰντες σας διά τάς ειδήσεις δπου είς αυτήν μάς φανερώνετε... σάς παρακαλοΰμεν έκ νέου διά νά λάβετε τήν καλοσύνην νά μάς ειδοποιήσετε περί δλων τών τρεχόντων νέων δπου βέβαια γνωρίζετε καί θέλει μάς υποχρεώσετε (φακ. 10.940 IEEE). Άν δμως οί 'Έλληνες οργάνωσαν δίκτυα άπό πληροφοριοδότες καί δέν παρέλειψαν νά έκμεταλλευθοΰν κάθε πηγή γι’ αύτόν τό σκοπό, στή στεριά ή στή θάλασσα, στόν έλλαδικό ή τόν εύρωπαϊκό χώρο, οί Τούρκοι τούς ξεπέρασαν. Κάτι πού θά ’ πρεπε νά τό περιμένει κανείς άπό ένα συγκροτημένο κράτος, πού διέθετε τόσα μέσα καί σέ τόσο μεγάλη έκταση. ’Από τήν άρχή κιόλας τής Έπαναστάσεως έγκατέστησαν οί τουρκικές άρχές ευρύτατο καί πυκνό δίκτυο κατασκοπείας στήν έπαναστατημένη Ελ­ λάδα, χρησιμοποιώντας μάλιστα γι’ αύτόν τό σκο­ πό διάφορους τυχοδιώκτες Φραγκολεβαντίνους καί Σκλαβούνους. Κατά τό ναύαρχο Κ. Νικόδημο στήν καταστροφή τών Ψαρών οί Τούρκοι έλαβαν πολύ­ τιμες πληροφορίες άπό 'Ισπανό μηχανικό, πού είχε κατασκευάσει τά λιμενικά έργα στό νησί. Τό Μάρτιο τοΰ 1823 ομάδα Φραγκολεβαντίνων καί Σκλαβούνων έξαπολύθηκε άπό τούς Τούρκους γιά κατασκοπεία στήν έπαναστατημένη Ελλάδα, νη­ σιά καί Πελοπόννησο. Άλλά καί 'Έλληνες έξωμότες έστελναν οί Τοΰρκοι καί προπάντων ό Μωχάμετ Άλυ. Προσκυνημένοι σ’ ορισμένα μέρη 'Έλληνες, οί Γραικολατίνοι τοΰ Αιγαίου καί πολλοί Εύρωπαϊοι, κάτοικοι στή Σμύρνη καί τήν Πόλη, πρωτοστατοΰσαν ή συνέδραμαν στόν κατασκοπευτικό αύτό οργασμό. Λειτουργούσε στή Σμύρνη γαλλοτουρκικό κομιτάτο, τό όποιο έστελνε καλιοντξήδες (ναυ­ τικούς) στούς στόλους τοΰ Χοσρέφ. Πολλοί Εύρωπαΐοι ύπάλληλοι στά αύστριακά άλλά καί τά άλ­ λα προξενεία συγκέντρωναν κάθε πληροφορία καί τή μεταβίβαζαν στούς Τούρκους. Μερικοί πρόξε­ νοι, δπως ό πρόξενος τής Αγγλίας στήν Πάτρα Φίλιπ Γκρήιν, ήταν καθαυτό κατάσκοπος τών Τούρ­ κων. Άλλά καί άρκετοί κυβερνήτες ή άξιωματικοί τών ξένων πολεμικών, τής Αύστρίας κυρίως, δροΰσαν γιά λογαριασμό ή πρός όφελος τών Τούρκων. 'Η Ελληνική Διοίκηση έλαβε μέτρα κατ’ αύτών τών έχθρών τών Ελλήνων, τοΰτο δμως μόνο στά νησιά γιατί στήν ήπειρωτική Ελλάδα δέν μπο-

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα ροϋσε νά συσταθεϊ αστυνομική έπιτήρηση καί μιά ύπηρεσία γιά τέτοιο σκοπό. Τό άντίθετο στά νησιά ιδιαίτερα στην "Υδρα, κάλεσαν κάθε ξένο νά παρουσιασθεΐ στό γραφείο τής αστυνομίας μέ τό πασαπόρτι του γιά νά λάβει τό γράμμα ασφαλείας. Κι ή παρακολούθησή τους ήταν — κατά τό δυνα­ τόν — αδιάκοπη. Έν τούτοις τό έτος 1824 έγραφε άπό τήν ’Αλε­ ξάνδρεια στους 'Υδραίους ό άγνωστος έκεΐνος Νέστορας (πιθανόν ό A. Giusti) παρακινώντας τούς 'Έλληνες πρός δράση. - ...Τέλος πάντων κινηθήτε. Συλλογισθήτε δτι έχετε είς τόν κόλπον τής πατρίδος προδότας, οί όποιοι διά τά γρόσια πωλούν τήν πατρίδα καί ειδοποιούν τόν τύραννον διά κάθε σας κίνημα, άνάπτοντας έν ταυτω τή φωτιά τών διχονοίων διά νά σάς άφανίσουν πλέον ευκόλως. Δέν ήταν όμως μόνο ή Τουρκία πού ένδιαφερόταν — φυσικά — γιά τό τί συνέβαινε ή έπρόκειτο νά γίνει στό στρατόπεδο τοΰ αντιπάλου της. Μεγάλο ένδιαφέρον επιδείκνυαν οί ξένες Δυνάμεις, όπως ή ’Αγγλία καί ή Γαλλία, τόσο γιά τήν έξυπηρέτηση τής πολιτικής τους όσο καί, ανάλογα μ’ αύτήν, γιά τή μεταβίβαση τών πληροφοριών στούς Τούρ­ κους. Στήν προσπάθειά τους αύτή είχαν οργανώσει ισχυρό δίκτυο πληροφοριών, χρησιμοποιώντας γι’ αύτό κάθε λογής πράκτορες, ομοεθνείς τους, ξέ­ νους καί "Ελληνες εθελοντές. - Ή άγγλική κυβέρνηση, σημειώνει ό Κ. Σιμόπουλος (βιβλ. 334, τ. Α', σελ. 32) ήταν άκριβέστατα ενημερω­ μένη γιά καθετί πού γινόταν στήν Ελλάδα, άπό τίς πλη­ ροφορίες πού συγκέντρωναν οί πράκτορές της - κυ­ ρίως «φιλέλληνες» - καί άπό τήν παρακολούθηση τής άλληλογραφίας. Βρισκόταν άπό τήν πλευρά αύτή σέ προνομιακή θέση χάρη στήν κατοχή τών Επτανήσων, όπου είχε έγκαταστήσει Κεντρική 'Υπηρεσία Ελέγχου ’Αλ­ ληλογραφίας. Έκεϊ δούλευαν ειδικοί υπάλληλοι στήν αποσφράγιση τών επιστολών, δεξιοτέχνες στά βου­ λοκέρια καί τίς σφραγίδες, ταλαντούχοι τών άποκρυπτοκραφήσεων. ’Έτσι μάθαιναν οί "Αγγλοι τό περιε­ χόμενο τής ελληνικής άλληλογραφίας, πριν έκείνη φθάσει στούς άποδέκτες της. Άλλά κι οί γαλλικές μυστικές υπηρεσίες ήταν λαμπρά ενημερωμένες γιά τά ελληνικά πράγματα. Οί διπλωματικές άντιπροσωπεΐες τής Γαλλίας στήν ‘Ανατολή καί ή ναυτική μοίρα στά ελληνικά νερά, ή Station du Levant, άποτελοΰσαν οργανωμένα κέν­ τρα κατασκοπείας. Βοηθούσαν σ’ αύτό οί Γάλλοι έθελοντές πού βρίσκονταν στήν Ελλάδα. Πληροφορίες συγκέντρωναν έπίσης οί Γάλλοι στό λιμάνι τής Μασσαλίας, πρώτο γιατί άποτελοΰσε τό κυριότερο κέντρο τών άποστολών πρός τήν Ελ­ λάδα καί δεύτερο, γιατί μέ τό έκεϊ λοιμοκαθαρτή­ 3/23

ριο καί τή μέθοδο τής άναγκαστικής καραντίνας άποτελοΰσε ή Μασσαλία τή μοναδική σχεδόν πύ­ λη έπιστροφής στήν Εύρώπη. 'Ο Κ. Σιμόπουλος άναφέρει, μέ βάση τίς πηγές πού έρεύνησε, πολλές περιπτώσεις, κατά τίς όποιες είχαν εισχωρήσει στό χώρο τών Επαναστατών καί άλλοΰ Εύρωπαΐοι, Τοΰρκοι, Εβραίοι, άκόμη καί "Ελληνες πού δροΰσαν γιά λογαριασμό τών Τούρ­ κων. ’Έτσι διαβάζομεν γιά έναν παπά κατάσκοπο, πά­ νω στόν όποιο βρήκαν γράμματα τοΰ Όμέρ Βρυώνη, άπευθυνόμενα στούς Τούρκους καί τόν τιμώ­ ρησαν σκληρά. Τόν έχτισαν ώς τό λαιμό καί τοΰ άλειψαν τό πρόσωπο μέ μέλι. Μαζεύτηκαν σύννεφο οί μύγες καί καθώς δέν μποροΰσε νά τίς διώξη βα­ σανιζόταν άφάνταστα. Σ’ αύτή τήν κατάσταση έζησε έξι μέρες μαρτυρίου, χωρίς φαγητό καί νερό, ώσπου τόν έλύτρωσε ό θάνατος. Σέ άλλον κατάσκοπο καί προδότη τής φυλής του έκοψαν τή γλώσσα. Πολλούς τούς κρεμοΰσαν κι ό ξυλοδαρμός ήταν ό έπιεικέστερος κολασμός. Σκλη­ ρά βέβαια, σκληρότατα ήταν τά μέτρα, άλλά χωρίς νόμους καί δικαστήρια άναγκάζονταν νά καταφεύ­ γουν σ’ αύτά, μέ τήν έλπίδα ότι ή μεγάλη αύστηρότητα θά μείωνε τό κακό. ' Η κράτηση ήταν συντηρητικό μέτρο, μέχρις δτου άποφασιστεΐ ή τύχη τους. - Προχθές,γράφουν οί 'Υδραίοι στούς Σπετσώτες τήν 20η ’Ιουνίου 1821, ένεφανίσθη είς τόν λιμιώνα (λιμένα) μας έν πλοϊον άπό Σαντορίνης φέρον δύο κα­ τασκόπους, διευθυνόμενους διά τήν νήσον σας, τούς οποίους (άφοΰ) διεγνώρισεν ήμϊν ό καραβοκύρης τού πλοίου, διά τούτους ό εκλαμπρότατος Πρίγκηψ Ύψη­ λάντης παρήγγειλε νά κρατηθώσι εις φυλακήν... (φακ. 10.957 IEEE). ’Άγρυπνη έξάλλου καί συνεχή κατασκοπεία άσκοΰσαν οί ναυτικές μοίρες τών εύρωπαϊκών Δυ­ νάμεων καί τά πλοία τους έφθαναν μέχρις άκόμη τίς ναυτικές βάσεις τών έπαναστατημένων, μέ διά­ φορες προφάσεις. Παρακολουθούσαν τίς ετοιμα­ σίες τών ελληνικών πλοίων, τή δύναμή τους, τούς άπόπλους καί κατάπλους καί έδιναν άναφορά όχι μόνο στήν κυβέρνησή τους, πράγμα δικαιολογη­ μένο, άλλά καί στούς Τούρκους. Καί δέν ήταν μόνο τά πολεμικά άλλά καί τά έμπορικά καράβια τών Εύρωπαίων, ιδία τής Αύστρίας. Αύτή είναι βέβαια ή ζοφερή γιά τούς 'Έλληνες πλευρά τής εικόνας, γιατί ύπήρχε καί ή φωτεινή. Πολλά ξένα καράβια, πού συναντοΰσαν οί 'Έλλη­ νες μεσοπέλαγα, τούς μετέδιναν δ,τι ήξεραν γιά τίς κινήσεις καί τίς προθέσεις τοΰ έχθροΰ καί τών στόλων του. Καί στίς ειδήσεις αύτές, πρόσθεταν συμβουλές, οί όποιες σ’ ορισμένες περιπτώσεις άποδείχθηκαν χρησιμότατες γιά τόν Αγώνα. 353

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα

V. Όρκος Τό κείμενο τοϋτο δέν διεκδικεϊ τόν τίτλο ότι έξαντλεΐ τό θέμα τοϋ 'Όρκου κατά τήν Ελληνική ’Επανάσταση καί στό άναγεννώμενο ελληνικό κρά­ τος. ’Αποβλέπει άπλώς νά δώσει μιά έκθεση, τεκ­ μηριωμένη βεβαίως, τών όρκων οί όποιοι καθιερώ­ θηκαν διαδοχικά γιά τούς στρατευομένους κυρίως 'Έλληνες, άπό τήν αρχή τοΰ ’Αγώνα μέχρι καί τήν εγκατάσταση καί τή λιγόχρονη άτυχώς θητεία τοΰ Κυβερνήτη. Ό πρώτος όρκος ναυτικοΰ καί μάλιστα ναυάρχου δόθηκε στή Χίο άπό τόν Γιακουμάκη Ν. Τουμπάζη, τίς πρώτες ήμέρες τής Έπαναστάσεως. Διακηρύσ­ σονται σ’ αύτόν ή βαθύτατη πίστη στό Θεό, τόν άμύντορα τοΰ δικαίου καί έκδικητή τοΰ κακοΰ, ή προσδοκία γιά τήν ελευθερία καί τή μέλλουσα τοΰ ’Έθνους ανέγερση, ή ύπακοή στίς διαταγές τής Βουλής τής 'Ύδρας καί ή προσήλωση στούς νό­ μους τοΰ πολέμου στή θάλασσα. Τό σχετικό κεί­ μενο, όπως δημοσιεύεται στό βιβλίο τοΰ Ίακ. Τομπάζη ’Αδελφοί ’Ιάκωβος καί Μανώλης Τομπά­ ζης (βιβλ. 345) έχει ώς εξής: ΟΡΚΟΣ ΤΟ Υ ΕΚΛΕΧΘΕΝΤΟΣ ΝΑ ΥΑΡΧΟ Υ ΥΠΟ ΤΩΝ ΚΑΠΕΤΑΝΑΙΩΝ ΥΔΡΑΙΩΤΩΝ

'Ορκίζομαι εις τόν άληθινόν Θεόν, τόν ύπερασπιζόμενον τόν δίκαιον, τόν έκδικούμενον τόν κακόν καί παραβάτην τών ήθικών τοΰ Ευαγγελίου άρετών ορκίζομαι είς τό θειον καί ιερόν Εύαγγέλιον, ορκί­ ζομαι είς τήν ελευθερίαν καί εις τήν μέλλουσαν τοΰ έθνους άνέγερσιν, παρόντων τών άξιοτίμων καπεταναίων τής πατρίδος μου "Υδρας, νά φυλάζω όσα άκολουθοΰν. Αον. Νά άναδεχθώ τήν προσωρινήν άξίαν τοΰ Ναυάρχου τοΰ Ναυτικοΰ "Υδρας, έως ου νά τελειώση ή εκστρατεία μας είς τήν οποίαν ή πατρίς μάς ’έστειλε, κατά τήν κοινήν ψήφον τών συμπατριωτών μου καπεταναίων τήν οποίαν άναδέχομαι προθύμως καί μέ τήν άναγκαίαν φιλογένειαν. Βον. Νά άκούω τάς διαταγάς τής Βουλής τής "Υδρας όπου ήθελε τύχει νά μάς πέμψη. Τον. Νά κινήσω τό ναυτικόν τής "Υδρας κατά τοΰ βαρβάρου τυράννου τής πατρίδος καί τών οπαδών του χωρίς νά βλάψω άλλον, όπου κριθή εύλογον άπό τό κοινόν κοινοβούλιον. Δον. Είς άνυποτάκτους τόπους ή είς εχθρικόν πλοΐον νά σέβωμαι τήν περιουσίαν τών άθώων ομογενών μας, τών Ευρωπαϊκών υπηκόων καί αυτών τών Τούρκων όταν παραδίδωσι τά όπλα χωρίς πόλεμον. Εον. ’Επειδή τό ναυτικό μας είναι ήνωμένον μέ τά πλοία τών άλλων δύο νήσων, νά συνεργώ μετ ’ αυτών εις τόν κοινόν σκοπόν κατά τήν άπόφασιν, ήτις θέλει γίνεται είς τά πολεμικά μας συμβούλια κατά καιρούς.

354

ΣΤ. Νά φέρω ή νά στείλω είς "Υδραν τό μέρος τών λα­ φύρων όπου ό παρών στόλος ήθελε κάμει διά νά τό μοιράση ή πατρίς κατά τούς διορισθέντας νόμους. Ζ. Άν δέ παραβώ τό άνω έκτεθέντα όρκον μου κηρύτ­ τομαι άνάζιος τοΰ έμπιστευθέντος μοι υπουργήματος καί ύπόχρεως νά δώσω λόγον είς τήν πατρίδα μου καί είς όλους τούς άρχηγούς τοΰ γένους. Χίος. Έν τω Έλληνικώ Στόλω τή 28 ’Απριλίου 1821 Ό ναύαρχος Γιακουμάκης Ν. Τουμπάζης Οί Καπεταναϊοι Καπετάν Λάζαρος Πέτρου Λαλεχός Καπετάν Άναστάσης Τσαμαδός Καπετάν Δημητρ. ’Αντωνίου Βώκου Καπετάν Λάζαρος Παπά Μανώλη Καπετάν Λευθέρης Γιάννη Γκιώνη Καπετάν Γιάννης Γκέλις Καπετάν Γιάννης Δοντάς Καπετάν ’Ιωάννης Δ. Βούργαρη Τήν 21η Μαρτίου 1822 τό ’Εκτελεστικόν καθιέ­ ρωσε τόν παρακάτω όρκο γιά τούς άξιωματικούς καί τούς υπουργούς, όπως έλεγαν τότε τούς υπαλ­ λήλους. - 'Ορκίζομαι ενώπιον Θεοΰ καί ανθρώπων πίστιν πρός τήν πατρίδα, υποταγήν είς τόν οργανικόν νόμον, Γιον έδωκεν έν Έπιδαύρω ή ’Εθνική Συνέλευσις καί εύπείθειαν είς τάς νομίμους άρχάς τής 'Ελλάδος. Παρα­ βάτης δ ’ ενός τούτων γενόμενος καί τών νόμων άν δια­ φύγω τήν αυστηρότητα, νά έχω τήν Θεότητα έκδικήτριαν. Αύτός ήταν ό πρώτος όρκος τοΰ γεννωμένου έλληνικοΰ κράτους καί φαντάζεται κανείς πόσον ήμποροΰσαν νά τόν καταλάβουν καί νά τόν εκφωνή­ σουν σωστά τά πληρώματα τών ελληνικών πλοίων τοΰ Άγώνος, άφοΰ όλοι τους ώς κι αύτός ό πλοίαρ­ χος, μέ μοναδική εξαίρεση τόν γραμματικό (σκριβάνο ή γραμματέα) άγνοοΰσαν γραφή καί άνάγνωση. 'Η Β' Συνέλευσις τοΰ Άστρους, τό 1823, όρισε μέ τό Σύνταγμά της διαφορετικόν κάπως όρκο. - 'Ορκίζομαι είς τό άγιον όνομα τής τρισυποστάτου Θεότητας, καί είς τήν γλυκυτάτην Πατρίδα, πρώτον μέν ή νά έλευθερωθή τό 'Ελληνικόν Έθνος ή μέ τά όπλα είς τάς χεϊρας νά άποθάνω χριστιανός καί ελεύ­ θερος. Έπειτα δέ νά ύποτάσσωμαι μ ’ δλην τήν πίστην είς τόν παρόντα νόμον τής Πατρίδος, ότι λογής αί δύο έθνικαί Νομοθετικοί Συνελεύσεις τοΰ αωκβ καί γ' παρέδωκαν εις τό Ελληνικόν Έθνος, (αωκβ = 1822, καί γ' έννοεΐ 1823). Τρία είδη όρκων όρισε τό Μάιο τοΰ 1827 ή Τρί­ τη Έθνοσυνέλευσις τής Τροιζήνος, στό πολιτικό σύνταγμα, πού έθέσπισε: α) όρκον ελληνικόν, β) όρκον βουλευτικόν γ) όρκον κυβερνήτου. Ό ελληνικός όρκος έλεγε.

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα - 'Ορκίζομαι είς τό όνομα τοΰ Ύψίστου καί τής Πα­ τρίδος νά συντρέχω πάντοτε είς ύποστήριζιν τής ελευ­ θερίας καί ευδαιμονίας τοϋ έθνους μου, θυσιάζων υπέρ αύτοΰ καί αυτήν μου τήν ζωήν, έάν ή χρεία τό καλέση. 'Ορκίζομαι προσέτι νά ύποτάσσωμαι είς τούς νόμους τής πατρίδος μου καί νά έκπληρώ άπαραβάτως τά κα­ θήκοντα τοΰ πολίτου. "Οταν ό Καποδίστριας (πού ώς γνωστόν ήρθε στήν 'Ελλάδα τόν ’Ιανουάριον τοΰ 1828 καί άνέλαβε τά καθήκοντά του) έρύθμισε τά πλέον έπείγοντα στρατιωτικά θέματα, όρισε τόν ακόλουθο τύπο στρατιωτικού όρκου. - 'Ορκίζομαι είς τό όνομα τής αγίας καί άδιαιρέτου Τριάδας νά χύσω καί τήν υστερινήν σταλαγματίαν τοΰ αίματός μου υπερασπιζόμενος έναντίον τών εχθρών τήν ίεράν ήμών καί όρθόδοζον πίστιν καί τήν ελευθερίαν τής κοινής πατρίδος καί ύποστηρίζων τούς νόμους της, ορκίζομαι νά ύποτάσσωμαι είς τάς διαταγάς τοϋ έζοχωτάτου κυβερνήτου καί τών αρχηγών, ύπό τήν οδηγίαν τών οποίων ήθελε μέ διορίση, ορκίζομαι νά μή πράζω ούδεμίαν βλάβην έναντίον τών συμπολιτών μου, τών όμοιοπίστων μου καί κανενός άλλου άνθρώπου, ορκί­ ζομαι νά μή φονεύσω, νά μή κλέψω, νά μήν αρπάζω καί νά μή δείρω. ’Ορκίζομαι νά μή φύγω άνευ άδειας τοΰ αρχηγού τής εκστρατείας ούδέ νά παραβώ είς τό παρα­ μικρόν τόν ιερόν τούτον όρκον καί νά υπόκειμαι είς όλη τήν αύστηρότητα τών στρατιωτικών νόμων. Γιά τό ναυτικό όμως έθέσπισε ό Κυβερνήτης, μέ τό ψήφισμα τής 2-4-1828, ιδιαίτερο όρκο καί μά­ λιστα όχι τόν ίδιο γιά όλους τούς βαθμούς καί τίς τάξεις. (Γεν. Εφημερίδα, Αίγίνης, φύλλο 4 ’Απρι­ λίου 1828). Α'. "Ολοι οί κατατασσόμενοι στήν έθνική ύπηρεσία ναύτες, ύπαξιωματικοί καί αξιωματικοί μέχρι τό βαθμό τοΰ υποπλοιάρχου α' κλάσεως όφειλαν νά δώσουν τόν άκόλουθο όρκο. - 'Ορκίζομαι είς τό όνομα τής αγίας καί άδιαιρέτου Τριάδος, νά χύσω καί τήν υστερινήν σταλαγματίαν τοΰ αίματός μου, υπερασπιζόμενος τήν σημαίαν τής πατρίδος μου έναντίον τών έχθρών της. 'Ορκίζομαι νά μένω πιστός είς τούς νόμους τής πατρίδος καί νά ύποτάσσωμαι είς τάς διαταγάς τοΰ κυβερνήτου της καί τών άρχηγών, ύπό τήν οδηγίαν τών οποίων ήθελον μέ διορίσει. 'Ορκίζομαι νά μήν ανα­ χωρήσω άπό τήν εθνικήν ύπηρεσίαν πρό τής διορίας, διά τήν οποίαν έσυμφωνήθην (= έστρατολογήθην), άνευ άδειας τοΰ άρχηγοΰ μου. Έάν δέν πράζω ού'τως, είμαι επίορκος καί ύπόκειμαι είς τάς όποιας οί νόμοι διορίζουσι ποινάς. B' "Ολοι οί πλοίαρχοι άλλά καί ύποπλοίαρχοι ή καί κατώτεροί τους έφ ’ όσον αναλαμβάνουν τήν διεύθυνσιν (= κυβέρνησιν) έθνικοΰ πλοίου, δίνουν τόν παρακάτω όρκον. - 'Ορκίζομαι είς τό όνομα τής άγιας καί άδιαιρέτου Τριάδος νά διοικήσω πιστώς καί τιμίως τό έμπιστευό-

μενόν μοι πλοϊον, νά ύπερασπισθώ, χύνων καί τήν τελευταίαν ρανίδα τοΰ αίματός μου, τήν οποίαν φέρει σημαίαν τής πατρίδος μου έναντίον τών έχθρών της καί νά μή τήν μολύνω, ούδέ νά συγχωρήσω νά μολυνθή μέ πράζιν άτιμον. 'Ορκίζομαι πίστιν είς τούς νόμους τής πατρίδος καί έντελή ύποταγήν είς τάς διαταγάς τού Κυβερνήτου της καί τοΰ ναυάρχου ή άλλου άρχηγοΰ, ύπό τόν όποιον ήθελε μέ διορίσει. 'Ο ναύαρχος έδιδε άλλον όρκον. - 'Ορκίζομαι είς τό όνομα τής άγιας καί άδιαιρέτου Τριάδος, νά οδηγήσω πιστώς καί τιμίως τήν έμπιστευθεϊσαν μοι ναυτικήν δύναμιν, νά ύπερασπισθώ τήν 'ελληνικήν σημαίαν έναντίον τών έχθρών τής πατρίδος μου καί νά μή συγχωρήσω νά μολυνθή μέ άτιμον πρά­ ζιν άπ ’ όποιονδήποτε. 'Ορκίζομαι πίστιν είς τούς νόμους τής Πατρίδος μου καί ύποταγήν είς τάς διαταγάς τοΰ Κυβερνήτου της. 'Υπήρχαν όμως καί ξένοι, μή "Ελληνες, άρχηγοί καί πλοίαρχοι, γιά τούς όποιους ϊσχυε κατά τό ψήφισμα τοΰ Κυβερνήτη, άλλος όρκος. 'Ορκίζομαι νά δουλεύσω πιστώς τόν ύπέρ τής έλευθερίας τής 'Ελλάδος άγώνα, νά ύπερασπισθώ έντίμως τήν σημαίαν της έναντίον τών έχθρών της, καί νά μή συγχωρήσω νά μολυνθή μέ πράζιν άτιμον. ’ Υπόσχομαι νά ύπακούω είς τούς νόμους τής 'Ελ­ λάδος, καί είς τάς διαταγάς τοΰ Κυβερνήτου της, καί τών άνωτέρων μου.

Je jure de servir fidele­ ment la cause de la liberte de la Grece, de defendre avec honneur son pavil­ ion contre ses ennemis, et de ne pas permettre qu’il soit souille par des actes* qui le deshonorent. Je m’ engage d’ obeir aux lois de la Grece, et aux ordres de son President, et de mes superieurs.

Διαφορετικόν έπίσης όρκο δίνουν καί οί μή "Ελληνες αξιωματικοί καί ναύτες. 'Ορκίζομαι νά δουλεύσω πιστώς τόν ύπέρ τής έλευθερίας τής 'Ελλάδος άγώνα, καί νά ύπερασπισθώ έντίμως τήν σημαίαν της έναντίον τών έχθρών της.

Je jure de servir fidele­ ment la cause de la liberte de la Grece, et de (jefendre avec honneur son pavillom contre ses en­ nemis.

' Υπόσχομαι νά ύποτάσσωμαι είς τούς νόμους τής 'Ελλάδος, είς τάς διαταγάς τής Κυβερνήσεώς της καί τοΰ άρχηγοΰ ύπό τόν όποιο θέλω διορισθή.

Je m’ engage d’obeir aux lois de la Grece, aux ordres de son Gouvernement, et a ceux du chef sous lequei je serai place.

'Ο ναύαρχος, οί άρχηγοί καί οί πλοίαρχοι όρκί355

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα ζοντο έμπροσθεν τοΰ Κυβερνήτου, οί άξιωματικοί κατωτέρου βαθμού καί οί ναύτες ένώπιον τοΰ ναυάρχου ή τοΰ πλοιάρχου των ή' εμπρός στην διοριζομένη γι’ αύτόν τό σκοπό επιτροπή. Φαίνεται όμως ότι δέν άκολουθοΰσαν καί πιστώς τό τυπικό καί ούσιαστικό τής ορκωμοσίας, ’ίσως δέν έδιναν καθόλου όρκον, γι’ αύτό χρειάσθηκε νά έκδοθεΐ καινούριο Ψήφισμα (άριθ. 77/8-8-1831). Σ’ αύτό μάλλον συνετέλεσαν καί τά γεγονότα τοΰ ’Ιουλίου 1831, κατά τά όποια εκδηλώθηκε ανοικτή ανταρσία τής 'Ύδρας έναντίον τοΰ Κυβερνήτη καί ό μέχρι τότε άσπιλος Άνδρέας Μιαούλης έτίναξε στόν αέρα τήν όμορφη καί θαυμαστή φρεγάτα τοΰ έθνικοΰ στόλου Ελλάς καί τήν κορβέτα 'Ύδρα, ενώ λίγο πριν ανατιναζόταν ή κορβέττα Σπέτσαι (ή Νήσος τών Σπετσών) . Καί τό καινούριο Ψήφισμα όριζε ταΰτα: - Αξιωματικοί, ύπαξιωματικοί καί ναύτες άμα εμβώσιν είς εθνικήν τοΰ ναυτικόν υπηρεσίαν όφείλουσι νά κάμωσιν όρκον, παρόντος καί τοΰ Γραμματέως (= Ύπουργοΰ) Ναυτικών ή τοΰ παρ ’ αύτοΰ διορισμένου. Καί ό όρκος νά έχη τόν άκόλουθο τύπο. Έν όνόματι τής 'Αγίας καί άδιαιρέτου Τριάδος ορ­ κίζομαι νά φυλάξω όλην τήν πίστιν πρός τόν Κυβερνή­ την τής 'Ελλάδος καί τελείαν εύπείθειαν είς τούς Νό­ μους. 'Ορκίζομαι νά φυλάξω μέ ακρίβειαν τά όποια ό Κυβερνήτης μοΰ ένεπιστεύθη χρέη καί χρείας καλούσης νά χύσω καί τήν τελευταίαν ρανίδα τοΰ αίματός μου διά τήν φύλαξιν αύτών. 'Ορκίζομαι ότι δέν θέλω παραδώσει ή συνδράμει νά παραδοθή τό πλοϊον έπί τοΰ όποιου υπηρετώ είς κανένα άλλον παρά διαταγήν τής Κυβερνήσεως καί ότι θέλω προτιμήσει τόν θάνατον παρά νά συγκατατεθώ είς τοιαύτην προδοσίαν. 'Ορκίζομαι ότι έχων υπό τήν εύθύνην μου τό πλήρω­ μα τοΰ πλοίου θέλω προσέχει μετά μεγίστης επιστασίας διά τήν έπ ’ αύτό διατήρησιν τής πειθαρχίας καί εύταξίας καί διά τήν ασφάλειαν τοΰ πλοίου (ή παράγραφος αύτή μόνον διά τούς διευθυντάς τών πλοίων). 'Ορκίζομαι ότι θέλω είσθαι αμέτοχος άπό πάσαν ε­ ταιρείαν (έννοεϊ σύλλογον ή συνωμοτική κίνηση, στρεφομένη κατά τοΰ νομίμου καθεστώτος).

VI. Ή Σημαία 'Όπως είναι γνωστό ό Ρήγας Φεραΐος είχε σχε­ διάσει πριν άπό τήν ’Επανάσταση σημαία μέ τρία χρώματα, κόκκινο, λευκό καί μαΰρο, πού έφερε γιά σύμβολα τό ρόπαλο τοΰ Ήρακλέους καί τρεις σταυρούς. ’Εκείνος όμως πού πρώτος ύψωσε σημαία σέ επαναστατική δράση καί μάλιστα σημαία μέ τά κατόπιν εθνικά χρώματα, γαλάζιο καί άσπρο, ήταν — τό 1807 — ό οπλαρχηγός Γιάννης Σταθάς. 'Ο Σταθάς μαζί μέ άλλους οπλαρχηγούς τοΰ Όλύ356

μπου, φεύγοντας τό διωγμό τοΰ ’ Αλή πασά είχε συγ­ κροτήσει πειρατικό στόλο άπό εβδομήντα μικρά πλοία. Ό πρωτότυπος στόλος του, μέ ύπαρχηγό τό Νικοτσάρα, διαιρέθηκε σέ επτά μοίρες, πού καθε­ μιά τους είχε τό όνομα τής ιδιαίτερης πατρίδας τοΰ μοιράρχου της. Είχε δηλαδή ένα άπ’ τά ονόματα Βάλτος, Μοριάς, Ρούμελη, ’Όλυμπος, ’Άσπρη Θά­ λασσα, Κασσάνδρα καί Σκιάθος. Μέχρι τότε, δηλαδή τήν εποχή τοΰ Σταθά, ύψω­ ναν οί "Ελληνες τή ρωσική σημαία, πού ό Σταθάς άντικατέστησε τώρα μέ σημαία δικής του έμπνεύσεως: άσπρο σταυρό σέ γαλάζιο δάπεδο. Καί άλλος όμως άγωνιστής, στήν ξηρά αυτός, ό Μάρκος Μπότσαρης, ύψωσε στίς 26 ’Οκτωβρίου 1820 στούς βράχους τοΰ Σουλίου μιά ολόλευκη ση­ μαία, σύμβολο τοΰ σκληρού αγώνα τής ήρωικής γενιάς του. Είκόνιζε σ’ αύτή τόν 'Άγιο Γεώργιο καί τό Σταυρό μέ δάφνη γύρω καί μέ τίς λέξεις τής λαχτάρας καί τής ελπίδας: Ελευθερία, Θρησκεία, Πατρίς. Καί έρχεται ό Φεβρουάριος τοΰ 1821, κατά τόν όποιο ό Άλεξ. Ύψηλάντης κηρύχνει τήν επανά­ σταση κοντά στό Ίάσιον τής Μολδαυίας, στό μοναστήρι τών Τριών 'Ιεραρχών. Υψώνει έκεϊ τό λάβαρο, μιά τρίχρωμη σημαία, κόκκινη λευκή καί μαύρη, πού φέρνει στή μιά όψη τίς εικόνες τοΰ Αγίου Κωνσταντίνου καί τής μητέρας του 'Ελένης καί στήν άλλη τό μυθικό φοίνικα, μέ τό γνωστό ρητό έκ τής τέφρας μου άναγεννώμαι. Τά χρώματά της συμβολίζουν, τό λευκό τόν δί­ καιο αγώνα κατά τοΰ τυράννου, τό κόκκινο τό αύτεξούσιο τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ μέ τήν αναβίωση τής αύτοκρατορικής πορφύρας καί τό μαΰρο, τό θάνατο γιά τήν ελευθερία καί τήν πατρίδα. Στό Μόριά κατά τήν αρχή τοΰ ξεσηκωμοΰ υψώ­ νουν οί "Ελληνες κάθε λογής σημαίες, μέ απροσ­ δόκητα μερικές φορές χρώματα καί σχέδια ή παρα­ στάσεις. Κάθε καπετάνιος είχε τή δική του, ανάλογα μέ τίς γνώσεις του, τή θρησκευτικότητα καί τή λιγότερη ή περισσότερη ονειροφαντασία του. Ακόμη καί κεφαλομάντηλα χρησιμοποίησαν, τόσο πού νά γράψει άργότερα ό Φωτάκος δτι οί σημαίες τών περισσοτέρων ήταν τσεμπέρες τών γυναικών τους. Η νά δίνουν παρδαλή εντύπωση καί νά άποκληθοΰν άπό τούς πολιορκημένους στήν Τριπολιτσά Τούρ­ κους πατσαούρ δηλαδή πατσαβοΰρες. Ξεχωρίζουν έν τούτοις πολλές άπ’ αυτές. Οί Μαυρομιχαλαΐοι, ό Πλαπούτας, ό Κανάρης καί άλ­ λοι χρησιμοποιοΰσαν γιά έμβλημά τους σημαία λευκή μέ σταυρό γαλάζιο. Γιά τόν Κολοκοτρώνη γνωρίζομε δτι ύψωνε τό Χί, όπως ή ρωσική σημαία, δηλαδή σέ λευκό δάπεδο είχε χιαστί γαλάζιες ται­ νίες. Ό Άνδρέας Λόντος βαδίζοντας, τήν 21 Μαρ­ τίου 1821, κατά τοΰ Φρουρίου τής Πάτρας, τό όποιον καί έκπόρθησε, είχε κατακόκκινη σημαία μέ μεγάλο

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα μαύρο σταυρό στη μέση - καί μονοστη μτα Οψη Τίς ίδιες έκεϊνες μέρες ό Ν.κόλ. Σολ.ωτης ένας απο τούς πολιορκητές τών Καλαβρύτων, στη θαυμαστή δράση του κατά τών Τουρκαλβανών έφερε σημαία, πού είχε σταυρό μέ 16 γραμμές καί άπό κάτω τό σύνθημα της 'Εταιρίας τών Φιλικών καί τήν έπιγραφή ’Ελευθερία ή Θάνατος. 'Η σημαία τών χρι­ στιανών αύτοκρατόρων, τήν όποια έδωσε κατόπι στό Σολιώτη ή Μονή τής 'Αγίας Λαύρας είχε στή μιά όψη τήν ’Ανάσταση τοΰ Σωτήρος καί στήν άλλη τόν "Αγιο Γεώργιο. Στήν Πάτρα όμως υψώθηκε στίς 22 ’Απριλίου 1821 σημαία μέ λευκό δάπεδο καί πάνω σ’ αυτό σφραγίδα στολισμένη μέ τό σχήμα τοΰ σταυροΰ, πού έφερε κυκλικά κλαδί δάφνης καί τήν επιγραφή Πατρίς 'Ελευθερία. Η σημαία πού πρόσφερε ό 'Υψηλάντης στούς απεσταλμένους τών ’Επαναστατών στήν Τρίπολη, Νικ. Κασομούλη καί Κώστα Νικολάου, ήταν τρίχρωμη με ζωγραφισμένο φοίνικα καί χρυσωμένο στην κορυφή σταυρό. r Μέ τό καράβι, πού θά κατέβαινε ό Δημ. Ύψη-

λάντης στό Μόριά, γιά ν’ άναλάβει τήν ήγεσία τοΰ ’Αγώνα, έστειλαν οί 'Έλληνες τής Τεργέστης τήν πρώτη σημαία. ΤΗταν χρυσοκέντητη μέ τό έμ­ βλημα τής Φιλικής Εταιρείας, τόν Φοίνικα καί, μέ μεγάλα γράμματα, τίς λέξεις ’Ελευθερία ή Θά­ νατος. Τή σημαία αύτή τήν είχαν κατασκευάσει Έλληνίδες, δουλεύοντας νύχτα καί ήμέρα. Σημαίες είχαν οί ναυτικές πολιτείες τοΰ Ίονίου, όπως ήταν τό Γαλαξείδι καί έχομε γι’ αυτό μιά αξιόπιστη μαρτυρία τοΰ ’Άγγλου κληρικού Walsh, πού ύπηρετοΰσε τότε στή βρεταννική πρεσβεία τής Πόλης. Γύριζε τίς μέρες εκείνες, φθινόπωρο τοΰ 1821, ό τουρκικός στόλος άπό τό Αιγαίο, μέ τριάντα πλοιάρια αιχμάλωτα άπό τό Γαλαξείδι, τό όποιο είχε καταστρέφει. Σχετικά ό Walsh σημειώνει. - ' Υπήρχε στό καθένα άπ ’ αυτά μιά φαρδιά καινούρια σημαία μέ τά έθνικά σύμβολα, τίς περισσότερες φορές μιά ανεστραμμένη ημισέληνος μέ ένα σταυρό επάνω. Σέ μερικές σημαίες υπήρχε μιά άγκυρα πλάι στά εμβλή­ ματα "Αλλες είχαν έναν άετό, πού κομμάτιαζε τήν ημι­ σέληνο. Σέ πολλές δέ, διέκρινες κεντημένα τά λόγια τής Σπαρτιάτισσας μάνας ή τάν ή επί τάς (βιβλ. 1048).

357

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα

ΣΗΜΑΙΑ ΥΑΡΑΣ

Σημαίες είχαν καί τά ναυτικά νησιά, Σπέτσες, 'Ύδρα, Ψαρά καθώς καί ή Σάμος. Τίς ύψωσαν κηρύσ­ σοντας τό καθένα χωριστά τήν επανάστασή του. Πρώτες όπως γνωρίζομε κίνησαν γιά τόν ’Αγώνα οί Σπέτσες. Κι αύτό έγινε στίς 3 ’Απριλίου 1821, Κυριακή τών Βάίων, μέ τό ίσιάρισμα στό κατάρτι τών πλοίων καί στά δημόσια καταστήματα μιας ομοι­ όμορφης σημαίας. - ’Άφθονο κανονίδι καί πολλή χαρά συνόδευαν τήν κίνηση. Μάς δίνει τήν περιγραφή της, ό A. X"’Α­ ναργύρου στά Σπετσιώτικα (βιβλ. 371, τ. Γ', σελ. 159). - Άνυψώθη δέ κατά πρώτον ή συμβολική τών τριών νήσων σημαία επί πάντων τών πλοίων. Κυανόχρους τό σύνολον ή σημαία αύτή περιεκοσμεϊτο κύκλωθεν υπό ερυθρός ταινίας, σημαινούσης τό έκχυθησόμενον αιμα τοΰ τυράννου· τό έν τω μέσω τοΰ όλου αυτής παραλλή­ λου έμβαδόν έφερε τόν Σταυρόν έστηριγμένον επί ημι­ σελήνου ανεστραμμένης, άπό τής βάσεως δέ τοΰ Σταυ­ ρού άνυψοΰντο ένθεν μέν άγκυρα δφιν έχουσα περιτυλιγμένον, τοΰ οποίου τήν γλώσσαν κατεβίβρωσκε γλαυξ, ένθεν δέ λόγχη έντεταγμένη έγκαρσίως, έπιγραφήν κύκλω φέρουσα ’Ελευθερία ή Θάνατος. Γιά νά τά πούμε πιό άπλά ή σημαία τών Σπε­

358

τσών άποτελεΐτο άπό δάπεδο ανοικτό γαλάζιο μέ κόκκινη ολόγυρα ταινία. Στό μέσον σταυρός στηριγ­ μένος σέ άνεστραμμένη ήμισέληνο, σύμβολο τής καταρρέουσας τουρκικής κυριαρχίας. Δεξιά άπό τό σταυρό άγκυρα άνάποδα μέ δφι τυλιγμένο γύρω της καί μιά γλαύκα, πού νά ραμφίζει τοΰ φιδιού τή γλώσα. Δεξιά κι άριστερά άπό τό έμβλημα σταυρού καί άγκυρας, οί λέξεις ’Ελευθερία ή Θάνατος. 'Ο σταυρός συμβόλιζε τήν ιερότητα τοΰ άγώνα, ή άγκυρα τήν έλπίδα γιά τήν επιτυχή έκβασή του, τό φίδι τή δικαιοσύνη καί ή γλαύκα τή φρόνηση. ΤΗταν ή σημαία τών Σπετσών, μικρότερη άπό τίς άντίστοιχες τών Ψαρών καί τής "Υδρας καί τό πλοίο τοΰ Άθαν. Γουδή τήν ύψωσε πρώτο. ’Έμοιαζε μ’ αύτήν ή σημαία τής "Υδρας, είχε όμως εκείνη δάπεδο γκριζογάλαζο καί ιδού μιά περιγραφή της. Γαλάζια μέ κόκκινο πλαίσιο, στή μέση ήμισέληνο άνεστραμμένη καί πάνω της τόν τίμιο σταυρό. Δεξιά άπό τό σταυρό άγκυρα γκρίζα, άνάποδα καί γύρω φίδι πρασινωπό πού έφερε στό στόμα όρθια γλαύκα μέ άνοικτές τίς φτεροΰγες καί κλειστά τά μάτια. Κάτω άπό τό σταυρό τό άστρο τής ήμισελήνου καί τά λόγια ή τάν ή επί τάς. Δεξιά

Λυτρωτικός-Πόλεμος: διάφορα

τοΰ σταυρού κοντάρι πράσινο μέ λόγχη καί σημαία, στό άκρο του, κόκκινη. Στό κάτω μισό τής σημαίας κεφάλι τοΰ ’Άρη μέ κράνος χρυσάφι. Ή έπάνω πρός τό κοντάρι τής σημαίας γωνία τοΰ γαλάζιου δαπέδου έφερε σέ ήμικυκλικόν τομέα μαΰρο μάτι καί κρόσια πρός τά κάτω. Τή σημαία αύτή, μετέφεραν τήν ήμέρα τής 15 ’Απριλίου 1821 εύσταλεΐς νέοι στήν έκκλησία, όπου τήν ευλόγησε ό αρχιεπίσκοπος Γεράσιμος (κατ’ άλλους ό Αίγίνης Κύριλλος) καί τήν ύψωσαν στό Διοικητήριο. Τό λόγο ή τάν ή επί τάς τόν ερμήνευ­ σαν οί 'Υδραίοι ή μέ τή σημαία ή στόν πάτο. Περιγραφή τής σημαίας τών Ψαρών, πού ύψώθηκε τήν 20η ’Απριλίου στό ήρωικό νησί, μάς δίνει ό Κ. Νικόδημος. - Ή σημαία ήτον λευκή (γκριζοπράσινη), γύρωθεν δ ’ αυτής υπήρχε ταινία ερυθρά. Είς τό κέντρον υπήρ­ χε Σταυρός, έκ δεξιών αύτοΰ άγκυρα (όρθια), περιτετυλιγμένη άπό δφιν, άνωθεν τής κεφαλής τοΰ όφεος πτηνόν δάκνον μέ τό ράμφος τήν γλώσσαν τοΰ οφεως. Έξ άριστερών δέ τοΰ Σταυρού υπήρχε λόγχη (σέ λευκό κοντάρι), κάτωθεν τοΰ Σταυρού ήμισέληνος έχουσα τά άκρα κάτωθεν έκ δεξιών δέ καί άριστερών τοΰ

Σταυροΰ ήτο γεγραμμένον ’Ελευθερία ή Θάνατος. 'Η άγκυρα (τό έπαναλαμβάνω) όρθια, ένώ στίς σημαίες τών δυό άλλων νησιών ήταν ανάποδα, άγκυρα καί σταυρός άνοικτό γκριζοπράσινο χρώμα, φίδι βαθύ πράσινο, γλαύκα χρυσίζουσα. ('Ο Κ. Νικόδημος προσθέτει ότι ανάλογη μορφή είχε τό σήμα τοΰ Ψαριανού ναυάρχου: λευκό τρί­ γωνο μέ κόκκινη ταινία γύρω, στή μέση σταυρός κόκκινος, δεξιά κι αριστερά έν τούτω νίκα, μέ γράμ­ ματα έρυθρά). ’Άσπρος σταυρός πάνω σέ ανεστραμ­ μένη ήμισέληνο κι άσπρη άγκυρα σέ γαλάζιο δάπεδο πλαισιωμένο άπό κόκκινη ταινία ήταν ή σημαία τής Σάμου. 'Η άγκυρα όρθια καί δεξιά στό σταυρό. Αριστερά του στηριγμένη πάνω στήν κόκκινη ήμισέ­ ληνο, στεκόταν μία λόγχη μέ κοντάρι, κόκκινα κι αύτά. Στό κάτω μέρος τής σημαίας οί λέξεις έλευθερία ή θάνατος. 'Ένα περίπου χρόνο μετά τήν έναρξη τής ελληνι­ κής Έπαναστάσεως καθιερώθηκε έπίσημα ή εθνι­ κή σημαία. ’Αρχικά μέ τό άρθρο ρδ' (104) τού Προ­ σωρινού Πολιτεύματος τής Ελλάδος, πού ψηφίσθηκε στήν Α' ’Εθνική Συνέλευση, τήν 1 ’Ιανουά­ ριου 1822, ή όποια έθέσπισε τό κυανοΰν καί λευ­

359

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα

κόν, ώς έθνικά χρώματα. Μέ ψήφισμα δέ τής 15 Μαρτίου 1822 ορίσθηκαν τό σχήμα καί τό σχέδιο γιά τίς ελληνικές σημαίες — άλλη γιά τά πολεμικά καί άλλη γιά τά έμπορικά πλοία. 'Η σημαία τών εμπορικών είχε γαλάζιο δάπεδο καί στήν άνω έσωτερική γωνία λευκό τετράγωνο μέ γαλάζιο σταυρό. Ή πολεμική, έννέα οριζόντια παραλληλόγραμμα (ταινίες), πέντε λευκά καί 4 γαλάζια καί γαλάζιο τετράγωνο στήν άνω έσωτερική γωνία μέ λευκό σταυρό. (’Αργότερα, τό 18-33, τροπο­ ποιήθηκε ή διάταξη καί καθιερώθηκαν πέντε γαλάζια καί τέσσερα λευκά, ώστε πρός τά έξω νά είναι τά γαλάζια). ’Έτσι θά ξεχώριζαν τά πολεμικά άπό τά έμπορικά πλοία. Ή έθνική σημαία ήταν γαλάζια μέ λευκό σταυρό πού έφθανε ώς τά άκρα της. Πρωτοϋψώθηκε ή καινούρια τοΰ ναυτικοΰ πολε­ μική σημαία άπό τόν ελληνικό στόλο στά νερά τοΰ Μεσολογγίου, στίς 16 ’Απριλίου 1822, οπότε καί ύπεστάλησαν οί σημαίες τών τριών ναυτικών νήσων. 'Η έμπορική τοΰ ναυτικοΰ σημαία, όπως τήν περιγράψαμε, ϊσχυσε άπό 15 Μαρτίου 1822 μέχρι 3 Φε­ βρουάριου 1828 καί άπό 30 ’Ιουλίου 1828 μέχρι τήν έλευση τοΰ ’Όθωνος, οπότε καί καταργήθηκε. Ούσιαστικά ώς τότε οί καπεταναΐοι, τών ναυτικών ιδίως νησιών, άρνοΰντο νά υψώσουν τήν έμπορική σημαία γιατί τή θεωροΰσαν ύποτιμητική γι’ αυτούς πού ήταν ναυμάχοι καί έπέμεναν νά υψώνουν τή σημαία τών πολεμικών πλοίων. Τήν καθιέρωση τής έθνικής σημαίας γνωστο­ ποίησε ή Προσωρινή Διοίκησις τής 'Ελλάδος μέ τήν άκόλουθη διακήρυξη άπό 15 Μαρτίου 1822. ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔ ΟΣ '0 Πρόεδρος τοΰ ’Εκτελεστικού διακηρύττει δτι: Κατά τόν ρδ ' τοΰ οργανικού Νόμου, ένθα διορίζονται τά χρώματα «κυανοΰν, λευκόν» ώς χρώματα τοΰ έθνους καί κατά τόν ρε' περί σχηματισμού τών σημαιών, τό ’Εκτελεστικόν Σώμα διέταζε καί διατάττει τά ακόλουθα. α ' τών μέν κατά γην δυνάμεων ή σημαία σχήματος τετραγώνου, θέλει έχει εμβαδόν κυανοΰν τό όποιον θέλει διαιρεϊσθαι είς τέσσαρα ’ίσα τμήματα δι ’ ενός σταυρού λευκοχρώου, διασχίζοντος εκείνα τά τμήματα άπό άκρων έως άκρων τοΰ έμβαδοΰ. β ' Ή δέ κατά θάλασσαν σημαία θέλει εϊσθαι διττή μία διά τά πολεμικά καί μία διά τά έμπορικά πλοία καί τής μέν διά τά πολεμικά τό εμβαδόν θέλει διαιρεϊσθαι είς έννέα οριζόντια παραλληλόγραμμα παραμειβομένων είς αυτά τών χρωμάτων, λευκού καί κυανού. Είς τήν άνω δέ πρός τά έσω γωνίαν τούτου τοΰ έμβαδοΰ θέλει σχηματισθή τετράγωνον κυανόχρουν, διηρημένον έν τω μέσω διά σταυρού λευκοχρώου· τής δέ διά τά έμπορικά πλοία διωρισμένης τό έμβαδόν θέλει είσθαι κυανοΰν εις τήν άνω δέ πρός τά έσω γωνίαν τούτου τοΰ έμβαδοΰ θέλει σχηματισθή ώσαύτως τετράγωνον λευκόχρουν,

360

καί διηρημένον έν τώ μέσω δι ’ ενός σταυρού κυανοχρόου. γ' Τό έθνικόν σημείον έχον σχήμα κυκλικόν σύγκειται έκ λευκού καί κυανού χρώματος τοιουτοτρόπως, ώστε τό μέν λευκόν νά προτίθεται τό δέ κυανοΰν νά άκολουθή καί τέλος τό λευκόν ούδέποτε δέ άλλου σχή­ ματος καί χρώματος νά είναι τό σημείον τοΰτο. δ' ολοι οί άξιωματικοί καί υπουργοί (δηλ. υπάλ­ ληλοι) πάσης τάζεως καί έπικρατείας, πολιτικοί καί πολεμικοί, νά φέρωσι έπί κεφαλής τό έθνικόν σημείον. ε' "Ο στις άντιτείνει είς ταΰτα πάντα, είναι υπεύ­ θυνος άπειθείας πρός τόν Νόμον. Οί Μινίστροι τών ’Εσωτερικών, τοΰ Πολέμου, τών Ναυτικών καί τής ’Αστυνομίας νά άναλάβωσιν τήν ένέργειαν τής παρούσης διαταγής. ’Εν Κορίνθω τή ιε ' Μαρτίου αωκβ ' ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑ ΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΣ Ό Μινίστρος Άρχιγραμματεύς τής Έπικρατείας καί τών Εξωτερικών 'Υποθέσεων Θ. ΝΕΓΡΗΣ Φαίνεται δμως δτι δέν συμμορφώθηκαν τά πλοία στήν προσταγή καί άρχισε νά επικρατεί μεγάλη άναρχία στό ζήτημα αυτό, τόσον πού άναγκάστηκε τό Μινιστέριον τών Ναυτικών νά άπευθύνει έπιτιμητικό έγγραφο στά νησιά μέ τήν έντολή νά μήν παραμελήσουν τοΰτο, τό όποιο άντί τιμής προκαλεΐ αισχύνην.

ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΟ ΜΙΝΙΣΤΕΡΙΟΝ ΤΩΝ ΝΑΥΤΙΚΩΝ 156 τοΰ Πρωτοκόλλου Πρός τούς Προκρίτους ΣΠΕΤΣΩΝ Κατά τήν δοθείσαν διαταγήν τής Διοικήσεως άπό 15 Μαρτ. ύπ ’ άρ. 540 ήτις διέταττε περί τής Σημαίας Ξηράς καί Θαλάσσης τό Μινιστέριον τών Ναυτικών, έγραψε είς τάς τρεις Νήσους άπό 25 Μαρτ. ύπ ’ άριθμ. 56 είς αυτήν περιέκλεισε καί μίαν κήρυξιν τυπομένην περί τοΰ σχεδίου καί χρωμάτων τών Σημαιών, διορισθέν περί τής Διοικήσεως. Τό Μινιστέριον τών Ναυ­ τικών ήλπισε δτι έμελλε νά ένεργηθή ή Διαταγή τής Διοικήσεως έν θαλάσση καί ξηρά καί παραμελήθη. Ή Διοίκησις έμμέσως πληροφορείται, δτι οί περιερχόμενοι άλλοεθνείς παρατηροΰσι μέ περιέργειαν τήν άνωμαλίαν είς τάς Σημαίας καί παρατηροΰσι αυτό τοΰτο, πράγμα πολυειδές, ζημιώδες ώς πρός τοΰ έθνους ήμών τά συμφέροντα άφοΰ έγκατεστάθη νομίμως Διοίκησις είς τήν Ελλάδα. Ή Φιλογένειά σας, καί ή πείρα σας είς τά τοιαΰτα είναι μεγίστη καί μή παραμε­ λήσετε τοΰτο, τό οποίον άντί τιμής αισχύνην προξενεί είναι πολύ. Δ ιά τοΰτο άμα λαβόντες τήν παρούσαν δια­ ταγήν τής διοικήσεως, θέλετε προστάξει άμέσως νά βαλθή είς πράξιν, ποία νά είναι ή Ελληνική σημαία κατά γήν καί κατά θάλασσαν ώς ή κήρυξη καί οΰτω δει­ κνύεται ή εύπήθεια τών Ελλήνων πρός τήν διοίκησιν καί έξαλλείφεται τό γινόμενον δνειδος είς τό έθνος.

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα Σάς περικλείετε καί μία διάταξις τών διορισθέντων Αρμοστών τών Νήσων τοΰ Αιγαίου Πελάγους. Έν Κορίνθω τή δ ' Μάϊου αωκβ Ν. Παντελή Νικολάκη Ιωάννης Λαζάρου Άνδρέας Άργυρός (φακ. 11.204 IEEE) Κοντός καί σημαία στά καταστήματα ξηράς λέγονταν σταντάρδια (etendard) καί ή έπαρση στά πλοία ίσιάρισμα ή άρμπουράδα. ’Έτσι έλεγαν τό πλοίο άλμπουρίζει ή άρμπουρίζει τήν τάδεμερκαντίλικη (έμπορική) σημαία. 'Η σημαία ύψωνόταν στήν πρύμη τών πλοίων, πάνω σέ έπί τοϋτο τοποθετούμενο κοντό ή στό πίκι τοϋ πρυμνιοΰ ίστοΰ, πού μπορούσε νά είναι ό μεγά­ λος ιστός στά δίστηλα ή ό έπίδρομος στις νάβες καί τ’ άλλα τρίστηλα. Καί ή μέν θέση τής σημαίας ήταν κατά τό έθιμο, ή έπαρσή της δμως ύποχρεωτική. Τό ψήφισμα τοΰ Κυβερνήτη άπό 3 Φεβρουά­ ριου 1828, τό όποιον καθόρισε τίς προϋποθέσεις γιά τήν άσκηση τής νομίμου ναυσιπλοΐας, όρισε στό προοίμιο τοϋτο: - Παν εμπορικόν πλοΐον ελληνικόν χρεωστεϊ νά φέρη τήν παραδεχθεΐσαν ελληνικήν σημαίαν. (Γεν. Έφημερίς 3 Μαρτίου 1828). Επισείοντα (ή έπισείονα) τό ψήφισμα, τής 15 Μαρτίου τοΰ 1822, δέν είχε καθορίσει. ’Εν τούτοις σέ πολλές εικόνες τών πλοίων τοΰ Είκοσινένα βλέ­ πομε τά σκάφη νά φέρνουν στόν πρυμνιό ιστό τή μακρόστενη καί άνισόπλατη σημαία, τή φιάμολα (fiamola). ΤΗταν ό πολεμικός έπισείων, τρίγωνο σέ χρώμα γαλάζιο μέ λευκό σταυρό στή βάση, ό­ μοιος καθ’ δλα μέ κείνον πού ύψώνεται σήμερα στά πολεμικά μας πλοία. 'Η έπαρση έπισείοντος στά πολεμικά πλοία πού μέχρι τότε έφαρμοζόταν στήν πράξη, καθιερώθηκε έπίσημα μέ τό ψήφισμα IB τής 30 ’Ιουλίου 1828, τό όποιο καθόρισε κοινή ναυτική σημαία γιά τά πολεμικά καί έμπορικά σκάφη, άπό τά όποια τά πολεμικά διακρίνονται μέ τήν έπαρση έπί τοΰ καταρτιού τοΰ συνήθους πολεμικοΰ σημείου (fiamola) Τό ψήφισμα αύτό, πού δημοσιεύθηκε τήν Τε­ τάρτη 1 Αύγούστου 1828 έχει ώς εξής. Τετάρτη 1 Αύγουστου 1828. Ελληνική Πολιτεία 3.529. Ό Κυβερνήτης τής Ελλάδος, κατά συνέπειαν τής αίτήσεως τοΰ Ναυτικού τής Ελλάδος άκούσας καί τήν γνώμην τοΰ Πανελληνίου

Ψηφίζει Άρθρον A τά πολεμικά καί έμπορικά πλοία τής Ελλάδος θέλει φέρουν είς τό εξής μίαν καί τήν αυτήν σημαίαν.

Άρθρον Β Ή σημαία αϋτη είναι ή ύψουμένη σήμερον είς μόνα τά πολεμικά πλοία. "Αρθρον Γ Έκαστον τών έμπορικών πλοίων όποιουδήποτε είδους καί όποιασδήποτε χωρητικότητας θέλει υψώσει τήν σημαίαν ταύτην, καθ ’ ήν ώραν έφοδιασθή μέ τό άνήκον Λίπλωμα παρά τής κυβερνήσεως κατά τήν έννοιαν τοΰ ύπ ’ άριθ. 140 Η ψηφίσματος περί Ναυτιλίας καί έκτοτε θέλει πλέει άπό τήν σκέπην αυτής. Άρθρον Λ Ή άνύψωσις έπί τοΰ άνήκοντος καταρτιού τοΰ συνή­ θως πολεμικού σημείου (fiamola) διακρίνει τά πολε­ μικά άπό τά έμπορικά πλοία. Έν Αίγίνη τή 30 ‘Ιουλίου 1828 'Ορισμένα σημεία στά περί σημαιών διευκρινί­ σθηκαν ή άλλαξαν μέ τό Β. Διάταγμα άπό 4 ’Απρι­ λίου 1833 τοΰ ’Όθωνος. Μέ αύτό έγινε τροποποίηση στίς θέσεις τών λωρίδων τής πολεμικής σημαίας τοΰ Ναυτικού, διαχωρίσθηκε καί πάλι ή έμπορική άπό τήν πολεμική σημαία καί συμπληρώθηκε ή διάταξη γιά τόν έπισείοντα. Τό Διάταγμα τούτο λέγει. "Οθων... Ή πολεμική ναυτική σημαία τού Βασιλείου τής Ελ­ λάδος σύγκειται άπό όριζοντείας ίσοπλατεΐς ταινίας, πέντε μέν κυανάς, καί τέσσαρας λεύκάς τοιουτοτρόπως, ώστε ή άνωθεν καί ή κάτωθεν νά είναι κυαναϊ, αί δέ άλλαι εναλλάξ λευκαί καί κυαναϊ· είς τήν έσωτερικήν άνωθεν γωνίαν είναι τά ήμέτερα παράσημα τοΰ Κράτους, κατέχοντα έν τρίτον τοΰ μήκους τής σημαίας, καί έμπεριλαμβάνοντα άπό άνωθεν πρός τά κάτω τρεις ται­ νίας κυανάς καί δύο λεύκάς. Ό έπισείων είναι κυανούς, έχων είς τήν άνω γωνίαν μικρόν σταυρόν λευκόν. Ή Βασιλική μας έπιλέμβιος σημαία έχει έπί κυανού δαπέδου λευκόν ισόπλευρον σταυρόν, έν τω μέσω δέ αύτοΰ τόν έστεμμένον θυρεόν τοΰ Βασιλικού πατρογονικοΰ μας οίκου μέ ρομβοει­ δείς λεύκάς καί κυανάς ταινίας. Ή έμπορική σημαία ομοιάζει τή πολεμική κατά τάς έννέα οριζόντιας κυανάς καί λεύκάς ταινίας, άλλά δέν φέρει τά παράσημα τοΰ Κράτους ωσαύτως δέν συγχωρεϊται είς τά έμπορικά πλοία νά φέρωσι τόν επισείοντα. Ό έπί τών Ναυτικών Γραμματεύς τής Επικράτειας νά δημοσίευση καί νά έκτελέση τό παρόν διάταγμα. Έν Ναυπλίω τή 4 Απριλίου 1833

Παρενθετικά σημειώνομε δτι ή πρώτη έπίσημη άναγνώριση άπό ξένες δυνάμεις τής ελληνικής ση­ μαίας έγινε τήν 6η ’Ιανουάριου 1828 ( π.ήμ.). Ήταν ή ήμέρα, κατά τήν οποία άποβιβάστηκε ό Κυβερνή­ της στό Ναύπλιο, έπιβαίνοντας στό άγγλικό πολε­ μικό Warspite, τό όποιο συνόδευαν ένα γαλλικό καί 361

Λυτρωτικός Πόλεμος: διάφορα ένα ρωσικό πολεμικό. Καί τά τρία ξένα πλοία ύψω­ ναν τήν ελληνική σημαία καί τή χαιρέτισαν μέ κανονιοβολισμούς. Σ’ αύτό πρέπει νά προσθέσουμε καί ένα άλλο σημείο. Οί ’Έλληνες συμμορφώθηκαν πάντοτε μέ τά τότε άλλά καί άργότερα διεθνώς ίσχύοντα γιά τή χρησιμοποίηση τής ούδέτερης σημαίας. 'Ο Κανάρης κατηγορήθηκε άπό τόν κυβερνήτη τοΰ γαλλικού πολεμικού Abeille, δτι κατά τήν επίθε­ σή του στό λιμάνι τής ’Αλεξάνδρειάς, τό καλο­ καίρι τοΰ 1825, έδρασε μέ ουδέτερη σημαία. Σημειώνομε δτι ή χρησιμοποίηση ούδέτερης σημαίας, πριν άπό τήν εμπλοκή στή μάχη, λογιζόταν τότε νόμιμη, πολλές δέ φορές τουρκικά καί ελληνικά πολεμικά μεταχειρίστηκαν τό στρατήγημα τοΰτο. Σύμφωνα μέ τά ίσχύοντα μετά τό 1700 μόνο ή μάχη υπό ξένη σημαία άπαγορευόταν. Μέ αύστριακή ή ρούσικη σημαία μπήκε στό λιμάνι τής ’Αλεξάν­ δρειάς ό Κανάρης καί λίγα μόνο λεπτά πριν άπό τήν πυροδότηση τοΰ πυρπολικού του τήν ύπέστειλε, γιά νά ύψώσει τήν ελληνική. Παρόμοια ό ναύαρχος Μιαούλης καί ό Κόχραν διέταξαν συχνά τά πλοία τους νά ύψώσουν ξένες σημαίες γιά τήν παραπλά-

362

νηση τοΰ έχθροΰ. Μαρτυρίες έχομε άπό τά 'Ημερο­ λόγια τών πλοίων τοΰ ’Αγώνα. ’Έτσι στή σελίδα 97 (χρονολογία 1827, 1 Σεπτεμ­ βρίου, Πέμπτη) τοΰ 'Ημερολογίου τοΰ ύδραϊκοΰ βρικίου Μιλτιάδης διαβάζομε. - Έζερχόμενοι άπό τά Βάτικα ύψωσαν ό στόλαρχός μας έπί τής 'Ελλάδος άγγλικήν σημαίαν, νεύσας νά ύψώσουν όλα τά πλοία άνά μίαν ευρωπαϊκήν σημαίαν, διαφέρουσαν τήν μίαν άπό τήν άλλην. Τοΰτο έξετελέσθη. Μετά εν τέταρτον αί σημαϊαι κατεβιβάσθησαν, άμα κατεβιβάσθη έκείνη τής ναυαρχίδας. 'Όταν, άργότερα, ό ελληνικός στόλος είσέπλευσε στά ΰδατα τής Ίονίου Πολιτείας, πού λογίζονταν άπό τούς ’Άγγλους ούδέτερα, τό 'Ημερολόγιο σημειώνει. - 5, Δευτέρα. "Υψωσαν ό στόλαρχος έπί τοΰ δικρότου τήν γαλλική σημαίαν, νεύσας νά ύψώσουν δλα τά πλοία τοΰ στόλου άνά μίαν ευρωπαϊκήν. Ήμεϊς ύψώσαμεν τήν άγγλικήν. Τήν 11 ώραν έκαμεν ό στόλαρχος σήμα νά έτοιμασθή ολος ό στόλος είς πόλεμον. Τήν 12 ώραν έφάνησαν πρός τόν Πέταλά δύο γολέται μικραί διευθυνόμεναι πρός Κεφαλληνίαν. Έν τοσούτω (είς τό με­ ταξύ) ό στόλαρχος είχε ύψώσει τήν ελληνικήν σημαίαν...

ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΕΓΓΡΑΦΩΝ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ Ζωντανή ή σεβάσμια φωνή τών πρωταγωνιστών τής ’Ελευθερίας μας Άπό γράμμα τής Προσωρινής Διοικήσεως τής Ελλάδος (Κόρινθος 21-3-1822) πρός τούς Προκρίτους τής Νήσου Σπέτζας. - σείς ποτέ δέν έρωτήσατε πόση είναι ή δύναμις τού εχθρού άλλά πού εύρίσκεται, διά νά τρέζετε πρός όλεθρόν του (άνθ. 116).

Άπό τό γράμμα τού ’Ιακώβου Μάγερ πρός τόν ’Άγγλον συνταγματάρχην Λ. Στάνχοπ. Μεσολόγγι, Μάρτιος 1826. - Είς όλίγας ήμέρας όλοι αυτοί οί γενναίοι (τής φρουράς τού Μεσολογγίου) θά είναι μόνον σκιαί άγγέλων, μάρτυρες ενώπιον τού Θρόνου τού Θεού τής άδιαφορίας τού χριστιανικού κόσμου δι’ ύπόθεσιν ήτις ήτο ίδική του. (άνθ. 130). -Έφθασε, 'Έλληνες, τό τέλος τών στεναγμών σας (άνθ. 108).

363

Τό ’Ανθολόγιο αυτό τεκμηριώνει καί συμπληρώνει τά γραφόμενα στην 'Ιστορία μου γιά τόν ’Αγώνα καί τήν προετοιμασία του (6, Β μέχρι 8, Η). Τά όσα δημοσιεύονται έδώ αποτελούν μέρος μόνο τής πολύτιμης, στό θέ­ μα αύτό, κληρονομιάς τών αγωνιστών τού ’21. Τά χωρία τού ’Ανθολογίου άριθμολογοϋνται κατ’ αΰξοντα αριθμό άπό 1 μέχρι 132. Σέ κάθε χωρίο προτάσσεται, κάτι σάν μότο καί μέ ολίγες λέξεις, χαρακτηριστική περικοπή τοΰ κειμένου. ’Ακολουθεί, μέσα σέ παρένθεση, κατατοπιστική γιά τόν άναγνώστη περίληψη καί δεξιά ένα σύμβολο (λ.χ. 6, Δ-ΙΧα), πού μάς οδηγεί σέ ποιό μέρος τοΰ βιβλίου θά βροΰμε τό σχετικό μέ τό άνθολόγιο κείμενο. Π.χ. τό 6, Δ-ΙΧα σημαίνει δτι τό άνθ. 3 τεκμηριώνει ή άναφέρεται στό θέμα τοΰ ρωσοτουρκικοΰ πολέμου, 1768-1774. Βλ. καί γενική ερμηνεία γιά τά σύμβολα στό προτασσόμενο τοΰ Τόμου κείμενο «Παραπο­ μπές καί Συντομογραφίες». Γενική παρατήρηση: στά κείμενα διατηρείται άπαρέγκλιτα ή ορθογραφία τοΰ πρωτοτύπου καί παρέχεται σέ ύποσημείωση, όπου είναι δυνατόν, ή έξήγηση τών όρων ή λέξεων (ρωμανικής συνήθως προελεύσεως), πού δέν χρησι­ μοποιούνται σήμερα. Έπεξηγοΰνται επίσης καί, σποραδικά, ορισμένα ση­ μεία. Στό τέλος τοΰ ’Ανθολογίου παρατίθεται παράρτημα μέ τούς ναυτικούς όρους πού χρησιμοποιούσαν οί "Ελληνες έπί Τουρκοκρατίας.

’Ανθολόγιο τοΰ Άγώνος

1 6, B-VI

διατί τό παράπονον φέρνει είς πολλά τόν άνθρωπον(*) (Παράπονα άνδρών πληρώματος πρός τόν πλοίαρχό τους) "Υδρα Πρός τόν τιμιότατον Κύριον καπετάν Ίωάννην Κούτζην. Ακριβώς σέ χαιρετοΰμεν εγώ ό γεωργάκης τιμονιέρης σου καί ό Χατζής Ζανής καί ΰλλοι οί σύντροφοι τής Τζούρμας^. 1823 ’Οκτωβρίου 30 μετά τούς ταπινοΰς προσκυνισμούς μας σου φανερώνομεν ότι έχομεν παράπονον μέ τοΰ λόγου σου ότι σήμερον οκτώ μήνες μάς κρατής τό δίκαιόν μας καί δέν ήθέλησες διά νά μάς τό δώσης, ήλθομεν μίαν σού τό έζητήσαμεν μάς ύβρισες, ήλθομεν τήν άλην μάς έκτήπησες, μάς έπήρε τό παράπονον έφερθήκαμεν καί ημείς άπρεπα. Τό όμολογούμεν πός έκύνω οπού έκάμαμεν δέν τό έκάμομεν καλά, όμως τό παράπονον μάς έφερε ινάτι καί έκάμαμεν έκύνω οπού έκάμαμεν. λιπόν εμείς αύτό τό όμολογοΰμεν πώς έσφάλαμεν, μας έκαμε τό παράπονον. Έπιδή έμής έβάλαμεν τήν ζωήν μας, καί τοΰ λόγου σου δέν τό διάκρινες νά μάς δώσης τό δίκαιόν μας. άλά καθώς έμάθαμεν έδοσες είς εκείνους οπού ήθελες, έσύ όσα ήθελες, καί εις έμάς όλους δεκαεπτά συντρόφους μάς κατακρατής τό δίκαιόν μας. σού τό έμηνήσαμε τούς προεστούς σας σάν ήλθαν στό δοκό2 να όμηλήσουν μέ τούς νικοκυρέους μας καί καν άπόκρισιν δέν έχριάσθης νά μάς στήλης. Εκάμομεν υπομονήν έος τώρα οπού πηγαίνουν οκτώ μήνες τάρα σοΰ λέμε αποφασιστικά τήν γνώμην, ότι χωρίς πρόφασιν θέλομεν νά μάς δώσης τό δίκαιον μας. Χωρίς καμίαν σύνχησιν καί ταραχήν άλλά καθός τιμημένα σέ έδουλεύσαμεν είς τό καράβη σου. Έτζι καί τιμημένα νά μάς δώσης τό δίκαιόν μας, ήδέ καί τοΰ λόγου σου φανής ενάντιος, όχι νά γένουν τά πράγματα ενάντια επειδή ημείς τόν κόπον μας δέν τόν χάνομεν νά τόν φάν άλλοι, μόνον θέλομεν τακτικά καί τιμημένα νά μάς τον δώσης όχι καί τοΰ λόγου σου σεβαστεί άκόμη τό ινάτι καί έχης νά μάς κρατίς άκόμη τό δίκαιόν μας, ήμής μέ όποιον τρόπον ήμπορέσομεν θά τό πάρομεν καί ύστερα μή σοΰ κακοφανή λοιπόν ημείς σοΰ γράφομεν καί προσμένουμεν νά μάς άποκριθής. είδέ καί τοΰ λόγου σου φερθής σάν τάς άλλαις φοραίς ενάντια, ότι άκολουθήση ύστερον μήν παραπονεθής. διατί τό παράπονον φέρνει είς πολλά τόν άνθρωπον. Σέ χαιρετούμεν καί προσμένομεν άπόκρισιν, διατί πίσω πλέον τό πράγμα δέν μένη. Οί δεκαεπτά σύντροφοι τής Τζούρμας σου ολλοι μέ μίαν άπόφασιν σοΰ γράφομεν (*) "Υφος Μακρυγιάννη, ελλειπτική γραφή 1) τοΰ πληρώματος 2) Τό νησί Δοκός, κοντά στίς Σπέτσες.

(Φακ. 11.764 IEEE)

2 6, Δ-ΙΧα

διωρίσθησαν ποΐαι σκαμπαβίαι θά πάρουν τούς στρατιώτας διά τό δισπάρκο... (Άποβατική επιχείρηση του ’Αγώνα).

ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΙΚΟΥ ΠΛΟΙΟΥ «ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ» ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΙΩ. ΣΚΑΝΔΑΛΗΣ Συμβεβηκότα τής ημέρας Πέμπτης, 7 τοΰ μηνάς Ιουνίου 1823. Έφάνησαν εχθροί πεζοί καί ιππείς είς τά παραθαλάσσια καί οί στρατιώταί μας έζητοΰσαν άδειαν νά τούς κτυπήσουν έξω. Ύφώθη τό σύνθημα τοΰ δισπάρκου καί έγινεν τοΰτο ευθύς καί οί εχθροί ώπισθοδρόμουν. Ύψώσαμεν τό σύνθημα καί έρίφαμεν μίαν κανονιάν διά νά έμβουν οί στρατιώταί είς τά πλοία. 'Έγινε συνέλευσις τών καπετανέων καί άπεφασίσθη νά κτυπήσωμεν τό Τζανταρλή' τήν αυγήν. Διωρίσθησαν ποίαι 365

Ανθολόγιο τοΰ Άγώνος

σκαμπαβίαι θά πάρουν τούς στρατιώτας διά τό δισπάρκο καί ποια μίστικα θά πλησιάσουν είς τήν ξηράν διά νά ευκολύνουν τό δισπάρκον. Αί σκαμπαβίαι επήραν τούς στρατιώτας καί μετ ’ ολίγον έσηκώθημεν είς τά πανιά. Ή γαλήνη μάς εμπόδισε νά φθάσωμεν εκεί τήν νύκτα καί έξημερώθημεν εμπρός τοΰ Τξανταρλή.

1) Μικρασιατικά παράλια, περιοχή Περγάμου (Κόλπος Σμύρνης).

(Άπό τό 'Ημερολόγιο τής ψαριανής ναυαρχίδος «Φιλοκτήτης»)

3

6, Δ-ΧΙα

Ή αυτοκρατόρισσα τής ορθοδόξου ημών πίστεως μεγάλη Ήμπερατρίτξα, τής οποίας νά τής δώση ό πανοικτίρμων καί πλάστης μας Θεός μακροβιότητα εις τήν ήγιασμενην βασιλείαν της... (Προκήρυξις έλληνορωσική Παύλου Νεστερώφ πρός τούς κατοίκους τής Σάμου).

Πρός τούς προεστούς καί όλον τόν κοινόν λαόν τής νήσου. Έστάλθη έκ τοΰ λόγου σου άπό τόν αυτόν ύπερεξοχώτατον αύθεντην Άμιράλιον καί Καβαλιέρην Γρηγόριον Άνδραγαβέτζην Σπυρίδοβον προσταγή είς τάς τρεις ’Ιουλίου τοΰ νΰν έτους είς τό νούμερον: 206 Στοχασθήτε εσάς πώς ό πανοικτίρμων Θεός ήμών ‘Ιησούς Χριστός σάς ήξίωσε νά ήστε υποκάτω είς άρχηγούς χριστιανούς καί όμοπίστους τής ορθοδόξου ήμών πίστεως καί ομολογίας τών Γραικών. Είς ολην τήν οικουμένην καί έπειτα είς τόν λόγον σας είναι γνωστόν, ότι ή ήγιασμένη υπό τής τοΰ θεού Σοφίας ή αυτοκρατόρισσα τής ορθοδόξου ήμών πίστεως μεγάλη Ήμπερατρίτξα, τής οποίας νά τής δώση δ πανοικτίρμων καί πλάστης μας Θεός μακροβιότητα είς τήν ήγιασμενην αυτής βασιλείαν, είς πολλά, είς πολλά, είς πολλά έτη. Λέγω τής εύσπλαχνικωτάτης καί αύτοκρατορικωτάτης μας Αικατερίνης, ομοίως καί είς τούς πιστούς αυτής υπηκόους οί όποιοι εύρίσκονται υποκάτω είς τούς ήγιασμένους αυτής πόδας. Όποΰ μέ τήν διαταγήν ό υψηλότατος Τξενεράλες καί μέγας άρχηγός ’Αλέξιος Γρηγόρηεβίτξης Όρλέβης καί διά μέσου αυτού τού πληρεξουσίου τής άρχηγίας καί εξουσίας τού ’Αρχιπελάγους καί τής Μεσογείου θαλάσσης, είς τούς αίγιαλούς καί είς τήν θάλασσαν καθώς ήτον πρέπον διά τάς ρωσσικάς νίκας καί διά τήν όμοπιστίαν μέ ολην τήν δύναμιν αυτού ό υψηλότατος καί εκλαμπρότατος καί υψηλός προστάτης καί κύριος χωροθέτης είς όλους τούς ευρισκομένους μαξί μας ... εύσπλαχνος είς τά πάντα (τοΰ οποίου δός Κύριε ’Ιησού Χριστέ χρόνους πολλούς) έχωντας τήν τάξιν μέ τήν σοφίαν ώδήγησεν, έκαθωδήγησεν, καί έφερεν είς άνακαινούργωσιν τών νΰν χωρών καί έγινε συνθήκη. Όμοΰ καί τό νησί τό έδικόν σας τώρα έμεινεν εις τόν λόγον μου, διά νά κυβερνηθήτε είς έσάς μέ όποιον τρόπον καθώς έχει υπόδειγμα είς τά άλλα νησιά. Καί διά τοΰτο χωρίς άργηταν νά έλθητε νά συνενωθήτε είς τόν ύπερεξοχώτατον αύθέντην μαξί μέ τούς φρονίμους, καί εμπιστευμένους καί τιμημένους πρώτους αυτούς καί μερικούς άπό τά 'Ιερωμένα πρόσωπα, διά νά λάβητε άπό τόν ύπεροχώτατον ώσάν όμόπιστοι τής ορθοδόξου ήμών καί Ρωμαϊκής πίστεως καί ομολογίας χριστιανικής, λέγω αυτόν Άμιράλιον εγώ μέ τήν παρακάλεσιν όλων τών ρωμαίων τών νησιών καί πρώτων ύμών έχω βάρος είς τόν λόγον μου νά διορθώσω όλα τά νησιά καί τάς υποθέσεις τών ρωμαίων καί διά τοΰτο δέν ήμπορώ νά τούς παραβλέψω. Καί σάς δίδω τήν είδησιν τί έχετε χρέος νά κάμετε. "Ας ήστε ευτυχισμένοι! ’Εγώ έπιθυμώ νά κάμω τό εύάρεστον σας. Καί μέ τοΰτο θέλω καλοδεχθή σας. 6 ’Ιουλίου 1772 Πάβλος Νέστεροφ (Φακ. 1766 IEEE)

366

’Ανθολόγιο τοΰ Άγώνος

4

7, Α-Ιβ

καί ευθύς άρχήσαμεν νά καταγράφομεν.... (Στρατολογία γεμιτζήδων) Εύγενέστατοι άρχοντες τών Πετζών "Αμα τοΰ λαβεΐν τοΰ άδελφικού παρά τοΰ πατριώτου σας καπετάν Μπεβλίκα ελάβομεν τό αδελφικόν σας ί'δομεν τά έν αύτώ γεγραμμένα. άμέσως δέν έλείψαμεν νά κάμωμεν κάθε τρόπον καί καταβάλωμεν τό υπέρ τών διά εμάς καί εύθύς άρχήσαμε νά καταγράφωμεν γεμιτζήδες' καί έως τό βράδυ η τό πρωί θέλομεν ξεκινήσει μερικούς καί πάλιν δέν θέλομεν λείψει καί μένομεν. τή 3 Σεπτεμβρίου 1822 άγαπητοί ώς άδελφοί οί κάτοικοι τής Νήσου Πόρου (Φακ. 11.365 IEEE) 1) ναύτες (άπό τό τουρκικό γκεμή, πού σήμαινε πλοίο)

5

7, Α-Ιδ 7, Γ-IV

ή τοιαύτη αγγελία κοινοφελής είς δλον σχεδόν τό ελληνικόν γένος (υπέρ τού οποίου μαχόμεθα)... (Τό ύδραϊκό «ναυαρχείο» παραγγέλνει στόν πατριωτικόν στόλον του νά άντιπαραταχθοΰν στό στόμιο τοΰ 'Ελλησπόντου καί τήν Τένεδο). Φιλογενεΐς πρόκριτοι Πετξών καί "Υδρας τή 5 ’Ιουνίου 1821 Μανθόντες μέ άκραν δυσαρέσκειαν τήν δραπέτησιν καί καταφυγήν τοΰ εχθρικού στόλου εις τά κάστρα τών δαρδάνων' επίτηδες έπέμψαμεν σήμερον πλοΐον πρός τούς έδικούς μας καπιτάνιους τοΰ πατριωτικού στόλου μας είδοποιούντες αύτούς, ί'να μείνωσι άντιπαρατεταγμένοι περί τά κάστρα εκείνα καί τήν Τένεδον, έως δευτέρας παραγγελίας μας. ούσα οϋτη ή τοιαύτη αγγελία κοινοφελής είς δλον σχεδόν τό ελληνικόν γένος (ύπέρ τοΰ οποίου μαχόμεθα) παραγγείλατε καί (υμείς τοϊς ύμετέροις νά όμοιοπράξωμεν, ιδού σάς περικλείομεν καί έν ίσον2 εαυτού σταλέντος γράμματος πρός πληροφορίαν). Ταΰτα καί μένομεν άγαπητοί σας οί κάτοικοι τής νήσου "Υδρας Α. Τρίππος Καγγελάριος 1) Δαρδανέλλια, 'Ελλήσποντο 2) άντίγραφον

(Φακ. 10.937 IEEE)

6 7, Α-Ιδ

τής 'Υμετέρας Αυθεντίας, Δούλοι ταπεινότατοι... (’Αποστολή πληρεξουσίων τών Σπετσών στήν ’Εθνική Βουλή) Πρός τήν ύπερτάτην διοίκησιν τής 'Ελλάδος. 23 Φεβρ. 1822 Οί έπιφέροντες τό παρόν μας κοινόν γράμμα είναι οί κύριοι ’Ιωάννης Νικολάου Λαζάρου καί Γκίκας Καραφατζάνης ήμών συμπατριώται οίτινες κοινώς καί όμολογουμένως έκλίθησαν παρ ’ ήμών πληρεξούσιοι ί'να παρευρίσκονται ώς δύο μέλη τής εθνικής Βουλής μαζί μέ δλα τά λοιπά άλλα μέλη καί νά συμψιφίζωσι διά τά κοινά συμφέροντα τής πατρίδος. Διά τούτο θέλει δώσετε πρός αύτούς πάσαν τήν άπαιτουμένην πίστιν καί ύπόληψιν, ώς δύο 367

’Ανθολόγιο τοΰ Άγώνος υποκείμενα παρρησιάζοντα πάντας ήμας καί τά δίκαια ημών καί μ ’ όλην τήν ΰπόληψιν καί άδελφικήν άγάπην μενομεν. Έν τή νήσω Πέτζαις τή 23 Φεβρ. 1822 Ύμετέρας Αυθεντίας Δούλοι ταπεινότατοι Πρόκριτοι τής νήσου Πετρών (Φακ. 11.102 IEEE)

7 7,Α-Ιδ [Διοικητική οργάνωση τοΰ ’Αγώνα (διορισμός αρμοστών)]*

4 Μαΐου 1822 ΕΠΑΡΧΟΙ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΕΛΑΓΟΥΣ Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΟΥ ΔΙΑΤΑΤΤΕΙ

’Αριθμός Α 1 2 3 Β 4 5 Γ

6 7 Δ 8

Ε 9 10 Ζ 11

ΕΠΑΡΧΟΣ όνομα καί έπίκλην

ΑΝΤΕΠΑΡΧΟΣ όνομα καί έπίκλην

’Αλέξανδρος Ραφτόπουλος ..................................................... Νάξου ..................................................... Παναγιώτης Ραφτόπουλος Πάρου ..................................................... ί'διος ............................................ ’Αντιπάρου ..................................................... Παναγιώτης Καραπάνου........... Σίφνου ..................................................... ίδιος ...........................................Σέρφου ..................................................... ’Αναστάσιος Μπονδέλης.......... Μήλου ..................................................... ίδιος Κιμήλου ’Εμμανουήλ Σπυριδώνου ΤΙΝΟΥ .....................................................Γεώργιος Σκοτάς Μυκώνου καί Δήλου .....................................................Διονύσιος ’Ορφανός................. Ζέας καί Θερμηών Γεώργιος Κλήρης, έξώσθη ..................................................... Κωνσταντίνος Ράδου.................. ΑΝΔΡΟΥ ..................................................... Παύλος Σιδέρης.......................... Σκοπέλου & Σκιάθου ..................................................... ίδιος ........................................... ήλιοδρομίου .....................................................Άνδρέας Μαυρογιάννης........... Σκύρου Κυριάκός Μόραλης........................................................................... ΣΑΜΟΥ .....................................................’Αθανάσιος Άντωνιάδης.......... Πάτμου & ’Ικαρίας ..................................................... ίδιος ........................................... Λέρου & Καλίμνου Ζαννής Κοντουμάς...................... ...................................................... ΚΑΣΣΟΥ ...................................................... Κοσμάς Γκύνης Καρπάθου & Χάλκης ......................................................’Ιωάννης Ψαράκης Σύμης, ’Επισκοπής καί Νισύρης Εύάγγελος Μαζαράκης ......................................................Σαντορήνης ......................................................’Ιωάννης Δημητρόπουλος Νιοΰ & Συκίνου ......................... ό ίδιος ........ Πολυκάνδρου

Τή δ' Μαΐου αωκβ' τεθητε (;) έν τω Μινιστερίω τών Ναυτικών ό Γενικός Γραμματεύς Γεράσιμος Κώπας (·) Είναι κτυπητή ή απουσία τών μεγάλων νησιών Λέσβου, Χίου, Ρόδου, Κύπρου

(Φάκ. 11.205 IEEE)

368

ΝΗΣΟΣ

Αιγαίου πέλαγους

ΕΠΑΡΧΟ]

ό ΤΤΡΓΕΔΡΓΕ ΤΟΥ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΟΥ ΛΙΛΉΛΥ TEI λ’ η ✓y

AkTLHA^XCI

£ ΠΑΓΚΟΣ i Δ) Λ ^*1ν

NH1CI

< 1 ' $ ί^/λΑ^

V

0 γν/κΛ $

Κ&ζον ΤΤ^γ

Ρα^^Δ^\ΰ{ ;

TJaufa^uj^ Paylo&^Oi

Κ

ί/Λ IJiOi...................... Τϊα.γ^ΐά)/η^ HQaptdS'ASY

....................

1.

/ ]

- -.............

..···· Ϊ Ο,Α^ά

/

•

y

.

-

_

J ClV

· · -

1

β

/

Γt ά> ί Ίύί

.

Y A ^3'

-

//Yrr

-

.

.

, Σί^Λ]*, j

i

- - - · ί

Ε

■ ■

■

/0

^yY i

ζώ^ί^ yy.

Α * 5 /.

ha^jTa^Y y J

1 η f ~φ

v(5)A^ y

ζ

3/24

J ^j0)

ΚΑΣ.Σ0Υ i

*

TTa7(u-Y 3

?

ί

£

XhwY·

ΣΑΜΟ/

1

£

' vt t» y^t

r'

·^ Cf

^\]^υρΰ

aYiiJ,

· -

i c \ }η [

Σολ//^ iVj

η

J

1 __

(Tv y>jj

0

_,1 H

C? · ■

-^7

ANAW

- - -

-

! JKu^/ax^/ MocO^^i

.

y

2 id-ί

i

,

-

.

.

TJWT

A. 6

7l £LiJ } ^ (

1 '