1922 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı [2 ed.] 9786051068176

Table of contents :
Untitled.FR12 - 0001_1L
Untitled.FR12 - 0001_2R
Untitled.FR12 - 0002_1L
Untitled.FR12 - 0002_2R
Untitled.FR12 - 0003_1L
Untitled.FR12 - 0003_2R
Untitled.FR12 - 0004_1L
Untitled.FR12 - 0004_2R
Untitled.FR12 - 0005_1L
Untitled.FR12 - 0005_2R
Untitled.FR12 - 0006_1L
Untitled.FR12 - 0006_2R
Untitled.FR12 - 0007_1L
Untitled.FR12 - 0007_2R
Untitled.FR12 - 0008_1L
Untitled.FR12 - 0008_2R
Untitled.FR12 - 0009_1L
Untitled.FR12 - 0009_2R
Untitled.FR12 - 0010_1L
Untitled.FR12 - 0010_2R
Untitled.FR12 - 0011_1L
Untitled.FR12 - 0011_2R
Untitled.FR12 - 0012_1L
Untitled.FR12 - 0012_2R
Untitled.FR12 - 0013_1L
Untitled.FR12 - 0013_2R
Untitled.FR12 - 0014_1L
Untitled.FR12 - 0014_2R
Untitled.FR12 - 0015_1L
Untitled.FR12 - 0015_2R
Untitled.FR12 - 0016_1L
Untitled.FR12 - 0016_2R
Untitled.FR12 - 0017_1L
Untitled.FR12 - 0017_2R
Untitled.FR12 - 0018_1L
Untitled.FR12 - 0018_2R
Untitled.FR12 - 0019_1L
Untitled.FR12 - 0019_2R
Untitled.FR12 - 0020_1L
Untitled.FR12 - 0020_2R
Untitled.FR12 - 0021_1L
Untitled.FR12 - 0021_2R
Untitled.FR12 - 0022_1L
Untitled.FR12 - 0022_2R
Untitled.FR12 - 0023_1L
Untitled.FR12 - 0023_2R
Untitled.FR12 - 0024_1L
Untitled.FR12 - 0024_2R
Untitled.FR12 - 0025_1L
Untitled.FR12 - 0025_2R
Untitled.FR12 - 0026_1L
Untitled.FR12 - 0026_2R
Untitled.FR12 - 0027_1L
Untitled.FR12 - 0027_2R
Untitled.FR12 - 0028_1L
Untitled.FR12 - 0028_2R
Untitled.FR12 - 0029_1L
Untitled.FR12 - 0029_2R
Untitled.FR12 - 0030_1L
Untitled.FR12 - 0030_2R
Untitled.FR12 - 0031_1L
Untitled.FR12 - 0031_2R
Untitled.FR12 - 0032_1L
Untitled.FR12 - 0032_2R
Untitled.FR12 - 0033_1L
Untitled.FR12 - 0033_2R
Untitled.FR12 - 0034_1L
Untitled.FR12 - 0034_2R
Untitled.FR12 - 0035_1L
Untitled.FR12 - 0035_2R
Untitled.FR12 - 0036_1L
Untitled.FR12 - 0036_2R
Untitled.FR12 - 0037_1L
Untitled.FR12 - 0037_2R
Untitled.FR12 - 0038_1L
Untitled.FR12 - 0038_2R
Untitled.FR12 - 0039_1L
Untitled.FR12 - 0039_2R
Untitled.FR12 - 0040_1L
Untitled.FR12 - 0040_2R
Untitled.FR12 - 0041_1L
Untitled.FR12 - 0041_2R
Untitled.FR12 - 0042_1L
Untitled.FR12 - 0042_2R
Untitled.FR12 - 0043_1L
Untitled.FR12 - 0043_2R
Untitled.FR12 - 0044_1L
Untitled.FR12 - 0044_2R
Untitled.FR12 - 0045_1L
Untitled.FR12 - 0045_2R
Untitled.FR12 - 0046_1L
Untitled.FR12 - 0046_2R
Untitled.FR12 - 0047_1L
Untitled.FR12 - 0047_2R
Untitled.FR12 - 0048_1L
Untitled.FR12 - 0048_2R
Untitled.FR12 - 0049_1L
Untitled.FR12 - 0049_2R
Untitled.FR12 - 0050_1L
Untitled.FR12 - 0050_2R
Untitled.FR12 - 0051_1L
Untitled.FR12 - 0051_2R
Untitled.FR12 - 0052_1L
Untitled.FR12 - 0052_2R
Untitled.FR12 - 0053_1L
Untitled.FR12 - 0053_2R
Untitled.FR12 - 0054_1L
Untitled.FR12 - 0054_2R
Untitled.FR12 - 0055_1L
Untitled.FR12 - 0055_2R
Untitled.FR12 - 0056_1L
Untitled.FR12 - 0056_2R
Untitled.FR12 - 0057_1L
Untitled.FR12 - 0057_2R
Untitled.FR12 - 0058_1L
Untitled.FR12 - 0058_2R
Untitled.FR12 - 0059_1L
Untitled.FR12 - 0059_2R
Untitled.FR12 - 0060_1L
Untitled.FR12 - 0060_2R
Untitled.FR12 - 0061_1L
Untitled.FR12 - 0061_2R
Untitled.FR12 - 0062_1L
Untitled.FR12 - 0062_2R
Untitled.FR12 - 0063_1L
Untitled.FR12 - 0063_2R
Untitled.FR12 - 0064_1L
Untitled.FR12 - 0064_2R
Untitled.FR12 - 0065_1L
Untitled.FR12 - 0065_2R
Untitled.FR12 - 0066_1L
Untitled.FR12 - 0066_2R
Untitled.FR12 - 0067_1L
Untitled.FR12 - 0067_2R
Untitled.FR12 - 0068_1L
Untitled.FR12 - 0068_2R
Untitled.FR12 - 0069_1L
Untitled.FR12 - 0069_2R
Untitled.FR12 - 0070_1L
Untitled.FR12 - 0070_2R
Untitled.FR12 - 0071_1L
Untitled.FR12 - 0071_2R
Untitled.FR12 - 0072_1L
Untitled.FR12 - 0072_2R
Untitled.FR12 - 0073_1L
Untitled.FR12 - 0073_2R
Untitled.FR12 - 0074_1L
Untitled.FR12 - 0074_2R
Untitled.FR12 - 0075_1L
Untitled.FR12 - 0075_2R
Untitled.FR12 - 0076_1L
Untitled.FR12 - 0076_2R
Untitled.FR12 - 0077_1L
Untitled.FR12 - 0077_2R
Untitled.FR12 - 0078_1L
Untitled.FR12 - 0078_2R
Untitled.FR12 - 0079_1L
Untitled.FR12 - 0079_2R
Untitled.FR12 - 0080_1L
Untitled.FR12 - 0080_2R
Untitled.FR12 - 0081_1L
Untitled.FR12 - 0081_2R
Untitled.FR12 - 0082_1L
Untitled.FR12 - 0082_2R
Untitled.FR12 - 0083_1L
Untitled.FR12 - 0083_2R
Untitled.FR12 - 0084_1L
Untitled.FR12 - 0084_2R
Untitled.FR12 - 0085_1L
Untitled.FR12 - 0085_2R
Untitled.FR12 - 0086_1L
Untitled.FR12 - 0086_2R
Untitled.FR12 - 0087_1L
Untitled.FR12 - 0087_2R
Untitled.FR12 - 0088_1L
Untitled.FR12 - 0088_2R
Untitled.FR12 - 0089_1L
Untitled.FR12 - 0089_2R
Untitled.FR12 - 0090_1L
Untitled.FR12 - 0090_2R
Untitled.FR12 - 0091_1L
Untitled.FR12 - 0091_2R
Untitled.FR12 - 0092_1L
Untitled.FR12 - 0092_2R
Untitled.FR12 - 0093_1L
Untitled.FR12 - 0093_2R
Untitled.FR12 - 0094_1L
Untitled.FR12 - 0094_2R
Untitled.FR12 - 0095_1L
Untitled.FR12 - 0095_2R
Untitled.FR12 - 0096_1L
Untitled.FR12 - 0096_2R
Untitled.FR12 - 0097_1L
Untitled.FR12 - 0097_2R
Untitled.FR12 - 0098_1L
Untitled.FR12 - 0098_2R
Untitled.FR12 - 0099_1L
Untitled.FR12 - 0099_2R
Untitled.FR12 - 0100_1L
Untitled.FR12 - 0100_2R
Untitled.FR12 - 0101_1L
Untitled.FR12 - 0101_2R
Untitled.FR12 - 0102_1L
Untitled.FR12 - 0102_2R
Untitled.FR12 - 0103_1L
Untitled.FR12 - 0103_2R
Untitled.FR12 - 0104_1L
Untitled.FR12 - 0104_2R
Untitled.FR12 - 0105_1L
Untitled.FR12 - 0105_2R
Untitled.FR12 - 0106_1L
Untitled.FR12 - 0106_2R
Untitled.FR12 - 0107_1L
Untitled.FR12 - 0107_2R
Untitled.FR12 - 0108_1L
Untitled.FR12 - 0108_2R
Untitled.FR12 - 0109_1L
Untitled.FR12 - 0109_2R
Untitled.FR12 - 0110_1L
Untitled.FR12 - 0110_2R
Untitled.FR12 - 0111_1L
Untitled.FR12 - 0111_2R
Untitled.FR12 - 0112_1L
Untitled.FR12 - 0112_2R
Untitled.FR12 - 0113_1L
Untitled.FR12 - 0113_2R
Untitled.FR12 - 0114_1L
Untitled.FR12 - 0114_2R
Untitled.FR12 - 0115_1L
Untitled.FR12 - 0115_2R
Untitled.FR12 - 0116_1L
Untitled.FR12 - 0116_2R
Untitled.FR12 - 0117_1L
Untitled.FR12 - 0117_2R
Untitled.FR12 - 0118_1L
Untitled.FR12 - 0118_2R
Untitled.FR12 - 0119_1L
Untitled.FR12 - 0119_2R
Untitled.FR12 - 0120_1L
Untitled.FR12 - 0120_2R
Untitled.FR12 - 0121_1L
Untitled.FR12 - 0121_2R
Untitled.FR12 - 0122_1L
Untitled.FR12 - 0122_2R
Untitled.FR12 - 0123_1L
Untitled.FR12 - 0123_2R
Untitled.FR12 - 0124_1L
Untitled.FR12 - 0124_2R
Untitled.FR12 - 0125_1L
Untitled.FR12 - 0125_2R
Untitled.FR12 - 0126_1L
Untitled.FR12 - 0126_2R
Untitled.FR12 - 0127_1L
Untitled.FR12 - 0127_2R
Untitled.FR12 - 0128_1L
Untitled.FR12 - 0128_2R
Untitled.FR12 - 0129_1L
Untitled.FR12 - 0129_2R
Untitled.FR12 - 0130_1L
Untitled.FR12 - 0130_2R
Untitled.FR12 - 0131_1L
Untitled.FR12 - 0131_2R
Untitled.FR12 - 0132_1L
Untitled.FR12 - 0132_2R
Untitled.FR12 - 0133_1L
Untitled.FR12 - 0133_2R
Untitled.FR12 - 0134_1L
Untitled.FR12 - 0134_2R
Untitled.FR12 - 0135_1L
Untitled.FR12 - 0135_2R
Untitled.FR12 - 0136_1L
Untitled.FR12 - 0136_2R
Untitled.FR12 - 0137_1L
Untitled.FR12 - 0137_2R
Untitled.FR12 - 0138_1L
Untitled.FR12 - 0138_2R
Untitled.FR12 - 0139_1L
Untitled.FR12 - 0139_2R
Untitled.FR12 - 0140_1L
Untitled.FR12 - 0140_2R
Untitled.FR12 - 0141_1L
Untitled.FR12 - 0141_2R
Untitled.FR12 - 0142_1L
Untitled.FR12 - 0142_2R
Untitled.FR12 - 0143_1L
Untitled.FR12 - 0143_2R
Untitled.FR12 - 0144_1L
Untitled.FR12 - 0144_2R
Untitled.FR12 - 0145_1L
Untitled.FR12 - 0145_2R
Untitled.FR12 - 0146_1L
Untitled.FR12 - 0146_2R
Untitled.FR12 - 0147_1L
Untitled.FR12 - 0147_2R
Untitled.FR12 - 0148_1L
Untitled.FR12 - 0148_2R
Untitled.FR12 - 0149_1L
Untitled.FR12 - 0149_2R
Untitled.FR12 - 0150_1L
Untitled.FR12 - 0150_2R
Untitled.FR12 - 0151_1L
Untitled.FR12 - 0151_2R
Untitled.FR12 - 0152_1L
Untitled.FR12 - 0152_2R
Untitled.FR12 - 0153_1L
Untitled.FR12 - 0153_2R
Untitled.FR12 - 0154_1L
Untitled.FR12 - 0154_2R
Untitled.FR12 - 0155_1L
Untitled.FR12 - 0155_2R
Untitled.FR12 - 0156_1L
Untitled.FR12 - 0156_2R
Untitled.FR12 - 0157_1L
Untitled.FR12 - 0157_2R
Untitled.FR12 - 0158_1L
Untitled.FR12 - 0158_2R
Untitled.FR12 - 0159_1L
Untitled.FR12 - 0159_2R
Untitled.FR12 - 0160_1L
Untitled.FR12 - 0160_2R
Untitled.FR12 - 0161_1L
Untitled.FR12 - 0161_2R
Untitled.FR12 - 0162_1L
Untitled.FR12 - 0162_2R
Untitled.FR12 - 0163_1L
Untitled.FR12 - 0163_2R
Untitled.FR12 - 0164_1L
Untitled.FR12 - 0164_2R
Untitled.FR12 - 0165_1L
Untitled.FR12 - 0165_2R
Untitled.FR12 - 0166_1L
Untitled.FR12 - 0166_2R
Untitled.FR12 - 0167_1L
Untitled.FR12 - 0167_2R
Untitled.FR12 - 0168_1L
Untitled.FR12 - 0168_2R
Untitled.FR12 - 0169_1L
Untitled.FR12 - 0169_2R
Untitled.FR12 - 0170_1L
Untitled.FR12 - 0170_2R
Untitled.FR12 - 0171_1L
Untitled.FR12 - 0171_2R
Untitled.FR12 - 0172_1L
Untitled.FR12 - 0172_2R
Untitled.FR12 - 0173_1L
Untitled.FR12 - 0173_2R
Untitled.FR12 - 0174_1L
Untitled.FR12 - 0174_2R
Untitled.FR12 - 0175_1L
Untitled.FR12 - 0175_2R
Untitled.FR12 - 0176_1L
Untitled.FR12 - 0176_2R
Untitled.FR12 - 0177_1L
Untitled.FR12 - 0177_2R
Untitled.FR12 - 0178_1L
Untitled.FR12 - 0178_2R
Untitled.FR12 - 0179_1L
Untitled.FR12 - 0179_2R
Untitled.FR12 - 0180_1L
Untitled.FR12 - 0180_2R
Untitled.FR12 - 0181_1L
Untitled.FR12 - 0181_2R
Untitled.FR12 - 0182_1L
Untitled.FR12 - 0182_2R
Untitled.FR12 - 0183_1L
Untitled.FR12 - 0183_2R
Untitled.FR12 - 0184_1L
Untitled.FR12 - 0184_2R
Untitled.FR12 - 0185_1L
Untitled.FR12 - 0185_2R
Untitled.FR12 - 0186_1L
Untitled.FR12 - 0186_2R
Untitled.FR12 - 0187_1L
Untitled.FR12 - 0187_2R
Untitled.FR12 - 0188_1L
Boş Sayfa

Citation preview

1922

:rı

Mudanya Miitartlıeıi Diplomaıi Savaıı vcTic. Ltd. Şti.

2013,ALFA Basım Yayım Dağıtım San.

Kitabııı tüm yayııı hakları

Alfa Ba.'!ın Yayıııı

Dağıtım San. v• Tir. Ltd. Şıi.'ne aittir. Tanıtım ama­

cıyla, kaynok göstermek şartıyla yapılacak kısa

alıntılar dışında hiçbir

yöntemle çoğaltılamaz.

Yayıncı ve Genel Yayın Yönetmeni M. Faruk Bayrak Genel Müdür Vedat Bayrak

Mustafa Küpiişnğlu Uğur Uluç

Yayın Yonetmeni Kapak Tasarımı

Grafik Uygulama Mürüvet Durna

ISBN 978-605-106-817-6 1-2. Basım: Kasım 2013

l.laskı ve Cilt Melisa Matbaacılık Çifte havuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 l.layraıııpaşa-İsrnnbul

Tel: 0(212)

(ı74 'J7

Sertifika mı:

12088

23

Faks: 0(212) 674 97 29

Alfa Basım Yayım Daiıtım San. ve T ic. Ltd. Şti. Ticarctlıaıı� Sokak No: 53 34410 Cağaloğlu-İstanbul

Td: 0(212)

511 53 03 (pbx) !'aks:

0(212) 5 19

www.alfakitap.com - [email protected]

Sertifika

ııo: 10905

33 00

••

•

EROL MUTERCIMLER 1922 MUDANYA MÜTAREKESİ

DİJ?LOMASi SAVASI

"Mudanya mütarekesi olmasaydı Lozan olamazdı"

.

.

.

.

iÇiNDEKiLER

ÖNSÖZ, 7

HİRİ:-.iCİ BÖLÜh-1

İZMİR'DEN MUDANYA'YA UZANAN YOLA GİRİŞ, 13 Rüzgarrla Savrulan Bir Yaprağın Hikayesi Çay Ziyafeti Verilsin ... Yeniden Keçiören'e Dönüş...

İKİNCİ BÖLÜM ÇANAKKALE BUNALIMI,

28 33 41

42

Fransız Amirali Dumesnil ile Görüşme İngiltere Politika Platformlarında Tartışmalar Devam Ettiriliyor

63 70

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ADIM ADIM MUDANYA MÜTAREKESİNE GİDİŞ Fransız Fevkalade Komis eri General Pelle ile Görüşme Barış Konferansı'na Gönrlerilecek Del egeler Mudanya Mütareke Günlüğü

78 78 84 87

3 Ekim

121

4 Ekim

129

5 Ekim

131

6 Ekim

138

7 Ekim

142

8 Ekim

142

9 F.kirn

143

10 Ekim

148

11 Ekim

153

DÖRDÜ�CÜ llÖLÜM

MONDROS'TAN LOZAN 'A GİDEN YOL MUDANYA'DAN GEÇTİ, 157 Mondros Silah Bırakışması Sözleşmesi Misak-ı Milli Kararları Sevr Dosyasında Yer Alanlar

157 162 172

Birinci Medis'te Muhalefet Mudanya Mütarckosi'nin Anlamı ve Sonuçları LOZAN Hezimetten Diplomatik Zafere

Et.:

ı ·

:\sk.,rsı�l Sözlnşıne .

180 198 203

224

lınız. Müttefikler orada yardım amacıyla kısa bir süre için bulunacaklardır. Barış imza edilir edilmez başkaca yararlar te­ min edilecektir. Müttefik birliklerinin İstanbul 'dan çekilmesini başarmış olacaksınız. İnsanca, hiçbir kayıp olmaksızın ve ka­ lıcı barış ile memleketinizin refah ve saadeti ihlal edilmeksizin milli gayelerinizi tamamen elde ettiğinizi zannediyorum . Bizzat emel ve arzunuzun barış ve anlaşmaktan ibaret bulunduğunu söylemiştim. Zannederim ki, Büyük Devletler bunu size arz edi­ yorlar. Hedefinize ulaşmak üzeresiniz ve barış artık beş güne kadar tamamen elinizde bulunacak ve orada idareniz hoşnut kalacağınız bir şekilde kurulacaktır. Müttefiklerin istedikleri şunlardan ibarettir: 1 . Müttefikin Yüksek Komiserleri tarafından tayin edilmiş olan esaslar içinde Müttefikinin h enüz işgali altında bulu­ nan mıntıka anlaşma ilkelerine riayet edilmesi. 2. Trakya 'da jandarma miktarının belirlenmesi. 3. Çok sınırlı bir zaman Trokya 'da Müttefikin heyetleri ile m üfrezelerinin bulunması. 145

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Bu maksatla m üttefikin generalleri h ükümetlerinden aldıkla­ n talimat gereği bir anlaşma düzenlemişlerdir. Bunu zat-ı dev­ letlerine takdim ediyoruz. Ekseri konuları daha önce müzakere ettiğimiz için daha fazJa m üzakereye gerek yoktur. Kabul edil­ mesi size kalıyor. Kabul edeceğinizi samimiyetle ümit ediyoruz. Bunun yukarıda arz eylediğim vecihle milli gayelerinizi tatmin edeceğine eminim. Sanırım Yunan temsilcileri bu antlaşmayı bir takım itiraz kaydıyla imzaya amade bulunacaklardır. Bunu zat-ı devletlerine beyan edebilirim . Bu mukavelenin şimdi okunma­ sını teklif ederim. Ardından içeriğini bizimle m üzakere etmek arzusunda bulunacağınız kesindir! O zaman kesin cevabınızı vereceğiniz saati tayin edebiliriz. Sözlerimi bitirmeden önce açıkça birkaç söz söylemek mecburiyetindeyim: "Her şey yanı­ tınıza bağlıdır". Size açıkça sorarım. Müttefik devletler görüş­ lerinizi temel sınırlar içinde desteklemediler mi? Son senelerin bütün sıkıntı ve mahrumiyetine ve savaşın bütün memleket/eri­ miz üzerindeki etkisine ve Türkiye 'nin refah ve saadeti barış ve barışıklığa bağlı bulunduğuna vakıf oldıığıınuz halde banş ve barışıklığın ilkelerini kurmak için yapılan ııygıın bir girişim ve başvuruyu reddedecek misiniz ? İsmet Paşa'nın yorumu na göre, "General Harri ngton sözleri­ nin sonunda, biraz da tehdi tte bulunarak hazırladıkları antlaş­ ma taslağını kabul etmemi istedi. Barışın elimizde olduğunu, eğer barış istiyorsak tekl if olunan şartların tartışmasız kabul edi lmesi gerektiğini ifade etli . " Önüne sürülen antlaşma projesini dikkatle inceleyen İs­ met Paşa, kaç gündür tartışmasını yaptıkları projeden biraz farklı bir metin olduğu nu fark etti. Ayrıca General Harrington, Karaağaç'ın verileceğini söylediği halde, anılaşma metninde böyle bir hüküm yoktu. Trakya'nın teslimi için düşünülen 30 günlük süre, projede 45 güne çıkarılmıştı . Yeniden tartışıldı. Harrington, "Bu, verebileceğimiz son ödündür," diye direndi. İsmet Paşa'nın bazı itirazları karşısında, kesin olmamakla b ir­ l ikte, bazı isteklerin karşılanabileceğini söyledi. Bunun üzerine İsmet Paşa, yeni projenin eskisinden farkl ı olduğunu ileri sü1 46

Erol M ütercimler

rerek, hükümetinden talimat almaya mecbur olduğunu , konfe­ ransın yarına bırakıl masını söyledi. İtalyan ve Fransız temsilciler, projenin bu son haliyle kabul edilmesi için ortak baskı kurmaya başlad ılar. Daha önceki otu­ rumlarda Türk tarafını hakl ı görürlerken şimdi Harrington'u destekliyorlardı. E Bouillon bile antlaşma metninin bu hali n i n kabul edilmesi için ısrar ed iyordu. B u çekişmel erden sonra maddeler üzerinde tartışılma açılm as ı n ı kabul ettiler. Öğl eden sonra bir kez daha topl a n d ı l ar. İsmet Paşa Ilatıralar'ında şunu söylüyor: Mudanya Konfe­ ransı artık son aşamasına gelmişti. Patlamaya yol açmadan bir kez barış konferansına (Lozan 'a) gidecek hale gelmeye bakıyorum. Zaman zaman konferansa gergin bir hava ege­ men oluyordu. Ben itiraz ettikçe, direndikçe, İngiliz temsil­ ci, İngiltere'nin kuvvetinden söz ederek nazikçe tehdit edası takınmaya başladı. İngiltere 'nin bu kadar donanması, bu kadar hava kuvvetleri, şöyle müttefikleri vardır, diyordu. Nihayet son sözü söyledi: "İsteklerinizi şuraya kadar kabul ederiz" dedi. Peki kabul ediyorum, diye cevap verdim. An­ laştığımız yerlerde mutabık kaldıktan sonra, un/aşamadığı­ mız konulara bir noktada katıldım. Gece de sabaha kadar çalışarak lehimize mümkün olan sonucu aldık. Trakya 'nın Yunanlılardan tahliyesi ile, bize teslimi için önerilen 45 günlük süre, boşaltma için 15 güne indirildi. Ancak bütün Trakya'nın bize teslimi, tahliyeden sonra 30 gün içinde tamamlanacaktı. Antlaşma metnine böyle hü­ küm kondu. Müttefikler başından beri ısrar ettiğimiz gibi Meriç'in sağ sahilini, Karaağaç da dahil olmak üzere, kendi kıta/arı ile işgal etmeye razı oldular. Trakya 'ya geçireceği­ miz jandarma miktarını 8000 olarak saptadık. Çanakkale ve İstanbul bölgelerinde müttefik askerleri halen bulundukları yerde kalacaklar. Bunu garanti ettiler. Bizim ordumuzun Çanakkale Boğazında hangi hattı geçeme­ yeceği belirlendi. Kocaeli Yarımadasında, iki taraf birlikleri arasında bir boşluk bırakıldı. Burada belirlenen hat, Darıca­ Gebze-Şile hattıdır. 147

1 922

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Mudanya Mütarekesinin esasları aşağı yukarı bunlardan ibaret. Paris'ten gelen, Trakya'yı Türk ordusuna bırakan projede Türkler için benimsen� eyecek kimi noktalar vardı. İşgalciler, bu yeni projede İstanbul'la yöresini, sonra Çanakkale ve Geli­ bolu Yarımadasını belirsiz bir zamana dek ellerinde bulundur­ mak istiyorlardı. İngiltere, ağır silahlarının gövde gösterisini bir yana bırakır görünerek diplomatik yollardan bu isteklerine ka­ vuşmak istiyordu . Konferans salonunun küçük b i r odası nda son işgalci öne­ rileri harıl harıl Türkçeye çevrilip Ankara'ya şifrelenirken, karargahın emir subayları da barış konferansının başladığı gün İstanbul üstüne yürüyüşü durdurulan Birinci Ord uya yine yü­ rüyüşe geçiş buyruğunu görüyordu. Yine masa başına oturulun­ caya dek Birinci Ordu epeyce yol aldı , gerideki birlikler aradaki boşluğu dolduruverdi. Birinci Ordu birlikleri İstanbul'a biraz daha yaklaşırken İsmet Paşa'nın Ankara'dan beklediği direktif de yıldırım hızıyla yetişti. Başkumandan M. Kemal imzalı şifre: " Önerilen proje üze­ rinde değiştirilmesi istenilen noktaların ve elde edilmesi ge­ reken hususların sağlanmasına son çaba harcandıktan sonra görüşmelerin kesilmesine meydan vermeyiniz. Antlaşmayı imza ediniz. İmzamz, Meclisin bile muvafakati demek ola­ cakbr. " Ankara' dan gelen cevap, değişikliklerin yeri ne getirilmesine çaba sarf edilmesi, fakat konferansın durmasına meydan veril­ meyerek 'antlaşmanın' imza edil mesi yönünde idi.

1 0 Ekim

Gazeteci A. E. Yalman ve ABD'li gazeteci Clayton, Mudanya yoluna düşmüşlerdir. Yalman 1 0 Ekim günü Mudanya 'da nöbet

tutmak sırası bana düşmüştü. Konferansın son perdesini kaçır­ mak korkusu ile kabına sığmayan, kaptana bir düzüye; 'daha, daha hızlı . . . ' diye bağıran, geminin bıraktığı çizginin zikzaklı olmasını kusur sayarak, dümenciye çıkışan Clayton ile beraber 1 48

Erol Mütercimler

gurub zamanı Mudanya 'ya vardık. Derhal anladık ki m ühim konferans son safhasına varmış, her noktada anlaşma olmuş, yalmz bazı pürüzler kalmış . . . Sabaha varmadan m ütarekenin imzalanması bekleniyordu. Talihin çok esaslı bir olayının tanık­ ları olabileceğimiz anlaşılmıştı. İçimiz rahattı, çok seviniyorduk. Derhal toplantı salonunun karşısına diki.idik. Kapılar ara sıra açılıyor, kapanıyor, subaylar, katipler, memurlar girip çıkıyordu. Hepsinin yüzü gülüyordu. Salonun ön ündeki. geniş sofa ve deni­ ze bakan taraça dört devlete mensup subaylar ve gazetecilerle doluydu. Bunlar, bir haftalık arkadaşlığın yarattığı teklifsizlikle birbirleriyle konuşuyorlardı. Hepsinin yüzünde sevinç ve neşe belirtileri vardı. Tereddütlü günler geçtikten, daha bir gün evvel savaş ihtimalleri kuvvetli göründükten sonra birdenbire barış güneşinin parlaması heyecandan gerilen sinirleri gevşetmiş, yü­ rekleri ısıtmıştı. Yalman gazeteci gözüyle çevresinde olan biteni de gözlem­ lemiştir: "Etraf çok güzeldi. Bulutsuz, mavi gökyüzünün bir ta­

rafında kızıl renkli ay doğmuştu. Dağlardan tepelerden ibaret bir çerçevenin ortasında açıklara doğru uzanan denizde elek­ tirkle donanmış Müttefik savaş gemilerinin, bunların karşısında büyük ışıkları sönmüş, matemli ve kasvetli Yunan gemilerinin, heyecanlı, unutulmaz bir manzarası vardı. Fakat hiçbir göz, bu çok manalı manzara üzerinde uzun uzadıya durmuyordu. Top­ lantı salonunun boyasız tahta kapısı o saniyede daha çekiciydi. Kapıdan her çıkan, gazetecilerin çemberine düşüyor, yakasını kurtarmak için bir iki. haber kırıntısı vermek zorunda kalıyordu . " Llyod Gorge'un anılarında bugüne ait önemli bölümler bu­ lunmaktadır. Fransız Franklin Bouillon'a ağır sözlerle suçlama­ da bulunmakta ve görüşmeler hakkında şunları yazmaktadır:

General Harrington, İsmet Paşa 'ya, İngiltere'nin 1ürklere yapabileceği kadar fedakarlıkta bulunduğunu, bundan daha ileri gidemeyeceğini ve kendisinin Iran Duke zırhlısına binerek İstanbul'a gitmek üzere olduğu uyarısında bulunmuştur. Çünkü kanaatince, Çanakkale 'deki İngiliz kuvvetlerinin durumu ümit kırıcı bir safhaya gelmiş bulunuyordu. Bunun sonucu olarak Çanakkale 'deki İngiliz birlikleri komutanına her ihtimale karşı 1 49

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

hazır olması bildirilmişü. Kendisi de İstanbul 'un savunulması için hazır hale galmişti. Sonraki gün {1 0 Ekim 1 922) Harrington Mudanya ya döndü. Burada işlerin tehlikeli olarak kötüleşmekte olduğundan İngiltere .Hükümetini bilgilfmdirdi. Buna karşı İngil­ tere Hükümeti, eğer gerekiyorsa, askeri harekata girişebileceği hakkında kendisine talimat vermişti. Tam konferans salonuna gireceği sırado kendisine, Çanakkale 'deki komutan General Marden 'in telegramı verildi. Bunda İngiliz Kuvvetlerinin kuşatıl­ makta olduğu beyan edilerek, oteş açma yetkisi istenmekte idi. Harrington karşılık olarak, kendisine saat tayin etmiş idi. Har­ rington bu şartlar altında konferans salonuna girdi. Alınyazısını gösterecek tarihi görüşmeler başlamıştı. 1 0 Ekim'de bütün görüşmeciler, bir kez daha konferans sa­ lonunda toplandılar. General Harrington, çalımlı, üst perdeden bir davranışla İsmet Paşa'ya şöyle ünledi : "Hepimiz, cevabınızı

öğrenmeye geldik! " İsmet Paşa, alçakgönüllü, serinkanlı haliyle Harrington'un kişiliğinde bütün generallere şöyle yanıt verd i:

"Sayın generaller, h ükümetimin görüşü, çabuk bir anlaşma biçimi bulmaktır. Henüz kararlaştırılmamış noktaları inceleyece­ ğiz. Umarım ki bu noktalar bizce de kabul olunacaktır. " Harrington bu görüşmelerin heyecanlı safhalarını şöyle an­ latıyor:

Karşısında bulunduğum manzara şu idi: Bir gazyağı lamba­ sıyla aydınlatılan korkunç odadayım. Yalnız İsmet Paşa 'nın Kur­ may Başkanını görebiliyorum. O da gözlerini ayırmadan bana bakıyor. Beıı odanın bir tarafında geziniyor ve yapabileceğimi yaptığımı ve artık bir adım bile gerilemeyeceğimi söyliiyorum . İsmet Paşa da odanın öbür yanında geziniyor ve o da buna razı olamayacağını beyan ediyor. Bu sırada, pek ansızın, İsmet Paşa, 'Kabul ediyorum, ' demesin mi? Hayatımda bu kadar şaşkınlık geçirdiğim bir anı hatırlamıyorum. Ben General Marden 'e teleg­ ramla derhal talimat verdim. General bu talimatımı ateş açmaz­ dan önceki yetmiş dakika içinde almıştı. Cebimdeki telegramlan düşünm üyordum bile. Benim tek düşüncem milletimin bu kadar kısa zamanda yeniden savaşa tutuşmak istemediği idi.

Erol Mütercimler

Müttefik delegelerin protokolü Yunan delegelerden sonra imzalayacak olmaları ve Yunan delegelerin siyasi konular içe­ ren protokolü imzaya yetkil erinin olmadığını söylemeleri nede­ niyle görüşmeler planlanan saatte başlayamadı. Gazeteci Yalman'ın (sayfa 1 3- 1 4 ) anılarında d ört generalin durumu ve hundan sonrası şöyle anlatılm ı ş : "Birdenbire ka­

pılar açıldı. Meraklı seyircilerin arasına güler yi.izlii deh�geler karıştı. İngiliz Başdelegesi Genemi Harrington, 'Pek mesudum, pek memnunum, ' sözlerini yineleyerek ortada dolaşıyor, İngi­ liz gazetecileriyle görüşürken, son çetin giinlere ait endişelerini anlatıyordu . İsmet Paşa herkesle konuşuyor, her taraftan ileri sürülen düşiinceleri ô.deti iizere büyük bir dikkatle dinliyordu. Mudanya 'da barışın temelini kuran generallerin dördünde de bir övünme hissi vardı. Savaşı kendileri yapmışlardı. Sonra dip­ lomatlar ortaya atılmışlar, barışı bozmak için yıllarca zaman saıfetmişlerdi. Daha sonra yine askerler işi ele almışlar, savaşın ne demek olduğunu herkesten iyi bilen askerler, barış yolunu bir­ kaç gün içinde bulmayı başarmışlardı. " Heyecan öylesine doruğa ulaşmış ki, olaya konsantrasyonu nedeniyle gazeteciler ve görevliler yemeği bile unutmuşlar:

"Delegeler takım takım gemilerine gittiler. Saat on olmuştu . Faka t o dakikaya kadar yemek gibi maddi işler .kimsenin aklına gelmemişti. Tarihi dakikalar geçirmek heyecanı ve haber mera­ kı, acıkma hissini tamamıyla uyuşturmuştu . Heyecanlı durum kesintiye uğrayınca, ô.det yerini bulsun diye yemeğe gidildi. " Hazırlanan Fransızca met n i n Türkçeye çevirisi amacıy­ la subay kadrosu yeterli ol mayınca gazetecilerden de yard ım iste n m iş olduğunu, aynı zamanda da b ir İngiliz heykeltıraşın Mustafa Kemal Paşa'nın resmini yapmaya gelerek ilgi odağı ha­ line geldiğini öğreniyoruz: Fakat bize bu sırada yemekten daha

önemli bir iş çıktı. Batı Cephesi Kurmay Başkanı Asım Paşa, Fransızca hazırlanan Mütareke Mukavelesinin tercümesine ait işlerle uğraşmak isteyip istemediğimizi orada bulunan es.ki Ati­ na Sefiri Galip Kemali Bey'den, Velit Bey'den ve benden sordu. Antlaşmayı bir an önce görmemizi sağlayacak olan bu fırsattan yararlanmağa can attık. Artık tamamıyla boş kalmış olan konje1 51

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

rans salonundan içeri girdik. Birer iskemle yakalayarak salonun deniz tarafındaki bir masanın başına geçtik, tercümeye koyul­ duk. İşin ortasında ilk önce Asım Paşa, sonra yemeğini bitiren Fevzi ve Refet Paşalarlı:ı beraber İsmet Paşa dönüp geldiler. Bu arada zaman gece yansına yaklaşmıştı. Antlaşmanın tam gece yarısı imzalanması hakkında sözleşilmişü. Delegeler her an dönebilirlerdi. Acele yukarı kata çıktık. İmza dakikasındaki görüntüyü kaçırmamak için telaşlı birkaç lokma yemek yedik. Aşağı indiğimiz zaman Fransız delegesi Frank/in Bouillon 'un hoş öyküleriyle ortalığı neşeye boğduğunu ve h erkesin kahkaha­ larla güldüğünü gördük. Fakat az zaman sonra Fransız delegesi unutuldu. Moskova 'da Lenin ve Troçki 'nin heykelini yaptıktan ve Moskova seyahati hakkında Times gazetesinde çıkan yazıla­ rıyla ve Londra 'da verdiği konferanslarla yeni bir şöhret kazan­ dıktan sonra Gazi 'nin resmini yapmak üzere Türkiye'ye gelen İngiliz heykeltıraş kadın Mrs. Sheridan uzun boyu ile tatlı mavi gözleriyle, san saçlarıyla, sihirli güzelliği ile bu erkek kalabalı­ ğının ortasında göründü, herkesin dikkatini kendi üzerine çekti. Bir süre sonra delegeler geldiler. Öyle anlaşıldı ki Yunan­ lılar, Mudanya Mütarekesini imzaya razı olmuyorlar, delegele­ ri Trakya hakkındaki protestolarından hiçbirine aldırılmadığı için böyle bir imzaya kendilerinde yetki görmediklerini ileri sürüyorlardı. Harrington ve İsmet Paşa, içinde bulundukları durumu de­ ğerlendirirken gazetecilerin sorularını da yanıtlamışlardır:

"General Harrington bir an için karanlık görünen durumu şu sözlerle aydınlattı: "Bu antlaşmayı Mudanya sularındaki bir vapurda bulunan Yunan delegeleri tanımıyorlar. Bizim işimiz, anlaşmayı üç gün içinde Yunanistan'a tanıtmak ola­ caktır. " İsmet Paşa tekrar şunu sordu: "Yunanistan hükümetinin cevabı olumsuz olsa bile mütareke anlaşması yürürlüğe gi­ recek mi?" Harrington cevap verdi: "Müttefik Devletler bunu Paris'te en açık bir şekilde belirtmişlerdir. " İsmet Paşa: "Öyle ise imza edelim. " 1 52

Erol Mütercimler

İmza için ancak Mütareke Anlaşmasının yeter sayıda kop­ ya edilmesi lôzım geliyordu. Yazı makinaları yukarı salondaki yemek masasının üzerine dizilmişti. Bunların derhal meydana getirdiği telaşlı ve heyecanlı konser, binanın önündeki askeri bandonun çaldığı operet havalarına karışıyordu. Bu tarihi olayda delegeler ile gazeteciler arasındaki muhare­ beyi de, olaya tanık olan A. E. Yalman'ın kaleminden okumaya devam ediyoruz: "Delegeler için kaçacak yer kalmamıştı. Gaze­

tecilerin soru/arma cevap veriyorlar veya kaçama k arıyorlardı. Resim çeken fotoğrafçılardan da kaçmıyorlardı. Bu amda ben de delegelerin her biriyle ayrı ayrı konuşmalar yaptım. "Nihayet yazıların bittiği haberi geldi. Delegeler içeri girdiler ve son kez olarak salona kapandılar. Biraz sonra kapılar açıl­ dı. İmza edildiği için gazetecilerin içeri girebilecekleri söylendi. Masanın etrafı bir dakikada doldu. Küçük konferans m asasının önünde yer bulamayanlar, diğer taraftaki büyük m asaya tırman­ dılar. Tarihin m ühim saatlerinden birini yaşadığımızın hepimiz farkındaydık. Derin bir heyecan dalgası ortalığı sarmıştı. " TB:MM , hükümete Mudanya Ateşkes Antlaşmasını imza yet­ kisi verdi ve Ankara Hükümeti Anlaşmanın kabulünü kararlaş­ t ırarak bunu İsmet Paşa'ya bildirdi. 11

Ekim

Görüşmeler ancak 10 Ekim'i 1 1 Ekim'e bağlayan gece ya­ rısından sonra başlayabildi ve tartışmalar sabah saat 06.00'ya kadar sürdü. Mudanya Konferansının son gecesi, üzerinde anlaşmaya varılan maddeler redaksiyon heyetlerine havale edilmeye baş­ layınca, başından beri konferansa egemen olan gergin ve tartış­ malı hava b i rden bire dağılmıştı. Bu kez İsmet Paşa delegelerle, özellikle de İngiliz temsilciyle özel olarak görüşmeye başladı. Herkes dağınık durumda, ayakta konuşuyordu. Aralarında, konferansın geçirdiği gergin günlerden ve aşamalardan söz edi­ yorlard ı . Böyle bir hava içinde konferans sona erdi. Son işler bitince General Harrington resmi bir tavır takına­ rak, "Haydi imza edelim" dedi. Delegeler, çok dikkatli bir şekil1 53

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

de sayfaları çeviriyorlar, h er sayfanın altına adlarının ilk harfle­ rini koyuyorlar, en sonunda da imzalarını basıyorlardı. Bu ufak tefek adam için General Harri ngton, Ş. S. Aydem ir'in İkinci Adam kitabında yer verdiği mektubunun sonlarında şöy­ le yazar:

"Her satırı gayet dikkatle tetkik eder ve baştan sona kadar okur, notlarını sürulle alır ve satırların altında gizli bir mana bulunmadığına kanat getirmedikçe fikrini söylemez. Ama daima nazik davramr. Heyecanlandığını hiçbir zurnan belli etmedi. Bir nevi h ukuk­ çu kafası var. Bir vesikayı baştan sona kadar okur, sonra birkaç dakika düşünür ve ondan sonra her paragraf hakkında fikrini söyler. Çalıştığımız müddetçe onu büyük bir dikkatle tetkik ettim. Bunun için her fırsattan faydalandım. Fakat bütün gayretlerime rağmen onu bimz daha insancıl kılmaya mu vaffak olamadım. Konferansımızın sonlarına doğru kendisine karşı daha saygı hisleri duydum. Öyle sanıyorum ki, konferansa seçilmesi iyi ol­ muştur ve konuşulanların çok daha ötesini görmektedir. . . A . E. Yalman, imzanın heyecanına kapılanlar dışarıda hava� n ın aydınl andığının bile farkında olmadıklarını söylüyor:

"Bu sırada gün epeyce ağarmıştı. İmza ile meşgul olan dele­ geleri seyredenler, bunun aynı anda farkına vardılar. Bütün baş­ lar dışarı doğru çevrildi. Yeni bir gün 1 922 Ekim 'inin on birinci gün ü doğuyordu. Bunun, bütün dünyanın tarihi için önemli bir gün olduğunu herkes derinden derine duyuyordu. Heyecanm en yüksek bir dakikasında boğuk bir düdük sesi duyuldu . Herkes başını çevirdi; "A, Yunan delegelerin vapuru " dediler. Bir baykuş sesi duyar gibi olduk. Büyük Yunanistan h ülyaları tam bu dakikada toprağa göm ülüyordu. Yunan baykuşu tam bu za­ manında dönm üştü. . . .

Gazeteciler, anı almak isteğiyle imza için kullanılan ka­ lemlere saldırdılar. A. E. Yalman'ın payına da İtalyan delegesi Monbelli'nin kalemi düştü. General Harrington'un İsmet Paşa'ya veda ederken söylediği şu sözler ağızdan ağza dolaştı: " İngilizlerin denizde çok gemi· 1 54

Erol Mütercimler leri ve topları vardır. Sizin de karada çok askeriniz var. Der­ hal barış yapalım ve dost olalım . . . 1 1 Ekim 1 922 sabahı ortalık ağarırken de imza töreni ta­ mamlandı. Yunan delegelerin yetkisiz olduklarını bildirmeleri nedeniyle imzalamamış oldukları protokol için Müttefikler, Yu­ nan Hükümetinin onayı alınmasa bile kendi açılarından geçerli olduğunu garanti ettiler. Sonra Harrington, İsmet Paşa'yı askerce selamlayarak ora­ cıkta bekleyen otomobiline bindi. Biraz sonra da Irorı DukP. ej­ derhası has konuğu alarak İstanbul'a doğru hızla uzaklaşt ı . İmzacı temsilciler d e Mudanya'dan ayrıldılar. Türk t a rafı o gün , bir askeri tören birliği çıkararak yabancı heyet temsilci le­ "

rini selamladı . Seyfi Binbaşı da iskeleye kadar refakatlerinde giderek uğurladı. Onlar gittikten biraz sonra, yani yine sabahın ilk saatlerinde bir de baktılar ki, Fransız zırhlısından çıkan, Türk dos t l uğuyla tanınmış ünlü diplomat Mösyö B o u illo n bir kasa şampa nyay­ la geldi. İsmet Paşa ve ark adaşları nı içten tebri k etl i . Get i rd iği bisküvilerle şampanyaları kendi eliyle ikram etli ve kadehler kalktı ve Mudanya Silah Bırakışması Söz le şm e s i , i m:t.ala n ı ş ı ­ n ı n hemen ardından s ı c ağı sıcağına orad a , böylece k u l l a n m ı ş oldu.

Bu sözleşme 1 4/1 5 E ki m gece yarısından b a ş lay arak yürür­ lüğe girmiş, böylece Türk-Yunan savaşı da son bulmu ş t u r. Stanford J. Shaw, İstanbul'da Türk ku vve tle r i n i n 30 Ek i m 1 9 1 8'den yani Mondros Silah Bırakışmasından sonra ilk kez görülüşünü a n l at ıyor : "TBMM'nin özel tems ilcisi olarak Refe t Bele Trakya'nın geri alınmasını düzenlemek üzere gönderil el i . 1 9 Ekim' d e İstanbul'a geldiğinde, zaferden sonra başke n t e gel en ilk mi l l iyetç i temsilci olarak büyük coşkunlukla karşı l a n d ı . İ n ­ gi li zle r kendisiyle gelen yüz jandarmanın karaya ç ı k m a s ı na a n ­ cak ertesi gün izin verdi. B u yüzden S irkeci ' de n Diva nyol u ' n a kadar o l a n tören b i r gün geç yapıldı. Ayasofya 'da Türk za feri i ç i n dua edil d i . Eski kent u z u n t a rih i nde hiç görü l me m i ş l ı i r duygululukla b u sahneyi izledi. 1 55

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

"Doğu Trakya'nın boşaltılıp Türklere teslimi, sözleşmenin 5 . maddesi uyarınca yapılmaya başlamış ve e n son Edirne'ye Türk yönetimi 25 Kasım 1922 tarihinde yerleşmiştir. "Buna karşılık, İstanbul ve Boğazlar bölgesinin boşaltılması, 1 1 . madde ile, Barış Antlaşmasından sonraya bırakıldığından, bu ancak 1 9 2 3 yılı Ekimi nde gerçekleştirilebilmiştir."

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ----- -·-------· - · · � - ---- - ---

MONDROS'TAN LOZAN'A GİDEN YOL MUDANYA'DAN GEÇTİ

Mondros Silah Bırakışması Sözleşmesi Birinci Dünya Savaşı, Osmanlı Devletinin içinde bulunduğu koalisyonun yenilgisiyle sonuçlandı. Bu sürpriz miydi ? Kesin­ likle hayır. Osmanlı Devletinin 1 699 yılında imzaladığı Karlof­ ça Antlaşması ile Avrupa'da ilerleyişinin durdıJ.ğunu görmekte­ yiz. 1 7 74 yılında imzalanan Küçük Kaynarca An tlaşmasıyla da Avrupa' da yüzyıllar sonra ilk kez toprak kaybedilmi ş oluyord u. Ve toprak kayıplarıyla gP.ri çekiliş haş l a d ı . Osmanlı Devletinin kaderini belirleyen karar, 1 9 . yüzyıl başladığında "Doğu soru­ nu" olarak tanımlanmıştır. Bunun anlamı Osmanlı Devletinin parçalatılması ve topraklarının paylaşılması demek t i r. İngil t ere, Fra nsa ve Rusya arasında Osmanlı İmparatorluğu'­ nun bölüşülmesi konusunda yapılan görüşme ve antlaşmalar, daha 1 9 1 6 sonbaharında Almanya tarafından öğrenilmiş ve dünya kamuoyuna açıklanmıştı. İngiltere bu nedenle çok zor durumda kalmıştı. ABD Başkanı W. Wilson, 8 Ocak 1918 tarihinde Kongre'de yaptığı konuşmada "On Dört Nokta " olarak adlandırılacak olan ilkeleri dillendiriyordu. Bunlardan iki madde doğrudan Os­ manlı Devletini ilgilendiriyordu. Madde 1 1 : Romanya, Sırbistan ve Karadağ topraklarının boşaltılması ve Balkan ülkelerinin politik ve ekonomik ba­ gımsızlığı ile toprak bütünlüğünün uluslararası garanti al­ tına alınması.

1 57

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Madde 12: Osmanlı imparatorluğunun Türk kısımlarının egemenliği sağlanırken, egemenliği altında tuttuğu diğer uluslara özerklik tanınması ve Boğazlar'da tüm ulusların gemilerine serbesti tanınması. Müttefikler olarak gruplaşmış olan devletlerin gerek savaş öncesi gerekse savaş süresince aralarında yaptıkları gizli ant­ laşmalardan ve Wilson' u n ilkelerinin on ikincisinden açıkça anlaşılmaktadır ki, Os manlı Devleti , Birinci Dünya Sava ş ı nı kaybederse kesinlikle parçalanacak t ı . Osmanlı Devleti devlet adamları Wilson'un i l kelerini inanıl­ maz biçimde olu mlu ola rak yorumlam ışlar ve devlet in lehi ne olacağın ı bile söylemişlerdir. B u aymazlık anlaşılır gibi deği ldir. Savaş bitmiş, Müttefikler Osmanlı Devletine, Limni Adası Mondros Li manında Agam emnon zırhlıs ında daha önce hiçbir devlete dayatılmayan koşullarda bir tas fiye anllaşması imzalat­ m ışlard ır. Bu, 30 Ekim 1 9 1 8 tarihinde imzalatılmış olan Mond­ ros Mü tarekesidir. Mondros Mütarekesin i Osma nlı İmparatorl uğu ad ı na Do­ nanma Bakanı Albay Rauf Bey (Orbay) , Dışişleri Müsteşarı Reşat H i kmet Bey ve Yarbay S adullah Bey; İngiltere adın a da Akdeniz Bölgesi Başkuman danı Oramiral Sir S.A.G. Calthrope imzalamışlardır. Bu müta rekeni n 7 ve 24. maddelerini okuma­ lıyız. Madde 7: Müttefiklerin kendi güvenliklerini tehdit edecek herha ngi bir durum ortaya ç ıkarsa , herhangi bir stratejik nokta­ yı işgal etme hakkının bu lunması. Madde 2 4 : Altı Ermeni ilinde karışıklık çıkarsa, Müttefikler bu illerin herhangi bir bölü münü işgal etme hakkını ellerinde tutı.ırl ar. Bu iller Erzurum, Va n , Bitlis, Diyarbakır, Elazığ ve Sivas ' t ı r. Ateşkes antlaş masında bu ill erin isi mleri yazılı değildir. Os­ manlı devlet adamları ile a ralarında Halide Edip Adıvar'ın da bul u nduğu kimi aydınlar, Wilson'a tapı nma derecesinde inan­ m ışlard ı r. Hatta Wilson'un adıyla dernek bile kurmuşlardır. Yukarıda okundugu gibi 7. madde aslında Osmanlı İmpara­ torluğunun açıkça idam h ükmüydü. 1 58

Erol Mütercimler

Amiral Calthrope, Mondros'ta Türk del egeleri Başkanı Deniz (aslında Donanma) Bakanı Raui'un isteği üzerine ona bir mek­ tup verdi : "Hiçbir Yunan savaş gemisinin İstanbul'a gitmemesi, İstanbul'un işgal edilmemesi konusundaki kuvvetli isteğinizi hü kü metim e b i l d i rd i m . . . " Rauf Bey, 2 Kas ı m'da İstanbul'da ga­ zetelere verdiği demeçte, "Sizi temin ederim ki, İstanbul'umuza tek b ir düşman askeri çıkmayacaktır," diyecek, Calthrope'un mektubu ve Rauf Bey'in bu sözleri bir güvence sayılacaktır. Ama R a uf B ey uluslararası i l işkilerde sözleri n b i r a n l a m ı ola­ mayacağını bilemeyecek kertede vizyonsuz birisidir. Buna po­ litik körlük de diyebiliriz. Çünkü dış politika hayalcilik değil gerçekı,;i l ik üz eri n e oturur, hele karşınızdaki muhatap devlet İn­ giltere ise ona güvenilemeyeceğini bilmek, ç ağ ı n ı n i leri görü şl ü devlet adamlığının bir gereğidir. Bu kitabın konusu olan Mu­ danya Mütarekesinin imzalanma sürecindeki mücadeleyi bir kez daha gözden geçirirsek M ustafa Kemal Paşa'nın neden bü­ yük bir dahi devlet adamı olduğunu bir kez daha anlarız. Aynı şeklide masadaki görüşmeci İsmet İnönü'nün ne denli yaman bir müzakereci olduğunu görür ve hakkını teslim etme zorun­ luluğu duyarız. Eğer bunu göremiyorsak, aydı n namusunu yi­ tirmişiz demektir. Rauf Bey'in İngilizlere inanmasının karşılığı olarak, Müttefik donanması 13 Kasım 1 9 1 8 tarihinde Boğaz'a yerleşirken , 6 1 parça gem i arası nda Yunan savaş gem i leri de vardı. (Bu konuda geniş bilgi arıyorsanız; Erol M üt erc iml e r Bu Vatan Böyle Kurtuldu. Alfa Yayınları. ) Rauf B ey İngilizlere o denli güven duymaktadır ki, mütare­ keyi i mzalayıp İstanbul'a d ö n d üğünd e gazetelere verd iği beya­ n atta, "Mütarekeyi imzaya giderken bugünkü gibi sevinçli dö­ ,

n eceğimi tahmin etmiyordum. Müzakereler sırasında İngilizler çok açık kalbli ve samimi h a reket ettiler. Hu m ü tareke ile devleti­ mizin bağımsızlığı (istiklali}, saltanatımızın h ukuku tanı a m iyle kurtarılmıştır. Bu m ütareke yenen ile yenilen arasında yapılmış bir m üta reke değil savaş halinden çıkmak isteyen denk iki kuv­ vetin aralarındaki düşmanlığı durdurm aları hali gibi bir şeydir, " demiş ve İngilizlerin Osmanlıları yaşabna fikrinde oldukla­ rına inandığını, İ stanbul'a tek bir düşman askerinin çıkma1 59

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

yacağım, Adana'mn işgal edilmeyeceğini sözlerine eklemişti. (Selahattin Tansel, Mondros 'tan Mudanya 'ya, Cilt 1 , s. 26) Mondros'taki imzadan sonra İtilaf devletleri Türkiye üzerin­ de askeri denetim kurmaya hazırlanıyordu. İngiliı; öncü birlik­ leri Meriç kıyısına ulaştı. 22 İngiliz gemisi ise İzmir önünde de­ mirledi. Kars' a bağlı Aralık, Iğdır Ermeniler; Ardahan İngil izler tarafından işgal edildi. İngiliz Hükümeti, Amiral Calthrope'u, ateşkes şartlarını Türkiye'ye kabul ettirme başarısını gösterdiğinden ötürü kut­ lamaya karar verdi . Calthrope'a verilen talimat : " İstanbul'un işgal edilmeyeceğine dair herhangi bir güvence vermeyin!" Calthrope, Rauf . Bey'in, İstanbul'un işgal edilmemesi ve Yu­ nan gemilerinin İstanbul'a sokulmaması yolundaki isteğini İngiltere'ye bildirmişti. Mondros Ateşkes Anlaşması Fransız Parlamentosunda alkış­ larla karşılandı. Mondros Ateşkes Antlaşmasını imza eden Rauf Bey başkan­ lığındaki Türkiye delegeleri 1 Kasım 1 9 1 8 tarihinde İstanbul'a döndü. Hükümet, Rauf Bey'in verdiği bilgilerden memnun olmuş. Padişah ise kurulu hemen kabul etmedi. Onun, bu kurulun baş­ kanlığına Damat Ferit'in atanmayışına çok kızdığı söyleniyormuş. Rauf Bey, hükümeti ziyaret ederek, İngilizlerin acelesi yüzünden talimat almadan anlaşmayı imza etmek zorunda kaldıklarını an­ lattı. Bu açıklamadan anlaşıldığına göre, Mondros Mütarekesinde İngilizleri n masaya koyduğu tüm koşullar Rauf Bey tarafından İs­ tanbul'daki hükümete danışmadan, tek taraflı olarak imzalanmış görünüyor. Burada kendi dilinden itirafına bakınca, 1923 yılında Gazi Mustafa Kemal tarafından Lozan'a gönderilmeyişinin ardın­ daki aklı şimdi daha doğru algılayabiliyoruz. Deniz Bakanı Rauf Bey 2 Kasım 1 9 1 8 tarihinde gazetelere verdiği demeçte, "Çok sevinçli döndüm, Mondros Ateşkesi bir başarıdır. Devletimizin bağımsızlığı, milletimizin onuru tama­ mıyla kurtarıl mıştır. Sizi tem in ederim ki, İstanbul'umuza tek bir düşman askeri çıkmayacaktır," dedi. Dışişleri Bakanı Nabi Bey de yaptığı basın toplantısında, antlaşmanın devletin ege­ menlik haklarına dokunmayacağını söyledi. 1 60

E rol M ütercimler

Mondros gibi bir antlaşmanın imzalanmasına karşın, halkın ne padişaha ne hükümete ne de siyasi rejime karşı tepkisi ol­ muştur. Yani hem halk hem de aydınlar son derece duyarsız kalmıştır. Oysa Mondros'tan daha ağır olmayan ateşkes antlaş­ ması imzalatılmış olan Avusturya'da halk kitlelerinin büyük hoşnutsuzluğu karşısında İmparator, 1 2 Kasım'da tahtından vazgeçmek zorunda kalacak, ertesi gün de ülkede cumhuriyet ilan edilecektir. Avusturya'daki rejim değişikliği, dönemin Os­ manlıca gazetelerde yayınlanmış, halk bilgilendirilmiştir. Aynı şekilde savaştan yenik çıkmış Almanya'da halk kitlelerinin imparatorluk yönetimine karşı duyduğu kin, eyleme dönüştü. Kiel'deki deniz ü ssünde denizcilerin ayaklanmasıyla Alman devrimi başladı. İhtilal 9 Kasım'da Berlin ve Spa'ya sıçrayarak, 1 0 Kasım'da Berl in'de İşçi, Asker ve Halk Temsilcileri Şftrası kurulacak, Alman İmparatoru il. Wilhelm imparatorluk tacın­ dan vazgeçecek ve Hollanda'ya sığınacaktır. Halkın ve aydınların suskunluğuna karşın, ordudan bazı sesler yüksel d i . 5 Kasım 1 9 1 8 tarihinde Yıldırım Orduları Ko­ mutanı Mustafa Kemal, Adana'dan İzzet Paşa'ya çektiği tel­ de şöyle demektedir: "İngilizlerin her dediğine boyun eğecek

olursak, ihtiraslarının ön üne geçmeğe imkan kalmayacaktır. Bütün Anadolu'yu işgal etseler izin verecek miyiz?" İngilizler İskenderun'a çıkarsa ateş açtıracağını bildirdi. İçişleri Bakanı Feth i Bey, o gün yayımlanan demecine göre şunları söylem i ş : "Ranş şartları lehimizedir. Memleketimizde kimse savaşa yeniden girmeyi düşünmüyor. Barış programımı­ zın esası, Arapların özerk idaresi, İslam olmayan unsurların gelişmesidir." 1 3 Kasım 1 9 1 8 tarihinde İngiliz, Fransız, İtalyan ve Yunan gemilerinden o l u ş a n 61 parçalık Büyük Filo İstanbul'a geldi. İngiliz, Fransız ve İtalyanların 3 500 askeri , karaya çıkmak ve Boğaz istihkamlarına yerleşmek için gemilerde beklemeye baş­ ladı. Beyoğlu Hırist iyanları gösteri yapıyor: "Zito Venizelos ! . . " Yarın istihkamlar Türkler tarafından boşaltılmaya başlanacak ve buralara İtilaf askerleri yerleşecektir. Sonradan gelenlerle 161

1 922

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

birl ikte gemilerin sayısı 1 6 7'ye yükselecektir. Bu denetim işle­ mine rağmen İstanbul henüz resmen işgal edilmiş değildir. Artık Mondros kararlarını ve uygulamaların ı burada sonlan­ dırıp 1 9 1 9 yılına gidelim. Mustafa Kemal Paşa, Anadolu ya geç­ miştir, Türk Bağımsızlık Savaşının strateji belgesi olan Amasya Genelgesi yayınlanmış, Erzurum ve S ivas Kongreleri yapılmış­ tır. Mustafa Kemal'in liderliğinde Müdafaa-i H ukuk Cemiyetleri Anadolu'nun her yeri nde çoban ateşlerini yakmıştır. Milli kuv­ vetler hareketi yavaş yavaş örgütlü harekete dönüşmeye başla­ mıştır. Bu arada B irinci Dünya Savaşı nedeniyle yapılamayan genel seçimler yapılmış ve Mustafa Kemal Paşa da son Osmanlı Meclis-i Mebusan milletvekili olarak seçilmiştir. '

Misak-ı Milli Kararları Mondros ateşkes koşulları uyarınca işgaller başladı. İlk an­ larda pek tepki olmadı. Ancak Fransızların Kil ikya olarak adlan­ dırdığımız bölgeyi işgalinde yerel Ermeni milliyetçi unsurlarla işbirl iği yapıp, kadı nlara tecavüz gibi insanlık dışı davranışlar­ da bulununca, yerel direnişçiler hareket geçti. İşgalin başladığı ilk anlarda silaha sarılanlar da oldu . Dörtyol civarındaki Ka­ rakese köyüne saldı ran Fransızlar, köylüler tarafından silahla karşılanmış, 19 Aralık 1 9 1 8'de yaptıkları çatışmada 10 ölü vere­ rek geri çekilmek zorunda kalmışlardır. Bu, üzerinde d urulması gereken bir olaydı, çünkü galipleri çılgına döndüren bu olay, "Türk milletinin, saldıran düşmana karşı ilk" direnmesiydi. Fransızlar ve Ermeniler cinayetlerine devam ett iler. Kara Hasan adlı bir köylünün karısını zorla elinden aldılar ve ka rdeşini de öldü rdüler. Bunun üzerine Kara Hasan dağa çıkt ı ve 1 9 19 yılı başlarından itibaren başlamış olan bu hareket "Türkiye'de ilk milli mukavemeti meydana" getirmiş oldu. Ası l büyük direnişin başlaması Yunanl ıların İzmir'e asker çıkarışıyla başladı. Daha doğrusu Türk milleti ilk kez bu olay­ la birlikte ölüm uykusu ndan uyandı. Yunanl ıların büyük b i r hınç v e nefretle yapt ı kları katliamlar da Bat ı Anadolu halkını harekete geçi rdi. İsta nbul'da öncelikle kad ı nların ortaya çıktığı 1 62

Erol Mütercimler

büyük mitingler düzenlenerek halk harekete geçirilmeye çaba­ landı. Hızlı değil, ama süreç içinde de yerel direniş örgütlenme­ leri gelişmeye başladı. Osmanlı hükümetinin işgaller karşısında direnmediği gibi teslimiyet içine girişi, Türk milletini örgütlenmeye gitmek zo­ ru n lu luğuy la yüz yüze bıraktı. Müdafaa-i Hukuk, Muhafaza-i Hukuk, Heyet-i Osmaniye ve daha sonra da Reddi İlhak vb isimler altında siyasi örgütlenmeye gittiler. Kuvayı Milliye ya­ pılanmaları askeri direniş örgütlenmesi nin adıdı r. S i y a s i yollar­ dan yürütülen faaliyetler vatanın kurtuluşu için yeterli olama­ yınca Türk milleti silahlı mücadele de Kuvayı Milliye ile temsil edilmiştir. İstanbul Mecl isinin ya p t ığı en olumlu iş, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde kabul edilmiş olan Misak-ı Milli 'yi kabul etmiş ve kamuoyuna yayınlamış olmasıdır. Ali Fuat Cebesoy'un anıları­ na göre 1 907 İkinci Meşrutiyet öncesi Mustafa Kemal'in önerdi­ ği bir misak-ı milli vardır:

Atatürk Devrimlerinin temeli olan Misak-ı Milli, Atatürk tarafından ne zaman düşünülmüş ve nasıl tekômül ettirilmiş ve nasıl son şeklini almıştı? Misak-ı Milli, diğer inkılaplar {devrimler} gibi Atatürk 'ün ken­ di eseridir. . . Mustafa Kem al Üçüncü Ordu karargahında vazifeli idi. Ben de h udutta Karafmye 'de mıntıka kumandanı idim. Her hafta sonu Selanik'e gelirdim . O da zaman zaman barın gelirdi. Böyle bir akşamdı. Önceden hazırladığını dinlediğim haritayı beraberinde getir­ mişti. Bu, Hasta Adam Osmanlı 'nın taksimini beklemeden, şek­ len s111ırlarımız içinde olmasına rağmen asla ve hiçbir zaman bizim olmamış toprakları terk etmeden sonra temeli Türk olan bir devletin h udutlarını gösteriyordu. Yemen 'i, Hicaz 'ı, Filistin 'i, dahu sonra 1 9 1 1 'de beraberce giderek m üdafaa ettiğimiz Trablusgarb'ı asıl halkına bırakıyor­ duk. Bugiinkü Suriye 'de olan Haleb, lrak'ta olan Musul bizimdi. Makedonya, On İki Ada, zaten o giinlerde elimizde idi. Mısır gibi hakimiyeti ııazarileşmiş yerleri halk111a bırakıyor, ama 1 8 7B 'de İngilizlere emanet ettiğimiz Kıbrıs'ı alıyorduk. Lozan 'daki ka1 63

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

yıplar dışında zaten ilk Milli Misak sınırlan da bazı farklarla Karaferye 'ye getirdiği haritanın hudutları idi. Bırakacağımız yerlerdeki 1ürklerin, 1ürk'ten gaynlarla mü­ badelesini bile düşünın.üştü. Aradığı, temeli Türk olan devletti. Hasta Adam 'ın mirası üzerinde nasıl olsa aralarında ihtiras bo­ ğuşm ası yapacaklardı. Kavgadan asıl h udutlara sahip ve ezil­ memiş çıkmalıydık. Başka çaresi yoktu . . . Heyecanlı, inançlı, mantıklı anlatıyordu, ama kendisi de, bu sert hakikatlerin ancak benim gibi bir dosta söylenebilecek şey­ ler olduğunu da biliyordu . Türk yurtseverleri ayrıca İstanbul'da bazı örgütler oluştur­ muşlardır. Bu örgütler, İstanbul'da çoğu gizli olarak yürüttük­ leri çalışmaları sayesinde Mill i Mücadeleye eleman, silah, mü­ himmat, cephane ve moral sağlamışlardır. Karakol Cemiyeti, Mim Mim Grubu, Hamza Grubu, Felah Grubu bunlardandır. Yerel vatanseverlerin örgütlenmeleri karşısında azınlıklar da boş durmadılar, onlar da çeşitl i örgütler kurarak ihanet odakları haline geldiler. Hatta Fener Rum Patrikhanesi bile bu odaklar­ dan b irisi haline geldi. Bu koşullarda yerel kongreler yapılıyor ve bağımsızlık yo­ lunda kurtuluş çareleri aranıyordu. Mustafa Kemal ve arkadaşları 18 Aralık 1 9 1 9'da S ivas'tan hareket edip, 1 9 Aral ık'ta Kayseri'ye geld i. Buradan Mucur yoluyla Hacıbektaş'a geçmişler ve burada Çelebi Cemalettin Efendi ile görüşmüşlerdir. Görüşmede Çelebi Cemalettin Efen­ di, Mustafa Kemal'in Anadolu'da başlattığı milli harekete des­ tek verdiğini belirtmiştir. Ardından 2 7 Aralık 1 9 1 9 tarihinde Ankara'ya gelmişlerdir. Ankara'da Mustafa Kemal bir yandan yerel direnişçilerle gö­ rüş melerini sürdürürken bir yandan da Osmanlı Meclis-i Me­ busanına gidecek milletvekilleriyle görüşüyordu. Kendisinin kaleme aldığı Misak-ı Milli (Ulusal Ant) metnini milletvekille­ rine vererek izleyecekleri yolu, uygulamaları gereken stratejiyi anlatmıştır. Rauf Bey'e verdiği talimatta İstanbul'da Müdafaa-i Hukuk Grubu kurarak, kendisinin Meclis Başkanı seçilme­ si için çaba harcamalarını istemiştir. Rauf Bey İstanbul'da 1 64

Erol Mütercimler

Mecl is'e geldiğinde Mustafa Kemal'in isteği doğrultusunda ha­ reket etmediği gibi farklı arayışlar içine girmiştir. Bunun üzeri­ ne Mustafa Kemal 1 9 2 7 yılında okuduğu Büyük Söylev'inde bu durumu anlatırken, Rauf Bey'i işaret edip alay ederek "Fellah-ı Vatan" Grubu kurdular, diye yakınacaktır. Tüm bu olayları üst üste koyduğumuzda Rauf Bey'in neden hem Mudanya'da hem de Lozan'da tercih edilmediği kendiliğinden ortaya çıkmakta­ dır. Son Osma nlı Mecl is-i Mebusanı 1 2 Ocak 1 9 2 0' de İstanbul'da toplanmıştır. Erzurum milletvekili seçilen, ancak İstanbul tara­ fından daha önce subaylık görevinden alındığı için Ankara'da kalan Mustafa Kemal, daha önce kararlaştırıldığı halde meclis başkanlığına seçilememiştir. İstanbul'a giden milletvekilleri böyle bir hareketle işgalcilere, padişaha Anadolu'nun etkisinde olmadıklarını kanıtlamak istemişlerdir. Ankara'da örgütlenme­ ye çalışılan bir ulusal direniş hareketini böylece baltaladıkla­ rının farkında bile olmadıklarını değerlendirebiliriz. Böyle bir sapmanın başını çeken kişinin Rauf Bey oluşu da ayrıca düşü­ nülmesi gereken bir konudur. Mustafa Kemal, "Erzurum ve Sivas Kongreleri 'nde modem

bir ülke sının saptamak gerekti, ben Türk süngülerinin işaret ettiği sınırı seçtim. Bilirsiniz ki Misak-ı Milli nin temellerini Anknro 'da kesin olarak saptamıştım. Sorunun yabancısı olan bazı insanlar, ulusal sınır bahis konusu olduğunda kendileri­ ne önem vererek ve gerçeği bilmeyerek türl ü türlü kuruntulara kapıldılar, der. Bu iki kongrede kabul edilen temel ilkelerden, '

"

' Mill i hud u t dahilinde vatan bir bütündür, onun çeşitli kısımla­ rı birbirinden ayrılamaz' , 'Hırıstiyan unsurlara siyasi egemen­ liğimizi ve sosyal dengemizi bozacak ayrıcalıklar verilemez' ve 'Manda ve himaye kabul edilemez' üç temel kararı Misak-ı Milli'nin temel felsefesid ir. Misak-ı Milli, Mondros'a bir tep· kidir ve bu ateşkes hükümlerinin zorla imzalatılmış olmasına karşın kabul edilmediğinin de ilanıdır. Mücadele, Londra ile Ankara arasındadır. Sevr dayatması da bu karşılıklı restleşme­ nin ya da Newton yasasıyla söylemek gerekirse etki-tepkinin sonucudur. Bu mücadele, tüm maddeleriyle olmasa bile Misak-ı 1 65

1 922

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Milli'yi Sevr'le de bir türlü söküp atamayan İngiltere'nin sonun­ da Lozan'da bunu kabul etmes iyle sonuçlandı. Hmmlanan meti n Meclis'te 28 Ocak 1 920 tarihindeki gizli otu rumda gö r ü şüldü ve Edirne Mi lletvekili Mehmet Şerifin önerisiyle kabul edildi. Bildiri 1 7 Şubat'ta tüm dünyaya duyu­ ruldu. Kabul edilen altı maddelik bu beyanname m illi mücade­ lenin iç ve dış ilkelerini kapsamaktad ı r. Osmanlı Meclis-i Mebusan üyeleri, devletin bağımsızlığına ve millet i n güvenilir bir gelecekte haklı ve sürekli bir barışa ka­ vuşabilmesinin, yapılabilecek fedakarl ığın en çoğunu kapsayan aşağıdaki esaslara tam olarak uymakla sağlanabileceğini ve bu esaslar dışında kalacak bir Osmanlı Devlet i nin devam ve varlı­ ğının imkansız olduğunu kabul etmiş ve onaylam ışlardır. Madde 1 ) Osmanlı Devle t i nin 30 Ekim 1 9 1 8 gü nlü müta­ rekenin yapıld ığı sırada dü ş man ordularının işgali alt ı n da ka­ lan Arap çoğunluğu nun oturduğu kısımların kaderi halklarının özgürce verecekleri oylara göre belirtil mek gerektiğinden, sözü edilen mütareke hattı "içinde ve d ışında" d i n i , soyu, istekleri b i r olan ve birbirl erine karşılıkl ı saygı ve fedakarl ık d uyguları taşıyan, sosyal haklarıyla çevre koşullarına uymuş bulunan Os­ manl ı-İslam çoğunluğunun oturduğu bölgeleri n tümü "fiilen ve hükmen" ve "hiçbir sebeple" ayrılık kabul et mez bir bütündür. Madde 2) Halkının ilk serbest kaldığı zamanki oylarıyla ana­ vatana katılma kararı verm iş olan Elv iye-i S e lase (Kars, Arda­ han , Batum) için gerek i rse tekrar serbest oylamaya baş v urul­ masını kabu 1 ederiz. Madde 3) Türki ye ile yapılacak barışa dek ertelenen Batı Trakya'nın hukuki durumu da orda oturanların özgürce ku lla­ nacakları oylara göre belirtilmelidir. Madde 4) İslam Halifel iği'nin , Osmanlı Pad işahlığın ı n ve Hükümeti'nin merkezi olan İstanbul kent i ile Marm ara Den izi'nin güvenliği ko runmalıdır. Bu temel korunmak koşuluyla Akdeniz ve Karadeniz Iloğazları'nın dünya ticaret ve ulaştırmasına açık tutulması hakkında bizimle öteki devletlerin oybirliğiyle verecekleri ka­ rar geçerlidir. '

1 bb

Erol Mütercimler

Madde 5 ) İtilaf Devletleri ile hasımları ve bazı ortakları ara­ sında kararlaştırılan anlaşma esaslarına göre azınlıklar hukuku­ komşu ülkelerdeki Müslümanların da haklardan yararlanacak­ l arı güven iyle-tarafı m ızdan p e k i ş t i r i l e c e k ve sağlanacaktır. Madde 6) Ulusal ve ekonomik gelişmemizi sağlamak ve dev­ let işlerini günün kurallarına uygun düzenli yönetimle çevir­ meyi başarabilmek için her d evlet g i b i bizim de bu gelişmemi­ zi sağlarken lam bir bağımsızl ığa ve özgürl üğe sah ip olmamız yaşamımızın ve varolmamızın hareket noktasıdır. Bu nedenle siyaset, adalet, maliye alanlarıyla öteki alanlardaki gelişmemi­ ze engel kayı tl ara k a rş ıyı :t. . H issemize düşecek borçlarımızın ödenmesi şekli de bu esasa aykırı olamaz. Bunun önemi ve anlamı nedir? Temel anlayış olarak işgalin ve yaba n c ı boyunduruğunun kabul edilmediğini anlatır. Ame­ rikan C u m h u rbaşkan ı Wilson'un evinde yapılan t o p l a n t ı d a : " . . .

LJ.yod George, Başkan Wilson 'a Türklerin İstanbul'da kalıp kal­ mayacaklarını sordu. Wilson, 'Eğer benim kararım isteniyorsa Türkler Avrupa'da çok uzun zaman kaldılar ve oradan tama-. men temizlenmelidir/er, ' dedi . . . " Milli mücadelenin meşruiyeti­ ni ortaya koyan bu gizli belge aynı zamanda Mustafa Kemal'in hakl ılığını da bir kez daha onaylatmaktadır. Misak-ı Milli ile her şeyden önce m i l l i ve böl ü n m e:t. bir T ü rk vatanın sınırları çizilmiş, milli mücadelenin ana ruhu oluşturulmuş, Türk dış politikasının hedefleri belirlenmiş, devletin bağımsızlığı, mille­ t i n ge l e c e ğ i ve devamlı bir barışın sağlanması için yapılabilecek en son fedakarlıklar tespit edilmiştir. M i sak - ı Milli n i n bir be­ yanname olarak ve Avrupa'ya hitaben yayınlanması, Osmanlı Devletinin iradesi yerine kaim olan işgalci devletlerin, Türk va­ ta n ı n ı parça layıcı iradelerine set ç e k m e k , b i r frenleme yapmak amacını taşımaktaydı. Misak-ı Milli her şeyden önce bir ulusal

devlet, üniter devlet düşüncesinin ürün üdür. İmparatorlukların dağildığı dönemin koşullarım taşımaktadır. Bu itibarla da Türki­ ye Cumh uriyeti 'nin kuruluş felsefesini yansıtmaktadır. Olağanüstü koşullarda kabul edilen bu metin bir anlamda bir ö :t.g ü r l ü k ve bağımsızlık bildirisidir. Esasları Erzurum ve Si­ vas K ongreleri nde sa p tanan Misak-ı M i l l i son Os m a n l ı M ec l i s - i 1 67

1 922 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Mebusanın en yararlı kararıdır. Osmanlı enkazının altından Türk milletini kurtarmaya çalışan Misak-ı Milli padişaha karşı bir ayaklanma ve Mustafa Kemal'in ileri görüşlülüğü nün, ger­ çekçiliğinin de somut bir. örneğidir. 1 9 1 9 yılında manda sorunuyla ilgili incelemeler yapan King­ Crane Komiyonunun üyesi olan yazar Laurence Shaw Mocre, 1 1 Ağustos 1 9 2 1 tarihinde Mustafa Kemal ile bir görüşme ya­ par. Barış tarafları olduklarını, Wilson ilkelerin i n kandırmaca­ dan ibaret bulunduğunu ve Misak-ı Milli'n in takipçisi olacak­ ları ve ödün vermeyecekleri kararlılığını ortaya koyan Mustafa Kemal ile yaptığı bu söyleşiyi Asia dergisi Nisan 1 9 2 2 sayısında yayııılamıştır. Mustafa Kemal, Mocre'ye soruyor: Milli Misak ilkelerimizi biliyor musunuz?" "Evet, okumuştum, " yanıtını alınca devam ediyor: "Kanaatinizce dünya barışını tehdit eden bir belge midir Milli

Misak? Yalnızca anavatanın düşman işsalinden kurtulması­ nı ve kendi kaderimizi tayin etme haklcl{lı istiyoruz, yani ba­ ğımsızlık istiyoruz. Başka şey değil. Milli Misak, halkımızın hakla olan bir belgedir ve halkımız bu beJsede yazılı olan halclannı almak için and içmiştir. " Stratej olarak Mustafa Kemal hiçbir eyleminde serüven ara­ yıcısı olmamıştır. O, her adımı planlayıp çevresindekilere anla­ tıp, onları inandırma çabası içine de girerek, gerekirse tek ba­ şına yol a devam edip evre evre hayata geçirme sabrını gösterir. Misak-ı Milli düşüncesinde ve haritasında Musul, Erbil, Kerkük yer almış olmasına karşın, cumhuriyetin sınırları dışında kal­ mıştır. 1 9 2 5 yılındaki Şeyh Sait isyanının arkasındaki dış güç faktörü yeniden değerlendi rilmelidir. Ankara İstanbul üzerinde dayanılamayacak bir baskı kurar. Telgraf yazışması kanalıyla yaratılan fırtına Ali Rıza Paşa Hükü­ metinin istifasının ardından Padişah'ı zorlayarak, Damat Ferit'i saf dışı ederek Salih Hulusi Paşa Hükümetini (8 Mart 1 920) kurdurtmuş, hatta bazı bakanların tayinini ve yerlerini koruma­ larım bile sağlamıştır.

1 68

Erol Mütercimler

Bu altı maddeyle her şeyden önce ulusal ve bölünmez bir Türk vatanının sınırları çizilmiştir. Yine bu belgeyle kapitü­ lasyonlar, mali ve ekonomik müdahaleler, siyasi dayatmalar reddedilmiş, tam bağımsız bir devlet öngörülmüştür. Misak-ı Milli'nin dünyaya ilanı ve gösterilen kararlılık İtilaf devletlerini telaşa düşürmüştür. Mudanya S ilah Bırakışması görüşmeleri sürecinde Mustafa Kemal'in İsmet Paşa'ya, Misak-ı Milli kararlarının tek yol gös­ tericileri olduğunu ve burada alınan kararlardan sapma gösteri­ lemeyeceğini ısrarla söylemiş oluşunu şimdi daha iyi anlamak­ tayız. İtilaf devletlerinin bu beyannameye tepkileri de çok sert ol­ muştur. 15 Mart 1 920 tarihinde İstanbul'da idari görevlerde yer almış s ivil görevliler ile subaylardan oluşan 1 50 Türk aydınını tutuklaınışlardır. Bu olaydan bir gün sonra da 16 Mart 1 920 tari­ hinde İstanbul, İtilaf devletleri tarafından resmen işgal edilmiş­ tir. Şehzadebaşı Karakolunu basıp 20 askeri şehit etmişlerdir. Akşam da Mecl is'i basarak Rauf Bey de dahil olmak üzere bir grup milletvekilini tutuklamışlardır. Bu olay dünden bugüne derslerle doludur. Emperyalistlerle işbirlikçi olmanın ya da on­ lara yaranmak amacıyla yapılacak hareketlerin, işgalcilerin çı­ karları gerektirirse hiçbir öneminin ol madığını göstermektedir. Sevr'in itirazsız imzalatılması ve Türk halkına kabul ettiril­ mesi amacıyla önce 16 Mart 1 920 tarihinde İstanbul İngilizlerce işgal edilmiştir. Ardından, İngil izlerin güdümündeki İstanbul Meclis'inde Sevr'in koşulları tartışmaya açılmışken, Meclis ka­ patılmış ve milletvekilleri tutuklanarak Malta adasına sürgüne gönderilmeleri planlanmıştır. Bu amaçla da İstanbul'daki İngiliz İstihbarat Örgütü Ermeni Komitacılarla işbirliğine gitmiştir. Bir grup milletvekili tutuklanmış Malta'ya sürgüne gönderilirken, bir kısım milletvekili de kaçmayı başarıp Ankara'ya sığınmıştır. İstanbul 'daki Türk aydınlarının hiç tepki göstermediği ve bazı milletvekili yakınlarının İngiliz ajanına rüşvet verdiği, Yüzba­ şı Bennet'in anılarında yazılıdır. İngiliz istihbarat teşkilatının ünlü elemanı Yüzbaşı John Godolphin Bennet Türkçe'ye çevri­ lerek "Tanık" adıyla yayınlanan anılarında İstanbul'un resmen 1 69

1 922

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

işgalinden dört gün sonrasında olanları yani 20 Mart 1 920 tari­ hi itibariyle ortaya çıkan olayları, "Nasıl bir baskı altında çalış­

tığımı anlatmak için · 20 Mart 1 920 olaylarından bahsedeceğim. Eşim daha yeni İngiltere'ye doğru yola çıkmıştı; bense gece de çalışabilmek için yatağımı ofise taşımıştım, " diyerek başlıyor ve sonrasını gerçek bir göz tanığı olarak (sayfa 5 5 - 5 7 arası) şöyle anlatmaktadır: "O sıra, haksızlığı aşikô.r olan Sevr Antlaşmasını onay­

lamak için Müttefiklerin gözetiminde seçilmiş Meclis-i Me­ busun İstanbul'da toplanıyordu. Mustafa Kemal Paşa etkin bir silahlı güç oluşturmaktaydı, ancak m ü ttefikler onun gücü­ nü anlamaktan hô.lô. çok uzaktaydı. Bu noktada şaşılacak bir hata yapıldı. Meclis-i Mebusan yavaş yavaş kıpırdanmaya ve Damat Ferit Paşa hükümetini ve Anadolu ile Doğu Trakya'daki Yunan işgaline karşı alttan alta tutumu nu açıkça eleş tirmeye başlamışlı. Bu tartışmalar Türklerin isyankar duyguları için çok ihtiyaç duydukları bir kapıydı ve akıllıca bir yönetimle Mecl is-i

Mebusan, İstanbul'daki Sultan ve h ükümeti ile Mustafa Kemal ve ordusu arasında bir köprü görevi görebilirdi. Bunun yerine, bir panik anında, tüm milletvekilleri, tutukla­ yıp Malta 'ya sürgüne gönderme karan alındı. Bu karara ait çok gizli bir not almıştım ; karar Müttefik Emniyeti tarafından değil, üniformalı ordu birlikleri tarafından uygulanacaktı. 20 Mart, sabaha karşı dörtte, tüm mille tvekillerinin evleri kuşatılacak ve kendilerine tutuklama emirleri gösterilecekti. Bu prosedürün saçmalığı, başkasını bilmem ama bana göre çok aşikardı. Türk evlerinin mimari yapısının, yani se­ lamlık ve haremlik kısımlarının, milletvekilerin her haremde bulunan gizli geçitten elini kolunu sallayarak çıkıp gitmelerini sağlayacağını ve ordunun komik duruma düşeceğini İstihbarat Kurmayı 'na rapor ettim. Burada belirtmeliyim ki., İngilizlerin Pera, Galata ve Boğaziçi'nin kuzey kıyıları, Fransızlann İstanbul ve Marmara kıyıları ve İtalyanların Asya yakasından sorumlu olduğu düzenlemeye bakılırsa bizim, operasyonun tüm yükünü üs llenmemiz gerekiyordu ; zira milletvekillerin çoğu bizim bölgede oturuyordu. 1 70

Erol Mütercimler

Uyarılarım üzerine gelen tek cevap, evleri Ordu 'nun yanı sıra sivil ajanlar tarafından da izleme talimatıydı. En fazla on adet güvenilir ajanım vardı ve yüz yirmi milletvekili bulunuyordu. Çözüm ü olanaksız görünen bilmece, en güvendiğim ajanım olan çok cesur ve sadık bir Ermeni beyefendisinin önerisi sayesinde çözüldü. Kendisine Bay P. Diyeceğim adamım, emrime bir Erme­ ni gizli cemiyeti olan korkunç Daşnak Zutyun 'un (faşnakzut­ yun) kayna kları m vereceğini söyledi. 20 Mart sabahından itiba­ ren, tüm Türk milletvekilleri gözetleniyordu; herhalde en az üç yüz Daşnak üyesi harekete geçirilmişti. Bütün gece, ofisimde ayaktaydım . Saat dörtten itibaren ajan­ /arım dan operasyonun tam bir fiyasko olduğuna dair raporlar. almaya başladım. Kendisi gön üllü olarak teslim olan sekiz mil­ letvekili tutuklanmış, geri kalanlar kaçmış, saklanmışlardı. Hiç­ bir şey yapamadım. Sabah sekizde karargôha acil bir çağrı geldi. Tutuklananla­ rı teslim alabilir miyim diye soruyorlardı; zira ne yazık ki pek çok kişi kaçmıştı. Tam olarak kaç kişinin tutuklandığını sordum. "Yaklaşık bir düzine '', cevabını aldım. Müttefik Emniyetinden resmi tutuklamaları yapmak için yardım istedim. Dostum Bcr­ nard Rickatson-Hatt 'ın iyi tercümanlar da barmdıran, küçük ama son derece disiplinli bir birlik eğittiğini çok iyi biliyordum. Sonuç ola rak, akşam çökerken seksen beş milletvekili hap­ sedildi ve şanımız kurtulmuş oldu. Kara rgaha çcığırıldım ve tebrik edildim. Belki de bir nişan alabileceğim söylen di ama herkesin olayı en kısa sürede unutmak istediğine inanıyordum. Tüm bunlardan ben de hoşnut değildim. Tüm harekat trajik bir hataydı. Yakalanamayan kırktan fazla milletvekili dosdoğ­ ru Ankara'ya gitmiş, geçici bir Türk Meclisi kurmuş, sultan ile hülcümetini kabul etmediğini ilan etmiş ve Müttefiklerin

başına ileride onları

çok

küçük düşürecek bir bela açmıştı.

Olaydaki rolümden dolayı tüm Türk dostlarımın bana sırt çevireceğini bekliyordum. Ancak gerçek hikaye galiba her yerde biliniyordu, hatta benim tüm olan bitene karşı hara­ retli ama boşuna protestolarım çarşıda pazarda konuşulu­ yordu. Dahası birkaç mille tvekilinin iyi koşullarla salıveril171

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

melerini, Malta'ya gönderilmemelerini sağlamıştım. Sonuç, bana durum umun gerektirdiğinden fazla bir otorite vermiş gibi oldu galiba; ofisim sabahtan akşama siyasi tutukluların akrabalarının kuşatması altına girdi. Bana her tür rüşvet teklif edildi. Ofisime masama bağlanmış bir keçiyle ya da yerlerde vak/ayan bir çift kazla karşılaşmak gayet olağan bir şey olmuştu. " Tutuklanan 1 50 kişi, Nemrut Mustafa başkanlığındaki özel yetkili mahkemede yargılatılıp Malta Adasına tutsak olarak gönderilmişt ir. Bu tu tsaklar yine Ankara'nm yoğun baskısı so­ nucu özgürleştirilecekler ve aralarında Rauf Bey de dahil olmak üzere Mustafa Kemal muhalifleri Meclis'te ve politikada kendi­ lerine yer bulacaklardır. Bunlarla yetinmeyen İngiltere, Misak-ı Milli kararlarının ve kararlıl ığının intikamını Sevr Antlaşmasını imzalatarak alacak­ tı. Sevr dosyası konusunda bilgi sahibi olunmadığı sürece ve Sevr'deki büyük tasfiye planı algıl anmadığı sürece ne Mudanya ne de Lozan "diplomasi savaşlarının" değeri anlaşılır.

Sevr Dosyasında yer alanlar Sevr Antlaşması, yalnı zca Osmanlı İmparatorluğunun par­ çalatılması değildir. Etnik ve millet olarak da Türk varlığın ı n yok edilmesi, dağıtılması anlam ı nı taşımaktadır. Sevr Antlaş­ ması nın temel felsefesi budur. Ünlü haber ajansı United Telegraph ın Roma temsilciliği, İlalya'da Büyük Millet Meclisi Aydın Milletvekili Cami Bey aracı lığıyla, Antalya üzerinden, TBMM Reisi Mustafa Kemal Paşa'ya 24 Aralık 1920 tarih inde 1 1 soru göndermiştir. Bu sorulara 1 6 Ocak 1 9 2 1 tarihinde cevap verildi. Bu so­ ruların üçüncüsü şudur. "Sevres Antlaşmasmın değiştirilmesi '

hakkında Türk milliyetçilerinin arzulan nelerdir? Söz konusu antlaşmada ne gibi değişiklikler yapılması düşün ülmektedir?" Mustafa Kemal'in yanıtı şu olmuştur: "Siyasi, adli , iktisadi ve mali bağımsızlığımızı ortadan kaldırmaya yönelmiş Sevr Antlaşması bizce yoktur. Bağımsızlığımızın ve egemenliğimi­ zin gerekenlerini sağlayacak bir banş isteğimizdir. " 1 72

E rol M ütercimler

Sevr'i n ne anlama geldiğine, kimilerin dediği gibi bir para­ noya olup olmadığına karar verebilmek için öncel ikle yukarıda anlatılan Mondros Silah Bırakışması Sözleşmesinin 7 ve 24. maddelerini bir kez daha okumak gerekiyor. Bu maddelere da­ yanarak Anadolu'nun ve ülkenin her yanını işgal ettiler. Birinci Dünya Savaşına Osmanlı Devleti açısından son ve­ ren antlaşma Mondros'tur. Ancak Bağlaşık Devletler bununla da yetinmediler. 1 9-26 Nisan 1920 tarih inde İtalya'nın San Remo kentinde bir toplantı düzenleyerek Osmanlı İmparatorl u ğunu kendi aralarında paylaştılar. Anlaşma, Osmanlı İmparatorluğu­ na 10 Mayıs 1 920 tarihinde bildirildi. Halla TBMM'ce de kabul edilmesi için girişimlerde bulunuldu. Bunu da yeterli görme­ diler, asıl çöküş ya da yok ediş belgesi olan Sevr A ntlaşmasını Osmanlı Devletinin temsilcilerine 10 Ağustos 1 920 tarihinde imzalattılar. Sevr yıkılış belgesini imzalaya n Osmanlı Devleti temsilci­ leri, Feylesof Rıza Tevfik, Reşad Halis ve Maarif Nazırı Hadi Paşa' dır. Filozof Rıza Tevfik Sevr'i nasıl imzaladığını şöyle anlatıyor (At tila Oral, Charles Harington, s. 1 8 1 - 1 85) : " 1 0 Ağustos 1 920 günü antlaşmayı imzalamak üzere, mo­ dern Sevres çini fabrikasındaki büyük salona davet edildik. Bu alabildiğine geniş ve büyük salon hıncahınç doluydu. Bizlere de bir yer gösterdiler, oturduk yerlerimizi aldık. Sol tarafımız­ da, bizden bir, iki iskemle aşırı, Venizelos'un riyaseti altındaki Yunan murahhas heyeti de yer almıştı. Antlaşmayı önce Veni­ zelos imzaya davet olundu . O zaman salonda toplanmış olan birçok Yunanlılar, özel olarak hazırlanmış altın bir dolma ka­ lemi Venizelos'a hediye ettiler ve kendisini alkışladılar. Veni­ zelos, Sevres Antlaşması'nı bu altın kalemle imzaladı . . . Bizlere ağız açmak yasaktı. Yalnız antlaşmayı imzalamak düşüyordu. Teklif olunan maddeler de önceden Babıali'nin bilgisindeydi. Şura-yı Saltanat'ta ise teklif olunacak barış koşullarının kabu­ lüne karar verilmiş olduğundan, bizlere sadece boyunları m ı zı büküp vesikayı imzalamak mecburiyeti düşüyordu. Hatta galip devletler yalnız imza ile yetinmeyip bir de mühür istediklerini 1 73

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Babıali'ye ihtar etmişlerdi. Ben de o zaman "R. T" harflerinden oluşan bir mühür kazdırmış ve yan ıma almıştı m. Sonra bizleri çağırd ılar Biz de, sırasıyla, önce Hadi Paşa, sonra ben, daha sonra da Reşat Halis B�y, antlaşmayı imzaladık ve mühürledik. Sonra salondan çıkıp gittik . . . Türk'ün ölüm fermanı olan Sevr antlaşmasının imzacı he­ yet i n temsilcisi Rı z a Tevfik açıkça "çok önceden hazırlanmış Osmanlı Devletini tasfiye planını ve haritasını" onaylamaktan başka bir görevimiz olmadı, diyor. C hatam House adlı S tratej i Merkezinde hazırlanmış olan bu tasfiye planı uygulana madı. İlginçtir, aradan yıllar geç t i aynı Chatam House'un organizas­ yonunda Cumhurbaşka nı Abdullah Gül'e "İngil t ere'ye üstün hizmet" madalyası verdiler. Araştırmacı Turgut Özbay'ı n çok isabetli bir saptamayla söy­ lediği gibi, "Tanzimat ve Islahat Fermanları Osmanlı 'nm kendi arzusu ile Batı 'ya benzeme hareketleridir. Mondros ve Sevr Ant­ laşmaları ise Batı'n ı n Osmanlı'ya, 'Sen istedin, ama Avrupalı olamadın. Ben şimdi, silah ve siyasi gücümle seni Avrupalı yapacağım, ' diretme/eridir. 'Sen ülkeni, devletini yönete­ miyorsun; seni ben yöneteceğim, ' iddiası ve uygulamasıdır." Bugün savunulan küresel düzen kavgasının zorla Osmanlı'ya kabul ettirilmesidir. 1 Ocak 1 8 76 tarih i nde Fransız Dışişleri Bakanı Duc Decazcs "Türkiye vesayet altındadır, " diyordu . Ü ç yıl sonra Lord Derby ayn ı düşünceyi tekrar ederek şunla­ rı söylüyordu : "Türkiye'nin iç işlerinde hedef olduğu devam­ lı denetim, bu memleketin bağımsızlığını hemen hemen hiçe indirmiş t i r. " Bu saptamalarla Avrupalı temsilci ler Osmanlı'nın devlet ve ülkesiyle ilgili görüşlerini açıkça ifade ediyorlardı. Za manı geldikçe de bu görüşler adım adım uygulamaya kon­ muştur. Sevr Antlaşması 22 Temmuz 1 920 tarihinde sarayda topla­ nan 50 kişiye yakın kabine üyeleri, asker, sivil ve din adamları­ n ı n katıldığı bir toplantıda tartışılmıştır. 433 maddeden oluşan bu antlaşmanın, daha doğrusu çöküş belgesinin kabulüne ad­ ları yazılan ve ülkeleri tarafından yetkili kılı nan kişiler tarafın­ dan mühürlenmiş ve imzalanmıştır. .

"

1 74

Erol M ütercimler

Cumhuriyet tarihimizin önemli ve saygın bürokratlarından Cahil Kayra, Sevr Dosyası adlı yapılında diyor ki: "Bağdatlı Hadi Paşa, Rıza Tevfik ve Reşat Halis Beylerden oluşan üç kişilik Osmanlı heyeti 1 0 Agustos 1 920 'de antlaşmayı Sevr'de, namlı porselen fabrikasının çinili salonunda imzaladı. "Türkiye düşmanlarının ve Saltanat temsilcilerinin 10 Agus­ tos 1 92 0 'de Fronsa 'da Paris 'in banliyösündeki Sevr kentinde imzaladıkları bu antlaşma, aslında bir doktrin belgesidir. Eski­ lerde şanlı, buna karşın daima cahil ellerde yönetilen bir impa­ mtorluğun zaman içinde giderek gizli bir süper söm ürge haline geldikten sonra (iç ve dış düşmanların elinde) nasıl parçalanıp yutulacagı ve bir ulusun yeıyüzünden nasıl kaldırılmasına, yok edilmesine çalışılacağı bu doktrin belgesinde sergilenmekte­ dir. " Bu antlaşmanın bazı hükümlerine dikkatli bakmak değil göz atmak bile Sevr'in nasıl bir ihanet belgesi olduğunu anlatmaya yeter. Ö rneğin sınırlara ilişkin maddelerde (madde 2 7 - 3 5 arası) hangi Avrupalı işgalciye nerelerin bırakılacağı kasabalara va­ rıncaya dek çok ayrı ntılı olarak yazılmıştır. Bir başka maddede Doğu Anadolu sınırları gündemded ir; ABD Başkanı Wilson'un saptayacağı bağımsız Ermenistan, ayrı­ ca bu antlaşmanın uygulamaya giriş tarihinden bir yıl sonra da yine Doğu Anadolu' da bir Kürt devleti kurulacaktır. İs tanbul merkez olmak üzere İzmit Bursa, Balıkes i r ve Çaııakkale'yi de kapsayan Boğazlar bölgesinde T ürkiye nin de katılacağı bir yöneli m oluşturulacak ve kendine özgü bir bay­ rağı olacak, bu yönetim parasal işlerini İngiltere, Fransa ve İ lalya'nın da üye olduğu bir komisyon aracılığıyla yöne lecektir. İstanbul, Osmanlı Devletinin başkenti olarak kalacak, anlaş­ ma hükümlerine uyduğu sürece Padişah'ın İstanbul'da oturma­ sına izin verilecektir. Sevr Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğunun Kıbrıs dahil Anadolu dışındaki topraklarının da paylaşımıyla ilgili hüküm­ leri içermekteydi. Yukarıda okuduklarımız sınırlarla ilgili bir toparlamaydı . Madde 3 6- 1 39 arasında yazılmış olan siyasi hükümleri okudu,

'

1 75

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

ğumuzda da, Sevr'in ne denli ağır bir sözleşme olduğu ortaya çıkmaktadır. Buradan çok değ.il, üç ana madde toparlarsak bile yeterli olacaktır. Örneğin; . 1 . Türkiye, Sevr Antlaşmasına uyduğu sürece İsta nbul Türklerin elinde kalacak, aksi takdirde Türklerin kont­ rolünden alınacaktır. 2 . Boğazlar, ayrı bayrağı, bütçesi ve teşkilatı olan bir ko­ misyonun yönetimine girecek ve bu bölgedeki Osmanlı jandarması, müttefik işgal kuvvetlerine bağlanacaktır. 3 . Sevr Antlaşmasının uygulamaya konulmasından bir yıl sonra, doğudaki Kürtler ayrı bir devlet kurmak isterler­ se, Türkiye buna razı olacaktır. Antlaşmanın 88-9 3 . maddeleri kapsamında, ABD Başkanı­ nın öncülüğünde Trabzon, Erzurum, Van, Bitlis illerini de içine alacak şekilde bir Ermenistan devleti kurulacaktı . . . Azınlıklarla ilgili maddeler ise 140- 1 5 1 arasındadır. Sevr Antlaşması azınlıklar konusunda ayrıntılı ve bağlayıcı hüküm­ ler getirmektedir. Özeti de şudur: a. Osmanl ı uyruğunda bulunan herhangi birisi istediği bir işgalci devletin uyruğuna girebilecektir. b. Azınlıklar, her derece okul veya sosyal, dini ve buna ben­ zer kuruluşlar meydana getirmekte serbesttir. Osmanlı hükümeti bunlara karışamayacaktır. İtilaf devletleri bu­ nun sağlanması için Osmanlı hükümeti dışında her türlü önlemi almakta serbesttir. Antlaşmanın ilgili maddeleri Osmanlı'nın savaş yılları için­ de terörist bir ülke olarak hareket ettiğini vurgulamakta ve a ntlaşmayı Osmanlı temsilcilerine de imzalattırmak suretiyle soykırım yapıldığını saptamaktadır. Bu antlaşmayla azınlıklar için çoklu hukuk kuralı da kabul edilmiş olmaktadır. Müttefik ülkelerin kendi topraklarında kabul edilmeyen haklar, Türkiye topraklarında uygulamaya geçirilmekted ir. Kapitülasyonlar konusuna gelince de ; kapitülasyonlardan yararlanmakta tüm İtilaf devletleri uyruklulara açık olacaktı . . . 1 76

Erol M ütercimler

Sevr Antlaşmasının bir bakıma en ağır hükümleri Türkiye'nin mali denetimine ilişkin olanı Mali Hükümler bö­ lümündedir. Mal i kısıtlamalar ve Maliye Komisyonu, yürütü­ len sürecin sonunda varılan aşamayı göstermesi bakımından önemlidir Bu süreç Osmanlı İ mparatorluğunun , Galata banker­ leri ile başlayan ve Osmanlı Bankası ve en sonunda Muharre m Kararnamesi ve Duyu nu Umumiye İdaresine ulaşan " akılsızca borçlanma" sürecidir. Bu yorum ve saptama maliye konusunda cumhuriyetin ilk kuşağı olarak yetişmiş önemli bir uzman olan Cahit Kayra'ya aittir. Bu an tlaş manın mühürlü ve onaylı aslı Fransa Cumhuriyeti arşivinde durmaktadır. İmzacı devletlere de onaylı bir kopya­ sının verilmesi karar altına al ınmıştır. Ancak Osmanlı Meclisi­ nin Misak-ı Milli'yi ( Ulusal And) kabul etmesi üzerine İngiliz­ ler tarafından basılmış ve dağıtılmıştır. Me c lis , 1 1 Nisan 1 920 tarihinde de Padişah tarafından hukuken dağıtılmıştı. Bu ne­ denle de Osmanlı Anayasasının 5 5 . madde s i gereğince Meclis-i Mebusan da kabul edilmemiş olduğundan, antlaşma Meclis te tartış ılmış, onaylanamamıştır. Kazım Karabekir Paşa anlaşma­ nın imzalanmasına karar verenler ve anlaşmayı imzalayanlarla ilgili, 1 7 Ağustos 1 920 tarihinde Doğu Cephesi Komutanı sıfa­ tıyla TBMM'ye gönderdiği telgrafta çok ağır ithamlarda bulun­ muş tur .

'

'

.

Bu telgrafta şunlar yazılıdır: Vatansız, vicdansız üç serserinin, yine kendiler gibi millet ve vatanla alakası olmayan birkaç kişi namına banş antlaşmasını imza ettiklerini ajansta gördük. Milli Mücadelemizde daha büyük bir azim ve imanla saglamlaştırdığımıza yemin ettiğimizi arz eylerim. İstanbul'da teşekkülünü daha önce duydu­ ğumuz Şurayı Saltanatta Türkiye'nin yaşamını, ge­ leceğini söndüren bu zalim antlaşmanın imza edil­ mesine, karar ve oy veren adları malum kişilerin ve antlaşmaya imza koyanlann vatana ihanetle itham olunmasını ve haklarında hükmü gıyabi verilme­ sini, bu vatansızların isimlerinin her yerde lanetle 1 77

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

anılmasının ilan ve tamim olunmasını arz ve teklif eylerim.

Bu teklif, TBMM'de görüşülmüş ve 1 9 Ağustos 1 9 2 0 tarihin­ de kabul edilmiştir. Sevr An tlaşmasını imza edenler ile a n l aş­ manın kabulü için yapılan tartışmalarda olumlu oy veren Sal­ tanat Meclisi üyeleri vatan haini olarak kabul ed i l m iştir. Sevr Antlaşması ise kabul edilmemiştir. İşin özü budur. Ekonomik gücü ve mal iyesi İtilaf devletlerinin denet imi ve kullanım iznine bağlı olan Osmanlı Devleti, bu antlaş mayla he­ men her şeyini y i t i receğine göre k i m kazanacaktı? Bunun yaml ını Cahit Kayra vermektedir:

Batılılar. . . En başta Anglosaksonlar vP. bunun peşinden bu antlaşmadan en kazançlı çıkacak ulan Yunanistan olmak üzere Batılı ülkeler. . . Arapfor. . . Osmanlı İmparatorluğu 'ndan (ve Hilafet aldatmasın­ dan) ayrılıp kendi devletlerini kuracak olan Arap topluluk/an . . . Yerli ihanet odaklan . . . Türkiye 'nin elden gitmesi pahasına varlıklarını siirdürmeyi amaçlayan Saray, Sultan -halife v e yö­ resi. . . bazı karanlık vicdanlı askerler. . . onlarla işbirliği yapan gericiler, din tüccarları, şeyh ülislam, m üftü ve mollalar, şeyhler, mürşitler. . . bunların teşvikleri ve tahrikleri ve Anglosaksonların parası, Yıı narıistan 'ın yardımı ile yurdun dört bir yanında baş­ kaldıran, (Türkiye 'yi kurtarmak isteyen ulusal güçleri arka­ dan vurarak kendi dalını kesmeye kalkışan) bilinçsiz, cahil eşkıya . . . Bu yan ıyla Sevr Antlaşması u nutulmaması gereken bir da­ yat madır. Sevr Antlaşması yalnızca devlet olarak değil, millet olarak da Türk m illetinin varl ığının yok edilmesidir. Sevr Ant­ laşmasının uygulanmamış olması, bu antlaşmanın imzalan­ madığı anlamına gelmez. Sevr'i yaza nların ve altına imza atan Avrupa devletleri nin Türkiye ve Türk milleti hakkında düşün­ düklerini ortadan kaldırmaz. Bu antlaşmanı n Meclis kapatılmış olduğundan padişah Vahidettin tarafından imzalanamayışı, Osmanlı'ya dayatıld ığı ve Osmanl ı temsilcileri tarafından im­ zalandığı gerçeğini de ortadan kaldırmaz. 1 78

Erol Mütercimler

10 Ağustos 1920 tarihinde im:1:alanan Sevr Antlaşması IJer­ saadet gazetesinde "Matem Günü" başlığı ile şöyle yorumlandı : "Matem gün ü, Muazzam Türk İmparatorluğu 'nun matemini bugün göz yaş­ larıyla, kederle, elemle ve fakat ümitsiz olmaksızın arkamızda bırakıyor, yeni bir tarihi devre giriyoruz. Hiç şüphe yok t ur ki, Os­ manlılar, 1 O ağustos 1 920 gün ün, milli büyük motem olarak kar­ şılayacak, tarihimizin en büyük matem güııü olarak kaydedece­ ği bu günü azmimizle, çalışmamızla yeni bir saltanatın çağdaş bir milletin ilk günü olarak kabul edeceğiz Bu feci gerçek karşı­ sında karamsar olmamalı ve diğer komşu milletlerimiz gibi faal ve azimle çalışmaya başlamalıyız. Matem gün ü m ünasebetiyle, bütün kuruluşlar bu gün saat bir de beş dakika mesaiyi bıraka­ cak ve hep birlikte camii şerife ve mescide ve tekke yada öğle .

nama:1:ına davet edilecek olan halk tarafından devlet için dualar okunacak ve gece minarelerden sala verilecektir. Bundan başka gazino ve genel mahallerdeki, çalgılar b ile çalın mayacaktır. " (Attila Oral , Charles Harington, s. 1 80) Osmanlı devletini tamamen parçalayan Sevr antlaşmasına alkış tutan Türk gazele ve gazetecileri de vardı. Bunlardan birisi Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi 'dir. Bu gazeten i n birinci say­ fası ndaki yorumda şunlar yazılmıştır:

"Osmanlı Devleti bıı ay zarjirıda İtilaf Devletleri ile barış im­ zaladı. Bu suretle yeni bir hayata girdi ve artık askerlikle ala­ kasını kesti. Anadolu bile şüphesiz sonunda silah bırakacak ve şu devletin silah ile temin edemediği refah ve saadet ticaret ve ziraat ve sinai sahalarındaki emek ve mesai sayesinde elde edi­ lecektir. Osmanlı Devleti kabule mecbur olduğu barış antlaşması sonucu memleketin üçte ikisinden fazla bir miktarını kaybetti. Irak ve Suriye gibi yararlı bölgeler elinden çıktı. Bununla bera ­ ber elinde kalan kısım, mesut bir millet ve mamur bir memleket yaşatmaya yeterlidir. (Attila Oral, Charles Harington, s. 1 82) "

Bu yazıdaki yoruma o dönemde de bugün için de söylenecek bir söz bulmak çok anlams1:1: kalacaktır. Sevr'i Osmanlı Hükümetinin imzalamasını, Mustafa Kemal şu görüşle karşılar: " İnsaf ve acıma dilenmekle ulus işleri, dev· 1 79

1 922 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

let işleri görülemez. Ulusun ve devletin şeref ve bağımsızlı­ ğı sağlanamaz. İ nsaf ve acıma dilenmek gibi bir ilke yoktur. Türk ulusu, Türkiye'nin gelecekteki çocuklan bunu bir an bile unutmamalıdır.� Sevr' i tarihin çöpl üğüne atacak olan Lozan Ilarış Antlaşma­ sıdır. Ama ilk ad ım Mudanya'da imzalatılan silah bırakışma­ sı sözleşmesi ile tek mermi atmadan alınan Doğu Trakya'dır. Zaten ard ı ndan da Misak-ı Milli'de belirlenen hedeflere ulaşıl­ mıştır. Lozan'ın önemini algılayabilmek, değerini anlayabilmek için Sevr'in koşullarını bilmek yetmiyor, unutmamak şarttır. Sevr bilinmeli ki Lozan yücelebilsin.

Birinci Meclis'te Muhalefet "Milli Mücadele ne zaman başladı . " sorusu nun yanıtı farklı verilmekle birlikte, Mondros'un hemen ertesi günü Trakya'da kurulan yerel direniş örgüt ve anlayışıyla başladığını söylemek hatalı olmaz. Mustafa Kemal, Sivas Kongresine giderken hakla­ rın savunu lması için kurulmuş cemiyetler Anadolu ve Ru meli Müdafaa-i Hukuk adında ayrı ayrıydı . Bu ulusal kongrede her iki cemiyet tek bir çatı altında toplandı. Ardından Büyük Mil­ let Meclisinde toplanan milletvekiUeri siyasi görüşleri arası nda aykırılık olmakla birlikte particilik dahil ol mak üzere araların­ da çatışma ya da uzlaşmazlık izlenimi uyandıracak her türden oluşum ve davranıştan kaçınma çabası gösterdiler. Tek amaçla­ rı ülkenin kurtarılması ve milli misak'ın gerçekleştirilmesiydi. Ancak teorideki bu düşünce, uygulamada böyle olamadı . 4 Eylül 1 920'de Tokat Milletvekili Nazım, seksen dokuz oya karşı doksan sekiz oyla Meclis'çe İçişleri Bakanlığına seçilir. Hemen gelip kolt uğa oturur, ama Mustafa Kemal onun bakan­ lığını kabul etmez. Sivas Kongresinden itibaren çeşitli davra­ nış, ilişki ve yazılarıyla kuşku uyandırır. Daha sonraları İstiklal Mahkemesi, Nazım'ın yabancı bazı örgütlere casusluk ettiğini ortaya koyacaktır. Önce Mustafa Kemal'e kulak verelim: "Mec­

lis üyeleri arasında, aykırı birtakım eğilim gösterenler belirmeye başlamıştı. Bunlardan Nô.zım Bey ve arkadaşları en çok dikka1 80

Erol M ütercimler

timi çekmişti Kendisi ve arkadaş/an aracılığıyla bize karşıcı] olmaya haz1rlananlann, ulusun yüksek çıkarlarını unutarak, yaptıkları yardımlarla İçişleri Bakanlığına geçirilmişti. Böylece Nazım Bey, h ükümeün bütün iç yönetim örgütünün başmda, yurda ve ulusa değil, ancak para il uşağı olduğu kimselerin yara­ rına en büyük hizmeti yapabilecek duruma gelebilmişti. " (Ata­ türk, Söylev, cilt 2, s. 3 70) . . .

Başlangıçta Cem iyetin temel ilkesi, Meclis genel ku rulunun da temel ilkesiydi. Buna uygun olarak yurdun bü tünlüğünü ve ulusun bağımsızlığını sağlayacak bir barışın elde edilmesine çalışılıyordu. Ama za man geçtikçe, Meclis'te birlik olarak çalış­ manın sağlanıp düzenlenmesinde güçlükler doğmaya başladı. En önemsiz konularda oylar d ağılıyor, Meclis'ten iş çıkamıyor­ du. Kimi kişiler buna bir çıkar yol bulabilmek için 1 9 2 0 yılı ortalarında birtakım örgütler kurmaya kalkıştılar. Bü tün bu girişimler, Mecl is görüşmelerinin düzenli yürütülmesini sağla­ mak ve gör ü şül en konular üzerinde oyları toplayarak olumlu iş çıkarmak amacını güdüyordu. (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 436) Meclis'te görülen örgütlerin bazılarının adları: Tesanüt Gru­ bu (Dayanışma Grubu) , İstiklal Grubu (Bağı msızlık Grubu) , Müdafaa-i Hukuk Zümresi (Hakları Savunma Grubu) , Halk Zümresi (Halk Grubu) , Islahat Grubu (Yenileştirme Grubu) . Bu gruplardan başka, adsız olarak, özel amaçlı kimi küçük örgütle­ rin de çalışt ıkları anlaşılıyordu. Mustafa Kemal Paşa'nın saydığı bu gruplardan başka, 1 9 20 sonlarında Türkiye Komünist Fırka­ sı ve Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası da kurulmuştu . 1 9 2 1 ilk baharına kadar faaliyet gösteren bu örgütler, bu tarihten sonra Türk siyasal yaşamında hiçbir kalıcı iz ve etki bırakmadan da­ ğıl m ıştır. Buna tek istisna Heyet-i Vekile'nin, Halk Zümresi'nin Siyasi Programı ' ndaki platforma sahip çıkarak Halkçılık Progra­ mına dönüştürmesi ve bu metnin 1 9 2 1 Teşkilat-ı Esasiye Kanu­ nuna kaynak oluşturmasıdır. Meclis tutanakları incelendiğin­ de, bu grupların herhangi birinin doğrudan damgasını taşıyan önemli bir ka nu n ya da kararın bulunmadığı görülmektedir. Bu gruplar h a k kında yeterli belge de yoktur. (Ahmet Demirel, Birin­ ci Meclis'te Muhalefet-İkinci Grup, s. 2 1 3) Mustafa Kemal 'in id­

181

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

diasına göre, "İlk Anayasamıza kaynak olan 13 Eylül 1 920 gün­ lü bir programı Meclis 'e sunmuştum. Bu programın, Meclis 'te 1 8 Eylül'de okunan kısmından başka, buna da temel olmak üzere, Büyük Millet Meclisirµrı. öz niteliğini ve yönetim yöntemiyle ilgili görüşleri saptayan ve Meclis 'in açılışından sonra okunup kabul olunan önergesini de, bu kısımla birlikte, Halkçılık Programı adı altında bastırmış ve yaydırmıştır. Bu örgütler onun bu progra­ mından esinlenerek birtakım sanlar takınmaya ve programlar saptamaya başladılar. " (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 436) Bu grupların her biri Meclis görüşmelerinde düzeni sağla­ mak ve oyların dağılışını önlemek �macıyla kurulmuşlarsa da, bunların varlıkları tersine b i r sonuç veriyordu . Gerçekten sayıları çok, üyeleri az olan bu gruplar birbirleriy­ le yarışmaya kalkışmışlar ve birbirleri n i dinlememek yüzü n den Meclis'te hemen hemen her toplantıda bir kargaşa doğurmaya başla rr{ ışlardı. Özellikle Anayasa Meclis'ten çıktıktan sonra, ya n i Ocak 1 9 2 1 sonlarında, Meclis üyelerinin ve ortaya çıkan grupların genel olarak her işte toplan tıya katılmaların ı ve bir­ likte çalışmalarını sağlamanın bir kat daha zorlaşmaya başladı­ ğı görü lüyordu. Çünkü Ul usal Ant'la saptanmış olan ilkelerde her bakımdan görüş ve amaç birliği olduğu halde Anayasayla konulan ilkeler üzerinde tam birlik sağlanmış görünmüyordu. Mustafa Kemal grupları birleştirmek ya da gruplardan birini güçlendirerek iş görmek için dolaylı olarak çok çalıştı. Ama bu yolla elde edilen sonuçların uzun ömürlü olamadıkları görüldü. Kendisi şunu söylüyor: "İşe el koymam zorunlu olmaya başladı.

Sonunda, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu adıyla bir grup kurmaya karar verdim. Bu grup için yaptığım programın başına bir ana madde koydum. Bu maddenin özü, iki noktada toplanıyordu. Birinci nokta şu idi: Grup, Ulusal Ant ilkelerine bağlı kalarak yurdun bütünlüğün"ü ve ulusun bağımsızlığını sağ­ layıcı bir barışı elde etmek için, ulusun bütün maddesel ve tinsel gücünü gereken ereklere yöneltip kullanacak ve yurdun resmi, özel bütün örgütlerini ve kuruluşlarını bu ana amaca yararlı kıl­ m aya çalışacaktır.

1 82

Erol Mütercimler

"İkinci nokta ise şuydu: Grup, devletin ve ulusun örgütlerini, Anayasaya uygun olarak şimdiden yavaş yavaş saptamaya ve hazırlamaya çalışacaktır. " Atatürk, Söylev, cilt 2 , s. 4 3 7 ) Görü­ nüşte böylece Anadolu ve Ru meli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti­ nin siyasal grubu kurul muş oldu. Grubun genel kurul toplantı tutanaklarında, ilk genel kurul­ da (o gün itibariyle Meclis çoğu n luğunu oluşturan) 1 3 3 m illet­ vekilinin hazır bulund uğu ve Mustafa Kemal Paşa' nın grubun kuruluş amacını açı klamasından sonra, grup içtüzük tasarısı­ nın tartışılarak kabul edildiği bel irtilmektedir. Grubun amacı, içtfüo:ük tasarısının tartışılarak kabul edildiği belirt i l mektedir. Grubun amacı, içtüzük tasarısının program olarak kabul edilen esas maddesinde, Misak-ı Milli çerçevesinde ülkenin tamamını ve m i l letin istiklalini sağlayacak barışa ulaşmak; bu amaçla bü­ tün maddi ve manevi kuvvetleri gereken hedeflere yöneltmek ve devlet ve millet in teşkilatını Teşkilat-ı Esas iye Kanunu da­ iresinde şimd iden peyderpey tesp i t ve hazırlamaya çalışmak olarak açıklanıyordu. (Ahmet Demirel, Birinci Meclis 'te Muha­ lefet-İkinci Grup, s. 2 1 8) İstanbul'daki Millet Meclisinin yapmaktan çekindiği iş, ancak onların dağılmasından 14 ay sonra Ankara'da yap ılmış old u . Du grup, Birinci Büyük Millet Meclisinin çal ı ş t ığı sürece hükümetin iş görmesine yardımcı olab il m i ş tir. Ama grup tüzü­ ğü ana maddesindeki ikinci noktadan kuşkulananlar oldu. "Bu

düşüncelerini açığa vurmamakla birlikte, bu noktadaki anlam ve amacın gerçekleşmemesi için hemen işe girişmekte ge­ cikmediler. Karşıt çalışmalar diye niteleyebileceğimiz bu türlü girişim ler iki yolda ortaya çıkıyordu. "Birincisi grup içindeki düşünceleri karıştırma ve görüşüle­ cek konulara karşıcı/ bir durum hazırlama biçiminde idi. İkin­ cisi, yurt içinde ve yine örgütüm üz içinde kendini gösteriyordu. Hunu açıklayan en belirli örn ek Erzurum Milletvekili Hoca Raif Efendi 'nin ve kimi arkadaşlarının, grubun kurulmasından önce ve Anayasanın meclisten çıkmasından sonra yaptıkları girişim­ dir. " (Atatürk, Söylev, cilt 2 , s. 438)

gibiler,

,

1 83

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

Hoca Raif Efendi ve arkadaşları, Anadolu ve Ru mel i Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez Kurulunun adını değiştirdiler, "Mnhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti" (Kutsal Var­ lıkları Koruma Derneği) dediler. Dernek tüzüğünün başına da, padişahlığın ve halifeliği n ve devlet biçimi nin dokunulmazl ığı­ nı sağlamak için b irtakım eklentiler yapmışlar ve giriş imlerini öteki illere, özellikle Doğu illerine de birtakım bildiriler gönde­ rerek yaymaya kalkışmışlardı. Mustafa Kemal bu konuda, " . . . bunu öğrenince hemen Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabe­ kir Paşa'nın dikkatini çektim. Hoca Raif Efendi'yi ve arkadaşla­ rını uyarmasını ve bu türlü girişimlerden vazgeçirmesini rica ettim," diyor. (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 438) Hoca Raif ile Karabekir görüşürler. Hoca Raif, "Muhafaza-i Mukaddesat" adının kullanılmasının nedenlerini açıklarken demiş ki: "Amacımız halifelik ve padişahlık haklarını korumak; ülkenin ve Müslümanlık dünyasının bugünü ve geleceği için büyük sakıncalara ve uyuşmazlıklara yol açan cumhuriyetten kesin olarak sakınmaktır. " Hoca, "Büyük Millet Meclisinde ku­ rulan Müdafaa-i Hukuk Grubunun halifelik ve padişahlığı cum­ huriyete çevirmek amacını güttüğü seziliyor, " sözünü de ekle­ dikten sonra bu gibi girişimlere uyamayacaklarını bildirmiş. (Atatürk, Söylev, Cilt 2, s. 438) Kazım Karabekir Paşa, Mustafa Kemal'in Müdafaa-i Hukuk Grubuyla ilgisini de doğru bulmayarak, "Ben, yüksek kişiliğini­

zin böyle siyasal partilere . . . katılmaktan uzak kalmasını özel­ likle uygun görüyorum, " (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 438) dedikten sonra onun yansız bir durumda bulunmayı sürdürmesini öğüt­ lüyordu. Mustafa Kemal de buna karşılık şu düşünceleri ileri sürmüş­ tü : "İstanbul 'daki Millet Meclisi niteliğinde bir meclisin başka­

nı değilim. Böyle de olsa bir partinin üyesi bulunmak doğaldır. Oysa, Büyük Mille t Meclisinin yürütme yetkisi de bulunduğun­ dan, bir bakıma, h ükümet niteliğindeki bir meclisin başkanı bulunmaktayım. Yürütme yetkisi de bulunan bir başkanın, ço­ ğunluk partisinden olması pek gereklidir; buna göre, ayrıntılı bir programla ortaya atılmış siyasal bir partinin de başkanı olabi1 84

E rol M ütercimler

lirim . Bütün kimliğimle karışm ı ş bulunduğum Cemiyetten ayrıl­ mayacağım gibi, o Cemiyetten doğan grup içinde bulunmakhğım da zorunludur. Aslında grup, hemen hemen Meclis Genel Kuru­ lunun yaklaşan bir çoğu n luğ u içine a lm a kta dır. Dışarıda kalan­ lar Erzurum milletvekillerinden Celô.lettin Arif Bey ve Hüseyin Avni Efendi ile birkaç benzeri ve davranışlarında serbest kalmak isteyen birkaç kişidir. . . " Atatürk, Söylev, dit 2 , s. 441 Oysa açı ­ lışından beri Meclis'te Misak-ı Milli çerçevesinde ülkenin ta­ mamım ve milletin istiklalini sağlayacak barışa ulaşma gaye­ sine karşı çıkan herhangi bir milletvekili olmadığı gibi, Lozan Konferansı sırasında Misak-ı Milli'den taviz verilmesine karşı çıkanlar grup tl ışında bırakıl a n ve daha sonra İkinci Grup'u ku­ ran millet veki l leri olmuştur. (Ahmet Demirel, Birinci Meclis 'te Muhalefet-İkinci Grup, s. 2 1 8) Mustafa Kemal'in küçümseyere k adını saydığı kişilerin başı­

nı çektiği grup, Birinci Meclis'teki muhalefeti oluşturan İkinci Grup'lu ve güçlüydü . Zaten ne denli güçlü oldukları Lo:1..a n gö­ rüşmeleri dahil pek çok konuda yaptıkları muhalefetten anlaşı­ lacaktır. Aslına bakılırsa bir siyasi parti o lmamasına rağmen Ana­ dolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu ku rulurken bazı mil­ letvekilleri kasıtlı olarak dışarıda bırakılmıştı. Erzurum Mil ­ letvekili Hüseyin Avni (Ulaş) pek çok milletvekilinin dışarıda bırak ı l masının yanlışlığını ortaya koyan bir konuşma yapmış, grup baş kanvekili Edirne Milletvekili Ş ere f (Aykut) , grubun tüm milletvekillerine açık olduğunu söylemiş olmasına karşın durum gerçeği yansıtmıyordu. Çünkü grup bütün milletvekille­ ri içinde bulunsun diye değil, istenmeyenler içinde bulunma­ sınlar diye kuru lmu ştu . (Mahmut Goloğlu, Cu mh u riyete Doğru , s. 1 62 ) İkinci G ru bu n görünüşte önayak olanları, Salahattin ve Hüseyi n Avni Beylerdi. En çok çalışan ve kış kı rtanl arı n ise Rauf ve Kara Vasıf Beyler olduğu anlaşılıyordu . (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 465) "Bu grubun çalışkan ve d irenge n üyelerinden olan Samsun Milletvekili Emin Bey son zamanlarda bir ara Ankara'ya gel­ mişti . Bütün gerçeği anlamıştı ; kışkırtıcı ve karıştırıcı olanları 1 85

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

kargıyordu. Eın i n Bey bana şunu anlattı: Rauf bey İkinci Grubu kışkırtıyor ve aşırı davranışlara sürüklüyormuş. Emin Bey, Rauf Bcy'e demiş ki: 'Bizi sürüklediğiniz bu iş darağacına dek gider. O zaman bizimle birlik�e bulunacak mısınız'?' Rauf Bey şu kar­ şılığı vermiş : 'Birlikte bulunmazsam alçağım! ' (Atatürk, Söy­ lev, cilt 2 , s. 465) Buradan da açıkça görüldüğü gibi, muhalefet o gü nün koşulları gereği ortaya koydukları karşı çıkışın hayat­ larını yitirmelerine kadar gideceğini bile hesap elmişler. Meclis başkanı olarak Mustafa Kemal bakan seçim i için Meclis'e aday gösterirdi. Milletvekilleri de, adaya olu mlu ya da ol u msuz oy veri rlerdi. İkinci Grup ise kendi adaylarını çıkararak yasaya ay­ kırı olarak kendi adaylarına oy verip, hükümelin kuruluşunu engellemek Leydiler. Birinci Grub'un kurulduğu 1 9 2 1 Mayıs'ından sonra , bir yılı aşkın süre örgütsüz olarak faaliyet le bulunan muhalif milletve­ killeri, 1 9 2 2 Temmuz'unda İkinci Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu'nu kurarak mücadelelerin i örgütlü bir yapı içinde sürd ürmüşlerdir. Bu grubun lideri Hüseyin Avni ( Ulaş), İkinci Grubun kurulmasını zorunlu k ılan nedenleri ortaya koyarken, asıl sorun tek bir noktadan, meclis egemenliği yerine giderek bir kişisel egemenliğe yönelişten kaynaklandığı üzeri nde durur. Bu sorunun temel i ni Meclis ve Heyet-i Vekile Reisliğini aynı kişide toplayan 1 9 2 1 Anayasası atmıştı. Öte yandan Bakanlar Kurulunun yetki ve görevlerini düzenleyen yasanın çıkmayışı ile Başkumandanlık Kanunu ve İstiklal Mahkemeleri de bir baş­ ka rahatsızlık konusuydu. Meclis'te orduya karşı da bir akım yara lılmıştı. Diyorlardı ki : "Sakarya Savaşında n sonra aylar geçtiği halde ordu niçin sald ı rıya geçmiyor? Ne olursa olsun saldırıya geçmelidir! Hiç olmazsa dar, belli bir cephede bir saldırı yapılmalıdır ki, or­ dumuzun saldırı gücü olup olmadığı anlaşılsın ! " Bu akı m kar­ şısında dayandık. Amacımız, hazırl ığı mızı iyice tamamlayarak genel ve sonuçl u bir saldırı yapmak olduğu içi n dar bir cephe­ de saldırıya geçme görüşünü kabul edemezd ik; bunda bir yarar yokt u . " (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 465)

1 86

Erol Mütercim ler

Muhaliflerin kanısı, ordunun saldırı gücü kazanamayacağı noktasında toplanıyordu . Bunun üzerine, ordunun saldırıya ge­ çirilmesiyle ilgili akımı durdurdular. Saldırış biçimini değişti­ rerek başka bir kuram ortaya attılar. Bu kez dediler ki: "Bizim gerçek düşma nımız Yunanlılar ve Yunan ordusu değildir. Aslı­ na bakılırsa , Yunan ordusunu bütünüyle yen sek de bununla iş bitmez. İtilaf devletlerini, özellikle İngilizleri edimli olarak yen­ mek gerekir. Onun için, Yunan ordusu karşısında az bir kuvvet bırakmak, asıl o r d uyu Irak sın ırına yığıp İngilizlere saldırmak gerekir. Savaş yoluyla amacımıza erişmek istiyorsa k ya p ı l acak iş budur. . . " (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 465-466) Mustafa Kemal kendi ifadesiyle, böylesine anlamsız ve man­ tıksız görüşlere değer vermedi. Bunun üzerine, muhaliflerin başında bulunanlar yeni bir propaganda çıkard ı l a r : "Nereye gid iyoruz? Bizi kim, nereye sürüklüyor? Karanlıklara . . . Kosko­ ca bir ulus bel irsiz, k a r a nlık ereklere akılsızca sürüklenir mi?" (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 466) Bu yoru mlar ordu birliklerine değin sokulan kışkırtıcı düşüncelerdi. Zaman zaman başarı lı da oldu. Bu sıkıntılı dönemde Rauf, Mustafa Kemal'e sık sık soruyormuş : "Hiç ol ma z s a gerçek durumu bana söyle. Ordu ne durumdadır? Gerçekten sa l d ırıya geçemeyecek m i ?" (Atatürk, Söylev, cilt 2 , s. 466) Bu olumsuz ve k ar a m s ar tartışmalar 1 9 2 2 yılı Mart ayı ön­ cesi oluyor. 4 Mart 1 9 2 2'de M u s t a fa K e m a l cepheyi denetlemek üzere Ankara'dan ayrılmaya karar vermişti. Ord u n u n kararı s a ldı r ı ya geçmekti . Ama bu saldırıyı geciktiriyordu. "Çünkü

hazırlığımızı iyice tamamlamak için biraz daha zaman gerekir. Yarım hazırlıkla, yarım tedbirle yapılacak saldırı, hiç saldı­ yapmamaktan çok daha kötüdür. Durmamızı, saldırı kam­ mıdan vuzgeçtiğimiz ya da saldırı gücün ü kazanmaktan umut kestiğimiz yolunda anlamak v e yurıım lamak yersizdir. ( . .) Bu sun yurt parçasını kurtarırken olsun, tutkularımızdan, duygula­ rımızdan vazgeçerek düşünceli olalım . Kurtuluş için, bağımsız­ lığımız için ön ünde sununda diişmanla, biitiin varlığımızla vu­ ruşarak onu yenmekten başka karar ve çare yuktıır ve olamaz! " (Atatürk, Söylev, cilt 2 , s. 466-46 7) rı

.

1 87

1 922 M udanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Meclis'te bu anlatılan dönemde, en çok olumsuz ve ka­ ramsar görünenlerin kimler olduğunu yoru mlarken de şunları söylüyor: "Bir zamanlar Tiirk ulusunun kendi kendine bağım­

sızlığını elde edemeyaçeği kanısını ortaya atmış olan kişilerdir. Şunun bunun güdümünü istemekte direnen/erdir. " Onun için, düşüncelerime şunu da ekledim. Dedim ki: "Baylar, maddesel ve özelli kle tinsel çöküş, korkuyla, güçsüzlükle başlar. Güçsüz ve korkak insanlar, herhangi bir yıkım karşısında ulusun da duraksamasına ve çekingen bir duruma gelmesine yol açarlar. Güçsüzlük ve duraksamada öylesine ileri giderler ki, sanki kendi kendilerini alçaltırlar. Derler ki: 'Biz adam değiliz ve olamayız! Kendi kendimize adam olamayız. Biz varlıgunızı, sınırsız ve koşulsuz olarak bir yabancının eline bırakalım. ' Balkan Savaşından sonra ulusun, özellikle ordunun başında bulunanlar da, başka biçimde ama gene bu anlayışla iş görm üşlerdi. "Tiirkiye 'yi böyle yanlış yollardan dağılma ve yok olma uçurumuna sürükleyenlerin elinden kuıtannak gerekir. Bunun için bulunmuş bir gerçek vardır, ona uyacağız. O gerçek şudur: Türkiye'nin düşünen kafalarını büsbütün yeni bir inançla donatmak. Bütün ulusa sağlam bir içgücü vermek. " (Atatü rk, Söylev, cilt 2, s. 467) Halide Edip'in an ı larında önemli ipuçları okumaktayız: "Büyük Millet Meclis'ini istediği gibi kullanamıyord u. Bununla birlikte, yüksek tabakadan kendisini tutan epeyce adam vardı. Çünkü bütün örgütüyle yeni bir hükümeti kurmak çok güçtü. Herkes, Mustafa Kemal Paşa'ya önem vermekle birlikte, onun yeni kurulan Anayasaya aykırı hareket etmesine engel olmaya çalışıyorlardı. Ankara ileri gelenlerinin B üyük M illet Mecl isin­ deki temsilcileri arasında bir İkinci Grup adı altında muhale­ fet kurulmuştu. Bundan başka da, bir Müstakiller grubu vard ı . Bunların sayısı a z olmakla birlikte, iki taraf arasındaki dengeyi tutabil iyorlard ı . Mustafa Kemal Paşa da Meclis'i elinde t utabil­ mek için, başından beri kendinden yana olanların bazılarını feda etmeyi öngörüyordu. " (Halide Edip Ad ıvar, Tii rk'ün Ateşle İmtihanı, s. 1 3 2) 1 88

E rol M ütercimler

Bazı araştırmacılara göre, Meclis'te meydana gelen tartışma­ ların temel ekseninin, yaygın kanının aksine, b ir yanda laik, de­ mokrat cumhuriyetçiler, öte yanda muhafazakar hilafet-saltanat yanlıları olmadığı açıkça ortaya çıkmaktadır. (Ahmet Demirel, Birinci Meclis 'te Muhalefet-İkinci Grup, s. 2 3 1 - 2 3 2 ) Fakat durum böyle görünmüyor. Örneğin 14 Mart 1 9 2 1 tarihli toplantıda ve­ rilen bir kanun teklifi üzerine "kuvvetler ayrılığı" konusunda çıkan bir tartışmada sallar aslında açığa çıkıyor. 28 Kasım tarih­ li toplantıda söz alan Hüseyin Avni, yaptığı konuşmada kanun teklifinin halen belirlenmemiş olan Baka nlar Kurulunun görev ve yetkilerini tespit etmek ihtiyacından doğduğunu belirtiyor, teklifin gerici olduğu yolundaki eleştirileri kabul etmiyor ve yakın tarihimizde dönüm noktalarından birini teşkil eden bir ayrımı (saltanat-hilafet ayrımı) ilk kez dile getiriyordu : "Şimdi size söylüyorum ki, kağnı arabaları ile giden millet saltanat is­ temiyor. Şimdi yalnız mukaddes tanıdığımız bir Hilafet maka­ mı vardır. O makam bugün Türkiye'dedir. Bu haktan hiçbir za­ man vazgeçmeyiz. Fakat İslamiyet'e, Türklüğe hıyanet etmiş bir adam bu makama yakışmaz. Bugün orasını boş, fakat mukaddes görüyoruz." (Ahmet Demirel. Birinci Meclis 'te Muhalefet-ikinci Grup, s. 2 38) Yaşamı adım adım izlenirse Mustafa Kemal'in disiplinden ve disiplinli yaşam tarzından uzaklaşmadığı, ama emir komu­ ta hiyerarşisinde yer almak istemediği görülür. Buna ek olarak hep lider olma karakteriyle örtüşme gösteren Meclis başkanlığı ve yetkilerle donatılmış başkumandanlık da verilince, görevle­ ri konusunda yetkileri ni hiçbir grupla paylaşmak istemeyeceği ortadadır. Önünü anayasayı bahane ederek kesmeye çalışsalar bile izin vermeyecektir. Ülkenin kurtuluşu konusunda kendisi­ nin karar vermiş olduğunu ve tek kurtarıcının kendisi olabilece­ ğini daha baştan belirlemiştir, buna sonsuz inanmıştır. Üstelik çevresindekileri de donanımlı ve yetkin görmemektedir. Halide Edip yazıyor: "Mustafa Kemal Paşa, fikrini yürütmek için her tür sistemi kullanıyor, zaman zaman, bir George Washington tavrı alıyor, bazen de bir Napoleon havası yaratıyordu. Fakat bilim sahasında çok yüksek olanlar bile onun kudretine yak1 89

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

laşamazlardı. İnsan tabiatının en zeki bir temsilcisi olan Mus­ tafa Kemal Paşa daima mevkiini elde tutabildi . " (Halide Edip Adıvar, Türk'ün Ateşle İmühanı, s. 1 32 } Mahmut Goloğlu lafı dolandırmadan saptamayı yapmış : "Böyle kritik bir zamanda, bu kadar hakim durumda iken, devlet güçlerinden bir kısmını, hem de bütün yürütme yetkilerini bir başkas ına veremezdi." (Mahmut Goloğlu, Cumhuriyete Doğru , s. 247} 1 Aralık 1 9 2 1 tari hli toplantıda söz alan Mustafa Kemal Paşa kuvvetler ayrılığı ilkesini şiddetle eleştiren çok uzun bir konuş­ ma yap t ı . (TBMM ZC, cilt 1 4 , s. 4 2 3-443 'ten aktaran Ahmet De­ mirel, Birinci Mecliste Muhalefet, s. 240} Kuvvetler ayrılığına ilişkin olarak şöyle diyordu : "Gerçekte, tabiatla, dünyada, kuv­ vetlerin bölünmesi diye bir şey yoktur. Önemli olan idaredir. Hükümet, idareden daha az bağımsız ve daha az önemlidir. "Bütün ihtilallerde hükümet düşürülmüş, fakat idare devam etm iş, hükü met türlü şekiller alm ıştır. B u nu göz önünde tutan bilginler, asıl idare kuvvetini bağımsız tutacak olan 'stratum administrative' i buldular. Tarihin gös terdiği üzere, ancak bu idare şekli insanlığın mutl u l uk ve gerçek güvenini sağlayabi­ lecektir. İncelemel erime göre bu Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeli demektir. " (TBMM ZC, cilt 1 4 , s. 436-4 3 7 'ten aktaran Ahmet Demirel, Birinci mecliste Muhalefet, s. 2 4 1 ) Mustafa Kemal Meclis'te konuşurken milletvekilleri sordular: "Türkiye hükümetinin biçimi nedir?" Karşılık verd i: 'Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti biçimid ir." " Hangi yönetime benziyor?" dediler. "Bize benziyor; çünkü biz, bize benzeriz. Bize özgü yöne­ timdir." Meclis'te buluna n iki grup genelde "gerici" olarak adlandı­ rı lır, ancak bu , Meclis'teki (müstakil) bağımsız grubun İkinci Grupla özdeşleştirilmes inden kaynaklanmaktadır. Tartışmanın odağı nda iktidar mücadelesi ile birlikte meşruiyet sorgula ma­ sı vardır. Tüm tarihçiler Birinci Meclis'i en demokratik meclis olarak kabul ederler; bu doğrudur, çünkü çoğulcu bir yapıya sahipt ir. Uzlaşmazlığı n bir yanı da egemenl iğin Meclis'te mi 1 90

E rol Mütercimler

yoksa yürütmede mi olduğu noktasındadır. İkinci Grubun sa­ vunusuna göre tüm söylemlere karşın egemenlik Meclis'te de­ ğildir. İlk anayasa 20 Ocak 1 9 2 1 tarihinde Meclis'ten çıkmıştı. Yeri gelmişken ilk anayasanın tartışmaları ile "Meclis'in kuru­ luş ve ni teliği ile i lgili yasanın" çıkışı üzerinde kısaca duralım. Böylece üç grup arasındaki görüş farkını daha rahat görebiliriz. Meclis'in ve ulusal hükümet in durumunu, yetkisini, kurulu­ şunu ve niteliğini saptayıp belirten ilk yasadır. Medis'in açıl ı­ şından dokuz ay sonra çıkarılabilmiştir. Sal tanat ı n durumu da farklı yorumlanmıştır. İkinci Gruba göre saltanat meşru değil­ dir, tüm yetki ve hakları Meclise devredilmelidir. B irinci Gru­ ba göre ise Saltanat henüz iktidar sahibidir, hakları da Mecl is'e devredilemez. Bu konuda Mustafa Kemal hakl ıydı. Yasa maddelerinin b irincisi de, "Büyük Millet Meclisi, ya­

sama ve yürütme güçlerini kendinde toplar ve devleti bağımsız olarak kendisi yönetir" biçimindeydi. Bu madde ile Meclis'e verilen yetkinin bile gerekçeye göre geçici olması gerekiyordu. Geçici nitelikte olan b i r kurumun yetkisi de varlığı süresince var olur. (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 4 1 6 ) Temel Haklar Komisyonunun görüş v e düş üncesi , Meclis'te de böylece belirdi. Dahası, Mecl is üyelerinden birçoğu amacın açıklanmasında, komisyonun dediklerini eksik bularak iyice açıklanmas ını istediler. Dediler ki: "Birinci maddenin başına 'Halifelik ve padişahlığın kurtulmasına , yurt ve ulus bağım­ sızlığının sağlanmasına değin' biçiminde açıklık verici sözler eklemek gerekir. " İkinci maddedeki 'Amacın gerçekleştiril mesi­ ne değin' sözü yerine yukarıdaki açıklayıcı sözlerin konulması istendi. Bu konu çok tartışmalara yol açtı. Kimi milletvekilleri : "Yalnız, halifelik sözcüğünün koyalım: bu, padişahlığı da kap­ sar. " ded i ler. ( Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 4 1 6 ) Kimi hoca efendiler bunu kabul etmed iler. "Halifelik dinsel bir görevd ir, " düşüncesinde bulundular. "Halifelikte dinsel gö­ rev yoktur, " diyenlere, hoca efendiler şu yolda karşılık verd iler: " Pad işahlık egemen olduğu ülkelerle ilgili d i r. Hal i felik ise yer yüzündeki bütün Müslümanlarla ilgilidir. " (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 4 1 6 ) 191

1 92 2 M udanya M ütarekesi Diplomasi Sava�ı

Bu tartışmalar gü n ler ve günlerce sürüp git t i . Çarpı şan gö­ rüşlerden biri açıktı : "Halife ve padişah vardır ve var olacakt ır. O var olunca bugünkü · durum, kuruluş ve ye tki geçicidir. Padi­ şah ve halife, çalışmaya fırsat bulunca, Anayasanın ve siyasal kuruluşun ne olacağı bellidir, bili nmektedir. O bakımdan yeni bir şey düşünmek söz konusu değildir. 'Halife ve pad işahın ça­ lış ı r duru ma gelmesini sağlay ı ncaya dek, Ankara'ya topla nmış olan birtakım kişiler, geçici tedbirlerle çalışacaklardır. " (Ata­ türk, Söylev, cilt 2, s. 4 1 6 ) Huna karşı olan görüş le açıkl ık yoktu: "Padişahlık ulusa geç­ m i ştir; padişahlık kalmamışt ı r. Hal i felik de padişahlık demek­ t ir; böyle olunca da varlığının bir anlamı yoktu r," diye apaçık konuşulamıyordu . Otuz yedi gün sonra, 25 Eylül'de, bir gizli otu rumda Meclis'e bazı açıklamalar yaptı. Ortaya atılan duygu ve düşü ncelere gerekli karşılıkları verdikten sonra şu düşünce­ leri ileri sürdü: "Türk ulusunun ve onun biricik temsilcisi bulunan Büyük Millet Meclisinin, yurt ve ulusun bağımsızlığını, yaşamasını güven altında bulundurmaya çalışırken, halifelik ve padişah­ lıkla, halife ve padişahla bu denli çok ilgilenilmesi sakıncalı­ dır. Şimdilik bunlardan biç söz etmemek yüksek çıkarlarımız gereğidir. Eğer amaç bugünkü halife ve padişaha olan bağlılığı bir daha söyleyip belirtmekse bu kişi bayındır. Düşmanlann, yurt ve ulusa kötülük yapmakla kullandıkları maşadır. Buna "halife ve padişah" deyince, ulus, onun buyruklarına uyarak düşmanlann isteklerini yerine getirmek zorunda kalır. Hayın ya da orununun gücünü ve yetkisini kullanması yasak edil­ miş olan kişi, aslında padişah ve halife olamaz. " Öyle ise, onu çıkarıp yerine hemen başkasını seçeriz" demek istiyorsanız, buna da bugünkü durum ve koşullar elverişli değildir. Çünkü padişahlıktan ve halifelikten çıkarılması gereken kişi, ulusun içinde değil, düşmanlann elindedir. Onu yok sayarak başka birinin padişah ve halife olarak tanımak düşünülüyorsa, o za­ man bugünkü halife ve padişah, haklanndan vazgeçmeyerek İstanbul'daki hükümetiyle, bugün olduğu gibi, yerinde oturup çalışmalarını sürdürebileceğine göre, ulus ve Büyük Meclis, 1 92

E rol M ütercim ler

asıl amacını unutu p halifeler sorunu ile mi uğraşacak? Ali ile Muaviye çağını mı yaşayacağız? Kısacası bu sorun geniş, ince ve önemlidir. Çözümü, bugünün işlerinden değildir. Sorunu kökünden çözümlemeye girişecek olursak bugün içinden çıkamayız. Bunun da zamanı gelecektir. Bugün koyacağımız yasa ilkeleri varlığımızı ve bagımsız­ hğımızı kurtaracak olan Millet Meclisini ve ulusal hükümeti güçlendirecek anlam ve yetkiyi kapsamlı ve dile getirmeli­ dir ! " (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 4 1 7) Mustafa Kemal. bu açıklamasından bir hafta önr:e, Med is'e bir tasarı vermişti. 1 3 Eylül 1 920 günlü olup siyasal, toplumsal, yönetimsel ve askeri görüşleri özetleyen ve yönetim örgütleriyle ilgili kararları içine alan bu tasarı , Med is i n 1 8 Eylül 19 20 gün­ kü toplantısında okundu. Bundan dört ay geçtikten sonra kabul edilen ilk anayasa bu tasarıdan çıkmıştır. Birinci Grup i l e İkinr:i Gru p milletvekilleri arasındaki tartış­ maların ilk uç veren platformu Londra Konferansına gönderile­ cek heyetin seçilmesi sorununda yaşanmıştır. Meclis egemenli­ ğiyle ilgil i tartışmaları n tip i k örneğidir. Sevr ( 1 0 Ağustos 1 920) İngiltere'nin tek taraflı, Osmanlı'yı ta mamen haritadan ve tarih­ ten silip atma projesi olmasının ötesinde, Türk'e Anadolu'mı n ortasında denize çıkışı olmayan bir küçük kara parçasına sığın­ ma hakkı tanıyan bir siyasi belgedir. Misak-ı Milli [Ulusal And] sınırları konusunda duyarlı olan her yurtseverin yaşamı boyun­ ca unutmaması gereken bir utanç belgesi olan bu antlaşma met­ nini Ankara yırtıp atmıştır. İşin ilginç ve tuhaf yanı, işgalcilerle bu mücadele verilirken Padişah Ankara'daki Meclis'i tanımı­ yordu. Kısacası kavga yalnızca işgalcilerle değil padişah ın tem­ sil ett iği saray ve İstanbul Hüküınetiyle de sürmüştür. Ancak bu süreç çok sancılı olmuştur. Mustafa Kemal'in Kurtuluş Savaşını dayandırdığı antiemperyalist ideoloj i ile lam bağı msızlık inanç ve kararl ılığı burada sonuç vermiştir. Bakanlar Kurulu Başkanı Fevzi imzasıyla İstanbul'da Tevfik Paşa'ya gönderilen telgrafa göre Londra K o nferans ı na katılacak delegeler doğrudan doğruya ulusal iradeyi temsi l eden Hüyük M i l let Meclisince seçilmeliydi. '

,

1 93

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

"İtilaf devletleri siyasasında Türkiye yararına beliren soıı ge­ lişme ulusun özverili dayancının ürün üdür. Türkiye Büyük Mil­ let Meclisinin, Sevr Antlaşmasının hiçbir maddesini kabul etme­ mesi üzerine ortaya çıkan şu durumdan ulusal çıkarlarımıza en uygun sonuçların elde edilmesi, Londra Konferansına katılacak delegelerin, doğrudan doğruya, ulusal iradeyi temsil eden Bü­ yük Millet Meclisince seçilip görevlendirilmiş olmasına bağlıdır. Uğursuz Sevr Antlaşmasmı imzalamış bir kurulun yerini tutacak olan delege/eriniz, ülkeye ve ulusa yarayışlı sonuçları elde ede­ mezler. Bunun için sizin, yurdun yüksek çıkarlanm düşünerek bu barış görüşmelerinde, aradan çekilip Büyük Millet Meclisi delegelerini, ulusal birliği tas tamam gösterecek bir durumda ser­ best bırakmanız gerekir. " Atatürk, Söylev, cilt 2 , s. 4 1 8 , Belge: ,

30. 1 . 1 9 2 1 Ankara tarihli telgraf) İti laf devletleri Anadolu delegelerini Londra Konferansına yalnız olarak kabul etmiyorlard ı . Bunlar İstanbul Hükümetinin delegeleriyle birlikte bulunurlarsa kabul edilecektir. Sadrazam Tevfik, Ankara'da bulunan Ahmet İzzet'e durumun hassasiyeti­ ni belirten bir telgraf ( 3 1 . 1 . 1 9 2 1 tarihli) çeker:

" . . . Böyle ayrılık sürdürülecek olursa belki de hiçbir tarafın delegeleri kabul edilmeyecektir. Konferansa yalnız buradan de­ lege kabul edilmesi düşün ülebilir ise de, Anadolu için bu da dü­ şün iilemez Bundan ötürü, pek büyük özveriler ürün ii olan bu değişiklikten bize zararlI sonuçlar doğabilir. Çünkü İtilaf çevre­ lerinde sayıları pek çok olan Yunan dostlarına, "Türkler doğu­ da savaşın sürüp gitmesini istiyorlar, barış ve anlaşmaya istek­ li değildirler, " diye propaganda yaparak, bizden yana olanları kendilerine çevirmek, bizi haksız ve düşmanlarımızı hakli gös­ termek için tutamak verilmiş olur. İki yanın delegelerinden mey­ dana gelmiş bir kurul gönderilirse isteklerimiz kabul olunm asa bile bizden yana olan görüşleri tersine çevirmemiş, belki de bize karşı olanların önemli bir kısmını kazanmış oluruz. Zaman pek dardır. Yazışmalarla yitirilecek zaman kalmamıştır. Delegelerin hemen gönderilmesi yurt ve ulus çıkarları gereğidir. " [Atatürk , Söylev, cilt 2 , s. 420) .

1 94

Erol M ütercimler

Mustafa Kemal Paşa ' n ı n İstanbul'la haberleşmeyi Bakanlar Kuruluna devrettiğini açıklaması üzerine, başta Hüseyin Avni (Ulaş) olmak üzere muhalif milletvekilleri , Meclis'in bu konu­ da tek yetkili makam olduğunu belirterek, Bakanlar Kurulunun Meclis'e haber vermeden İstanbul'la haberleşmesini şiddetle eleştirmiştir. Bu konuda Meclis'e bir önerge verilmiştir. Mustafa Kemal, Meclis ile Bakanlar Kurulu arasında sorun olmadığını göstermek için bu önergenin okunmasını istememiştir. Bunun üzerine önergede imzası bulunan milletvekilleriyle iktidarı destekleyen milletvekilleri arasında sert tartışmalar başlamıştır. Önerge sahiplerinden Amasya Milletvekili Mehmet Ragıp (To­ pal) da henüz okunmamış olan önergelerinde, "Bu gibi öneml i siyasi meselelerden önce Meclis haberdar edilsin. Meclis ya­ sama ve yürütme yetkilerinin sahibidir. Meclis de bilmelidir," denildiğini açıklamıştır. Bunun üzerine Mustafa Kemal önerge­ yi imzalayanlar arasında "hafiye" olduğunu ileri sürmüş ve bu tartışmalardan sonra artık önergenin okunup okunmamasının h içbir önemi kalmadığını da söylemiştir. (Ah met Demirel, Bi­ rinci Meclis 'te Muhalefet, s. 244-246) Sonuçta önerge okunmuştur. Tartışma, önergenin okunu­ şundan sonra da sürmüştür. Bu arada, hafiye s uçlaması da tep­ ki çekmekle gecikmemiş, Mersin Milletvekili Salahattin (Kö­ seoğlu) , Mustafa Kemal'i bir hayli kızdıran aşağıdaki önergeyi vermiştir: "Büyük Millet Meclisi üyeleri arasında hükümetçe bil inen bazı hafiyeler bulunduğu Yüksek Başka nlıkça bildiril­ diğine göre hafiyelikle suçlanmış kişilerin tespiti ve hakl arın­ da derhal Meclis'ce kan uni kovuşturma yapılmasını; ve fakat Meclis'in saygıdeğer kişiliğine ve vaz i fesine bu mahiyetle karı­ şılması n ı n , sataşılmasının veya tehdidin ortadan kaldırılması­ nı ve Meclis'te görüşlerin açıklanmasındaki serbestliğin kay ı t altına alınmasını arz v e teklif ederim." (Ahmet Demirel, Birinci Meclis 'te Muhalefet, s. 244-246) Bu tekl i f Mustafa Kemal'i kız­ dırmış ve Salahattin'e ağır suçlamalarda bulunmuştur. Sadrazam Tevfik, ısrarla konferansa Ankara delegeleriyle İstanbul'unki birlikte gitsin diye ayak diretirken Ankara'da yal­ nızca kendi temsilcilerinin kabul edilmesi yönü nde ısrarlıydı. 1 95

1 922 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Mustafa Kemal'in ifadesiyle, gönderdiği telgraf ( 8 . 2 . 1 9 2 1 ) uya­ rı mı yoksa tehdit midir, yoksa yalnızca İstanbul delegelerinin katılmasını mı sağlamaktı, bunu anlamak güç : Konferan sı et­ "

kilemek amacıyla S,u Qat'm yirmi birinde Yunanlıların 70-80 bin kişiyle saldırıya geçecekleri Hariciye Nazırlığınca güvenilir kaynaklardan öğrenilmiştir. Saldırının Karahisar-Eskişehir doğ­ rultusunda olacağı sanılır. İtilaf devletleri temsilcileri, Ankara delegelerinin yalnız olarak konferansa kabul edilemeyeceğini de söylemişlerdir. " Tevfik Paşa ve arkadaşlarıyla ilkede, görüşte, anlayışta uz­ laşılam ıyordu. En sonunda, iş Meclis'e götürüldü. Meclis'e i ki öneride bulundu. Birisi, yurdun ve ulusun tutumunu ve ama­ cını İstanbul'a açık olarak bildirmek; ikincisi ayrıca çağrılırsak Londra'ya bağımsız bir kurul göndermekti. Her iki önerisi de kabul edildi. Meclis'in kararı da İstanbul'a bildirildi: . . . Anadolu ve lstanbul, bağımsızlık ve tutsaklığın, özgürlük­ le bağımlılığın çatıştığı ve karşılaştığı iki ayn parça durumunda

kalmıştır. Riz yurdun tutsak edilmiş, özerkliğini yitirmiş parçasını öz­ gür ve bağımsız yurt parçasına bağlamak istiyoruz. İstanbul 'un ileri gelenleri, daha büyük olan ve bütün bir düşmanlık dünyası­ na karşı kendini şeref ve dirençle savunan özgür parçayı, tutsak ve bağımlı parçaya bağlamak, uyruk etmek istiyorlar. (. . .} Mecli­ simizce kabul edilip yayımlanan ve bütün yurtta yürürlükte olan Anayasamız gereğince egemenlik sınırsız ve koşulsuz ulusun­ dur; ulusun yasama ve yürütme gücü ise onun gerçek ve biricik temsilcisi olan Büyük Millet Meclisinde belirir. Bu h ükümler kar­ şısında delegelerimiz İstanbul 'a gidip oradan s eçilecek bir kuru­ la katılamaz ve oranın vereceği yetki belgesiyle dünyaya karşı ulusal davamızı savunmayı üzerine alamaz . . . " (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 424-4 25) İstanbul'la yazışmalar sürerken Meclis'te de gizli oturum­ larda muhalefetle mücadele devam ediyordu. Sonuçta Meclis denetimi isteyen milletvekillerinin baskısı sonuç vermiş ve Bakanlar Kurulu, gelişmeleri sürekli Meclis'in önüne getirmek zorunda kalmıştır. Delegeler kurulu oluşturulurken de son sözü 1 96

Erol Mütercimler

söyleme hakkı yine Meclis'in olmuştur. (Ahmet Demirel, Birinci Meclis 'te Mu h a lefet s. 249-250) Dışişleri Bakanı Bekir Sami başkanlığı altında ayrıca ve ba­ ğımsız bir delegeler kurulu kuruldu. Bu kurul, Londra Konfe­ ransına özel olarak çağrıldıklarında katılmak üzere ve bu arada geçecek zama ndan yararlanmak amacıyla Antalya üzeri nden Roma'ya gönderildi. Kurul , İ t a l ya Dışişleri Bakanı Kont Sfor­ za aracılığıyla, konferansa resmi olarak çağrıldıkları kendileri­ ne bildirildikten sonra Londra'ya gitmiştir. Londra Kon feransı 27 Şubat 1 9 2 1 'den 1 2 Mart 1 9 2 1 '0 kadar sürdü. Olumlu hiçbir sonuç vermedi. İtilaf devletleri Ankara'nın temsilcileri aracılı­ ğıyla yaptıkları önerilerin karşılığını al mayı beklemeden, daha delegeler yoldayken, Yunanlılar bütün ordusuyla Türk ordusu­ nun tüm cephelerine saldırdı. Bu saldırı konferansın ve barışa giden yolun terk edilmesi demekti. İkinci İnönü Zaferiyle (28· 3 1 Mart 1 9 2 1 arası) Yunanlılar yenilecektir. Londra Kon feransı başarısızlıkla sonuçlandı, . ancak İngi­ lizlerin ve Türklerin ellerinde bulunan tutsakların peyderpey serbest bırakılmasına da neden oldu. Hatta 23 Ekim 1 9 2 1 'de Kızılay Başkanı Hamit'le İstanbul'da İngiliz Komiserinin an­ laşmaları üzerine, Malta'da bulunan bütün Türk tutukluları ile Ankara'nın elindeki İngiliz tutukluklarının değiştirilmesi karar­ laştırılmış ve bu karar uygulanmıştır. Başta Rau f Orbay olmak üzere Malta sürgünlerinin Anadolu'ya gelişi bu tarihten sonra­ dır. Londra Konfera nsı sürecinde başlayan çatışmalar gittikçe daha da derinleşmiş, sıkça kişiliklere saldırıya dönüşmüştür, her geçen gün muhalefetin keskinleşmesine yol açmıştır. Diplo­ mat tayininden başkumandanlık yasasının çıkışına, bu yetkinin ikinci kez uzatılması isteğine muhalefete kadar yansımıştır. Gerek Mudanya Mütarekesi (silah bırakışması sözleşmesi) gerekse Lozan Barış Antlaşması tartışmaları, daha doğrusu Mu­ danya ve Lozan Savaşı sürecinde Meclis'in içindeki muhalefe­ tin tavrı ile Mustafa Kemal ve Müdafaa-i Hukuk Grubunun ver­ diği iç politika mücadelesinin unsurlarını çözmek gerekiyor ki, dış politika arenasında elde edilen sonuçların gerçek değerleri ortaya çıkabilsin. Haksızl ığın ve yanlış anlamanın önüne geç,

1 97

1 92 2

Mudanya Mütarekesi

Diplomasi

Savaşı

mek amacıyla şunu da belirt meliyim ; o dönemin muhalifleri de katışıksız yurtseverdi. Muhalefetlerini birkaç kişi dışında kendi kişisel ç ı karları adına yap mıyorlardı.

Mudanya Mütarekesinin Anlamı ve Sonuçları M udanya Mütarekesi 1 1 Ekim saat 06.00'da imzalandı. Tek silah atılm adan istenen sonuca en yakın karara ulaşıldı. İsmet Paşa'nın cephe dışında, m asa başında kaza ndığı ilk siyasi za­ ferdi. İs met Paşa çelin b i r mücadeleye girişti, müttefik generaller Trakya'nın tahl iyesine yanaşmıyorlard ı . Halta daha so nraları aralarında geçen özel bir konuşmada İngil iz General Harring­ ton, genç meslektaşına İstanbul'un yönet im zorluklarından söz etmiş ve yakınarak, "İstanbul'u istiyorsunuz, ama güzel olduğu

kadar sorunlu bir kent, bakalım bu zor işle nasıl başa çıkacak­ sınız ?" diye sormuş, İsmet Paşa da gözlerini kocaman açarak, "Aman efendim, bu vatan bizim, nasıl idare edeceğimizi elbet­ te kendimiz bil iriz ! " diye sert bir yanıt verm işti. Mud anya Müta reke Antlaş ması Osmanlı Devleti'ıı i n 1 7 74 yılında yap mış olduğu ve i l k toprak kaybını onayladığı ant­ laşmadan sonra , Batı'rlan tek kurş un at madan toprak ald ığının ka nıtıdı r. 1 9 1 5 yıl ında Çanakkale'de güçlü Avru pa ord ularını durdurabileceğini , onları yenebileceğini göstere n Türk ordusu, 1 920- 1 9 2 2 sürec i nde de bir kez daha teknoloj i k geriliğine rağ­ men, İngi ltere destekli Yu nan ordusu n u An adolu t opraklarında çok ağı r mağl ubiyete uğratmış t ır. Bu zaferi n üstü nlük moraliyle Muda nya'da diplomasi masasına o turan Anka ra'nın temsilcisi İsmet Paşa, karş ısındaki İngiliz general i n algısıyla, onlara " mağ­ lup ordunun generalleri gibi davran mış" ve Mondros' l a Türk heyetine yap ılan d avranışı tersine çevirmeyi başarmış tır. Mustafa Kemal, Sovyet temsilci Aralov'a , "Mudanya Antlaş­ ması, Ankara için, stratejik bakımdan olduğu kadar siyasal bakımdan da bir başarıdır," eledi. Y i ne Aralov' un tanı klığında Anka ra'da yapılan mit i ngte şunları söyl er: "Türk ulusu kabul ettiği kutsal milli misakı yerine getirdi . Kutsal topraklarımızı 1 98

E rol Mütercimler

temizledi. Bize düşmanlarımıza boyun eğmeyi öğütleyen İ s­ tanbul'daki sablmışların sözlerini dinlemedik. Hayır, mağrur Türk, emperyalistlere hiçbir zaman boyun eğmeyecektir." Mustafa Kemal , Aralov'a açıklamasına devam ederek:

"İstanbul 'la Trakya 'yı işgal etmemiz, m üttefiklerin ekmeğine yağ sürmek demekti, şimdi ise durum tamamıyla Türkiye 'den yana­ dır. Öyle tedbirler almış bulunuyoruz ki, bugün bir taarruz emri versem yarın ordumuz İstanbul 'u ve Boğazlar'ı işgal edebilir. Hatta çıkı.ş yolları arasında bulunan düşman filosu da hapse­ diMıilir. " Mustafa Kemal sözlerine şöyle devam etti :

"Biz şimdi savaşsız Türkiye 'yi ele geçiriyoruz, oraya 8000 jandarma gönderiyoruz. Bunlar, bugünden yarına kurulabilecek olan Trakya ordumuzun çekirdeğini teşkil etmektedir. Böylece Boğazın her iki yakasında ordusu bulunan Türkiye, konferans durumu zorlarsa, hemen İstanbul'u Boğaz 'ı işgal edebilir. " Boğazlar konusuna gelince, Milli Misak'ta belirtilen form ül üzerinde duracağını ekledi. Bu form ül, Boğazların serbestliğini "Marmara Deniziyle İstanbul 'ıın güvenliğini sağlayacak " biçim­ de bir serbestlik olarak tanıyordu. Hem "Müttefikler bu güven­ liği, Türkiye yi tamamıyla tatmin edecek bir takım garantilerle sağlamak zorundaydılar. Boğazların tahkimi işi de büyük bir rol oynamaktadır. Çünkü Boğaz kıyılarını elinde bulunduran Tür­ kiye, bugün ün teknik koşulları içinde, bir zorunluluk karşısında daima Boğazlar'ı kapayabilir. Bunun için sadece topa ihtiyaç vardır. " Konferansın başından itibaren Ankara'nın bir kararlılığı var­ d ı ; o da, "milli misakta belirtilen başlıca istekler üzerinde direnmek ve bu konuda hiç ödün vermemek. " Mustafa Kemal bu düşüncesini daha konferans başlarken Aralov'a söylemiştir. Mustafa Kemal, "Empeıyalist devletlerin Türkiye ile ilgili ger­

çek niyetlerini tamamıyla anlıyor ve onların Türkiye 'ye candan ve dostça davranacak/arma güvenemiyordu. Mustafa Kemal, ileride imzalanacak olan barış antlaşmasına, Türkiye 'ye emper­ yalistlerle yapacağı yeni savaşlar için hemen hazırlanmak ve gücün ü toplamak imkanlarını verecek olan bir silah bırakışma1 99

1 92 2 M udanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

sı, bir dinlenme devresi gözüyle bakıyordu. Barış antlaşmasım imzalamak gerekiyordu. Çünkü halk gerçekten de yorulmuştu ve dinlenmek ihtiyacındaydı, " düşüncesini taşıyor ve onu karşı s ı n ­ daki muh atab ı Aralov'a diJ.lendiriyordu . Mudanya Mütarekesi Ankara'nın istediği içerik ve kapsam­ da yapılamasaydı Loza n Banş Konferansı masasına İsmet Paşa güçlü olarak ot uramazdı. Ve oradan bağımsızl ığı kabul edilmiş yeni bir devletin temsilc i s i olarak kalkamazd ı . İsmet İnönü anılarında, "Mustafa Kemal Paşa sonuçtan memnun oldu ," demektedir: "Mütarekenin imzalandığını o tarihte Ankara 'da bulunan Mustafa Kemal Paşa'ya telgrafta haber verdim. Memnun oldu. Bir muharebeye fırsat vermeden alınabilecek neticenin azamisi­ ni almıştık. Maksadımız hasıl olmuştu. Her m üzakerede olduğu gibi, bilhassa askeri hareketlere dayanan siyasi m üzakerelerde, yani pazarlıklarda, azami neticeyi almak meselesi son derece nazik ve güç bir husustur. Azami netice nedir? O neticedir ki, taraftardan biri, bunu kabul etmektense savaş çıkmasına razı olacaktır. Onu tercih edecektir. İşte o noktada durmak son derece güç. Eğer m üzakerenin kopmasından ve yeniden bir savaş çık­ m asından bir taraftn çekindiği anlaşılırsa ve buna doğru teşhis konursa bu taraftn, sonunda pazarlığı kaybetmesi kaçınılmazdır. Hayati menfaatlerimizi asgari derecede temin ederek, banş konferansına gitmek . . . Bunun sınırı nedir, bu sınır hangi şekilde aşılamaz ve mutlaka patlamaya sebebiyet verir? Bunun takdiri ve karar verilmesi de, son derece güç bir şeydir. Başkumandan Mustafa Kemal Paşa olayları doğru . olarak takip etmiştir ve bu­ nun içindir ki, nihayet mütareke müzakereleri ile azami netice alınmış olduğuna h ükümetle beraber karar vererek memnun ol­ dular, söylediğim neticeyi imza etmek yetkisini verdiler. Mütarekenameyi imza ettim ve hemen Bursa 'ya geldim. Bun­ dan sonra m ütarekenin tatbikine geçilecekti. Tahliye hemen başlayacak ve Yunanlılar, Trakya 'yı 1 5 gün içinde tahliye etmiş olacaklardı. Biz Trakya 'nm işgali ve idarenin orada tesisi için tertiplere başladık. Bu sırada Kasım 'ın 1 3 'ncü gün ü Lozan 'da toplanacak

Erol M ütercimler

olan banş konferansına bizi davet etmişlerdi. Hükümet banş konferansı hazırbğma girişmişti. Mütarekenin imzalanmasından sonra Mustafa Kemal Paşa da Bursa 'ya geldi. Mütareke konferansının başlayacağı günler­ de başkumandan Bursa 'daydı, fakat sonra Ankara 'ya gitti. Ekim ayı başından itibaren vaziyeti Ankara 'dan takip ediyordu. Çün­ kü zaferden sonra Ankara 'da siyasi faaliyet hemen başlamıştı. Siyasi faaliyet ve m ücadele hemen başladı demekle, Mustafa Kemal Paşa selahiyetlerini ve idaresini şiddetli bir kontrol altına almak isteyenlerle, onunla tem as ederek ahenk içinde çalışmak isteyenlerin m ücadelesini kastediyorum. Mustafa Kemal Paşa bu sebeple Ankara ya gitmişti. Ankara 'da siyasi cereyanları takip ediyordu. Ankara 'da, artık başkumandanın vazifesinin askeri tarafı bitmiştir. Bundan sonra siyasi kısım vardır. Büyük Mille t Mecli­ sinin ve h ükümetin tam bir hakimiyetle vaziyete istikamet ver­ mesi gerekir, tarzında yaygın bir düşünce her tarafa etki etmeye başlamıştı. Halbuki Büyük Millet Meclisinin ve hükümetin, bü­ tün kuvvet ve selahiyetleri ile, yetkileri ile işleyip çalışmasına, idare etmesine itiraz eden kimse yoktu. İcrai ve teşrii selahiyet­ leri kendisinde toplamış olan Büyük Mille t Meclisi ile, onun seç­ tiği vekillerden oluşan h ükümetin bütün çalışmalarının başmda Mustafa Kemal Paşa bulunuyordu. Onun da bunlarla, Meclis ve h ükümetle beraber, ahenk içinde çalışması tabii idi. " Diplomat İsmail Soysal, Mudanya-Sevr-Mondros arasında­ ki ilişkiden Lozan'a bir köprü kurarken yaptığı yorumda şunu belirtir: 1 92 2 Mudanya Bilah Bırakışımı Sözleşmesi, 1 5 Mayıs 1 9 1 9 Yunan Ordusunun İzmir'e çıkışı ile başlayan Türk-Yunan Savaşına son verdiği gibi, Türkiye'nin Trakya sınırının Ankara Hükümetinin istediği biçimde çizilmesi gereğini de Müttefikle­ re kabul ettirmekle, Lozan Barış görüşmelerinde toprak sorunu­ nun çözümlenmesini kolaylaştırmıştır. Daha önce yapılan bağıtlar açısından bakıldığında ise Mu­ danya Sözleşmesi, giderek geçerliğini yitirmiş olan 1 9 1 8 Mond­ ros Silah B ırakışımı Sözleşmesinin yerine geçtiği gibi, İstanbul Hükümetinin imzaladığı 1920 Sevr (Sevres) Antlaşmasının 201

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

ölü doğan bir bağıt olduğunun da Müttefiklerce kabulü anla­ mına gelmiştir ki, bu olgu , Türkiye'ye karşı güdülen düşman­ ca ve haks ız politikaların baş aktörü İngi ltere Başbakanı Llyod George'un çekilmesine başlıca neden olacakt ır. Yüzlerce yıl monarşiyle yönetil miş Osmanl ı Devletinin siyasal reji mi, Mudanya sonrası Padişah ın yurtdışına kaçma­ sıyla birli kte yeni bir şekle bürü necekt ir. Ancak bu yeni rej im hemen ilan edi lemezd i , çünkü öncelikle bağımsız bir devletin varlığının öteki devletler tarafından kabul edilmesi gerekiyor­ du . Bunun anlam ı çok açıktır, eğer Mustafa Kemal Lozan ön­ cesi cumhuriyeti ilan etseydi, a ma Lozan'da barış antlaşması imzalatılamasaydı ortada "devlet" olmayacağından , ilan edilen cumhuriyet boşlukta kalm ış olacaktı. Bu nedenle yapılan her şey adım adım planlanm ış ve uygun strateji belirlenerek "yeni devlete ve siyasi rejime" sab ı rla ulaşılmıştır. Türkiye Cum­ huriyeti Devleti, Osmanlı Devletin in devamıdır; ama Türki­ ye Cumhu riyeti, Osmanlı İmparatorluğunun devamı değildir. Çünkü s iyasi rej im değişmiştir. 1 9 2 2 yılı Kasım ayı başı nda Padişah Vahdettin arlık İstanbul'da kalamayacağını anlamış, ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. Böylece "saltana t kuru­ mu" Mecl is kararıyla ortadan tamamen kaldırılmıştır. Böylece monarş iden c u mhuriyete geçil miştir. Bu, yapılmış olan en bü­ yük devrimd ir. Mudanya (Mütarekesi) Silah B ı rakışması Sözleşmesi bağıt­ la nmasaydı barış görüşmelerinin başlaması söz konusu olamaz­ dı. Bu nedenle bu "sözleşme" çok önemli bir tarih i dönemeçtir. Taraf1arı Lozan'a götürmüş tür. Uluslararası ilişkiler aç ısından baktığımızda Lozan Barış Antlaşması Türkiye Cumhuriyeti Devletini kurdurmuştur, ama asıl önemli misyonunun, Birinci Dünya Savaşını bitiren "antlaşma" olduğu gerçeğini de düşün­ mek gerekir. İsmet Paşa Lozan'da şunu söylüyordu: "Efendiler; çok ıstı­ rap çektik, çok kan akıttık, bütün medeni milletler gibi hürri­ yet ve bağımsızlık istiyoruz! " İsmet Paşa'nın karşılaştığı d iplomatlar, birinci sınıf devlet adamlarıydı. Türk delegesi görüşmelerin başlangıcından itiba202

Erol M ütercimler

ren birleşik bir cephe karşısında kaldı ve birleşik bir düşmanlık dünyası na karşı göğüs gerdi. Birinci Dünya Savaşının galip devletlerinin dışişleri ba­ kanlarına, dünyanın ünlü dipl omatlarına karşı mücadele eden genç bir Türk generali! Bu, inanılmaz b i r ş e y d i . Fakat gerçekti. İy i bir strateji uzmanı ve manevracı o l a n hu Türk generali , Lozan meydan sava ş ı n ı d a başarıyla yönetti. Lord Curzon bir söylevinde, "Bu meseleyi askeri h ükümler konusunda görüşürüz, " demişti. İsmet Pa ş a birden şahlandı: "Ne ! Askeri hükümler konusu mu var?" dedi. "Fakat savaşı kazanmış bir devlete askeri kayıtlar kabul ettirmek zordur." Bu sorudan sonra askeri hükümler artık hiç söz konusu ol­ madı. LOZAN: Hezimetten Diplomatik Zafere Le Temps

gazetesi 1 1 Kasım 1 9 2 8 tarihli nüshasında şöyle

yazmıştı : "Becerikli bir strateji ustası olan İsmet Paşa Lozan 'da memleketinin menfaatlerini adım adım savundu. Türkiye, sonunda davasının zafer kazandığını gördü. Lozan An tlaşm a­ sı, Suriye 'nin, Lübnan 'ın , Filistin 'in , lrak'ın , Hicaz 'm, Yemen 'in elden çı kışm ı onaylamakla bember yeniden çok pahalıya fethe­

anavatanı yani Aıwdolu )ru ken disin e geri veriyor ve h iikümetleri projelerini kesin bir şekli­ terk ediyordu. "

dilmiş olem

bağımsız Kü rt ve Erm eni de

Lozan'dan b i rkaç yı l sonra Venizelos İnönü'ye şunu söyle­ miştir: "Herkes Anadolu harekatına benim sebep olduğumu zanneder. Halbuki beni Müttefik devletler sıkıştırdılar, ısrar ettiler ve Anadolu'ya gönderdiler. Sonra, papucun pahalı ol­ duğunu görünce yan çizdiler. " Her ne kadar askeri alanda emperyalizmin desteklediği Yu­ nan ordusuyla savaşıldığı ve zafer kazanıldığı görü nüyorsa da asıl İngilt e re ' y le savaşılmıştı. Yani Türk ordusunun zaferi İngil203

1 92 2 M udanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

tere tarafından öyle küçümsenecek, göz ardı edilecek bir askeri başarı değildi. Buna karşın sın ırlı gücü olan, yokluk ve yoksul­ luk içindeki Ankara'ı'lın da kazand ıklarını yitirmeme kararlılı­ ğıyla direnç göstermesi gerekiyordu. Bu zorlu dönemden Mustafa Kemal üç önemli eylem ve et­ kinlikle başarıyla sıyrıldı. Askeri zaferin uluslararası il işkiler masasında siyasi zafer olarak onaylatılması gerekiyordu. Önce bir halkın varlığı kabul edilecek, ard ından yeni bir devletin kuruluşu öteki devletlerce de kabul görecekti. İşte zorluk bu­ radaydı. Lozan'da masaya oturacak devletlerin karşısına çıka­ rılacak heyetin ve o nların karşısı na konulacak olan koşulların saptanması ve bunun savunusunu yapacak heyetin seçil mesi tartışmaları Meclis'te bir muhalefet i doğurdu. Birinci adım bu çıkışın yatıştırılmasıydı; ikinci adım Batı'ya karşı ustaca bir manevrayı gerektiriyordu. Milletler ailesinde yer almayı hak edildiğinin zorla da olsa onlara gösterilmesi gerekiyordu. İz­ mir İktisat Kongresin i n yap ı l ış nedeni ağırlıklı olarak buradan kaynaklanıyordu. Ankara, siyaset le ve ekonom ide liberalizm in uygulanmasında koşullar uygun olduğunda istekl i olduğunu İngiltere'ye gösteriyord u. Üçüncü adım ise Lozan 'a gidecek he­ yetin seçimi ve bu heyetin savunacağı ilkelerin titizlikle belir­ lenmesiydi. Bunun da "İkinci Grup" tarafından kabul edilmesi ya da onlara kabu l ettiri lmesi konusunda manevra ustal ıkları­ nın yaratıl masıydı. Mustafa Kemal'le muhalifleri arasındaki çat ışmanın vard ığı son noktayı en iyi ortaya koyan konu " milletvekili seçimi yasa­ sının değiştirilmesi" teklifinde görmekteyiz. Bu konuda verilen önergede Mustafa Kemal "yurttaşlık haklarından" yoksun edil­ mek isteniyordu. 'Başkumandan Meydan Muharebesi' kazanılmış, İngilizler ve Yunanlılar birlikte bozgu na uğratılmıştı. Padişah kasım ayı başında ülkeden ayrılmak zorunda kalmış ve Meclis'le de sal­ tanat kaldırılmıştı. Artık ilk olarak "öncü ve kalıcı devrimle­ rin" görüşülmesi ve kökleştirilmesi süreci başlayacaktı, ancak Lozan henüz sonuçlandırılma aşamasında değildi. Üç millet­ vekili, milletvekili seçimi yasasında değişiklik yapılmasıyla il204

Erol M ütercimler

gili bir önerge hazırlamışlar. Ancak bu önergede yazılı olanları Mustafa Kemal öğrenmişti. Oysa o gü n le rde, özell ikle de Mecl is' te birlik isteniyor­ du. Gazi ' n i n çevresinde tek amaç için toplanan, en büyük fedakarlıklara katlanmış olan milletin, uğradığı felaketten yaka­ sını kurtarabilmesi için birl i ğe ihtiyacı vard ı . Yurtseverlikleri n­ den hiç kuşku duyul mayan bu i nsanların, ülkenin en teh li ke l i günlerinde bu birliğe önem vermemeleri bir iç acısı halini al­ maktaydı. Bunlar muhalefette o kadar ileri gidiyorlardı ki, Mus­ t a fa Kemal'in milletvekilliği n i bile düşürmek ist iyorlard ı . (KJ/ıç Ali 'nin Anıları, Atatürk'ün Sırdaşı, derleyen : Hulusi Turgut, s. 1 7 5) 2 Aralık 1 9 2 2 tarihinde, İkinci Başkan Doktor Adnan (Adı­ var) başkanlığındaki oturumda, Başkan şun ları söyledi : "Efen­ d i m , M i ll e t v e ki l i Seçimi Yasasının değiştirilmesi ile ilgili önergenin görüşülebileceği yolunda Tasarı Komisyonu'nun bir yazısı var. " Bu sözler, "Okunsu n ! " sesleriyle karş ıl a nd ı İki mil­ l etvek il i , "Önemlidir, okunmas ı n ı öneriyoruz," de dil e r Başkan , "Efendim, bu yasa tasarısının okunmadan komisyo­ na gönderilmesi, geleneğimiz gereğidir, " dedi. Bunun üze ri ne Mustafa Kemal yasa tasarı sını oku t madan komisyona gön der­ mek isteyen başka ndan söz alarak şunları söyledi : "Efendim, bu yasa tasarısı özel bir amaç güdülerek hazır­ lanmış. Bu özel amaç, doğrudan doğruya beni ilgilendirdiğin­ den, izin verirseniz kısaca düşüncemi bildirmek istiyorum. Erzurum Milletvekili Süleyman Necati, Mersin Milletveki­ li Salalıattin ve Samsun Milletvekili Emin'in hazırladıkları yasa tasansı doğrudan doğruya beni yurttaşlık haklarından yoksun etmek amacını güdüyor. On dördüncü maddede yazılı olan sabrlan gözden geçirecek olursanız, orada şöyle denil­ diğini görürsünüz: 'Büyük Millet Meclisine üye seçilebilmek için, Türkiye'nin bugünkü sınırlan içindeki yerler halkından olmak ya da kendi seçim bölgesinde yerleşmiş olmak gerekir. Göçmen olarak gelenlerden Türk ve Kürtler, bir yere yerleş­ tirildikleri günden bu yana beş yıl geçmiş ise seçilebilirler.' .

.

205

1 922 M udanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

Ne yazık ki, benim doğum yerim, bugünkü sınırlar _dışında kalmış bulunuyor. İkincisi, herhangi bir seçim bölgesinde beş yıl oturmuş da değilim. Doğum yerim, bugünkü ulusal sınırı­ mızın dışında kalmışhr. Ama bu böyle ise, bunu ben istemiş değilim ve bunda h içbir suçum yoktur. Bu, bütün yurdumuzu, ulusumuzu dağıtıp yok etmek isteyen düşmanların bu işteki başarılarının biraz olsun önlenemeyişlerinden ileri gelmiştir. Eğer düşmanlar amaçlarma tam olarak ulaşmış olsalardı, tan­ rı korusun, bu tasarıya imza atan bayların doğum yerleri de sınır dışında kalabilirdi. " (Atatürk, Söylev, cilt 2 , s. 528-529) Önergedeki koşu lların onda bu lunmayışın ın nedenlerini şöyle açıklıyordu : "Bundan başka, bu maddenin istediği koşul bende yoksa, yani beş yıl sürekli olarak bir seçim bölgesinde oturmamış isem, o da, bu yurt uğrunda yaptığım ödevler yüzündendir. Eğer bu maddenin istediği niteliği kazanmaya çalışsaydım, İ stanbul'u kazandırmakla sonuçlanan Arıburnu ve Anafarta­ lar'daki savunmalarımı yapmamaklığım gerekirdi . Eğer bir yerde beş yıl oturmak zorunda bul unsaydım, benim Bitlis'i ve Muş'u aldıktan sonra Diyarbakır'a doğru yayılan düşmanın karşısına çıkmamaklığım, Bitlis'i ve Muş'u kurtarmak gibi önemli ödevimi yapmamaklığım gerekirdi. Bu bayların iste­ d iği nitelikleri kazanmak isteseydim, Suriye'yi boşaltan ordu­ ların artıklarından Halep'te bir ordu kurarak düşmana karşı savunmaya girişmemekliğim ve bugün 'ulusal sınır' dediğimiz sınırı edimli olarak çizmemekliğim gerekirdi . Sanıyorum k i , ondan sonraki çalışmalarımı herkes bilir. Hiçbir yerde, beş yıl oturamayacak ölçüde çalışmış bulunu­ yorum. Ben sanıyordum ki, bu çalışmalarımdan dolayı ulu­ sumun sevgisini ve yakınlığını kazandım. Belki bütün Müslü­ manlık dünyasının sevgisini ve yakınlığını da kazandım. Bu sevgi ve yakınlıklara karşılık, yurttaşlık haklarından yoksun bırakılacağımı hiç aklıma getirmezdim. Sanıyorum ve sanı­ yordum ki dış düşmanlar canıma kıyarak da beni yurdumda­ ki işimden ayırmaya çalışacaklardır. Ama hiçbir zaman dü­ şünüp düşleyemezdim ki, yüce Mecliste, iki üç kişi bile olsa, 206

Erol M üterci mler

düşmanlar gibi düşünen üyeler bulunabilsin. Bunun içindir ki, ben anlamak istiyorum; bu baylar gerçekten seçim bölge­ leri halkının düşünce ve duygularını mı yansıtıyorlar? Yine bu baylara soruyorum: Milletvekili olmaları bakımın­ dan, bütün ulusun vekili olmak gibi bir nitelik taşıdıklarına göre, ulusun da kendileri gibi düşündüğünü söyleyebilirler mi? Baylar, beni yurttaşlık haklarından yoksun etmek yetki­ si bu baylara nereden verilmiştir? Bu kürsüden açıkça yüce kurulunuza ve bu bayların seçim bölgeleri halkına ve bütün ulusa soruyorum ve karşılık istiyorum! " (Atatürk, Söylev, cilt 2 , s. 5 2 9-5 3 0) Heyecan ı son haddini bulmuştu, o halde kürsüden indi. Bel­ liydi k i , velev birkaç cümle olsun şahsından ve hizmetlerinden bahsetmek zorunda kal m ı ş olması, ona, o büyüklüğü nispetin­ de mütevazı adam a çok ağır gelmiş, ayrı bir ıstırap vermişti. (Hasan Rıza Soyak, Atatürk'ten Hatıralar, s. 1 58) Kılıç Ali anlatıyor: "Yanımda oturan İhsan (Eryavuz) Bey da­ yanamadı, ayağa kalkarak bağırdı: 'Kime söylüyorsunuz Paşam ? İki üç kişinin yanlışlığı genele ait olabilir mi? Siz milletin kurta­ rıcısı, devletin kurucususunuz. "' "Hüseyin Avni ve arkadaşları türlü yorumlara kalkıştılar ve görüşmelerin yeterl i olduğu fikrini ortaya att ılar. Görüşmeler uzadığı ve fena bir şekle girme eğili m i gösterdiği için başkan görüşmeleri kesmeyi yararl ı görüyordu. İhsan yine dayanama­ dı, ayağa kalkarak muhal i flere avazı çıktığı kadar bağırd ı : 'Milli bünyede yara açlımz, tedavi ettirmek için söz söyle tiniz . "Görüşmeler sonunda Mecl is, önergeyi üzüntü ve ıstıraplar içinde reddetti." "Büyük Millet Meclisinde, teklife ve sahipleri ne karşı, bir an içinde şiddetli teessür, hiddet ve itiraz tufanı kopmuş, bunun sert dalgaları hemen o gün bü tün memleketi kaplamıştı. Baş­ ta teklif sahiplerinin seçim çevreleri olmak üzere, yurdun her tarafından bu sinsi ve haince teşebbüsü tel'in ve takbih edici telgraflar yağmaya başlamıştı; öyle ki, gelen telgrafları tasni­ fe bile güç vakit bulabil iyorduk. Bu olağanüstü heyecan hali günlerce, hatta haftalarca devam etmiş, çekilen telgrafların bir "'

207

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

kısmı o günkü gazetelerde yayınlanmış tı." (Hasan Rıza Soyak, Atatürk'ten Hatıralar, s. 1 58) Acaba Mustafa Kemal kendisine karşı yapılan bu haksızlığı. ihaneti bağışladı mı? S.orunun karşılığı onun kişiliği hakkında fikir verecektir; yanıt yine H. Rıza Soyak'ın anılarından geliyor: "Tabiidir ki bu durum içinde, önerge sahiplerj, ikinci devrede milletvekili seçilmemişlerdir. Atat ürk, şahsına karşı yapılan kötülüklerden dolayı kimse­ ye kin beslemez, daima af ile muamele ederdi; hatta, mümkün olursa iyilikle mukabele etmek isterdi. Nitekim önergeyi veren­ lerden Erzurumlu Necati'ye, birkaç sene sonra, öğretmen olarak bulunduğu Eskişehir Lisesi'nde rastlayınca kendisine iltifatta bulunduğuna şahit oldum. Başka bir devrede Emin'in de, yeniden milletvekili seçilme­ sine ses çıkarmamıştı . (Hasan Rıza Soyak, Atatürk'ten Hatıralar, s. 1 58-1 59) Lozan'a gidecek heyetin ve orada yapılacak görüşmelerin ana başlık ve unsurlarının belirlenmesi, Meclis'teki bu ortamda belirlendi. Ve muhalefet hiçbir zaman sonuçtan memnun kal­ madı, Lozan'ın bir zafer değil, hezimet olduğunu söyledi. "Lozan Barış Görüşmeleri" Meclis'in içinde köprüleri yıka­ caktı. Birinci Meclis'teki muhalefet, çekişmeyi kişisel boyuta indirgediklerini ortaya koymuştur. Bu nedenle Lozan görüşme­ leri ndeki muhalefeti, çekilen sancı ve sıkıntıyı da siyasi içerik­ ten daha çok bu çerçevede değerlendirmek gerekecek. Lozan Konferansı iki devrelidir. Konferansın ikinci devresi temsil heyetinin başkanı İsmet İnönü ile Bakanlar Kurulunun başkanı Rauf Orbay arasında çatışma halinde geçmiştir. Ulusla­ rarası görüşmeler masasında yeni bir devletin doğuşu zorla da olsa onaylattırılma yönünde savaş verilirken, Meclis'te ise ki� şisel çekişmeler, milli davanın önüne çıkıyordu. Bu diplomasi mücadelesinin evrelerini izlemek Mustafa Kemal'iıı lider olarak temel niteliklerini ortaya koyduğu gibi, yurtseverliklerinden kuşku duyulamayacak o günün aydın, politikacı ve hatta Kur­ tuluş Savaşını yapan kadronun bile kısır çekişmelerden kendi­ lerini çekip alamayacak sığl ıkta olduğu yansımakta. 208

E rol M ütercimler

Tartışmanın öznesi olan İsmet İnönü'ye husumet Ankara'ya geliş zamanı ve şekliyle ilgilidir. Doğrusunu söylemek gerekir­ se Mustafa Kemal'e doğrudan saldıramayanlar, eleştiremeyen­ ler hedef tahtasına İsmet'Paşa'yı koymuşlardır. Buna ek olarak Lo zan'a gidecek heyetin doğal başkanı ve üyesi olarak kendisini görenlerin bu göreve seçilmeyişlerinin yarattığı düş kırıklığı da çatışmanın ana ekseni olmuştur. Abdi İpekçi, röportajında İsmet İnönü'ye soruyor: "Başlan­ gıçta Ankara'ya geldikten sonra tekrar İstanbul'a dönüşünüz Milli Mücadeleye katılmakta geçirdiğiniz bir tereddütle yorum­ lanır. Doğru mudur?" Yanıtın sertliği üsluptan belli olmakta. "Tereddüdü, mered­ düdü yok . . . Ankara'ya gelip çalışmaya başlad ıktan bir süre son­ ra İstanbul'a çağırdılar beni . . . Bu, önemli bir kararın alınma­ siyle ilgiliydi. O sıralarda zabit ve Harbiye Nazırları Anadolu hareketine karşı az çok müsait görünüyorlardı. Onlarla temasla bulunarak Anadolu'ya yardım temin etmek meselesi. . . Bunun için gittim İstanbul'a . . . Sonra İstanbul işgal edilince Atatürk haber yollad ı . 'Ankara'ya gel . . . ' Derhal geldim.'' (Abdi İpekçi, İnön ü Atatürk'ü Anlatıyor, s. 30) Lozan Barış Konferansının perde arkasını yazanlar, İnönü-R. Orbay kavgasının temellerinin buraya gönderilecek delegelerin seçiminde başladığını öne sürerler. Atatürk Söylevinde bu ko­ nuya açıklık getirmiştir. Mudanya sonrasında Meclis'te buraya gönderilecek delegeler kurulu üyeleri hakkında görüşler çarpış­ tırıl ırken, " Ben daha bu konuda kesin görüşümü ve kararımı saptamamıştım, '' demektedir. Raufla İsmet arasında tercihini neden i. İnönü'den yana kullandığını da şöyle açiklıyor: Rauf Bey'in başkanlığı allmda bulunacak kurulun, bizim için ölüm dirim sorunu olan bu konuda başarı kazanacağına güve­ nemiyordum. Rauf Bey'in de kensini yetersiz görmekte olduğunu sezinliyordum. Kendisine danışman olarak İsmet Paşa 'nın veril­ mesini önerdi. Bu öneriye verdiğim karşılıkta: 'İsmet Paşa 'dan danışman olarak pek az yararlanabilir. İsmet Paşa başkan olursa, kendisinden en çok yararlanılabileceğine ben de ina­ nıyorum, ' dedim . Bu nokta üzerinde uzun boylu görüşülmedi. 209

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

Ondan sonra, Rauf Bey'i delegeler kurulu konusunda başladığı türlü düzenlemeleri sürdürüp gitti. Ben önem verir görünmedim. Mudanya Konferansı sona ermişti. İsmet Paşa ile Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa Bıı,rsa 'da bulunuyorlardı. Kendileriyle görüş­ mek üzere Bursa 'ya gittim. (Atatürk, Söylev, cilt: 2, s. 498-499) İsmet Paşa'nın Dış iş ler i B akan l ığı n a ve delegeler kurulu baş­ kanl ığına seçilmesi sürecini izl e d iğ imiz de her ş ey berrak olarak ortaya ç ıkm akta. Ya nında Milli Savunma Bakanı Kazım Paş a vard ı . Doğu' da türlü yo llarla yapılan, kendisini yerici gösteriler yüzünden görev yapamayacağını a nlayıp Ankara'ya gelmek zo­ runda k ala n Kazım Karabekir Paşa'yı ve İslanbul'da kendisine görev vermek üzere de Refet Paşa'yı b i rl i kte götürdü. Bursa'da kaldığı gün lerde Refet Paşa 'yı İstanbul'a gönderdi. İsmet Paşa'nın da delegeler kurulu baş k an l ığı yapıp yapamayacağını bir kez daha i nce l e d i. Mudanya Konferansını nasıl yönettiğini ayrı ntılarıyla öğrendi. İsme t Paşa'nın kendisine, düşüncelerini s ez inlete c ek hiçbir söz s öyl e m iyo rd u. En son olumlu olarak kararını verdi. İsmet Paşa'nın D e l ege l e r Kurulu Başka n ı olması için, daha ö n ce Dışişleri Bakanı olmasını uygun gördü. Bunu s ağ l a m ak için d oğruda n doğruya Dışişleri Bakan ı Yusuf Kemal Bey'e özel ve gizli olarak ç e kti ği bir telgrafta, kendisinin Dışişle­ ri Bakan lığından çekilmesini ve yerine İsmet Paşa'nın seçilme­ sine ya rdım c ı olmasını rica etti. An k a ra dan ayrı l ışından önce Yusuf Kemal, ona, D elege l er Kurul u Başkanl ığı göre vi n i en iyi İsmet Paşa'nın yapabileceğini söylemişti. Anılarında ( Y u s uf Ke­ mal Te n girş ek, Vatan Hizmetinde, s. 270) Yus u f Kemal, ameli ­ yat olduğunu, ama ol u m l u sonuç ve rme d iği n i, bu n e d e nl e de bakanl ı kt a verimli çal ışamayacağını anl adığı ndan istifa ettiğini yazıyor. " İşte ondan sonra idi ki, İsmet P aş a ya , bir olupbitti biçimin­ de, Dış i ş ler i Bakanı olacağını, ondan sonra da barış konferansı­ na de lege l e r kurulu başkanı' olarak gi d eceği ni söyle d im. (Ata­ türk, Söylev, cilt 2, s. 499) Türk Heyeti İsmet Paşa'nın başkanlığında 9 Kasım 1 92 2 günü saat 1 2 . 30'da Lozan'a doğr u Doğu Eks p resi ile Sirkeci' den hareket etti. '

'

'

"

210

Erol Mütercimler

Heyet Luzaıı'a vardığında konferansın bir hafta ertelendiği­ ni öğrendi. Bunun üzerine İtilaf devletlerine çekilen telgrafta konferansın bir hafta gecikmesi n i n barışın da gecikmesi demek olacağını bilmeleri istendi. İsmet Paşa İstanbul'a gelirken ilk demecini Sapanca'da ver­ mişti. Gazetecilerin sorusu üzerine şu yanıtı verdi: "Bizim barış şartlarımız dünyaca bilinmektedir. Bu şartları çeşitli kereler, çe­ şitli vesilerle ilan etmekten geri kalmadığımız için onları herkes bilir. Bizim uğrunda yıllardan beri her türlü fedakarlığa katlandı­ ğımız gayelerimiz çok mütevazı ve çok hakl ı d ır. Bu gayeler iki ke­ l ime içindedir: Misak-ı milli . . . " (Ali Naci Karacan , Lozan , s. 72) Konfera n s 2 0 Kasım 1 9 2 2'de açıldı, ikinci konuşmayı yapan İsmet Paşa, Türkiye'nin çektiği ıstırapları dile getirmiş, bütün medeni milletler gibi özgürlük ve bağımsızl ık içinde yaşamak isteğini açıkça belirtmiştir. Daha ilk andan it ibare n , İtilaf dev­ letleri ile yen i Tii rkiye'nin eşit şartlarla barış görüşmelerine katıldığını , hiçbir şart altında üstünlük kabullenmeyeceğini dikkatle ifade etmiştir. ( Mehmet Özel (hazırlayan ) , 70. Yıldönü­ m ünde Lozan , metin: Hamza Eroğlu , s. 2 3 ) 2 2 Kasım'da başlaya n konferansta önce sınırlar konusu görüşüldü. Trakya sınırları soru n u n u n en acele ve en önemli yanları Mudanya Ateşkes Antlaşması ile çözü m lenmişti. Batı Trakya i ç i n Türk tarafı nın isteği de Misakı Milli'de öngörülen halkoyuna başvurulmasıydı. Bu sınır konusunda Yunanlılar Türk heyetini muhatap kabul etmiyord u . Onlara göre bu top­ raklar Bulgarlardan kendilerine geçmişti. Müttefikler de Trakya sınırı olarak Meriç Irmağını çiziyordu. Karaağaç'ı vermek iste­ miyorlardı. Sınır boyunca Karaden iz'den Akdeniz'e kadar iki taraftan tarafsız ve silahsız bir geniş bölge tek l i f ediyorlardı. Batı Trakya sorunu nda eski Türk hükümetleri yanlış bir poli­ tika izlemişlerdi. Milli Mücadele'nin zaferinden sonra Lozan'da halkoyuna başvuruyla bir çıkış yolu bulunmasına çok çalışıldı. Fakat siyasi ve askeri güçlükler böyle bir dileği sonuçlandır­ maya olanak tanımad ı . (İsmet İnönü, Hatımlar, cilt 2 , s. 66-68) Lozan'da Yunanlılarla olan sınırlar ve Batı Trakya sorunu kesin sonuca ulaşamamıştı. 211

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

Lozan 'dan çekilen şifreler bozuk geliyordu. Meclis ve Ba­ kanlar Kurulu bunda kasıt aradı. Bir yandan İsviçre makamları uyarılırken öte yandan da "kurye" kullanılması uygun görüldü. Irak sınırı, Lozan K�nferansının en çetin ve barışı birinci de­ recede tehdit eden sorunu olmuştur. Bu konu, Irak üzeri ndeki mandası dolayısıyla İngiltere'yle görüşülecek sorunlar arasın­ daydı. Sorun, petrol yatağı olan Musul'un iki taraftan hangisine a i l olacağıydı. İngilizlerin fi ili işgali altında bulunan Musul'la ilgili Türk tarafının talepleri boşlukta kalıyor, başarıya ulaşıla­ mıyordu. (Mehmet Özel (hazırlayan) , 70. Ylldönüm ünde Lozan , metin : Hamza Eroğlu , s. 30) Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa'nın 7 Eylül 1 922'de Doğu ve El-Cezire cepheleri komutanlarına çektiği telde, "Musul'un silahla alınacağı" bel irtiliyordu. (Mim Kemal Öke, Musul Mese­ lesi Kronolojisi (1 9 1 8- 1 926) , s. 89) Bu konu en çok tartışılan, Meclis'i de birbirine kata n bir sorun olduğu için üzerinde durulacaktır. Bu konuda en ciddi araştırmalardan birisini yapmış olan Mim Kemal Öke'nin çalış­ masından aşağıda yer verilen bir alıntı durumu ortaya koymak­ tadır. (Mim Kemal Ö ke , Musul Meselesi Kronolojisi ( 1 9 1 8- 1 926) , s. 90-9 1 ) Mustafa Kemal, 1 9 Ocak 1 9 2 3 tarihinde İzm it'te gazetecilere şunu söylüyordu: "Lozan Konferansı düne ve bugüne ait, üç seneye, döıt seneye ait hesapların halli ve neticeye bağlanmasıyla meşgul olmakta değildir. Belki üç yüz, dörl yüz senelik birçok birikmiş ve yoğun­ laşmış hesapların görülmesiyle meşguldür. Dolayısıyla bu kadar, bu kadar derin ve bu kadar karışık ve bu kadar kirli hesapların az zamanda içinden çıkmak o kadar kolay değildir. " (Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 14 ( 1 92 2 - 1 9 2 3 ] , s. 3 2 5 ) Curzon Lozan'a vardığında Musu l bölgesi Türkiye'nin askeri tehdidi altındayd ı. Öte yandan İngilizler açısından Musul'un stratejik ve ekonomik nedenlerden dolayı bırakılmaması gere­ kiyordu. Lozan Konferansı'nın 23 Ocak 1 9 2 3 tarihindeki otu­ rumunda, Musul Meselesi gündeme geldi. Bu oturumda İsmet Paşa, etnografik, siyasi, tarihi, coğrafi, ekonomik ve askeri açı212

Erol M ütercimler

lardan İngilizlerin tezinin ne kadar dayanaksız olduğunu uzun bir açıklamayla Curzon'a ve diğer temsilcilere iletti. İsmet Paşa, ilkin, Musul vilayetinin nüfus çoğu nl uğunu Türklerle Kürtlerin oluşturduğunu , ikinci olarak da, İngiliz kaynaklanna dayana ­ rak, Kürtlerin Turan kökenli ya da Türklerle aynı soydan gel­ diklerini kaydedecektir. Üçüncü olarak, İsmet Paşa, Kürtler'in mukadderatlarını Türkiye ile birleş tirdiklerini ifade edecektir. Zaten bunu İngiliz birlikleriyle çatışarak ispat etmemiş mid ir­ ler? İ ngi l i z uçak filolan onları yıldırmak için seferber olmamış mıdır? Üstelik, kullanılan ad ne olurs a olsun (mandayı kaste­ diyor), gerçekte bir sömürge olacak ülkede, yabancı bir dev­ letin uyruğu durumuna geçmeyi hangi Kürt kabullenebil ir? İngiltere'nin Musul'da halkı n kendi kaderini tayin edecek bir çözüme karşı çıktığını hatırlatan İsmet Paşa, Curzon'u daha da zor durumda bırakmak üzere oturumda aynen aşağıdaki ifadeyi kul lanmaktan çekinmeyecektir:

"Kurtamcağma söz verdiği lmk halkını İngiliz Hükümeti bir an özgür ve her türlü işgalden armmış olarak bımksa ve mem­ leketlerinin kaderine ilişkin olamk tam bir bağımsızlık içinde oy ve rm ele rin e izin verse idi, herhangi bir işgali, korumayı ya da mandayı isteyecek tek bir kimse bulunamazdı; çünkü bugün uluslar, kendi kaderlerini etkili olamk kendileri saptamak is te­ mekte, hiçbir konıyucu ya da kılavuz aramamaktadır/ar. Bütün uluslar 'koruma ' ya da 'uygarlık yolunda kılavuz ', vb gibi sözle­ rin, boyunduruk altına alıcılarm elinde, fethedilmiş halkları si­ yasal ve ekonomik bakımdan yutmak için kullanılan amçlardan başka bir şey olmadığını anlamış bulunmaktadır. " Curzon, İsmet Paşa'n ı n h ücumlarını karşı-teziyle savuştur­ maya çalıştıysa da, açıklamaları hiç kimseyi ikna edemedi. 10 Aralık'ta İsmet Paşa Curzon'la bir görüşme daha yapar ve Paşa, "Musulsuz Ankara'ya dönmeyeceğini" söyler. (Mim Ke­ mal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi {1 9 1 8- 1 926) , s. 9 2 ) Heyetin Lozan'a varışından 43 gün sonra Mecl is'te gizli top­ lantı yapıldı. Durum hiç iç açıcı görünmüyordu. İstanbul'u yıl­ lardır işgal altında bulunduran Müttefiklerin İstanbul'daki mas­ raflarını karşılamak için 30 m ilyon al tın l ira istemeleri, alaylı 213

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

tepkilerle karşılandı. (Ergin Ünal, Millet "Meclisi' ııcle Lozan Görüşmeleri", Yakın Tarihimiz Dergisi, fasikül 1 3 , s. 196) Verd ikleri zararlardan ölürü onlardan ta:r.minat istenme­ si önerildi. Daha sonra Duyun-ı U mumiye, gümrük meselesi, kap i tü lasyonlar, yabancı şirketler, kabotaj hakları konularıııda bilgi veren Rauf Orbay, "Son tekliflerine Ermeni yurdu ilave edilmiştir, " ded i . Başbakan Rauf Bey, Marmara'da seyredecek gemilerde "Osmanlı sancağı" bul unacağını belirtince, Meclis bütünüy­ le "Türk sancağı" diye düzel t m e yaptı. Başbakan, Boğazlar ve adalar konusunda aşırı isteklerde bulunulduğunu, bunların ka­ bul ü n ü n mümkün olmad ığı n ı sözlerine ekled i . Musul v e B a t ı Trakya sorunu b u gizli toplantıda çok tartışıl­ dı. Başbakan Kürtlerin hukuki geleceği konusunun ne olduğu­ nu sormaları üzerine uzun bir açıklama yaptı : " . . . Bugün Kürt için azınlıkla n söz etmek, Tü rk için azınlıktan söz etmek de­ mektir. " (Ergin Ü n a l , "Millet Meclisi'nde Lozan Görüşmeleri , " Yakm Tarihimiz, fasikül 1 3 , s. 1 9 9 ) Milletvekillerinin bir kısmı Lozan'daki üyeleri desleklerken, bir kısmı ödü n ler verildiğinden şikayet ediyordu. Bu konuda önergeler verildi, ama Başbakan'ın uyarısıyla geri çekildi. Birlik beraberl ik mesajı verilmeliyd i . 3 1 Aral ık H l 22'de Lozan'dan d ö n e n Hasan Saka, Meclis'e saatlerce bilgi verd i. İşler iyi gitmiyord u . Bilindik sorunlara ek olarak İstanbul Rum l a r ı , Patrikhane, Ermen i yapılan çocuk­ l ar gibi konular da tartışıldı. Lmı:a n'dan görülen duruma göre Türkiye'de istikrar yoktu, Meclis birkaç parçaya bölünmüş l ü , aralarında uyum yoktu. B u nların düzeltilmesi gerekiyordu . İlk başarısızlık haberi Musul'la ilgiliydi. Mecl is 25 Ocak 1 9 2 3 'te bir kez daha gizli görüşme gün demiyle toplandı . Gö­ rüşmelerin Batı basın ı na yansıması üzeri ne "Meclis'te casus mu var?" Lartışmasına bile neden oldu. Fransız ve İngiliz basını Türklerle alay edici, küçük düşürücü yazılar yayınlıyord u . Ocak ayının sonu na doğru konferansm geleceği belli olmuş­ tu . Görü şmeler çıkmaza gid iyordu. Bakanlar Kurulunun toplan­ tısı 48 saat sürdü, ardından 28 Ocak'ta Meclis'in gizl i toplantısı başladı. Fransızların takındığı sert t avır eleştirildi. 214

Erol M ütercimler

İsmet Paşa'ya gönderilecek hükümct tali matı da belirlendi : "Müttefikler tarafından teklif olunan proje, kabulü olanak­ sız maddeler içermektedir. Bizim vereceğimiz proje kabul görmediği takdirde, görevinizin son bulduğunu kaydederek Ankara'ya dönmeniz uygun olur. " Curzon, İsmet Paşa'nın güçlü argümanlara sahip olduğu M u s u l Meselesini konferans gündeminden çıkarmayı başara­ cak ve "ta rafsız" bir organı n hakemliğine b ırakı lmasını teklif edecektir. Soru nun İngiltere ve öteki büyük güçleri n ağırlığı ulan Milletler Cemiyeli'ne havalesi, bir yerde konunun İngil tere lehine çözümleneceğinin müjdecisi olacak t ı r. Teklifini, kapitü­ lasyonlar ve adli imtiyazlara ilişkin hükümlerle birlikte barış a n llaşması tasarısına koyan Curzon bu taslağı, "Ya kabul edin, ya reddedin! " kabilinden Türklere sunacaktır. Curzon, Dışiş­ lerine de yazd ığı gibi, barışın temininde Mus u l ' u n en önemli engel olduğu int iba mı kamuoyuna vermek istemiyord u . Onun içi n Musul'a ilişkin erteleme hükmünü diğer maddeler aras ı na saklamış t ı . İsmet Paşa önce zaman isteyecek , a ncak Curzon'un treni cevabı bekl emeden Paris'e hareket edecektir [4 Aralık 1 92 2 ] . Curzon'un ha reketinden iki sual sonra İsmet Paşa'nın Montagna'nın arabulucul uğu ile büyük ölçüde törpülenm iş adalet yöne t i m i ne ilişkin bildiriyle birlikte tasarıyı kabul etti­ ğini açıkladığı bil i n mektedir. Bu, C urzon için öneml i b i r dip­ loma tik başarıdır. Dışişler i Bakanı, içinde Ermenilerin de ro l ü olduğu büyük güçlere üzgü b i r "realpolitik" uygulamasıyla Musul'a ilişkin çözüm formülünü iki yüz maddeyi aşk ı n tasarı­ n ı n içine gizleyerek, Paşa'ya kabul ettirmeyi bilmiştir. Bunda n sonrası kolaydır artık! Son ucun istedikleri şekl i alacağından emin bir Curzon, konferansın i k i n c i devresine katılmaya tenez­ zül bile etmeyecek t i r. (Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Krono­ lojisi {1 9 1 8- 1 926) , s. 94-95) Lozan'da en uzun gün 3 1 Ocak 1 9 2 3 tarihinde yaşandı. Fran­ sız ve İtalyanların da onayıyla İngi l izler tarafından hazırlanan 161 madde ve 7 ekten oluşan a n l aşma tasarısı , o gün yapılan genel kurul toplantısına sunuldu. Lord Cu rzon anlaşma met n i ­ ni uzatarak adeta emredercesine, " Hep inizi buna imzaya davet ediyorum," dedi, ardından da hemen ekledi : "Çok ge c iktik ar,

215

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

tık vaktimiz yok." Bu anlaşma Sevr'in hafifletilmişinden başka bir şey değildi. Bu toplantı, konforansın son genel oturumu oldu. Sonun­ da 76 gün sonra 4 Şubat'ta da görüşmeler tamamen kesildi. Ankara'da Meclis, İsmet Paşa'nın durumu bildirmesi üzerine iki gün üst üste toplantı yaptı. Bazı milletvekilleri İsmet Paşa'nın kendi başına hareket ettiğinden söz ettiler. B aşbakan bu kişileri yatıştırmak için, "Delegelerin gerekirse acilen geri dönmelerini isteriz," dedi. Bir milletvekili [Sinop Milletvekili Hakkı Hami] , Lozan'dakilerin, Müttefiklerin önerilerini Meclis'e sormadan imzalamışlarsa, idam edilmelerini bile önerdi. Yatıştırmak yine Başbakana düştü. Konferansın kesilmesi ardından yabancı gazeteciler İsmet Paşa'yı soru yağmurun tuttular, o da, "Eğer dünyada tek kimse çıkıp da bana, 'Daha yapılacak fedakarlıklar vardı,' dese, onları da yapardım . . . Her fedakarlığı yaptım, her şeyi kabul ettim, fa­ kat memleketin iktisadi tutsaklığını reddettim,'' ded i . Yani Türk heyet başkanı, "Esaret altına girmeyi kabul etmemişti." Konferans ertelenm işti , Heyet 20 Şubat sabahı Ankara'ya vardı. Meclis 21 Şubat'ta gizli toplantı yaptı. İsmet Paşa görüş­ melerin tüm ayrıntılarını anlattı. Milletvekilleri kendisini sıkı sorguya çekti. Bakanlar Kurulu 2 1 -2 7 Şubat t arih l eri arasında aralıksız ça­ lışarak görüşünü belirledi. Bu toplantılara hem Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal hem de Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa katıl­ dı. Meclis 2 7 Şubat'la yine gizli gündemle toplandı. Milletve­ killeri sert muhalefet yapıyordu. Bakanlar Kurulunun görevi­ ni yapamadığını, yerine b aşkalarının gelmesini önerenlerden, " Misak-ı Millinin çiğnendiğine" ve ' Musul'un gittiğine' kadar farklı düşünceler ortal ığı kasıp kavuruyordu. Oysa Mustafa Kemal, "Misak-ı Milli fii len temin edilmiştir, " diyordu: "Misak-ı Milli 'nin anlamını bütün cihan tasdik etmeye m ec­ burdur ki, Türkiye, kuwetiyle, süngüsüyle ve bütün mevcudiyeti ile bunu elde etmiştir. Bali kalan şey, maddeten elde edilmiş olan bu şeyin konferansta, salonda, masada, nerede olursa olsun usu216

Erol M ütercimler

len ve resmen ifadesinden ve tasdikinden başka bir şey değildir. Bu netice er geç ve mutlaka elde edilecektir! Bütün taleple­ rimiz bir haktan ibarettir ve bu hak en açık ve en tabii haklar­ dandır. Hukukumuz bu kadar açık olduktan başka bu h ukuku mutlaka muhafaza için kudretimiz de varclır, kuwetimiz de ye­ terlidir! " (Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 1 4 [ 1 9 2 2 - 1 9 2 3 ) , s. 3 2 8 ) Meclis, 2-6 Mart 1 9 2 3 tarihleri arasında yine gizli görüşme­ ler yaptı. Lozan'a gidecek milletvekillerine baştan beri muhale­ fet edenleri n yine m uh a l i fl iği devam ediyordu. Milletvekillerinin büyük çoğunluğu birbirlerinden ayrı gö­ rüşler öne sürmelerine rağmen tek noktada birleştiler. O da Mu­ sul sorunuydu. Konunun, bir yıl ertelenmesine bir türlü akıl er d iremi yo r bunu bir "İngil iz oyunu", " İng i l i z entrikası" olarak değerlendiriyorlardı. Bir ara Ergani Milletvekili Emin Bey, "Musul'u salıyorlar!" diye bağırı nca Meclis birbirine girdi. Bu söz üzerine, Ali Fuat Paş a , "Hiç kimse bir yeri satamaz," d i ye uyard ı . Ant a lya Mil­ letvekili Hamdullah Suphi Tanrıöver, "Sözünü geri alsın ! " d iye bağırırken, Emin Bey, konuşmasına, "Bu memleketi daima sab­ yorlar, p arça p arça gidiyor!" d iye devam et ti. Bundan sonrası karşılıklı hakarete dönüştü. "Türk diploma s i s i n i n Loza n 'daki başarısı, bir tek konu hariç, eski düşmanlarla bir barış antlaş­ ması yapı lması ile sonuçlanmıştır. Halledilemeyen tek konu da Musul meselesi di r ve bu da, diğer konuları bir ç ıkmazda bı­ rakmamak için daha sonraya bırakılmıştır. " (Toyn bee Arno l d J. , Türkiye-Bir Devletin Yeniden Doğuşu , çeviren: Kasım Yargıcı, s. 1 39) 6 Mart son karar günüydü. Mu stafa Kemal kürsüye geld i . Uzunca bir konuşma yaptı: "Delege heyetimiz, se beps i z sava­ şa mı götürseyd i , bu nu mu istiyorsunuz'? Delegelerimizi aklın icabına göre hareket et t i ği nde n memleketi savaşa sürükleme­ diğinden dolayı mı eleştireceğiz, böyle mi ülke yöneteceğiz?" Bu konuşmanın ardında önergeler oylandı. Hükümet güve­ n oyu ald ı , delegeler görüşmelerin ikinci aşamasına katıldı. 18 Nisan 1 9 2 3 tarihinde Lozan'a hareket eden Türk delegas­ yonu, bu kez Lozan'da daha samimi ve daha yakın ilgiyle kar,

,

217

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

şıland ı . Türk dostluğu it ibar ve güven sağlıyordu. Lozan Barış Kon feransı 2 3 Nisan'da tekrar çalışmaya başladı. (Mehmet Özel (hazırlayan) , 70. Yıldön ümünde Lozan , metin: Hamza Eroğlu, s. 39) . İki nci Lozan Konferansına yine sınır konusuyla başlandı. Trakya sınırında Meriç'in sol sah i l i mi, yoksa talveg hattı mı tartışma konusu oluyordu. Karaağaç'ın Türkiye'ye bırakılma­ sıyla hem tamirat sorunu hem de Türk-Yu nan kara sınırı çö­ zü m l enmiş oldu. Kapitülasyonlar meselesi, Lozan'da b i rinci devrede konuşuld uğu halde, ikinci devrede tekrar ele alınmış, yeniden ciddi şekilde tartışıl ma ve mücadele konusu olmuştur. Azı nlıklar konusunda anlaşma, karşılıkl ılık kuralına yer ver­ m ekle birinci devrede de üzerinde anlaşmaya varılan konuydu. Genel af soru nu ikinci toplant ıda çok tartışıldı ve sonuç olarak genel af kabul edilmekle beraber, yüz elli kişi bunun dışında tutuldu. Mali ve iktisadi konular, konferansın yeniden kesilmesi teh­ likesi içinde konuşulmuştur. Hallinde güçlük çekilen konular Osmanl ı devlet borçları, kuponlar meselesi ve imtiyazlı şirket­ lerdi. Borcun gerek taksimi gerekse hangi para üzerinden öde­ neceği sorunu nun çözümlenmesi de rahatlık yarattı. Sınırlı bir süre verilerek imtiyazlı şi rketlere tanınan i m tiyazlar da kabul edild ikten sonra, komisyonlar halinde çalışan konferansı n bü­ tün işleri 17 Tem muz 1 9 2 3 akşamı bitmiş oldu. Hükümet Lozan'a anlaşmayı imzalaması için yetki telgrafını bir türlü çekmiyordu. Sıkıntı içindeki İsmet Paşa sonunda Mec­ lis Başkanı Mustafa Keınal'e başvurdu. Mustafa Kemal'in, İsmet Paşa'ya hitaben, "Elde ettiğiniz

başarıyı en sıcak ve içten duygularımızla tebrik etmek için, An tlaşma 'nın usııliine göre imza edildiğinin bildirilmesin i bP.k­ liyoruz {1 9 Temmu� 1 923}, " içeriğindeki şifreli telgrafı , İsmet Paşa'yı hakl ı bir huzura kavuşturmuştur. (Meh met Özel (hazır­ layan), 70. Yıldön üm iinde Lozan, metin : Hamza Eroğlu, s. 5 5 ) ABD bu antlaşmaya katılmadı. 6 Ağustos 1 9 2 3 'te İsmet Paşa i l e Amerikan temsilcisi Joscph Grew arasında yapı lan ve daha sonra gel iştirilen Dostluk ve Ticaret Antlaşmasını 1 9 2 7'de Ame218

E rol Mütercimler

rikan Senatosu reddetti. Ancak 1930'da [D ü nya ekonomik krizi­ n in Amerikan ekonomisini sarstığı bir konjonktürde] bu antlaş­ ma kabul edil d i . Amerika Türkiye ile olan ilişkisinde ekonomik konul ara yer vermekteydi ve bunlar da başlıca iki ka lemde n oluşuyordu: tütün ve petrol. Chester Projesi ise zaman içinde uygulamaya geçiri lemedi. (Cahit Kayra , Sevr Dosyası , Boyut Ki­ tapları, İstanbu l , 1 99 7 , s. 1 1 5 ) İsmet Paşa "Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine hitaben " çok içten bir yanıtla teşekkür etmiştir: "Her dar zamanımda Hızır gibi yetişirsin. Dört beş gündür çektigim azabı tasavvur et. Bü­ yük işler yapmış ve yaratmış adamsın. Sana bağlılığım bir kat daha artmıştır. Gözlerinden öperim pek sevgili kardeşim, aziz Şefim. [20 Temmuz 1 923)" (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 5 7 6 ) Bu büyük antlaşmanın imzalanma tarihi 24 Tem muz 1 9 2 3 ' t ür. İngilizler b a ş ta olmak üzere tüm İtilaf devletleri yeni b i r "devletin" Anadol u to p rakl arı üzerinde kuru luşunu sağla­ yan siyasi antlaş manın altına imza a l mak zorunda kalm ışt ı r. "Lozan A n t l aşması böylece Tü rk İstiklal Savaşı ile kazanılan zaferi belgeliyor ve yasall aşt ı rıyordu. Yeni Türkiye'de artık ya­ bancı hakları ve ayrır:alıkları yoktu ( . . . ) Lozan başarısı Mustafa K ema l ' e yeni b i r devlet kurma işini b it irmek için gerekl i saygın­ lık ve yet kiyi vermişti. " ( Stan ford J. Shaw-Ezel Kural S haw, Os­ manlı İmparatorluğu ve Modern Tiirkiye, iki nr:i r:ilt, s. 43 7-438) Fakat Başbakan Rauf ile heyet başka n ı İsmet Paşa arasındaki tatsızlık sona ermemiştir. Ra u f kutlama teline ke nd isinin imzaladığı Mondros Antlaş­ masııu anıms at m akl a başl amıştı. Mu s t a fa Kemal , 'Söylev'inde bunu eleştirerek , "Telyazısına Mondros Ateşkes An tlaşması ifo başladığı na bakılırsa, bıı a n laş manın Lozan Konferansın ın baş­ langıcı olduğunu; Lozan barışının da , Ra uf Bey'in yaptığı Mond­ ros Ateşkes Antlaşmosmın sonucu oldıığıınu söylemek eğilim in ­ de b ıı l ıı n dıığ ıı yargısına varılabilir, " (Atatürk Söylev, cil t 2 , s. 5 7 8) a n a l i zi n i yapıp deva m ed iyor: "Mondros Ateşkes Anlaşması, Osmanlı Devletinin, bağla­ şıklarıyla birlikle uğradığı acı yenilginin yüz kızartacak bir sonucudur. O anlaşma hükümleridir ki, Türk topraklarına .

,

1 922 M udanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

yabancıların girmesine yol açtı. O anlaşmada kabul edilen maddelerdir ki, Sevr Antlaşması hükümlerinin de kolaylıkla kabul ettirilebileceği düşüncesini yabancılara akla yatkın ve olabilir gösterirdi: " (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 5 78) Lozan'dan dönen Delegeler Kurulunu karşılayıp onları başa­ rılarından dolayı kutlamak istemeyen Başbakan Rauf, Cumh ur­ başkanı Mustafa Kemal'den izin ist erken, "Ben," dedi, "İsmet Paşa ile karşı karşıya gelemem. Onun karşılanmasında buluna­ mam. İzin verirseniz, o geldiği zaman Ankara'da bulunmamak için seçim bölgemde dolaşmak üzere Sivas'a doğru bir geziye çıkayım . " (Atatürk, Söylev, cilt 2, s. 5 79) Rauf a, böyle yapmasını gerektiren bir şey olmadığı n ı ; bura­ da bul unarak, İsmet Paşa'yı, bir h ükümet başkanına yaraşırcası­ na kabul etmesinin ve görevini iyi bir b içimde sonuçlandırdığı için onu sözle de övmesinin ve kutlamasının uygun olacağını söyledi. Rauf ise, " Kend imi tutamıyorum, yapamayacağım," dedi ve geziye çıkma konusunda ısrarcı oldu. Cumhurbaşkanı da, Baş­ bakanlığı bırakmak koşuluyla geziye çıkmasını kabul etti. Bağı msızlık Savaş ı kazanılmış, Sevr gibi bir esaret antlaş­ ması yırtılmış atılmış, ancak iki önemli aktör karşılaşmak iste­ m iyor. Özellikle Başbakan, İsmet Paşa'yı karşılamak istemiyor. Bu nasıl bir ruh durumudur, nasıl bir kıskançlık krizidir, açık­ lamak gerçekten çok güç. Mustafa Kemal bu koşullarda krizi ustaca yönetmiş, büyümeye meyilli bir ateşi, millet vekillerine sıçra madan sön dürme başarısını göstermiştir. Bu sırada Ali Fuat [Cebesoy] , Mustafa Kemal'e bir soru sorar:

"Senin, şimdi 'izlemci 'lerin {apôtro =havari] ki.mlerdir, bunu anlayabilir miyiz? " Ben, b u sorudan bir şey anlayamadığımı söyledim. Paşa, ne demek istediğini anlattı. O zaman ben de şunları söyledim : "Benim izlemcilerim [havarilerim] yoktur. Yurda ve ulusa ki.mler hizmet eder ve hizmet etme yaraşırlıgını ve gücünü gös­ terirse izlemci [havari] onlardır. " (Atatürk, Söylev, dit 2 , s. 580) • 220

Erol M ütercimler

"Lozan hezimet mi zafer mi?" Üzerinde çok tartışma açılan bir konudur. Hatta bu konuda çok iddialı bir kitap bile yazıl­ mıştır; imza sahibi, muhafazakar kesimin bir kalemi olan Kadri Mısırlıoğlu'dur. Bu tür eleştiri kitaplarının yayınlandığı 1 9 7 0'İer Türkiye' sin­ de Atatürk'e doğrudan saldırılamıyor, çevres indekiler eleşli­ ri konusu yapılarak dolaylı yollar bulunuyordu. 1 990 sonrası Alatürk'ü eleştirmek, hakaret etmek, küçük düşürmek, laikliği tartışmaya açmak sıradan konular haline getirildiği için artık söylemler etnik temelli bahaneler üzerin e oturtulmaktadır. Lozan'ın önem ini anlamak için Sevr'le karşılaştırmak gere­ kir, ama bundan önce, göz önünde tutulması gereken şudur: Sevr Antlaşması bir devletin tümüyle ortadan kaldırıldığı ve Türk­ lerin ''Avrupa 'dan sürüldüğü " bir an tlaşmaydı. B irinci Dünya Savaşının "savaş suçlusu" olarak sayılabilecek Almanya'ya bile böylesine ağır bir anlaşma dayatılmamıştı. İkinci noktada, Bi­ rinci Dünya Savaşına son veren antlaşmalar içinde, hala yürür­ lükte olan tek antlaşma Lozan'dır. Ayn ı şekilde Birinci ve İkin­ ci Dünya Savaşı sonrası çizilen "sınırlar" arasında hala geçerli olan sınırlar sadece Türkiye Cumhuriyeti'nin sınırlarıdır. Misak-ı Milli sınırlarını çizen aklın ne denli gerçekçi oldu­ ğunun en önemli kan ı t ı budur ve bu bile Lozan'ın zafer mi he­ zi met mi olduğunu ortaya koyar. "Böylece Türkiye, son on yıl içinde kaybetmek tehlikesiyle karşılaştığı Avrupa toprakların ı yeniden ele geçirmiştir. Yine böylece Palmerston, Gladstone ve onlardan sonra gelen Avrupalı devlet adamlarının Türkle­ re pılılarını, pırtılarını toplabp Avrupa'dan sürmek hayalleri bir kere daha suya düşmüştür. " (Toynbee Arnold J. , Türkiye Bir Devletin Yeniden Doğuşu, çeviren : Kasım Yargıcı, s. 1 3 6- 1 3 7) Lozan'ın n e denli önemli bir sonuç olduğunu 1 9 3 8 kuşağı­ nın bir bürokratı ve yazarı şöyle ortaya koyuyor: "Eğer Bağım­ sızlık Savaşı olmasaydı, eğer Lozan Barış Antlaşması gerçek­ leştirilmeseydi, eğer Cumhuriyet kurulmasaydı, eğer Mustafa Kemal Atatürk olmasaydı Türkiye, Sevr Antlaşması ile ken­ disine biçilen utanç verici giysinin içinde kuruyup gid ecekt i . Bugün ülkede, gazete sayfalarında , meydanlarda, konferans sa221

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

!onlarında saltanatı, halifeliği ve şeriat devletini övenler, İkinci Cumhuriyet ya da Atatürk'ü aşmak safsatasının savunuculuğu­ nu yapanlar ve Cumhuriyet yerine ümmetçiliği savunanlar da kendilerini Anadolu'n�n suskun, bitik bir köşesinde bulacak­ lar; onursuzluğun gölgesi altında yaşıyor ya da yaşadığını sanı­ yor ya da çoktan yok olup gitmiş olacaklardı. (Cahit Kayra, Sevr Dosyası , s. 1 2 1 ) Eleştirin i n merkezinde oturan konu, Sevr'deki "Özerk Kür­ distan" ve "Bağımsız Ermen istan" umudunun Lozan'la birlikte, bir daha dirilmemek üzere siyasi tarihin mezarlığına gömülmüş oluşudur. B uradaki önemli kayıp Musul'd ur. Sevr'de, Trakya ve İzmir bölgesi Yunanlılara bırakılmıştı. Lozan'da ise bugünkü sınırlar çizilmiştir. Boğazlar, sınırlar, azınlıklar sorunu yüzeysel düzeyde ka­ lırken , Batı'yla çatışmanın ortaya çıktığı ciddi sorun akçalı ko­ nularda yaşandı. Sevr Antlaşması kapitülasyonları, koşulları ağırlaşt ırılmış bir biçimde geri get irmişti. Halbuki Lozan, ka­ pitülasyonları kaldırdı attı. "Öyle de olsa, bir yerde ayrıntıd ı r bü t ün bunlar. Razı ol unan özverilere karşın, Lozan barışı , bir büyük başarıdır hiç kuşkusuz; öteki devletlerle eşitlik temeli üzeri nde hareket edecek, bağımsız, özgür bir millet ol arak ken­ dini ortaya koyma ola nağını sağlamıştır Kemalist Türkiye'ye." (Dumont Paul-Fran çois Georgeon, Bir İmparatolugun Ölümü, çeviren : Server Ta nilli, s. 1 4 1 ) Lozan'da azınlıklar sorunu tartışılırken Lord Curzon, "Bu konuda bizim ellerim iz temizd ir, " diye bir ifade kul lanınca, söz a lan İsmet Paşa, u z u n bir konuşma yaptı: "Bizim ellerim iz daha temizd i r ! " diyerek de bağladı. Curzon'a verilen bu karşılık , Türk delegesinin "eşitlik" ko­ nusundaki ısrarcılığını ve duyarlılığını ortaya sermektedir. İsmet Paşa'nın , 1 5 Eylül 1 960'da Ankara'cl a Atatürk Hafta­ sında yaptığı bir konuşmada deği ndiği bir konu var: " . . . Orada bir akşam, İngili z delegesi Lord Curzon, yanı nda ABD delegesi varken bana şöyle ded i :

"Aylardan beri m üzakere ediyoruz. Arzu ettiklerimizin hiçbi­ rini alamıyoruz. Memnun değiliz sizden. Ama ne reddederseniz, 222

E rol M ütercimler

cebimize atıyonız. Cebimize scıklıyormr.. Mfl m !P.kfl tiniz haraptır. Yarın geleceksiniz. Bunları t a m ir etmek için, kalkınmak için yar­ dım isteyeceksiniz. O zaman, bu cebime koyduklarımdan her bi­ rini birer birer çıkarıp size vereceğim. " Ben ı..: e vup verd i m : "Çok emekle b u sonuca vcırmışızdır. Şartlarımız milletimize göre haklıdır. B u n la rı ne olursa olsun alacağız. Siz şimdi verin. Sonra gelirsek, istediğinizi yapın ." (Şevket Süreyya Ayd e m i r, İkinci Adam , cilt 1 , 5 . baskı, s. 239-240, Dil ve Tarih-Coğrafya fakültesindeki ko n uş m a s ın da n . ) General Ali Fuad Erden, İsmet İnön ü biyografisinde (s. 1 8 5 } anlatıyor: "Lozan tartışmalarında bir gü n İ smet Paşa Lord Curzon'la ağır bir tartışmaya tutuşmuştu. Lord Curzon bir düzi­ ye Mondros'tan bahsediyordu. İsmet Paşa dedi k i : 'Ben buraya Mondros'tan değil, Mudanya'dan geldim. ' İtilaf devletlerinin son birlikleri 2 Ekim 1 923 Salı günü Dolmabahçe önünde Türk bayrağını ve Türk askerini selam­ ladılar ve gittiler.

EK 1

ASKERSEL SÖZLEŞME (ConvenUon Militaire) Mudanya , 1 1 Ekim 1 9 2 2

(Metin)

Müttefik Devletler tarafından 2 3 Eylül 1 922 günü Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetine ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin 29 Eylül 1 9 2 2 günü Müttefik Devletlere verdikleri Nota hükü mleri uyarınca: Müttefik Devletler Generalleri : Büyük Britanya Hükümeti adına: General Harringtori, İtalya Hükümeti ad ına: General Monbel li, Fransa Hükümeti adına: General Charpy; ve Türkiye Büyük Millet Meclisi adına: İsmet Paşa; Yunanistan adına : General Mazarakis arasında 3 Ekim 1 92 2 v e onu izleyen gü nlerde Mudanya' d a toplantılar yapılmıştır. Müttefik Devletler Doğu Trakya'nın, Edirne i le birlikte, Tür­ kiye Büyük Millet Mecl isi Hükümetine tes l i mine karar verd ik­ lerinden bu Konferans amacı şunlarla s ınırlı idi: Doğu Trakya'dan çekilmesi istenecek olan Yunan Kuv­ 1. vetlerinin geçeceği çizgiyi belirlemek ; il. Yunan Silah lı Kuvvetlerinin ve sivil yönetimini n bu toprakları boşaltması ve oraya Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti memurları ve jandarmasının yerleş­ mesi yöntemleri ni belirlemek; III. Bu değişim sırasında genel düzen ve güvenliği sürdür­ mek üzere, bölgede kon trolü sağlamak. Yetkili Temsilciler aşağıdaki maddeler ü zerinde uyuşmuş­ lardır: 224

Erol Mütercimler

1.

İşbu Sözleşmenin yürürlüğe girmesi üzerine Türk ve Yun an silahlı kuvvetleri arasında çarpışmalar durduru­ lacaktır. 2 . İşbu Sözleşmenin yürürlüğe girmesi üzerine Trakya'da­ ki Yunan kuvvetlerinin gerisine çekilmesi istenecek çizgiyi , Adalar Denizi (Ege) ağzı ndan Trakya ile Bul­ garistan sınırının kesiştiği yere dek, Meriç'in sol kıyısı oluşturacaktır. 3 . Barış yapılmasına değin, olası her türlü karışıklıkları n önüne geçmek için Meriç'in sağ kıyısı, Karaağaç ile bir­ likte, Müttefik Devletlerce saptanacak yerlere yerleşmek üzere, onların askersel birliklerince işgal edilecektir. 4. Edirne çevresine ulaşımı sağlayan demiryolu bağlan­ tısının geçiş özgürlüğünü aksamadan sürdürmek için, Svilengrad'dan (Cisri Must afapaşa) Kuleliburgaz'a dek Meriç'in sağ kıyısını izleyen demiryolu kesimi üç Müt­ tefik Devlet ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ve Yunanistan'ın birer delegesinden oluşacak Karma bir Komisyonca, özel bir Sözleşme ile düzenlenecek, bir de­ netime bağlı tutulacakt ır. 5 . Doğu Trakya'nın Yunan kuvvetlerince boşaltılması işbu Sözleşmenin yürürlüğe girmesi üzerine başlayacaktır. Boşaltma askerlerden başka, çeşitli askersel örgüt ve s er­ visleri, onların her türlü taşıma araçlarını, savaş gereç ve silah stoklan ile yiyecek maddelerini de kapsayacaktır. Boşaltma yaklaşık on beş günlük bir süre içinde gerçek­ leştirilecektir. 6 . Jandarma ile birlikte olmak üzere, Yunan sivil memur­ ları en kısa süre içinde çekilecektir. Yunan memurları her yönetim bölgesinden çekildikçe sivil yönetim Müt­ tefiklerin memurlarına bırakılacak ve onlarca da, ola­ naklı ise, o gün Türk memurlarına geçirilecektir. Bu el değiştirme işlemi Trakya'nın baştan baş a Yunan kuvvet­ lerince boşaltılmasının bitimi üzerine, en çok otuz gün içinde son bulmuş olacaktır. ,

225

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Türkiye Büyük Millet mecl isi Hükümetinin, memurla­ rıyla birlikte, yerel düzen ve güvenliğin sürdürülmesi ve sınır ve dem i ryollarının korunması için kesinl i kle zorunlul uk duyulan sayıda, j andarma kuvvetleri de bu­ lunacaktır. Bu kuvvetlerin toplamı, subaylarıyla birlikte, sekiz bini aşmayacaktır. 8 . Yunan kuvvetlerinin geri çekilmesi ve sivil yöneti min el değiştirmesi işlemi, başlıca merkezlerde yerleşt irilecek olan Müttefiklerarası Kurulların yönetiminde yapılacak­ tır. Bu kurulları n görevi , yukarıda sözü geçen çekilme ve el değiştirme işlemlerini kolaylaştırmaya arac ılık et­ mekdir. Kurullar her türlü aşırlık ve şiddeti önlemeğe çalışacaktır. 9 . Bu kurullardan başka, doğu Trakya'yı Müttefik Kuvvet­ l eri işgal edecektir. Yaklaşık yedi taburdan oluşacak bu kuvvetler düzenin korunmasını sağlayacak ve söz konu­ su kurullara destek olacaktır. 1 0 . Müttefik Devletler Kurulları ile askerlerinin geri çekil­ mesi, Yunan kuvvellerinin boşal t ma hareketlerinin bi­ tişinden otuz gü n içinde gerçekleştirilecektir. Müttefik devletler Hükü metleri , düzenin sürdürülmesi ve Türk olmaya n halkın korunması için yeterince önlem alındı­ ğı konusunda uyuşurlarsa , bu geri çekilme işi daha er­ ken bir günde yapılabilecektir. Böylece Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti yönetimi ve jandarması bir bölgede düzenli bir biçimde görev yapmaya başlamaz, Müttefik Kurulları ve kuvvetleri o bölgeden otuz gün l ük sürenin bitiminden önce çekilebilecektir. 1 1 . Anadolu'da, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin kuvvetleri aşağıda gösteri len çizgiler üzerinde duracak; bu çizgileri B arış Konferansının açılışına değin ve kon­ feransın yapıld ığı sürece geçmeyecektir. Çanakkale Bölgesi : Lapseki kuzeyinde Bozburnu ve güneyde Kumburnu temel noktaları oluşt urmak üzere, Asya kıyısından yaklaşık on beş kilometre deri nlikte bir çizgi.

7.

226

Erol M ütercimler

İzmit Yarı madası: İzmit Körfezinde Darıca'dan başlayıp Gebze'den geçerek Karadeniz üzerinde Ş ile'ye uzanan çizgi. (Burada adı geçen yerler Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükü­ metine bırakılacaktır) . Darıca' dan Ş ile'ye giden yol Türkiye Bü­ yük Millet Meclisi Hükümeti ile Müttefik Devletler askerlerince ortaklaşa kullanılabilecektir. Yukarıda belirtilen ayırıcı çizgiler Müttefik Ordularının her birinden bir subay ile Türkiye Büyük Mi llet Meclisi H üküme­ tinin bir subayından oluşacak Karma Komisyonlarca bel i rl e ne­ cektir. Müttefik Devletler H ükümetleri ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükü meti çıkabilecek olayların önünü alacak gerekli önlemlere başvurmakla birlikte, aşağıda yazıl ı yerlerde kendi kuvvetleri nin sayısını çoğaltmağı, t ahkimat ya da başkaca as­ kersel işlere girişmeği yükümlenirler. Çanakkale Bölgesi: Bozbu ru n-Kumburnu çizgisinin, Boğaz­ dan başlayarak, 1 5 kilometre doğusundaki yere dek; İzmit Yarımadasında, Boğaziçi'nden başlayarak, Ş ile-Darıca çizgisinin 40 kilometre doğusundaki b i r yere dek. Türkiye Büyük Millet Mecl isi Hükümeti Bozburnu (Lapseki kuzeyi) ile Karaburnu (Karabiga kuzeyi) arasındaki deniz kıyı­ sının en az on beş kilometre yakınına d ek top yerleştirmemeği üstlenir. 1 . Müttefik Devletler kuvveıleri şimdi bul undukları t op­ raklarda kalacaklardır. Bu topraklara Tü rkiye Büyük Millet Meclisi Hükü meti, Barış Konferansının kararları­ na deği n , saygılı olmağı üstlenir. İşbu topraklar şu nlar­ dır: İs ta nbul Yarımad asında: Karadeniz kıyısında Pedima'nın yedi kil ometre kuzeybatısındaki bir noktadan ls tranca, Mertekl i , Kışağılı, Sinekl i , Karasinan Çiftliği, Kadıköy, Yenice, Kadur i na Çiftliği , Kalikratya'ya dek (tüm bu yer­ ler içinde kalmak üzere) uzanan çizginin doğusundaki yarımadanın tümü. Gelibolu Yarımadasında : Balıkburnu, Saros Burnu, Bo­ layır ve Soğlum a ağzı (tüm bu yerler içeride kalmak üze227

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

2.

3.

re) çizgisinin güneyinde kalan Gelibolu Yarımadasının tümü. Türkiye Büyük Millet Mecl isi Hükümeti, Barış Andlaş­ masının onaylanması.na değin, Doğu Trakya'ya kuvvet geçirmemegi, orada bir ordu toplamamağı ve bulundur­ mamağı yükümlenir. Bu Sözleşme, imzasından üç gün sonra , 1 4/15 Ekim 1 92 2 gece yarıs ı yürürlüğe girecektir. Mudanya' da, Fransızca olara k, 1 1 Ekim 1 9 2 2 günü i mza edil miştir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Ferik (Tümgeneral) İSMET Hükümeti adına : Fransa adı.na: General CHARPY İtalya adına: General MONBELLİ Büyük Britanya adına: General HARRİNGTON *

Yunan Hükümetinin, Mudanya Silah Bırakışımı Sözleşmesi­ katılmak üzere, Müttefik Devletlere 1 4 Ekim 1 922 gün ü yap­ tığı açıklama (İstanbul} Yunan Hükümeti, özellikle Doğu Trakya'daki Hıristiyan hal­ kın varlığının ve mallarının korunmasında verilen güvence ve süreler konusunda Mudanya'da Yuna n Delegelerince yapılan açıklamanın göz önünde tutulması gerektiği düşüncesiyle, Hı­ ristiyan halk yararına Müttefik Devletlerin insancıl duyguları­ na son kez sığınırken, bu Devletlerin isteklerine uygun biçimde hareket etmek üzere, alınan kararlara razı olmağa ve 1 1 Ekim 1922 günü Mudanya'da imzalanan Silah Bırakışımı Sözleşme­ sine katılmağa zorunluluk duyduğunu açıklar. Büyükelçilerden SINOPULOS ne

Kaynak: İSMAİL SOYSAL, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte 1ÜRKİYE 'NİN SİYASAL ANDI.ASMALAR!, 1. CİLT ( 1 9 201945), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1983, s. 63-66

228

EK 2

--- - -- ------ - -------

Gizli Celse Zabıtları C. 3-S. 860: 872 YÜZONİKİNCİ İNİKAT (Birleşim) 4 Ekim 1 922 Çarşamba İKİNCİ CELSE (Oturum) REİS: Reisi Sani Adnan Beyefendi. KATİPLER: Atıf Bey (Kayseri), Hakkı Bey (Van)

REİS- Celseyi açıyorum efendim. Buyurun Rau f Bey. HÜSEYİN .RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas)­ Efendim ; bir meselenin müzakeresi için hafi (gizli) celse talep ediyorum. REİS- S ami'm , salonu tahliye etsin efendim. (Salon samiin­ den tahliye edildi) . REİS- Devam buyurunuz Rauf Beyefendi. HÜSEYİN RAUF BEY (Devamla)- İtilaf Devletlerinin 2 3 ta­ rihli gönderdiği notaya verilecek cevap Meclisi A liye arz edile­ cektir. B u nun hafiyen mütalaasını talep ediyorum. REİS- E fendim Malumu aliniz celse alem idi. Hafiye tebdil ettik. Bundan evvel birkaç arkadaş Paşa Hazretlerinin beyanatı dolayısiyle söz almışlardı. Şimdi Rau f Bey celsenin hafi olma­ sını tekl i f ediyorlar. BİR MEBUS- Efendim; rica ederim hafiyi mucip bir şey yoktur. REİS- Celsenin hafi cereyanını kabul edenler. Kabul etmiyenler. . . Kabul edilmiştir. 6. Düveli Mutelifeye verilecek cevabi nota REİS- Buyurunuz Yusuf Kemal Beyefendi. YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) ( Sinop)- Efendim; üç Müttefik Devletin 23 Eylül 1 3 3 8 veyahut 1 9 2 2 tarihiyle Hükü­ metimize teklif etmiş olduklan Notaya Heyeti Vekilece hazırla­ nan cevabi notayı Meclisi Alinize arz ediyorum. (Tab olundu mu sesleri) Efendim ; makinada imiş, şimdi t abı ve tevzi oluna­ caktır. 229

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

REİS- Beş dakikaya kadar, nota okun uncaya kadar tevzi edi­ lecekt i r efend im. Y USUF KEMAL BEY (Deva mla)- Notayı arz ediyorum, efen­ dim. Okuyorum : T. B. M; Meclis Hükümeti üç Müttefik Hük ü­ mete tebliğ ett ikleri 2 3 Eyl ü l 1 9 2 2 tarihl i notadan dolayı beyanı teşekkür ve bu nolaya menşe olan fikri, yani T. B. M. Meclisi Hükümet i n in İst iklal Mücadelesine başlad ığı andan beri izhar ve ilandan hali kalmadığı azim ve iradata o kadar tam bir su ret­ le tekabül eden adi lane ve müs temir bir sul h arzusunu kema­ liyle takdir eder. Nota iki nevi mevadda matuf bu lunmaktadır: Vaziyeti hazı­ rai askeriye ; bir sulh muahedesi akdi için müzakerat icrası . Vaziyeti askeriye hakkındaki noktai nazarımız 9 Eylül 1 9 2 2 tarihli nota ile tebliğ ed ilmiş t i . Bu notanın neticesi olan Mudan­ ya Konferansı 3 Teşri nievvelde in ikat et miştir. Bu konferansın ittihaz eyliyeceği mukarreratın, a nı imza eden Hükü metler tara­ fından temamiyle icra edileceği tabiidir. İkinci noktaya gel i nce; T B. M. Meclisi Hükümet i , Türkiye ile Düveli müttefika ve Y unanis tan arasında sulhu kati mua­ hedes ini müzakere ve akdetmek gayesiyle vuku bulacak olan içtimaa murahhaslarını gönd ermey i müsaraaten kabul eder. Hükümetim, üç müttefik Hükümet i n notalarında içtimain Vened iğin gayrı bir şehirde de vuku bulabilecğini kabul etmiş olmalarından bilistifade ve müzakeraü sul hiyeni n daha ziyade teshil ve leşrii n i temi n edeceği mülahazasiyle konferansın İz­ mir şehrinde i nikad ım pek faydalı telakki ett iğinden bu şehrin maha lli içt i ma ol masını ve tari hi akit olarak teşri nievvel in yir­ mis ini teklif eder. Üç müttefik Hükümet Larafından konferansa davet olu nan devletlere gelince ; Hükü metin mülahazatı aliyeyi dermeyan et­ mek mecburiyeti ni hisseylemektedir. Düve l i erbaai muazzama ile Yunanis lan'da n maada devlet­ l erden yalnız ikisi içtimai müstakbelde hazır bulun mağa davet edilmişlerdir. Bundan istidlal edilir k i , mezkılr iki Devlet muha­ rip olduklarından değil, belki yalnız Türkiye sulhiyle hallol u­ nacak bazı mesaile sureti muhsusada alakadar added ildiklerin230

E rol M ütercimler

den dolayı iştirak ettirilmek isteniliyor. Bu mahiyel l e bulunan yega ne mesele ise Boğazları n atiyen tabi olacağı usulden ibaret olmakla bu iki Devlet müstakbel konferansa davet edildikleri halde sahillerin imtidadı itibariyle marezzikr usulün tespitin­ de büyük bir alakası bulunan Rusya'nın ve keza Ukrayna ve Gürcistan'ın unu tulmuş olmasını Hükü melim hayretle müşa­ hede etmekten men-i nefscdcmez. Marclbeyan usulü n tanzimine bu Cumhuriyetl erin iştiraki usulü mezkfıreyi daha ziyade müstemir kılmağa ve her gfına ihtilafa t ı müstakbele esbabını izale ctmcğe hadim olacağı şüp­ hesizdir. B inaenal eyh Düveli müttefikanın filhal davete karar verm iş olduğu iki Hükü met gibi mezkur cumh uriyetler murahhasları­ nın da mutasavver olan konferansa davetini T. B. M. Meclisi Hükümeti sureti mahsusada teklif ve konferansın karip olan iç­ li ma ına kadar bu davetin vuku bulacağın ı ümit eder. Hükümetim; Trakya üzerindeki nakabili münakaşa olan hukukunun teslim edilmiş olmasını memnuniyetle kayıt ve bu münasehetle Hükümeti müttefikaya beyanı teşekkür eyler. İstanbul'un ve Marmara Denizinin temini masuniyeti şartiyle Boğazların serbestisi ve ekalliyetlerin hukuku nun Türkiye'nin hakimiyet ve istiklali ve şarkta sükfın ve müsalemeti hakikiye­ nin tesisiyle kabili telif olacak bir surette temini bizce de mül­ tezem olduğundan bu hususta esas itibariyle ihtilaf görülme­ mekted ir. Türkiye B. M. Meclisi Hükümeli Cemiyeti Akvama kabulü hususunda vaat buyrulan müzaheretten dol ayı Hükümeti müt­ tefikai selaseye teşekkür ve bu hususa ait noktai nazarını vakti münas ib inde bildireceğini ilave eder. Hükümetim, Hilafeti İslam iyenin makarrı olan İstanbul'un asakiri müttefikadan tahliyesine müteallik teminatın tecd id ini memnuniyet i azime ile senet ittihaz eder. Mahaza bu vaadin bir an evvel tahakkukuna ne derece sabırsızl ıkla intizar olunduğu­ nu Düveli müttefika nın takdir etmekte olduğuna, Hükümetim ka n i d i r.

231

1 922 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Hükümeti müttefikanın notası nihayetindeki hitap, T. B. M. M. Hükümetini şiddetle mütehassis eylemiştir. Metalibi meşru­ ası tatmin edilecek olan Türkiye' nin bütün beşeriyeti mütemed­ dinece matlup bir sulhun tesis ve idamesi hususunda her veç­ hile muavenet edeceğine ve muharebenin açtığı yaraları tedavi etmek için herkesin ·deruhte etmek mecburiyetinde bulunduğu faaliyeti müsalemetkaraneye anında kemali sıdk ve ihlas ile iş­ tirak eyliyeceğine Devletler itimat ve kanaat edebilirler. HÜSEYİN RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi) (Sivas)­ Mesele, malumu aliniz ehemmiyetli ve müstaceldir. REİS- Celse hafi olunca b i ttabi bu sözlere mahal kalmıya­ cak. (Yarın devam ederiz sesleri) Efendim celsei hafiyeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmiştir. SALAHATTiN BEY (Mersin)- Efendim ; Müdafaai Milliye Encümeni de Paşa Hazretleri nin bu lutfuna karşı iki kelime ile beyanı teşekkür etmek isterdi. Binaenaleyh bu hakkın geçilme­ mesini rica ederim. (Celse hafiyen devam etmiştir.) YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Şimd i arkadaşlar; notayı alalıdan beri epey vakit geçti. Cevabın bu zamana kadar teah­ hürünün esbabı cümlenizce malumdur. Araya siyasi olmaktan ziyade askeri, daha doğrusu doğrudan doğruya askeri mevzu­ lar girdi. Demin Başkumandan Paşa Hazretleri bu ciheti izah buyurdular. Paris'de inikat eden konferansta Düveli müttefika murahhaslariyle hemfikir olarak Mösyö Franklen İzmir'e geldi. Kendisi ile görüşüldü. Aynı zamanda demin, Paşa Hazretleri­ nin izah ettikleri veçhile ordumuz da Çanakkale'ye dayandı. Binaenaleyh biran evvel Mudanya Konferansını toplamak, da­ vet etmek icabetti. Başkumandanlık ordunun harekatının tevkif emirini vermekle beraber İzmir'de İcra Vekilleri Riyasetine gön­ derdiği bir tezkere ile Hükümetçe bu bapta yapılması icabeden şeyin yapılmasına l üzum gösterdi. İcra Vekilleri Heyeti Riyasetinden, Hariciye Vekaletine ha­ vale olunan bu tezkere üzerine Hariciye Vekili doğrudan doğ­ ruya, yani Mösyö Franklen Büyon vesatetiyle, doğrudan doğ­ ruya Mösyö Puankare'ye bir telgraf çekti. Aynı telgraf suretini İstanbul'da Hamit Bey vasıtasiyle Hükümeti saireye tebliğ etti. 232

Erol Mütercimler

Notada mevzubahis olan 29 Eylül tarihli notamız odur. Müsa­ adenizle onu da okuyayım. Bu konferansa memur generallerin isimleri bize gelmedi. Yalnız kendileri fiilen dün Mudanya'ya geldiler. Malumu alinizdir ki, bize verilen 2 3 Eylül 1 3 3 8 tarihli notada Trakya'nın bize verilmesi için devletlerin konferansta müzaheret edeceği zikrolundu. Aynı zamanda Yunan askerle­ rinin Trakya'dan çekileceği hattı tayin için Mudanya'da veya İzmit'te bir konferans akdi tekl if ediliyordu. Yunan askerlerinin ve ordusunun çekileceği hattın tayini nden bahsediliyordu. Fakat Trakya'nın bize tesliminden bahsolunmuyordu. Yani Devletler, bir taraftan konferansta şartı mahsus ile, yani manzu­ m aliniz olmuştur ki; Hükümetiniz ŞU ŞU cihetleri temin etmek için, Trakya'nın bize iadesi için, çalışacaklarını, müzakeratte bulunacaklarını vaadediyorlardı. Biz ise, bu ikisinin aras ında bir sureti hal bulduk. Bunu teklif ettik. Yani Trakya'nın teslimi konferans zamanına kalmamalıdır. Trakya derhal bize teslim edilmelidir. Yunan ordusunun, hattın o bir tarafına çekilmesi, Trakya'nın idaresinin muhtelit bir heyete, Düveli mü'telifeye veril mesi icabetmez. Binaenaleyh Trakya bizim memurini idaremize derhal tes­ lim edilmelidir, dedik. İntikal etmiş olan Yunan askerlerinin Trakya'da yapmış olduğu mezalimi ileri sürerek bunun biran evvel hallolunmasını istedik. Muda nya Konferansının derhal davet edilmesi, yani perşembe günü öğle vakti İzmir'e gelmiş olan Franklen Büyyon'la görüşülmüş olduktan sonra gerek Meclisi Alinize, gerek Heyeti Vekileden bu b apta uzun uzadıya istizan edilerek mezuniyet almak cihetlerine gidilmedi. SA!.AHATTİN BEY (Mersin)- Sebep? . . YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Arz ediyorum efendim ; müstacel idi. Çünkü askerlerimiz İngil izleri Çanakkale'de ihata etmişlerdi. Çünkü İngilizlerden şedidülmeal sözler işitiliyordu. Çünkü bu doğrudan doğruya hariciyeye ait değildir. Doğrudan doğruya Başkumandanlığa aittir. Kendileri de demin burada fi­ kirlerini arz ettiler. Benim burada izah etmekligime lüzum yok­ tur. Belki, bu bir zarure t idi. Belki mesele bir buhranlı vaziyet almakta idi. Bu zarurettir ki bizi bu yola sevketti. Bir cihet var 233

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

ki: Biz buradan giderken b ir Heyeti Vekile arkadaşımızın söyle­ d ikleri söze de hareketimiz ta mamen muvafıktır. Nitekim dün Heyeti Vekile arkadaşlarımla bunu görüştüğü­ müz zamanda doğrudan doğruya Hariciye Vekaleti hunu maka­ mı Riyasetten sordu. Arkadaşların bize verdiği d irektif h areke­ te muvafık mıdır değil midir diye soruld u. Lütfen muvafıktır, cevabın ı aldık. Yani yapıla n hareket bir zaruret tah t ındad ır ve memleket içi n belki bir tehlike tevlit edebilir, korcusu ile ve aynı zamanda işin bir an evvel önünü almak için Trakya'mızın hiç olmazsa memurini mülkiyemize tesli mini temine matuf idi. Meclisi Alinizden hiçbir şey nihan kalmamalıdır. Her şeyi Mec­ lisi A linize arz ediyoruz. Öyle ümit ediyorum ki bütün geçen vukuatı arz edebildim . Mesele bundan ibarettir. Artık takdir Heyeti A l iyenize aittir. HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzuru m)- Reis Bey usule dair bir şey söyl iyeceğim. Vekil Beyefendi Vasıf biraderimize bir şey soru­ yor ve bir takrir tanzi m ed iyor, benim de kanaatime muvafık geliyor. Yani şurasın ı izah buyurunuz ki bu notayı konferansın neticesine kadar tehir etsek, m uvafık olmaz mı? Yani konferan­ sın hitamına kadar bunu göndermezsek ol maz mı? YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Efendim ; Meclisi A liniz öyle e mrederse pekala olur. Yalnız İngilizler bundan istifade et­ mek istiyorlar. Tü rkler notam ıza cevap vermedi ; cevap teahhür etli diye b aşka fi kir hasıl etmek iht imali vardır. İstanbul' dan ol­ sun, Paris'ten olsun , Mösyö Puankare'den olsun, bir an evvel cevap verin merkezindedir. Zaten nota bugün tespit edilecek olursa cevap yarın açık olara k keşide edilecektir. Şimdi müsaa­ de buyurun hafi olarak burada h asbihal kabilinden biraz daha ileri gidebiliriz. Düşünülecek noktalar vard ır. Mudanya Konfe­ ran sı ya bir karara iktiran eder veyahut etmez. Bir karara ikti ran ettiği takdirde -ki ümit ediyorum- mesele yoktur. Bir karara ik­ tiran etmediği takd irde artık. SELAHATTİN BEY (Mersin)- Biz de cevabı vermiş oluruz. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Başka türlü harekete gir­ mek icabedecek. Acaba bu hareketle beraber konferans daveti­ ne icabet mümkü n değil midir? Yani konferans dahiline icabet 234

Erol Müterci mler

bu hareketten ayrı bir şeydir. Şurayı tekrar tekrar H eyeti Ce­ lilen i n nazarı dikkatine arz ederim -ki şüphesiz takdir buyu­ rursunuz.- Karş ı m ızda üç müttefik Düveli müttefikayı görmek, onlara karşı harp vaziyetine geçmek u z u n u za d ıya düşünülecek bir şeydir. Hakkımız olmakla beraber ariz ve am i k d ü ş ü n mek mecburiyetindeyiz. VEHBİ EFENDİ (Konya)- Yusuf Kemal Bey notayı tacil edin diyorlar. Halbuki onlar bizim İzm it nota m ı za altı aydır, cevap vermediler, biz de üç gün tehir edelim, sonra olsun. HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum)- Bendeniz usule dair bir şey soracağım. Vek i l Beyefendi ajanslar bunu temin eder zannede­ rim. Vaziyeti hususiyesi vardır. Heyeti Veki l e makamı Riyasete vermiştir diye bir ajans çıksın, iki gün geçerse emri vaki karşı­ s ı n d a ka l m ıyal ım İmzamızla tutulmıyalım. TEVFİK R ÜŞ T Ü BEY (Menteşe)- Reis Bey, bunlar mütalaaya aittir. REİS- Usule aittir, efendim. ALİ CENANİ BEY (Gaziantep)- Efendim; bendeniz usul hak­ kında değil , nota hakkı nda söyliyeceğim. NEBİZADE HAMDİ BEY (Trabzon) - Efendim ; Hariciye Veki­ l i Beyefendi diyorlar ki; meselede mahzur yoktur, halbuki ben­ den i ..: i n rikrimce mahzur vardır. Mütareke konferansı ne gibi şerait altında olacaktır? Vaziyet ne s u retle tesp i t edilecektir? Sonra mütarekede aktedilen şeraitin bu nota üzerinde tes iratı olabilir. Binaenaleyh bu nota verilmeden bir kere mütareke şe­ raitini anl ıyal ım. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Efend i m Hariciye Vekili mahzur vardır, yoktur diye bir şey demedi. Hariciye Vekaleti muhtel i f t araflardan nota cevabının verilmesinin tacil edilmesi teklif ediliyor. Tac i l edil mesi muva fık olur. Fakat herhalde Mec­ lisi Aliniz Hariciye Vekilinden ziyade mahzuru daha iyi b i l i r. REİS- Yusuf Kemal Bey; Hüseyin Avni Bey bir şey sormuştu. FAİK BEY (Cebelibereket)- Tehirde mahzur var mı efendim? YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Taci l i faydal ı ol uyor. Sonra efendim Hüseyin Avni Beyin ajanslarla temin edelim buyurdu­ lar. Efend im ajanslar temin eder etmez; karşımızdaki adamların .

235

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

o adamların o ajansları nasıl kullandıkları malumdur. Onlar o yolları bizden iyi bilirler. Onun için meseleyi değiştirmez. Mec­ l iste müzakere olursa olur. Bundan teahhür ediyor diye ajans­ larla da neşredilmesine .hiç lüzum yoktur. Fakat arz ettiğim gibi bu cevabın verilmesi herhalde faideyi müstelzimdir. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara)- Efendim; baştan aşağıya kadar Hariciye Vekil i Beyefendinin vermiş olduğu izahatı din­ leyemedim . Fakat bu notaya cevap vermeği Mudanya Konferan­ sı neticesi ne kadar talik etmek gibi b ir temayül vardır. Benim bildiğimi ve hissettiğimi arz edeyim. Bu noktayı bir an evvel cevap vermek muvafakat vermek lazımd ır. Bu notaya verilecek cevap ile Mudanya Konferansının neticesinde hiçbir alaka ve münasebet yoktur. Bu nota iki noktayı ihtiva ediyor -demi n de arz etmiştim- birisi doğrudan doğruya harekatı askeriyeye ait­ tir. Bu nota muhteviyatına göre İtilaf Devletlerinin talep ettiği şey Yunan ordusunun tayin edilecek herhangi bir hatta çekil­ mesi ameliyesini görüşmekten ibarettir. Halbuki biz, bu tekli­ fi fiilen kurmuş bulunuyoruz. Bilakis Mudanya Konferansını büsbütün başka ve daha vasi esaslar üzerinde içtima ettirmiş bulunuyoruz. O esaslar Trakya'mn bir an evvel tahliye edilip bize teslim edilmesinden ibarettir. Buna mukabil Boğazlardan ordularımızın geçmemesi ne aittir. Şimdi Mudanya Konferans ı ister müsbet ister men fi neticeye iktiran etsin, biz biran evvel sulh masasının başına geçmeliyiz. Binaenaleyh neden dolayı içtinap ediyoruz. Biz Mudanya Konferansı menfi çıkarsa sulh konferansına gitmekten içtinap mı edeceğiz? O zaman bir ta­ raftan harekatı askeriye devam eder, diğer taraftan da müzake­ ratı sulhiye devam eder. Onun için tehirinde bir fayda yoktur. Saniyen dün geceden beri İsmet Paşa ile muhabere etmekteyiz . Ş imdiye kadar bu müzakere edilen mevaddı kendisi bana söy­ l emiştir. Nevama bizim teklifler onlar tarafından da bazı yerler aynen teklif edilmiştir. Ancak münakaşalı mucip bazı hususat vardır. Bugün de o noktalar üzerinde görüşülüyor. Lakin benim gördüğüme göre onların tekliflerini kabul etsek dahi yine bizim lehimizdedir. Bu adamlar asıl o konferansı bunun cevabına ta­ lik ediyor. Burada hasıl olan temayül onun neticesinde bunu 236

Erol M ütercimler

talik edelimden ibarettir. Onlardaki temayül de onun netice­ sinde bunu talik ediyor. Yani biz bu cevabı tehir ettikçe onlar o konferansı tehir edecekler ve ben bunu göndermeğe ve yaz­ mağa mecbur oldum. Hükümetçe verilecek cevap, konferansa muvafakat edileceğine dair cevap derdesti irsaldir. Ve binaena­ leyh ben 7.annederim ki bunun hiç münakaşaya lüzumu yoktur. Buna derhal ce v a p vermek lazım dır. ALİ CENANİ BEY (Gaziantep)- Efendim; bendeniz notanın tehirinden ziyade . . . MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla)- Bunun tehirinde ma­ zarrat vardır ve bunu düşünürseniz başk a noktai nazarlar da vardır. ALİ CENANİ BEY (Gaziantep)- Bendeniz, notanın metnin­ den ziyade Hükümelten bir cihetle teminat almak cihetini arz edeceğim. Paşa Hazretleri zannederim, ona iyi teminat ita bu­ yururlar. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla)- Bendeniz, Hükümet namına vermiyorum . Bendeniz olsa olsa Meclis Reisi sıfatiy­ le. Meclisi Aliye bu hususta Hükümete veçhe vermesini teklif ederim. ALİ CENANI BEY (Gaziay ı n tap)- Bendeniz de arz ettiğim va­ ziyeti askeriye hakkında, sulh masasına gitt iğimiz zaman ben ­ denizin b i r parça fikrime dokunan cihet, şimdiki halde itilaf hükümetlerini biribirinden ayrılmış bir vaziyette görüyorum. (İşitmiyoruz sadaları) İngiliz'ler, bizim aleyhimizde, Fransız­ larla, İtalyanlar lehimizde gibi bir vaziyettedirler. Halbuki sulh masasına bilhassa umuru maliyede Fransız'larla fevkalade bir mücadeleye girmekliğimiz muhtemeldir. Vakit uzadıkça ve sulh masasında umuru maliyeden dolayı Fransız'larla da bir ihtilaf zuhur ederek o vakit İngiliz'ler, Fransız'ları ve belki İ tal­ yan'ları karşımızda müttehit olarak görmek mahzuru olduğu için İstanbul'un vaziyetinin şimdiki halde değişmemesi temin edilebildi mi? Yani bu yapılacak mütareke ile temin edilebildi mi? İşitiyoruz ki İngiliz'ler mütemadiyen, kuvvet göndermekte olduklarından ve gönderdiklerinden bahsediyorlar. Eğer sulh masasında anlaşmadığımız bir zamanda bugünkü vaziyeti as237

1 92 2

Mudanya Mütarekesi

Diplomasi Savaşı

keriyemiz mu hafaza ve temin edilmişse notayı kabul edip sulh masasına geçmekle elbette fayda vardır. Biran evvel tacil edip sulh tekli fini kabul ederek gi tmek muvafıktır. Fakat o cihet le tahtı temine a l ı nmaz da İngiliz'ler mütemadiyen kaçakçılık su­ retiyle veya başka suretle İstanbul'da birtakı m tahkimat yapa­ rak vaziyetlerini kuvvetlendirecek ol ursa sulhun uzamasından b i lahare mazarrat tevellüt etmek i htimali vard ı r. Bunu Hükü­ metin nazarı dikkat ine arz etmek isterim . TEVFİK RÜŞTÜ B E Y (Menteşe)- Arkadaşlar evvelemirde nalanın heyeti umum iyesi hakkındaki kanaatl erimi arz ede­ ceğim. Yoksa bence de hakikaten bu konferans, nota meselesi başkadır, askeri kon ferans büsbü tün başkadır. Ancak şimdi Reis Paşa Hazretlerinin de bize çok güzel hatırlattığı gibi o konfe­ ransın arzumuz gibi n ihayet bulmas ı ihtimaline mukabil olarak bulmaması noktası da vardır. İşte notanın topunda iptida na­ zarı i libare alacağımız ci hetlerden b i ri de budur. Heyeti Umu­ miyesinde kabul edilen üslup de düşmanlarımız bütü n alemi İslamiyete hitap edercesine bir şivei ifade kabul ederek iğfalkar b ir vaziyet alırken ona karşı izhar ettikleri ve izhar etmeğe an­ cak B. M. Meclisi nin ve ordularının ve milletinin kahramanlığı sayesinde mecbur oldukları hisleri yalnı z takdirkar teşekkür­ lerle iktifa edilmesi nakıs kalır, azmindeyim. Hakkımız olan bir şey ne kadar Lekrar edilirse o kadar faidesi olacağı cihetle ve efkarı umumiyetle o kadar yer yapacağı cihetle fiiliyatla da sabit olan hakkımızı n bu notada b ir defa daha tekrarını göste­ ren cümlelerle alemi insaniyete biz de hitap etmeliyiz ve a lemi insaniyete karşı bunun mesul iyetini hiç olmazsa işaretlerle ima etmeliyiz, zannediyorum. İkincisi; yirmi teşrinievvel meselesidir. Bu tarih bence çok müh im. İnşallah Trakya sulhan tahliye olunup da bize t eslim edilecektir. Bu manevra cidden doğru bir manevradır. Askeri manevrada çok muvaffak olan kumanda heyeti ve bilhassa Başkumandan Paşa Hazretlerini de bu münasebetle tebrik ede­ rim. Fakat onun tahliyesi bir ay, bir buçuk ay sürer de bugün Trakya' da pejmürde bulunan Yunan askerleri yerlerine, İngilte­ re, Fransa ve İtalyan'larla müttefik olarak işgal etmiş bulunursa 238

Erol Mütercimler

bunu da düşünmek faideden hali değildir, zannediyonım. Bu sebeple 2 0 Teşrinievveli hiç olmazsa, teşrinisaninin ilk hafta­ sına atmak pek az zararlıdır zannediyorum. Bahusus cevabım müstacelen verdiğimizde onun bir hafta geç ve ileri olmasında­ ki mahzuru siyasileri id rak edelim. Üçüncü ilişeceğim nokta, Rusya'nın davetine dair olan bent­ tir. O bendi biraz mucibi münakaşa görüyorum. Hiç şüphe yok ki İngiltere baştan aşağı suiskatle mali olan İngiltere daha dün Başvekilinin nutku nda tahşidattan, şundan bundan en fena maksa tlardan bahseden İngiltere sahai şahamette kaybettiğini sahai siyasette kazanabilmek için -tabii vermiyeceğimiz- za­ manı kazanmak, fakat aynı zamanda tahşidat filan vesaire -ki onlar hususatı askeriyedir- ki kendimin karışmak hakkını göre­ m iyorum. Fakat sahai siyasiyatta b izi tecrit etmek hedefini ta­ kip edecektir. Tecrit etmek demek, Fransa ile olan münasebatı­ mıza ve Rusya ile olan münasebatımıza ait olan c ümlelerimizi, kelimelerimizi gayet vasi bir surette mal ik olduğu propaganda heyeti ile her türlü suitev ilata kapı açacak mahiyette ilga etmek olacaktır. Şimdi b iz Yunanistan'dan maada, başka Devletleri karıştır­ dı klarından dolayı girizgahı ile iktifa edecek olursak onun ce­ vabı -nasıl tarif edemem- bu vesile içinde mündemiçtir. Ma­ kedonya meselesi namıyla harp eden Devletler pek tabiidir ki kon feransa davet ediliyorlar. Şu halde Rusya için yer yok de­ mektir. Onun için zannediyoru m , orada yazacağımız cümle ve girizgah gerek müttefiklerimizle alakadar olduğu gib i , gerek on­ ların vereceği cevabı teshil veya işgalde daha münasebettar bir girizgah bulunması ve hatta kabilse mevzubahis olacak bu me­ seleler meyanında Boğazların da müzakeresi tabii olduğundan sahildar ol an Devletler filan falan hükümetlerin davet edilmesi lüzumunu isteriz. Veyahut muvafık olur şekline kalbedilmesi münasebatı siyasiyemiz i tibariyle daha doğru olur zannedi­ yorum. Gerçi bu notada nazarı itibara alınacak meselelerden ziyade Fransız'ların hassasiyetidir. Hiç şüphesiz ki Ruslardan fevkalade hassas olan Fransa' nı n önünde ve onun reisi bulunan konferansa behemahal Rus'ları davet edelim, cümlesini kulla239

1 922 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

nırken çok ve çok düşünmek lazım gelir. Yazanları n da çok dü­ şündüklerine eminim ve hak veriyorum. Ancak o kadar çok düşünce neticesi olarak, bu yandaki mü­ nasebatın müsait olabileceği bir seviyeye vardığına kadar olan noktaya kapılmaktan kendimi kurtaramıyorum. Onun için bir taraftan Franklen Büyyon ile olan dostluğumuzdan bil istifade diğer taraftan Paris mümessilimiz vasıtasıyla Fransa münase­ betini idare eylerken, bizden çok uzakta bulunan Moskova'ya bahusus her dalına, her mümessili buraya nakletmiyen hava­ disleri, Moskova'ya, maatteessüf bence gördüğüm tecrübeler odur. Moskova'nın da her mümessili burada gördüğü hakika­ ti, Moskova'ya nakletmemiştir. O Moskova'ya İngiliz telgrafla­ nyla havadisler iaşe edilirken, havadisler yazılırken, pek çok suitevile müncer olacak birçok propagandalardan ve bu suret­ le İngiltere'nin sahai siyasette çevirmek istediği dolabı sahai askeride olduğu gibi akim bırakmak, yanlış olmasa gerektir. Bil­ hassa notanın heyeti umumiyesi hakkındaki maruzatım bundan ibarettir. Çabuk gitmesine tamamiyle taraftarım. Her ne olursa olsun biziın haklarımızı ve ne kadar sulhperver olduğumuzu bir defa daha gösterecek vesikanın bir defa daha intişarı daima haklı olarak davamızın ve milletimizin lehindedir. S ALAffATTİN BEY (Mersin)- Efendim; bendeniz cevabi no­ tada bazı nikata cevap verilmemiş olduğunu görüyorum. Onun için bunların zikrolunmamasındaki esbabı ve zikrinde mevcut bir faide tasavvur etmekteyim. Neden sarfınazar olunduğu an­ laşılsın. Evvela müttefik Devletler bir mülakat istiyorlar. Buna biran evvel icabet etmek sulhperverlik noktai nazarından şaya­ nı arzudur. Bu nokta bir tarafa bırakılırsa, yani müttefikin ile görüşmek meselesi kendisinden safınazar olunamayacak bir meseledir. Bunu biz altı yedi ay evvel takdir etmiştik. Fakat veri­ lecek cevapta müttefikinin 23 Eylül tarihli notasında bize kabul ettirmek ister esasatı eğer ret ve cerheder gibi, olmazsa kendi elimizle kendi ayağımızı bağlamış oluruz, gibi geliyor. Bendeniz notada göze çarpan, içtimaa davet olunan birtakım devletler vardır. Bu fazla devletler yani bize muhasım olan dev­ letlerin reyinde ekseriyet kazanmak üzere reylerinin adedini 240

E rol M ütercimler

yükseltmek için tertip olunmuştur. Mesela İngilizler, Japonya'yı Romanya'yı, Fransızlar Yugoslavya'yı, Çekoslovak'ları kendile­ rine ikişer rey olarak alıyorlar. YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (S inop)- Çekoslovak­ ya yok . . . SALAH ATTİN BEY (Devamla)- Yok mu , o halde Fransa bir rey alıyor. İki rey İngiltere alıyor. Bir de Yunanistan' ı kendine alıyor, bir de . . . aldığıma göre İngiltere dört rey ile, Fransa iki rey ile, İtalya bir rey ile ve eğer İngiltere ve Fransa birleşirse üç rey ile İngil tere dört rey ile bulunuyor. Böyle bir konferansı kabul etmek bizim için acaba faide temin eder mi, etmez mi? Esasen bunların bazılarının alakası meselesi muhtacı nazardır. Bunu reddetmek tamamiyle elimizden gelmezse hiç olmazsa mena­ fiimizi noktai nazarından bizim için faideli olabilecek bir şeye Hükümeti tavsit etmek doğrudur ve lazımdır. Fakat kaç Hükü­ met girerse girsin bir de ortaya yeni ilave edilen ekalliyetler hi­ mayesi, Irak himayekarlığı ve memleketimizdeki tebaamız üze­ rindeki adli, iktisadi hukuklarımıza taarru z, mali mesailimiz hususunda hepsi bizi soymaya çalışacaktır. Binaenaleyh yalnız bizimle doğrudan doğruya muharebede bulunmuş olan ve yal­ nız bizi davet etmiş olan devletlerle karşı karşıya bulunabilmek bizim için çok büyük faidedir. Yedi devletle anlaşmaktan elbet­ te daha kolaydır. Çünkü bunlarla uğraşmak müşkildir. Yalnız oldukları vakit karşımızda tek reyle kalacaklardır. Böyle olursa para meselesinde yedisi birden boğazımıza çullanacaktır. Bun­ dan dolayı acaba bunu derhal kabul etmek doğru mudur? Yoksa buna bazı kayıt ve şart ilave ederek, bundan ucuz kurtulmanın çaresini aramak mı icabeder? Bu nokta hakkında Hariciye Veki­ linden cevap isterim. İkincisi, devletlerin Trakya'yı ordumuzun o tarafa geçmeme­ si bitaraf kalmak şartiyle bilahare vereceklerini ümit ediyorlar. Şimdi buyurulduğu gibi ordumuzun durması matluptur. Sulh müzakeratının devam ve intaç olunacağı müddet içinde bu or­ duyu beslemek mecburiyetindeyiz. Bu müddet zarfında acaba müttefikin istanbul'daki kuvvetlerini ve vaziyeti askeriyelerini tezyit edecekler mi? Vaziyeti askeriyelerini tezyit etmemek, tak/41

1 92 2 M udanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

viye etmemek esbabına tevessül edecekler mi? .. Buna dair bir teminat var mı? .. Yani bizim ordumuzun i leri geçmemesi keyfi­ yeti kabili kabuldür. Fakat bize teminat lazımdı r. Zama n geçtik­ çe, şayet bu iki memleket ellerinde kalırsa -ahiren Trakya h ak­ kında bazı şeyler söylendi . Ona da geleceğim -şayet Trakya'da kalırlarsa bizi bir ümit ile du rdurmuş olurlar. Mukabilinde hiçbir teminat vermeks izin orduların ı takviye ederler. Teminatı maliyede hepsi mü t tehit olurlar. Neticede biz suya düşmüş ve bi naenaleyh meselede sıfırıilyed kalabiliriz. Şuna karşı ne gibi teminat vardır. Bendeniz Mudanya Konferansının Trakya'n ı n inşallah bize teslim edileceğini işitmekle hissi meserret ede­ rim . Tabii bu güzel bir fayda tem in eder. Şayet böyle olmazsa notada acaba biz orduyu ileri geçirmeyi zikretmek doğru değil midir? Mütekabilen biz ordu muzu ileri geçirmemeyi kabul edi­ yonız. Faka t sizin dahi kabul ettiğiniz ve teslim ettiğiniz Misakı Milli hudutlarında yani 1 9 1 4 hudutlarında vesaiti Hükümet . Hükümeti mill iye ve zabıtamız bulunsun. Yani bu, notaya derç olun malıdır. Aynı zamanda birtakım kuva ve vasaiti harbiyenin tezyidi cihetine gidilmesin. Şu iki nokta notaya derç edilecek olursa bu tam bir eser olur, itikadındayım. Bunlar derç edilmez­ se bir teminatın havaya kalacağı anlaşılır. Ç ünkü bunun muka­ bil i ne Hariciye Vekaleti bana bir teminat i rae edemez. Bendeni­ zin asıl ehemm iyet verdiğim ü çüncü noktadır. Gerçi bu laf ise de ikinci nokta mühim ve fiili bir meseledir. Fakat üçüncü nok­ tada 2 3 Eyl ül tarihl i notada diyorlar ki : "esasen şurası mukar­ rerdir ki ." Demek ki Düveli Mü ltefika arasında tekarrür etmiş esas vardır ki muahede Türkiye ve komşularının menafiinin vikayesi sulhun tacil i için b ilahare tayin ed ilecek bazı menatık gayrı askeri bir hale gelmelidir. Türk, hakimiyeti muslihane bir s urette yeniden tesis olunmal ı. Çanakkale, Marmara , Boğaziçi serbest kalmalı. Irk, din ekalliyetleri himaye edilmeli ve bunu temin için bu devletler muahedede bilitti fak karar ittihaz ede­ ceklerdir. Demek ki cevabi notada bili ttifak karar verd ikleri ve kendilerince Lekarrür etmiş nikatı notada bize söyledikleri bu­ dur. Bunları kabul edecek miyiz? Notada kuyutlu mütekabile dermeyanı lazımdır. Kuyutlu mütekabile olarak bendeniz bura242

Erol M ütercimler

da çok kısa b ir ifade görmekteyim. ( İsta n bul u n ve Marmara'nın temini masuniyeti suretiyle Boğazların serbestisi ve ekalliyetle­ rin hukukunun bizce de şu suretle temini müstelzim olduğun­ dan) deniyor. Zan nediyorum ki o kadar kuvvetle talep edilen bu meseleye bu kuvvetli bir cevap deği l d i r ve sudan geçme bir cevaptır. Halbuki bizim en çok d ikkat edeceğimiz nikat budur. Çünkü köprübaşı serllf�sl deği l , asker olmayacak, köprüden in­ san geçmiyecek, iskelelerden yani Marmara Den izi nden geçme­ ye hukukumuz olmıyac ak. O halde b i z i m Marmara Denizinin öbür yakasındaki vaziyetimiz gü lünç bir şeydir. Bunları t ek a r­ rür etmiş esasat d iye söylerken bunları bizim için gayri kahili kabul olan bu hususu bizim hakimiyet i m iz de gayri kabili ka­ bul olduğunu işaret etmek borcum uzdur ve lazımdır. Bilhassa din ekalliyeti meselesiyle ortaya sürülmek istenilen meseleye kısmen cevap verilmiştir. Fakat ırk meselesine ait bir kelime görmüyorum bendeniz. Binaenaleyh Hariciye Vekili Beyefen­ diden soruyorum. Irk ekalliyeli i ddiasına karşı kemali şiddetle bu devletin bekasına taalluk eden bu noktada mille t i n cevabı bu günden iblağ edilecek olursa bizim için get irilecek müzake­ ratta da iyi kapı açılmış olur zan n ı n d ayım Sair nikatta nezaket vesaireye itina ile beraber bunda gayrı kabili tezelzül olan arzu­ yu milletin izharı lazımdır itikadındayun. Arkadaşlarımızdan Tevfik Rüştü Beyefendinin bir fıkran ı n tarzı i fadesine dair bu­ yurduğu şeyde bendenizin de samiama bir şey çarpmıştır. Ve­ kil Beyefendi bu mesele hakkındaki fikirlerini bildireceklerdir. Hayretle müşahedesiz kalan; bendenizce talep etmek lazımdır Birinci maddeye cevap olarak Boğazlar meselesini zannederim ki biz Rusya ile mütteh idiz. Bunun için zaten Boğazlara ait olan mesailde bahri siyahla (Karadeniz) alakadar ola n devletlerin sözü vardır. Biz bunun maliki ve sahibiyiz. Yani sahibi aslisi, fakat hunu umuma ait bir mal gibi telakki ediyoruz. Bir mal , hatta dünyaya ait bir mal addediyoruz ve bu dev­ letlerin iştirakini talep ediyoruz. Bunların h eps i n i n çağırılması lazım. Boğazlarda temini hakimiyet etmek isteyen esasen ve as­ len İngiltere'dir. Çünkü onun donanması Karadeniz'e geçerek, oradaki Hükümetlerin hayatına, iktisadiyatına tesir edecek, '

.

.

243

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

hakim olacaktır. Binaenaleyh Düveli saire hiçbir devletle kabili kıyas derecede bahriyesi olan yerlerde, bilhassa Karadeniz'de tefevvukunu arzu etrniyec ekt i r. Karadeniz hükümetleri bu arz u ile bu darb eyi kabul etmiyeceklerdir. Anın için bu husustaki nikat ın vücudunu arzu hususundaki talebin biraz ısrarlı, yani notanın halasında bulunmasın ı temenni ettiğimi bendeniz de kemali kuvvetle ta l e p ederi m, Sureti umumiyetle söyliyeceğim hudur. Bütün bunları söylerken 29 Eylül tarihli nota Hariciye Vekil i tarafından tebliğ olunmuştur. Kendi imzası altında mı­ dır? Bu tarzda bir nula tevdiine Meclisi Aliyi haberdar etmeksi ­ zin Hariciye Vekaleti yaparsa kendi s a l ahiyet i dahilinde bulun­ duğuna kail midir, buna da cevap isterim. İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur)- Efendim, bendeniz cevabi no­ t a nı n ziyadece teşekkürler ettiğini gördüm. Lisanın biraz daha kuvvetli olması taraftarıyım. Ondan sonra cevabi notada birkaç nokta mesküt geçilmiştir. Bunların da evvelden ihzar edilmesi ve evvelden anlaşılması lazım geldiği kanaatindeyim. Devlet­ lerle bir an evvel akdi sulh etmek lüzumu vardır. Bu hususta isticali gayet beca görüyorum. Şu kadar ki iyice anlaşmadan sulh müzakeresine, sulh masasına geçmek ve İngiltere ile diğer­ le ri nin e n t ri kalarına meydan vermek bizi müşkil vaziyete duçar edebilir. İngiltere şimdiye kadar sulhu uzatmak ve bizi bilhas s a müşkilatı maliye içinde ezmek için türlü vesaite başvurd u ise de bundan sonra da sulh masasında, etrafında yine ayn ı suretle sulh müzakeratın ı uzatarak, bizi müşkil vaziyete duçar edebi­ lir. Bizim tu lü müddet ordu muzu silah altında tutmaklığımız ve müşkilatı maliyeye duçar olmaklığıınız işimize gelmez. Bunun için d iyorum ki, bize gönderilmiş olan 23 Eylül tarihli birinci notaları üzerinden evvel b eevvel anlaşmak lazımdır. Vakıa bun­ dan evvel geçen yaz devletler tarafından bize gönderilen nota­ l ar üzerinde b iz Türkiye B. M. Meclisi Hükümeti i hzari bir kon­ feransa taraftar olduk. Şu kadar ki bu ihzari konferans o vakitki vaziyetin icabı idi. Bugü n vaziyeti askeriye külliyen değişmiş­ tir. Anadolu'da bir düşman n e fe ri yoktur. Hatta ordumuz Ça­ nakkale Boğazına dahi hakimdir. Ş u itibarla evvelce meseleyi pişirerek sulh kon feran s ına esaslı ihtilaflı noktaları hallederek 244

Erol Mütercimler

işi biran evvel bitirmek için gitmek muvafıktır, zannediyorum. Demin bir arkadaşım işaret ettiler, 23 Eylül tarihli notada "bil­ hassa tayin edilecek bazı menatıkın gayrı askeri bir hale ifrağı" bir noktadan bahsediliyor. Bu menatık hangi menatıktır? Bu menatık Boğazlar menatığı olduğu gibi Şarki Trakya'nın Garp kısmı yani Meriç Nehri etrafı olabilir. Kezalik Musul, Elcezi­ re mıntıkası da olabilir. Nitekim Sevr Muahedesinde bu gibi ahkam vardır. Binaenaleyh bu noktanın cevabi notada zikre­ dilmesi ve Türkiye' nin böyle Boğazların serbestisinden maada katiyyen gayrı askeri menatık kabul edilemiyeceğinin kendile­ rine anlatılması lazım gelir kanaati ndeyim. Andan sonra yine geçenki notada Cemiyeti Akvamın himayesi altında Çanakkale ve Marmara ve Boğazların serbestisinden bahsediliyor. Halbu­ ki biz Boğazların serbestisi Türkiye'nin hakimiyeti ile ve Pa­ yitahtı olan İstanbul'un emniyetiyle kabili telif olması şartiyle serbestiyet vermeyi taahhüt etmişizdir. Bu suretle aleme ilan etmişizdir. Cemiyeti Akvamın himayesi altında bir serbesti tanımıyoruz. Bu nokta dahi zikredi l mek lazım gelir fikrinde­ yim. Ondan sonra ırki, dini ekalliyetlerden bahsediliyor. Bizim Misakı Millimizi Türkiye dahilinde sakin ırkan, dinen, men­ faaten, müttehit olan milletin, -Türk milletinin- hukukundan bahsedilmiştir. Dini ekalliyetler tanınmıştır. Fakat ırki ekalliyet­ ler asla mevzuubahis olmamıştır. Çünkü onlar İslam kelimesi altında menfaatlerini tarihen, iktisaden her suretle müttehit görüyorlar. Bu noktanın dahi bilhassa tasrih edilmesi lazımdır. Buna da bir cevap verilmek lazım gelirdi. Bu noktaları da işaret ettikten sonra cevabi notada Rusya ile Federe olan Kafkasya hü­ kümetlerinin davet edilmemesi hususunda biraz fazlaca uzun cümleler bulunduğu fikrindeyim. Moskova Muahedesinin be­ şinci maddesi mucibince bilhassa o muahedenin İstanbul ve boğazların serbestisine müteallik beşinci maddesi mucibince biz müstakil sulh konferansına Rusya'yı davete ve onun huzu­ ru olmadan bir sulh imzalamamaya katiyen mecburiyeti ahdi­ yemiz yoktur. Moskova Muahedesinin ancak beşinci maddesi Boğazlardan mürur hakkına dair bir talimat, nizamname mahi­ yetinde ve bilahare yapılacak bir konferansta kararlaştırılacak 245

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

bir şeydir. Biz Rusya ile müttefiklerini, yahut federe olan dev­ letleri Ukrayna ve Gürcistan'ı olsa olsa -hir mecburiyeti ahd iye için değil- kendi menfaatim izi teşkil el mek ve bizimle hem fikir, hukukumuzu müdafaa. edecek, birkaç devlet daha bizi mle bera­ ber sulh masasında bizimle bir cephe teşkil etmesi için Rusya i le federe olan devletleri, ya n i Ukrayna ve Gürcislan'ı olsa olsa kend i menfaat i m iz noktas ından davel edebili riz. Bunu tarafta­ rım ve şunu arz edeyim ki bu Rus'ların bize Cenevre Kongresin­ de gösterd i kleri cem ileye do güzel bir mukabil teşkil eder. Fa­ kat zan nediyorum ki bizim höyle bir talebimiz Düveli Mütelife tarafı ndan kabul edileceğine pek zayıf ümit verir. Binaenaleyh bu meseleni n musirrnne bir lisa nla değil, daha mutedilane bir lisanla zikredilmesi taraftarıyım. Çünkü zannediyorum ki bu noktay ı kabul et ti rebilirsek bizim için pek muvafık olur. Fakat zannediyorum ki kabul elmiyeceklerdir. Bir nokta daha mühim­ d ir. Bugün dahi Mudanya'da inikat etmekte olan ve bel ki bugün ve yarın mütareke protokolü nü imzalıyacak olan konferansla Trakya bize tes l i m edilecektir. Fakat İstanbul devletlerin elin­ de kalacaktır. İstanbul'un devletlerin elinde kalması bizim için en büyük mahzuru cami'dir, zannediyoru m . Birisi, İstanbul'da bulunan ve pek ehemmiyetli -yarım m i lyon kadar- bir yekıln tutan Rum ve Ermeni ırkının orada kemakan oturmaları ve bu adamlar -k i bize daima hiyaneli vataniyede bulunmuşlardır­ başlarında Patrikhane bulund uğu halde her şeyi yapmışlard ı r. Bize i stimali silah da etmişlerdir. Bu adamların kemali huzur ve rahatla bize ilerde her zaman bir çıban derdi, bir yara derdi açabilmeleri ihtimal i ne binaen bu hal ve vaziyette müsteriha­ ne kal abilmeleri meselesi b i zim için endişeye dai oluyor. On­ dan sonra İstanbul devletler elinde bir rehine olarak kalacaktır. İstanbul'un işgali askeri altında kalması, b ilhassa sulh masası etrafında bizim için, kapitülasyonlar için olsun, umuru maliye­ de olsun, umuru iktisadiyede olsun, Devletler tarafından behe­ mehal tekrar edilecek olan birtakım müddeiyat ve şerai tin önü­ müze daha kuvvetli olarak konulacak gibi geliyor bendenize. Binaenaleyh temenni ederim ki, Mudanya Konferansında ka­ rarlaştırılan yahut bu notada mevzubahis edilsin. İstanbul hiç 246

E rol Mütercimler

olmazsa idarei mülkiye ciheliyle B. M. Meclisi Hükümeti eline kablessulh verilseydi, davanın uzaması yüzünden İngiltere' n i n hala muzmeri olduğunu zannettiğim, i ş i sürüncemeye düşür­ mek meselesine kani olmak hususundan hayırlı olurdu. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara)- Beyanı mütalaa eden arkadaşları dinliyorum. Hepsinin baştan aşağıya kadar söyledi­ ği sözlerde isabet vardır. Bütün endişeler varittir. Bendeniz bu noktai nazarı ikmal e t mek üzere şunu arz edeyim ki; filhakika her saniye, her dakika ve her türlü teşebbüsatiyle namütenahi entrikalar yapmakla meşguldürler ve bizi aldatmak için hiçbir an fikirlerini geri bırakmam ışl ardır. Bununla meşguldürler. Fa­ kat düşünel i m k i , her geçen gün bu adamların teşebbüsatı na vüsal vermeğe medar olabilir. İngilizler bunu arzu ediyorlar. İngilizler istiyorlar ki biz bunun cevabmı uzatalım ve cevabımı­ za tekrar onların cevap vermesini istilzam etsin. Muhaberatla böylfl k a ğ ı t üzflrinde namütenahi münakaşalar yapalım. Bütün münakaşat ile bizim sulh arzusunda cihana propaganda yapsın. Binaenaleyh bunun cevab ı n ı tehir etmek veyahut vereceğimiz cevapta müdafaa edilmesi, tasrih, tespit edilmesi lazım gelen b irçok noktalar vardır. Bunları yazı üzerinde ortaya koymak su­ retiyle işi uzatmamız İngilizlerin men faatindendir. Binaenaleyh buna mani ol mak için hence yapılacak şey bir an evvel kon­ fera nsı akdettirmek ve bütün mütalaatımızı ve müdafaa t ı mızı ve metalibatımızı orada ortaya koyup münakaşa etmektir. Yok­ sa bunun her noktasma i t i raz etmek mümkündür. Hatta bence mümkü n ise hiçbir noktasına cevap vermemeli, bütün cevaplar konferansta ita edilmek üzere geleceğiz . SAl.AHATTİN BEY (Mersi n)- E n doğrusu budur. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla)- Diğer noktalara cevap vermek için bendeniz buraya çıkmadım . Belki Hariciye Vekili fazla izahat verirler. Yalnız arkadaşlarınım bütün noktai nazar­ larına iştirakim i söylüyorum. Fakat bunları muhabere ile yap­ m ıyah m . Hatta şimdi Hariciye Vekili cevap versin ki kon feransa gelmeğe hazırız. Rusya meselesi haizi ehemmiyettir. Bunlar bir takımlarını davet e t m i ş t i r. Bunları reddetmek varidi hatırdır ve kuvvetl i bir sebeptir. Lakin bunu İngilizler istiyor. Biz bunları 247

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

reddettiğimiz zaman onlar israr edeceklerdir. Hiz hakikaten is­ rar edersek konferans olamaz. Binaenaleyh i tiraz etmek doğru değil. Ancak Rusya'ya karşı verilmiş sözümüz vardır. Bu taah­ hüdümüzün icabatını aureti katiyede yapmak mecburiyetin­ deyiz. Onun içindir ki bu notada onu zikrediyoruz ve ihtimal ki konferansa dahil olduğumuz vakit hakikaten Rusya vesaire davet edilmemiş bulunuyorsa konferansta dahi sureti katiyede bu noktai nazarımızı tekrar dermeyan etmek muvafık olacaktır. Yani Rusya'ya karşı olan taahhüdümüzü bütün imkanlarımızı istimal ederek yapmak lazımdır. Mamafih herhalde sulh yap­ mak için de başka hiçbir mani tasavvur edemeyiz. YUSUF KEMAL BEY (HARİCİYE VEKİLİ) (Sinop)- Arka­ daşlardan; Ali Cenani Bey zannederim evvela söz söyliyerek, bazı endişeler izhar ettiler. Başkumandan Paşa Hazretlerinin de buyurdukları gibi. . . tutuluyor, tutulmuyor değil, kuvvetlerinin takdiri vesairesi hepsi buna mani tedabir de i ttihaz edilir. Baş­ kumandan Paşa Hazretlerince de zannederim yalnız bu noktaya şey ettiler. Tevfik Rüştü Beyefendi başka bir noktaya temas ettiler. He­ yeti umumiyesinde teşekkür edilmiş diyorlar. Hakikaten biz farz ettik ki efendim biz Türkler kuvvetimiz ziyadeleştikçe mahvi­ yetimiz artar, tevazuumuz artar. (Bravo sesleri) Filana teşekkür ederiz demekle bir şey çıkmaz. Şunu bizden pek ala biliyorlar ki bugün Anadolu'da kendilerinin pek ziyade muhafaza etmek istedikleri Boğazlarda Türk süngüsü vardır ve bu çok kuvvetli bir süngüdür. Bunu biliyorlar, bilmiyorlar değil. Onun için bir taraftan süngümüze davranarak diğer taraftan teşekkür etmek. Heyeti Vekile arkadaşlarınıza muvafık gibi geldi. Onun için yaz­ dık. (Çok muvafık sadaları) Evet sonra bir nokta buyurdular ki o nokta hakikaten hukuki bir noktadır. Dediler ki: Rusya'yı davet için neden böyle girizgahlara mahal vardı, başka girizgahlar bulunmuş olsaydı dediler. . . Fakat onlar bize ; buraya sizinle harp eden Devletler gelmiştir diyeceklerdir. Hakikaten bunu b iz arkadaşla uzun uzadıya düşündük.

248

Erol Mütercimler

Malumu aliniz arkadaşlar; onların bu konferansa davet et­ tikleri Devletler, bü tün bizimle hali harpte değildirler. Mesela; Belçika vardır ki bizim tarafımızdan ilanı harp olunmamıştır. İlan ı harp yoktur, fakat konferansa davet edilmiştir. Bu davetin sebebi ise aşikardır. Söyledikleri gibi asıl Trakya meselesinde, Boğazlar meselesi nde kendine zahir yapmaktır. Aynı zamanda Salahatti n Beyefendinin sualleri ne de cevap vermiş olacağım. Bu Devletlerin heyeti umumiyesi bizim nazarı mızda birdir. Yani konferansta ekseriyeti ara ile karar verilecek değildir. Kon­ fera nsta biz, hir taraf olacağız; bizim karşımıza da iki Devlet gelsin. Beş devlet gelsin, yirmi devlet gelsin, onlar da bir taraf olacak. Arkalarında konuşurken onlar ekseriyet kesbedecek, bu taraf ekalliyet kesbedecek. Fransa, İngiltere'ye karşı ekalliyette kalacak, mülahazası vardı, onu Fransa da düşünmeli idi: Türkiye değil. BİR SES- D ava Türkiye'nindir Beyefendi . . . YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Onlarla karşı karşıya gel­ diğimiz zaman bizim için; hepsi birdir Onlar aralarında konu­ şurken dediğiniz mülahaza varit olabilir. Fakat siz de benden pekala bilirsiniz ki Yugoslavya'nın reyi , Romanya'nın vesaire­ nin reyleri ; İ ngiltere'nin reyine müsavi değil, Fransa'nın reyine müsavi değil . . . S ALAHATTİN BEY (Mersin)- Boğaza sokacak orduları var­ dır. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Boğaza sokacak orduları varsa, beri tarafta da hazır Türk ordusu vardır. Sonra tabii nota­ da, dikkat buyuruldu, bu girizgah lazımd ı Bu iki Devleti çağırınız sebebi ; bizimle muharip olması de­ ğil, sebebi; bir Boğazlar meselesi halledilecek, onlar da o Boğaz­ lar meselesinde alakadar olacaklar. Be insafsızlar; o mahdut menfaate malik olan iki Devleti ça­ ğırırsınız da, onlardan daha fazla bu meselede, menfaate malik olan Rusya'yı, Ukrayna'yı, Gürcistan'ı, bilmem neyi neden ça­ ğırmazsınız demek ve bu hususta hayret kelimesini kullanmak en muvafık olur. (Doğru sesleri) .

.

249

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Onun içi n bu girizgôha girdik. Salahat ıin Beyefend i bazı noktalara cevap verilmemiştir, buyurdular. Birinci mesele; rey­ leri meselesi id i . Reyler meselesini arz ett im. Biz filan filan Hü­ kümctleri, hal i harpte . bulunduğumuz falan filan H ükümetleri konferansa kabul etmiyoruz. O nlarla sulh yapmak istem iyoruz, diyeceğim ize, onlar gel i rse fil anlar da gelsin derneği tercih ed i­ yoruz. Orduların takviyesi meseles i ; yine aynı mesele efendim. Yalnız bu noktada "Esasen şurası mukarrerdir k i ; " "Noktasına nazarı d ikkati celbedeceğim . Mecl isi Al iye tevzi edi len tercü­ me, bu raya Fransızca telgrafla gelen parçalardan alı nmış, fakat orada bir hata olmuş . . . v i rgül yerine bir nokta konmuş ve bu suretle aşağıdaki cümle yukardaki cümleden ayrılmış . . . Onlar diyorlar ki bu konferansta Trakya hudu tlarının size şu şartla verilmesine müzaheret edeceğiz. Sonra onun altında da, ortaya bir nokta konmuş, onun altında başkaca şu ve şu olacak elemek ist iyor. Halbuki hakikatta orada nokta değil, bir virgül vardır ve bu bir şeydir. Asıl bize İzm ir'de ; Fransa Amira li tarafından tev­ di olunan notada yukardaki cümle aşağıdaki cümleye merbut ­ tur. Türkçe tercümesi şöyle olmak lazım gelir zannediyorum . "Muahede Türkiye ' ni n v e komşularının menafimi muhafaza ve tayin edilecek bazı mıntıkaların sulhun idamesini teshil edecek bir s urette vaz'ı, Türk idaresinin intizam ve sükun ve tekrar te­ sis inin istihsal i , velhasıl Çanakkale Boğazının ve Marmara De­ nizinin ve Karadeniz Boğazının serbestisi ile ırki ve dini ekalli­ yetlerin himayesini Cemiyeti Akvam ın nezareti altında müessir bir suret te tedabir ittihaz edileceği zaten mukarrer olduğu n­ dan -yani başkaca mukarrer olduğundan- A nkara Hükümeti ınüzakeratı sulhiye esnasında ordusunu müttefik Hükümetler tarafından muvakkat b itaraf mıntıka ilôn edilen mın tıkalara göndermemek şartiyle Hükümatı müttefikai selase baladaki hudutların Türkiye'ye verilmesini konferansta memnun iyetle müdafaa edeceklerdir" şekli hasıl ol ur. Bu cihetle nazarı dik­ ka tinizi celbettikten sonra benden iz öyle zannediyorum ki bir kere mu karrer olan şey bu n lar değildir. Tabii dikkat buyru ldu, mukarrer olan şey bilitti fak tedabir i ttihazıdır. Mukarrer olan

Erol Mütercimler

şey ya n i filan için, falan i ç i n "'Don kommennekon " yani bizim de muvafakatimiz istihsal edildikten sonra Türkiye'nin komşu­ lariyle hudutların ı n muhafazası ve s u l h u n akdi için birtakım gayrı askeri mahaller tayini vesaire için yapılacak tedabirin kaffesi "Don kommennekon" yani bizim muvafaka t i m i z istihsal edildikten sonra olacaktır. Yani böyle hem fi kir olarak tedabir ittihazı mukarrer olduğundan onun i ç i n d i r ki, şurası mukarrer demekle b i z bunu bu itibarla esas ittihaz ettik. Binaenaleyh bu noktaya cevap vermekle siz de onu kabul elmiş olacaksınız demek değildir. Za n nediyorum cevabi notada bunlara cevap verilmiştir. Burada ne bahsolunuyor? Gayri askeri mıntıkalar yapmak. Ne için? Boğazları n lemini muhafazası içi n veyahut İsmail Suphi Bey biraderimizin söylediği gibi Musul meselesi için belki Trakya için vesaire için gayri askeri noktalar yapmak : Musul'da vesa irede gayri askeri mınlıkalardan bahsetmed ik ve nazarı i t i bare almadık, onlar istediklerini yazsınlar. Mademki b izim muvafakatimizle olacak demektir, isted iklerini yazsınlar. Ona cevap vermek Hükümetimizi hiçbir vakitte ilzam etmez. İSMAİ L SUPHİ BEY (Burdur)- İbare bu yolda tashih ed ildik­ ten sonra bizim söyled iklerimize mahal kalmaz, nota ifade eder. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Sonra en mühim mesele olan Boğazlar meselesi hakkında m isaki millimizin maddesi ne ise onu tekrar edeceğiz. İstanbu l'un ve Marmara'n ın emniyet ve masuniyeti temin şarl iyledir. Binaenaleyh h u kukumuzu bu suretle muhafaza ve müdafaa edeceğiz. Sonra ekalliyetler me­ selesine gel ince; ekalliyetler hukukunun Türkiye'nin hak imiyet ve istiklali ve Şarkta süku n ve müsalemeti hakiki yen in tesisi ile kabili telif olacak b i r surette temini, diyor. SALA HATTİN BEY ( Mersin) - Irki ekalliyeti kabul ediyorsu­ nuz, s u reta ; reddetmiyorsunuz. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara)- Gayri müslim ekalliyet­ ler. . . YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Efendim, müsaade buyu­ ru n ş imdi biz oraya gideceğiz. I rki ekalliyet ya vardır, ya yoktur. Halbuki bugün ırki ekalliyet bizde yoktur. Sonra bu söylediği­ miz şey hatta yeni hadiseler eski şeyleri tadil etmiş olduğu için 251

1 92 2 M udanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

"Misakı milli" hududunu da bir derece tadil ediyor. Çünkü biz m isakı millide Sevr ve Nöyyi muahedelerinin ve Lehistan ile akdedilen muahedeyi esasen kabul etmediğimizi ilan ettik. Ge­ rek misakı milli ile gerekse Fransızlarla akdettiğimiz itilafta . . . Onun için bence böyle b ir notada yukarda arz ettiğim gibi bu gibi hususat için ittihaz edilecek tedabir müttefiken vaki ola­ cağına nazaran bu notada tedabiri mezkfıreyi kabul etmiyoruz diyerek tafsilata girmek muvafık değildir. Sonra Salahattin Be­ yefendi bir nokta daha sordular. Dediler ki: 29 tarihli notayı Ha­ riciye Vekaleti Meclise sormaksızın vermişler. Buna dair cevap versinler, buyurdular. Hariciye Vekili bu gibi suallere maruz kalacağını bildiği için daha evvelce bu hususu izah etti. Zanne­ diyorum ki bu gibi nikatta ve sırf askeri olan hususatta ve müs­ tacelen yapılması iktiza eden mesailde birazcık olsun Hariciye Vekilinize veyahut diğer Vekilinize itimadınız ve emniyetiniz vardır. (Hayhay sadaları) SALAHATTİN BEY (Mersin)- Emniyet meselesi başka . . . YUSUF KEMAL BEY [Devamla)- Zatı ali nizin suali mukad­ derine cevaben ben meseleyi olduğu gibi izah ettim ve tabii izahatı mezkfırenin bir ehemmiyet ve manası vardır. Bundan başka İsmail Suphi Beyefendinin sözlerine cevap vereyim. S ALAHATTİN BEYE HİTABEN- Zannederim ki, sorduğu­ nuz suallere cevaplarını verdim. S ALA HATTİN BEY (Mersin)- Cevabınızı anladık, fakat tat­ min etmedi. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Menatıkın gayri askeri bir hale ifrağı hakkındaki sualinize cevap verdim. Sonra Cemiyeti Akvamın himayesi ve serbesti meselesine notamızda cevap ve­ rilmiştir. Irki ekalliyetler meselesini arz ettim. Sonra Rusya ve müt­ tefiklerinin daveti hakkında da maruzatta bulundum. Binaena­ leyh daha fazla başınızı ağrıtmayayım. İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur)- İstanbul meselesi? TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe)- Konferans tarihi hakkında . . . YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Evet zatı aliniz konferans tarihi hakkı nda biraz daha tehir edelim buyuruyorsunuz. Fikri 2 52

Erol M ütercim ler

aliniz budur, fakat Paşa Hazretlerinin de izah buyurdukları veç­ hile konferansı n biran evvel inikadı faideyi müstelzimdir. Biz de istiyoruz ve anlıyalım ki ; ak mı kara mı bilelim. Karşı karşıya gelelim ve işi anlıyalım. Onun için mümkün olduğu mertebe çabuk olması lazımdır. Hatta biz, tarihin on beş olmasını isti­ yorduk. Fakal bazı hazırlı klar lazım. Eğer İzmir' de inikadı kabul edecek olurlarsa bizim için birtakım külfetler yapmak lazım ge­ liyor. Onun için (yirmi) diye yazdık. İstanbul meselesine gelin­ ce; bunun için orada -İzmir' de- olan mükalemeleri mizde bütün kuvveti mizi sarfettik. Sulh konferansı inikat ettiği zamanda bü­ tün kuvvetimizi de sarfedeceğimiz tabiidir. Temenni ederiz ki onların koyduğu mehilden, yani muahedelerin mevkii meriyete vazı tarihinden evvel İstanbul'un asakiri mü ttefika tarafından tahl iyesini talep ettiğimizde, tahliyesini emrederler. TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe)- Bulgaristan'ın; sahildar Devletler arasında addedilmesi faideli midir, zararlı mıdır? Trakya itibariyle. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Efendim, Bulgaristan sa­ hilde bir Devlet değildir. Fakat bizim misakı millimiz de ma­ lumdur. Bulgaristan'ın da konferansta bul unup bulu nmaması meselesi kendis i nce -Bulgaristan'la- düşünülecek bir noktadır. Biz menfaatinize muvafık surette hareket etmek vazifemizdir. Bunun böyle olmasını münasip gördük. Sualde devam buyur­ mayınız rica ederim. M . DURAK B EY (Erzuru m)- Usulü müzakereye dair söz is­ terim. REİS- Usulü müzakereye dair ne söyliyecek iseniz oradan söyleyiniz. M. DURAK BEY (Erzurum)- Efendim; bendeniz zanne­ diyorum ki bu cevabi nota hakkında birçok sözler söylemek mümkündür, birçok sözler söylemek imkan ve ihtimali mev­ cuttur. Her arkadaşımız türlü türlü şeyler söyliyebilir. Bunun için cevabi nota yalnız sulh konferansının kabulden ibaret bir kağıttır. Sözlerimiz kamilen mahfuz. Süngülerimiz Akdeniz'de, Karadeniz'de d üşmanı n gözüne batıyor. Sulh kon feransına geç gidersek bunda mazarrat olduğu Başkumandan Paşa Hazretleri 2 53

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

de burada beyan ediyorlar. Bunun için madem ki sözlerimiz ka­ milen mahfuzdur. Zaten gireceğimiz bir pazarl ıkta bunu kabul ederiz. Bir an evvel murahhaslarım ızı tayin eder, oraya gönderi­ riz. Şayet orada pazarlığımız uymazsa yine süngülerimiz cevap verir. Bunun içi n müzakerenin kifayet inin reye konulmasını bendeniz tekl i f ediyorum . S Al.AHATTİN BEY (Mersin)- Efendim ; kuvvetlerin tezyit olunup olunmıyacağına dair bir şey buyurunuz. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara)- Ümit ederim ki Mudan­ ya Konferansı nda o hususlar tespi t olunacaklır. Tahkimat yap­ m ıyacaktı r, şunu yapmayacaktı r, bunu yapmıyacaktır. (Müzake­ re kafi sesleri) . REİS- Arkadaşlardan sorarım, sözlerinden vazgeçerlerse ki­ fayeti reye koyarım. Refik Bey, Konya, buyurun . REFİK BEY (Konya)- Mesele tenevvür etmiştir, bendeniz sö­ zümden vazgeçiyorum. REİS- Müfi t Efendi. Za t ı aliniz . . . MÜFİT EFENDİ (Kırşehir)- Bendeniz de vazgeçiyorum, efen­ dim. Durak Beyin fikrine iştirak ederek bir an evvel reye konul­ masını teklif ediyorum. REİS- Tahsin Bey. Zatı aliniz. TAHSİN BEY (Aydın)- Vazgeçtim efendi m . REİS- Veli Bey. Zatı aliniz . . . VELİ BEY (Burdur)- Vazgeçtim . REİS- Sırrı Bey. Zatı a l i niz . . . SIRRI BEY (İzmit)- Bir sual i m var. Rus'lar Cenevre'de bi­ zim de bulunmakl ığımızı istediler. Fakat aldıkları cevap üze­ rine yine müzakereye devam ettiler. Çünkü böyle bir mu kabil cevaba maruz kaldıktan sonra devam etmemek için bizimle aralarında akdedilmiş bir muahede yok idi. Bu meselede biz; Rusya'nın, Ukrayna'nın, Gü rcistan'ın da davet edilmesini isti­ yeceğiz. Cevabı ret aldığı mız takdirde müzakerata devam husu­ sunda Rus' larla aramızda bir şey olup olmıyacağını şimdiden düşünmekliğimizi rica edeceğim. YUSUF KE MAL BEY (Hariciye Vekili) (Sinop)- Rica ediyor­ sanız biz de düşünürüz . . . 2 54

Erol Mütercimler

SIRRI BEY (İzmit)- Teşekkür olunur. REİS- Efe n d i m , müzakerenin kifayı:ıtine dair takrirler vardır. Fakat bunları reye kaymağa hacet yoktur. Zira başka söz alan arkadaş yoktur. Şimdi cevabi notayı reyi alinize arz ediyorum . Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. (Kabul edilm işt ir) . SALAfıATTİN BEY ( Mersin)- B u şekilde olmaz ki. . . Tekl i fi­ m i z var. REİS- Hangi şekil efend im. Başka şekil olamaz. SALAlıATTİ N BEY (Mersin)- Ba izahat veyahut kısa cevap verilmesi lazımdı . Rica ederim, bir de aynen kabul ediliyor. REİS- Müsaade buyurunuz efendim. Cavil Bey arkadaşımı­ zın bir tadil teklifi vardır. Çok teessüf ederim zuhulen kağıtların altında kalmıştır. (Geri alır sesleri ) . CAVİT BEY (Kars)- Geri alıyorum. REİS- Herkes sözünü geri aldı. Efendim yarın saat bir buçuk­ ta içtima e tmek üzere celseyi talil ediyorum. (Dosyada bulunan takrirler) 4 . 1 0. 1 3 3 8 Riyaseti Celileye Cevabi notadaki izahat mühimdir. İkmali uzun görülürse misakı milli kuyut ve şurutu dairesinde müzakereye memur izam olunacağına dair kısa bir cevap itasını teklif eyleri m . Mersin Salii.hattin Riyaseti Celileye Müzakere kafidir. Cevabi notanın reye vazını teklif eylerim . 3 Teşrinievvel 1 3 3 8 İstanbul Mebusu Arif

255

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Gizli Celse Zabıtları C. 3· S. 896: 907 Y ÜZ ONDÖRDÜNCÜ İNİKAT (Birleşim) 7 Ekim 1922 Cumartesi ÜÇÜNCÜ CELSE (Oturum) REİS: İkinci Reisvekili Musa KAzım Beyefendi. KATİPLER: Hakkı Bey (Van), Atıf Bey (Kayseri)

REİS- Celse küşad olundu. Efendim, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey celsenin hafi ol­ masını teklif ediyorlar. Celsei hafiyeyi kabul edenler lütfen el kaldırsınlar. Kabul edilmiştir. Şimdi zaptı sabık hülasasını okutuyorum. 7 . - Mudanya Konferansı REİS- Mudanya Konferansı hakkında Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendi izahatta bulunacaktır. Buyurunuz efendim. YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) ( Sinop)- Geçen günkü maruzatım sırasında Mudanya'da generaller arasında bir konfe­ rans inikat ettiğinden bahsetmiştim. O konferansın içtima gü­ nünden şimdiye kadar konferans Riyaseti ile Başkumandanlık arasında teati edilmiş olan muhaberatı aynen, malumat kabilin­ den olmak üzere, arz edeceğim. Tabii bunların içerisinde bazı malumat vardır, ki , belki kısmen gazetelerde okumuşsunuzdur. Başı nızı ağrıtmazsam sıra ile okuyacağım. Başkumandanlığa Bugün saat üç sonrada müttefikin generalleri ile müzakereye iptidar olundu. Müttefikin namına general Harington tarafın­ dan serdedilen bir mukaddimeden sonra evvel ce beyinlerinde t akarrür etmiş olan ve bir suret i atiye dercedilen projeyi ver­ diler. Müzakere sureti u mumiyetle müttefikin namına general Harington bir tarafta ve acizleri bir tarafta olmak üzere cereyan etmiştir. Maruzatım devam edecektir. Garp Cephesi K. İsmet

2 50

Erol M ütercimler

ı . Mudanya Mukarreratı Askeriyesi 10, 2 3 Eylül 1 92 2 tari­ hinde Kuvayı İtilafiye tarafı ndan Ankara Hükümetine hitaben gönderilen notanın mefadına tabean bir taraftan müttefik ge­ neraller Büyük Britanya namına General Harington , İtalya Ge­ nerali Monbelli, Fransız Generali Şarp i , diğer taraftan Ankara Hükümetinin mümessili olan Mustafa Kemal Paşanın murah­ hası İsmet Paşa ve Yunanistan namına jenera l . . . aralarında 3 Teşrinievvel 1 9 2 2 minh Mudanya'da bir içtima aktedilmiştir. 2 . İçtimain hedefi; şarki Trakya'da Yunan kuvvetlerinin geri­ ye çekilmeye davet edilecekleri hattı tasrih etmek tarzı tahliyeyi ve o havalide zaptı raptın iğtişaşat ve tahribatın men'ini ve su­ reti umumiyetle zaptı raptın idamesini ve asayişi umumiyenin teminini ihzar etmektir. 3. Evvelemirde şu takarrür etmiştir ki; tarihinde . . . Türk ve Yunan kuvvetleri her türlü ef ali harbiyeye nihayet verecekler, iaşe ve mübadeleyi röleve için, icabeden kıtalar müstesna ol­ mak üzere, bütün kıtaatın harekatını tevkif edeceklerdir. 4. Mu.lcavelei haziranın mevkii meriyete vazından itibaren Trakya'da Yunan kıtaatının geriye çekilmekle mükellef tutula­ cakları hattı Meriç teşkil edecektir. Kuleliburgaz'dan itibaren ve mezkür noktadan men cihetinden Sivilingrat, Cesir Mustafa Paşa­ ya kadar Meriç'in sağ sahili imtidadınca mevcut demir yolu par­ çası hususi bir mukavele ile tanzim olunacak, bir nezarete tabi tu­ tulacaktır. Bu nezaret Edirne havalisine duhule müsait işbu demir yolu parçasının serbestii mürurunu bitamamiha idame ile mükel­ lef müttefikin ve Yunan memurları tarafından icra edilecektir. 5 . Yunan, Hellene Trakyasının greapul kuvvetleri tarafından tahliyesine mümkün mertebe çabuk başlanacaktır. Bu tahliye bizzat kıtaatın kendisinde muhtelif hidematta ve teşkilatı aske­ riyeyi ve malzemei harbiye, cephane, mevaddı iaşe depoların­ dan ibaret olmak üzere istok edilmiş her türlü levazımatı ihtiva edecektir. Bu tahliye on beş gün olmak üzere teshil edilen asgari müddet zarfında hitam bulacaktır. 6. Her mıntakai idareden. Yunan memurini çekildikçe mezkür mıntakının umuru mülkiyesini müttefikin memurları­ na tevdi, onlar da mümkün olduğu kadar aynı günde umuru 257

1 92 2 Mudanya

Mütarekesi

Diplomasi Savaşı

mezkureyi Türk memu rlarına teslim edeceklerdir. Trakya ha­ valisinin heyeti umum iyesi için işbu devir ve tesli m muamelesi mü mkü n olduğu kadar kısa bir müddet içinde azami 30 günde nihayete ermel idir. ARkara h ükümetin in memurları na, miktarı tayin edilecek milli jandarma k uvvetleri refakat edecektir. Bu kuvvetler işbu arazide umuru idariyen in tevdi bittedriç icra ed ildikçe mezkur menatıkı i dariyenin beherinde zaptı raptı n i darnesini tem i n edeceklerd ir. 7. Gerek bu devri teslim, gerek Yunan kıtaat ının muh telif harekatı ric' iyesi başladıkça, merakizde yerleşecek olan mütte­ fikin heyetlerinin tahtı mura kabesinde icra edilecektir. Mezkur heyetin vazifesi devri teslimin ve balada mezkur harekatın ic­ rasını teshil maksadile tavassuttan ibarettir. Bu müttefikin he­ yetleri herhangi bir taraftan husule gelebilecek her cins ifrat ı n önüne geçmeye yardım edecektir. 8. Bu heyetlerden başka Trakya' da Meriç'in şarkında o h ava­ linin en mühim merakizi ne müttefik süvari ve p iyade mü freze­ leri gönderilecektir. Bunlar orada zaptı raptın idamesini temin edecekler ve balada mezkur beyne! müttefiki n heyetlere zahir ve hem de ledelicap Osmanlı jandarma kuvvetlerine istinat ola­ caklardır. Bu müfrezelerin miktarı b ilahare tayin edilecektir. Meriç hatünın nezaret i mürur noktalarını tu tacak ve bu neh­ rin sağ cihetine geçmeksizin mezkur noktaları ta rassu t edecek süvariye muhavvel ve mevdu old uğundan bu müfrezeler esas itibariyle başlıca merakizde müçtemi bulu nacaktır. 9. Umuru idariyen in devri teslimi temin edili nceye ve Yu­ nan kıtalarının Meriç garbine kada r tah l iyesi tahakkuk ed i nce­ ye değin bu heyetler yerlerinde kalacaktır. Sulh muahedesin i n mevkii meriyete vazına kadar müttefi kin müfrezeleri yerlerinde idame edilecektir. 1 0 . Trakya'nın tekrar işgal i mü nasebetiyle o arazide irtikap edilmiş mugayiri kanun, usul enpresyon hakkındaki adliyeye müteallik mesail müttefik jenera lleri tarafından tetkik edilmiştir. Bunların mütehassıs adliyeye havale ed ilmeleri icabedeceklir. YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Devamla)- Devam ediyorum . 2 58

Erol Mütercimler

Başkumandanlığa Mabattır. Bir saatlik fasıla ve mütalaadan sonra kıtaatın memlekette ipkası sebebiyle, proje, Şarki Trakya'nın Türkiye'ye iadesini kabul etmediği ve yalnız Yunanlılardan tahliyeyi istihdaf etti­ ği görül düğünden, tahl iyeden matla Türkiye'ye iadenin kabul olunup, ol u nmadığını sordum. İngiliz 23 (Eylül) notası kabul olunursa eve t , İtalyan, iade mevzubahis değildir. Fransız, iade bir meselci siyasiyed ir, ona temas edilemiyeceğini, fakat alınan tedabirle bu maksadın kendiliğinden hallolunacağını söyledi. Müşkil bir zemine giren müzakereler netices i nde bir aylık müh­ let hitamında kıtaatın ipkası bize suhulet maksad iyle olduğun­ dan arzu ettiğimize göre kıtaatın kaldırılacağını, yalnız Meriç şarkındaki setir kıtaatının kalacağını söylediler. Yuna nlılara karşı mevzubahs olan bu setir kıtaatına bedel Meriç Garbında müttefikin tara fından bir mıntakanın işgali esasını müdafaa, akşama kadar ettim . Müzakere deva m etti. Şarki Trakya'yı tah­ liye edild ikten sonra, Garbe de kuvvet geçi remiyecekleri, Meriç nehrini suhuletle müdafaa ve geçitleri seddile teshili maslahat mülahazatını ve müttefikler notas ında mevzubahs ol mayan bir zemini siyasiyeye girem iyecoklerini söylediler. Esasen setir kı­ taatı Şar k i Trakya'nın tem ini arzusundan münbais olduğu nu tekrar ettikler i ne göre, eğer b i z orduyu geçirmemek şartiyle Yu nanlılara karşı bu setir kıtaatı n d a n vazgeçersek onların da vazgeçecekleri ihtimal ini ihsas etti m . Akşamleyin müzakere, yarın öğleden evvel saat onda buluşmak ve b i zim bir proje tek­ l if eylemek kararı ile tatil olund u . Teklifatımızı n , onların pro­ jesinde tadilat şeklinde olmasın ı , ikinci derecede memurlar, b irbirler i n e ifade ettiler. Harington bugü n 2 3 notas ı n ı kabul edip etmed iğimizi tekrar tekrar sordu. Hükü metimin vereceği n i söyledim. Seri bir sulha varma k iı,:in müzakerat esasının kabul olund uğu ve bun a delil olmak üzere harekatın tatilinde tekad­ düm ettiğimizi ve Mudanya Konferansı içi n teşebbüs aldığı mızı bildirdim. Ayrılırken 2 3 notası nın kabulü esas ı na göre bitara f ın ı n taka için ne düşündüğümüzü sordu. Harekatın olduğu yer­ de tevekkufu kabul olunduğundan başka bir düşünceye hacet 259

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

kalmadığını bildirdim. Çanakkale'de mahalli kumandanlığının yekdiğeri ile arazi üzeri nde sui tefehhümata mani olacak tc­ dabir takarrür ettirmelerini teklif etti. Ş imdiye kadar verdiğim emirleri bir daha tekrar· edeceğimi söyledim . Ayrıldık. Franklen Büyyon sabah ve akşam iki defa gayet teklifsiz bir surette benimle görüşmeye geldi. Onun mütalaasınca 1 5 gün sonra İzmir konferansı akdini temin etmek meselei esasiye ve diğer mesail kamilen teferruatta. Şarki Trakya'nın iadesi nota­ da kabu l edilmiş, jenerallerin bu meseleye karışmaya hakları yoktur. Garbi Trakya'da mıntaka işgaline generaller karışamıyacaklardır. Hülasa teklifatı bize kabul ettirmek zeminindedir. Benim müşahedeme göre Meriç garbinde bir mıntaka işgali aramızdaki esas farktır. Bir de müttefikin yalnız Meriç'ten bahsettiklerinden Karaağaç istasyonu için de münakaşaya ihtiyaç vardır. Daha ge­ niş bir mıntaka tabii mevzubahis değildir. Bir de mukarreratın heyeti umumiyesinde Yunanlılarla biz bir taraf ve müttefikin mutavassıt şeklindedir. Fevzi ve Refet paşaların ayrıca Frank­ len Büyyon ile mülakatlarından aldıkları intibaa göre, Fransız­ lar bizi her defasında fedakarlığa icbar etmekte ve İngilizler de geçen zamanlardan her suretle istifade ederek, vaziyete hakim olmaktadırlar. Fevzi Paşa Büyyon'un müteakiben tebdil i efkar etmesini mürettep ve gayri sam imi bulmaktadır. 4 Teşrinievvel sabahı B'de Franklen gelecek, saat l O'da konferans toplanacak­ Lır. Bizim mukabil projemiz İzmir' de Franklen ile takarrür eden talimat olacaktır. 6'ncı maddenin hazfı, maddelerinden bazı fıkra ve kelimelerin sırasının değiştirilmesi gibi ehemmiyetsiz fark vardır. Bu projede ısrar edeceğiz. Edirne kelimesiyle bizim düşündüğümüz şehir varoşları Karaağaç istasyonu. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Bundan sonra buna bir ze­ yil geliyor. No: 5 Şehir varoşlar. Karaağaç istasyonu olduğunu tasrih ettik. Meriç garbındaki emniyet mıntakası temini, inkıtaa sebep ol­ mak ihtimal i vardır. Yunan jenerali yarın başka gelecek imiş. Doğruca müzakerata iştiraki veya evvela kendi aramızda hal·

260

Erol Mütercimler

letmekliğimiz şıkkından hangisini tercih edeceğimizi sordular. Mesele kendilerine taalluk eder dedim. Trakya dan alınan ha­ berlere göre kırk köy yanmış, müttefikin İstanbul'dan birkaç gün evvel kom isyonlar göndermişler. İstanbul'da İngiliz efradı mütehakkim ve mütecaviz imişler Şurasını ilave edelim ki, bizim yapa cağımız protokola , Hükümetlerimizce tasvip olun­ duktan sonra mevkii meriyete konacakt ı r. İtalyan jenerali ile Fransız jenerali sureti u mumiyetle İngiliz i teyit ettiler. Bazan İ talyan jenerali daha gayri müsait idi . 4 teşrin ievvel, saat 1 (ev­ vel) de yazılmıştır. Garp Cephesi K. İsmet YUSUF KEMAL BEY (Dev amla) Dün bu raporu aldım diyor. Kendi ihtisasatına dair Başkumandanlığa telgraf yazıyor. '

,

.

'

-

Başkumandanlığa Konferans raporudur. Sabahleyin İzmir'den Franklen ile tekarrür eden projemizi verdik. Franklen ile hararetli ve uzun görüştük. Diğer mukabil proje ile içtimaa geldiler. Sureti atide münderiç tekl i fatı yaptı­ lar. Bunu münakaşa ve tahl il ettik ve itilaf kı taatı ile münase­ batı n tanzimi için madde ilavesi lüzu munu söyledim. Birçok mevat tasrih olundu. Atide mevaddı esasiye muallak kalmıştır. Evvela Yunanlılarla tatili muhasemat maddesiyle her nev i kıtaat harekat ve sairenin durdurulması maalinde olan madde­ den Yunanlılarla kat'ı muhasamat fıkrasını kabul edeceğimi fa­ kat bu sebeple kı taat harekatını durdurmaya sebep görmediği mi söyledim. Birçok mülahazat ı askeriyeden sonra İngiliz bu me­ seleyi itilaf kıtaatı ile Türk kıtaatı arasında mü nasebat ı n ı tan­ ziminden sonra kabul edebileceğini ve bu bapta bir proje teklif eyliyeceğini söyledi. Saniyen , Trakya'ya gidecek jandarma kuvvetlerimizin mik­ tarını zikr ve tahdidetmek esasını kabul etmedim . Tekrar görü­ şülecek. Şahsen , Trakya'ya gönderilecek 7 tabur kadar itilaf kıtaatı­ nın bir ay kadar yerlerinde kalacağını alelitlak tasrih ediyor ,

-

26 1

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

l ar. Memleket tarafımızdan peyderpey teslim edildikçe itilaf kom i syonlariyle berab er itilaf kıtaatının çekilmesi icabedeceği ve işg al için de bir idarei muvakkat zaman için olsa da, t ecviz olunamayacağını söyledim. Yarına kal dı . Rabian ; Yunanlıların çekilecekleri hat Bulgar hududuna ka­ dar Meriç diye tasrih edildi . Edirne ifade s iyle Karaağaç ista s yo mı ve cenuptaki talıiyeler hattına kadar olan araziyi Edirne'den addet t irmeye çalı şıyoru m . Meriç ga rbine herhangi bir suretle geçmeyi katiyen reddediyorlar. Ham isen; yapacağımız protokol Hü kümetler t a rafınd a n tas­ dik olu nduktan sonra mevkii meriyele konacağı maddesine ce­ v ab e n meriyet zamanına kadar harekatı askeriyemizi n serbest ol ması tabii olduğunu ifade ettim . O za m ana kadar harekatın muattal kalma s ı nı İngiliz teklif etti, kabul etmedim. Bundan münakaşatı medide çıkt ı . Ve endişe ettiğini söyledi. Bir hadise çıkmamas ı için şimdiye kadar evamiri lazıma verilm i ş olduğu­ nu ve ancak ava ns olarak verdiği miz teklifi harek a t ı n Mudan­ ya kon feransı ile h i tam bulmak fenni ve zaruri o l duğunu ifade eyl e d im Üı; gün zarfında Hükümet lerce tasdik fikri dermeyan olu ndu. Mesele mu a llaktır. Müttefikler aralarında. uzun uzun görüştüler. Yarın saat 1 1 evvelde konferansı ve daha evvel İn­ giliz jenerali ile m ülakat o la c a kt ı r. Konferans su h uletl e ve mü s­ bet bir hedefe d oğru müteveccih değildir. İngiliz müphem ve bize zararlı maddeler için de T ra kya idaresini işga l ve kontrol al tında koymak temayülü nded i r. 4 Teş rinievve l 1 3 3 8 saat 1 1 sonrada yazıldı. ,

­

.

Garp Cephesi K. İ s met

Mudanya Mukavelei a skeri yesi : 1 . 2 3 Eylül 1 92 2 tarihinde Düveli itila fiye tarafından Ankara Hükümetine hitaben gönderilen n otan ı n mefadına tebean Bü­ yük Britmya namına jeneral Harington, İ talya namına jeneral Monpelli Fransa namına jeneral Şarpi, Mustafa Kemal Paşa nın murahhası İsmet Paşa. Yu nanistan na mına jeneral Mazaraki a ra sın da 4 Teşrinievvel 1 92 2 'de Mudanya'da bir içtima akde­ dilmiştir. ,

262

Erol Mütercimler

2. İı.;timain hedefi Trakya'da Yunan kuvvetlerinin gerisine çekilmeye davet edildikleri hattı tasrih etmek, Edirne de dahil olmak üzere Şarki Trakya'nın Ankara Hükümetine bilahire tev­ dii makasıd ı ile tar:t.ı tahliyeyi ve o havalide zuhur edebilecek iğtişaşat ve tahribatın menini murakabe ve sureti umum iyetle zaptı rap t ın ida mesini ve asayişi umumiyenin teminini ihzar etmektir. 3 . Evvelem irde şu takarrür etmiştir ki, mukarreratı hazıranm mevkii nı eriyete vazed ildiği tarihte Türk ve Yunan kuvvetleri her türlü efali harbiyeye nihayet verecekler, i aşe ve mübadele için icabeden kıtalar müstesna olmak üzere, kıtaatın her nevi harekat ı nı tevkif edeceklerdir. 4. Mukavelei hazıranın mevkii meriyete vazından itibaren Trakya'daki Yunan kıtaatının gerisine çekilmeye mükellef tu­ tuldukları hat , Bulgar hududuna kadar Meriç teşkil edecektir. Kuleli B urgaz'dan itibaren ve mezkur noktadan memba cihetin­ den Sivilingrat C isri Mustafa Paşa'ya kadar Moric'in sağ sahi­ li im t idadın ca mevcut demiryolu parçası hususi bir mukavele ile tanzim olu nacak bir nezarete tabi tutulacaktır. Bu nezaret Edirne havalisine duhule müsait işbu demiryolu parçasının serbesti mürurunu bitamamiha idame ile mükellef t utulacak beynel müttefikin bir Yunan muhtelit kom i syon tarafından icra edilecek t i r. 5 . Şarki Trakya'nın Yunan kıtaalı tarafından tahliyes ine mümkün mertebe çabuk başlanacaktır. Bu tahl iye bizzat kıta­ atın kendisini, muhtelif hidemat ve teşkilatı askeriyeyi, malze­ mei harbiye, cephane, mevadd ı iaşe depolarından ibaret ol mak üzere stok edilmiş levazımatı iht iva edecektir. Bu tahliye azami olarak tahminen 10 gün zarfında icra edilecektir. 6. Her mınt akai idariyeden Yunan memurin i çekildikçe mezkfır mı ntakanı n umuru mülkiyesi Müttefikin memurlarına ve onlar müm kün mertebe hemen aynı günde umuru mezki'ıreyi Türk memurlar ına teslim edeceklerd ir. Trakya havalisin in He­ yeti umuıniyesi için işbu devri teslim muamelesi mümkü n ol­ duğu kadar kısa bir müddet zarfın da azami 30 günde nihayete ermelid ir. Ankara Hü kümeti nin memurları na miktarı (A) lahi263

1 922 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

kasında irae edilen milli jandarma kuvvetleri refakat edecek­ lerdir. Bu kuvvetler işbu arazide umuru idariyenin tevzii bizzat icra edildikçe mezkfu menatıkı idariyenin beherinde zaptı rap­ tın idamesini temin edeceklerdir. 7. Gerek bu devri teslim, gerek Yunan kıtaatının muhteli f harekatı ric'iyesi başlıyacağı merakize yerleşecek olan müttefi­ kin heyetlerinin tahtı murakabesinde icra edilecektir. Mezkur heyetlerin herhangi bir taraftan husule gelebilecek her cins if­ ratın önüne geçmeye ya rdım edecekler 8. Bu heyetlerden başka Trakya'da Meriç'in sarkma müttefi­ kin piyade ve süvari müfrezeleri gönderilecektk Bunlar o hava­ linin en mühim merakizini işgal ve orada zaptı raptın idamesini temin edecekler ve balada mezkur beynelmüttefikin heyetlere zahir olacak, hem de ledelhace Osmanlı jandarma kuvvetlerine istinat teşkil edeceklerd ir. Bu müfrezelerin miktarı (B) lahika­ sında irae edilmiştir. M;eriç hatlının nezareti mürur noktalarını tutacak ve bu nehrin sağ cihetine geçmeksizin mezkur noktaları tarassut edecek süvariye muhavvel ve mevdu olrnıyacağından bu müfrezeler esas itibariyle b a şlı c a merakizde müçtemi bulu­ nacaktır. 9 . S ulh muahedenamesinin mevkii meriyete vazına kadar Edirne'de kalacak olan Edirne heyeti müstesna olmak üzere, müt tefikin heyet müfrezeleri olduklar ı yerlerde bir ay kalacak­ lardır. 1 0 . Mukarrera tı hazıra H ükü mat ı müttefikalarının tasvibine arzolunacak ve bu mukarreratın mevkii meriyete vazı tarihini Hükümetler tesbit edeceklerdir. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Bunun üzerine Başkuman­ danlık tarafından şu telgraflar çekildi: 1. Mudanya Konferansı Reisi Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine, 2. Mudanya'da Erkanı Harbiyei Umumiye Riyasetine. Düveli müteferrikanın 23 Eylü l tarihli notasında 3 m ü ttefi k devlet Türkiye'nin Edirne ile beraber Meriç'e kadar Trakya yı tekrar tesahup arzusunu hüsnünazarla telakki eylediklerini be­ yan etmek için bu fırsatı vesile ittihaz ederler. "Fıkrasiyle" üç .

'

264

Erol M üterci mler

hükümeti müttefika konferansı n küşadı ndan evvel Türk ve Yu­ nan memurini askeriyesiyle bilitilaf Müttefik Hükumat general­ leri tarafından tesbit edilecek olan bir hat üzerine Yunan kuv­ vetlerinin çekilmesini temin etmek üzere nüfuzlarını istimal edeceklerdir, sarahati mevcuttur. Mudanya Konferansının lü­ zumu vukuu da bu hususun tesbiti için olduğu mezkurdur. No­ tanın yalnız bu cihetine ait olmak üzere Hariciye Vekaletimizce Paris Konferansı riyasetine 29 Eylül 1 33 8'de verilen cevapta da Trakyanın Yunan ordusunun işgali ve hükümetinin idaresi al­ tında birgü n fazla devamı hayatı her gün mehaliki ve Türkiye halkınca gayrı kabili tasv ir ıztırabı dai olduğundan Edirne dahil olduğu halde Meriç garbine kadar Trakya'nın derhal tahliyesi Büyük Millet Meclisi hükümetine teslimini acilen tatbik eyle­ mek icabetmektedir. İşbu müstacel hususatı takarrür ettirmek üzere Mudanya'da müttefikin generalleri ile bir konferans ak­ dine dair olan teklifimiz üzerine teşrini evveli n üçünde başla­ mış olan konferansın düne kadar mevzuu müzakerat eylediği hususattan düveli mütefikanın notasındaki vait ve arzuları da­ iresinde ve hükümetimizce pek müstacel telakki edildiği tasrih olunan hususatın tesbit edileceği kaviyen ümit edilmektedir. Ancak 5 Eylül (Ekim) dünkü müzakeratta Fransız generalin­ den maada İngiliz ve İtalyan generallerinin Trakya'nın teslimi hususunda salahiyettar olmadıklarını ifade eylemeleri mucibi istigrabı mız oldu. Mudanya Konferansına gelen generallerin salahiyetleri esası bittabi düveli müttefika notasının muhteviya­ tına muhalif olamazdı. Mezkur notada Trakyaya ait düveli müt­ tefika noktainazarı yukarıda aynen zikredildiği gibi pek sarih olup, hiçbir vakit ve hiçbir sebep ve suretle Trakya'nın düveli müttefika kuvvetlerinin tahtı işgal ve murakabesine alınacağına dair katiyen bir fikir ve bir fıkra mevcut değildir. Yunan ordu­ sunu n çekileceği hat Meriç garbi olarak tespit edildikten sonra mezkur hatta kadar mıntakanın Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetine bütün manasile intikali tabii ve zaruridir. İngiliz ve İtalya generallerinin buna münafi teklifatı bize kabul ettirmek istemeleri düveli müttefikanın tarafımızdan hüsnü talakki ile 4 teşrini evvel'de cevap vermiş olduğumuz notası ahkamına mu265

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Sava�ı

gayirdir. Mudanya Konferansı düveli müttefika notası ile mena­ fii hakikiyemizle ve bilhassa icabatı askeriye ile gayri kabili telif teklifat ve bu teklifatni münakaşatı ile dört günden beri meşgu l olduğu sırada, d iğer taraftan İngilizlerin Çanakkale Boğazının Asya cihetindeki piyade ve topçu kuvvetlerini tezyit etmekte ve mütemadiyen tel örgülerle takviye eylediği tahkimat vücu­ da getirmekle ve Çanakkale şehrinde ahalii islamiyeyi evlerin­ den çıkararak bazı tazyikat icra eylemekte ve İstanbul'da ve Marmara'da tedabiri fevkaladei askeriye almakla old uğuna dair malumat ve müstahbarat vardır. Aynı zamanda Yunanlılar tara­ fından Trakya'da dahi yeni kumanda heyet leri ile büyük m ik­ yasta teşkilat ve istihzaratı askeriyede bulunulduğu ve ahalii islamiyeye zulüm ve işkence yapıld ığı ve köyler tahrip ve ihrak edildiği alınan malumatla teeyyüt etmektedir. İngiliz generali­ nin Mudanya Konferansı müzakeratının uzamasına sebebiyet verecek nota ahkamına mugay i r teklifatta bulunması, diğer ta­ raftan ordumuzun tevkifi ile geçen her günden istifade edilerek Yunan lıların istihzaral ve faaliyeti askeriyede bulunmalarına müsaade edilmesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin mütehassis olduğu sulh perverane hissiyatını rencide etmek­ te ve bu tarzı hareketin itilaf devletlerinin de arzusu hilafı na olduğuna hükmettirmektedir. B i l hassa Başkumandanlık icabatı askeriye tatbikatındaki teahhürden bihakkın endişeye mahal b ıraktığı zannındadır. Binaenaleyh düveli müttefi kanın 23 Ey­ l ü l tarihli notası ve Paris Konfera nsı riyaset i ne verilen 29 Eylül tarihli cevabım ızdaki sarahat dairesinde. 1 . Yunan ordusu ve Yunan idaresinde Edirne ve Meriç' i n garbına çekilmesi , 2 . Derhal Türkiye Büyük Millet Meclisinin mezkur ının laka­ yı teslim etmesi lazımdır. Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin tahtı idaresine geçecek olan Trakyaya hiçbir taraftan bilhassa mağlup Yunan ord usu tarafından her türlü tecavüzün vukuu düveli müttefika­ ca tekeffül edilmesine mukabil mukarreratı sulhiye aktolunun­ caya kadar Boğazlardan ve Marmara Denizi nden asayiş ve i nzi­ bat kıtaalından başka kuvvet geçirmemeği kabul ederiz. Bugün 266

Erol Mütercimler

6 teşrini evvel saat iki buçukta inikad edecek olan kon feransta zikrol u nan nıkat prensip olarak tarafeyince kabul edilmed iği takdirde müzakeratın bundan sonra devam edeceği günlerde harekatı askeriyemizin mahkumu atalet bırakılması bizim için mühim ve gayrı kabili telafi mahzurları tevlit edebileceği nden teatii harekat hakkındaki salah iyetiniz, 6 Teşrini evvel öğleden sonra saat altıdan itibaren refcdilmiş olduğunu tebliğ ederim. Garp cephesi kumandanlığına ve Erkanı Harbiye Riyasetine yazılmıştır. Başku mandan Mustafa Kemal (Bravo sesleri) YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Aynı zamanda çekilen di­ ğer telgrafı Garp Cephesi Kumandanlığına 5.10.1338 1 . Teşrini evvel in altıncı mukarrer i çtimaınızda Trakya n ın ,

c.

İzmir'de teshil olunan esasat da iresinde Türkiye Büyük M illet Mecl isi hükümetine iadesini kabul eylemed ikleri takdirde, ta­ savvur buyurulduğu veçhile, 61 7'de hemen İstanbul üzerine harekete geç i n iz. Üçüncü kolord u , yakınından daha iki kol ordu ile takip olunmalıdır. Çanakkale Boğazına tahsis olunan piya­ de kuvvetleri de Boğaza bir günlük mesafeye takrip olunabilir. Küçük piyade kıtaatının dahil olduğu Boğaz üzerindeki bazı noktalar da piyade ve topçu ile takviye olunabil i r. İzmir Liman tahkimatına ehemm iyet verdiriniz. 2. Müzakere menfi neticelend iği halde, İngiliz genera l i ne Trakyadaki düşmanı takip içi n İstanbul ve Çanakkale üzerin­ den icrayı harekat edecek kıtaatımızla İngiliz kıtaatı arasında bir sui tefehhüm vukuuna meydan b ı rakmamak için, icabeden­ lere şimdiden evamir ve talimat vermesi muvafık olacağını bil­ diriniz. Bu teklifi Fransız ve İtalyan generalleri muvacehesinde yapmak muvafık olur. Erkanı Harbiyei Umumiye Vekaletine ve cevaben Garp cep­ hesi ku mandanlığına yazılmıştır. Başkumandan Mustafa Kemal 267

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

Mudanya Konferansı Reisi Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine 5 Teşri nievvel tarihli telgrafnamenize Heyeti Vekile ile Baş­ kumandanlığın müşterek tevapları berveçhi Atidir. 1 . Karaağaç, Edirne şehrinin bir mahallesidir. Yunan ordusu ve idaresi Ed irne şehrinin tamamen garbine çekilmelidir ve orada bütün Şarki Trakyada olacağı gibi Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti teessüs etmelidir. 2 . Trakyanın tahliye ve bize teslimi katiyen gayrı muayyen bir zamana talik olunamaz. Tesellüm derhal başlıyacak ve bilA inkıta devam edecek ve azami 30 gün zarfında tesellüm hitam bulacaktır. Tesellüm edilen her noktadan itilaf kuvvetleri ve komisyonları derhal çekilecek ve 30 gün hitamında da itilAf komisyonları ve kıtaları bütün Trakya'yı terk etmiş bulunacak­ lardır. Trakya'ya tecavüzün men'i tedabiri başkaca teemmül ve tes­ pit olunmalıdır. Bu tedbir mutlaka kuvvet istihdamını zaruri kılmaz . Düveli müttefikanın bu hususu icabedenlere ihtarı ve bize karşı tekeffülü bile maksadı temin edebilir. Düveli müttcfi­ kanın bu tarzı temi naü hilafında hareket edenlere karşı ordula­ rım ızın derhal Trakya'ya geçiril mesin i n hiçbir maniaya tesadüf ettirilmiyeceği de tabiidir. 3 . Yunan ordusunun gerek Anadolu'dan ve gerek Trakya'dan alıp götürdüğü silahsız ahaliyi Yunan Hükümeti mukavelei as­ keriyenin imzası nı mü teakip derhal iade etmelidir. Esiri harp olan zabitan ve efradımızın dahi aynı zamanda iadesini tale­ bederiz. 4. Ekalliyetler hakkında verdiğiniz cevap muvafıktır. Filha­ kika bu mesele Mudanya Konferansı müzakeratı hududu hari­ cindedir. 5 . Tatili muhasamat için Trakya'nın yalnız Yunandan tah­ liyesiyle iktifa mümkün değild ir. Herhalde badettahliye hükü­ metimizin orada teessüs etmesi zaruridir. Yunandan tahliye edilecek olan Trakya'mızm itilaf devletleri tahtı işgal ve mu­ rakabesinde kalmasına hiçbir sebep ve lüzum yoktur. Şarki 268

Erol M ütercimler

Trakya'nın Fransızlar tarafından işgali de mevzuubahis ola­ maz. Ancak Şarki Trakya ile Yunan ordusu arasında Garbi Trakya'nın veya bir kısmının Fransızlar tarafından işgali muci­ bi emniyet olur. 6. Prensiplerde ihtilaf hasıl olup müzakerata devam halinde dahi İngilizlerin Boğazlarda tezyidi tahşidattan ve tevsü tahki­ mat tan ve emniyet bahş olmıyan tedabiri askeriye ittihazından sarfınazar etmelerini talebederiz. Mukavelei askeriye akdinden sonra da İstanbul ve Çanakkale'rle İngiliz tahşidatı şayanı kabul değildir. Başkumandan Mustafa Kemal YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Bunlar açık olarak çekil­ miş. Bu, şifre olarak Başkumandanlığa yazılmış. Başkumanda nlığa Konferans raporudur. İstanbul'a giden gemiler hamilen geldiler. Henüz konferans toplanmadı. Franklen Buyon'un dediğine göre Londra ve Pa­ ris hükümetlerinin mukarreratı 7 Teşrinievvel öğleden evvel herhalde burada olacak imiş. Şimdiye kadar teehhürü madde ve daha evvel hükümetler mukarreratından haberdar olmak kabil ol mamasından i miş. Mezkur mukarreratın bu akşam hangi saatte buraya vasıl olacağı kestirilemiyor. Murahhasları Mudanya'da bekliyorum. 6 Teşrinievvel 1 3 3 8 7.40 somadır. Garp Cephesi Kumandam İsmet YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- General Pelle ile Franklen Buyyon Başkumandan Paşa Hazretlerine bir telgraf çekiyorlar. O telgraflarda harekata başlamayınız, diyorlar. Hülasaları bu­ dur. FAİK BEY (Cebelibereket)- Okunmasında bir mahzur var mı? Resmi değil mi? YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Efendim bir mahzur yok, fakat resmi bir şey değil. 269

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Di plomasi Savaşı

Başkumandanlığa 6 Teşrin ievvel saat 10 sonrada yazılmıştır. Konferans raporudur. Saat sekize çeyrek kala İngiliz Erkanı Harbiye Reis i gelerek sureti hususiyede mülakat istedi. Diplomatlardan şikayet ve pek büyük müşkülat tan bahsederek askerikte sa mimi ve emni­ yet ile konuşmak için geld iğini ve Trakya'nın nasıl olsa bizim olacağını, emniyetsizlik gösterilmemesini ve saire gibi dostane ve hususi mahiyette şeyler arasında eski noktai nazarları nda israr ettikleri manasını çıkardım. Londra'dan henüz cevap gel­ miş ise de, açılıp lıallolun masını beklemeden geldiği n i söyledi . Bundun sonra saat sek iz buçukla konferans toplan d ı . Hari ng­ ton söze başlayarak saat iki buçuktan şimdiye kadar teh ir et­ meleri esbabını uzun uzun anlattı. İstanbul'a gitmiş, Londra'ya yazmış, Gürzon Paris'e gitmiş, bu gece Londra'ya gelecek imiş, cevap verecek imiş. İstanbul'da, mümessi l , cevap gelmeden ha­ reket etmemesini bildirdiği halde; bana söz verd iği için gelmiş. Trakya'da yangın olmadığı hakkında malumat almış. Emir ve­ rilir verilmez tahliye yapılacak surette tertibat almış. Tayyare ile de Trakya'da keşfiyat yapılarak tah ribat olmadığını tahkik ettirmiş. Sabah saat sekizde içtima teklif etti. General Şarpi aynı mazeret ve mesaiyi tafsil ederek, saat sekizi leklif ve İtalyan Ge­ nerali teyit ett i . Generallerin arzularına göre konferansın sabah seki zde inikat edeceğini tebliğ eyledim. Bundan sonra İ talyan generali söz alarak bana hitaben: Büyük Millet Meclisi 1 Iükümet i murahhası olan zatı alilerine İtalya Hükümeti nam ına tebliğ yapıyoru m. Muğlak olan mesailden en mühim iki nokta vardır. Birisi Edirne kelimesiyle tabyalar hattın ın Karaağaç istasyonu dahil olmak üzere Trakya'yu ait olacağı takayyütüdür ki, İ talyan Hü­ kümeti bu noktai nazarı kabul etmiştir. Saniyen; ekall iyetler hakkında Büyük Millet Mecl isi Hü­ kümeti teminat verdiği halde Trakya'nın derhal Büyük Mil let Mecl isi Hükü metine teslimini kabul e ttiğini şimdiden beyan eder. Ve bunu müteakip inisiyatifi almış olduğunu ve bunu tek­ rar ettiğini beyan eylemiştir.

270

Erol Müterci mler

Ben Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti namına hissi­ yatı hak ve adimden dolayı İt a lya Hükümeti murahhasına ve daima hak ve adalet tarafını iltizam eden Fransa murahhası Ge­ neral Şarpi'ye teşekkür ettim. General Harington kendisinin de yarın sabah sekizde aynı teminatı verebileceğini katiyen ümit ettiğini söyledi Konferansın yarın sabah sekizde içtimai için ayrı ldık. Bu suretle mesaili esasiye halledilmiş veya İngil tere yaln ı z kalmış addaolunabilir. İtalya generalinin tebligatı mese­ leye bir mahiyeti katiye izafe ettiğinden ekalliyetl er hakkında kfmdisine umumi bir cevabı muvafık vermek mecburiye tind e olduğumuzu zannediyorum. Ve İngiliz generalinin bu hususu, dünkü tekl if metnini aynen kabulde de mahzur görüyorum. Bu bapta bu gece cevap beklerim. İtalyan gene ral i Hükümeti­ nin bize, İngiltere nin cevabını beklemeden mukarrerat ittihaz etmemekte israr ettiğini de ayrıca ilave etmiştim. Ş imdiye ka­ dar mevzuubahis olmıyan üserayı harbiye me s elesini Franklen Büyyon a habe r gönderdim Bu gece ihzar etmeye çalışacaklar­ dır. Bu ndan sonra İngiliz mukavelesi mevzuubahis olmak ica­ bedecektir. 6 Teşrinievvel 1 3 3 8 saat 1 0 sonradan Mudanya'dan yazıldı. İsmet .

'

'

.

Başkumandanlığa Konferans raporudur. Saat sekizde başladı. G e neral Harington Trakya'da tahribat olmadığına dair memurlarından aldığı telgrafna m eler ve bilhas­ sa yaptırdığı tayyare keşfiyatı hakkında malumat verd i . Teşek­ kür ellim ve çarei asliyeye biran evvel vasıl olmayı ümit ettiği­ mi bildirdi m İştirak etti. Hükümetinden şimdiye kadar henüz talimat almamış bulunduğunu Gürzon'un gece saat onbire ka­ dar Paris'te bulunduğundan malumatlar olduğunu, fakat telsiz ajansları ndan sızan malu m ata nazaran iyi ve ümitbahş bulun­ duğunu bildi rdi ve konferansı n teehhürü içtimaını t eklif etti. Müteakiben söz alan Fransız ve İtalyan generalleri teehhürün zaruri ve gayri kabili içtinap olduğunu izah, teehhürü müzake .

-

271

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

rat teklifine iştirak ettiler. Arzuları üzerine kon feransı öğleden sonra saat beşe tehir ettim. Arada, üsera meselesini halletmekliğimizi mevzuubahis ey­ ledim ve sivil üsera ile üserayi harbiyenin sulh konferansının inikadına kadar Yunanistan tarafından iade edilmiş bulunma­ sını talebettim. Buradan münakaşalı medide çıktı. Evvela hepsi bunun büsbütün yeni ve Hükümetlerinin yeni talimat ve kararı­ na müftekır bir mesele olduğunu ve İzmir'de takarrür eden me­ vad meyanında dahil olmadığını bildirdiler. Sivil üserayı daha ilk içtimalarda mevzuubahis etmiş ve müsai l bir karara iktiran ettirmiş olduğumdan bu kısmına diyecek olmadığını ve üserayi harbiyeye gelince, bu kabil askeri konferansların mevaddı asli­ yesi meyanına tabiatan dahil bir meselei askeriye olduğundan bunun yeni veya harici selahiyet addedilemiyeceğini müdafaa ettim. Çekildiler, uzun uzadıya görüştüler. Teklifleri ; benim ta­ rafımdan bir nota ile bunun talep ve kendilerinin de tervicen hükümetlerine iblağ edilmesi zemininde oldu. Bundan tekrar münakaşalı medide çıktı. Sivil üseranın kamilen tarafımızdan serbest bırakıldığı halde Yunanistan'ın evlatlarımızı mahpus bulundurmasına derhal nihayet vermek muhik olduğunu mü­ dafaa ettim. İtalyan teyit etti. Üserayı harbiyeye gelince ; evvelce de bunun bir mübadele şeklinde mi olduğu sualine karşı bir mübadele şeklinde olma­ dığını ve Yunan ordusu vaziyetinde olan ordular için usulden olduğu cihetle yalnız Yunanistan'ın iadesi mevzuubahis oldu­ ğunu tasrih ettim. Hülasa Trakya'nın bize tesl imi gibi meselei asliye hallolmazdan evvel İngilizlerin eline diğer bir mesele vermemek için, meseleyi muallakta bırakmayı tercih ederek si­ vil üsera meselesinin hallolunmasına ve mukavelemize rapta hazırlanm ış bir mesele addett iğimi ve üserayı harbiye mesele­ sini de hep birden hükümet lerimize derhal iblağ edeceğimizi tebliğ eyledim. Hissettiğime nazaran üserayi harbiye meselesi her halde hükümetleriyle muh abereye kalacaktır. Üserayi har­ biyenin istihsaline bütü n kuvvetimle çalışacağıma şüphe yok­ tur. Arıcak bu hus usta Başkumandanlığın imkanı bana mı ihale yoksa 6 Teşrinievvel 1 3 3 8 tarihl i telgrafnamesinin üçüncü mad272

Erol Mütercimler

desinin tamamen istihsalinde israr mı ettiğini bilmek mecburi­ yetindeyim. Franklen Buyyon İzmir'de mevzuubahis olmıyan bu mesele için konferansı temdit etmek muvafık olmıyacağını iddia etmektedir. Üseramızı kendisinden kuvvetle talebetti m . O da burada v e Paris'te çalışacağını vadetmiş tir. 7 Teşrinievvel saat on buçuktan evvel arz edil miştir. Garp Cephesi Kumandam İsmet YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Şu telgrafa şu cevap veril­ miştir. Mudanya Kon feransı Reisi Garp Cephesi Kumandan ı İsmet Paşa Hazretlerine 1 . Ekalliyetler hakkı nda mutlaka mukave­ lei askeriyeden bahsedilmek zaruri ve konferansı biran evvel intaç noktai nazarından elzem görüldüğü takdirde General Harington'un teklif ettiği metni ikinci maddede olduğu gibi ta­ dilen kabul etmek caizdir. 2 . Gayri müslimlere Müslümanların haiz olduğu serbesti ve hukuku medeniye ve şahsiye temin olunacak ve nazarı kanun­ da seyyan bulunacaklardır. 3. Askeri üsera meselesi için müzakereyi tatvil etmemek mü­ reccahtır. Bu husus hakkında başkaca teşebbüs de taldbedilir. Mahaza tarafı devletinizden imkanı n istihsaline bezli himmet buyurulmalıdır. Başkumandan Mustafa Kemal YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Şimdiye kadar olan muha­ berat budur. NECATİ BEY (Erzurum)- Beyefendi bu hususta Hükümetin noktai nazarı nedir? YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Malümu aliniz evvelce de arz ettim ki, Mudanya'daki konferans askeri bir konferanstır. O suretle küşad edildi, o suretle devam etmektedir. Onlar mese­ lenin içerisine askeri hususunun haricinde bazı meseleler de koydular. Başkumandan Paşa Hazretleri Heyeti Vekile ile müza­ kere etti ve Heyeti Vekile ile bazı müşterek kararlar ittihaz edil­ di. O kararlar tebliğ olundu . Binaenaleyh hangi nokta hakkında Hükümetin noktai nazarını soruyorsunuz? 273

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

NECATİ BEY (Erzurum)- Harekatı askeriye hakkında Hükü­ metin noktai nazarı vardır. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Malumu aliniz Misakı Milli hududunun istihsaline .gerek Hükümet, gerek ordu memurdur. Misakı Millinin hududu nerededir? Şüphesiz Misakı Mill i hudu­ du nun istihsali gerek hükümetin ve gerek ordunun vazifesidir. Hu hususta lazım gelen şeyleri bütün yapacaktır. Fakat Misakı Millinin tahakkuku için çalışılıyor. Yoksa memleketi felakete sü­ rüklemek için çalışılm ıyor. Tabii bu noktayı da Hükümet kemal i ehemmiyetle derp iş etmektedir. Bendeniz bütün bunları Başku­ mandanın müsaadesiyle Heyeti Aı iyenize malumat kabil inden olmak üzere arz ettim. Onun için muhaberat benimle İsmet Paşa arasında olmadığı için Başkumandanın müsaadesiyle okudum . Muhaberat Başkumandanla İsmet Paşa arasındadır. Bu nokta hakkında nazarı dikkati alinizi celbet-mek isterim. Başkuman­ dan Paşa hazretlerinin verdiği bir cevaptan Hariciye Vekaletine s ual soracak olursanız o suale cevap veremem. SALAHATTİN BEY (Mersin )- Mudanya Konferansı hakkın­ da cereyan eden muhaberatta Hüküm ete ait hususat da vardır. Bendeniz bu muhaberat arasında sırf siyasi olan bazı nikatı gö­ rüyorum . Kararlar vardır. Bu kararları ancak hükümetler yapar ve hü kümet bu hususu takarrü r ettirerek kend i arasında tezek­ kür etmiş m idir? Mesele yal nız askeri değild ir. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Hariciye Vekaleti kend ine ait olan hususatta mcsuliyeti müteahhit tir. Hükümete ait olan cevabı da Heyeti muhteremenize İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve­ rir. Hariciye Vekal etine ait telakki ettiğiniz bir cihet varsa cevap vereyi m . TEVFİK R ÜŞTÜ BEY (Menteşe)- Pek kuvvetle zannederim k i , son zamanlarda muhtaç oldukları veçhile, bunu da müspet bir surette kabul edecekler. Ancak üç gün sonra tatbikatta menfi neticeler çıkarmak için. Yunan lılar da bu esnada yeni tevellüdü ku rra efrad ını almaktadır. Diğer hususatı askeriyeden sarfına­ zar ediyorum. Ancak Yunan hırsına ve Loid Corc'a alet ol mak içindir. Moskova'da ve Paris'te Hariciye Vekaleti ne gibi tedabir ittihaz etmiş ve ne gibi teminat almış tır? 274

Erol M ütercimler

YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Hariciye Vekaleti bu husus için lazım gelen tedbirleri yapmıştı r. Terettüp eden mesuliyeti üzeri me alıyoru m. Hariciye Vekaleti şi mdi cevap veremez. TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe)- O halde Hariciye Vekaleti mesuliyeti deruhde ed iyor. TAHSİN BEY (Aydın)- İzah buyu rd uğunuz bu mesail üç dev­ leti ecn ebiye ile muhasım bul unduğumuz bir devlet hakkındak i müzakera ttan ve mü nasebatta n ibaret bul u nduğu içi n , bunun her noktasında zatı ali n ize sormak hakkımızd ır. Çünkü biz bu suall eri Dahiliye Vekaletine tevcih edemeyiz. Du böyle olmakl a beraber, zatı alinize sorarım ; bizim birçok sivil ahali mizi mem­ leketimizden sürmüş ve Yunanistan'a götürmüş olan düşmanın ve bu kadar halkın iadesi ni temin et mek için İzmir'de yüzbin­ lerce Rum ve Yunan ahal isini garnizonlara sevk edip tutmak ve onları, bir an evvel zulüm altında inlemekte olan İslam kar­ deşlerimizi kurtarmak i çin elim izde kuvvetli esbabı müdaha­ le olarak kullanmak var iken, ne gibi bir esbab ve mütalaaya mebn i hükümet onların vapur vapur harice çıkmasına müsaade ediyor? YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Çocuk ile kadınlar çıkıyor. Sonra diğerleri de temin edilmişti. Beyefendi hepsi gitmiyor. TAHSİN BEY (Aydın)- Sonra beyan buyurduğunuz bir me­ sele vardır. Orada kırk t ane köyün yakıldığına dair bundan dört gü n evvel buraya bir haber vasıl olmuştu ve Meclisi Aliyi bugü­ ne kadar neden haberdar et mediniz? YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Filan köylerin yakıldığını gelip Meclise mi arz edeyim? Belki Mudanya'daki müzakerat bunu şey ediyor. (Kafi sadaları) RAUF BEY (İcra Vekilleri Heyeti Reisi ) (Sivas)- Bazı rüfeka, Hükümetin, noktai nazarını anlamak istiyorlar. Başkumandanlığın cephe kumandanlığına tebliğ ettiği eva­ mirde Hükümet yalnız malumattar olarak kalmamıştır. Müza­ kere etmi ş ve karar vermiş ve Başkumandanl ıkla tevhidi harekat etmiştir ve her noktasında bilerek mesuliyeti üzerine almı ştır. ŞÜKRÜ BEY (Bolu)- Beyefendi ; biz de bunu bekliyorduk.

275

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

RAUF BEY (Devamla)- Başkumandan Paşa Hazretleri bu son konferansın küşadından beri orada ceryan eden müzakerattan hatve be hatve Hükümeti haberdar ediyor ve mühim hususatı müzakere ediyoruz Ale� husus siyasi nikat geldiği zaman, hatla müttefikan karar alarak tebligatını o suretle icra ediyorlar. Hükü­ mette hiç ayrılık olmayarak mütt efikan ve müttehiden çalışılıyor. HAKKI HAMİ BEY ( Sinop)- İcra Vekilleri Reisi muhteremi buyuruyorlar ki; Hükümet, Heyeti Vekilede dahi bu meselede bütün mesuliyeti üzerine alarak Başkumandanlıkla beraber ha­ reket ediyor. Bir defa mesuliyeti isterlerse üzerlerine alsın, isterlerse al­ masınlar. Bunu h angi kanunla yapıyorlar ve bunlar hangi ka­ nunla mesul edilecek? Yani Heyeti Vekilenin mesul iyeti hak­ kında bir kanun var mıdır? TUNALI HİLMİ BEY (Bolu)- Kanunsuz yapar, kanunsuz. Al­ lah bu memleketi kurtarsın. RAUF BEY (Devamla) Bu Mecliste her hangi bir hadise üze­ rine ittihaz edilecek karar kanun olur ve ona karşı mesuliyeti kabul ederiz. Heyeti aliyen iz karar verir, kanun yapar. Mesuli­ yet ve cezamızı tayin edersiniz SALAfıA.TTİN BEY (Mersin)- Beyefendi, burada bir hudut meselesi mevzuubahis olmaktadır ve bu hudut meselesi -yani Trakya'nın hududu milliyesi- bir meselei askeriyedir, denili­ yor. Bu meselei askeriyenin içine bir meselei siyasiye ve esasiye giriyor ve diyorlar ki: "Hudut suyun ortasından geçsin." Bu na­ sıl takarrür ediyor ve bu takarrür eden hudut bizim menafiimizi temin eder mi? Ortada bir meselei siyasiye müzakere edilmekte ve Trakya hud udu çizilmektedir. Bu hudut belki nikatı askeri­ yeden çiziliyor. Fakat bunda memleketin bir haysiyeti de vardır. Mesela; Meriç nehri bir tarafın elinde olmak lazım geldiği gibi şimendiferin de diğer tarafta olması lazım gelir gibi bir kanaat hasıl oluyor. Mudanya'da yaln ı z askeri mesail müzakere olun­ muyor. Siyasi mesail de mevzuubahis oluyor. Halbuki orada Hükümetin; hiçbir siyasi memuru ve siyasi hiçbir v�ifesi yok­ tur. Vaziyeti siyasiyede bu noktaya, Hükümetin nazarı dikkatini celbederim ve cevap isterim. .

-

.

,

276

Erol M üterci mler

İkinci mesele : Müsaade buyurun. Hükümet ekalliyetler hakkında orada bir karar tebliğ ve taahhüt altına girmektedir. Bendeniz bunu dahi şayanı nazar görüyorum ve Mudanya Kon­ feransını, bendeniz siyasi bir konferans olarak görüyorum. Bu s iyasi bir konferanstır. Hükümet temessül etmiyor. İzah buyur­ manızı rica ederim. RAUF BEY (Devamla)- Hudut hakkındaki sualinize cevap vereyim. Hudut meselesinden bahsedilirken daima Edirne'nin ve Meric'in garbinden bahsediliyor. Yani nehrin ortası ve sol sahili mevzubahis değildir. Bunda Hükümet menfaati azime gö­ rüyor. Garp sahili ve garbinde kelimesini kullanmak muvafıktır. Çünkü bugünden mufassal hudut müzakeresine girmeyi mah­ zurlu görüyoruz. Edirne'nin garbi, bize 1 9 1 4 hududunu temin edecek derecede olduğuna kuvvetle itimadımız vardır. Bunda daha ziyade münakaşata girmekte ve bunu teferrüatiyle tespit etmekte Mudanya Konferansında ve bilhassa sulh konferansın­ dan evvel Hükümet, faydadan ziyade mazarrat görüyor. İkinci sualin ize cevabım; ekalliyetler hakkın da Hükümetin mukabil teklifi tetkik buyurulacak olursa Misakı Millide kabul ettiğimiz esasattan daha çok nafi olduğu görülür. Hiç başka bir hukuk tanı mıyoruz ve binaenaleyh kanun nazarında müsavi addediyoruz. Buna muvaffak olursak bunun her türlü mesuli­ yetini kabul ediyoruz. ŞEREF BEY (Edirne)- Efendiler, Meclisi ali ve Türk Mille­ ti Misakı Millisini Başkumandanına ve Başkumandanın eline tevdi etti. Başkumandan da orduyu eline aldı ve ordusuna arş dedi, bila endişe yürüttü. İzmir şehrinde bir duruntu hasıl oldu. Yoksa bu adam aldı yürüdü. Bunun önüne duracak hiçbir şey yoktur. Binaenaleyh, askeri konferans dediler. Mudanya'da bir konferans akdettiler. Mütareke konferansı deyiniz, ne derseniz deyiniz. Konferans oldu ve hala da olmaktadır. Şimdi oku nan Hariciye Vekilinin okumakta olduğu şey hak­ kında bendenizin nazarı dikkatini celbeden üç nokta vardır. Bu nikat hakkında söz söylemek isterim. Mademki Hükümet, yani İcra Vekilleri Reisi . . . Doktor Tevfik Rüştü Bey içtimadan son­ ra konuşurlar. Burası musahabe yeri değildir. Dışarıda İcra Ve277

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

killeri Reisi ile istediğiniz kadar musahabe edersi n iz. Mecliste edemezsiniz. TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe)- Reis Hey, bir noktayı i zah etmek isterim. Rica �dtırim , sözlerini i h lal edecek bir hareket yoktur. Dinleyip d i n l ememek meselesine gelince, o hana aittir. ŞEREF HEY (Edirne)- Dinl e mezsiniz o başka . Fakat İcra Ve­ killeri rei sini meşgul edemezsiniz. TEVFİK RÜŞTÜ HEY (Menteşe)- Dinlemek mecburiyetinde değilim. ŞEREF BEY (Edirne)- Söyleyemez, dinlersiniz. Söz şimdi be­ nimdir. Siz susarsınız, d i n lemiyebilirsiniz. Esasen sizin l ü t fen istimaı nıza muhtacı aczden değilim . Siz gülersiniz, ben kahka­ halar salıveriri m . Burası darülmecanin değildir. Binaenal eyh efendiler, Ed irne dahil olduğu halde noktai na­ zar gayet doğrudur. Edirne'nin garbi diye yapılan şey doğrud u r. Bu felaketi en çok çeken biziz. Fakat bir nokta var k i , düveli itilafiyenin Edirne'deki hattı, yani Lüleburgaz ile Edirne arasın­ daki şimend iferi kontrol a l t ına alması veya elinde bulundur­ ması felaketi muhikknd ı r. Yalnız Karaağaç'ın Edirne' de kalması da kifayet etmez. Ben bilirim ki, İsmet Paşa ( 1 9 1 4 ) h ududunu herkesten iyi bil ir. Çünkü o hudut yapılırken kend isi o komis­ yonun içinde dahildi. O hud udu bilir. Biz buradan arkadaşlarla kendisine yazdık. B u nu Hükümet halledecektir. Noktayı iyi bul­ muştur. Yani Edirne'nin garbi den i lmesiyle, bittabi Edirne'nin ta garbinden geçen hattın Edirne'nin garbinde kalacağı tabiidir. Fakat efendiler, İngilizler, dünyada iki millet vardır ki , affede­ mezler. Biri biz, diğeri Fransızlar, Fransızlara karışma m . Fakat bizi affetmiyeceklerdir. Dünyada ve bütün tarihte. Büyük Millet Meclisi Hükümetinin İngiliz siyasetini uğra t t ığı hezimet kadar bir hezimet görülmem iştir ve İngilizler böyle bir hezimete ş i m­ d iye kadar uğrama m ışlardır. HACİM MUHİTTİN BEY (Karesi)- Şeref Bey. Büyük Millet Meclisi İngilizlerin affın a muhtaç değildir. ŞEREF BEY (Devamla)- Efendim, af kelimesi burada manayı hakikisinde masruf değildir. Ya ni bu intikamı b ırakmıyacaktır. Şimdi bu hezimeti siyasiyeye uğrayan İngilizler kapana tıkıl278

E rol M ütercimler

mış sıçan gibi tep i n iyorlar. Tü rkiye Büyük Millet Mecl isi Hü­ küıneti nin eline kuyruğu geçmiştir. Binaenaleyh kımıldadıkça batıyor. Ş i mdi ona doğru gidiyorsun. Kemali iftiharla gördük ki Başkumandan İngilizlerin şeyleri ne ehemmiyet vermedi, yürü­ d ü . İşte söz burada, siyaset bunda, hikmet bunda. Ordu yü rüdü mü mesele bitti. Ben zaten konferans tara ftarı değilim. Ordu yürüyecekti . İ ngilizler aman d iyec ekti, titriyecekt i . Bu olacaktı. Yaptıkları meza l i me gelince; işte resmen riyasete veriyorum. Bir defa da okuyayım . Yani İngilizler ne kadar derlerse des i n­ ler, hepsi yalandır. Biz tayyarelerle baktık, mezalim yapılmıyor diyo rlar. Efend iler, Mudanya Ko n feransı başladığı gün benim evladımı Edirne'den götürdüler. Evla d ı m ile tam 1 500 kişiyi Edirne'den semti meçhule götürmüşlerdir 168 köyün kadınla­ rını camiye doldurdular, ırzlarına geçtiler. Efendiler, bunları yapan vaktiyle burada isyan etmiş olan ve şimdi de Yunan­ lılar tarafından Anadol u'dan nakledilen çerkezlerle, abaza­ lardır. ["Lanet olsun" sesler i . ] Evet efendiler, yap a n bunlardır. Orada imha taburları yapmışlard ır. Sabalan'dan Çorl u , Kırkki­ lise taraflarına kadar imha taburları yapmışlardır, ahali isya n etmişlerd ir, ahalinin silahları yoktur. İsyan e d e n ahali 2 8 0 0 Yu­ nanlıyı tepelemiş ve hududa sürmüşlerdir. Türkler Saray ve Vize kazası Hükü metini basmışlard ı r. Ora­ da ka rılı bir mücadele de vam ediyor. Fakat köyler yanmıştır. Edirne şehrinde sokakta gezenl eri kurşunla öldü rüyorlar. Tabii tayyare ölenleri göremez. Benim çocuğumla giden biça relerden haber yoktur. Tayyare onları nereden göre c ek ? Mütarekeden sonra Lisler denilen habis . . . Yusuf Kemal Beyefendi Avrupa'ya giderken karş ı gelen habis, Lister, yani Allah'ın habaselle yarat­ tığı bir adam İngilizlerin mümessili idi . Bütün mezalim onun gözü önü nde tertip edilerek yapılmıştır. (Kim bu adam sesleri) Edirne de İngiliz mümessilidir. Hereke den beraber geldi, bera­ ber İstanbul'a gitti . Yüzbaşı veya binbaşı rütbesinde İngiliz mü­ messil i. Her ne ise onun şeysile yapılıyordu . İngilizler notada bir Yunan beldesi olan Tekfurdağı demişlerdi . Halbuki Tekfur­ duğı baştan başa bir Türk beldesidir. Orada yalnız iki mahalle gavur vardır. .

'

'

'

279

1 92 2 M udanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

NUSRET EFENDİ (Erzurum)- O da Ermeni. ŞEREF BEY (Devamla)- Evet. Oraya İ ngilizler gitti. Çünkü onların da hattı guruz ve saire diye hattı vardı . İsbat etmiş ol­ mak için İngilizlerin· tertibatı olarak Tekfurdağı ile Malkara arasında bulunan köyler 800, 900 haneli bütün Türk köyüdür. Şimdi oraları imha ediyorlar. Sonra Lüleburgaz' dan topladıkla­ rı 1 700 bilmem ne kadardır. Bunlar Palavidiz zindanlarındadır. Bolu Mebusu Fuad Beyin pederleri ihtiyar muhterem bir adam 1 8 - 1 9 ayd ır hapisanede. Bugün bu konfera nsı İngiltere'nin uzat­ masının yegane sebebi, Trakya'nın tamamiyle imhasını temin içindir ve bizim Garbi Trakya'da bile pilepisit yapacağız diye Garbi Trakya'nın şikayeti Meclisimize gel iyor. Bunları , saf, saf fevca Garbi Trakya'da hepsini bağlayıp götürüyor, gidiyor. Bu on günlük vekayidir ve bu vekayi Erkanı Harbiyei Umu miye­ ye de gelmiştir. Yani benim okuduğum rapor, Erkanı Harbiyei Umumiyeye gelmiştir. Şimdi oradaki İngil iz generali bizim ora­ daki mebus arkadaşımıza; biz tayyare ile baktık. Hiçbir m eza­ lim yapmadılar demiş. Ben şahsen Büyük Mil let Meclisi azası sıfatiyle size söylüyorum. Ben Trikopis'i öldüreceğim. Siz de beni burada asın. İşte size söylüyorum. Bunu yapmazsam na­ mussuzsun deyin. Burada çıkıp da benim evladıma yaptılar, götürdüler, benim yapacağım iş bu. Buradan çıkar çıkmaz, İstanbul'a telgraf yazacağım, benim çocuğumu ve beraber gö­ türülenleri getirmezseniz ben gidiyorum ; Trikop is'i, Diyatiyes'i öldürmeye gidiyorum. Açık söylüyorum, bu kadar. Hesap bu­ dur. Bundan sonra beni de şuraya asarsınız. Ve şu herifi şuraya astlık dersiniz, açık bir laf. Mezalim yapılmıyor, ne imiş? Ben böyle· sözleri dinlemem. Mezalim ta mamiyle vardır, mürettep ve muntazam plan dahilinde mezalim yapılmıştır ve yapılmak­ tadır. Ama ordu yürüyor. Evet benim imanım var. Fakat ben kı­ zıyorum, niçin ordu İzmir' de durdu. TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe)- Reis Bey ben yalnız bir noktayı istirham ediyorum ve izah edilmesini isterim . Meclisin nezaheti namına. Burası Darülmecanin değildir, kendime edi­ len hitabın geriye alınmasını teklif ederim. ŞEREF BEY (Devamla)- Sen istediğin kadar sıçrarsın. 280

Erol Mütercimler

TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe)- Mecnun sensin. ŞEREF BEY (Devamla)- Ne bağırıyorsun, benden sonra ko­ zunuzu alırsınız. Ben sana değil, seksen bin okka olana papuç bırakmam ha; sana değil. REİS- Efe n d i m ; sekiz dokuz arkadaşınız söz almıştı. (Mü­ zakere yoktur sesleri) Müzakereyi kafi görenler lütfen ellerini kaldırsın. Kafi görülmüştür. Efendim celsei h a fi bilmiştir. Ce l se i aleniyeye geçilmesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın . . . Kabul edilmiştir. (Zabıtta okunmayan, fakat dosyada bulunan bir vesika) Fransız R e is i Vükelası ve Paris Konferans ı Reisi M. P u an ka re ye ; Üç devleti müttefika tarafından Türkiye Büyük Millet Mec­ lisi Hükümetine verilmiş olan 23 Eylül 1 9 2 2 t ari hli notaya Hü­ kümetim tarafından birkaç güne kadar ayrıca cevap verileceği, Türkiye O rdula rı Başkumandanlığı nezdine ahiren muvasalat etmiş olan M. Franklen Buyyon'un Paris Konferansında top­ lanmış olan devletler murahhaslariyle m u t abık kalarak ve r d i ­ ği teminata ve adilane bir sulhun serian tesisi için derhal mü­ zakerata başlanacağına itimat ederek, İstanbul ve Çanakkale üzerinden ve Yunan orduları arkasında bila fasıla devam eden harekatı askeriyemizin derhal tevkifine emir verilmiştir. M . Franklen Buyyon'un verdiği teminat Türkiye haklarının temini için itilaf devletlerinin mütehassis oldukları hissiyatı adaletkaraneyi tavzih ve telkin eylemiştir. Ancak Trakya'nın Yunan ordusunun iş ga li ve Hükü m et i n idaresi altında bir gün fazla devamı hayatı her gün mehaliki ve Türkiye halkınca gayrı kabili tasvir ızdırabı dai olduğundan, Edirne dahil olduğu hal­ de, Meriç garbine kadar Trakya'nın derhal tahliyesiyle Büyük Millet Meclisi Hükümetine teslimini acilen tatbik eylemek ica­ betmektedir. İşbu müstacel hususatı takdir ettirmek üzere, Mudanya'da müttefikin generalleriyle bir konferans akdi düveli itila.fiyenin arzu ve tekliflerine tevafuk ettiğinden, konferansın 3 Teşrini­ evvel 1 3 38'de f3 Ekim 1922) Mudanya'da inikadı teklif olunur. Mudanya konferansına tarafımızdan Garb Cephesi Orduları '

78 1

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

Kumandanı İsmet Paşa bizzat memur edilmiş li r. Yevmi mezkur münasip görüld üğü takdirde konferansa memur olacak general­ lerin tayin ve iş'arını rica ederim. Gizli Celse Zabıtları C. 3- S. 910: 930 ON BEŞİNCİ İNİKAT (Birleşim) YÜZ 9 Ekim 1922 Pazartesi İKİNCİ CELSE (Oturum) REİS: Reisisani Doktor Adnan Bey. KATİPLER: Hakkı Bey (Van) , Alıf Bey (Kayseri)

YUSlW KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu)- Efen­ dim şu günlerde cereyan et mekte olan Mudanya Konferansı hakkında son iki gün .,, a rfında, yan i geçen gün Meclisi Aliye arz ettiğimiz günden bugüne kadar almış old uğum şeyleri arz edeceğim. Binaenaleyh zapta geçmesine lü.,, u m yok. REİS- Efendim, müsaade buyurunuz, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey celsei Hafiye teklif ediyorlar. Kabul ediyor musunuz efen d i m ? . . Kabul edilmiştir. 8 . - Mudanya Konferans ı . YASİN BEY (Gazia ntep)- Efend i m Hariciye Vekaleti bu n u Meclis i n tasvibine ar... etmiyor ki zapta geçs i n . Binaenaleyh ha­ fiyen hasbühal gibi bir şey ol uyor. Hasbühal zapta geçmez. HAKKI HAMİ BEY (Si nop)- Reis Bey, o halde sabık zabıt ka­ bul edilm iştir. REİS- Tashihe n . YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vek i l i ) (Sinop)- Geçenlerde Mustafa Kemal Paşa Hazretleriyle Franklen Buyyon arasın da cereyan eden müzakerat hakkı nda maruzatt a bulunmuşt u m ve bu m esele hakkında da arz et miştim. Bugü n de onları harfiyen okuyorum erendim. Tarihleri 6 Taşri nievveldir. 6 Teşrinievvel 1 3 3 8 sabahı M u danya'dak i Fransız zırh l ısı vasıtas ıyla Dersaadet'teki General Pelle'den , namı devletl erine ve Fraklen Buyyon'dan nam ı aciziye vari l olan iki k ı t'a telgraf sureti bcrveçhi zir maruzdur. Pclle ' ı ı i n telgrafnamesindc yal­ nız bir nokta, Trakya'nın şimd iden teslim ol unmaması ol un282

Erol Mütercimler

ca me s e l e ni n ehemm iye t i a sl i yes i derkard ı r. Çünkü Trakya'yı müttefikinin tahtı işgalinde tutması sarih bir vaziyet olduğu gibi, Trakya'yı bize teslim etmek de sarih bir vaziyettir. Müt­ tefikler Trakya'yı , hakikatı halde tahtı işgallerinde tutmak ka­ ra rıyla zah i re n b i ze tesl i m e t m i ş olmak vaziye t i n i takın d ılar ve

bu suretle bize zararı olan bir şeye, Trakya'da bizi İstanbul Hü­ kümeti vaziyetine sokarak maddeten ve manen hakimiyetleri altma almak istiyorlar. Trakya'yı taht ı işgallerin de tu tmak k a ra ­ rın ı verirlerse, b u n u n için b i z i m l e müzakereye lüzum ol madığı mütalaasındayım. Harington'dan buraya isal edilen bir habere göre, takriben 6/7 sonra buraya gelebileceğini bildirmiştir. Dersaade l ' t e Fra n s ı z fevkalade kom i seri larafmdan G a r p Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine yazılan telgrafın kopyasıdır. " Atideki telgrafnamenin Mustafa Paşa Hazretlerine keşidesi rica ol u n u r:

Mudanya Konferansında Türk halkının mütalabatı esasiye­ sine hiçbir suretle dokunmayan yalnız bir nokta üzerinde müş­ külat hasıl olmuştur. S izin kabul edebileceğiniz bir sureti halli ben ta s av vu r edeceğim. Kan i y i m k i hükümet de t asavvur ede­ cektir. Kaviyen ümit varım ki, Türkiye'nin taalisi için, o kadar sarfı himmet eden zatı devletleri işi yeni bir harp ile tehlikeye k oy m a z l a r. Derhal müs tacel b i r kara r ile Hüyük M i l l e t Me c l is i Hükümetinden kendi hükümetimin istediği teklifatı sulhiyedir. Bize ve müttefik olan devletlere itimat bahş buyurmanızı istir­ ham eylerim . " Paşa Hazre t l er i tarafı nd a n verilen cevap t ı r.

Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine, Atideki tclgrafnamenin Dersaadet'teki General Pelle'ye keşi­ desi n i n t e m i n buyuru l ması n ı rica ederim . İstanbu l' da General Pel le'ye : Türk halkının mütalebatı esasiyesinin bir noktası üzerinde müşkülat hiisü olması mucibi teessür olmuştur. İsmet Paşa'dan ald ığım son t elgra fl a İngi l i z ve İ talyan general leri n i n Tra k ya ' y ı bize teslimden istinkaf ettikleri ve müttefikinin askeri işgalleri altında bulundurmakta devam etmek istedikleri anlaşılıyor. Bu 283

1 922 M udanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

nokta malum olduktan sonra Franklen'in bu suretle müttefikinin yedinde kalması 23 Mart tarihli nota ahkamına ve Mösyö Frank­ len Buyyon'un teminatına mugayir görülmektedir. İlk anda ve bizim için en mühim noktada itilaf arzusunun sarih ol maması ve Trakya'yı ellerinde bulundurmak suretiyle bize bir tazyik icra etmek fikrini verecek mahiyette olduğundan bizi büyük tereddüt ve hayretlere duçar et miştir. Amrui Sulhperverane ve pek meşru olan metalibimize bu suretle itilafgirizane muamele olunmasını Fransız hükümetinin muvafakat etmeyeceğini ümit ettiğimizden, vaat buyurduğunuz tavassutun neticei fiiliyesine intizar eyleriz. Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Başkumandan Mustafa Kemal İkinci tel : Franklen Buyyon'dan: İsmet Paşa Hazretleri buraya gelince zatı devletlerinin telg­ rafnamesini bana verdi. Cereyan eden ahvali berveçhi ati arz ederim. Dün İstanbul'a gittim ve derakap meseleyi hal etmeyi ken­ dilerine anlattım. Trakya'yı Türkiye'ye vermek için talimatı ka­ tiye almak üzere Londra ve Paris'te Heyeti Vekilenin bu sabah içtimaın ı teklif ettim. Muhaberatı telgrafiyenin müşkilatına ve saatlerdeki farka binaen bu akşamdan, belki geceden evvel ce­ vap alabilmek bilfiil mümkün değildir. Vadeyi kısa yaptığımız­ dan dolayı hata etmişiz. Bir güne kadar ittihaz etmezden evvel, bunu zatı şamillerinden talep ve istirham ederim. Konferans bu akşam ve yarın sabah içtima edebilecektir. Eğer Konferans memnuniyetbahş neticeye iktiran etmezse, şimdiye kadar ada­ leti müdafaa eden Fransa'nın kararını arz etmek için müsaadei samilerini istirham eylerim. 6.10.1338 Muhibbi İhtiramkarınız Franklen Buyyon Paşa Hazretleri tarafından Mösyö Franklen Buyyon'a. Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine Erkanı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa Hazretlerine çekilen telg­ rafnamelerdir: 284

Erol M ütercimler

Telgrafnaınenizi aldım. 23 Mart tarihli nota ile düveli müt­ tefike tarafından Trakya'n ın bize iadesi vaat edildiği halde Mudanya'da İngiliz generallerinin istinkaf etmeleri müttefikin işgali askerisinde bulundurmak istemeleri bizce hüsnü telakki edilmemiştir. Harekatın tevakkufundan hasıl olan konferansın devamından tezahür eden mehaziri askeriyeyi nazarı dikkati alilerine havale ederim. Vaz'iyeti haziranın bir an evvel müs­ pet bir neticeyi iktiranı menafii hayatiyemizdendir. İtimaden, konferans ı n bu akşam ve yahut yarın akşamki karara intizaren harekatın başlaması için verdiğim emrin tehiri icrasını İsmet Paşa Hazretlerine yazdım. Mesaili dostanemizden müspet bir netice hasıl olacağını kuvvetle ümit ederim. Geçenki maruzatımdan sonra aldığımız ilk telgraf şudur; yani Başkumandanlığa çekilen telgrafdır: Hepsi Başkumandan­ lıkla oluyor. İsmet Paşa çekiyor. 7 . 1 0 . 1 3 3 8 [ 1 92 2 ) öğleden evvel saat ikide içtima olacağı ümit ediliyor. Ankara ile irtibat ın muhafazası haizi ehemmiyettir. General Harington'un diğer general yedile gönderd iği bir mektubu aynen takdim ediyorum. Cevabım da ayrıca arz edil­ miştir. (8 Teşrinievvel 1 3 38 öğleden sonrada yazılmıştır. ) Garp cephesi kumandanı İsmet Paşa Hazretleri ne. Paşa Hazretleri, İngiliz kıtaatı Başkumandanı sıfatıyla ifade ediyorum. Zatı alileri tarafından, Ankara Millet Meclisi hükü­ meti sıfatiyle, verilmiş bulunan ve her türlü muhasematın ve harekatın tevakkuf edeceği hakkındaki valilerinize rağmen, bu harekatın devam etmiş olduğu hakkında nazarı dik.kati devletle­ rini celbetmeyi arzu ederim. Elindeki sarih malumat gösteriyor, ki Çanakkale' de kıtaatımızın hemen yanındaki süvari kıtaatınız piyade ile getirilmiş ve bu noktada gayet ciddi bir vaziyet ihdas edilmiştir. Elimde deliller de vardır, ki bir fırka kadar tahmin edilen bir kuvvet topçu ve süvari ile birlikte Yarımca'daki hu­ dudu geçmişler ve hali hazırda Karayakub'a gelmişlerdir. Aynı zamanda Türk süvarilerinin Yarımca ve Şile'ye geldiklerin i ha­ ber aldım. Demek oluyor ki bitaraf mıntakalara tecavüz edil­ miştir. Bu harekat müttefikin generalleri ile zatı devletlerinin muslihane bir surette tesviye bulmaya çalıştıkları bir anda vu285

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

kubuluyor. Evvelki iş'aralımızda beyan ettiğim veçhile, bitaraf m ı ntakada tecavüzün mesuliyeli bu tecavüzü yapmış olanlara ait kalacaktır, Muhasemattan içtinap etmek için el i mden gelen her şeyi yaptım ve e�im altındaki zabıtlar ve kı taat, göstermiş oldukları itinalardan dolayı her türlü takdire layıktırlar. Bütün bu harekatın konferansın nihayetine kadar tevkifi zımnında evamiri katiye lazi ıneyi ita e tmesi lüzumunu Ankara Büyiik Millet Meclisi hükümetine arz etmesini ve bu husustu bana te­ m i nat verilmesini zatı devletlerinden rica ederim. Zatı Devletlerinin Sad ı k Bendesi Ol ması Şerefiyle Mübahi Harington (Handeler) (O sesleri) Efend im İngiliz usuli muhaberatında bu adet tir. En yüksek bir adam en aşağı bir adama yazabil ir. O sizi n hizmetkarı nız olmakla mübahidir. Onun için aynen okuyorum. General Harington. Mudanya Mü t tefikin generalleri reisi. M udanya Konferansı Reisi İsmet Paşa tara fından Büyük Bri­ ta nya mura h hası General Sir Ça rlis [Charles] Harington Hazret­ lerine (Mudanya konferansı dairesi 8 Teşrinievvel 1 3 3 8 . ) Ekselans, Çanakkale'rle bulunan kıtaat ı m ı zdan bazı süvariler yerine bazı piyadeler ikame edilmiş o l ması, alelade tebd i l gibi, kı­ taatın harekatı dahiliyesinden ibaret olacaktır. Çanakkale'rle harekatın tevki f olduğu ..:amandan i tibaren bir neferimizin bir hal la ilerlem iş olduğuna dair bir misal varsa, o misa l i derhal tashih el l irmek üzere istişar buyurmaları nı rica ederim. Diğer taraftan Büyük Britanya kıtaatının nakliyat faaliyetleri devam etm iş ve tara feyn hatları arasınd aki mesafe Büyük Britanya k ı taatının i lerlemesiyle kısaltılmış ve bütün bu harekat tarafı­ mızdan tevkifi harekat edild ikten sonra icra olun muştur. Kı la­ atımı..:ın ve kumandanları mızın zfılı devletleriyle mükerreren müdavelc e l l igimiz efkarı müsalemetciıyaneden mülhem emir­ lere tevfikan her nevi hadisata mahal vermemek hususunda 286

Erol Müterci mler

gösterdikleri itina ve muvaffakiyct şayanı taktir bir derecedir. Yarımca ve Yakublu ve Şile'de mevzu bahis edilen harekat da harekatı dahil iyeden maduttur. Çünkü bahis buyurulan bi­ taraf mıntakaların Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetiyle müttefikleri arasında hiçbir zaman takarrür ettiril memiş ve bu hususta tarafı m ızdan hiçbir taahhüde girilmemiş olduğunu i fa­ deye müsaraat ey lerim. Harekat noktai nazarından Büyük Millet Mecl isi Hükümetinin taahh üdü 2 9 Eylül notas ı n da b ildirildiği veçhile. Mudanya Konferansına kadar harekatın tevk i fi n den ve konferans esnas ı n d a mükerreren mevzu ubahis olduğu vakit ta­ ra fı mızdan teyit edildiği veçhile, itilaf kıtaatı n a karşı herhangi bir had iseye mahal vermemekten ibarettir. General Monbeli ve General Şarp i , etrafiyle şifahen de bildirdiğim veçhile, b i r gfına hadisata mahal veril memek üzere tarafı m ızdan tcdabiri lazime alınmıştır. Arzuyu devlet leri vcçhile, teklifi , Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetine de arz ı iblağ eylerim. Zatı devletlerine hürmeti mahsusa i l e mubah ı : Mudanya Konferansı Reisi; Generel İsmet. Buna cevaben d ü n Heyeti Vekile ile görüşüldükten sonra Başkumandan Paşa Hazretlerinin verdiği cevap. M udanya Konferansı Reisi Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa Hazretlerine. General Harington'un bu sabah zati devletlerine gönderd iği mektup aynen Heyeti Vekileye takdim edildi. Hu mektuba tarafı samileri nden verilen cevap muhteviyatına da Heyeti Vekilcce ittila hası l oldu. Trakya'nın derhal tahliyesiyle beraber, Türkiye Büyük Mil­ let Meclisi hükümetine tesl i m i n i temin etmek üzere inikat eden Mudanya Konferansının bugüne kadar cereyanı esnasında mü­ teahhit olduğumuz noktalara tamamen riayetkar kaldık. Konfe­ ra ns bilô. lüzum imtidat e t t irilmekte olduğu halde dahi konfe­ ranstan S u lhperverane ve müsalemetkiirane bir net ice iktidaf olunacağı üın m iyesiylc riayetkar kal ı n maktadır. Ancak gayri m uayyen bir zaman için mahkumu adalet kal mayı müttefikin 287

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

generallerinin de tasvip edeceklerini zannetmeyiz. General Harington'un harekatı askeriye diye tesvir ettiği harekatın, or­ dunun harekatı dah,iliyesinden olduğu hakkındaki izahatımız hakikati tenvir etmiş olacaktır. Ancak Mudanya Konferansı müzakeratının cereyan ettiği ve bu münasebetle harekatı aske­ riyemizi tevkif etmiş bulunduğumuz esnada İngil izlerin Ana­ dolu sevahilinde muharebe tertibat ve t edabiri al maya ve kuv­ vetlerini tezyit eylemeye devam eyledikleri ve aynı zamanda Trakya'da bulunan ordusu nun yen iden idamei harbe muktedi r vaziyet ihdasında icrayı faal iyetine müsaade olunması ınesu­ liyet ini müsebbiplerine atfetmek mecbu riyetindeyiz. Mudanya Konferansı hak ve adle mukavim ve h a l i harbin hitam ını temin edecek bir neticei haseneye iktiran ettirmek hususunda zatı devletlerinin sulhperverane mesaisi şayanı taktir ve tamamen hükümetimizin hissiyat ve nikah nazarına mutabık görülür. İngiliz generalinin bizim i ç in hayali ve gayri kabili teahhur noktalar üzerinde düşmanları mıza fırsatbahş olacak uzun te­ vakkuflara meydan bırakmaksızın İngiliz Milletinin temayülatı h akikiyei sulhpcrvaranesi dairesinde hareketle, bütün c ihanın sabırsızlıkla intiz ar eylediği şark sulhunun temel taşı n ı vaz'a müesaraat göstermesiyle ifa edildiği, mühi m ve insani vazifenin ne kadar büyük olduğu kendilerince de takti r olunur. Noktai na­ zarımızın meşru ve makul olduğuna bariz bir delil olmak üzere aynı konferansa dahil bulunan Fransız ve İtalyan generallerinin Trakya'nın derhal düşmandan tahliye edilerek Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetine teslimi hususunda mütezahir ve müspet kanaatlarını gösterebiliriz. Konferansın verdiği netice­ ye doğru daha fazla idamesinden tahassul eden mahzurların ve bütün cihanı medeniyet nazarın d aki azim mesuliyetin mü­ sebbipleri biz olmad ığımızı ve olmak istemediğimizi dünyanın takdir edeceğine şüphemiz yoktur. Her halde konferansın b ir, iki gün zarfında intacına sabırsızlıkla intizar o lunur Bu akşam gelen bir telgraf. .

Başkumandanlığa (Suret) Mudanya'da müttefikin Jeneraller Konferansı Reisi Ferik Sir Şarl ıs Harington. 288

Erol

Mütercimler

Mudanya'da Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti Mu­ rahhası İsmet Paşa Hazretlerine. Mudanya Brandok sefinei kıralis inden: Mektubunuzu almakla şerefyabını ve derhal bütün harekatın durdurulması için vermiş olduğunuz seri emirden dolayı teşek­ kür ederim. Ben de aynı suretle kuvetlerimi haberdar ettim. Mektubum­ da bilahara tafsilatlı cevap vereceğim. Lakin fırsattan bilistifade, zatıalilerini haberdar etmek isterim ki, benim kanaatim ileriye hareket etmemek üzere emir almışlardır ve birkaç gün evvel gelmiş olan takviye kıtaatının Anadolu sahillerine çıkarılma­ sını emretmiştim. Kon feransın yarın sabaha kadar tehiri zaruri olduğu nu arz ederim. Her ne kadar ben İngiltere hükümetinden sarih tali mat almış isem de Jeneral Mon Belli ve Şarpi'ye Paris'te beynelmütelifin ittihaz edilen karar tefsir edilmemiştir. Ondan dolayı kendilerinin bu teklifi beklemeleri zaruridir. Lakin daha fazla teahhurun meni için tarzı mesai edilmektedir. Yine aynı tabir. Ondan so nra İsmet Paşa Hazretlerinden Baş­ kumandan Paşa Hazretlerine, 8 Teşrinievvel 1 3 3 8 , Saat üç son­ ra işaretli rapora zeyil.

1 . Jeneraller öğleden sonra saat ikide mukarrer içti rnaa gel­ mediler. General Harinkton'un sabahki mektubuna verdiğim ce­ vaba öğleden sonra saat. dörtte gelen cevap ayrıca arz edilmiştir. Ondan sonra bugün içtima olmadı. İçtima Harington'un mektubunda teklif edildiği veçhile yarın 9 Teşrinievvel sabahı­ na kaldığın ı arz ederi m.

2 . Öğleden evvel Jeneral Şarpi ile Monbelli; Harington'un birinci m ektubunu bana getirdikleri zaman Çanakkale'de tara­ feyn arasındaki yalan mesafeden ve süvariyi iadenin tebdil et­ miş olmasından ve İzm it mıntıkasındaki h arekattan telaşla bah­ settiler. Kendilerine lazım gelen cevapları verdik. Ça nakkale' de t arafeyn arasını açmayı bir meselei esasiye gösterdiler ve ni­ hayet İngilizlerin metalibimizi kabul edeceklerini ve bu halde tarafeyn arasını açmaya razı olup olmayacağını sordular. Ev­ vela İngilizlere tal imat gelsin, meseleyi esasiye aramızda mu­ vafık olarak hal olunsun. Çanakkale'deki meselede birbi rimizi 289

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

aramızda memnun ederiz, dedim . Gittiler. Bundan anlam ıştım ki İ ngilizlere gelen tali mat müsai ttir ve daha evvel Çanakkale'de ta rafeyn arasındaki mevzii mesafe faydasını temin etmek için çalışıyorlar. Ben de buna müsteb'at göründüm. 3. Öğleden sonra Jeneral Harington'dan mektuba nazaran Fransız ve İlalyaya yeni talimata iht iyaç gösterince, İngilizlere gelen talimat menfidir ve Fransız ve İtalyanı dahi İngil iz hü kü­ meti ilgil i pla nına yeniden uydurmuştur, manası çıkarılabilir. Filhakika Franklen Buyyon'la mülakatım ız da bu kanaati ver­ miştir. Mumaileyh son derece müteessir bir vaziyette ve kendi aleyh inde İngilizlerin şiddetl i bir mücadele açm ış ve harbe se­ bep olacak mahiyette göstermiş ve hükümetlerinin müzakera t ve mukarreratına dair hiçbir malumat alamamasına göre öğleki ihtimal telgraflara İngilizler tarafından tevkif edil miş olduğunu söyleyecek kadar ileri varmakta ve kendisinin b ir an evvel Pa­ rise giderek vaziyeti tenvir etmesini lüzum görmektedir. Onu n tahminine göre, filhakika sabahleyi n İngilizler cevabın müsait olduğunu tahmin ediyorlar ve bu sebeple Çanakkale'de yalnız mevzii bir açılma tami r ediyorlar. Bu sebeple Çanakkale'de yal­ nız mevzii bir açılma mevzubahis olacak tır. Fakat sonradan ge­ len ve metni henüz lereşşuh etmeyen talimata göre, Trakya' nın on beş gü nde Yuna nlılardan tahliye ve bir ayda bize teslim olu­ nacak Garbi Trakya'daki bir mın takai bitaraf haricine çekilmesi talep olunacak imiş. Bu son talepden dolayı vaziyeti vahim gör­ mekteyiz. Herhalde daha başka şeyler olacaktır. Gece onla on bir arasında Fransa'dan gelecek talimat anlaşılacak ve bunun üzerine Fraklen Buyyon ile yen iden müdavelei efkar edeceğiz. Bu gece vaziyet üzerine tekrar arzı malumat edeceğim. Şimdi İngiliz Jenerali talimat sahibi ve diğerleri konferanstaki tebligat ve taahhüdatların ından belki caymış vaziyette tahmin olunu­ yorlar. Saat 9 Sonradan Yazıldı Garp Cephesi Kumandanı İsmet Mösyö Fraknlen Buyyon'la 9 Teşrinievvel 1 3 3 8 saat bir ev­ velde vukubulan mülakat ihlisasıdır. 290

E rol M ütercimler

Fransız v e İt al ya n Jeneralleri İstanbul'a gelmişlerdir. Elle­ rindeki yeni talimat gündüz zan olunduğundan daha müsait

imiş. Par i s konferan sının Trakya hakkında mukarreratı her üç jeneralın tal imatlarında var imiş. B u nd an başka olarak İngiliz tal imatında ekalliyetler ve Jandarma m iktarı ve bitaraf mıntı­ ka hakkında talimat varmış ve gündüz bu t al imatı n aynen di­ ğerlerine de gelmiş olduğu söyleniyormuş. Ta l im at l ar arasında tevafuk o l m aya n noktaları İ ngili z tekrar sormuş. 9 Teşrinievvel öğleden evvel onbirde konferans olacak, bütün mesail a nla ş ı ­ lacakmış. Trakya hakkında her üçünün talimat ı yek meal i miş. İhtisas olun duğuna göre on beş günde Yunanlılardan tahliye ve

daha bir ay müttefikin işgali ile bize teslimi muamelesi, yani ceman bir buçuk ayda teslim olunacakmış. Franklen Buyyon'un daha müsait demesine rağmen, görülüyorki iş aksidir. Jenerali­ nin ilaveten Lon dr a 'ya yeniden sorduğu da Anadolu'da bitaraf m ı n t ıka s ı olacakmış. Fraklen Buyyon bu gece Parise dö nmes i mukarrer olduğu halde yarın zevale kadar ka l maya karar ver­ miş. Kon fe ra ns ta birkaç esasın evvelemirde ve Neman imzaya alınmasını muvafık bu l uyo r. Bizim i h t i sasımız şimdilik daha menfid ir. Trakya'yı hakikaten bize vermek fikrinde görünmü­ yorlar.

(9 Teş r i ni e vvel 1 3 38 Saat 3 kırk da yazıldı. ) İsmet

HİLMİ BEY (Bolu)- Reis Bey Hari c iye Vekaletinden bir sual takririm var. Vekil Bey Efendi şimdi cevap vers i nler. YUSUF KEMAL BEY HARİCİYE VEKİLİ (KASTAMONU)­ Bolu mebusu muh teremi Tu n a l ı Hilmi Beyefendinin C u m art e­ si günü cevap verilmek üzere bir takriri var. Halbuki bu sual takriri bendenize Pazar günü geldi. Onun için cevabım bugüne tehire mecbur kaldım. Takrirde Hilmi Beyefendi. REİS- Müsaade ederseniz, takriri okuya l ı m . YUSUF KEMAL B E Y (Devamla)- Pekala. 6 Te ş rin i evv e l 1 3 3 8 (Pek Müstaceldir)

291

1 9 2 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

Büyük Millet Riyaseti ne Ajans haberlerine göre Trakya'daki Yunanlılar vahşetine set olmak için İstanbul'dan üç itilaf heyeti yola çıkmış; İngiliz heyeti Tekirdağa, İtaly.aRinki Lüleburgaz'a, Fransız heyeti de Edirne'ye gitmiş imiş . . . Sorarım : Trakya b u ü ç şehirden ibaret midir? . . Değil ise ; bu ü ç heyetten her biri mıntıkasını bir ruh imişce­ sine istila edilebilmek hakimiyeti tılsımını mı taşıyor? Koskoca Trakya'yı cehennem soluğundan daha sari, Daha az gıda; fakat rahmana kahramanl ılara saldırır bir alev gibi bir günde yakıp kavurmaya müsteit Yunan unsurlarının kudurganlıklarından bu üç heyetin asla koruyamayacağına dair Hariciye Vekaletimiz acaba nasıl bir itirazda bulunmuştur? Hatta Başkumandanlığı­ mız nasıl bir tedbir almıştır? Yine ajansa göre Trakya'nın bir ayda tahliyesi kabul edilmiş imiş. . . Koskoca Anadolu yarısı, mahut 2 6 Mart notasında "dört ayda tahliye edilebilir" denilirken, Halbuki Türk Milleti arzusunca on dört günde tertemiz bir hale getirilmiş iken, Trakya tahliyesi için de yine hem vakitler geçirilerek, hem de bir aydan bahse­ dilerek Türk'ü Trakya'da da doğratmak; Türkiye'ni n Trakyasını da yıktırmak, yaktırmak siyasetini tatbik ettirmek isteyen, gizli olduğu kadar, ayan ola n azme karşı yine aynı makamlar neler düşünmüşler, ne gibi kararlar almışlard ı r? Yarınki Cumartesi içtimaında acilen ve muvazzahan cevap­ lar verilmesini teklif ederim. Bolu Mebusu Tunal ı Hilm i YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu)- Efen­ dim malumu alin iz Trakya hakkında ve Trakya' da Yunanlıların ika etmekte oldukları mezalim için ötedenberi elden gelen sarf ol unuyor idi. Son zamanlarda, bendenizin burada bulunmadı­ ğım bir sırada, yine Hariciye Vekalet inden bu mesele hakkında şiddetli bir nota gönderilmiş. ve o nota üzerine Trakya'ya bazı heyetler gitmiştir. Düveli müttefikanın notasını aldıktan sonra cümlenizce rana malumdurki, bütün mesai Trakya'nın bir an 292

Erol M ütercimler

evvel istihlas ına masruftur. Gerek Başkumandanl ığın mesai­ si, gerekse Hariciye Vekaletinin mesaisi ve sureti umumiyede Hükümetimizin mesaisi hep buna ma sruftur. Kezalik Mudanya Konferansında da görüyorsun uz ki bütü n mesai Trakya'ya mas­ rufdur. M ah a z a Trakya'da vukubulan mezalim şüphesiz yalnız Trakyalıların değil, her Türk'ün kalbini sızlatmaktadır. Hepimi­ zin kalbini sızlatmaktadır. B u n a elimizden g elen vesait ile niani olm ak da cü mlemizin vazifesi bulunduğu şüphes i zdir. Yal nız o vesa itin birisi oraya geçip onları kovmakt ır, ki en müesiri de budur. Bunun iç i n de ne derec ede sa rfı mesai edildiği malum­ dur. Diğeri de düveli mütte fi kaya siz bu mezalime mani olun demektir, ki o da elden geldiği kadar yap ı l ıyor. Mamafih biz bu

gün bir nota daha gönderdik onu da okuy ayı m . "Mudany a Konferansı, Trakya'yı bir an evvel Yunan l ı l arın zulüm ve vah ş etinde n tahlis i l e sahibi aslisine teslim maksa­ diyle inikat ettiği m alu mdur. Yunanlıların Anadolu'da yaptıkla­ rı pek şeni fecayi i ve evnaı tahribatı Trakya' da da tamamen ya­ pacakları kaviyyen mücessem olduğu için bunu n hemen önüne geçilmesi lüzumu Paris konferansında üç hükü m e t i müttefi ka murahhasları ile he m fikir olarak İzmir'e ge lm iş ol an Mös­ yö Fra n klen Buyyon tarafından tekrar tekrar tasdik ve teslim edilmiştir. Pek aşikar olan bu zaruret meydanda iken , bir ta­ raftan Mudanya müzakeratı uzatılıyor. Diğer cihetten aldığım ız malumatı mevsukaya nazaran Yu nanlıların her iki T raky a'da

M üsl ü man ehaliy i takım takım toplayıp bir semti meçhule göndermek, kadınlara taarruz etmek, köyleri yakmak , her ta­ rafta masum ve sil ah sı z halkı kalliam etmek gibi, değil alemi medeniyetin, v ahşilerin b ile taham mül edem eyeceği fecayi ve tahribata devam edilmektedir. Bilhassa Trakya'nın bize iadesi mevzubahis olduğu andan beri bu barbarca hareklit tezyit ve teşdit edilmektedir. Yunanlıları bu nevi harekattan tamam i y le men etmek mümkün iken Trakya'da bulunan hem din ve hem ırklarının muntazam bir usul tahtında mahvü ifna edilmesine Türkiye halkı tabiatiyle tahammül edemiyor. Bütü n millette ve

B üy ü k Millet Meclisinde bu sebepden hasıl olan heyecan

önüne geçilemeyecek derecededir. Her gün aldığı mız haberlere 293

1 922 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

İs tanbul'dan gönderi len düveli müttefika komisyonlarının da bu zulme ve vahşete temamiyle man i olamadığını irae etmekte­ dir. Trakya'yı bir an evvel Tü rkiye Büyük Millet Med isi Hükü­ mel i ne teslimden ibaret olan yegane ve acil çarenin temini için H ii kümeti mü ltefikanın daha seri kararlar ve şiddetli tedbirler i ttihazı bir :1.arureli katiyedir. Tekrar alınacağın ı kati ümit etti­ ğimi z bu tedbirlerin netayic i fi'liyesine i ntizar olunmaktadır. " YUSUF KE MAL BEY (Hariciye Vekili) ( Kastamonu)- Bunu da Hamdi Bey'e yazıyorum; " Hususatı siil i fenin derhal düveli müllefika mümessilleri ne ibl ağını rica ederim" diyorum. Bizim bugün yapabileceğimiz budur. Daha bazı tedbirler de hatıra geliyor. Mesela, buradaki rehineler hakkında sözler söy­ lemek vesai re gibi bazı şiddetli tedbi rler de hatıra geliyor. Fakat mesele ariz amik tetkik edilecek olursa ve orada bizim d i nda­ şım ız olan müslüma nların elyevm Yunan el inde bulund uğunu nazarı i tibara alacak olu rsak bu tedbi rleri n de ne kadar fi'li ve kati olacağı kestirilemiyor. Onun için yüreğim iz yan makla be­ raber, şimdilik bunu nla iktifa etmek ve bunun için de bütün kuvveti mizi sarf etmek mecburiyetindeyiz. Hil mi Beyin sualleri ise üç kom isyon kafi değildir, beş ko­ misyon göndertelim gibi tezyit m ahiyetindedir. Bunun için şimdi b izim bu komisyonların adedin in tezyidini istemek, zan ederim muvafık değildir. Çünkü biz başka şeyler istiyoruz. Son­ ra, zan ederim, o bir suallere sure t i umu miyetle cevap verdim. (Ka fi sesleri . ) REİS- Hilmi Bey bir ş e y diyeceğin iz var mı'f TUNALI HİLMİ BEY (Bolu)- Efendim yaln ız müsaade bu­ yurursanız adeta fizyolojik bir n azardan bahsetmek elzem ve m ümkün ise notaya bu cihet ilave buyurulsun. "Anadolu'dan bütün kuvvei ma neviyesi kırılmış ve hatta kuvvei bedeniyesi mahvolmuş bir halde kaçarken şehvetperşane harekette bulu­ nan bu mel'un millet, acaba dört taraftan divarla ihata edilmiş­ cesine bulunan Trakya'da kaçmamış bulunurken ve hali tabiide i ken acaba neler yapmaz? .. Bu ciheti mümkü n old uğu kadar şiddetle tek.it etmek lazımd ır. Başka çarei hal yoktur.

294

Erol M üterci mler

SALAHJ\TTİN BEY (Mersin)- Bu müttefikin notasında Trakya'nın Türklere teslimi sarahatle mukayyet m i dir? Üç dev­ let ellerinden geldiği ku vveti sarf edeceklerdi. Bu bir sarih ta­ ahhüttür. Bu taahhüdü Mudanya Konferansında tekrardan ne­ den içtinap ediyorlar? Yani aramızdaki niza lafzi bir nizadır. Yan i böyle gü nlerce tehire ma n a verecek bir hususu görmü­ yorum. Ortada böyle bir vaziyetin cereyan etmesinden benim anladığım , Trakya' nın elyevm bize iadesi h ususunda cl'an İngiltcre'nin temerrü t ettiğidir. Halbuki bunu vaat etmişlerdi. Yani ortada şimdi eski ifadeleriyle sarih bir tezat vardır. Binae­ naleyh bizim bun u ne zamana kadar beklememiz münasip ola­ bilir ve beklememiz bizim zararımızı mucip olmaz mı? YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Efendim biz de aynı müta­ laati aynen yazd ık. Dem i nki okud uğum, yani bundan evvelki okuduğu m şeylerde aynı ınütalaat vardır. Siz bunu esas itiba­ riyle kabul etmişsiniz. Vakıa bunu huku ki şekil itibariyle bazı hususata talik etmişlerdi. Fakat esas itibariyle bu kabul olun­ muştu . Zaten M uzafferiyetimizi h usule getirdiği netayiçten, yani bilvasıta netayiçten, doğrudan doğruya netayiçten b irisi bu idi ve bu kabul edil mişti. Bu tamamiyle yazıldı , yazılıyor ve tekrar ediliyor. SALA HATTİN HEY (Mersin)- Bu iş devam ettiği müddetçe eli mizde teminat yokt ur. Bu işin devam ı müddeti nce bu adam­ lar kuvvetlerini tezayüt ettiremeyeceklerd i. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Okuduğum şeylerde İsmet Paşa Hazretlerinin yazdığı şeylerden Başkumandan Paşa Haz­ retl erinin yazdığı emi rlerden hepsinde daima tekrar edi l iyor. İngilizler bunu yapıyor, İngilizler ş unu yapıyor. Yani daima na­ zarı dikkatte tutul uyor. SALAHATTİN BEY (Mersin)- Her iki noktayı, mademki tas­ rih buyuruluyor diyorsunuz; bendeniz diyorum ki, Hükümet Mudanya Konferansının böyle imt idadını kendi menfaatına d aha faidel i görmüyor mu? Faideli görmüyorsa bunu anlamak isterim. YU S UF KEMAL BEY (Devamla)- Mudanya Kon feransın ı n maksadı. Vakıa sualler hükümete tevcih ediliyor. B e n cevap 295

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

veriyorum. Ama Rauf Beyefendi H azretleri n in müsaadeleriyle cevap veriyorum. Mudanya K onfe rıms ın ın inikadı Trakya'nın bize teslimidir. B inaenaleyh bizim bir . an evvel metalibatıın ı z kabul edilerek o ko n feransa nihayet verilmesi müstel zemdir. En ziyade iste­ diğimiz şey budur. Eğer dolayıs ıyla cevap almak için bu suali sordunuz ise, Mudanya Konferansı nın devam ı zan ediyorum, k i onların menfaaüna daha muvafıktır ve bunun için biz çabalı­ yoru z , ki bir an evvel bitiriniz pişiriniz. SALAHATfİN BEY (Mersin)- İki gün daha s ürüklenirse ne olacak, böyle mi devam edecek? YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- O zaman bir karar ittihaz eder ve o kararı size arz eder.

FAİK BEY (Cebelibereket)- Efendim Trakya'da yapılan meza­ lim arasında mühim �la n bizce ve namusu pak olan insanlarca en mühim olan nokta, ırza tecavüzdür. Eğer bu derç edilmemiş ise çok rica ederim, ehemmiyeti mahsusa ile b unu da notaya koyunuz. Çok rica ederim; böyle namuslu ve medeni yaşayan insanlara tecavüz etmesinler. O namussuz adamlara, rica ede­

rim, yazınız. YUSUF KEMAL BEY ( Devamla)- Onu da koyalım Beyefendi. Koymakta bir beis ve mahzur yoktur. O kelimeyi yazmak bir Türk'e o kadar ağır geliyor, ki yazmak is temiyor. HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzuru m)- Reis Beyefendi, ufak bir şey soracağım, muhavere oluyor amma. İstanbul'la muhaberal inkıtaa uğramış, bunu anlamak is tiyo­ rum. Bir de efendim Bulgarların İ stikbalde vaziyet inde şüphe edilir mi, edilmez mi? Bunu anlamak i stiyorum. Nas ı l h issedi­ yo rsunuz.

YUSUF KEMAL BEY ( Devamla)- İstikbalde ne za man. HÜSEYİN AVNİ B EY (Erzuru m)- Yani İngilizlerin alacağı

fiili tertibattan istifada edecekler midir ve İngiliz l er bizimle an­ laşmazlık cihetine giderlerse, münesebatı düveliye dolayısıyla Balkanların vaziyeti hakkında bazı izahat verilir m i . YUSUF KE MAL B EY (Devamla)- Bir kere B alk anlar hakkın­ da İngil i z l eri n sarih bir şeyi vardır. Bizim konferansta bir defa 296

E rol M ütercimler

Yugoslavya ve Romanya'yı sokmalarıdır. Bir kere sarih olarak Romanya ve Yugoslavya menfaati her vakit, Bulgar menfaatına zıtt ır. İleriye vukuat bunlar arasında başka şekiller hasıl eder­ se, yani münasebat üzerinde itilaf olursa, eski devirlere avdet edilirse mesele başkalaşıyor. Fakat bu gün henüz o şekil görül­ müyor. HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum) - İstanbul'la inkıtaı muhabe­ rat hakkı nda tenvir eder m isiniz? HASAN BEY (Trabzon)- S ual sorulacaksa hep soralım . (Mü­ zakere kafi sesleri. ) TAHSİN BEY (Ayd ın)- Şimdiye kadar Hükümetin yaptığı hatalardan dolayı Trakya'da bu kadar mezalim yapıldı; ne ır­ zımız kaldı, ne de namusumuz kaldı. Bunlar hep hükümetin hatasıdır. YUSUF KEMAL BEY (Devamla) - Neden hükümetin hatası? TAHSİN BEY (Aydın)- Evet efendim. YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- İspat edin, efendim. TAHSİN BEY (Aydın)- Ederim ; arz edeyim. REİS- Rica ederim efendim. Böyle Hariciye Vekilinden söz al ınmaz benden söz alınır. ,

TAHSİN BEY (Aydın) - Peki efendim söz isteri m . HAKKI HAMİ BEY ( Sinop)- Trakya'nın muhtariyeti hak­ kında Sofya'da bir miting akdedildiğini ve neticesinin Düveli müttefıkaya tevdi olunduğunu gazetelerde görd ük. Bu doğru mudur? Eğer doğru ise Mudanya Konferansı üzerinde bir tesiri olmuş mudur? YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Şimdi efendim. Artık d ip­ lomatik mesaiye geçiyoruz. Yani biraz ileriye gid iyoruz. Meclisi Ali de mademki bunu tensip buyurİ.ıyor, ben de cevap vereyim. Efendim Bulgaristan'ın Trakya'nın muh tariyeti hakkındaki mekasıtı yeni değildir. Eskid ir. Ötedenberi Bulgaristan bunun için çalışmaktadır. Bunu kendisine bir gaye yapmı ştır ve bi­ zimle itilaf müzakeratı yapıldığı zamanda da daima bu ciheti ileri sürmüş ve bizim tarafımızdan mümanaat görmesi üzeri ne taksim yoluna gi lmişür. Onun için bu gün orada bir miting ya­ pılması nın devletler üzerindeki tesiri yeni değildir. Ötedenberi 297

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

Bulgaristan metalibi şayanı kahul görü ldüyse kabul ed i lecektir. Şaya nı kabul görülmüş ise, ki görülmemiştir. Bu mit i ngin hiçbir tes i ri yoktur. DOKTOR TEVFİK ·RÜŞTÜ BEY (Menteşe)- Bendeniz müsa­ ade buyururlarsa Veki l Beyefendiden şu noktayı öğren mek isti­ yoru m. Mudanya

Konferansındaki

maksad ı

asli

arzular ı mızın

sulhen istihsali veyah ut asıl suikast veya suiniyet gösteren İngil tere'nin tecridi olduğuna göre, Lort Gürson'un (Lord Cur­ son) son Paris seferinden sonra Pa ris ve Roma hükümetlerinin vaziyeti hakkında sefirlerimizden malumat var mıdır? Varsa bu malumat kuvvetli değil midir? YUSUF KEMAL BEY (Devamla)- Pek kuvvetl idir. Lort Gü rson'un Paris'e muvasalatı . . . (Evvelki mi sonraki mi sesleri . ) B ittabi s o n muvasaladır. İki gü n evvel vaki olmuştur. B u sabah bu baptaki mal umatı şiddetle sorduk. Henüz cevap yoktur. GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) - Efendim, Hari ciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendi icabeden izahatı verdiler. Zan ederim benden izin vukubulacak maruzatım bütün bu tafsil attan so nra ne olabilir? Ne yapmak imkanı vardır? Buna da i r arzı malumat etmek için Salahattin Beyefendinin sual­ l erinden söze başlamak istiyorum. Ya n i itilaf devletleri bize Trakya'yı vermeyi kabul etm i şler de onun üzerine mi Mudanya Kon feransı vukubul maktad ır? Bunu biraz tahlil etmek lazımdır. Bunun için de eli mizde, esas olarak, iti laf devletlerinin notası vardır. Tabii Mütalaa buyrulmuştur. Orada Trakya'ya ait olarak şu cümle görülüyor. (Üç müttefik devlet Türkiye'n i n Meriç ve Ed irne'ye kadar, Trakya'ya tekrar tesahup arzusunun hüsnü na­ zarla tel ekki ed i ldiğini beyan için bu fırsatı vesile ittihaz etmiş­ tir. ) Ondan sonra bir cüml e daha var ki : (Müzakeratı sulhiye esasında Ankara Hükümeti düveli müttefikanın muvakkatan bitarallığını ilan ettikleri m ı ntıkaya ordusunu göndermemek şartiyle, üç devlet konferansında mezkur h udutları n Türkiye'ye verilmesi ni maal memnuniye müdafaa edeceklerdir.) Demek oluyorki bu notayı veren insanlar Trakya'yı bugünden tahliye 298

Erol Mütercimler

ve bize teslim etmek için kuvvetli bir teminat vermiş değiller­ dir. Hatta notaya derç ettikleri bir şartla bizi dah i müşkül vazi ­ yete soktukları anlaşılabilir. Onlarca Mudanya Ko n feran s ı nota n ı n sonlarına doğru ifa­ de edilen bir maksat içind i r. Hu maksadı ifade eden cümle de şudur. "Üç h ü kümeti müttefi ka konferansın küşad ından evvel Türk ve Yunan m e murini askeriyes i ile bilitilaf mütt efi k hükü­ metler generalleri tara fı ndan tespit ed il ecek bir hat üzeri ne Yu­

nan kuvvetlerinin çekil m es i n i temin etmek üzere nüfuzların ı i stimal edecekl erdir ve bunun için bir konferans ş i m diden akde­ d ilebilir. " Demek ki düveli müttefi kanın Mudanya Konferansını kabul etmeleri, bir hat t espit edilecek ve Yunan Ordusu o hatta çekilecektir. O notaya nazaran Mudanya Konferansının yalnız bunun için olduğu anlaşılıyor. İzmir'de bizim Fran klen Buyyon ile, vesaire ile vukubulan müdavelei efkarımızdan sonra biz on­ ları M ud anya Konferansına davet etm i ş olduk. Davet ederken de dedi k ki: Trakya'da Yu n a n İcr ayi meza l i m ediyor, tahribat yapıyor ve Trakya'da ihtilal vardır, binaenaleyh Trakyanın bir an evvel o n l arda n kurtarılması ve bizim hüküme t i mizin ida­ resine geçmesi l az ı mdır Bunu tespit etmek için sizi Mudanya .

Konferan sına davet e d i yo ru z dedik. Onlar bu davete icabet et­ ,

miş olmakla o

o kt a i nazarı kabul etmiş farz olunab il irler. Fakat o da muhakkak değildir. B in a e na leyh , Mudanya K onfe ra ns ın a iştirak et miş olan generallar behemehal evvelden Trakya'yı tah­ liye ve bize teslim etmeyi kabul etmiş addolu nmamak lazım n

gelir. Konferansta esas itibarile bir hat tespit edilecek ve düveli müttefika Yunan kuvvetlerini o hattın gerisine çektireceklerdir.

Yalnız, i ş o suretle idare edilmiştir ki o tes p i t edilmek istenilen h at bizim la fımızdan Edirne şehri ve Meriç Garbi dir diye tespit edi lmiş idi . Onlar da bunu kabul eder gibi oluyorlar. Hatta beş altı günden beri deva m eden müzakerat esnasında, Trakya'n ın, hattın garbine kadar tahliyes ini esas itibarile kabul ve buraları s ureti zahirede bize teslim eder gibi telaffuzda bul u nmuşlardır. Fakat son günlerde bunun iğfalkar old uğunu anladık. Bize de­ diler ki; evet tahliye mevzuubahistir, fakat teslim mevzuubah is değildir. B i naenaleyh Mudanya Konferansı esasen kabul edil299

1 92 2 M udanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

m i ş bir noktai nazarı ifade ve tespit etmek için değildir. Bizim arzumuz başka türlüdür. Onların arzusu da başka türlü oldu­ ğuna göre, hangi taraf teklifini kabul ettirebilirse netice oraya teveccüh edecektir. B�z. tabii notan ı n medlulünü temamen an­ lamamış gibi davranarak cevaplarımızı vermekteyiz. Bilhassa tatili harekat için evvelce vermiş olduğum salahiyeti ref etmek üzere 6 Teşrinievvclde İsmet Paşa'ya yazdığım emir şu suretle tertib edilmiştir: Bu emirde doğrudan doğruya düveli müttefika­ nın Trakya'yı bize vermek hususundaki arzusunu mevzuubahis ettim. Alt tarafından bahsetmedim. Sonra bir hat tesp i t i nden bahsetti m . Bu hattın da Edirne ve Meriç olduğunu zikrettim ve karşı tarafın bunları kabul etmiş olduğuna göre işi daha ziyade u zatmamak mes'elesini kayıt ettikten sonra ve fazla teahhura tahammülümüz olmadığını bahseyledikten sonra. Teşrin i evve­ lin altısında, öğleden sonra, saat altı da tevkifi harekat hakkın­ da salahiyetinizi ref ediyorum demiştim, ki zan ederim bu emiri de Yusuf Kemal Bey efendi okudular. Bu nokta anlaşıldıktan sonra arkadaşlar, birkaç nokta daha arz edecP.ğim. B izim maksad ımız Boğazlardan ve İstanbul'dan adeta bah­ setmeksizin , yani tecahül ve tegafül ederke n , Trakya'yı muha­ rebesiz düşmandan, ord u ve idaresinden tahliye ettirip Türkiye Büyük Millet Meclisi idaresine almaktır. Fakat bu maksada vasıl olmak için vukubulan teşebbüsatımızda artık muhatabımız Yu­ nanlılar bulun muyor. Yunanl ı lar ortadan çekilmiştir. Karşı mıza İngiltere, Fransa, İtalya çıktı ve durunuz, eğer daha ileriye ha­ reket edecek olursanız düveli müttefikaya karşı ilfmıharb etmiş telakki edileceksi niz, dediler. Bittabi bu vaziyet karşısında cid­ di düşünmek l azımdı. B u söze riayet etmeksizin heman İstan­ bul üzerine ve doğrudan doğruya Çanakkale şehrine yürümek ve karşı tarafa geçmek üzere teşebbüsatta bulun maklığımız , bu üç devletin bu hareketimizi bir ilanı harb telakki etmesi ve bu suretle gayri muayyen bir zaman için bu üç devletle bizim de hali harbi kabul etmemiz tabii kolay hazmolunacak ve kabul edilecek bir vaz'iyet değildi. Bunun üzerine daha salim vazi­ yetler temin edilecek çarelere tevessül etmek ve daha ziyade 300

Erol M ütercimler

makul ve mantıki görülmüştür. Diğer taraftan şunu da arz ede­ yim ki, Mudanya Konferans ını kabu l ettiğimiz gün ve yahut harekatı tevkif ettik dediğimiz gün bizim harekatımız tevakkuf etmiş değildi r. Harekat bilainkıta devam etmekted i r. Malumu alileri, ordularımız İzmir'e kadar gitti. Bursa ve Bursa Garbına kadar gitti, bunlardan İstanbul üzerine, yürüyeceklerini tekrar tebdil etmek tabii zamanı müstelzimdi. Bu da yapı l mıştır. Hem de azami bir şekilde yapılmıştır. Malumu alileri Çanakkale'ye yakın olan kıtaatımız doğrudan doğruya Çanakkale üzerin­ d edir. Diğer taraftan Derince ve Yarımca tekarrup etmektedir. Hatta daha gerideki karargahlar henüz yürüyüş hal indedir ve tedabiri askeriyemizden birini kaybetmiş değiliz. 6 Teşrinievvel günü Konferans işi uzatır gibi göründüğünden, 6/7 gecesi yani bir gece yürüyüş ile mühim kıtaatımız Şi le'ye ve onun daha ile­ risinde İrva deresine ve onun daha cenubuna kıtaatımız gel i­ verm iştir. Yakublu filan taraflarına geçmişlerdir. Çanakkale'de bulunan süvari kıtaatımızın yerine de piyadelerimiz kaim olu­ yor. Yani istediğimiz bir zamanda İstanbul'u, Boğazları derhal işgal edecek derecede muktedir hir haldeyiz. Şimdiye kadar vu­ kubulan teşebbüsatı siyasiye neticesi nde kanaatle hükmolunan bir şey varsa o da Fransızlar. Şeklen bilmiyorum . Fakat fi ilen bizim karşı mıza çıkmayacaklardır. Kuvvetle bizim karşımıza çıkmayacaklard ır. İtalyanların da aynı tarzda hareket edebile­

ceklerin i zan ederim . Fakat İngilizler, muktedir oldukları yerde,

kendi kuvvetlerini istimal etmeye ve daha çok Yunanista n'da bul unan mağl up Yunan kuvvetlerini teşvik ve tensik ederek ve belki Balkan'da diğer kuvvetlerden istifade ederek, bize karşı harp ihdas etmesini talep ed iyor. Biz o kadar tedbirli hareket etmek mecburiyetindeyiz ki Fransızlar ve İtalyanlar da bizimle beraber olarak İngilizleri bu hareketten men edecek vaz'iyette değildir. Yani biz ne yaparsak yapalım, onlar her ne yaparlar­ sa yapsınlar, muslihane ve müsellahane bir surette İngilizler kat' iyen hileden, mefsedetten ve sui kasttan dönmüyorlar. B ir defa Fransızlara ve İtalyanlara ve bütün dünyaya bu kanaat gel­ melidir ve biz de görmeliyiz ki her ne yapılırsa yapılsın İngiliz­ ler kat'iyen muharebe yapmak istiyor, o halde İngilizlere karşı 301

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

muharebeyi kabul etmek ve istediği kadar onu idameye razı ol mak ve kuvvetlerim izi istimal etmek için bu nun zarurel hük­ müne geld iğine vicdanlarımız ve dimağları mız kani ol malıdır ve bu kanaat cihana d� şamil olmalıdır. Mağdur ve mazlum bir halde İngilizlerle harb edelim. Bu vaziyet fiili b i r hale geli nce de. Cenabı Haktan inayetiyle, onu hüsnü neliceye isal edelim (İnşallah sadaları) . Hariciye Vekaletine res m i gelmiş malumat yoktur. Faka t ş i m d i Ajans Havas' d a gördüm. Ümit bahş malu mat vardır. Son­ ra hususi olarak belk i o ajansı okursunuz, yani sükfı n e tl e ve emniyetle birkaç gün gaib etmekte bir mazarrat yoktu r. Yeter ki akl ı mız tamamen yatsın, hareket yapmak mı lazımdır, yapma­ m ak mı lazı mdır? Hareket başlarken İngilizler karşımızda ola­ rak belki de l'.ransızl ar ve İtalyanlar hali harb ilan etmiş olurlar. Harekala başladığı mız zaman belki ilk defa hedefimiz Boğazlar ve İs tanbul olacaktır. Ondan sonra diğer bir safhayı takip etmek mecburiyeti ndeyiz. Karşıya geçmek; bunlar o kadar kolay işle olmaz. Daha dikkatli hareket etmek, daha büyük tedbirler yap­ mak lazımdır ve i n şallah onları da yapacağız. NUSRET EFENDİ (Erzurum)- İngilizler büyük mikyasta tah­ şidata tevessül etmişler mi? MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla)- Hayır efendim . Büyük mikyasta tahşidat yoktur. Harington'un mektubu nda söylediği gibi, evvelce tertib edilen bazı ihtiyat kuvvetleri ve Asya sah ille­ rine çıkarılan iki, iki buçuk taburdan ibarettir. Büyük kuvvetleri yoktur. Bizim bildiğimize göre İstanbul'da şurada burada bütün kuvvetleri bir fırkayı geçmez ve İngilizlerin büyük kuvvet tahşit ederek muharebeyi kabul etmeleri de kolay bir şey değildir. Yani elli, yüzbin kişi gelirmek lazımdır. Zan etmem ki İngilizlerin bu günki şeraiti dahiliyesi böyle yüz bi nlere baliğ olan ordula­ rı, gayrı muayyen zaman için, Anadolu'yu işgal edebilsinler ve bunun istilzam ettiği parayı Mecl islerine kabul ettirmek o kadar kolay bir şey değildir. Yalnız ne olur? Şeklen, yani ilanı harb etmiş olur. Biz de uzun boylu sulh yapmamış oluruz. MÜFİT EFENDİ (Kırşehir)- Ben deniz de bir şey istirham ede­ ceğim. İ ngilizlerin irtikap etmekte oldukları şu mefsedatı bütün 302

Erol Mütercimler

aleme ilan için celsei hafiyeyi celsei aleniye yapsak olmaz mı? (Zamanı değil sesleri) MUSTAFA KEMAL PAŞA (Deva mla)- Mesela bu n ota ilan edilecek, sonra bizim Leati ettiğimiz bazı m ektuplar vardır. On­ lar da neşrolunabilir. Fakat Meclisçe, yani İngi lizl erin aleyhinde kuvvetli bir propaganda yapmak lazımdır. M. DURAK BEY (Erzurum)- Paşa Hazretleri bir şey arz ede­ ceği m . Hükümetin itidal karane hareketinden dolayı bendeniz kendi nam ı hesabıma beyan ı Leşekkür ederim. Binaenaleyh, zaferimiz dolayısıyla sermest olmayalım. Londra'yı al maya da ka l k ışmayalım. Çok rica ederim. Kalem l e hal etmek kabil i ken silah iş i n e çıkışmayalım. Son gününe kadar bekleyelim. İtidali demle sükunetimizi muhafaza edelim. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla)- Yalnız bu noktada bir şey söyl emek lazımdır. Bu Mudanya Konferansından sonra as ı l sulh kon feransı olacak. Vakıa biz ayın yirmis i n i kabul ettik. Onların yirmis i n i kabul edip etmeyeceklerini bilmem. Bu kon­ ferans ne kadar devam edecek, onu da b ilmem. Bu konferans müddeti nce büyük orduları mızı böyle ayakta tutmak doğru b i r şey değildir. Mudanya Konferansından öyle b i r netice almalıyız ki biz ordularım ızı öyle hali faaliyete sevketmekten müstağni olduğumuzu bilelim. Ya n i tekrar harekatı harbiyeye başlamaya mecbur o l m ayacağımıza dair eli mizde fiili tem i nat olmalıdır. Yoksa çok fena olabilir. Hepimiz bekleyelim. Bakalım konferan­ s ı n neticesinden ne ç ı kacak. Bir de baktık menfi çıktı. Ne vakit altı ay son ra'? REİS- Efendim celsei hafiye bitmiştir. Reyi a.Ji n i ze arz edi­ yoruz. Celsei hafiyenin hitamını kabul edenler lütfen el kaldır­ sın . . . Kabul edilmiştir. Celsei aleniyeye geçiyoruz.

DÖRDÜNCÜ CELSE-REİS: Reisisani Doktor Adnan Bey KATİPLER: Hakkı Bey (Van), Atıf Bey ( Kayseri) REİS- Efendim, deminki maru zatın devamı arzu edilmişti Hariciye Vekili Bey Celsei hafiye tekl i f ediyorlar. Kabul edenler lütfen el kaldırsın. Celsei hafiye kabul edilm iştir. 303

1 92 2 M udanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

Buyurunuz Yusuf Kemal Beyefendi. YUSUF KEMAL BEY (Hariciye Vekili) (Kastamonu)- İsmet Paşa'dan Başkumandanlığa gelen 9 Teşrinievvel 1 3 3 8 [9 Ekim 1 92 2 ] tarihli telgrafı olçuyorum. "Bu sabah Fransız ve İtalyan generalleri dostane müzake­ ratı hususiye için geldiklerini söylediler. Kıtaatımızın İzmit mıntakasında bulundukları yerleri ve bitaraf mıntakaya geç­ miş olduğunu gösterdiler. Çanakkale'de dahi vaziyetin tarafeyn arasında çok gergin olduğunu Harington'un tarafeyn arasında teması kesmek ve mesafe açmak için teşebbiısatının semere vermediğini ilave ettiler. İzmit'te arada bir hudut tayin edilme­ miş olduğundan ileri kıtaatın harekatı bir tecavüz olmadığını ve general Harington'a yazdığım gibi, kıtaatı durdurmuş oldu­ ğumuz, Çanakkale'de ise harekatın tevkifini emrettiğimiz gün­ den itibaren bir hatve bir mahalde ilerlenmiş ise, Harington'a yazdığım veçhile, iş'arım bildirdim. Bu mukaddemeden sonra konferansın bu akşam bitirilmesi fevkalade lazım ve vaziyetin vahim olduğunu arz ettim. Mevzuu bahis mevadın şu şekilde olduğunu beyan etliler. Yunanlıların onbeş günde tahliye ve bundan bir ay sonra, yani cem'an 45 gün nihayetinde müttefikin komisyonunda ve kuv­ vetlerinin çıkması. Burada ekalliyetler hakkında t eminatı ifade eder tabirat vardır ve Yunan memurlarından bizim memurlara devri müteakip çıkmak değil de, çıkmaları mevzuubahistir. Saniyen; Trakya'nın bize teslimi devletler tarafından takar­ rür ettirilmediğini ifade ediyorlar. Salisen; İtalyan generalinin evvelce hükümeti namına beya­ natı ve Fransa'nın temin etmek salahiyetini haiz olmadığını ve Karaağaç'ın müttefikin işgali altında kalacağını söylüyorlar. Rabian ; geçirilecek jandarma miktarında İngilizlerin israr et­ tiği ve bu mes'elenin evvelce takarrür ettirdiğimiz veçhile hal­ line çalıştıklarını, fakat İngilizlerden cevap gelmediğini ve ne cevap geleceğini bilemediklerini söylediler. Hamisen; bitaraf mıntakadan çekilmek hususunun İngiliz­ ler tarafından talep edildiğini bildirdiler. Kendilerinin Türk kıtaatı ile İngiliz kıtaatı arasında teması men edecek hattı ta304

Erol Mütercimler

yin etmek fikirlerinde olduklarını bildirdiler. Mukavele hitam bulduktan sonra bunun tabii olduğunu, bununla beraber İngi­ lizlerin bu mes'ele hakkında ne cevap vereceklerini bilmedikle­ rini söylüyorlar. Velhasıl tal imat gelmek üzere olduğundan bu akşam behemehal mukavelenin i mzası icabeylediğini ve ken­ di hükumetlerinin, İngiltere hükümetiyle temamen ve müşte­ reken ittihazı mukarrerat etmiş olduğunu ve eğer son teklifat kabul olunmazsa vaziyetin vahim olduğunu ispat eylediler. Münakaşat esnasında bir buçuk ay Trakya'nın idaresinde işgal ve kontrol altında bulunması kabil olamayacağını izah ederken, bu halde işgal esnasında Türk memurları göndermeyelim. Böy­ le yazalım dediğim halde kabul etmediler. Yani demişlerki sizin işgaliniz altında biz memur bulunduramayız. "Mademki bir bu­ çuk ay sonra bize teslim edeceksiniz, siz çıkın biz de temamiyle girelim" diye böyle bir söz söylemiş. En nihayet en son talimat­ l arına göre tespit edecekleri mevad ne ise, onlar bildirir bildir­ mez aynen hükümete iblağ edeceğimi ve alacağım talimata göre hareket edeceğimi bildirdim. Şimdi benim hükümeti haberdar etmekliğimi ve akşama cevap verecek vaziyette bulunmaklığı m ı söylediler. Cereyan eden ahvalden hükümetleri haberdar etmek tabii olduğunu ve ancak son teklifi aldıktan sonra hükümetin muayyen ifadat üzerinde mütalaa ve karar verebileceğini arz ettim ve ayrıldı m . Muhaveret ciddi ve tehdidamiz cereyan et­ miştir. İtalyanların ve Fransa'nın Konferans esnasındaki beya­ natı mütevaliyelerini derhatır ettirdim. Tevile çalıştılar ve hü­ kümetlerinin en son muk.arreratı bunlar olduğunu bildirdiler. Harington'a saat 3 , 5'a kadar talimat geleceğini ümit ettiklerin­ den konferansın bu saatte mi veyahut daha sonra mı toplanaca­ ğını bildireceklerdir. 9 Teşrinievvel 1 3 38 saat iki buçuktan son­ ra da yazılmi.ş "Havas ajansı" bütün dünyayı uyuşturmak için, Türklerin bütün metalibatını kabul ettik, diyor. Havas ajansı böyle söylüyor. Bu resmi tebliğdir. Bakalım ne talimat geliyor. MUSTAFA KEMAL PAŞA HAZRETLERİ (Başkumandan) (Ankara)- Tabii bu iş'ar edilen son rapor üzerine, Hey'eti Vekile müzakere edecek ve belki de İsmet Paşa'nın bu raporu üzerine Hey'eti Vekile düşünerek ona bir talimat verecektir. Fakat bu 305

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

tal i mat ha fiyen verilmek lazımdır. İht i mal ki Hey' e t i aliyen iz­ le vedaa vakit bulamadan bendeniz de oraya gitmek istiyorum. Bunu evvela arz etmek lüzu munu hissedi yorum . Görül üyor ki burada Trakya'yı bize vermek istemiyorlar ve atiyen Lemin et­ mek istedikleri şekle ş i mdiden bir şekil vermek ve doğrudan doğruya itilaf devletlerinin kontrolü; işgali alt ı nda ba mbaş­ ka bir şekil vermek istiyorlar. Esas olan ve bendenizin gördü­ ğüm şey budur. Halbuk i bizim de istediğimiz şey, Trakya'nın ve İstanbul'un doğrudan doğruya b izim h ü kümet i mize teslim olunmasıdır. Benim anlad ığıma göre. . . Binaenaleyh , bu bü­ yük farka göre ya pılacak fedaka rlık hatırınıza geliyorsa bunu, Hey'eti Vekileyi de tenvire medar olacağını şi mdide n konuşabi­ l irsiniz. (Elbet te, elbelle sadaları } . HAKKI HAMİ BEY (Sinop}- Paşa Hazretlerinin b u mütalaa­ ları üzeri ne hey'eti celil enin bu vaziyeti müh imme karşısında esaslı bir suret le müza kere icra ederek esaslı bir neticeye vasıl olmak için mutlak iki şartın, hat ta üç şartın hey'eti celilece bilin mesi lazımd ı r. Bir defa devletler bu arzu muzu kabul et­ mediği takdirde, biz bu misaki milli dahilinde bulu nan Trakya kıt'asını istihsal etmek için ahdim izi icra edeceğiz. Ahd in ic­ rası için on ların vakit kazandıkları gibi bizim de vak i t kazan­ mak istememiz icap etmeyeceğini evvela; Başkuma ndanlığın ve Mal iye Vekaletini n , sonra Hari ciye Vekaletin i n son vazi­ yet ka rşısında kan aatları n eden ibaret ol duğu h ey'eti celileye arz edilmelidir ki hey'et i celile de bu kanaa t l arı dinledikten sonra, n oktai nazarım budur der ve hey'eti celilen i n vereceği kararı nı ise bittabi hükürn et icra eder. Yoksa on gündür mü­ zakere cereyan ed iyor, cereyan eden m üzakereyi gazetelerde neşredilen, ajanslarda i ntişar eden havadislerden öğrenmekte­ dir. Esaslı bir surette vakıf olmadığı bir şey hakk ı nda bil hassa son vaziyet karşısında şöyle yap ın diye bir karar verebilmeyi Meclisi A l i üzeri ne alamadığı gibi, böyle bir hal karşısında da karara gitmekte de sela met ol maz. Mese'le gayet mü himdir. Biz üç devlete ilanı harp mi edeceğiz? Yoksa Fransa ve İ talya'yı İngilizlerd en ayırarak yalnız İngilizlerle mi harp edeceğiz? Veyahut hiçbirisiyle m i harp etmeyeceğiz? Bunları anlamak 306

Erol M üterci m ler

için mutlaka Başku mandanlığın, mutlaka Mal iye Vekal etinin ve mutlaka Hariciye Vekaleti nin siyaseti hariciye hakkın da Hey'eti Celilcnizi layikile tenvir et mesi lazım geleceğini zan­ nederim. Ondan sonra müzakere cereyan e t mesi icabeder ki bu bir saatlik, iki gü nlük bir mesele değildir. Bu gayet m ü him ve hayati bir mes'eledir. Onun için rica ediyorum. S iyaseti Hari c i ­ y e hakk ı n da Hariciye Vekili tenvir buyursunlar. Maliye Vekili Maliye hakk ı n d a ve Başkumandan Paşa Hazretleri de vaziyeti askeriye ve ordu hakk ı n da geniş izahat verme l i d i rler. Bittabi malumdur. Muzaffer bir ord u vard ır. Fakat b ir az daha kanaat bahş ol mak için, atiyen dahi ittihaz ed ecekleri kadar hakkında bizi tenvir etsi nler ve bittabi Hey'eti Cel i l e onun üzerine bir karar verecektir. Yoksa müzakere cereyan etmez. Orduya karşı i t i madımız berkemal olmakla beraber, elbette bunu bizzat ida­ re eden Paşa Hazretlerinin, ben i m kanaatim şöyledir, dedi mi bizim için kafid ir. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara)- Demin ben bunu söyledim. HAKKI HAMİ BEY (Devamla)- Eğer böyle intaç edilmek is­ teniyorsa o başkad ır. YASİN BEY (Gaziay ı n lap)- Efendim, Hükümetçe yap ı l mış kati bir karar yoktur. Takarrür el miş bir şey de yoktur. Paşa Hazretleri n i n söylediğinden benim anlad ığı m şudur: Hükümet tabii bu akşam müzakere edecek ve biz de o müzakere üzerine bu akşam müzakere edebileceğiz. Yalnız bizim burada müzake­ re edebileceğimiz şey, Hükümeti tenvire hizmet edecek esasa taalluk etmel i d i r.

TEVFİK RÜŞTÜ BEY (Menteşe)- Bendeniz bu telgrafa gay­ ri muntazır ve gayri müterakki p bir vaziyet karşısında bulun­ duğumuzu zannettim. Benden evvel Hami Bey b iraderimizin sormuş olduğu b irkaç suale Başkumandan Paşa Hazretleri ce­ vap vermişlerdi. Tamamiyle sarih olan o cevaplara istinat ede­ rek bir kısım mütalaatımı serd edeceğim . Ordunun kabiliyetçe, düşmanların ne miktarda ordu sevk edeceği n e ve İtalyanlarla Fransızların ne vaziyet alabileceklerine ait tahminatların ı da söylediler. 307

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Savaşı

Vaziyeti Maliye ve bütçemize gelince: Maliye Vekili kadar Meclis de ona vak ı f bulun maktadı r. Binaenaleyh ş imdi bu yeni vaziyet karşısında tahaddüs edecek işle atide tahaddüs edecek v aziyete göre anlaşılıyor ki, mesele ikidir. Bu telgrafa göre veri­ lecek cevap gayet basittir. Eski nokta i nazarımızda israr edece­ ğiz. Herhalde o hususta al ınac ak şekli ve oradaki şekli cidden vakıfane idare eden İsmet Paşa telgraflarında bildirm işlerdir. Yani onl arı n verecekleri kati bir cevap üzerine ikinci bir s a fha­ da esaslı surette karar ittihaz edilecektir. Binaenaleyh bu şekil­ de cereyan edeceği gayet sarihtir. Buna karşı bir kelime yoktur Bundan sonraki tahminata gelince: Bu telgrafın şiddetine rağmen, zannederim ki her adımda bin müşkilat çıkarmak is­ teyen İngiltere, mutad ettiği veçhile, bu defa az çok blöflerin­ den bir şey daha oynamış fiilen harbe karışaca kl arını zan ve tahmin edemediğim Fransa ve italya nın murahhasları ile yek cephe olarak karşımıza çıkmış ve askeri sahada gaip ettiği cep­ heyi, siyasi cephede biraz tamir edebilmiştir. Fakat bu cephenin kudret ve kuvveti de hiçbir vakit fiili bir sahada tatbik edilecek kadar rasin değildir. Binaenaleyh; daha harekatı milliyenin bi­ dayetinden beri İngil tere'nin takip et mekte olduğu ve vakit va­ ki t birtakım şeyler çıkararak alem i iğfal etmek isteyen siyaseti tetkik olunarak bir netice çıkarmak istenilirse onun, vakit vakit icat ve iddia ettiği bu cephelerin önünde sarsıl mayan azme kar­ şı vaziyeti umumiyesi mütalaa edil irse, maalesef, biraz evvel Hariciye Vekili Beyefendiden sorduğum s ua l münasebetiyle arz etmek istediğim Paris ve Londra ahvali ve Paris ve Roma hükü­ metleri ahvalden mevsuk ve Roma hükümetleri ve meclisleri hakkında mevsuk malumattan mahrum old uğu için, tabii o ka­ dar kuvvetli olamaz. Üm it ederim ki oradaki sefirlerimiz böyle bir müzakerede had vaziyetleri içerisi nde İngiltere'nin telgraf muhaberatın ı işgal edeceğinden ve üç dört günde buraya bir adamın gelmesini de hatıra getirerekten birer k u rye de çıkar­ mışlardır. Onlar bir iki güne kad ar bize daha vazıh ve daha nev­ var m a lumat bahşedecektir. Vazıh ve nevvar malumat vüruduna kadar bu konferansı ve konferanstaki kati cevabımızı tehir ede­ bilmek, talik edebilmek ve rakiplerimizin yaptığı gibi, bizim de .

'

308

Erol M ütercimler

askeri faaliyetten hiçbir şey gaip etmediğimiz, ayrıca bir istinat olarak siyasi sahada düşmanlarımızın suikastini bütün aleme gösterebilmek için faaliyet ibraz edebilmek en iyi vasıtalardan olacaktır. Fakat hiç şüphe yoktur ki Anadolu'yu düşmandan tat­ hir eden Türkiye muzaffer ordusu ve m isakı millisine azmetmiş olan Türkiye Büyük Millet Meclisi, Moskova'nın dostluğundan ve diğer düveli mütlefike cephesinin yarıklığından ve belki ile­ r ide daha ziyade kesbi resanet edilebilecek vaziyetin önünde, bugünkü hakkından istifade ederek tahakkuk etmekte olan mi­ sakı millimize gitmek için tereddüt edilmeyecektir kanaatinde­ yim. TAHSİN BEY (Erzurum)- Efendim; bendeniz okunan bir ra­ pora nazaran müspet bir cevap verilmesini imkansız görüyo­ rum. Onun için esas hakkında maruzatta bul u nmayacağım. Bu meselenin Heyeti umu miyetle müzakeresinden evvel, verilecek cevabı Heyeti Vekile ariz amik tetkik ederek tespit etsin. Gece içtimaımıza mani değildir. İçtimada Heyeti Vekile ile temasta bulunuruz. Heyeti Vekilenin tespit edeceği cevabı, ki menfi ol­ ması zarureti vardır. O cevap üzerine mevcudatımızı tetkika­ tımızı mütalaatımızı serd ederiz. Şimdi Heyeti Vekileyi tenvir maksadıyla, yahut veçhe vermek maksadıyla serdedeceğimiz mütalaatın, zannederim, pek de faydası olmayacaktır. Binaena­ leyh Heyeti Vekile tespit elsin; biz gitmeyelim, burada oturalım. Heyeti Vekile ile temasımızı muhafaza edelim. Paşa Hazretleri de buradalar. Binaenaleyh cevabı Heyeti Umumiyeden çıkara­ lım. (En doğru budu r sadaları. ) M. D URAK BEY (Erzurum) - Efendiler birkaç günden beri Mudanya Konferansı cereyan ediyor. B ugün son aldığımız şek­ le göre menfi bir harekette bulundukları anlaşılıyor. Bendeniz zannediyorum ki, bunların yaptıkları menfi hareket, netice iti­ bariyle, bizim pek çok zararımıza olmayacaktır. Yalnız biraz va­ kit gaip edeceğiz. Demin Paşa Hazretleri buradan söz söylerken "Hükümet itidalkiir ane hareket ediyor" buyurdular. Bendeniz bu ndan dolayı kendi namıma teşekkür ederim. Bun d an sonra da fevkalade itidalkarane hareket etmesini rica ederim demiş­ tim. 309

1 92 2 Mudanya M ütarekesi Diplomasi Sava�ı

Efendiler, biz lehülhamd bi rçok sıkın t ılardan sonra, birçok mahru m iyetlere katlanarak mühim bir zafere nail olduk ve İn­ şallah hundan son ra da daha büyük zaferlere nail olacağız. Fa­ kat efendiler; biz de .bir münferit hareket yolunu tu tarak arzu ettiğimiz bir şekli ihdas edersek, zannederim, çirkin bir va:.ı:i­ yete, bir şekle gireriz. Evet; memleketim izin taha mmülü vardır. M Ü FİT EFENDİ (Kırşehi r)- Arzu etmediğin i:.ı: vaziyet nedir'! M. DURAK HEY (Devamla)- Arzu etmed iğimiz vaziyet yeni bir harptir. Efendiler acaba memlekette bu na taham mül var mı­ dır? Vard ır da diyebil iriz. Yoktur da diyebiliriz. Çünkü bu ndan sonra eğer bir harp karşısında kalacak olursak, yani karş ı mızda­ ki düşmanı pek ufak görmeyelim. Zaferimizle sermest olmaya­ lım. Karşımızda koca bir İngiliz Hükümeti vardır. HİLMİ BEY (Bolu)- Rica ederim. M. DURAK BEY (Devamla)- Sözümü kesmeyiniz, çıkar bu­ radan söylersin iz. HİLMİ B EY (Bolu)- Öyle amma, bunlar zaif imana sebebiyet verirse. M. DURAK BEY (Devamla)- Efen d i , burada söz söyleyen zaif i man sahibi değildir. İmanı pek kuvvetli bir arkadaşınızdır. Rica ederim, zai f iman var mıdır'! Hayat ile memat arasında uğraşı­ yoruz. B undan daha mühim vaziyet ne vardır?. . Evet efendiler, karşı mızdaki düşman gayet kuvvetl i bir düşmandır. Denildi ki ; Fransızlar fiilen iştirak etmezlerse İngilizler ne yapabilir? Efen­ diler, Fransı zlar, fiilen iştirak etmeseler bile İngi l i zlerin yapa­ cağı iş budur: İhti mal ki buradan Trakya'ya firar eden Yunan ku vvetlerini tan:.ı:im ve İslah edecek ve ihti mal ki Balkan hü­ kümetlerinden bazılarını aldatarak onlardan da bir kuvvet teş­ kil edecektir. Ve son ra kendil eri de kuvvet getirebilirler. Biz bu kadar kuvvetleri n karşısında İnşallah yine zafere nail oluruz, fakat güçlük çekeriz. Memleketimiz tekrar birçok şeyler karşı­ sında kal ı r. Sonra efendiler, şimdi okunan telgrafta bendenizin anladı­ ğı m ; biz şimdi teslim almak istiyorduk, bunlar birbuçuk ay son­ ra teslim etmek istiyorlar. Bendenizce burada uzun boylu bir fark yok t ur. (Çok fark var sadaları . ) Vakıa birbuçuk ay zarfında 310

Erol M ütercimler

sulh masasına oturu rsak sulh üzerinde çok tesiri olur. Olmaz değil. Fakat kar ile zararı tartalım, hangisi daha kfırlı ise onu ala­ lım ötekini al mayalım. Bugün yapmaz da birbuçuk ay sonra ya­ parsak, elhamdülillah muzaffer ordu muz yerinde duruyor, yine sü ngüsü parlıyor. Bu müddet zarfında ordumuzu dağıtacak, başka yer ve vaziyete sokacak değiliz. Demin Paşa Hazretleri­ nin burada buyurdukları gibi, kon ferans şiddetle devam ettiği günlerde bile yine ordumuz fırsattan is tifade ile lazım gelen tedah iri ittihaz etmiştir. Demekki bir tarafta n Hükümet vazife­ sini itidalkarane ifa etmiş, diğer taraftan da orduy u lilzım gelen yerlere yerleştirmiştir. Ordumuz bu vaziyette bulundukça böyle men fi bir cevap verir de bir harp karşısında kalırsak, zannede­ rim, memlekete faide yerme zarar temin etmiş oluruz. Bendeniz bunu kati olarak söylemiyorum ve katiyen böyle yapal ı m demi­ yorum. Bendeniz diyorum ki iyi düşünelim, iyi tetkik edel i m , ondan sonra kararımızı verelim. Çünkü bir mesele karşısında kalırsak bugün kazandığımız zaferi de, bilmiyoru m nasıl yapa­ rız. Çok rica ederi m ; çok düşünel im, hissiyata tabi ol mayalım, sermest olmayalım. Kar ile zararı terazinin gözlerine koyarak tartalı m , fokat hissiyat ile lartmayalım, vak'a ile maslahat ile tartalım, ondan sonra karar ittihaz edelim. Çünkü sonra netice başka türlü çıkarsa şimdiye kadar kazanmış olduğumuz zafer­ leri , Allah göstermesin, ga ip ederiz. Bunun için efendiler: ben­ deniz diyoru m ki, Hükümet her vakit itidalkarane hareket etsin. Silah meselesi meydana çıkmamasına gayret etsin. Faka l o gün gelirse ; ki silahtan başka çare kalmamıştır; o gün yine silah ı­ mıza müracaat ederiz. Onlar da kanidirler ki Türkler silahları­ nı ellerinden bı rakmazlar. Buna hiç şüphe yoktur. Çünkü hiç yoklan bir orduyu çıka�an bu millet, elbette Misakı Millis ine kavuşacaktır. Fakat efendiler geç olsun, güç olmasın. Binaena­ leyh efendiler; çok rica ederim, çok düşününüz ve ondan sonra lazım gelen kararı veriniz. REFİK BEY (Konya)- Bendeniz asıl mütalaama başlamadan evvel Heyeti Celilenizden çok hassas ve çok cidd i olan vaziye­ timiz hakkında söz söylenirken, söz söyleyen arkadaşlarım ızın zaif iman ile muaheze buyurulmamasını rica edeceğim. Çün31 1

1 92 2 Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

kü malumu aliniz, burada söylenen sözler hiç şüphesiz deruh­ te ettiğimiz büyük ve muazzam davaya müteallik ve milletin mukadderatiyle ddğrudan doğruya alakadardır. Vaziyetimizin ciddi olduğunu arzetmiştim. Şanlı ordumuz ve fedakar mille­ timiz Cenabı Hak'kın tevfikı inayetiyle mübarek topraklarımızı ham istilacı ların elinden şanlı ve şerefli bir surette kurtardıktan sonra ve bize cihan nazarında şanlı bir mevki temin ettikten sonra, İngiliz milletinin, İngiliz ihanetinin bizim içi n yeniden yeniye hazırlamakta olduğu uçurumlardan itidal ve metanet­ le düşünerek kend i mizi kurtarmamız lazımdır. Paşa Hazretleri buradan son vaziyeti, yani Mudanya Konferansı akamete uğ­ rarsa ne olması ihtimali bul unduğunu izah buyururken, çok ehemmiyetli bir noktaya temas buyurdular. Dediler ki, biz efen­ diler kabil olduğu kadar, şimdiye kadar olduğu gibi, şimdiden sonra da itidal ile yürüyerek söz sahasında cihana karşı daima sulh ve müsalemet taraftarı olduğumuzu ispata çalıştık ve ça­ lışıyoruz. Bundaki hedefimiz Fransa ve İtalyanları kabil oldu­ ğu kadar İngiliz çemberi mel'anetinden uzakta bulundurmak ve onun arasını Fransa ve İtalya efkarını, dolayısıyla cihanın efkarını lehimize çevirmektir. Bu çok mühim bir noktadır. Son rapor üzerine şimdiye kadar takip edilen çok yüksek ve cidden faideli itidalkarane siyasetten ayrılıp da sert bir noktai nazara sahip kalarak "Efendiler şunu şöyle yapacaksınız, Trakya'yı he­ men teslim edeceksiniz ve illa felah . . . Ordumuz yürüyecektir. " demek, zannederim muvafık olmayacaktır. Evet bu kadar azim fedakarlıklardan sonra Misakı Millimizden zerre kadar gaip et­ memeye biz de, millet de azmetm iştir. Allah'ın inayetiyle pek yakında harp sahasında kazandığımız zaferi, İnşallah, siyaset sahasında da konferans, sulh masasında da temin edeceğiz. On­ ların bize Mudanya Konferansında dolambaçlı yollardan yürü­ yerek, yılanlar gibi yerlerde sürünerek bin türlü şekillerle bizi iğfale çalıştıkları gibi, biz de böyle kaçamaklı yollar bularak on­ lara yine müzakeratı kat etmemek şartiyle, bir girizgah, bir yol gösterebiliriz. Onun için bittabi Heyeti Vekilenin bu son raporu üzerine ne şekilde cevap vereceğim tamamen bilmemekle be­ raber, bendeniz şahsen temenni ediyorum, ki kabil olduğu ka312

Erol Mütercimler

dar -tabii o n l ar da bizim kadar milletin vaziyetine ve bu günkü haline tamamen muttalidir- cevap verirken bir kaçamak yolu bulsunlar ve yeni tehlikeli vaziyetler ihdas edecek kelimeler­ den, tekliflerden ihtiraz buyursunlar. Sırası geldiği zaman ona dair noktai nazarımı da ayrıca arz edeceği m. REİS- Efendim, usulü müzakereye dair b i r takrir vardır. Bunu evvelce haber vermeye mecburum. Şayet kabul edilecek o l urs a boşuna müzakereye devam etmeyelim. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Başkumandan) (Ankara)- Müsaa­ de buyurursanız ufak bir şey arz edeyim. Efendim Mudanya ile cereyan eden muhabere doğrudan d oğru ya benimle c e reya n etmektedir. Onun için muhaberenin ne kadar müşkil ve benim ne kadar meşgul olduğumu takdir edersiniz. Her gece yarısından sonra saat ikide, üçte, hatta üç­ buçukta ancak alabiliyorum. Ekseriya Heyeti Vekile ile görüş­ mek zarureti hasıl oluyor. Onun için hiç zannetmem ki bugün akşam ve bugün gece yarışma ve belki de yarına kadar Heyeti Vekilece ve Meclisi Al ice esaslı müzakerelere medar olacak kati malumati alalım. Bu itibarla ona intizar etmek beyhudedir. Sonra iki ncis i ; ben zannediyorum ki Heyeti Celilenizin en son nokta üzerine bir karar vermesi de belki muvafık ol amaz. Yani en son noktai nazarı anlaşıldıktan sonra, belki Heyeti Ve­ kilenin en son noktai nazarı anlaşıldıktan sonra ve Meclisi Ali mü tal aa ettikten sonra, kati karar vermek lazımdır. Yani şimdi­ den kati bir karar verip oraya bağlanmak doğru değild ir. İSMAİL SUPHİ BEY (Burdur)- Misakı Millinin sonuna kadar yürüyeceğiz. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Devamla)- Misakı Millimiz ma­ lumdur. Bütün memleket ve milleti ve ordumuzu çıkmaz b i r yola saptırmakdan da elbette tevakki ederiz. O halde akıl ve mantıki n ve imkanın verebileceği bir şeyi istihsal etmek üzere hareket ederiz. (Pek doğru sadalan.) EMİN BEY (Erzincan)- Efendim, bendeniz söze başlarken esbabı teşekkülümüzden bahsetmek mecburiyetinde kalaca­ ğım. Esbabı teşekkül ümüzü tetkik edecek olursak, bizim esba­ bı teşekkülümüz yalnız misakı millidir. Binaenaleyh i stihsal i 313

1 92 2

Mudanya Mütarekesi Diplomasi Savaşı

lazım ulan mesele misakı m illiden başka hiçbir şey değildir. Bu ana kadar vaki olan mücadelatım ız, milleti , içine düşürdüğü ızt ıraplardan kurtarmak için yapümış fedakarlıklardan başka hiçbir şey değildir. İll