1200 yıllık sürgün 9789758839889, 9758839888

Citation preview

1200 YILLIK SÜRGÜN D. Ahsen BATUR

Selenge Yayınları İstanbul 2013

S elen ge Yayınları No: 69 T a rih Serisi: 56

K apak-Sayfa D ü z e n i A h m e t Yanar

T a s h ih ve R e d a k s iy o n M e h m e t E fend io ğlu

B askı-C ilt Step A jans M atbaacılık Tel: 0 2 1 2 4 4 6 88 46

ISBN 9 7 8 -9 7 5 -8 8 3 9 -8 8 -9

S eleng e Yayınları T ic a re th an e Sok. No: 41 /2 4 Cağaloğlu/ÎSTANBUL Tel: 0 21 2 51 4 45 73 Faks: 02 1 2 511 09 35 w w w .se le n ge .c om .tr e-mail: selen ge@ selen ge.com .tr

Tarih, bir a n la m d a halkların k utsal kitabıdır.

M. İ. Karamzin

İÇİNDEKİLER

Ö N S Ö Z ..................................................................................................................... 9 Dedeler ve T oru nlar........................................................................................ 9 I. İLK TÜRK DEVLETİ’NİN D O Ğ U ŞU ......................................................... 15 T ürk’ü n anlamı ve farklı söyleniş şekilleri............................................ 21 I. T ürk Hakanlığının K u r u lu ş u .................................................................23 II. T ü rk H a k a n l ığ ı........................................................................................ 28 Sona D o ğru..................................................................................................... 34 II. UYGUR HAKANLIĞI VE TÜRKLÜK

........................................ 38

G ök-Türkler ve U y g u rla r............................................................................41 Uygur Hakanlığı’mn K u ru lu ş u ..................................................................42 An Lu-shan İsyanı......................................................................................... 45 U ygur Hakan lığı’nın Yıkılışı....................................................................... 46 III. KARAHANLILAR VE TÜRKLÜK............................................................ 48 Karahanlı Devleti’nin K u r u lu ş u ............................................................. ...50 IV GAZNELİLER VE TÜRKLÜK....................................................................56 Ü Ç Ü N C Ü PARTNER: O Ğ U Z L A R..................................................................60 Oğuz a d ı .......................................................................................................... 60 Hazarlar ve Y ahudiler.................................................................................. 67 Hazarlar ve G öktürkler................................................................................ 69 Hazarlar ve O ğuzlar......................................................................................77 Doğu Avrupa’daki O ğuzlar..........................................................................84 V SELÇUKLULAR VE T Ü R K LÜ K .................................................................88 D andanakan Savaşı ve Selçuklu Devleli’nin K u ru lu ş u ....................... 99 Anadolu Fatihi A lparslan..........................................................................103 Sultan Sancar - Oğuz İsyanı - Büyük Selçuklu İm paralorluğu’n u n Parçalanışı.................................................................106 VI.

HAREZMŞAHLAR VE TÜRKLÜK...................................................... 112

8

1200 YILLIK SÜRGÜN

VII. ANADOLU SELÇUKLULARI VE TÜRKLÜK...................................124 Yassı-Çimen:Beyinsiz Kartalların D ö v ü şü .............................................135 Alaadclin Keykubad’tan Sonra Selçuklular............................................140 Moğol İstilası................................................................................................ 144 VIII. ANADOLU BEYLİKLERİ VE TÜRKLÜK......................................... 147 Kadı B u r h a n e d d in ...................................................................................... 153 Kadı Burhaneddin-Osmanlı M ünasebetleri......................................... 156 Timur-Kadı B u rh a n e d d in ..........................................................................158 Dulkadir Oğulları........................................................................................ 162 IX. OSMAN OĞULLARI VE TÜRKLÜK ( ? ? ) .............................................166 Kay mı, Kayı m ı ? ........................................................................................ 167 İmparatorluğa giden y o l............................................................................ 171 Kuzgunların Kapışması-Kargaların K ahkahası....................................173 Osmanlılar ve T ü r k lü k .............................................................................. 177 Üç Büyük H a ta .............................................................................................183 a) Saraya Alman Yabancı G e lin le r................................................... 183 O smanlı’nın ilk ganimeti Nilüfer (Horofira)...........................185 b) Yeniçeri denilen ahlaksızlar.......................................................... 192 c) Soysuz bürokratlar ve Soysuzlar Mektebi “E n d e ru n ”

207

Fatih ve sonrasında T ü rk le r.....................................................................215 Devşirme ve D önm e Paşaların Resmi G eçid i......................................228 Genç O s m a n .................................................................................................236 Ulu Hakan Sultan A b d ü lh a m id .............................................................. 242 Celali İsyanları..............................................................................................254 Katliam........................................................................................................... 277 Mel’un-u lâin Kuyucu M u r a t...................................................................279 T ü rk kelimesinde anlam kayması ve tahkir amaçlı kullanılması..285 Jön-Türkler ve T ü rk kelimesinin sürgünden d ö n ü ş ü ......................293 Türkiye Cum huriyeti mi, Batı Türkistan m ı ? .................................... 300 T ü rk lü ğ ü n ü H aykıranlar.......................................................................... 309 İslamiyet ve etn isite ................................................................................... 317 Etnik mensubiyet ve din meselesi......................................................... 320 AKP ve T ü r k lü k ..........................................................................................331 K ayn a k ç a ............................................................................................................. 339

ÖNSÖZ

Dedeler ve Torunlar D ü n y a d a k i e tn ik to p lu lu k la rın çok b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u n iki veya ik id e n fazla ismi vardır. Bu isim lerd en biri, o e tn ik to p lu l u ğ u n ya­ yıldığı to p r a k la rd a k i genel adı olabildiği gibi, iç le rin d e n h e r h a n g i b ir g r u b u n adı o lm a k la birlikte, ta m a m ı için k u lla n ıla n la rı vardır. H a lk la rın b ird e n fazla a d la rın ın olm ası, ön celik le h e rh a n g i b ir h a l­ k ın k e n d isin i çevresine ta k d im e d e rk e n k u lla n d ığ ı isimle, k o m ş u la ­ r ın ın o nlara v erdikleri farklı isim le rd e n kay naklanır. Ö rn e ğ in , Adıgeler k e n d ile rin i d ü n y a y a “A dıge” adıyla ta n ıtm a la rın a ra ğ m e n , biz o n la ra “Ç e rk e ş ” deriz. G ü n ü m ü z d e d ü n y a coğrafyasın da yer alan tü m h a lk la rın ö n ata­ ların ın k u llan d ık ları isimle onların to ru n la rın ın k u lla n d ık la rı isim ler çoğu kez birbiriyle örtü şm e z . Ü stelik de atalarla to r u n la r ın çoğu kez aynı coğrafyada h a ya tla rın ı s ü r d ü r m e le r in e ra ğ m e n , aynı ism i taşı­ m a m ala rı, tam anlam ıyla bir a n a k r o n ik o lm a k la birlikte, in k â r e d i­ le m e y e c ek bir vakıadır. Bu k o n u d a v erilebilecek ö r n e k bir hayli faz­ ladır ve esasen b u k u ra lın d ışın d a k a la n h a lk la r n ered eyse p a rm a k la sayılabilecek k a d a r azdır. Şaşırtıcı olm a kla b irlikte, b u k o n u d a k i is­ tisnai ö rn e k le rd e n birisi Araplardır. Ç ü n k ü Araplar, tarihleri b o y u n c a değişik devletler ve h a n e d a n la r k u r m u ş olsalar da, k e n d ile rin i b aşk a h a lk la ra karşı d a im a “A ra p ” o larak ta k d im etmişlerdir. T o ru n la rın a taların ism in i ta şım am aları k o n u s u n d a birkaç ö rn e k v e rm e y e çalışalım. T ü r k tarihiyle ilgili ö rn e k le ri en so n a saklay arak k o m ş u h a lk la rd a n başlayalım . G ü n ü m ü z d e G ü rc ü d e diğim iz h a lk ın ö n a ta la rın ın adı Kartli/Kartvel idi. Keza b u g ü n Laz ded iğ im iz e tn ik to p lu lu ğ a g eçm işte K olh, ü lk e le rin e K o lheti d e n iliy o rd u . K o m şu la rı

10

1200 YILLIK SÜRGÜN

G ü rc ü le r ise onlara “E ğ ri”, ü lk e le rin e de “Ergisi” diyorlardı. Şim ­ dilerde d ü n y a tarih lite r a tü r ü n e E rm e n i o lara k geçen h a lk ın atala­ rın ın ismi Hay, ü lk e le rin in adı H ayastan idi. G ü rc ü le rse onlara Som e h i derlerlerd i.1 Yunanlıların eski atalarının adı İonyalılardı. Onlara belki de dilleri d ö n m e d iğ i için îo n y a k e lim e sin i ta h rif e d e re k Yunan ve Yunanlı adını verenler Acemler, A raplar ve T ü r k le r o lm u ştu r. Bu üç h a lk ın d ışında o nlara Yunan adını veren b aşk a b ir h a lk yoktur. Bulgar adı ta rih e n ço k eskilere d a y a n a n bir isimdir, a m a bu ismin de b u g ü n k ü Bulgarlarla b ir ilgisi y oktur. Ç ü n k ü ta rih te tanıdığım ız Bulgarlar, K am a ve Tuna B ulgarları olarak ikiye a y rıld ık ta n sonra, biri K azan Tatarları ded iğ im iz h a lk ın bel k e m iğ in i (ki ikinci ağır­ lıklı u n s u r K ıpçaklardır) o lu ş tu r m u ş , diğerleri Tuna tarafına giderek Slav k ö k e n li halklarla k ay n a şa ra k yalnızca “B ulgar” ad ın ı m uhafaza e tm e k le birlikte, T ü r k ’e ve T ü r k lü ğ e d ü ş m a n bir h a lk o la rak karşı­ mıza çıkmıştır. Fas, Tunus, Cezayir, M o ritan y a vb. ülk e le rd e yaşa­ yan halklar, tarihi d ö n e m içinde değişik atalar ve farklı diller k u lla n ­ d ık ta n so n ra A rap çad a k a ra r kılarak, d a h a d o ğ r u s u d illerini Arapça ile de ğiştire re k A raplaşm ış halklardır. N ite k im a n tr o p o lo jik açıdan in ce le n d iğ in d e o n la rın Sami A raplarla çok az fizyolojik b e n z e rlik ­ lere sahip o ld u k la rı görülür. Bu farklılık o n la rın dil ve lehçelerind e de g ö rü lü r, a m a din u n s u r u z a m a n la d iğer u n s u r la r ı bastırdığı için A raplık r u h u galip gelmiştir. M ısırlılar da bu c ü m led e n d ir. Asurîleri sahiplenen tek halk Süryanîler olm uştur. Ama Süryanîlerle A surîlerin yaşadıkları to p ra k la r birbirin e yakın olm akla birlikte, aynı değildi ve B iru n î’n in işaret ettiği gibi Süryanîler S uristan (daha s o n ­ raki Suriye) d e n ile n to p ra k la rd a A su rîle rd e n y üzlerce yıl so n ra or­ taya çıkm ış b ir halktır. Asıl vatanları Irak olan Berberilerin to ru n la rı b u g ü n Tavarık (Batı d ille rin d e Tuareg) adını taşım aktad ır. V ikinglerin to r u n la r ın a şim ­ dilerde D an (D a n im a rk alı) d e n ilm e k te d ir. Angle ve S a k s o n la rm k a ­ rış ım ın d a n o lu şa n în g iliz le r a ta la rın ın adını k u lla n m a m a k ta d ırla r. B u z a n tio n d e n ile n Bizanslı h a lk ın ad ın ı k u lla n a n hiçbir temsilci k a l­ mamıştır. H atta R u m dediğim iz h a lk dahi b u g ü n k e n d in i G rek olarak 1

Berdzenişvili-Canaşia, Gürcüstan Tarihi, s. 59.

ÖNSÖZ

11

ta nıtm a k ta d ır. Ş im dilerde Rus ded iğ im iz halk, Slavyan ve R u slardan o lu şm a sın a rağ m en, Slavyan adını k u lla n m a d ık la rı gibi, ataları kabul e ttikleri A nt, Sklaven ve V enedlerin ad ın ı da k u lla n m a m a k ta d ırla r. Ç ok u z u n süreli bir im p a r a to rlu k k u r a n Rom alıların varisleri Italyanlar, k e n d ile r in i d ü n y a y a R om alı olarak değil, İtalyan olarak t a k ­ d im e tm e k te d ir le r ( 1 8 6 1 ’d e n itibaren). Latin A m e r ik a ’da yaşayan halklar, Avrupalı a ta la rın ın isim lerini b ıra k ıp yeni isim ler aldılar. Korsikalılar, asıl ataları olan E trü sk le rin belki a d ın ı d a h i h a tır la m a m a k ta d ır la r ve İtalyan k im liğini b e n im s e ­ m iş d u ru m d a d ırla r. A rn a v u tla r (A lbanlar), ataları Pelasgları yalnızca u z a k ataları olarak k a b u l ederler, am a Pelasg adını k u lla n m a z la r ... Bu an la tılan la rı yüzlerce ö rn e k le ç o ğ a ltm a k m ü m k ü n . T ü rk le re gelince, p e k ço k devlet, p ek ço k h a n e d a n k u r m u ş o lm a ­ larına rağm en, tarih b o y u n c a açıkça “T ü r k ” kelim esini k u lla n a n yal­ nızca iki h a lk ve iki devlet o lm u ştu r. Birisi bizim “g ö k ” kelim esini ilave e d e rek yazd ığ ım ız G ö k - T ü r k Devleti, diğeri ise O s m a n lı h a n e ­ danı m irası ü z e rin e k u r u la n T ü rk iy e C u m h u r iy e t i’dir ve d ik k a t ed i­ lirse o n u n dahi adı T ü r k C u m huriye ti değil, Türk iy e C u m h u riy e ti’dir. Bu ikisinin dışın d a h a lk adı ola ra k Türk k elim esini içeren iki to p lu ­ lu k vardır: T ü rgişler (veya T ü rk iş ) ve T ü rk m e n le r. H a lb u k i k e n d i­ lerini A frasyab’m ve G ö k - T ü r k le r in d o ğ r u d a n varisleri sayan Karah a n lıla r d a n s o n ra k u r u l a n S e lçuklu ve O sm a n lı İm p a r a to r lu ğ u ’n u n bânileri, T ü r k k e lim e sini hiç k u lla n m a d ık la r ı gibi, b u kelim eyi n e ­ redeyse öcü gibi telakki etm iş ve k e n d ile rin e T ü r k d e nilm esini adeta b ir tü r tah k ir gibi algılamışlardır.2 A llah’tan S e lçukluların ve özellikle O s m a n lı’n ın T ü r k k elim e sin i ta h k ir sıfatı ola ra k k a b u l ettikleri d ö ­ n e m d e , b aşka h a lk la rın tarihçi ve coğrafyacıları o n la r d a n T ü r k ola­ ra k b ah sediyo r, T ü r k l ü ğ ü k a b u l e tm e k is te m e y e n ve b u ke lim e y i h a tırla m a y ı d a h i arzu e tm e y e n b u d ev le tle rd en T ü r k devleti o larak 2

Jorga, 1/43. Ö rneğin Jorga şöyle der: “H alktan bir T ürk, sadece M üslüm an olduğunu,ailesi ve mal varlığı; köylü ise sahip olduğu toprakla birlikte Osmanlı hüküm darına ait olduğunu bilir ve “T ürk” adım sevmez.”; “Bugünkü Türkler, kendilerini O sm an tarafından kum lan bir devlette, O sm an’ın soyundan gelen­ lerin m utlak hakimiyeti altında yaşayan M üslüm anlar olarak görüyorlar; bu da onlara yetiyor.”

12

1200 YILLIK SÜRGÜN

söz ediyorlardı. H atta A vrupalılar ve özellikle İtalya n la r ç o c u k la rın ı k o r k u t m a k için “A n neciğ im , O s m a n lıla r! ” değil “M a m m a li Turchi! (A n neciğim , T ü rk le r!..) diy o rla rd ı.3 İşte T ü rk kelim esinin adeta sü rg ü n hayatı yaşadığı b u d ö n em , GökT ü r k D evleti’n in n ih ai o la ra k yıkılışınd an J ö n - T ü r k l e r a d ın ı taşıyan elitlerin o lu şm a sın a ve O sm a n lı m irası ü z e rin e “T ü r k ” d a m g a s ın ın v u ru lm a s ın a k a d a r geçen 1200 yıllık bir s ü re d ir ve bu kita b ın k o n u ­ s u n u o lu ştura c a ktır. D e m e k ki T ü rk ler, 1200 yıllık bir m a n k u r t l u k sü reci yaşam ışlar ve k e n d ile rin i k o m ş u la r ın a b a şk a isim lerle ta k d im etmişlerdir. Bu d u r u m , elbette o n la rın T ü r k k e lim e s in i b ilm e d ik le ­ r in d e n değil, b a şk a la rın ın “tarih ş u u r u ” dediği, b e n im s e “e tn ik h a ­ fıza” d e d iğ im milli ha fız a da n ve ş u u r d a n y o k s u n o lu ş la rın d a n k a y ­ n a k lan m ıştır. Bu e tn ik hafıza b u g ü n dahi tam ola ra k ye rin e gelmiş değil. E ğer aksi v arit olsaydı, k u r u ld u ğ u g ü n d e n b u y ana T ü r k lü ğ ü k e n d is in e sa n c a k y a p a n siyasi bir p artin in m u tla k ik tid a rd a olm ası gerekirdi. H â lb u k i o parti (M H P) yıllarca meclise d a h i girem em iş, s o n yıllarda ise seçim b a ra jın ı aşm a tesellisiyle y e tin m e k z o r u n d a bırakılm ış; b u n a k arşılık s o y su z la r m e k te b i E n d e r u n ’da y e tişe n le ­ rin to r u n la rı baş tacı edilm iş, O s m a n lı d ö n e m i gibi ç o k u z u n bir d ö n e m d e n s o n ra m e r h u m A ta tü r k ’le yaşan a n kısa sü re hariç, yine d ö n m e - d e v ş ir m e le rin devr-i d e v ra n la rı ba şla m ıştır ve hâlâ da s ü r ü p gitm ek ted ir. Ç ü n k ü b e n im m a n k u r t m illetim , s a n d ık ta n seçip çıkar­ dığı in sa n la rın e tn ik k ö k e n in e asla b a k m a z , M ü s lü m a n lık gibi h e r tü r lü k a m u fla jın yegâne vasıtası o larak k u lla n ılm a y a m ü s a it İslam kim liğ in i k u lla n a n la r ın m a s k e le r in in a rk a sın d a k i iğrenç su ra tla rın ı görm ez; böylece h e m k e n d in i y a k a r h e m de b e n i yakar! Bu satırları o kuyanlar, eserin yazarının ırkçı bir fanatik o ld u ğ u n u düşünebilirler; am a öyle değil. Ç ü n k ü ırkçılık, yalnızca k e n d in e hayat» h a k k ı ta n ım a k , sadece k e n d in i en ü s tü n (arya), diğ erlerini en alçak (parya) o la ra k g ö rm e k , o n la ra h a y a t hak kı ta n ım a m a k , yo k e tm e k iste m e k , h o r la m a k ve aşağılam aktır. H â lb u k i b en b ir T ü r k olarak, diğer h a lk la ra m e n s u p in s a n la r ın da Tanrı tara fın d a n yaratıldığını, o n la rın da b e n im gibi y e r y ü z ü n d e yaşam a hak ları o ld u ğ u n u p eşin e n 3

Şerafettin Turan, Türkiye-ltalycı İlişkileri, I /].

ÖNSÖZ

13

k a b u l ediyor, onları k e n d im d e n ü s tü n veya alçak g ö r m ü y o r u m . Ama y e r y ü z ü n d e k i tü m h a lk lar k e n d i a dlarını g u r u r la telaffuz e d e rk e n , h a tta ta rih b o y u n c a b ir devletleri d a h i o lm a m ış e tn ik to p lu lu k la r k ö k le rin i binlerce yıl ö n c e s in e bağlam aya çalışırken, b irile rin in h e r m etresi a ta la rım ın kanlarıy la su la n m ış k e n d i ü lk e m d e , “T ü r k ’ü m ” d e d iğ im d e b a n a “a lie n ”m iş (uzaylı yaratık ) gibi b a k m a ları, sa n k i İs­ lam dini e tn ik m e n s u b iy e ti be lirtm e y i yasa klam ış gibi, - ki aksine teşvik etm iştir, - beni İslam dairesi d ışına alm aya çalışm aları, d o ğ ­ r u s u n u sö y le m e k gerekirse, a ğ ın m a g id iyor ve h a tta k a n ım ı d o n d u ­ ruyor! A ksine b e n “T ü r k ’ü m ” d e d iğ im d e b a n a karşı su ra tın ı ekşiten le rin k e nd ile ri soy suz kişilerdir. Ç ü n k ü o n la rın so yıı-sop u belli olm adığı için, k a rşısın d a so y u -so p u belli birini gö rm e y e ta h a m m ü l edem ezler. Son z a m a n la rd a anası belli babası y ü z elli o la n bazı t ü ­ redi kişiler, te levizyonlarda ve b a sın d a açık açık “b en k e n d im i asla T ü r k o la ra k ta k d im e t m e m ” d e m e k suretiyle, güya z e m z e m k u y u ­ s u n a işeyerek m e ş h u r o lm a k , ta rtışm a ba şla tıp g ü n d e m d e k a lm a k iste m e k te dirle r. O n la r m e r a k etm esinler, T ü r k le r in de zaten on la rın k e n d ile r in i T ü r k olarak ta k d im e tm e le rin e ih tiyaçları yo ktur. Soy­ suz ve ş u u r s u z alienler zaten T ü r k olamazlar. T ü r k kelimesi, g erç e k te n ç o k u z u n c a bir süre kesif b u lu tla r ın ar­ k a sın d a , bir g ü n b irile rin in o b u lu tla rı aralayacakları g ü n gelinceye k a d a r s ü rg ü n hayatı yaşam ıştır. Bu satırların yazarı O ğ u z la rın Avşar b o y u n a m e n s u p , tipik bir T ü r k m e n k ö y ü n d e d ü n y a y a gelm iş ve b ü ­ y ü m ü ş tü r . A nnesi babası halis bir O ğ u z T ü r k ü o lm a sın a ra ğ m en , ne o n la rın n e de k ö y lü le rin in ağ z ın d a n bir kez o lsu n “T ü r k ” k e lim e ­ sini işitm em işlir. H atta Avşar b o y u n a m e n s u p o ld u ğ u n u d ah i d aha so n ra la rı k e n d i a ra ştırm a la rı s o n u c u n d a keşfetm iştir. Peki, b u n u n s o r u m l u s u k im d ir? Yıllar ö n c e bir televizyon k a n a lın d a ta k rib e n 70 y a şla rın d a b ir in in k o n u ş m a s ın ı işitm iştim . Bu kişi, b ir b a y ra m g ü n ü a n n e s in e kim o ld u k la rın ı s o rm u ş . A nnesi “O ğ lu m , biz O s m a n lıy ız ” cevabını verm iş. D elikanlı, “iyi a m a a n n e , b a k şu k o m ş u m u z Ç er­ keş o ld u ğ u n u , ö tek i K ü rt o ld u ğ u n u , b e rik i A rn a v u t o l d u ğ u n u s ö y ­ lüyor, biz k im iz ? ” diye s o r m u ş , a n n e si y in e “O ğ lu m , biz O s m a n ­ lIyız!” cev a b ım verm iş. Şimdi o yaşlı k a d ın ı s u ç la m a k gerekir mi?

14

1200 YILLIK SÜRGÜN

H a y a tın d a O sm a n lı’d a n ba şk a b ir k elim e d u y m a m ış yaşlı b ir nineyi b u s ö z le rin d e n dolayı s u ç la m a k g e rç e k te n insafsızlık olur. O n in ey e “Peki, O sm a n lı k im d ir ? ” diye so rsanız, alacağınız cevap “O sm a n lı işte, O s m a n lı! ”d an başka bir şey olm azdı. H â lb u k i ta rih te “O s m a n lı” a d ın d a ne b ir kabile vardır, ne e tn ik bir g ru p , n e de ulus. A slında b u k ita b ın adını Ziya G ö k a lp ’in “Bu m ille tin y a k ın z a ­ m a n a k a d a r k e n d in e ait bir adı bile o lm a m ış tı” s ö z ü n d e n ha re k e tle “T ü r k ’ü n Adı Yok” k o y m a k da m ü m k ü n d ü , a m a o z a m a n da sadece O sm a n lı h a n e d a n ı d ö n e m in d e T ü r k k e lim e s in in k u lla n ılm a d ığ ı, o n ­ d a n ö n c e k u lla n ıld ığ ı d ü ş ü n ü le b ilird i. 1200 yıllık b ir süreç, g e rç e k te n T ü r k k e lim e s in in s ü r g ü n d e y a ­ şadığı b ir d ö n e m d ir ve eserin takip e d e n sayfalarında b u s ü r g ü n h a ­ ya tın ın h ik â y e sin i o k u yacak sınız. D. A h sen Batur

I. İLK TÜRK DEVLETİ’NİN DOĞUŞU

K itabım ızın k o n u s u T ü r k tarihi olm adığı için, T ü rk le rin ataları H u n la rın , Sakaların, M a s a g e tle r in ... tarihlerine girmeyeceğiz. Ayrıca T ü r k k e lim e sin e yakın sesler içeren ve M ilat öncesi y az a rla rın eser­ le rin d e geçen ke lim e le r ü z e rin d e d u r a r a k , T ü rk le r in M ilattan çok önceleri var o ld u k la rı k o n u s u n a da d eğ in m eyeceğiz. Bir halk, bir çırpıda g ö k te n zem bille in d irilm iş gibi ortaya ç ık m a d ığ ın a veya çı­ k am a y a c ağ ın a göre, elbette y akın a ta la rın ın y anı sıra u z a k ataları da vard ır ve b u d u r u m g ü n ü m ü z d e d ü n y a d a varlığını s ü r d ü r e n h a lk la ­ rın ç o k b ü y ü k bir kesim i için geçerlidir. H e r o d o t’u n d o ğ u kavim leri a ra sın d a zikrettiği Targitalar, İsk it to p ra k la rın d a o tu r d u k la r ı belirti­ len Tyrkae (Yurkae)ler, Yafes’in t o r u n u Togarma, H in t k a y n a k la rın d a geçen T urkh a veya T uruşkalar, T h ra k la r ve Ö n Asya çivi yazılı k ita ­ b elerde geçen T u ru k k u la rın ve keza Çin k a y n a k la rın d a M. Ö. I. Binyılda y a şad ık la rı belirtilen Tik (D i)le rin d o ğ r u d a n T ü r k a d ın ı taşı­ yan T ü r k kav im leri o ld u k la rı ileri s ü r ü l m ü ş , 1 a m a lin g u is tik açıdan d o ğ r u lu ğ u ispat e d ilem e m iştir.2 Dolayısıyla b u eserde T ü r k k e lim e s in in d evlet ve m illet adı ola­ r a k o rta y a çıktığı ta r i h te n XX. Yüzyıl b a ş la rın d a T ü r k a d ın ı taşı­ yan J ö n -T ü r k le r in ortaya çık ışm a k a d a r geçen u z u n tarih d ilim in d e “T ü r k ” s ö z c ü ğ ü n ü n serü v e n i ü z e rin d e d u ru la c a ğ ın d a n , k o n u y a d oğ ­ r u d a n b iz im k e n d i ilavem izle G ö k - T ü r k de diğim iz de vletin d o ğ u şu , yükselişi, birinci ve ikinci h a k a n lık d ö n e m i, T ü r k k e lim e sin in yazılı

1

Bu saydığımız isimleri doğrudan T ürk kelimesiyle özdeşleştirm ek isteyen batılı T ürkologlar sırasıyla J.v. Hammer, W. Tamaschek, V de St. M artin, J. Marquart, H.Z. Koşay ve De Groot’tur.

2

İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s. 43.

16

1200 YILLIK SÜRGÜN

m e tin le re k a zın m asıy la başlayıp, d a h a so n ra k i y a k la şık 1200 yıllık d ö n e m in d e ad eta yaşadığı s ü r g ü n h a y a tın d a n söz edeceğiz. G ö k - T ü r k le r in m e n şe i k o n u s u n d a o rtay a ç ık a n e n be lirg in ve isa b e tli s o n u ç , 5 4 2 y ılm a k a d a r A lta y d a ğ l a r ı n ı n g ü n e y e t e k l e ­ rin d e yaşadıkları, H u n la rd a n in m e o ld u k la rı ve o n la rın k u z e y in d e b u lu n d u k la r ıd ır .3 Diğer b ir ifadeyle G ö k -T ü r k le r H u n l a r m bir k o lu idiler. Ö nceleri ku ze y d e y a şa rk e n dah a so n ra Altay dağ larının g ü n e y e tek le rin i 4 5 0 ’d en itibaren y u rt e d in d ik leri a n la şılm a k ta d ır.4 P e k ç o k h a lk gibi, T ü r k le r in de türeyiş efsaneleri vardır. E fsa n e ­ ler, elbette h a lk ın m ahayy ilesind e u y d u r d u ğ u hikaye ve destanlardır; a m a b irta k ım tarihi gerçekleri de içerirler. T ü r k le r in türeyişleriyle il­ gili o larak karşım ıza iki efsane ç ıkm aktadır. Çin k a y n a k la rın d a a n la ­ tılan b u efsanelerden birine göre Aşina veya Açina kabilesi E tsin Göl b a ta k lık la rın ın k u z e y k e sim in d e y a şa rk e n k o m ş u b ir devletin sa ld ı­ rısına uğrar. Açina kabilesi savaşı k a y b e d e r ve b ü t ü n fertleri kılıç­ tan geçirilir. Yalnızca a sk erle rin acıyıp ö ld ü rm e y e k ıy a m a d ık la rı on y a şla rın d a b ir ç o c u k sağ kalır. A m a o n u da kollarını ve ayaklarını k e se re k bir b ataklığa atarlar. Tam o sırada bir dişi k u r t ortaya çıkar; ço cu ğa alıp k e n d i in in e g ö tü r ü r ve o rada o n u etle besleyip b ü yü tü r. Ç o c u k b ü y ü y ü n c e b u dişi k u r tla tem as k u r a r ve k u r t h a m ile kalır. K o m şu ü lk e n in h ü k ü m d a r ı ç o c u ğ u n hayatta kaldığını öğrence ö ld ü r­ m eleri için a d a m la r gönderir. R u h la r b u d u r u m u k u r d a h a b e r verir­ ler. O raya g elenler ç o c u ğ u n y a n ın d a bir k u r d u n o ld u ğ u n u g ö rü n c e, ikisini de alıp g ö tü r m e k isterler. A m a k u r t k a ç ara k Turfan ü lk e s in in k u z e y b a tıs ın d a k i dağa gider. D ağın y u k a r ıs ın d a bir m ağ ara vardır. M a ğ a ra n ın içine girince d ü z , geniş ve bol otlu bir yerle karşılaşır. D ü z lü ğ ü n d ö r t tarafı dağlarla çevrilidir. K u rt b u r a d a sa k la n a ra k on erk e k ç o c u k do ğ u ru r. Bu ç o c u k la r b ü y ü y ü n c e dışarıd an ka d ın la rla evlenirler. B u n d a n s o n ra h e r b irin in bir soyadı olur. B u n la rd a n biri de A ç in a ’dır. A çina’n ın nesli çoğalıp b irkaç yüz aile o lu nc a , üç dö rt nesil d a h a g eç tik te n s o n ra m a ğ a ra d a n çıkıp J u a n - J u a n la r ı n J h a k i m i ­ 3

Taşagıl, A., Gök-Türkler, 1/9.

4 5

Age., s. 10. Juan-juan, Ju-ju, Jui-jui, Ju-jan, Cücen gibi değişik şekillerde yazılan bu halkın Avarlar olup olmadıkları tartışmalı bir konudur.

İLK TÜRK DEVLETİ’NİN DOĞUŞU

17

yetine girerler. Altay dağ larının g ü n e y e te k lerin d e dem ircilikle u ğ r a ­ şıp, J u a n - J u a n ( C ü c e n ) h a n ın a d e m ir d ö k ü p verm eye başlarlar. Al­ tay (K in-şan) dağları miğfere b e n z e d iğ i ve o n la r da m iğfere Tu-küe dedikleri için, k e n d ile rin e T u-küe ad ın ı k o yarlar.6 İkinci türeyiş efsanesi So (Şu) veya Suo efsanesidir. Buna göre Tük ü ele rin ataları, H u n la r m k u z e y in d e b u lu n a n So D evleti’n d e n gel­ m ektedir. K abilenin şefi, on yedi e r k e k ka rd e şi o la n A -p a n g -p u idi. Bir dişi k u r t tarafından d ü n y a y a getirilen erk ek kard eşlerin in birinin adı İ-çi-ni-şi-tu’dur. K ardeşlerin hep si, A -p a n g -p u ile erk e k k a r d e ş ­ leri, u z u v ları eksik, o larak d ü n y a y a gelm işlerdi. Bu y ü z d e n s o n u n d a devletleri saldırıya u ğ ra y a ra k yıkıldı, y ok edildi. F a k a t b ir peri, İ-çini-şi-tu ’ya d o k u n a r a k o n u öyle bir ye te ne kle d o n a ttı ki, y ağ m u rla r yağdırabiliyor, rüzgarlar estirebiliyordu. İki k ad ın la evlendi. Rivayete göre k a d ın la rd a n biri yaz ta n rısın ın , diğeri kış ta n rısın ın kızıydı. İç­ le rin d e n biri d ö rt oğlan ç o c u k d ü n y a y a getirdi. O ğ la n la rd a n biri b e ­ yaz b ir k u ğ u y a d ö n ü ş lü . Diğeri, A -fu7 ile K ien8 n e h ri a ra sın d a kalan to p ra k la rd a b ir devlet k u r d u . Devlete K’i- k u 9 denildi. Ü ç ü n c ü oğlu Ç ’u-çe (Yenisey) n e h ri kıyısın da h ü k ü m sü rm e k te y d i. D ö r d ü n c ü s ü Tsien-Sse-ç’u -ç e - ş i10 d a ğ ın ın e te k le rin d e yaşıy ord u. Bu oğlan, dört ç o c u k ta n en b ü y ü ğ ü y d ü . Bu dağ ın te p e sin d e A -p a n g -p u kabilesinin başka kolları da yaşıyorlardı. O ra la rd a hava ç o k s o ğ u k o ld u ğ u n d a n , oğlanların en b ü y ü ğ ü , kabile in s a n la rın ın ısınm aları ve hayatta k a ­ labilmesi için ateş yakıyo rdu . Böylece h a y a tta k alm ay ı b aşa rd ılar ve en b ü y ü k oğlanı reis tayin e d e re k o n a T u-küe ad ın ı v e r d ile r11.. G ö r ü ld ü ğ ü gibi ikinci efsane b irin c isin d e n birazcık farklı olm akla birlik te, dişi k u r tta n tü re m e m o tifin in aynı olm ası d ik k a t çekicidir. E fsa n e n in d e v a m ın d a N o - tu - lu Şad’m on karısı o ld u ğ u , o ğ u lla ­ rın ın a n n e le r in in soy a d ın ı aldıkları, A -çi-na’n m gayr-ı resm i ilişki 6 7

Liu-Mau Tsai, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, s. 13-14. A-fu’n u n neresi olduğu da tartışmalıdır. Kimine göre Ubssa Gölü, kim ine göre

8

Kien nehri, Ulukem de denilen Yenisey’in yukarı akımıdır.

9

Kırgız kelimesinin Çin kaynaklarında geçen yazılış şekillerinden biri.

Abakan’dır.

10

Batı Sayan dağlan (?)

11

Liu-Mau Tsai, s. 15-16; Biçurin, Sobraniye svedeniy, s. 226.

18

1200 YILLIK SÜRGÜN

k u r d u ğ u o d a l ığ ın d a n d ü n y a y a geldiği; N o - l u - l u ’n u n ö l ü m ü n d e n s o n ra o ğ u llard a n birini reis se ç m e k isleyen a n n e le r in b ir ağacın al­ tında to p land ık ları ve en y ük se ğe sıçrayan oğlun reis seçilm esini k a ­ ra rlaştırdıkları ve A -çi-na’n m oğlu en k ü ç ü k le r i o lm a sın a ra ğ m e n en y ük se ğe sıçradığı, böylece o n u reis seçtikleri ve o n u n de k e n d is in e A -hien Şad ad ın ı verdiği anlatılıyor. İşte b u A -hien Şad’ın t o r u n u n u n adı T ’u - m e n (B u m ın ) id i12 ve T ü r k H a k a n lığ ı’n ın b a n isi d e odur. Başka k a y n a k la r d a ise A -h ie n Şad’la T ’u - m e n aynı kişidir.13 Yukarıda verdiğim iz iki versiyon, yalnızca bir efsanedir. G erçekte ise G ö k -T ü rk le rin te m elini a ta n aile, K ansu b ö lg e sin d e k i P’ing-liang d ağ ın ın e te k le rin d e yaşayan K ü -ç ü (G ü ç lü ) M e n g - s u n ’u n s o y u n d a n inmedir. Çin kayıtlarına göre “Türkler, önce K a n s u ’dak i P’ing-liang’m çeşitli H u (H u n ) la r ın d a n d ır . Tabgaç h ü k ü m d a r ı T ’ai-w u 43 9 yılında K ü-çü ailesin den M u - k ie n ’i yenilgiye u ğ ra tın c a liderleri Açina, beş yüz aileyle Altaylara gelip J u a n -ju a n la r a s ığ ın d ı.14 A n c a k b u bilgiyi veren yazar, Tabgaçlarm ö n ü n d e n ka ç a n Açina ve beş yüz ailesinin çölü geçip g e ç m ed ik leri k o n u s u n u n k e sin olm a d ığ ın ı, aksine T ü rk lerin ö n c e d e n beri A ltaylarda b u lu n d u k l a r ın ı ileri s ü r m e k te d ir .15 Öyle veya böyle, T ü r k l e r Al tayların yerli halkı o ls u n o lm a sın , n etice d e T ü r k Kağanlığı k u r u ld u ğ u n d a o rada idiler. E fsanelerindeki b o z k u r t m o tifin in W u -s u n , K ao-k üi (U ygur) ve M oğo llard a da b e n ­ zeri şekillerde g ö rü lm e s i d ik k a t çekici b ir n o ktadır. Yalnızca b irin d e dişi k u r t bir ç o c u k ta n h a m ile kalır, diğ erind e, ö rn e ğ in U y g u r efsa­ n e sin d e , H u n y a b g u s u n u n kızı b ir e rk e k k u rtla birleşir, M oğollarda Ç in g iz - h a n ’m a n n e s in in b u l u n d u ğ u çad ırın ü s t d e liğ in d e n m avi bir d u m a n h a lin d e içeri s ü z ü lü p , k u r d a d ö n ü ş ü r vs.. T ü r k h a lk la rın ın efsa ne le rinde k u r t ö n e m li b ir .yer tu ttu ğ u için, Çin k ay n ak larınd a T ü r k h a k a n ın d a n bahsedilirken “h a k a n ” ile “k u r t ” k e l im e s in in e ş a n la m lı o la r a k k u lla n ıld ığ ı b e lir tilm e k te d ir . Z ate n A çina (veya A şina) da a n la m itibariyle “k u r t ” dem ektir. K elim enin

12

Age.,s. 16.

13

Taşağıl, 1/12.

14

Aynı yerde.

15

Taşagıl, 1/13.

İLK TÜRK DEVLETİ’N İN DOĞUŞU

19

aslı “ç in o ”d u r ve başına getirilen “A” takısı Ç in c e d e “saygıdeğer, ve­ falı” a n la m ın d a d ır ki, b u n a göre “A ç in a ” sayg ıd eğ er k u r t veya vefalı k u r t d e m e k tir.16 T ü r k h a lk la rın ın p e k ç o ğ u n d a k u r d a karşı saygı d u ­ yulur. Bu gele n e k g ü n ü m ü z d e G ag auzlarda hâlâ canlı o la ra k yaşatıl­ m aktadır. T ü r k ’le k u r d u e şd eğ er tu tm a olayı y alnızca Ç inliler d ö n e ­ m in d e g ö rü le n b ir h ad ise değildir. B un u H a m m e r ’in e se rin in b irinci cildind e “M a c a rla r T ü r k le r i d a h a u z a k t a n g ö r ü n c e “K u r t g e liy o r” diye h a y k ırm a y a b a şlıy o rla rd ı” ifa d e sin d e n de a n la m a k m ü m k ü n . 17 Bir diğer ö r n e k Frygya b ö lg e sin d e M ab la n is (K aplan) k o m u t a s ı n ­ daki T ü r k o r d u s u ile k arşılaşan VII. L o u is’n in o n la r için “K u rt yav­ r u la rı” ifadesini k u lla n m ış olm a s ıd ır.18 Bir A rap şa irin in ise T ü rk lerd e n “yırtıcı k u r d u n o ğ u lla rı” diye b a h se ttiğ i k a y d e d ilm e k te d ir .19 K ıpçak h a n ı B on yak ’m bir savaşa g ir m e d e n önce, o r d u s u n d a n ayrı­ lıp b o z k ırd a te n h a bir yerde k u r t gibi u lu m a y a başladığı, b aşk a k u r t seslerin in b u u lu m a y a k a rşılık verm esi ü zerine, b u n u k u rtla rın bir zafer m ü jd e s i olarak telakki edip savaşa girdiği ve m u zaffer o ld u ğ u çok iyi b ilinen bir olaydır.20 Ayrıca altın k u rt başının G ök -T ü rk le rd e n itibaren T ü r k tu ğ la rın ın ve b a y ra k la rın ın u c u n u süsled iğ i,21 T ü rk iy e C u m h u r iy e ti ’n in k u r u l u ş u n d a n s o n ra 1960’h yıllara k a d a r devletin bastığı ders k ita p la rın ın başın d a b ir k u r t kellesi resm inin k o n u ld u ğ u m a lu m d u r. D e m e k ki k u r t, T ü r k le r in türeyiş e fsan esinde p rim a jen itor yani h a m ile veya dölleyici atadır. Buna ra ğ m e n T ü r k le r in k u r d a tap tık la rın ı g österen h e rh a n g i bir k a y ıt yo ktur. Yani k u r t ta n tü re m iş olm a in a n c ı yalnızca b ir e fsa n e d e n k a y n a k la n m a k ta d ır. B u nd a şaşı­ lacak bir şey yok. Başka ha lk la rd a da p rim a je n ito r ata m otifleri var­ dır. Ö r n e ğ in Çinlilerde k a p lu m b a ğ a , d a h a s o n ra ejderh a, Ruslarda ayı, Fransızlarda horoz, İngilizlerde leopar, R om alılarda k u r t h e p p ri­ m a je n ito r ata o lara k kullanılm ıştır. B u n u n la birlikte S e lç u k lu la rd a n itib a re n özellikle h a n ve bey isim veya u n v a n la rın d a k u r tta n ziyade “a rs la n ” k e lim e s in in k u lla n ılm a y a b aşlam ası da d ik k a t çekicidir. Al­ 16 17

Gumilev, Eski Türkler, s. 36. Hammer, 1/482.

18

Adem Tülüce, Öteki Selçuklu Kimliği, s. 136.

19

Togan, Umumi, s. 108.

20

Ahincanov, Kıpçaklar, s. S. 274.

21

Gumilev, age., s. 17.

20

1200 YILLIK SÜRGÜN

parslan , Kılıçarslan isim le rin d e o ld u ğ u gibi. A n c a k b elki de h a n e ­ dan ismi olarak biri Tog-Tekin’in k u r d u ğ u Böri Atabeyliği (y a h u t yal­ nızca Böriler yani K urtlar) veya d iğer adıyla D ım a şk A tabeyliği’nin b a şın d a b u l u n a n Böri (b. T og-T ekin)22 ile M u z a f f e r ü d d in G ö k b ö ri a d ın d a n a lın a ra k G ö k b ö rile r o lm a k ü z e re “k u r t / b ö r i ” k e lim e s in in so n kez kullan ılışın ı g ö rü y o ru z . Böri veya b ö r ü kelimesi T ü rk le rd e ayrıca bazen “o r d u ” a n la m ın d a da kullan ılm ıştır. Ö rn e ğ in G ö k - T ü r k k ita b e le rin d e “Tanrı g üç ver­ diği için b a b a m k a ğ a n ın askeri b ö r ü gibi, d ü ş m a n k o y u n gibi im iş ” d e n ilm e k te d ir.23 M e ş h u r Tabgaç h ü k ü m d a r ı T ’a i- w u ’ya göre “K u rt s ü r ü s ü n ü a n d ır a n T ü r k o r d u s u k a rşısın d a Çin askeri taydan ve d ü ­ veden fa rk sız ”d ı.24 İ b n ü ’t-Tevazi ise “T ü r k o r d u s u ceylana b e n z e r fa­ k a t savaşta k u rtla r g ib id ir” der.25 T ü r k ta rihç ile r G ö k -T ü rk H a k a n lığ ı’n m k u r u l u ş u n u genel ola­ rak 552 yılına bağlarlarsa da, Rus tarihçisi L. N. Gumilev, Batı Wei im p a r a to ru W e n -ti’n in taraftar b u lm a k am acıyla T ü rk le re elçi g ö n ­ de rdiği 545 yılını esas alarak, d evletin k u r u l u ş u n u da b u tarih ten başlatır.26 D evletin k u r u lu ş ta rih in in 545 veya 552 yılı olm ası çok da ö n e m li değildir. Ç ü n k ü ta rih le rin tam olarak tespiti an ca k k r o ­ noloji y azarlarına gereklidir. S o n u ç ta T ü r k H akanlığı VI. Yüzyılın o rta la rın d a k u r u lm u ş tu r . T abg açlarm ö n ü n d e n k a ç a n la rın geldikleri M o ğo listan Altaylarının etekleri H u n la r d a n tü re y e n ve T ü rk ç e k o n u l a n kabilelerle m e s ­ k u n d u . P r e n s A ç in a ’m n y erli h a lk la rla d o s t l u k k u r a n savaşçıları on la ra “T ü r k ”, Ç inliler ise “r ” harfini k u lla n m a d ık la rı için T ’u -k ü e (T ü rk le r) a d ım verdiler.27 Gumilev, P r e n s A ç in a ’m n G obi ç ö lü n ü g e ç e r k e n ve T ü r k dilli H u n kabileleri arasına g e ld iğ in de M oğolca k o n u ş t u ğ u n u , fakat k e n ­ disiyle b e ra b e r gelen 50 0 aile n in T ü r k d e n iz in d e bir d a m la m e sa b e ­ 22

Alptekin, Dımaşk Atcıbegliği (Tog-Teginler), s. 1.

23

Kitabeler I, doğu, sır. 12.

24

İbrahim Kafesoğlu, Türk Kültür Tarihi, s. 288.

25

Aynı yerde.

26

Alptekin, Dımaşk Atabegliği (Tog-Teginler), s. 41. Age., s. 38.

27

İLK TÜRK DCVLETİ’N İN DOĞUŞU

21

s in d e o ld u ğ u için kısa z a m a n d a d illerin i T ü rk ç e y le d e ğ iş tird ik le ­ rini ileri s ü rm e k te ; ayrıca yalnızca Açina çev resin de to p la n a n halka T ü r k d enildiğini, diğer kab ile le rinse başka isim lerle a nıldığım , fakat A rap fetihleri z a m a n ın d a O rta Asya T ü r k dilli h alklarla karşılaşan A rap coğrafyacıların ayrım y a p m a k sız ın tü m kabileleri T ü r k o larak a d la n d ırd ığ ın ı b elirtm ek tedir.

T ürk’ün anlam ı ve farklı söyleniş şekilleri T ü r k k elim esi a n la m itibariyle G ö k - T ü r k , U y g u r ve K arahanlı m e tin le r in d e “güç, kuvvet, kudret, olgunluk; güçlü, kuvvetli, kudretli, yetişmiş, kem ale ermiş, olgunlcışmiş" m a n a la rın d a k u lla n ılm ıştır.28 G ö k tü r k k ita b e le rin d e geçen T ürü k Bilge Kagaıı ibaresi “güçlü, bilgili k a ğ a n ”; yine T o n y u k u k k ita b e sin d ek i Türk Bögü Kağan ibaresi “g ü ç lü akıllı k a ğ a n ” a n la m ın d ad ır. Ayrıca b aşlan gıçta türük şeklin de kullanılan kelime daha sonraları doğru dan türk şeklinde geçmektedir.29 D e m e k ki T ü r k kelim esi bir d ö n e m iki heceli, d ah a s o n r a tek heceli olarak k u lla n ılm a y a başlanm ıştır. Kaşgarlı M a h m u d , T ü r k kelimesini sıfat olarak “olgun, olm uş, ye­ tişmiş, güç, k u d re tli” şeklind e tespit etmiştir. Ö rneğin, Türk ü z ü m üdi ( l P j ' p l iiy ) y a n i ü z ü m ü n en o lg u n la şm ış o ld u ğ u za m a n ; Türk kuya ş üdi

j\

yiğit ( c X

liy ) yani G ü n e ş in en te p e d e o ld u ğ u z a m a n , Türk ibaresini ise “gü ç lü g e n ç ” a n la m ın d a verm iştir.30 Kaş-

garlı ese rin d e ayrıca T ü r k k e lim e sin i b u h a lk a bizzat T an rı’n m ver­ diğini be lirtere k “Ç ü nkü onlara ad vermeyi Tanrı kendi üzerine alm ış­ tır; onları y e r y ü z ü n ü n en y ü k se k yerinde, havası en tem iz ülkelerinde yerleştirm iş ve onlara “kendi Ordum” dem iştir” d e m e k te d ir .31 Yüzlerce yıl s o n ra îdrisi Bitlisî’n in T ü r k k e lim e sin e nazire o lsu n diye K ürd k elim e sin e de “g üçlü, k u v v e tli” a n la m ın ı y ü k le m e s i32 ise hiçbir le n ­ g ü istik veriye d a y a n m a m a k ta d ır. M u h te m e le n İdrisi Bitlisi K ürd k e ­ 28

Serikaya, Göktürk Tarihinin Meseleleri, s. 2.

29 30

Aynı yerele. Kaşgarlı, DLT, 1/353.

31

Age., s. 35].

32

İdrisi Bitlisi, Şerefnâme, s.

22

1200 YILLIK SÜRGÜN

lim esi ile G u rg (g ü ç lü /k u rt) (ki G u rg â n k e lim e si de çoğul o la ra k aynı k e lim e d e n gelir) b ir b irin e k a r ış tırm ış veya bile re k b ir a n la m s a p tırm a sın a tevessül etmiştir. Ç ü n k ü K ü rd asıllı o lm a k la birlik te eserin i Farsça y az a n b ir in in b u farkı g ö r e m e m iş o lm a sı m ü m k ü n değildir. Kaldı ki, İbni T agrıberdi’n in e n - N ü c û m u ’z-Z âhire adlı ese­ rin d e “k ü r d ” veya “k ü r t ” k e lim e sin in “kıllı, çok kıllı” a n la m ın d a o l­ d u ğ u b e lirtilm e k te d ir.33 T ü rk h alkına Çinliler Tu-ki-yu (Tu-küe), Tibetliler Du-rug-gu, Hintiler Turukha veya Tuıuşka, Ural k a v im lerin d e n M acarlar Török, Ruslar Tork (çoğ ul Torki fakat U zlar a n la m ın d a ) d ediler.34 Tacikler ise Hcımcl (H anlılar yani K arah anlılar) diy orlard ı ( ç ü n k ü o n la rın z a m a ­ n ın d a T ü r k k elim esi s ü rg ü n h a y a tın a ç o k ta n b a ş la m ıştı).35 Şino k e ­ lim esini hiç ü z e r in d e d u r m a d a n “ş â n e ” ( k u rt) ş e k lin d e yazan A rap coğrafyacılar, T ü r k k e lim e sin i ay n en m u h a fa z a ettiler ve çoğul ş e k ­ lin de “e tr â k ” o larak kullandılar. G enel k a n a a t, T ü r k k e lim e s in in et­ nik bir terimden ziya de siyasi bir terim olduğu şe k lin d e d ir ve b u si­ yasi terim i h a lk ve devlet adı o la rak ilk k u lla n a n la r da G ö k - T ü r k le r o lm u ş tu r.36 A m a m e r h u m M. Ergin h o c a n ın b u g ö r ü ş ü n e k a tılm a k m ü m k ü n değildir. Eğer öyle olsaydı Selçuklu ve O sm a n lı k e lim e le ­ rin in de siyasi b ir te rim o la ra k k u lla n ılm a y a d e v a m etm eleri g ere­ kirdi. S e lçuklu ve O s m a n lı e tn ik b ir te rim değil, bir h a n e d a n adı ol­ d u ğ u için h a n e d a n ın zevaliyle birlikte adı da k u lla n ılm a z o lm u ştu r, a m a T ü r k k elim esi S e lç uk lu ve O sm a n lı im p a r a to rlu k la r ı y ık ıld ık ­ tan s o n ra dahi k u lla n ıy o r ve T ü rk iy e b aşta o lm a k üzere diğer T ü rk c u m h u r iy e tle r in d e in s a n la r “b e n T ü r k ’ü m ” diyorlarsa, o ke lim e ar­ tık siyasi bir terim değil, b ir etni adıdır. G ö k -T ü r k le r d e n s o n ra k u r u la n devletlerde devlet adı olarak d o ğ ­ ru d a n T ü r k kelim esi ku lla n ılm a m ıştır. A ksine kabile, h a n e d a n veya h a n e d a n k u r u c u l a r ı n ı n adları (K arahanlı, S elçuklu, O sm a n lı gibi) ö n p la n a çıkm ış; S e lç u k lu la rın ilk d ö n e m le r in d e g ö rü le n O ğuz adı 33

İbni Tagrıberdi, en-N ücûm u’z-Zâhire”, 15/71

34 35

Sertkaya, s. 3. Gumilev, Hazar Çevresinde Bin yıl, s. 320.

36

Türk Dünyası El Kitabı, s. 1/128.

İLK TÜRK DEVLETİ’N İN DOĞUŞU

23

s o n r a d a n y e rin i T ü r k m e n ’e b ır a k m ış , b ilâ h a re T ü r k m e n k e lim e si de k u lla n ılm a z olm u ş, h a tta T ü r k m e n ve T ü r k kelim esi ta h k ir sıfatı olarak geçm eye başlamıştır. Selçuk lu lar aslen O ğ u z (s o n ra d a n T ü r k ­ m e n ) asıllı o lm ala rın a ra ğ m e n , a deta asıllarım in k â r edercesine, bu kelim eyi im p a r a to rlu k b ü n y e s in d e k i belli g r u p la r için k u lla n m a y ı tercih etmişlerdir. O sm a n lıla r d ö n e m in d e ise “e k r â d ” kelim esi dağlı, göçebe, “e tr â k ” ise ta h k ir am açlı o la ra k “k ö y l ü ” a n la m ı n d a 37 k u l ­ lan ılacaktır ki, ü z e rin d e ayrıca d u ru la c a k tır. O s m a n lıla r T ü r k ’e ve T ü r k lü ğ e o k a d a r yabancı k alm ışlardır ki, saray da şehz â d e lere h o c a ­ lık y a p a n la rın yazdıkları tarih k itap ların d a (ö r n e ğ in T â c ü ’t-tevarih) sık sık T ü rk le re h a k a r e t edilmiş; h a tta F a tih Sultan M e h m e t, sanki k e n d isi b aşka b ir halka m e n s u p m u ş gibi, U z u n H a s a n ’a gönderd iğ i m e k tu p ta “yine o aşağılık T ü r k m e n seciyeni sergileyerek ..” t ü r ü n ­ d e n ifadeler k u lla n a ra k , T ü r k m e n ’i yani a slında k e n d in i, tü m A n a ­ d o lu halk ın ı aşağıladığının farkına dahi v arm am ıştır.

I. T ürk H akanlığının Kuruluşu T ü r k le r in h e n ü z J u a n - ju a n la r a d e m ir d ö k ü p verdikleri d ö n e m ­ lerde, K uzey Ç in ’de D oğu ve Batı Wei h a n e d a n la r ı a ra s ın d a şiddetli ç a rp ışm a la r o lu y o rd u . D o ğu Wei h a n e d a n ı h ü k ü m d a r ı Kao H u an , J u a n - ju a n h a n ı A n a h u a n ve Togon h ü k ü m d a r ı K’ua-lü ile ittifak y a ­ p a rak Batı W ei h a n e d a n ın a ağır b ir d arbe in d irm iş , a m a taraflar yen iş e m e m iş ti. Batı W ei h ü k ü m d a r ı W e n -ti, m ü t te f ik a r a m a k a m a ­ cıyla Soğd asıllı An N u o - p ’a n - t ’o ’yu iyi d ile k le rin i ile tm e k için T ü r k p re n si B u m ın ’a g ö n d e rm işti. 545 yılın da T ü rk le re gelen elçi b ü y ü k bir c o şk u y la karşılandı. “O rd a d a he rk e s ‘şim di bize b ü y ü k devletten elçi geldi; yak ın da bizim de devletim iz y ü k se le c e k ’ diyerek b irb irin i te b rik etm eye ba şla dı.38 B u m ın da ertesi yıl karşı b ir elçilik heyeti g ö n d e r e r e k b u d o s tlu k teklifine o lu m lu cevap verdi. Esasen b ü y ü k b ir i m p a r a to r lu k tara­ fın d a n ta n ın m ış olması k e n d isin e b ir resm iyet k a z a n d ırm a s ın a rağ ­ m e n , B u m ın h e n ü z k e n d in i J u a n - ju a n la r la b o y ö lç ü ş e b ile c e k k a ­ 37

Yusuf Halaçoğlu, Anadolu’da Aşiretler, Cemaatlar; Oymaklar, I/XXIII.

38

Gumilev, Eski Türkler, s. 42.

24

1200 YILLIK SÜRGÜN

d a r g ü ç lü g ö r m ü y o r d u .39 Belki de J u a n - ju a n la r la ilişkilerini h e m e n k e s m e m e s in in sebebi b u idi. F akat ayn ı yıl m e y d a n a gelen tesadüfi bir olay, T ü rk le rle J u a n - ju a n l a r a ra sın d a k i ipleri k o p a r m a k için ye­ terli oldu. Batı Töles kabileleri yani (genel anlamıyla) U ygurlar Juan -ju an ların hakim iyeti altındaydılar ve çok k ö tü m u a m e le görüyorlardı. S o n u n d a sabırları öylesine taşm ıştı ki, ciddi b ir h a z ırlık d a h i y a p m a d a n m etb u l a r m a b ir sırt darbesi in d ir m e k için Batı C u n g a r y a ’d an K alka’ya do ğ ru kıvrıldılar. Ama h e n ü z yolu yarılam adıkları bir sırada Gobi Altay d a ğ la rın ın e te k le rin d e u z u n m ızraklı, besili atlara b in m iş ve zırh levhalara b ü r ü n m ü ş T ü r k süvarileri beliriverdi.40 Uygurlar, T ürklerle s a v a şm a k için yola k o y u lm a m ış o l d u k la r ın d a n B u m ın ’ın itaat tek li­ fini itirazsız kabul ettiler. Yaklaşık 50 bin çadırdılar. H e m k e n d i h a lk ın ın , h e m de itaatini bildiren U yg urların yani T ö ­ les kabilelerinin Ju an-juan larla savaşmayı istemeleri karşısında Bunun da kararını verdi. Am a ö nce karşı tarafı d ip lo m a tik y ö n d e n ta h rik et­ meyi u y g u n b u ld u v e j u a n - j u a n hanı A n a h u a n ’a bir elçi g ö n d e re re k kızını istedi. A n a h u a n b u istek k a rşısın d a çılgına d ö n d ü ve B u m ın ’a şu cevabı gönderdi: “Sen benim demir dökümcümsün. Bana karşı böyle bir isteğe nasıl cür’et edersin?" B u m ın ’m da aradığı böyle b ir fırsattı. Barış y o lu n u tık a m a k am acıyla team üle aykırı o larak J u a n - ju a n el­ çisini ö ld ü r ttü . A rk a sın d a n Batı Wei im p a ra to ru y la ilişkilerini s ık ­ laştırarak, sa ra y d a n bir gelinle evlen m ey i başardı ve böylece diğer T ü r k kabileleri a ra sın d a itibarı hayli yükseldi. 552 yılında B u n u n b e k le n m e d ik bir şekilde Ju a n -ju a n la ra saldırdı. Savaş, J u a n - ju a n la r m yenilgisiyle s o n u ç la n d ı ve A n a h u a n k e n d in i savaş m e y d a n ın d a ö ld ü rd ü . Bu ola y d a n so n ra J u a n - ju a n la r dağ ıldı­ lar. Bir kısm ı Kuzey C h ’i d ev letine sığınırken , b ir kısm ı ye rle rin de k alm ayı tercih ettiler.41 T ü r k p re n si B u m ın, k a za n dığı b u b ü y ü k zaferden so n ra İl Kağan yani h a lk ın veya de vletin h a n ı u n v a n ın ı aldı. Böylece 552 yılında I. T ü r k H ak a n lığ ı re sm e n k u r u l m u ş oldu. 39

Taşağıl, 1/17.

40

Gumilev, age., 42.

41

Taşağıl, 1/18.

İLK TÜRK DEVLETÎ’NİN DOĞUŞU

25

T ü r k H a k a n lığ ı’n m b u n d a n so n ra k i yü kseliş d ö n e m i, sın ırla rın ın genişlem esi, dinleri, kültleri, k a d ın ın d u r u m u , sosyal ta b a ka la r vs., k o n u m u z T ü r k tarihi olm ad ığ ı için bizi ilgilendirm iyor. Keza 581593 yılları a ra sın d a k i s o n u gelm ez ta h t kavgaları, de vletin d o ğ u ve batı olarak ikiye ayrılm ası ve b u n la r ın Çinlilere k olay lo k m a o lu ş ­ ları ü z e r in d e de d urm a y a c a ğ ız. Sadece ş u n u b e lirtm e k le y e tin e c e ­ ğiz: B ugün a ra m ız d a ne k a d a r h a in çıkm ışsa ve b u n la r ın neredeyse ta m a m ı yeniçerilerin , d ö n m e d e v şirm e le rin to ru n la rı ise, o g ü n de T ü r k le r a ra sın d a h a in le r çıkm ış, Ç in ’le işbirliği y a pa n, ikbal ve taht u ğ r u n a h e m de vletini, h e m k e n d i h a lk ın ı sa ta n h a in le r hiç eksik olm am ıştır. A m a gerek G ö k -T ü rk le rd e ve gerekse O sm a n lı h a n e d a ­ n ın d a k e n d i d evlet ve h a lk ın a y a b a n c ıla ş an ların o r ta k b ir n oktası vardı. G ö k tü r k le r d e k e n d i h a lk ın a y a b a n c ıla şa n p r e n s le r in a n n e ­ leri Çinli, O s m a n lı’da ise R u m , Macar, Slav vb. h a lk la rd a n d ı. K endi için den ha in le rin çıkması, b u n la r ın k e n d i devlet ve halk ın ı d ü şm a n a sa tm a la rı olayı yalnızca T ü rk le re h a s bir olay değildir. Bu k u ra l h e ­ m e n h e m e n t ü m h a lk la r için geçerlidir. M oğol istilası d ö n e m in d e , Moğol o rd u la rın a Rusya içlerin de k ıla v u z lu k e d e n le rin ta m a m ın ın R us p re n sle ri o l d u ğ u n u sö ylersek , ne d e m e k istediğim iz d a h a iyi anlaşılır. A slında M oğollara re h b e rlik eden b u Rus prensleri, onları sevdikleri için değil, “b a n a yar o lm ay a n ta h t b a şk a la rın a da yar ol­ m a s ın ” felsefesiyle h a r e k e t etm işlerdi. Aynı m a n z a ra y ı M oğ olla rda n d a h a önce Selçu klu p re n sle rin d e , o n la rd a n so n ra O sm a n lıla rd a ve A n a d o lu beyliklerinde, BizanslIlarda da g ö rü y o ru z . I.

T ü r k H a k a n lığ ı’n ın d o ğ u ve batı olarak ikiye b ö lü n m e s in i, yal­

nızca G ö k - T ü r k p r e n s le r in in ik b a lp e re s tlik le rin e b a ğ la m a k yanlış olur. Ç ü n k ü G ö k - T ü rk le rd e H u n l a r m aksine takip ed ilen ta h t teva­ rü s sistem i, ik tid a rın b a b a d a n oğula değil, b a b a d a n y eğ en e g e ç m e ­ sini ö n g ö rü y o rd u . M u k a n - h a n ’m k o y d u ğ u b u yasaya göre, h a n öl­ d ü ğ ü z a m a n ta h t o ğ lu n a değil, ailedeki e k b e r e vladın b ir k ü ç ü ğ ü veya k ü ç ü k a m c a n ın e k b e r y e ğ e n in e kalıy ord u. Yönetici ailenin d i­ ğer p re n sle ri çeşitli eyaletleri y ö n e tirk e n , sabırla sıra n ın k en d ile rin e gelm esini bekliyorlardı. Bu sistem in en iyi yanı, h a n ın ö lü m ü halinde h e n ü z ç o c u k y aştak i v e lia h t p r e n s le r in ta h ta ge ç m e le rin i ö n le m iş

26

1200 YILLIK SÜRGÜN

olm asıydı. Bildiğimiz k a d a rıy la b u siste m , G ö k - T ü r k le r d e n s o n r a U ygurlarda, Kırgızlarda, K arahanlılarda, G aznelilerde, Selçuklularda, H a re z m ş a h la rd a , T im u rilerd e, A n a d o lu S e lç u k lu la rın d a ve O s m a n ­ lIlarda uy g u la n m a m ıştır. II. Yüzyılda G ü n e y H u n la r ı’n d a u y g u la n a n ta h t tevarüs sistem ini, G ö k - T ü r k le rin uy gulad ığ ı s iste m in belki de bir p r o to tip iy d i.42 G ö k -T ü rk le rd e çıkan isyanlara b a k tığ ım ızd a , bu isyanların h a n e d a n ın k u r u lu ş u sırasında h a k a n a yardım e den ve s o n ­ r a d a n ö n e m li m evkilere gelen k im se le r ta ra fın d a n değil, ak sin e teginler veya şad lar ta ra fın da n çıkarılm ış o ld u ğ u n u gö rü y o ru z . T ü r k H a k a n lığ ı’n ın ikiye ay rılm a sın d a tegin ve şa dların ikbalperestliği kadar, bir y a n d a n Ç in ’in, diğer y a n d a n silah zoruyla itaat al­ tın d a tu tu la n ve isyan e tm e k için sürekli fırsat kollayan T öleslerin yani U y g u rların rolü b ü y ü k o lm u ştu r. Ü ç ü n c ü y a n d a n s a iç isyan ­ ların Çin, K a o -c h ’ang, Soğd ve İran gibi milli ş u u r a sah ip h a lk la ­ rın veya d evletlerin g ü ç lü o ld u k ları d ö n e m le r e ra stla m ış olması da b ir te s a d ü f değildir. D evletin önce ikiye ayrılıp, s o n ra y ık ılm a sın d a rol o y n a y a n d ö r d ü n c ü bir u n s u r ise, Çin sa ra y ın d a n a lm a n g e lin ­ ler ve o gelinleri b a h a n e e d e re k T ü r k h a k a n ın ın o ta ğ ın d a hiç eksik o lm a y an Çinli d ip lo m a t ve ca susla rın en trikalarıdır. O s m a n lı’da b u rol y a b an c ı h a lk la ra m e n s u p gelinler ve d e v şirm e p aşa la r ta ra fın ­ d an oynanm ıştır. T u rg un A lm as’m dediği gibi, Çinli y ö n e tic ile rin b a şk a ü lk e le rin h ü k ü m d a r la r ın a gelin g ö n d e r m e k te n g ü ttü k le r i b ir diğer am aç da, b u k a d ın la rd a n d ü n y a y a gelecek ç o c u k la rın ileride ü lk e n in başına geçm esi h a lin d e o n la rd a n fa yd alanm ak , o ü lkeleri k e n d ile rin e b a ğ ­ la m a k veya b irle ştirm e k ti. Ayrıca b u ta h t varisleri ta h t m ü d d e ile ri o la ra k kullanılabilir, böylece o ü lk e le rd e iç savaş çıkarılarak, ülke ikiye b ö lü n ü p ortadan kaldırılabilirdi.43 Ö rn eğ in M.Ö. 50 yıl b oy u n c a U s u n d e vle tind e yaşayan Ç inli Prenses J ih -y ü , sırasıyla üç U s u n h a ­ k a n ı y l a e v le n m iş ve Ç in im p a r a to r u n a sü rekli bilgi verm iştir. Bir başka misal, 758 yılında Prenses N in g - k u o ’ııun K a ra b a lg a su n’a gelin g id e rk e n “.. devlet işi ö n em li, ölsem de gam y e m e m ”44 de m e si so n 42

Gumilev, age., s. 81-82.

43

Turgun Almas, Uygurlar, s. 149.

44

Age., s. 148.

İLK TÜRK DEVLETİ’N İN DOĞUŞU

27

derece ö nem lidir. T ü r k h a k a n la r ın a gelin g elen Çinli p re n se sle rin ta m am ı aynı z a m a n d a b ire r ca sustu. M esela Ş ib ir-h a n’ın Sui h a n e ­ danı im p a r a to r u Yang-ti’yi o r ta d a n k a ld ır m a k üzere h a re k e te geçtiği sırada, h a k a n ın h a tu n u olan Çinli pre n se s im p a r a to r a ç o k ta n h a b e r u ç u r m u ş t u .45 H a lb u k i h e n ü z H u n la r d ö n e m in d e Tabgaç h a n ı T ’o-pa Kui (3 8 6 -4 0 9 ), veliaht prensi doğuran annenin m utla ka öldürülmesini e m re d e n bir k a n u n çıkarm ıştı. Bu k a n u n y ü z ü n d e n Tabgaç beyleri saraya kızlarını e sirgerken, h a r e m in Çinli k a d ın la rla d o ld u r u lm a s ı k aç ın ılm a z o lm u ştu . Ç in h ü k ü m e ti bile, öleceğini bile bile k ızlarını Tabgaç saray ın a g ön deriyor, kızlar da bile bile b u n u k a b u l e diyor­ lardı. S o n u ç ta y ö n e tim h a lk ta n k o p m u ş t u . Sebebi ise bu k a d ın la rın çevirdikleri e n trik a la rd ı.46 Yazılı k a y n a k la r d a n bild iğ im iz k ad a rıy la T ü r k ta r ih in d e saraya Çinli gelin g e tirm e geleneği B atur T a n rık u t (M o -tu, M ete) h a n ta­ ra fın d a n başlatılm ış, o n d a n s o n ra da y abancı gelin g e tirm e geleneği O sm a n İı’n m yıkılışına k a d a r s ü r m ü ş tü r . B u n u n la birlikte, y ine b il­ diğim iz kadarıyla, İskitlerd e bu g elenek y o k tu ve h a tta îsk itler baş­ k a la rın d a k i h a n ın yab a n c ı gelin alm ası şöyle d u r s u n , h a n la r ın d a n biri kıyafet d e ğ iştird ik te n so n ra gizlice Y unan ş e h rin e gidip, Yunan elbisesi giyerek, başına z eytin d a lın d a n ö r ü l m ü ş taç giyip, bira içe­ rek e ğlenm esini k e n d i gözleriyle g ö r d ü k te n so n ra , şe h re d ö n ü şü y le birlikte h e m e n ö ld ü r m ü ş le rd i.47 İşte alk ışla n m a sı gere k e n milli ta­ vır b u d u r. B atur T a n rık u t ( M e te -h a n )m başlattığı b u k ö t ü geleneğin G ö k-T ürkle r, U y g u rla r ve Kırgızlarda a y n e n s ü r d ü r ü l d ü ğ ü n ü g ö r ü ­ yoruz. K arah an lılarda ç o k az, G aznelilerde k esin lik le y o ktur. S o n ­ raki S e lçuklularda ve H a re z m ş a h la rd a da bu g e le n e k fazla yaşatılm am ıştır. A m a Selçu klulard a, özellikle A n a d o lu S e lç u k lu la r ın d a ve O sm a n lılard a yaban cı geline karşı aşırı bir d ü ş k ü n l ü k vardır. A n a ­ d o lu S e lç u k lu la rın d a ilk b aşlarda ve h a tta O s m a n lıla rın ilk d ö n e m ­ lerin de ve lia h t p r e n sin a n a s ın ın m u tla k a T ü r k asıllı olm ası geleneği sıkı sıkıya k o r u n m a s ın a ra ğ m e n , d a h a s o n r a b u gele n e k b o z u lm u ş

45 46 47

Gumilev, age., 251. Gumilev, Hazar Çevresinde Bin Yıl, s. 123. Grakov, îskitler, s. 78-80.

28

1200 YILLIK SÜRGÜN

ve de vletin b aşın a d o ğ ru d a n d o ğ ru y a b a z e n d in in i d a h i d e ğ iştirm e ­ sine gerek g ö rü lm e y e n H ıristiyan ve gayr-ı T ü r k a n a la rd a n doğan ve­ lia h t p re n sle r gelmiştir. H a m m e r F a tih Sultan M e h m e d ’in bir cariyen in ç o c u ğ u o ld u ğ u n u söylerse d e ,48 b u d o ğ ru değildir.

II. Türk Hakanlığı Birinci T ü r k H a k a n lığ ı’n m Ç in ta ra fın d a n yıkılıp y u tu lm a s ın d a n ve T ü r k le rin ç o k ağır şartlar altın d a olm asa da esaret a ltın d a geçen elli yıllık b ir sü re d e n so n ra b ird en isyan etm eleri, Rus tarihçisi G u ­ milev ta ra fın d an şu şekild e de ğerlendiriliyor: “K ıyam zo r iştir. Ö zellikle sınırsız g üce sa h ip b ir y ö n e tim e karşı ve h iç b ir y e rd e n y a rd ım alm a im k a n ı b u l u n m a y a n k u ş a tm a a ltın ­ d ak i bir b ö l g e d e .. .”49 G u m ile v ’in en ç o k h o ş u m a g id e n c ü m le si “T ü rk le r köle edile­ cek, hafife alınacak bir millet değildir” cüm lesidir. A b d u lk a d ir Geylani h a z re tle rin in ç o c u k lu ğ u n d a çift s ü r d ü ğ ü b ir g ü n , ö k ü z ü n k e n ­ disin e d ö n e r e k “s e n b u n u n için d o ğ r u lm a d ın ! ” dediği rivayet edilir. G aliba T anrı da T ü rk le re “Ben sizi köle o lm a n ız için y a r a t m a d ım ! ” de m işti ki, T ü r k le r b ird e n K u tlu g -h a n y ö n e tim in d e Ç inlilere karşı h iç b ir h a z ırlık y a p m a d a n isyan ediverdiler. Çin k ro n ik le ri b u T ü r k isyanını y alnızca “isyan e ttile r” diye g e­ çiştirm ektedir, am a O r h o n abideleri isyanın se b ep le rin i gayet güzel izah etm ektedir: “Bey olacak evlatların Tabgaç halkına kul oldu; hatun (prenses) ola­ cak k ız çocukların cariye oldu. Türk beyleri Türk isimlerini bırakıp Tab­ gaç beylerin Tabgaçca isimlerini alıp, Tabgaça bağlandı. Elli y ıl gücünü ve emeğini ona verdi... Türk halkı, bütün fertleri şöyle dedi: Devletli halk idim, şimdi devletim nerde? Devletimi kim e verdim ben? Hcıkanlı halk idim , hani hakan ım nerde? Gücümü, emeğimi hangi hakana sarf ediyorum? dermiş. Böylece deyip Tabgaç hakanına karşı çıkm ış."50 T ’an g h a n e d a n ı tarih in i a n la ta n T ’a n g - s h u ’d aki kayda göre Aşide adlı b ir b ey isyan b a y ra ğ ın ı a ç tık ta n s o n r a 24 b o y u n b ü t ü n b e y ­ 48 49

Hammer, Osmanlı Tarihi, 1/524. Gumilev, age., s. 335.

50

Malov, Pamyatniki,i 1951, s. 37.

İLK TÜRK DEVLETİ’N İN DOĞUŞU

29

leri o n a katılm ış. A slında Ç in İm p a r a to r lu ğ u Çinlilerle bozk ırlıları k a y n a ş tırm a çabası iç in d e y d i, fakat b u isyan b öy le b ir k a y n a ş m a ­ n ın im k a n sızlığ ın ı gö sterm işti. Ç in ’in tam göbeğind e, h iç b ir yerd e n y ardım alm a im k a n ı o lm a d a n isyana girişen T ü r k le r in d u r u m u ger­ çekten ü m itsiz d i, fakat im k a n sız o lan şeyi T ü r k le r başardılar ve b a ­ ğım sızlıklarını ilan etliler. T ürk ler, Çin h ü k ü m e t i n i n ü z e r in e g ö n ­ derdiği tü m ku vv etleri tek tek m a ğ lu p ettiler. 680 yılında T ü r k le r ü ze rin e başka bir o rd u sevk edildi. Zafer geçici olarak Çin k u v v e t­ lerin de kaldıysa da, s o n u n d a galip gelen yine T ü r k le r oldu. Am a bu da geçici bir zaferdi. A şide’n in yerine h a n ilan edilen F u - n ie n , d ü ş ­ m an ta ra fın d a n y o k edilm e k o r k u s u y la k uzey e çekildi. Burada aç ve su s u z k alan isyancılar ka rşıla rınd a silahlı U ygurları b u lu n c a , iki ateş a ra sın d a kaldıkları için, af vaatlerine in a n a r a k teslim oldular. A m a Çinliler sö z le rin d e d u r m a d ıla r ve teslim o lanları astılar. Eğer Sarı-su (H u a n g - h o ) va d isin d e k i U y g u rla r Ç in ’in paralı fedaileri d u r u m u n a d ü ş m e m iş olsalardı, belki de b u isyan d a h a kısa z a m a n d a başarıya ulaşacaktı. F a k a t tü m ih a n e tle re ra ğ m e n isyan yine d ev a m etti. F u - n i e n ’in teslim o lu p a sılm a sın d a n s o n ra K u tu lu yani K ulluglıan isyan san c a ğ ın ı eline aldı ve ilk ö n c e Tok uz-gu zları yani U y ­ gurları yağm aladı. Amacı savaş atla rın ın sayısını artırm a k tı. K utluglıan, savaş ve devlet tecrübesi o lm a y a n ş u u rs u z kitleler yerine, savaş tecrübesi o lan kitleleri h a re k e geçirdi. Vaktiyle Ç in ’de eğitim gö r­ m üş A -sh ih -le Y ü an -chen ve T o n y u k u k gibi ö n e m li kişileri y a n m a aldı. O n la r sayesinde d ü ş m a n ın zayıf y ö n lerin i, onlarla nasıl m ü c a ­ dele edileceğini öğrendi. K u tl u g - h a n , te ş k ila tla n m a işini 6 8 2 y ılın d a ta m a m la d ı ve b ir so n ra k i yıl fiili ola rak h a re k e te geçti. T ü r k süvarileri v ur-kaç ta k ti­ riyle O r d o s ’u n d o ğ u s u n d a B ü y ü k Sed’de m e vz ile n e n askeri hedefleı in n ered ey se ta m a m ın ı t a r u m a r ettiler. F ak a t d ü z e n li o rd u larla h iç ­ bir z a m a n c e p h e savaşına girm ediler. Artık Çinli m e m u r la r yollarda rahatça se y a h a t ed e m iy orla rdı. Ç in ’de de iç k a rışık lık la r baş g öster­ mişti. T ü r k le r ü z e r in e sevk ed ilen o rd u Shan-si y a k ın la rın d a T ü r k Ierden ağır bir d a rb e aldı ve beş bin kayıp verdi. D aha s o n r a k i Ç in saldırıları da T ü rk le r le h in e ağır kayıp larla s o ­ n uçlandı. “Asileri Sarı N e h ir ’d e n Altay dağlarına s ü r m e k , balığı su ya

30

1200 YILLIK SÜRGÜN

b ır a k m a k la aynı şeydi. T ü rk le r kolay lo k m a o lm a d ık la rın ı, d ayanıklı ve h e z im e tle tü k e n m e y ip a k sin e b irb irlerin e k e n e tle n d ik le r in i ispat e tm işlerd i.”51 Çinliler hiç olm azsa baskı altın d a tu ttu k la rı diğer m ü t ­ tefikleri e lle rin d e n k a ç ırm a m a n ın çarelerini ara m a y a başlam ışlard ı ve elbette ilk sırada U y g u rla r vardı. Ç in ’in e linde u z a k seferler için eğitilm iş süv ari o r d u la rı o ld u ğ u h a ld e T ü r k le r i takip etm em e le ri, b ir n o k ta d a Bizans’ın ilk başlarda S e lç u k lu la r k a rşısın d a âciz kalm alarıyla kıyaslanabilir. Ç ü n k ü n a ­ sıl P e ç e n e k le r A n a d o lu ’n u n fethi sıra sınd a Bizans o r d u s u n u adam akıllı h ırp a la y a rak eli k o lu bağlı hale getirm işlerse, Ç in süv ari bir­ likleri de Tibet o r d u s u tarafın dan ad eta kılıç ta n geçirilm iş ve e tk i­ siz h ale getirilm işti ki, b u da isyancı T ü r k le rin işini k olaylaştırm ıştı. D ahası, Çin, k u v v e tle rin in ö n em li b ir kısm ın ı 693 y ılm a k a d a r Batı u c u d e n ile n bölgeyi istila etm iş olan Tibet o r d u s u n a karşı seferber ettiği için T ü rk le rle u ğ ra şa c a k h a ld e değildi ve K u tlu g - h a n ’m b a ş a ­ rısın ın sırrı da bu ra d a y d ı. D o ğu T ü r k le rin in K u tlu g - h a n ’m ö n d e rliğ in d e isyanı s ü r d ü r d ü k ­ leri sıralarda Batı Türk'leri de isyan bayrağı açtılar. Asilerin b aşın d a K ib u - ç u r a d ın d a biri vardı. A çina h a n e d a n ı n d a n o lm a k la b irlik te ta h ta g e ç m e h a k k ı o lm a y a n K ib u -ç u r, Ç in lile r in m ü tte fik i d u r u ­ m u n d a k i K u ng -y ü T ü r k kabilesini itaat altın a a ld ık ta n s o n ra Yenm ie n Töleslerini de k e n d i safına çekm ey i başardı. H a k a n lığ ın batı b ö lg e sin d e de Ç in o rd u s u y la isyancılar a ra sın d a ç arp ışm a la r o lm u ş ­ tur, fakat b u savaşlarda T ü r k le r h e r z a m a n galip ge le m e diler ve is­ ya n la rı bastırıldı. N eyse ki, b u arad a İ m p a ra to riç e W u ’n u n ü lk e d e b ir ta k ım e n t ­ rik a la r çevirm esi ve B ud istle rin Ç in ’de etkin hale gelm eleri, onları b ir sü re T ü rk le rle u ğ r a ş m a k ta n alıkoydu. F a k a t Ç in lilerin y a p a m a ­ dıkları işi diğer T ü r k k ab ileleri ü stlendi. T ü rk le rin Kalka vadisine gelişleri, b u ra d a sü rü le rin i h u z u r içinde o tla ta n ve Ç in lilerd e n he d iy e le r alan T o kuz-guzları ve diğer Töles k a bile le rini tedirgin etm işti. T ü rk le r k a ç a k d u r u m u n d a y d ı la r ve aç idiler. A m a k o m ş u la r ım yağ m alay am azlard ı; ç ü n k ü h e p si Ç in ’in tebaası idi. Kısacası T ü r k le r 51

Gumilev, age., s. 344.

İLK TÜRK DEVLETİ’NİN DOĞUŞU

31

d ö rt bir y a n d a n d ü şm a n la çevrelenm iş du ru m d a y d ıla r. T o n y u k u k bu d u r u m u “G eyik yiyerek, tavşan yiyerek o t u r u r idik. M illetin boğazı to k idi. D ü ş m a n ım ız etrafta k u ş gibi idi, biz h a z ır 52 id ik ” diye tasvir e tm ekted ir. Bu d ü ş m a n la r ın k im le r o ld u ğ u Yollıg Tegin’in diktirdiği k ita b ed e şu şekilde anlatılıyor: “Sağdan ( g ü n e y d e n ) 53 Tabgaç halkı düşm anım ızdı. Soldan (kuzeyden) Tokuz-O ğuzların hakanı Baz-kağan d ü ş m a n ım ız d ı. Kırgızlar, K u rıkanlar, O tuz-Tatarlar, Kıtay (K ıtanlar) ve T atabı’lar (H i’ler) - h e p si d ü ş m a n ım ız d ı.”54 Gumilev, b u n d a n s o n ra s ın ı şu satırlarla a n la tm a k ta d ır: “T ’angs h u ’da Pi-li ismiyle z ik re d ile n B az-kağan (T ok u z -O ğ u z la rın h ak a n ı) inisiyatifi ele almıştı. Çin ve K ıtan’a elçi g ö n d e re re k K u tlu g ’a karşı k o m b in e sald ırıla r g e rç e k le ş tirm e y i teklif etti. B u na gö re Ç inliler g ü n e y d e n , K ıtanlar d o ğ u d a n ve U y g u rla r k u z e y d e n sald ırm alıyd ılar. Batıda ise Batı T ü r k le r i’n in O n O k den ile n kalın tıları vardı. F a ­ k a t o n la r öyle po litik b ir b u n a lım iç in d e y d ile r ki cidd i bir savaşta onları hesaba k a tm a k z o r d u .”35 F a k a t T ü r k le r de casusları vasıtasıyla o lu p bitenleri ö n c e d e n h a ­ b e r alıyorlardı. Ö rn e ğ in T o n y u k u k k ita b e sin d e “Böylece o t u r u r iken O ğuzlardan haberci geldi..”;50 “Az ç ö lü n d e n bir adam b u ld u m ..”57 gibi ifadeler T ü r k le r in istihb a ra ta ö n e m v e rdiklerini göste rm e k te dir. T ü rkler, d ü ş m a n k o a lisy o n güç le rin to p la n m a sın a fırsat v e r m e ­ d e n yıldırım hızıyla h a re k e te geçtiler. Ö n c e U y gurla ra saldırdılar ve h a k a n la rın ı (Baz-kağan’ı) ö ld ü r ü p , b ir ç o ğ u n u kılıçtan geçirerek itaat altına aldılar. Ç inlilerin b u lu ş m a yerine geç k alm aları da T ü rk le rin işini kolaylaştırm ıştı. T ü rk işle r h e n ü z gü ç len m e y e başlam ışlardı. Ba-

52

Malov, bu cümleyi “düşm anlanm ız çevreyi kuzgunlar gibi sarmışlardı ve bizler

53

onlar için leş idik..” şeklinde çevirmiştir. Malov, Pamyatnihi, 1951, s. 65. H unlardaki yönlerle G ök-Türklerdeki yönler farklıdır. Hunlarda kuzey ve gü­ ney, Gök-Türklerde ise sağ ve sol kavramları kullanılıyordu. Bu yüzdendir ki, H unlarda hakan huzurundaki protokolde sol taraf, Gök-Türklerde ise sağ taraf en itibarlı yer sayılırdı.

54

Malov, Pamyatnihi, 1951, s. 38.

55 56

Gumilev, age., s. 348-349. O rhon, Eski Türk Yazıtları, s. 102.

57

Age., s. 108.

32

1200 YILLIK SÜRGÜN

tıya b ir ord uy la sevk edilen A -shih-te Y ü a n -c h e n , T ü rk işlere saldırıp etkisiz hale getirdi. Böylece K u tlu g -h a n o tağını Ö tü k e n -y iş ’e taşıdı. T ü r k le r b u r a d a k i o rm a n la rd a im p a r a to r lu k k u v v e tle rin e karşı giz­ le n iy o r ve z a m a n z a m a n gerçekleştird ik leri saldırılar için üs olarak ku llanıyorlardı. Tola n e h ri zaferi aşağı y uk arı b ü t ü n K alka’yı T ürk lerin h a k im iy e ti altına verm işti. F a k a t k u r u la n II. T ü r k H a k a n lığ ı’m n d u r u m u hâlâ ü m itsizdi. Ç ü n k ü yeni tebaaları U ygurlar, e sk id en beri T ü rk le re diş gıcırdatıyor ve isyan e tm e k için zayıf b ir an la rın ı k o llu ­ yorlardı. D oğu, g ü n e y ve batı tarafları Çin İ m p a r a to r lu ğ u tarafın dan kuşa tılm ıştı. K uzey kesim i ise Sibirya’daki Kırgız H a n lığ ı’n ın kıskacı a ltındaydı. D aha da k ö t ü s ü T ü r k le rin ö n e m li bir k ıs m ın ın O r d o s ’ta m a h s u r kalmış olmasıydı. K u tlug -h an ’d an sonra tahta geçen Kapaganh a n , bu k o n u d a o ld u k ç a ciddi gayretler sarf etmiştir. N ite k im 694 yılın d a T ü rk le r Çin sın ırın a b ir y ıld ırım b a sk ın dü zen lediler. Pek ço k savaşçıyı k ılıçtan geçirip, b irç o k esir aldılar. K ap a g a n -h a n aynı sıralarda İm p a ra to riç e W u ’ya k e n d isin i tebaalığa k a b u l etm esi tek li­ finde b u lu n d u ; fakat im p a rato riç e, b u n u n h a k a n lığ ı re sm e n ta n ım a k a n la m ın a geleceğini d ü ş ü n d ü ğ ü için teklifi reddetti. Bu sıralarda T ü rk le rin başarıları M oğol kabileleri Kıtanları ve Tatabıları ü m itle n d irm işti. Ö n c e K ıtanlar isyan etti. Çin on ların isya­ nıyla u ğ ra şırk e n , T ü rk le rin desteğini alan Tatabılar isyan bayrağı aç­ tılar. Flalbuki b u iki ha lk, kısa sü re ö n c e sin e k a d a r T ü r k le rin azılı düşm a nla rıy dıla r. K a p ag an-han b u d u r u m d a n faydalanmayı becerdi. İm paratoriçeye isyancıları b a s tırm a te klifinde b u lu n a r a k b ir a n la şm a önerdi. A n la ş­ m aya göre Çin h ü k ü m e t i K a p ag a n ’a askeri b ir u n v a n ve p re n slik p a ­ yesi vererek h a n olarak tanıyacaktı. K a p a g a n -h an , bir y ıldırım haraketiyle Kıtanları da rm a d a ğ ın edip, kesif orm a nla ra sığınm aya m e c b u r e tti.50 İm p a r a to rlu k s o n u ç ta n m e m n u n o ld u ğ u için T ü r k h a n ın a Ulu Şan-yü (yabgu) u n v a n ı v e r m e k istedi, fakat K a p a g a n -h a n d a h a u n ­ vanı a lm a d a n 6 9 7 ’de Çin sınırların a saldırıp L ing-chou ve S hen -cho u şe h irle rin i yağm aladı. İm p a r a to rlu k , T ü rk le ri a n c a k sınır b o y u n d a k i h a lk la r ın y ardım ıyla u z a klaştıra bild i. F ak a t b u defa T o n y u k u k dev58

Gumilev, age., s. 355.

İLK TÜRK DEVLETİ’NİN DOĞUŞU

33

reye girerek “yirm i üç şeh ri yerle b ir e tti.”59 Ç inlilerin g özü yılmıştı. İm p a ra to riç e s o n u n d a b ir an la şm a y a pm a ya m e c b u r kaldı. T ürk lerin s u n d u ğ u şartlara göre im p a ra to riç e h a n ı evlatlığa k a b u l edecek, sa ra y d a n bir prensesi gelin olarak g ö n d e re c e k , O r d o s ’ta k a la n T ü rk leri se rb e st b ırakacak , 100 bin çuval darı, 3 b in tarım aleti ve b a lta ­ lık d e m ir gö nd erecek ti. Tabii ki b u teklif redd edildi. B u n u n ü z e rin e T ü r k le r de Kıtan to p ra k la rın d a k i savaşçıları geri çekerek, o nları ser­ best bıraktılar. K ıtanlar o rm a n la r d a n çıkıp hızlı bir şekilde Çin şehir­ lerine defalarca saldırdılar. O n la r ın b u başarıları k a rş ısın d a im paratoriçe T ü r k le r in a n la şm a şa rtla rım k a b u l etti. T ü r k le r in m ü tte fik le ri T atabılar Ç in o rd u s u y la birleşerek K itanlara saldırdılar. S o n u ç ta Kıtan lar yenildi ve h a y a tta k alan larsa Ç in ’in h â k im iy e ti y erin e T ü r k le ­ rin vassalı olmayı kab ul ettiler ve Ç in ’le savaşm ayı sürd ü rd ü le r. Böylece T ü r k le r M a n ç u r y a ’yı da h a k im iy e t a la n ın a k a tm ış oldular. T ü r k le rin Ç in sın ırla rına saldırıları 702 yılm a k a d a r d ev am etti. Bu arada batıd a T ü r k iş le r g üçlen m işlerd i. T ü rk iş h a n ı U-çi-le (Üç illi?) d a ğ ın ık vaziyetteki h a lk ın ı b irle ştirm e y i başarm ış, Ç in ’le taraf­ sızlık anla şm a sı im zalam ış o lm a k la b irlikte, T ü rk le rle sihri y ö n d e n akraba o lm u ştu . U-çi-le’n in 140 b in kişilik b ir o r d u s u vardı. Bu y ü z ­ d en n e T ü r k le r T ü rk işlerle d a la şm a k istiyor, ne de T ü r k iş le r T ü rk leri ta h r ik etm eyi d ü ş ü n ü y o rla rd ı. F a k a t so n ra k i g ü n le r d u r u m u iyice gerginleştirdi. Ç ü n k ü Çin yö ­ netim i, hâ k im iy e ti a ltın da k i to p ra k la rın e lin d e n kayıp g itm esin e göz y u m m a k taraftarı değildi. Bu y ü z d e n k u rn a z lığ a dayalı Çin d ip lo m a ­ sisi devreye g irm iş ve yine T ü rk le re karşı bir k o alisy o n o lu ş tu rm a girişimi başlatılm ıştı. N ite k im T o n y u k u k 709 y ılınd ak i d u r u m u ga­ yet g üzel tasvir etm ek ted ir: “.. Tabgaç hakanı d ü şm a n ım ız idi. On Ok hakanı d ü şm a n ım ız idi. Bundan başka K ırgız’ın kudretli hakanı d ü şm a n ım ız oldu. Bu üç hakan fikirleşip Altın orm anlarına ordu gönderelim demişler. Biz ona saldırm azsak, o öfkelendiğinde bizi y o k eder H akanı cesurmuş, veziri bilge Inıiş. Ü ç ü m ü z birleşip ordu sevk edelim, onu öldürelim demişler..”

59

Malov, Pamyatniki, 1951, s. 66.

34

1200 YILLIK SÜRGÜN

Bu sa tırla rd an o sıralar T ü r k le r in çe vre sin de k i h iç b ir h a lk ın tek başına o n la rın k arşısın a çık m a y a g ü c ü n ü n y e tm ed iğ i anlaşılıyor. F a k a t bu sıralarda devreye ü ç ü n c ü b ir p a r tn e r girecekti: Araplar. B u n d a n so n ra k i d ö n e m d e Araplar, T ürkler, Tibetliler ve Çinliler a ra ­ s ın d a k i savaşların hikâyesi o ld u k ç a u z u n d u r ve k o n u m u z T ü r k ta­ rihi olm ad ığ ı için bu savaşların d e ta y la rın a girm eyeceğiz.

Sona Doğru I. T ü r k H akanlığı d ö n e m in d e cereyan eden ta h t kavgaları II. H a ­ k a n lık d ö n e m in d e yani 741 y ılın da bir kez d a h a tek rarlan dı. T ü r k ­ ler arasındaki iç kargaşa 742 yılında Uygurlar, K arluk lar ve Basmılların aynı a n d a isyanıyla k esilm işse de, artık ç o k geçti. Ç ık a n savaşlar T ü r k le r in h e z im etiyle so n u ç la n d ı. “M ü tte fikle r elde ettikleri zaferlerden faydalanarak, h e m e n kendi devletlerini kurdular. Basmıl k u m a n d a n ı h a n o lu rk e n , U ygur k u m a n ­ d a n ı d oğ u, K a rlu k illeberi ise batı yabg u su oldu. T ü r k beyleri y e n i­ d e n to p a rla n ıp P’a n -K u l’u n o ğ lu n u O zm ış u n v a n ıy la başlarına h a n kotardılar. Ç in İ m p a r a to r lu ğ u T ü r k le rin iyice köşeye sıkıştığını sez­ m ek te g ecik m ed i ve O z m ış - h a n ’a k e n d isin in vassalı olm ası teklifinde b u l u n d u . O z m ış -h a n b u teklifi red detti, fakat Basmıl, U y g u r ve Karlu k la r m b irleşm iş olm ası, o n u ordayı bırakıp kaç m a y a m e c b u r etti. T ü r k le r in bir kısm ı (5 b in çadır) h a n ın o ğ l u n u n idaresi altın d a im ­ p a ra to rlu ğ a b o y u n eğm eyi ü m itsiz b ir savaşa tercih etti. “Artık T ü rk le r ya k ın g eçm işteki şanlı zaferlerini ve ihtişam lı g ü n ­ lerini y ad e d e re k iç g e ç irm e k z o r u n d a y d ıla r ”60 744 y ılında Basm ıllar O z m ı ş - h a n ’ı ö l d ü r ü p k ellesini Ç in b a ş k e n ­ tine gönderdilerse de, teslim olmayı kab ul etm eyen Türkler, silahlarını b ır a k m a y a r a k k e n d i h a lin d e k i B a y m e y -h a n ’m k a rd e şi K u lu n g -b e g ’i ta h ta geçirdiler. Ç a rp ışm a la r te k ra r başladı. Bu arada m ü tte fik le rin b irb irle rin e d ü şm e le ri de T ü r k le r in d u r u m u n u k u r ta r m a y a yetm edi. Ç in h ü k ü m e t i T ü r k le r ü z e rin e b ir o rd u sevk etti. T ü rk le r Çin o r d u ­ s u n d a n k a ç a rk e n , K a rlu k ve U y g u rla rın saldırılarına uğradılar. U y ­ g u r beyi Pei-lo, ağır bir yenilgi alan T ü rk le rin h a n ı B a y m e y -h a n ’m 60

Gumilev, age., s. 441.

İLK TÜRK DEVLETİ’NİN DOĞUŞU

35

kellesini k e se re k Ç in b a ş k e n tin e g ö n d e rd i ve k e n d isin i im p a r a to r u n vassalı ilan etti. G eride k a la n T ü r k le r T o n y u y u k ’u n kızı ve aynı za­ m a n d a B ilge-han’ın dul k arısı P ’o-beg id are sin d e teslim şa rtların d a a n laşa ra k Ç in ’e geçtiler. E lbette Ç in ’e geçip diğer T ü r k k a b ile le ri­ n in h ış m ın d a n k u rtu la n la r, G ö k - T ü r k le r in ta m a m ı değildi. B u n la ­ rın bir k ısm ı K a rlu k la rm , bir k ısm ı U yg u rla rın , bir k ısm ı T ürkişlerin ve d iğ e r kabilelerin b ü n y e s in e karışm ışla r; T ü r k lü k le r in i yine m u h a fa z a etmişler, a m a a rtık yeni bir devlet ve o rd u k u r a c a k güç o lm a k ta n çıkm ışlardı. A rtık vahşi k u r tla r gibi takip edilen T ü r k le r y ak a la n d ık ları her yerde ö ld ü rü lü y o rla rd ı ve altın k u r t başlı tuğlar b o z k ırla rd a b ir d ah a görü lm ey e c e k ti. O şanlı T ü r k kelim esi için böylece tam 1200 yıllık bir s ü r g ü n d ö n e m i başlam ıştı. Eski T ü rk le r in tarih s a h n e s in d e n ç e k ilm e sin d e n so n ra , özelikle k e n d ile riy le aynı k a n d a n olan T ü r k halkları, T ü r k o lu p o lm a d ık la ­ rını a k ılla rın d a n bile geçirm ey erek, b u k elim eyle ilgili tü m hatıraları ebediyen silm e k istediler. U ygurlar, d ü ş m a n la r ın ın Ç in ’e sığ ın m a k su retiyle h ış ım la r ın d a n k u r t u l m u ş o lm a s ın ın in tik a m ın ı k ita be le r­ d e n aldılar. T ü r k b a h a d ırla r ın ın s u r e tle rin in o y u ld u ğ u kayaları yer­ lerde s ü rü y ü p , Köl-tigin’in k itabesini parçaladılar. Heykelini kırdılar. Amaçları b u kitab elerle b ağlantısı o lan T ü r k le rin y e n id e n to p a rla n ­ m a sın a vesile o lacak h e rh a n g i bir y adigâr b ıra k m a m a k tı. Böylece II. T ü r k H akanlığ ı da tarihe karıştı ve A çina h a n e d a n ı­ n ın tem sil ettiği T ürk ler, T ü r k dilli b irç o k k abile ve h a lk a isim lerini m iras b ır a k a r a k tarih s a h n e s in d e n çekildiler. A m a O n g in kitabesin de belirtildiği gibi “Üstteki Tanrı, Türk kavmi batmasın, fe d a olmasın dem iş”.61 Belki de o y ü z d e n d ir ki, a ra d a n ge­ çen 1200 yıllık u z u n b ir d ö n e m b o y u n c a T ü r k k e lim e si hiç k u lla ­ n ılm a m a sın a ra ğ m en , b u g ü n T ü r k d e n ile n b ir h a lk var ve T ü r k is­ m in i yaşatm aktadır. İnşallah kıy a m e te k a d a r da b u kelim e yaşayacak ve y a şa tıla c a k tır... T ü r k H a k a n lığ ı’n ın y ık ılıp ta rih s a h n e s in d e n ç e k ilm e s in d e , a) T ü r k le r i n k e n d i a ra la rın d a k i ta h t kavgaları; b) Ç in lilerle y a p ıla n 61

Orhon, Eski Türk Yazıtları, s. 128.

36

1200 YILLIK SÜRGÜN

savaşlar ve Çin e n trik a la rı ve c) T ü r k le r le aynı k a n d a n , aynı s o y ­ d a n gelen, am a etnik hafızaya sahip olmayan diğer T ü r k h a lk la rın ın da rbe le ri ö n e m li rol oynam ıştır. T ü r k H a k a n lığ ı’n m y ık ılm a s ın d a Ç in ’d e n d a h a fazla rol o y n a y a n U ygurları, Kırgızları, K arlu kları (Ö z b e k le rin ataları) vb. T ü r k k a b i­ lelerini b u g ü n k ü şartlara göre su ç la m a m ız elbette m ü m k ü n , a m a o g ü n k ü şa rtla rın ne o ld u ğ u n u b ilm iy o ru z . Bizim tu h a fım ız a giden, aynı ataların çocukları olm alarına rağ m en , hiçbirin in d ah a son ra k u r­ du k la rı devletlerde ve h a n e d a n la r d a T ü r k ism in i hiç k u lla n m a m ış olm alarıdır. Acaba b u n u n sebebi, bir d ö n e m h a k im iy e ti a ltın d a y a ­ şadıkları T ü r k le rd e n n e fre t etm eleri ve k e n d ile rin i ta m a m ıyla b aşka b ir h a lk olarak görm e leri m iydi? S a n m ıy o ru m . A ksine T ürkler, y a ­ ratılıştan b aşk a b irin in h a k im iy e tin d e yaşamayı k a b u lle n e m e y e n i n ­ s a n la r o ld u k la r ın d a n , k e n d i k a n ın d a n ve s o y u n d a n da olsa başka b irin in tebaası olm ayı s in d ire m e y e n insanlardır. B urada kabilecilik ga y re tin in y anı sıra aşırı egoistlik de rol oynam ıştır. F a k a t T ü rk le r in ahi y e rd e kalm ad ı. T ü r k H a k a n lığ ı’n ın y a k ılm a ­ s ın d a en b ü y ü k ro lü ü s tle n e n U y g u r la rın devleti Kırgızlar, Kırgız H a n lığ ı Kıtaylar, K a r a h a n lıla r S elç u k lu la rc a h ır p a l a n d ı k t a n s o n r a Kara Kıtaylar, G a z ne lile r62 S elç u k lu la r ta ra fın d a n yıkıldılar. T ü rk işler A raplar ta rafın d a n o r ta d a n kaldırıldılar. Basm ıllar ve Tatabılarm ise y e r y ü z ü n d e temsilcisi kalm am ıştır. Selçuklular k e n d i iç ç e k işm e ­ leri y ü z ü n d e n p a rç a lan ıp tarih s a h n e s in d e n çekildiler; o n la rın yerini alan O sm anlılar, T ü r k l ü ğ ü n ü y ü k s e k sesle h a y k ıra n T im u r ’u n uyarı to k a d ın a rağ m e n , T ü r k le r i it y e rin e bile k o y m a m a n ın bedelini koca bir im p a ra to rlu ğ u heba etm ekle ödediler. Vaktiyle T ü r k H akanlığı’nın yık ılm a sın d a rol olan T ü r k h a lk la r ın ın bizzat k e n d ile ri veya t o r u n ­ ları ya devletleri yıkılarak, ya Ç in lilerin ve özellikle R usların ta h a k ­ k ü m ü altına girerek bed elin i ö d e d ile r ve s o n u n d a yine vaktiyle k ö ­ tü lü k ettikleri T ü r k le r in h im m e tin e m u h ta ç hale geldiler. Kaşgarlı M a h m u d ’u n ifadesiyle “adını b izzat Tanrı’nın koyduğu Türk m illeti”ne

62

Gaznelilerin ve K arahanhların elbette Gök-Türklerle doğrudan bir ilgileri yok­ tur; ama K arahanhların Uygur ve Karluk; Gaznelilerinse yine Karluklardaıı ol­ duğunu göz önünde b u lundurm ak gerekir.

İLK TÜRK DEVLETİ’N İN DOĞUŞU

37

d o k u n a n la r cezalarını çektiler. G erçi şim d ile rd e T ü r k d e v le tle rin in .lydmları Ö z b e k yerine Ö z b e k T ü r k ü , K azak y erin e K a z a k T ü r k ü , Kırgız yerine Kırgız T ü r k ü , U y g u r y e rin e U y g u r T ü r k ü d e m e y e başl.ıdılar; a m a b u n u z a m a n ın d a y a p m a k ve sö y le m e k gerek ird i. Şimdi b u ilahı cezanın tecelli ediş şeklin e bakalım .

II. UYGUR HAKANLIĞI VE TÜRKLÜK

Ç in k a y n a k la rın d a ç o k e sk id e n beri H o e i-h o , W ei-h o, Y üen-h o, H u i- h u , H u - h o , H e u i- h u adıyla zik redilen U ygurlar, yine aynı k a y ­ n a k la rd a H u n la r m dolaysız to ru n la r ı o larak g ö ste rilir.1 Eski Ç in tarihçisi S ih -m a C h ’ien, “T arih N o tla r ı” adlı e se rin in H u n la rla ilgili b ö lü m ü n d e U y g u rla rın atalarını “T in g -lin g ”ler olarak g ö ste rirk e n , P a n -k u (M. S. 32 -9 2 ) “H a n - s h u ” isimli e serinin B u n ­ lardan b a h se d e n b ö lü m ü n d e b u kelimeyi “Di-li” o larak verm ekledir. T urgun Almas, h e r iki k e lim e n in “T ura” s ö z c ü ğ ü n ü n çeviriyazımı ol­ d u ğ u n u , sö z ü ed ilen Turaların M ilattan b irk aç y ü z yıl ö nce şim diki Baykal G ölü civ arın da yaşayan D oğu U y g u rla rın ın ataları o ld u k la ­ rını b e lirtm e k te d ir.2 Aynı yazar, Çinli ta rih çilerin Baykal G ö lü ’n ü n batı k e s im in d e yaşayan Batı U ygurları h a k k ın d a bilgi sah ib i o lm a ­ dıkları için o n la rd a n b a h s e tm e d ik le rin i, b u n a karşılık şim d ik i C ungar h a v z a sın d a yaşayan O ğ u z la rd a n “H u - y ie ” veya “W u -y ie ” adıyla b a h se ttik le rin i; b u O ğ u z la rın M ilattan birk aç asır önce şim d ik i Altaylarm g ü n e y b a tıs ın d a ve Ç u g u c a k civarında yaşad ık ları belirterek, T ü r k o lo g Ma C h ’a n g - s h o u ’n u n şu s ö z ü n ü n a k le tm e k te d ir: “Sui ve T ’an g h a n e d a n la r ı d ö n e m i n d e W u - h u ve W u -h e şe k lin d e a d la n d ırı­ lan ve genel o larak C u n g a r h a v za sın d a yaşay an b u h a lk O ğuzlardı. H a n sülalesi d ö n e m i n d e o n la ra W u-yei d e n iliy o rd u .”3 B a tu r T a n r ık u t ( M o -tu ) , M. Ö. II. Y üzyılda Baykal G ölü civa­ rın d a yaşayan Turaları ve o civardaki 26 beyliği itaat altına ald ık tan s o n r a H a n im p a r a to r u W e n -d i’ye m e k t u p y az a rak zaferini b ild ird ik ­ ten başka, “yay çek e n h a lk la rın h epsi b ir aile o l d u ” d e m ek teyd i. 1

Türk Dünycısı El Kitabı, s. 182.

2

Almaş, Uygurlar, s. 21.

3

Age., s. 22.

UYGUR HAKANLIĞI VE TÜRKLÜK

39

VI. Y ü z y ıl d a k i Ç in k r o n i k l e r i n d e T ie - le = D i- li= T ö le s = H o e ih u = U y g u r k a b ilelerin d e n yeni bir isim le söz ed ilm e k ted ir: Y üksek Tekerlekli Arabalılar (K ao-kui). Ayrıca “Wei H a n e d a n ı Yıllığı”n d a bu U y g u rla r “Y ü k sek Arabalı T u ra la r” şe k lin d e de g e ç m e k te d ir.4 O n ­ lara b u ism in verilm esi M o ğ o lista n ’ın tabii şa rtla rına u y g u n olarak y ü k se k tekerlek li arabalar k u lla n m ış olmalarıdır. H u n İ m p a r a to r lu ğ u ’n u n ikiye ayrılıp y ık ılm a sın d a n s o n ra o n la ­ rın yerine geçen Siyenpiier d ö n e m in d e U ygurlar, o n la ra bağlı olarak hayatların ı de v a m ettirdiler. Siy enp ilerd en so n ra k u r u l a n To-pa ve Avar hanlığı d ö n e m in d e de U y g u r ka bilelerinin d u r u m u n d a bir deği­ şiklik o lm a d ı ve hatta özellikle Avarlardan yani J u a n - ju a n la r d a n çok k ö tü m u a m e le gördüler. D oğu U y g u rla r Avarlara karşı isyan bayrağı açarak 120 bin ç a dırlık b ir kitle h a lin d e M o ğ o lista n ’ın b atı ke sim in e göç edip, Altay dağları ü z e rin d e n C u n g a r havzasına, İli n e h r in in d o ­ ğ u su n a , Turfan ve K araşar civarına yerleştiler. Bunlar, Avar h a n ın ın a r k a la rın d a n gö nderdiği o rd u y u da m ağ lu p edip b ir h a n lık kurd ular, fakat b u h a n lık atm ış yıl gibi kısa bir z a m a n d a yıkıldı. G ö k - T ü r k le r in h e n ü z d evletlerini k u r m a y a çalıştıkları sıralarda tıpkı d iğer T ü r k h alkları U y g u rla r da b irlikte n y o k su n , d ağ ın ık vazi­ yette idiler. Sui Sülalesi Yıllığı’n m yazarı W e i-Z h in g (M.S. 5 8 0 -6 4 3 ), H in g a n d a ğ la rın d a n başlayıp Aral G ö lü ’ne k a d a r u z a n a n sa h a d a ya­ şayan U y g u rla r ve diğer T ü r k halkları h a k k ın d a şöyle d e m e k te d ir: “Turaların ataları H u n la r ın to runlarıdır. O n la rın bo y ve o ym ak ları ç o k tu r . ” Aynı yazar T ü r k h a lk la r ın ın y a şa d ık la rı yerleri de şu şe ­ kilde g öste rm e k te d ir: 1. Baykal G ö lü ’n ü n g ü n e y in d e Tubalar; 2. M o ğ o lis ta n ’ın Selenge, Tola ve O r h o n n e h ir le r i sa h ille rin d e “e r k i n ” adı verilen B uku , Tongra, Uygur, B ayırku ve Börkliler. Ay­ rıca M o ğ o lista n ’da M u n ç in , T u ru g u r ve K h u g u r s u gibi kabileler de yaşam a k ta d ır; 3. Cungarya’m n d oğ usu nd a İli vadisine kadar olan topraklarda Cebniler, Burçlar, Azlar, Sığmaklar, Oğuzlar, Kırgızlar ve O n u g u rla r; 4

Age., s. 25.

40

1200 YILLIK SÜRGÜN

4.

Altay d a ğ la rın ın k u z e y b a tıs ın d a Sir-Tarduşlar, C a ru k la r, Za-

b e n d e r le r ve Tü rgişler..”5 Yine Sui Sülalesi Yıllığı’n d a T u ralardan b a h s e d ilirk e n “Turaların örf-ü âd etleri T ü r k le r in k in e b e n z e r ” d e n ilm e k te d ir ve d aha da e n ­ teresanı Ç in k a y n a k la r ın d a VII. Y üzyıldan itibaren yalnızca “Uygurla r ” şe k lin d e yazılm aya b aşlan dığı için, Tura ve Y ü ksek Arabalı k e ­ lim esi o rta d a n k a y bo lm u ştur. Yukarıda T ü rk le rin türeyiş efsanesin de yer alan b o z k u r t u n Uyg u r la r d a da aynı o l d u ğ u n u b e lirtm iştik . Tek farkı, T ü r k l e r in dişi k u r tta n , U y g u rla rın e r k e k k u r t t a n tü re m iş o lm alarıdır. B u n u n d ı ­ şın d a h e r iki h alk ta da O ğu z Kağan efsanesi y ak la şık aynı motifleri içerir. Sadece U y g u rla rın d e s ta n ın d a k i O ğ u z K ağan y in e Afrasyab veya Alp Er Tunga olarak kalm ış, T ü r k le r d e veya d a h a so n ra T ü r k ­ m e n a d ın ı alan T ü r k ka b ile le rin d e ise O ğ u z Kağan p e y g a m b e r d u ­ r u m u n a y ük se ltilm iştir.6 U y g u rla rın türeyiş efsaneleri kısaca şöyledir: “Vaktiyle H u n k a ğ a n ın ın iki güzel kızı varm ış, Kızlar öyle gü z e l­ m iş ki, k a ğ a n onları in sa n o ğ lu y la e v le n d irm e y e k ıy a m a m ış ve ta n ­ rıyla e v len dirm ey e k a r a r verm iş. K ızlarını in s a n la rd a n u z a k tu tm a k için ü lk e s in in k u z e y b ö lg e sin d e insan ayağı b a sm a m ış yere y ü k s e k bir kale y a p tırm ış ve kızların ı oraya yerleştirm iş. A ra d a n b irk a ç yıl g e ç itk e n s o n ra a n n ele ri kızlarını g ö rm e k istem iş, am a k ağan in s a n ­ ların kızlarıyla g ö r ü ş m e s in in yanlış olacağını b e lirte re k izin v e r m e ­ miş. D aha so n ra kale çevresin de bir e rk e k k u r t peyda o lm u ş ve kale s u r u n u n d ib in i k a z a ra k orayı k e n d in e m e k a n edinm iş. K ızların k ü ­ ç ü k o lanı k a le d e n çıkıp k u rtla e v le n m e k istemiş, fakat ablası “K urt bir hayvandır, bir h a y va nla nasıl evlenirsin? Böyle y a p a rsa n ataları­ m ız ın şerefini lekelem iş o l u r s u n ” demiş. A m a o “O k u r t değil, k u r t kılığına b ü r ü n m ü ş b i r tanrıdır, b e n o n u n la e v le n e c e ğ im ” d iy e re k aşağı in m iş ve k u r tla çiftleşip ç o c u k la r d o ğ u rm u ş . Bu ç o c u k la r za­ m a n la çoğ alm ışlar ve o n la rın to ru n la r ı ‘Y üksek tekerlekli arab alılar’ diye a d la nd ırılm ış. İşte U y g u rla r böyle ortaya çıkm ıştır.”7 5 6

Age., s. 27. Ebu’l Gazi, Rodoslovnaya istoriya o tatcırcıx, Gumilev’e atfen, s. 86.

7

Almaş, s. 46-47.

UYGUR HAKANLIĞI VE TÜRKLÜK

41

Gök-Türkler ve U ygurlar Töles kabilelerinin bel kemiğini oluşturan Uygurların Juan-juanlara bir sırt d arbesi in d ir m e k için G obi Altay d a ğ la rım g e ç e rk e n G ökT ü rk le rle karşılaştıkları ve itaat arz ed erek T ü r k le r in h a k im iy e tin e girdikle rini y u k a rıd a belirtm iştik. Birinci G ö k -T ü r k H akan lığı d ö n e m in d e 6 2 7 yılm a k a d a r U y g u r­ lar G ö k - T ü r k le r in g ö n ü ls ü z tebaası o la ra k k ağ anlığa karşı vazife­ lerini y erine getirdiler^ Sözü edilen yılda Seyanto (Sir-Tarduş) k a ­ bileleri Batı T ü r k H a k a n lığ ı’nın h a k im iy e tin d e n ç ıkıp D o ğ u T ü r k H a k a n lığ ı’na bağlanınca, D oğu T ü rk le ri b ü n y e s in d e k i T öleslerin d u ­ r u m u eli g ü ç le n m iş ve Seyanto p re n si î- n a n ile U y g u r prensi P ’u-sa b irb irle rin i karşılıklı d e stek lem e y e başlam ışlardı. Bu d u r u m esasen T ü rk le r in h o ş u n a gitm em işti. Ç ü n k ü U y g u rla ­ rın n ü f u s u 100 bin kişiye ula şm ıştı ve b u n u n yarısı savaşçıydı. Sey a n to la rın n ü fu s u ise yak la şık 70 b in çadırd ı.8 Yani Seyantolar dah a kalabalıktılar. 627 yılında kışın ço k şiddetli geçm esi ü z e rin e sığır ve at s ü r ü le ­ rin in ç o ğ u n u n telef olm ası kıtlığa yol açınca, artırılan vergiler U y g u r ve S ey antoların isyan etm e le ri için yeterli oldu. U y g u r pren si P ’u-sa, to p u to p u beş b in kişilik o rd usu yla üzerine gö nd e rile n G ö k - T ü rk o r­ d u s u n u m a ğ lu p etti ve b ir ç o ğ u n u esir aldı. 629 yılın da ise Seyanto prensi İ-n a n k e n d in i h a n ilan etti ve C h ’a n g - a n ’ı (Ç in b aşk e n tin e ) bir elçi g ö n d e r e r e k u n v a n ın ın tastik edilm esi ric a sın d a b u lu n d u . İki yıl s o n ra ise S eyantolarla U y g u rla r a ra sın d a h a k im iy e t kavgası b a ş ­ ladı. P ’u -sa ’n m y erine geçen U y g u r pren si Tunıidu Seyantoları m a ğ ­ lup edip göçebe o y m a k la rı k e n d in e bağladı. Sonra o g ü n k ü m o d a y a uy a ra k Ç in sarayına b ir h e y et g ö nd erdi. Çin im p a r a to r u U y g u r h e ­ yetini gayet iyi karşılayıp, ik ra m d a b u lu n d u y s a da, tim bal ve s a n c a k ­ lar taşıyan b ir h eyeti Seyanto k u m a n d a n ı İ -n a n ’a g ö n d e r e re k u n v a ­

nını onayladı. İm p a rato r galiba U ygurların güç le nm e sin i istemiyordu. Böylece U y g u rla r da k a d e rle rin i Seyantolara b ağlam ay ı tercih ettiler, lakat hâlâ k e n d ile rin i T ü r k H a k a n lığ ı’yla h e sa p la ş a c a k k a d a r g üçlü görm üyorlardı. F a k a t b u arada b e k le n m e d ik bir şekilde Seyanto H a n ­ M

Gumilev, age., s. 249.

42

1200 YILLIK SÜRGÜN

lığı ile Çin im p a r a to r u n u n arası açıldı ve çıkan savaş S e y a n to la rm m ağlubiyetiyle s o n u ç la n d ı. Bu ç a rp ışm alard a T ü r k l e r de Çin o rd u saflarınd a yer almışlardı. İkinci G ö k - T ü r k H akanlıgı’n m k u r u l u ş u n a k a d a r U ygurlarda d ik ­ k ati çe k e n bir h a re k e tlilik g ö rü lm ü y o r. F a k a t Ç in İ m p a r a to r lu ğ u ’yla b irlik te U y g u rla rın da T ü rk le r in d ü ş m a n la r ı a ra sın d a yer aldığı, k i­ tabelerde geçen “Tokuz-Oğuzlcırın hakanı B az-kağan d ü şm a n ım ız d ı” ifa de sin de n anlaşılıyor. Peki, Bilge Kağan k ita b e sin d e “Tokuz-O ğuzlar benim halkım idi; gök ve y e r karıştığı ve ödüne haset değdiği için bana düşm an oldu” diye sözü edilen b u Tokuz-O ğuzlar yani Uygurlar, G ök-T ürklerle aynı ata­ d an yani H u n la r d a n in m iş o lm alarına, türeyiş efsaneleri k ü ç ü k n ü ­ a nslarla aynı olm asına, gelenekler, dil vb. y ö n le r d e n aynı özelliklere sa h ip b u lu n m a la r ın a ra ğ m e n n e d e n T ü rk le re d ü ş m a n kesilm işlerdi? Sebebi gayet basit: İktidar hırsı! Bu d u r u m u , bir no ktad a, g ü n ü m ü z d e aynı devlet içindeki siyasi partilerin iktidara gelebilm ek için b irb irle­ rine çelm e a tm a la rın a ben zetebiliriz. Tek farkı, g ü n ü m ü z d e d e m o k ­ rasi çerçevesi d a h ilin d e partiler b irb irle rin in ete kle rini k a ld ırm a k la y e tin irk e n , o g ü n k ü şartlard a b u ç e k işm e n in k a n lı savaşlarla s o n u ç ­ lanm ış olmasıdır. Yani Uygurlar, o g ü n k ü şartlarda G ö k -T ü r k H a k a n ­ lığı y ö n e tim in in ka rşısın d a k i m u h a le f e t partisi d u r u m u n d a y d ıla r ve ik tid a rla rın el değiştirm esi şim d ik i gibi s a n d ık b a şın d a oy hesabıyla değil, er m e y d a n ın d a k i kılıç gü cü yle sağlanıyo rdu . S o n u ç itibariyle U ygu rlar, G ö k - T ü r k H a k a n lığ ı’n m k u r u l u ş ve y ü k se lişin d e ö n em li roller ü stle n d ik leri gibi, y ık ılışınd a da b ü y ü k rol oynam ışlardır.

Uygur H akanlığının K uruluşu İkinci G ö k - T ü r k H a k a n lığ ı’n m y ıkılm aya .yüz tu t tu ğ u g ü n le rd e O r h o n n e h r i s a h ille rin d e O n U y g u r H akan lığı k u r u l m u ş ve b u h a n ­ lık K u t lu k Bilge K ağan z a m a n ı n d a ( 7 4 2 - 7 4 7 ) g ü c ü n ü n zirv esin e ulaşm ıştır. G ö k -T ü rk le r, b u h a k a n lığ ın ın k u r u l u ş u n u önley ecek d u ­ r u m d a değillerdi. O n la r artık yalnızca m e v c u t d u r u m u m uh a fa z a e t­ m e n i n peşin deyd iler, a m a tarihi k a d e r hiç de o n la rın istediği gibi

UYGUR HAKANLIĞI VE TÜRKLÜK

43

gelişm edi. 742 yılınd a K u tlu k Bilge K ağan, K a rlu k ve B a s m ılla r la b irleşerek D oğu T ü r k le r i’ne saldırdı. K arluklar, T ü r k kabileleri a ra sın d a sayıca en k a l a b a l ı k olanlardı. O n lara b u ismi veren efsanevi rivayete göre O ğ u z - h a n ’dı. X e n e f o n ’u n “A nab asis” adlı eserind e geçen K ard uklarla b u K a r l u k l a r ı n aynı h a lk o lu p olm adığı ciddi ola ra k tartışılm ası g e re k en bir k o n u d u r . Ç ü n k ü K a r lu k la r M ilat ö n c e s in d e d a h i v a r lık la r ın d a n sö z ü e d i l e n b ü y ü k b ir kabiledir. Başlangıçta Altay d ağlarının güneybatı k e s im in d e y a ş a y a n K a rlu k ­ lar, d a h a son raları Ö t ü k e n dağ larına d o ğ ru saçılıp D o ğ u U y g u r la r la yakın tem asa geçm işlerdi. K u tlu k Bilge K a ğ a n ’m 7 4 2 ’d e K a rlu k ve Basmıllarla birleşerek D oğu T ü r k h a k a n ı O z m ış ’ı o r t a d a n k a ld ır m a ­ la rın d a n so nra, bu defa Basmıllar isyan etm iş ve tahtı e l e g e ç irm iş­ lerdi; fakat U y g u r beyi K u tlu k Bilge-han b u d u r u m u k a b u l e tm e d i ve Basmıl h a n ın ı o r ta d a n k a ld ırm a k için h a re k e le geçti. Tarihi k ayıtlarda Basım adıyla da geçen Basmıllar, ö n c e l e r i Ö lü ken bölg esind e Kırgızların g ü n e y d o ğ u s u n d a ve Baykal G ö l ü ’n ü n g ü ­ ney sa h ilin d e yaşıyorlardı. Vaktiyle o n la ra “C ed e a tl a r ” (Y edi atlar) derlerdi. G ö k -T ü r k le r z a m a n ın d a h a k a n ın tayin ettiği b i r t u d u n ta­ ra fın d a n yön e tilirlerdi. Ü çlü k o a lis y o n u n D oğu T ü r k l e r i ’n i o rta d a n k a ld ırm a s ın d a n so n ra, K u tl u k Bilge Kağan Basmıl h a n ı A s i n a s ’a sal­ dıra ra k o n u ö l d ü r d ü ve Basmılları itaat altına aldı. D a h a s o n r a D oğu T ü r k le r i’ni de itaat altına alan K u tlu k Bilge Kağan, 7 4 4 ’d e o n d o ­ k u z k a b ile d en o lu şan D o ğ u U y g u rların ı O n U y g u r ve D o k u z - U y g u r (T o k u z -O ğ u z ) adıyla ikiye b ö ld ü .9 Bu o n U y g u r kabileleri şunlardı: 1.

Y ağlakar; 2. K u t u r g u r ; 3. B u g a s k ır ; 4. A v ç ağ ( A v ş a r ? ) ; 5.

H azar-K asar; 6. K h u g u r s u ; 7. Yağma; 8. Ayavir; 9. T u r l a m Vibur, 10. Ediz. D o k u z - O ğ u z la r y ani U y g u rlar ise şu k a b ile lerd e n o l u ş u y o r d u : 1.

U ygur; 2. Bayırku; 3. K un; 4. Buku; 5. Tongra; 6. C e b n i ; 7. İz-

gil; 8. K arluk; 9. Basmıl. U y g u r H ak a n lığ ı d ö n e m i üç k ısm a ayrılabilir. 9

Almaş, s. 132-133.

44

1200 YILLIK SÜRGÜN

Birinci d ö n e m , b ağ ım sız de vletin o lu ş u m d ö n e m id i r ki, y ak laşık y ü z yıl s ü r m ü ş t ü r ve ta m a m ıy la G ö k - T ü r k - U y g u r ilişkileri içinde d e ğ e rle n d irilm e si g e re k e n k u l u ç k a d ö n e m id ir. İkinci d ö n e m , U y g u r d e v letin in D oğu Asya to p ra k la rın ın ta m a m ın ı sınırları içine alan b ü ­ y ü k ve güçlü O rh o n U y g u r İm p a r a to r lu ğ u ’na d ö n ü ş m e d ö n e m id ir ki, K u tlu k Bilge K ağan’d a n (744) başlayıp Alp Bilge T anrı U y g u r -h a n ’m (8 2 5 -8 3 2 ) ik tidarı sıra s ın d a se k se n yıl varlığını s ü r d ü r m ü ş tü r . Bu d ev letin başlangıçta 50 bin olan savaşçı sayısı 221 bine çıkmıştır. D oğu U ygurları, şa rk tarafınd an Kıtanları, k u z e y d e Kırgızları, b a ­ tıda Tarım U y g u r Beyliği ile F ergana ve Yedisu’d a k i T ü rk ka b ile le ­ rini itaat altına alm ışlardı. K u tlu k Bilge Kağan, 6 4 6 ’da T u m id u ’n u n k u r d u ğ u d e v le tin te şk ila t y a p ıs ın ı s a ğ l a m la ş tır m ış ve b a ş k e n t i n i K a ra b a lg a su n ’a ta şım ıştır.10 Ü ç ü n c ü d ö n e m s e elbette ki zayıflama d ö n em id ir. O n yıl sü re n b u d ö n e m d e devletin b aşk e n ti Ö tü k e n ş e h r in d e n Tanrı Dağları e te k ­ lerin e taşınmıştır. U y g u rla rın k u r d u ğ u im p a r a to r lu k , h e r ne k a d a r sınır genişliği ve güç ve ih tişa m a ç ısınd an G ö k - T ü rk le r in İm p a r a to rlu ğ u ile b oy ö l­ ç ü şe c e k d u r u m d a değilse de, d evlet yık ılm c a ya k a d a r U y g u r ha n la rı Ç in im p a r a to r u ile eşit s ta tü d e o lm u şla r ve h a tta biraz s o n ra g ö re ­ ceğim iz gibi Ç in ’i y ık ılm a k ta n ku rta rm ış, Tibetlileri d iz g in le m işle r ve bölgeye geçici de olsa bir h u z u r getirm işlerdir. U ygurlar, devletlerini T ü r k le r in k in d e n tam am ıyla başka p r e n s ip ­ ler ü z e rin e k u r m u ş la r d ı. D o k u z boy, yönetici o lm ayan fakat ana u n ­ su rla rı o lu ş tu ra n T o k u z -O ğ u z ’u m e y d a n a getiriyordu. İtaat altına alı­ n a n Basmıllar ve D o ğ u K arlu kları da T o ku z-O ğu zlarla aynı statüy e sa h ip tile r.11 H a lb u k i G ö k -T ü rk le rd e yalnızca Açina h a n e d a n ı üyeleri ve T ü r k beyleri im tiyazlı sınıfı o lu ştu ru y o rla rd ı. K a rlu k la rın bir k ısm ı U y g u r H ak a n lığ ı’na k atılm ış, a m a ö n e m li b ir kesim i T ürgişlere iltih ak etm işlerd i ve b u n la rla U ygu rla r a ra sın ­ d ak i sınır, 745 y ılın d a k i ç a rp ışm a s o n u n d a belirlen m işti. K arluk lar b u savaşta yen ilm işlerd i, fakat İrtış n e h ri b o y la rın d a göçebe h a ld e yaşayan K a rlu k la r k a d e rle rin i U yg urlara bağlam ışlardı. 10

Age., s.134.

11

Gumilev, age., s. 449.

UYGUR HAKANLIĞI VE TÜRKLÜK

45

U ygurlar, devletleri Kırgızlar ta rafın d a n yık ılm c a ya k a d a r G ökT ü r k le r in ba kiyelerini, K ıtan ve Tatarları, ha n g i e tn ik g ru b a ait ol­ d u ğ u b ir tü rlü ç ö z ü le m e y e n ve b u g ü n temsilcisi k a lm a m ış b u l u n a n Çikleri, Basmılları ve Kırgızları birk a ç kez y e n ip d a ğ ıtm a k z o r u n d a kaldılar. U y g u rla r ba şlan gıç ta H u n la r ve G ö k - T ü rk le r le ay nı d in e m e n ­ su ptular. G ö k -y e r k ü ltü o n la rd a da vardı, fakat d a h a son raları y e­ rini M a n ih e iz m e bıra k a c ak tı. Kısaca g e ç iştirm e k iste rse k U ygurlar, tarihleri b o y u n c a gök-yer k ü l t ü n d e n başka H ıristiyanlık (N esturilik) ve B ud dizm i k ısm e n , M a n ih e iz m i geniş k itleler h a lin d e k a b u l e tm iş­ ler, belli b ir d ö n e m M ani d in i devlet dini ilan ed ilm iş ve b u d u r u m K a rahanlılara k a d a r d e v a m etm iş, K a ra h a n lılar d ö n e m in d e de d ahi Idikut h a n la rı Ş am an ist inancı s ü r d ü r m ü ş le r , fakat z a m a n için de o da y e rin i İsla m ’a bırakm ıştır.

An Lu-shan İsyanı A n L u - s h a n , Ç in ’in te b a a lığ m a g e ç m iş g ö ç e b e b i r a ile n in ç o ­ c u ğ u idi. E t n ik m e n s u b iy e ti ihtilaflıdır. G r u ı n m G rjim a y lo o n u n I lu n asıllı o l d u ğ u n u iddia e d e rk e n , H. C o rd ie r K ıtan k ö k e n li o l d u ­ ğ u n u ileri sü rm e k te d ir. P u lle y b la n k da b a b a sın ın Soğd asıllı, a n n e ­ sin in b ir T ü r k b e y in in kızı o ld u ğ u n u b e lirtm e k te d ir. Kimi rivayet­ lere göre ise, babası g ü n e y li b ir ç o b a n d ı ve oğlu Soğdiyanalı b ir bey ı.trafm dan evlat edinilm işti. G e n ç liğ in d e bir to p r a k ağasına saldır­ mış, ö lü m cezasına çarptırılm ış, fakat ask er olm ayı ka b u l etm esi şar­ tıyla cezası affed ilm işti.12 Askeri kariyer basam akları hızlı bir şekilde tırm a n a n An L u-shan, 715 yılında devlete karşı isyan ettiğ in de çevresind e 150 bin kişilik İm g ö n ü llü o r d u s u b u lm u ş t u . Bir yıl zarfın d a ü z e rin e g ö n d e r ile n Çin o r d u la r ım ardı a rd ın a m a ğ lu p e d en An L u - s h a n ’la baş e d e m e ­ yeceğini anlayan Çin im p a r a to ru s o n u n d a U y g u r h a n ın d a n ya rd ım i*.irmek z o r u n d a kalm ıştı. 756 yılında U y g u rla r Ç in ’d e k i isyanı b a s tırm a k için geldiler; faL u n e asilere acıdılar, n e de Ç inlilere. Z a te n asıl a m a ç la rı Ç in ’e 12

Gumilev, age., s. 469, dn. 13.

44

1200 YILLIK SÜRGÜN

Birinci d ö n e m , bağım sız de vletin o lu ş u m d ö n e m id ir ki, yak la şık y ü z yıl s ü r m ü ş t ü r ve ta m a m ıy la G ö k - T ü r k - U y g u r ilişkileri içinde d eğ e rlen d irilm e si gerek en k u lu ç k a d ö n e m id ir. İkinci d ö n e m , U y g u r d e v letin in D oğu Asya to p ra k la rın ın ta m a m ın ı sınırları içine alan b ü ­ y ü k ve güçlü Orhoıı U y g u r İm p a ra to r lu ğ u ’na d ö n ü ş m e d ö n e m id ir ki, K u tlu k Bilge K ağan’d an (744) başlayıp Alp Bilge Tanrı U y g u r - h a n ’m ( 8 2 5 -8 3 2 ) iktid arı sıra sınd a s e k se n yıl varlığını s ü r d ü r m ü ş t ü r . Bu dev letin başlangıçta 50 b in o lan savaşçı sayısı 221 b in e çıkmıştır. D oğu U ygurları, şark ta ra fınd a n Kıtanları, k u z e y d e Kırgızları, b a ­ tıda Tarım U yg ur Beyliği ile Ferg ana ve Yedisu’dak i T ü r k k ab ile le ­ rini itaat altına alm ışlardı. K u tlu k Bilge Kağan, 6 4 6 ’da T u m id u ’n u n k u r d u ğ u d e v le tin te şk ila t y a p ıs ın ı s a ğ la m la ş tı r m ı ş ve b a ş k e n t i n i K a ra b a lg a su n ’a ta şım ıştır.10 Ü ç ü n c ü d ö n e m s e elbette ki zayıflama d ö n e m id ir. O n yıl sü re n b u d ö n e m d e devletin b aşk e n ti Ö tü k e n şe h r in d e n Tanrı Dağları e te k ­ lerine taşınm ıştır. U y g u rla rın k u r d u ğ u im p a r a to r lu k , h e r ne k a d a r sın ır genişliği ve g üç ve ih tiş a m a ç ısın d a n G ö k -T ü r k le r in İm p a ra to r lu ğ u ile boy ö l­ ç ü şe c ek d u r u m d a değilse de, devlet yıkılıncaya k a d a r U y g u r h a n la rı Ç in im p a ra to r u ile eşit sta tü d e o lm u şla r ve h a tta biraz s o n ra g ö re ­ ceğim iz gibi Ç in ’i y ık ılm a k ta n k u r ta r m ış , Tibetlileri dizginlem işler ve bölgeye geçici de olsa b ir h u z u r getirm işlerdir. U ygurlar, devletlerini T ü r k le r in k in d e n tam am ıyla başka p r e n s ip ­ ler ü z e rin e k u rm u ş la r d ı. D o k u z boy, yönetici o lm ay an fakat ana u n ­ su rla rı o lu ş tu r a n T o k u z -O ğ u z ’u m e y d a n a getiriyordu. İtaat altına alı­ n a n Basmıllar ve D o ğu K a rluk la rı da T o k uz-O ğ uzlarla aynı statüy e sa h ip tile r.11 H alb u k i G ö k - T ü rk le rd e yalnızca A çina h a n e d a n ı üyeleri ve T ü r k beyleri im tiyazlı sınıfı o lu ş tu ru y o rla rd ı. K a r lu k la rm bir k ıs m ı U y g u r H a k a n lığ ı’na k atılm ış, am a ö n e m li bir k esim i T ürgişlere iltih a k etm işlerdi ve b u n la rla U y g u rla r a ra s ın ­ daki sınır, 745 y ılın d a k i ç a rp ış m a s o n u n d a belirlen m işti. K arluklar b u savaşta y enilm işlerdi, fakat İrtış n e h r i b o y la rın d a göçebe hald e y aşay an K a rlu k la r k a d e r le r in i U y g u rla ra bağlam ışlardı. 10

Age., s.134.

11

Gumilev, age., s. 449.

UYGUR HAKANLIĞI VE TÜRKLÜK

45

Uygurlar, devletleri Kırgızlar ta ra fın d an y ık ılm caya k a d a r G ökT ü r k le rin ba kiyelerini, K ıtan ve Tatarları, h a n g i e tn ik g ru b a ait ol­ d u ğ u bir tü r lü ç ö z ü le m e y e n ve b u g ü n tem silcisi k a lm a m ış b u lu n a n Çikleri, Basmılları ve Kırgızları b irk a ç kez y e n ip d a ğ ıtm a k z o r u n d a kaldılar. U y g u rla r ba şla ngıç ta H u n la r ve G ö k - T ü r k le rle ay nı d in e m e n ­ sup tu lar. G ök -y er k ü ltü o n la rd a da vardı, fakat d a h a son ra la rı ye­ rini M a n ih e iz m e b ıra k a c a k tı. Kısaca g e ç iştirm e k iste rsek U ygurlar, tarihleri b o y u n c a g ök-yer k ü l t ü n d e n b aşka H ıristiyanlık (N esturilik) ve B uddizm i k ısm e n , M a n ih e iz m i geniş kitleler h a lin d e k a b u l e tm iş­ ler, belli b ir d ö n e m M ani d in i d evlet dini ilan edilm iş ve b u d u r u m K arahan lılara k a d a r d ev am etm iş, K a ra h a n lıla r d ö n e m in d e de dahi İd ik u t h a n la rı Ş am anist in a n c ı s ü r d ü r m ü ş le r, fakat z a m a n iç in d e o da y e rin i İsla m ’a bırakm ıştır.

An Lu-shan İsyanı A n L u - s h a n , Ç in ’in te b a a lığ m a g e ç m iş g ö ç e b e b i r a ile n in ç o ­ c u ğ u idi. E tn ik m e n s u b iy e ti ihtilaflıdır. G r u m m G rjim a y lo o n u n H u n asıllı o l d u ğ u n u iddia e d e rk e n , H. C o rd ie r K ıtan k ö k e n li o l d u ­ ğ u n u ileri sü rm e k te d ir. P u lle y b la n k da b a b a s ın ın Soğd asıllı, a n n e ­ sin in bir T ü r k b e y in in kızı o ld u ğ u n u b e lirtm e k te d ir. Kimi rivayet­ lere göre ise, babası güneyli bir ç o b a n d ı ve oğlu Soğdiyanalı bir bey tara fın da n evlat e dinilm işti. G e n ç liğ in d e b ir to p ra k ağasına saldır­ mış, ö lü m cezasına çarp tırılm ış, fakat a s k e r o lm ayı k a b u l etm esi şar­ tıyla cezası affedilm işti.12 Askeri kariyer basam ak ları hızlı bir şekilde tırm a n a n An Lu-shan, 755 yılınd a devlete karşı isyan ettiğ in d e çevresind e 150 b in kişilik bir g ö n ü llü o r d u s u b u lm u ş tu . Bir yıl z a rfın d a ü z e r in e g ö n d e rile n Çin o r d u la rın ı ardı a rd ın a m a ğ lu p eden An L u - s h a n ’la baş e d e m e ­ yeceğini an la y a n Çin im p a r a to ru s o n u n d a U y g u r h a n ın d a n y a rd ım istem ek z o r u n d a kalm ıştı. 756 y ılında U y g u rla r Ç in ’d e k i isyanı b a s tırm a k için geldiler; fa­ kat n e asilere acıdılar, n e de Ç inlilere. Z a te n asıl a m a ç la rı Ç in ’e 12

Gumilev, age., s. 469, dn. 13.

46

1200 YILLIK SÜRGÜN

ya rd ım e tm e k değil, fırsattan faydalanıp z e n g in o lm ak tı. N e tic ed e U y g u rla r am a ç la rına ulaştılar; An L u - s h a n ’ı ö l d ü r ü p isyanı b a stırd ı­ lar a m a isyan An L u - s h a n ’m oğlu ta ra fın d an d e v a m e ttirilirk e n , Kırgızlar U y g u rla rın arka b a h ç e sin d e isyan edince, U y g u r o r d u s u geri ç e k ilm e k z o r u n d a kalm ıştı. Ç in im p a r a to r u b u n a ra ğ m e n çaresiz­ lik içinde te k ra r U y g u r h a n ın ın ka p ısın ı çaldı. U y g u rla r b ü y ü k ta­ vizler ve y ü k lü bir serv et k o p a r a r a k bir kez d a h a Çin s ın ırla rın d a n içeri daldılar. İsyan ta m a m e n bastırıldı, a m a Çin de harab eye d ö n ­ m ü ş tü . G u m ile v ’in k ay d ın a in a n m a k gerekirse, U y g u rla r halkı y ağ­ m alam ış, köylerde evler yakılıp yıkılm ış, canını k u r ta r a b ile n le r ise b ü t ü n elbiseleri alındığı için kağıtlara b ü r ü n m e k z o r u n d a k a lm ış ­ lardı. Ö lü b ila n ç o su d a h a da k o r k u n ç tu . Ç ü n k ü 75 4 yılın da y a k la­ şık 53 m ily o n olan Ç in ’in n ü fu s u , 764 yılında isyan ta m a m e n b itti­ ğ in d e 17 m ily ona d ü ş m ü ş t ü . 13

Uygur Hakanlığı’nın Yıkılışı IX.

Y ü z yılın o r ta la r ın a d o ğ r u U y g u r H a k a n lı ğ ı’n ı n g ü c ü a rtık

m a z id e kalm ıştı. Şa-to T ü rk le ri h e n ü z 7 9 4 ’de U y g u rla rd a n k o p m u ş , 8 3 5 ’da Tatabılar ita a tte n çıkm ıştı, am a en tehlikelisi K ırgızların is­ yanıydı. Gumilev, Eski T ü r k le r adlı ese rin d e b u d u r u m u B iç u rin ’e istin a ­ d e n şu satırlarla tasvir e tm e k te d ir: “B ağım sızlık için k ılıcını k u ş a n a n Kırgız prensi, Arap, Tibet ve K arlu klarla yazışm ak tayd ı. 8 1 8 yılında Kırgız p ren si A-jo, k e n d in i h a n ilan etm işti. A n n e si Türgiş h a n lığ ın a m e n s u p tu ; h a n ım ı ise Ti­ b e t b a ş k u m a n d a n ın ın kız kardeşiydi. Dolayısıyla h e r iki tarafla da a k ra b a lık bağları vardı. U y g u r h a n ı P ao-i’n in (Ay Tengide K u t Bolm ış A lp Bilge K ağan) isyanı b a s tır m a d e n e m e s i b aşa rısız lık la s o ­ n u ç la n m ış tı. Yabancı b o y u n d u r u ğ u n d a n k u r tu lm a k la iktifa etm e k istem e y e n A-jo, d ü ş m a n ın ın kayıtsız şartsız teslim olm a sını da ta­ lep etti. “S en in d e v rin g e ç ti” diye yazdı U y g u r h a n ın a . “Yakında se­ nin altın ordanı ele geçirip, önüne atımı bağlayacağım ve tuğum u d ik e ­ ceğim. Eğer benimle boy ölçüşebileceksen gel; değilsen hemen çek git." 13

Gumilev, age., s. 479.

UYGUR HAKANLIĞI VE TÜRKLÜK

47

Aynı g ü n le rd e g ü n e y d e k e n d i savaşçıları olan Şa-to k u vve tle ri isyan etm iş ve U ygurları te h d it etm eye b a şla m ışla rd ı.14 Ç a rp ışm a la r belli fasılalarla 8 4 0 yılına k a d a r de v a m etti. 840 yı­ lında Apa k o m u ta s ın d a k i yüz b in kişilik Kırgız süvari o rd u su U yg ur kağanının başken ti K arabalgasun ’u ele geçirdi. Kırgızlar ayrıca U y gur kağanı Kiçik Tekin ve Kara B ölük ’ü öldürdüler. K ağanın otağını ateşe verip, k ü lle rin i göğe s a v u r d u la r ve tü m servetini yağmaladılar. Yaklaşık iki asır varlığını s ü r d ü r e n U y g u r H akanlığı, iç savaşlar, •.algın hastalıklar, tabii âfetler ve Kırgızların istilası so n u c u n d a ortadan kaldırılm ıştı. Bu ola y d a n s o n ra D o ğu U y g u rla rın ço k b ü y ü k k esim i batıya, Tanrı D ağları’n ın k u z ey ve g ü n e y e teklerine, kalan larsa g ü ­ neye, Ç in ’in k u z e y in d e k i H o -p e i ve Shan-si bö lg esine göç ettiler.15 Böylece U y g u rla r d ö n e m i de re sm e n k a p a n m ış oldu . G erçi o n la r da k u r tta n tü r e m e efsanesine istin a d e n m ız ra k la rın ın m u n d a k u r t başı taşıyorlardı; a m a n e devlet ad ın da, ne teşkilatlanm a fek ille rin d e , ne de k o m ş u halk larla y a z ışm a la rın d a asla “T ü r k ” k e ­ limesini k u lla n m a m ış la r; ad eta T ü r k ba şk a U y g u r b a şk a felsefesini y ü rü tm ü şle rd ir. Z aten G ö k - T ü r k H ak anlığı yıkılm caya k a d a r T ü rk lı i'iıı en şedit d ü ş m a n la rı a ra sın d a en ö n safta yer alm ışlardı. H alb uk i h e r ikisi de H u n la rın toru nlarıy dı! U yg ur H a k a n lığ ı’nın y ık ılm a s ın d a n s o n ra d ağılan U y g u rla r deği­ şik yerlerde iki k ü ç ü k h a n lık d a h a k u rm u şla rd ır, a m a k o n u m u z ge­ nel

|5

T ü r k tarihi olm adığı için o n la r ü z e rin d e du rm ay acağız.

Hiçurin, Sobraniye, 1/355. Gumilev’e atfen. Almaş, s. 162.

III. KARAHANLILAR VE TÜRKLÜK

İlk başlarda batı l ite r a tü r ü n d e “İlik H an lar H a n e d a n ı”, “H a k a n la r H a n e d a n ı”, “H a n la r H a n e d a n ı”, “Tavgaç H a n la r H a n e d a n ı ” ve “Afrasiyab H a n e d a n ı” gibi adlarla anılan, 18 7 4 ’d e n beri ise Rus m ü s te ş ­ rik W .W . G rig oryev ’n in “K a ra h a n lıla r H a n e d a n ı T a rih i” adlı m a k a le ­ siyle b irlik te K a ra h a n lıla r olarak a d la n d ır ıla n 1 b u h a lk ın T ü r k lü ğ ü k o n u s u n d a k im s e n in en u fa k bir ş ü p h e s i yok; a m a h a n e d a n ın ve devleti o l u ş tu r a n k ab ile le rin k ö k e n i k o n u s u n d a çeşitli ta rtışm a la r ya p ılm ış ve ittifaken k a b u l e dilen bir s o n u c a ulaşılam am ıştır. Yani yapılan tartışm alar, K a ra h a n lıla rm T ü r k lü ğ ü k o n u s u n d a değil, U y ­ g u r m u , K a rlu k m u yo ksa b aşka bir T ü r k kabilesi m i m e se le sin d e yo ğu nlaşm ıştır. K a ra h a n lıla rm k ö k en iy le ilgili ilk defa D e g u ig n e s’in T ü rk ç e y e de ç evrilen m e ş h u r e s erin d e ele almasıyla b aşlam ış, yazar on ları U y g u r asıllı olarak gösterm iş, fakat d a h a s o n ra b a şk a ta rih ç ile r b u k o n u d a farklı g ö rü şle r ileri sü rm ü şle rd ir. H. Yakup Anat, b u k o n u d a k i görüşleri şu şekilde sıralamaktadır: I. U y g u r g ö r ü ş ü Q. D egu ig nes, 1756); 2. T ü r k m e n g ö rü ş ü (J-v- H a m m e r-P u rg sta l, 1835); 3. Yağma g ö r ü ş ü (W. B arthold, 1898); 4. K arlu k g ö r ü ş ü (E G e re n ard , 1900); 5. Karluk-Yağma g ö r ü ş ü (M. F. K ö p rü lü , 1927); 6. Çiğil g ö r ü ş ü (W. B arthold, 1927); 7. T ü r k g ö r ü ş ü (Z. V. Togan, 1939). Bundan başka yine yıllardan beri revaçta olan başka görüşler de var: 1. Yağma ve Çiğil g ö r ü ş ü (B. Gafurov, 1972); 2. T ü r k , U y g u r g ö rü ş ü (W a n g C hihlazi, 1977); 1

Anat, Karahanlılar Tarihi, s. 31.

KARAHANLILAR VE TÜRKLÜK

49

3. K arlu k, U y g u r g ö r ü ş ü (Ma Yung, W an g Ping H u a, 1978); 4. K a r l u k , Y a ğ m a , D o k u z O ğ u z g ö r ü ş ü ( K u o P i n g L i a n g , 1980).2 Aslında b u k o n u , elinizdeki eserde tartışılması gereken ko n u la rd a n değildir. Ç ü n k ü y u k a rıd a sıra lan a n gö rüşle rde adları geçen h alkların veya b ü y ü k kabilelerin h e p si zaten T ü rk ç e k o n u ş a n T ü rk ka bileleri­ dir. T uhaf olan tarafı, K a rlu k la r A çina h a n s o y u n u n b ir k o lu gösteı ilmesine ra ğ m e n , A ç m a la r k e n d ile rin i T ü r k olarak tak dim ede rke n , I[urlukların b u kelimeyi n e d e n rafa kaldırdıkları ve üstelik G ö k -T ü rk Devleti’n in y ık ılm asın d a ö n e m li rol o y n am ış olduklarıdır. O. P ritz a k b u k o n u d a y ayınladığı geniş m a k ale sin d e şöyle der: K arahanlıların h a n s o y u n u n k ö k e n i K a rlu k h an la rı h a n s o y u n d a n olup, T ü r k Açina h a n s o y u n u n bir k o lu d u r ; Çiğil ve Yağmalar, Kar­ lı ık lan o lu ş tu r a n üç kabile (ki b u y ü z d e n on lara Üç O ğ u z la r ve Üç I u ılu k da d e n ilm e k te d ir ) iç in d e e n ö n e m li olanlarıdır. K a rlu k la r H l ’d e n 84 0 yılm a k a d a r U y g u r ittifakı iç in de ki bir üye idiler. D o ­ layısıyla o n la rın siyasi adı T ü r k m e n ’d ir ... U yg urlar şehir k ü l t ü r ü n ü V»’ o n u n yeni etkilerini b e n im se d ik le ri için, k e n d i eski geleneklerine p b a r etmediler. Dolayısıyla y in e de Ş a m a n iz m ’e in an an K a rlu k yab-

gü'-u Açina b ü y ü k k a ğ a n s o y u n u n halefi o la ra k bozk ırın h ü k ü m d a r ı ■•Mu ve h e m de K a ra h a k a n [veya K arahan ] u n v a n ın ı k u lla n d ı.”3 ı tö k -T ü rk ta rih i k o n u s u n d a ö n e m li çalışm alara imza atm ış olan 'I Dr. A h m e t Taşağıl da K a rlu kla rm Töles kabileleri listesinde gösU >ilmediğini, a ksin e o n la rın ilk g ö rü ld ü k le r i yerin Altay d a ğla rının ■Ufley e tekleri olm ası ve G ö k -T ü r k le r in de ö nce orada n eşet etm iş « im.ıları sebebiyle K a rlu k la rm G ö k - T ü r k h a n e d a n ın a y ak ın b oylar İ l g ı n d a yer a ld ıklarını, ayrıca tıpkı T ürgişler gibi G ö k -T ü rk ha n e f p ı ı m d a n o ld u k la r ı m b e lir tm e k te d ir .4 N ite k im W e n -H sie n T ’u n g Pl'rt»• ,ııIlı Ç ince k a y n a k ta da K a rlu k la rm (Ko-lo-lu) T ü r k le r in çok 3 ı i1l,ıKi b o y la rın d a n biri o ld u ğ u k a y d e d ilm e k te d ir.5

Anat, age., s. 38-39. I'ılisak, Die Karachanideıı, .... itf .ıftıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boylan, s. 63. Ah**., s. 149.

50

1200 YILLIK SÜRGÜN

Yakup A nat, P ritsa k ’a itirazda b u l u n a r a k , Çiğil ve Yağma b o y u ­ n u n K arlu kları o lu ş tu r a n ü ç boy a ra sın d a y er a lm a d ığ ın ı ileri s ü r ­ m e k te d ir ki, haklıdır. Ç ü n k ü K arlu kları o lu ş tu r a n üç b o y u n adları şu şekildedir: a) M u-lo veya M u-la; b) Ç ’e-si veya P’o-fu; c) Ta-şi-li6. Ç ince k a y n a k ta ÖLüken d a ğ ın d a o t u r u p U y g u rla rın vassalı olan K a rlu k ların C h ih -te sa lta n a t devresinin s o n u n d a çok k u v v e tle n d ik ­ leri; U yg urlarla to p ra k için savaştıkları; o nlarla sınırdaş o ld u k la rı ve artık Ç in sarayına gelm e dikle ri k a y d e d ilm e k te d ir. M u h te m e le n Ya­ k u p A nat da - k e n d isi U y g u r k ö k e n li o ld u ğ u için, - b u k a y d a isti­ n a d e n “K ara h a n lı h a n e d a n ın ın k ö k e n i U y g u rla r o lup , h a n so y u da U y g u rla rd a n gelm ektedir. D aha da açık söylersek, K arah an lı h a n e ­ danı 8 40 yılında b a tıd a ki K arlu klara k a ç a n U y g u r h a n la rı s o y u n d a n Pan Tekin tarafınd an k u r u l m u ş t u r ”7 d em e k te d ir. Vakıa A n a t’m ileri s ü r d ü ğ ü g ö rü şle r m e s n e tsiz g ö rü şle r değildir; am a b u n la r neyi değiştirir? H e rh a ld e K arahanlı devletini k u r a n Karlu k veya U y g u rla rın y a h u t Yağmaların veya T ü r k m e n le r i n ya da Çiğillerin T ü r k o ld u k la rı gerçeğini değil. Y ukarıda K ara h a n lı d e v le tin in k u r u c u la r ıy la ilgili farklı g ö r ü ş ­ le rd e n yalnızca ikisini verdik. Diğerleri ü z e rin d e d u r m a y a d ahi g e ­ rek g ö rm e d ik . Ç ü n k ü k ita b ım ız ın k o n u s u değildir. Kaldı ki g ü n ü ­ m ü z d e K arluk, Yağma ve Çiğil b o y la rın ın tem silcileri kalm am ış; b u b oylara m e n s u p o la n la r z a m a n içinde b a şk a boy ların , başka k a b ile ­ lerin b ü n y e s in e ka rışıp gitm işlerdir. Dolayısıyla b u meseleye b u ra d a n o k ta k o y u p , K ara h a n lı d ev letin in k u r u l u ş u n a geçelim.

Karahanlı D evleti’nin Kuruluşu T ’a n g - s h u ’da, K ırgızların U y g u r ş e h irle r in e h ü c u m e d e re k k a ­ ğanı ö ld ü rd ü k le r i, otağını ateşe verdikleri, baş vezir ve Pan T ekin’in 15 k abile ile K arluk lara sığındığı; bir k ıs m ın ın T ü b ü t (Tibetli)lere, bir k ıs m ın ın B eşbalık’a gittiği; 13 k a b ile d e n o lu şa n başka bir g r u ­

6

Chavannes, Batı Türkleri, s. 116, dn. 199.

7

Anat, age., s. 42.

KARAMANLILAR VE TÜRKLÜK

51

bu n Üge Tekin’i h a n seçerek g ü n e y d e k i Ts’o-tzu d ağ ın d a sa v u n m a y a çekildiği a nla tılm a k ta d ır.8 K endisi de U y gu r o lm ak la ve tem el o lara k Ç in y ıllıkların dan fay­ da la n m a k la b irlik te K a ra h a n lıla rın U y g u r asıllı Yağma kabilesi tara­ lından k u r u l d u ğ u n u ileri sü re n T urgun A lm aş da esasen farklı bir görüş b e lir tm e m e k te ve devleti P an Tekin’le b irlik te K arluk lara sı­ kınan kabilelerin k u r d u ğ u n u , yalnızca b u n la r a Yağmaların ö n d e rlik ettiğini k a y d e tm e k te d ir ki,9 b u n a göre K a ra h a n lı devletini U y g u r O rh o n D evleti’n in d evam ı o larak k a b u l e tm e k gerekir. Kırgızların h ış m ın d a n k a ça n Uygurlar, Pan Tekin id aresinde Karavar ve K uça’ya yerleşip biraz to parland ık tan sonra, Turfan ve Beşbalık’ı hakim iyet altına alarak U y g u r İ d ik u t Devleti’ni k u rd u la r. O n la rın b u başarısı d a h a so n ra 8 7 0 ’de Yağlakar b o y u şeh z a d e le ri ta ra fın da n Uyy,ur K a n su H a n lığ ı’n ın te m e lin in a tılm a sın a ö n c ü lü k etmiştir. Tarihçilerin ağırlıklı k esim i K arahanlı d e v le tin in k u r u l u ş u n d a en Önemli rolü Yağma k a b ile sin in oynadığı g ö rü şü n d e d ir. B un da şaşı­ lacak b ir şey de yok. Ç ü n k ü h e r devletin k u r u l u ş u n d a h e rh a n g i bir kabile baş rolü üstlenir, a m a b u diğer k a bile le rin katkıları o lm adığı m lam ına gelm ez. Ö r n e ğ in H u n d e v le tin in k u r u l u ş u n d a Lan, Kuyan ve S u -p u b o y u rol a lm asın a ra ğ m e n , H u n yabg uları Lan b o y u n ­ dan dı ve b u n la r a n c a k K uyan ve Su -p u b o y la rın d a n kız alabilir, k ız­ larını da a n c a k o kabile b e y le rin d e n biriyle ev lendirebilirlerdi. Bu im gelenekler, bild iğ im iz kadarıyla d a h a s o n ra k u r u l a n T ü r k d e v ­ le ilerinde terk edilm iş; ö r n e ğ in O sm an lıla rd a , O s m a n lı ş ehzâdeleri İmm diğer T ü r k b e y lik le rin d e n h e m de T ü r k ve M ü s lü m a n o lm a y a n h.ışka h a lk la rd a n bol m ik ta r d a kız almışlardır. H u d û d u ’l  lem ’de de Yağmaların Yulduz, Tekes, K unas, Issık-göl vr Kaşgar civ arın da yaşadıkları; K a ra ha nlı y ö ne tic i ailenin b u boytlmı o ld u ğ u b e lirtilm e k te d ir.10 A n cak , Yağmalar K arah anlı devletini I u t a r k e n yalnız değillerdi. D e vletin k u r u l u ş u n d a ( 8 5 0 ’de) K a rlu k vr

Çiğiller de o n la r k a d a r a k tif rol o y n a m ış la rd ı.11

|

Anat, s. 43.

6

Almaş, s. 222.

10

H udûdu’l Âlem, s . ..

iI

Almaş, s. 224.

52

1200 YILLIK SÜRGÜN

M e v c u t bilgilere göre, k e s in o lm a m a k la b irlik te , ilk K a ra h a n lı h a n ı Kül Bilge K a r a h a n ’dı (C e m a l Karşi’de K ad ırh a n ) . 8 5 0 -8 8 0 yıl­ ları ara sın d a o tu z yıl b o y u n c a K arahan lı h a n e d a n ın ın tem elini atan, h ü k ü m e t ve askeri teşkilatı k u r a n kişi Kül Bilge K a r a h a n ’dı. U y g u r­ ların yeni devlete “K a r a h a n ” , k u r u c u h a n e d a n a da “K a r a h a n lı” d e ­ m e le rin in elbette bir sebebi vardı. Bilindiği gibi Ş a m a n is t in a n ç s is te m in d e e n y ü c e ta n r ı n ı n adı Bayülken’dir. Bayülken, d o k u z katlı altın dağdaki k ö k sa ra y d a yaşardı ve yedi oğlu vardı: Yaşigan, K arşılhan, Bahlagan, K a rah an, K o şh an , K a y n im ih a n , Yayıkhan. Rivayete göre b u n la r d a n K a ra h an b a b a sın ın ihtişam lı sa ra y ın d a n kaçm ıştır. Yıldız tanrısı olan K a rahan, A ra p la­ rın Z uhar, Batılılarm S a tü rn ve T ü r k le r in İ s k e n d e r dedikleri yıldıza b e n z e r m i ş .12 Bu, elb ette h a lk a ra sın d a k i in a n ış ın b ir t e z a h ü r ü d ü r. Ç ü n k ü “k a r a ” k e lim e s in in T ü r k ç e d e ç ok d eğişik a n la m la rı vardır. Bildiğimiz “siyah, k ö t ü ” (kara sakallı/kara h a b e r gibi) a n la m ın d a k i re n k ve d u r u m bild ire n m a n a s ın d a n başka “k a r a ” k e lim e sin in “k u ­ zey” (Karadeniz=Kuzey Denizi; A kdeniz=G üney Denizi; Kara K oyunlu ve Ak K o y u n lu ); “g ü ç lü ”, “u l u ” , “b ü y ü k ” a n la m la rı da vardır. B u n ­ d a n başka G ö k - T ü r k le r d ö n e m in d e h a ra ç g ü z a r h a lk a “kara b o d u n ” deniliyo rd u. Bazı tarih çiler b u n o k ta d a n h a re k e tle U y g u rla rın G ökT ü r k le r d ö n e m in d e “k a ra b o d u n ” g r u b u içinde yer aldığını, d o la y ı­ sıyla “k a r a h a n ”m da (sıra da n h a lk ın h a n ı) a n la m ın a geldiğini ileri s ü rm e k te iseler de, b u yalnızca b ir y a k ıştırm a olsa gerektir. B üyük ihtim alle “k a r a h a n ” mecazi a n la m d a “g ö ğ ü n o ğ lu ” demektir. Çin im ­ p a ra to rla rın ın aynı u n v a n ı aldıklarını, H u n y a b g u la rm m “te n g rik u t”, U ygur h a nla rının “gökte k u t b o l m ı ş . . . - h a n ” unvanları aldıklarını d ü ­ ş ü n ü r s e k , b u p e k de şaşırtıcı değildir. Dolayısıyla “k a r a h a n ”ı “te n g ­ r i k u t ” ve “gö k te k u t b o lm ış ..” u n v a n larıy la aynı k ab u l e tm e k gere­ kir. B u n u n la birlikte Kaıısu H a n lığ ı’n m g ü n e y d e, İd ik u t H a n lığ ı’n m k u z e y d e yer aldığı n o k ta s ın d a n hare k e tle “k a r a h a n ”a “k u z e y h a n ı ” a n la m ı da y ük lenebilir. F a k a t b u yalnızca bir tahm in dir. K a ra h a n lılar b ü t ü n tarihleri b o y u n c a Sâmânîler, S elçuk lu lar ve G aznelilerle savaşmışlardır. S âm ân î dev letinin h a lk ın ın yarısı Soğd asıllı ise, yarısı T ü r k ’tü. S e lç u k lu la r O ğ u z = T ü rk m e n , G aznelilerse 12

Almaş, s. 225.

KARAMANLILAR VE TÜRKLÜK

53

K arluk T ürk le riy d i. K a ra ha n lıla rı ta rih te n silenlerse Beğdili b o y u n a m e n s u p H a r e z m ş a h la r d ı.15 H a lbuki K arahanlılar, ardı a rd ın a çevrele­ rin d e k i T ü r k h a lk la rın d a n aldıkları d arbelerle zayıflayıp y ık ılm a d a n önce, h e n ü z g ü ç le rin in zirv esind e iken yani 1010 y ılın d a sınırları K aşm ir’in do ğ u u c u n a , Batı H a r e z m ’e, K uzey Balkaş’a, Aral G ö lü ’ne, g ü n ey d e M erv’e k a d a r üç m ilyon km . k arelik bir alanı k a p sıy o rd u ki, b u g ü n k ü F r a n s a ’n ın beş m isli b ü y ü k lü ğ ü n d e bir d e v le tti.14 Y aku p A n a t, H ü d û d u ’l  l e m ’d e k i “G e ç m iş te K a r lu k la r a bağlı olsa d a ş im d i o n u n h ü k ü m e t i D o k u z g u z h a n ı t a r a f ın d a n te m s il e d ilm e k te d ir ” 15 k a y d ın a istin a d e n K arah an lı h a n e d a n ın ın b ü tü n ü y le U ygur asıllı o l d u ğ u n u be lirtm ek te d ir. Ç ü n k ü D o k u z g u z la r m Uygurlar o ld u ğ u ittifaken k ab ul edilm iş h u su sla rd a n d ır. D ik kat edilirse, K arahanlı D evleti’n e çeşitli a d la r verilm esine rağ­ m en , h iç b ir şekilde T ü r k lü ğ ü n e v u rg u y a p ılm a m ıştır. K arahan lılar % 0 yılında kitleler halin d e M üslü m a n lığ ı kabul ettiler ve î b n ü ’l Esir, onların M ü slü m a n o lu ş u n d a n b a h se d e rk e n “iki yüz bin çadırlık T ü rk kitlesi toplu halde İslam ’a geçti” de m e sine ra ğ m en , K arahanlılar k e n ­ tlilerini h a n e d a n adıyla ta k d im etm eyi tercih e d iyorlardı. K arah anlılarla zaten zayıflam aya b aşlay an S âm â n île r ara sında k i m ücadeleler d ö n e m in d e de, T ü r k kelimesi hiç geçmez. S âm ânîler Kaı ahanlılara karşı O ğ u z la rd a n y a rd ım isterler ve o n la rd a n paralı asker olarak faydalanırlar, am a o n la rd a n b a h s e d e rk e n yalnızca “O ğ u z ”, b a ­ zen de T ü r k m e n k elim esini kullanırlar. K a ra h a n lıla rd a n ise “H a n îd ” (Hanlar) olarak söz ederler. N ite k im K arahanlı o rd u s u B u h ara ’ya gel­ diğind e Sâm ân î h a n e d a n ı üyeleri h alkı k e n d ile r in e y a rd ım c ı olm aya çağırmış, fakat h a lk şehri fe th e tm e k için g e le n le rin de M ü s lü m a n o l­ ması sebebiyle te r e d d ü d e d ü ş m ü ş ve şeriatın b u k o n u d a n e e m re tti­ ğini ö ğ r e n m e k için kadılara m ü r a c a a t e ttik le rin d e , k a d ıla r şu cevabı verm işlerdi: “Eğer H a n îd (H a n la r) S âm ânîlerle d in u ğ r u n a savaşı­ yor olsalardı, on lara yard ım e tm e k vacipti. A m a o rta d a d ü n y a işle­ riyle ilgili bir m ü c a d e le var ve dolayısıyla M ü s lü m a n la r ın birb irlerini

I1

Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s. 60.

1I

Almaş, s. 228.

I ')

H udûd, s. 98.

54

1200 YILLIK SÜRGÜN

k ırm a m a la rı için böyle b ir m e c b u r iy e t söz k o n u s u değil.”16 G en e ld e T ü r k le r k e n d ile rin i T ü r k o la ra k değil de, h a n e d a n veya kabile a d ­ larıyla ta k d im e ttikleri hallerde, k o m ş u la r ı o n la r d a n “T ü r k ” o lara k b ah sederlerdi. A m a b u r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z gibi artık T ü r k yerine d o ğ ­ r u d a n h a n la rın u n v a n ı veya h a n e d a n adı geçm ektedir. İlerleyen sayfalarda g öreceğim iz gibi, K arahanlılarla Gazneliler, yine K arahanlılarla Selçuklular, Selçuk lu larla O ğuzlar, d a h a s o n r a ­ ları S e lç uk lu la rın k e n d i a ra la rın d a k i ta h t ka v g a la rın d a ve iç savaş­ larda, A ta be y likle r d ö n e m in d e , A n a d o lu S e lç u k lu la rın d a , O s m a n ­ lIlarda, O s m a n lı’m n A n a d o lu ’da S e lçuklu en k az ı ü z e rin d e k u r u la n beyliklerle o lan m ü c a d e le s in d e , h e p h a n e d a n y a h u t boy veya aşiret adı ö n p lana çıkarılm ış, a m a asla T ü r k kelim esi kullan ılm am ıştır. Bu d u r u m yalnızca h a lk ın değil, o n u n b a şın d a k i y önetici k e s im in d e “e t­ nik h a fız a ”d a n zerrece nasib in i a lm a d ığ ın ın b ir kanıtıdır. Ö rn e ğ in G azneli su lta n ı M esut, h ü k ü m d a rlığ ı sırasın da biri Bağdat halifesine A rapça, diğeri K arah anlı h a n ın a Farsça o la ra k yazılan iki m e k tu b u m ü h ü r le n m e k üzere h u z u r u n a s u n u l d u ğ u n d a , hiç te re d d ü t e tm e d e n m ü h r ü n ü basmıştır. H a lb u k i Sultan M e s u t zerrece e tn ik hafızaya sa­ hip o lm u ş olsaydı, b u iki m e k tu p h u z u r u n a g etirildiğinde, divan re­ isini çağırtır ve “Şu m e k t u p Bağdat halifesine yollan dığı için A rapça yazılm ış, d ip lo m a tik k u ra lla r gereği d o ğ r u d u r; a m a şu berikisi b e ­ n im le aynı ata la rın s o y u n d a n gelen eldaşım K ara h an lı h a n ın a yazıl­ mıştır. Ben T ü r k ’ü m ve o h a n la T ü rk ç e k o n u ş u y o r u m , n e d e n o na g ö n d e rile c e k m e k tu b u F arsça y a zd ın ız ? !” diye çıkışır ve h a tta b o y ­ n u n u v u r d u r u r y a h u t en k ö tü ihtim alle hapsettirirdi. Bu nasıl b ir gaflet, nasıl bir m a n k u r tlu k tu r? Kimi kaynaklara göre h e r ikisi de K arluk k a b ile s in d e n olan iki T ü r k h ü k ü m d a r ı, birbirleriyle Fars dilin d e yazışıyorlar! Aynı m a n k u r t l u k ö r n e ğ in in Tim urBayezid y a z ışm a la rın d a da göreceğiz. N e yazık ki b u iki çılgın T ü r k h ü k ü m d a r ı n ı n y a z ış m a la rın d a da y alnızca A rapça ve Farsça k u lla ­ nılm ıştır! A m a T ü r k lü k ş u u r u n a b u denli bigan e iki h ü k ü m d a r lığ ı y ık an da, T ü r k m e n ad ın ı ta şım alarına ra ğ m en , T ü r k lü k ş u u r u n d a n m a h ­ r u m S elçuk lu lar o lm u ştu r. 16

Özbekistan SSSR Tarihi, 1/271.

KARAMANLILAR VE TÜRKLÜK

55

Kısaca ö z e tle m e k gerekir ki, G ö k - T ü r k le rd e n s o n ra U y g u rlard a olduğu gibi, kend ilerin i bazen Afrasiyab’m , bazen G ö k -T ü rk le rin ş o ­ vundan o l d u ğ u n u iddia ed en K arahanlılar d ö n e m in d e de “T ü r k ” k e ­ limesi s ü r g ü n h ay a tın a d e v a m etm iştir. O d ö n e m d e K ara h a n lılard an i ürk o larak söz ed en tek kişi, b ildiğim iz kadarıyla, b ir çağa d a m g a ­ mı v u r m u ş olan Ebû R eyhan el-B iruni’dir. B iru n î’n in h e n ü z b u l u ­ nam ayan e se rlerin d e n b irin in adı “E t-ta h z îr m in kıbeli’t-tü rk ii/JI J J

( T ü r k İstilasına Karşı Uyarı) şeklindedir. E ser h e n ü z b u ­

lun m a m ış olm akla birlikte Z. V. Togan, B iru n î’n in b u r a d a “T ü r k ”le K.uahanlıları ka stettiğini d ü ş ü n m e k te d ir ; fakat bizim k a n a a tim iz yala r ın b u eserind e e tn ik y ükseliş safhasına h e n ü z girm iş olan S e lç u k ­ luları kastettiği şeklindedir. Kitap b u lu n a m a d ığ ı için kesin b ir şey söylem ek m ü m k ü n değil.

IV. GAZNELILER VE TÜRKLÜK

Tarihte bazı devletlerin k u r u lu ş u n a başka bir h a lk veya devlet b i­ lerek y a h u t b ilm e y e re k ya rd ım eder ve k u r u la n y e n i devlet de z a h ­ m etsizce n im e t sofrasına k u ru lu r. Ö rn e ğ in A raplar İra n ’ı fe th e ttik le rin d e , Pers devleti z aten Bizans ta ra fın d a n ç iğ n e n m iş ek in tarlasına d ö n d ü r ü l m ü ş , A raplar da fazla z o r la n m a d a n İ r a n ’ı y u tm u şlard ır. Ç ü n k ü B izans-İran savaşı, h e r iki tarafı da bitirm iş, b ü t ü n g ü c ü n ü alıp g ö tü r m ü ş tü . M ogollar Rusya’ya g eldiklerin de Rus kn az la rı b irb irin in gırtlağını sık m a k la m eşg ulle rdi ve h a tta ta h tın d a n edilen bazı k n a z la r M o g o l­ lara k ıla v u zlu k etmiş, kim ileri b izzat k e n d i ha lk ın a karşı M oğolların safında yer almış; M ogollar da ç o k z o r la n m a d a n b u d a ğ ın ık p r e n s ­ likleri itaat a ltına alm ışlardı. Zaten M o ğ o llard a n ö nce de K ıpçaklar Rusları şiddetli şekilde tekm elem işlerd i. S e lç u k lu la rın A n a d o lu ’ya ç o k k olay g irm e le rin e z e m in h a z ırla ­ yanlar, a slında Peçeneklerd i. Bizans’ı n eredeyse b itm e n o k ta s ın a ge­ tiren Peçen ek lerin, Selçuk lu ların işini s o n derece k ola ylaştırdıklarını k a y d e d e n N. A kdes Kurat, h ak lı o larak b u k o n u d a P eçen eklerin ta k ­ dir edilm esi gerek tiğini b e lirtm e k te d ir.1 T ıpk ı b u n u n gibi, Gazneli devleti k u r u lm a d a n ö n c e Sâm ânîleri ad eta ayakları a ltın d a çiğn eyen K ara h a nlıla r da k e n d ile r in d e n y ak laşık yüzyıl so n ra k u ru la c a k , am a aslında k e n d i so nların ı hazırlayacak olan G azne Sultanlığı’n ın ö n ü n ­ d e k i tü m engelleri k a ld ırm ış, G aznelilere d evletlerini k u rm a la rı için h e r tü r lü şeraiti hazırlam ışlardı. Öyle ki, S âm ân î h ü k ü m d a r ı I. Abd ü lm e lik 955 yılın d a O ğ u z la rın K ınık b o y u n d a n o lan Alp T ekin’i H o ra sa n genel valisi o la ra k atam ış, Alp Tekin 961 yılında ba ğ ım sız ­ lığını ilan ettiğind e, Sâm â n île rin o na karşı p a r m a k la rın ı k ıp ır d a ta ­ cak m ecalleri k alm am ıştı. 1

Kurat, Peçenek Tarihi, s. IX.

GAZNELİLER VE TÜRKLÜK

57

Alp Tekin, 961 yılınd a G azne Sultanlığ ı’n m te m e lin i a ttık ta n iki yıl so n ra öldü. O n d a n so n ra ise sultanlığın başına Bilge Tekin ve o n u m ü te a k ib e n Piri Tekin geçti. 9 7 7 y ılında ise aslen T ü r k le rin K arlu k b o y u n d a n 2 ve azatlı bir köle olan S eb ük Tekin, Alp Tekin’in d a m a d ı o lm a n ın verdiği a v a n ­ tajlı tahtı diğer varislerin elin d en yo lu p aldı. G erçi h e m k e nd isi h e m de oğlu k öle ve köle ço c u ğ u d e n ile re k d iğer h ü k ü m d a r l a r ara sın d a k ü ç ü m s e n m iş s e 'd e , baba ve oğul b u m a k a m a b ile k le rin in hak kıyla geldiklerini fazlasıyla ispat etmiş, o d ö n e m in en g ü ç lü M ü s lü m a n 1ü rk devletin i k u r u p yüceltm işlerdir. G a z n e S u ltanlığı d e n ilin c e akla ilk g elen isim ş ü p h e s iz S ultan M a h m u d ’tur. 99 7 yılında babası S eb ük T ekin’in ö lü m ü ü z e rin e 27 yaşında tahta geçen Sultan M a h m u d z a m a n ın d a , G azn e Sultanlığı o d ö n e m in en gü ç lü d ev le tle rin d e n biri o lm u ş tu r. H in d is ta n ’a 17 seler d ü z e n le y e c e k olan S ultan M a h m u d , bir y a n d a n İ r a n ’ın iç k e s i m ­ lerine d o ğ ru ge nişlem ek, diğer y a n d a n P e n c a p ve K a şm ir’e u z a n m a k için a rka sın ı sağlam a a lm a k z o r u n d a y d ı. Bu y ü z d e n K a rahanlılarla iyi g eçin m e y e gayret e d iy o rd u ve 1000 yılınd a N asır İle k - h a n ’a elçi e,önderdi. İle k -h a n gelen elçiyi saygıyla karşıladı. Yapılan m ü z a k e ­ reler s o n u n d a iki devlet ara sın d a k i sınır ihtilafları tatlıya b ağlandı ve A m u -d e ry a iki taraf a ra sın d a sın ır k a b u l edildi. Aynı yıl Sultan M a h m u d , İle k -h a n ’m kızıyla evlendi. S ultan M a h m u d böylece a rk a sın ı sağlam a a ld ık ta n ve g ü çlü bir ordu teşkil e ttik te n so n ra , a rtık H in d is ta n ’ı h e d e f ta h ta sın a o tu r ta ­ bilirdi. Ö yle de yaptı ve 1001 yılında 300 fil ve 42 bin k işid en olu‘.,m H in t o r d u s u n u y e n e re k P e n c a p ’ı işgal etti. Ele geçirdiği çok zene,m g an im e tle ri G a z n e ’ye g ö n d e r d ik te n s o n ra S istan’ı işgal etti. Daha •uınra 150 bin kişilik H in t o r d u s u n u ta ru m a r etti. 1025 yılında G azne Sultanlığı a rtık b ö lg e n in en zen g in ve en g ü ç lü devletiydi. Ama o n u n b u g ü c ü K arah an lıları e nd işelend iriy or, sahip o ld u ğ u Im»yük serv etler ise bölgeye ilk başlarda zararsız sığ ın m a c ıla r olarak gelen, fakat a slında şa h in p e n ç e le ri h e r geçen g ü n g ü ç le n e n ve Sulı.ııı M a h m u d ’u n h â z in e le rin e göz d ik e n y e n i b ir p a r tn e r in , O ğuzM ç u k l u l a r ı n iştah ın ı k a b a rtm a k ta y d ı. Almaş, Uygıırlar, s. 252.

58

1200 YILLIK SÜRGÜN

G erek K arahanlılar ve gerekse G azne Sultanlığı için potansiyel bir tehlike teşkil e d e n O ğuz-Selçuklular, bir k e n a r a çekilip olayların ge­ lişm esini b ek lerk en , - ç ü n k ü onlar, bir k ın a iki kılıcın sığmayacağını, aynı bölgede iki gü çlü devletin birbiriyle anlaşam ayacak ların ı b ild ik ­ leri için, o n la rın birbirin i zayıflatmasını be k le m e y i tercih etm işlerdi, - b ird e n K arahanlılarla G azneliler arasına kara k e d ile r giriverdi. İh ti­ lafın sebebi, K arahanlıların G aznelilerden to p ra k talebinde b u l u n m a ­ larıydı. E sasen K arah an lılar haklıydı; ç ü n k ü S âm â n î devletini o n la r feth etm işlerdi ve tabii o larak toprak ları da o n la ra kalm alıydı; h a l­ b u k i G azneliler b u to p ra k la ra b e d a v a d a n k o n m u şla rd ı. D ahası Sul­ tan M a h m u d , H o ra sa n ve A fg anistan’ı sınırla rın a ilh ak etm işti. B en­ zeri b ir ihtilaf vaktiyle G ö k -T ü rk le rle İranlılar a ra sın d a y aşanm ıştı. Bilindiği gibi G ö k - T ü r k le r in y ü k s e lm e ç ağında İranlılar A k -H u n la ra yani Eftalitlere vergi ö d üy orlard ı. Sonra güçlerin i G ö k -T ü rk le rle b ir­ leştirerek A k - h u n l a r m işini b itird ile r ve Eftalit to p ra k la rı iki d e v ­ let a ra sın d a taksim edildi. F a k a t bir sü re s o n ra G ö k -T ü r k le r İranlılara, “siz vaktiyle Eftalitlere vergi v e riy o rd u n u z ; b iz im sa ye m iz de b u y ü k te n k u r tu ld u n u z , şim d i aynı vergiyi bize ö d e y e c e k sin iz ” d e ­ diler. Böylece ü ç g ü n ö n c e k i m ü tte fik le r a rasına k a ra kedi girdi ve savaşlar çıktı. B urad a tarih b ir kere d a h a te k e r r ü r ed iy ord u. F a k at gerçek şu ki, o d ö n e m d e G ö k - T ü rk le r ha klıydılar; ç ü n k ü o n la r o l­ m asa İran b elki d a h a yıllarca Eftalitlere vergi ö d e m e k z o r u n d a k a ­ lacaktı. K a rah a n lıla r da haklıydılar, ç ü n k ü o n la r olm asa bir G azne S u lt a n lığ ın ın k u r u lm a s ı m ü m k ü n değildi. S o n u ç ta 1 0 0 6 ’d a S u lta n M a h m u d H i n d is ta n seferiyle m e ş g u l ­ k e n K a ra h a n lıla r H o ra s a n ve A fganistan ü z e rin e y ü r ü d ü le r. Saldı­ r ın ın gerçekleştiği sırada Sultan M a h m u d H in d is ta n seferiyle m e ş ­ g u ld ü . H o ra sa n lıla r K arahanlıları o ld u k ç a iyi k a rşıla d ıla r ve h a tta Tus ş e h r in d e N a sr İle k -h a n a d ın a h u t b e o k u n d u . K a ra h a n lı o r d u ­ s u n u n d iğer b ir k o lu da Belh’e girdi, fakat h a lk ın şiddetli m u k a v e ­ m etiyle karşılaştı. Sultan M a h m u d olayı ö ğren in ce, h e m e n geri d ö n d ü ve K arahanlılar ü z e r in e y ü r ü d ü . K arahanlı o r d u s u n u n Çağrı Tekin k o m u t a s ı n ­ daki k o lu n u Term iz’e geri çekilm eye m e c b u r b ır a k a n M a h m u d , d i­ ğer kolu da A m u-d erya ü z e rin d e n M â v e râ ü n n e h r’e çekilmeye zorladı.

GAZNELİLER VE TÜRKLÜK

59

Nasr île k - h a n bir s o n ra k i yıl y eni bir sefer h azırlığına başladı ve b u ılefa H o te n valisi Yusuf K ad ırh an ’d a n da y ardım istedi. Sonra 1007’de 50 b in kişilik bir ordu yla Belh’i k u şa tm a altına aldı. Sultan M a h m u d büy ük b ir o rd u ve 500 fille N asr ü z e rin e y ü r ü d ü . Savaş, y in e Kara h a n lıla rm yenilgisiyle s o n u ç la n d ı. Bazı ta rih ç ile r K a r a h a n lıla rın yenilgisini, o r d u n u n artçı k u v v e tle r in in k o m u t a n ı A h m e t Toganhan’m savaş a la n ın d a n ç e k ilm e sin e bağlam aktad ırlar. Belki de Sullan M a h m u d ’la A h m e t T og a n -h a n gizli bir a n la şm a y a pm ışla rd ı ve olayların so nrak i gelişimi de b u n u d o ğ ru la r niteliktedir. Sultan M a h ­ m u d savaşın te k ra r b aşlam asın ı istem ediği için Kaşgar hanları A h ­ met T ogan-han, N a sr İle k -h an ve Yusuf K a d ır h a n ’a ayrı ayrı elçiler g ö n d e re re k barış s ağ lan m a sın ın yollarını aradı. Burada K arah an lılarla Sultan M a h m u d a ras ın d a H a r e z m ’i ele ge­ çirm e k o n u s u n d a sergilenen ayak o y u n la rı ve ç a tışm a la r ü z e rin d e d urm ayacağ ız. F a k a t K arahanlı h a n la r ın d a n M a n s u r A rsla n -h a n z a ­ m a n ın d a ö n e m li olaylar o ldu. Ç ü n k ü o n u n tah ta çıktığı 1017 yı­ lında Gazneli M a h m u d H a rez m ’i ele geçirmiş, K arahanlıların 1019’da I lo rasan ’a d ü z e n le d ik le ri sefer de yenilgiyle s o n u ç la n m ıştı. B u n u fır­ sat b ilen K a ra ha nlı Ali Tekin, bölgeye ç o k ta n s o k u lm u ş olan O ğ u z ­ ların y a b g u s u İsra il’le a n la ş a r a k M a n s u r A r s la n - h a n ’a s a ld ırd ı ve Ikıhara’yı ele geçirdi. M a n s u r A rsla n -h a n , O ğ u z la r ta ra fın d a n d e s ­ te k len e n Ali Tekin k a rş ısın d a yenilgiye uğradı. D aha s o n ra k i g ü n ­ lerde M a n s u r A rs la n -h a n ta h tta n feragat e d in c e y e rin e II. A h m e t I b g a n -h a n geçti. O, b u isyanı b a stırm a k la u ğ ra şırk e n , 1025 yılında amcası Yusuf K ad ır-han K a ra h a n lıla rın u lu h a k a n ı o ld u ve aynı yıl Kaşgar’d a n h a re k e t ede re k T o g a n -h a n ’m ü z e rin e y ü rü d ü y s e de, y e ­ nildi. O n u n yenilgisi Ali Tekin’i K a ra h a n lıla rın h a k a n -ı k ebiri o lm a k o n u s u n d a ü m itle n d ird i. Kısacası K a rah a nlıla rda b ir ta h t kavgası başlam ıştı, am a S ultan M a h m u d o n la r a ra sın d a k i iç savaşa n e k a d a r seviniyorsa, O ğuzlaıııı gittikçe g ü ç le n m e sin i de endişeyle izliyordu. F a k a t O ğ u z la r ar­ tık yıkılm aya yüz tu tm u ş olan K a rahanlılarla u ğ ra şm a y ı b ıra k a c a k ve b u defa “ya c a n ım ya m a l ı m ” değil, “ya can ın ı, ya ü lk e n i” tale­ biyle Sultan M a h m u d ’u n ka rşısına dikileceklerdi.

1200 YILLIK SÜRGÜN

60

ÜÇÜNCÜ PARTNER: OĞUZLAR Başlangıçta O ğuz, s o n ra T ü r k m e n a d ım alan b u h a lk ın k u r d u ğ u Selçu klu İm p a ra to r lu ğ u ü z e r in d e d a h a s o n ra d u r m a k şartıyla, ö n c e O ğ u z la r ü z e rin d e kısaca d u rm a y a çalışalım ve bilâhare on lara n e d e n T ü r k m e n a d ın ın v erildiğine kısaca b ir göz atalım. Ç ü n k ü b u h a lk ın H o r a s a n ’da giderek g ü ç le n m e le ri, iki T ü r k d ev le tin in s o n u n u h a z ır­ ladığı gibi, y ak laşık bin yıl b o y u n c a yalnızca b ö lg e n in değil, d ü n y a ta r ih in in de seyrini değiştirm iş; ortaçağı kap ay ıp yeniçağı açmıştır. O ğ u z la r veya diğer adlarıyla T ü rk m e n le r, 648 yıl d e v a m e d e n Osm a n lı İm p a ra to rlu ğ u ’n u n enkazı ü z e rin d e yeni b ir T ü r k C u m h u riy e ti k u r m u ş ve b u c u m h u r iy e t g ü n ü m ü z d e varlığını s ü r d ü rm e k te d ir.

Oğuz adı O ğ uz k e lim e sin in an lam ı g ü n ü m ü z e k a d a r hâlâ Lam o la ra k ç ö ­ züle bilm iş değil. A şağıda b u k o n u y la ilgili değişik g örüşleri v erece­ ğiz. A m a d a h a ö n c e O ğ u z la rın ç o k eski d ö n e m le r d e Asya’n ın k u z e y k e sim in d e , G ö k t ü r k İ m p a r a to r lu ğ u ’n u n k u z e y in d e yaşadıkları; Ç in k a y n a k la rın d a n “Tarih Not.ları”n d a , “H an H a n e d a n ı T a rih i”n d e M. Ö. II. Yüzyıldan itibaren, Sui H a n e d a n ı Tarihi’n d e ise Miladi VI. Yüz­ yıld an itibaren z ik re d ild ik le rin i b e lirtm e m iz gerekiyor. A dları G ö k - T ü rk k ita b e le rin d e de g eçen O ğ u z la rın b a ş b u ğ u Ü ri­ ğin Alp T u ra n ’m g en ç yaşta vefat ettiği be lirtilm ektedir. O rh o n Uygur Hakanlığı d ö ne m ind e O n Uygurlar ve Tokuz-Oğuzlar, G ö k tü r k le r in h a k im iy e ti a ltın d a ya şa m a kta ydılar. D o ğ u U ygurları (aralarınd a O ğ uzlar da o lm a k üzere) 840 yılında M oğo listan to p r a k ­ ların d a n batıya k a ç tıkla rınd a , O ğ u zla rın b ü y ü k b ir kısm ı d a h a batıya yö n e le re k Aral G ö lü ve H a z a r D e n iz i’n in k u z e y in e yerleştiler. M o ğ o lista n ’d a n k a ç a n O ğ u z la r İtil ve Yayık n e h irle ri sahillerine saçılm ışla r ve 8 5 0 -9 6 5 yılları a ra s ın d a H a z a r H a k a n lığ ı’na k o m ş u ola rak yaşamışlardır. O ğu zların M o ğ o listan ’d a n batıya k a ç m a la r ın d a n so n ra başların da b u lu n a n h ü k ü m d a r la r ın isim leri tespit edilenleri şun lard ır: Toksurm ış Elçi, Tuganbelc (İbni F a d l a n ’da L o k m a n - b e k ) , E r tu ğ r u lb e k ve T akak y a h u t Tugak.

GAZNELİLER VE TÜRKLÜK

61

B u nlar a rasın d a bizi ilgilend iren i yalnızca T akak veya Tugak’tır. Ç ü n k ü bizi ilg ile n d ir e n O ğ u z = T ü r k m e n l e r i n h ik a y e s i b u T ugak Hey’le b aşlam aktadır, a m a öncelik le şu O ğu z kelim esi ü z e rin d e b i­ raz d u r m a y a çalışalım. Ç ü n k ü O ğ u z la rın k a d e ri ta rih in bu n o k t a ­ sın d a n s o n ra iki farklı y ö n d e gelişecek; gü n e y e in e n le ri T ü r k m e n .ıclını o larak M ü s lü m a n lığ ı k a b u l edecek, k uzeye, G ü n e y Rusya b o z ­ kırlarına g id en veTRus v a k a y in a m e le rin d e “T o rk ” ( T ü rk ) adıyla anıl.ıcak o lan pagan O ğ u z la rın tarihi ka d e rle ri tam am ıy la başka türlü gelişecektir. O ğ u z a d ın m ne an la m a geldiği tam o la ra k ç ö z ü le m e m iş o lm ak la birlikte, bu k o n u d a değişik görüşler ileri sü rü lm ü ştü r. Prof. Dr. F a ru k Sümer, “O ğ u z la r” adlı eserinde b u görüşleri aşağı yu karı derlem iştir.3 O n u n verdiği bilgiye göre: a) O ğu z kelim esi o k+ uz k e lim e le rin d e n g e lm e k te d ir; b u ra d a ok İtildiğimiz ok, uz ise a d a m a n la m ın d a d ır ve o k ç u in sa n d e m e k tir (J. M arquart’m görüşü; fakat, b u görüş bilim düny asınd a kabul görm emişı n ; ç ü n k ü T ü r k ç e d e a d a m a n la m ın a gelen “u z ” kelim esi y o k tu r); b) O ğ u z kelim esi ö k ü z l e b a ğlantılıdır; kelim e Toharcadaki o k u s veya “ö k e s ” k e lim e sin d e n T ü rk ç e y e geçm iş ve h e p böyle k u lla n ıl­ mıştır (D. S in o r’u n g ö rü şü ); c) O ğ uz kelim esi tosun a n la m ın d a d ır (L. B azin’in g ö rü şü ; fakat i ın k ç e d e iki yaşın da boğa a n la m ın d a k u lla n ıla n ö k ü z kelim esi yok1tır); d) O ğ u z kelim esi oğuş’tan g e lm e k te d ir (J. H a m ilt o n ’u n gö rü şü ; la kat G ö k - T ü r k k ita b e le rin d e b a z e n O ğ uz kelim esiyle aynı c ü m le d e geçen oğuş a krab a ve aile a n la m ın d a d ır); c)

O ğ u z k e lim e s in in a n a ö ğesini “o g ”- boy, kab ile teşkil eder;

dolayısıyla eski T ü rk le rd e k i “o ”- a n a kelim esiyle ve ayrıca “o u k ” lorun, o ğ u l” ve “o u ş ”- “a k r a b a ” ile d o ğ r u d a n bağlantılıdır. (A.N. fCmıonov’u n g ö r ü ş ü d ü r ) ; I) O ğ u z kelim esi ok+ z’d e n o luşm aktadır. Burada o k= o y m ak anlaim m lad ır ve “z ”de çoğul ekidir. Buna göre “o y m a k la r ” dem ektir. (J. i l' ineth’in görüşü. F akat k ’nin ü n lü ile başlayan bir ekle birleştiğinde Sümer, Oğuzlar, s. 19-22.

62

1200 YILLIK SÜRGÜN

g’ye d ö n m e d iğ i ifade edilerek N e m e th ’in g ö r ü ş ü n e de itirazda b u ­ lu n u l m u ş t u r ) . D iğer g ö rü şle r a ra sın d a N e m e l h ’in g ö r ü ş ü n ü gerçeğe en y akın b u l d u ğ u n u b e lirte n Sümer, o k + u z ’daki “k ”n in z a m a n içinde “g ”ye d ö n ü ş t ü ğ ü n ü ileri sü rm e k te d ir. B u n u n la birlik te “o ğ u z ” - “ağız” k e ­ lim e sin d e n geldiği şeklind e gö rüşler de var. N ite k im D ivanu Lügati’tT ü r k ’de ilk s ü t a n la m ın d a “a ğ u j” ve “a g u z ” kelim eleri g e ç m ek ted ir.4 G erçek ten A n a d o lu ’da, özellikle köylerde “in ek veya k o y u n u n d o ğ u r­ d u k ta n so n ra k i ilk s ü t ü n e ” ağız de ndiği gibi, b a z e n ineği s a ğ m a d a n ö n ce bir-iki d a k ik a k a d a r buzağ ıy a e m d irilir ve b u n a “s ü t ü n ağzını a lm a k ” veya yalnızca “ağzını a lm a k ” denilir. Ayrıca bazı bölgelerde, özellikle bey ailelerin de ilk d o ğ a n ç o cuğ a da “o ğ u z ” d e n ilm e k te d ir. Ö rn e ğ in K ürtleşm iş b ir beyin “Bizde ilk d oğan e rk e k ç o cuğ a oğuz denilir. Ben y irm i b irin c i o ğ u z u m ” dem esi d ik k a t çekicidir. R u s ta r ih ç is i L. N. G u m i l e v d e aşağı y u k a r ı N e m e t h ’le a y n ı g ö rü şte d ir.5 G u m ile v b u k o n u d a şöyle diyor: “H e m e n h iç b iri a na b o y larla ö z d e şle ştirilm e si m ü m k ü n o lm a ­ y a n ve b irb irin e y a k ın o la rak yaşa y a n k ü ç ü k kabileler k e n d i a r a ­ la rın d a birleşerek ittifaklar m e y d a n a getirdiler ki, b u tü r to p lu lu k için “o ğ u z ” kelim esi k u lla n ılm a k ta y d ı. T o k u z -O ğ u z (U yg urlar), ÜçO ğ u z (K arluk lar) ke lim e leri de böylece ortaya ç ık m ıştır... Böylece b aşlan gıçta sadece “k a b ile le r” veya “k abileler birliğ i” a n la m ın ı ifade e d e n “o ğ u z ” kelim esi, b ilâh are olayların gelişmesiyle b irlik te determ in a tif b ir a n la m k a z a n a r a k e tn ik to p lu l u k ism i h a lin e gelmiştir. T o k u z -O ğ u z - “Dokuz, (m u h te lif) k a b ile ”, Ü ç - O ğ u z ” - “ü ç ( m u h t e ­ lif) k a b ile ” gibi. Z a m a n la “o ğ u z ” kelim esi ( b u d u n a n la m ın d a k i) asıl m a n a s ın ı k a y b e d e re k T ü r k m e n le r i n efsanevi atası, M ü slü m a n la rın p ey g a m b e rle r a ra sın d a gö sterdikleri O ğ u z K ağan’m ismi ha lin e gel­ m iştir (E b u ’l G azi’ye a tf e n ) .” Bazı tarihçiler, T ok uz-O ğ uzlar ve Ü ç-O ğuzlarla O ğ u z la n özdeşleş­ tirm e taraftand ırlar; fakat biz aynı gö rü şte değiliz. Başlangıçta do k u z oymaktan oluşan Uygurlara Tokuz-Oğuzlar (sonraki Arap kaynaklarında

4

Kaşgarlı, 1/57.

5

Gumilev, Eski Türkler, 85-86.

GAZNELİLER VE TÜRKLÜK

63

T o k u z -g u z ), ü ç b o y d a n o lu ş a n K a rlu k la ra “Ü ç - O ğ u z la r ” denild iğ i d o ğ r u d u r ; am a T u rg un A lm as’ın haklı o la ra k işaret ettiği gibi, Milat öncesi Çin k ro n ik le rin d e U y g u rla rd an “H u i-h u , H o e i-h u , K a o -k u i..” adlarıyla söz e dilirken, O ğ u z la rd a n yalnızca “U - k ie ” şe k lin d e b ah sed ilm e sin d e n başka, G ö k - T ü r k k ita b e le rin d e de “D o k u z - O ğ u z la r ” ve “O ğ u z ” k e lim e sin in ayrı ayrı zikred ilm esi, D o k u z -O ğ u z la rla U y g u r­ ların, am a O ğuzlarla d a h a son ra la rı T ü r k m e n ad ın ı alacak kabileler birliğinin kastedildiği d ü ş ü n m e m iz e zem in hazırlam aktadır. N itekim tarih! olayların seyri de bu g ö r ü ş ü m ü z ü d e ste k lem e k te d ir. Gerçi F a ­ ruk Sümer, k itabelerd eki “Tokuz O ğ uz b u d u n k e n tü b u d u n u m e rli” c ü m le sin e d a y a n a ra k G ö k - T ü r k D evleti’n in aynı z a m a n d a bir O ğuz devleti o ld u ğ u n u söy lü yorsa da, b iz im k a n a a tim iz , G ö k - T ü r k H a ­ kanlığı b ü n y e s in d e “kabile birliği” a n la m ın d a b ir d e n ç o k “o ğ u z ”u n b u lu n d u ğ u ; b u n la r d a n T o k u z -O ğ u z la r ın U y g u rla rı, Ü ç - O ğ u z la r m K arlukları, r a k a m v e rilm e d e n m ü c e r re t o la ra k geçen “O ğ u z la r ” ifaılcsininse, daha so n ra T ü r k m e n ad ın ı alacak olan kabileleri belirttiği ■..('kimdedir. Eğer E S ü m e r’in d ü ş ü n d ü ğ ü gibi “T o k u z - O ğ u z la r ” aynı / , im an da G ö k - T ü rk le r olsalardı, o devleti yıkm a z , in tik a m ateşlerini ‘.o n d ü r m e k için G ö k - T ü r k k ita b e le rin i d ahi p arçalam azlar, h a tta II. ! ürk H a k a n lığ ı’n m k u r u l u ş arefesinde Çin o r d u s u n d a n k a ç a n T ü rk l< ı i s a h r a n ın öte tarafında ellerin de kılıçla bek le m e z lerd i. “Yada taşı” efsanesinin yalnızca O ğ u z -T ü rk m e n le rd e saklanıp kal­ mış olm ası da g ö r ü ş ü m ü z ü teyit ed en deliller arasınd adır. Ç ü n k ü bildiğim iz k ad arıy la “y ada taşı” efsanesi U y g u rla rd a ve K a rlu k la rd a Vnktur. G erçi Agacanov, aynı efsanenin U y g u rla r ve K a rlu k la rd a delm •ık

varyantları o l d u ğ u n u söylerse de, G erdizî’n in riva ye tin e daya-

H.ıiı bu id d ia d a sarih b ir işaret y o k tu r.6 (rerdizî’de an la tıla n “yada taşı” efsanesi kısaca şöyle: “ ... N u h ’un BC oğlu vardı: Sim, [Sam], H a m ve Yafet. D ü ny a yı o n la r ara sın d a plnra da bir hile ile idam e d ilm e sin e seyirci kalm ıştır. M ü n e c c im b a şı T arih i’n d e b u tu tu k la m a ve id a m olayı şu şekilde aldatılm aktadır: “S ultan Bayezid H an d u r u m d a n h a b e r d a r o lu n c a G e d ik A h m e d ¡Mşa’ya varıp K a ra m a n o ğ lu gailesini defetm esini e m ir b u y u r d u . F a ­ kat G e d ik A h m e d Paşa “P a d iş a h ım , b e n i s u ç s u z o l d u ğ u m h a ld e I lamza Bey oğlu M ustafa Paşa’n m s ö z ü n e u y u p hapsetm iştiniz. Şimdi

I——

—

107 Age., s. 145-147. 108 İ. Hami Danişmend, İzcıhlı, 1/310.

232

1200 YILLIK SÜRGÜN

eğ er M ustafa P aşa’yı h a p se d e rse n iz g id erim . Y eniçeri taifesi de Ah m e d P aşa’yı d e ste k le y in c e B ayezid H an , M ustafa P aşa’yı hap sey lem eye m e c b u r o ld u ... R ivayet ed ild iğ in e göre p a şa n ın k a tlin e , İshak P aşa’n m azlin e, h e r ik isin in H am za Bey oğlu M ustafa P aşa’yı ö ld ü r­ m e k iç in a n la şm a la rı ve h a k k ın d a y alan riv ay etler u y d u ra ra k su ltan ta ra fın d a n k a tlin e yol açm a la rı seb ep o lm u ş tu r.”109 Bu G ed ik A h m e d P aşa’n m m a rife tleri b u n u n la sın ırlı değildi. F a ­ tih z a m a n ın d a A rn a v u tlu k ’u n fethiyle g ö re v le n d irilm iş, fakat kendi ü lk e s in e k a rş ı sefere ç ık m a y a c a ğ ın ı sö y le y in c e R u m e li H is a rı’na h a p s e d ilm iş tir.110 Aynı M ü n e c c im b a şı T a rih i’n d e a n la tıla n la ra göre, b u G edik A h ­ m e d P aşa’n m k a y ın p e d e ri İsp ak Paşa da d e v şirm e le rd e n d ir ve Çand a rlı H a lil’d e n s o n ra e z k a z a v e z ira z a m o la n K a ra m a n lı M eh m e d P aşa’yı F a tih ’in ö lü m ü n d e n so n ra çık an kargaşa d ö n e m in d e y e n iç e ­ rilere p a rç a la ttırm ış, bazı T ü rk v e z irle rin ev lerin i y a ğ m ala ttırm ış ve y in e y e n iç e rile rin g ü c ü n e d a y a n a ra k k e n d in i v ez iraz am ilan e ttir­ m iştir. D ah ası b u n la r, k a p u c u la r o d a sın a h a p se d ile n G ed ik A hm ed Paşa n a m rezili, H e rse k d u k a s ı Stefan K o ssariç’in k ü ç ü k oğlu Hersek zad e A h m ed P aşa’n m g ay retleriy le se rb e st b ıra k tırm a y a da m uvaffk o lm u ş la rd ır.111 G e d ik A h m ed P aşa’n m a z lin d e n V iyana b o z g u n a n a k a d a r geçen 206 yıl zarfında vezirazam lığa g etirilen 74 kişid en yalnızca 12’si T ürk, b u n la rın tü m sa d a re t sü resi 19 yıl, 8 ay, 25 g ü n d ü r .112 B azılarının vezirazam lığ ı b ir h a fta bile sü rm e m iştir. Ö rn eğ in T ü rk asıllı vezirazam D eli H ü sey in P aşa a n c a k d o k u z g ü n m a k a m ın d a kalab ilm iştir. Buna k a rşılık K ö p rü lü M e h m e d P aşa 5 yıl, K ö p rü lü F azıl A h m ed Paşa 15 yıl, K u y u c u M u ra d P aşa 4 yıl, F re n k İb ra h im Paşa 12 yıl ve S okullu M e h m e d Paşa 14 yıl v e z ira z am lık yap m ışlard ır. P ek i, şim d i b a şım ız ı e lle rim iz in a ra sın a alıp b ir an d ü şü n elim : Bu d ev let T ü rk le rin k ılıç la rın ın g ü c ü y le k u ru lm u ş , O sm an lı h a n e ­ d a n ı o n la r sa y e sin d e y ü k se lm iş ve ç a d ırd a n d evlete geçilm iştir. Bu 109 Müneccimbaşı Tarihi, 2/380. 110 Necdet Sevinç, Osmanlmın, s. 263. 111 A ge.,s. 264. 112 A ge.,s. 265.

0SM AN0ĞULLAR1 VE TÜRKLÜK (??)

233

d ev şirm eleri T ü rk le r k e n d i iste k le riy le m i g etirip b a şla rın a bela e t­ m işlerdir, y o k sa p a d işa h ın e m riy le m i? C evap ik in c i şık o ld u ğ u n a göre, b u d e v şirm e le rin ve d ö n m e le rin m i su ç la n m a sı gerekir, yoksa p s m a n lı s u lta n la rın ın m ı? Bu d ev şirm e ve d ö n m e p a şa la rın ço ğ u c ellat baltası a ltın d a can verdiği ve m a lla rı k a n u n n a m e gereği m ü sa d e re e d ild iğ i için, o n la rın çalıp ç a rp tık la rı ü z e rin d e d u rm a y a c a ğ ız. Sadece b ir iki ö rn e k ver­ m ekle y etin elim . K oca S in an Paşa: 6 0 0 .0 0 0 d u k a a ltın , 1 .9 0 0 .0 0 0 g ü m ü ş akçe. 29 çek m ece p ırla n ta , z ü m rü t, y a k u t ve firuze. 20 çek m ece zeberced. 61 ç e k m ece inci. 20 m isk a l a ltın tozu. 15 in ci teşb ih . 2 p ırla n d a g e rd an lık . 30 p arça roza elm ası. 7 ta k ım a ltın ü z e rin e m ü c e v h e r k a k m a lı softa takım ı. 16 a ltın ü z e rin e m ü c e v h e r k a k m a lı bilezik . 20 a ltın ib rik . 1 m ü c e v h e rli sa tra n ç tak ım ı. 120 m ü c e v h e rli kem er. 32 m ü c e v h e rli k alk a n . 3 4 a ltın ü zen g i. 140 m ü c e v h e rli m iğfer. 2 m ü c e v h e rli at ö rtü sü . 16 m ü c e v h e r a t zırh ı, ay rıca y ü z le rc e m ü c e v h e rli a ltın tab ak , k ı­ lıç, y a ta ğ a n , h a n ç e r, p ala, b o z d o ğ a n . 100 k a n ta rd a n fazla g ü m ü ş tab ak , vazo vs. 6 0 0 s a m u r k ü rk . 6 0 0 v aşak k ü rk . 3 0 siy ah tilk i k ü rk ü . 90 0 ç eşitli k ü rk . 1075 to p ip e k li sırm a lı k u m a ş. 1000 p a rç a elbise.

234

1200 YILLIK SÜRGÜN

B ü y ü k m ik ta rd a m isk , am ber, ödağacı. Sandal ağacı ve a b a n o z ­ d a n y a p ılm ış eşya. H in d is ta n , Ç in , T ü r k is ta n a n tik a la rı, b in le rc e p a rç a m o b ily a ve h a lı, b in le rc e at, p ek ç o k ç iftlik , arsa, saray, ev, k ö le ve c a riy e .113 Y atağında g eb eren b u a d am ın b ü tü n se rv e ti O sm a n lı h âz in e sin e k alm ıştır. K a ru n h a y a tta olsaydı, h e rh a ld e b u veziri k ısk an ırd ı! Ç eşitli tarih k ita p la rın d a b u d ev şirm e p a şa la rın serv etleriy le ilgili farklı k ay ıtlar verilm iştir, am a kitab ım ızın k o n u su bu değildir. O gün d ö n ın e -d e v şirm e le r çaldı da, b u g ü n k ü d ö n m e-d ev şirm e to ru n la rı o n ­ la rd a n geri m i k a ld ı san k i? E n a z ın d a n p a d işa h o n la rın ç ald ık ların ı b iliy o r ve m a lla rın ı m ü sa d e re ettiği gibi cellad ın b a ltasın ın altın a y a­ tırıy o rd u . Ş im d ik ile rin ise ç ald ık ları y a n la rın a k â r kalıyor! S o k u llu d e n ile n M eh m ed Paşa, k o rk u n ç b ir serv ete sa h ip ti. Ba­ z ıla rın a göre serv eti 10 m ily ar lira c iv a rın d a y d ı.114 H ırv a t devşirm esi R ü stem Paşa ise ö lü m ü n d e n so n ra “S u lta n la rın bile sa h ip o lam ay a­ cak ları k a d a r m al b ıra k m ış tır.115 K o n ağ ın d ak i köle sayısı 1700 id i."" Peçevi ta rih in d e ise d ah a d etaylı b ilg iler yer a lm a k tad ır. P eçevî’ye göre se rv e ti şu a şa ğ ıd a k ile rd en o lu şu y o rd u : 130 a ltın işlem eli 8 bin K u r’an -ı K erim , 5 0 0 0 k ita p , 2900 at, 5 0 0 0 h il’at, 1100 işlem eli ü s ­ k ü f, 1000 y ü k k ü lç e h a m g ü m ü ş, 860 a d e t a ltın işlem eli kılıç, 130 çeşitli zırh , 2 0 0 9 y ü k k u m a ş, 130 a ltın ü z en g i, 1500 g ü m ü şlü tolga, 1000 g ü m ü ş to p u z , 1160 y u la rlı deve, 8 0 .0 0 0 tü lb e n t, 500 a lttn iş­ lem eli eyer, 33 k ıy m e tli cevher, 1000 çiftlik, 4 7 6 a d e t astar-ı desi, 4 7 6 çark lı d e ğ irm e n .. L a m a rtin , bu listeye 120 k a tır y ü k ü altın ve m ü c e v h e ra t, 2 m ily o n d u k a altın ı, kıy m etli taşlarla sü slü 700 kılıç, ö lü m ü n d e 1 .0 7 8 .0 0 a ltın n a k it m ev c u d u b u lu n d u ğ u n u b e lirte n Ni h ad Sayar ise b u n la ra ilav eten 1000 g ü m ü ş m ızrak la, 1000 y ü k külçe a ltın e k le m e k te d ir.117 T ekrar S o k u llu ’ya d ö n e lim . İm p a ra to rlu k için d e g erçek an lam da c u n ta k u ra n ilk d e v şirm e p aşadır. S o k u llu ’d a n h e rh a n g i b ir m evki 113 Age. s. 266-267. Yılmaz Ö ztuna, Türkiye Tarihi, 8/87-318’e atfen. 114 Mustafa M üftüoğlu, Yalan Söyleyen Tarih Utansın, 1/46. 115 Müneccimbaşı, 2/595. 116 N ecdet Sevinç, age., s. 268, Paule Coles’in eserine atfen. 117 Aynı yerde.

osm ano

Gullari

ve

T ü r k l ü k (? ? )

235

k ap a b ilm e k için k e s e n in ağ zın ı s o n u n a k a d a r a ç m a k tan b a şk a çare y o k tu r. Ö rn e ğ in S elanikli Iia s a n Bey C ezair’e tay in e d ile b ilm e k için v ezirazam S o k u llu ’ya 50 b in d u k a a ltın v e rm iş tir.118 Bu S o k u llu , S o k o lo v iç ad lı k ö y d e n m u ta a ssıp b ir H ıristiy a n ai­ leye m e n s u p tu . D ayısı, M ileşeva M a n a stırı’n d a rah ip ti. D aha so n ra k ard eşi M ak ario s da y obaz b ir H ıristiy an d in ad am ı o lm u ş v e So­ k u llu M eh m ed P aşa’n m g ay retleri ile İp e k O rto d o k s P a trik liğ i’n e g e­ tirilm işti. K ay n ak lard a v erilen b ilg ile rd e n S o k u llu ’n u n d a y ısın ın ya­ n ın d a k ilised e k ald ığ ı ve m u h te m e le n 15-16 y aşın d a d e v şirild iğ in d e iyi b ir O rto d o k s o la ra k y e tiştirild iğ i anlaşılıyor. N ite k im d ah a so n ra ınevkisi y ü k se lin c e B osna’d ak i aile efrad ın ı ve a k rab aların ı İs ta n b u l’a g e tirm iş, k am u flaj a m a ç h o la ra k h e r b irin e b ire r M ü slü m a n a d ı v er­ m iş, b a b a sın a ise C e m a le ttin S in an Bey a d ın ı m ü n a sip g ö rm ü ştü r. S o k u llu ’n u n a ile sin d e n ü ç v ezirazam ve altı v ezir çıkm ıştır. Z a m a ­ n ın d a y e n iç e rile ri O sm a n lı s u lta n ın a k arşı en fazla k ışk ırta n d a bu S o k u llu ’dur. D evlet k a d e m e le rin e rü şv e t k a rşılığ ın d a en silik k işi­ leri g e tirirk e n , T ü rk le ri sa ra y d a n ve d ev let d a ire le rin d e n içeri s o k ­ m am ış, İn e b a h tı’n d a k i d e n iz sa v a şın d a O sm a n lı d o n a n m a s ın ın y e­ n ilm esin e zem in h a z ırla m ış, R u sların K azan ve A starh an ’ı işgal ettiği sırada K ırım h a n ın a y ard ım etm ek için g ö n d e rile n k u v v etlerin b aşın a onca te c rü b e li k o m u ta n v a rk e n , h a y a tta elin e k ılıç alm am ış Ç e rk eş asıllı b ir m aliy e m ü ş te s a rın ı k o m u ta n tay in e tm e k le h a in liğ in i b ir kez d ah a serg ilem iştir. S o k u llu ’n u n p islik le ri say m ak la b itm e z . Ki­ ta b ım ız ın k o n u s u o lm ad ığ ı için detay lı o larak ü z e rin d e d u rm a y a c a ­ ğız. Tarih k ita p la rın d a S o k u llu ’n u n aldığı ted b irler sayesinde O sm an lı İm p ara to rlu ğ u ’n u n g ü c ü n ü n zirvesine ulaştığı yazılırsa da, tam am ıy la lıilaf-ı h a k ik a ttir. A ksine im p a ra to rlu k b u n la rın te d b irle ri sa y e sin d e çö zü lm ey e ve yavaş yavaş so n a d o ğ ru y ak laşm ay a b aşla m ıştır. N i­ hayet s o n u n d a III. M u ra t o n u n y ak ın a d a m la rın ı ö ld ü rtm e k ve g ö ­ re v le rin d e n u z a k la ştırm a k su re tiy le bu d ev şirm ey i istifaya z o rla m a y o lu n u seçm iştir. F a k a t S o k u llu istifa e tm e m e k te d ire n in c e g ü y a b ir deli ta ra fın d a n k a tle d ilm iştir, am a m u h te m e le n b u b ir s u ik a s ttı ve

M. N u ri Paşa da N e ta y ic ’ül V u k u at’da b u n u n b ir su ik a st o ld u ğ u n a işaret e tm e k te d ir. O n u ö ld ü re n m e c n u n u n e lle rin e sağlık! 118 Age., s. 271.

236

1200 YILLIK SÜRGÜN

O sm a n lı v e z ir ve v e z ira z a m la rın ın p islik le ri k o n u s u n d a k i h asb ih a li b u ra d a s o n la n d ırm a k istiy o ru m . Ç ü n k ü d ah a azla fazla a n ­ la ta c ak larım ız , h e m o k u y u n u n h o ş u n a g itm ey ecek , h e m de y azar­ k e n b izlere s ık ın tı o lacak tır. Bu so y su zlarla fazla v ak it k ay b etm ey e değm ez. A m a y u k a rıd a n b e ri sö y led iğ im iz gibi, asıl su ç la n m a sı g e ­ re k e n o so y su z la r değil, so y su z la rın k ız la rın d a n d o ğ m a sö zd e T ü rk O s m a n lı p a d iş a h la rıd ır. Y u k a rıd a b e lirttiğ im iz g ib i, O s m a n lı’n ın F a tih ’in İsta n b u l’u fe th e ttiğ i 1 4 5 3 ’te n itib a re n T ü rk lü k le h iç b ir il­ gisi k alm am ıştır.

Genç Osman F a tih ’ten so n ra T ü rk lü k ş u u ru n a sa h ip iki O sm a n lı s u lta n ı ç ık ­ m ıştır. F a k a t b irisi sa ra y d a k i c u n ta ve işb irlik ç ile ri y e n iç e rile r ta ra ­ fın d a n çok genç yaşta ş e h it e d ilm iş, diğeri ise m a c e ra p e re st İttih a t­ çılar ta ra fın d a n ta h tın d a n ed ilm iştir. O sm a n lı ta rih le rin d e g e n e llik le 11. O sm a n , avam ta rih k ita p la ­ rın d a ise d a h a ziy ad e G en ç O sm a n adıyla geçen b u şeh zad e, babası S u lta n A h m ed vefat e ttiğ in d e h e n ü z ço k k ü ç ü k o ld u ğ u için am cası S u ltan M u stafa ta h ta çık tı, fak at aklî d e n g e sin in b o z u k o ld u ğ u " 9 a n ­ laşılın ca alaşağı e d ile re k y e rin e II. O sm an p a d işah ilan edildi. B ütün s a lta n a t sü resi y aln ızca d ö r t yıl d ö rt ay k a d a rd ır.120 B ü tü n ta rih i k a y ıtla r b u gen ç ve te crü b esiz s u lta n ın h a sta lık d e ­ re c e sin d e c im ri o ld u ğ u ve h a tta ta h t k e n d i h a k k ı o ld u ğ u h ald e , sırf yaşça b ü y ü k diye S u lta n M u stafa’yı ta h ta çık ard ığ ı, a rad a n b irk a ç ay g e ç tik te n so n ra azled ilm esi sebebiyle y en içerilere iki defa cü lu s b a h ­ şişi d ağ ıtılm a sı seb eb iy le üç m ily o n a ltın ın boşa g itm esin a yol açtığı için v ezirazam H alil P aşa’yı a z le ttiğ in i g ö ste rm e k te d ir.121 119 Mesela bazen kayığa binip denize açılır, kimi kez de bir ata binip başını bir ta­ rafa salıp giderdi. Bu sıralarda bü tü n işi gücü, iki cebine doldurduğu altın ve akçeleri denizde kuş ve balıklara, yollarda rastladığı sefillere döküp saçmaktı. Vezirler bir işi arz etm ek için huzura girince, garip davranışlarda bulunur, ki­ m inin sangını iter, başını açardı.. (Peçevi, 11/362) 120 Peçevi Tarihi, 11/348. 121 Danişm end, İzahlı, 3/371.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

237

Yine tarih k a y ıtla rın d a n iyi b ir eğ itim aldığı, A rapça, A cem ce, La­ tince, Y unanca ve İtaly an ca’yı k la sik le rd e n tercü m e yapabilecek k adar iyi ö ğ ren d iğ i, yaşm a göre o ld u k ç a g ü zel şiirle r yazdığı biliniyor. A n ­ nesi, saray ı d o ld u ra n M acar, L eh, R us, A v u stu ry a ve V enedik d ilb e r­ leri arasın a n a d ir o la ra k g irm iş H atice M ah-ı F e y ru z S u lta n ’dı. Ç ok iyi b ir s ila h şo r ve sü v ariy d i. B ünyesi o ld u k ç a sağlam ve g ü çlü y d ü . G enç O sm a n d e n m e sin in seb eb i, h e n ü z ç o c u k yaşta ta h ta çıkıp, 18 yaşın d a, ö m rü n ü n b a h a rın d a ş e h it ed ilm esid ir. Bir şe h z a d e n in a n n e si b ab ası T ü rk olsa bile, o n u eğ iten h o c a la rı­ n ın kala yapısı ve e tn ik hafızası ço k d a h a ö n em lid ir. II. O sm a n ’ı eği­ ten hocası Ö m er E fendi, A m asyalı b ir T ü rk ’ü n o ğ lu y d u . M u h tem elen genç şe h z a d e n in k afasın a T ü rk ç ü fik irleri so k a n da o o lm u ştu r. N e y azık ki, çev resin d e h o c a sın d a n b aşk a T ü rk y o k tu . H alil Paşa, Kayseri’n in Z eytin k ö y ü n d e d o ğ m u ş b ir E rm en i d öm nesiydi. M ehm ed Paşa, G ü rcü d ev şirm esiy d i. V ezirazam lığa g e tirilen O h rili H ü sey in Paşa, A rn av u t; D ilaver Paşa H ırv a t’tı. G ü zelce veya Ç elebi adlarıyla anılan Ali P a şa n ın da Rum veya İtalyan d evşirm esi o lduğu sö y len ir.122 Yine v ezirlerin d en E k m ek çizâd e A hm ed Paşa ile hiç T ü rk çe bilm eyen M ere H ü sey in Paşa A rn a v u t, b ilâ h a re su lta n ı k a tle d e c e k olan K ara D avut ve H ö tin seferin e ç ık ılırk e n vezir payesiyle İsta n b u l m u h a fız ­ lığına g e tirile n Sivas b ey lerb ey i P ir A h m ed Paşa B o şn ak ’tı. Sarayda b ab a sın d a n k alan ü ç bin cariye vard ı ve b u n la r çeşitli m illetlere m e n ­ su p tu lar. K ap ık u lları ve y e n iç e rile rin m illiy etleri ise za te n m a lu m d u . Böyle b ir saray d a p a d işa h ın ra h a t u y k u u y u m a sı d ah i b ü y ü k b ir ce ­ saret ister. Yine böyle b ir saray d a sır diye b ir şey olam az. P adişah b ir k o n u y u ne k a d a r g izlerse gizlesin , d ö rt b ir y an ı gayı-ı T ü rk lerle d o lu o lu n c a , o sırrın dışarı sızm am ası m ü m k ü n değildir. A ğırlık lı k e sim in i Flazar T ü rk le rin in o lu ş tu rd u ğ u R us fedai ta ­ kım ı b ro d n ik le rin (K o sak ların ) sald ırı ve ta şk ın lık ların ın h ad safhaya ç ık m ası ü z e rin e genç p a d işa h H o tin ü z e rin e b ir sefer dü zen ler. A s­ lında b u seferi d ü z e n le m e k te n am acı, y aln ızca H o tin ’i fe th etm e k d e ­ ğil, B altık D e n iz i’ne çık ıp o rad a g ü ç lü b ir filo k u rm a k tı. G e n ç s u lta n , H o tin seferi s ıra s ın d a y e n iç e ri ve k a p ık u lla rıy la bir yere v arılam ay acağ ın ı, A n a d o lu ’d ak i T ü rk le rd e n b ir o rd u teşkil

122 Danişm end, İzahlı, 5/31.

238

1200 YILLIK SÜRGÜN

e d e re k b ü y ü k zaferler p e şin d e k o şm a n ın m ü m k ü n olacağ ın ı bizzai gözleriy le g ö rm ü ş ve id ra k etm işti. Bu sefer sıra sın d a b ir şeyi dahi ç o k iyi an lam ıştı: K ap ık u lları ve y e n iç e rile r T ü rk o rd u s u n u n m u ­ zaffer o lm a sın ı istem iy o r, ak sin e o n u n zafer k a z a n m a sın ı e n g e lliy o r­ lardı. D oym ak n e d ir bilm ey en b u k a p ık u lla rı ve yeniçeriler, h e r h a d i­ seyi k e n d ile rin e sağlayacak m ad d i kazan ca göre d eğ erlen d iriy o rlard ı. M ad d i iste k le rin in ta tm in edilm esi de m eseleyi ç ö z m ü y o rd u . Ç ü n k ü savaş açılan ü lk e ve h a lk k e n d i ü lk eleri ve h a lk larıy d ı. K endileriyle ay n ı d in e m e n s u p tu . Ö rn e ğ in Kazım K a ra b ek ir Paşa b u n d a n yıllarca ö n ce K ü rtle rin ask ere a lın m a m asın ı ö ğ ü tlem iş, k im se o n u d in le m e ­ m iş, fakat PK K ’n m k u ru lm a s ın d a n so n ra o n u n n e k a d a r h a k lı o l­ d u ğ u o rtay a çık m ıştı. Ç ü n k ü T ü rk o rd u s u n u n savaştığı e tn ik to p ­ lu lu k , o rd u safların a k a tıla n K ü rtle rin h e m c in sle riy d i. G enç s u lta n , o rd u s u n u n k a p ık u lla rm d a n o lu şa n k ısm ın a hiç g ü ­ v e n m iy o rd u ve k u la ğ ın a g elen h ab e rle r de y en içe rilerin firar ettikleri y ö n ü n d e y d i. Bu y ü z d e n H o tin kalesi ö n ü n d e k ü ç ü k de olsa b ah şiş dağıtacağ ı b ah a n e siy le y e n iç e rile re b ir resm i g eçit y a p tırm ış, resm i g eçitte b u lu n m a d ık la rı h a ld e fira rd a n g eri d ö n e n le re b a h şiş v e ril­ m em iştir. E sasen o ra d a k i m e v c u t, m aaş d e fte rin d e k ayıtlı m e v c u t­ tan azdı. D em e k ki asıl y o lsu z lu ğ u y a p a n y en içeri ağalarıydı ki, bu teftişin o n la rın h o ş u n a g itm esi b e k le n e m e zd i. S olak H ü sey in ibni Sefer, b u olay d olayısıyla m e v c u t y o k la m a sın d a m e v c u t b u lu n m a ­ d ık la rı için b a h şişte n m a h ru m b ıra k ıla n y e n iç e rile rin sav aşm ak is­ te m e d ik le rin i b e lirte re k “O l se b e p d en cen g e m rin d e b a h şiş alm ıyaıı a sk e r tek asü l id ü p (h a sta la n m ış gibi y ap ara k ) ‘b a h şiş alan k u l d ü ş ­ m a n la c e n g e y le sü n ’ diye cevap e y le d ü le r” d e m e k te d ir.123 S u ltan II. O sm a n b u n u n la da y etin m e m iş, ü ç ay iç in d e y en içe ­ rileri ü ç defa y o k la m a y a tâb i tu tm u ş tu r k i, b u d ah i yeniçeri d e n i­ len b u s ü tü b o z u k la ra zerrece g ü v e n m e d iğ in i g ö ste rm e k te d ir. Sırl b u y ü z d e n İsa k ç ı’da b azı y e n içe rileri canlı h e d e f y ap m ış ve k u ş av­ lar gibi avlam ıştır. E lle rin e sağlık o n u n ! F a k a t b u a rad a g en ç su lta n , h e n ü z tec rü b e siz liğ in in k u rb a n ı o la ­ ra k , H o tin se fe rin e ç ık m a d a n ö n ce m eş’u m b ir h a ta e tm iş, o ld ukça

123 Age., 3/387.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

239

kabiliyetli olan k ard eşi (öz veya b ab a b ir ana ayrı) Şehzade M eh m ed ’i k atle ttirm işıir ki, b u d a v ra n ışı h e m h a lk ın h e m de a sk e rin o n d a n so ­ ğ u m asın a yol açm ıştır. Ş eh zad e M eh m ed , ce lla tların ü z e rin e d o ğ ru geldiğini g ö rü n c e , “O sm an , A llah ’d an d ilerim k i ö m r-ü d e v lelü n berbad o lu p b e n i ö m rü m d e n nice m a h ru m e y le d ü n ise sen d a h i b eh reınen d o lm a y a su n ” diye feryat e tm iş tir ki, O sm an lı ta rih ç ile ri b u d u ­ an ın m ü ste c a p o ld u ğ u k o n u s u n d a h e m fik ird irle r. H oş b ir d a v ra n ış o lm a m a k la b irlik te b u k o n u y u geçiy o r ve olayı su lta n ın h e n ü z ço k genç o lm a sın a y o ru y o ru z . F a k a t o n u n ITotin sa ­ vaşı sıra sın d a k a p ık u lla rm d a n ve y en iç e rile rd e n g ö rd ü ğ ü ih a n e t h e p ­ sin d e n d a h a b ü y ü k tü . P a d işa h , te h lik e li o lm asın a rağ m en d ü şm a n o rd u g a h ın a b izzat h ü c u m e tm iş, B udin valisi K arakaş M eh m ed Paşa, d ü şm a n o rd u g a h ın a T ü rk b a y ra ğ ın ı d ik m işti. F ak at b u p aşa n ın zalere e rişm esi h a lin d e sa d ra z a m y ap ılacağ ın ı ve k e n d isin in m a k a m ın ­ dan o lacağ ın ı d ü ş ü n e n A rn a v u t d ev şirm esi H ü sey in Paşa, K arakaş M ehm ed P aşa’ya y ard ım e tm e m iş, h e m o n u n şe h it o lm a sın a , h em de o rd u n u n geri ç e k ilm e sin e seb ep o lm u ştu r. H ü se y in P aşa’n ın bu ih an e tin i N aim a ve Peçevî de e se rle rin d e b e lirtm e k te d irle r. H er ik i­ sind e d e a n la tıld ığ ın a göre H ü se y in Paşa b ir ağ acın g ö lg esin d e o tu r ­ m uş ve olay ların T ü rk o rd u su aley h in e gelişm esini beklem iştir. H atta livliya Ç elebi, genç s u lta n ın ask ere sitem e d e re k “Bana b ir H o tin ’i le th e ttirm e d in iz !” d e d iğ in i n ak led er. G en ç s u lta n H o tin se fe rin d e n m a h z u n ve b u ru k b ir acıyla d ö n [ ıııüştü. A rtık ik i şeye k esin k a ra r verm işti: G ü n a h y uvası h a lin e gelI iniş saray ın h a re m in i tasfiye ed ip , h a n e d a n m e n s u p la rın ın T ü rk k ız ­ larıyla e v le n m e le rin i sağ lam ak ve asla g ü v en ilm ey ecek u n s u rla r olan ■ yeniçerileri ve k a p ık u lla rım lağ v ed erek y erin e A n a d o lu ’n u n T ü rk ev­ la tla rın d a n o lu şa n b ir o rd u k u rm a k . Bu y ü z d e n sa ra y d a k i tü m cari■ ^ i'le ri b a şk a la rıy la n ik a h la y a ra k o n la rı sa ra y d a n u z a k la ştırm ıştı, Ayııoa H o rasan T ü rk le rin k u lla n d ık la rı b ir takke giym eyi âd et ed in m işti I ki, ilk d ev rim i de k ılık k ıy afette b a şla tm ıştı. I S u ltan II. O sm a n , A n a d o lu T ü rk le rin d e n y e n i b ir o rd u k u rm a k K İsliyordu ve bu d ü şü n c e sin i h o cası Ö m er E fendi ile D aru ssaad e ağası İtiley m an Ağa’ya açm ıştı. A m a saraydaki c u n ta ve y en içeriler b u olayı

240

1200 YILLIK SÜRGÜN

ö ğ re n m işle rd i. E ğer h a in b u ik isin d e n b iri değilse, d e m e k k i saray iç in d e u z u n k u la k la r vardı ve esasen b iraz önce b elirtild iğ i gibi böyle b ir saray d a sır diye b ir şey o lam azd ı. O sm a n lı ta rih ç ile ri genç sul ta n ın M ısır, S uriye ve A n a d o lu ’d ak i T ü rk b o y la rın d a n o lu şa c a k bil o rd u k u rm a d ü ş ü n c e s in i b ir tü r “fesat” o la rak n ite le r ve b u p ro jenin so ru m lu su o larak Ö m er Efendi ve D aru ssaad e Ağası S üleym an Ağa’yi su çlarlar. N ite k im M ustafa A ğa’n m s u lta n ı şu sö zlerle ta h rik ettiği k a y n a k la rd a b e lirtilm e k te d ir: “Y eniçeri ta ifesin in tü fe n k a tm a k ta ve sip a h i h a lk ın ın c ü n d ilik te ve c e n k g ü n le rin d e m a h a re tle ri m eydan dad ır, b u k u l, k u llu k ta n ç ık m ıştır, k u l o lu rsa , a sk e r o lu rsa M ısır ve Şam c ü n d ile ri gibi, A n a d o lu se k b an ı gibi olm alıdır. H o tin se fe rin d i d ü ş m a n ın ta b u ru n u b o zm ay a m uvaffak olam ad ılar, h ü n e rsiz , m a rn fetsiz, d ırın tı, m a d ra b a z ve erb ab -ı m aaş k u l o lu r m u ? ” S u ltan II. O sm a n asıl n iy e tin i g izlem ek için h ac m ev sim in i bu? h a n e e d e re k h a c c a g itm e k isted iğ i şa y ia sın ı y ay m ış, o tağ -ı hünın y u n u Ü s k ü d a r’a n a k le ttirm e d e n ö n ce vezirazam , defterd ar, n işan ı ı, k ırk m ü te fe rrik a , 3 0 d iv an k a tip i, 500 y en içeri ve 1000 sipahi ile İs ta n b u l’u te rk edeceği d u y u ru lm u ştu . G enç p ad işah 100 kadırganın h a z ırla n m a sın ı istem iş, C ezayir ve T unus b e y le rb ey in e de eyalet li lo la rı ile b irlik te d o n a n m a y a iltih a k etm e le rin i e m re tm işti. H atta bu arad a E ski Y usuf a d ın d a k i saray baltacısı zah ire te m in e tm e k balın n esiy le Şam , M ısır ve H alep ’e d o ğ ru yo la çık m ış, am a o n u n Halep'ı a sk e r y a z m a k ta o ld u ğ u b ir şe k ild e y e n iç e rile rin k u la ğ ın a gelm işti A n ad o lu , Şam , M ısır ve H alep’teki T ü rk aşire tlerin d en asker ya. il m ası ve y en i b ir o rd u teşkil ed ilm esi h a lin d e k e n d i g ü n le rin in sona ereceğ in i a n lay an y en içeriler, h e m e n k az an k a ld ırm ış ve d ah a niy tini g e rç e k le ştirm e sin e d a h i fırsat v e rm e d e n S u ltan A hm ed meycb m n d a to p la n a ra k , s u lta n a şu h a b eri iletm işlerdi: “H accı şerife git im ' iste m işsin , g itm ey esiz ve d ah i eski k u lla rı c ü m le te n k ıru p , yerlerin H a le p ’ten ve Ş am ’d a n c e d id e n k u lla r yazıp Şam -ı Ş e rifte ta h t -1 stil tan ı k u rm a k iste m işsiz , biz ân a razı d e ğ ilü z .” S o n u çta y e n iç e ri d e n ile n b u a h la k sız la r zü m re si genç su ltan ı y k alay ıp , tıp k ı v ak tiy le O ğ u z la rın S u ltan S an c ar’ı ele g eçirip dolabın d ık ları gibi, şe h ir için d e d o la ştırırk e n ağır h ak a re tlerd e b u l u n d u k tu

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

241

p ir d a d m se k b a n ile m i v ila y e d e r fe th e y le d i? ..” d e d ik le ri ta rih k ita p ­ la! ıııda yazılıdır. | Kısacası, genç b ir T ü rk ç ü p a d işa h T ü rk y u rd u n d a , b ir T ü rk im Isı.K o rlu ğ u n u n b a şk e n tin d e gayr-ı T ü rk le r tarafın d an h u n h a rc a kat■ ılılm iş, gerçi İsta n b u l gibi k a h p e B izans ru h u taşıy an şe h ird e n b ir ■ |tki gelm ezk en , A n a d o lu ’n u n çeşitli v ilay etlerin d e tep k i sesleri yükH n ıiş , ilki de A n tep v ila y e tin d e n gelm işti. Aııtep k ad ısı A b d ü lb ak i E fendi, b ir fetva y ay ın lay arak b u s ü tü bom k y en içerilerin k atliam k ılın m ası g erek tiğ in i b e lirtti ve A ntep y ö re­ m d e k i y en içerileri ö ld ü rttü . A rk a sın d a n T rab lu sşam b ey lerbeyi SeyBgltı Yusuf P aşa’n m ey aletin d en i yeniçerileri tard ve katli takip e tti.124 liM ilo lu v ila y e tle rin d e k i valiler, sa n c a k b e y le ri ve b ey lerb ey leri a ra ­ şitin la m e k tu p la ş a ra k S u ltan O s m a n ’ın in tik a m ın ı alm aya h azırla» ı ı ı , D iy a rb a k ır beylerb ey i-H afız A h m ed P aşa, tü m v alilerin işbirIği yaparak Ü s k ü d a r’a d a y a n m a la rın ı ve O s m a n ’ın k a n ın ı istey erek m IV. M u ra t’ı çık a rm a y ı istiy o rd u . A m a A baza M eh m ed Paşa, biıreleci d a v ra n d ı. Ç ü n k ü o b irç o k b a d ire le r a tla ttık ta n so n ra SulO sm a n ’la b irlik te H o tin se fe rin e k a tılm ış ve Y eniçerilerin nasıl ıık larım gözleriy le g ö rm ü ştü . Bu y ü z d e n E rz u ru m ’d a k i yen içeriay ak lan ıp se k b a n ve tım a rlı sip a h ile ri o rta d a n k a ld ırm a k isteIr ı i gibi fiilî b ir d u ru m la k a rşıla ştığ ı için , d iğ e r v alileri bek lem eh hareke g eçm iş, d iğ er b ey lerb ey leri de o n a d e ste k verm işlerd ir. pl< her y e rd e n M eh m ed P aşa’ya d e ste k y ağ m a k ta d ır. Bu d a h i A na■" h a lk ın ın y e n iç e rile rd e n n e k a d a r n e fre t e ttiğ in i g ö ste rm e k için Finlidir. Bu sa y e d e d ir ki M e h m e d Paşa E rz u ru m ’d an B ursa’ya ka-

Im lduğu b ü tü n y e n içe rile ri o rta d a n k a ld ırm ıştır. Aynı sıra d a d in m ları ve ta rik a t şe y h le ri de p aşayı d e ste k le m işle rd ir, f« k a t h e r şeye rağ m en b u in tik a m seli İs ta n b u l’a u laşm am ış ve ye-

rilcr sa ra y c u n ta sı sa y e sin d e b ir kez d a h a k e fe n i y ırtın ışlard ır. ,1'udan y ü z le rc e yıl g e ç tik te n so n ra b ü y ü k şa ir N ecip Fazıl Kısak d ah i b ir ş irin d e G en ç O s m a n ’ı k a tle d e n le re g ö n d e rm e yapa-

, o n la rın k im liğ in i ço k güzel tasv ir e tm iştir: Necdet Sevinç, age., s. 361.

242

1200 YILLIK SÜRGÜN

“Sormayın, görmeyin, geçin!” den gelir Genç O sm a n ’ı lif lif yolan o güruh, Kahbe devşirmenin piçinden gelir.

Ulu Hakan Sultan Abdülhamid Yıl 1876.. A ğustos ay ın ın Ç arşam ba g ü n ü sarayda hiç g ö rülm eıui| b ir olay o lu r ve ak lî d en g esi y e rin d e olm ay an V. M u rad k e n d in i piR m a k lık la ra d o ğ ru atar. Belki de m ak sad ı d ışarı çıkıp k e n d in i boğa m d e rin lik le rin e b ıra k ıv e rm e k ti. İki harem ağ ası ve üç ü n ifo rm a lı subrtj iri k ıy ım p a d işa h ı p a rm a k lık la rd a n z o rlu k la y o lu p alırlar. A rtık om b ek ley en tek şey, ta h tta n in d irild iğ in i d u y u ra c a k b ir fetvadır. Aynı sıra la rd a , sa a t altı c iv a rın d a , saray ın ü s t k a tın d a , k u z n açılan b ir o d a p e n c e re sin d e , b ir başka adam b u sah n ey i acı içiıu se y re tm e k te d ir. Bir sü re b a k a r ve içeri çekilir. Bu genç in sa n , 33 b o y u n c a O sm a n lı İm p a ra to rlu ğ u ’nu y ö n e te c e k o lan v e lia h t Şehzatjj A b d ü lh a m id ’d e n b aşk ası değildir. Bir im p a ra to rlu ğ u n , b ir d e v letin en z o r iki an ı vardır. Birim (i k u ru lu ş y ılla rıd ır ve asıl sık ın tıy ı ç e k e n le r devleti k u ra n ilk ki^ilrı dir. O n d a n so n ra k ile r d e d e le rin in b irik tird ik le rin i yerler. İkinci

"

an ise, d e v le tin /im p a ra to rlu ğ u n u n can çekişm eye, yıkılm aya yüz lııt tu ğ u iflah o lm az yıllardır. D evletin k u r u lu ş y ılları k a d a r zo r ve sah cılıdır. K e n d ile rin d e n ö n cek i p a d işa h la r uzak b ü y ü k d e d elerd en ki lan m irası yiy ip b itird ik le ri için , o n lara yiyecek b ir şey de kalımti İşte A b d ü lh a m id b ö y le san cılı yılların p ad işa h ı ve le rm a n m a kul bile asılm ay an b ir İslam halifesidir. A b d ü lh a m id , ta h ta çık tığ ın d a 34 y aşına y en i girm iştir. Şuuı .*1 tın d a b ir im p a ra to rlu k faciası y a tm a k tad ır. Belki de k e n d i g ö lg e m d e n b ile k u ş k u la n ır in sa n o lm a sın d a sara y d a şa h it o ld u k la rı du m a tik m a n z a ra la r ö n e m li ro l o y n a m ıştır. D e v le t ç ö k m e k te , lal! sa lla n m a k ta y d ı. T a h tta n in d irile n A bd ü laziz in tih a r etm iş veya d ü rü lm ü ş tü . Y alnızca üç ay p a d işa h lık y ap an ağabeyi S u ltan M u ı^ c in n e t iç in d e y d i.12,5

125 M urat Bardakçı, İmparatorluğa Veda, s. 1/.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

243

I AbdülhamicTin tahta çıktığı yıl, başkalarının Osmanlı İm paratorluğünu tein lan in d irm e k ararı ald ık ları devreye rastlam ıştır. İngiltere, F ransa, ■Usya, A vusturya-M acaristan,. İtaly a ve A lm anya b u h a sta dev letin paylaşılm asına k a ra r v erm iş ve k a le m in i k ırm ışlard ır. A slında b u döh* m,

içtek i h a in le rin “Siz d ışa rd a n , biz iç e rd e n !” diye h a y k ırd ık la rı

» n e m d ir . A b d ü lh a m id de ç o k az k u la n a sip olan k ıv ra k zekasıyla p ı ı u b ilm e k te d ir ve g erid e k e n d is in d e n m u c iz e le r y a ratm asın ı bek■yeıı m ilyo n larca in sa n (yaklaşık 35 m ily o n ) ve 10 m ily o n k m .2 ’den •I »ha geniş b ir coğrafya acılar için d ed ir. 1876’da tahta çık tık tan b ir yıl so n ra o m e şh u r ve m eş’u m 93 H arbi BjŞimış; ay ak ta d u rm a k ta g ü ç lü k çek en h a sta ad am , koca b ir ayıyla )guşm ak z o ru n d a k a lm ıştır. A b d ü lh a m id y aln ızca b ir ayıyla bojşsa b elk i ço k z o rla n m a z d ı, am a F ra n sız ih tila lin d e n so n ra Batı’da udini g ö ste re n m illiy etçilik a k ım la rı İslam d ü n y a sın a da u z an m ış, para to rlu ğ u n te b a a sın ın ç o ğ u n lu ğ u n u d eğilse bile, co ğ rafy asın ın ¡im inli b ir k e sim in i o lu ş tu ra n A rap d ü n y a s ın d a O sm a n lı’n ın çök#si h alin d e ü lk e le rin in m a ru z k alacağı işgale k arşı n e yapılm ası gejlmği tartışm a la rı b aşlam ış, O sm a n lı h a m için “h a n k elim esi h â n e ilinden g e lir!” 126 diye in ce e sp irile r y a p ılır o lm u ş tu .127 Bir y an d an ■ tın ın , b ir y a n d a n R usya’n ın d ü rlm e siy le d ev letin A vrupa’daki to p ­ a k la r ın d a m illiy e tç i k ıp ır d a n m a la r k e n d in i h is s e ttirm iş ti. B ü tü n Bunlar y e tm iy o rm u ş gibi, İn g iltere b ir de B alfour D e k le ra sy o n u ’yla iilı Ftin’de b ir Y ahudi D evleti k u rm a n ın sin si p la n ın ı h a re k e te geçir­ miş, d iğer y a n d a n K ıb rıs’a g ö z ü n ü d ik m iş; A lm a n la r “N ach O s te n ” Banı “d o ğ u y a d o ğ ru d o ğ u n u n ele g e ç irilm e s i” z ih n iy e tiy le B ağdat | i ıııiry o lu n u yap m ay a g irişirk e n , asıl n iy e tin i de yavaş yavaş ortaya p ıy m u ş tu . İtalya, A k d e n iz ’d ek i a d a la rım ız ı ve L ibya’yı g ö z ü n e k e s­ ret ilişti. F ra n sa Fas, T unus ve C e z a ir’d e n b aşk a L ü b n an ve Suriye l i r rinde p la n la r yapıyor, k eza İn g ilte re M ısır-S u d an rü y a sın ı görü■ r d u . T ek rar R u sy a’ya d ö n e c e k o lu rsa k , b ir y a n d a n İsta n b u l’u isti■ ) , b ir y a n d a n M o sk o v a - Ü ç ü n c ü R om a h ü ly a sın a yatıyor, b ir yanl i ı da v ak tiy le h a z ırla y ıp çe k m e c ele re k o y d u ğ u D o ğu A n a d o lu ’vla

1

I iane kelimesi arapçada “ihanet etti/ ihanet etm ek” anlamındadır. Yani özellikle

I Suriyeli Araplar o sıralar Osmanlı sultanı için “Han, haindir” diyorlardı. A bdurrauf Sinno, Osmanh’nın Sancılı Yülannda Araplar-Küıtler-Amavudar, s. 51

244

1200 YILLIK SÜRGÜN

ilgili h a rita la rı ç ık a rıp V ilayat-ı S itte’d e k u ru la c a k k u k la b ir Eı tut > D ev leti’n in te m e lle rin i atm aya h a z ırla n ıy o rd u ... İşte A b d ü lh a m id ’in k a rşısın d a k i to b lo b u idi. Bir y a n d an

üzcıit

d o ğ ru k o p u p g elen tu fa n , b ir y a n d a n d ö n m e -d e v şirm e le rin hâlA b itm e m iş saray c u n ta sı, b ir sü re so n ra b a şın ı k a ld ırıp Jö n -T ü ı İdi adıyla o rta yere ç ık a n , k u ru c u la rın ın h iç b iri T ü rk o lm a y an ve tl ıİ? so n ra ç irk in ç e h re le rin i g ö ste re n T ü rk lü k d ü ş m a n la rın ın yaygttfj la n , ö te y a n d a n saray b a h ç e sin d e işini y a p m a k ta o la n T ü rk balı* vana “E şşek T ü r k ! ..” d iy en p aşa ların k a h ırlı ö fk e si... k arşısın d a y ap acağ ın ı şaşırm ış, e k o n o m isi iflas etm iş, h alk ı sav a şm ak ta n p e| şan , k a y n a k la rı tü k e n m iş, dış b o rç la rı g ittik çe a rta n ., kısacası viı< i d u n d a k a n s e r o lm am ış b ir organı k a lm a y a n b ir d ev le tin veya gılj im p a ra to rlu ğ u n b a şın d a o lu p da 33 yıl o n u başarıy la ayakta tul mı b a şa rm a k , d o ğ ru s u n u sö y lem ek g erek irse, g e çm iştek i O sm anlı si ' ta n la rın ın h iç b irin in a ltın d a n k a lk ab ileceğ i b ir iş değildi. Çinli n ış m a n m C e n g iz -h a n ’a d ed iğ i gibi “At s ırtın d a ü lk e le r fethet!»il m ü m k ü n d ü , am a at s ırtın d a y ö n e tm e k m ü m k ü n d e ğ ild i.” B öyle b ir d u r u m d a A b d ü lh a m id ’in tu n a c a ğ ı dal n e olabilıı T ü rk lü k m ü , İsla m lık m ı, O sm a n lılık m ı? T ü rk lü k dese, im paıalı lu ğ u n A n a d o lu d ışın d a k i tebaaları “Biz T ü rk d e ğ iliz !” diye h ay fm caklardı. İslam lık dese, A vrupa’dak i to p ra k la rın d a B osna ve Arnavı lu k d ışın d a k i teb aaları “Biz M ü slü m a n d e ğ iliz !” d iy eceklerdi. Aı 4 “O s m a n lılık ” çare o la b ilir m iydi? O sm an lılığ a sarılsa bile, Avnıji d ak i teb aa h a lk la r ve A rap lar “Bana se n in O sm a n lı’n d a n ? ” dem e-İt m iydi? A slında ne A vrupa to p ra k la rın d a k i tebaalar, n e de M üslüm l o lm a la rın a rağ m en A raplar, n e ü m m e t fik rin d e, n e de O sm an lı

imi

h u m u n d a h iç b ir zam an b irleşm em işlerd i. O n la r yalnızca b a şla n uı rin d e kılıç tu ta n elin y o ru lm asın ı ve zayıflam asını bekliyorlardı. Çt dah a önce b ir g ü n E m ir T im u r’u n oğlu Ş a h ru h ’a “E ğer bu beyh ıi san a ita a t e tm e sin i istiy o rsa n , k ılıc ın ı elin d e m u h k e m tu t! ” dedigif hatırlayalım . T im u r’d an ço k d ah a önce bo zk ırd a G ö k tü rk le rin tch.M o lan h a lk la rın b a şla rın d a a ltın k u r t başlı sancağı ve T ü rk ’ü n dm y u m ru ğ u n u h isse ttik le ri sü rece itaa t e ttik lerin i, efe n d isin in zayıflat ğm ı g ö rd ü k le rin d e n asıl en azılı d ü şm a n k e sild ik le rin i h a tır la y a lı

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

245

Bpu-lik d e G ö k tü rk le rin teb aası o la n h a lk la r z a te n T ü r k a sıllıy d ı­ la r , ;ima b u n a ra ğ m e n b a şla rın d a b ir efen d i g ö rm e k iste m iy o rla rd ı, fh ıh a n lı’n m te b a a la rın ın b ir k ıs m ın ın H ıristiy a n , b ir k ıs m ın ın M üs■ f tta n A rap ve esasen T ü rk n ü fu s u n 35 m ily o n iç in d e y a ln ız c a 13 M İ y o n o ld u ğ u n u göz ö n ü n d e b u lu n d u rs a k , d ağ ılm a sü re c in d e k i bir M p a r a to r lu ğ u n b aşın d a h ak an o la ra k b u lu n m a n ın g ü ç lü ğ ü b ir kez ■âh.t anlaşılır. O sm a n lı, esasen ç ö k ü ş d ö n e m in d e b iri “siz d ışard a n , ■ i iç e rd e n ” d iy en saray iç in d e ve çe v re sin d e y u v a la n m ış d ö n m efc v .irm e le rin o lu ş tu rd u ğ u c u n ta , d iğ eri yin e “siz d ış a rd a n , biz içer-

tİl

B l " d iy erek Batılı m ü tte fik le rin d e n ve R u sla rd a n m e d e t b ek ley en

pİMU h a lk la rla aynı a n d a b o ğ u şm a k z o ru n d a y d ı. S ultan A b d ü lh a m id , 33 y ıllık sa lta n a t d ö n e m in d e y u k a rıd a so ­

fu n u ettiğ im iz ü ç y o lu n h e p s in i d e d e n e y e c ek , h iç b irin in çare olH u lığ m ı g ö recek ti. İm p a ra to rlu k la rın y apısı b ö y le d ir ve b irleştirici K f e u r o la ra k ö n e s ü rü le c e k m a d d e ço k ö n e m lid ir. A b d ü lh a m id c i­ fe) ir T ü rk ’tü ve T ü rk lü ğ ü n ü n fa rk ın d a y d ı. H atta Kayı b o y u n d a n , ra k eçililer a ş ire tin d e n o ld u ğ u n u d a h i b ile c e k k a d a r ta rih b ilg i­ n e sah ip ti. N ite k im S ö ğ ü tlü K a ra k e ç ililerd e n sa ra y iç in d e 200 kişj!11 m ız ra k lı b ir v u ru c u g ü c ü d a im a h a z ır b u lu n d u r m u ş , b u n la rı n t a k o d a sın a b itişik o d a la rd a tu tm u ş ve o n la rd a n “B enim öz h em Ip rilerim ..” diye söz e tm iş tir.128 I S altan atın ın d ah a ilk y ılla rın d a “L ü g at-ı Ç ağ atayi ve T ü rk î-i Osp a ı ı i ” e s e rin in y a z a rı B u h a ra lı Ş ey h S ü le y m a n E fe n d i’yi T ü rk le r r T ü rk m en lerle tem as e tm e k ü z e re re sm i vazife ile O rta A sya’ya |p n d e rm iş ti.129 Bir A lm an ata sö z ü “felak etler n a d ire n y aln ız g e lir” şek lin d e d ir. H ç A b d ü lh a m id d ö n e m in d e fe la k e tle r y aln ız d eğ il, d o lu d o lu , dizlliı dizgin ve çığ lar h a lin d e O sm a n lı İm p a ra to rlu ğ u ’n u n ü z e rin e ge■ o i'd u ve n e y azık ki im p a ra to rlu k b itik b ir v a z iy ette y d i. A bdül■Bmid “siz d ış a rd a n , biz iç e r d e n ” te ra n e le rin in a tıld ığ ı d ö n e m d e Mi' im p a ra to rlu ğ u ay ak ta tu tm a y a ç a lışıy o rd u , a m a a rtık ç o k geçti..

Danişmend, İzahlı, 4/398. H

Age., 4/397.

246

1200 YILLIK SÜRGÜN

T ü m b u n la r y e tm iy o rm u ş gibi, b ir de A b d ü lh a m id ’in ta h ta çı tığı g ü n h iç b ir ah lak i sın ır ta n ım ay an söylen tiler, İs ta n b u l’u biı lu tan ö b ü r u c u n a sarm ıştı. “P ad işah , D evlet-i O sm a n iy e ’yi, e cd a d ın a ih a n e t e d erek Mosleğiz. F a k a t M ith a t P aşa’m n h a z ırla n a n a n a y asad a O sm a n lı tebal i i olan h a lk la rın h e r b irin in k e n d i d ilin d e k o n u şm a sı, o k u y u p yaz■îıiM, resm i y a z ışm a la rın da ü ç -d ö rt d ild e y a p ılm a sın ı içeren m a d d e p id lf i k a rşısın d a k ü p le re b in e n A b d u lh a m id , “Bilmelidirler ki Paşa! phıi ’an-ı K e r im ’i Arapça tilavet etm ekten nasıl vazgeçm ezsem , devleti­ min toprakları üzerinde Türkçe konuşulm asından da öyle vazgeçmem! il m /,- dilinden başkasını da kabul etmem. Böyle bir m addenin y e r al■UıV'Mtağı anayasayı bana g e tir m e y in iz !” d e m iş tir.132 M ithat P aşa’yı b e lk i de y a n ılta n T rab lu sşam lı B ah aa d d in D ai’n in lln ıy a sa ta rtışm a la rı s ıra sın d a sa rfe ttiğ i şu cü m le le rd i: “Peygamber Mh u dim iz A rapça konuşurdu. Her padişah Türkçenin kısırlığına kur1 < hi

olm am ak için Arapça öğrenir. A na yasayı bu çeşitli halklara na-

§ıl f ilrçe olarak a nlatabilirsiniz? O halde her unsurun kendi mektebi, » tu /i gazetesi, kendi katibi ve kendi dairesi olm ak g erekir/” ı .eri zek alı B ahaaddin! P ey g am b er elb ette A rap ça k o n u şa c a k tı! * nıikü A rap tı ve tek b ild iğ i dil A rapçaydı. D av u t p e y g am b er İbra|i ı

k o n u ş u y o rd u , ç ü n k ü te k bild iğ i dil İb ra n ic e y d i. H er h a k a n ın

H]

A bdurrauf Sinno, age., s. 78

I Ilıhaıı Bardakçı, İmparatorluğa Veda, s. 43.

248

1200 YILLIK SÜRGÜN

T ü rk ç e n in k ısırlığ ın a k a rşı A rapça ö ğ rendiği n e rd e n çık m ış acaba C en g iz H a n A rap ça b ilm e z d i ve sad ec e M o ğ o lca k o n u ş u r d u . I U> rezm şah M u h a m m e d , z a m a n ın ın en b ü y ü k İslam d ev letin h a n ı ola ra k T ü rk ç e k o n u ş u r ve A rapça da F arsça da b ilm ezd i. O sm anlı

m i

!

ta n la rın ın d a h i b ir k ıs m ı A rap çay ı iyi şe k ild e ö ğ re n m iş, diğeılt ı şöyle bö y le ile g eçiştirm işlerd ir. S elçu k lu su lta n la rın ın çoğu A rap' b ilm ezd i. G azn eli S u lta n M a h m u d A rapça b ilm e zd i. K arahanlı lı k ü m d a rla rı A rap ça b ilm e z le rd i. G ö k tü rk h ü k ü m d a r la rın ın hiçblı A rapça bilm ezdi. H u n h ak an ları A rap ad ın ı bile duym am ışlardı. 11a11 M ısır’ın tam o rta sın d a y a şa m a la rın a rağ m e n M em lu k lu sultani.u çoğu T ü rk ç e d e n b aşk a dil k o n u şm a z d ı ve A rapça bilm ezlerd i. II ö y lesin e sö y le n m iş ap talca b ir sö zd ü r. T ü rk ç e ’n in A rapça ve Fars k a rşısın d a zayıf o ld u ğ u ta rtışm ala rı ço k d a h a ö n ce le re dayanır. Af cak k o n u m u z b u o lm ad ığ ı için d e tay la ra girm eyeceğiz. A m a gfı k ü ltü r lü b ir in s a n o ld u ğ u sö y len e n M ith a t P aşa’n m b u tarihi gf ç ek leri b ilm iy o rm u ş gibi, A b d u lh a m id ’in k a rşısın d a böyle perva b ir iste k le çık m ası, a p ta llık ta n b a şk a b ir şey değildir. A k şam ları bazı z irz o p g en çleri rak ı m asasın a to p la y a ra k buftııl k afayla o n la rı tü m d ev let sırla rın ı açan , sa rh o ş kafayla devlel k ru p d ev let y ık a n M ith a t Paşa, aslın d a O sm a n lı h a n e d a n ın ın yıkı! y e rin e k e n d i h a n e d a n ın ın k u ru lm a sın ı d ü şlü y o rd u . “Bu ana kat i “Âl-i O s m a n ” d e n ild i ya, b u n d a n so n ra d a h i “Âl-i M ith a t” denil ne o lu r? ”133 d iy ecek k a d a r g u ru ra k a p ılm ış, “iç id are şe k lin i dış Ifalet a ltın a so k a n b ir d e v le tin a rtık b ağ ım sızlığ ın d a n eser kalm av cağını ve ecn eb i te m in a tı a ltın d a k i h ü rriy e tin e sa re tte n d ah a bel o ld u ğ u n u ta k d ir ed e m e y e ce k k a d a r şah sî ih tira s a ” 134 k e n d in i U ••lı e tm iş, 93 H a rb i’n in ila n ın d a D am at M a h m u d Paşa ve E dhenı l\ı k a d a r a k tif rol o y n am ış, y o rg u n ve b itk in , h â z in e si b o ş, askeri u h iz a tsız ve erzak sız d ev leti ü m itsiz b ir h a rb e so k tu rm a k la “siz dıy d an , biz iç e rd e n ” felsefesin in gereğini y e rin e g etirm iştir. M ithat. P aşa’n m d a h a b irç o k m a rifeti vardır, am a k o n u m u z o d 1 ğildir. E n s o n u n d a S u lta n A b d u lh a m id , o n u T aif’e s ü rm ü ş ve I p iste b ir gece b o ğ u lm u ş o larak b u lu n m u ş tu r. E lb ette b u boğulıı 133 D anişm end, İzahlı, 4/409. 134 Age., 4/407.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

249

o lay ın d a ilk su ç la n a c a k k işi S u lta n ’dı. Ö yle de o ld u ve tıp k ı h a in Şe­ rif H ü se y in ’in İn g iliz le rin m e n fa a tle rin i s a v u n m a k için A fg an ista n ’a g id e rk e n b ir m e c z u p ta ra fın d a n h a n ç e rle n e re k ö ld ü rü lm e sin in so ­ ru m lu lu ğ u n asıl S u ltan A b d u lh a m id ’e y ü k se lm işse, b u olay da ona y ü k len m iştir. H alb u k i S u ltan A b d u lh a m id , h u z u r u n a k ab u l ettiği Ali H aydar M ith a t Bey’e “B abanıza k a rşı ta k d irle rim i te k ra r ed erim . Şu­ rasını u n u tm a y ın ız ki fe la k e tin e seb ep o lan b e n d eğilim , d ü ş m a n ­ la rıd ır!” d e m iş tir.135 M ith a t P aşa’n m ta stik e d ilm esi iç in b a stırd ığ ı K an u n -i Esas!, o haliyle k a b u l e d ilm iş o lsay d ı, T ü rk d ili resm i dil o lm a k ta n çık acak ve m eclis T ü rk le rin a z ın lık ta k ald ığ ı b ir k o k te y l h a lin e gelecek ti ki, öyle b ir m e c liste n d e v le tin le h in e b ir k a ra r ve k a n u n çık m ası m ü m ­ k ü n değildi. M ith at Paşa’n ın b aşk an lığ ın d a k u ru la n k o m isy o n d a Ziya Paşa, o sırad a Ş ura-yı D ev let üyesi o lan N a m ık K em al, R um asıllı Sava Paşa, Ş ura-yı D evlet üyesi E rm e n i asıllı Ç am iş O h a n n e s E fendi, Rum asıllı Kara T odari, M ith a t P aşa’n ın d a n ışm a n ı o lan E rm en i O dyan E fendi de b u lu n u y o rd u .136 S u ltan A b d u lh a m id , b u k o m isy o n d a n çık acak an a y a sa d a n da, o n a istin a d e n o lu ş tu ru la c a k p a rla m e n to d a n da d ev le tin le h in e b ir şey çık m ay acağ ın ı ço k iyi g ö rü y o rd u ve h a tta B ism ack’m M ü şir Ali N izam i P aşa’ya şöyle d ed iğ i rivayet o lu n u r: “S iz iyi ettiniz de parlam entoyu bertaraf eylediniz. Ç ün kü bir dev­ let, tek milletten oluşmamışsa, onun pa rlam entosunun fa y d a d a n çok zararı olur!”137 S u lta n A b d u lh a m id b u k o n u y la ilgili o la ra k n o tla rın d a şöyle d i­ yecekti: “Mithat Paşa Kanun-i Esasi’nin derhal ilan edilmesini te k lif et­ tiği z a m a n hiçbir devletin kanun-i esasisini incelememiş ve bu konuda esaslı bir f i k i r edinmemiştir. Rehberi Odyan Efendi idi. Odyan Efendi ise, o za m a n bile bizde en seçkin h ukukçu değildi. Hele m emleketi hiç bilmezdi. Zannederim ki bu v u k u fsu zlu k M ithat Paşa ile Taif kalesine kadar beraber gitti.”138

135 Age., 4/450. 136 İlhan Bardakçı, İmparatorluğa Veda, s. 40. 137 Danişmend, İzahlı, 4/428. 138 A ge, 4/404.

250

1200 YILLIK SÜRGÜN

93 H arb i a le y h im iz e s o n u ç la n m ış tı ve R u sla r Y eşilköy’e k a d a r g elm işlerd i. İm z a la n a n A yastefanos A n la şm a sı’n a şid d e tli k a rşı ç ı­ k a n ih tila l ru h lu b ir T ü rk genci vardı: Ali Süavi! S u ltan A b d ü laziz z a m a n ın d a M ustafa Fazıl P aşa’n m ajan ları ta ­ ra fın d a n K a sta m o n u ’d a n A v ru p a’ya k aç ırıla n Ali Süavi, gerçi kendisi T ü rk ’tü am a k alb i k im d e n yana çarp ıy o rd u , b u n u yalnız A llah bilirdi. R u sla r’d an n e fre t ettiğ i k e sin d i, fakat m u h te m e le n İngilizlere sıcak b a k ıy o rd u . Ç ü n k ü İngilizler, M ısır hidivi İsm ail P a şa y a k arşı olan M u stafa F azıl P aşa’yı d e ste k liy o rla rd ı. A v ru p a’da Ali S üavi’ye para y ard ım ı y ap an k işi ise b u M u stafa F azıl’dı. S u lta n A b d ü laziz güçlü b ir o rd u teşk il etm işti. E lin d e g ü çlü sila h la r b u lu n a n O sm a n lı o rd u ­ suy la baş e tm e k z o rd u . B atılılarm am acı, O sm a n lı’yı R u sların eliyle ad am akıllı h ırp a la tm a k , b itk in d ü ştü ğ ü b ir a n d a gelip p arsaya k o n ­ m a k tı. N ite k im N a p o ly o n , O sm a n lı m ira sın ı İngilizlere k a p tırm a k iste m iy o r ve “b u lo k m a bize la y ık tır” d iy o rd u . Süavi, A yastefanos A n laşm ası’n m ip talin i ve R u slara ta a rru z u sa ­ v u n u y o r, am a b u fik rin i S u lta n ’a k a b u l ettirem iy o r, bu y ü zd e n onu d e v irip ta h ta V. M u ra d ’ı te k ra r ç ık a rm a k istiy o rd u . A ncak b u ger­ ç e k te n k e n d is in in fikri m iy d i, yo k sa b irile ri ta ra fın d a n d ik te etli rilm iş b ir p ro je m iy d i, b ile m iy o ru z. Ali Süavi ve h e m p â la rı yıllarca A vru p a’da “Yeni O s m a n lıla r” ad ın a n e şriy a tta b u lu n m u şla r, affedi­ lip İs ta n b u l’a g e ld ik le rin d e , iç le rin d e n Süavi, B ahriye N azırı Eğinli Said P aşa ta ra fın d a n S u lta n ’a ta k d im edilm işti. O sıra la r İsta n b u l R um eli m u h a c irle riy le d o lu d u r ve h a tta b u n la ­ rın b a rın m a la rı için b irk a ç cam i geçici o la ra k ib ad ete k ap a tılm ış, biı tü r otel ve resto ran a d ö n ü ş tü rü lm ü ştü r. F akat b u m u h a cirle r arasında B alkan k o m ita c ıla rın ın ajan ları da c irit a tm ak tad ır. K endisi vaktiyle F ilib e R ü şd iy esi’n d e h o c a lık e ttiğ i için k az an m ış o ld u ğ u saygı ve ili b a r say esin d e ö zellik le F ilibeli m u h a c irle rd e n b irk a ç y üz kişiyi ayar tan Ali Süavi, b u n la rı iki k o la ayırm ış; b ir kısm ı k a ra d a n b ir kısm ı d e n iz d e n , K u z g u n c u k ’ta n b ir m av n ay a b in e re k Ç ırağ an rıhtım ım ı ç ık m ış, k a p ıd a k i n ö b e tç iy i y a ra la d ık ta n so n ra cam ları k ırıp “Padi şa h ım ço k y a şa !” sesleriy le içeri g irm iş ve akli d e n g esi y e rin d e o l­ m ay an V. M u ra d ’m k o lu n d a n tu ta ra k “A m an efen d im , gel bizi Mos

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

251

k o v la rd a n h alas e t!” d em iştir. S o n u ç, b aşarısız b ir d arb e g irişim i, 23 ö lü, 15 y a ra lı ve Ali S üav i’n in so n nefesidir. Ali Süavi, İngiliz Said Paşa’n m y ard ım ı ile G alatasaray S u ltan isi’ne m ü d ü r tay in e d ilm iş, k ö tü id aresi ile m e k te b i k a rıştırm a sı, p e rişa n tavırları ve T ü rk h a lk ın ın ö rf ve â d e tle rin e u y m ay an d a v ra n ışla rı y ü ­ z ü n d e n kısa zam an so n ra b u g ö rev d en azled ilm işti. Bu olaydan so n ra S u ltan A b d ü lh a m id ’e ve id aresin e d ü şm a n k e sile n Ali Süavi, S u lta n ’ı ta h tta n in d irm e y e ve y e rin e B eşinci M u ra d ’ı p a d işa h y ap m ay a k a ra r v erm işti. S üavi’n in b a şın a ald ığ ı so p a d arb esiy le olay y e rin d e ölm esi ü z e rin e İngiliz o la n k a rısı Mary, olay gecesi y alıda b u lu n a n belgeleri y a k tık ta n so n ra d erh al k e n d isin i b ek ley en g em i ile L o n d ra ’ya k a ç ­ m ıştır. Ali Suavi d aim a ö n safta b u lu n m a k istey en , ö v ü lm ey i seven, yalan sö y le m e k te n ç e k in m e y e n ve d o s tlu ğ u n a g ü v e n ilm e y e n b ir k i­ şiliğe sa h ip ti. O n u n b u şa h siy e tin i iyi d e ğ e rle n d iren İngilizler, k e n ­ d isini iste d ik le ri b içim d e y e tiştirm işle r ve k u lla n m ışla rd ır. N itek im o, rejim m e se le sin d e İngiliz p a rla m e n ta riz m in e b e n z e y e n b ir m e ş­ ru tiy e t a rz u s u n u d aim i o la ra k dile g e tiriy o rd u . D iğ er ta ra fta n k lasik m ed rese ta h sili b ile g ö rm e y e n Suavi, belli çevrelerce m u h a d d is ve h a tta m ııc te h id gibi g ö sterilm ey e ç a lışılm ış­ tır. Suavi, d in d e refo rm y a p m a k g e re k tiğ in i, h u tb e n in h e r m ille tin k e n d i d ilin d e o k u n m a s ın ı ısra rla s a v u n m u ştu r. N a m ık K em al’in Abd u lh a k H â m id ’e g ö n d erd iğ i b ir m e k tu b u n d a , Ali Suavi h a k k ın d a sö y ­ lediği şu sö zler b ir h ay li d ü ş ü n d ü rü c ü d ü r: “Ali Suavi h iç de s e n in ta h m in in gibi b ir ad am d eğ ild i. Bir ç e h re n ü m a y işin e a ld a n m ışsın . O n u n la iki se n e a rk a d a ş lık ettim . O öyle b ir a d a m d ı ki, g a ra z k â r ve d ü n y a d a m isli g ö rü lm e d ik b ir ş a rla ta n d ı. B en h e r şeye öyle ko lay in a n m a d ığ ım h a ld e , b a n a k e n d in i y ed i-sek iz dil b iliy o rm u ş gibi g ö s­ terdi. O k a d a r cah il, ceh a le tiy le b e ra b e r o k a d a r m a ğ ru rd u . T ü rk ç e üç sa tır b ir şey yazsa, alem e m a sk a ra o lu r d u .” B u rad a asıl ü z e rin d e d u ru lm a sı g ere k e n k o n u şu d u r: S u lta n Abd u lh a m id gibi A vrupalı d e v le t a d a m la rın c a d a h i ça ğ ın ın d ip lo m asi d e h a sı k a b u l ed en k ıv ra k zek alı b irin in d ö n d ü rm e k te g ü ç lü k çektiği b u çark ı, aklı d en g esi y e rin d e o lm ay an ve b u y ü z d e n ü ç aylık sa lta ­ n a tın d a n s o n ra ta h ta n in d irile n V. M u ra t’ın d ö n d ü re b ile c e ğ in e in a n ­ m ak iç in b ir in s a n ın ya çılgın o lm ası gerekir, ya da b irile rin in ajanı.

252

1200 YILLIK SÜRGÜN

E ğer Ali Suavi’n in İngiliz h a n ım ı Mary, m e rh u m u n k o y n u n a so k u lan b ir İng iliz ajan ı o lm asay d ı, ay n ı gece y alıd ak i ev ra k la rı y ak ıp k e n d i­ sin i b ek ley en b ir gem i ile a p a r to p a r L o n d ra ’ya k a ç a r m ıydı? İsm ail H am i D a n işm e n d m e rh u m u n “Ali S uavi’n in ateş gibi b ir m illiy et şu u ru y la a tılm ış o ld u ğ u b u çılgınca h a re k e t..” c ü m le sin i b ir g a ra b e t k a b u l e tm e k gerekir. “A teş gibi b ir m illiy e t ş u u ru y la ” h a re ­ k e t ed en kişi, akli d en g esi y e rin d e olm ayan b ir deliyi ta h ta g eçirip de d ev leti b ü s b ü tü n m a h v e tm e k te n b aşka ne elde ed ecek tir? Bu su ik a s t te şe b b ü sü , S u lta n A b d u lh a m id ’in u ğ ra d ığ ı ilk saldırı d e ğ ild ir ve d ev am ı gelecektir. Ü z erin d e çok şey y azılıp çizildiği için 31 M art vakası, b o m b a h a d ise si, b a n k a b a sk ın ı vs. gibi o lay lar k o ­ n u m u z u n d ışın d a d ır. İttih a t ve T erakki a d ın d a k i B alkan k o m ite si ve Jö n T ü rk le r ü z e ­ rin d e aşağ ıd a ayrıca k ısaca d u ru la c a k tır. G enel k an aat, siy o n istlerin F ilistin ’e Yahudi g ö çüne izin verm eyen ve F ilis tin ’de to p ra k satışın ı o n ay lam ay an S u lta n A b d u lh a m id ’in siy o n ist ve m aso n g ü ç le rin boy h ed efi halin e geldiği şe k lin d e d ir ki, bu a y n ıy la 'h a k ik a ttir, am a S u ltan H a m id gibi b ir d eh a ayrıca R usya’nın da, Batı d e v le tle rin d e işin e g elm iy o rd u . İsm ail H am i D a n işm e n d , S u ltan H a m id ’in ta h tta n in d irilm e s in ­ d e n ö n c e k i d u ru m u ço k g ü zel ö z e tle m e k te d ir: “O sıra d a R u m e li’n in b irç o k y e rle rin d e n İsta n b u l h ü k ü m e tin i m e şru ta n ım a d ık la rın a d a ir telg raflar y a ğ m a k ta ve h a tta bazı yel­ le rd e p a d işa h is m in in C u m a h u tb e le rin d e z ik re d ilm e d iğ in d e n bolıso lu n m a k ıa d ır. S u lta n H a m id ’in b u v a ziy ettek i d ü rd ü s tlü ğ ü ve çok m u ta a ssıp b ir İttih a tç ı o la n T a h sin U z e r’in h a tıra tın d a itira f ettiği “b ü y ü k lü ğ ü ” işte b ü tü n b u n la ra ra ğ m en tarafsızlığ ın ı m u h afaza e t­ m iş o lm a sın d a d ır. H a re k e t O rd u s u İs ta n b u l’a g ird ik te n so n ra k u r u ­ lan ve su ç lu la rd a n fazla su ç su z la rı d a r ağacına çek en m e şh u r Divan -1 H arb-i Ö rfî a z a sın d a n b irin in b a n a an la ttığ ın ı b u ra d a ta rih e devdi etm ey i m illi b ir vazife b ilirim . İs ta n b u l’u n p ad işa h a sadık o lan b i­ rin c i o r d u s u n u n sa d ık o lm a y a n k u m a n d a n ı M a h m u d M u h ta r Paşa “31 M art v a k a sı” ü z e rin e S elan ik ’e k açın ca, Y ıldız’a gidip h u z u ra k a ­ b u l ed ile n b ir ik i m ü şir ve ferik, S u ltan H a m id ’in a y ak ların a k a p a ­

V

OSMANOGULLARI VE TÜRKLÜK (??)

253

n a ra k H a re k e t O rd u s u ’na m u k a v e m e t e d ilm e sin i istirh a m e ttik le ri h ald e p a d işa h k a b u l e tm e m iş, asabi b ir sesle: Paşalar, b e n halife-i İslam ım . M ü slü m a n ı M ü slü m a n a k ırd ıra m a m !” d ey ip b itişik odaya çek ilm iştir. O sıra d a S u ltan H a m id ’in ağ ­ z ın d a n çık acak te k b ir k elim e, H a re k e t O rd u su d e n ile n d erm e ç a tm a g ü ru h u b ir an d a m ah v etm ey e ve T ü rk iy e ’n in en m ü k e m m e l k u v v e tli olan b irin c i o rd u n u n b a şın a iyi b ir k u m a n d a n k o y u p “V ur!” e m rin i verm esi d e v le tin b ü tü n m u k a d d e ra tın ı d e ğ iştirm ey e kafidir. İk in c i A b d u lh a m id ’in en b ü y ü k h a ta sı, işte b u n u y a p m am ış ve m e ş ru tiy e ti m u h afaza e tm e k şartıy la “İttih a t ve T e ra k k i” d e n ile n k an lı B alk an k o m ite sin i im h a e tm e m iş o lm a sın d a g ö ste rile b ilir.”139 H al’ fetvası m eclisin sarık lı m e b u sla rın d a n E lm alılı K üçük H a m d i E fendi ta ra fın d a n y a z ıld ık ta n so n ra ta h tın d a n in d irile n S u ltan A bd u lh a m id , B ağdatlı G ü rcü veya Ç eçen asıllı M a h m u d Şevket P aşa’n ın el ç a b u k lu ğ u ile d a h a h a l’ed ild iğ i gece S e la n ik ’e sevk e ttirilm iş, e ş ­ yasını b ile to p la m a d a n b irk a ç b av u lla gece y arısı Yıldız Sarayı’n d a n ç ık a rtılıp , Salıyı Ç arşam b ay a bağ lay an gece saat b ird e Sirkeci is ta s ­ y o n u n d a n k a ld ırıla n b ir tre n le y o llan m ıştır. İttih a t ve T erakki d e n ile n z irz o p ta k ım ın ın bu m e m lek ete y a p ­ tığı en b ü y ü k k ö tü lü k , S u lta n H a m id gibi A vrupa siy a se tin e o tu z üç se n e lik b ir te c rü b e y le h a k im o lm u ş b ü y ü k b ir h ü k ü m d a rı iş b a ­ şın d a n u z a k la ştırm a k tır. K o n u m u z o lm ad ığ ı için b u U lu H a k a n ’ın h a llin d e n s o n ra A vrupalı ve R us d ip lo m a tla rın ın o n u n d ip lo m a tik d e h asın ı ö v en sö zleri ü z e rin d e d u rm a y a c a ğ ız. A b d u lh a m id , s iy a s e ­ tin g e rç e k p ey g am b eriy d i ve a ra d a n y ıllar g e ç tik te n so n ra s iy a se tin ikinci b ir p ey g a m b e ri ç ık a c a k tı ki, o da m e rh u m R auf D e n k ta ş’ta n başkası değ ild i. A m a m a z lu m u n ah i y e rd e k a lm a z , A llah ’ın ad l-i İlahîsi ş a ş m a z ­ m ış. İttih a t ve T erak k i’de asıl ip le ri e lle rin d e tu ta n ü ç d a lta b a n v e m a ce ra p ere st, T ü rk lü ğ ü n ü b ilm e m e k le b irlik te T ü rk o lan so n i m ­ p a ra to rlu ğ u o n yıl iç in d e y erle y ek san e ttirm iş, biri A vrupa’da, b ir i Tiflis'te, b iri T ü rk is ta n ’da E rm e n i ve R u sla rın k u rşu n la rıy la h a y a t­ larını n o k ta la m ışla rd ır. Bu, o n la rın g ü n a h la rın ın b u d ü n y a d a k i ilk

139 Age., 4/418.

254

1200 YILLIK SÜRGÜN

ta k sid id ir, asıl ta k sitle ri ise k ıy a m e t g ü n ü A llah ’ın h u z u ru n d a , m e r­ h u m A b d u lh a m id H a n ’la y ü z le ştik le rin d e ödey ecek lerd ir..

Celali İsyanları D ü zen li o rd u s u , m ü s te k a r d evlet n izam ı o lan b ir g ü ce k arşı is­ yan bayrağı açm ak , b ölgesel veya to p y e k ü n k ıyam a k a lk ışm a k , kolay k o lay göze a lın a c a k şey değildir. Bir yab an cı te rö r u z m a n ın ın dediği gibi, “d u ru p d u ru rk e n h iç k im se eline silah alıp dağa çık m az ve ra ­ h a tın ı b o z m a z !” Bazen ü ç beş, b azen üç beş yüz, bazen o tu z k ırk bin k işiy le m u azzam b ir güce k a rşı b a şk a ld ırm a k , eğer işin için d e siyasî veya d in î b ir fa k tö r y o k sa, e k o n o m ik s o ru n la rla ve d e v le t a d ın a b a ­ şın a b u y ru k k e sile n m ü s te b itle rin z u lü m le riy le b ağ la n tılı olabilir. O sm an lı saray ta rih ç ile rin in e se rle rin d e ve C u m h u riy e t d ö n em i o k u l d e rs k ita p la rın d a C elali isy an ları, h e p b a şıb o z u k eşkıya çe te si­ n in keyfi h o y ra tlık la rı o larak g ö sterilir, A llahsız, kâfir, d in d ü şm a n ı, d e v le t d ü şm a n ı, b aşk a ü lk e le rin tu z a k la rın a d ü şm ü ş d in siz le rin m e ­ la n e tle ri o la ra k ta k d im edilir. A şağıda g ö rü le c e k tir k i, C elali isy an ları a slın d a A n ad o lu T ü rk le ­ rin in d ö n m e -d e v şirm e le rin z u lm ü n e k a rşı b aşk ald ırısıd ır, am a b ü ­ tü n u zay an gerilla m ü c a d e le le ri gibi, o da z am an için d e ç ığ rm d an çık arılm ıştır. M e rh u m M u stafa A k d ağ ’m da işaret ettiği gibi, C elali isy an ların ı Şeyh C elal, Baba Z ü n n u n , S ü k lü n K oca ve K a le n d e r g ib ilerin ç ık a r­ d ık la rı O sn ıa n lı-T ü rk -so sy a l-siy a si ev rim i için d e h e p farklı b ir hayal tarzı s ü rd ü rm ü ş to p lu lu k la rd a n çıkıp d u ra n kısa sü re li b aşk aldırılar, d iğ e rin i ise “B ü y ü k C elali K avgası” o larak n iteley eceb ileceğ im iz s ü ­ rek li iç k a rışık lık la r sü re si, k ö y d e n kasabaya, k asab a d an şeh re, h a tta b a şşe h re k a d a r T ü rk to p lu m u n u n e k o n o m ik , sosyal ve siyasi b ü tü n ö rg ü tle rin i d e rin le n e s in e etk ile y e n geniş çap lı to p lu m sa l kavga o la ­ ra k ikiye a y ırm a k g e re k ir.140 H er h a lü k â rd a d ö n m e -d e v şirm e le rin ve E n d e ru n ik tid a rın ın “C e­ lali isy a n la rı” veya “eşkıya e y le m le ri” d e d ik le ri b a şk ald ırı h arek et-

140 Mustafa Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, “Celali İsyanları", s. 15. Bundan sonra: Akdağ, Türk Halkının.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

255

leri, b izim se E n d e ru n ik tid a rın d a p e k işe n O sm an lı e g em en sın ıfın a k arşı T ü rk M illeti’n in m illiy e tç i b a şk a ld ırı h a re k e tle ri o larak n ite ­ lediğim iz b u d a lg a la n m a la rın , ik tisad i ve idari seb e p leri k a d a r m illi seb ep leri de v a rd ır.141 Ö nce b u isyan h a re k e tle rin in a k tö rle rin i kısaca g ö z d en geçirelim . Ç ü n k ü aşağıda sık sık k a rşım ız a ç ık acak terim ler, b a şın d a iyi a n la ­ şılm azsa, k o n u n u n an laşılm ası da zo rlaşır. a) Çiftbozanların oluşturduğu levend-sekban toplulukları: A ğır ver­ giler a ltın d a e zild ik çe em eği, b ir yıl b o y u n c a a k ıttığ ı alın teri h a k ­ sızca e lin d e n alın d ığ ı için a rtık ta rla sın ı işle m e k iste m e y en , ta rla ­ sını “b o z ” b ıra k ıp şu ray a b u ra y a çek ip g id en çiftçilere “ç iftb o z a n ” adı v e riliy o rd u . S e lç u k lu la rd a n b eri d ev letin a n a gelir kaynağı h e p ç iftçilerin o m u z u n a y ü k le n d iğ in d e n , O sm an lı y ö n e lim i de m ali a ç ı­ d a n h e r sık ıştığ ın d a vergi ü z e rin e vergi salıyor, b u d u ru m k ö y lü y ü d ah a y o k s u lla ş tırırk e n , to p ra ğ ı işlem e şev k in i d e k ırıy o rd u . G ü n ü ­ m ü z T ü rk iy e ’sin d e ise d e v le tin k o y d u ğ u vergi n iz a m ı, b ir v erg ile n ­ d irm e s iste m in d e n ziyade, v erg isin i d ü rü s tç e ö d e y e n b ir esn afın altı ay iç in d e iflasın a z e m in h a z ırla y a n b ir s o y g u n d ü z e n id ir. “Bizim başk a ü lk e le r gibi p e tro lü m ü z , do ğ al g azım ız y ok; tek gelir k a y n a ­ ğım ız v e rg id ir” d iy e re k h e r g eçen g ü n b ir vergi ih d a s ed en , u fak k a ­ le m ler gibi g ö z ü k m e sin e rağ m en , ü s t ü ste to p la n d ığ ın d a cid d i y e ­ k u n la r tu ta n ve a rtık v ergiden ziyade b ir tü r h a ra ç to p lay an h ü k ü m e t için esn afın iflas etm esi h iç b ir şey ifade e tm e m e k te d ir. B u n u , b u g ü n işb a şın d a b u lu n a n p a rtin in tem sil ettiğ i h ü k ü m e ti k a ste d e re k s ö y ­ led iğ im iz d ü ş ü n ü lm e s in . Y ıllardan beri u y g u la n a g e le n b ir s is te m ­ dir bu. E n k ö tü s ü de, v a ta n d a şın öded iğ i v erg in in k a rşılığ ın ı a la m a ­ m ası, b u v erg ilerin belli b ir p a rtin in , p a rtilin in veya belli b ir e tn ik g ru b u n refahı için h a rc a n m a sı, vergi m ü k e lle fle rin i k a h re tm e k te d ir. Böyle b ir d u ru m d a vergi m ü k ellifi v atan d aş d e v le tte n vergi k a ç ırm a ­ n ın y o lla rın ı b u lm a k ta , k e n d in i v icd an en ra h a t h issetm ek te d ir. B u­ g ün şe h irle rd e , O sın a n lıla r d ö n e m in d e o ld u ğ u gibi, tarla işleyen e s­ n a f y o k tu r. O sın a n lıla r d ö n e m in d e çiftin i b o z a ra k d evleti p ro te sto e d e n çiftçiyle b u g ü n vergi k a ç ıra ra k ay ak ta d u rm ay a çalışan e sn a f

141 Necdet Sevinç, OsmanlI'nın, s. 307-308.

256

1200 YILLIK SÜRGÜN

a ra sın d a şek il itib ariy le p e k b ir fark y o k tu r. V ergilerle ezilen in s a n ­ lar, h e le b ir de ö d ed iğ i v e rg in in k e n d isin e y a n sım a d ığ ın ı g ö rü rse , k e n d i d ev letin e d ü ş m a n o lu rlar. O sm an lı d ö n e m in d e , ö n celeri p a d işa h ın “g arip y iğ itle r” diye tatlı b ir dille seferlere çağırdığı g eçim in i k a ra to p ra k ta n sağlayan bu in ­ s a n la rın sayısı XVI. Y üzyılda o rd u n u n ih tiy a c ın ın ço k ü zerin d e y d i. V ezirlerin, b e y le rb e y le rin in , sa n c a k b ey lerin in k a p ıla rın a “ce b e li” y a­ z ıld ık la rın d a “s e k b a n ” ad ı v erilen b u insan lar, b o ş k işile r o la ra k ise “le v e n d ” g ru p la rı id ile r.142 A sk e rle rin ü s t k ısm ın ın k ö y lerd e b ü y ü k ç iftlik le r k u rm a h ırsın a k a p ıld ık la rı XVI. Y üzyılın ikinci y a rısın d a k ö y le rd e n ay rılm alar a rtm ış, böylece b ü y ü k şe h irle rin ve zen g in çitflik le rin b u lu n d u ğ u b ö lg e re p e k çok boş in sa n yani “le v e n d ” yığ ıl­ m ay a b a şla m ıştı. O sm a n lı to p lu m u n d a asay işsizliğ in , cin a y e tle rin , h ırsız lık ve fu h u ş o la y la rın a rtm a sı d a böyle b aşlam ıştır. b.

Ehl-i örf (h ü k ü m e tli) zü m resi: K adılar, m a h k e m e g ö revlileri,

m e d re se le rd ek i ö ğ retim ü yeleri, cam i h izm etlileri, m ü ftü ler gibi ehl-i ş e r’ g ru b u n a g irm ey en , İsta n b u l d ışın d a k i işini d o ğ ru d a n k e n d isi y a­ p a n zo rlay ıcı h iz m e tlile r ta k ım ın a “ehl-i ö rf” d e n iliy o rd u ki, lev en d s e k b a n ta k ım ın ın ç e v resin d e to p la n d ık la rı k işiler de b u n la rd ı. Asıl C elalileri ö rg ü tle y e n le r de b u n la rd ı. F ak a t I. S ü le y m a n ’ın o ğ u lla rın ­ d an Ş eh zad e M u stafa, a rk a s ın d a n Ş ehzade B ayezid A n a d o lu ’da ta h t k a v g a la rın a g irin ce, T ü rk so y u n d a n gelen tım arlı sip a h ile r k e n d ile ­ rin i b u k av g an ın iç in d e b u lm u ş , h ü k ü m e te ters d ü şm ü ş, b u n a k a rşı­ lık k a p ık u lu a sk e rle ri y a n i y e n iç e rile r ve a ltı-b ö lü k sip a h ile ri İs ta n ­ b u l ve ç e v re sin d e k i k ışla la rın d a o tu rm a g elen eğ in i b o z a ra k taşrad a da g a rn iz o n k u rm a o la n a ğ ın a k a v u şm u ş, böy lece h ü k ü m e t s a n c a k ­ la rd a k i b irç o k g ö rev d e tım a rlı a sk e rle r y erin e o ra lard ak i yen içerileri ve ö zellik le k a p ık u lu s ip a h ile rin i k u lla n m a y a b a şla m ıştır ki, b u d u ­ ru m , lev e n d le ri ö rg ü tle y e re k b ir b ö lü m ü C elali, d iğ er b ö lü m ü ehl-i ö rf o la ra k b u b ü y ü k k arışık lığ ı ç ık a ra n la rın ve h em k e n d ile rin i, h e m de h a lk y ığ ın la rın ı b irb irin e k ıd rıra n la rm k a p ık u lla rı a ra sın d a n ç ık ­ m a sın a yol a ç m ış tır.143

142 Akdağ, Türk Halkının, s. 16. 143 A ge, s. 19.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

257

c. Altı-bölük halkı. A n ad o lu şe h irle rin d e tıp k ı y e n iç e rile r gibi gar­ n izo n ları b u lu n a n k a p ık u lla rıd ır ki, “sip ah h a re k e ti” d e n ile n k a rışık ­ lıkların asıl tertipçileridir. II. O sm an ’ın y eniçeriler tarafından h u n h arca k a tle d ilm e s in d e n so n ra , b iz z a t y e n iç e rile rd e n ve u lem a sın ıfın d a n s o n ra ü ç ü n c ü g üç o la ra k sa h n e y e çık m ışlar, b ö y lece A n ad o lu halk ı İsta n b u l’d a k i siyasî k a rışık lık la rd a söz sa h ib i o lm aya b aşlam ıştır. d. Medrese öğrencileri. S u h te sın ıfı veya lalebe-i u lû m da d e n i­ lir. M ed reselerd e, ö ğ ren ci y u rtla rın d a yığılm ış, e ğ itim in i ta m a m la ­ m akla b irlik te iş b u la m a m ış, b u y ü z d e n ru h s a l ve m ad d i b u n a lım a girm iş b u k a la b a lık gen ç k itle , “açlık m e rtliğ i b o z a r” sö zü m u k te zasm d a g ö rü lm e m iş pis işlere el atm ış, k a d ın , kız ve tü y sü z o ğ la n ­ lara tecav ü z olayları a rtm ış, k ö y lere ve k asab alara g ru p la r h alin d e u ğ ray an b u s u h te sınıfı zo rla y icek ve p a ra to p la m ış, b azen lev en d lerle işb irliğ i y ap m ışlard ır. e. Yeniçeri ve acemi oğlanı geçinenler: S o ru ştu rm a sıra sın d a k e n ­ d ile rin i “p a d işa h k u lla r ı” o la ra k ta n ıta n , y e n iç e ri veya acem i oğlanı kıyafetli k işile rd ir k i, b u n la r a ra sın d a g e rç e k te n y e n iç e ri ve acem i oğlanı o la n la r k adar, ay n ı adı k u lla n a ra k e şk ıy alık y ap an su h te le r de vardı. ***

Y uk arıd an b e ri b e lirtm e y e ç a lıştığ ım ız gibi, O sm an lı sarayı k e n d i h a lk ın d a n k o p u k ve u z a k tı. N ite k im A h m et R efik de b u k o p u k lu ğ a ve ayrılığ a işa re t e d e re k şö y le der: “M ü v e rrih le r A n a d o lu h a lk ın ı O sm an lı id a re sin e k a rşı a y a k la n d ıra n la rı ‘T ü rk -i b e d -lik â ’ diye tav ­ sif ed iy o rla rd ı. F ilh a k ik a T ü rk o ld u k la rın ı b u n la rın d a in k â r e ttik ­ leri y o k tu . Z aten o n la r da İs ta n b u l ric a lin i sad ece ‘O sm a n lı’ diye yâd ed iy o rla rd ı.” 144 O sm a n lı, k e n d i g ü c ü n e o k a d a r fazla g ü v e n iy o rd u , o k ad ar m a ğ ru rd u ki, o m u z u n a b a sa ra k y ü k se ld iğ i, k ılıç g ü cü y le dev ­ leti k u rd u ğ u A n ad o lu T ü rk m e n in in k e n d in i d e v le tin sa h ib i ve to p ­ lanan se rv e tte k i p ay o rtağ ı o ld u ğ u g erçeğ in i b ir tü rlü k a b u l e tm ek istem iy o r, A n a d o lu ’da g a rn iz o n la r k u ra n y e n iç e rile rin ve k a p ık u l144 Ahm et Refik, Kalenderoğlu ve Âl-i Dsman, Anadolu Mecmuası, s. 47.

258

1200 YILLIK SÜRGÜN

la rın m , n asıl olsa k e n d in d e n o lm ay an bu h a lk a y a p tığ ı z u lü m lc ıi g ö rm e k bile iste m iy o rd u . Ç ü n k ü o, a rtık M ü slü m a n R om a İm p an ı to rlu ğ u idi. A n a d o lu h a lk ın ı h iç hesaba k a tm a y a n O sm a n lı sultam la n , p aray a d o y m a y a n y e n iç e rile rin ceb in e b ira z h a rç lık k o y m ak İn s ü k u n e ti s a ğ la d ık la rın d a n e m in d ile r, a m a A n a d o lu ’n u n iç te n içe k ay n am ay a b a şla d ığ ın d a n h a b e rle ri bile y o k tu . K en d ileri savaş za m a n ia n d ışın d a sa ra y la rın d a n , y ü zlerce cariy e n in sıcak k o y n u n d a n ç ık m a d ık la rı, işre t â le m le rin d e n baş k a ld ırm a d ık la rı için , k u la k la ­ rın a g elen isy an h a b e rle rin i, d ev şirm e v e z irle rin d en d in liy o r ve bu h a re k e tle ri h e p Râfızî, d in siz K ızılbaşlarm çık a rd ık la rı m e z h e p kfi* k e n li h a re k e tle r o la ra k a lg ılıy o rlar, “a c ım ay ın , te k in i bile sağ ku= m a y ın !” diye fe rm a n la r v e rirk e n , a slın d a b u in sa n la rın açlık tan vr işsiz lik te n isyan e ttik le rin i a k ılla rın a bile g e tirm iy o rlar, “îlâ-i keli m e tu lla h ” ad ın a h a re k e t e ttik le rin i d ü ş ü n e re k v ic d a n la rı ra h a t bir şe k ild e u y u y o rla rd ı... 1559 y ılın d a n itib a re n A n a d o lu g a rn iz o n la rın a y e rle ştirile n k;ı p ık u lla rı, T ü rk h a lk ın ı a d e ta so y u y o rlard ı. Ç oğu d ev şirm e vezirle rin , p a şa la rın , o rd u k o m u ta n la rın ın , bey lerb ey i ve san c ak b e y lerin ın y a k ın ak ra b a ve a d a m la rı o la n m ü lte zim ler, h a lk ın ü re ttiğ i m ahsulü d e ğ e rin in ço k a ltın d a alıyor, v e rm e k istem e y en le re de zo r kullanı yo rlard ı. Ş eriat, y an i A llah ’ın k o y d u ğ u İlahî y ö n e tim tarzı, e lb e tte ta n ı­ ş ılm a y a c a k k a d a r h a k k a n i ve İn s a n îd ir, am a u n u tm a m a k gerekil ki, Ş eriat k a n u n la rın ı u y g u la y a n la r çiğ s ü t em m iş in sa n o ğ u lla rıd n Bir k a n u n u n e k a d a r m ü k e m m e l h a z ırla rsa n ız h a z ırlay ın , eğer onu u y g u lay an in s a n la r a d a le tte n , v ic d a n d a n , A llah k o rk u s u n d a n na.sL b in i a lm am ış k işile rse , k o n u la n k a n u n u n h iç b ir değeri y o k tu r. II P e y g a m b e r’d e n so n ra H alife E bû B ekir ve Ö m e r d ö n e m in i ç ık a n ısek , H alife O sm a n d ö n e m in d e b aşlay an rü şv e t ve ad am k a y ırm a la r Hz. Ali d ö n e m in d e siyasi ç a lk a n tıla r y ü z ü n d e n d ah a da artm ış, geı çek Ş eriat k ısa b ir d ö n e m h a riç h iç u y g u lan m am ıştır. A ksine Şeriat a d ın a h a re k e t e d e n , a d ı h a life o lm ak la b irlik te , Hz. P ey g a m b er’in h a d is in d e “A l i ’den sonra hilafet yoktur, k rallık vardır” b u y u rd u ğ u gibi, A vrupa k ra lla rı gibi sefih an e h ay at sü re n in sa n la rın elinde bir

osm ano

Gullari

ve

T ü r k l ü k (? ? )

259

oyuncaya ve k a n d ırm a c a a ra c ın a d ö n ü ş e n İslam k a n u n la rı, s a h te k â r

ve m ü ra î u y g u la y ıc ıla r y ü z ü n d e n , b u g ü n b ile güya şe ria tla y ö n e ­ lilen ü lk e le rd e d a h i, d e ğ irm e n i d ö n d ü r m e aracı h a lin e gelm iştir, iü rk iy e ’de Ş eriat ö zlem iy le y a n ıp tu tu ş a n la r b ilsin le r ki, Ş eriatı u y ­ gulayacak o lan lar, y ine h e r g ü n b a sın d a ç a rşa f ç arşa f y o lsu z lu k la rı y ayınlan an k işile r o lacak tır. Neyse, tekrar konum uza dönelim. D’Ohsson “Osmanlı İm paratorluğünun Tablosu” adlı e se rin d e k a p ık u lla rın m b u so y g u n d ü z e n in i şu sö z ­ le ile ifade e tm e k te d ir: “Bir vilayet valiliğini etek d o lu su para vererek ele geçiren bir paşa, m ev k iin i n e k a d a r m u h afaza edeceği b ilin m e d iğ i ve b ir ceza g ö rm e ­ yeceğin d en de em in o ld u ğ u için , h e m e n h a lk ı soym aya k o y u lu r.” H alil İn a lc ık h o c a n ın A d a le tn â m e ler adıyla y ayınladığı b elg elerde İm a h la k sız lık la rın b irç o k ö rn eğ i v erilm ek ted ir. Ö rn e ğ in 1589 tarih li hir ad a le tn â m e d e , k a p ık u lu sip a h ile ri ile y e n iç e rile rin köy köy dola,.i|> k ö y lü d e n zorla m al ve para ald ık ları a n latılm ak tad ır. Bu ad aletsiz­ lik ö rn e k le ri k a rşısın d a d e v le tin yap tığ ı tek şey, te k ra r a d a le tn â m e ler y a y ın la m a k ta n ibarettir. M esala 1559 tarih li a d a le tn a m e d e n ü ç yıl sonra y a y ın la n a n b ir b aşka a d a le tn â m e d e “Y olsuzluklara k arşı k o y an k ö ylülere k a p ık u lla rın m d ay ak a ttığ ın d a n , g ru p la r h a lin d e k ö y lü le ı İn ev lerin e zo rla g ird ik le rin d e n , kız ve e rk e k ç o c u k la rı k u lla n a ra k yan ların a alıp z ev k lerin e â le t e ttik le rin d e n ” söz e d ilm e k te d ir.145 30 E ylül 1609 ta rih li a d a le tn â m e d e tü y le r ü rp e rte n b ir z u lü m ­ den b a h se d ilm e k te d ir: | “Bir k a ry e (k ö y ) to p ra ğ ın d a b ir k im se s o ğ u k ta n d o n u p , h e la k olsa v e y a h u t a ğ açtan d ü ş ü p veya su y a g ark o lu p fevt olsa v e y a h u t m ec ru h a n m a k tu l b u lu n s a (y a ra la n ıp ö lse) k a n c ü rm ü ve ö şrü b i­ lin h a k k ım ız d ır diye ol k ary ey e v a ru p , n ice g ü n le r o tu ru p ah ali-i Karyeyi h a p s ve d e r z in c ir ed ip m u h k e m d a rb ve le t ey lem ekle k a n $ şrü d iy u n ice y ü z a ltın ve k u ru ş la rın ve em sal ve erza k ın ald ığ ı­ m ızdan m aad a reaya ve b e ra y a n ın m e c c a n e n a t ve k a tır ve deve ve kııl esvap ve m a lla rın ı ve arp a ve sa m a n ve o d u n ve o tlu k ve k o ­ yun ve k u z u ve ta v u k ve yağ ve bal v esair m e k u la t k ısm ın ç e k ü p

|4'5 Halil İnalcık, Adaletnameler, Belgeler, 2/ sayı 3-4, s. 110.

260

1200 YILLIK SÜRGÜN

alıp ve b u n u n em sali n ice sa lg u n (vergiler) sa lu p ceb ren ve k a h ren m al cem e d ip ..”146 Y aralanıp ölen veya su d a b o ğ u lan y a h u t d ald an d ü şü p ölen b ir in ­ sa n d a n k a n vergisi a lm a k n e re d e g ö rü lm ü ş tü r b ilm iy o ru m , am a Osm an lı D evleti’n d e g ö rü lm ü ştü r. T uhaf tarafı, ad a let dağ ıtıcı k ad ıların da b u c ü rü m le re iştira k e ttik le ri, bey lerb ey i ve sa n c a k b ey lerin d en geri kalm am ış o ld u k larıd ır. M esela kad ıları h ita b e n yazılan b ir yazıda “ve siz ki k a d ıla rsın ız , n a h iy e le rin iz i n a ip le rin iz e iltizam a v erip , b ir taraftan siz ve b ir ta ra fta n n a ip le rin iz zah ird e eh l-i fesat ve şikayetçi o lm ay ıp , u m u m teftişi m e m n u ik e n m ü c e rre d celp ve ah z için voy­ v o d a la r ile m ü tte fik o lu p b ila e m r k asab a k asab a ve k ariy e be kariye b ig ü n a h M ü slü m a n la rı teftiş e d i p ...” d e n ilm e k te d ir ki, güya Şeriatı u y g u la y ıc ıla rın ne k a d a r b o z u ld u k la rın a işaret etm ek ted ir. M u stafa A kdağ, sö zü ed ilen e se rin d e bu tü r y o lsu z lu k la r ve z u ­ lü m le r k o n u s u n d a p ek ço k ö rn e k le r v e rm e k te d ir. İşte b ir kaçı: M araş, A n tep , A n d ırın , G ü v ercin lik , H ısn ım a n su r k a d ıla rı da ş i­ k a y e tle rin i b ild irm e k için İs ta n b u l’a te m silcile r y o llu y o rla rd ı. B ildir­ d ik le rin e göre B irecik T ersh an esi’n d e y a p ılacak g em iler için o b ö lg e ­ d e n ağaç k e silm e sin e d a ir b ir ferm an çık m ıştı. A ncak ağaç kesecek işçileri “sü rm e y e v a ra n y o lc u la r”la ö te k i g ö re v liler k a n u n s u z o la ­ ra k h a n e b a şın a ü ç e r d ö rd e r ak çe alıy orlardı. K esilen ağaçları te s­ lim a la n m im a r da “m im a r a k ç e s i” adı a ltın d a ağaç b aşın a 15-20 akçe alıy o rd u . A ğ açlan B irecik ’e g ö tü rm e k için “c am u s, ö k ü z , deve ve at ç ık arm ay a m ü b a ş ir” tay in ed ilen K ara S ev indik H isar k e th ü ­ dası A h m et ve ö te k i vazifeliler de köy köy d o la şara k d ö rd e r b eşe r flori to p lu y o rla rd ı. Bir k a tili se rb e st b ıra k a n Teke san cak b ey i Ali Bey, v arlık s a h ip ­ le rin i su ç işle m e k le ith a m e d ip p e k çok ak çe alıy o rd u . 21 R am a­ zan 9 8 0 tarih li b ir h ü k ü m d e n a n laşıld ığ ın a göre, b u san cak b ey i k ü ­ ç ü k ç ö c u k la rı k a ç ıra ra k k u rta rm a y a g e le n le rd en para alıy o rd u . Ali Bey, “D erviş a d ın d a b irin in taze k a rın d a şı A lican’ı çekip y a n m a a l­ m ış” k a rd e ş in i k u rta rm a y a g id en d erv işi d ö v d ü k te n b aşka 800 a k ­ çesini de alm ıştı. 146 Necdet Sevinç, Osmanlı’nın, s. 316-317.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

261

Bolu S an cakbeyi M eh m et Bey, k ö y k ö y gezerek h a lk ı ehl-i iyalleri (karıları ve kızlarıyla) b irlik te ava çıkm aya zorluyor, b u suretle yazıda ve y ab an d a a d a m la rın ı ü z e rle rin e b ıra k a ra k ırz la rın a geçiyordu. D aha b u n u n gibi y ü zlerce ö rn e k sıra la m a k m ü m k ü n . F a k a t k ö y ­ lü n ü n ta rlasın ı b ıra k ıp g itm e sin d e , s u h te ve se k b a n la rın say ısın ın a rtm a sın d a göz ardı ed ilm em esi g e re k e n ik in c i b ir fa k tö r d ah a var­ d ır ki, “rib a h o r” d e n ile n ve “selem tarik ıy la ak çe v e re n ” yani h e n ü z m ah su l to p la n m a d a n ço k ö n ce y ü k s e k faizle p ara v eren tefecilerin g ad d arlığ ı ve a ç g ö z lü lü ğ ü d ü r. Z aim ler, tım a r sa h ip le ri ve d iğer z e n ­ gin sınıfı fakir kö y lü y e “ö n c e d e n p ara v e rm e k s u re tiy le ” h e n ü z m a h ­ su lle r o lm ad a n alıy o r ve te k ra r k e n d ile rin e sa ta ra k , 100 akçeyi reaya ü ze rin d e iki ü ç sene zarfında 1000 akçe alacak h alin e g etiriyorlardı.147 Ö rn e ğ in 1600 y ılın d a k i para d a rlığ ın ın ve o n u n y a n ısıra y ü rü y e n fa­ izcilik k o n u s u n d a T okat’tan y a p ıla n b ir şik ay ete göre, şe h ir ve civa­ rın d a o tu ra n y en içeri ve acem i o ğ lan ları reayaya ve esnaia, yüz k u ­ ru ş u n b ir aylığ ın ı 30 k u ru ş a faize v e rm e k te id ile r ki, böylece faiz o ra n ı y ü zd e 3 6 0 ’a g eliy o rd u . B azıları da “selem n am ıy la akçe verip fu k a ra ö d em ey e k a d ir o lm ay ıp e sk e rin in b ağ ve b ah çe ve dav arla­ rın ı ve ta rla la rın ı z a p t” e tm e k te id ile r.148 G ü n ü m ü z d e h ü k ü m e tle rin y ab an cı b a n k a la rın faiz c e n n e ti o la ra k g ö rd ü k le ri T ü rk iy e ’de keyif­ le rin c e h a re k e t e tm e le rin e göz y u m m a la rı da ay n ı s o n u ç la rı v er­ m iş, bazı ille rd e b a n k a la rın y ü k se k faizleri a ltın d a ezilen k ö y lü le rin ara zile ri b lo k satışla k a p a tılm ıştır. Ö yle k i, y a b a n c ı b ir b a n k a T ü rk k ö y lü sü n e v erd iğ i o n b in lira k re d iy i ağ ır faiz y ü k ü y le k atladıkça k a tla m ış, h ü k ü m e t seyirci k alm ış ve s o n u ç ta k ö y lü n ü n 100 b in h ra e d ece k tarla sı asıl para 10 b in TL. ile k a p a tılm ıştır. D ev letin b u y o lsu z lu k la rd a n m u h te m e le n h a b e ri y o k tu . Ç ü n k ü sık sık y ay ın la n a n a d a le tn â m e le rd e n O sm an lı sa ra y ın ın A n ad o lu ’da d ö n e n işle rd e n h a b e ri o lm ad ığ ı a n la şılm a k ta d ır. T ü re d i k ö y z e n g in le ri, ta rla sın ı b ıra k ıp g id en k ö y lü le rin yaptığı işi y a p m a k y erin e h ay v an cılığ a y ö n elm ey i tercih etm işler, bu da y et­ m iy o rm u ş gibi, k ö y lü le ri an g ary a çalıştırm a h a k k ın ı elde etm işlerdir. 147 Akdag, Türk Halkının, s. 60. 148 Age., s. 61.

262

1200 YILLIK SÜRGÜN

“Ç ift yazılan k im se h e r yıl tım a r e rin e b ire r g ü n k u llu k e d e r” ; Fal ili k a n u n n a m e s in d e ise b u sü re ü ç g ü n o la ra k te sp it ed ilm iştir, XVII Y üzyılda ç ık a rıla n k a n u n n a m e ile b u ü ç g ü n sü re si a zaltılm ıştır. Ö r­ n eğ in k a n u n d a şöyle d eniliyor: “Sipahilere hassa k a y d o lu n a n çayırla rın , raiy y etleri b iç ü b y e rin e yığarlar, evlerin e g ö tü rm e z le r ve ü ç guıı h iz m e t e tm e k d a h i b o rç la rı d e ğ ild ir/s ip a h ile r ce b r e tm e k iste d ik le ­ rin d e h â k im ü ’l- v a k it o la n la r m en ed e le r.” 149 K öylüyü sip ah iler, dev le t e rb ab ı ve b e n z e rle rin in ta rla la rın d a, ç iftlik le rin d e ü c re tsiz bir-uç g ü n ç alıştırm a k u ra lı esasen O rta A sya’da ço k d ah a k a tı şek ild e uy g u la n m a k ta y d ı. Ö rn e ğ in N a k şib e n d i şeyhi H oca A h râr ve ardılları m n ç o ra k a ra z ile rin e su g e tirm e işi k ö y lü le rin ü z e rin e an g ary a edh liy o rd u . II. A b d u lla h a n ’m y ay ın lad ığ ı b ir fe rm a n ı ö rn e k o lsu n diye Ç ağatay cası ve b u g ü n k ü T ü rk ç e siy le aşağıda ay n e n v eriyoruz: “O (A llah) b ira n -b ir n erseg e m u h ta ç im es. E b u lg azi A b d u lla B a h a d ırh a n sözim iz. H isar, Denav, K u b ad iy an v ila y etlerin in g e rb a b ları, k a la n târları \ < raiyeti, şeh ri safada istik am et k ıluvçı ay m aklar u şb u ferm annı alışı bu len , â lih a z re t K u tb in d in h âce K elânhâce, u l z a tn ın g u m ri ziyade hol sın , m ü lk id e k a n a l kazış ü ç ü n 10 m in g m e rd ik â r ecretsin ler, on u n vek illeri h u s u s ıd a g e m h o rlık k ılsın lar, m e z k u r fe rm a n n ı b u zm azlıf ları ve b u işd e b ira n -b ir n u k s a n g a yol k o y m a slık la rı zarür. 993 yıl c u m a d i’l evvel ayıda b itild i.”150 (O (A llah) h iç b ir şeye m u h ta ç değildir. E b u lg azi A b d u lla B a h a d ırh a n ’m ferm an ıd ır. H isar, Denav, K u b ad iy an ş e h irle rin in valileri, a y an ları ve halkı o civarda y a şay an o y m a k la r b u fe rm a n ı ald ık ları a n d a , K elanlım K u tb id d in h âce h a z re tle rin in , A llah on a u z u n ö m ü rle r versin , uim z isin d e k a n a l k a z m a k için 10 b in işçi ta h sis etsin ler, o n u n vekillr rin e z o rlu k çık arm asın lar. Bu ferm an ım ıza karşı gelinm em esi ve liri h a n g i b ir k u s u rd a b u lu n u lm a m a s ı şarttır. 993 yılı, C u m ü d ile v v e l a y ın d a y azıldı.)

149 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu, Toplum ve Ekonomi, s. 35. 150 Böribay Ahmedov, Tarihden Sabâklar, s. 33.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

263

O sm a n lı’da b u tü r a n g ary alara g itm ey en lere d ü ş e n vazife de b e ­ lirtilm iş. “Bir h a n e y e ü ç g ü n ırgad iy e b a ğ la n m ıştır ve h e r g ü n ik işer akça ta k d ir o lu n m u ş tu r ki, h e r h a n e y e a ltı akça o lur, g erekse sip a ­ h ilerine üç g ü n ırgadlık işley ü p gerek se ak ç a sın a la lar.”151 Yani h e r aile s ip a h in in ta rla sın d a veya ç iftliğ in d e ü ç g ü n ırg a tlık e tm e k z o ­ ru n d a d ır ve sip a h i isterse aileyi üç g ü n ç a lıştırır y a h u t isterse g ü n başına iki a k ç e d e n altı akçeyi alır. B aşında y an lış tem el ü z e rin e , d ah a d o ğ ru su b ü tü n tebaayı “k u l” görm e felsefesi ü z e rin e o tu rtu la n b u siste m k e n d i z en g in sın ıfın ı da yaratm ıştı. K ö y lerd ek i n e v -z u h u r z e n g in k esim i y alnızca y en içeri, sip ah i ve k a p ı k u lla rın d a n ib a re t d eğ ild i. A k sin e a rtık arazi ve çift­ lik sa h ib i o la ra k k arşım ıza ç ık a n la r k ad ı, m ü d e rris , y e n içeri, sip a h i, zâim , çavuş ve n ü fu z lu tım a r e rb ab ı gibi k im s e le rd i.152 S istem in sakatlığı, p a d işa h ın tü m im p a ra to rlu k to p ra k la rın ı k e n d i m ülkü, reayayı da k u lları o larak g ö rm e sin d e n k ay n ak lanıyordu. Böyle bir siste m d e e lb e tte s ö m ü re n ve sö m ü rü le n , ezen ve ezilen sın ıf o la­ cak, b u da kaçın ılm az o larak sın ıf çatışm asın ı b era b e rin d e getirecekti. A ncak, ezen sın ıf b u işi y a p a b ilm e si için sırtın ı b ir y erlere d ay am ak zo ru n d a y d ı. İşin b ir ask eri, b ir de d in î b o y u tu v ard ı ve O sm a n lı saı ayı h e r iki zü m re y i de k e n d i çık a rla rı için g ö n ü l ra h atlığ ıy la k u lla ­ n ab iliy o rd u . Sarayın sırtın ı d ay ad ığ ı z ü m re n in b ir ayağını u lû feliler yani y e n iç e ri, acem i o ğ lan ı, sip a h , sila h d a r ve ö tek iler; diğer ayağını t ihet sa h ip le ri y a n i d in î k u lla n a ra k h a lk ı s ö m ü re n k ad ı, m ü d e rris, naip, v ak ıfla rd a n h isseleri o la n m ü rte z ik a teşkil ed iy o rd u . B u n la rın •Iışında b ir de b ir şe k ild e p a ra to p lam ış, k ö y lü n ü n p arasız k a lm asm ■lan faizcilik y o lu y la fay d a la n a ra k tefecilik y a p a n k e sim v ardı ki, bu m, g ru p k ö y lü y ü c a n ın d a n b e z d irm iş, s o n u n d a k ö y lü b aşk ala rı için bedava ç a lışm a k ta n sa , ta rla sın a g itm em ey i tercih etm iştir. K ö ylerd en ilk a y rıla n la r ş e h irle rd e k i m e d re se le rd e ilim tah sil e t­ m ek için g id e n gen çlerd i. B u n lar h e m ilim tah sil ediyor, h e m m e d ­ rese lerin y u rtla rın d a k alıy o r, h e m de b e d a v a d a n k a rın la rın ı d o y u ­ ru y o rlard ı. A m a iç le rin d e n ç o k azı d a h a b ü y ü k şe h irle rd e k i şim d ik i I 1 1 İnalcık, Osmanlı, s. 35. 112 Akdağ, Türk Halkının, s. 65.

264

1200 YILLIK SÜRGÜN

ü n iv e rsite le rin y erin i alan ü s t d ü zey m ed rese lere geçebiliyor, g eçeb i­ le n le rin de ço k azı m e sle k te y ü k se lm e şansı b u la b iliy o rd u . D u ru m , b ir n o k ta d a g ü n ü m ü z d e çeşitli ü n iv e rs ite le rd e n m e z u n o lan , am a b ran şları itibariyle iş b u lm a şan sı olm ayan, beyaz yakalı, kravatlı genç işsizler o rd u s u n u n o rtay a ç ık ışın ı a n d ırıy o rd u . O sm an lı d ö n e m in d e m e d re se le rd e ilim tah sili d em e k , ağırlık lı o larak d in î ilim le rin ö ğ re ­ n ilm e si d e m e k ti. H a lb u k i d e v le tin e lin d e y e te rin d e n fazla d in î ilim tah sil etm iş k a d ro vardı. D olayısıyla A n ad o lu şe h irle rin d e m e d re se ­ lerd e eğ itim alan gen ç n esle d e v letin fazla ih tiy a cı y o k tu . K ö y ü n ü te rk ed en g e n ç le rin g id ebileceği iki y e r vardı. B irincisi ş e h irle rd e k i m ed reseler, d iğ eri sa n c ak b ey le rin in , b e y le rin , b ü y ü k tı­ m a r sa h ip le rin in k ap ıları. Bu in s a n la r ne y a p ab ilirle rd i? K öyde k a l­ salar, b ü tü n e m e k le ri d ev let a d ın a z o rb a lık y a p a n la ra gidiyor, y ahuı to p ra k la rı d ev let erb ab ı ve tefeciler ta ra fın d an alm ıyor, k e n d ile ri m a ­ rab a d u ru m u n a d ü şü y o rla rd ı. Ş ehre g itseler k e n d ile rin i b ek le y en iki yol vardı: S u h te lik veya se k b a n lık . D aha da tu h afı, g erek su h tele rin ve gerek se se k b a n la rın ta m a m ı b e k a r in san la rd ı. B u n u n d ışın d a “resm i h ü v iy e tli şa h ısla rın e m rin d e h iz m e t e d e n in sa n la rın ve ilave­ ten u lû fe li a s k e rle rin in k ö y le rd e y a p tık la rı z u lu m le rd e n en çok şi­ k a y e t m e v z u u o la n h al de, b u “b e k a r” k im se le rin gelip h a lk ın ev­ le rin e k o n m a la rı ve b u şe k ild e k a d ın la rın a ve o ğ u lla rın a tecavüz etm ey e k a lk m a la rıd ır.” ' 53 A n a d o lu h a lk ı b u şe k ild e in im in ip in le rk e n ve in le tilirk e n ; biı y a n d a n k u ra k lık , b ir y a n d a n k ıtlık , b ir y a n d a n çekirge istilaları se ­ beb iy le açlık la b o ğ u ş u rk e n , İsta n b u l b o ğ a z ın ın se rin su la rın d a çe­ k ile n sa lta n a t k a y ık la rın d a , m u h te şe m te k n e ve g em ilerd e seyahaı e d e n le r “Ey g ü zel İ s ta n b u l!” tü rk ü le ri sö y lü y o rlard ı ve A n a d o lu ’n u n iç te n içe k a y n a d ığ ın ın fa rk ın d a bile değillerdi. Ö yle b ir İsta n b u l ki, b a şta k i p a d işa h la rın b a z ıla rın ın a n ası bile b elli değil; saray ağ zına k a d a r A vrupalı ve Slavyan h a tu n ve cariyelerle d o lu ; p a d işa h g üya T ü rk , a n ası ecn eb i, h a n ım la rı ecnebi, veziri ecn eb i, sak isi e cn eb i, cariy eleri ecn eb i, d ip lo m a tla rı ecn eb i, o d u n c u su e cn eb i, k alfaları ecn eb i, b a h ç e v a n ı ecn eb i, hassa ask e ri ecnebi, 153 Age., s. 70.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

265

ask eri ecn eb i, ş e h z a d e le rin h o c a la rı A rap veya A cem , m u sik isi e c ­ n eb i, sa ra y ın k u lla n d ığ ı dil m elez b ir ja rg o n , y a n lışlık la a ra la rın a b ir T ü rk k arışsa d ö rt k o ld a n o n u aray ıp b u la n ve k ıç ın a tek m e v u ru p saray d an dışarı atan d ö n m e -d e v şirm e le rin h e p si e c n e b i... B unlar 600 yıl b o y u n c a A n a d o lu ’n u n T ü rk m e n h a lk ın ın e n se sin d e boza p işire n kişilerd i. T ü rk lü ğ ü n d e n ş ü p h e e tm e d iğ im iz b ir y aza r ise “O ğ u z la r (T ü rk m e n le r) adlı eserin d e b u d u ru m u “T ü rk ’ü n k ad eri b u d u r ! ” diye g e ç iştire b ilm e k te d ir.154 Bize o k u tu la n ta rih k ita p la rın d a A n ad o lu C e­ lali isy an la rın h e p m ezh ep fa rk lılık la rın d a n k a y n a k la n a n isy an la r o l­ d u ğ u d ik te ettirilir! T am am ıyla yanlıştır. N ite k im F a ru k Süm er, sö z ü e d ile n e se rin d e “Bu a ya klan m alar mezhebi m ahiyette gibi g örünüyor­ larsa da, y u k a rıd a k i hadiselerde de anlaşılacağı gibi, gerçekte iktisadi sebepler ve adaletsizlik ile ilgilidir,’155 d e m e k te d ir. Bu a d a le ts iz lik ­ ler ve A n a d o lu T ü rk m e n in e y a p ıla n z u lü m le r s o n u n d a s e k b a n s ı­ n ıfın ı a y a k la n d ırm ıştır. Y eniçeri o c a ğ ın ın d e v şirm e liğ in e k a rşı, s ip a ­ h ile r ek se riy e tle A n a d o lu T ü rk le rin d e n o ld u k la rı için b u n a “zo rb a is y a n ı” d e m e k , h a k ik a tte T ü rk lü ğ ü n A n a d o lu ’d a n so n ra İ s ta n b u l’da da d ev şirm eliğ e k a rşı a y a k la n m a sı d em ek tir. Bu h a re k e ti p e rd e g e ri­ sin d e n y ö n le n d ire n de Ş ey h ü lislam S u n ’u lla h E fe n d i’ydi. A yrıca d i­ ğ er u lem a da se k b a n la rı d e ste k liy o rla rd ı. Ç ü n k ü b u ilm iye sın ıfın ın a ğ ırlık lı k e sim i de T ü r k ’t ü .156 İşte b u sip ah iler, O sm a n lı D ev le ti’n in k u ru ld u ğ u ta rih te n b e ri ilk defa saray ın k a p ısın a d a y an m ış, p a d işa h ı “ay ak d iv a n ı”n a gelm eye z o rla m ış ve o n d a n b azı d e v şirm e p a şa la rın azlin i, b a z ıla rın ın k e lle le rin i iste m işle rd i. İs te n e n k elle le r a ra sın d a sa d ra z a m o la n A rn a v u t d e v şirm e si Y em işçi H a şa n Paşa da vardı. O sıra d a İs ta n b u l’da o lm a y a n b u A rn a v u t d e v şirm e si, y in e sa ra y d a k i y ıla n la rd a n b iri o la n ve rü şv e tle m e m u riy e t sa ta n V enedikli valid e Safiye S u lta n ta ra fın d a n h a b e rd a r ed ilecek , b u ib lis b ü y ü k p a ra la r v e rere k sip a h ile rle b irlik te h a re k e t e d e n y e n iç e rile ri sa tın a lac ak ve b öylece s ip a h i-y e n iç e ri işb irliğ i b o z u la c a k tı.157 Y eniçeri, ac em i o ğ ­ lan ı, cebeci, to p ç u ve te rsa n e a sk e rle ri h e p b ird e n sip a h ile r ü z e rin e 154 Faruk Sümer, Oğuzlar, s. 192-193. 155 Aynı yerde. 156 Danişmend, İzahlı, 3/295. 157 Age., s. 295-296.

266

1200 YILLIK SÜRGÜN

ç u lla n m ış, “zavallı sip ah iler, Ü ç ü n c ü M e h m e d ’d e n b u çirk in h a re ­ k e ti h iç b e k le m e d ik le rin d e n b a h se tm işle rse de, u m d u k la rı gibi ç ık ­ m ay an p a d işa h , d ev şirm eleri T ü rk le rin ü s tü n e sa ltırm a k ta te re d d ü t e tm e m iş tir.”158 İs ta n b u l’d a k i T ü rk sip a h ile r b u şek ild e te n k il e d ilir­ k en , y en içeri ocağı da b u ta rih te n y an i 1 6 0 3 ’d en itib a re n asıl z o r­ b a la r g ü r u h u n u o lu ş tu r m u ş tu r ki, “h a k ik î z o rb a la r “sip a h ile r” d e ­ ğil “y e n iç e rile rd ir.” 159 D evlete k a rşı ilk to p lu isy a n la r m e z h e p ayrılığı sebebiyle K ızıl­ b aş T ü rk m e n le r a ra sın d a çık m ıştır. İra n ’da Şeyh H ay d a r’m oğlu İs­ m ail şa h lık ta h tın ı ele g eçirm ek için h a re k e te g eçtiğ in d e, ra k ip le rin e k a rşı güç to p la m a k için A n a d o lu ’dak i K ızılbaş T ü rk le re de b a şv u r­ m u ş, geçim z o rlu ğ u iç in d e k i p e k ço k lev en d , z a h ire n in a n ç gayreti, am a aslın d a y en i b ir e k m e k k ap ısı açıldığı u m u d u y la g ru p la r halinde d o ğ u y a akm ay a b aşlam ışlard ır. İlk isy a n ların çık ışın d a ve T ü rk m e n lerin k itle le r h a lin d e d o ğ u y a ak ışın d a İra n ’d a n g ö n d e rile n “d â î”lerin y a n i p ro p a g a n d a c ıla rın ro lü b ü y ü k o lm u ştu r. Bu arada k o n u m u z u n b irazcık dışına çık arak T ü rk iy e ’de genel k a ­ n a a t h a lin e g elen “k ızıl b ö rk g iy d ik leri için K ızılb aş” adı v e rilm iştir şe k lin d e k i k a y ıtla rın d o ğ ru o lm a d ığ ın ı b e lirtm eliy im . Ç ü n k ü , eğer “K ızılb aş” k a v ra m ı Şah İsm ail olayı ile ilg ile n d irilec ek se , o n u n da Safevi D ev leti’n in de o rtay a çıkış tarih i bellidir. H alb u k i T ü rk kabile ve o y m ak a d la rın d a “k ız ıl” k elim esi ç o k te rc ih ed ilen isim le rd e n d ir ve Şah İsm a il’d e n ö n ce vardır. K ızıl A h m e d lü (T ü rk m e n ), Kızıl Ali (T ü rk m e n ), K azıl A lili (T ü rk m e n ), Kızıl A şık lu (T ü rk m e n ), Kızıl A vratlı (T ü rk m e n ), Kızıl Bayırlı (T ü rk m e n ), Kızıl Bey (T ü rk m e n ), K ızıl Beylü (T ü rk m e n ), Kızıl B ulak (K ırgız), K ızıl B ük (T ü rk m e n ), Kızıl B örk (K azak ), K ızıl D ede (T ü rk m e n ), Kızıl E şeklü (T ü rk m e n ), Kızıl H u n (A k h u n ), K ızıl Kaya (H ak as), K ızıl K o y u n lu (T ü rk m e n ), K ızıl K uç (Ö z b e k ), K ızıl K u tçu (K ırgız), Kızıl Sakal (K ırgız), Kızıl Taz (K ırgız), K ızıl Ti (H u n ), K ızıl (T ü rk m e n , K ırgız), K ızılayak (Kara k a lp a k , K ırgız, T ü rk m e n ) vs. gibi y ü zlerce o y m ak ad ı O rta Asya T ü rk le rin d e g ö rü lm e k te d ir.160 ] 58 Age., s. 298. 159 Aynı yerde. 160 Lezina/Superanskaya, Bütün Türk Halkları, s. 354-355.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

267

Bizzat “K ızılb aş” e tn ik a d ın a ise O rtaçağ B aşkurtlarında, B aşk u rt­ la rın (Sart) o y m ağ ın d a, K ırg ızların K esek, M u n d u z, Teyit b o y u n d a , Ö z b e k le rin K o n g rat b o y u n d a ve A zerb ay can T ü rk lerin in İn a llu b o ­ y u n d a ra s tla m a k ta y ız .161 B u n la r a ra sın d a m u h te m e le n A zerbaycan T ü rk le rin d e İn allu k o lu h a riç , B aşk u rt, K ırgız ve Ö zbeklerde “K ızıl­ b a ş ” ad ın ı taşıyan o y m a k la r b iz d e k i a n la m ın d a “kızılbaş” ad ın ı dahi d u y m a m ışla rd ır. D olayısıyla “k ız ılb a ş’Tarla ilgili araştırm a y a p a n la ­ rın b u h u s u s u göz ö n ü n d e b u lu n d u r u p , k o n u y u tekrar g ö zd en ge­ ç irm e le rin d e y a ra r vardır. İlk isyan b ay rağ ın ı açan k işi, k ısaca Ş a h k u lu adıyla bilin en Teke T ü rk m e n le rin e m e n s u p Ş a h k u lu Baba Tekeli ism indeki kişidir. İs­ y an , ilk ö n c e le ri d in i sö y le m le rle b aşlam ıştır. O sm anlı k a y ıtların d a Ş a h k u lu ’d a n K arab ıy ık o ğ lu , Şeyhoglu veya Ş eytankulu sıfatlarıyla da ta n ın ır.162 K endisi Şeyh H a y d a r’m yan i Şah İsm ail’in babasının h alife­ le rin d e n H aşan H alife’n in oğludur. D oğup b ü y ü d ü ğ ü yer, K orkuteli’ne bağlı Yalınlı k ö y ü d ü r. Ç ak ıro ğ lan ları, K ızıloğlu, Göleoğlu, Dede Alisi, M eh m et Bey gibi ö n d e gelen Tekeli sip a h ile r zaten N ahçıvan sefe rin ­ d en so n ra 20 b in akçalık ve d ah a fazla gelir g etiren dirliklerin ellerin ­ d e n alın ıp k a p ı-k u lla rm a v e rilm e s in d e n 163 so n ra O sm anlıya d ü şm a n k e sild ik le ri için Ş a h k u lu ’n u n ça ğ rısın ı b ir fırsat bilirler. O laylar b aş­ la d ığ ın d a A ntaly a sa n c a k b ey i Ş eh zade K o rk u d ’dur. Ş eh zad en in tek arzu su M anisa’yı ele g eçirm ektir. Ç ü n k ü p ad işah ın ölm esi h alin d e d i­ ğ er şe h z a d e le rd e n ö n ce varıp ta h ta k o n m a n ın tek yolu, İsta n b u l’a en y a k ın il o la n M an isa’da b u lu n m a k tır. Ş ehzad e K orkud, Ş a h k u lu ’n u n g ü c ü n ü y o k la m a k için hafif b ir ç arp ışm a d en em esine girişip b a şa rı­ sız o lu n c a , M anisa!ya d o ğ ru yola k o y u lu r. F ak at Şahkulu ve a d a m ­ ları şe h z a d e n in p e şin e d ü şerler. E lm alı y ak ın la rın d a vukû b u la n çar­ p ışm a ş e h z a d e n in o r d u s u n u n b o z u lm a sıy la so n u ç lan ır ve şeh zad e g ü ç lü k le k e n d in i M an isa’ya atar. Ş a h k u lu ’n u n sa h ip o ld u ğ u isyancı g ü çlerin 10-20 b in arasında o l­ d u ğ u b e lirtilm e k te d ir ki, Tekeli n ü fu s u n u n 1530’da 115 bin civarında

161 Ages. 355. 162 Fahrettin Tızlak, Teke Türkmenleri ve Osmanlı Devleti, s. 5. 163 Sümer, Oğuzlar, 202; Fahrettin Tızlak, age., s. 5.

268

1200 YILLIK SÜRGÜN

o ld u ğ u ve isy an ın b aşlad ığ ı 28 yıl ö n c e sin d e n ü fu s u n d ah a da az o l­ d u ğ u göz ö n ü n d e b u lu n d u ru lu rs a , şe h rin ö n em li b ir k ısm ın ın isyana k atıld ığ ı k e n d iliğ in d e n anlaşılır. H aklı o la ra k O sm a n lı’ya k a rşı k in ve öfke d o lu b u e n e rjik to p lu ­ lu k K o rk u te li ve E lm alı’yı ele geçirip ta h rip eder. A rk a sın d a n B ur­ d u r, K eçib o rlu , İsp a rta ve G ö lh isa r’ı ele g eç irir ve K ü ta h y a ’ya d o ğ ru ilerler. O sm a n lı saray ı isy an ı b a stırm a k için A n a d o lu bey lerb ey i K a­ ragöz P aşa’yı g ö n d e rir.164 Ş a h k u lu ve a d a m ları K aragöz P aşa’yı m ağ ­ lu p eder ve K ü tah y a’yı ele geçirirler. K ü tahya, aynı zam an d a A nadolu B eylerbeyliği’n in m erk ezid ir. Sırada B ursa vardır. F ak a t b u ara d a h a ­ re k e tin i p a d işa h ın ö ld ü ğ ü şayiasına o d a k lay an Ş ah k u lu , o n u n sağ o l­ d u ğ u h a b e rin i alın ca, a tın ın d iz g in in i O rta A n a d o lu ’ya çevirir. Ö nce te k ra r Teke E li’ne gelir, o ra d a n B eyşehir ü z e rin d e n Sivas’a geçerler. Sivas civ arın d a O sm an lı o rd u su y la yapılan savaşta Ş ah k u lu ölür. Ama o n u n ö lü m ü n d e n ve isy a n ın b a stırılm a sın d a n so n ra Tekeli sip a h i­ ler geri d ö n m e z le r ve Şah İsm a il’e sığınırlar. Şah İsm ail’in o n lara ne y a p tığ ın a d e ğ in m e d e n ö n ce, isy a n ın seb e b in i a ra ştırm a k la görevlen d irile n m e m u ru n saray a s u n d u ğ u rap o rd a sö y le d ik le rin i b e lirtm ek le y a ra r vardır: “T ım arım ızı sa tın ah alı cem i rızk ım ız tü k e n d i. Tım aı alm aya deve gerek , m al gerektir. Yoldaşa tım a r y o k tu r. N ered e mal d a r e tra k taifesi v arsa, b e z irg an o ğ u lları varsa, k a d ı o ğ u lla rı, m ü te ­ velli o ğ u lla rı v arsa cü m le si eh l-i tım ar o ld ular. P a d işah ın ne kadaı aşçısı, seyisi, m a h te ri (se ç k in k işisi) v esair h ü d d a m ı (h iz m e tk a rla rı) varsa cü m le si eh l-i tım a r o ld u lar, yo ld aşa d irlik k alm ad ı. G ö rsü n leı im d i, tım a rı n e m ah a lle verip sip a h i taifesine z u lm e tm e k te n n e fil n e le r z a h ir olsa g e re k ir? ”165 B irçok k işin in T ü rk asıllı diye tanıttığı, aslında b ir Acem olan Hoc a S a d e ttin E fendi ise, T ü rk ta rih i h a k k ın d a k i sıfır bilgisiyle Ş ahkulu isy a n ın ı a n la tırk e n şöyle d iy o rd u : “ .. am a ol diyarda yaşayan T ü rk li­ rin v a rlık la rı d o ğ u ş ta n y aram az o lu p , y a ra d ılışla rın d a n d ik başlı ol* d u k la rın d a n b aşk a, h u y s u z lu k da o n la rın aşağılık y a p ıla rın d a ikinel

164 Hoca Sadettin Efendi, Tcıcü’t-Tevarih, iy s. 44. 165 Çağatay Uluçay, Yavuz Sultan Selim Nasıl Padişah Oldu? İ.Ü.E.ED., c. 5, s. 5*1, N ecdet Sevinç, Osmanlı’mn Yükseliş Düşüşü, s. 132’ye atfen.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

269

b ir h u y gibiydi. 01 in s a n lık ta n e k sik k işile rin n ifak la d o lu y ü re k le ­ rin d e b in b ir tü rlü fesat g ö m ü lü o lu p , h e r b iri in san b iç im in d e laf an lam az h ay v an a b e n z e r k iş ile rd i... Ş e h z a d e n in in ce g ö n lü ol ç irk in su ra tlıla rd a n iğ re n m e ğ in (iğ ren m esiy le b irlik te ) ... (19 N isan 1510) da A levî tö re sin e göre to p la n a ra k Ş a h k u lu n a m ıy la ta n ın a n b ir a şa ­ ğılık herifi k e n d ile rin e baş ve b u ğ e ttile r..” 166 Aynı H oca S ad e ttin , b ir d e b ey t y a z a ra k şöy le diyor: “Kızılbaş rengine boyandılar Kavga ç ıkarm aya neden aradılar” Bu b ey ti o k u y a n ve o la y la rın p e rd e a rk a sın ı b ilm e y e n b ir k işi, A n a d o lu ’ki T ü rk le rin d u ru p d u ru r k e n d ev letle kavga e tm e k için b a ­ h an e ara d ık la rın ı zan n ed er. H alb u k i y u k a rıd a v erd iğim iz k a y ıttan bu in sa n la rın isyan e tm e le rin e e lle rin d e k i ek m e ğ in alın ıp açlığa m a h ­ kum e d ild ik le ri â şik â r şe k ild e a n la şılm a k ta d ır. O layı şöyle d ü şü n e lim . Siz, b ir T ü rk o la ra k O rta A sya’d an gelip A n a d o lu ’yu fe th e tm iş ve bir d ev let k u rm u ş s u n u z . B u n u n için s ü la ­ len izd en o n larca ş e h it v e rm işsin iz . Yine de k e n d in iz e b ir ev y a p m ış, ta rla lar açm ış, bağlar, b o s ta n la r k u rm u ş s u n u z . Ç o lu k ç o c u ğ u n u z la yaşayıp g id iy o rsu n u z . B irden d ev let ta ra fın d a n a ta n m ış b irileri gelip, elin iz d e n ev in izi, b ağ ın ızı ve ta rla la rın ız ı a la ra k sizi k o v u y o r ve a ç ­ lığa m a h k u m ediyor. Böyle b ir h ak sızlığ a u ğ ra y a n in sa n isyan etm e z de n e yap ar? H o ca S a d e ttin E fe n d i’ye göre, “p a d işa h ım b ö yle m u ra t etm işse, b o y n u m k ıld a n in c e d ir” d ey ip ev in izi, b ağ ın ızı, b a h ç e n iz i d ö n m e 'd e v ş irm e le re , A rap ve A cem lere b ıra k ıp diyar-ı g u rb e tte aç su suz d o la şm a y ı k a b u l e d e rse n iz , siz iyi T ü rk s ü n ü z . Ö v ü lecek i n ­ sansınız. A m a isy an eder, y ap ılan h ak sızlığ ı k a b u lle n m e z se n iz , “a şa ­ ğılık, iğ ren ç, deve yapılı, id rak siz, laf a n la m a z ” in san sın ız! K ısaca sö y le m e k g erek irse, A n a d o lu ’da b a şla y an “c e lalî” (ö fk eli in san ) a y a k la n m a la rın ın tek seb eb i, e lin d e n ek m eğ i a lm a n , açlığ a m ah k u m e d ilen , k e n d i k u rd u ğ u d e v le tin b a şın d a b u lu n a n la rc a a şa ­ ğılanan, h o rla n a n , itilip k ak ılan , b u n a k a rşılık d ev letin k u ru lm a sın d a h içb ir k a tk ısı o lm ay an tü re d i d e v şirm e le rin T ü r k ’le alay ed erce sin e lf>7im Ö rn e ğ in K u rtu lu ş Savaşı sıra sın d a K uvay-ı M illiye m e n su p la rı ita y ö n e lik ey lem leri ve iş Lakibi için aldığı rü şv e tle rle ön e çıkan

İsI.ih

b u l P olis M ü d ü rü H aşan T ah sin , g ö re v in d en alınacağı y ö n ü n d e luı b e rle r çıkınca, “Altım daki iskemle, önümdeki nıcısa alınabilir, fakat İmi i azledemezler. Ben İngiliz m e m u r u y u m ” d iy e b iliy o rd u .176 T ü rk ler, k ılıçlarıyla feth ettik leri ü lk e d e ve k u rd u k la rı devletle lıı m en h e m e n h iç b ir h u k u k a sah ip değillerdi. Bu d u ru m yalnızca ( e İni isy a n la rı z a m a n ın a h as değil, d a h a so n ra k i yıllarda da ayn en devdi etm iştir. Ö rn e ğ in Bilal Şim şir, İngiliz arşiv le rin d e n derley erek yayın lad ığ ı Osmanlı Ermenileri adlı e serin d e ay n en şöyle d em ek led iı “K o n so lo s P algrave r a p o ru n u şöyle sü rd ü rü y o r: “M ü slü m an h â| [yani T ü rk le r] s o ru m s u z m e rk ez i İs ta n b u l h ü k ü m e tin d e kesini 175 Hüseyin H üsam eddin Efendi, Amasya Tarihi, 3/341-342. 176 Ferudun Ata, N em rut Mustafa Paşa, s. 83.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

275

tem sil edilm iyor. P a d işa h ın M ü slü m a n te b a a sın ın b a şk e n tte d e rd in i an la ta b ile c eğ i h iç k im se si y o k tu r. B u n a k a rş ılık H ıristiy a n la r, im ­ p a ra to rlu ğ u n h e r tarafın a yay ılm ış b ü tü n y a b an cı k o n so lo slu k la ra , ajan slık lara, k im i de İs ta n b u l’d a k i elçilik lere b a şv u ru p h a k la rın ı a ra ­ yabiliyorlar. H ıristiy a n la rın d e rtle ri can ku lağ ıy la d in len iy o r. Ü stelik h içb ir şik ay etleri o lm ad ığ ı zam an da o n la r a d ın a hay ali şik a y e tle r u y d u ru y o rla r. B u n u n k a h re d ic i s o n u c u o la ra k da b ü tü n m ali b a sk ı­ larla yerel ve k işisel b a sk ıla r M ü slü m a n la ra yap ılıyor, H ıristiy a n la ra değil. Ç ü n k ü M ü s lü m a n m fery ad ın a k u la k asan yok. H ıristiy a n m ise b in ta n e sö z c ü sü ve av u k a tı var. M ü slü m a n b ir su ç m u işlem iş? H em en ve s e rt b iç im d e cezaya çarp tırılır. Aynı su ç u işley en H ıristi­ yan ise şöyle bö y le c e z a la n d ırılır yada b ü s b ü tü n b ağışlanır. Ç ü n k ü işin iç in d e b ir H ıristiy a n o lu n c a y ab an cı k o n s o lo sla r ve tem silciler o na k a n a t g e re rle r ve ad a le tin eli k o lu b a ğ la n ır.” 177 Aynı İn g iliz k o n s o lo s O sm a n lı İ m p a ra to rlu ğ u ’n d a O sm a n lI’n ın k en d i T ü rk ve M ü slü m a n te b a a sın ı nasıl e z d ird iğ in i a n latm ay a d e ­ vam e d e re k şöyle diyor: “A n a d o lu ’n u n ta g ö b e ğ in d e , M ü slü m a n b a ğ n a z lığ ın ın m e rk e z ­ leri say ılan y e rle rd e de H ıristiy a n la r d e b d e b e li evleri, şık giysileri, tak ıp ta k ıştırd ık la rı g ö sterişli sü sle ri ve m ü c e v h e rle ri ile se rv e t ve refah d ü z e y le rin i a p a ç ık serg iliy o rlarlar. O n la rın b u d u ru m u , u z a k ­ larda ç o k k o n u ş u la n sö zd e b a sk ı id d ia la rıy la hiç bağ d aşm ıy o r. M ü s­ lüm an h a lk b a k ım ın d a n ise d u ru m , acık lı b iç im d e b u n u n tam ter­ sidir. (Belge N o. 2 3 /1 ) 178 Yine ay n ı k o n so lo s ra p o ru n d a şöyle d evam ediyor: “T ü rk iy e ’d e k i H ıristiy a n la rın M ü slü m a n la ra kıy asla refah için d e olm a la rın ı, o n la rın d ah a e n e rjik , d ah a ça lışk a n ve d a h a erd em li o l­ m aların a y o rm a k y an lıştır. G erç e k şu ki, ça lışk an lik , d o ğ ru lu k , n a ­ m u slu lu k ve d ü rü s t iş ç ık a rm a b a k ım ın d a n M iıslü m a n la r [T ürkler] şaşm az b iç im d e , R u m ve E rm e n i h e m ş e h rile rin d e n k e s in lik le b ir göm lek ü s tü n d ü rle r. A m a ne v ar k i, M ü slü m a n la r m u a z z a m b ir y ü ­ k ü n a ltın d a s is te m a tik o la ra k e z ilm işle rd ir ve e z ilm e k te d irle r. H ıı istiy a n la r ise O sm a n lı İ m p a r a to r lu ğ u n d a k i ay rıcalık lı d u ru m la rın ı

t----

177 Bilal Şimşir, Osmanlı Ermenileri, s. 14. I 78 Aynı yerde.

276

1200 YILLIK SÜRGÜN

sü rd ü re re k so n y ü zy ıld an b eri sü rek li o larak zen ginleşm işlerdir. Z e n ­ g in leşm eleri de ço k su g ö tü rü r sp e k ü la sy o n la rla , a p a çık h iy lelerle ya da tefecilik le o lm u ştu r.. (Belge no. 2 3 /1 )”179 Aynı k o n so lo s A n a d o lu T ü rk ü n ü n y o k su llu k , O sm a n lı e rm e n isin in z e n g in lik n e d e n le ri şu şe k ild e izah ediyor: “Tek om za y ü k le n m e k tir bu. O sm anlı devleti, k e n d i ağır y ü k ü n ü n tü m ü n ü yaln ız M ü slü m a n m o m z u n a yüklem iştir. Bu y ü k , M ü slü m an ve H ıristiy a n te b a a n ın o m u z la rın a eşitçe b ö lü ştü rü lm e li. Yoksa bu im p a ra to rlu k sittin sen e b e lin i d o ğ ru lta m a z ... B ug ü n g ö rü le n o d u r ki, O sm an lı h ü k ü m e ti, H ıristiy an tebaa y a ra rın a M ü slü m a n teb aa­ sın ı ezm ek gibi ağ ır b ir su ç la m a a ltın d a d ır. Ben, b u su çlam ay ı üzele re k d o ğ ru la m a k d u ru m u n d a y ım .” 180 Y ukarıda ak tard ığ ım ız satırlar İn g iltere’n in T rabzon k o n so lo su n u n şah si g ö z le m le rid ir ve b u h a k sız lık lara, T ü rk le rin b u k a d a r aşağılan m a sın a yol açan da b iz im yere göğe sığ d ıram ad ığ ım ız O sm a n lı’dır. Bu tü r h a k sız lık la ra P au l C oles de “A vrupa’da O sm an lı T esirleri” adlı e se rin d e işaret e d e re k şöyle d e m e k ted ir: “Asıl te h lik e , h e r şey in e sirle r [d evşirm eler] le h in e gelişm esiydi. K a n u n i S u ltan S ü le y m a n ’ın sa lta n a tı z a m a n ın d a , liy ak ati ne olursa o lsu n , h ü r d o ğ m u ş b ir M ü s lü m a n m o rd u d a da, b ü ro k ra sid e de y ü k ­ sek m ev k ilere g etirilm esi h e m e n h e m e n im k an sızd ı. En y ü k se k m ev­ kiler, k u lla ra yani s u lta n ın e m rin d e k i devşirm elere ayrılm ıştı. Burada im p a ra to rlu ğ u n O sm a n lı h iz m e tin d e k i gayretiyle iftih a r e d e n T ü rk n e slin d e n gelm e savaşçılar k u d re t ve im tiy azların d ışın d a b ıra k ılm ış­ lard ı. K abiliyete d a y a n a n m ü k e m m e l m e sle k le r m e v c u ttu . Fakat hu M üslüm an Türk İmparatorluğu, sadece M üslüm a n veya Türk doğumlu olmayanları m üka fa atla nd ırm a y o lu n d a y d ı." 101 Stefanos Y erasim os’u n d ed iğ i gibi “T ü rk m e n a risto k rasisin e m en su p o la n la rın b aş çek tiğ i O rta ve D oğu A n a d o lu aşire tle rin c e baş la tıla n a y a k la n m a h a re k e tle rin d e , d in î ve tab ir caizse m illi b ir n ü r lik v a rd ır.” 182 179 Age., s. 15. 180 Aynı yerde. 181 Paul Coles, Avrupa’da Osmanlı Tesirleri, s. 63. 182 Stefanos Yerasimos, A z Gelişmişlik Sürecinde Türkiye, 1/422.

OSMAN OĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

277

İsyan h a re k e tle rin in b ir a n d a A n a d o lu ’n u n h e r y erin e yayılm ası da olayın din! o lm a k ta n ço k m illî b ir k a ra k te r ta şıd ığ ın ı g ö ste rm e k ­ tedir. Ç ü n k ü şay et h a re k e t d in î, d a h a d o ğ ru su m e z h e b î b ir h a re k e t olsaydı, y aln ızca o m ez h e b e m e n s u p o la n la rın y o ğ u n o ld u k la rı şe­ h irle rd e y a y ılır ve o n la r ta ra fın d a n d e s te k le n ird i. E ğer P eçev î’n in kaydı d o ğ ru y sa K ırım h a n ı G azi G iray ’m k ard eşi S elam et G iray ve y ak ın a k ra b a sı Şahin G iray ’ın isy an a b iz z a t iştira k e tm e le ri,103 k a d ı­ la rın , a sk e rle rin , T ü rk m e n şa irle rin d e ste k v e rm e le ri d ah i C elalî h a ­ re k e tin in m illî b ir h a re k e t o ld u ğ u n u n b ir d iğ er d elilidir. N e v ar ki, b u h a k lı isyan iyi o rg an ize ed ilm e d iğ i için ço k k an lı b ir şe k ild e b a stırıld ı ve esasen b u n a “isyan b a s tırm a ” ve o rtalığ ı y a­ tıştırm a h a re k e ti değil, tam an la m ıy la b ir te n k il ve T ü rk k a tliam ı d em ek gerekir.

Katliam İlik le rin e k a d a r T ü rk d ü şm a n ı o lan ve sarayı iç te n ve d ışta n k u ­ şatm a altın a alan d ö n m e -d e v şirm e le rin n ih a y e t b ek led ik leri fırsat ö n ­ lerin e çık m ıştı. Zavallı A n a d o lu T ü rk m e n le rin i isyan n o k ta sın a geti­ rinceye k a d a r elle rin d e n gelen h e r tü rlü m elan eti işleyenler, padişaha olayı öyle ç a rp ıta rak a k ta rm ışla rd ı ki, p ad işah h ak lı o larak k en d i ta h t ve s a lta n a tın d a n e n d işe le n m iş ve isy a n c ıla ra k arşı m e rh a m e t g ö ste ­ rilm em e sin i ferm an b u y u rm u ş la rd ı. Ç ü n k ü p a d işa h a b u in sa n la rın varı y o ğ u n u n e lle rin d e n a lın d ığ ı, açlığa m a h k u m e d ild ik le ri için is­ yan e ttik le ri değil, ak sin e d in siz, kâfir, Rafızî, K ızılbaş, O sm anlı d ü ş ­ m anı Şah A bbas ta ra fta rı o ld u k la rı a n la tılm ış, z a te n k e n d i kim liğ in i d ah i b ilm e y e n ve T ü rk m e n le ri y aln ızca tebaa o la ra k g ö ren pad işah da “k a tlia m ” e m rin i v e rirk e n zerrece te rü d d ü t etm em iştir. G erçi O sm a n lı su lta n ı y aln ızca isy a n ın b a stırılm a sı ve asilerin te­ p e len m esin i em riyle A n a d o lu ’ya d ev şirm e ask e rle ri g ö n d e rirk e n , o n ­ ların n a sıl b ir d a v ra n ış se rg ile y e c ek le rin i b ile m e z d i ve m u h te m e le n yalnızca asilerin tep elen eceğ in i d ü şü n ü y o rd u . H alb uki bu işle görevli devşirm e askerler, ö n lerin e kim gelirse kılıçtan geçirm iş veya k u rşu n u dizm işlerd ir. Ç ü n k ü K a ra m a n o ğ u lla rı veya D u lk a d ir Beyliği o rta d a n k a ld ırılırk e n d ah i böylesi b ir z u lü m ve so y k ırım serg ilen m em iştir. 183 Peçevî Tarihi, 2/411.

278

1200 YILLIK SÜRGÜN

Ö rn e ğ in sad ece C a n b u la to ğ lu isy a n ın d a 26 b in kelle k esild iğ i N aim a ta rih in d e b elirtilm ek ted ir. O sm anlı jarg o n u y la yazılm ış b u m etni o rijin a l şek liy le v e rm e d e n d o ğ ru d a n b u g ü n k ü dille a k tard ığ ım ızd a N aim a şöyle d e m e k te d ir: “O g ü n ak şam a k a d a r k esilm iş d ü şm a n b a şla rın d a n sayıları d ef­ tere y azılan y irm i altı b in k e silm iş baş B ehram k a d a r g ü çlü se rd a ­ rın k a rşısın a g e tirilip a ltın k u şa k lı o tağ ın k a rşısın a tep e şe k lin d e y ı­ ğıldı. Y irm iden fazla cellat b o y u n k e sm e k te n d in le n m e d e n g ru p la r h a lin d e g e tirile n e şk ıy a n ın k e lle le rin i k e se rle rd i.”184 D evlet eliyle işle n e n c in a y e t ve z u lü m le r d o layısıyla ç iftin i b o ­ z u p şe h re g id en , m e d re se le rd e o k u y u p lev en d liğ e so y u n a n o n b in ­ lerce g e n c in b e k a r hayatı, y aşad ığ ın ı, d o layısıyla b u n la rın evlenm eyip ç o c u k y ap m a im k an ı b u la m a d ık la rın ı, b u y e tm iy o rm u ş gibi bir de isy an ed en T ü rk m e n le rin k a tlia m a tâbi tu tu ld u k la rın ı d ü ş ü n ü r­ sek, d e v şirm e le rin y a p tık la rın ın tam anlam ıy la A n a d o lu ’daki T ü rk h a lk ın ı y o k etm ey i p la n la d ık la rı k e n d iliğ in d e n anlaşılır. Yani hem ü re m e n in y o lla rım tık a m a k h e m de n esil ü re tim in d e baş ro lü oy­ n a y a c a k e rk e k le ri o rta d a n k a ld ırm a k , b ir n e slin , dolayısıyla b ir h a l­ k ın to p y e k ü n im h a sı d e m e k ti. Ö rn e ğ in K u y u cu M u ra t Paşa d e n i­ le n m e l’u n u n te n k il h a re k e ti s ıra s ın d a ö ld ü rü le n le rin sayısı y in e N a im a ’ya göre 100 b in d ir .185 O n u n saraya g ö n d erd iğ i 30 b in kelle b u ra k a m a d a h il d e ğ ild ir.186 1917 y ılın d a O sm a n lı İm p a ra to rlu ğ u sın ırla rı d a h ilin d e k i T ü rk le rin to p la m n ü f u s u n u n 13 m ily o n c iv a rın d a o ld u ğ u göz ö n ü n d e b u lu n d u ru lu rs a , XVI. Y üzyılın b a şla rın d a b u n ü fu s u n 5 m ily o n d an d ah a az o lm ası g erek ir k i, b u ra k a m için d e y üz b in e rk ek çok b ü y ü k b ir o ra n d ır ve o n la rd a n tü re y e c e k z ü rriy e t h e sa p ed ilirse, k atlia m ın b o y u tu n u n n e re le re v ard ığ ı ta h m in edilebilir. N o rm a l şa rtla rd a , bu tü r isyan h a re k e tle rin d e - isy an ın hak lı o lu p o lm ad ığ ın a bakılm aksı zın , - g en ellik le e le b a şla rm m kellesi alınır, biraz da ib ret-i âlem için y a rd ım c ıla rın ın b aşları v u ru lu r. Böyle b ir şeyin olab ilm esi için, is

184 Naima, 2/548. 185 Age., 2/582. 186 Lamartine, s. 584.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

279

yan e d e n in ve isyanı b a stırm a k la g ö rev len d irilen a sk erin ay n ı m ille t­ ten olm ası gerekir. O zam an dev leti y ö n e te n k işi de, olayın m ü m k ü n o ld u ğ u n c a az k an d ö k ü le re k k a p a tılm a sın ı em red er. H alb u k i b u ra d a p a d işah y a n ıltılm ış ve y an lış b ilg ile n d irilm iş, gay ret-i m illiye ile d e ­ ğil gayret-i d in iy e ile “sağ k o m a n !” ferm an ı v erm iş, ferm an ı u y g u ­ layan paşa ve a sk e rle r ise T ü rk o lm a d ık la rı için “fırsat bu fırsa t!” d em işlerd ir. Ö b ü r tü rlü isy a n ın b ir k ısm ı için 100 b in rak a m ı ö ze l­ likle o g ü n k ü d em o g rafik y apıya göre çok, am a g e rç e k te n ç o k b ü ­ y ü k rak am d ır. Bu tü r k a tlia m la rın y aln ızca S in an Paşa ve K uy u cu M u ra t Paşa m e l’u n la rı z a m a n ın d a g e rç e k le ştirild iğ i d ü şü n ü lm e sin . O sm a n lı h a y ra n ı y a z a rla rın yere göğe sığ d ıra m a d ık la rı K ö p rü lü le r d e v rin d e de devam etm iştir.

Mel’un-u lâin Kuyucu M urat Bu m e l’u n u n k u y u la ra d ü ş k ü n lü ğ ü m u h te m e le n İra n ’d a k i b o z­ g u n d a n so n ra k a ç a rk e n c a n ım k u rta rm a k için k u y u la ra sa k lan d ığ ı g ü n le rd e n b aşlam ıştı. A slen b ir H ırv a t d ev şirm esid ir. Bu m e l’u n A n a d o lu ’da açlık y ü ­ z ü n d e n isy an ed en T ü rk m e n le re k a rşı o k a d a r g ad d arca d a v ra n d ı ki, g ö z ü n ü k ırp m a d a n T ü rk k a n ı d ö k m e k te n ad e ta m e sta n e o lm u ştu . N e de olsa T ü rk le r o n u v ak tiy le a n a sın ın d iz in ip d ib in d e n , v a ta n ın ­ d an , k a v im k a rd e ş in d e n m a h ru m e tm işle rd i ve h e rh a ld e b u n u n b ir bed eli olm alıy d ı! Ö rn e ğ in N aim a, h iç s u ç u g ü n a h ı o lm ad ığ ı h a ld e b u m e l’u n u n b iz z a t k e n d i elleriy le k a tle ttiğ i b ir ç o c u ğ u n h ik a y e sin i şu şe k ild e n ak le d e r: h a tta b ir g ü n o tağ ın ö n ü n d e isk em le ü z e rin d e o tu r u p k azılan k u y u y a g elen a d am ları k a tle ttirip d o ld u rm a k la m eşg u l ik en , h a lk ar­ k a sın d a n b ir atlı sip a h i b ir ç o c u ğ u y ed e ğ in d e alıp g id e rk e n p a şa n ın em riyle ço cu ğ u in d irip h u z u ru n a getirdiler. “Sen nerelisin? Celal! ara­ sın a n e d e n d ü ş tü n ? ” diye s o rd u ğ u n d a ç o c u k d o ğ ru söyleyip: “F alan d iy a rd a n ım , k ıtlık seb eb iy le b ab am b en i alıp b u n la ra k atıld ı. B oğa­ zım ız to k lu ğ u n a y a n la rın c a g e z e rd ik ” ded i. “B aban n e id i” diye s o ­ ru n c a , ç o c u k “Ş eştar (altı telli/u d ) çalard ı ve k a rn ım ız ı o n u n la d o ­ y u r u rd u k ” cevabım verdi. M u rad Paşa b a şın ı salla y arak acı acı g ü ld ü

280

1200 YILLIK SÜRGÜN

ve “Yani C elalileri şevke g e tü rd ü !” dedi ve ç o c u ğ u n k a tlin i işaret etti. İşa re t ü z e rin e ço c u ğ u cellatlara verdiler. F a k a t cellatlar: “Bu m a su m sab iy i niy e ö ld ü re lim ? ” dediler. Ve h e r biri b ir tarafa çek ilip göz y u m d u la r. M u ra t Paşa e m rin in n iç in g e c ik tirild iğ in i so r­ d u ğ u n d a c e lla tla rın ço cu ğ a ac ıy a ra k ç e k in d ik le ri b ey an edildi. Bu defa paşa “Y eniçerilerden b iri ö ld ü rs ü n !” diye ferm an b u y u rd u . Ama o n la r d a h i “Biz cellat m ıyız, c ellatlar bile m e rh a m e t e tti” dediler. Bu defa h id d e tle n e n v ezir k e n d i iç o ğ la n la rın a em re tti. O n la r d a h i h u ­ z u ru n d a n d a ğ ıld ıla r ve o ğ la n c ık m e y d a n d a k ald ı. O n u ö ld ü re c e k kişi b u lu n m a y ın c a , ih tiy a r v ezir a rk a sın d a k ü r k ü n ü b ıra k ıp k a lk a ­ ra k sabiyi k e n d i eliyle alıp k u y u n u n k e n a rın a g ö tü rd ü , b a şın ı çevi­ re re k b o ğ a z ın ı sık tı ve k e n d i eliyle k u y u y a attı. S onra y erin e geçip h u z u ru n d a k ile re se sin i y ü k se lte re k şöyle dedi: “M a lu m d u r k i K alen d ero ğ lu ve K ara Said gibi ışkıya a n a sın d a n at ve m ız ra k ile d o ğ m ad ı. H ep böyle sabi idiler. B adehu b ü y ü y ü p alem i fesada v e rd ile r n ice b in n ü fu su kati ve g a aret ettiler. Bu o ğ la n ­ lar b u n la rla g ezip, ip tid a b u n la rın h a sle tle rin d e n terb iy e b u lm u ştu r, b ü y ü d ü k ç e b u fesad ın lezzeti d a m a ğ ın d a n gitm ez. Bin terb iy e olsa salah b u lm a y ıp , a k ib e t b u da b ir bela o lm ası m u k a rre rd ir. F esadın k ö k ü n ü k e sm e k , b u m a k tu lle rin b irin e m e rh a m e t o lu n m a y ıp , izale etm e k ile m ü y e sse r o lu r.”187 Bu m el’u n u n T ü rk k a tlia m ı k e n d isi de b ir d ev şirm e o lan Peçevi İb ra h im E fe n d i’n in d ik k a tin i çek m iş o lm alı ki, “sav aştan so n ra y a­ k a la n a ra k ö ld ü r ü le n le r in sa y ısın ın , sa v aşta ö ld ü rü le n le r d e n fazla o ld u ğ u ”n u b e lirte re k , “H er g ü n b ir iki k u y u n u n d o ld u ru ld u ğ u n u , d o lanların yerine y en i­ le rin in kazıldığını, böylece yalnız celali o lan ların değil, o n ları yediren, içiren ve o n la rın y ak ın ları o la n la rın da k u y u lu ra d o ld u ru ld u ğ u n u ” k a y d e tm e k te d ir. Yine de T ü rk lü k iç in sav aşan b u in sa n la r N a im a ’ya göre “kelb" (k ö p e k !), P eçev î’ye göre “d in s iz ”d ir.189

187 Naima, 2/576-77. 188 Peçevi, 2/409. 189 Necdet Sevinç, Osmanh’nm, s. 343.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

281

S o n u n d a b u K u y u cu n a m m e l’u n , g ö z ü n ü sa d raz am lığ a d ik e n ve h a tta b u n u n için p a d işa h I. A h m e d ’e rü şv e t b ile te k lif e d en D iy arb a­ k ır bey lerb ey i N a su h Paşa ta ra fın d a n z e h irle n e re k itlaf e d ilm iştir.190 E ğer N a su h Paşa T ü rk asıllı olsay d ı ve g ay ret-i m illiye ile b u pisliği o rta d a n k a ld ırm ış b u lu n s a y d ı “elle rin e sağ lık o n u n ! ” d e m ek gere­ k ird i, fak at o da b ir A rn a v u t d e v şirm e siy d i ve yaln ızca şö h re t p e ­ şin d e k o şa n b ir ik b a lp e re stti. Z alim liği ise K u y u c u ’ya ra h m e t o k u ­ tan c in ste n d i. Ö rn e ğ in C elalî o lm a ih tim a li b u lu n a n 3-4 b in erkek ve k a d ın ı b ir d a m ın için e k o y u p d u m a n d a b o ğ m u ş tu .191 Yine o n u n için adam ö ld ü rm e k ta v u k k e sm e k te n veya cam k ırm a k ta n dolay k o ­ lay ve d a h a g ü z e ld i.192 Selefi K u y u c u ’yu z e h irle d ik te n so n ra sadaret m ü h rü n ü ele g e ç ird ik te n b a şk a p a d işa h ın d a m a d ı olm ayı da başa­ ra n bu N a su h Paşa, n ih a y e t g ö z ü n ü p a d iş a h ın y e rin e d ik in c e bizzat o n u n ta ra fın d a n b o g d u ru lm u ş tu r. Peki b u devşirm eler A n ad o lu ’da ned en b u k ad ar cüretkârdı? Ç ünkü saray d an o n lara g ö n d e rile n ferm an lar isyanın b astırılm ası k o n u su n d a sın ırsız y e tk ile r v e riy o rd u . B elki de p a d işa h ın h a b e ri d a h i olm adan g ö n d e rile n b u fe rm a n la rd a ş ü p h e lile rin “s u ç u sa b it o lm a sa dahi, b ir su ç isn a t e d ile re k ” ö ld ü rü lm e s i em re d iliy o rd u . Ö rn e ğ in 1568’de A m asya b ey in e g ö n d e rile n b u y ru k ta şöyle d e n iliy o rd u : m e z k u rla rı h ü s n -ü te d a rik ile ele g e tü rü p d ah i kim esn e ifşa ey lem ed en el a ltın d a n K ızd ırm ağ a ile tip iğrak ey le y esü n (suda b o ­ ğasın ). V eyahut a h a r v ecih (b a şk a b ir y o lla) ve m ü n a sip görüldüğü üzre h ırs ız lık ve h a ra m ilik e y le d ü le r d ey u id d ia eyleyüp hak ların ­ d an g e le s ü n .”193 Bu h u n riz lik ve T ü rk d ü şm a n lığ ı K ö p rü lü le r d e v rin d e de aynen devam etm iş; K ö p rü lü M e h m e d P aşa’m n g ö re v le n d ird iğ i İsm ail Paşa o n b in d e n fazla T ü r k ’ü n k a n ın ı içm iş, c e se tle r a ra b a la ra d o ld u ru lu p Ü sk ü d a r isk e le sin d e n d e n iz e d ö k ü lm ü ştü r. Celalî isyanları d en ilen iç savaş sırasın d a ö ld ü rü le n T ü rk lerin sayı­ sını tam o larak tesp it e tm e k im kansızdır. Am a çeşitli tarihi kayıtlardan 190 D anişm end, İzahlı, 3/345. 191 Naima, 2/665. 192 Aynı yerde. 193 Ahmed Refik, Analtına Asırda İstanbul Hayatı, s. 26.

282

1200 YILLIK SÜRGÜN

geçen ra k a m la r ü s t ü ste to p la n d ığ ın d a k atle d ile n T ü rk le rin say ısın ın y a k la şık 500 b in civ a rın d a o ld u ğ u sö y le n e b ilir ki, g ü n ü m ü z d e n 400 k ü s u r yıl ö n cesi için g e rç e k te n çok b ü y ü k b ir rak am d ır. B urada şöyle b ir so ru so rm a k g erekir: Bu d ö n m e -d e v şirm e le r A n a d o lu ’da T ü rk le re k a rşı bu k a d a r kan lı ve acım asız b ir d a v ra n ış serg ilem e c esare tin i n e re d e n alm ışlard ır? Tabii ki saray d an ! Yani b izim T ü rk diye b ild iğ im iz O sm an lı p a ­ d işa h la rın d a n ! Bu d e v şirm e le ri T ü rk iy e ’ye g etiren k im d ir? Tabii k i T ü rk diye b ild iğ im iz O sm a n lı su lta n ları! O h a ld e b u T ü rk k a tlia m ın ın g erçek m im a rla rı k im d ir? Tabii ki T ü rk diye b ild iğ im iz O sm an lı p a d işah la rı!!! G ö k tü rk k ita b e le rin d e T ü rk h a k im iy e ti için k u lla n ıla n bazı ifa­ d elerd e “başı o la n la r b aş e ğ d irild i, dizi o la n la r diz ç ö k tü rü ld ü ..” d e ­ n ilm e k te d ir, am a b u ifad eler T ü rk lü ğ ü n h a k im iy e ti içindir. O sm anlı da b ir n o k ta d a ay n ı p o litik a y ı iz lem iştir, fakat T ü rk lü ğ ü n ü b ilm e ­ y en O sm a n lı ailesi ve o n u n en b ü y ü k d e stek çileri o lan d ev şirm ele r için T ü rk ’ü d ev şirm e le re k ırd ırm a k adına! İsm ail H am i D an işm e n d , devr-i sa lta n a tın d a yüz bin lerce T ü rk ’ün k a n ın ın a k ıtılm a s ın d a n zerrece ra h a tsız o lm a y an 1. S u lta n A hm ed h a k k ın d a şöyle d e m e k te ve b u “k a tlia m ”ın asıl s o ru m lu s u n u n b iz ­ z at O sm an lı su lta n ı o ld u ğ u n a işa re t etm e k te d ir: “Sultan A h m e d ’in bilhassa Celali isyanlarını tenkil bahanesiyle be­ şikteki çocuklara varıncaya kadar imha etm ekten ze vk alan ve y a ln ız A nadolu’da bu vahşiyane zevkine y ü z binden fa z la T ü r k ’ü fed a eden Ku­ y u c u M urad gibi kana susam ış bir Hırvat devşirmesini Anadolu T ü r k ­ lüğünün başına musallat etmesi, saltanat devrinin en silinm ez lekesidir. M emlekette içki içilmesi din hislerine dokunduğu halde, m asum kanı dökülmesinden hiç müteessir olmaması herhalde hisle ve bilhassa şiir­ lerinde göze çarpan hassasiyet ve hamiyetle te’lif edilebilecek bir va ­ ziyet değildir.”194 İsm ail H am i D a şin m e n d so n d erece h ak lı, am a A n ad o lu T ü rk le ­ rin in b a şın a d e v şirm e le ri m u sa lla t ed en O sm a n lı h ü k ü m d a rla rıd ıı 194 Danişmend, İzahlı, 3/361.

osm ano

Gullari

ve

T ü r k l ü k (? ? )

283

da, adı N e m ru t’a çık m ış M u stafa Paşa d e n ile n İng iliz m u h ib b i Süley m an iy eli k ü r t ve k ü rtç ü N e m ru t M u stafa P a ş a y ı D ivan-ı H arb-i Ö rfi’n in b a şk a n lığ ın a g etiren ve g üya O sm a n lı s u lta n ı ad ın a h a re k e t ed en D am at F e rit P aşa’lara b u y o lu açan yin e O sm a n lı su lta n ı değil m idir? Y üzlerce m a su m in san ı h a p isle rd e ç ü rü te n , b ir k ısm ın ı h a k ­ sız yere id am e ttire n ve b u g ü n k ü E rg e n e k o n davası d e n ile n davalara b a k a n h a k e m ve sa v cılard an farksız o la n b u N e m ru t, İttih a t ve Te­ rak k i fırk asın a m e n su p olan T ü rk le rin 1918 y ılın d ak i yargılam ası sı­ rasın d a, h iç b ir şey d en h a b e ri o lm a y a n E rm en i ç o c u k ları m ah k em ey e yalan cı ş a h it o la ra k g e tirip , “H ad i o ğ lu m , b u n la r b a b a n ı n asıl k a t­ le tti, a n la tıv e r!” d ed iğ i, fakat ç o c u ğ u n “E fen d im , b e n böyle b ir olay h a tırla m ıy o ru m , b ab am eceliyle ö ld ü ” d e m e si ü z e rin e ç iled e n ç ık a ­ ra k , “H atta d e d e n i nasıl ö ld ü rd ü k le rin i da a n la t..” tü rü n d e n b a s k ı­ lar y ap tığ ı y e tm iy o rm u ş gibi, I. D ü n y a Savaşı’n d a şe h it d ü şe n T ü rk a sk e rle ri için “k ö p e k ö lü s ü n d e n ” fark ları b u lu n m a d ığ ı gibi ağ ır s ö z ­ ler sarfettiğ i b ilin m e k te d ir.195 H a tta H azım T epeyran b u n e m ru tu n B u rsa’ya vali o la ra k a ta n m a sıy la ilgili o la ra k “Bu h a b isin B ursa gibi T ü rk y u r d u n u n en aziz p a ç a la rın d a n b iri o lan b u v ilay ette m e m u r ed ilm esi, k ıy a m e t a la m e tle rin d e n say ılacak b ir g arib e ve b ü y ü k b ir idari h ata id i” d iy e c e k ti.196 Bu siyasî k ü rtç ü n e m ru d u B u rsa’ya vali o la ra k atay an da, D ivan-ı H arb -i Ö rfi’n in b a şk a n lığ ın a getiren de O sm a n lı s u lta n ı değil m id ir? O sm a n lı h ü k ü m e tin in T ü rk le re k a rşı sergilediği b ir d iğ er h a k s ız ­ lık ise a şire tle rin isk a n ı m e se le sin d e g ö rü lü r. 1691 y ılın d a T ü rk o y ­ m a k la rın ın y erleşik h ay a ta g e ç irilm e sin e (isk a n ) b a şlan ılm ıştır. Bu isk a n h a re k e tle ri b irç o k y e rd e ço k acı şek ild e s o n u ç la n d ı. Bir k ısım o y m ak la r H am a ve H u m u s a ra s ın d a k i bo ş ve h a ra p to p ra k la ra zo rla y erleştirild iler. Bu verim siz to p ra k la rd a y aşay am ay acak ların ı an lay a n T ü rk le rin b ir k ısm ı A n a d o lu ’ya b ir k ısm ı ise İra n ’a k açtı. Bir k ısm ı da o to p ra k la rd a k ald ı. G ü n ü m ü z d e S u riy e’dek i T ü rk le r o z a m a n ­ lar z o ru n lu isk a n a tabi tu tu la n T ü rk le r'in to ru n la rıd ır. O rta A ra b ista n ’da y aşayan A rap Tayy b o y u n u n Ş em m er k o lu ve A neze gibi yağm acı A rapların ö n ü n e geçm ek isteyen O sm anlı D evleti 195 Ferudun Ata, Nemrut Mustafa Paşa, s. 45. 196 Age., s. 44.

284

1200 YILLIK SÜRGÜN

b u ıssız, ço rak , v e rim siz ve su su z y erlere T ü rk le ri zo rla y e rleştird i. B uralara y e rle ştirile n T ü rk le r b ed ev i y ağm acı A rap lar ile sav aşm ak z o ru n d a kald ılar. B irçok T ü rk çöllerd e ö ld ü , b ir k ısm ı İra n ’a k açtı. K aç a n la rd an y a k a la n a n la r şid d e tle ce z a lan d ırıld ı ve geri g ö n d e rild i. Ö zellik le Beğdilli b o y u n a bağlı T ü rk le r b u ç ö lle rd e isy an cı A rap lar ile yıllarca çarp ıştılar, b in lerce T ü rk b u sav aşlard a ö ld ü . Y aşanan acı o k a d a r b ü y ü k tü k i, o d e v irle rd e n b u acıları a n la ta n şiirle r ve tü r­ k ü le r g ü n ü m ü z e k a d a r gelm iştir. C olap adıyla a n ıla n b u isk a n h a ­ re k e tin in y ık ım ı k o r k u n ç o lm u ştu r. A n a d o lu ’n u n fe th in d e b ü y ü k rol o y n am ış b irç o k T ü rk aile y o k o lm u ştu r. O sm a n lı D evleti T ü rk to p lu m y a p ısın ı a lt ü s t etm iştir. D a d a lo ğ lu ’n u n isy an ı da b u y ü z ­ d en d ir. Avşar y iğ itle rin in sarı çiçekli y ay lalara b ira n ö n ce v arm ak için acele e ttik le ri b ir v a k itte , “O sm an lı tavşan avuıa araba ile g it­ tiği g ib i” to p u ve tü feğ i ile çık agelm iş ve A vşarları acım asızca topa tu tm u ş tu r. O d e v irle rd e y azılan aşağ ıd ak i şiir b u acıları anlatır. N i­ tek im o d ö n e m d e y azılan b ir şiir, O sıu a n lı’ya k arşı acı b ir site m i ve k ırg ın lığ ı y a n sıtm a k ta d ır: Kara çadır is mi tutar Beylik m artin pas mı tutar; Ağlarsa anam ağlar, O sm anlıdır y a s mı tutar? İsk a n m e se le sin d e en ço rak , en v erim siz to p ra k la r h ep T ü rk le re layık g ö rü lm ü ştü r. Bu to p ra k la r ço ra k ve v erim siz o ld u ğ u k a d a r te h ­ lik elerle de d o lu d u r. Aynı d ö n e m , Ş em m er b o y u n a m e n su p A rap la ­ rın Ira k ’a d o ğ ru h ızlı b ir şe k ild e göç ettiği d ö n e m d i. O sm an lı ise o ç o ra k to p ra k la rd a ö len T ü rk le r için zerrece e n d işe le n m iy o rd u . N im e tin d e v şirm e le re ve a z ın lık la ra , k ü lfe tin se y aln ızca T ü r k ­ lere reva g ö rü lm e si sad ece isk a n m e se lesin d e değil, O sm an lı sın ır­ ları d a h ilin d e k a la n A rap to p ra k la rın a y ap ılan vali ta y in le rin d e dc söz k o n u s u d u r. S uriye, M ısır ve Ira k gibi b e re k e tli, m a m u r ve ve­ rim li to p ra k la ra h e p d e v şirm e paşalar, Libya, F as, T unus ve H icaz gibi b e re k e tsiz , m a h ru m iy e t ve çile to p ra k la rı olan yerlere ise T ü rk asıllı paşalar g ö n d erilm iştir. Suriye, M ısır ve Ira k ’ta yalnızca geçm işli1 değil, g ü n ü m ü z d e d a h i T ü rk d ü şm a n lığ ı h a d safhadadır. Libya, Fas

osm ano

G u 'l l a r i

ve

T ü r k l ü k (? ? )

285

ve T unus gibi y e rle rd e ise T ü rk le re sem p a tiy le b ak arlar. B u n u n se ­ bebi, m a m u r to p ra k la ra tay in ed ile n d e v şirm e p a şa la rın A rabm sır­ tın a k a m ç ıy ı T ü rk a d ın a v u ru p , se rv e ti k e n d i a d ın a b irik tirm e s i, gayr-ı m ü n b it y e rle rd e k i v a lile le rin ise g erçek a n la m d a O sm an lı v a­ lileri o lm alarıd ır.

T ürk kelim esinde anlam kayması ve tahkir amaçlı kullanılm ası G ö k tü rk le rd e n s o n ra T ü rk asıllı h a lk la r “T ü r k ” k e lim e sin i h iç k u lla n m a m a la rın a rağ m e n , A cem , B izans, R us, A rap ve A vrupalı y a­ zarlar, şairler, tarih çiler T ü rk le rd e n b a h se d e rk e n h a n e d a n ad la rın d a n ziyade “T ü r k ” k e lim e sin e v u rg u y ap m ış, iç le rin d e T ü rk k e lim e sin in ö n ü n e veya a rd ın a ta h k ir sö z c ü k le ri k o y a n la r o ld u ğ u gibi, o n d a n ö v ­ güyle b a h s e d e n le r de o lm u ştu r. D inî veya m illi d u y g u la rın etk isiyle T ü rk le r h a k k ın d a o lu m su z c ü m le le r s a rf ed en y a b a n cı y a za rlar k ita ­ b ım ız ın k o n u s u değildir. Başka d in e m e n s u p b ir h a lk ın gelip b in le ­ rin in y u rd u n u işgal etm esi, h e rh a ld e o y u rtta y a şa y an la r ta rafın d an sev in çle k a rşıla n m a z . D olayısıyla ü lk e si işgal e d ile n b ir h a lk ın y a ­ z a rla rın ın d ü şm a n h a k k ın d a h a k a re ta m iz k e lim e le r k u lla n m a sı çok da y a d sın a m a z . A m a T ü rk y u rd u n d a y aşay an , T ü r k ’ü n kılıç g ü cüyle sa lta n a t sü re n , o n u n ekm eğiyle b e sle n e n le rin o n a k arşı aşırıya k açan h a k a re tle rd e b u lu n m a s ı, asla h o ş k a rşıla n m a y a c a k şeylerdir. H a n e d a n a d ın ın ön p lan a ç ık a rıld ığ ı S e lç u k lu lar d ö n e m in d e y a­ şad ığ ı h a ld e ra h a tlık la T ü rk k e lim e s in i k u lla n a n R avendî, eserin i su lta n a ith a f e d e rk e n sa n k i “T ü rk o ld u ğ u n u z u u n u tm a y ın ! ” d er g i­ biydi. Ö rn e ğ in e se rin in b ir y e rin d e şöy le der: “A n n e m in b ab ası, im a m ve şe h id o la ra k ra h m e te k av u şm u ş Sed id ü d d in C em al ü l-İslam M u h a m m e d b. Ali b. A hm ed er-R âvendî - T anrı o n d a n razı o lsu n ve o n u razı etsin , yeri c e n n e t o lsu n !- b ü ­ y ü k im am , k a d ıla rın en b ü y ü ğ ü Z a h irü d d in e l-E ste ra b ad î’d en riv a ­ y e t e d e re k dedi: S özlerine in a n ılır din im a m la rın d a n d o ğ ru isn atlarla işittim ki, İm am - A’zam K ufe’li E bû H anife, veda h ac c m d a ik en d ed i ki: “Ey T an rı, eğ er ic tih a d d o ğ ru ve m e z h e b im h a k m e zh e b i ise, o na y ard ım et. Ç ü n k ü b en T a n rı’m için şe ria tı te sp it e ttim ” . K abe’d en

286

1200 YILLIK SÜRGÜN

b ir h â tif se sle n ip “H ak k ı, d o ğ ru sö y led in : k ılıç T ü rk le rin e lin d e o l­ d u ğ u m ü d d e tç e , h e z h e b in zail o lm a sın ” d e d i.197 Yazar sö z le rin i şöyle s ü rd ü rü y o r: “Ç o k şü k ü r, İslam m arkası k u v v etli, E bû H an ife’n in esh ab ı şad ve itib a rlı, g ö zleri ay d ın d ır. A ra b ista n , A cem istan , R um ve R us d i­ y a rın d a kılıç T ü rk le rin e lin d e d ir.”198 H albuki Ravendi zam an ın d a Selçuklular Rusya’da h ak im değillerdi, am a d iğ er T ü rk h a lk la rı h a k im iy eti e lle rin d e tu tu y o rla rd ı. R avendi, h a n e d a n a d la rın a v u rg u y a p m ad a n “k ılıç T ü rk le rin e lin d e d ir” d e r­ k e n , T ü rk k e lim e sin in o rta k b ir ad o ld u ğ u n a işa ret etm ek ted ir. C ahiz, T ü rk le re ö v g ü ler y ağdırdığı “F a z â ilu ’l E tr â k ” adlı k ü ç ü k h a c im li e se rin d e h e rh a n g i k ab ile veya h a n e d a n a d ın ı b e lirtm e d e n T ü rk le rd e n y aln ızca “T ü r k ” diye b ah sed er. Ö rn e ğ in “H aricî yayına b ir o k k o y m a d a n T ü rk o n tan e ok a ta r”; “T ü rk ’ü n ö m rü n ü n günle rin i to p laşan , atı ü z e rin d e geçen g ü n le rin in k arad a o tu ra ra k geçirdiği g ü n le rd e n d ah a çok o ld u ğ u n u g ö rü rs ü n ”; “T ü rk le r y alta k lan m a , yal dızlı sözler, m ü n afık lık , k o v u c u lu k , yapm acık, yerm e, riya, dostlarım ı k a rşı kib ir, a rk a d a şla rın a k a rşı fenalık, b id ’at n e d ir b ilm e z le r..”199 D aha b u n u n gibi y ü zlerce ö rn e k v erileb ilir ve h e m e n h ep sinde T ü rk k e lim e si Ç in S ed d i’n d e n V iyana k a p ıla rın a k a d a r yaşayan ve T ü rk ç e k o n u ş a n h a lk la rın o rta k adı o larak geçer. S e lç u k lu la r T ü rk k e lim e sin i h e m e n h e m e n h iç k u lla n m a d ık la rı için o n la r da T ü rk m e n ve d iğ er kabile a d ları ö ne ç ık m ışk e n (m esela N iz a m u ’l M ü lk T ü rk m e n ve O ğuz k elim e sin i eşan lam lı o larak kul la n ır), O sm a n lı’da d u ru m b ird e n d eğ işm ek te , ö rn e ğ in A m asyalı İ hı şeyin b. A li’n in h e n ü z F atih z a m a n ın d a yazdığı “T a rik u ’l E d e b ” adlı eserd e T ü rk ve T ü rk m e n ayrı ayrı h a lk la rm ış gibi g ö sterile rek özel lik le rin d e n b a h se d ilm e k te d ir. H alb u k i A n a d o lu ’da T ü rk veya Tüı I m e n diye iki ayrı h a lk y o k tu . F ak at A m asyalı H ü sey in b. Ali’n in Tııı I* ve T ü rk m e n ’i iki ay rı h a lk o la rak algılam ası, m u h te m e le n k endisin d e n ö n cek i S elçuklu d ö n em i y azarların ın e tk isin d en kaynaklanm ışım

197 Ravendi, Rahatu’s-Südûr, 1/17. 198 Age., s. 18. 199 Cahiz, Hilafet. Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, s. 67-77.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

287

O n la rın da F ars y a z a rla rın e tk isin d e k a ld ık la rı g ö rü lm e k te d ir. Ö r­ neğ in S elçu k lu d ö n e m in e ait en ö n em li k a y n a k la rd a n b iri olan İb n i Bibi’de T ü rk ve T ü rk m e n ayrı ayrı h a lk la rm ış gibi g ö ste rile re k “ca­ h il T ü r k le r ”, “m ü fsid T ü rk m e n le r”, “çarık lı T ü rk m e n le r” ifad eleri k u lla n ılm a k ta d ır.200 H a tta K e rim ü d d in M a h m u d A ksarayi d ah a da ileri gid erek , T ü rk le ri b ir y erd e T ü rk ve T ü rk m e n o larak a y ırırk e n , b ir yerde, de H a re z m şa h ları T ü rk , A n a d o lu S e lç u k lu la rın ı T acik g ö s­ terir. A k saray i’çıiıı “G ö z ü n k a ra lığ ın d a n d a h a k ara o lan T ü r k ’ü n ”; “T ü r k le r in ... o d in siz z ü m re n in ”, “m e l’u n T ü r k le r” ve “S ultan M esu d T acik ask erleri ile T ü rk le rin ü z e rin e g itti”., gibi ifa d e le rin d e n ,201 o k u r y azar olm ası ve çağ ın ın o lay ların a b iz z a t ş a h it şa h itlik e tm e si­ n in d ışın d a h iç b ir özelliği o lm ad ığ ı ve T ü rk ta rih i h a k k ın d a h iç b ir bilgiye sa h ip b u lu n m a d ığ ı a n la şılm a k ta d ır. Ö b ü r tü rlü H a rez m şah C e la le d d in M e n g ü b e rd i’ııin a s k e rle rin i T ü rk veya T ü rk m e n , A n a ­ d o lu S e lç u k lu la rın ı b ir y erd e T acik, b ird e T ü rk m e n , b ir yerde T ü rk o la rak g ö rm e si b aşta şe k ild e izah edilem ez. O sm a n lı s u lta n la rın ın da A n ad o lu T ü rk b ey lik leri h a k k ın d a sarfettik leri sözler, o n la rla y a z ışırk e n k u lla n d ık la rı h ita p şek illeri, o n ­ la rın T ü rk , T ü rk m e n , O ğ u z ve h a tta Kayı k e lim ele ri h a k k ın d a h iç ­ b ir b ilg iy e sa h ip o lm a d ık la rın ı g ö s te rm e k te d ir. Ö rn e ğ in D u lk a d ir o ğ lu n u n k ız ın ı o ğ lu n a alan O sm an lı s u lta n ın ın o n u n için “h o ş b ir T ü rk m e n ’d ir ” dem esi veya F a tih ’in U z u n H a sa n ’a yazdığı m e k tu p ta “o aşağ ılık T ü rk m e n k a ra k te rin in m u k te z a s m c a ..” ifad esin i k u lla n ­ m ası d a h i k en d i T ü rk m e n liğ in i b ilm ed iğ in i, k e n d isin i b aşk a b ir h a lk o la ra k g ö rd ü ğ ü n ü gösterir. E ğer tarih b ilg ile rin in k ıtlığ ın d a n d o lay ı söz gelim i U zu n H a sa n ’ı ve D u lk a d irlile ri T ü rk m e n g ö rü p k e n d ile ­ rin i T ü rk g ö rse le rd i, y an lış o lm ak la b irlik te b u d a h i sineye çe k ile ­ b ilird i, am a k a rşısın d a k i ırk d a şm ı T ü rk m e n diye a y ırırk e n , k e n d i­ sini T ü rk o la ra k ta k d im etm iy o rla rd ı. Böyle b ir d ev le tte T ü rk k e lim e sin in a n la m k a y m asın a m a ru z k a l­ m ası so n d erece n o rm a ld ir. H atta T ü rk “a şa ğ ılık ” g ö rü ld ü ğ ü iç in sa­ v aşlard a en bayağı h iz m e tle r o n la rın sırtın a y ü k len ir, d ev şirm e le r ve 200 İbni Bibi, (M uhtasar) Selçukname, s. 167, 245, 244. 201 K erim üddin M ahm ud Aksarayi, Müsameretü’l Ahbar, s. 141, 142, 95, 137.

288

1200 YILLIK SÜRGÜN

ç o c u k la rı ise efendi gibi o n la ra em irler v erirlerd i. C e v d e t Paşa da b u k o n u y a d ik k a t ç e k e re k şöyle d em e k te d ir: “R u m eli ta ra fın d a 4 0 0 0 0 y ö rü k â n ve M ü slü m a n , A n ad o lu eya­ le tin d e 30 0 0 0 yaya o lu p , sefer R u m eli’de o lu rsa y ö rü k â n ve M üslü m a n la rd a n 3 0 0 0 -6 0 0 0 er, A n a d o lu y a k a sın d a o lu rsa y a y a la rd a n 3 0 0 0 -4 0 0 0 er Sefer-i H ü m a y u n ’a m e m u r o larak , b u n la r m e tris ve Lop h iz m e tle rin i ifa ve o rm a n k esip yol a ç m a k gibi işleri y ap m a ları ile tım a r ve z e a m e t e rb ab ı ellerin e k azm a k ü re k a lm a k gibi bayağı işle rd e n u z a k tu tu lm a la rıy la y aln ızca cenge k e n d ile rin i v e rirle r ve öyle ç a lışırla rd ı.”202 O sm a n lı şe h z a d e le rin in h o c ala rı a ra sın d a T ü rk asıllı o la n la rı b ir­ kaçı geçm ez. D iğ erleri h e p A cem veya A rap asıllıdır. T ü rk lü ğ ü n ü b i­ le n şe h z â d e h o c a la rın d a n Vani M e h m e d E fen d i ve G enç O sm a n ’ın h o c a sı Ö m e r E fen d i sayılabilir. D olayısıyla A rap ve A cem asıllı h o ­ c aların y e tiştird ik le ri şeh z â d e le re elb ette ta rih de o k u tu lm u ştu r, am a h e rh a ld e b u T ü rk ta rih i değildir. Ö yle o lm a d ığ ı iç in d ir ki, bazı Osm a n lı s u lta n la rı T ü rk le r (veya T ü rk m e n le r) h a k k ın d a h a k a re te va­ ra n ifad eler k u lla n m ışla rd ır. Ö rn e ğ in şu b e y it A dlî m ah lasıy la şiir y az a n S u lta n II. B ayezid’e aittir: Değme etrak ne bilsun g a m -1 aşkı Adlî, Sırr-ı aşkı anla m a ya haylice idrak gerek203 Yani g üya T ü rk su lta n ı o lan p a d işa h k e n d i h a lk ın ı id rak siz lik le tav sif e tm e k te d ir. F a tih ’in T okatlı Leali adlı d erv işe T ü rk asıllı o ld u ­ ğ u n u n anlaşılm ası ü zerin e ne yaptığını y u k a rıd a anlatm ıştık. Leali’nin s e rz e n işin in b ir b e n z e rin i şair M esih i’de g ö rebiliyoruz. T ü rk asıllı o l­ d u ğ u için k e n d isin e b ir y er b u la m a d ığ ın ı, b ü tü n k a p ıla rın y ü zü n e k a p ın d ığ m ı b e lirtm e y e çalışan M esihi şöyle d e r b ir b ey tin d e: M esihi gökten insen sana y e r y o k ! Yürü var gel y a Araptan y a Acemden!

202 Tarih-i Cevdet, 1/87. 203 Necdet Sevinç, Osmanlı’nm, s. 322. İsmet Zeki Eyüboglu’n u n Alevi-Bektaşi Etle biyatı adlı eserine atfen.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

289

diye d e rt y an m ıştır. Şair Bakî “T ü rk e h lin in ey h â ce b iraz başı k a b a ­ d ır” diye k e n d i s o y u n u ta h k ir e d e rk e n , N e f’i “T ü rk ’e H ak, çeşm e-i irfan ı h a ra m e tm iş tir” d e m iştir.204 D ev şirm e M u stafa N aim a E fen d i’n in m e ş h u r ta rih in d e T ü rk ’ü n adı nadan Türk, idraksiz Türk, Çirkin suratlı Türk, m e l’un T ü r k ’tür. H atta d a h a da ileri g itm iş ve e se rin in b ir y e rin d e T ü rk le ri “ço b an k ö p e ğ i”ne b e n z e te b ilm iştir.205 M ü n eccim b aşı, S a h a if’ul A hbar adlı e se rin d e T ü r k ’le Ç ingeneyi ay n ı k efey e k oyar. G e lib o lu lu M u sta fa A li, M e v â id ü ’n-Nefais ad lı e serin d e “A n ad o lu , K aram an ve R um ülk esi ad la rın ı alan p a sa k lı­ lar h a lk ı elb ette k ır ad am ıd ırlar. B unlar, a ra la rın d a gü zel ve sevim li olan ı az g ö rü n e n , çeşitli b iç im d e ç irk in k im s e le rd ir” der. H alb u k i aynı sıra la rd a A vrupalı y a z a rla r T ü rk le rd e n “e rk e k g ü z e li” diye b a h ­ setm ek tey d iler. T ü rk y u rd u n d a , T ü rk ’ü n ek m eğ in i yiyerek, T ü rk lü ğ ü n ü b ilm ey en T ü rk s u lta n ın ın sa ra y ın d a k ü p ü n ü d o ld u ra ra k y aşayan, am a T ü rk ’e h a k a re t e tm e k te n geri k a lm a y a n n a n k ö r so y su z lard a n biri de H oca S ad ettin E fendi d e n ile n aşağ ılık tır. “E tra k -ı b îid ra k ” (A ptal T ü rk !) lafının m u c id i de b u k işid ir. Tac üt-T ev arih adlı eseri b aştan so n ra T ü rk le re ve T ü rk m e n e h a k a re tle d o lu d u r. “H ilebaz T ü r k ”, “akılsız Türk”, “ap tal T ü r k ”, “k u d u rm u ş k u r t”, “aşağılık tü re d ile r”, “s ırtla n ”, “anlayışsız k a lta b a n ”, “n â p a k T ü rk m a n ” o n u n k u llan d ığ ı sırad an h a ­ karet k e lim e le rid ir. B azen de “T ü rk m e n lik y ara tılışla rı g e reğ in ce ”, in le rin d e n ç ık tıla r” gibi T ü rk m e n ’i v ahşiye ve ayıya b e n z e te n bu adam , n e y azık ki güya T ü rk asıllı, aslın d a T ü rk lü k d a ire sin d e n ç ık ­ mış O sm a n lı s u lta n ı ta ra fın d a n sırtı sıv azlan ıy o rd u . “B aban da olsa T ü rk ’ü ö ld ü r ! ”206 d iy ecek k a d a r k alb in d e k i n e f­ ird i iz h a r etm e cesareti b u la n K adim ! m ah laslı H afız H a m d i Ç elebi, ¡beş k ıta d a n o lu şa n şiirin in b ir k ıta sın d a ,

1 ____________ .'04 Age., s. 323. ■05 Naima, 3/1180. 106 d liLI 0 1 5 i ) J â l

290

1200 YILLIK SÜRGÜN

T ü r k ’ü zann etm e kim ola âdem T ürk ile durma, oturm a bir dem Şeker olsa eline Türk ola sem Ser-i etraki kesip hiç y e m e gam U ktül’t-türke velev kâne ebâk! y ani b a b a n b ile olsa T ü rk ’ü ö ld ü rü rk e n h iç çe k in m e diy eb ilm ek le, h a tta Hz. P ey g am b er’e iftira a ta ra k güya o n u n “T ü rk ’ü ö ld ü rü n , kanı h e la ld ir” d e d iğ in i ileri sü re re k “Kim b e n im sö y lem ed iğ im b ir sözıi b e n sö y lem iş gibi g ö sterirse, c e h e n n e m d e n y erin i h a z ırla s ın !” hadisi m u c ib in c e c e h e n n e m in esfel-i sâfiline çek ip g itm iştir. X VI. Y ü z y ıl d iv a n ş a ir le r in d e n İ z v o rn ik li A r n a v u t T aşlıc alı Yahya, İm a m ın b iri a z ıtır işini A lır b ir y ab an T ü rk ’ü n k ız ın ı d iy erek T ü r k ’e v ah şi d am g ası v u ru rk e n , b aşk a b ir şiirin d e T ü rk ’ü eşeğe b in m iş eşek o la ra k tavsif eder: Bir yoğurı kara Türk-i ebter207 Şehri seyritm eye meylitdi meğer Depesi benzer idi kiih-sâra Gözleri gaarun içinde nâra Başı üzre var idi kara külah Ateş üzere nitekim düd-ı siyah208 B în a m a z idi hem ol y ü z i kara D üşmeyince başı inmezdi yire Eşeğini getirip aldu suvar Bindi güya ki har üstüne hımar.209

207 Türk-i ebter: Soyu kuruyasıca Türk. 208 Dud-ı siyah: Kara kurt. 209 Har (Farsça), hım ar (Arapça): Eşek.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

291

Bu m e l’u n k e n d in in A rn a v u t o ld u ğ u n u b e lirttiğ i şiirin d e ise, k e n ­ d isin d e n atm aca o la ra k söz e tm e k te ve şöyle d em ek te d ir: Fakir A rna vut aslıyam, gaziyem, O taşlı vilayetlerin b â ziy e m 210 Şecaat kılıcı çalanlardanam Ş ik â rım 211 evvel alanlardanam212 1 7 9 7 -1 8 0 2 yılları a ra sın d a P a ris’te d aim i elçiliğim izi y ap an M o­ rali Seyyid Ali E fendi, b ir y a z ısın d a u y g u n s u z h a re k e tle rd e b u lu n a n Ç u h a d ır A h m e t’i “T ü rk -ü s u t ü r ” y an i “h ay v a n T ü r k ” diye niteler. T okatlı A şık N u ri, T ü rk ’ü h ay v an a b e n z e te re k şöyle der: T ü r k ’ün dilberidir gayetle inat Şehir dili bilm ez lisanı kubat Kelam ında eder Türklüğün isbat H ayvan gibi gözün diker samana! 1897 ta rih in d e , b ir İng iliz g ezg in i ş u n la rı sö y lü y o rd u : “T ü rk adı n a d ire n k u lla n ılır, o n u n iki y o ld a k u lla n ıld ığ ın ı işittim ; ya b ir ırk ı ay ırt e d e n d ey im o larak , ö rn e ğ in b ir k ö y ü n ‘T ü rk ’ veya ‘T ü rk m e n ’ o lu p o lm a d ığ ın ı s o ra rsın , ya d a b ir h a k a re t d eyim i o larak , ö rn eğ in İngilizce söyley eceğ in ‘eşek k a fa lı’ a n la m ın d a , T ü r k kafa* diye h o ­ m u rd a n ırs ın ” diye y azacak tı. D ah a a ra n sa b u n u n gibi n ice ö rn e k le r b u lu n u r. F ak a t d ah a fazla ö rn e k v e rm e n in bizi g e rm e k te n başk a b ir faydası olm az. Sarayın b a h ­ ç esin d e s u lta n ın h u z u ru n d a b a h ç ıv a n a “E şşek T ü r k ! ” diye h a k a re t ed eb ilen ler, d ışa rıd a n e le r sö y le m e z le r ki? P ek i b u in sa n la rı ve b e n z e rle rin i T ü rk ’e k a rşı b u k a d a r k in d a r k ı­ lan n e d ir? B irb irin e k o m ş u o la ra k yaşay an in sa n la r k a rşılık lı o la ra k

210 Bâz: Atmaca 2 11

Şikâr: Av

212 N ecdet Sevinç, Osmanlı’nın, s. 327. Agah Sim Levent’in “T ürkçülük ve Milli Edebiyat adlı makalesine atfen.

292

1200 YILLIK SÜRGÜN

k ö tü lâ k a p la r y a k ış tırır ve çoğu kez b u n u h a k a re t n o k ta sın a v a rd ı­ rırlar. E tn ik to p lu lu k la r d a h i b irb irle rin e iyi veya k ö tü isim le r ta ­ karlar. Ö rn e ğ in A cem ler A rap lara “ta z i” (to p u ğ u n a işeyen it) derler. T ü rk iy e ’de Ç erkesler, E rm en iler, R urnlar için T ü rk le r ta ra fın d a n y a ­ kıştırılan ta h k ir içerikli lâk ap lar ve y ak ıştırm alar vardır. M esela “Anası Ç erk eş, bab ası h e rk e s !” gibi so n derece y ak ışık sız ve ç irk in y a k ıştır­ m an ın n ere d e n çık tığ ın ı b ilm iy o ru m , b ir e tn ik to p lu lu k içinde birkaç h afifm eşrep in sa n çıksa bile, b u n u gen ele teşm il e lm e k son derece n a h o ş şeylerdir. Ç erk eş, E rm en i ve R u m larla olan b ir tak ım tarihi ta tsız lık la r sebebiyle k a rşılık lı y a k ıştırm a la r y a p ılm ıştır ve b u n la rın te m e lin d e e tn ik çatışm alar, a n tip a ti ve m illi d u y g u la r yatar. Aynı coğrafyayı p ay laşan h a lk la r a ra sın d a tarih i b ir h esap laşm a vardır. Ö rn e ğ in T ü rk le r en az 300 yıl b o y u n c a R usları b o y u n d u ru k a ltın d a tu tm u şla r, so n ra n ö b e t R uslara gelm iş, o n la r da O rta A sya’da y aşay an eld aşlarım ızı 120 yıl e saret a ltın d a y aşatm ışlard ır. İranlılaı M ilat ö n c e sin d e belli b ir sü re O rta A sya’ya h a k im o lm u ş, T ü rkleı ise 1 9 2 5 ’e k a d a r İra n ’da h a k im iy e ti e lle rin d e tu tm u şla rd ır. A raplaı E m ev iler d ö n e m in d e 7 0-80 yıl k a d a r O rta A sya’da k ısm en h a k im o l­ m u ş, b u n a k a rşılık T ü rk le r y a k laşık 700 yıl A rap ları h ak im iy et al tın a a lm ışla rd ır vs.. Dolayısıyla b ir A rap’m veya A cem ’in y a h u t R us’un veya A rn av u t’un (M ü slü m a n o lsu n veya o lm a sın la r) T ü rk ’ü sevm em esi gayet tabii d ir ve b e n b u n u an lay ışla k a rşılay ab ilirim . A ram ıza k a n girdiği için nasıl b e n b ir e rm e n iy i sev em ezsem , e rn ıe n in in de T ü rk ’ü sevm esi tah a y y ü l d a h i ed ilem ez. K ü rtlerle aram ız a k a n girdiği için o to b ü sle veya tram v ay d a b irin in k ü rtç e k o n u şm a sı h e m e n ele k trik le n m e m i se b e p o lu y o rsa , a rtık o ra d a d o stlu k ta n , se m p a tid e n b a h sed ilem ez Ö yle o lu n c a da k a rşılık lı ç irk in y a k ıştırm a la r ve b e n z e tm e le r olııı Bir A cem k e n d i m e m le k e tin d e T ü rk a ley h in e n e iste rse yazar, lut o n u n m eselesid ir. B en d e k a rş ılık v e ririm veya v e rm e m vs.. Auı.ı aynı A cem b e n im y u rd u m d a y aşıy o r ve b e n im e k m eğ im i yiyor, be­ n im d e v le tim in im k a n la rıy la g ü n ü n ü gün ediyor, b ir d e k a lk ıp bana h a k a re tle r ed iy o rsa o n a k a tla n m a k m ü m k ü n değil. H alb u k i O sm anlı d ö n e m in d e biz h e r tü rlü h a k a re te k atlan d ık . Y ukarıda ö rn ek lerin i

293

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

v erd iğ im iz h a k a re tle re y azılı b ir k a rşılık v e rild iğ i k o n u s u n d a e li­ m izde veri de m e v c u t değil. Yine de o in sa n la rı su ç la m a k gerekir m i, o n u d ah i b ilm iy o ru m . B una b ir n o k ta d a im a m -c e m a at m eselesi g ö ­ züyle b a k m a k gerekir. P ad işah (yani im am ) T ü rk m e n e , dolayısıyla T ü rk ’e “aşağ ılık T ü r k m e n ” d iy eb iliy o rsa, o n u n k u lla n m e sa b e sin ­ dek i k in li in sa n la ra bö y le ç irk in y a k ıştırm a la rd a b u lu n m a la rın d a n dolayı k ız ıla b ilir mi? K öpek , n e tic e d e b ir k ö p e k tir! Ve h e r z a m a n k ö p e k liğ in i y a p a ­ caktır! K ö p ek sen i ısırdı diye, tu tu p sen de o n u ısırm aya k alk arsan , o n u n seviyesine iner, k ö p ek leşirsin ! T ü rk le rse , k ö p e k le rin seviyesine asla in em e y e c ek k a d a r tarih i k ö k le ri o la n asil ve n e cip b ir halktır! T ü rk le rd e “it ü rü r, k e rv a n y ü r ü r ”, A rap lard a ise “k ö p e k le rin h av la­ m ası b u lu ta z a ra r v e rm e z !” diye b ir söz vardır. İşte T ü rk o k e rv a n ­ dır, o b u lu ttu r! Tabii ay ran ı k a b a rın c a y a k adar!

Jön-Türkler ve Türk kelim esinin sürgünden dönüşü O sm a n lı’n m fırtın a lı y ılla rın d a bazı O sm an lı ay d ın la rı ö z g ü rlü k d ü şü n c e s in in g elişm esi ve M e şru tiy e t y ö n e tim in in y en id e n k u r u l­ m ası u ğ ru n d a y u rt iç in d e ve d ışın d a b ir ta k ım faaliyetlere g irişti­ ler. T a rih te b u h a re k e ti y ü rü te n le re J ö n -T ü rk le r (G en ç T ü rk ler) adı v e rilm iştir ki, d ah a d a r a n la m ıy la alırsak , J ö n -T ü rk deyişi,

I. ve II.

M e şru tiy e ti h a z ırla y an ve O sm a n lı İm p a r a to r lu ğ u n d a çağdaş ih ti­ yaçlara g öre ısla h a t y a p ılm a sın ı iste y e n in k ılâ p ç ıla r y a h u t ih tila lci­ ler için k u lla n ılm ıştır. Ç eşitli g ru p la r o lu ş tu ra n J ö n -T ü rk g ru p la rı arasın d a en çok g elişen i m e rk e z iy e tçi ve ih tila lc i o la n la rın to p la n ­ dığı İttih a t ve T erakki C em iy eti o lm u ştu r. 213 D iğer b ir d ey işle J ö n - T ü r k le r i o lu ş tu ra n g ru p la r iç in d e yıldızı p arlay an g ru p , İttih a t ve T erak k i’dir. F a k a t b u h a re k e t o sıralar R us­ ların işgali a ltın d a b u lu n a n T ü rk is ta n ’a da sıç ra m ış ve orada “Yaş T ü rk le r ”214 d e rn e k le ri k u ru lu rk e n , aynı adı taşıy an d erg iler ve bazı m e v k u te le r çık arılm ıştır.

¿13 Erol Mütercimler, Fikrimizin Rehberi, s. 152-153. .’14 Yaş, Türkistan Türkçesinde “genç” anlamındadır.

294

1200 YILLIK SÜRGÜN

Jö n -T ü rk le rin k u ru c u la rı ü ze rin d e çok fazla durm ayacağız. Ç ü n k ü A zerbaycanlI olan b ir k işi d ış ın d a k ile rin h iç b iri T ü rk asıllı olm adığı gibi, b azıları, ö rn e ğ in İttih a t ve T erakki k u ru c u la rın d a n T alat Paşa, M a so n d u r. A m a k ita b ım ız ın k o n u s u itib a riy le b u in s a n la rın J ö n T ü rk le r adıyla o rtay a ç ık a ra k T ü rk k elim e sin e v u rg u y a p m aları b i­ zim için ö n em lid ir. G erçi o n la r sin si em elleri için T ü rk k e lim e sin in a rd ın a sığ ın m ışla rd ı ve b ir sü re so n ra g erçe k çe h re le rin i g ö ste re c e k ­ lerd i, am a 1200 y ıllık b ir fasılad an so n ra o şan lı k e lim e n in , k u lla n ı­ lış am acı n e o lu rsa o lsu n , b u lu tla r a ra sın d a n sıyrılıp çıkm ası y en i bir d ö n e m in h ab ercisi, B irinci ve İk in c i (G ö k )-T ü rk D ev leti’n d e n so n ra Ü ç ü n c ü T ü rk D ev leti’n in m ü jd e c isiy d i ve b u m ü jd e M ustafa Kemal ta ra fın d a n a lg ıla n ıp gereği y e rin e g e tirile ce k , ism i y a n lış olsa bile T ü rk iy e C u m h u riy e ti k u ru la c a k tı. “İsm i y an lış olsa b ile ” k e lim e le ­ rin i te sa d ü fe n y azm ış değiliz. B iraz so n ra A ta tü rk ’ü n n asıl b ir hata ed ip y e n i T ü rk D ev leti’n in a d ın ı T ü rk iy e C u m h u riy e ti k o y d u ğ u k o ­ n u su y la ilgili te n k itle rim iz i y ö n elteceğ iz. G enç T ü rk le r a k ım ın ın o rtay a çıkışı, O sm a n lılık a k ım ın ın b itti­ ğ in in sin y a lin i v e riy o rd u . K oca im p a ra to rlu k ta İslam cılık akım ı tul m ad iğ i gibi, O sm a n lılık akım ı da tu tm a m ıştı ve esasen b u n u n iki seb eb i vardı: a) İm p a ra to rlu k te b a a la rın ın h e p sin in M ü slü m a n olm am ası; b ) B a tıd a b a ş la y a n e t n i k f a r k lıla ş m a h a r e k e t i n i n O s m a n lı İm p a ra to rlu ğ u ’n a da sıçram ası sebebiyle, b ir y a n d a n H ıristiy an , öte y a n d a n A rap te b a a n ın “biz O s m a n lı” (o n la rın ifadesiyle T ü rk ) d e ­ ğiliz dem ey e b aşlam alarıy d ı. O sm an lı p a d işa h la rın ın en b ü y ü k za afi, d ü n y a ç a p ın d a k i g e liş m e le ri d o ğ ru ta k ip e d e m e m e le ri sebe­ b iy le, işi k la sik y ö n te m le h a lle tm e y e ça lışm alarıd ır. A b d ü lh a m id , hâlâ y asak lam ay la, b ask ıy la işi g ö tü re b ile c e ğ in i d ü ş ü n ü y o rd u , ama d u ru m o n u n z a n n e ttiğ i gibi d eğildi. Bir k ere 1630’d a n itib aren ye' n iç e ri o c a k la rın a T ü rk le r de g irm ey e başlam ış, dev let d airelerinde T ü rk le r de görev alır o lm u ş ve a rtık ip in u çla rı yavaş yavaş Türkle* rin elin e g eçm eye b aşlam ıştır. A m a ip in u ç la rın a eline alm aya baş lay an b u T ü rk le r, e sk in in c a h il T ü rk le ri değil, ak sin e o k u m u ş, kül tü rlü in sa n la rd ı ve m u h te m e le n ta rih de o k u d u k la rı için geçm işir

OSMAN OĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

295

O sm anlı saray ın ın T ü rk le re y a p tık la rın ı b iliy o rlard ı. D olayısıyla artık O sm a n lı sa ra y ın ın v arlığ ın a ta h a m m ü l etm e k iste m iy o rla rd ı. G erçi saray iç in d e ve d ev let y ö n e tim in d e h âlâ d ö n m e -d e v şirm e le r vardı, am a y en iç e ri ocağı k a ld ırıld ığ ı için a sk e r d e v şirm e le r y o k tu , o la n ­ lar da se sin i çık a ra c ak d u ru m d a değildi. K aldı ki, m o d e rn çağa gi­ rild iğ i için saray, im p a ra to rlu k , h alifelik , O sm a n lılık gibi k av ram la r tebaa birey ler için fazla b ir şey ifade e tm iy o rd u . N ite k im 1914’de y a­ y ın la n a n beş fetvalı “c ih a t” fe rm a n ın a tebaa h a lk la rd a n k im se u y ­ m am ıştı. D ü n k ü efen d isiy le savaşa g irm iş h a lk la ra “c ih a t” ferm an ı yay ın lam ası d ah i O sm a n lı’n ın so n g ü n le rin d e ö n ü n ü g örem ez hale g e ld iğ in in b ir b aşk a k an ıtıd ır. K ısacası bö y le b ir d u ru m d a n e h ila ­ fet devam ed e b ilird i, n e de im p a ra to rlu k . Bu k ö tü m an zaray a rağ m en G en ç T ü rk h a re k e tin in bize tek se­ vim li g ö z ü k e n tarafı, se rle v h a sın d a “T ü r k ” k e lim e sin i k u lla n m ış o l­ m asıd ır. O n u n d ışın d a cazip b ir tarafı y o k tu r ve T ü rk le re fay d a­ d an çok z a ra r g etirm iştir. K o n u m u z itib ariy le G enç T ü rk h arek eti iç in d e o la n çeşitli k u r u lu ş la r d a n İ ttih a t ve T e ra k k i’n in d ış ın d a k i­ ler bizi ilg ilen d irm iy o r. İttih a t ve T erakki C e m iy e ti’n in ilk k u r u c u ­ ları İsta n b u l’d ak i A skeri T ıb b ıy e-i Ş ah an e M e k te b i’n in beş ö ğ re n c i­ sidir. B aşlangıçta İttih a d -ı O sm an ! adıyla k u ru la n b u cem iy et daha so n ra O sm a n lı İttih a t ve T erakki C em iy eti ad ın ı alm ıştır. B ilâhare O sm an lı k e lim e si de a tıla ra k y aln ızca “İttih a t ve T erakki C e m iy e ti” adıyla faaliyet y ü rü tm ü ş tü r. Bu cem iy etin k u ru c u la rın d a n ilk ikisi D oğu A n a d o lu ’lu ve k ü rt k ö k e n liy d i. C e m iy e tin k u ru c u la rın d a n b ir diğ eri O h rili, y an i M ak ed o n y alI İb ra h im Tem o idi. D iğer iki k u ru c u üye ise K afkasyalI M eh m et R eşit ve B akülü H ü sey in zad e Ali idi. B un­ lar b a şlan g ıç a , E rm e n i, R us ve G ü rcü te h d itle rin i ö n c e d e n g ö rü y o r­ lar ve b u n u “O sm an lı B irliği” ile ö n le y e b ile c ek leri d ü şü n ü y o rla rd ı, am a s o n r a ... Ah o so n ra sı!.. K ü rt k ö k e n li olan İttih a tç ıla rd a n A b d u lla h C evdet, A rap k irli, d i­ ğeri İsh a k S ü k u ti ise D iy arb ak ırlıy d ı. A b d u lla h C ev d et M ason k u ­ lü b ü ü y esiy d i. İç tih a t adlı b ir dergi çık arm ış, p e k ç o k çeviriye im za atm ıştır. K uleli İd a d isi’n d e o k u m u ş , a rk a sın d a n A skeri T ıb b iy e’d en h e k im y ü z b a şı o larak m e z u n o lm u ştu r. H e n ü z o k u l sıra la rm d a y k e n

296

1200 YILLIK SÜRGÜN

p o litik a y la u ğ ra ştığ ı ve İttih a t ve T erak k i’n in k u ru lu ş u n d a y er aldığı için T rab lu sg arb ’a s ü rü lm ü ş , o rad a b ir sü re ç a lıştık ta n so n ra b ir y o ­ lu n u b u lu p A vrupa’ya kaçm ış, C en ev re’de bazı ark ad aşlarıy la birlik te O sm anlı adlı b ir gazete çık ararak saltanat aleyhine yazılar yazm ış, am a V iyana E lçiliği h e k im liğ in i k a b u l ed in ce ü ç yıl y azıların a ara v e rm iş­ tir. F a k a t b u sessizliğ in i ü ç yıl so n ra b o z a ra k y in e sa lta n a t aley h in d e y azılar yazm aya b aşlam ış, 1 9 0 4’de C en e v re’de k u rd u ğ u İç tih a t m e c ­ m u a ve m a tb a a sın ı b ir yıl so n ra K ah ire’ye taşıyıp o ra d a yay ın lam ış, M eşru tiy etin ila n ın d a n so n ra ise d erg isin i şim d i C ağaloğlu’nd a b u lu ­ n a n İç tih a t E vi’ne taşıy arak ö lü n cey e k a d a r yaym a devam e tm iştir.215 A slın d a A b d u lla h C ev d et, A b d ü lh a m id ta ra fın d a n m a y m u n gibi oy­ n a tıld ığ ın ın fa rk ın d a d a h i değildir. Bu y ü z d e n b ir sü re so n ra K ürtç ü lü k faaliy etlerin e so n v e rm ek z o ru n d a k a lm ıştır.216 İs h a k S ü k u ti ise A b d u lla h C e v d e t k a d a r şan slı d eğ ild i. A skeri T ıb b ıy e’d en d o k to r o larak m e z u n o ld u k ta n so n ra saltan a t baskısı y ü ­ z ü n d e n A v ru p a’ya k açm ış ve İsviçre’de y o k su llu k iç in d e ö lm ü ştü r, K em ik leri M e ş ru tiy e tin ila n ın d a n so n ra 1909’da Rıza N u r tarafından T ü rk iy e ’ye g e tirile re k S u lta n a h m e t b a h ç e sin e g ö m ü lm ü ş tü r.217 S o n ra d a n İttih a t ve T erakki ad ın ı alan İttih a d -ı O sm a n i’n in diğeı k u ru c u la rın d a n İb ra h im Tem o so y a d ın d a n da anlaşılacağı gibi A rn a ­ v u t, M e h m e t R eşit ise Ç e rk e sd ir.218 E sasen İttih a d -i O sm an i tam bir e tn ik çete idi. H e m e n ta m a m ın ın M aso n lo calarıy la sık ı tem asları vard ı ve ilk to p la n tıla rın ı da S elan ik ’teki F azilet M ason L ocası’n m sa lo n u n d a y a p m ışla rd ı. Bu to p la n tıd a k a tıla n la rd a n Talat (P aşa), Mil h a t Ş ü k rü , E d ip S erv et ve K azım N am i M a so n d u r.219 P a ris’te adeta k ü ç ü k b ir k o lo n i o lu ş tu ra n b u sa lta n a t d ü şm a n la rın d a n B atılılar çok şey b e k le d ik le ri için o n la ra “J ö n T ü rk le r” a d ın ı taktılar. A slında Ba tılılar T ü rk k e lim e sin i zaten b irk aç y ü z y ıld ır k u lla n d ık la rı için aynı k elim ey i te k ra r k u lla n m a la rı o n la r için b ir y e n ilik değildi. A m a Os m a n ii İm p a ra to rlu ğ u için b ir y en ilik ti. C e m iy etin çık ardığı Meşve 215

Türk Meşhurlan, s. 3.

216 Şimşir, Kürtçülük 1787-1923, s. 242. 217 Age., s. 192. 218 Ramsour, E. E., Genç Türkler ve İttihat Terakki, s. 28. 219 Necdet Sevinç, Osmanlı’nın, s. 447.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

297

ret adlı d erg id e yazı y a z a n la rın n e re d e y se h iç b iri T ü rk değildir. Ö r­ n eğin H alil G an em K ato lik A rap, Ü m it ta k m a adıyla y azan A ristidi E fendi, O rto d o k s R um , A lb ert F u a d Y ahudi, A n m e k y an G regoryen e rm e n id ir. D e rg in in s a h ib i A h m e t R ıza d a T ü r k d e ğ ild ir. A n n esi M ü slü m a n lığ ı k a b u l e tm iş A lm an asıllı b ir A v u sturyalIdır. M acar ol­ d u ğ u da söylenir. Babası da T ü rk değil, İn g iliz Ali bey d e n ile n bir k işiy d i.220 Bu d erg id e y a y ın la n a n y azılard a S u lta n A b d ü lh a m id için “y alan cı, cellat, A llah ’ın b elası, k a n lı k raliy et, h a sta d ik ta tö r; M üs­ lü m a n la rın y üz k arası, s ü rü y ü g ü d e n k u rt ve K ızıl S u lta n ” k elim e ­ ler ra h a tlık la k u lla n ılm ış tır.221 T a rih te h iç b ir fatih h a lk T ü rk le r k a d a r fe th e ttiğ i ü lk e d e başka h a lk la rın d ü şm a n c a ta v ırla rı ve d a v ra n ışla rıy la k arşıla şm a m ıştır. Batılılar g eçm iş y ü z y ılla rd a T ü rk le rd e n in tik a m la rın ı sa ra y d a k i devşir­ m eler, d ah a s o n ra d ö n m e le r ve tab ii k i 1700’lere k a d a r y en içerilerle alm ış, dah a so n ra tak tik değiştirerek, yeniçeriyle y ap am ad ık la rın ı dev­ şirm e le rin e n te le k tü e l to ru n la rı v asıtasıyla y a p m a y a d ev am etm iştir. D olayısıyla güya T ü rk le r a d ın a h a re k e t ettiğ i s a n ıla n ve B atılılarca J ö n - T ü r k d e n ile n b u in s a n la rın T ü rk o ld u ğ u z in h a r d ü şü n ü lm e sin . Ö rn e ğ in 4 -9 Ş u b at 1 902 y ılın d a P a ris’te P re n s S a b a h a ttin d en ilen sa h te k â rın ev in d e y a p ıla n B irinci J ö n -T ü rk K o n g resi’n d e T ü rk , Er­ m e n i, Y unan, A rap, A rn a v u t, Ç erk eş ve Y ah u d ilerd en o lu şa n 60-70 k a d a r k işi k a tılm ış tır ki, to p la n tıy a b a ş k a n lık e d en ev sa h ib i Saba­ h a ttin , A h m et Rıza’n ın “E rm en iler o n u n la b irlik te y ti” dediği kişidir.222 Bu S a b a h a ttin , an a ta ra fın d a n O sm a n lı ailesin e m e n s u p tu r, fa k a t ba­ bası h a n e d a n m e n su b u o lm ad ığ ı ve Ş ark h a lk la rın d a b ab a esas kabul edild iğ i için esasen O sm a n lı ailesiyle h e rh a n g i b ir ilgisi y o k tu , ama k e n d in e “P re n s” u n v a n ı a la ra k sağda so ld a h av a a ta n b ir sah tek ârd ı. Baba ta ra fın d a n soyu ise G ü rc ü le re dayanır. K ısacası, şa h si k a n a a tim iz e göre J ö n -T ü rk h a re k e ti ve İttih a t ve T e ra k k i P a rtisi O s m a n lı’yı d a h a k ısa z a m a n d a ç ö k e rtm e k , T ü rk ­ lü ğ ü y o k e tm e k için B atılılar ta ra fın d a n y ö n le n d irilm iş h arek etlerd i.

220 Ramsour, Genç Türkler, s. 34. 221 Age., s. 50. 222 Age., s. 52.

298

1200 YILLIK SÜRGÜN

Ç ü n k ü B atık lar için tek ö n e m li olanı, O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u ’n u n y ık ılm a sıy d ı ve n asıl ve k im le rin eliyle y ık ıld ığ ı Batı’yı ilg ile n d irm i­ y o rd u . Îttih a d -ı O sm an i C e m iy e ti’n in k u ru c u la rı a ra sın d a T ü rk ’ü n b u lu n m a d ığ ın ı y u k a rıd a b e lirttik . Ad d e ğ iştire re k İttih a t ve T erakki ad ın ı alan fırkaya ise T alat Paşa d ışın d ak i E n v er Paşa ve C em al Paşa d a h a so n ra k a tılm ış, M u stafa K em al’in bu cem iyete k atılm asıy la ç ık ­ m ası b ir o lm u ştu r. Ç ü n k ü M ustafa K em al b u n la rın n e k a d a r lü m p e n ru h lu k işile r o ld u ğ u n u k ısa z a m a n d a fark etm iştir. T alat P aşa’m n e t­ n ik m e n su b iy e tin i tam o la ra k te sp it ed e m ed ik . A m a E m m a n u e l Kara sso ta ra fın d a n M a so n lu ğ a k a z a n d ırıld ığ ı b ilin e n T alat Bey, y in e K arasso ta ra fın d a n v ar g ü cü y le d e ste k le n m iş, b öylece teşk ila tın ar­ k a sın d a S elan ik ’in esnaf, tacir ve ay d ın ları yer alıv erm iştir. Bu sırada h e n ü z b in b aşı ik en te şk ila ta k a tılan E n v er P aşa’n m T ü rk o ld u ğ u ittifak en k a b u l ediliyor, am a C em al P aşa ’n m Ç erk eş asıllı o ld u ğ u n u ve “dam arlarımdan birinde Türk kanının dolaştığını bilsem, onu kelpetenle y o lu p alırdım” d e d iğ in i b iliy o ru z. H a re k e t h a lin d e o ld u ğ u için M ustafa K em al tara fın d a n H arek at O rd u s u ad ı v e rile n o r d u n u n İs ta n b u l’a g irip S u ltan A b d ü lh a m id ’i ta h tta n in d irm e s in d e n s o n ra a rtık b u ü ç lü ç e te n in (E n v er-C em alT alat) k o n tro l a ltın a a lın a m a y a ca ğ ın ı g ö re n M ustafa K em al hızlı bir şe k ild e o n la rla y o lla rın ı ayırır. H a tta d a h a y o lu n b a şın d a M ustafa K em al “K ristal G a z in o su ’n d a k i b ir to p la n tıd a E n v e r’i göklere ç ık a ­ ran n u tu k la r d u y u n c a “Bu ne h ald ir, h e p in iz n u tu k la rın ız d a sürekli E n v e r’d e n sö z e d iy o rsu n u z . E nver, E nver.. Bu k a d a r m e th e d ilm esi d o ğ ru d e ğ ild ir” dedi. Bu sıra d a A b d u lk e rim P aşa’n m kardeşi Alaadd in Bey m ü h a d e le etti: “M u stafa, E n v e r’i k ısk a n m a , o h ü rriy e t u ğ ­ ru n a dağa çıktı. E lb e tte o n u a n a c a ğ ız!” B u n u n ü z e rin e M ustafa K e­ m a l, “K ıs k a n m ıy o ru m . Biz n ih a y e t o rta s ın ıf aile iç in d e y e tiştik . S o n ra b u tü r ö v g ü le r ve n u tu k la r E n v e r’e g u ru r v erecek, ilerid e far­ k ın a v a rm a d a n ü lk e y e z a ra r g e tire c e k tir” diye cevap v e rd i.223 M u s­ tafa K em al h a k lıy d ı ve o n u n sö z le rin in d o ğ ru lu ğ u d a h a so n ra Ça n a k k a le Savaşı’n a k a tıla n b ir A lm an albayı H an s K an n e n g iesser’iıı “Ç a n a k k a le ’de T ü rk le rle B e ra b e r” adlı e se rin d e d ed iğ i gibi, “Enver,

223 Mütercimler, Fikrimizin Rehberi, s. 155.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

299

b ir şek ild e saray a d a m a t olm ası h aseb iy le, a sk e ri terfi b a sa m a k la rın ı te k tek tırm a n a ra k değil de, k u ş u ç u şu y la en y ü k se k m evkiye geldiği için , h a ta ü z e rin e h a ta la r y ap tı. E ğer h iy e ra rşi b a sa m a k la rın ı tek tek tırm a n a ra k y ü k se lm iş olsay d ı, te c rü b e li b ir a sk e r o lacak ve b u h a ­ lalara d ü şm e y e c e k ti.”224 A lm an larla işb irliğ i e tm e sin e ra ğ m e n tip ik b ir İng iliz h a y ra n ı o la n ve sü re k li a y n ad a k e n d isin i se y re tm e k te n , k ıy afetin i d ü z e ltm e k te n aşırı zevk alan , “y ü k se k te p ele rd e yılan da b u lu n u r, k u ş da b u lu n u r; am a k im i u ç a ra k ' gelir, kim i s ü r ü n e r e k ” g elir v ec iz e sin d e b e lirtild iğ i gibi, d a m a t o lm a n ın sağladığı av an tajla y ü k s e k tep e y e ad e ta u ç a rc a sın a g elen E n v e r P a şa ’n ın h a ta la rı y ü ­ z ü n d e n az k a lsın T ü rk le r T ü rk iy e ’d e n m a h ru m o laca k lar ve yin e o paşa S a rık a m ış’tak i te d b irsiz liğ i y ü z ü n d e n en az 60 b in a sk e rim izi k a y b ettiğ im iz savaş için “B iraz v u r u ş tu k ” d iy eb ilecek k a d a r p iş k in ­ lik g ö ste re c e k ti. N eyse ki o sıra d a R u sy a’da y a p ılan d e v rim ve ar­ k a sın d a n ç ık a n iç savaş seb eb iy le R us o rd u su sın ırla rım ız d a n ç e k il­ m işti de T ü rk iy e k u rtu lm u ş tu . Yoksa R usya’yı d u rd u ra c a k b ir o rd u k a lm am ış ve en so n çare o la ra k İs ta n b u l’d ak i k o lo rd u n u n celbi d ü ­ şü n ü lm ü ş tü . F a k a t b u feci y e n ilg id e n so n ra h a k la rın d a id am k ara rı v e rile c e ğ in i ö n c e d e n h a b e r a la n T alat P aşa A v ru p a ’ya k a ç m ış (k i o rad a E rm e n i k u rş u n u y la ö ld ü rü lm ü ş tü r; za te n paşa u n v a n ın ı h a ­ k e tm ey e c e k k a d a r sıra d a n b ir in sa n d ı), E n v er ve C em al Paşa b aşka b ir m aceray a atılm ış, C em al P aşa T iflis’te E rm e n ile r tara fın d a n k a t­ led ilm iş, E n v er ise T ü rk is ta n ’da R u slarla girdiği b ir çatışm ad a h a y a ­ tın ı nok talam ıştır. H a k e tm e d ik le ri m evk ilere g etirilen in san ların sıra ­ d an k a d e ri!225 T anrı’n m ad aleti şaşm azm ış! A lm an ya’ya sü rg ü n edilen 224 Hans Kannengiesser, Çanakkale’de Türklerle Beraber, s. 43. 225 Hatla Süleyman D em irdin cumhurbaşkanı olduğu dönemde Enver Paşa’nın mezarı Türkiye’ye nakledilm ek istenmiş, Demirel bu iş için Tacikistan C um huriyetine bir milyon dolar hibe etmiş; fakat Enver Paşa vurulup defnedildiğinde henüz 11 yaşında olan bir Özbek, bu satırların yazarının Taşkent’te bulunduğu sırada, elinde bir çanta dolusu evrakla ve feryad-ı figan ederek gelerek “Size yanlış m e­ zar açtılar, ben o zaman oradaydım, sağdaki mezar yerine soldaki m ezan açtılar, Tacikler sizi aldattı!" diye feryat etmişti. Yani Yemen’de, Sankamış’ta, Süveyş’te o nun yanlışları yüzünden helak olup giden onbinlerce kişinin, geride bıraktık­ ları gözü yaşlı dul kadınların ve boynu büyük yetimlerin intizarları onun ke­ m iklerinin dahi Türkiye’ye sokulm asına izin vermemişti.

300

1200 YILLIK SÜRGÜN

14’lü le r iç in d e y e r alan N iz a m e ttin N a z if’in y o lc u lu k e sn a sın d a Env ar P aşa’n m b a b a sın ın “V allahi, a rk ad aşlar, sizleri b ilm iy o ru m am a, b en hiç h aram a u ç k u r ç ö z m e d im !” dem esi üzerin e dayanam ayıp, “Ah paşam ! K eşke h elala da u ç k u r ç ö zm e sey d in iz de şu E n v er b aşım ıza bela o lm a sa y d ı!” d em esi ço k m e ş h u r a n e k d o tla rd a n d ır. Ö yle veya böyle artık T ü rk kelim esi b u lu tla r a ra sın d a n te k ra r g ü n ışığ ın a ç ık m ıştı ve M u stafa K em al ta ra fın d a n zirveye taşın a cak tı. B atık lar O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u ’n u n y ık ılm ası h a lin d e T ü rk le rin biteceğini, tebaa h alk lar k en d i devletlerini k u rd u k tan başka A nadolu’da da b aşta b ir E rm e n i, h e m e n y a n ın d a b ir k ü r t devleti k u ru la c a ğ ın ı, T ü rk le rin ya a ta y u rtla rın a geri d ö n e c e k le rin i veya A n a d o lu ’da te h ­ lik e o lm a k ta n çık m ış k ü ç ü k b ir dev let o la rak v a rlık la rın ı s ü rd ü re ­ c e k le rin i h e sa p e tm işle rd i; am a T ü rk h a lk ın ın en zor a n la rın d a h e ­ m e n baht-ı kara mâderini kurtaracak b ir k a h ra m a n , d ü n y a çap ın d a em salsiz b ir lid e r çık a ra b ile ce ğ in i ve b ir e n k az ü z e rin d e g ü r b ir fi­ d a n b itire c e ğ in i d ü şü n e m e m işle rd i.

Türkiye C um huriyeti mi, Batı T ürkistan mı? A ta tü rk ’ü n K u rtu lu ş Savaşı’n d a n so n ra hilafeti k a ld ırac ağ ı dah a 1913 y ılın d a Sofya A teşem iliterliğ ine tayin e d ild iğ in d e söylediği “E n ­ ver P aşa’n m y ö n ü b elli.. N a p o ly o n s is te m i... A k rab aların ı k ilit m e v ­ k ile re getiriy o r, h a n e d a n ın için e n ü fu z etm ey e çalışıyor. B öylelikle ad e ta ç ü rü m ü ş h a le gelm iş O sm an lı h a n e d a n ın a k e n d i istediği şe­ k ild e y ö n verecek . Bu yol, d o ğ ru değil.. İşi k ö k ü n d e n h a lle tm e k la­ zım . Bu h a n e d a n d a n m e m le k e te h a y ır y o k ... E n iyisi c u m h u riy e t.. O sm a n lı h a n e d a n ın ı o rta d a n k a ld ırm a k , y en i b ir T ü rk devleti k u r­ m a k ve b u d e v le tin e sa sın ı da c u m h u riy e t p re n sip le rin e göre h a z ır­ la m a k la z ım ..”226 sö z le rd e n a n la m a k g erek iy o rd u . N ite k im N u tu k ’ta d a k e n d i d ilin d e n şöyle d e m e k ted ir: “O sm a n lı h ü k ü m e tin e , O sm a n lı p a d işa h ın a ve M ü slü m a n la rın h alifesin e b a ş k a ld ırm a k ve b ü tü n u lu su ve o rd u y u ay ak lan d ırm a k g e re k iy o rd u .

226 Erol Mütercimler, Fikrimizin Rehberi, s. 784.

OSMAN OĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

301

T ü rk ata y u rd u n a ve T ü r k ’ü n b a ğ ım sız lığ ın a s a ld ıra n la r k im le r o lu rsa o lsu n , o n la ra b ü tü n u lu sç a silahlı o la rak k arşı ç ık m ak ve o n ­ larla sav aşm ak g e re k iy o rd u .”227 M u stafa K em al ve a rk a d a şla rı h e m dış d ü şm a n la rla , h e m de iç ­ teki m u h a lif g ü çlerle g ırtla k gırtlağa b o ğ u şa ra k n ih a y e t yeni b ir d e v ­ le tin te m e lin i atm ışlard ı. S ırada yen i d ev lete v e rile cek isim m eselesi v a rd ı. M u sta fa K em al b u k o n u y u m e c lise g ö tü r d ü . G e n e l te m a ­ yül yeni d ev letin a d ın ın T ü rk is ta n o lm ası şe k lin d e y d i. F a k at uzağı g ö re n M u stafa K em al b u n a itiraz e tti ve “Bizim A sya’da za te n b ir T ü r k is ta n ’ım ız var. B u g ü n o n la r S o v y etlerin işgali a ltın d a la r, am a gelecek te b a ğ ım sız lık la rın ı k a z a n a c a k ve k e n d i T ü rk is ta n ’ların ı y e ­ n id e n k u ra c a k la rd ır. O z a m a n iki T ü rk ista n olur. Bu y ü z d e n d e v le ­ tin adı T ü rk iy e C u m h u riy e ti o lm a lı” m e a lin d e sö zler söylediği çok iyi b ilin e n b ir h u su stu r. B öylece T ü rk iy e C u m h u riy e ti k u ru ld u . A m a b u sa tırla rın y a z a rın a göre b u ra d a ü s t ü ste iki h a ta y a p ıl­ m ıştır. Ö n celik le A ta tü rk ’ü n “b u y en i dev leti k u ra n h a lk a T ü rk d e ­ n i r ” ta n ım la m a sı n e k a d a r y an lışsa, 1982 A n ay asası’n d a “T ü rk d e v ­ le tin e v a ta n d a şlık bağıyla bağlı olan h e rk e s T ü rk ’tü r ” tan ım lam ası da o k a d a r yanlıştır. D iğer y a n d a n d ev letin adı n e d e n T ü rk C u m h u riy e ti değil de T ü rk iy e C u m h u riy e tid ir? Ö rn e ğ in M ısır’ın resm i adı n ed en M ısır C u m h u riy e ti değil de, M ısır A rap C u m h u riy e ti’dir. Ö n c e b irin c is in d e n başlayalım . Bu dev leti k u ra n h alk a T ü rk d e n ­ m ez. Ç ü n k ü k ü rtle rin ve ç e rk e sle rin b u d e v le tin k u ru lu ş u aşam a ­ sın d a ve ö n c e sin d e y a p tık la rın ı b iz le r asla u n u tm a d ık ve u n u ttu r ­ m ayacağız. Biz dış d ü şm a n la rla b o ğ u ş u rk e n a rk a b a h ç e m iz d e isyan ed ip , s ırtım ız d a n h a n ç e rle m e le ri d ah a d ü n k ü olaylardır. D olayısıyla b u c u m h u riy e ti T ü rk le r k u rm u ş tu r. O a n la m d a y u k a rıd a k i cü m le d o ğ ru d u r, am a d e v le tin k u r u lu ş u sıra s ın d a T ü rk iy e ’d e y a şa m a k ta o la n h a lk la rın b u k u ru lu ş ta b ir k a tk ıla rı o lm am ıştır. 1 982 A n a y a sa sı’n d a “T ü rk D e v le ti’n e v a ta n d a şlık b ağıyla bağlı o lan h e rk e s T ü rk ’tü r ” tan ım lam ası da tam am ıyla yanlıştır. Z aten y a n ­ lış o ld u ğ u için de k ü rd ü k ü rd ü m , çe rk e si ç e rk esim d iy o r vs. A ncak

227 Age., s. 785.

302

1200 YILLIK SÜRGÜN

c eb in e T ü rk iy e C u m h u riy e ti p a s a p o rtu n u k o y u p y u r t d ışın a ç ık tı­ ğ ın d a d iğ er h a lk la r o k işiy i p a s a p o rtu n d a n dolayı T ü rk k a b u l e d e ­ b ilirle r ve d o ğ ru d u r. A m a T ü rk o lu n m a z , T ü rk d o ğ u lu r. D olayısıyla T ü rk iy e C u m h u riy e ti sın ırla rı d a h ilin d e y aşay an am a T ü rk asıllı o l­ m a y a n in san lar, d ev lete v a ta n d a şlık bağıyla bağlı k işile rd ir. Ö rn e ­ ğ in b u s a tırla rın y a z a rın ın y a k ın d a n tan ıd ığ ı b ir A lm a n v a ta n d a şı vardı. F ak at b u kişi k e n d in i A lm an k a b u l etm ez ve A lm anları da sev­ m ezd i. Ç ü n k ü b ab ası G ü rc ü , a n n esi R us asıllıydı. Savaş y ılla rın d a k a d e r a n n e b a b a sın ı b ir şek ild e A lm an y a’ya atm ıştı, fakat k e n d isin i G ü rcü o la ra k g ö rü y o rd u . B izlerse o n a A lm an d iy o rd u k . Ç ü n k ü A l­ m an y a C u m h u riy e ti’n in p a sa p o rtu n u taşıy o rd u ve A lm an dem em izin seb eb i de taşıd ığ ı p a sa p o rttu . D olayısıyla “T ü rk D evleti’ne v a ta n d a ş­ lık bağıyla bağlı o lan h e rk e s T ü rk ’tü r ” ifadesi yaln ızca v a ta n d a şlık a n la m ın d a d o ğ ru d u r, am a T ü rk iy e C u m h u riy e ti’n d e y aşayan h e rk e ­ sin T ü rk o ld u ğ u n u g ö sterm ez. G elelim d e v le tin ad ın a. A ta tü rk gibi T ü rk ve T ü rk ç ü olan b ir li­ d e rin d ev letin a d ın ı k o y a rk e n böyle b ir h atay a nasıl d ü ş tü ğ ü n ü d o ğ ­ ru s u anlay ab ilm iş değilim . Doğru., T ü rk iy e C u m h u riy e ti k u ru lu rk e n , O rta A sya’da R u sy a’n ın istilası a ltın d a o la n b ir T ü rk ista n vardı. Ama R u slar zaten eski T ü rk ista n m efk u resin i ve coğrafi sın ırla rın ı ortadan k a ld ırm a k , güya d eğ işik h a lk la r ortaya çık arm ak için eski T ü rk ista n ’ı p asta gibi d ilim le m iş ve beş ayrı sö zd e c u m h u riy e t k u rm u ş tu . Kla s ik a n la m d a T ü rk is ta n d ed iğ im iz to p ra k la rd a ise şim d i Ö zb ek istan vardı. H a lb u k i G ö k -T ü rk le r z a m a n ın d a T ü rk dev leti ikiye b ö lü n d ü ğ ü n d e b iri Yedisu ve y u k a rı k ısım la rın ı içine alan D oğu T ü rk Devleti (d olay ısıy la D oğu T ü rk is ta n ), d iğ eri Ö z b e k ista n ve aşağı tarafları ol m a k ü zere Batı T ü rk D evleti (y an i Batı T ü rk ista n ) adıyla iki devlet o lu ş m u ş tu . A ta tü rk gibi b iri, k u rd u ğ u dev lete ad v e rirk e n m u h le m e le n b u gerçeğ i g ö z d e n k a ç ırm ıştı. Ç ü n k ü o n u n z a m a n ın d a T ül k o lo ji d e n ile n b ir b ilim d alı T ü rk iy e ’d e h e n ü z b ilin m iy o rd u ve Tüt l< ta rih iy le ilgili k ita p la r da b u g ü n e kıyasla so n d erece azdı. E ğer A ta tü rk T ü rk ta rih i h a k k ın d a d etaylı bilgiye sa h ip olsaydı m u h te m e le n k u rd u ğ u d ev lete T ü rk iy e C u m h u riy e ti y e rin e Batı Tül k is ta n a d ın ı v e rird i ve d o ğ ru su d a b u d u r. Yani H azar D en izi’ndcıı

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

303

b u ta ra f y an i şim d ik i A zerb ay can , İran A zerbaycanı, T ü rk iy e ile Irak ve S u riy e’n in b ir k ısm ı Batı T ü rk is ta n , H a z ar’ın ö tesi y an i şim d ik i T ü rk m e n is ta n , Ö zb ek istan , K ırgızistan, K azakistan ve Ç in ’in istibdatın d a n k u rta rılta n so n ra sın ırla ra d a h il e d ile b ilece k o lan U y g u r o to ­ n o m bö lg esi D oğu T ü rk is ta n o lu rd u . Böylece b irb iriy le an laşab ilecek k a d a r sayıca az, Batılı g ü ç le r ta ra ­ fından kolayca y u tu lam ay acak k ad ar iki b ü y ü k T ü rk devleti olu şu rd u . Bu içi d o ld u ru la m a y a c a k b ir ü to p y a değil, g erekli k a d ro la r ü n iv e r­ site le r ta ra fın d a n h a z ırla n d ık ta n so n ra p ek a la g e rç ek le ştirileb ile c e k b ir p rojedir. T ü rk iy e ’deki ü n iv e rsite le rd e k i genç öğretim k a d ro su n u n y an ı sıra d iğ er T ü rk c u m h u riy e tle rin d e d e b u k o n u d a çalışm alar y a­ p ılm a k ta d ır ve se m e re le ri yavaş yavaş g ü n ışığ ın a çık m ak ta d ır. Ö r­ n eğ in b u sa tırla rın y azarı Ö z b e k is ta n ’da kaldığı y ılla rd a “Ben Ö zb ek d eğ ilim , b e n T ü rk oğlu T ü rk ’ü m ! ” d iy en lere ç o k rastlam ıştır. D e m e k is te d iğ im iz A ta tü r k ’ü n d e v le ti k u r a r k e n v erd iğ i ism in d o ğ ru o lm ad ığ ıd ır. M u stafa K em al’in b ir d iğ e r h a ta sı alfabe d e ğ işik liğ in d e o lm u ştu r. E ğer alfabe d e ğ işik liğ in in seb eb i A rap ve A cem a lfa b esin in b izim al­ fabem iz olm adığı ise, o n u n y erin e ikam e ettiğim iz şim d ik i L atin alfebesi b izim yani a talarım ızın k u lla n d ığ ı alfabe m iydi? H a lb u k i a ta la rı­ m ız ın k u lla n d ığ ı b ir alfabe v ard ı ve A ta ta rü k d ö n e m in d e bu alfabeyi m o d e rn ve d ah a p ra tik h ale g etireb ilecek k işiler de m ev c u ttu . G ü n ü ­ m ü z d e k ü rtle r k e n d ile rin e göre b ir alfabe siste m i g eliştird iler, am a o n la r d a L atin h a rfle rin i k u lla n d ıla r. Başka ça re leri de y o k tu . G eç­ m işte b ir d ev letleri, b ir alfab eleri o lm ad ığ ı için h e rh a n g i b ir alfabeyi ta k lit e tm e k z o ru n d a y d ıla r. A m a biz T ü rk le rin bö y le b ir m e cb u riy eti y o k tu , ç ü n k ü ö rn e k alab ileceğ im iz b ir ata alfabe vardı. N ite k im Babü r, S e m e rk a n t’ı Ş e y b an ilerd en is tird a t e ttik te n so n ra S ığnak k ita ­ b e le rin d e n fay d a la n a ra k b ir alfabe g e liştirm iş ve b u n u n için o k u lla r açm ış, fakat N a k şib e n d ile rin “d in eld en g id iy o r!” şe k lin d ek i yobazca h a re k e tle ri y ü z ü n d e n b u d e n e m e b aşarıy a u lam a m ıştır. Ç in lile r ve J a p o n la r y ü zlerce yıl b o y u n c a alfab elerin i h iç d eğ iştir­ m ediler. Y alnızca m o d e rn le ştird ile r, am a ata m ira sın a sa h ip çıktılar. Biz ise ata m irasın a sa h ip ç ık m a k y erin e, yalnızca şek il değ iştirm ek le

304

1200 YILLIK SÜRGÜN

y e tin d ik . A m a h e r ik i şe k ild e bize y ab a n cıy d ı ve MusLafa K em al’in g ö re m e d iğ i ik in c i b ü y ü k h a ta b u idi. Ç ü n k ü ata m irası alfabeyi ihya e d e re k k u lla n m a k , m illi k im liğ i y e n id e n d iriltm e k te ç o k ö n e m li b ir u n s u rd u . D in im izi d e ğ iştire m e z d ik , ç ü n k ü b iz za t A ta tü rk ’ü n de b e ­ lirttiğ i gibi “en m ü k e m m e l d in ”di, am a d in in e tn ik k ö k e n le b ir ilgisi o lm a m a sın a ra ğ m e n , ata yadig arı alfab en in böyle b ir ilgisi vardı. K ısacası, M u sta fa K em al, ö n c e lik le y e n i d e v le tin a d ın ı k o y a r­ k e n , a rk a sın d a n alfabeyi d e ğ iştirirk e n iki b ü y ü k ta rih i h a ta y a p m ış­ tır, am a gerek li k a d ro la r y e tiştirilirse h e r ik isi de telafi e d ile m e y e ­ cek h a ta la r değildir. B u n u n la b irlik te M ustafa K em al’in b u ü lk e ve m ille t iç in y ap tığ ı b ü y ü k h iz m e tle r h e r tü rlü övgüye la y ık tır ve b u sa tırla rın yazarı o la ra k b e n , k e n d isin i h e r za m a n saygı ve ra h m e tle a n a rım . M ezarı p ü r-n û r, m e k a n ı c e n n e t o lsu n . Bu k o n u d a s o n sö z o la ra k s ö y le y e c e ğ im iz ş u d u r : G e re k J ö n T ü rk le r, gerek İttih a t ve T erakki h a re k e tin d e n ve g erekse T ü rk iy e C u m h u riy e ti’n in k u r u lu ş u n d a n ö n c e B atılılar, R uslar, A cem ler ve A ra p la r za te n T ü rk k e lim e sin i O sm an lı y e rin e k u lla n ıy o rla rd ı. Yal­ n ız c a A n a d o lu ’da y aşay an biz T ü rk le r T ü rk y e rin e O sm an lı k e lim e ­ s in i k u lla n ıy o rd u k . N ite k im Ziya G ö k alp bu d u ru m a şu sözleriyle işa re t e tm e k te d ir: “Bu milletin y a k ın za m a n kadar kendisine mahsus bir adı y oktu. Tanzimatçılar ona: ‘Sen y a ln ız Osmanlısın. Sakın başka milletlere bakarak sen de milli bir ad isteme! Milli bir ad istediğin da­ kika da Osmanlı İm p a ra to rlu ğ u n u n y ıkılm a sın a sebep olursun’ dem iş­ lerdi. Zavallı Türk, va ta nım ı kaybederim k orkusu ile, ‘Vallahi Türk değilim. O sm anlılıktan başka hiç bir içtimai züm reye mensup değilim' demeye mecbur edilm işti”228 F alih Rıfkı Atay ise “Batış Y ılları” adlı eserin d e şöyle yazar: “K en­ dime ilk defa ne za m a n Türk dediğimi pek hatırlcımıyonım. B izim ço­ cukluğum uzda Türk, kaba ve yabani demekti. İslam ümmetinden ve ‘Os m a n ii’ idik. İlmihallerde baş dersim iz ‘Din ile m illiyetin bir olduğunu’ ö ğrenm ekti... Vatan sözü ya saktı. Onu ben b üyüyüp de N a m ık K e m a l’i ok u d u ğ u m günlerde kita pta gördüm. K u la ğım la ancak M e şr u tiy e t’/< duydum . Padişah k u lla n idik. Okul çıkışlarında her akşam sıraya gi 228 Türk ve Türklük, TSE yay., s. 27.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

305

reı; ‘Padişahım çok y a ş a ’ diye bağırırdık.... Okullarda da A r a b ’a Arap, A r n a v u t’a Arnavut, R u m ’a Rum, f a k a t kendim ize Osmanlı derdik.” Ş evket Süreyya A y d em ir’in S uyu A ra y a n insan adlı eserin i o k u ­ y a n la r h a tırla rla r. Şevket S üreyya, lised e ö ğ re tm e n lik y ap tığ ı g ü n ­ le rd e n b irin d e ö ğ re n c ile rin e T ü rk m ü s ü n ü z k a b ilin d e n b ir so ru y ö ­ n e lttiğ in d e , ö ğ re n c ile rin “A m an h o c a m , e sta fu ru lla h ! A m an h o cam , A llah k o r u s u n ! ” g ib isin d e n c e v ap lar v e rd iğ in i, k im isi k ü rt, kim isi T ü rk m e n , k im isi Alevi o ld u ğ u n u sö y le d iğ in i, am a k im se n in T ü rk k e lim e sin i ağzın a a lm a d ığ ın d a n b ah sed er. Bir y a n d a n O sm a n lı p a ­ d işa h la rın ın , d iğ er y a n d a n o n la rın b e y n in e s ü lü k gibi y ap ışan d ev­ şirm e ve d ö n m e p a ş a la rın sa y e sin d e A n a d o lu T ü rk ü T ü rk lü ğ ü n ü u n u tm u ş tu . Ö yle ki in san lar, T ü rk o lm a la rın a ra ğ m e n T ü r k ’ü m d e ­ m eye ç e k in ir h ale g elm işle r veya T ü rk lü ğ ü b ir u ta n ç vesilesi olarak algılam ay a b aşlam ışlard ı. A h m et Vefik Paşa, B ursa Valisi ik en (1 8 8 0 ) ilçeleri teftişe çıkıyor. Paşa, u ğ ra d ığ ı b ir ilçede, h a lk la s o h b e t e d e rk e n , e tn ik k ö k e n le rin i so ru y o r; aldığı cevaplar, k o n u ş tu k la rın ın Ç erk ez, A rn a v u t, B oşnak, G ü rcü vb. o ld u k la rın ı gö steriy o r. S o rd u ğ u so ru y a u ta n a ra k , cevap v e rm e k iste m e y e n b ir ih tiy a ra , ’’h a n g i m ille tte n ” o ld u ğ u n u ısrarla sö y le tm e k istey in ce, o, b ir k a b a h a t ifşa e d iy o rm u ş gibi ü rk e k , titrek b ir sesle, ”Ben T ü rk ü m e fe n d im ” diyor. B u n u n ü z e rin e Paşa ’’N için sıkılıyo r, sa k la n ıy o rsu n ? T ü rk o lm ak k a b a h a t m i? Bak b e n de T ü r­ k ü m ” diyor. O titre k ih tiy a r b ird e n c a n la n a ra k , ’’Sahi sen de T ü rk m ü sü n ? D em ek T ü rk ’te n Paşa da o lu rm u ş h a ” d iye sevinçle k arışık h a y re t ifade ed in ce, Vefik Paşa “Paşa da k im o lu y o rm u ş, P ad işah da T ü rk , P a d işa h d a ” diye h a y k ırıy o r. S onra, im p a ra to rlu ğ u n iki d ertli ih tiy a rı, sa k a lla rın ı ısla ta n y a şla r b irb irin e k a rışa ra k sarılıp , T ü rk ü n h a z in k a d e ri için ağ laşıy o rlar.229 H a lb u k i aynı sıra la rd a T ü rk lü ğ ü n d e n u ta n a n ve T ü rk ’e, M ustafa K em al’e h a k a re tle r y a ğ d ıra n la r o ld u ğ u gibi, 7 0 ’li yıllard a d ah i o n ­ lara alkış tu ta n la r vardı. 1912 y ılın d a S e b ilü rre şa t d e rg isin d e çıkan b ir y azıd a ’’T ü r k ” k elim e sin in k u lla n ılm a sı, d in siz lik , k afirlik say ı­ lıy o rd u . “T ü rk h ü k ü m e ti” , “T ü rk O rd u s u ”, “T ü rk ü lk e s i” d ey im le­ 229 A ge.,s. 238.

306

1200 YILLIK SÜRGÜN

rin in O sm a n lı h a lk ı ü z e rin d e ra h a tsız lık y arattığ ı b ilin iy o rd u . 1913 ta rih li “M ecm u a-i E b u z z iy a ” d e rg isin in 94. say ısın d a , “Bizim T ü r k ­ lü ğ ü m ü z se m b o liz m d e n b a şk a b ir şey değildir. Bizler, y an i T ü rk le r M ü slü m a n lık iç in d e erim işizd ir. T ü rk falan değil, sad ece M ü slü m a m z ” d e n ilm e k te d ir. Ü n iv e rsite d e p ro fö s ö rlü k y a p m ış o la n A h m e t N aim , 1913 y ılın d a yazdığı “îslam d a D ava-i K avm iye” adlı k ita b ın d a , T ü rk ’e k arşı savaş açm ış ve “T ü rk ’ü n g eçm işin i b ilm e sin e, ö ğ re n m e ­ sin e lü z ü m ve ih tiy aç y o k , g erek li o lan şe ria tı ö ğ re n m e k tir” d e m iş­ tir. 1 9 1 9 -1 9 2 0 y ılla rın d a şe y h ü lisla m lık gö rev in e g e tirilm iş ve p a d i­ şah la b irlik te ü lk e d e n k a ç m a k z o ru n d a k a lm ış o la n M ustafa Sabri E fen d i ise, T ü r k ’e T ü rk lü k b e n liğ in i v erm ek istey en lere “so y su z la r” y a k ıştırm a sın d a b u lu n m u ş tu r. B oğazlıyan k a y m a k a m ın ın id a m fet­ v asın ı da g ö n ü l ra h a tlığ ı iç in d e veren bu rezil, o k a d a r A rap ve h i­ lafet h a y ra n ıd ır ki, T ü rk lü ğ ü n d e n a d eta tik sin tiy le söz eder. Şu şiir de o n a aittir: Yalnız M üslüm an ve insan Olarak ka lm a k üzere, Türklükten, Şeref ve izzetim le istifa E diyorum A lla h ’ın huzurunda!... Tövbe yarabbi tövbe Türklüğüm e Beni Türk milletinden addetme! B ö y le b i r i z a te n T ü r k o la m a z . T ü r k iy e ’d e İn g iliz M u h ib le r D e rn e ğ i’n in k u ru c u la rın d a n b iri de o idi. K uvay-ı M illiye m e n su p ları için ö lü m fetvası da ç ık a rta n da aynı kişiydi. K avm -i n e cip A rap (!!!) h ay ran ı Sadık A lbayrak, H ilafet ve K em alizm adlı eserinde “Mus tafa Kem al’in ve A n k ara H ü k ü m eti’nin kahpeliklerini, sahtekârlıklarını şu ufacık m uka dd im eye sığdıracak değilim. Demek isterim ki bu şekil değiştirmeler, bu zıtlıkları işleyebilmek için insan u ta n m a m a zlık ta da kahram an olmalıdır. Hele dinsizlik olmadan haksızlığın, hayasızlığın bu derecesi tasavvur o la m a z ” d e m e k ted ir. H a tta aynı yazar M ustafa Kc m al için “IJei paralık Mustafa Kemal kuvvetinin baskısına boyun eğerek îngilizlerin, Fransızları ve sair devletlerin İstanbul’dan çekilip gitme lerini ancak Kemalistlerin idam ettiği Türk aklı kabul edebilir.” O nun

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

307

ö v ü p g ö k lere çık ard ığ ı M u stafa Sabri E fen d i, “M ev ak ıfu ’l A k l..” adlı e se rin d e M u stafa K em al ve a rk a d a ş la rın d a n h e p “A n k aralı k â firle r” şe k lin d e söz etm iştir. Ziya G ö k alp k ü r t asıllı o lm ak la b irlik te Ali Süavi’d e n so n ra T ü rk ­ lü ğ ü n en ateşli sa v u n u c u la rın d a n biri olm ası, çağdaşı M eh m et A kif’in te p k isin e n e d e n o lm u ştu . Ç ü n k ü Akif, e tn ik m e n su b iy e tle k av m i­ yetçiliği ve ırk ç ılığ ı b irb irin e k a rıştırd ığ ı için Ziya G ö k a lp ’in T ü r k ­ lüğ e v u rg u y a p m a sın ı y an lış an la m ış ve, En bü y ü k düşm anıdır ruh-u nebi tefrikanın A dı batsın onu İslam ’a sokan kaltabanın! İstak lal M arşı gibi m u a z z a m b ir şiiri y azan A kif’e e lb ette ş ü k ra n b o rç lu y u z , am a o n u n da g erek o z a m a n k i ve g e re k g ü n ü m ü z d e k i bazı d o g m a tik fik irli M ü slü m a n la r gibi, e tn ik m e n su b iy e tle ırk çılığ ı ay n ı şey k a b u l e tm e le ri, in s a n ın m illiy e tin e v u rg u y a p m a k la İslam ’a ay k ırı b ir şey y a p tığ ın ı d ü ş ü n m e le rid ir. Bu d ü ş ü n c e iled ir ki Akif, a y n e n şu b e y tle ri y azm ıştır: Hani milliyetin İslam idi., ka v m iy y et ne? Sarılıp sımsıkı dursaydın a, milliyetine! A rn a vu tlu k ne dem ek? Var mı şeriatta yeri? Küfrolur, başka değil, kavm ini sürm ek ileri.. G ö rü ld ü ğ ü gibi A kif, e tn ik m e n s u b iy e tin i b e lirtm e y i k â firlik le ö z d e şle ştirm e k te d ir. A m a A k if’in d ü ş ü n e m e d iğ i b ir şey v ardı ki, o da y u k a rıd a b elirttiğ im iz gib i İslam d in i g e lm e d e n ö n ce de A rabi, T ü rk ü , A cem i, A rn a v u tu vs., v ard ı ve İslam d in i asla in sa n la ra m il­ liy e tin i b e lirtm e sin i y asa k la m a m ıştır. Ayrıca d in h iç b ir zam an m illi­ y et y e rin e k a im o lm az, d a h a d o ğ ru d in ile e tn ik m e n su b iy e tin birbiriy le h iç b ir ilgisi y o k tu r. E ğer öyle o lsay d ı, T ü rk le rin , A cem lerin , T a c ik le rin , A rn a v u tla rın M ü slü m a n lığ ı k a b u l e tm e m e si g e re k ird i. Yine eğ er öyle olsaydı, R u sla rın , Batılı h a lk la rın , A m erik a lıla rın vs.. H ıristiy a n o lm a m a la rı, H ıristiy a n lığ ın ilk ç ık tığ ı yerde, N asıriy e’de sık ışıp k a lm a sı gerek ird i. A h ş u u fu k su z m e d re se eğitim i!

308

1200 YILLIK SÜRGÜN

B urada o k u y u cu k ü ç ü k b ir h atıram ı an latm am ı hoş görsün. 1970’lı yıllar. N ecip F azıl K ısak ü rek , B üyük D oğu d erg isin i y e n id e n ç ık a r­ m a n ın h u m m a la rı ç alışm aları için d ey d i. Bir şek ild e tan ıştığ ım ü sta d (!!) ile p e k ço k h a tıra m vardır. O n a h a y ra n lık besley en T ü rk g e n ç ­ leri için k ay d ed iy o ru m . Bir g ü n C ağaloğlu’n d ak i ofisinde şu ra d a n b u ­ ra d a n sö z e d e rk e n , a ğ z ım d a n “A ta tü rk ” k elim esi çıktı. N ecip Fazıl, b ird e n aslan gibi k ü k re y e re k , ço k y ü k se k b ir sesle “A h b es de o n a !” diye bağırdı. A hbes, A rap çad a h a b is k e lim e sin in ism -i tafdili o la ra k “en ç irk in , p is lik ” d em e k tir. M e rh u m k elim e sin i k u lla n m a k iste m i­ y o ru m , ç ü n k ü b u k e lim e ö le n h e rk e s için ra stg e le k u lla n ılm a k ta ­ dır, fakat b u N ecip F a z ıl’ın h a y atı zig zak larla geçm iştir. Bir d ö n em b a k ıy o rs u n u z aşırı İslam cı ve E rb a k a n taraftarı, b ir sü re so n ra b a­ k ıy o rs u n u z , A ta tü rk ’e h e r g ü n k ü fre tm e sin e rağ m en , A ta tü rk ’ü ve K em alizm ’i k e n d isin e şiar e d in e n b ir p a rtin in yani M H P’n in safında. Ben o n u n b u z ig z a k la rm ı b iz a tih i yaşadım ve g ö rd ü m . F a k at b u zigza k la rı için h a in lik le s u ç la n d ığ ın ı da g ö rd ü m . O k u y u c u , b u ra d a ara p a ra n te z a ç a ra k N ecip F a z ıl’la ilgili bazı y ak ın şa h it o ld u ğ u m olay ­ ları araya so k tu ğ u m içim b e n i m a z u r g ö rsü n . E rb a k a n ’ı d esteklediği g ü n lerd e N ecip Fazıl, o sıralar Sebil dergisini çıkaran K adir M ısıroğlıı ve ekipi tarafın d an ay ak ta a lk ışlan ıy o rd u . H atta aynı g ü n le rd e N ecip F azıl’m b ir eseri Sebil d erg isin d e tefrik a ediliy o rd u . F a k a t tefrika h e ­ n ü z d ev am e d e rk e n , b ird e n g azetelerd e N ecip F az ıl’m E rb a k a n ’daıı yüz çev irip M H P ’ye g eçtiği h a b e ri b o m b a gibi p atla m ıştı. Bu habe rin ç ık m a sın d a n so n ra y a y ın lan an ilk Sebil derg isin d e, N ecip F azıl’ın tefrik ası k e silm iş ve ik i k o c a m a n sayfaya çok b ü y ü k p u n to la rla şu cü m le yazılm ıştı: “Ö ld ü ü sta d , ö ld ü , at a h ırın d a ö leceğ in e, g itti de it in in d e ö ld ü ! ” B u n u n ü z e rin e N ecip Fazıl ertesi g ü n d erg in in yazı işleri m ü d ü r ü n ü (adı b iz d e k a lsın ) E re n k ö y ’deki k ö ş k ü n e çağırır ve sırf o n u o tu rtm a m a k için ay ak ta karşılar. Tefrika b edeli o larak aldığı o n b in TEyi ö n c e d e n m asara ü z e rin e k o y a ra k ona “Al şu p aran ı, ço c u ğ u sen d a h a a n a n ın ....n a d ü şm e d e n b en b u d a v a n ın m ücadc le şin i v e riy o rd u m !” d iy erek h u z u r u n d a n h id d e tle kovar. O s m a n lı’n m s o n y ılla rı fik rî y ö n d e n ö y lesin e k a rış ık tır k i, bil y an d a T ü rk lü ğ ü n ü h a y k ıra n la r, b ir y a n d a y alnızca “Biz O sm an lıy ı/"

OSMANOĞULLAR1 VE TÜRKLÜK (??)

309

d iy e n le r y a n y an a y aşam ak tad ır, fak at T ü rk lü ğ ü ’n e v u rg u y a p a n la ­ rın sesleri h âlâ cılızdır.

Türklüğünü H aykıranlar H u n lar, M assagetler, Sakalar, o n la rın Batıya göç ed en k o lları İsk itler, B ulgar ve Ç u v aşlard a T ü rk k e lim e sin in k u lla n ılm a m a sı so n d erece doğaldır. Ç ü n k ü o n la r z a m a n ın d a şim d ik i şekliyle T ü rk k e li­ m esi h e n ü z o rtad a y o k tu . A ksine b u h a lk la rın k u lla n d ık la rı dil T ürkçeydi, am a e tn ik ad ları farklıydı. G ö k -T ü rk le rle b irlik te ise T ü rk k e ­ lim esi d ev let ve h a lk adı o la ra k re sm e n k u lla n ılm a y a b aşlan m ış ve h e r şey o n la rla b irlik te b itm işti. A radan 1200 yıl g e ç tik te n so n ra T ü rk k e lim e si te k ra r g ü n ışığına resm e n ç ık m ıştı. G en el m a n z a ra b u d u r, am a b u ara d ö n e m d e T ü rk k e lim e sin i k u lla n a n ve h a tta T ü rk lü ğ ü n ü h a y k ıra n bazı h ü k ü m d a r­ la r ve y a z a rla r (şa irle r d a h il) çık m ıştır. T espit ed eb ild iğ im iz k ad arıy la G ö k -T ü rk le rd e n so n ra (esasen Kara h a n lıla r ve G azn eliler d ö n e m i b u a ç ıd a n m e ç h u lü m ü z d ü r) d o ğ ru ­ d an T ü rk k e lim e sin i k u lla n a n veya b e n T ü rk 'ü m diyen h ü k ü m d a r sayısı yedid ir. D iğ erle rin in “T ü r k ” k e lim e sin i k u lla n ıp k u lla n m a d ık ­ ları k o n u s u n d a k e sin b ir kay d a ra stla m a d ık . K endisi h ü k ü m d a r o l­ m am a k la b irlik te K aşgarlı M a h m u t ve Ali Şir N ev aî’yi ise en baş k ö ­ şeye k o y m a k g e re k ir elb ette. Bu h ü k ü m d a r la r d a n b irin c is i, S e lç u k lu s u lta n ı A lp a rs la n ’dır. N iz a m ü ’l M ü lk ’ü n a n la ttığ ın a g ö re G azn eli su lta n ı M a h m u d ve oğlu M es’u d , B ü y ü k S elçu k lu s u lta n la rın d a n T uğrul ile A lp arslan z a m a n ­ larda, h iç b ir Z erd ü şt, Y ahudi veya Râfızî, o rd u n u n k ararg ah k u rd u ğ u sahray a gelm eye veya b ü y ü k d ev let a d a m ın ın k a rşısın a çıkm aya cesa­ ret e d em ezd i. T ü rk le rin k a h y a la rı h e p tem iz H anefi veya Şafii m ez ­ h e b in e m e n s u p m e sle k te n id areci ve H o rasan lı idiler. T ü rk ler, Ira k ’m eh li s ü n n e t m e z h e b in e ay k ırı k a tip le rin i ve â m ille rin i asla y an ların a alm azlar, o n la ra hiç m e m u riy e t v e rm e z le ri ve “B u n lar D eylem lilerle aynı m e z h e p te n d irle r ve o n la rın ta ra fta rıd ırla r; (idareye) sağlam yer­ leşirlerse, T ü rk le rin m en faatları zarar g örür, M ü slü m an la r ızdırap çe­ kerler. D ü ş m a n la rın a ra m ız d a o lm a m a la rı d a h a iy id ir” d e rle rd i.230 230 N izam ü’l Mülk, Siyasetnâme, s. 156.

310

1200 YILLIK SÜRGÜN

Yine ay n ı v ezir sö z le rin i şöyle s ü rd ü rü y o r: “S u ltan T uğrul ve A l­ p a rsla n b ir T ü rk ’ü n veya e m îrin b ir Râfızîyi h u z u ru n a k a b u l e ttiğ in i işitm em işlerd i. E ğer b irin in bö y le b ir şey y ap m ış o ld u ğ u n u işitseler, o n u şid d e tle a z a rla rla rd ı.”231 N iz a m ü ’l M ü lk b u k o n u d a b ir de a n e k d o t n a k le tm e k te d ir k i, b i­ zim k o n u m u z la ilgili o la n k ısım da b u a n e k d o tta d ır. “Bir g ü n S u ltan A lp a rsla n ’a m e şh u r k u m a n d a n la rın d a n E rd e m ’in b ir k ö y sa h ib in i k a tip liğ e a lm a k ta o ld u ğ u n u bild ird iler. Bu köy sa­ h ib in in B atınî m e z h e b in d e n o ld u ğ u n u sö y le d ik le rin d e n ; S u lta n bu işe k ız d ı ve b a rg â h m d a (to p la n tı sa lo n u n d a ) S u ltan ile E rd em a ra ­ sın d a şöyle b ir k o n u ş m a geçti: S ultan: “Sen b e n im d ü ş m a n ım sm , d e v letin de h a s m ıs m .” B u n u d u y u n c a S u lta n ’m a y a k la rın a k a p a n a n E rdem : “Ey h ü k ü m d a rım , b u ne sö zd ü r? Ben âciz b ir b e n d e y im . B endelik te ve sa d a k a tta h ü k ü m d a rım a ne k u s u r işle d im ? ” “B enim d ü ş m a n ım d eğ ilsen , n iç in b e n im d ü şm a n ım ı h izm e tin e a ld ın ? ” “K im d ir b u ? ” “Âbe k ö y ü sa h ib iy k e n se n in k a tib in o lan k işi.” “O da k im o lu y o r? S o n ra ( b ü tü n ) z e h ir olsa, b u dev lete n e y a ­ p a b ilir? ” “G id in iz , b u ad am ı g e tirin iz .” S u ltan , d erh al g etirile n k a tib i, Râfızî o ld u ğ u için , B ağdat A bbasî H alifesi’n i m e şru o la ra k ta n ım a m a k la ith a m eder. K atip b u ith am a, Râfızî o lm ad ığ ı, Şii o ld u ğ u c ev ab ın ı verir. S u ltan ise, Şiilik m e z h e ­ b in i B atın îlik m e z h e b in in b a şın a g eçirecek k a d a r iyi b u ld u ğ u n u k ü ­ fürle k a rışık b ey an e ttik te n so n ra, Şiiliğin k ö tü , Rafızîliğin d ah a k ötü o ld u ğ u n u b elirtir. Böylece, d ev let e rk a n ın ın ö n ü n d e b ir nevi m u h a k e m e ederek, k a­ tib in s u ç u n u k e n d is in e itira f e ttire n S u ltan , cezasını da h e m e n verir S u lta n ’m em riy le ç av u şlar k a tib i d ö v e rle r ve yarı ölü o larak saray d a n dışarı atarlar. S o n ra, S u ltan d ev let b ü y ü k le rin e d ö n e re k , “Kaba h a t b u ad a m c a ğ ızın değildir. A sıl k a b a h a t, şu kâfiri h iz m e tin e alan 231 Age., s. 157.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

311

E rd em ’in d ir” d e r ve sö zlerin e şöyle d evam eder: “Ben sizlere kaç defa sö y led im . Biz b u d iy ard a y ab an cıy ız. Bu v ilay etleri k u v v e t k u lla n ­ m a k su re tiy le ald ık . Biz h e p im iz tem iz M ü slü m a n la rız . Bu İrak lılar ise k ö tü m e z h e p te n d irle r. D eylem ta ra fta rıd ırla r. Tem iz M ü slü m a n o ld u k la rı, hev a ve h ev es p e şin d e k o şm a d ık la rı, b id ’at ta n ım a d ık la rı için T anrı b u g ü n T ü rk le ri y ü c e ltm iş tir.” Böylece h a k im iy e t felsefesini ve siyasi te fe k k ü r sev iy esin i ortay a k o y a n S u ltan , at k ılı g e tirm e le rin i e m re tti. E rd e m ’e b ir k ıl verdi ve k o p a rm a sın ı e m retti. E rd em kılı k olayca k o p a rd ı; s o n ra o n kıl verdi, E rd em y in e k o p a rd ı. D ah a s o n ra S u ltan , b irç o k kılı b ü k ü p k o p a r­ m asın ı sö y ley in ce, E rd em k o p a ra m a d ı. Bu d e n e m e d e n so n ra S u ltan, “D ü şm an da böyledir, b ir tan e o ld u k la rı zam an ezilebilirler, fakat ç o ­ ğalınca e z ile m e zler” dedi. S o n ra E rd e m ’e d ö n e re k “Bu ad am cağ ızın ne k u d re ti vardır, d ev lete ne y a p a b ilir? ” şe k lin d e k i s ö z ü n ü n cevabı b u d u r ” d ed i ve şöy le d ev am etti: “B u n lar te k tek T ü rk le r a rasın a g irerle r, o n la rı iş in i ve k a h y a lığ ın ı y a p a rla r, a h v a lin e v a k ıf o lu r­ lar. A rad an ço k g e ç m e d e n de Ira k ’ta isy an ederler. Veya D eylem liler m e m le k e te h ü c u m ederler. B ü tü n d e v le t h iz m e tin e a lm a n la r g izli­ d e n ve a ç ık ta n D em le m lile rle işb irliğ i y a p a rla r ve T ü rk le ri m a h v e t­ m eye ç alışırla r.” Yine d o ğ ru d a n E rd em ’e h ita p e d erek devam ed en S ultan, sö zlerin i şöyle b itird i: “Sen Türksün ve Horasan ordusundansın. Senin ve bütün Türklerin idarecileri, katipleri ve memurları hep Horasanlı [Türk] ol­ malıdır ki, Türklerin işleri bozulm asın. . . ”232 K e şk e O s m a n lı ş e h z a d e le r i v e s u lta n la r ı N iz a m ü ’l M ü lk ’ü n S iy asetn âm esi’n i ve S u lta n A lp a rsla n ’ın b u u y a rıla rın ı b ir kere o k u ­ m u ş olsalardı! “Ben T ü rk ’ü m ” d e m e k te n g u ru r d u y a n ik in ci h ü k ü m d a r, H arezm şah M u h a m m e d ’dir. M ogollara u z u n yıllar k an k u s tu ra n so n H arezm şah lar h ü k ü m d a rı C elalettin M en g ü b erd i’n in babasıdır. H arezşah M uh a m m ed , A bbasî h a lifesin d e n B ağdat’ta ad ın a h u tb e o k u n m a sın ı yani h a life n in d ah a ö n c e B ü v ey h îler ve S e lç u k lu la r le h in e o ld u ğ u gibi şim d i d e H arezm şah . le h in e cism an i ik tid a rd a n ferag atim iste r ve b u

232 Age., s. 157-158.

312

1200 YILLIK SÜRGÜN

am açla H arezm li K adı M u c ire d d in Ö m e r b. Sa’d’ı B ağdad’a elçi o la ­ ra k g ö n d erir. B ağdat h ü k ü m e ti taleb i şid d e tle re d d e d e r ve Şeyh Şih a b e d d in S ü h re v e rd î’yi H a re z m şa h ’a elçi o la ra k g ö n d erir. F a k a t H are z m şa h h a life n in elçisin i asık b ir su ra tla k a rşıla r ve g erek li saygıyı g ö sterm ez, h a tta h u z u ru n a g ird iğ in d e o tu rtm a z . Şeyh b ir h ad is o k u ­ m ak için izin ister. H ad is, P e y g am b er’in M ü slü m a n la rın A bbasîlere z a ra r v e rm e m e le ri k o n u s u n d a k i te n b ih iy le ilg iliydi. S u lta n h a d is o k u n u rk e n â d e t ü zere diz çöker, so n ra da şöyle der: “- Ben T ü rk ü m ve A rapçayı az b ilirim , fak at se n in o k u d u ğ u n h a ­ d isin m a n a sım a n la d ım .”233 T ü rk o ld u ğ u n u sö y le m e k le k a lm a y ıp , T ü rk lü ğ ü y le ö v ü n e n ve k en d i h alk ın ı T ü rk h a lk la rın ın en eskisi ve şah dam arı o ld u ğ u n u söy­ leyen ü ç ü n c ü k işi E m ir T im u r’dur. “B iz kim emîr-i T ürkista n, melik-i Turanm iz■B iz kim halkların en kadimi, T ü r k ’ün baş b o ğ u n u m iz” sözü o n u n d u r. T im u r’u n b u sö z ü T a şk e n t’ten A n d ic a n ’a g id e rk e n y o lu n sol tarafın a d ik ile n k ü ç ü k T im u r b ü s tü n ü n altın a k ril harfleriy le ve ü ste lik de S o vyetler Birliği d ö n e m in d e yazılm ıştı. T ü r k lü ğ ü n e v u rg u y a p a n d ö r d ü n c ü h ü k ü m d a r , T im u r’u n to ­ r u n u B ab ü r’dür. M o ğ o lla rd a n a d eta n e fre t ed en “M oğol k e lim e si a l­ tın h arfle y azılsa b ile tik sin d iric i o lu r” d iy e n Babür, “V akayii” (veya B a b ü rn â m e ) adlı h a tıra tın d a b u lu n d u ğ u b ö lg e d e k i şe h irle ri a n la ­ tırk e n , o şe h irle rd e y aşay an ların e tn ik m e n su b iy e tin e ö zellikle d e ­ ğinir. Ö rn e ğ in A n d ic a n ’ı a n la tırk e n “H alkı T ü rk ’tür. Şehir ve p a za ­ rın d a T ü rk ç e b ilm e y e n k im se y o k tu r ”; “Isfara.. h a lk ı ta m a m e n Sarı ve d a ğ lıd ır” diy e y azar.234 B abür y aln ızca T ü rk lü ğ ü n e v u rg u y a p m ak la k alm az, ayrıca k e n ­ disi S ığnak’tak i ru n ik yazılı T ü rk k ita b e le rin d e k i alfabeyi d ah a p ratik hale getirerek b ir T ü rk alfabesi h azırlar ve S e m ark an d ’ı Şeybanîlerden is tird a t ettiğ i z a m a n o k u lla r a ç a ra k A rap alfab esin in y e rin e T ü rk a l­ fabesiyle e ğ itim y a p tırm a k ister. F a k a t v ak tiy le U lu ğ b e y ’in başını yiy en N a k şıb e n d île r “d il eld en g id iy o r!” d iy e re k cahil h a lk ı k a n d ı­ rıp m e d re se le ri b a sa rla r ve B ab ü r’ü n m ü d e rrisle rin i taşa tu ta ra k ö l­ 233 Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, s. 396-397. 234 Zahiriddin M uham m ed Babür, Babümâme, s. 6-7.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

313

d ü rü rle r. H e n ü z ço k g ü ç lü b ir s a lta n a tı o lm ay a n B abür m e c b u re n o k u lla rı k ap atır. H atta k e n d isi h a tıra tın d a b u alfab ed en b a h se d e r ve “Bu, h a tt-ı S ığnakî im es, h a tt-ı B abürî ir ü r ” (Bu, S ığnak alfabesi d e ­ ğil, B ab ü r a lfa b e sid ir) der. G ö k tü rk le rd e n s o n ra M u stafa K em al’e k a d a r “b u m ille tin a ta la rın ın b ir alfabesi v ard ı, a ta la rım ın alfabesi d u r u r k e n niye b aşk a h a lk la rın alfab esin i k u lla n a y ım k i? ” d iy en tek k işi B ab ü r’dür. B ab ü r’ü n b u şek ild e m illiy etçi ve T ü rk ç ü o lu şu n d a Ali Şir N ev aî’n in etk isi ç o k fazladır. B abür d a h a so n ra H in d is ta n ’da M ugal İm p a ra to rlu ğ u ’n u k u rd u ğ u n d a o ğ u lla rı E k b er ve H ü m a y u n ’a da b u alfabeyi ö ğ re te re k , ç o k gizli d ev let y a z ışm a la rın ı a ra la rın d a o n u n la y a p m a la rın ı öğütler. L eyla ile M e c n u n ad lı m a n z u m e se rin in so n u n d a ; Men Türkçe başlaban rivayet Qıldım bu efsâneni hikâyet. Kim, şuhreti çün cahânga tolgay, T ü rk eliğe dağı behre bolgay. N ev çünki bükün cahânda etrâk K öptür huştab’u safı idrâk.

diyen N evaî, T ü rk diline verdiği ö n em e işaret ettiği gibi, M uhakem etü’l Lügateyn ad lı e se rin d e T ü rk ç e n in F a rsç a d a n ço k d ah a ü s tü n o ld u ­ ğ u n u ö rn e k le riy le isp a t e d e re k şöyle der: “Söz b ir in c id ir ki o n u n d en izi g ö n ü ld ü r ve g ö n ü l b ü tü n a n la m ­ ları k e n d is in d e toplar. N ite k im d e n iz d e n c e v h e rle ri d alg ıçlar çık a rır ve o n la ra m ü c e v h e rc iler k a tın d a d eğ er biçilir. G ö n ü ld e n söz in cileri ç ık a rm a şerefin e e re n le r de (d alg ıçlar da) b u işin m ü te h a ssısıd ırla r. O in c ile r b u m ü te h a s s ısla r a ğ zın d a ca n la n ır, n isb e tle rin e göre y a ­ y ılır ve ü n k azan ırlar. İn c ile r d eğ er b a k ım ın d a n ç o k farklı olurlar. Bir tü m e n d e n y ü z tü m e n e k a d a r (b ir lira d a n b in lerc e liraya k a d a r) o la n la rı vardır. E ld en ele g eçen u c u z in cilerle, s u lta n la rın k u la k la ­ rın a k ü p e olan in c ile rin d eğ erleri b ir mi? “... Şöyle b ilin ir ki, T ü rk F a rs’tan d a h a k e sk in zekalı, d ah a a n ­ layışlı, d a h a saf, d a h a p e k y a ra tılışlıd ır. F a rs ise ilim d e ve g ay ret

314

1200 YILLIK SÜRGÜN

sarfıyla elde e d ile n b ir an lay ışta d ah a o lg u n ve d e rin g ö rü n ü y o r. Bu h al T ü rk le rin d o ğ ru , d ü rü s t, tem iz n iy e tin d e n , F a rsla rm da fen ve h ik m e tin d e n b elli olu y o r... Ve lâ k in , T ü rk ve F ars dilleri ara sın d a k i k u s u rs u z lu k veya n o k s a n lık b a k ım ın d a n çok b ü y ü k fark lar vardır. Söz ve ib ared e, k e lim e le rin a n la m ve k a v ra m ın d a , T ü rk ç e F a rs’tan ü stü n d ü r. T ü rk ’ü n öz d ilin d e öyle incelikler, güzellikler, sa n atlar var­ d ır ki in şa lla h y eri g elin ce g ö sterile ce k tir... T ü rk ü n F a rs’tan d a h a ü s tü n , d ah a kab iliy etli, d ah a açık ve p a rla k o ld u ğ u n u n ş u n d a n k u v v etli delili o lu r m u: Bu iki m ille tin g e n ç le ri, ih tiy a rla rı, b ü y ü k le ri, k ü ç ü k le ri a ra sın d a k a y n a şm a aynı dereced ed ir. A lış-v erişleri, işleri, g ü çleri, d ü ş ü p k a lk m a la rı, o tu ru p d u rm a la rı, b irb irin d e n h iç farklı değildir. Aynı h ay a t şa rtla rı içinde y aşarlar... Böyle o ld u ğ u h a ld e T ü rk le rin h e p si F arsçayı k olayca ö ğ ­ re n ir ve k o n u şu r. O ysa F a rsla rm h iç b iri T ü rk ç e k o n u şa m a z . Y üzde, b e lk i b in d e b iri T ü rk ç e ö ğ re n ir ve k o n u ş u rs a da, o n u n T ü rk o lm a ­ dığı d a h a ilk s ö z ü n d e n b elli o lu r... T ü rk ü n F a rs’tan k a b iliy etli o ld u ­ ğ u n a b u n d a n d a h a k u v v e tli ta n ık olam az ve h iç b ir F ars b u n u n a k ­ sin i id d ia ed em ez... "... F a rs d ili y ü k s e k v e d e r in k o n u la r ı a n la tm a d a y e te rsiz d ir. Ç ü n k ü T ü rk ç e ’n in o lu ş u m u m d a ve k o n u la rın d a p e k ço k in ce lik , ö z g ü n lü k vardır. İn c e farklar, en u ç u c u k a v ra m la r için bile k e lim e ­ le r y a ra tılm ış tır k i b ilg ili k im s e le r ta ra fın d a n a ç ık la n m a z sa kolay an laşılam az. "... T ü r k ü n b ilg isiz ve zavallı gen çleri güzel sa n a ra k , F arsça şi­ irle r söy lem eğ e ö zen iy o rlar. İyi ve etraflı d ü şü n se le r, T ü rk ç e d e bu k a d a r g e n işlik le r, in celik ler, d e rin lik le r ve z e n g in lik le r d u ru p d u ­ ru rk e n , b u d ild e şiir sö y le m e n in ve sa n a t g ö ste rm e n in d a h a kolay, ş iirle rin in d a h a b e ğ e n ilir o lacağını a n la rla r.” N evâî’ye göre ’’h a lk a h a lk ın dili ile ” h ita p ed ilm eli ve eserler ve­ rilm eliy d i. G erçek b ir T ü rk m illiyetçisi olan N evâî, T ü rk lü ğ ü y le g u ru r duyar, T ü rk le rin y a ra tılış, an lay ış ve kavrayış b a k ım ın d a n kim sey e benze m e d ik le rin i ve b ü tü n m ille tle rd e n ü s tü n o ld u k la rın ı b elirtir: “Yakîıı

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

315

k ılm a m ış h a lk se n d in g k işi “ (M u h a k k a k k i A llah se n in gibi b ir in ­ san y a ra tm a m ıştır) d iy e re k T ü rk ırk ın ı över. N ev âî’de dil b ilin c i ve m illiy etçilik d u y g u su ö y lesin e k ö k lü d ü r ki, T ü rk ç e k o n u ş u p y az m a ­ y a n la rı, T ü rk s o y u n d a n o lsa la r b ile T ü rk sa y m a z.235 T ü rk lü ğ ü n ü b ile n ve T ü rk ç ü d a v ra n ışla rı y ü z ü n d e n şe h it e d ile n G enç O sm an lâk ap lı S u ltan II. O sm a n a ğ z ın d a n “Ben T ü rk ’ü m ” veya “Biz T ü r k ’ü z ..” gibi b ir söz çık tığ ı k o n u s u n d a h e rh a n g i b ir kay ıt y o k ise de, T ü rk lü k ş u u ru n a sa h ip b ir h ü k ü m d a r o ld u ğ u ta rih k ita p la ­ rın d a k ay ıtlıd ır. Y ukarıda b u n d a n b a h se d ilm işti. A b d u lh a m id , “Ben d e T ü rk ’ü m ” d iy en altın cı T ü rk h ü k ü m d a rıd ır. E n v er Ziya K aral, S u lta n A b d ü lh a m id ’in T ü rk ç e b ilm ey e n T u n u slu H a y re d d in P aşa’ya b ir d e fa sın d a ö fk e le n e re k s e rt b ir to n la “Paşa! Paşa! Ben T ü rk ü m ve T ürk kalacağım / ” d e d iğ in i n a k le tm e k te d ir ki, b u şe k ild e k o n u ş a n b a şk a b ir O sm a n lı p a d işa h ı y o k tu r. S u lta n Abd ü lh a m id ü z e rin d e d a h a ö n ce d u ru lm u ş tu . J ö n - T ü r k h a re k e tin in o rtay a ç ık m a sın d a n ve ay n ı h a re k e tin “Yaş T ü r k le r ” adıyla O rta A sya’ya s ıç ra m a sın d a n s o n ra T ü rk k e lim e sin i k u lla n a n so n h ü k ü m d a r so n B u h ara e m îri Said A lim H a n ’dır. B u­ h a ra H a n lığ ı’m n R u slar ta ra fın d a n işgal e d ilm e sin d e n so n ra K abil’e k a ç a n ve d a h a so n ra oray a sığ ın a n Said A lim H an , b ir g ü n Ö z b e k ­ lerle s o h b e t e d e rk e n şöyle der: “Ey yiğitler, b e n im size en so n v asiy etim ş u d u r: Siz, n e d e n a ra ­ n ızd a F erg an alı-B u h aralı diye ay rım y a p a ra k b ö lü c ü R u sla rın siya­ se tin e h iz m e t e d iy o rsu n u z ? Bu ço k ayıp. F erg an alı, B uharalı, Taşk e n tli, A k şab atlı, K aşgarlı, A lm atılı, B işkekli, D ü şa n b eli, U ru m ç ili de ay n ı v a ta n ın ev ladıdır. S o n u ç ta ay n ı a ta n ın ço cu k larıy ız. D ü şm a ­ n ın o y u n u n a g elm ey elim ve ö len e k a d a r U lu ğ T ü rk is ta n d av asın a h iz m e t e d e lim ... Ben B u h ara em îri, Ö z b e k le rin M a n g ıt b o y u n d a n sa y ılırım ve g erçek T ü rk ü m . A m a d iv an ü y e le ri bizi F a rsile ştirm e k istiy o rlar. ”236 235 H ü se y in Ö z c a n ’m Ö z b e k ista n ’d a d ü z e n le n e n “Ö lü m ü n ü n 5 00. Y ılında Ali Şir N ev âî ” ad lı u lu s la ra ra sı Sempozyum una sunduğu bildiriden. 236 A bdulham it Koçar, Esaretten Hürriyete Bir Türkistanlının Hatıraları, s. 114115.

316

1200 YILLIK SÜRGÜN

T ü rk asıllı y a z a r ve a n sik p o le d is tle rd e n y aln ızc a A li Şir N evai ü z e rin d e b ir iki sa tırla d u rd u k . “Bu h a lk a T ü rk ad ın ı T an rı v e rm iş­ tir ” d iy en K aşgarlı M a h m u d ’u e lb e tte u n u tm a k o lm a zd ı, am a o za ­ te n k e n d is in d e n b u k o n u d a b a h se d ilm e y e ih tiy aç d u y m ay ac ak k a ­ d a r zirv ed ed ir. Aynı k o n u y la ilgili o la ra k M u stafa K em al’in b ir h a tıra sın ı a k ta ra ­ ra k b u k o n u y u n o k ta la y a lım . “Bir g ü n M ak ed o n y alI y ü zb aşı, k ıta ç a v u şla rın d a n b irin i b ö lü k k u m a n d a n lığ ı o d a sın a ç a ğ ırttı. M ü f itle b e n de o ra d a idik. Ç av u ş sağ lam y ap ılı, y a k ışık lı b ir T ü rk d e lik a n lısı idi. Y üzbaşı g e n c in o n u ­ r u n u k ıra c a k şek ild e azarlam ay a b aşladı. D aha ço k m e n su p o ld u ğ u e tn ik k im liğ e sa ld ırıy o rd u . ‘S en’ d iy o rd u ‘n asıl o lu r da n ecip A rap k a v m in e m e n su p P ey g am b er efe n d im iz in m ü b a re k so y u n d a n gelen b u ç o c u k la ra se rt d a v ra n ır, ağır sö z le r sö y lersin . K en d in i iyi bil, sen o n la rın ayağına su bile d ö k e m e z sin .’ Bu tü rd e n g ittik ç e an lam sızlaşan sö zlere h a k a re t ed iy o rd u . Sesi y ü k seld ik çe y ü k se liy o rd u . Ç av u ­ ş u n y ü z ü n d e k i ifadeye b ak tım . Ö n ce bir babaya d u y u la n saygının sa­ m im iy eti o k u n a n çizgiler sertleşm ey e, içten gelen b ir isy an ın ateşleri g ö z le rin d e n o k u n m a y a b aşlad ı. F a k a t g erçek ita a tin se m b o lü olan h e r T ü rk a sk e ri gibi iç d u y g u la rın ı g em lem eye çalıştı. G öz p ın a rla ­ rın d a n ta n e le n e n y a şla r y a n a k la rın a d ö k ü ld ü . D ay anam adım . “Y üzbaşı e fen d i s u s u n u z ! ” diye b ağ ırd ım . B irden şaşırdı. Sözle­ rin in b iz d e n o n ay g ö rm e sin i b e k le d iğ i an laşılıy o rd u . ‘Yoksa fena bir şey m i sö y le d im ? ’ diye so rd u . ‘Evet, çok fena h a re k e t ettiniz. B una h ak k ın ız yok. Bu erlerin bağlı b u lu n d u ğ u A rap k av m i b irç o k b a k ım d a n necip olabilir. F a k at senin de b e n im de, M ü fit’in de ve ç a v u şu n da m e n su p o ld u ğ u m u z kavinin de b ü y ü k ve asil b ir m ille t o ld u ğ u asla y a d sın am az b ir g e rç e k tir.’ Y üzbaşı b a şın ı ö n ü n e eğdi, u ta n m ış tı.”237 Z avallı, ta rih fak iri yü zb aşı! H e rh ald e çok d in d a r ve cah il b ir ai­ le n in ço cu ğ u idi ki, k ü ç ü k lü ğ ü n d e k u la ğ ın a fısıld an an sö z lerin e t­ k isiy le h a re k e t etm işti. E ğer o A rap a sk e rle r H z. P ey g am b er’in m ü 237 Erol Mütercimler, Fikrimizin Rehberi, s. 146.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

317

b a re k s o y u n d a n g e liy o rla r ve A ra p la r d a k a v m -i n e c ip iseler, H z. H ü se y in ’in b aşı D ım a şk ’a g e tirild iğ in d e e lin d e k i d ey n e k le o n u n azı d işle rin e d ü r tü p şu şiiri o k u y a n Yezid A rap değil m iydi? S o rm a zsa m eğer ki, Hindiflerden238 değilim ben, Bize ettiklerinin hesabını evlad-ı A hm edden,239 Keşke görselerdi Bedir’de şehit düşen atalarım Çektiği acıyı Hazrecilerin m ız r a k darbesinden! Havaya zıplarlardı m u tluluktan ve sevinçten, Ve derleri: Aslanım Yezid, dert görmesin ellerin K urutup onların önderlerinin soyunu sonunda, Kapattık böylece kalan hesabı Bedir gününden!240

İslam iyet ve etnisite D ü n y a n ın hangi ü lk esin e g id ersen iz gidin, h an g i h alk ta n herhangi biriy le k o n u ş u rs a n ız k o n u ş u n , eğ er o na “k im s in ? ” diye so rm u şsa ­ nız, A rapsa “A ra b ım ”, A cem se “A c e m im ”, în g ilizse “İn g iliz im ”, Rus ise “R u s u m ” vs., cev ap lar a lırsın ız . H atta O rta Asya T ü rk C u m h u ri­ y e tle rin d e d a h i “Ö zb eğ im , K azağım , K ırg ız ım ...” cev ap la rın ı alırsı­ nız. Bu in sa n la r ilk ö n ce e tn ik m e n su b iy e tle rin i b e lirtirle r ve h iç b ir za m a n “A rab ım ve M ü s lü m a n ım ” y a h u t “R u su m ve H ıristiy a n ım ” vs. dem ezler. A n cak h a n g i d in d e n o ld u ğ u n u ayrıca so ra rsa n ız , o za­ m a n size d in in i sö ylerler. F a k a t T ü rk iy e ’de eğ er a z ın lık la rd a n h e rh a n g i b irin e m e n su p d e­ ğilse, T ü rk le re ay n ı “k im s in ? ” s o ru s u n u y ö n e lttiğ in iz d e , d ö rt d eğ i­ şik c e v a p ta n h e rh a n g i b irin i a lab ilirsin iz: T ü r k ’ü m , M ü slü m a n ım ; M ü slü m a n ım e lh a m d ü lilla h ; M ü slü m a n ım , T ü r k ’ü m ; T ü r k ’ü m . H a lb u k i y ö n e ltile n so ru “K im sin ve h a n g i d in d e n s in ? ” şe k lin d e d eğild ir. Böyle b ir te z a tın d ü n y a d a b ir ö rn e ğ i d a h a y o k tu r. T ıp k ı

238 Hindif: Yezid’in aşiretinin adı. 239 Yeni Hz. Peygamber’in çocuklarından. 240 Ebû Reyhan el-Birunî, Maziden Kalanlar, s. 351.

318

1200 YILLIK SÜRGÜN

k a n d il g e c e le rin in İslam ü lk e le ri a ra sın d a y aln ızc a T ü rk iy e ’d e o l­ m ası gibi, “k im s in ? ” s o ru s u n a d ö rt d eğ işik cevap da y in e A n a d o lu T ü rk le rin e h as b ir ö zellik tir. Y ıllar ö n ce y a p ılan “T ü rk M ü s lü m a n ­ lığ ı” ta rtışm a s ın d a n çık an so n u ç da b u n u g ö ste rm işti. “K im sin ? ” s o ru s u n a y aln ızca “T ü rk ’ü m ” şe k lin d e cevap v e re n ­ lerd e, e tn ik h afıza b ira z d a h a fazladır, am a b u n d a s o n o tu z y ıld ır PKK’yla b irlik te o rtay a çık an fa k tö rü n e tk isin i göz ardı e tm e m e k g e­ rekir. “T ü r k ’ü m , M ü s lü m a n ım ” d iy e n ler e tn isite y i d in d e n ön ce tu ­ ta n n is p e te n k ü ltü r lü k e sim d ir, am a “M ü slü m a n ım , T ü r k ’ü m ” d i­ y e n le rle y aln ızca “M ü slü m a n ım e lh a m d ü lilla h ” d iy e n le r a rasın d ak i fark ö n e m se n m e y e c e k k a d a r azdır. P ek i ay n ı so ru y a n e d e n y aln ızca T ü rk iy e ’de d ö rt d eğişik cevap? Bu te z a tın te m e lin d e k a n a a tim iz c e e ğ itim in ro lü a ğ ırlık lıd ır. İl­ k o k u lla rd a h e r sa b a h ç o c u k la ra “T ü rk ’ü m , d o ğ ru y u m ..” a n d ı p a p a ­ ğ an gibi te k ra r e ttirilir y ılla rd a n b eri, am a o ço c u k la ra T ü rk k im d ir, n e d ir, n e d e ğ ild ir izah ed ilm e z ve an la tılm a z. O k u lla rd a o k u tu la n d e rs k ita p la rın d a O sm a n lı b a şk a, T ü rk b a şk ay m ış gibi tak d im e d i­ lir. D in d a r ailelerd e ve d in î te d risa tlı o k u lla rd a ise e tn ik m e n s u b i­ y e tte n b a h se tm e k “ırk ç ılık ”m ış gibi te lk in e d ilir ve İslam d in in in ırk ç ılığ ı y asak lad ığ ı, b ü tü n M ü slü m a n la rın k ard e ş o ld u k la rı ve bu y ü z d e n “M ü slü m a n ım e lh a m d ü lilla h ”m en iyi yol o ld u ğ u öğretilerek “ü m m e t” r u h u ü flen ir. “İn n e d d in e in d a lla h il İsla m ” (A llah katında din İsla m ’dır) ve “A llah katında en değerliniz, en takvadar olanınız" âyetleri sık sık te k ra r edilir, A llah k a tın d a k i d in in İslam olm asıyla et­ n ik m e n su b iy e tin ve tak v ad âr o lm akla m illiy etin n e gibi ilgisi olduğu ü z e rin d e kafa b ile y o ru lm a z . Bir in sa n m illiy etin i söy lerse tak v ad âr o lam az m ı? Y ahut e tn ik m e n s u b iy e tin i b e lirtirse d in d e n m i çıkar? Bu s o ru la r so ru lm a z ve ta rtışm a sı d a h i y ap ılm az. K ısacası d in ve et n ik m e n s u b iy e t k o n u s u biz T ü rk le rd e b ir ta b u d u r adeta. O sm anlı d ö n e m in d e n m e v rû s k ö tü b ir tak ın tı! A caba öyle m i? A caba g e rç e k te n İslam d in i e tn ik m e n su b iy etin b e lirtilm e sin e k arşı m ıd ır? A caba yalnızca T ü rk iy e ’de geçerli olan bu yasak, h a k ik a tle rle ve İslam iyetle n e k a d ar ö rtü şm e k ted ir? İslam dini, e tn isite y i b e lirtm e y i y a sa k lıy o r m u , yo k sa ak sin e teşvik m i ediyoı /

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

319

“B eyazın siyahiye, siy a h in in bey aza k a rşı ü s tü n lü ğ ü y alnızca takvası ile d ir” h a d is-i şe rifin i nasıl o k u m a k gerek iy o r? D ü n y a n ın irili u fak lı b ü tü n e tn ik g ru p la rı k e n d i m illiy e tle rin i ve e tn is ite le rin i b e lirtir­ k e n , n e d e n b u y asak y aln ızca T ü rk lere? Başka y erlere gitm eye g erek yok, T ü rk iy e ’de T ü rk le rd e n başk a, k ü rt, A rap, A cem , G ü rcü , Ç erkeş, B oşnak, A rn a v u t, Laz, e rm e n i, R um ., var. B u n ların h e p si k e n d i etn isite s in i sö y lü y o r, o n la rın k i ırk ç ılık ve a n ti-İsla m o lm u y o r da, n e ­ d e n T ü rk T ü rk o ld u ğ u n u sö y led iğ i z a m a n ırk ç ılık ve a n ti-İsla m sa ­ yılıyor? O n la r e tn ik m e n s u b iy e tle rin i sö y le rk e n d in î e m irlere k a rşı çık m ış o lm u y o rla r da, n e d e n T ü rk T ü rk o ld u ğ u n u sö y lediği za m a n d in e k a rşı çık m ış, ırk ç ılık y a p m ış sayılıyor? A n laşılan O sm a n lı’d ak i sin si gizli y asak h âlâ b ir şe k ild e d ev am e tm e k te . Başka b ir so ru soralım : H er yıl b ir İslam ü lk e sin d e “İslam Ü lkeleri D ışişleri B akanları K o n fe ra n sı” d ü z e n le n ir ve b u k o n fe ra n sa k a tıla n ü lk e le rin h e y e tle rin in o tu ra c a k la rı p ro to k o l m asaları ü z e rin e isim leri yazılır. M ad em b ir ü m m e ts in de, n e d e n ü lk e isim le ri ve h e y e t ad ları ayrı ay rı yazılıyor? N e d e n te k b ir dil k o n u ş u lm u y o r da, h e r h ey e t k e n d i diliy le k o n u ş u y o r ve sim ü lta n e ç e v irm e n le r ta ra fın d a n d e ğ i­ şik d ille rd e su n u lu y o r? M ad em M ü slü m a n h a lk la r tek b ir ü m m e tti de, n e d e n ay n ı a n d a b iri B ağ d at’ta, b iri K a h ire ’d e, b iri E n d ü lü s ’te (İsp a n y a ) üç d eğ işik h alife vardı? M ad em te k b ir ü m m e ttik de, O sm a n lı h a life sin in y ay ın lad ığ ı beş fetvalı c ih a t fe rm a n ın a niye k im se uym ad ı? M ad em te k ü m m e ttik de, Y em en’de, M ısır’da, A ra b ista n ’da, K ü v ey t’te, Ira k ’ta, S u riy e’de, A rn a v u tlu k ’ta k e n d ile ri gibi M ü slü m a n olan T ü rk le ri (ü ste lik T ü rk ü z b ile d iy e m iy o rla rd ı) sırtın d a n h a n ç e r­ le d ile r ve yüz b in le rc e sin in k a n ın ı d ö k tü le r? M ad em ay n ı ü m m e t­ tik de, F ilistin lile r le h in e T ü rk iy e ’de ve d iğ er b azı A rap ü lk e le rin d e n ü m a y iş le r te rtip le n ip , s o k a k b a şla rın d a k u ru la n sa n d ık la rd a p a ra to p la n ırk e n , Ç in ’de ad eta k a tlia m a tâbi tu tu la n ve ü ste lik h em M ü s­ lü m a n , h e m S ü n n î ve H an efî o la n U y g u rla r iç in T ü rk iy e ’de ve İs­ lam d ü n y a s ın d a k im se k ılın ı k a p ırd a tm a d ı? M adem aynı ü m m e ttik de, K arab ağ ’da A zerb ay can T ü rk le ri H ıristiy a n e rm e n ile r ta ra fın d a n d ü n y a n ın gözü ö n ü n d e k a tle d ilirk e n sö z d e M ü slü m a n A rap d ü n y a ­ sın d a n b ir ses çık m ad ı? K ırım T ü rk le ri ü lk e le rin d e n k o p a rılıp oraya

320

1200 YILLIK SÜRGÜN

b u ra y a s ü rg ü n e d ilirk e n İslam d ü n y a sı n e rd e y d i? Şu a n d a bile ü lk e ­ le rin e geri d ö n m e y i b a şa ra n K ırım T ü rk le rin in sık ın tıla rın ı h an g i İs­ lam ü lk e si p ay laşıy o r ve y a rd ım g ö n d eriy o r? S talin z a m a n ın d a s ü ­ rü le n A hıska T ü rk le rin in d ra m ı h a n g i İslam ü lk e s in in o rta k derdi o lm u ş tu r? M ad em aynı ü m m e ttik de, n e d e n Ira k ’taki k ü rtle r H ıris­ tiy an ve H açlı z ih n iy e tli A m erik an o rd u s u n u n işgali sıra sın d a M ü s­ lü m a n A ra p la rın ve T ü rk le rin ale y h in e o la ra k k â firle rin , h a ç lıla rın safın d a y er aldılar? M adem ay n ı ü m m e ttik de, İdi A m in ’in ü lk e sin d e M ü slü m a n la r h a k im k e n , b u g ü n H ıristiy a n la rın h a k im o lm ası k a rş ı­ sın d a sesim iz çık m ad ı? K ıb rıs’ta T ü rk le r H ıristiy a n R u m la r ta ra fın ­ d a n k a tle d ilirk e n İslam d ü n y a sı n e re d ey d i? B u g ü n K azan T ü rk le ri ve B a şk u rtla r h â lâ R usya’n ın esareti altın d a . M adem b ir ü m m e ttik de, h a n g i İslam ü lk e si sırf b u n u seb ep g ö ste re re k R usya’yla d ip lo ­ m a tik ilişk ile rin i k esti?.. Bu s o ru la rı d ah a y ü zlerce u z a tm a k m ü m k ü n .

Etnik m ensubiyet ve din m eselesi M ü slü m a n k e la m c ıla r y ılla r b o y u kaza, kadar, irad e -i c ü z ’iyye, ira d e -i k ü lliy y e m e se le le rin i ta rtıştıla r d u rd u la r ve özellik le kaza, k a d e r k o n u s u n d a h iç b ir ik n a edici so n u c a varam ad ılar. K aldı ki Hz. P eygam ber z a te n b u k o n u n u n tartışılm asın ı yasaklam ıştır. Ç ü n k ü in ­ s a n o ğ lu n a v e rile n akıl ve id ra k g ü cü b u m u am m a y ı çözm eye y e te ­ cek ö lçü d e değildir. Bu m eselen in çö z ü lem e m esin in sebebi, k o n u n u n r u h u n m ah iy e tiy le ilgili olm asıdır. T anrı ise K u r’a n ’da “ru h u n m a h i­ y e tin in k e n d i u h d e s in d e b u lu n d u ğ u n u , in sa n la ra o k a d a r ilim v e ril­ m e d iğ in i” b u y u rm a k ta d ır. H atta rivayete göre b ir d efasın d a sahabe-i k ira m d a n b irk a ç k işi k e n d i a ra la rın d a k aza k a d e r k o n u s u n u ta rtışır­ la rk e n , Hz. P ey g am b er’in çık ıp gelm ek te o ld u ğ u n u g ö rü n ce s u s m u ş ­ lar. F a k a t Hz. P ey g am b er b ir şe k ild e o n la rın ta rtışm a la rın a v ak ıf o l­ m u ş ve “Ben size bu konuyu tartışm ayı y a sa k la m a d ım mı? Unutmayın ki, sizden önceki kavim ler bu y ü zd e n helak oldular/” b u y u rm u ş. İra d e -i k ü lliy y e ve c ü z ’iyye de d o ğ ru d a n k a za, k a d e r k o n u y la b a ğ la n tılı k a b u l edilir. Bu ik i te rim d e n b irin c isi “tam ira d e ”, İkincisi “kısm î ira d e ” kelim eleriyle karşılanabilir. H er iki terim de insanoğluyla

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

321

ilgili o ld u ğ u için , an a ra h m in e d ü ş ü ş ü n d e n ö lü m ü n e k a d a r d o ğ ru ­ d an o n u n h ay at çizgisi ve b u d ü n y a d a b a şın a gelecek şeylerle, d iğ er b ir deyişle hayatıyla alâkalıdır. Prof. H a y re ttin K aram an ise b u iki te ­ rim i şu şe k ild e izah ediyor: “Küllî im de, fiile uygulanm adan var olan ve bütün seçenekleri kapsayan (yap m a ya da y a p m a m a y a da karar ver­ meyi sağlayan) iradedir. C üzî irade ise bunun bir seçeneği için kullanı­ lan (yapm a veya y a p m a m a y ı seçen) iradedir.”24' Ben bu ta n ım la m a ­ dan h iç b ir şey a n la m a d ım , sizler a n la m ışsa n ız o n u bilem em . A caba h e r ik i ira d e n in k u lla n ılm a s ı b iz z a t in s a n o ğ lu n a m ı b ı­ ra k ılm ıştır, y o k sa y a ln ız c a k ısm î ira d e m i o n u n ta s a rru fu n d a d ır? Şahsî k a n a a tim iz o d u r ki, in s a n o ğ lu n u n ta s a rru fu n a b ıra k ıla n , y al­ nızca k ısm î ira d e n in k u lla n ım ıd ır. Tam ira d e n in k u lla n ım ı ise Yüce Y aratıcı’ya a ittir ve o n u n nasıl ta k d ir edileceği k o n u su n d a k u lu n fikri so ru lm a z , rızasın a m ü ra c a a t edilm ez. Bu g ö rü ş ü m ü z kaderiyyûn a k ı­ m ın ın g ö rü şü y le b e n z e rlik arz ed erse de, ayn ısı değildir. K o n u y u d a h a n e t b ir şe k ild e izah etm ey i d en ey elim . Bir in sa n o larak b en , eşim i k e n d im seçeb ilirim . Ç o cu k larım a iste ­ diğim adı v eririm . E ğer h ü k ü m e t z o ru n lu ik a m e te tâbi tu tm a m ışsa , ü lk e m d e isted iğ im y erd e y aşarım . H iç h a sta la n m a m a k , b elk i hiç ö l­ m em ek , y ü zlerce değil, b in le rc e yıl y a şa m a k , h e p genç k a lm a k is­ terim . M ü m k ü n se d ü n y a y a g e lirk e n b ir p re n s veya ço k z en g in b ir a d a m ın oğlu o larak d o ğ m a k is te rim ... Ben iste m e sin e isterim de, Ya­ ra ta n v e rir mi? Yoksa b e n iste rim o tu z , T an rı v e rir d o k u z sö z ü n d e o ld u ğ u gibi, v e rile n le ve ta k d ir ed ile n le y e tin m e k z o ru n d a m ıyım ? “V erilenle ve ta k d ir e d ile n le ” ifadesiyle A b d u lk a d ir G ey lan î’n in “Rızık için k en d in iz i paralam ay ın ; elin izd en geleni y ap ın ve b ırakın. Size ta k d ir ed ilen size g e le c e k tir” sö z ü n e atıfta b u lu n m a k istedik. D ü n y ad a a n n e b ab asın ı, k a rd e şle rin i ve e tn ik m e n su b iy e tin i k e n ­ disi seç en veya tayin ed e b ile n k im se y o k tu r ve olam az. P ey g am b er­ le r d a h i bu k u ra lın d ışın d a değiller. T ü rk b ir a n n e b a b a d a n d ü n y a y a geld iğ im için b e n de o to m a tik m a n T ü rk say ıld ım ve öyle k a b u l ed ild im . K im se b a n a h angi m ille t­ te n o lm a k istiy o rsu n , siy a h î m i, sa rışın m ı, e sm e r m i d ü n y ay a g el­ m e k iste rsin diye so rm a d ı. E ğer a n n e m b ab am k ü rt olsaydı, k ü rt, 241 w vw .hayrettinkaram an.net

322

1200 YILLIK SÜRGÜN

A rap olsaydı A rap, F ra n sız olsaydı F ran sız o lacak tım . D avranış k a ­ lıp la rım da iç in d e y aşadığım to p lu m u n d a v ran ış k a lıp la rın a u y g u n o lacaktı. H ep im iz ço k iyi b iliriz ki, T anrı ö n ce A d em ’i, so n ra H avva’yı y a ­ ra ttı, d ah a so n ra onları y e ry ü z ü n e in d ird i, n esilleri çoğaldı ve o n la ra h a y a t k u ra lla rı y an i b ir d in k o y d u . A llah, k o y d u ğ u d in k u ra lla rın ı dah a d o ğ ru su to p lu m sa l h a y a t k u ra lla rın ı p ey g a m b e rle r g ö re v le n d i­ rerek o n la r vasıtasıy la d ik te e ttird i. K abul ed ip e tm e m e k te de ser­ b est b ırak tı. D em ek ki, b ir in sa n k e n d i e tn ik k im liğ in i, a n n e sin i b ab asın ı, k a r­ d eşlerin i, ren g in i seçm e h a k k ın a sahip değil. B unları bizim dışım ızda b ir g üç, Y aratacı b e lirliy o r ve bize de so rm u y o r. D in im i se çm em için se b e n im ö n ce d ü n y a y a g elm em , so n ra A llah’ın tan ıd ığ ı tercih h a k k ın ı k u lla n a ra k seçim im i y ap m a m gerekli. H z. P eygam ber, tüm ç o c u k la rın d o ğ u şta n İsla m ’a m eyyal d o ğ d u k la rın ı, o n la rı so n ra d a n a n n e b a b a la rın ın M ü slü m a n veya H ıristiy a n y a h u t M usevi vs., y a p ­ tık la rın ı b e lirtm e k te d ir. Hz. P ey g am b er’in sö zü g e rç e k te n d o ğ ru d u r. Ç ü n k ü İslam , A llah ta ra fın d a n g ö n d e rile n en so n ve en m ü k em m el d in o ld u ğ u k ad ar, in sa n ta b ia tın a da en u y u m lu k u ra lla r içeren bir d in d ir. D ik k a t ed ilirse, Hz. P ey gam ber d a h i b ir ç o c u ğ u n M ü slü m an o la ra k d o ğ m a d ığ ın ı, ta b ia te n on a m eyyal o ld u ğ u n u , dolayısıyla İs­ lam d in in i k a b u l ed ip e tm e m e m esele sin in k e n d i h ü r ira d esin e b ı­ ra k ıld ığ ın ı v u rg u la m a k ta d ır. Ş im di; a n n e m b ab am , b e n i n ü fu s k ü tü ğ ü n e k a y d e d e n n ü fu s me­ m u ru M ü slü m a n , d ev letin resm i dini İslam iyet o ld u ğ u için b an a sol­ m ad an n ü fu s h a n e m e M ü slü m a n yazdılar. Vakıa şim di b u n la r m azide k ald ı. Yaşı k ırk ın ü z e rin d e o la n la r b ilirler. E sk id en n ü fu s cüzdan la rm d a k iş in in d in i ve m e z h e b i d a h i yazılırdı. Ş im di b u n la r kaldı rıld ı ve d o ğ ru su da b u d u r. N e a n n e b ab am , ne de d ev le t h an g i diııı se ç e c e ğ im e b e n im y e rim e k a ra r v ere m e z, d a y a tm a d a b u lu n a m a z B u n u n aksi, “lâ ik râ h e fid d în ” (D in d e zo rlam a olm az) ây etin in ru ­ h u n a terstir. D evam ed elim . T ü rk le r, M ü slü m an o lm a d a n ön ce tek tan rılı ol m a k la b irlik te şam an ! b ir in a n c a sah ip tiler. U y g u rlar ü ç d ö rt de in

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

323

d in d e ğ iştird ile r ve g ü n ü m ü z d e d a h i Ç in ’in iç k ısım la rın d a ayrı o la ­ ra k yaşay an Sarı U y g u rla r B u d d ist, d iğ erleri M ü slü m a n d ır. K azan T atarları d ö rt beş defa d in d eğ iştird iler. O y ü z d e n O rta A sya’da o n ­ la r için “D o k u z k a y ta r T a ta r” y ani d o k u z defa d in d e n d ö n m ü ş Ta­ tar derler. R u slar vak tiy le p ag an ve p u tp e re s t b ir h a lk ik en , şim d i H ıristiy a n d ırla r vs.. D iğer yan d an g ü n ü m ü z d e toplu o lm am akla birlik te, bireysel bazda H ıristiy a n lık ta n İslam iy ete g eçen, ço k n a d ire n M ü slü m a n lığ ı b ıra k ıp H ıristiy an o la n la r vardır. Y ukarıda T ü rk a n n e b a b a d a n d o ğ d u ğ u m iç in T ü rk , yine M ü slü ­ m an b ir a n n e b a b a d a n d o ğ d u ğ u m ve d e v le tin resm i d in i de İsla m i­ yet o ld u ğ u için M ü slü m a n k a b u l ed ild iğ im i, öyle k ay d e d ild iğ im i b e ­ lirttim . T ü m b u n la ra rağ m en b en , istersem h e m e n y arın h ü r iradem i k u lla n a ra k b ir kilisey e gid ip vaftiz o lu r ve d in im i d e ğ iştire b ile n in (A llah g ö ste rm e sin !) K a n u n la rd a b u n u en g elley ecek b ir şey yok. Şe­ ria tta d a h i, irtid a d (d in d e ğ iştirm e ) olayı ferdi ise m ü sa m a h a ile k a r­ şıla n m a k ta , fak at to p lu h a ld e o lu rsa k atli v a c ip tir d e n ilm ek te d ir. D iyelim ki, H ıristiy an lığ a geçtim ve vaftiz o ld u m . Papaz da, ITıristiy an la r da b e n i a rtık b ir H ıristiy a n o la ra k b a ğ ırla rın a b asa r ve to p lu m la rm d a b an a y er verirler. Yine d iy elim ki, d in im i d e ğ iştird ik te n so n ra F ra n s a ’ya y erleştim ve F ran sızcay ı m ü k e m m e l b ir ak san la b ir F ra n sız gibi k o n u şm a y ı ö ğ re n d im . F ra n sız la r n a z a rın d a a rtık iyi b ir H ıristiyan, am a b ir T ü rk H ıristiyan o larak kalm aya m ah k u m u m ! S ü n ­ netli o lm a m ın o n la r için p e k de b ir m a h z u ru y o k tu r, ç ü n k ü fü ru a ttandır. D em ek ki, Filibeli A h m e t H ilm i’n in “b u d in d e h ita n (sü n n e t) var, b ir giren b ir d a h a ç ık a m a z !” sö zü d o ğ ru değilm iş. Keza biz de M ü slü m a n olan b ir F ra n sız ’a b ir M ü slü m a n o la ra k to p lu m u m u z d a yer verir, saygı gösterir, ö ld ü ğ ü n d e M ü slü m an m ezarlığına defnederiz. O , a rtık bizim n a z a rım ız d a b ir M ü slü m a n d ır, am a F ra n sız b ir M üslü m an d ır. Ç ü n k ü T ü rk lü k b e n im , F ra n sız lık o n u n aln ın a silin m e ­ yecek şe k ild e v u ru lm u ş b ir m ü h ü rd ü r. Yani F ra n sız la r b e n im T ü rk asıllı o ld u ğ u m u , biz ise F ra n s ız ’ın F ra n sız o ld u ğ u n u asla u n u tm a ­ yız. E şy a n ın tab iatı böyle. M e zh ep ler de b u n u n gibidir. İste rse k tam am ıyla re d d ed eb ilir veya b irin d e n ö te k in e ü c re tsiz geçiş y ap ab iliriz. K im se bizi engellem ez.

324

1200 YILLIK SÜRGÜN

Y u k arıd an b e ri sö y le d iğ im iz i ö z e tle rse k , A lla h ’ın b izi d a h a y a ­ ra tm a d a n ö n ce bize so rm a d a n b izim ad ım ız a b u lu n d u ğ u ta sa rru fla r ira d e -i k ü lliy y ed ir. V erdiğim iz ö rn e k te n h a re k e tle d in im i d e ğ iştir­ m em ise, ö z g ü r ira d e m le o ld u ğ u için , irad e -i c ü z ’iyyedir. T a sarru fu ve seçim i elim izd e o lm ay an “tam ira d e ”d en dolayı biz A llah in d in d e h e rh a n g i b ir s o ru m lu lu k taşım ayız. Z aten b e n im T ü rk veya K ürd y a h u t A rap veya R us o la ra k d ü n y ay a g elm em de A llah için ö n e m li değildir. O, sad ece öyle ta k d ir e tm iş ve h ik m e tin i de k e n d isin e s a k ­ lam ış. Ayrıca A llah in d in d e değ erli in sa n o lm a n ın etn isite y le ilgisi y o k tu r. O n u n tek y o lu tak v âd ır. A m a d in im i d e ğ iştirm e k le , y a n ­ lış b ir şey y a p m ışsa m , o z a m a n A llah in d in d e v e rile cek b ir h e s a ­ b ım v ar d em ek tir. Ç ü n k ü b irin c isin d e b en im b ir d a h lim y o k , am a İk in c isin in tercih i b an a b ıra k ılm ış. Bir b aşk a deyişle e tn ik m e n s u b i­ yet d ah a an a ra h m in d e y k e n aln ım ıza k a z m a n silin m e z b ir m ü h ü r ­ d ü r, d in ise is te n d iğ in d e ü z e ri çizilip yeni b ir d in adı y azılan tercihe bağlı b ir fen o m en d ir. A llah b irin c i ve ik in c i h u s u s u aynı z am an d a irade-i c ü z ’iyye ve irad e-i k ü lliy e a y rım ın ı K u r’a n ’da gayet açık b ir şe k ild e izah e tm e k ­ tedir: “B iz sizleri bir erkek ve dişiden yarattık. (Sonra) sizleri (ayrı ayrı) halklar ve kabileler haline g e tir d ik ...”242 “Eğer Allah dileseydi, elbette sizi tek bir üm m et yapardı. Fakat ver­ diği şeylerde sizi imtihan etmek için ümmetlere ayırdı.”243 “Yeryüzünde y ü r ü y e n hiçbir hayvan ve iki kanadıyla uçan hiçbiı kuş y o k t u r ki, sizin gibi birer ü m m et olmasınlar.''244 B irinci â y e tte n b a şla y a ra k in d î y o ru m la rım ız ı g etirelim . A llah bi rin ci ayette “in n â h a la k n â k u m b in z ek erin ve u n s â ” (sizi b ir erkek ve d işid e n y a ra ttık ) b u y u ra ra k a n n e b ab a m ızın se ç im in i d o ğ ru d an K e n d isin in y a p tığ ın ı b e y a n e tm e k te d ir. A rk a sın d a n da (ay rı ayrı) h a lk la r ve k ab ileler h a lin e g e tird ik ” b u y u ra ra k K endi yarattığı insan la n , y in e o n la ra s o rm a d a n ay rı ayrı h a lk la r h a lin e g e tird iğ in i d u y u r m ak tad ır. B uradaki olay tam am ıyla in sa n o ğ lu n u n irad e sin in dışında, 242 H ücürat, 13. 243 Maide, 48. 244 K uran, 6/38.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

325

irad e-i k ü lliy e n in te z ü h ü rü n d e n ib arettir. Bir b aşk a deyişle d eğişik h a lk la rın ve e tn ile rin o lu ş u m u in s a n la rın ira d e si d ışın d a gelişen b ir o la y d ır ve İlahî ira d e n in eserid ir. İç im iz d e k i T ü rk k e lim e sin d e n r a ­ hatsız olan bazı b ey in sizler ise, galiba K u r’a n ’ı b ir ro m a n gibi o k u y o r olsalar gerek ki, A lla h ’ın ira d e s in in h ila fın a sö zler sa rf e tm e k te d ir­ ler. H a lb u k i b izzat A llah K u r’a n ’da 973 ây etin s o n u n u size akıl v er­ d ik “d ü ş ü n ü n , akıl e d in ” diye b itirm e k te d ir. D em ek ki e tn ik m e n su ­ b iy e tin i sö y le m e n in İslam ’a ters d ü ş tü ğ ü n ü sö y ley en b u beyinsizler, g erç e k te n b a ra n g ille r fam ily asın d an o lsalar gerektir. H alb u k i M u sevilik g elm ed en ön ce Y ahudiler zaten h alk olarak var idiler. îsa g elm ed en ö n ce şim d i H ıristiy a n olan h a lk la r m ev cu ttu lar. Hz. P ey g am b er g e lm e d e n ö n ce A rap lar da, A cem ler de, T ü rk le r de, A rn a v u tla r da v a rd ıla r ve y in e A rap, A cem (F a rs), T ü rk vs. isim le ­ rin i k u lla n ıy o rla rd ı. İslam d in i şu a n d a M ü slü m a n lığ ı k a b u l etm iş olan in sa n la ra , “a rtık b u n d a n so n ra A rap, A cem , T ü rk vs., yok, b u ­ g ü n d e n itib aren k im se e tn ik k im liğ in i ağzına a lm a sın !” diye b ir em ir g e tirm e d i. A ksine A llah ay n ı ây etin d e v a m ın d a “lite â re fû ..” (b irb irin iz le ta n ışa sın ız diy e..) b u y u ru y o r. İki in sa n b irb iriy le ta n ışırk e n to k a la şır ve k arşılık lı o la ra k a d la rın ı sö y le rle r ki, d ah a so n ra k i k a r­ şıla şm a la rın d a b irb irle rin e ad larıy la h ita p ederler. B irine telefon e t­ tiğ im izd e, eğer d ah a ö n c e d e n ta n ım ıy o rsa k ve h iç g ö rü şm e m işse k , ö n c e k e n d im iz i ad ım ız ve so y a d ım ız la tan ıtır, so n ra k o n u y a gireriz. Y ukarıda sö z ü n ü ettiğim iz b a ra n g ille r fam ily asın d an o la n ların d e d ik ­ leri İsla m ’a u y g u n olsaydı, c e p le rin d e taşıd ık ları k artv izitler ü ze rin d e ad ları ve so y ad ları y erin e “A llah ’ın M ü slü m a n b ir b e n d e si” diye yaz­ d ırm a la rı y eterli o lacak tı. H a lb u k i b u b a ra n la rın h e r b irin in ceb in d e ta şıd ık la rı k a rtv iz itle r ü z e rin d e k e n d i ad ve so y a d la rı yazılıdır. E ğer y in e o n la rın d e d ik le ri olsay d ı, en a z ın d a n İslam d ü n y a sın d a k im se ­ n in k e n d in e ad ve soyad alm a m a sı, h e rk e sin b irb irin e “Ey m ü slü m a n !” diye h ita p etm esi yeterli o lu rd u . Yine A llah K u r’d a n ’da “ve a lle m e ’l  d em e l-e sm â ” (ve  d em ’e isim le ri (c a n lıla rın ve e şy a n ın ) ö ğ re tti” b u y u ru y o r ki, y u k a rıd a ver­ d iğ im iz ü ç ü n c ü âyeti açık lam ay a ç a lışırk e n b u k o n u y a ayrıca d eğ i­ neceğiz.

326

1200 YILLIK SÜRGÜN

İk in c i â y e tte ise A llah, seçim i h a n g i k o n u d a k u lla rın a b ıra k tı­ ğını gayet güzel izah e tm e k te d ir. B irinci ây ette k u lla rın a so rm a d a n “sizi., y a ra ttık ” diye em r-i vâki b ild irm e k te , İk in cisin d e ise “istesey ­ dim y a p a rd ım , a m a ..” şe k lin d e se b e p -so n u ç ilişk isin e işaret b u y u r­ m ak tad ır. B u n u n a n la m ı ş u d u r: A n n e b ab a m ız ı seçm e h a k k ı nasıl bize b ıra k ılm a m ışsa , d eğ işik h a lk la rın o lu şm ası ve bizim b u n la rd a n h e rh a n g i b irin e m e n su b iy e tim iz de bize b ırak ılm am ıştır. A k sin e A l­ lah öyle istem iş ve öyle de y ap m ıştır. Yaratıcı O o ld u ğ u n a göre, y a­ rattığ ı k u lla ra ne y ap acağ ın ı so rm a sı da gerekm ez. B ü tü n d ü n y a n ın zenci veya Ç inli y a h u t A rap, y a h u t T ü rk veya R us., o ld u ğ u n u d ü ş ü ­ n elim . İth a la t ve ih ra c a a t diye b ir şey o lm ayacak; ta m a m ı te k tip ve aynı h a lk o ld u ğ u için , zam a n zam an k ü ç ü k çaplı iç ç a tışm a la r y a­ şan sa bile, b ild iğ im iz a n la m d a savaşlar o lm ay acak ve n ü fu s sü rek li a rta c a k , d eğ işik g e n le r arası aşılam a olm ayacağı iç in , sa k a t ve h a s ­ taları bol b ir d ü n y a o lacak tı. Ş im d iki an la m d a u lu sra ra sı b ir rek ab et olm ay acak ; k a rşılık lı k elim e alış v erişleri o lm ad ığ ı için çok sınırlı k elim elerle k o n u ş u la n b ir d il k u lla n ıla c a k , tü m d ü n y a b ir b a ş k e n t­ ten y ö n etilem ey eceğ i için h e r y erde h e rc ü m e rç , kargaşa ve k a n u n ­ su z lu k la r zirve y ap acak ve k o lo n ile r o lu ştu ra n belli h iz ip le rin “y u m ­ ru k h u k u k u ” geçerli o la c a k tı... A llah “d ilesey d i sizi te k b ir ü m m e t y a p a rd ı..” b u y u ru rk e n , d o ğ a ­ cak b u k a o su A lîm sıfatıyla b ild iğ i için , tü m d ü n y ay ı tek b ir ü m m e t yani sü p e r-e tn o s y ap m ak istem em iş ve arada b ir çıkacak zâlim halkın d iğ erlerin e ta s a llu tu n u ö n lem e işini de k arşısın a çıkaracağı b aşka bir h alk a vazife o la ra k y ü k le m iş, b u n u da Y üce K itab ı’n d a “eğer Allah in sa n la rı (y an i h a lk la rı) b irb iriy le d efelm esey d i (zararsız h ale gelirm esey d i), y e ry ü z ü n d e fesat ç ık a rd ı” âyetiyle izah b u y u rm u ştu r. Ü ç ü n c ü ây et ise farklı e tn isite le rin A llah ’ın ira d e sin in b ir so n u c u o ld u ğ u n u n b ir b a şk a izah ıd ır. Yani A llah yaln ızca y ara ttığ ı k u lla rın ı değil, tü m can lıları k a te g o rile re ay ırm ış, k o lo n ile r h a lin e getirm iş, o n la ra da d e ğ işik isim le r v erm iş, farklı gö rev ler y ü k le m iş, k im ini b irb irin e d o st, k im in i d ü ş m a n h a lin e g etirm iş. Ö b ü r tü rlü kedi ile k ö p e ğ in se b ep siz ezeli d ü şm a n lığ ı neyle izah edilebilir?

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

327

D ü n y a m ız d a k a ra d a , h a v a d a ve d e n iz d e yaşayan on b in lerce d e ­ ğ işik tü rd e canlı var. H iç b iri b ir d iğ e rin e b en zem iy o r. H e p sin in d e ­ risi, şe k li, ö z e llik le ri farklı. İn sa n o ğ lu h e r b irin e b ir isim v erm iş. B ugün aslan , k a p la n , k ed i, k ö p e k , p ap ağ an vs., d ed iğ im iz zam an g ö ­ z ü m ü z ü n ö n ü n d e b eliren su re tle ri farklıdır. E ğer b a ra n g ille r fam il­ y a sın d a n o la n la rın sö zleri d o ğ ru olsaydı, in s a n la rın b u h ay v an lara yaln ızca “c a n lı” veya “h a y v a n ” adı v erm esi g erek ird i. Y ahut h e p sin e “a s la n ” veya “k e d i” d em esi lazım gelirdi. N e k a d a r b itk i tü rü o ld u ğ u h e n ü z te sp it ed ileb ilm iş değil. A m a in sa n o ğ lu h e r b irin e b ir isim takm ış. Sadece o rta k adı gül o lm asın a ra ğ m e n g ü lü n p e k ço k çeşidi v ar ve h e r b irin in ism i değişik. İn s a ­ n o ğ lu b u g ü llere isim ler v e rirk e n , şe k ille ri, k o k u la rı, y ap ra k la rı ve ren k leri b irb irin e b e n z e m e m esin i göz ö n ü n d e b u lu n d u rm u ş ve b u n u da onları tan ım lam ak için y apm ıştır. Yoksa ayırım y a p m ad an h ep sin e yaln ızca “g ü l” d e r g eçer giderdi. Balıkçıya g ittiğ im iz zam a n yalnızca “b a n a b ir kilo b alık ta rts a n a !” d ed iğ im iz d e , b a lık ç ın ın bize soracağı so ru “h a n g is in d e n ? ” o lacak tır. Ç ü n k ü h e r b a lığ ın şekli, g ö rü n ü ş ü , yapısı ve ad ı başk acad ır. E ğer b alık çıy a “b ir k ilo h am si ta r t” d ersek , o ne ta rta c a ğ ın ı a n la r... Bu sö zleri ve ö rn e k le ri sayfalarca u z a tm a k m ü m k ü n , am a a n la ­ yan n e d e m e k isted iğ im izi an lam ıştır. A nlam ayan veya yarası o ld u ğ u için g o c u n a n ve a n la m a k iste m e y e n b a ra n la ra gelince, o n la r b ilsin ­ ler ki, ü m m e t k a v ra m ı ay rı b ir şeydir, ü m m e t varlığı için d e k e n d i e tn ik k im liğ i ile b u lu n m a k farklı b ir şeydir. A llah “d ilesey d ik sizleri tek b ir ü m m e t y a p a rd ık ” b u y u ru rk e n , g e rç e k te n istesey d i b ü ­ tü n M u sev ileri, H ıristiy a n la rı, B u d d istle ri, L a m a is tle ri... in a n d ık la rı d in d e n İslam iy ete d ö n d ü r ü r d ü . H a lb u k i y ü ce M evlâ, k u lla rın ı im ti­ h a n e tm e k için M usevi, H ıristiy a n , B u d d ist ve M ü slü m a n la rın ayrı ü m m e tle r ve k o lo n ile r o la ra k v a rlık la rın ı s ü rd ü rm e le rin i u y g u n g ö r­ m ü ştü r. T ıp k ı b itk i ve h ay v an k a ta g o rile ri gibi. Ü m m e t p o ta s ın d a y er alm a k la b irlik le k e n d i e tn ik m e n s u b iy e ­ tin i k o ru m a k ve k e n d in i d iğ e rle rin e o isim le ta k d im e tm e k b aşk a şey, ırk ç ılık ta m a m ıy la b a şk a b ir şeydir. İrk ç ılık , H itle r’in yap tığ ı gibi “ü s tü n Ari ır k ” te o risin in p e şin d e k o şu p , ö jen i y a n i k e n d in d e n

328

1200 YILLIK SÜRGÜN

o lm ay an ları tem izlem ek ; o n la rı parya, aşağılık y a ra tık la r o lara k g ö ­ rü p ya tecrit etm ek veya o rtad an k aldırm aktır. Irkçılık, H in d ista n ’daki gibi in sa n la rı k a stla ra ay ırıp , “d o k u n u lm a z la rı” en aşağı sın ıf o la ­ ra k n iteley ip , o n la rla h e r tü rlü tem ası y asak lam ak tır. Irk ç ılık , K üveyt b aşta o lm a k ü zere diğ er bazı K örfez ü lk e le rin d e in sa n la rı d ö rt g ru b a ay ırıp , p a s a p o rt re n k le rin i o na göre te sp it e tm ek , yerli h a lk a A g ru b u im tiy azı v erip , d iğ e rle rin i o n d a n m a h ru m e tm ek tir. Irk ç ı­ lık, G ü n e y A frik a’da y ıllarca b ey az ların siy ah la rı k e n d i ü lk e le rin d e aşağ ılık m a h lu k la r gibi g ö rm esid ir. Irk ç ılık , Y ah u d ilerin k e n d ile rin i “A llah ’ın se ç k in m ille ti!” diye ilan etm esi (k im o n la rı seçm işse?) ve d iğ erlerin i h iz m e tk â r tak ım ı o larak g ö rm eleridir. Irk çılığ ın b u g ü n en iyi ö rn e ğ i, A m erik alılar d e n ile n ve h e n ü z b ir m illet h a lin e g elem e ­ m iş, k a n la b e s le n e n e n le rin , b aşk a ü lk e le rd e k e n d ile rin i se v m e y e n ­ leri çeşitli siyasi ayak o y u n la rıy la h a p isle rd e ç ü rü te n d erm e ç atm a e tn ik ç e te le rin y a p tık la rıd ır. E ğer T ü rk le r ırk ç ı o lsalard ı.. Ö n celik le ş u n u b e lirtm e k g erek ir ki, ırk ç ılık T ü rk le re yab an cı b ir k av ram d ır. E ğ er T ü rk le r g e rç e k te n ırk çı o lsa la r ve k e n d ile rin d e n o l­ m ay an a h ay at h ak k ı ta n ım a k istem eselerdi, b u g ü n İra n ’da A cem diye b ir h a lk , İra n C u m h u riy e ti diye b ir ü lk e o lm azd ı. A rab istan diye b ir ü lk e , A rap diye b ir h a lk o lm azd ı. Y unanistan diye b ir ü lk e ve Yunan diye b ir h a lk o lm azd ı. E rm e n ista n diye b ir ü lk e ve E rm en i ad ın d a b ir h a lk o lm azd ı. Bu k u ra lı G ü rcü ler, K afkas h a lk la rı ve R uslar, Arn a v u tla r v s ... için g e n işle tm e k m ü m k ü n . N ite k im g ü n ü m ü z d e Kalm ık diye b ir h a lk k alm ad ı. Ç ü n k ü Ç in im p a ra to ru n u n em riyle bu h a lk k a m ile n im h a ed ild i ve o rad a b u ra d a b azı g ö z d e n k aça n k ü ç ü k k o lo n ile r kaldı. E ğer T ü rk le r ırk çı olsalardı (ki, k e şk e olsalardı!) Osm a n lı İm p a ra to rlu ğ u d ö n e m in d e d e v şirm e le r ve d ö n m e le rin T ü rk ­ lere k e n d i ü lk e le rin d e z u lü m y ap m a k şöyle d u rs u n , T ü rk adını a n ­ m a k için d a h i a ğ ız la rın ı o n kere y ık am aları g erekirdi. E ğer T ü rk le r ırk ç ı o lsalard ı İsm e t İn ö n ü gibi kallavi b ir k ü rt b u m e m le k e tte rei­ s ic u m h u r ve m illi şef o lam azd ı. E ğer T ü rk le r ırk çı olsalardı, Tayyib E rd o ğ an d e n ile n z a t b a şb a k a n lığ ı a n ca k rü y a sın d a g ö rü r, E rb ak an h iç b ir zam an ik tid a r ortağı d ah i olam az, M esu t Yılm az b aşbakanlığın

OSMAN OĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

329

d ü ş ü n ü d a h i k u ra m a z , T u rg u t Ö zal A m e rik a lıla rın e v rak ç a n ta la rım taşım ak la v a k it g eçirir, B ü len t E cevit diye b ir p o litik acı o lm az, o r­ d u d a g e n e lk u rm a y k a d e m e s in e g elm iş k iş ile rin çoğu o n b a şı d a h i o lam azlard ı. E ğer T ü rk le r ırk çı o lsalard ı, isim le rin i say d ığ ım ız b u şa h ısla ra T ü rk asıllı o lm a d ık la rı için h a y a t h a k k ı d ah i ta n ım a zla rd ı. A m a aksi o ld u ve T ü rk lü ğ ü k e n d isin e şia r e d in e n b ir p a rti yıllarca m eclise g irem ed iğ i gibi, g ü n ü m ü z d e de seçim b arajın ı aşm ak la te ­ selli aram ak tad ır. D em ek ki o rta d a ters b ir şey ler var. Bu k a d a r to le ra n slı, e tn ik m e n su b iy e tin i s ö y le m e k te n bile h ic a le t çek en b ir h a lk a sü rek li o la­ rak T ü r k lü ğ ü n ü h a tırla m a m a s ı k o n u s u n u d in î m a k a la le le rle işle ­ yen d in a d a m la rın ın d evreye so k u lm a sı, k ü rd ü n k ü rt, A rabın A rap, A ce m in A cem , e rm e n in in e rm e n i vs., o ld u ğ u n u sö y led iğ i b ir d ö ­ n em d e T ü rk ’e T ü rk o ld u ğ u n u sö y le tm e m e a rz u su , O sm an lı d ö n e ­ m in d e o ld u ğ u gibi, b u g ü n de b ir ta k ım m e n fa at ilişk ile rin d e n k a y ­ n a k la n ıy o r olm alı. Prof. H a y re ttin K a ra m a n ’ın Yeni Şafak g a z e tesin d e yazdığı şu sa ­ tırla rı ib re tle o k u m a k gerekiyor: “H e rh a n g i b ir la ik -u lu s d e v le tin d e m illiy e tçilik id eo lo jisin e sa ­ rıla ra k ü m m e t b ö lü n ü y o r ve b e lli b ir k a v m iy e t h e rk e s e d a y a tılıy o rsa b u n a k arşı m ü c a d e le etm e k de ‘m ü s lü m a n ü m m e t’in vazife­ sidir. A m a çare b ö lü n m e k d eğ ild ir; -m ad em k i la ik lik ve d e m o k ra si id d iası v ardır- b u re jim in gereği o la ra k 'v a ta n d a şlık e sasın d a b irlik ve e şitlik ’ p e şin d e k o şu la c a k tır. İslam d ev leti olsay d ı ‘v a ta n d a şlık ’ y e rin e ‘d in ’ k o n a c a k , tam eşitlik b irliğ in e, a d a le t ise in sa n olm aya bağlı o la c a k tı.”245 “C u m h u riy e tin ila n ın d a n so n ra k i p o litik a la ra b a k ılırsa “b ü tü n u n s u rla rı h e r y ö n d e n lü rk le ş tirm e k ” için h e r çareye b a şv u ru ld u ğ u g ö rü lü y o r. H em İsla m ’a h e m de farklı k ü ltü re l ve e tn ik aid iy etlere k a rşı ta k ın ıla n tavır, y a p ıla n u y g u la m a la r z a m a n z a m a n isy an la ra bile seb ep o lu y o r..”246

245 Hayrettin Karaman, Yeni Şafak, 17 Mayıs 2012. 246 Hayrettin Karaman, Yeni Şafak, 27 Mayıs 2012.

330

1200 YILLIK SÜRGÜN

K aram an h o ca, b ü tü n ö m rü n ü ila h iy at k ita p la rı o k u m a k la g eçi­ receğ in e, k eşk e b iraz da ta rih ve b eşeri coğrafya k ita p la rı o k u say d ı. Bir k ere g ü n ü m ü z d e o rtad a b ir ü m m e t yok, yalnızca ü m m e t k avram ı var. E m ev îlerin ve A b b asîlerin b aşara m a d ığ ın ı O sm an lı k ısm en b a ­ şarm ış, İslam d ü n y a s ın ın belli b ir co ğ rafy asın d a “ü m m e t” id e o lo ji­ sin i o tu rtm u ş , am a en g ü çlü o ld u ğ u d ö n e m d e d a h i kim sey e k a v m i­ y e t d a y a tm a sın d a b u lu n m a m ış tı. E ğer T ü rk ler, b u geniş coğrafyada T ü rk le ş tirm e p o litik a sı g ü tse le rd i, b u g ü n İra n ’da F ars, A rab ü lk e le ­ rin d e A rab ım d iy en b ir tek in sa n k alm azd ı. Ç ü n k ü asim ilasy o n n o r ­ m al o la ra k ü ç k u ş a k ta y an i y ak laşık 70-80 y ıld a gerçekleşir. T ü rk le rin S e lç u k lu la rd a n itib a re n İran ve A ra b ista n ’daki h a k im iy e t süresi ise y ak laşık 1000 yıldır. K aram an ho ca, “b u n a k a rşı m ü c ad e le etm ek de ‘m ü s lü m a n ü m m e t’in v azifesid ir” sö z ü n ü sö y lerk en ta rih b ilg isi­ n in n e n o k ta d a o ld u ğ u g ö rü lü y o r. H oca gibi İslam d in in i gayet iye b ile n b ir kişi, ö n ce A ra p la rın ve A cem lerin , b a şla rın d a b u lu n a n y ö ­ n etici O sm a n lıla rm k e n d ile ri gibi M ü slü m a n o lm a ların a rağ m e n , n e ­ d e n isyan e ttik le rin i so rm alıy d ı? İslam d ev letin d e b a şta k i yön etici de M ü slü m a n sa ve z u lü m de y ap m ıyor, elin d e n geldiğince adil ve h ak k a n i d a v ra n ıy o rsa , y ö n e tile n te b a a n ın isyan etm eye h a k k ın ın o lm a ­ dığı g erçeğ in i h o ca n asıl g ö rm e zd e n geliyor, an lay ab ilm iş değilim . “İslam d ev leti olsaydı, v a ta n d a şlık y e rin e d in k o n a c a k tı” sö z ü de ço k ab sü rd b ir sö zd ü r. O sm an lı d ö n e m in d e v a ta n d a şlık y erin e “d in ” k o n d u da n e o ld u ? B u g ü n isyan h a lin d e k i k ü rtle r, T ü rk iy e C u m h u ­ riy e ti şe ria t d ev leti o lm ad ığ ı, T ü rk iy e ’yi y ö n e te n le r M ü slü m a n o l­ m a d ık la rı için m i isy an ediyo rlar? Bir ilk o k u ld a 500 ö ğ ren ci varsa ve b u n u n için d e T ü rk olm ayan ö ğ ren ci sayısı d iy elim 50 k işi ise, o n la r için ayrı b ir m arş m ı o k u ­ tu la c a k y o k sa a z ın lık ço ğ u n lu ğ a m ı tâbi o lm ak z o ru n d a ? D ü n y an ın n e re sin d e g ö rü lm ü ş b ir şe y d ir b u? A zın lık g ru p k e n d i o k u lu n u k u ­ ra r ve ç o c u k la rın ı k e n d i o k u lu n d a o k u tm a k isterse, o zam an ü n ite r d e v le t y a p ısı b o z u lm a z m ı? Ü m m e t d e d iğ im iz şey d e M ü s lü ­ m a n la rın “ü n ite r ” b ir çatı a ltın d a b irleşm e si değil m id ir? K aram an h o c a , b a ş ta n s o n ra k e n d i k e n d isiy le te z a t h a lin d e d ir ve esasen o ve o n u n g ib ile rin g ö n lü n d e y atan şey, k av m -i necip (!!) A rap ların

OSMANOĞULLART VE TÜRKLÜK (??)

331

y ö n e lim in d e y aşam ak tır. C u m h u riy e tin ila n ın d a n so n ra b ü tü n u n ­ su rla rı T ü rk le ştirm e faaliyeti olsaydı, n e re d e y se a ra d a n b ir yü z yıla y ak ın zam a n geçm iş o lm a sın a rağ m en b u g ü n T ü rk iy e ’d e k ü rt, Laz, Ç e rk e ş, e rm e n i vs., a d ın ı telaffu z e d e n k im se k alm azd ı. Y aklaşık y üz y ıld ır h a n g i Ç erk eş “b en Ç erk eş d eğ ilim , T ü rk ’ü m ” veya hangi e rm e n i “Ben T ü r k ’ü m ” dedi? M edrese e ğ itim i a la n la rın asla k a v ra ­ y am a d ık la rı şey, e tn ik m e n su b iy e ti d e ğ iştirm e o lay ın ın d ay atm ay la m ü m k ü n o lm ad ığ ı g erçeğidir. A sim ilasy o n sü reci, a sim ilasy o n a u ğ ­ ray an in sa n la rın fark ın a b ile v a rm a d a n g elişir ve insan asim d e o l­ d u ğ u n u h isse d e m e z bile.

AKP ve Türklük Jö n T ü rk le rin o rtay a çıkışı ve A ta tü rk ta ra fın d a n C u m h u riy e tin k u ru lm asıy la b irlik te s ü rg ü n d e n d ö n en T ü rk kelim esi, tek ra r sü rg ü n e m i g ö n d e rilm e k isten iy o r? E ğer böyle b ir şey b a şa rılırsa b en veya b e n im ço c u k la rım , to ru n la rım ilerid e k e n d ile rin i b aşk a ların a ne o la­ rak ta k d im ed ecek ler? D ü n y a d a k e n d in i “b e n d ü n y a v a ta n d a şıy ım ” y a h u t “M ısırlıy ım , T ü rk iy e liy im v s ..” diye ta n ıta n k im se var m ıd ır? B öylece b ir elb ette m ü m k ü n d ü r, am a eğer b a şk a b ir ü lk ed e “n e re li­ s in ? ” şe k lin d e b ir so ru s o ru lm u şsa . Ç ü n k ü “n e re d e n s in ” so ru s u n a in san , ya h a n g i ü lk e d e n veya k e n d i ü lk esi için d ey se h an g i şe h ird e n o ld u ğ u n u b e lirte re k cevap verir. “A dın n e ” diye so ru lu rsa , ad ın ı sö y ­ ler. “K im le rd e n sin ” diye s o ru ld u ğ u n d a , varsa ailesin in lâk ab ın ı veya a şire tin i b e lirte re k cevap verir. “K im sin ” veya “h a n g i m ille tte n s in ” s o ru s u n a ise m e n s u p o ld u ğ u m ille tin a d ın ı sö y ley erek k a rşılık verir. Peki, eğ er “T ü rk iy e li”liği e tn ik k im lik y e rin e k o y arsak , y u rt d ışın a g id e n veya y u rt iç in d e olsa b ile y ab an cı b ir k işin in “K im sin ” s o r u ­ s u n a b u m ille t n e cevap v erecek tir? “T ü rk iy e liy im ” derse, o z am an y a b a n c ı k işi “Ben san a ü lk e n i s o rm a d ım ” d em ez mi? AKP, için d e te k tü k T ü rk asıllı siy a se tç ile rin de b u lu n d u ğ u çok e tn ik li b ir p artid ir. M ev cu t şa rtla r seb eb iy le ve oy k ay b etm e e n d i­ şesiyle açık açık sö y lem ese de, g ö n lü n d e y atan idari sistem , şeriatla y ö n e tim ve hilafettir. E tn isile ve e tn ik aid iy et fikri, A KP’n in ö n ü n d e en b ü y ü k en g eld ir ve en b ü y ü k d ü şm an ıd ır. A zın lık lar böyle b ir fikri

332

1200 YILLIK SÜRGÜN

k en d ileri için u y g u n b u labilirler, am a genel n ü fu s u n u n % 80’den daha fazlasını o lu ş tu ra n T ü rk le r b u n u nasıl k arşılar? AKP, k o n u y u a lıştıra alıştıra m ih v e rin e o tu rtm a k için bazı sin si ta rtış m a la r b a ş la ttı. T ayyip E rd o ğ a n , ö n c e a lt k im lik , ü s t k im lik m eselesin i o rtay a a ttı ve a rk a sın d a n da “bize T ü rk iy e li o lm a k y e ­ te r” ded i. B urada ü s t k im lik T ü rk iy e lilik , a lt k im lik ise ilk aşam ad a T ü rk le rin de d ah il edileceği e tn ik aidiyet, am a n ih a i h ed e fte “M ü s­ lü m a n ” k im liğ id ir. Peki am a 75 m ily o n lu k b ir ü lk e d e ad eta k ü ç ü k b ire r k o lo n i d u r u m u n d a k i E rım en iler,Y ah u d iler ve S ü ry a n ile rd e n b a şk a “Ben M ü slü m a n d e ğ ilim ” d iy en y o k k e n , y en i b ir M ü slü m a n k im liğ in e n e d e n ih tiy aç d u y u lu y o r? B aşbakan ve ç ev resin d ek i k e si­ m in istediği şim d ik i M ü slü m a n değil, şeriatla y ö n e tile n , ü m m e t p o ­ ta sın d a erim ey i k a b u l e tm iş, k e n d i e tn ik a id iy e tin d e n u z a k la şa ra k “ü m m e tç i d ü şü n c e y i” b e n im se m iş M ü slü m a n d ır. A K P’n in bu z ih n i­ yeti B atın ın işin e n e k a d a r gelir? Batı için en d işe kaynağı o lm a d ığ ı­ n ız, iste k le rin i y e rin e g etird iğ in iz sü rec e sizin ü lk e n iz d e k i y ö n e tim ta rz ın ın la ik c u m h u riy e t veya şe ria t olm ası B atılın ın h iç de u m u ­ ru n d a değil. A m a b ö y le b ir d u ru m M u h a m m e d ’siz ezanı tercih ed en ve k elim e-i ş e h a d e tte n M u h a m m e d ’i ç ık a ra n k e sim in asla işin e g el­ m ey ecek ve e n in d e s o n u n d a b ir k ap ışm a olacaktır. AKP, T ü rk iy e ­ lilik k o n u s u n d a M u h a m m e d ’siz ezan o k u y a n la rla an la şa b ilse bile, M u h a m m e d ’li ezan k o n u s u n d a k e sin lik le an laşam ay acak tır. K ü rtle r T ü rk iy e lilik p ro je sin d e n so n d erece m e m n u n la r ve h a tta İm ra lı’d a k i c a n i b u “T ü r k iy e lilik ” fik rin in k e n d is in e a it o ld u ğ u n u d a h i ileri s ü rd ü . Peki b u fikri Tayyip E rd o ğ an , Ö c a la n ’dan k o p y a la m ış o la b i­ lir m i? O d a h i m ü m k ü n . Ç ü n k ü E rd o ğ a n ’ın k e n d in e ait b ir d ü ş ü n ­ cesi ve fikri h iç b ir z am an o lm am ıştır. G e çm işte k i y e tişm e tarzın ı ve elin e h a y a tta k ita p a lm a d ığ ım b ild iğ im iz için, o tip b ir k işin in k e n ­ d isin e a it fikri de olam az. P ek i b u p ro je g e rç e k le şm e a şa m a sın a g eç erse p a s a p o rtla rım ız ü z e rin d e n e y azacak ? T ü rk iy e C u m h u riy e ti P a sa p o rtu m u , yoksa T ü rk iy e li V atan d aş P a s a p o rtu m u ? N ü fu s c ü z d a n la rım ız d a v a ta n ­ d a şlık h a n e s in e ne yazılacak ? T.C. v a ta n d a şı m ı, yo k sa sad ece T ü r­ k iy eli mi?

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

333

H e m e n b e lirtm e k g e re k ir ki, T ü rk iy eli k elim esi T ü rk leh çe le ri d ı­ şın d a h iç b ir d ile çev rilem ez. T ü rk le h ç e le rin d e “T ü rk iy e lik ” d e rse k m esele anlaşılır, am a b u k elim eyi F ran sızca, İngilizce, A rapça, R usça ve F arsça’ya nasıl çevireceğiz? Bu zo rlu ğ a b ir televizyon p ro g ram ın d a İlb er O ltaylı da işa re t etm iş ve ç e v irisin in b ile y a p ıla m a d ığ ın ı b e lirt­ m işti. D o ğ ru d u r, ç ü n k ü bö y le b ir k elim e T ü rk ç e d ışın d a k i d ille rin g ra m e r k u ra lla rın a u y m a m a k ta d ır. A m a siz b u k o n u y a sa p la n ıp k a l­ m ayın . Tayyip E rd o ğ an 2 0 0 5 ’de g ü n d e m d e ğ iştirm e k için b irile rin in ağzıyla söylediği b u sö zleri ç o k ta n u n u tu p g itti ve yed i y ıld ır ağzına dahi alm ıyor. K ü rtle rin b u ç ık ışta n m e m n u n o lm a la rın ın seb eb in e gelin ce, T ü rk k e lim e sin i d u y d u k la rın d a tü y le ri d ik e n d ik e n o la n b u in sa n la rın (siyasî k ü rtç ü le ri k a ste d iy o ru m ) razı o la b ilec ek le ri asgari m ü şte re k “T ü rk iy e li” k elim esi olabilirdi. A m a o n la r da k o n u y u u n u ­ tu p g ittiler. Tayyip, Ö zal a ğ a b e y isin d e n ö ğ re n d iğ in i u y g u lay arak h e r hafta b ir iki defa g ü n d e m d eğ iştirm ey i u sta lık la b ecerd iğ i, m u h a le ­ fet p a rtile ri ve b asın da b u tu zağ a g ö n ü llü d ü ş tü k le ri için , g ü n d e m d eğ iştirm e m a lz e m e le rin d e n o lan T ü rk iy e lilik projesi de ç o k ta n rafa k a ld ırıld ı g itti. Ç ü n k ü yeni g ü n d e m le r icat ed ilm eliydi. T ayyip E rd o ğ a n ’ın b a b a la n G ü rc is ta n ’d a n göç ed ip T ü rk iy e ’ye y e rle şe n in sa n la rd ır. Tabii o la ra k in sa n la r g en ellik le k e n d ile rin i göç edip g e ld ik le ri ü lk e d e k i h a lk la ay n ı k ö k e n d e n sayarlar. B una b ir de o in s a n la rın ta rih b ilg isin in sıfır d ü z e y d e o ld u ğ u n u ek lerse n iz, a ta ­ ları G ü rc is ta n ’d a n göç e d ip g elen T ayyib’in k e n d in i G ü rcü z a n n e t­ m esi n o rm a ld ir. Bu, tıp k ı k ü rtle rin D iy a rb a k ırlı olan b irin i m u tla k a k ü r t z a n n e tm e le riy le aynı şeydir. H a lb u k i G ü rc ista n ’d a n T ü rk iy e ’ye göç e d e n le rin n e re d e y se ta m a m ı K ıpçak T ü rk ü d ü r. Ç ü n k ü v aktiyle K ıpçak ları d a v e t ed en G ü rc ü le r d a h a so n ra o n la rın v a rlığ ın d a n ve g ü ç le rin d e n ra h a ts ız lık d u y m a y a b a şla d ıla r ve b u d u ru m Sovyet is­ tila sın a k a d a r da d ev am etti. A slında Tayyib E rd o ğ an ’ın ne T ü rk lü k u m u ru n d a ne de G ürcülük. Ç ü n k ü o n a M ü slü m a n lık yeter. M ü slü m a n c u m h u rb a şk a n ı, M ü slü ­ m an başb ak an ; boğazına k a d a r h u rafe b ataklığına batm ış A n ad o lu ’n u n saf in sa n la rın ı k a n d ırm a k için b u n d a n d a h a gü zel k e lim e le r b u lu ­ n a b ilir m iydi? T ayyip E rd o ğ a n ’ın aldığı eğ itim i ve iç in d e y etiştiğ i

334

1200 YILLIK SÜRGÜN

çevreyi göz ö n ü n d e b u lu n d u ru rs a n ız , o ve o n u n g ib ilerin h e r şeye İslam ! g ö z lü k le b a k m a sa p la n tıla rın ın o ld u ğ u n u g ö rü rs ü n ü z . F a k a t şu ra sı u n u tu lm a m a lıd ır ki, d in î ölçü a lırk e n dozajı ayarlay am ay an to p lu m la r h e p geri k alm ışlar; Batı ü lk eleri ise b u dozajı ayarlam ayı b a şa ra b ild iğ i için te k n ik ve e k o n o m ik y ö n d e n b ü y ü k sıçram a ger­ çek leştirm iştir. B o u tro u x ’n u n dediği gibi “D in in b aşladığı yerd e ilim b ite r; b irb irle rin e a rk a la rın ı ç e v irm işle rd ir.” H açlı seferleri esasen h e m M ü slü m a n la rı h em de Batı ü lk e le rin i b itirm işti, am a İslam d ü n y a sın ın çö k m esi ve g erilem esi Batı’n m su çu değildir. T eknolojinin gelişim i, b u h arlı gem inin icadının ard ın d an yeni to p ra k la rın keşfiyle b irlik te O rta D o ğ u ’d a n geçen u lu sla ra ra sı k e r­ v an y o lu n u n ö n e m in i k ay b etm esi, İslam d ü n y a sın ın fak irleşm esin e ve ç ö k m e sin e yol açm ıştır. Beş haçlı se fe rin d e n ib a re t o lan b irin c i dalga B atılılarm a le y h in e o lm u ş, u n u ta m a y a c a k la rı d e rsle r alm ışlar ve eşit sila h la rla İslam d ü n y a sıy la baş ed e m e y e ce k le rin i an la m ışla r­ dır. P e tro lü n icadıyla b irlik te B a tılılarm İslam ü lk e le rin e te k ra r yö­ n e lm e le ri H açlı se fe rle rin in ik in c i dalgası sayılır, am a b u defa B atı­ k la r silah ve atış g ü c ü y ö n ü n d e n M ü slü m a n la rla kıyas ed ilm ey e cek k a d a r ü stü n d ü le r. O n d a n so n ra sı u z u n c a b ir d ö n em işgal ve istib ­ d a t d ö n e m id ir. F a k a t B atık lar d u rm a d a n d ü şm a n a rtıra ra k silah z o ­ ru y la s ö m ü rm e y e rin e , d ip lo m a tik o y u n la rla ve em p ery a l b ask ılarla s ö m ü rm e n in d ah a az m aliy etli ve riskli o ld u ğ u n u g ö rm e k te g e cik ­ m ediler. K aldı ki, za te n sö m ü rü k o n u s u n d a da b irb irle riy le rek ab et ve çekişm e h a lin d e o ld u k ları için, en tehlikesiz o y u n d ip lo m a tik y o l­ larla h ip n o tiz e e d e re k s ö m ü rm e k ti. Son b ir y ü zy ıl b o y u n c a yapılan da b u d u r. İsra il’in b ir Batı ü ssü o larak İslam d ü n y a sın ın k a lb in e y e r­ le ştirilm e si d e e m p e ry a listle rin elini y e te rin d e n fazla g ü ç le n d ird i. A rtık, u z u n c a b ir z a m a n d a n b e ri İslam ü lk e le rin d e b aşta ABD o l­ m a k ü zere, k ısaca Batı’n ın iste m e d iğ i y ö n eticile r başa geçem em ek te, ez k aza g e ç e b ile n ler ise P a k is ta n ’da Z iyaü’l H ak ö rn e ğ in d e o ld u ğ u g ibi b ir şe k ild e o rta d a n k a ld ırılm a k ta d ır. E b u ’l Âlâ e l-M ev d û d î, 1 9 7 6 ’da kalem e aldığı “Today İsla m ” adlı e se rin d e M u stafa K em al’e de d il u z a ta ra k , İslam ü lk e le rin in b a ş ın ­ d a k i lid e rle rin h e p s in in B atı’n m ad am ı o ld u ğ u n u , o n la r tarafın d an

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

335

a ta n d ık la rın ı, do lay ısıy la ta m a m ın ın alaşağı e d ile re k y e rle rin e h a l­ k ın iç in d e n çık m ış sam im i lid e rle rin g e ç irilm e sin i, İslam d ü n y a s ı­ n ın b u sayede to p a rla n a b ile c e ğ in i ileri sü rm e k te y d i. D ev rik ve m a k tu l lid e r M u a m m e r K addafi h a lk ın iç in d e n gelen b ir lid e r o larak başa geçti de n e old u ? 1980 y ılın d a b ir yıl bu ü lk e d e k ald ığ ım için y ak in e n b iliy o ru m ki, Libya İtaly an işgali sırasın d a bile böyle b ir d e sp o tlu k ve d ik ta to ry a g ö rm em iştir. L ibya’n ın to p ra k la rı ve h a lk ı K addafi a ile sin in m ü lk ü y d ü . Ü lk e n in b ü tü n geliri o n la rın ta sarru fu n d a y d ı. S u d a n ’da h a lk ın iç in d e n g elen lid e rle r başa geçti de ne old u ? Y olsuzluklar, z u lü m le r ve işk en celer sayesinde bin lerce m a ­ su m in san h a y a tın ı k a y b e tti ve ü lk e ikiye b ö lü n d ü . İdi A m in h a lk ın için d e n gelen b ir lid erd i ve başa g eçtiğ in d e U g an d a h a lk ın ın % 55’i M ü slü m a n la rd a n o lu şa n b ir İslam ü lk esiy d i. O n u n ap tallığ ı ve şar­ latan lığ ı y ü z ü n d e n U g an d a b u g ü n b ir H ıristiy a n ü lk esi o ldu. İ ra n ’da h a lk ın iç in d e n g elen H u m e y n î başa geçti de ne o ldu? T a h ra n ’da b ir ay yaşad ığ ım için n e le r o ld u ğ u n u ç o k iyi a n la d ım ve b izza t g ö rd ü m . Şim d ik i A h m e d in e c a d ’m n asıl b iri o ld u ğ u n u , nasıl g ırtlağ ın a k a d a r y o lsu z lu k la ra b a ttığ ın ı siz g id in de İra n lıla rd a n din ley in . G elelim T ü rk iy e ’y e ... K en d isin e d o k u n m a y ı d ah i ib a d e t say ab ilecek şa rla ta n la rı çev re­ sin e to p lay an ve a rtık b ia tla ta tm in o lm ay ıp secd e istey en Tayyip E r­ d o ğ a n , g üya h a lk k a h ra m a n ı, h a lk ın b a ğ rın d a n gelm iş fakir b ir aile ço c u ğ u y k e n T ü rk iy e ’n in başın a geçti de ne oldu? Bir şey olm adı, yal­ n ız ca b ir h a lk a ve b ir ü lk ey e en iyi ih a n e t ö rn e k le rin in nasıl serg i­ le n d iğ in i, nasıl H a ru n gib i gelip K aru n o lu n d u ğ u n u g ö rd ü k . H en ü z bıyığı te rle m e m iş ço cu ğ u k a ğ ıtta n y ap ılm ış o y u n c a k g em icik ler y ü z ­ d ü rm e y e b aşlad ı. Ü lk e n in y er altı ve y ü rü s tü zen g in liğ i o la ra k nesi v ar nesi y o k sa h e p s i satıld ı. Tayyip E rd o ğ an say esin d e “Ç o cu k y a p ­ m ası k ü rtte n , b a k m a sı T ü rk ’te n ” slo g an ı d ille rd e do laşm ay a başladı. Tayyip E rd o ğ an say esin d e b u ü lk e in sa n la rı “dışı cam i, içi k ilise ” in sa n la rla tan ıştılar, m ü n a fık lığ ın en g ü zel ö rn e k le rin e şa h it o ld u ­ lar. T ü rk iy e ta rih in d e ilk defa tıp k ı eski Sovyetler Birliği’n de o ld u ğ u gibi, ö n ce tu tu k la y ıp so n ra su ç ve d elil aram a olay ların a şa h it o ld u ­ lar. Yine T ü rk h a lk ı, ik in c i b ir N e m ru t M u stafa o layına şa h it o ld u .

336

1200 YILLIK SÜRGÜN

K ısacası AKP ile O sm an lı p a d işa h la rı d ö n e m i a ra sın d a T ü rk lü k aç ı­ s ın d a n h iç b ir fark y o k tu r. Tek farkı, O sm a n lı p a d işa h la rı m ü lk s a t­ m ıy o rlard ı ve sü rek li m ü lk k a z a n m a n ın veya eldeki m ev c u tları k o r u ­ m a n ın d e rd in d e y d ile r. AKP ise sü re k li b u ü lk e n in yeraltı ve y e rü stü z e n g in lik le rin i sa tm a k la v a k it geçird i ve b u n u da h a lk a b ir başarı gibi s u n m a y ı b aşard ı. Biz p a ra b asm ay acağ ız, m a tb a a n ın k a p ısın a m ü h ü r v u r d u k diye h a lk a y alan sö y led iler. H a lb u k i ö n ce 6 sıfırlı T L .’d e n sıfırları a tıp e m isy o n d a k i p a ra k a d a r p ara b a sıp , h e m altı sıfırlı p aray ı, h e m h iç b ir k arşılığ ı o lm ay an yeni p aray ı b ir yıl k u l­ lan d ılar. İk i yıl so n ra YTL. a m b lem i taşıyan parayı te k ra r TL. adıyla ve e m isy o n d a k i para m ik ta rı k a d a r para b asa rak b ir yıl b o y u n c a p i­ yasa m ik ta rın ın ik i m isli p aray ı k u llan d ılar. Şim di de T L n in şe k lin e y en i b ir k o m p o z isy o n ayarı ç ek erek te k ra r para b asıy o rla r ve o n u da ö n c e k i p aray la b irlik te b ir yıl k u llan a ca k lar. Bu a şırı p ara basm ayı öyle güzel k a m u fle e ttile r ki, a slın d a % 100 olan e n fla sy o n u m a sk e ­ lem eyi b aşard ılar. F a k a t cahil v a ta n d a şla r b u n u böyle alg ılam ad ılar ve A K P’n in e k o n o m ik y ö n d e n ço k b aşarılı ve gü çlü o ld u ğ u n u z a n ­ n e ttile r. IM F ’ye h â lâ b o rc u m u z sıfırla n m a m ışk e n , T ü rk iy e IM F ’ye 5 m ily ar d o la r b o rç v eren ü lk e gibi lan se edildi. H alb u k i b u yalnızca b ir b e y in y ık a m a o p e ra sy o n u d u r. G erçe k te T ü rk iy e ÎM F’ye b o rç fa­ lan v erm iş d eğ il, y aln ızca olası b ir k riz h a lin d e ve gerek d u y u larsa siz n e k a d a r k a tk ıd a b u lu n a b ilirsin iz şe k lin d e k i İM F ’ııin so ru s u n a v e rile n b ir c e v a p ta n ib arettir. K ısaca, sad ece b ir ta a h h ü ttü r ve h iç b ir k a n u n i zo rlay ıcılığ ı y o k tu r. O g ü n öyle sö y lem iştim , am a şu an d a d u ru m u m m ü s a it değil diye g e çiştirile b ile cek b ir d u ru m d u r. H alka d u rm a d a n y alan s ö y le n iy o r ve e k o n o m in in ço k iyi o ld u ğ u v u rg u ­ lanıyor. Peki am a, in sa n a so rm a z la r mı? M adem ek o n o m i b u k ad ar iyi ise, n e d e n d u rm a d a n d ev let to p ra ğ ın ı, yeraltı ve y e rü stü zengin lik le rin i, b ü y ü k k u ru lu ş la rın ı sa tıy o rsu n ? D em ek k i, E b u ’l Âlâ e l-M e v d û d în in g ö rü şle ri h iç de d o ğ ru d e­ ğ ilm iş ve eğer k e n d isi b u g ü n h ay a tta olsaydı, y en id e n b ir k ita p ya­ z a r veya m ak a le k a le m e alıp, İslam d ü n y a sın d a n ö z ü r d ile r ve ya n ıld ığ ın ı itira f ed erd i.

OSMANOĞULLARI VE TÜRKLÜK (??)

337

G eçm iş y ıllard a u z u n b ir sü re g azetecilik ve dış h a b e rle r m u h a ­ b irliğ i y ap tığ ım , ö zellik le İslam d ü n y a sıy la ilg ile n d iğ im için, ço k iyi biliy o ru m : İslam ü lk e le ri b ir d ah a b ir araya g elem ey ecek k a d a r b ir­ b irin d e n u z a k la şm ış ve d ü şm a n k a rd e şle r h a lin e gelm iştir. H ilafet b ir d ah a k ıy am ete k a d a r (ki zaten g erçek h ila fe t Hz. Ali ile b itm işti) geri g elem ey ecek şek ild e veda etm iştir. T ekrar tek b ir ü m m e t olacağız, halifeliğ i y e n id e n ikam e e d e ce ­ ğiz gibi laflar ve siyasi n u tu k la r, y aln ızca h a lk ın g aley an ın ı k ö rü k le ­ m ek ve gazın ı alm ak iç in k u lla n ıla n g ü n d e m sa p tırm a m a lz e m e le ri­ dir. Ü m m e t k e lim e sin in ru h u n a fatiha o k u n a lı yıllar o ldu. H alifeliğe g elin ce, b u g ü n İslam ü lk e le rin in b a şın d a b u lu n a n la rd a n h e r k im o lu rsa o lsu n , h alifeliğ in i ilan etse, b ir tek b a şk a b ir İslam ü lk esi ve h a lk ı d a h i o n u n h alifeliğ in i tan ım az. B azıları Yeni O sm an lı teran esi tu ttu r m u ş gidiyorlar. Bu m illet eski O sm a n lı’d an ne fayda g ö rd ü ki, y e n isin d e n fayda g ö rsü n ? Tek b ir ü m m e t olacağız teran esi sa ta n la rın , F ilistin liler için in san i y ard ım g em ileri g ö n d e rirk e n , k öşe b a şla rın d a s a n d ık la r k o y u p F ilis­ tin lile r için y ard ım to p la rk e n , aynı d ö n e m d e D oğu T ü rk ista n ’da Ç in ­ liler ta ra fın d a n k a tle d ile n h em M ü slü m a n , h e m de S ü n n i U y g u rla r için k ılım k ıp ırd a tm a m a la rı, Ira k ’ta b ir m ily o n d a n fazla M ü slü m a n k a tle d ilirk e n , o n b in lerce M ü slü m a n k a d ın ın n a m u su y a n k ile r ta ra ­ fın d a n k irle tilirk e n sessiz k a lm a la rı, iki y ü z lü lü k ve m ü n a fık lık d e ­ ğilse, n ed ir? Yoksa Ira k İslam ü m m e tin i o lu ş tu ra n coğ rafy an ın b ir parçası değil m iydi? D oğu T ü rk ista n ’daki M ü slü m a n U ygurlar uzakta o ld u k la rı için m i k a d e rle riy le b aşbaşa b ıra k ılm ıştı? P e k i o n u n y e rin e b ir T ü rk D ü n y ası B irliği k u ru la b ilir m i? Bu k a d a r g en iş b ir co ğrafyada böyle b ir b irlik g ö n ü l rızasıyla sağ lan a­ m az, silah zo ru y la b u işi b a şa ra b ile ce k b ir g ü ç ise h iç b ir T ü rk d e v ­ le tin d e yok. A m a H azar’ın b u tarafın ı (A zerbaycan, İran A zerbaycanı ve T ü rk iy e ) Batı T ü rk is ta n , H a z a r’d an öte tarafını D oğu T ü rk ista n o la ra k ik i ay rı T ü rk dev leti h a lin e g e tirm e k p e k h ayali b ir d ü şü n c e değil. Ç ü n k ü coğrafya k ü ç ü ld ü ğ ü gibi, b irb irin e y a k ın ru h la r d a sı­ n ırd a ş ü lk e le rd e y aşad ığ ı için , bö y le b ir p ro je ü to p y a d a n realiteye d ö n ü ştü rü le b ilir.

338

1200 YILLIK SÜRGÜN

A m a b u d eğ im iz şey AKP h ü k ü m e ti ve o n u n zih n iy e tiy le olm az. Ç ü n k ü AKP d e m e k Tayyip d e m e k tir ve o n u n da ta rih bilgisi sıfır d ü z e y d e d ir ve ira d e si k e n d i elin d e değildir. A k sin e b ö yle b ir p ro je, ü lk e n in b aşın a a n c a k T ü rk lü ğ ü n ü h a y k ıra n , am a ırk çı zih n iy e te sa ­ h ip o lm ay an , g ö n lü T ü rk lü k te n yana ça rp a n , o layları T ü rk ’e göre d e ğ e rle n d ire n , e tn ik hafızaya ve iyi b ir ta rih b ilg isin e sa h ip k işile ­ rin g eçm esiy le g erç e k le ştireb ilir. F a k a t b u n u n için de acele e tm e ­ m e k gerekir. Ö n c e k a d ro la rın h a z ırla n m a sı g e re k ir k i, b u d a ü n i­ v ersitelere düşer. P eki, AKP ve tem sil e ttiğ i z ih n iy e t T ü rk k e lim e sin i sü rg ü n e g ö n ­ d erm ey i b a şa ra b ilir m i? H iç sa n m ıy o ru m ve ih tim a l de v erm iy o ru m . M illiy etler çağ ın d a y aşad ığ ım ız b ir d ö n e m d e , “biz T ü rk ’ü z ” d em eyi ö ğ re n m iş b ir h a lk , a rtık T ü rk lü ğ ü n ü u n u tm a z ve o n d a n vazgeçm ez. A n ayasadan T ü rk k elim esin i çık artsalar ve T ü rk lü k k av ram ın ı su lan d ırsa la r d ah i b u n u b aşaram azlar. O sm an lI’n ın 600 yılda b a şa ra m a ­ d ığı şeyi, gelip geçici h ü k ü m e tle r hiç başaram azlar. Ö zellik le de b ir id eo lo jisi ve k ö k ü o lm a y a n siyasî partiler. AKP, tıp k ı Ö z al’ın A nava­ ta n P artisi gibi tem eli o lm ay an tü re d i b ir p a rtid ir ve ak ıb e ti Ö zal’ın p a rtis in in b a şın a g elen a k ıb e tle aynıdır. T ü rk ç e m iz d e “rü z g a r e k e n fırtın a b iç e r” şe k lin d e b ir söz vardır. P eki am a, “fırtın a ek en n e b iç e r? ” diye b ir so ru so rm a k gerek m ez mi? Bu so ru y u b azı AKP ve F e th u lla h G ülen taraftarın a so rd u ğ u m d a , h e p s in in verdiği cevap, “B u n u ta sav v u r dah i e tm e k iste m e m !” şe k ­ lin d e o lm u ştu r. G e rçek ten gerek AKP h ü k ü m e ti ve gerekse F e th u lla h G ü len cem aati, en a zın d an b u sa tırla rın yazıldığı günlerde, rü zg ar d e ­ ğil fırtın a ek m e k te d irle r. Yedi d ü v e lin h asta ad am diyerek acım asızca ü s tü n e ç u lla n d ık la rı e n k a z d a n n asıl b ir T ü rk iy e C u m h u riy e ti ç ık ­ m ışsa, iç im iz d e k i h a in le r ta ra fın d a n h a n ç e rle n d iğ im iz b ir d ö n e m d e yin e “y o k m u d u r b a h t-ı siyah m a d e rin i k u rta ra c a k bu zille tte n ? ” çağ­ rısın a cevap v e re b ile c ek se rd e n g e ç tiler h e r zam an çıkabilir. Bu coğrafya, d ü n y a ta rih in i h e r zam an şaşırtm ıştır, yin e şa şırta ­ bilir!

Kaynakça

A. B. Şirokorad, Osmanlı-Rus Savaşları, D. A hsen Batur çev., Selenge yay., İst., 2009. A bdulham it Koçar, Esaretten Hürriyete Bir Türkistanlının Anıları, TDAV yay., İst., 2010. A bdurrauf Sinno, OsmanlInın Sancılı Yıllarında Araplar-Kürtler-Amavutlar, D. A hsen B atur çev., Selenge yay., İst., 2011. Adem T ülüce, Öteki Selçuklu Kimliği, Selenge yay., İst. 2011. Agacanov, S. G., Oğuzlar, Ekber N. Necef, A. A nnaberdiyev çev., Selenge Yay, 2. Baskı, İst., 2003. A hincanov, Sercan M., Kıpçaklar, K ürşat Y ıldırım çev., Selenge yay., İst., 2009. A hm ed C evdet Paşa T arihi, D ü n d a r G ü nday sad eleştirm esi, H ik m e t neşr., I-VI, İst., tarihsiz. A hm ed Refik, Analtıncı Asırda İstanbul Hayatı, Haz. A bdullah Uysal, KBY., A nkara, 200. A hm et Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri, T ahsin Yazıcı çev., Kabalcı yay., 2006. Akyavaş, Ragıp A., Tarih Meşheri, TDV yay., c. II, Ankara, 2002. Ali Kem al M eram , Padişah Anaları, Toplum sal D önüşüm Yayınlan, 5. Baskı, İst., tarihsiz. A ltem ur Kılıç, Yeniçağ, 9 M art 2012 Anadolu Mecmuası, Haz. A rslan Tekin, A hm et Zeki İzgöer, TTK, A n­ kara, 2011. A nonim Selçuk-nâme, E Nafiz U zluk çev., A nkara, 1952. A rtam onov, Hazar Tarihi, Selenge yay, D. A hsen Batur çev., İst., 2004. A şıkpaşaoğlu Tarihi, Sadeleştiren: Atsız, MEB., İst., 1992. B arthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Hz., H akkı D ursun Yıldız, TTK, A nk., 1990. B arthold, Soçineniya, İstoriko, geografiçeskiy obzor İrana, VII

340

1200 YILLIK SÜRGÜN

B artold, Orta A sy a , D. Ahsen Batur çev., Selenge yay., İst., 2010. B erdzenişvili-C anaşia, Gürcüstan Tarihi, H ayri H ayrioğlu çev., S orun yay., II. Baskı, İst., 2000. Biçurin, N. Ya., Sobraniye svedeniy o naridax obitavşix v sredney azii v dreniye vremena, Alm atı, 1998. Bilal Şimşir, Kürtçülük (1787-1923), Bilgi yay., İst., 2007. Bilal Şimşir, Osmanlı Ermenileri, Bilgi yay., İst., 1986. B iru n î, M a zid e n Kalanlar, D. A h sen B atu r çev., S elenge yay., İst., 2011 .

Böribay Ahmedov, Tarihden Sabahlar, O kutuvçı neşr., T aşkent, 1994. Cahiz, Ebu O sm an Amr b. Bahr el-, Hilafet Ordusunun Mınkıbeleri ve Türkler’in Faziletleri, Ram azan Şeşen çev., TKAE yay., A nkara, 1988. C h av an n es, E d., Batı Türkleri, M ustafa Koç çev., Selenge yay., İst., 2007. C oşkun A lptekin, Dımaşh Atabegliği (Tog-Teginler), M arm ara Üni. Yay., İst., 1985. C üveyni, Ata M elik, Tarih-i Cihangüşâ, M ürsel Ö ztürk çev., K ültür Ba­ kanlığı, A nkara, 1998. Ç ağatay Uluçay, Yavuz Sultan Selim Nasıl Padişah Oldu? İ.Ü.E.ED., e. 5, sayı 9, İst., 1954. D unlop, Hazar Yahudi Tarihi, Zahide Ay çev., Selenge yay., İst., 2009. E bu’l Fadl el-Beyhaki, Tarihu’l Beyhakî, K ahire, 1982, E bu’l Parac Tarihi, Ö m er R. D oğrul çev., TTK., c. 1. Ank., 1999. H aşan Ata El-Abeşi, Türki Kavmler Tarihi, Kazan, 1909. El-İdrisî, N üzhetu’l Mu ş tâ k fî iftirahı’l âfcıh, Kahire. Erol M ütercim ler, Fikrimizin Rehberi, Alfa yay., 2. Baskı, İst., 2009. Es-Sayrafi, H atib em -C evheri Ali b. D avud, N üzhetü’n-Nüfûs ve’l ebdan, Beyrut, 1971. E sterabadî, Bezm-ü Rezm, M ürsel Ö z tü rk çev., K ü ltü r Bakanlığı, A n­ kara, 1990. Evliya Çelebi, Seyahatnam e F ahrettin Tızlak, Teke Türkmenleri ve Osmanlı Devleti, Antalya Kent M ü­ zesi Projesi Yay. F aru k Sümer, Oğuzlar, TDAV, İst. 1999. F erid u n Bek, Münşeatüs-Salatîn, İst. H. 1299. F e ru d u n Ata, Mustafa Nemrut Paşa, Temel yay., İst., 2009.

KAYNAKÇA

341

François de Tott, Türkler ve Tatarlar Arasında, Reşat Ü zm en çev., M il­ liyet yay., İst., 1996. Franz Babinger, Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı, 6. Baskı, O ğlak Yay., İst., 2008. Fuat K öprülü, Tarih Araştırmaları, Akçağ yay., A nkara, 2010. G erard de N erval, Doğuya Seyahat, M uharrem Taşçıoğlu çev., K ültür Bakanlığı, A nk., 2002. Grakov, İskitler, D. A hsen B atur çev., Selenge yay., İst., 2008. Gumilev, L. N., Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları, D. A hsen Batur çev., Selenge Yay., c. 1, İstanbul, 2007. Gumilev, L. N., Eski Türkler, D. A hsen Batur çev., Selenge yay., 5. Bsk. İst., 1909. Gumilev, L. N., Hazar Çevresinde, D. A hsen Batur çev., Selenge yay., 4. Bsk., İst., 1908. Gumilev, L. N., Hunlar, D. A hsen B atur çev., Selenge yay., 4. Bsk., İst., 2008. Halil İnalcık, Adaletnameler, Belgeler, 2/ sayı 3-4, s. 110 Halil İnalcık, Osnıanlı İmparatorluğu, Toplum ve Ekonomi, I. cilt, Eren yay., 2. Baskı, İst.,1996. Ham m er, Büyük Osmanlı Tarihi, I-X, H ikm et N eşriyat, İst., tarihsiz. H ans K annengiesser, Çanakkale’de Türklerle Beraber, Prof. Dr. M ehm et Serez çev., Timaş yay., İst., 2009. H im yeri, İbni A bdul M u’nim el., Ravzu’l M i’tar, B eyrut, 1984. Hoca Sadettin Efendi, Tacüt-Tevarih, I-V, Hz. İsm et Parm aksızoğlu, K ül­ tü r Bakanlığı, A nk., 1999. H u d û d u ’l  lem , tra n sla te d an d e x p lain ed by V M inorsky, L o n d o n , 1937. H üseyin H üsam ed d in Efendi, Amasya Tarihi, c. 3, İst., 1937. İbni A rabşah, Acâibıı’l Makdıır, D. A hsen Batur çev., Selenge yay., İst., 1012 . İbni Bibi, (M uhtasar) Selçukname, M ü krim in H alil Yinanç çev., Kitabevi, İst., 2007. İbni F ad lan S eyahatnam esi, R am azan Şeşen çev., Yeditepe yay., İst., 2010. İbni Tagriberdi, En-Nücûmu’z-Zâhire, Beyrut, 1992. İb n ü ’l Azrak, Tarih-u Meyafarıkeyn (Tarih-u Fankı), K ahire,1959. İb n ü ’l Esir, el-Kamilu Jit-tarih, D aru’l Marife, Beyrut, tarihsiz.

342

1200 YILLIK SÜRGÜN

İb n ü ’l Fakih, Kitabu Ahbari’l-bulclân, Kahire, tarihsiz. İb ra h im K afesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ö tü k e n yay., 19. bas., İst., 1999. İlhan Bardakçı, İmparatorluğa Veda, Alioğlu Yay., İst., 2002. İsm ail Hami D anişm end, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I-VI, Doğu K ütüphanesi, İst., 2011. İsm ail Tokalak, Bizans-Osmanlı Sentezi, G ülerboy Yay., İst., 2006. Jorgas, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Kemal Beydilli, N ilüfer Epçili çev., Yeditepe yay., İst., 2005. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK, Ankara, 1992. Kaşgarlı M ahm ud, Divan-ı Lügat’it-Türk, TDKY, A nkara, 1998. K erim üddin M ahm ud Aksarayi, Müsameretii’l Ahbaı; M ürsel Ö ztürk çev., TTK, A nkara, 2000. K lyashtorny, Sultanov, Türkün Üç Bin Yılı, D. A hsen B atur çev., Selenge yay., İst., 2003. Köym en, M. A., Büyük Selçuklu İm paratorluğu Tarihi, I, III, V, TTK., A nkara, 1993, 1992, 1991. K öym en, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK, A nkara, 1993. K urat, N. A., Karadeniz’in Kuzeyinde Türk Kavimleri ve Devletleri Tarihi, 3. Baskı, M urat Kitabevi, A nkara, 2002. K urat N. A., Peçenek Tarihi, TTK, Ankara, 1937. Lam artine, Osmanlı Tarihi, Serhat Bayram çev., Kapı yay, İst., 2008. Leslie P. Peirce., Harem-i Hümayun, Ayşe Berktay çev., Tarih Vakfı Yurt Yay., 1998 L ezina-Superanskaya, Bütün Türk Halkları, Selenge yay., İst., 2009. Liu-M au Tsai, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, Ersel KayaoğluDeniz Banoğlu çev., Selenge yay., İst., 2006. M ahm ud N ânâ, Yahudi Tarihi, D. A hsen Batur çev., Selenge yay., İst., 2008. Malov, Pamyatniki, M-L, 1959. M am atkul Corayeff, İpekyolu Efsaneleri, Taşkent, 1996. M ehm ed Halife, Tarih-i Gılmani, Sadeleştiren Kamil Su, 1000 Temel Eser, MEB yay., İst. M ehm et N eşri, Kitab-ı Cihan-Nüma, hz. Faik Reşit U nat-M ehm ed A. K öym en, TTK, 1995. M ervezi, Tabaiu’l Hayavan. M inorsky V. Sharaf al-Zaman Tahir Marvazi on China, the Turks and India, L ondon, 1942,

KAYNAKÇA

343

M esudi, Murûc ez-Zeheb, D. A hsen Batur çev., Selenge yay., genişletil­ m iş 2. Baskı, İst., 2011. M irza Uluğbey, Tört Ulus Tarihi, Çolpan neşr., Taşkent, 1994. M ualla U y d u Y ücel, İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, TTK, A n k ., 2007. M urat Bardakçı, İmparatorluğa Veda, Alioğlu yay., 3. Baskı, İst., tarih­ siz. M u stafa A kdağ, T ürk H alkının Dirlik ve D ü ze n lik Kavgası, “Celali İsyanları”,YKY yay., I. baskı, İst., 2009. M ustafa M üftüoğlu, Yalan Söyleyen Tarih Utansın, c. I, İst. M ustafa N uri Paşa, Netayic ül-Vukuat, I-IV, H az., N eşet Çağatay, TTK, A nk., 1987. M üneccim başı A hm et, Müneccimbaşı Tarihi, Tercüm an 1001 Temel Eser, İst, tarihsiz. Naci Yakup Anat, Karahanlılar Tarihi, O ku Yay., İst., 2003. N aim a T arihi, M u stafa H u lu si, Z u h u ri D a n ışm a n n e şri, İst., 1967, 1969. N ecdet Sevinç, Osmanlı’nın Yükseliş vc Düşüşü, Bilge Karınca Yay., 8. Baskı, İst., 2007. Nesevî, Şihabeddin M uham m ed en-, Jizneopisaniye sultana Calal ad-Dina Mangkburnı, Z.M. Bunyatov çev., Baktı, 1973. N izam u’l-M ülk, Siyâsetnâme, Adalet neşr., T aşkent, 1997. O rhan Sakin, Yeniçeri Ocağı - Tarihi ve Yasaları, Doğu K üt., İst., 2011. O rk u n , H. N am ık., Eski Türk Yazıtları, TDK, A nkara, 1994. Oruç Beğ Tarihi, Haz. Atsız, Tercüm an 1001 Temel Eser, İst., tarihsiz. O sm an Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi yay., 7. Bsk. İst., 1999. Ö m er Lütfi Barkan, “Bir İskân ve K olonizasyon M etodu O larak Sürgün­ ler, 1949-1950,” İktisat Fak. Mecm. A nkara, s. 525. Paul Coles, Avrupa’da Osmanlı Tesirleri, Vecdi B ürün çev., İst., 1975. Peçevi İb ra h im E fen d i, Peçevi Tarihi, I-II, K ü ltü r B akanlığı, A nk., 1999. Ram sour, E rnest E dm ondson, Genç Türkler ve İttihat Terakki, H acasan Y üncü çev., Kayıhan yay., İst. 2001. Ravendi, Râhat-üs-Südür, A hm ed Ateş çev., TTK, c. l-II, A n kara,1999. Refet Yinanç, Dulkadir Beyliği, TTK, A nkara, 1989. R eşidüddin, Camiu’t-tevarilı, Rusça çevirisi, Sboınik letopisey,

344

1200 YILLIK SÜRGÜN

Sadık el-M üeyyed, Habeş Seyahatnamesi, yay., haz., M ustafa Baydemir, K aknüs yay., İst.,1999. Savelyev, Y.P., Drevnaya istoriya kazaçestva, Veçe izd., M oskova, 2002. S elah attin Tansel, Fatih Sultan M ehm ed’in Siyasi ve Askeri Faaliyeti, MEB., İst., 1971. Selanikî M ustafa E fendi, Tarih-i Selanikî, I-II, H az., M ehm et İpşirli, TTK., A nk., 1997. Sertkaya, O. E, Göktürk Tarihinin Meseleleri, TKAE., A nkara, 1995. Stefanos Yerasim os, Gelişmişlik Sürecinde Türkiye, Babür K uzucu çev., İst., 1974, 75. Ş erafettin T uran, Türkiye-İtalya İlişkileri, 1/1. K ü ltü r B akanlığı, A n­ kara, 2000. Şeref H an, Şeref nâme, M. E. Bozaslan çev., İst., 1975. Şerefüddin Ali Yezdi, Zafernâme, Taşkent, 1994. R am azan Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, TKAE, A nkara, 1998. Taşağıl, A., Gök-Türkler, TTK, l-III, A nkara, 2003. Taşağıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boylan, TTK, A nkara, 2004. Tolstov, S. P., Goroda guzov, v. drevniye xorezm , Taşkent, 1993. Turgun Almaş, Uygurlar, D. A hsen Batur, Selenge yay., İst., 2010. Türk Dünyası El Kitabı, I. cilt, TKAE., A nkara, 2001. U zunçarşılı, İ. H., Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları, An­ kara, 1984. Yaşar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar,; I-1I, TTK., A n­ kara, 1991. Yaşar Yücel, Timur’un Ortadoğu Seferleri ve Sonuçlan (1393-1402), TTK, A nkara, 1989. Y azıcızade Ali, Tarih-i Ali Selçuk, H z., A. Bakır, Ç am lıca yay., İst., 2009. Z ahireddin M uham m ed Babür, Babürnâme, Taşkent, 1990. Zeki Velidi Togan, Hârizm m d., İA. Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, 3. Baskı, E n derun Kita bevi, İst., 1981.

T ü rk kelimesi, G ök-T ürk Devleti'nin yıkılm asından Jön-T ürklerin ku ruluşuna kadar yaklaşık 1200 yıl boynnca T ürkler tarafından hiç kullanıl­ m am ış ve kelime adeta T ürkler tarafından sürgüne gönderilmiştir. Osmanlı, İstanbul’u n fethinden so n ra M üslüm an Rom a İm paratorluğu idi. Ziya G ökalp, "Bu milletin y a k ın za m a n a kadar kendisine mahsus bir adı yoklu. Tanzimatçılar ona: ‘Sen yalnız Osmanlısın. S a k ın başka m il­ letlere bakarak sen de milli bir ad isteme! Milli bir ad islediğin dakikada Osmanlı İmparatorluğunum yıkılmasına sebep olursun’ demişlerdi. Z a ­ vallı Türk, vatanımı kaybederim korkusu ile, Vallahi T ü rk değilim. Os­ manlılıktan başka hiç bir içtimai zümreye mensup değilim’ demeye mec­ bur edilmişti” d erk en son derece haklıydı. 1912 yılında Sebilürreşat dergisinde çıkarı b ir yazıda ’’T ü rk ” kelim e­ sinin kullanılm ası, dinsizlik, kafirlik sayılıyordu. 1913 tarihli “Mecmua-i. Ebuzziya” dergisinin 94. sayısında, “Bizim T ü rk lü ğ ü m ü z sem bolizm den başka b ir şey değildir. Bizler, yani T ü rk ler M üslüm anlık içinde erim işizdir. T ürk falan değil, sadece M üslüman.ız’! deniliyordu. Ü niversitede pro­ fesörlük yapm ış olan A hm et N aim , 19.1.3 yılında yazdığı “İslamda Dava-i Kavnıiye” adlı kitabında, T ü rk ’e karşı savaş açm ıştı ve “T ü rk ’ü n geçm i­ şini bilm esine, öğrenm esine lü zu m ve ihtiyaç y o k ” diyordu. 1 9 19-1920 yıllarında şeyhülislam lık görevine getirilm iş ve ülkeden kaçm ak zo ru n d a kalm ış olan M ustafa Sabri [Tendi, T ü rk ’e T ü rk lü k ben ­ liğini verm ek isteyenleri “soysuzluk’l a suçluyordu. Türkiye’de İngiliz Muhibler D erneği’nin k urucuları n d an d ı ve Kuvay-ı Milliye m ensupları için ö lü m fetvası da çıkartan da o idi. M ehm et Akif ise T ürk lü k ten söz ed en Ziya G ökalp’a “kaltab an ” sıfatını yakışm ıyordu. Tespitlerim ize göre G ö k -T ü rk le rd e n sonra “Ben T ü rk ’üm ” diyen h ü ­ k ü m d a r sayısı yalnızca yedidir. Sultan A lpaslan, H arezm şah M uhaııım ed , Tim ur, Babür, H üseyin Baykara, 11. A bdülham id ve son B uhara h an ı Said A lim H an.

9 789758 839889 . * # * * * |İÇ»